________________
देशक्रम ]
यमेव च प्रधानो मुक्ति हेतुरिति श्रतो घटमानकमिदं न दूरापेतमिति । (श्रा. प्र. टी. ८७) । ३. देशकांक्षा त्वेकादिदर्शनविषयः । यथा सुगतेन भिक्षूणामक्लेशको धर्म उपदिष्टः स्नानान्न-पानाच्छादन-शयनीयादिषु सुखानुभवनद्वारेण । (योगशा. स्वो विव. २-१७) ।
१ किसी एक ही कुर्तीर्थिक - मिथ्यादृष्टिप्रणीत - मत की अभिलाषा करना, अन्य मतों की नहीं, इसका नाम देशकांक्षा है |
देशक्रम —- युगपद्भाविनां देशप्रत्यासत्तिरूपो देश- कहते हैं । क्रमः । ( न्यायकु. १ - ५, पृ. १५१) । युगपत् उत्पन्न होने वाले पदार्थों को देश सम्बन्धी समीपता को देशक्रम कहते हैं । देशघातिस्पर्द्धक - १. स्वस्य ज्ञानादेर्गुणस्य देशं मतिज्ञानादिलक्षणं घातयन्तीत्येवं शीलानि देशघातीनि । ( कर्मप्र. मलय. व. २ - ४४) । २. स्वघा - त्यज्ञानादेर्गुणस्य देशं मतिज्ञानादि लक्षणं घातयन्ती त्येवंशीलानि देशघातीनि । (पंचसं संक्रम. मलय.
. ५२ ) । ३. विवक्षित क देशेनात्मगुणप्रच्छादिकाश्च देशघातिस्पर्द्धकानि । (अन. ध. स्वो टी. २-४६, ४७) । ४. उक्तशेषा घातिकर्मप्रकृतयः पंचविशतिदेशघतिन्यः, तासां ज्ञानादिगुणैकदेशघातित्वात् ॥ ( कर्मप्र. यशो. वृ. १-१, पृ. ११) ।
१ अपने ज्ञानादिगुणों के मतिज्ञानाविरूप देश का जो घात करते हैं वे देशघाती कहलाते हैं । देशचारित्र – प्रगारिणां गृहस्थानां देशतः एकदेशविरतिलक्षणम् (देशचारित्रम्) । (योगशा. स्वो. विव. १-४६ ) ।
हिंसादि पापों से की जाने वाली एकदेशविरति का नाम देशचारित्र है, जो गृहस्थों के होता है। देशच्छन्दकथा - देशे मगषादी छन्दो गम्यागम्यविभागो यथा लाटदेशे मातुलभगिनी गम्या, अन्यत्रागम्येति । ( स्थाना. प्रभय. वृ. २८३, पृ. २०० ) । गम्य - श्रगम्य (भोग्याभोग्य) के विभाग का नाम छन्द है । मगधादि देश में गभ्यागम्य - स्त्री के सेव्यासेव्य की कथा करने को देशछन्दकथा कहते हैं । जैसे - लाट देश में मामा की बहन ( पुत्री ? ) भोग्य मानी जाती है, अन्य देश में नहीं । देशजिन
अवरे ( प्ररहंत - सिद्धवदिरिता ) माइ
—
५३६, जैन - लक्षणावली
[देशनालब्धि
रिय-उवज्झाय- साहू देसजिणा, तिव्वकसाईदियमोहविजयादो । ( धव. पु. ६, पू. १०) । श्राचार्य, उपाध्याय और साधु ये तीव्रकषाय, इन्द्रियों श्रौर मोह के जीत लेने से देशजिन कहलाते हैं । देशज्ञानावरणीय - देशम् - ज्ञानस्याऽऽभिनि बोधिकादिकमावृणोतीति देशज्ञानावरणीयम् । ( स्थाना. अभय. बृ. २, ४, १०५) ।
जो ज्ञान के देशभूत श्राभिनिवोधिक प्रादि को श्राच्छादित करता है उसे देशज्ञानावरणीय
Jain Education International
देशत्यागी - देशस्य जन्मक्षेत्रादेस्त्यागो देशत्यागः, स यस्मिन्नविनये प्रभुगालीप्रदानावस्ति स देशत्यागी । ( स्थाना. अभय वू. ३, ३, १८७ ) । स्वामी को गाली देने श्रादि रूप जिस श्रविनय में जन्मक्षेत्रादि का त्याग होता है वह देशत्यागी नामक अविनयरूप मिथ्यात्व किया है । देशना - १. छदव्व णवपदत्योवदेसो देसणा णाम । ( धव. पु. ६, पृ. २०४) । २. दिश्यते परस्मै प्रतिपाद्यते इति देशना उपदेश्यमानो घर्भो धर्मोपदेशनं वा देशना । (अन. घ. स्वो टी. १-५) ।
१ छह द्रव्य और नौ पदार्थों के उपदेश को देशना कहते हैं । २ विश्यते इति देशना श्रर्थात् जिस घमं का दूसरे के लिए प्रतिपादन किया जाता है उस धर्म को प्रथवा उसके उपदेश को देशना कहा जाता है ।
देशनालब्धि- १. तीए देसणाए परिणदनाइरियादीणमुवलंभो, देसिदत्यस्स गहण धारण- विचारणसत्तीए समागमो अ देसणलद्धी णाम । (घव. पु. ६, पृ. २०४ ) । २. छद्दव्व णवपयत्योपदेसयरसूरिपहुदिलाहो जो । देसिदपदत्थधारणलाहो वा तदियलद्धी दु । ( ल. सा. ६) । ३. यथार्थतत्त्वोपदेश- तदुपदेशकाचार्याद्युपलब्धिरुपदिष्टार्थ ग्रहण - धारणा-विचारणशक्तिर्वा देशनिकी लब्धि: । (पंचसं. प्रमित. १- २८७, पू. ३६, धन. घ. स्वी. टी. २, ४६-४७) । ४. × × × षड् द्रव्याणि जीव- पुद्गल धर्माधर्मकालाकाशानि पञ्चास्तिकाया अत्रान्तर्भूताः । नव पवार्थाः जीवाजीवास्रध-बन्ध-संवर निर्जरा मोक्ष पुण्यपापानि सप्ततत्त्वाम्यत्रवान्तर्भूतानि तेषामुपदेशकराः श्राचार्योपाध्यायादय:, तेषां लाभो यस्तद्द ेश
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org