________________
नावसमास |
मल्ल, मेष और बैलों के युद्ध श्रादि के देखने में जो श्रादरभाव होता है; यह जीवविषयक दृशि (दर्शन) क्रिया कहलाती है । जीवसमास -- १. जीवाः समस्यन्तं एष्विति जीवसमासा: । ( धव. पु. १, पृ. १३१ ) । २. जेहि प्रणया जीवा णज्जते बहुविहा वि तज्जादी । ते पुण संगहित्या जीवसमासात्ति विष्णेया ॥ (गो. जी.
७० ) ।
४६७, जंन-लक्षणावलो
१ जीवों का जहां संक्षेप किया जाता है वे (चौदह गुणस्थान) जीवसमास कहलाते हैं । २ जिनके द्वारा अनेक प्रकार के जीवों का और उनकी विविध जातियों का परिज्ञान होता है उन अनेक अर्थो के संग्राहकों को जीवसमास कहते हैं । जीवस्पर्शन क्रिया- तत्र जीवस्पर्शनक्रिया योषित्पुरुष नपुंसकाङ्गस्पर्श नलक्षणा राग-द्वेष-मोहभाजः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ६-६) । राग, द्वेष व मोह के वशीभूत होकर स्त्री, पुरुष अथवा नपुंसक के शरीर के स्पर्श करने की क्रिया को जीवस्पर्शनक्रिया कहते हैं । जीवाजीव विषयबन्ध - जीवाजीवविषयः कर्म-नोकर्मबन्धः । (स. सि. ५-२४; त. वा. ५, २४, ६) । जीव के साथ कर्म और नोकर्म के बन्ध को जीवाजीवविषय बन्ध कहते हैं । जीवादत्त-जीवादत्तं यत्स्वामिना दत्तमपि जीवेनादत्तम् यथा प्रव्रज्यापरिणामविकलो मातापितृभ्यां पुत्रादिर्गुरुभ्यां दीयते । (योगशा. स्वो विव. १-२२, पृ. १२० ) ।
स्वामी के द्वारा दिया गया भी जो जीव के द्वारा नहीं दिया गया है वह जीवादत्त माना जाता है । जैसे - प्रव्रज्या परिणाम से रहित पुत्रादि को जो माता-पिता गुरु के लिए देते हैं, यह जीवादत्त है। जीवभाग - प्रसव्वावगमो जीवाणुभागो । ( धव. पु. १३, पृ. ३४६) ।
समस्त द्रव्यों के जान लेने की शक्ति का नाम जीवानुभाग है । जीवाप्रत्याख्यानक्रिया - जीवविषये प्रत्याख्याना भावेन यो वन्चादिर्व्यापारः सा जीवाप्रत्याख्यानक्रिया | (स्थाना. अभय वृ. २-६०, पृ. ३८) प्रत्याख्यान का अभाव होने से जो जीव के विषय
Jain Education International
[जोविताशस
में बन्धादि व्यापार रूप क्रिया होती है उसे जीवाप्रत्याख्यानक्रिया कहते हैं । जीवित - १. भवधः रणकारणायुगख्य कर्मोदयाद् भवस्थितिमादधानस्य जीवस्य पूर्वोक्तप्राणापानक्रियाविशेषाव्युच्छेदो जीवितम् । ( स. सि. ५-२० ) । २. भवस्थितिनिमित्तायुर्द्रव्यसम्बन्धिनो जीवस्य प्राणापानलक्षण क्रियाविशेषाव्युपरमो जीवितम् । भवधारणकारणमायुराख्यं कर्म तदुदयापादितां भवस्थितिमादधानस्य जीवस्य पूर्वोक्तस्य प्राणापानलक्षणस्य क्रियाविशेषस्याविच्छेदो जीवितमिति प्रत्येतव्यम् । (त. वा. ५, २०, ३) । ३. माउपमाणं जीविदं णाम । ( धव. पु. १३, पु. ३३३ ) । ४. प्राणानां धारणं जीवितम् (भ. श्री. विजयो. २५) । ५. जीवितं प्राणधारणात्भकम् । (उतरा. नि. शा. वृ. ७, पृ. २१७ ) । ६. भवधारणकारणस्य श्रायुकर्मण उदयात् भवस्थिति घरतो जीवस्य प्राणापानक्रियाया: प्रविच्छेदो जीवितम् । (त. वृत्ति श्रुत. ५-२० ) ।
१ नर-नारकादि भवों में धारण करने के कारणभूत श्रायु कर्म के उदय से भवस्थिति का श्राश्रय लेने वाले जीव की श्वास-उच्छ्वास क्रिया का चालू रहना, इसका नाम जीवित है । जीविताशंसा- १. श्रवश्य हेयत्वे शरीरावस्थानादरो जीविताशंसा । (त. वा. ७, ३७ ३; त. इलो. ७-३७ ); शरीरमिदमवश्यं हेयं जलबुद्बुदवर्दानत्यमस्यावस्थानं कथं स्यादित्यादरो जीविताशंसा प्रत्येतव्या । (त. वा. ७, ३७, ३; चा. सा. पृ. २३) । २. जीवितं प्राणधारणम्, तत्राशंसा अभिलाषो यदि बहुकालं जीवेयमिति । वस्त्र-माल्य पुस्तकवाचनादिपूजादर्शनात् बहुपरिवारदर्शनाच्च लोकश्लाघाश्रवणाच्चैवं मन्यते -- जीवितमेव श्रेयः प्रत्याख्याताशनस्यापि यत एवंविधा मदुद्दशेनेयं विभूतिर्वर्तते इति । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ७-३२) । ३. जीविताशंसा शरीरमिदमवश्ययं जलबुद्बुदवदनित्यमित्यादिकमस्मरतोऽस्यावस्थानं कथं स्यादित्यादरः । पूजाविशेषदर्शनात् प्रभूतपरिवारावलोकनात् सर्वलोकश्लाघाश्रवणाच्चैवं हि मन्यते प्रत्याख्यातचतुविधाहारस्यापि मे जीवितमेव श्रेयः, यतः एवंविधा मदुद्देशेन विभूतिर्वर्तते इत्याकांक्षेति यावत् । (सा.प. स्व. टी. ८-४५) । ४. श्राशंसा
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org