________________
दर्शन कुशील ]
२४. दृश्यते सामान्यरूपतया ऽवगम्यतेऽर्थोऽनेनेति दर्शनम् । ( धर्मसं. मलय. वृ. ६०७ ) ; यत् यस्मादत्र विशेषाणां घटादीनाम्, निर्विशेषं विशेषरूपतापरिहारेण, सामान्याकारेणेति यावत्, ग्रहो दर्शनं भवति । ( धर्मसं. मलय. वू. १३६४ ) । २५. दर्शनं नाम सामान्य विशेषात्मके वस्तुनि सामान्याववोधः । ( जीवाजी. मलय. वृ. १ - १३, पू. १८ ) । २६. सत्तालोचनमात्रमित्यपि निराकारं मतं दर्शनम् X X X | ( प्रतिष्ठासा. २ - ० ) । २७. दृश्यतेऽनेनेति दर्शनं सामान्य विशेषात्मके वस्तुनि सामान्यग्रहणात्मको बोध: । ( प्रव. सारो वृ. १२४९ ) । २८. दर्शनंवस्तुसामान्यांशग्राहि । ( संग्रहणी दे. वृ. २७३)। २६. भावानां सामान्य विशेषात्मकबाह्य पदार्थानाम्, आकारं भेदग्रहणम्, अकृत्वा यत्सामान्यग्रहणं स्वरूपमात्रावभासनं तत् दर्शनम् । (गो. जी. जी. प्र. टी. ४८२ ) । ३०. विशेषमकृत्वा सत्तावलो - कनमात्रं दर्शनम् । (त. वृत्ति श्रुत. २-६) । १ जो सामान्य को — द्रव्यार्थिक नय की विषयभूत सामान्य वस्तु को ग्रहण करता है उसे दर्शन कहा जाता है । २ दर्शनावरण के क्षय या क्षयोपशम से जो निराकार प्रालोचन मात्र श्राविर्भूत होता है उसका नाम दर्शन है । ३. सामान्य को प्रधान और विशेष को गौण कर जो पदार्थ का ग्रहण होता है उसे दर्शन कहते हैं । ७ म्रात्मविषयक उपयोग दर्शन कहलाता है । सामान्य विशेषात्मक श्रात्मस्वरूप के ग्रहण का नाम दर्शन है। दर्शनकुशील- १. दंसण दंसणयारं (जो उ विराहेइ) X X X ॥ ( प्रव. सारो. ११० ) । २. निस्सं किननिक्कंखि निव्विति गच्छा श्रमूढदिट्ठी न । उववूहथिरीकरणे वच्छल्ल - पभावणे श्रटु । अमुं पुनरष्टप्रकारं दर्शनाचारं विराधयति स दर्शने दर्शनविषये कुशीलः । (श्राव. ह. व. मल. हे. टि. पृ. ८२ ) । ३. दर्शनाचारं (निःशंकितादिकं ) यो विराधयति, दर्शने दर्शनविषये कुशीलः । (प्रव. सारो. वृ. ११० ) । ४. यस्तु दर्शनाचारं निःशंकितत्वादिकं विराधयति स दर्शने दर्शन कुशीलः । ( व्यव. सू. भा. मलय. वृ., पृ. ११७) ।
१ निःशंकित और निःकांक्षित प्रादि रूप प्राठ प्रकार के दर्शनाचार की विराधना करने वाले साधु को दर्शन कुशील कहते हैं ।
५११, जैन - लक्षणावली [ दर्शनप्रतिमा दर्शनक्रिया - १. रागादिकृतत्वात् प्रमादिनो रमणीयरूपावलोकनाभिप्रायो दर्शनक्रिया । (स. सि. ६-५; त. वा. ६, ५, ६) । २. रागाद्रकृत चित्तत्वात् प्रशस्तस्य [ प्रसक्तस्य ] प्रमादिनः । रम्यरूपावलोकान्याभिप्रायो दर्शनक्रिया ।। (ह. पु. ५८-६९ ) । ३. रागार्द्रस्य प्रमत्तस्य सुरूपालोकनाशयः । स्याद्दर्शनक्रिया XXX ।। (त. इलो. ६, ५, १२) । ४. रागाद्रकृतस्य प्रमादवतः हृद्यरूपविलोकनाभिनिवेशो दर्शनक्रिया । (त. वृत्ति श्रुत. ६ - ५ ) ।
१ राग के वशीभूत होकर प्रमादी हुए जीव के जो रमणीय रूप के देखने की अभिलाषा होती है उसे दर्शनक्रिया कहते हैं ।
दर्शनपण्डित - १. क्षायिकेण क्षायोपशमिकेनोपशमिकेन वा सम्यग्दर्शनेन परिणतः दर्शनपण्डितः । (भ. प्रा. विजयो. टी. २५ ) । २. त्रिविधान्यतमसम्यक्त्वः दर्शन पण्डितः । (भा. प्रा. टी. ३२ ) । १ क्षायिक, क्षायोपशमिक प्रथवा श्रौपशमिक सम्यक्त्व से परिणत हुए जीव को दर्शनपण्डित कहते हैं । दर्शनपण्डितमररण- व्यवहारपण्डितस्य मिथ्यादृष्टे : बालमरणं यथा भवति सम्यग्दृष्टेस्तदेव दर्शनपण्डितमरणम् । (भ. प्रा. विजयो. टी. २५) । सम्यग्दर्शन से युक्त जीव के मरण को दर्शनपण्डितमरण कहते हैं ।
Jain Education International
दर्शनपुलाक - कृदृष्टिसंस्तवादिभिर्दर्शनपुलाकः । ( त. भा. सिद्ध. वू. ९-४६; प्रव. सारो. वृ. ७२३ )। मिध्यादृष्टियों की प्रशंसा - स्तुति श्रादि करने वाले साधु को दर्शनलाक कहते हैं ।
दर्शनप्रतिमा - १. श्रावको यस्यां निःशंकिता दिसम्यग्दर्शनो मासं स्यात् सा प्रथमा । × × × प्रथमं दर्शनप्रतिमा, तस्यां नन्दिचैत्यवन्दनकक्षमाश्रमणवासक्षेप विधिः दर्शनप्रतिमाभिलापेन । (श्रा. दि. पू. ५१ ) । २. पसमाइगुणविसिद्धं कुग्गहसंकाइसल्लपरिहीणं । सम्मदंसणमणहं दंसणपडिमा हवाइ पढमा || ( प्रव. सारो. ६८२ ) । ३. श्रयमत्र भावार्थ:- सम्यग्दर्शनस्य कुग्रहशंका दिशल्य रहितस्याव्रतादिगुणविकलस्य योऽभ्युपगमः सा दर्शनप्रतिमा । ( प्रव. सारो. वृ. ६८२ ) ।
२ प्रशम, संवेग, निर्वेद, अनुकम्पा व प्रास्तिक्य इन पांच गुणों से युक्त और दुराग्रह व शंकादि शल्यों से
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org