________________
दर्शनावरणीय ]
होने देना है, अर्थात् जो पदार्थ के दर्शन में वाधक हो उसे दर्शनावरण कहते हैं । ३ दर्शन गुण के आवारक कर्म को दर्शनावरण कहा जाता है । जैसे- प्रतीहार ( द्वारपाल ) राजा के दर्शन की इच्छा रखने वाले व्यक्ति को उसके दर्शन में बाघा पहुंचाता है वैसे ही दर्शनावरण कर्म पदार्थों के दर्शन में बाधा पहुंचाता है । दर्शनावरणीय - देखो दर्शनावरण |
दर्शनार्य - दर्शनार्या दशघा प्राज्ञा-मार्गोपदेश-सूत्रबीज-संक्षेप-विस्तारार्थावगाढ- परमावगाढरुचिभेदात् । (त. वा. ३, ३६, २) ।
गुणी जन जिनकी सेवा किया करते हैं उन्हें प्रायं कहा जाता है । सम्यग्दर्शन से सम्पन्न श्रायं दर्शन श्रार्य कहलाते हैं। वे श्राज्ञारुचि, मार्गदचि और उपदेशरुचि यादि के भेद से दस प्रकार के हैं । ( इन सबके लक्षण पृथक् उन उन शब्दों में देखिए ) । दर्शनिक – १. सम्यग्दर्शनशुद्धः संसार- शरीर भोगनिर्विण्णः । पंच गुरुचरणशरणो दर्शनिकस्तत्त्वपथगृह्यः ॥ ( रत्नक. १३७ ) । २. बहु-तससमणिदं जं मज्जं मंसादि णिदिदं दव्वं । जो ण य सेवदि णियदं सो दंसणसावप्रो होदि ॥ (कार्तिके. ३२८ ) | ३. तत्र दार्शनिकः संसार-शरीर भोगनिर्विण्णः पंचगुरुचरणभक्तः सम्यग्दर्शनविशुद्धश्च भवति । ( चा. सा. पु. २ ) । ४. यो निर्मलां दृष्टिमनम्यचित्तः पवित्रवृत्तामिव हारयष्टिम् । गुणावनद्धां हृदये निघत्ते स दर्शनी घन्यतमोऽभ्यधायि ॥ ( श्रमित. था. ७-६७) । ५. शङ्कादिदोषनिर्मुक्तं संवेगादिगुणावितम् । यो घत्ते दर्शनं सोऽत्र दर्शनी कथितो जिनः ॥ ( सुभा. सं. ८३३) । ६. हारयष्टिरिव तापहारिणी यस्य दृष्टिरवतिष्ठते हृदि । यामिनीपतिमरीचिनिर्मला दर्शनी भवति सोऽनघद्युतिः ॥ ( धर्मप. २० - ५३ ) । ७. सम्यक्त्वपूर्वकत्वेन मद्यमांस- मधुत्यागोदुम्बरपंचक परिहाररूपाष्टमूल गुणस हितः सन् संग्रामादिप्रवृत्तोऽपि पापद्धर्थादिभिनिष्प्र योजनजीवघातादी निवृत्तः प्रथमो दर्शनिक श्रावको भण्यते । (बु. द्रव्यसं. टी. ४५) । ८. पंचुंवरसहियाई सत्तवि विसणाइ जो विवज्जेई । सम्मत्तविशु
मई सो दंसणसावो भणिश्रो ।। (वसु. श्री. ५७)। ६. पाक्षिकाचारसंस्कारदृढीकृत विशुद्धदृक् । भवांगभोगनिर्विण्णः परमेष्ठिपदैकधीः ॥ निर्मूलयन् मलान्
Jain Education International
५१५, जैन- लक्षणावली
[दवदान
मूलगुणेष्वगुणोत्सुकः । न्याय्यां वृत्ति तनुस्थित्यं तन्वन् दर्शनिको मतः ॥ (सा. घ. ३, ७-८ ) । १०. गृही दर्शनिकस्तत्र सम्यक्त्वगुणभूषितः । संसारभोगनिर्विण्णो ज्ञानी जीवदयापरः ॥ ( भावसं. वाम. ४४८ ) । ११. पाक्षिकाचारसम्पत्त्या निर्मलीकृतदर्शनः । विरक्तो भव भोगाम्यामहंदादिपदाचंकः ॥ मलान् मूलगुणानां निर्मूलयन्नग्रिमोत्सुकः । न्याय्यां वात वपुः स्थित्यं दधद्दर्शनिको मतः । (तं. भा.
५, १४-१५) । १२. भ्रष्टमूलगुणोपेतो द्यूतां दिव्यसनोज्झितः । नरो दर्शनिकः प्रोक्तः स्याच्चेत् सद्दशनान्वितः ॥ (लाटीसं. २-६ ) ।
१ जो सम्यग्दर्शन से शुद्ध होकर संसार, शरीर और भोगों से विरक्त है तथा पांच परमेष्ठियों के चरणों को शरण मानता है वह दर्शनिक श्रावक कहलाता है ।
दर्शनी - देखो दर्शनिक |
दर्शनीय - दर्शनीयो यं पश्यच्चक्षुनं श्राम्यति । ( विपाक. अभय वृ. २., पृ. २२) ।
जिसे देखते हुए नेत्र थकते नहीं उसे दर्शनीय कहते हैं ।
दर्शनोपयोग - १. को दंसणोवजोगो णाम ? अंतरंगउवजोग । (घव. पु. ११, पृ. ३३३) । २. अंतरंग विसयस्स उवजोगस्स दंसणत्तब्भुवगमादो । XXX तम्हा विषय विसयिसंपायादो पुव्वं चेव विसयीकयंतरंगो दंसणुवजोगो उत्पज्जदि त्ति घेत्तव्वो । ( जयष. १, पृ. ३३७-३३८) ।
१ अन्तरंग - प्रात्मविषयक उपयोग का नाम दर्शनोपयोग है ।
दवदान - १. व्यसनात् पुण्यबुद्धधा वा दबदानम् भवेद् द्विधा । (योगशा. ३ - ११४); दवस्य दावा
तृणादिदहननिमित्तं दानं वितरणं दवदानम् । (योगशा. स्वो विव. ३ - ११४ ) । २. दवदानं दावाग्नेस्तृणादिदहनार्थं वितरणम् । (सा. घ. स्वो. टी. ५-२२) ।
१ व्यसन से - फलनिरपेक्ष अभिप्राय से- घास श्रादि के जलाने के लिए अग्नि को प्रज्वलित करना, जैसे भील जंगल में लाग लगाया करते हैं । अथवा पुराने घास आदि जला देने पर नवीन तृणांकुर उत्पन्न होंगे और उन्हें गायें चरेंगी, इस प्रकार की पुण्य
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org