________________
निर्वृत्त्यक्षर ]
समऊणे अप्पप्पणो उक्कस्साग्रम्मि सोहिदे णिव्वतिट्ठाणाण होंति । ( घव. पु. १४, पृ. ३५८ ) । एक समय कम अपने अपने जघन्य निवृत्तिस्थान को अपनी अपनी उत्कृष्ट श्रायु में से कम कर देने पर निवृत्तिस्थान होते हैं । निर्वाक्षर - १. जीवाणं मुहादो णिग्गयस्स सदस्य निव्वत्तिक्खरमिदि सण्णा । ( धव. पु. १३, पृ. २६५ ) । २. कण्ठोष्ठ-ताल्वादिस्थान स्पृष्टतादिकरण प्रयत्न निर्वर्त्यमानस्वरूपं प्रकारादि ककारादिस्वर- व्यजनरूपं मूलवणं तत्संयोगादिसंस्थानं निर्वृ त्यक्षरम् । (गो. जी. जी. प्र. व मं. प्र. टी. ३३३) । १ जीवों के मुख से निकले हुए शब्द का नाम निस्पक्षर है । २ कण्ठ, श्रोष्ठ व तालु श्रादि स्थानों से तथा श्रोष्ठों के परस्पर मिलने श्रादिरूप स्पष्टतादि क्रिया व प्रयत्नों से उत्पन्न होने वाले प्रकारादि स्वर और ककारादि व्यंजनरूप मूल वर्णों को तथा उनके संयोगी प्रक्षरों को निर्वृत्य क्षर कहते हैं । निर्वृत्यपर्याप्त - १. जाव सरीरमपुण्णं णिव्वत्ति
पुण्णगो ताव | ( गो. जी. १२१ ) । २. पज्जति गिद्ध तो मणुपज्जति ण जाव समणोदि । ता व्वित्तिपुण्णो XX X ॥ ( कार्तिके. १३६) । ३. यावत्काल शरीरमपूर्णम् श्रदारिकादित्रय पर्याप्तिरनिष्पन्ना तावदाहार-शरीरपर्याप्तिद्वयकालपर्यन्तं जीवो निर्वृत्यपर्याप्तकः । (गो. जी. मं. प्र. टी. १२१) । ४. यावत् शरीरपर्याप्त्या न निष्पन्नाः तावत्समयोनशरीरपर्याप्तिकालान्तर्मुहूर्त पर्यन्तं निर्वृ - पर्याप्ता इत्युच्यन्ते । निवृत्या शरीरनिष्पत्त्या अपर्याप्ता पूर्णा निवृत्त्यपर्याप्ता इति निर्वचनात् । (गो. जी. जी. प्र. टी. १२१; कार्तिके. टी. १३६ ) । १ जब तक जीव की शरीरपर्याप्ति पुर्ण नहीं होती है तब तक उसे निर्वृस्यपर्याप्त कहा जाता है । निर्वेद - १. नरगो तिरिक्खजोणी कुमाणुसत्तं च निव्वेश्रो । ( दशवं. नि. २०३ ) । २. नरकस्तिर्य - ग्योनिः कुमानुषत्वं च निर्वेद: । ( दशवं. नि. हरि. बृ. २०३, पृ. ११३) । ३. निर्वेदो देह भोगेषु संसारे च विरक्तता । ( म. पु. १०- ५७ ) । ४. निर्वेदो विषयेष्वनभिषङ्गोऽहंदुपदेशानुसारितया यस्य भवति XXX। ( त. भा. सिद्ध. वू. १-३३ पृ. ३४ ) ;
Jain Education International
[ निर्वेदनीरस
निर्वेदो निर्विष्णता शरीर भोग-संसारविषय व मुख्यमुद्वेगः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ७-७, पू. ६३ ) । ५. देहे भोगे निन्दिते जन्मवासे कृष्टेष्वाशुक्षिप्तवाणास्थिरत्वे । यद्वैराग्यं जायते निष्प्रकम्पं निर्वेदोऽसौ कथ्यते मुक्तिहेतुः । ( प्रमित. श्री. २- ७५ )। ६. निर्वेदो भवादुद्वेजनम् । (ध. बि. मु. वृ. ३-७ ) । ७. निर्वेदो भववैराग्यम् । (योगशा. स्वो विव. २-१५) । ८. संसारवासः कार्रव बन्धनान्येव बन्धवः । संसंवेगस्य चिन्तेयं या निर्वेदः स उच्यते ॥ (त्रि. श. पु. च. १, ३, ६१४ ) । ६. संसार - शरीरभोगेषु विरक्तता निर्वेद: । ( कार्तिके. टी. ३२६ ) । १०. त्यागः सर्वाभिलाषस्य निर्वेदो लक्षणास्तथा । (लाटीसं. ३-८६; पंचाध्या. २ - ४४३ ) ।
६२७, जैन- लक्षणावली
१ नरक, तियंच अवस्था और कुमानुष पर्याय इन्हें निर्वेद कहा जाता है। यह निवेदनीकथा के प्रसंग में कहा गया है । ३ संसार, शरीर श्रीर इन्द्रियभोगों से होने वाली विरक्ति को निर्वेद कहते हैं ।
निर्वेदनीकथा - १. णित्रेयणी पुण कहा सरीरभोगे भवो य । ( भ. प्रा. ६५७) । २. पावाणं कम्मा सुभविवागो कहिज्जए जत्थ । इह य परत्थ य लोए कहा उ णिव्वेयणी नाम || ( दशवं. नि. २०१) ३. निर्वेदनीं तथा पुण्यां भोगवैराग्यकारिणीम् । (पद्मपु. १०६-१३) । ४. निवेद्यते भवादनया श्रोतेति निवेदनी । (दशवे. नि. हरि. व. २०१) । ५. संसार-सरीर भोगेसु वेरग्गुप्वाइणी णिव्वेयणी णाम । उक्तं च - XXX निर्वेगिनीं चाह कथां विरागाम् ।। (धव. पु. १, पृ. १०५ - ६ ) । ६. संसार- शरीर भोग रागजनितदुष्कर्म फलनारकादिदुष्कुल- विरूपांग- दारिद्र्घापमान दुःखादिवर्णनाद्वारेण वैराग्यकथनरूपा निर्वेजनी कथा । (गो. जी. मं. प्र. व जी. प्र. टी. ३५७) । ७. निव्वेजणीकहाए भणिउजइ परमवेरग्गं । (अंगप. ६६, पृ. २७० ) ।
१ संसार, शरीर और भोगों में वंराग्य उत्पन्न करने वाली कथा को निवेदनी कथा कहते हैं । २ इस लोक व परलोक में पाप कर्मों के अशुभ फल का कथन करने वाली चर्चा को निवेदनी कथा कहा जाता है ।
निवेदनीरस - थोपि पमायकयं कम्मं साहिज्जई
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org