________________
बीव]
स्वभावो जीवपदार्थ: । (पंचा. का. जय. बु. १०८ ) । ३८. जीवाश्चेतनलक्षणा ज्ञान-दर्शन- सुख-दुःखानुभवनशीला: । (मूला. वू. ५-६ ) । ३६. जीवत्य जीवीजीविष्यतीति जीवश्चिदात्मना । ज्ञाता द्रष्टा जगन्मात्र देशोऽमृतंश्च निर्वृतः ॥ कर्ता स्वकर्मणो भोक्ता तत्फलस्योध्वंगः क्षयात् । तस्य स्वगात्रमात्र
[ जीव- पुद्गलवन्ध
४६५, जैन-लक्षणावली योगसामान्यं स्वरूपम् । ( सप्तभं. पू. ४७) । ५३. उपयोगलक्षणो जीवः । ( प्रमाल. बु. ३०६ ) ।
१ जो चंतव्यपरिणामस्वरूप उपयोग से विशेषता को प्राप्त है उसे जीव कहते हैं। यह (संसारी जीव ) प्रभु - द्रव्य भाव कर्मों के प्रानवादि का स्वामी, कर्मो का कर्ता, भोक्ता, प्राप्त शरीर के प्रमाण, कर्म के साथ होने वाले एकत्व परिणाम की अपेक्षा मूर्त और कर्म से संयक्त है । ६ ज्ञान, दर्शन, सुख और दुख से लक्षित होने के कारण जीव का लक्षण उपयोग है ज्ञान, दर्शन, चारित्र, तप, यीयं और उपयोग ( प्रवधानता ), यह जीव का लक्षण है । जीव-उत्तरप्रयोगकरण- देखो जीवप्रयोगकरण । जीवत्व - जीवभावो जीवत्वं स्वार्थिको भावप्रत्य यः । जीव एव जीवत्वमसंख्येयप्रदेशाः चेतनेति । ( त. भा. सिद्ध बु. २- ७ ) ।
जीव का जो लक्षण चेतना है यही जीवत्व है । जीवन- प्राउप्रादिपाणाणं धारणं जीवण । ( धव. पु. १४, पु. १३ ) ।
प्रायु आदि प्राणों के धारण करने का नाम जीवन है ।
जीवनं सृष्टिकी - जीवाज्जीवेन वा हेतुभूतेन वस्तूदकादि निसृजति यस्यां जीवनिपातनात् सा जीवनंसृष्टिकी, अत्र हि राजादिजीवात् - तदादेशादित्यर्थः, तेन वा राजा हेतुभूतेनोदकं यंत्रादिभिः कूपादेराकृष्य निसृजति XXX अथवा जीवे - गुर्वादो, जीवंस्वशिष्यं पुत्रं वा प्रविधिना निसृजति - ददाति यस्यां सा जीवसृष्टिकी । (श्राव. हरि. वृ. हेम. टि. पू. ε४) । जोव से राजा प्रादि के प्रदेश से अथवा जीव के द्वारा यंत्रादि की सहायता से कुएँ से जलादि के निकालने की क्रिया को जीवनंसृष्टिको कहते हैं । प्रथवा विधिके विना गुरु प्रादिके लिए अपने शिष्य या पुत्रके समर्पण करने को जीवन सृष्टिको कहते हैं । जीव- पुद्गलबन्ध मोरालिय- वे उव्विय प्राहारतेय कम्मइयवग्गणाणं जीवाणं जो बन्धो सो जीवपोग्लबन्धो णाम । ( धव. पु. १३, पू. ३४७ ) । प्रौदारिक, वैक्रियिक, आहारक, तेजस और कार्मण वगंणाओं का और जीवों का जो बन्ध होता है वह जीव- पुद्गलबन्ध कहलाता है ।
स्याद्विसर्पण संहृतेः । (प्राचा. सा ३, ६-१० ) । ४०. स्पर्शन- रसन- घ्राण चक्ष श्रोत्र मनोवाक्कायुरुच्छ्वास निःश्वासाभिधानं दशभिः प्राणः जीवति जीविष्यति जीवति स्म पूत्रों वा जोवः । निश्चयेन भावप्राणधारणाज्जीवः, व्यवहारेण द्रव्यप्राणधारणात् जीवः । (नि. सा. वृ. ९) । ४१. जीवश्चेतनालक्षण: । (भ. प्रा. मूला. ३९; लघीय. प्रभय. व. ३१, पृ. ५२; भा. प्रा. टी. ६५) । ४२. जीवन्तिप्राणान् धारयन्तीति जीवः । (प्रज्ञाप., मलय. व. १, पू. ७) । ४३. तत्र सुख-दुःख- ज्ञानोपयोगलक्षणो जीवः । (श्राव. भा. भलय. व्. १६७, पृ. ५६२ । ४४. जीबति प्राणान् धारयतीति जीवः । ( धर्मसं. मलय. बु. ३५ ) ; यश्चैतेषामवग्रहादिधर्माणां धर्मी स एव जीवः । (घमंसं मलय. वृ. ४६ ); उपयोगादिलक्षणो जीवः । ( धर्मसं. मलय. वृ. १३१) । २४.५. जीवदि जीविस्सदि जो हि जीविदो बाहिरेहि पाहि । श्रभंत रेहि नियमा सो जीवो तस्स परिलामो || ( भा. त्रि. १३) । ४६. जीवितो दशभिः प्राणर्जीविष्यति च जीवति । स जीवः कथ्यते सद्भिर्जीवतत्त्वविदां वरैः । ( भावसं वाम. ३३६) । ४७. ज्ञानादिभेदेनानेकप्रकारा चेतना, सा लक्षणं यस्य स जीवः । (त. वृत्ति श्रुत. १-४) । ४८. दशभिर्द्रव्यप्राणः यथासम्भवं जीवति जीविष्यति जीदितः स जीवः । ( कार्तिके. टी. ३९) । ४६. ववहारेण जीवदि दसपाणेह, णिच्छयणएण य केवलनाण- दंसण-सम्मत्तरूपपार्णोह जीविहिदि जीविदपुब्वो जीवदित्ति जीवो। (अंगप. पू २ε५) । ५०. चेतनालक्षणो जीवो X XX। यतो जीवत्यजी वच्च जीविष्यति च जन्मसु । ततो जीवोऽयमाम्नातः XXX ।। ( जम्बू. च. ३- २५ व २८ ) । ५१. प्राणजीवति यो हि जीवितचरो जीविष्यतीह ध्रुवम् । जीवः सिद्ध इतीह लक्षणबलात् × × × ( अध्यात्मक. मा. ३-२ ) । ५२. जीवस्य तावदुप ब. ५६
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
-
www.jainelibrary.org