________________
ज्ञायकशरीर ]
- विशेष पदार्थविषयक उपयोग को ज्ञानोपयोग कहा जाता है । ज्ञायकशरीर - देखो ज्ञशरीरद्रव्यश्रुत | ५. ज्ञातुर्यच्छरीर त्रिकालगोचरं तत् ज्ञायकशरीरम् । ( स. सि. १-५; त. वा. १, ५, ७) । २. ज्ञायको ज्ञो वा, तस्य शरीरं ज्ञायकशरीरं ज्ञशरीरं बा जीवरहितं सिद्धशिलातलगतं निषीधिकागतं वा । (उत्तरा. नि. शा. वृ. २-६६, पृ. ७२ ) । ३. तत्र ज्ञायकशरीरं त्रिकालगोचरं यत् ज्ञातुः शरीरं तत् ज्ञायकशरीरम् । (त. वृत्ति श्रुत. १-५ ) ।
१ तीनों कालविषयक ज्ञाता के शरीर को ज्ञायकशरीर कहा जाता है । २ जो जानता है वह ज्ञायक श्रथवा ज्ञ कहलाता है, उसके सिद्धशिलागत या निषोधिकागत निर्जीव शरीर को ज्ञायकशरीर श्रथवा ज्ञशरीर कहते हैं । ज्ञायकशरीर अर्हन्- ज्ञायकशरीरार्हन्नाम तत्प्राभृतज्ञस्य त्रिकाल गोचरं शरीरम् । (भ. प्रा. विजयो. ४६)।
श्रत्प्राभूत के ज्ञाता के तीनों कालविषयक शरीर को ज्ञायकशरीर श्रर्हन् कहते हैं । ज्ञायकशरीरद्रव्यकृति - जाणयस्स सरीरं जाणयशरीरं । कस्स जाणो ? कदिपाहुडस्स । कथमेदं नव्वदे ? पयरणवसादो । तदेव दव्वकदी जाणुगसरीरoत्रकदी । (धव. पु. ६, पृ. २६७ ); तस्स कदि - पाहुडजायणस्स चुद-चइद- चत्त देहस्स इमं सरीरमिदि कट्टु, ताणि सव्वसरीराणि जाणुगसरीरदव्वकदी णाम । ( धव. पु. ६, पृ. २७० ) । च्युत, च्यावित अथवा त्यक्तशरीर वाले कृतिप्राभूत के ज्ञाता का जो शरीर है उसे ज्ञायकशरीरद्रव्यकृति कहते हैं । ज्ञायकशरीरद्रव्यानन्त - तत्थ जाणुगतरीरदव्वातं प्रणतपाहुजाणुगसरीरं तिकालजादं । (घव. पु. ३, पृ. १३) ।
अनन्तप्राभूत के ज्ञाता के तीनों कालविषयक शरीर को ज्ञायकशरीरद्रव्यानन्त कहते हैं । ज्ञायकशरीरद्रव्या संख्येय - जं तं जाणुगसरीरदव्वासंखेज्जयं तं श्रसंखेज्जपाहुडजाणुगस्स सरीरं भविय वट्टमाण- ससुज्झादत्तणेण तिभेदमावण्णं ।
( धव. पु. ३, पृ. १२३ ) । असंख्येयप्राभूत के ज्ञाता के भावी, वर्तमान शौर
Jain Education International
४७७, जैन-लक्षणावली
[ ज्ञेयाकार
समुज्झित ( त्यक्त) शरीर को ज्ञायकशरीरद्रव्यासंख्येय कहा जाता है । ज्ञायकशरीर - भाविव्यतिरिक्तद्रव्यकृति- -जा सा जाणुगसरीर भविय-वदिरित्तदव्वकदी णाम सा प्रणेयविहा । तं जहा -- गंथिम वाइम - वेदिम-पूरिम- संधादिम-प्रहोदिमणिक्खोदिम- प्रोव्वेलिम उब्वेल्लिमवण्ण- चुण्ण- गंध विलेवणादीणि जे चामण्णे एवमादिया सा सव्वा जाणुगसरीर भवियवदिरित्तदव्वकदी णाम । ( ष. खं. ४, १, ६५ - पु. ६, पृ. २७२) । ज्ञायकशरीर- भाविव्यतिरिक्त द्रव्यकृति अनेक प्रकार की है । जैसे— ग्रन्थिम, वाइम, वेदिम, पूरिम, संघातिम, होदिम, णिक्खोदिम, श्रोवेल्लिम, उब्वेल्लिम, वर्ण, चूर्ण, गन्ध और विलेपन आदि तथा श्रौर भी जो इसी प्रकार के अन्य हैं उन सबको ज्ञायकशरीर- भाविव्यतिरिक्तद्रव्यकृति कहा जाता है । ज्ञायकशरीरभावोजीव - १. भवियंति भवियकाले कम्मागमजाणगो स जो जीवो। जाणुगसरीरभवियं एवं होदित्ति पिट्ठि ।। ( गो . क. ६२ ) । २. यः कर्मागमज्ञायको भाविकाले भविष्यति स जीवो ज्ञायकभाविशरीरं स्यात् । (गो. क. जी. प्र. टी. ६२) ।
१ जो जीव भविष्य में कर्मागम का ज्ञाता होने वाला है उसे ज्ञायकशरीर भावी जीव कहते हैं । ज्ञायकशरीरव्रत - व्रतज्ञस्य शरीरं त्रिकाल गोचरं ज्ञायकशरीरव्रतम् । (भ. प्रा. विजयो. ११८५) । व्रतों के जानने वाले जीव के त्रिकालविषयक शरीर को ज्ञायकशरीरव्रत कहते हैं। ज्ञायकशरीरसिद्ध - ज्ञायकशरीरसिद्धः सिद्धप्राभृतज्ञस्य शरीरं भूतं भवत् भावि वा । (भ. प्रा. विजयो. १); सिद्धप्राभृतज्ञस्य शरीरं ज्ञायकशरीरम् । (भ. प्रा. विजयो. ४६ ) ।
सिद्धप्राभूत के ज्ञाता का तीनों कालों सम्बन्धी शरीर ज्ञायकशरीरसिद्ध कहलाता है ।
ज्ञेय - ज्ञेयं हि वस्तु सामान्य विशेषात्मकमत्र यत् । ( श्राचा. सा. ४-३) । सामान्य विशेषात्मक वस्तु को ज्ञेय कहते हैं । ज्ञेयाकार - प्रतिबिम्बाकारपरिणतादर्शतलवत् ज्ञेयाकारः । (त. वा. १, ६, ५, पृ. ३४, पं. ३०) । प्रतिबिम्ब के आकार से परिणत दर्पणतल के समान ज्ञेय का प्राकार होता है ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org