________________
कूटलेखकरण]
३६४,
कूटलेखकर रण - कूटलेख करणमन्य मुद्राक्षर-बिम्बसरूपलेखकरणम् । (श्रा. प्र. टी. २६३ ) । देखो कूटलेख ।
कूटलेखक्रिया - देखो कुटलेखकरण । १. अन्येनानुक्तं यत्किचित् परप्रयोगवशादेवं तेनोक्तमनुष्ठितमिति वचनानिमित्तं लेखनं कूटलेखक्रिया । ( स. सि. ७-२६; चा. सा. पू. ५; रत्नक. टी. ३-१०; सा. घ. स्व. टी. ४-४५) । २. परप्रयोगादन्यानुक्तपद्धतिकर्म कूटलेखक्रिया । अन्येनानुक्तं किंचित् परप्रयोगवशात् एवं तेनोक्तं अनुष्ठितमिति वंचना निमित्तलेखनं कूटलेख क्रिया । (त. वा. ७, २६, ३) । ३. कूटम् प्रसद्भूतम्, लिख्यत इति लेख:, तस्य करणं क्रिया, कूटलेख क्रिया - कूटलेखकरणम्, अन्यमुद्राक्ष रबिम्ब स्वरूपले खकरणमित्यर्थः । ( भाव. नि. हरि. वृ. ३, पृ. ८२१) । ४. कूटलेखक्रियान्येन त्वनुक्तस्य स्वलेखनम् । (ह. पु. ५८ - १६७) । ५. परप्रयोगादन्यानुक्तपद्धतिकर्म कूटलेखक्रिया, एवं तेनोक्तमनुष्ठितं चेति वचनाभिप्रायलेखनवत् । (त. इलो. ७-२६) ।। ६. कूटलेखस्य प्रसद्भूतार्थसूचकाक्षर - लेखनस्य करणं कूटलेखक्रिया । (ध. बि. मु. वृ. ३, २४) । ७. कूटलेख क्रिया XXX अन्य सरूपाक्षरमुद्राकरणमित्यन्ये । (सा. ध. स्वो टी. ४-४५ )। ८. केनचित् पुंसा श्रकथितम् अश्रुतं किंचित्कार्यं द्वेषवशात्परपीडार्थम् एवमनेनोक्तमेवमनेन कृतम्, इति परवंचनार्थं यत् लिख्यते राजादी दर्श्यते सा कूटलेखक्रिया, पैशुन्यमित्यर्थः । ( कार्तिके. टी. ३३३ व ३३४ )। ६. कूटलेखक्रिया सा स्यात् वञ्चनार्थं लिपिषा । (लाटीसं. ६ - २० ) ।
१ दूसरे के द्वारा जो नहीं कहा गया है उसे किसी दूसरे की प्रेरणा से कहना कि उसने ऐसा कहा है या किया है, इसे कूटलेखक्रिया कहते हैं। यह एक सत्यव्रत का प्रतिचार है । कूटसाक्षिक - कूटसाक्षिकं उत्कोच - मत्सराभिभूतः प्रमाणीकृतः सन् कूटं वक्तीति । (श्रा. प्र. टी. २६०) ।
लांच या मात्सर्यभाव श्रादि के वश होकर असत्य भाषण करना — जैसे मैं इस विषय में साक्षी हूं, यह कूटसाक्षिक नामक सत्याणुव्रत का प्रतिचार है।
कूटसाक्ष्य - देखो कूटसाक्षिक । कूटसाक्ष्यं प्रमाणी
जैन - लक्षणावली
Jain Education International
[कृतप्रतिकृतिका
कृतस्य लञ्चा - मत्सरादिना कूटं वदतः यथाहमत्र साक्षी । अस्य च परकीयपापसमर्थकत्वलक्षणविशेषमाश्रित्य पूर्वेभ्यो भेदेनोपन्यासः । (योगशा. स्वो. विव. २- ५४; सा. घ. स्वो टी. ४-३६) । ईर्ष्याभाव से अथवा लांच ( रिश्वत लेकर प्रमाणीकृत व्यक्ति के द्वारा झूठी गवाही देने को कूटसाक्ष्य कहते हैं ।
कूर्मोन्नत योनि - १. कुम्मुण्णयजोणीए तित्थयरा दुविहचक्कवट्टी य । रामावि य जायंते X X X (मूला. १२ - ६२; गो. जी. ८२ ) । २. कुम्मुण्णदजोणीए तित्थ चक्कवट्टिणो दुविहा । बलदेवा जायंते X X X ॥ ( ति. प. ४ - २६५२) । ३. कूर्मोन्नतयोनो विशिष्ट सर्वशुचिप्रदेशे शुद्धपुद्गलप्रचये वा XXX। (मूला वृ. १२ - ६२ ) । ४. कूमं - पृष्ठमिवोन्नता कूर्मोन्नता । (संग्रहणी. दे. वृ. २५५, पृ. ११५) । ५. कूर्मपृष्ठवदुन्नता योनिः कूर्मोन्नतयोनि: । (गो. जी. म. प्र. टी. ८२ ) ।
१ जिस योनि से तीर्थंकर, नारायण, प्रतिनारायण, चक्रवर्ती और वलदेव उत्पन्न होते हैं वह कूर्मोन्नत योनि कही जाती है । ५ जो योनि कछुए की पीठ के समान उन्नत होती है, उसे कूर्मोन्नता योनि कहते हैं ।
कृत -- १. जं किंचितिसु वि कालेसु अण्णत्तो णिप्पण तं कदं णाम । ( धव. पु. १३, पू. ३५० ) । २. स्वातंत्र्य विशिष्टेन आत्मना यत् क्रियते प्रक्रियते तत् कृतम् । (भ. प्रा. विजयो. टी. ८११) । ३. स्वातंत्र्यविशिष्टेनात्मना य: [ यत् ] प्रादुर्भावितं तत्कृतम् । (चा. सा. पृ. ३६) । ४. X X X स्वेन कृतं कृतम् । (ग्राचा. सा. ५-१४) ।
१ तीनों कालों में जो कुछ अन्य से उत्पन्न हुआ है उसका नाम कृत है । २ जो स्वतंत्रता से अपने द्वारा कार्य किया जाता है उसे कृत कहते हैं । कृतक - देखो कृतकत्व । स्वोत्पत्तौ अपेक्षितव्यापारो हि भावः कृतक उच्यते । (प्रमेयर ३-३५) । कृतज्ञ - कृतं परोपकृतं जानाति, न निह्नुते कृतज्ञः । (योगशा. स्वो विव. १-५५; सा. ध. १-११) । जो दूसरे के द्वारा किये गये उपकार का स्मरण रखता है - उसे भूलता नहीं है— उसे कृतज्ञ कहा जाता है । कृत प्रतिकृतिका- १. कयपडिक्कइया णाम जइवि निज्जरत्थं करेइ ततोऽवि मम एस कारेहिति त्ति
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org