________________
पारिणामिकी ]
पारिणामिकी- १. णिय णियजादिविसेसे उप्पपारिणामिकी णामा ।। ( ति प ४, १०२० ) । २. प्रणुमाण-हेउ-दिट्ठतसाहिया वयविवागपरिणामा । हिश्र निस्से सफलवई बुद्धी परिणामित्रा नाम || ( श्राव. नि. ६४८; नन्दी. सू. गा. ६६ ; उप. प. ४८ ) । ३. पारिणाभिकी तु वयोविपाकलब्धजन्मा परमहित- निःश्रेयसफला पंचावयवादिसाधनानुसारिणी भवत्यभयकुमारादेवि । ( त. भा. हरि. वृ. ६ - ६ ) । ४. परिः समन्तान्नमनं परिणाम:सुदीर्घकाल पूर्वापरार्थावलोकनादिजन्य प्रात्मधर्म इत्यर्थः, स कारणमस्यास्तत्प्रधाना वा पारिणामिकी । ( श्राव. नि. हरि वृ. ३८, पृ. ४१५ ) । ५. सगसगजादिविसेसेण समुप्पण्णपण्णा पारिणामिया णाम । XXX जादिविसेसजणिदकम्मक्खप्रोवसमसमुप्प
पारिणामिया । ( धव. पु. ६, पृ. ८२-८३ ) । ६. स्वकीय-स्वकीयजातिविशेषेण समुत्पन्ना पारिणामिकी चेति । (चा. सा. पृ. ९७ ) । ७. तथा परि-- समन्तान्नमनम् - यथावस्थितवस्त्वनुसारितया गमनं परिणामः, सुदीर्घकाल पूर्वापरार्थावलोकनादि जन्य आत्मधर्म विशेष इत्यर्थः, स कारणमस्याः पारिणामिकी, बुद्धयतेऽनयेति बुद्धि: । ( श्राव. नि. मलय. वृ. ९३८) ।
१ अपनी अपनी विशेष जातिमें जो बृद्धि उत्पन्न होती है उसे पारिणामिकी बुद्धि कहा जाता है । २ जो बुद्धि अनुमान हेतु और दृष्टान्त के द्वारा श्रभीष्ट की साधक होती है; आयु के पारिपाक के अनुसार जिसका परिणमन होता है, तथा जो अभ्युदय और निःश्रेयस (मोक्ष) से सफल होती है; वह पारिणामिकी बुद्धि कहलाती है । पारितानिकी क्रिया - १. दुःखोत्पत्तितन्त्रत्वात् पारितापिकी क्रिया । ( स. सि. ६-५; त. वा. ६, ५, ८) । २. दुःखोत्पत्तिः स्वतंत्रत्वात् क्रियाया परितापिकी । (ह. पु. ५८- ६७ ) । ३. दुःखोत्पादनतन्त्रत्वं स्यात्क्रिया पारितापिकी । (त. श्लो. ६, ५, १० ) । ४. परितापो दु:खम्, दुःखोत्पत्ति निमित्ता क्रिया पारितापिकी क्रिया । (भ. श्री. विजयो. ८०७ ) । ५. परितापनं ताडनादिदुःखवि शेषलक्षणम्, तेन निर्वृत्ता पारितापनिकी क्रिया । ( स्थाना. अभय वृ. ६०; समवा. अभय वृ. ५) । ६. दुःखोत्पत्तौ परितप्तिपरवशत्वं पारितापिकी
Jain Education International
७०६, जैन- लक्षणावली
[ पार्थिव मण्डल
क्रिया । (त. वृत्ति श्रुत. ६ - ५ ) ।
१
जो 'दुःख की उत्पत्ति के अधीन क्रिया की जाती है उसकी उत्पत्ति का कारण है-उसे पारितापिकी क्रिया कहा जाता है । ५ ताड़नादि दुःखविशेष रूप परिताप से जो क्रिया निर्मित होती है उसका नाम पारितापनिकी या पारितापिकी क्रिया है । पारितापिकी क्रिया- देखो पारितापनिकी क्रिया । पारिव्राज्य - गार्हस्थ्यमनुपालयैव गृहवासाद्विरज्यतः । यद्दीक्षाग्रहणं तद्धि पारिव्राज्यं प्रचक्ष्यते ॥ पारिव्राज्यं परित्राजो भावो निर्वाणदीक्षणम् । तत्र निर्मम - तावृत्त्या जातरूपस्य धारणम् ।। ( म. पु. ३६-१५६, १५७) ।
गृहस्थ धर्म का पालन करने के पश्चात् गृहवास से विरक्त होते हुए जो दीक्षा ग्रहणकी जाती है उसे पारिव्राज्य - परिव्राजक का अनुष्ठान कहा जाता है । परिव्राट् के भाव का नाम पारिव्राज्य है, जिसका अभिप्राय निर्वाणदीक्षा । इसमें ममत्वबुद्धि को छोड़कर जातरूप- -दिगम्बरवेष धारण किया जाता है ।
पारिषद - देखो पार्षद्य । १. वयस्यपीठमर्दसदृशाः परिषदि भवाः पारिषदाः । ( स. सि. ४-४) । २. पारिषद्या: वयस्यस्थानीयाः । ( त. भा. ४–४) । ३. वयस्यपीठमर्दसदृशाः पारिषदाः । परिषदि जात भवा वा पारिषदाः, ते वयस्यपीठमर्दसदृशाः वेदितव्याः । (त. वा. ४, ४, ४) । ४. भवा: परिषदीत्यासन् सुराः पारिषदाह्वयाः । ते पीठमर्दसदृशाः सुरेन्द्रैरतिलालिताः ।। (म. पु. २२ - २६ ) । ५. परियदि साधवः पारिषद्या: मित्रसदृशाः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ४-४ ) । ६. परिषदि सभायां भवाः पारिषदाः पीठमर्द मित्रतुल्याः । (त. वृत्ति श्रुत. ४ - ४ ) । १ जो सभा में उपस्थित रहने योग्य होते हैं वे पारिषद कहलाते हैं । ये देव मित्र अथवा पीठमर्द - कामपुरुषार्थ में सहायक के समान होते हैं । २ जो देव मित्र के समान होते हैं उन्हें पारिषद्य कहा जाता है । पारिषद्य - देखो पारिषद | पार्थिव मण्डल - क्षितिवीजसमाक्रान्तं द्रुतमसमप्रभम् । स्याद् वज्ज्रलाञ्छनोपेतं चतुरस्रं धरापुरम् ॥ ( ज्ञानार्णव २६ - १६, पृ. २८८ ) ।
पृथिवी बोज से सहित, पिघले हुए सुवर्ण के सदृश,
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org