________________
नारकभवावीचीमरण] ६०२, जैन-लक्षणावली
[नाराचसंहनन समय में निषेक क्रम से क्षय को प्राप्त होते हैं, यही दीर्घकालं जीवति तत् नारकायुः । (त. वृत्ति श्रुत. नारकद्रव्यावीचीमरण कहलाता है।
८-१०)।
१ जिस कर्म के निमित्त से तीन शीत-उष्ण की ना कभवावीचीमरण-जंणं णेर इया रइय भवे
वेदना वाले नरकों में दीर्घ काल तक जीवित रहना बट्टमाणा जाई दवाई र इयाउप्रत्ताए गहिताई
पड़ता है उसे नारक प्राय कहते हैं । ३ पृथिवी के ताइ दवाई प्रावीचि अणुपमयं णिरतर मरतीति
विशेष परिणमन रूप उत्पत्ति व पीडा के स्थानों को कटटु णे रइयभवावीचीमरणं । (उत्तरा. चू. ५, पृ.
नरक कहा जाता है। उन नरकों से सम्बद्ध जीव १२७)।
भी वहाँ स्थित रहने के कारण नरक कहलाते हैं। नारकभव में वर्तमान नारक जीवों ने जिन द्रव्यों
इन नरकों (नारक जीवों) की प्राय का नाम नारक को नारक वायु के रूप में ग्रहण किया है उन्हें जो प्रतिसमय निषकक्रम से निर्जीर्ण किया जाता है,
प्राय है। इसका नाम नारकभवावीचीमरण है।
नारत-देखो नारक।
नाराचसंहनन-१. तदेवोभयं बनाकारबन्धनव्यनारकभावावीचीमरण-जण्णं रइयभावे वट्ट- पेतमवलयबन्धनं सनाराचं नाराचसंहननम् । (त. माणा जाई दव्वाई र इयाउयत्ताए गहिताइ ताइ वा. ८, ११,६)। २. जस्स कम्मस्रा उदएण वज्जदव्वाइ प्रावीची अणुसमयं णिरंतरं मरतीति कट्ट
विसेसणरहिदणारायणखोलियानो संघीयो हवं ति ो रइयभावाबीचियमरणं । (उत्तरा. चू. ५, पृ. तण्णारायणसरीरसंघडणं णाम । (घव. पु. ६, पृ. १२७)।
७४)। ३. मर्कटबन्धः य उभयपाश्र्वयोरस्थिबन्धः नारकभाव में वर्तमान नारकी जीवों ने जिन द्रव्यों
स किल नाराच:xxx नाराचनाम्नि तु मर्कटको नारक प्रायु के रूप में ग्रहण किया है उन द्रव्यों बन्ध एव केवलो न कीलिका न पट्टः। (त. भा. को जो प्रत्येक समय में निरन्तर निषेकक्रम से
सिद्ध. वृ. ८-१२)। ४. यस्य कर्मण उदयेन वचनिर्जीर्ण किया जाता है, इसका नाम नारकभावावी. विशेषणरहितोऽस्थिबन्धो नाराचकलितो भवति तत्त. चीमरण है।
तीयम् । (मूला. व. १२-१६४)। ५. उभप्रो नारकानुपूर्वी-देखो नरकगतिप्रायोग्यानुपूर्व्यनाम। मक्कडबंधो नाराम्रो होइ विन्नेनो । (संग्रहणी नारकायु-१. नरकेषु भवं नारकमायुः,xxx ११७)। ६. यत्रास्थ्नोर्मकटबन्ध एव के बलस्तन्नानरकेषु तीव्रशीतोष्णवेदनेषु यन्निमित्तं दीर्घजीवनं राचसंज्ञं तृतीयं संहननम् । (जीवाजी. मलय.. तन्नारकम् (प्रायः)। (स. सि. ८-१०; त. श्लो. १३, प. १५)। ७. यत्र स्वस्थनां मर्कटबन्ध एव ८-१०)। २. नरकेषु तीव्रशीतोष्णवेदनेषु यन्नि- केवलो भवति तत्संहननं नाराचम् । (प्रज्ञाप. मलय. मित्तं दीर्घजीवनं तन्नारकायुः। नरकेषु तीव्रशोतो- वृ. २६३, पृ. ४७२) । ८. यत्रास्थनोर्मकंटबन्ध एव ष्णवेदनाकरेषु यन्निमित्तं दीर्घजीवनं भवधारणं केवलस्तन्नाराचम् । (संग्रहणी वे. वृ. ११७, पृ. भवति तन्नारकायुः। (त. वा. ८, १०, ५)। ५८)। ६. यस्य कर्मण उदयेन वनविशेषणेन ३. तत्र नरका उत्पत्तियातनास्थानानि पृथिवीपरि. रहितनाराचकीलिता अस्थिसन्धयो भवन्ति तन्नाणतिविशेषाः, तत्सम्बन्धिनः सत्त्वा अपि तात्स्थ्या - राचशरीरसंहननं नाम । (गो. क. जी. प्र. ३३)। न्नरकाः, तेषामिदमायु रकम् । (त. भा. हरि.व १०. वज्राकारेण वलयेन च रहितं नाराचसंहननसिद्ध. व. ८-११)। ४. जेसि कम्मक्खंधाणमुदएण नाम । (त, वृत्ति श्रुत. ८-११)। जीवस्स उद्धगमणसहावस्स णे र इयभवम्मि अवट्ठाणं १वज्राकार बन्धन और बलय बन्धन से रहित, पर होदि तेसि णिरयाउमिदि सपणा। (धव. पु. ६, प. नाराच से सहित हड्डियों का बन्धनविशेष जिस ४८); जं कम्म णि रयभवं धारेदि तं णिरयाउग्रं कर्म के उदय से होता है उसे नाराचसंहनन कहते णाम । (धव. पु. १३, प. ३६२)। ५. नरकेष हैं। ३ उभय पाश्र्व भागों में जो हड़ियों का मर्कटतीव्रशीतोष्णवेदनेषु दीर्घ जीवनं नारकमायुः। (गो. बष होता है उसका नाम नाराच है। नाराबसंक. जी. प्र. ३३) । ६. यदुदयात् तीव्रशीतोष्णदुःखेषु हनन मामकर्म के उदय से कोलिका और पट्ट से
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org