________________
तीर्थ सिद्ध केवलज्ञान]
४१६,
प्रवचनस्वरूप है । वह चूँकि निराधार सम्भव नहीं है, अतएब संघ अथवा प्रथम गणधर को तीर्थ समझना चाहिए। इस तीर्थ के उत्पन्न होने पर जो सिद्ध हुए हैं वे तीर्थसिद्ध कहलाते हैं । तीर्थ सिद्ध केवलज्ञान --ये तीर्थंकराणां तीर्थे वर्तमाने सिद्धास्तेषां यत्केवलज्ञानं तत्तीर्थं सिद्ध केवलज्ञानम् । ( श्राव. नि. मलय. वृ. ७८, पृ. ८४) । तीर्थंकरों के तीर्थ के रहते हुए जो सिद्ध हुए हैं उनके केवलज्ञान को तीर्थ सिद्ध केवलज्ञान कहा जाता है ।
तीथंकर - देखो तीर्थंकर । तीव्रभाव – १. बाह्याभ्यन्तरहेतुदीरणवशादुद्रिक्तः परिणामस्तीव्रः (स. सि. ६ - ६ ) । २. प्रतिप्रवृद्धक्रोधादिवशात् तीवनात्तीव्रः । बाह्याभ्यन्तर हेतूदीरणवशादुद्रिक्तः परिणामः तीवनात् स्थूलभावात् तीव्रः इत्युच्यते । (त. वा. ६, ६,१) । ३. प्रति प्रवृद्धक्रोधादिवशात्तीव्रः स्थूलत्वादुद्रिक्तः परिणामः । (त. इलो. ६-६ ) । ४. बहिरन्तः कारणोदी रणवशात्तीव्र [व] ते स्थूलो भवति उद्रेकं प्राप्नोति उत्कटो भवति यः परिणामः स तीव्रः इत्युच्यते । (त. वृत्ति श्रुत. ६ - ६)।
१ अन्तरंग और बहिरंग कारणों की उदीरणा के वश उत्पन्न होनेवाले उत्कट परिणाम को तीव्रभाव कहते हैं ।
तीव्र - मन्दभाव - तत्थ तिव्व मंदभावो णाभ"सम्मत्तप्पत्ती विय सावय- विरदे अणतकम्मंसे । दंसणमोहक्खवए कसाय - उवसामए य उवसंते ॥ खवए य खीणमोहे जिणे यणियमा भवे असंखेज्जा ।
विवरीदो कालो संखेज्जगुणाए सेडीए ||" एदेसि सुत्तद्दिपरिणामाणं पगरिसापगरिसत्तं तिब्ब-मंदभाबो णाम । ( धव. पु. ५, पृ. १८६०८७) । 'सम्मत्तप्पत्ती विय' आदि गाथासूत्रों में निर्दिष्ट परिणामों की प्रकर्षता और प्रप्रकर्षता को तीव्रमन्दभाव कहा जाता है ।
जैन - लक्षणावली
तुच्छ – तुच्छास्त्वसारा मुद्गफलीप्रभृतय इति । ( श्रा. प्र. टी. २८६) ।
प्रसार वस्तु – जैसे मूंग की फली श्रादि को तुच्छ कहते हैं ।
तुला - पलशतं तुला । (त. वा. ३, ३८, ३) । सौ पल प्रमाण माप को तुला कहते हैं।
Jain Education International
[तृणस्पर्शपरोषहजय
तुषित - तुष्यन्ति विषयसुख पराङ्मुखाः भवन्ति तुषिताः । त. वृत्ति श्रुत. ४ - २५ ) । जो विषयसुखों से पराङ्मुख होकर श्रात्म-सुख में सन्तुष्ट रहते हैं ऐसे ब्रह्मलोकान्तवासी विशेष लौकान्तिक देवों को तुषित कहते हैं ।
तुष्टि - १. XX X तुष्टिस्तद्देश वृत्तिता । (द्वात्रि. सिद्ध. १३ - १५) | २. तुष्टिः दत्ते दीयमाने च प्रहर्षः । (सा. ध. स्वो. टी. ५-४७)।
२ श्राहारादि के दे देने पर और देते समय भी उत्कृष्ट हर्ष को प्राप्त होना, यह तुष्टि नाम का एक दाता का गुण है ।
तृणसंस्तर - णिस्संधी य अपोल्लो णिरुवहदो समधिवास्सणिज्जंतु । सुहपडिले हो मउम्र तणसं - थारो हवे चरिमो ।। (भ. प्र. ६४४) । जो तृणसंस्तर (तृण से निर्मित बिस्तर) गांठ से रहित, निश्छिद्र, अखण्डित तृणों से निर्मित, जिसके ऊपर सोना-बैठना आदि भली भांति हो सकता हैजो खुजली श्रादि का करनेवाला न हो, तथा जन्तु रहित, सरलता से प्रतिलेखन योग्य और कोमल हो, वह अन्तिम (चतुर्थ) तृणसंस्तर होता है । तृणस्पर्श परीषहजय - १. तृणग्रहणमुपलक्षणं कस्यचिद् व्यघनदुःखकारणस्य, तेन शुष्कतृण परुषशकरा - कण्टक- निशितमृत्तिका शूलादिव्यघनकृतपादवेदनाप्राप्तो सत्यां तत्राप्रणिहितचेतसश्चर्या शय्यानिषद्यासु प्राणिपीडापरिहारे नित्यमप्रमत्तचेतसस्तृणादिस्पर्शबाधापरिषहविजयो वेदितव्यः । ( स. सि. E - 2 ) 1 २. तृणादिनिमित्त [मित ] वेदनायां मनसोsप्रणिधानं तृणस्पर्शजयः । यथाभिनिर्वृत्ताधिकरणशायिन: शुष्कतृण पत्र भूमि कण्टक फलक- शिलातलादिषु प्रासु केष्व संस्कृतेषु व्याधि-मागंगमन-शीतोष्णजनितश्रमविनोदार्थं शय्यां निषद्यां वा भजमानस्य तृणादिवाधित मूर्तेरुत्पन्नकण्डुविकारस्य दुःखमनभिचिन्तयतः तृणादिस्पर्शबाघावशीकृतत्वात् तृणस्पर्शसहनमवगन्तव्यम् । (त. वा. ६, ६, २२; चा. सा. पू. ५५ ) । ३. प्रभूताल्पाणुचेलत्वे कादाचित्कं तृणादिषु । तत्संस्पर्शोद्भदं दुःखं सहेन्नेच्छेच्च तान् मृदून् । ( श्राव. नि. हरि. वृ. ६१८, पृ. ४०३ उद्.) । ४. शुषितृणस्य दर्भादेः परिभोगोऽनुज्ञातो गच्छ निर्गतानां गच्छ्वासिनां च तत्र येषां शयनमनुज्ञातं निष्पन्नानां तेषां (निशायां ते तान् ? ) दर्भान् भूमा
For Private & Personal Use Only
.
www.jainelibrary.org