________________
जातिकथा ]
६, पृ. ५१ ) ; जादी णाम सरिसप्पच्चयगेज्झा | ( धव. पु. १३, ५. ३६३) । ६. मातुरन्वयशुद्धिस्तु जातिरित्यभिधीयते । ( म. पु. ३६-८५) । ७. साधर्म्य - वैधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानं जाति: [ न्यायसू. १, २, १८ ] ( सिद्धिवि. टी. ५-२, पृ. ३१८, पं. २ ) । ८. प्रचारमात्रभेदेन जातीनां भेदकल्पनम् । न जातिर्ब्राह्मणीयास्ति नियता क्वापि तात्त्विकी ॥ संयमो नियमः शीलं तपो दानं दमो दया । विद्यन्ते तात्त्विका यस्यां सा जातिर्महती सताम् ॥ (धर्मप १७–२४ व २ε) । ६. प्रमाणोपपन्ने साध्ये धर्मे यस्मिन् मिथ्योत्तरं — भूतदोषस्योद्भावयितुमशक्यत्वेनासद्वृषणोद्भावनं सा जातिरिति । ( न्यायवि. विव. २ - २०३, पू. २३३ ) । १०. मातृपक्षो जातिः । ( व्यव. मलय. वृ. १-३३६, पृ. १९ ) ।
१ नरकादि गतियों में जिस निर्बाध सदृशता के द्वारा अनेक पदार्थों में एकरूपता होती है उसे जाति कहा जाता है । ३ मिथ्या उत्तर देने का नाम जाति है । ४ माता के वंश से जाति का प्रादुर्भाव होता है । ५ तद्भव सादृश्यरूप सामान्य का नाम जाति है । जातिकथा - ब्राह्मणीप्रभृतीनामन्यतमाया या प्रशंसा निन्दा वा सा जात्या जातेर्वा कथेति जातिकथा । यथा - घिग् ब्राह्मणीर्धवाभावे या जीवन्ती मृता इव । धन्या मन्ये जने शूद्री: पतिलक्षेऽप्यनिन्दिता: । ( स्थाना. अभय वृ. ४-२८२, पृ. १६९ ) । ब्राह्मण व क्षत्रिय श्रादि जातिविशेष में उत्पन्न हुई किसी एफ स्त्री की निन्दा या प्रशंसा करने को जातिकथा कहते हैं । जैसे- उन ब्राह्मणियों को धिक्कार है जो पति के प्रभाव में मरे हुए के समान जीती हैं। मैं तो उन शूद्र स्त्रियों को धन्य समझता हूं जो लाख पतियों के रहने पर भी अनिन्दित रहती हैं। जातिनाम - १. तन्निमित्तं ( जातिनिमित्तं) जातिनाम (स.सि. ८-११; त. वा. ८, ११, २) । २. जातिनाम यदुदय । दे केन्द्रियादिजात्युत्पत्तिः । (वा. प्र. टी. २०; धर्मसं. मलय. वृ. ६१७) । ३. जातिनाम पंचविध मे केन्द्रियजातिनामादिकारणम् । (अनुयो. हरि. वृ. पू. ६३) । ४. जत्तो कम्म क्खंधादो जीवाणं भूश्रो सरिसत्तमुप्पज्जदे सो कम्मक्खंधो जादिणाम । (घव. पु. ६, पृ. ५१ ); एइंदि य-बेइं दिय-ते इंदिय- चउरिदिय-पंचिदियभावणिवत्तयं
Jain Education International
४५६, जैन- लक्षणावली
[जात्याय
जं कम्मं तं जादिणामं । (घव. पु. १३, पृ. ३६३) । ५. इग दुग-तिग- चउरिदियजाई पंचिदियाण पंचमिया । खयउवसमिए भावे हुति हु एया जो श्राह ॥ ( कर्मवि. ग. ८६ )। ६. जातिनाम यदुदयादेकेन्द्रियादिर्भवति । (समवा. अभय, वृ. ४२, पृ. ६३) । ७. जननं जातिरेकेन्द्रियादिशब्दव्यपदेश्येन पर्यायेण जीवानामुत्पत्तिः, तद्भावनिबन्धनभूतं नाम जातिनाम । ( कर्मस्त. गो. वृ. १०, पृ. ८५) । ८. जायते जन्यते वा जातिरेकेन्द्रियादिका, यदुदये एकेन्द्रियादिकत्वं भवति जीवस्य तदेकेन्द्रियनाम ॥ ( कर्मवि. पू. व्या. ७१ ) । ६. तथा एकेन्द्रियादानामेकेन्द्रियत्वादिरूप समान परिणामलक्षणमे केन्द्रियादिशब्दव्यपदेशभाक् यत्सामान्यं सा जातिस्तज्जनकं नाम जातिनाम । ( प्रज्ञाप. मलय. वृ. २३-२६३, पृ. ४६८ ) ।
१ श्रव्यभिचारी सादृश्यस्वरूप जाति के निमित्तभूत कर्म को जातिनामकर्म कहा जाता है । २ जिस कर्म के उदय से जीव एकेन्द्रिय श्रादि जाति में उत्पन्न होता है उसे जातिनामकर्म कहते हैं । जातिब्राह्मण - तपः श्रुताभ्यां यो हीनो जातिब्राह्मण एव स: । (म. पु. ३८-४३ ) । तप और शास्त्रज्ञान से रहित ब्राह्मण को जातिब्राह्मण - जन्मत: ब्राह्मण - कहा जाता है, कर्म से नहीं । जातिविद्या - सगमादुपक्खादो लद्धविज्जाम्रो जादिविज्जा णाम । ( धव. पु. ६, पृ. ७७)। माता के पक्ष (वंश) से प्राप्त होने वाली विद्यायें जातिविद्यायें कहलाती हैं । जातिस्थविर - १. षष्ठिवर्षजातो जातिस्थविरः । ( व्यव. मलय. वृ. १० - ७४६ ) । २. जातिस्थविरा: षष्ठिवर्ष प्रमाणाः । ( श्राव. नि. मलय. वृ. १७६, पृ. १६१) ।
१ साठ वर्ष के वृद्ध को जातिस्थविर कहते हैं । प्रतिङ्गित-जातिहुङ्गितो नीचजातिः कारुको ऽन्त्यजो वा पितृ - मातृशुद्धिविवर्जितो वेश्या दास्यादितनयः । ( मा. वि. १, पू. ७४) । शिल्पी और अन्त्यज ( भंगी श्रादि ) नीच जाति तथा माता-पिता की शुद्धि से रहित वेश्या धौर दासी आदि से उत्पन्न सन्तान को हुङ्गित कहते हैं । जात्यार्य - १. जात्यार्या इक्ष्वाकवो विदेहा हरयो - Sम्बष्ठाः ज्ञाताः कुरवो बुंबुनाला उग्रा भोजा
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org