Book Title: Dharmamrut Sagar
Author(s): Ashadhar
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001017/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitapravara AzAdhara viracita dharmAmRta (sAgAra) ['jJAnadISikA' saMskRta palikA tathA hindI TIkA sahita ] sampAdana-anuvAda siddhAntAcArya paM. kailAzacandra thAlI bhAratIya jJAnapITha prakAzana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA : saMskRta granthAMka-47 paNDitapravara AzAdhara viracita dharmAmata (sAgAra) [ 'jJAnadIpikA' saMskRta paJjikA tathA hindI TIkA sahita] sampAdana-anuvAda siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI CAHHE bhAratIya jJAnapITha prakAzana M ahana vIra ni0 saMvat 2504 : vi0 saMvat 2034 : san 1970 prathama saMskaraNa : mUlya aThAraha rupaye Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. guNyazlokA mAtA mUrtidevIkI pavitra smRtimeM sva. sAhU zAntiprasAda jaina dvArA saMsthApita evaM unakI dharmapatnI svargIyA zrImatI ramA jaina dvArA saMpoSita bhAratIya jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA isa granthamAlAke antargata prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila Adi prAcIna bhASAoMmeM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi vividha-viSayaka jaina-sAhityakA anusandhAnapUrNa sampAdana tathA usakA mUla aura yathAsambhava anuvAda Adike sAtha prakAzana ho rahA hai| jaina-maNDAroMkI saciyA~. zilAlekha-saMgraha. kalA evaM sthApatya, viziSTa vidvAnoMke adhyayana-grantha aura lokahitakArI jaina sAhitya grantha bhI isI granthamAlAmeM prakAzita ho rahe haiN| granthamAlA sampAdaka siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI DaoN. jyotiprasAda jaina prakAzaka bhAratIya jJAnapITha pradhAna kAryAlaya : bI/45-47, kaeNnaoNTa plesa, nayI dillI-11000. mudraka : sanmati mudraNAlaya, durgAkuNDa mArga, vArANasI-221001 sthApanA : phAlguna kRSNa 9, vIra ni0 2470, vikrama saM0 20.., 18 pharavarI 1944 sarvAdhikAra surakSita Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha : saMsthApanA 1944 mala preraNA divaMgatA zrImatI matidevI jI mAtuzrI zrI sAhU zAntiprasAda jaina adhiSThAtrI divaMgatA zrImatI ramA jaina dharmapatnI zrI sAha zAntiprasAda jaina Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JNANAPITHA MURTIDEVI GRANTHAMALA : Sanskrit Grantha No. 47 DHARMAMRTA (SAGARA) of Pandita pravara ASADHARA Edited with a Jnanadipika Sanskrit Commentary & Hindi Translation by Pt. KAILASH CHANDRA SHASTRI, Siddhantacharya BHARATIYA JNANPITH PUBLICATION VIRA NIRVANA SAMVAT 2504: V. SAMVAT 2034 : A. D. 1978 First Edition: Price Rs. 18/ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHARATIYA JNANPITHA MURTIDEVI JAINA GRANTHAMALA FOUNDED BY LATE SAHU SHANTI PRASAD JAIN IN MEMORY OF HIS LATE MOTHER SHRIMATI MURTIDEVI AND PROMOTED BY HIS BENEVOLENT WIFE LATE SHRIMATI RAMA JAIN IN THIS GRANTHAMALA CRITICALLY EDITED JAINA AGAMIC, PHILOSOPHICAL, PURANIC, LITERARY, HISTORICAL AND OTHER ORIGINAL TEXTS AVAILABLE IN PRAKRITS, SANSKRIT, APABHRASA, HINDI, KANNADA, TAMIL, ETC., ARE BEING PUBLISHED IN THEIR RESPECTIVE LANGUAGES WITH THEIR TRANSLATIONS IN MODERN LANGUAGES AND ALSO BEING PUBLISHED ARE CATALOGUES OF JAINA-BHANDARAS, INSCRIPTIONS, ART AND ARCHITECTURE, STUDIES BY COMPETENT SCHOLARS AND POPULAR JAINA LITERATURE. General Editors Siddhantacharya Pt. Kailash Chandra Shastri Dr. Jyoti Prasad Jain Published by Bharatiya Jnanpith Head Office : B/45-47, Connaught Place, New Delhi-110001 nea Founded on Phalguna Krishna 9, Vira Sam 2470, Vikrama Sam. 2000,18th Feb.,1944 All Rights Reserved. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya jainadharma nivRtti pradhAna hai, aura nivRttikA mArga sAdhumArga hai| kintu sabake lie sAdhumArgapara calanA sambhava nahIM hai, aura sAdhumArgako apanAye binA mokSakI prApti sambhava nahIM hai, tathA mokSa hI parama puruSArtha hai aura pratyeka jIvako use prApta karanA usakA pradhAna kartavya hai| ataH pratyeka vyaktiko nivRttimArgakA pathika banAneke lie hI jaina dharmameM gRhastha dharma yA sAgAra dharmakA upadeza diyA gayA hai| sAgAra dharmakA upadeza dete hae paM. AzAdharajIne kahA hai-'saMsArake viSaya-bhogoMko tyAgane yogya jAnate hue bhI jo mohavaza unheM chor3anemeM asamartha hai vaha gRhastha dharmakA pAlana karanekA adhikArI hotA hai|' ataH gRhasthAzrama pravRttirUpa hote hue bhI nivRttikA zikSaNAlaya hai / tyAgako bhUmikA apanAye vinA gRhasthAzrama cala nahIM sktaa| yadi mAtA-pitA santAnake lie apane svArthoMkA tyAga na kareM to santAnakA lAlana-pAlana, zikSaNa Adi nahIM ho sktaa| ve svayaM kaSTameM rahate haiM aura santAnako sukhI dekhane kA prayatna karate haiN| apane parivArakI taraha hI gRhastha deza, samAja aura dharmake lie bhI tyAga karatA hai| usake balidAnapara hI paratantra deza svatantra hote haiM aura svatantra deza samunnata hote haiN| usake tyAgapara hI samAjake lie zikSaNAlaya, bhojanAlaya, auSadhAlaya Adi nirmita hote haiN| usake tyAgapara hI mandira, mUrtiyoM, dharmazAlAoM AdikA nirmANa hotA hai| usakI tyAgavRttipara hI sAdhu-santoMkA nirvAha hotA hai| isa taraha gRhasthAzrama dharma, artha, kAma aura mokSa cAroM paruSArthoM kA janaka hai| kintu artha aura kAma pradhAna honese adhikAMza gahastha usImeM phaMsakara raha jAte haiM aura dharmakI orase vimukha hokara parama puruSArtha mokSako bhI bhulA dete haiM aura isa taraha apanA manuSya jIvana kAma-bhogameM bitAkara isa saMsArase vidA hote haiN| unheM, 'maiM kauna hU~, kahA~se AyA hU~, kahA~ jAU~gA, merA kyA kartavya hai'-isakA vicAra hI nahIM AtA / purAne zAstrakAra kaha gaye haiM-khAnA, sonA, DaranA, kAmasevana karanA ye saba pravRttiyAM manuSyoMmeM aura pazuoMmeM samAna hai, kintu donoMmeM yadi antara DAlanevAlA hai to vaha dharma hI hai| jo dharmase vihIna hai vaha pazuke tulya hai| vaha dharma hai sadvicAra aura sadAcAra / mAnavakI ye hI do vizeSatAe~ haiN| aura inhIM vizeSatAoMke kAraNa mAnava samAja AdaraNIya hai| jisa taraha manuSya apane priyajanoM ke sambandhameM socatA-vicAratA hai usI taraha apane sambandhameM bhI vicAra karanA cAhie ki 'maiM kauna hU~? kyA yaha jo bhautika zarIra hai yahI maiM hU~ ? kintu mara jAnepara bhautika zarIra to par3A raha jAtA hai, usameM jAnanA-dekhanA, halana-calana Adi nahIM hotaa| taba yaha saba jo isa zarIrameM nahIM hotA ve kyA usakI vizeSatAe~ thIM jo aba isa zarIrase nikala gayA hai ? taba maiM kyA hU~ ? isa zarIrarUpa to maiM hU~ nahIM, kyoMki zarIra apane meM ahaMbuddhi karane meM asamartha hai| aura maiM ahaMbuddhivAlA huuN| ataH jo aba isa zarIrameM nahIM hai vahI maiM hU~, use hI jIva yA AtmA kahate haiN| usIkI cintA mujhe karanA caahie|' isa tarahake sadvicArase jaba manuSya zarIrase bhinna apanI eka svatantra sattAkA anubhava karatA hai taba isa zarIra aura isa zarIrase sambaddha vastuoMke prati usakI AsaktimeM kamI AtI hai aura vaha sva aura parake bhedako jAnakara parakI orase virakta aura svakI ora pravRtta hotA jAtA hai| parake prati apane kartavyoMkA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 dharmAmRta ( sAgAra ) pAlana karatA hai kintu kartavyabuddhise karatA hai, mamatvabuddhise nahIM / isa tarahake cintana aura abhyAsa se gRhasthAzramameM rahate hue bhI usakI vahI sthiti hotI hai jo jalameM rahanevAle kamalakI hai / aisA sadgRhastha hI saccA dharmAtmA hotA hai / usakA dharma usakI AtmAse sambaddha hotA hai, zarIrase nahIM / usakA zarIra bhI usake isa AtmadharmakA eka sahAyaka hotA hai / usakA aura usase sambaddha vastuoMkA vaha pAlana karatA hai, saMrakSaNa karatA hai; khAtA hai, pItA hai, bhoga bhogatA hai; vyApAra karatA hai, lokAcAra karatA hai / saba kucha karatA hai kintu karate hue bhI nahIM karatA; kyoMki kartRtvabhAvameM usakI Asakti nahIM / ataH vaha apanI zArIrika Asaktise prerita hokara kisIko satAtA nahIM haiM, anucita sAdhanoMse dhana saMcaya nahIM karatA, vyApAra-vyavahArameM asatyakA avalambana nahIM letA, kAlA bAjAra nahIM karatA / Aya-vyayakA santulana rakhatA hai / AvazyakatAse adhika saMcaya nahIM karatA / parastrI mAtrako mAtA, bahana yA beTIke tulya mAnatA hai / usakA yaha jIvanavyavahAra na kevala use kintu samAjako bhI sukhI karanemeM sahAyaka hotA / yahI saccA gRhastha dharma hai / isI gRhastha dharmakA pAlana karanekI preraNA sAgAradharmAmRtameM haiM / usIko samyaktva, aNuvrata Adi kahA hai / dharmakA prArambha samyaktva yA samyagdarzanase hotA hai / samyagdRSTi hI saccA dharmAtmA hotA hai / jisakI dRSTi, zraddhA, ruci yA pratIti hI samyak nahIM hai vaha sAdhu bhI ho jAye, phira bhI dharmAtmA kahalAnekA pAtra nahIM hai / jise zarIrAdise bhinna zuddha AtmadravyakI zraddhA hai, ruci hai, pratIti hai, bhale hI vaha abhI saMsArameM pha~sA ho kintu vaha dharmAtmA hai, usane dharmake mUlako pahacAna liyA hai ataH aba vaha jo kucha karegA vaha usIkI prAptike lie karegA / aba vaha lakSyabhraSTa nahIM ho sakegA / anyathA saMsAra, zarIra aura bhogoM meM Asakti rakhate hue usakA sArA vratAcaraNa saMsArako bar3hAnevAlA hI hogA, saMsArako kATanevAlA nahIM / ataH dharmakA mUla samyaktva aura dharma cAritra hai / vaha cAritra ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraharUpa hai / inako gRhastha ekadeza pAlatA hai aura muni sarvadeza pAlatA hai / asala meM to ahiMsA hI jaina dharmakA AcAra aura vicAra hai / jo gRhastha santoSapUrvaka jIvana-yApana karatA hai, sImita Arambha aura sImita parigraha rakhatA hai vahI ahiMsaka hai / aura aise ahiMsaka sadgRhastha hI ahiMsaka samAjakI racanA kara sakate haiM / jaina dharma aise ahiMsaka samAjakI racanAkA hI Adarza rakhatA hai / kintu manuSyakA lobha aura usakI saMgraha vRtti use saMcayI aura lobhI banA detI hai / isIke sAtha vaha vratAdikA pAlana karake dhanAtmAke sAtha dharmAtmA bhI bananA cAhatA hai / kintu dhanAtmA dharmAtmA nahIM ho sakatA aura dharmAtmA dhanAtmA nahIM ho sakatA / yaha gRhastha dharmakI pahalI sIkha hai / AcArya guNabhadra likha gaye haiM "zuddhairdhanaivivardhante satAmapi na saMpadaH / na hi svacchAmbubhiH pUrNAH kadAcidapi sindhavaH // " sajjanoMkI bhI sampadA zuddha -- nyAyopArjita dravyase nahIM bar3hatI / nadiyA~ svaccha jalase kabhI bhI paripUrNa nahIM dekhI jAtIM / astu, bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA jinhoMne kI thI, ve dAnavIra sAhU zAntiprasAda bhI svargavAsI ho gaye / usakI adhyakSA unakI dharmapatnI zrImatI ramA rAnI unase pUrva hI divaMgata ho cukI / yaha hama logoMke lie atyanta duHkhada hai / prasannatA aura santoSako bAta yaha hai ki sAhU zreyAMsa prasAdane adhyakSapadakA bhAra vahana kiyA hai | hama loga divaMgata udAramanA sAhUjIke prati apanI zraddhAMjali arpita karate haiM / kailAzacandra zAstrI jyotiprasAda jaina Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paM. AzAdhara aura unake dharmAmRtako sarvaprathama prakAzameM lAnekA zreya sva. zrI nAthUrAmajI premIko hai| unhoMne hI sva. seTha mANikacanda hIrAcanda bambaIkI smRtimeM sthApita granthamAlAke mantrIke rUpameM bhavyakumudacandrikA TIkA sahita sAgAradharmAmRtakA saMskaraNa saMvat 1972 meM prakAzita kiyA thaa| usakA mUlya ATha AnA thaa| saMvat 1972 meM hI maiM syAdvAda mahAvidyAlayameM praviSTa huA thA aura a~garejImeM acche nambara prApta karaneke upalakSyameM mujhe sAgAradharmAmRtakA vaha saMskaraNa pAritoSika rUpameM prApta huA thaa| tathA ina paMktiyoMko likhate samaya bhI vaha mere sAmane upasthita hai| usake pazcAt sAgAradharmAmRtake aneka saMskaraNa prakAzita hue, kintu itanA sundara, sastA, zuddha aura AkarSaka saMskaraNa prakAzita nahIM ho skaa| sAgAradharmAmatake ukta saMskaraNake prakAzana varSa sana 1915 meM hI paM. kallapA bharamappA niTavene apane marAThI anuvAdake sAtha kolhApurase eka saMskaraNa prakAzita kiyaa| yaha bahatkAya saMskaraNa bhI sajilda aura AkarSaka thaa| isameM bhI bhavyakumudacandrikA TIkA dI gayI hai| usake prAkkathanameM paM. niTavene likhA thA ki 'maiMne jJAnadIpikAse sthAna-sthAnapara TippaNa diye haiN| vaha jJAnadIpikA svatantra rUpase deneko thii| kintu hamAre durbhAgyase sAgAradharmAmRtakI prAcIna pustaka AgameM bhasma ho gyii| dUsarI Aja milatI nhiiN| saubhAgyase isa granthake punaH prakAzanakA prasaMga AyA to kisI bhI taraha paMjikAkA sampAdana karake prakAzita karanekI balavatI AzA hai|' zrI niTaveke isa ullekhapara-se jJAnadIpikAke upalabdha honekI AzA dhUmila ho gayI thii| kintu sva. DaoN. e. ena. upAdhyeke prayatnase zrI jIvarAjagranthamAlA zolApurase sAgAradharmAmRtako eka hastalikhita prati prApta huii| yaha prati rUladAra phuliskepa AkArake Adhunika kAgajapara sundara nAgarI akSaroMmeM eka-eka lAina chor3akara likhI huI hai| lipika bahuta hI kuzala aura bhASA tathA viSayakA bhI paNDita pratIta hotA haiN| usane jisa pratise yaha pratilipi kI hai usake 'peja Tu peja' pratilipi kI hai aura mUla pratike pRSTha nambara bhI detA gayA hai| bIca-bIca meM kahIM-kahIM truTita bhI hai| isakA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki jisa pratike AgameM jalanekI bAta kahI gayI hai usIpara-se yaha pratilipi kI gayI ho| hameM jo prati prApta huI usameM bhavyakumudacandrikA TIkAkI bhI prati hai| donoM alaga-alaga honepara bhI hilI-milI thiiN| hamane donoMko alaga-alaga kiyA to hameM lagA ki jo prati jalI usIse ye donoM pratilipiyAM kI gayI haiN| saubhAgyase bha. ku. ca. ko vizeSa kSati pahu~cI aura jJAnadIpikAko kama / bha. ku. ca. kI pratiyA~ to sulabha haiM kintu jJAnadIpikA durlabha hai| usI pratike AdhArase hamane usakI presakApI taiyAra kii| rikta pAThoMkI unake Adi aura anta akSaroMke AdhArapara bha. ku. ca. se pUrti kI aura unheM braikeTameM diyA hai| jJAnadIpikA uddharaNabahula hai / ataH jina uddharaNoMkA AdhAra milA unheM mUlake AdhArapara zuddha kiyA hai kintu jinakA AdhAra nahIM milA, unheM yathAsambhava zuddha karanekI koziza karake chor3a diyA gayA hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) pratilekhakake sambandhameM kucha bhI jJAta nahIM ho sakA / isa saMskaraNameM usI pratike AdhArase jJAnadIpikAkA prathamabAra mudraNa huA hai aura isa taraha eka alabhya-jaise granthakA uddhAra huA hai / sAgAradharmAmata mUlakI eka zuddha hastalikhita prati zrI syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasIke pustakAlayameM hai| usIke AdhArapara sAgAradharmAmatake mala zlokoMkA saMzodhana kiyA gayA hai| isase kaI aise pAThoMkA zodhana huA jinakI ora kisIkA dhyAna nahIM thaa| isa pratimeM 43 patra haiN| prArambhake do patra nahIM haiN| lipi sundara aura suspaSTa hai| pratyeka patra meM prAyaH dasa paMktiyAM haiM aura pratyeka paMktimeM chattIsa yA saiMtIsa akSara haiN| zlokoMke sAtha unakI utthAnikA bhI hai / tathA TIkAmeM 'uktaM ca' karake jo uddhRta padya hai ve bhI pratyeka zlokake Age likhe haiN| pratyeka zlokake pratyeka padakI pathaktatAkA bodha karAneke lie usake antameM UparakI ora eka choTI-sI khar3I pAI lagAyI haI hai| pratyeka patrake Upara-nIce tathA idhara-udhara rikta sthAnoMmeM TippaNake rUpameM TIkAse zabdArtha tathA vAkya AvazyakatAnusAra diye haiN| isa tarahase yaha prati bahuta hI upayogI aura atyanta zuddha hai| antameM granthakArakRta prazasti hai| usake antameM lipi prazasti hai 'saMvat 1536 varSe caitravadi 5 zrI mUlasaMghe nandyAmnAye balAtkAragaNe sarasvatIgacche zrI kundakundAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI padmanandidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrI zubhacandradevAstatpa2 bhaTTAraka zrI jinacandradevAstacchiSya muni zrI ratnakIrtistadAmnAye paMDilyavAlAnvaye ajamerAgotre sAdhu IzvarastadbhAryA savIrI tatputrAH sAdhu padamA vIlhA-delhA-tolhA eteSAM madhye sAdhu delhAkhyena sabhAryena idaM zAstraM likhApya karmakSayanimittaM jJAnapAtrAya muni zrIratnakIrtaye dattaM / jJAnavAn jJAnadAnena nirbhayo'bhayadAnataH / annadAnAtsukhI nityaM bheSajAt vyAdhinutpumAn / / paM. AzAdhara aura unakA sAgAradharmAmRta dharmAmatake prathama bhAga anagAradharmAmRtakI bhUmikAmeM granthakAra paM. AzAdhara tathA unakI kRtiyoM ke sambandhameM prakAza DAlA gayA hai / ataH yahA~ kevala sAgAradharmAmRtake sambandhameM hI prakAza DAlA jaayegaa| paM. AzAdharane apanA jinayajJakalpa vi. saM. 1285 meM racakara samApta kiyA thaa| ataH usakI prazastimeM jina granthoMkA nAma diyA hai ve usake pUrva race gaye the| unhIM meM 'arhadvAkyarasa' 'nibandharucira' dharmAmata zAstra bhI hai| paM. AzAdharajIne svayaM 'arhadvAkyarasa'kA artha 'jinAgamaniryAsabhUta' arthAt 'jinAgamakA nicor3a kiyA hai / aura 'nibandharucira'kA artha 'svaracita jJAnadIpikA paMjikAse ramaNIya' kiyA hai| ataH dharmAmRtake sAtha hI usakI jJAnadIpikA paMjikA bhI unhoMne racI thii| paMjikA usa TIkAko kahate hai jisameM zlokameM Agata padoMkI vyutpatti Adi mAtra hotI hai, zabdazaH vyAkhyAna nahIM hotaa| ataH jJAnadIpikA paMjikAse dharmAmRtake zlokoMko samajhane meM pUrNa sAhAyya na milanese eka aisI TIkAkI AvazyakatA thI jisameM pratyeka zlokakA anvayArtha pUrvaka vyAkhyAna ho aura kucha prAsaMgika zAstrIya carcA bhI nibaddha ho / usIke lie poravAr3avaMzake samuddhara zreSThIputra mahIcandra kI prArthanApara sAgAradharmAmRtako bhavyakumudacandrikA TIkA vi. saM. 1296 meM nalakacchapurake nemijinAlayameM racakara pUrNa huii| mahIcandrane hI usako prathama pustaka likhii| usake pazcAt vi. saM. 1300 meM anagAradharmAmRtapara bhI bhavyakumudacandrikA TIkA racI gyii| isa prakAra jJAnadIpikAke pazcAt bhavyakumudacandrikA raco gyo| yaha bAta usa TIkAke prArambhika maMgalazlokake pazcAdvartI zlokase bhI puSTa hotI hai / yathA "samarthanAdi yannAtra, bruve vyAsabhayAt kvacit / tajjJAnadIpikAkhyaitatpaJjikAyAM vilokyatAm / / " Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA arthAta-vistArake bhayase isa TIkAmeM yadi kahIM samarthana Adi na kahA gayA ho to usako jJAnadIpikA nAmaka paMjikAmeM dekhanekA kaSTa kreN| isose jJAnadIpikA uddharaNapradhAna hai| usameM AzAdharajIne apane kathanake samarthana meM pUrvAcAryoM aura granthakAroMke granthoMse saikar3oM padya uddhRta kiye haiN| unake adhyayanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha sAgAradharmAmRta apanese pUrvameM race gaye na kevala zrAvakAcAroMkA kintu anya bhI upayogI Agamika aura laukika granthoMkA niryAsabhUta hai jaisA ki granthakArane svayaM kahA hai / sAgAra dharmAmRtake AdhArabhUta grantha sAgAradharmAmRtase pUrvameM race gaye zrAvakAcAra sambandhI prasiddha grantha hai-ratnakaraNDazrAvakAcAra, mahApurANake antargata kucha bhAga, puruSArthasiddhayupAya, yazastilakake antargata upAsakAdhyayana, amita gati zrAvakAcAra, cAritrasAra, vasUnandizrAvakAcAra, padmanandipaJcaviMzatikA Adi / ina sabhIkA upayoga AzAdharajIne kiyA hai / aura apanI jJAnadIpikAmeM unase aneka uddharaNa diye haiN| sAgAra dharmAmRtakA viziSTa viSaya paricaya 1. prathama adhyAya prathama adhyAyakA Arambha sAgArake lakSaNase hotA hai| jo anAdi avidyArUpI doSase utpanna cAra saMjJA-AhAra, bhaya, maithuna, parigraharUpI jvarase pIr3ita haiM, nirantara svajJAnase vimukha haiM aura viSayoM meM phaMse hai, viSayAsakta haiM / ve sAgAra yA gRhastha haiN| sAgArake isa lakSaNameM sAdhAraNatayA sabhI gRhasthoMkA antarbhAva ho jAtA hai| magara gRhasthoMmeM to samyagdRSTI aura dezasaMyamI bhI Ate haiN| ataH sAgArake dUsare lakSaNameM 'prAyaH' pada diyA hai / 'prAyaH' kA artha hotA hai 'bahata karake' / kAminI Adi viSayoM meM 'yaha mere bhogya haiM' aura 'maiM inakA svAmI hU~' isa prakArakA mamakAra aura ahaMkAra unameM pAyA jAtA hai| cAritrAvaraNa karmake udayase samyagdRSTiyoMmeM bhI isa prakArakA vikalpa hotA hai / kintu janmAntarameM ratnatrayakA abhyAsa karane ke prabhAvase isa janmameM sAmrAjyakA upabhoga karate hue bhI tattvajJAna aura deza saMyamameM upayoga honese jinheM nahIM bhogate huekI taraha pratIta hote haiM unake lie 'prAyaH' zabdakA prayoga kiyA hai| samyagdarzana-Age samyaktvakA mAhAtmya batalAte hue kahA hai-avidyAkA mUlakAraNa mithyAtva hai aura vidyAkA mUlakAraNa samyagdarzana hai| saMjJotiyaMca pazu hokara bhI samyaktvake mAhAtmyase heya aura upAdeya tattvako jAnate haiN| kintu manuSya yadyapi vicArazIla hote haiM tathApi mithyAtvake prabhAvase hitAhitake vivekase rahita pazuoMkI taraha AcaraNa karate haiN| samyagdarzanako utpatti pA~ca labdhipUrvaka hI hotI hai| usake binA nahIM hotI / ataH zloka chaThe meM pAMca labdhiyoMko bahuta saMkSepameM kahA hai| zloka bArahaveM meM sampUrNa sAgAra dharmameM nirmala samyaktva, niraticAra aNuvrata, guNavata, zikSAvrata aura marate samaya vidhipUrvaka sallekhanA ginAye haiM / vastutaH itanA hI sAgAra dharma hai tathA zrAvakAcAroM meM inakA hI kathana pradhAnarUpase pAyA jAtA hai| isakI jJAnadIpikAmeM AzAdharajIne ratnakaraNDa aura puruSArtha si.se zloka uddhRta kiye haiN| ratnakaraNDameM sacce deva zAstra guruke tIna mUr3hatA aura ATha mada rahita tathA ATha aMga sahita zraddhAnako samyagdarzana kahA hai aura pu. si. meM jIvAjIvAdi tattvArthoke zraddhAnako samyagdarzana kahA hai| ina donoMko hI uddhRta karanese AzAdharajIkA yahI abhiprAya hai ki jIvAjovAdi tattvArthoMkA tathA deva zAstra gurukA yathArtha zraddhAna hI samyagdarzana hai / donoM para zraddhAna hue binA samyaktva nahIM hotA; kyoMki jIvAjIvAdi tattvoMkA kathana to deva ne hI kiyA hai / unhIM ke mukhase nisRta vANIkA saMkalana zAstra meM hai aura unhIMke anuyAyI sadguru hote haiM / [2] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 dharmAmRta ( sAgAra ) ataH ekake zraddhAnameM dUsarekA zraddhAna garbhita hI hai| phira bhI jo deva zAstra gurukI zraddhA to rakhate haiM kintu jIvAjIvAdi tattvArthoMke nAmase bhI paricita nahIM hote, ve apaneko vyavahArase bhI samyagdRSTI kahalAne kI pAtratA nahIM rakhate / samyaktvakI prAptike lie unakA bhI zraddhAna paramAvazyaka hai / AzAdharajIne samyagdarzanake ATha aMgoM ke lie puruSArtha ke zloka uddhRta kiye haiM, ratnakaraNDa0 ke nahIM / kintu phira bhI ve ratnakaraNDa0 se do zloka uddhRta karanA nahIM bhUle / ve zloka vAstava meM bahuta hI mahattvapUrNa haiM aura vaha bhI Ajake isa yuga meM / unakA arthamAtra yahA~ diyA jAtA hai jo manameM mAnakA abhiprAya rakhakara ghamaNDase cUra ho anya dhArmikoM kI avahelanA karatA hai, unakA tiraskAra karatA hai vaha apane dharmakA hI tiraskAra karatA hai; kyoMki dhArmikoM ke binA dharma nahIM / arthAt dharmake mUrtimAna rUpa to dhArmika ho haiM / ataH unakA tiraskAra dharmakA hI tiraskAra hai / Aja yahI saba ho rahA hai / kucha logoMko dharmakA unmAda car3hA hai / dharmake mithyA abhinivezane unheM dharmonmatta banA diyA hai, jo dharma nahIM hai, kevala unmAda hai / dUsare zlokakA artha hai aMgahIna samyagdarzana janmakI paramparAko chedane meM samartha nahIM hai / kyoMki jisameM akSara chUTa gaye hoM, aisA mantra viSakI vedanA ko dUra nahIM kara sakatA / ataH ATha aMgasahita samyagdarzanako hI darzanavizuddhi zabdase kahA gayA hai| Aja vratAcaraNakI carcA to joroMse kI jAtI hai kintu samyagdarzana aura usake aMgoM tathA maloMkI ora dhyAna nahIM diyA jAtA / AcArya samantabhadra ke isa kathanako loga bhUla gaye haiM- ki 'tInoM kAloM aura tInoM lokoMmeM samyaktva ke samAna koI anya prANiyoMkA kalyANakArI nahIM hai aura mithyAtvake samAna akalyANakArI nahIM hai / ' Aja AcArya amRtacandrajIke bhI isa kathanako bhulA diyA gayA hai - 'una samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrameMse sarvaprathama pUrNa yatnoMke sAtha samyagdarzanakI upAsanA karanA cAhie; kyoMki usake honepara hI samyagjJAna aura samyakcAritra hote haiM / ' samyakucAritrake binA mokSa nahIM hotA / yaha to hama sunate haiM / kintu samyagdarzanake binA samyakcAritra nahIM hotA, ise kahanevAle virala hI haiM / ratnakaraNDa zrAvakAcArameM cAritrakA prakaraNa prArambha karate hue AcArya samantabhadra mahArAja kahate haiM"mohatimirApaharaNe darzanalAbhAdavApta saMjJAnaH / rAgadveSanivRttyai caraNaM pratipadyate sAdhuH // " ' darzana moharUpI andhakArake dUra hone para samyagdarzanakI prApti ke sAtha samyagjJAnako prApta huA sAdhu rAga dveSako dUra karaneke lie cAritra dhAraNa karatA hai / ' ataH darzanamohakI upekSA karake cAritra dhAraNa karanA zreyaskara nahIM hai / astu, asaMyamI bhI samyagdRSTa karmajanya kleza kSoNa hote haiM aura saMyamI bhI mithyAdRSTikA saMsAra ananta hI hotA hai| AzAdharajIne zloka 13 kI bha. ku. ca. TIkAmeM asaMyata samyagdRSTI ke sambandha meM kahA hai / batalAyA ' jaise kotavAlake dvArA mAraneke lie pakar3A gayA cora jo-jo kotavAla kahatA hai vaha vaha karatA hai / isI prakAra jIva bhI cAritramohake udayase nahIM karane yogya bhAvahiMsA, dravyahiMsA Adi ayogya jAnate hue bhI karatA hai; kyoMki apane kAla meM udayAgata karmako rokanA zakya nahIM hai / isase yaha bhI ki samyaktva grahaNa se pahale jisane AyukA bandha nahIM kiyA hai usa samyagdRSTike sudevapanA aura sumAnuSapanAke sivAya samasta saMsArakA nirodha ho jAnese karmajanya klezameM kamI ho jAtI hai arthAt vaha marakara yadi manuSya hai to sudeva hotA hai aura deva hai to marakara sumAnuSa hotA / yadi usane samyaktva grahaNase pUrva naraka gatikA bandha kara liyA hai aura pIche samyaktva grahaNa kiyA hai to prathama narakameM jaghanya sthiti hI bhogatA hai / ataH usake samyaktvake mAhAtmyase bahuta-se duHkha dUra ho jAte haiM / isalie saMyamakI prApti se pUrva saMsArase bhayabhIta bhavya jIvako samyadarzanakI ArAdhanA meM nitya prayatna karanA cAhie / ' Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA isa asaMyata samyagdRSTiko AzAdharajIne nizcaya samyagdRSTi kahA hai aura kahA hai ki vaha yaha zraddhA rakhatA hai ki viSayajanya sukha heya hai aura Atmika sukha upAdeya hai| vaha apanI nindA-gardA karatA huA bhI cAritramohake udayake paravaza hokara indriya sukha bhogatA hai aura anya jIvoMko pIr3A pahu~cAtA hai arthAt indriyasaMyama aura prANIsaMyamase rahita asaMyata samyagdRSTi hai| isI avratI kintu samyagdarzana mAtrase zuddha asaMyata samyagdRSTike sambandhameM AcArya samantabhadrane apane ratnakaraNDameM likhA hai ki vaha marakara nAraka, strI, napuMsaka, tiryaMca nahIM hotaa| nIcakulameM janma nahIM letA, vikalAMga, alpAyu, daridrI nahIM hotA / Adi, adhika kyA, samyaktvake binA ananta saMsAra sAnta nahIM hotaa| isa samyaktvakI prApti ke lie korA vratAcaraNa Avazyaka nahIM hai| Avazyaka hai devazAstra, guru aura saptatattvaviSayaka yathArtha shrddhaa| naraka aura devagatimeM vratAcaraNa nahIM hotA, phira bhI sapta tattvoMkI zraddhAse samyaktvakI prApti hotI hai / ___aSTamUlaguNakA dhAraNa bhI samyaktvapUrvaka hI hotA hai / samyaktvake binA aSTamUlaguNa dhAraNa karane vratI nahIM hotaa| dezavratI paMcama guNasthAnavartI hotA hai aura asaMyata samyagdRSTi caturtha guNasthAnavartI hotA hai| samyaktvake binA pA~cavA~ Adi guNasthAna nahIM hotaa| ataH samyaktvapUrvaka hI aSTamUlaguNa yathArtha hote haiN| kevala madya-mAMsa AdikA tyAga karanese buddhi zuddha nahIM hotI, buddhi zuddha hotI hai mithyAtvake tyAgapUrvaka samyaktvake grahaNase / dUsare adhyAyake 19veM zloka meM AzAdharajIne kahA hai "yAvajjIvamiti tyaktvA mahApApAni zuddhadhIH / jinadharmazruteryogyaH syAtkRtopanayo dvijaH // " isakI TIkAmeM AzAdharajIne 'zuddhadhIH' kA artha kiyA hai-'samyaktvavizuddhabuddhiH san'-arthAt samyakvase vizuddhabuddhi hokara jIvanaparyantake lie mahApApa madyAdiko chor3akara upanayana saMskAravAlA dvija-brAhmaNa, kSatriya, vaizya jinadharmake zravaNakA adhikArI hotA hai / yahI kathana puruSArthasiddhayupAyameM AyA hai "aSTAvaniSTadustaraduritAyatanAnyamUni parivartya / jinadharmadezanAyA bhavanti pAtrANi zuddhadhiyaH // " yahA~ bhI kartA 'zuddhadhiyaH' hai| samyaktvase vizuddha buddhivAle jana ina AThoMko chor3akara jinadharmakI dezanAke pAtra hote haiM / ataH yaha artha karanA ki ina mahApApoMko chor3akara vizuddha buddhi ho gayI hai jinakI, ThIka nahIM hai / yadi aisA artha hotA to AzAdhara apanI TIkAmeM 'zuddhadhIH'kA artha 'samyaktvavizuddhabuddhiH' na karate / vasunandizrAvakAcArameM bhI pahalI pratimAkA svarUpa kahate hue 'sammatta visuddhamaI' vizeSaNa diyA hai, jo batalAtA hai ki buddhikI vizuddhikA kAraNa samyaktva hai, mAtra madyAdi tyAga nahIM hai| bahuta-se anya jana madya-mAMsakA sevana nahIM krte| kintu mAtra itanese unheM 'zuddhadhIH' nahIM kaha skte| usake lie samyaktva anivArya hai, kintu samyaktvakI prApti ke lie madyAdikA tyAga anivArya nahIM hai| sevana nahIM ka tyAga karanA eka bAta nahIM hai| jainoMmeM hI madya-mAMsakA sevana nahIM hotaa| yaha unakA kulakramAgata dharma hai| kintu ise tyAga zabdase nahIM kahA jAtA / abhiprAyapUrvaka niyama lene kA nAma tyAga hai| vaha caturthaguNasthAnameM nahIM hotA, pA~caveMmeM hotA hai| ataH asaMyata samyagdRSTikA jo svarUpa gommaTasAra jIvakANDameM kahA hai ki vaha na indriyoMse virata hotA hai aura na sa-sthAvara jIvoMko hisAse virata hotA hai kevala jinokta tattvoMpara zraddhA rakhatA hai vaha avirata samyagdRSTi hai, vaha yathArtha hai| AzAdharajIne isIkA abhiprAya lekara prathama adhyAyakA 13vA zloka racA hai| aura jJAnadIpikAmeM apane kathanake samarthanameM ukta gAthAko pramANa rUpase uddhRta bhI kiyA hai / astu, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta ( sAgAra) zrAvakake pAkSikAdi bheda-AcArya jinasenakA mahApurANa jainoMke lie mahAbhArata-jaisA hai| jaise mahAbhAratake zAnti parva meM bhISma yudhiSThirako rAjadharma AdikA upadeza dete haiM usI prakAra AcArya jinasenane cakravartI bharatake dvArA banAye gaye brAhmaNa varNako jo jaina dharmakA pAlaka tyAgIsamUha hI thA, zrAvaka dharmakA upadeza karAyA hai| yaha upadeza 38 se 40 taka tIna parvomeM haiN| aura use garbhAnvaya kriyA, dIkSAnvaya kriyA aura kanvaya kriyA nAma diyA hai| garbhAnvaya kriyA tirapana aura dIkSAnvaya kriyAe~ ar3atAlIsa haiN| tathA kanvaya kriyAe~ sAta haiN| inheM unhoMne sAtaveM aMga upAsakAdhyayanAMgameM vaNita batalAyA hai| ina kriyAoMkA kathana karanese pUrva bharata mahArAjane una zrAvakoMko SaTkarmakA upadeza diyA thaa| ve SaTkarma haiM-ijyA, vArtA, datti, svAdhyAya, saMyama, tapa / arhantoMkI pUjAkA nAma ijyA hai| usake cAra bheda haiM-sadArcana yA nityapUjA, caturmukha pUjA, kalpadrumapUjA, assttaahnikpuujaa| pratidina apane gharase gandha, puSpa, akSata Adi le jAkara jinAlayameM jinendrakI pUjA karanA sadArcana yA nityapUjA hai| tathA bhaktipUrvaka jinabimba, jinAlaya AdikA nirmANa karAnA, unakI pUjA Adike lie dAnapatra likhakara grAma Adi denA bhI nityapUjA hai| apanI zaktike anusAra nitya dAnapUrvaka mahAmuniyoMkI pUjA bhI nityapUjA hai / mahAmukuTabaddha rAjAoMke dvArA jo mahApUjA kI jAtI hai use caturmukhapUjA aura sarvatobhadra kahate haiN| cakravartiyoMke dvArA jagatkI AzA pUrNa karake yAcaka janoMko muMhamAgA dAna dekara jo pUjA kI jAtI hai vaha kalpadrumapUjA hai / aSTAhnikapUjA to prasiddha hai / isake sivAya eka indradhvajapUjA hai jise indra karatA hai| yaha saba zrAvakakA prathama karma ijyA hai| vizuddha vRttike sAtha kRSi Adi karanA vArtA hai| cAra prakArakA dAna hai-dayAdatti, pAtradatti, samakriyAdatti, anvydtti| ina tInake atirikta, svAdhyAya, saMyama aura tapa ye tIna karma haiN| jahA~ taka hama jAnate haiM mahApurANase pUrvake kisI granthameM ye saba pUjAke bheda Adi upalabdha nahIM haiN| mahApurANake pazcAt race gaye puruSArtha siddhayupAyameM to inakI koI carcA nahIM hai| somadevake upAsakAdhyayanameM pUjAvidhikA vistArase varNana hai kintu ina bhedAdikA nahIM hai| usImeM ijyAke sthAnameM devasevA tathA vArtAke sthAnamaM gurUpAsti rakhakara zrAvakake pratidinake SaTkarma kahe haiN| yathA "devasevA gurUpAsti svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaT karmANi dine dine // " mahApurANameM kanvaya kriyAoMkA varNana karate hae kahA hai yaha zaMkA ho sakatI hai ki jo asi, maSo Adi chaha karmose AjIvikA karanevAle jaina, dvija yA gRhastha haiM unako bhI hiMsAkA doSa lagatA hai| parantu isa viSayameM hamArA kahanA hai ki ApakA kahanA yadyapi ThIka hai AjIvikAke lie chaha karma karanevAle jaina gRhasthoMko bhI thor3I-sI hiMsAkA doSa avazya lagatA hai / parantu zAstroMmeM una doSoMkI zuddhi bhI batalAyI hai| unakI zuddhike tIna aMga haiM-pakSa, caryA, sAdhana / maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya bhAvase vRddhiko prApta huA samasta hiMsAkA tyAga jainoMkA pakSa hai| kisI devatAke lie, kisI mantrakI siddhike lie, athavA auSadhi yA bhojana ke lie maiM kisI jIvakI hiMsA nahIM karU~gA aisI pratijJA karanA caryA hai| isa pratijJAmeM yadi kabhI pramAdase doSa laga jAve to prAyazcittase usakI zuddhi kI jAtI hai| tathA anta meM apanA saba kuTumba bhAra putrako sauMpakara gharakA parityAga karanA caryA hai / aura Ayuke antameM zarIra, AhAra aura samasta prakArakI ceSTAoMkA parityAga kara dhyAnako zuddhise AtmAko zuddha karanA sAdhana hai| yaha saba kathana sadgahitva nAmakI dUsarI kriyAke antargata AtA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 AzAdharajIne apane sAgAradharmAmRta ke prathama adhyAyameM mahApurANa ke ukta saba kathanako isa prakAra nibaddha kiyA hai " nityASTAhnikasaccaturmukha mahaH kalpadrumaindradhvajAvijyA: pAtrasamakriyAnvayadayAdattIstapaH saMyamAn' / svAdhyAyaM ca vidhAtumAdRta kRSIsevA vaNijyAdikaH zuddhayAptoditayA gRhI malalavaM pakSAdibhizca kSipet // " isameM mahApurANa meM ukta pUjAke cAra bheda, dAnake cAra bheda, tapa, saMyama, svAdhyAya Ate haiM / tathA kRSi sevA, vyApAra AdimeM lage doSoMkI zuddhike liye pakSAdiko bhI kahA hai / isase Age zlokameM pakSa caryA sAdhanakA svarUpa ukta prakArase hI kahA hai / yaha saba kathana sAgAradharmAmRta se pUrva kisI bhI zrAvakAcArameM yA mahApurANake sivAya anya kisI granthameM hamAre dekhane meM nahIM AyA / inhIM pakSa caryA tathA sAdhanake AdhArapara AzAdharajIne zrAvakake pAkSika, kahe haiM / ye tIna bheda bhI isase pUrva nahIM milte| cAmuNDarAyakRta cAritrasAra meM bhI ijyA, vArtA Adi SaT karma kahe haiM kintu pakSa caryA sAdhanakI carcA usameM nahIM hai / zrAvakake tIna bheda karanA to zAyada AzAdharajIkI apanI hI sUjhabUjha hai / vaise tInoM haiM / jise jainadharmakA pakSa ho, arthAt jisane jainadharma svIkAra kiyA ho vaha pAkSika hai hai arthAt niraticAra zrAvakadharmakA nirvAha karatA hai vaha naiSThika hai / ekAdaza pratimA naiSThikake hI bheda haiM / aura jaba naiSThika maraNakAla upasthita honepara AtmasAdhanA -- samAdhi pUrvaka maraNa karatA hai to vaha sAdhaka hai / isa taraha pAkSika, naiSThika aura sAdhaka nAma sArthaka haiM / inhIMkA varNana Age ke adhyAyoM meM haiM / bheda bahuta hI upayukta aura jo usameM niSTha 2. dvitIya adhyAya - pAkSikakA varNana - dusare adhyAya meM pAkSikakA varNana kaI dRSTiyoMse mahattvapUrNa hai / pAkSikakA matalaba hotA hai sAdhAraNa zrAvaka yA Ama jaina janatA / usakA kyA kartavya hai, yaha anya kisI bhI zrAvakAcAra meM varNita nahIM hai aura janasAdhAraNa kI dRSTise vahI vizeSa upayogI hai / usake prArambhameM kahA hai-jo jina bhagavAnkI AjJAse sAMsArika viSayoMko tyAgane yogya jAnate hue bhI mohavaza chor3ane meM asamartha hai use gRhastha dharma pAlana karane kI anumati hai / " tyAgane yogya jAnate hue bhI" ko spaSTa karate hue TIkAmeM kahA hai ki anantAnubandhI rAga Adike vazIbhUta hokara jo viSayoMko sevanIya mAnatA hai vaha gRhastha dharmake pAlanakA adhikArI nahIM hai / aisI pariNati to dUra kI bAta hai, Antarika zraddhAkA honA bhI kaThina hai / anantAnubandhI kaSAyake udayameM isa prakArakI zraddhA honA saMbhava nahIM hai / aura usake binA samyaktvakI bAta bahuta dUra hai / phira bhI ukta kaSAyake manda udaya meM manuSyoM kI pravRtti tyAgakI ora hotI hai / kintu vaha tyAga saMsArakA anta karanemeM tabhI samartha hotA hai jaba usake sAtha samyaktva hotA hai| ataH pAkSikako bhI samyagdRSTi honA cAhiye / usake pazcAt vaha aSTa mUlaguNa dhAraNa karatA hai / naiSThika tathA sAdhaka bheda mahApurANa meM pratipAdita aura unake AdhAra para aSTamUla guNa - madya, mAMsa, madhu aura pAMca udumbara phaloMke tyAgako aSTamUla guNa kahate haiM / ina aSTamUla guNoMke sambandhameM matabheda hai aura use bhI AzAdharajIne likhA hai / vaha likhate haiM 'hamane somadeva ke upAsakAdhyayana AdikA anusaraNa karate hue ukta aSTamUla guNa kahe haiM / aura svAmI samantabhadrane pA~ca aNuvrata aura tIna makAra ke tyAgako aSTamUla guNa kahA hai| tathA mahApurANameM pA~ca aNuvrata aura dyUta, madya, mAMsake tyAgako aSTamUla guNa kahA hai'| usake samarthanameM unhoMne cAritrasArase eka zloka bhI diyA hai jo cAritrasAra meM ' tathA coktaM mahApurANe' karake uddhRta hai / kintu mahApurANake mudrita saMskaraNoM meM yaha zloka nahIM pAyA jAtA / usameM to pA~ca udumbaroMke tyAgavAle hI aSTamUla guNa milate / yathA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) "madya-mAMsa-parityAgaH paJcodumbaravarjanam / hiMsAdiviratizcAsya vrataM syAt sArvakAlikam ||"-mhaapu. 38 / 122 / isameM madhutyAga nahIM hai / tathA hiMsAdiviratiko ginanese ATha ho jAte haiN| kintu dyUtatyAga nahIM hai| ataH mahApurANake nAmase uddhRta ukta zloka vicAraNIya hai| mahApurANa, puruSArthasiddhayupAya, somadeva upAsakAdhyayana, padmanandi paMcaviMzatikA, sAgAradharmAmRta AdimeM pA~ca udumbara phaloMke tyAgavAle hI aNuvrata Ate haiM / ratnakaraNDameM hI pA~ca aNuvratavAle aSTamUla guNa pAye jAte haiN| kahA~ pA~ca aNuvrata aura kahA~ pA~ca udumbara phaloMkA tyAga, donoMmeM mohara aura kaur3I jaisA antara hai| pA~ca aNuvrata to naitikatAke bhI pratIka haiM / kintu pA~ca udumbara phaloMkA tyAga to mAtra sthUla hiMsAke tyAgakA pratIka hai| dekhA jAtA hai ki AjakA vratI zrAvaka khAnapAnakI zuddhikI ora to vizeSa dhyAna detA hai kintu bhAvahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahakI orase udAsIna jaisA rahatA hai| mAno ye pAMcoM vrata usake lie anAvazyaka jaise haiM / isase vratI zrAvakoMkI bhI naitikatAmeM hrAsa dekhA jAtA hai aura usase dharmAcaraNakI garimA hIna hotI jAtI hai / ataH pA~ca aNuvratoMkI ora dhyAna denA Avazyaka hai| madya, mAMsa, madhu-hindU yA vaidika dharmameM madya, mAMsa aura madhuke sevanakA vidhAna hai| yajJoMmeM pazuvadha hotA thA aura havizeSake rUpameM mAMsakA tathA madyakA sevana karanA dharma mAnA jAtA thaa| atithi satkAra to madhuparkake binA hotA hI nahIM thaa| mAMsake sambandhameM paraspara virodhI vicAra milate haiN| dharmazAstrakA itihAsa bhAga 1, pR. 420 para mAMsa bhakSaNa para likhA hai-'zatapatha brAhmaNa (1117 / 1 / 3 ) ne ghoSita kiyA hai ki mAMsa sarvazreSTha bhojana hai| sAtha hI zatapatha brAhmaNane yaha bhI siddhAnta pratipAdita kiyA hai ki mAMsabhakSI Ageke janmameM unhIM pazuoM dvArA khAyA jaayegaa|' dharmasUtroMmeM katipaya pazuoM, pakSiyoM evaM machaliyoMke mAMsa bhakSaNake viSayameM niyama diye gaye haiM / prAcIna RSiyoMne devayajJa, madhuparka evaM zrAddhameM mAMsabalikI vyavasthA dI hai| manu (5 / 27-44) ne kevala madhuparka, yajJa, devakRtya evaM zrAddhameM pazuhananakI AjJA dI hai| antameM manune apanA yaha niSkarSa diyA hai ki mAMsabhakSaNa, madyapAna evaM maithunameM doSa nahIM hai kyoMki ye svAbhAvika pravRttiyA~ haiN| kucha avasaroM evaM kucha logoMke lie zAstrAnumodita hai kintu inase dUra rahanepara mahAphalakI prApti hotI hai| zAyada inhIM pravRttiyoMko dhyAnameM rakhakara jainAcAryoMne madya, mAMsa, madhuke tyAgako hI jainAcArakA AdhAra mAnA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM kahA hai "trasahatipariharaNArthaM kSaudraM pizitaM pramAdaparihRtaye / madya ca varjanIyaM jinacaraNau zaraNamupayAtaiH / / 84 // " arthAt-jina bhagavAn ke caraNoMkI zaraNameM Aye hue manuSyoMko trasahiMsAse bacane ke lie madhu aura mAMsa tathA pramAdase bacane ke lie madya chor3anA caahie| isameM madyapAnameM saghAta na batalAkara pramAda doSa batalAyA hai| kintu uttarakAlIna saba zrAvakAcAroMmeM madyapAnameM bhI hiMsAkA vidhAna mukhyarUpase kiyA hai| pu. si. meM kahA hai-madya manako mohita karatA hai / mohitacitta manuSya dharmako bhUla jAtA hai / aura dharmako bhUlA huA jIva anAcAra karatA hai| madhumeM to trasahiMsA hotI hI hai| Ajakala madhumakkhiyoMko pAlakara unase madhu prApta kiyA jAtA hai aura use ahiMsaka kahA jAtA hai| kintu aisA madhu bhI sevana nahIM karanA cAhie; kyoMki sevana karane para ahiMsaka aura hiMsakakA bhAva jAtA rahatA hai| Ajakala pAzcAttya sabhyatAke pracArake kAraNa kulAcAra rUpameM madya mAMsakA sevana na karanevAle jaina gharAnoMke yuvakoMmeM bhI madya mAMsake sevanakI carcA sunI jAtI hai| uccazreNIkI pArTiyoM meM prAyaH madya mAMsa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA calatA hai aura unameM jo sammilita hote haiM ve unase baca nahIM skte| isI prakAra hoTaloM meM khAnapAnakA pracAra bar3ha rahA hai| vaha sabhyatAmeM A gayA hai| aura dhana sampanna strI-puruSa usameM apanI zAna samajhate haiN| isa taraha jainoMmeM bhI madya mAMsa sevanakI pravRttiko bala mila rahA hai| ise rokanA Avazyaka hai| anyathA jainadharmake AcArakA mUla hI naSTa ho jaayegaa| rAtribhojana-rAtri bhojana to bahuta adhika pracalita ho gayA hai| vivAha-zAdiyoMmeM rAtribhojana cala par3A hai| aba dinake khAnevAle bahuta hI kama raha gaye haiN| rAtribhojana to svAsthyako dRSTise bhI hAnikara hai kintu usakI ora bhI aba koI dhyAna nahIM detaa| yaha jaina honekA eka cihna thaa| jainakA matalaba hI thA rAtameM bhojana na karanevAlA aura pAnI chAnakara pInevAlA / Aja donoM hI paramparAe~ samApta hai / loga pAnI chAnanA bhI bhUla gaye haiN| kuoMkA sthAna naloMke le lenese bhI isa pravRttiko bala milA hai| Ajake loga kahate haiM ki purAne samayameM bijalIkA prakAza na honese rAtameM bhojanako burA kahA hai; kyoMki andhakArameM dikhAyI nahIM detaa| kintu bijalIkA prakAza jitanA teja hotA hai usameM utane hI adhika jIvajantu Ate haiN| aura ve saba bhojanameM girakara manuSyoMkA AhAra banate haiN| yaha to sUryakA prakAza hI aisA hai jisameM kSudra jIvajantu chipakara baiTha jAte haiM / vaha unheM AkRSTa nahIM krtaa| dinameM bhojana karanekI itanI acchI vyavasthA bhI uTha rahI hai yaha bahuta hI khedakI bAta hai| rAtameM anna bhakSaNa na karaneko bhI pravRtti aba uTha rahI hai| yadyapi annake sthAnameM siMghAr3e Adike vyaMjana khAnekI pravRtti bhI kucha pradezoMmeM hai kintu aba usameM bhI kamI A rahI hai| AzAdharajI ne pAkSika zrAvakake lie rAtrimeM pAna ilAyacI Adi tathA jala aura auSadhIko lenekI chUTa dI hai jo ucita ho hai| AzAdharajI ne vRddha AcAryoMke matase ATha mUlaguNa anya prakArase batalAye haiM / ve haiM "madya, mAMsa, madha, rAtribhojana aura pAMca udumbara phaloMkA tyAga, jIvoMpara dayA aura chanA jala tathA paMcaparameSThIkI bhkti|" ye ATha mUlaguNa aise haiM jinameM eka sAdhAraNa jaina gRhasthake lie upayogI saba Avazyaka AcAra A jAtA hai| Ajake samayameM ina aSTa mUlaguNoMke pracArako bahuta AvazyakatA hai| AcAryoM aura munigaNoMko isa ora dhyAna denA cAhie aura jo zrAvaka jIvana bharake lie ina ATha mUlaguNoMkA pAlana kare usakA hI AhAra grahaNa karanA caahie| jainadharmakI dIkSA-pAkSika dhAvakakA AcAra batalAte hue AzAdharajI ne mahApurANameM pratipAdita dIkSAnvaya kriyAkA anusaraNa karate hue jainadharmakI dIkSA denekA bhI vidhAna kiyA hai| ye kriyAe~ ATha haiavatAra, vRttalAbha, sthAnalAbha, gaNagraha, pUjArAdhya, puNyayajJa, dRr3hacaryA aura upyogitaa| dUsare adhyAyake 21veM zlokameM ina AThoM kriyAoMko saMkSepameM isa prakAra kahA hai-'anya mithyAdRSTi kulameM janmA huA vyakti sabase prathama dharmAcArya yA gRhasthAcAryake upadezase jIvAdi tattvArthoMkA nizcaya kre| phira zrAvakadharma aSTamUlaguNa Adiko dhAraNa karate hue gurumukhase paMcanamaskAra mahAmantrako dhAraNa kare / aura abataka jina mithyA devoMko pUjatA thA, unako sadAke lie visarjita kara de| usake pazcAt dvAdazAMga aura caturdazapUrvase uddhAra kiye gaye granthoMkA adhyayana karane ke pazcAt anya matake bhI zAstroMkA adhyayana kare / aura pratyeka mAsakI do aSTamI aura do caturdazIkI rAtri meM rAtripratimAyoga dhAraNa karake dravya pApa aura bhAva pApakA nAza kre|' yahA~ yaha spaSTa kara denA ucita hogA ki yaha jina dharmakI dIkSAkA vidhAna kevala dvijAtibrAhmaNa, kSatriya aura vaizyakulameM janma lene vAloMke lie hai kyoMki unheM hI jinamudrA dhAraNa karanekA adhikAra hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dharmAmRta ( sAgAra) isa jaina dharmakI dIkSAmeM dezavrata dhAraNa karanese prathama tatvArthakA nizcaya Avazyaka kahA hai| cyoMki tattvArthake nizcayapUrvaka hI samyaktva hotA hai aura samyaktvapUrvaka hI cAritra dhAraNakA vidhAna hai| kintu Aja ulTo gaMgA baha rahI hai| jinheM tattvArthakA bodha bhI nahIM, ve tyAgI aura muni banate haiN| aura mAnA jAtA hai ki cAritra dhAraNa karanese samyaktva svataH prApta ho jAtA hai| isakA pariNAma yaha hotA hai ki sAta tattvoMse aparicita bhI vyakti cAritra dhAraNa karake kevala bAhya AcaraNako hI yathArtha dharma mAnakara, AtmajJAnase achUtA hI rahA jAtA hai| aisoMke lie hI kahA gayA hai "munivratadhAra anantavAra graMveyaka upjaayo| pai nija AtamajJAna vinA sukha leza na pAyo // " AtmajJAnake binA samasta vratAcaraNa vyartha hai| vratAcaraNa vahI yathArtha hotA hai jo saMsArakA anta karatA hai| aura saMsArakA anta vahI kara sakatA hai jo samyaktva prApta karake ananta saMsArako sAnta kara letA hai| jisakA saMsAra ananta hai vaha munipada dhAraNa karake bhI ananta saMsArakA anta nahIM kara sktaa| ataH vratadhAraNa se pUrva gurumukhase tattvArthakA svarUpa nizcita karake usakI yathArtha zraddhA Avazyaka hai| usake binA jainatvakI dIkSA adhUrI hai| . isake prakAzameM jaba hama Aja jainakulameM utpanna honese apaneko jaina kahalAne vAloMko dekhate haiM to ghora kaSTa hotA hai| tattvArthakA jJAna to Ajake aneka tyAgiyoM aura muniyoM takako nahIM, phira sAdhAraNa gRhasthoMkI to bAta hI kyA hai| aba to jaina bAlaka namaskAra mantra takase aparicita pAye jAte haiN| unheM jainadharmakI dIkSA denekA koI prayatna nahIM kiyA jaataa| Aja jainetara mithyAdaSTiyoMko jainadharmakI dIkSA denese prathama jainamithyAdRSTiyoMko jainadharmakI dIkSA denA Avazyaka hai| usake lie unheM dravyasaMgraha aura ratnakaraNDa zrAvakAcAra ye do grantharatna par3hAnA hI caahie| isase unheM tattva aura zrAvakAcAra donoMkA bodha ho sakegA aura taba ve jaina kahalAne ke pAtra bana sakeMge / zadra kA dharmAdhikAra-AzAdhara jI ne AcAra Adi zuddhise viziSTa zadrako bhI brAhmaNa Adi kI taraha yathAyogya dharmakriyA karanekA adhikArI batalAyA hai aura usake samarthanameM somadevasUrike upAsakAdhyayana tathA nItivAkyAmRtase uddharaNa diye haiN| upAsaka.dhyayana meM kahA hai ki dIkSAke yogya to tIna varNa haiM kintu AhAradAna cAroM de sakate haiN| nItivAkyAmRtameM kahA hai-AcArakI nirdoSatA arthAta madya mAMsakA sevana na karanA, upakaraNa Adi kI pavitratA aura zArIrika bizuddhi zudra ko bhI deva, dvija aura tapasviyoMke parikarmake yogya banAtI hai / sAgAra dharmAmRta 2 / 22 meM bhI yahI bAta kahI hai| tathA sAtha meM yaha bhI kahA hai ki kAlAdilabdhike arthAta dharmArAdhanakI yogyatAke honepara jIva zrAvakadharmakA ArAdhaka ho sakatA hai| arthAt jina dIkSAkA zatra nahIM honepara bhI zUdra zrAvakadharmakA pAlana kara sakatA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM samyagdarzanase sampanna cANDAla ko bhI devatulya kahA hai| isI taraha padmapurANameM vratI cANDAlako devatulya kahA hai| ahiMsANuvratakA pAlana karanevAloM meM bhI yamapAla cANDAla prasiddha huA hai| hindU dharmazAstrake anusAra bhI zUdrake do bheda hote hai--bhojyAnna, jinake dvArA banAyA gayA bhojana brAhmaNa kara sake aura abhojyAnna tathA satzUdra aura asatzUdra / prathama prakAra meM ve zUdra Ate haiM jo sadvyavasAya karate haiM, dvijAtiyoMkI sevA karate haiM aura madya mAMsako tyAga cuke haiN| zUdra vaidika kriyAe~ nahIM kara sakate haiN| unheM vedAdhyayana karanA manA hai| kintu mahAbhArata purANa Adi suna sakate haiN| unheM kevala gRhasthAzramakA hI adhikAra hai| di. jaina sAhityameM varNavyavasthAkA varNana jinasenake mahApurANameM hI vistArase milatA hai| kintu usameM bhI zUdrake dharmAdhikArakA spaSTa vivecana nahIM hai / zrAvakAcAroMmeM bhI AzAdharake zrAvakAcArameM hI spaSTa , Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 vivecana milatA hai| aura usapara somadevakA hI prabhAva parilakSita hotA hai, jo jainadharmakI paramparA aura udAratAke sarvathA anukUla hai / AzAdharajIne likhA hai-ahiMsA yA dayAlutA, satya bhASaNa, paradravyase nivRtti, parigraha parimANa aura niSiddha striyoM meM brahmacarya yaha sarvasAdhAraNa dharma hai arthAt ise pratyeka varNavAlA pAla sakatA hai| kintu adhyayana, dAna, pUjana tIna hI varNa kara sakate haiM aura adhyApana, yAjana aura dAna lenA brAhmaNoMkA hI dharma hai / isa kathanameM hindU zAstroMkA hI vizeSa prabhAva parilakSita hotA hai| usameM hI brAhmaNa varNako yaha adhikAra diyA gayA hai| dakSiNameM upAdhyAya hI pUjana karAte aura dAna lete haiN| Age AzAdharajone jo dharmapAtroMko dAna dene kI preraNA kI hai usake sAtha bhI isakI saMgati nahIM baiThatI hai| dharmapAtroMko dAna denekI preraNA-dharmapAtroMko guNAnurAgavaza dAna denekI preraNA karate hue likhA hai ki gahasthako samayika, sAdhaka, samayadyotaka, naiSTika, aura gaNAdhipoMko dAna-sammAna Adise santuSTa karanA cAhie / jaina dharmake pAlaka gRhastha yA muniko samayika kahate haiM / jyotiSa mantra Adi lokopakAraka zAstroM ke jJAtAko sAdhaka kahate haiM / jo zAstrArtha Adike dvArA jinamArgakI prabhAvanA karatA hai use samayadyotaka kahate haiN| jo mUlaguNa aura uttaraguNoMke sAtha tapameM lIna hotA hai use naiSThika kahate haiN| aura dharmAcArya yA gahasthAcAryako gaNAdhipa kahate haiN| ye saba dAna sammAna Adike adhikArI mAne gaye haiN| kintu ye kisI varNavizeSase sambaddha nahIM haiM / ataH AzAdharajIkA brAhmaNako hI dAnakA adhikArI batalAnA ucita pratIta nahIM hotaa| dAnake bheda-AcArya jinasenajIne apane mahApurANameM pAtradAna, dayAdAna, samakriyAdAna aura anvayadAna ye cAra bheda karake dAnakI dizAko nayI gati dI hai| usIkA anasaraNa somadevake upAsakAdhyayanameM kiyA gayA hai / paNDita AzAdharajIne bhI unakA anusaraNa kiyA hai / somadevajIne pAtrake pAMca bheda kiye haiMsamayI, sAdhaka, sAdha, AcArya aura samayadIpaka / jyotiSa zAstra, mantrazAstra, nimittazAstra aura pratiSThAzAstrake jJAtAoMkA sammAna karanekI preraNA karate hue unhoMne likhA hai yadi ye na hoM to munidIkSA tIrthayAtrA aura bimbapratiSThA vagairaha dhArmika kriyAe~ kaise ho sakatI hai kyoMki muhUrta dekhaneke lie jyotividoMkI, aura pratiSThA karane ke lie mantrazAstra ke jJAtA paNDitoMkI AvazyakatA hotI hai| yadi anya dharmAvalambI jyotiSiyoM aura mAntrikoMse pUchanA par3e to apane dharmakI unnati kaise ho sakatI hai| ataH jaina mantrazAstra, jaina jyotiSazAstra aura jaina kriyAkANDake jJAtAoMkA sammAna karanA Avazyaka hai| isI taraha jo zAstrArtha tathA vakta tva kauzala dvArA jaina dharmakI prabhAvanA karanemeM tatpara rahate haiM unakA bhI samAdara karanA gRhasthoMkA kartavya hai| ye dAna samadatti kahalAtA hai / AzAdharajIne samadattIke vidhAnakA upadeza karate hue likhA hai jo nAmase aura sthApanAse bhI jaina hai vaha ajaina pAtroMse viziSTa hai / eka jainakA upakAra karanA zreSTha hai hajAroM ajainoMse / yaha kathana AzAdharajIke gambhIra dharmapremakA paricAyaka hai| samadatti---kanyAdAna bhI samadatti meM AtA hai / AzAdharajIne sAdharmIko kanyA denekA vidhAna kiyA hai| jisakA dharma, kriyA, mantra, vrata Adi apane samAna ho use sAdharmI kahate haiN| sAdharmIko kanyA denekA kAraNa batalAte hue unhoMne likhA hai jaina dharmakI dhArmika kriyAe~ unake mantra vrata niyama Adi anya dharmoMse bhinna haiM / yadi kanyA ajaina kulameM dI jAtI hai to usake vrataniyama, devapUjA, pAtradAna Adi saba chUTa jAte haiM isa tarahase usakA dharma hI chUTa jAtA hai| isalie kanyA sAdharmoko hI denA caahie| cAritrasArameM bhI isI tarahakA kathana hai aura usIkA anusaraNa AzAdharajIne kiyA hai / lokapracalita paddhatike anusAra sajAtIyako kanyA denekA paricalana rahA hai| tadanusAra loga sajAtIya vidharmIko bhI apanI kanyA dete haiM aura tIya sAdharmIko kanyA nahIM dete| vartamAnameM jainadharmake antargata usako mAnanevAlI aneka jAtiyAM pAyI jAtI haiM jinakA pUrva itivRtta andhakArameM hai / prAyaH una sabakA dharmakarma samAna hai phira bhI jAtibhedake kAraNa [3] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dharmAmRta ( sAgAra ) unameM roTI-beTI vyavahAra nahIM thaa| kintu kucha samayase Andolanake kAraNa ina jAtiyoMmeM parasparameM vivAha sambandha hone lage haiM aura dharmakI dRSTise yaha ucita hI hai| jIvanameM dharmakA mahattva jAtikI apekSA viziSTa hai| uccajAtise uccadharmakI prApti honA sambhava nahIM hai| kintu uccadharmakA pAlana karanese niyamase parabhavameM sajjAtitva prApta hotA hai| ataH jAtike sAmane dharmakI avahelanA karanA ucita nahIM hai| AzAdharajIne kanyAdAnako pAkSika zrAvakake kartavyoMmeM sthAna dekara bahuta hI ucita kiyA hai| apanI jJAna-dIpikA nAmaka paMjikAmeM unhoMne vivAhake sambandhameM manusmRti, mahApurANa, nItivAkyAmRta Adise bahuta-sI sAmagrI saMkalita kI hai jo paThanIya hai| vartamAna mani-jaina munikI caryA atyanta kaThina hai aura sAmayika sthitine use atyadhika kaThina banA diyA hai| prAcIna kAlameM muni banoMmeM rahate the| vahI unake digambaratvake anukUla bhI thaa| AcArya ntabhadrane apane ratnakaraNDa zrAvakAcArameM gyArahavIM pratimAke dhArI zrAvakakA varNana karate hue likhA hai ki vaha apane gharase muniyoMke vanameM jAkara guruke pAsameM vrata grahaNa kare aura bhikSA-bhojana kare tathA vastrakhaNDa rkhe| uttarakAlameM to isameM bahuta-sA parivartana aura parivarddhana ho gayA hai| guNabhadrAcAryane apane AtmAnazAsanameM kalikAlameM muniyoM ke grAmake samIpa basanepara kheda vyakta kiyA hai| paristhitivaza digambara jaina muni bhI mandiroMmeM rahane lage aura unake nimitta dAnAdi lene lage aura isa tarahase zithilAcArI digambara maniyoMse hI bhaTTAraka pantha pravartita huA / jina AgamAbhyAsiyoMko yaha arucikara pratIta huA ve aise muniyoMkI AlocanA karane lage, jaise Aja bhI karate haiM / jo adhika kaThora hue unhoMne zAyada zithilAcAriyoMko AhAradAna denA bhI banda kara diyA, aisA pratIta hotA hai| somadeva surine apane upAsakAdhyayanameM vartamAna kAlake muniyoMkA pakSa lete hae kahA hai-'bhojanamAtra dene meM tapasviyoMkI parIkSA karanA anucita hai| ve acche hoM yA bure hoM, gRhastha to dAna denese zuddha hotA hai / jaise tIrthaMkaroMkI pratimAeM pUjya haiM usI prakAra Ajake muniyoMko pUrvamaniyoM kI pratikRti mAnakara pUjanA caahie|' AzAdharajIne bhI unhIMkA anusaraNa karate hue kathana kiyA hai / jo dharma snehavaza ucita hI hai| kintu zithilAcArakI orase A~kha banda kara lenese zithilAcAra anAcArakA bho rUpa le letA hai aura usase pavitra munimArga hI dUSita ho jAtA hai| usake dUSita honese vyakti aura paramparA donoMkA hI ahita hotA hai| ataH jinadIkSA bahuta hI parIkSApUrvaka denI caahie| jisa kisIko bhI manidIkSA denese pIchiyoMkI saMkhyA avazya bar3ha jAtI hai kintu guNoMmeM hrAsa hI dekhane meM AtA hai| ataH AzAdharajIne jahA~ muniyoMko utpanna karanekI preraNA kI hai vahA~ unheM guNavAn banAnekI bhI preraNA kI hai| isa taraha sAgAradharmAmatakA yaha dUsarA adhyAya sAdhAraNa zrAvakakI dRSTise bahuta hI mahatvapUrNa hai| kintu kheda yahI hai ki Ajake jainakulameM utpanna hone mAtrase apaneko jaina kahanevAle pAkSika zrAvaka bhI nahIM haiM / ve kevala nAmase jaina hai| unameM jainatvakA pakSa to hai kintu yaha bhI nahIM jAnate ki jana kise kahate haiN| jinameM dharmake prati ruci hai unameM bhI do pakSa par3a gaye haiN| eka pakSa tattvajJAnakA premI hai to dUsarA pakSa cAritrakA pakSapAtI hai| kintu jainatvake lie donoM hI Avazyaka hai| jaise cAritrazUnya tattvajJAna zobhita nahIM hotA, vaise hI tattvajJAnazUnya cAritra upayogI nahIM hotA / AzAdharajIne likhA hai "jJAnamayaM tapo'GgatvAttapo'yaM tatparatvataH / dvayamayaM zivAGagatvAttadvanto'A yathAgaNama / " 'tapa (cAritra) kA kAraNa honese jJAna pUjya hai aura jJAnakA kAraNa honese tapa bhI pUjya hai| donoM hI mokSake kAraNa haiM ataH donoM pUjya haiN| aura jo jJAnI aura tapasvI haiM unheM bhI unake guNoMke anusAra pUjanA caahie|' Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ataH jJAniyoMko cAritradhAriyoMkA samAdara karanA cAhie aura cAritra ke premiyoMko jJAniyoMkA samAdara karanA caahie| __ antameM zrAvakako apanI sahadharmiNImeM hI santAna utpanna karanekI tathA use AcArameM dakSa karane aura kumArgase bacAnekI preraNA kI gayI hai| jJAnadIpikA paMjikAmeM manasmatise aneka zloka udadhata karake patroMke bheda batalAye haiN| AzAdharajI vaidyaka zAstrake bhI paNDita the| unhoMne aSTAMgahRdayapara TIkA racI thii| ataH isa prakaraNameM unhoMne usase aneka zloka dekara putrotpAdanakI vidhi bhI vistArase batalAyI hai| vaha saba vivAhase pUrva pratyeka vayaska kanyA aura yuvakako jAnanA Avazyaka hai| hamAre dezake yuvaka aura yuvatiyA~ sinemAke dvArA bahuta-sI kuzikSA to prApta karate haiM kintu unheM kAmazAstra-viSayaka Avazyaka jJAna dene meM saMkocakA anubhava kiyA jAtA hai aura isase ve kusaMgatameM par3a jAte haiN| Ajake bhogapradhAna yugameM isa prakArakI sat zikSA denA Avazyaka hai jisase vivAhase pUrva unheM strI-puruSa-viSayaka Avazyaka bAtoMkA parijJAna ho jAye, aura ve atiprasaMgase bacakara saMyamapUrvaka santAnanirodhakA bhI mArga apanA skeN| saMyamakI zikSAke abhAva meM kRtrima upAyoMke avalambanase ayatnAcArake sAtha durAcAra bhI bar3hatA hai aura usase vyaktike sAtha samAjakA bhI naitika patana hotA hai / naitika patanake sAtha dharmakI saMgati nahIM baiTha sktii| jo vyakti naitika dRSTise patita hai, chipakara anAcAra karatA hai aura use chipAneke lie dharmapAlanakA DhoMga racatA hai vaha usa anAcArIse bhI hIna hai jo apane durAcArako chipAneke lie dharmakA DhoMga nahIM racatA / aise DhoMgI dharmAtmAoM ke kAraNa hI dharmakA pavitra mArga malina hotA hai aura Ajake zikSita navayuvaka dharmakA parihAsa karate haiM / ataH Aja pAkSika-janasAdhAraNake-jIvanako sudhAranekI vizeSa AvazyakatA hai / aura usakI dRSTise sAgAradharmAmRtakA yaha adhyAya bahuta hI mahattvapUrNa hai| 3. tRtIya adhyAya naiSThika zrAvaka (darzanika)- dusareke pazcAta tIsarese sAtaveM adhyAya taka naiSThika zrAvakakA kathana hai / naiSThikake hI bheda gyAraha pratimAe~ hai| tIsare adhyAyameM kevala darzana pratimAkA kathana hai| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM pahalI pratimAvAleko samyagdarzanase zaddha, saMsAra zarIra aura bhogoMse virakta tathA paMcaparameSThIke caraNoMko hI apanA zaraNa mAnanevAlA kahA hai| usIkA vistAra isa adhyAyameM hai / 'paJcagurucaraNazaraNaH'ke sthAnameM 'parameSThIpadaikadhIH' pada diyA gayA hai| arthAta paMca guruke caraNoMmeM hI jisakI antardRSTi hai / yahA~ jo 'dhI' ke pahale 'eka' pada lagAyA hai usakI sArthakatA batalAte hue AzAdharajIne apanI paMjikA aura TIkAmeM likhA hai-darzanika zrAvaka ApattiyoMse vyAkula hokara bhI zAsana-devatA Adiko kabhI bhI nahIM bhjtaa| kintu pAkSika bhajatA bhI hai, yaha batalAne ke lie 'eka' pada rakhA hai| ___AzAdharajI bhaTTAraka yugake vidvAn the aura bhaTTAraka yugameM padmAvatI AdikI bhaktikA pracAra cAlU thaa| unase pahale kevala somadevane apane upAsakAdhyayanameM zAsana-devoMkA ulekha karate hue kahA hai ki jo pUjAvidhAnameM unheM jinadevake samAna sthAna detA hai usakI adhogati hotI hai| kintu AzAdharajIne unakA spaSTa rUpase niSedha kiyA hai / anagAradharmAmRtakI apanI TIkAmeM bhI unhoMne unheM kudeva kahA hai / kheda hai ki Aja bhaTTArakapanthI kucha muniyoM aura AcAryoMke dvArA kudevapUjAkA pracAra cAlU hai jo spaSTa hI Agamaviruddha hai| manuSya vipatti meM par3akara hI kudevoMkI ora AkRSTa hotA hai| kintu vipattikA kAraNa hai manuSyakA pUrvabaddha pApakarma / kudevapUjAse to vaha dRr3ha hI hotA hai| ekamAtra jinabhakti hI use kATane meM samartha hai| ataH saccA jinabhakta ekamAtra jinadevake sivAya anya kisI bhI kudevakI sevA nahIM krtaa| ratnakaraNDazrAvakAcArameM kudevasevAko devamUr3hatA kahA hai / astu, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dharmAmRta ( sAgAra) ratnakaraNDameM aSTamUlaguNoMkA to kathana hai kintu unheM kisI pratimAse sambaddha nahIM kiyA hai| AzAdharajIne pAkSikako aSTamUlaguNakA dhArI batalAyA hai| ataH prathama pratimAkA dhArI bhI aSTamUlaguNadhArI hotA hai / antara itanA hai ki pAkSika sAticAra aura darzanika niraticAra pAlatA hai| 4. caturthAdi adhyAya vratI zrAvaka-zrAvakake bAraha vratoMkI paramparA aSTamUlaguNoMse bhI prAcIna hai| AcArya kundakundane apane cAritraprAbhUtameM bAraha vratoMkA hI kathana kiyA hai| ve bAraha vrata haiM-pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata / tattvArthasUtrake sAtaveM adhyAyameM bhI inhIMkA vivecana hai / inheM hI uttarakAlameM zrAvakake uttaraguNa kahA hai| jaise pAkSika zrAvaka aSTamala guNoMkA pAlana karatA hai usI prakAra pUrvameM zrAvaka ina bAraha vratoMkA pAlana karatA thA aura unakA pAlana karanese vaha zrAvaka kahalAtA hai| usa samayameM zrAvakake pAkSikAdi bheda pracalita nahIM the / kevala gyAraha pratimArUpa hI zrAvakake bheda the| usakI naiSThika saMjJA bhI uttarakAlona hai| bAraha vratoMkA sAticAra pAlana karanese sAdhAraNa zrAvaka hotA thaa| aura niraticAra pAlana karanese vratapratimAkA dhArI vratika zrAvaka hotA thaa| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM vratika pratimAkA yahI svarUpa kahA hai| tattvArthasUtra meM vratIko niHzalya kahA hai| arthAt jo mAyA, mithyAtva aura nidAna ina tIna zalyoMse rahita hokara vrata dhAraNa karatA hai vahI vratI hai, kevala vrata dhAraNa karanese koI vratI nahIM hotaa| mAyAcAra, mithyAtva aura nidAnakA tyAga kiye binA antaraMga zuddhi sambhava nahIM hai| kintu vratoMke bAhya rUpakI ora jitanA dhyAna diyA jAtA hai usakA zatAMza bhI dhyAna antaraMgakI ora nahIM diyA jaataa| aura vrata dhAraNa karane mAtrase hI vratI mAna liyA jAtA hai / AcArya amitagatine apane zrAvakAcArameM nidAnake do bheda kiye haiM.-prazasta aura aprazasta / tathA prazastake bhI do bheda kiye haiM-eka saMsArakA hetu aura eka muktikA hetu / jinadharmakI siddhi ke lie yaha yAcanA karanA ki mujhe uttamajAti, uttamakula prApta ho, aisA nidAna bhI saMsArakA hetu hai tathA karmokA vinAza, saMsArake duHkhase chuTakArA, bodhi, samAdhi AdikI prAptikI AkAMkSA karanA muktikA hetu nidAna hai| yaha muktikA hetu nidAna bhI nIcekI bhUmikAma hI acchA mAnA gayA hai| padmanandi pNcvishtikaam| ki mohavaza mokSakI bhI abhilASA mokSakI prAptimeM bAdhaka hai taba anya abhilASAoMkA to kahanA hI kyA hai / ataH mumukSuko saba abhilASAe~ tyAgakara adhyAtmarata honA caahie| aisA pratIta hotA hai ki prArambhameM aNuvrata sAdhAraNa the| kintu uttarakAlameM unameM kaThinatA A gyii| pUjyapAdane apanI sarvArthasiddhimeM 'aNuvrato'gArI' sUtrakI vyAkhyAne pA~ca aNuvrata isa prakAra kahe haiM-trasahiMsAkA tyAga ahiMsANuvrata hai / sneha, moha Adike vaza hokara aisA jhUTha na bolanA, jo kisIkA ghara ujAr3a de yA gAMva ujAr3a de satyANuvrata hai / jisake lene meM rAjabhaya Adi ho aisI dUsaroMke dvArA tyAgI huI vastuke prati bhI binA diye grahaNakA bhAva na honA acauryANuvrata hai| kisIke dvArA svIkRta yA asvIkRta parastrIke sAtha rati na karanA brahmacaryANuvrata hai| aura dhanadhAnya, kheta AdikA icchAvaza parimANa karanA parigrahaparimANa aNuvrata hai| ye pA~coM hI aNuvrata aise haiM jinheM sAdhAraNa gRhastha saralatAse pAla sakatA hai| kintu trasahiMsAke tyAgameM mana-vacana-kAya aura kRta, kArita, anumodanA rUpa nau saMkalpa jor3anese ahiMsANuvratakA pAlana bhI sAdhAraNa gRhasthake lie kaThina ho gyaa| uttarakAlameM AcAryoMkA dhyAna isa ora gayA pratIta hotA hai| AcArya amitagatine apane zrAvakAcArameM hiMsAke do bheda kiye haiM-ArambhI aura anaarmbhii| jisane gRhavAsa tyAga diyA hai vaha donoM prakArakI hiMsAse virata rahatA hai| kintu gRhavAsI zrAvaka ArambhI hiMsAkA tyAga nahIM kara sktaa| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 rAtrimeM pUjana Adi - ahiMsANuvratake antargata rAtribhojana - niSedha kI bhI carcA kI gayI hai aura kahA hai ki jisa rAtri ke samayameM anya dharmAvalambI bhI koI satkarma karanA pasanda nahIM karate usameM kauna bhojana karegA / una satkarmoMmeM satpAtradAna, snAna, devapUjA, Ahuti aura zrAddha ginAye haiM tathA uddhRta zlokoMmeM eka zloka isa prakAra hai "naivAhutirna ca snAnaM na zrAddhaM devatArcanam / dAnaM cAvihitaM rAtrau bhojanaM ca vizeSataH // " kintu Ajakala kahIM-kahIM, jahA~ bhaTTArakapantha pravartita hai, rAtrimeM abhiSeka pUjana hotA hai / aura bhaTTArakapanthI muni bhI usameM yogadAna karate haiM / aisA karanA Agamaviruddha hai / brahmANuvrata - ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM brahmANuvratakA svarUpa isa prakAra kahA hai " na tu paradArAn gacchati na parAn gamayati ca pApabhIteryat / sA paradAranivRttiH svadAra saMtoSanAmApi // " 'jo pApake bhayase na to parastriyoMse ramaNa karatA hai aura na dUsaroMse ramaNa karAtA hai vaha paradAranivRtti hai usIkA nAma svadArasantoSa bhI hai / isa vrata aticAroMmeM bhI itvarikAgamana nAmaka eka hI aticAra ginAyA hai / kintu tattvArtha sUtra meM itvarikAke do bheda karake do aticAra alaga-alaga ginAye haiM - eka itvarikA parigRhItAgamana, dUsarA itvarikA aparigRhItAgamana / itvarikAkA artha hai parapuruSagAminI vyabhicAriNI strI / usake do prakAra haiM - jisakA svAmI eka puruSa hai vaha parigRhItA hai aura jisakA koI svAmI nahIM hai aisI gaNikA vagairaha aparigRhItA hai / isIse pUjyapAda svAmIne brahmANuvrata svarUpameM parigRhIta aura aparigRhIta parastrIke sAtha ratike tyAgako brahmANuvrata kahA hai / AzAdharajIne isa vratako svadArasantoSa nAma diyA hai| 'jo pApake bhayase mana vacana - kAya aura kRtakArita anumodanAse anya strI aura prakaTa strIko na svayaM bhajatA hai aura na dUsaroMse aisA karAtA hai vaha svadArasantoSI hai / ' isakI vyAkhyAmeM unhoMne anyastrIke do bheda kiye haiM- parigRhItA aura aparigRhItA / jisakA svAmI hai vaha parigRhItA hai / aura jo anAtha kulastrI hai yA jisakA pati videza meM hai yA parityaktA hai vaha aparigRhItA hai / tathA prakaTastrI vezyA hai / isa taraha unhoMne vezyAko anyastrI - yA parigRhIta aura aparigRhIta itvarikA se alaga kara diyA hai / aura likhA hai yaha brahmANuvrata niraticAra aSTamUlaguNoMke pAlaka vizuddha samyagdRSTi zrAvakake kahA hai / kintu jo svastrIke samAna sAdhAraNa striyoM kA bhI tyAga karanemeM asamartha hai aura kevala parastriyoMkA hI tyAga karatA hai vaha bhI brahmANuvratI kahA jAtA | kyoMki brahmANuvratake do bheda haiM- svadArasantoSa aura paradAranivRtti / yaha bAta Upara anyastrI aura prakaTastrI ina donoM ke sevanakA niSedha karanese prakaTa hotI hai / ' apane isa mata ke samarthana meM AzAdharajIne zvetAmbarAcArya hemacandrake yogazAstrakA pramANa diyA hai / usake pazcAt somadeva sUrIke upAsakAdhyayanakA prasiddha zloka uddhRta kiyA hai "vadhUvittastriyo muktvA sarvatrAnyatra tajjane / mAtA svasA tanUjeti matirbrahmagRhAzrame // " ' arthAt vadhU (patnI) aura vittastrI (vezyA) ko chor3akara anya saba striyoM meM mAtA, bahana, beTIkI buddhi honA gRhasthoM kA brahmacarya hai / ' Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (sAgAra) hemacandra to somadevake pazcAt hue hai / ataH sambhavatayA sAmayika paristhitise prerita hokara somadevane hI brahmANuvratase vezyAko alaga kara diyA hai| aura brahmANuvratake abhyAsiyoM ke lie aisI chUTa denA anucita bhI nahIM hai| usake binA tyAgamArga cala nahIM sktaa| phira brahmacarya to saba vratoMmeM kaThina hai| janoMko kAmase vimukha karane ke lie kevala parastrIkA tyAga karAnA bhI ucita hI hai| aura isI dRSTise ise dekhanA bhI cAhie / vratoMke aticAra-vratakA dhyAna rakhate hue bhI jo usake eka dezakA bhaMga ho jAtA hai use aticAra kahate haiN| aticAroMkI paramparAkA udgama tattvArthasUtra hI pratIta hotA hai| prAyaH sabhI zrAvakAcAroMmeM usIke anusAra aticAra ginAye haiN| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM hI kvacit antara pratIta hotA hai / dUsarI vrata pratimAke dhArI zrAvakake lie to aticAra tyAjya haiN| ataH ye aticAra to prAyaH abhyAsIke lie hI sambhava haiN| vahI isa prakArakI moTI galatiyAM kara sakatA hai| inake pIche AcAryoMkI udAtta bhAvanA tathA mAnava manakI kamajoriyoMke prati sahiSNutAkA bhAva bhI rahA hai| aticAra lagAte hue bhI yadi vratI apane vratakI mUlabhAvanAke prati jAgarUka rahe to vaha aticAroMko bhI chor3ane meM sakSama ho sakatA hai / aticAroMke bhayase yadi vrata hI grahaNa na kare to vaha kabhI vratI nahIM ho sktaa| udAharaNake lie jisa vyaktiko corIkI Adata hai yadi vaha corI na karanekA vrata letA hai kintu apanI Adatavaza corI na karake bhI kisIko corIkA upAya batAtA hai to usakA yaha aparAdha kSamya hI kahA jaayegaa| yahI bAta satya bolanekA vrata lekara jhUThI gavAhI deneke sambandha meM bhI kahI jA sakatI hai| kintu parigRhIta aura aparigRhIta parastrIkA tyAga karake bhI unakA sevana aticAra mAnA gayA hai yaha khaTaka sakatA hai| parantu jisane nayA vrata liyA hai, purAnI Adatavaza yadi kadAcit usase bhUla ho jAye to aisI sthitimeM hI use aticArako saMjJA dI jA sakatI hai| aticAra chUTa nahIM hai, doSa hai / aura bAra-bAra doSa lagAnese vrata bhaMga ho sakatA hai| isalie unakI orase sAvadhAna karane ke lie hI aticAra kahe gaye haiN| AcArya amitagatine apane sAmAyika pAThameM aticArase pUrva atikrama aura vyatikrama kahe haiN| yathA "kSatiM manaHzuddhividheratikramaM vyatikramaM zIlavRtevilavanam / prabho'ticAro viSayeSu vartanaM vadantyanAcAramihAtisaktatAm / / "manakI zuddhikI vidhimeM kamI AnA atikrama hai| zIlakI bAr3ako lAMghanA vyatikrama hai, viSayoMmeM pravRtti aticAra hai aura unameM atiAsakti anAcAra hai|" isameM aticArakA lakSaNa viSayoMmeM pravRtti kahA hai| kintu vaha pravRtti vratakA dhyAna rakhate hue bho kadAcit hI honA cAhie / isake anusAra jo aticAra batalAye gaye haiM ve prAyaH saba sughaTita ho sakate haiN| asalameM to prathama avasthA atikrama hai| mAnasika zuddhi meM kSati Aye binA tyAge hue viSayameM pravRtti nahIM ho sktii| ataH prArambhase hI sAvadhAna rahanese aticArakA prasaMga nahIM A sktaa| kintu usake lie vratIko satata jAgarUka rahanA Avazyaka hai| jo loga laukika pratiSThA yA bhAvukatAvaza vrata dhAraNa karate haiM ve prAyaH bAharase to sAvadhAna rahate haiM kintu antaraMgase sAvadhAna nahIM rahate / ataH unake vrata prAyaH sAticAra hI rahate haiM / saMsAra zarIra aura bhogoMse antaraMgase udAsIna vahI hotA hai jo samyagdarzanase zuddha hotA hai| aura samyagdarzana kevala prayatnasAdhya nahIM hai, bratoMkI taraha use Uparase nahIM or3hA jA sktaa| aura usake binA saba vratAcaraNa niSphala haiN| ataH vratIko samyagdarzanakI zuddhike lie sadA tattvacintanameM rata rahanA cAhie kyoMki tattvadRSTike binA samyagdRSTi prApta nahIM hotii| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 6. SaSTha adhyAya zrAvakakI dinacaryA-caturtha aura paMcama adhyAyameM bAraha vratoMkA varNana karaneke pazcAt chaThe adhyAyameM zrAvakakI dinacaryA batalAyI hai| zrAvakAcAroMkI dRSTise yaha eka bilakula navIna vastu hai / kisI bhI zrAvakAcArameM yaha nahIM miltii| kintu yaha AzAdharajIkI apanI upaja nahIM hai| hemacandrAcAryake yogazAstrase hI unheM isakI preraNA milI hai / aura unhoMne use apanI dRSTise grathita kiyA hai| yathArtha meM mumukSa zrAvakakI apanI eka aisI dinacaryA honA Avazyaka hai jisameM vaha apanA samaya dharmadhyAnapUrvaka bitA sake tathA apanA gRhasthAzrama bhI calA sake / _ vratI zrAvakako brAhma muhUrtameM uThate hI namaskAra mantrakA jApa karaneke pazcAt 'maiM kauna hU~, merA kyA dharma hai, mere vratAcaraNakI kyA sthiti hai' ityAdi vicAra karanA caahie| aisA karanese zubhopayogapUrvaka apane jIvanakA DhA~cA apanI dRSTi meM rahatA hai| aura apanI kamiyA~ sAmane AtI haiM tathA unako sudhAranekA avasara milatA hai / usake pazcAt nityakRtyase nivRtta hokara devadarzana-pUjana Adi karanA caahie| AzAdharajIne mandira jAte samayase lekara mandirase nikalakara ghara jAne takakI jo vidhi-vicAra varNita kiye haiM ve saba bahuta hI upayogI haiM / prAtaHkAlakA samaya hai / sUryodaya ho rahA hai| use dekhakara mandirakI ora jAtA huA zrAvaka sUryako dekhakara arhantadevakA smaraNa karatA hai ki unhoMne bhI jagatkA ajJAnAndhakAra dUra kiyA thaa| paira dhokara vaha mandirameM praveza karatA hai aura stuti par3hate hue namaskArapUrvaka tIna pradakSiNA detA hai| vaha bicAratA hai-yaha mandira samavasaraNa hai, yaha jinabimba sAkSAt arhantadeva haiN| mandirameM upasthita strI-puruSa samavasaraNameM sthita bhavyaprANI hai / aisA vicArate hue vaha hRdayase sabakI anumodanA karatA hai / jo jinavANIkA pATha karate haiM, vyAkhyAna karate haiM tana manase unakI sarAhanA karatA hai| unakA utsAha bar3hAtA hai aura apane ghara pahu~cakara vyavasAyameM laga jAtA hai / pIche madhyAhnakI vandanA karake bhojana karatA hai| bhojanase pahale atithikI pratIkSA karatA hai| apane parivArake saba logoMko bhojana karAtA hai, dayAbhAvase jo apane Azrita nahIM haiM unako bhI bhojana karAtA hai taba svayaM bhojana karatA hai| rAtrimeM jaba nIMda khula jAtI hai to vairAgya bhAvanAkA hI cintana karatA hai| sacce mumukSu zrAvakakI dinacaryA aisI hI pavitra hotI hai| aisA pavitra zrAvaka jIvana bitAne ke pazcAt jo muni banate haiM ve mokSake pAtra hote haiM / astu / 7. saptama adhyAya sAtaveM adhyAyameM zeSa dasa pratimAoMkA vivecana hai / antima uddiSTa tyAga pratimAkA varNana vistArapUrvaka kiyA gayA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM vaNita gyArahavIM pratimAke svarUpake prakAzameM use dekhanepara lagatA hai ki eka hajAra varSake antarAlameM kitanA parivartana aura parivardhana huA hai| khaNDavastradhArI bhikSAbhojI uddiSTa zrAvakake kitane bheda-prabheda ho gaye haiM ? AzAdharajIne upalabdha sabhI sAmagrIko saMkalita kara diyA hai| 8. aSTama adhyAya antima AThaveM adhyAyameM zrAvakake tIsare bheda sAdhakakA varNana vistArase hai, jo jIvanakA anta Anepara prItipUrvaka zarIra aura AhAra AdikA mamatva chor3akara sallekhanApUrvaka prANatyAga karatA hai vaha sAdhaka zrAvaka kahalAtA hai / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dharmAmRta ( sAgAra) bhagavatI ArAdhanAmeM kevala isIkA varNana hai| AzAdharajIne usIkA dohana karake isa adhyAyameM sallekhanAke sambandhameM sabhI upayogI bAteM nibaddha kara dI hai| use par3hane se jJAta hotA hai ki samAdhimaraNakA kitanA mahattva thaa| usake lie AcArya bhI apane saMghakA bhAra suyogya ziSyako dekara dUsare saMghameM samAdhimaraNake lie jAte the| usake lie sabase prathama samAdhimaraNa karAne meM dakSa niryApakAcAryakI khoja kI jAtI thii| aura niryApakAcArya tathA sAdhusaMgha usa eka vyaktikI samAdhimeM laga jAtA hai| AzAdhara use AryoMkA mahAyajJa kahate haiM / sacamuca meM mahAyajJa yahI hai| isImeM karmokI Ahuti dekara zrAvaka mokSakA pAtra banatA hai| isa taraha sAgAradharmAmRta meM prArambhika zrAvakase lekara utkRSTa zrAvaka taka kI saba kriyAe~ vistArase varNita kI gayI haiN| anta meM samAdhimaraNameM sthita zrAvakako lakSya karake kahA hai "zuddhaM zrutena svAtmAnaM gRhItvArya svsNvidaa| bhAvayaMstallayApAstacinto mRtvaihi nirvRtim // " 'he Arya ! zrutajJAnake dvArA zuddha-dravyakarma, nokarma bhAvakarmase rahita apanI AtmAkA nizcaya karake aura svasaMvedanake dvArA usakA anubhava karake usImeM lIna hokara saba vikalpoMko dUra karake mokSako prApta kro|' isa eka hI zlokake dvArA AzAdharajIne mokSaprAptikA mArga saMkSepameM batalA diyA hai| sabase prathama mumukSako AtmAke zuddha svarUpakA nirNaya jinAgamake abhyAsase karanA caahie| usake pazcAt svasaMvedanake dvArA usakI anubhUti karanA caahie| vahI svAnubhUti hai, usIke dvArA usImeM lIna hokara use prApta kiyA jAtA hai / aisI zuddhAtmAkI upalabdhikA nAma hI mokSa hai / usIke lie saba bAhyAcAra haiN| antameM isake anuvAdake sambandhameM do zabda kahanA cAhate haiM / isakA anuvAda prArambha karate samaya bhavyakamada candrikA TIkA to hamAre sAmane thI aura usameM carcita viSayoMko hamane yathAsthAna liyA hai kintu jJAnadIpikAkI prApti vilambase honese usakA pUrA upayoga anuvAdameM nahIM ho skaa| jJAnadIpikA pUrvAcAryoMke uddharaNoMse ota-prota hai / zrAvakAcArameM pratipAdita sabhI viSayoMse sambaddha uddharaNa usameM saMkalita hai aura isa dRSTise vaha bahuta mahattvapUrNa hai| dharmAmRtakA jJAnadIpikA TIkAke sAtha prakAzita yaha saMskaraNa sva. DaoN. upAdhyekI yojanAkA hI supariNAma hai / kheda hai ki ve ise na dekha sake / apanI yojanAko kAryarUpameM pariNata dekhakara avazya hI unheM svargameM AnandakA anubhava hogaa| ina zabdoM ke sAtha unakA puNyasmaraNa karate hue hama unake prati bahubhAnapUrvaka apanI isa kRtiko unakI smatimeM upahRta karate haiN| -kailAzacandra zAstrI dIpAvalI vI. ni. saM. 2504 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya maMgalapUrvaka pratizA sAgArakA lakSaNa prakArAntarase sAgArakA lakSaNa samyaktva aura mithyAtvakI mahimA mithyAtyake bheda aura unakA prabhAva samyagdarzanakI sAmagrI sacce upadeSTAoM kI durlabhatA bhadrakA lakSaNa gRhasthadharmakA pAlaka kauna sampUrNa sAgAradharma asaMyamI samyagdRSTikA mahattva gRhasthako dharma, yaza aura susakA bhI upabhoga karanA cAhie samyaktva ke anantara dezasaMyama dhAraNa karanekI preraNA pratimAdhArI dhAvakakA abhinandana gyAraha pratimA jinapUjA aura dAnake bheda pakSa, caryA, sAdhanakA svarUpa zrAvakake tIna bheda dvitIya adhyAya gRhasthadharmapAlanakI anujJA ATha mUlaguNa svamata aura paramatase mUlaguNa maya ke doSa mAMsa bhakSaNake doSa svayaM mare prANIke mAMsabhakSaNa meM doSa mAMsabhakSaNakA saMkalpa bhI hAnikara mAMsa aura anameM antara [4] viSayAnukramaNikA 1- 39 madhuke doSa 1 2 3 5 8 10 21 24 25 29 21 32 34 37 39 40-119 40 41 42 44 46 49 51 52 makkhana ke doSa pA~ca udumbara phaloMke bhakSaNa meM doSa rAtribhojananiSedha pA~ca pApoMke tyAgakA abhyAsa bhI Avazyaka juA Adi vyasanoMkA niSeva prakArAntarase ATha mUlaguNa dvija jinadharmake zravaNakA adhikArI kaba jainakulameM utpanna bhavyoM kA mahatva jainetara kulameM utpanna bhavyoMkA kartavya ATha dIkSAnvaya kriyAoMkA varNana zUdra bhI yathAyogya dharmakA adhikArI nityapUjAkA svarUpa aSTAhnika, indradhvaja aura mahApUjAkA svarUpa kalpadruma pUjAkA svarUpa jalAdipUjAkA phala jinapUjAkI samyak vidhi tathA usakA phala jinapUjAmeM vighnoMko dUra karanekA upAya snAna karake hI pUjA karanekA adhikAra carama Adike nirmANakA vizeSa phala kalikAlakI nindA kalikAla meM dharmasthitikA muniyoMke lie vasatikA mUla jinAlaya svAdhyAyazAlA, bhojanazAlA, auSadhAlayakI AvazyakatA jinapUjakoM ke saba kaSTa dUra jinavANIkI pUjAkA vidhAna jinavANI ke pUjaka jinapUjaka hI haiM guru-upAsanAkI vidhi dAna denekA vidhAna tathA phala dAnake adhikArI samadatikA vidhAna 53 55 55 56 59 59 63 r 65 67 67 70 72 73 74 74 76 78 78 80 81 82 83 83 84 85 85 86 87 88 90 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 123 129 dharmAmRta ( sAgAra) jainoMko dAna denekA mahattva 90 naiSThikake gyAraha bheda nAmAdi nikSepase cAra prakArake vratameM aticAra lagAnevAlA naiSThika pAkSika jainoMmeM uttarottara pAtratA 0 hotA hai 123 bhAva jainako dAna denekA vizeSa phala darzanikakA svarUpa 125 gRhasthAcAryako kanyAdi dAna __ madya Adike vyApArakA bhI niSedha 126 sAdharmIko kanyA dene meM hetu 22 madyAdike sevana karanevAloMke sAhacaryakA kanyAdAnakI vidhi aura phala 92 niSedha 126 vivAhake bheda 94 saba prakArake acAra AdikA niSedha 127 vivAhavidhi camar3eke pAtra meM rakhe ghI-tela AdikA niSedha 127 yogyakanyAke dAtAko mahAn puNyabandha puSpoMke khAnekA niSedha satkanyAkA pANigrahaNa Avazyaka ajAnAphala, baigana, kacariyA Adi khAnekA satkanyAke vinA dahejadAna vyartha niSedha 129 sAdharmIko dhana denekA vidhAna 100 dinake Adi tathA antima muhartameM bhojana vartamAna muniyoMmeM pUrvamuniyoMkI sthApanA karake karanekA niSedha 130 pUjanekA vidhAna 100 jalagAlana vratake aticAra 131 khAna aura tapa pUjanIya 102 sAta vyasanoMke udAharaNa 131 pAtradAnakA phala 103 vyasana zabdakI nirukti 133 uttama, madhyama, jaghanya pAtrakA svarUpa aura dyUtatyAgake aticAra 134 unako dAna denekA phala 104 vezyAvyasana tyAgake aticAra apAtradAna vyartha 108 cauryavyasana tyAgake aticAra 135 bhogabhUmimeM utpanna jIvoMkI janmase lekara sAta zikAra khelaneke tyAgake aticAra 135 saptAha takakI avasthAkA varNana 109 parastrIvyasana tyAgake doSa annAdi dAnakA phala 110 anArambhavadha aura utkaTa ArambhakA niSedha maniyoMko utpanna karane aura unheM guNI dharmake viSayameM patnIko zikSita karanekA banAneke prayatna karanekI preraNA 111 vidhAna 137 dayAdattikA vidhAna 112 strIko zikSA 138 dinameM bhojana karanekA vidhAna 113 svastrImeM ati AsaktikA niSedha 138 vratakA svarUpa 114 kulastrImeM hI putra utpanna karanekA vidhAna 139 vicArapUrvaka vrata lenA Avazyaka 114 bAraha prakArake putra 139 saMkalpI hiMsAke tyAgakA upadeza 115 kulastrIkI rakSAkA vidhAna 140 hiMsra Adi prANiyoMke vadhakA niSedha vaidyaka zAstrake anusAra putrotpAdanakI vidhi 141 tIrthayAtrAdi karanekA upadeza 117 satputrakI AvazyakatA 143 yaza kamAnepara jora 118 118 caturtha adhyAya yaza kamAnekA upAya 145-203 vatika pratimAkA svarUpa 145 tRtIya adhyAya 120-144 nidAnake bheda aura unakA svarUpa 145 naiSThika zrAvakakA svarUpa 120 tIna zalya 146 chaha lezyAoMkA svarUpa 121 zalya sahacArI vratoMkI nindA 147 134 135 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 27 184 186 187 189 190 191 191 156 192 196 197 198 199 204.255 204 205 206 zrAvakake uttara guNa 147 acauryANavatake aticAra sAmAnyase pAMca aNuvrata 148 svadAra santoSANuvata svIkArakI vidhi hiMsA Adiko sthUla kahanekA kAraNa 152 svadAra santoSIkA svarUpa ahiMsANuvratakA svarUpa 153 strIsambhoga duHkharUpa nava saMkalpa 154 parastrIramaNameM sukhakA abhAva gharameM rahanevAle gahasthake ahiMsANuvratakA svastrIgamanameM bhI hiMsA svarUpa 155 brahmacaryakI mahimA sthAvara jIvoMkI bhI hiMsA na karanekA vidhAna 155 brahmANuvratake aticAra saMkalpI hiMsAke tyAgakA upadeza parigrahaparimANa aNuvratakA svarUpa hiMsA kyoM chor3anA cAhie ? 156 antaraMga parigraha ahiMsANuvratakA pAlaka kauna ? 157 bahiraMga parigrahake tyAgakI vidhi ahiMsANuvratake aticAra 157 parigrahake doSa gAya-baila Adise jIvikA karanekA niSedha 159 parigrahaparimANa aNuvratake aticAra aticArakA lakSaNa 161 hisya-hiMsaka AdikA lakSaNa 162 paMcama adhyAya ahiMsAvatako nirmala rakhanekI vidhi 162 tIna guNavata ahiMsAkA pAlana kaThina nahIM hai 164 digvirativratakA svarUpa rAtrimeM cAroM prakArake AhArakA niSedha 165 digvratase aNuvratI bhI mahAvratIke samAna rAtribhojanameM doSa 166 digviratike atIcAra dRSTAnta dvArA rAtribhojana doSakI mahattA 167 anarthadaNDavatakA lakSaNa anyamatoMmeM bhI rAtrimeM pAtradAna AdikA niSedha 168 pApopadezakA svarUpa rAta-dina khAnevAle pazuke tulya 169 hiMsopakaraNadAnakA svarUpa rAtri bhojana na karanevAloMkA AdhA duzruti-apadhyAnakA svarUpa jIvana upavAsapUrvaka 169 pramAdacaryAkA svarUpa bhojanake antarAya 170 anarthadaNDa viratike aticAra maunavratakI prazaMsA 171 bhogopabhoga parimANavata maunavratakA udyApana 173 bhoga aura upabhogakA lakSaNa mauna kaba rakhanA Avazyaka hai ? 174 bhogopabhogaparisaMkhyAnake pA~ca bheda satyANuvratakA svarUpa 174 bhogopabhogaparimANameM tyAjya vastu satya-satya vacanakA svarUpa 177 anantakAya aura dvidala tyAjya asatya-satya aura satyAsatyakA svarUpa 178 bhogopabhogaparimANake atIcAra asatya-asatyakA svarUpa 178 bhogopabhogaparimANameM tyAjya kharakarma satyANuvratake aticAra 180 zikSAvrata acauryANuvratakA lakSaNa dezAvakAzikavrata binA diye hue taNako bhI grahaNa karanese dezAvakAzikavratake atIcAra bacaurya-vratabhaMga 182 sAmAyikakA svarUpa gar3e dhanakA svAmI rAjA 183 sAmAyikakA samaya sandehameM apanA dhana lenese bhI vratabhaMga 183 sAmAyikameM dhyeya 207 208 209 209 210 211 212 214 214 215 217 218 220 222 226 227 229 230 232 233 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sAmAyikakI siddhike lie pUjAdi Avazyaka sAmAyikake aticAra proSadhavratakA lakSaNa madhyama aura jaghanya proSadha proSadhakI vidhi proSadhameM kartavya proSadhopavAsake aticAra atithisaMvibhAgayatakA lakSaNa atithi zabdakI vyutpatti pAtrakA svarUpa aura bheda pAtradAnakI vidhi deya dravyakA nirNaya dAtAkA lakSaNa dAnakA phala dAnake phalake dRSTAnta atithiko khojane kI vidhi bhUmi Adike dAnakA niSedha atithisaMvibhAga vratake aticAra dharmAmRta ( sAgAra) 234 235 236 saptama adhyAya sAmAyika pratimAkA svarUpa proSadhopavAsa pratimAkA svarUpa 237 239 SaSTha adhyAya [ zrAvakakI dinacaryA ] 256-278 prAtaHkAlakA kRtya kRtikarmakA vidhAna jinAlayako gamana jinAlaya meM pravezavidhi puNyavardhaka stutiyA~ jinAlaya meM kartavya jinAlaya meM varjita kArya vyApAra tathA usase nivRtti udyAna bhojana AdikA niSedha madhyAhna meM devapUjAkI vidhi tadanantara pAtradAna sAyaMkAlIna kRtya karake zayana rAta meM nIMda khulane para cintana muni banane kI bhAvanA 240 241 242 242 243 244 245 245 247 249 249 250 252 256 257 258 259 260 261 263 263 265 265 267 269 270 276 279-308 279 281 sacittavirata pratimAkA svarUpa SaSTha pratimAkA svarUpa rAtribhaktavrata pratimAke svarUpa meM bheda brahmacarya pratimAkA svarUpa brahmacArIke bheda varNAzrama vyavasthA ArambhaviratakA svarUpa parigrahaviratakA svarUpa parigraha tyAga yA sakaladattikI vidhi anumativiratakA svarUpa usakI vidhi gRhatyAga kI vidhi vinaya aura AcArameM bheda uddiSTaviratakA svarUpa uddiSTaviratake bheda aura vidhi prathamako bhikSAko vidhi dUsarekA svarUpa dhAvaka ke lie niSiddha kArya aSTama adhyAya sAdhaka zrAvakakA svarUpa zarIra ke lie dharmakA ghAta niSiddha sallekhanA AtmaghAta nahIM mRtyu sunizcita honepara sallekhanAkA vimAna upasargase maraNa honepara tatkAla sallekhanA dhAraNa kare yathAkAlamRtyu meM sallekhanAkI vidhi AhAratyAgakA samaya saMghameM jAnekA vidhAna marate samaya dharmArAdhanAkA phala mukti dUra honepara bhI vratadhAraNa Avazyaka samAdhi maraNake lie zarIrako kRza karanA 282 285 286 286 287 288 290 291 292 295 296 296 298 299 300 300 309-354 303 304 309 311 312 313 313 314 315 315 316 218 Avazyaka 319 kaSAya kRza kiye binA zarIra kRza karanA vyartha 319 samAdhimaraNa kI prazaMsA samAdhimaraNa ke yogya sthAna 321 322. sabase kSamA karAkara AcAryase apane doSa nivedana kare 323 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 328 viSayAnukramaNikA pUraba yA uttarako sira karake leTe 323 samasta saMgha dhyAnameM lIna rahe 336 samAdhimaraNake yogya saMstara 324 niryApakAcAryakA sambodhana 337 liMgameM doSa honepara bhI vastratyAga Avazyaka 324 samyaktvakA mAhAtmya 338 AryikA bhI anta samaya vastratyAga kare 326 arhadbhaktikA mAhAtmya 339 pA~ca prakArakI zuddhi bhAvanamaskArakA mAhAtmya 339 pA~ca prakArakA viveka 328 jJAnopayogakA mAhAtmya 340 samAdhimaraNake aticAra 329 pAMca mahAvratoMkA mahattva 341 saMstarapara ArUr3ha honeke pazcAt niryApakAcArya vyavahArArAdhanAke pazcAt nizcaya ArAdhanAkA kA kartavya vidhAna 345 AhAratyAgakI vidhi nizcaya saMnyAsakA svarUpa 346 AhAratyAgake pazcAt snigdhapAna parISaha yA upasarga Anepara bodha 346 antameM garmajala 333 usake pazcAt samasta AhArakA tyAga 335 nizcaya ratnatrayakA svarUpa aura usake dhAraNakI rogAdikI avasthAmeM jalamAtra antameM usakA preraNA 350 bhI tyAga 336 vidhipUrvaka samAdhimaraNase AThaveM bhavameM mokSa 352 m mmm m mrror Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya ) [atha caturthAdhyAye sudRgbodho galavRttamoho viSayanispRhaH / hiMsAdevirataH kAtyA'dyatiH syAcchAvakoM'zataH ] ityuktamato madhyamaGgalavidhAnapUrvakaM vineyAn prati sAgAradharma pratipAdyatayA pratijAnIte atha natvAhato'kSUNacaraNAn zramaNAnapi / taddharmarAgiNAM dharmaH sAgArANAM praNeSyate // 1 // atha maGgalArthe adhikAre vA / itaH sAgAradharmo'dhikriyata ityrthH| natvA-ziraHprahvIkaraNAdinA 6 vizuddhamanoniyogena ca pUjayitvA / akSUNacaraNAn-aruNaM saMpUrNa nirdoSaM vA caraNaM cAritraM yeSAM tAn / taddharmarAgiNAM-teSAM zramaNAnAM dhameM sarvaviratirUpe cAritre rAgiNAM saMhananAdidoSAdakurvatAmapi prItimatAm / yatidharmAnurAgarahitAnAmagAriNAM dezaviraterasamyagrUpatvAt / sarvaviratilAlasaH khalu deshvirtiprinnaamH| 9 dharmaH-ekadezaviratilakSaNaM cAritram / praNeSyate-pratipAdayiSyate'smAbhiH // 1 // anagAra dharmAmRtake caturtha adhyAyameM kahA hai ki jisa jIvakA jJAna jIvAdi tattvoMke viSayameM heya, upAdeya aura upekSaNIya rUpase jAgrat hai, tathA yathAyogya kSayopazamarUpase cAritra mohanIya karma hIyamAna hai aura jo dekhe hue, sune hue aura bhoge hue bhoga-upabhogoMmeM nirabhilASI hai vaha yadi hiMsA Adi pA~ca pApakarmoMse pUrI tarahase virata hai to use muni yA yati yA zramaNa kahate haiM aura yadi vaha ekadezase virata hai to use zrAvaka kahate haiM / ataH dharmAmRta granthake madhya meM maMgalAcaraNapUrvaka sAgAra dharmAmRtakA kathana karanekI pratijJA karate haiM ___ sampUrNa yathAkhyAtacAritrake dhAraka arhantoMko aura niraticAracAritrake dhAraka zramaNoMko bhI namaskAra karake una zramaNoMke dharma meM prIti rakhanevAle zrAvakoM yA gRhasthoMke dharmako kahU~gA // 1 // vizeSArtha-ilokake prArambhameM 'artha' zabda maMgalavAcaka yA adhikAravAcaka hai / jo sUcita karatA hai ki yahA~se sAgAradharmakA adhikAra hai| 'akSuNa' zabdakA artha sampUrNa bhI hai aura niraticAra yA nirdoSa bhI hai / arhanta bhI akSUNacaraNa hai aura zramaNa bhI akSaNa caraNa hai| samasta mohanIya karmakA kSaya honese prakaTa huA caraNa arthAt yathAkhyAtacAritra pUrNa nitya aura nirmala hotA hai| ataH ahanta tIrthakara paramadeva akSaNa caraNa hai| tathA jo zrama karate haiM arthAt bAhya aura Abhyantara tapa karate haiM unheM zramaNa kahate haiM ataH zramaNase AcArya, upAdhyAya aura sAdhu liye jAte haiN| zramaNa bhI akSaNa caraNa hote haiM-bhAvanAvizeSa 1. 'sphuradbodho galavRttamoho viSayanispRhaH / hiMsAdevirataH kAtAdyatiH syaacchaavkoN'shtH|| -anagAra. 4 / 21 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) atha kilakSaNA: sAgArA ityAha___anAdyavidyAdoSotthacatuHsaMjJAjvarAturAH / zazvatsvajJAna vimukhAH sAgArA viSayonmukhAH // 2 // avidyA-anityAzuciduHkhAnAtmasu viparItakhyAtiH / jvarAH catvAraH prAkRto vaikRtazceti dvau, pratyeka sAdhyo'sAdhyazceti / svetyAdi / yadAha 'mAdyanmitrakalatraputrakutapazreNIraNacchaGkalA-, bandhadhvastagateniruddhavapuSaH krodhAdividveSibhiH / AstAM jJAnasudhArasaH kimaparaM gehorukArAgRha krUrakroDanivAsino na sulabhA vArtA vaNakSa prti|' [ ] // 2 // ke balase unakA kSAyopazamika saMyama pariNAmarUpa cAritra akSuNa arthAt nirdoSa hotA hai / ina arhanta, AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoMko vizuddha manoyogapUrvaka sira navAkara una gRhasthoMke dharmako kahU~gA jo yadyapi saMhanana AdikI kamajorIke kAraNa zramaNoMke sarvaviratirUpa cAritrako pAlane meM asamartha haiM tathApi usase anurAga karate haiM, prIti rakhate haiN| jina gRhasthoMko muniyoMke dharmase anurAga nahIM hai unakA ekadezatyAga bhI saccA nahIM hai| sarvaviratikI lAlasAkA hI nAma dezaviratirUpa pariNAma hai| jisameM manidha dharma aMgIkAra karanekI Antarika icchA hotI hai, bhale hI vaha apanI nirbalatAke kAraNa isa jIvanameM muni na bana sake kintu vahI niSThApUrvaka zrAvaka dharmakA pAlana kara sakatA hai / / 1 / / Age sAgAra yA gRhasthakA lakSaNa kahate haiM anAdi avidyArUpI doSase utpanna huI cAra saMjJArUpI jvarase pIr3ita, sadA AtmajJAnase vimukha aura viSayoM meM unmukha gRhastha hote haiM // 2 // vizeSArtha-agAra kahate haiM ghrko| 'ghara' kahanese sabhI parigraha A jAtI haiN| jo agArameM rahate haiM ve sAgAra kahe jAte haiN| aura jinhoMne gharako tyAga diyA ve anagAra yA zramaNa kahe jAte haiN| tattvArthasUtrake 'agAryanagArazca' (7 / 19 ) sUtrakI sarvArthasiddhi TIkAmeM yaha zaMkA uThAyI gayI hai ki yadi gharameM rahanevAleko gRhastha aura ghara meM na rahanevAleko anagAra yA muni kahate haiM to ulaTA bhI ho sakatA hai-muni kisI zUnya gharameM yA mandirameM Thahare hoM to ve sAgAra kahe jaayeNge| aura kisI kAraNase koI gRhastha ghara chor3akara jaMgalameM jA basA to vaha anagAra kahA jaayegaa| isake samAdhAnameM kahA gayA hai ki yahA~ gharase bhAvaghara liyA gayA hai| cAritramohanIyake udayameM gharase sambandha rakhaneke pariNAmako bhAvaghara kahate haiN| jisake bhAvoMmeM ghara hai vaha gRhastha hai bhale hI vaha vanameM calA jaaye| aura jisake bhAvase ghara nikala gayA vaha yadi kisI zanyaghara yA devAlayameM Thahara gayA hai phira bhI vaha anagAra hI hai| yahA~ sAgArase bhAvAgArI hI liyA gayA hai| yaha usake tIna vizeSaNoMse spaSTa hotA hai / anitya padArthoM ko strI-putrAdi sambandhako nitya mAnanA, azuci zarIra Adiko zuci mAnanA, duHkhadAyI parivAra Adiko sukhadAyI mAnanA aura jo paravastu kabhI apanI nahIM ho sakatI zarIra Adi, unheM apanA mAnanA, isakA nAma avidyA yA ajJAna hai| isa ajJAnakA Adi nahIM, ataH anAdi hai| anAdikAlase jIvake sAtha yaha ajJAnarUpI doSa lagA hai| zarIrameM jaba vAta, pitta aura kapha viSama ho jAte haiM to use doSa kahate haiM / isa doSake kAraNa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) atha bhaGgayantareNa bhUyastAnevAha anAdyavidyAnusyUtAM granthasaMjJAmapAsitum / apArayantaH sAgArAH prAyo viSayamUcchitAH // 3 // anusyUtAM-bIjAGkaranyAyena saMtatyA pravartamAnAm / vissymuucchitaa:-kaaminyaadivissyessvaatmtyaa'dhyvsitaaH| hI manuSya jvarase pIr3ita hotA hai| usI taraha ajJAnarUpI doSake kAraNa yaha cArasaMjJArUpI jvarase pIr3ita rahatA hai| ye cAra saMjJAe~ haiM-AhAra, bhaya, maithuna aura prigrh| inhIMkI abhilASAkI pUrtimeM gRhastha sadA lagA rahatA hai| isalie use kabhI apane AtmAkI ora dRSTi DAlanekA samaya hI nahIM miltaa| paramAgarma meM kahA hai ki 'jJAnadarzana lakSa maNavAlA eka merA AtmA hI zAzvata hai-sadA rahanevAlA hai| zeSa saba padArtha bAhya haiM unakA mere sAtha nadI-nAva-yoga jaisA hai| yaha AtmajJAna use hotA nahIM, isIse vaha strI Adi iSTa viSayoMmeM rAga karatA hai aura apriya viSayoMse dveSa karatA hai| isa rAga-dveSake karane meM hI vaha sadA lagA rahatA hai| isImeM usakA jIvana taka samApta ho jAtA hai / / 2 / / punaH dUsare prakArase sAgArakA svarUpa kahate haiM anAdi avidyAke sAtha bIja aura aMkurakI taraha paramparAse calI AyI parigraha saMjJAko chor3ane meM asamartha aura prAyaH viSayoM meM mUcchita sAgAra hote haiM // 3 // vizeSArtha-jaise bIjase aMkura aura aMkurase bIja paidA hotA hai ataH bIja aMkurakI santAna anAdi hai usI taraha ajJAna aura parigraha saMjJAkI bhI anAdi santAna hai| anAdi kAlase ajJAnake kAraNa parigraha saMjJA hotI hai aura parigraha saMjJAse ajJAna hotA hai / isa taraha ajJAnameM par3A gRhastha parigrahakI abhilASAko chor3a nahIM paataa| isIse gRhastha prAyaH strI Adi viSayoMmeM 'yaha merI bhogya hai' maiM inakA svAmI hU~ isa prakAra mamakAra aura ahaMkArarUpa vikalpoMmeM phaMse rahate haiN| vAstavameM zarIra, ghara, dhana, strI, putra, mitra, zatru ye saba sarvathA bhinna svabhAvavAle haiM / kintu yaha mUr3ha ina sabako apanA mAnatA hai / samyagdRSTi bhI cAritramohanIya karmake udayake vazIbhUta hokara aisA mAna baiThatA hai| kintu sabhI samyagdRSTi aise nahIM hote / jo pUrvajanmameM abhyAsa kiye hue ratnatrayake mAhAtmyase sAmrAjya Adi lakSmIkA upabhoga karate hue bhI tattvajJAna aura dezasaMyamakI ora upayoga rakhaneke kAraNa bhogate hue bhI nahIM bhogate hue kI taraha pratIta hote haiM, unako dRSTi meM rakhakara granthakAra ne 'prAyaH' zabdakA prayoga kiyA hai jo batalAtA hai ki sabhI gRhastha viSayoMmeM magna nahIM hote, kintu kucha samyagdRSTI tattvajJAnI jo dezasaMyamake bhI abhyAsI hote haiM ve viSayoMko rucise nahIM bhogte| kintu jaise dhAya parAye putrakA pAlana karate hae bhI use apanA nahIM mAnatIM, yA jaise durAcAriNI strIkA svAmI use anAsakta bhAvase bhogatA hai usI taraha ve kamalinIke patrapara par3e jalakI taraha nirlipta rahate haiN| yahA~ eka bAta vizeSa rUpase ullekhanIya hai ki 1. 'ego me sassado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA // ' -bhAvapAhuDa 59 / mUlAcAra 48 / NiyamasAra 102 / 2. 'dhAtrIbAlAsatInAtha-padminIcalavArivat / dagdharajjuvadAbhAti bhuJjAno'pi na pApabhAk // ' -iSTopa. shlo.8| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) taduktam 'vapugRhaM dhanaM dArAH putrA mitrANi zatravaH / sarvathA'nyasvabhAvAni mUDhaH svAni prapadyate // [ iSTopa. 8 zlo.] // 3 // pranthakArane apanI saMskRta TIkAmeM jisakA hamane vizeSArthameM vivaraNa diyA hai, samyagadRSTIko bhI cAritra mohanIya karmake udayavaza viSayAsakta kahA hai| kintu jinhoMne pUrvajanmameM ratnatrayakA abhyAsa kiyA hai aura usIke prabhAvase jo isa janmameM bhI tattvajJAna aura deza saMyamameM tatpara rahate haiM una samyagdRSTI zrAvakoMko nirAsakta bhogI kahA hai| udhara amRtacandrajI-ne kahA hai ki samyagdaSTike jJAnavairAgyazakti niyamase hotI hai| kyoMki vaha apane yathArtha svarUpako jAnaneke lie 'sva' kA grahaNa aura parake tyAgakI vidhike dvArA donoMke bhedako paramArthase jAnakara apane svarUpameM ThaharatA hai aura parase saba tarahakA rAga chor3atA hai| isa para apane bhAvArtha meM paM. jayacandajI sA0 ne kahA hai ki 'mithyAtvake binA cAritra moha sambandhI udayake pariNAmako yahA~ rAga nahIM kahA, isaliye samyagdRSTike jJAna vairAgya zaktikA avazya honA kahA hai| mithyAtva sahita rAgako hI rAga kahA gayA hai vaha samyagdRSTi ke nahIM hai| jisake mithyAtva sahita rAga hai vaha samyagadRSTi nahIM hai|' Age samayasAra gA0 201-202 ke bhAvArtha meM kahA hai-avirata samyagdRSTi Adike cAritramohake udaya sambandhI rAga hai vaha jJAnasahita hai| usako rogake samAna mAnatA hai| usa rAgake sAtha rAga nahIM hai| karmodayase jo rAga huA hai usakA meTanA cAhatA hai| inhIM donoM gAthAoMkI TIkAmeM jayasenAcAryane bhI rAgI samyagdRSTi nahIM hotA isa carcAko lekara zaMkA-samAdhAna kiyA hai| zaMkAkAra kahatA hai-Apane kahA ki rAgI samyagdRSTi nahIM hotaa| to caturtha-paMcama guNasthAnavartI tIrthakara, bharata, sagara, rAma, pANDava Adi kyA samyagdRSTi nahIM the| isake samAdhAnameM AcArya kahate haiM unake mithyAdRSTikI apekSA tetAlIsa karma prakRtiyoMkA bandha na honese catartha paMcama gaNasthAnavI jIvoMke anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha aura mithyAtvake udayase utpanna honevAlA pattharakI rekhA Adike samAna rAga AdikA abhAva hotA hai| paMcama guNasthAnavI jIvoMke apratyAkhyAna krodha mAna mAyA lobhake udayase utpanna honevAle pRthvIkI rekhA Adike samAna rAgAdikA abhAva hotA hai| isa granthameM paMcama guNasthAnase Uparake guNasthAnoMmeM rahanevAle vItarAga samyagdRSTiyoMkA mukhya rUpase grahaNa hai aura sarAga samyagdRSTiyoMkA gauNa rUpase grahaNa hai| yaha vyAkhyAna samyagdRSTike kathanameM sarvatra jaannaa|' isa taraha avirata samyagdRSTiko bhI jo Upara granthakArane viSayoM meM magna kahA hai vaha apekSA bhedase hI samajhanA cAhie / usake apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya honese viSayoMse nivRttikA bhAva nahIM hotaa| yadyapi yaha jAnatA hai ki viSaya heya haiN| tathApi karmodayase prerita hokara bhogatA hai // 3 // 1. samyagdRSTerbhavati niyataM jJAnavairAgyazaktiH, svaM vastutvaM kalayitumayaM svAnyarUpAptimuktyA / yasmAd jJAtvA vyatikaramidaM tattvataH svaM paraM ca svasminnAste viramati parAta sarvato rAgayogAta ||-sm, kleza, 136 shlo.| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya ( prathama adhyAya ) atha vidyAvidyayorbIjopadezArthamAha naratve'pi pazUyante mithyAtvaggrastacetasaH / pazutve'pi narAyante samyaktvavyakta cetanAH // 4 // pazUyante --- hitAhitavivekavikalatayA pazava ivAcaranti / yadAhu:'AhAranidrA-bhaya-maithunAni sAmAnyametatpazubhirnarANAm / jJAnaM narANAmadhiko vizeSo jJAnena hInAH pazubhiH samAnAH // ' [ ] // 4 // isa prakAra sAgAroMkA lakSaNa kahakara aba unakI viSayoMmeM pravRtti hone aura nahIM honeke mUla kAraNa jo ajJAna aura jJAna hai, usa ajJAna aura jJAnake bIja midhyAtva aura samyaktvake prabhAvako kahate haiM jinakA citta mithyAtva se grasta hai, ve manuSya hote hue bhI pazuke samAna AcaraNa karate haiM / aura jinakI cetanA samyagdarzanake dvArA pratItike yogya ho gayI hai arthAt samyagUdRSTI jIva pazu hote hue bhI manuSya ke samAna AcaraNa karate haiM || 4 | vizeSArtha -- pazuoM ko hita-ahitakA viveka nahIM hotA / aura manuSya prAyaH vicArazIla hote haiM / mithyAtva kahate haiM viparIta bhAvako arthAt jisa vastukA jaisA svarUpa hai usako vaisA na mAnakara usase ulTA mAnanA viparIta abhiniveza hai / ise hI mithyAtva kahate haiM / ataH mithyAdRSTi manuSya manuSya hote hue bhI hita-ahita ke vicArase zUnya hone ke kAraNa pazu ke samAna AcaraNa karate haiN| loka vyavahArameM dakSa hote hue bhI AtmAke hitaahitakA vicAra unheM nahIM hotA / isake viparIta samyaktva se jinakI cetanA vyakta hotI hai| ve jAti pazu hote hue bhI manuSyoMke samAna hita-ahita ke vicAra meM catura hote haiM / arthAt samyaktvake mAhAtmyase pazu bhI heya aura upAdeya tattvake jJAtA ho jAte haiM phira manuSyoMkI to bAta hI kyA hai| yahA~ pazuse saMjJI hI lenA cAhie kyoMki samyagdarzana saMjJI paMcedriya jIvoMko hI hotA hai / AgamameM kahA hai ki bhavya paMcendriya paryAptaka jIva kAlAdi labdhike honepara, jaba usake saMsAra paribhramaNakA kAla ardhapudgala parAvarta pramANa zeSa rahatA hai taba eka antarmuhUrta meM mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobhake antarakaraNa rUpa upazamase samyaktvako prApta karatA hai / yaha samyagdarzana AtmAkA tattvArtha zraddhAna rUpa pariNAma hai / isake prakaTa hote hI AtmA meM prazama, saMvega, anukampA aura Astikya guNa Ate haiN| rAgAdi doSoMse cittavRttike haTaneko prezama kahate haiN| zArIrika, mAnasika aura Agantuka kaSToMse bhare saMsAra se bhayabhIta honeko saMvege kahate haiM / saba prANiyoM ke prati cittake dayAlu honeko anukampA kahate haiM / mukti ke lie prayatnazIla puruSakA citta Apta vItarAga deva, unake dvArA upadiSTa zruta, vrata aura tattva ke viSaya meM 'ye aise hI haiM' isa prakArake bhAvase yukta ho to use Astikya kahate haiM / ina guNoMse jIvako AtmAkI pratIti hotI hai aura usIse usake bhAvoMmeM yathArthatA AtI hai ||4|| 1. ' yadrAgAdiSu doSeSu cittavRttinivarhaNam / taM prAhuH prazamaM prAjJAH samantAdvratabhUSaNam // 2. zArIramAnasAgantuvedanAprabhavAdbhavAt / svapnendrajAlasaMkalpAdbhItiH saMvega ucyate // 3. sattve sarvatra cittasya dayArdratvaM dayAlavaH / dharmasya paramaM mUlamanukampAM pracakSate // 4. Apte zrute vrate tattve cittamastitvasaMyutam | AstikyamAsti kairuktaM yuktaM yuktidhareNa vA // 5 -- soma. upA., 228-231 zlo. ! 3 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) atha mithyAtvasya trividhasyApyanubhAvamupamAnairanubhAvayati keSAMcidandhatamasAyate'gRhItaM grahAyate'nyeSAm / mithyAtvamiha gRhItaM zalyati sAMzayikamapareSAm // 5 // keSAMcit-ekendriyAdisaMjJipaJcendriyaparyantAnAm / andhatamasAyate-niviDAndhakAravadAcarati, ghorAjJAnavivartahetutvAt / grahAyate-vividhavikArakAritvAt / anyeSAM-saMjJipaJcendriyANAm / gRhI [-taM 6 paropadezAdupAttamatattvAbhinivezalakSaNaM cidvaikRtam / tathA zalyati-bahuduHkha-] hetutvAccaratAntaH ( ccharIrAntaH) praviSTakANDAdivadAcarati / apareSAM-indrAcAryAdInAm // 5 // isa prakAra sAmAnyase mithyAtvakA prabhAva batAkara aba usake tInoM hI bhedoMkA prabhAva upamAnake dvArA batalA isa saMsAra meM kinhIM ekendriyoMse lekara saMjJipaMcendriyaparyanta jIvoMkA agRhIta mithyAtva dhane andhakArake samAna kAma karatA hai| kinhIM saMjJipaMcendriya jIvoMkA gRhIta mithyAtva bhUta ke AvezakI taraha kArya karatA hai| aura kinhIM indrAcArya AdikA saMzaya mithyAtva zarIrameM ghuse kA~Te AdikI taraha kArya karatA hai // 5 // vizeSArtha-mithyAtva yA mithyAdarzanake bheda AgamameM do bhI kahe haiM, tIna bhI kahe haiM aura pA~ca bhI kahe haiN| sarvArthasiddhi ( 811) meM do aura pA~ca bheda kahe haiN| do bheda haiM-naisargika aura paropadezapUrvaka / aura pA~ca bheda haiM -ekAnta, viparIta, saMzaya, vainayika aura ajJAna / kintu bhagavatI ArAdhanA ( gA. 56) meM mithyAtvake tIna bheda kahe haiMsaMzaya, abhigRhIta aura anabhigRhIta / naisargika mithyAtvako hI anabhigRhIta yA agRhIta kahate haiN| jo mithyAtva para-ke upadezake vinA anAdikAlase mithyAtvakamakA udaya honese calA AtA hai vaha naisargika yA agRhIta hai / mithyAtvakA artha hai tattvoMmeM arucirUpa jIvakA pariNAma / yaha agRhIta mithyAtva ekendriyase lekara saMjJipaMcendriya jIvoM taka pAyA jAtA hai| isakI upamA gahana andhakArase dI hai| jaise ghane andhakArameM kucha bhI dikhAI nahIM detA, vaise hI janma-janmAntarase mithyAtvameM par3e hue jIvoMko ghora ajJAna chAyA rahatA hai| becAre ekendriya AdimeM to samajhane kI zakti hI nahIM hotii| jina paMcendriya saMjJI manuSyoMmeM samajha hotI hai ve bhI nahIM smjhte| balki dUsaroMko bhI ulaTI paTTI par3hAte haiN| isa taraha paropadeza se grahaNa kiye gaye mithyAtvako gRhIta kahate haiM ; kyoMki parake upadezako grahaNa karanekI zakti saMjJIpaMcendriyoM meM hI hotI hai isalie gRhIta mithyAtva saMjJIpaMcendriyoMke hI hotA hai| isakI upamA bhUtAvezase dI hai| jaise kisIke sira bhUta AtA hai to vaha AdamI khUba uchalatA, kUdatA aura aneka prakArakI viDambanAe~ karatA hai, isI taraha manuSya bhI dUsareke mithyA upadezase prabhAvita hokara use phailAneko aneka ceSTAe~ karatA hai aura usapara samajhAnekA koI prabhAva nahIM hotaa| tIsarA saMzaya mithyAtva to nAmase hI spaSTa hai / andhere meM par3I vastuko dekhakara yaha sA~pa hai yA rassI isa taraha ke bhramako saMzaya kahate haiN| isI taraha yaha tattva hai yA atattva hai, saccA dharma hai yA mithyA, isa prakArake anirNayakI sthitiko saMzaya mithyAtva kahate haiN| isakI upamA zarIrameM ghuse kIla-kA~Tese dI hai| jaise zarIrameM ghusA kA~TA sadA takalIpha detA hai isI taraha sandehameM par3A mithyAdRSTi kucha bhI nirNaya na kara pAneke kAraNa mana hI manameM duvidhAmeM par3A kaSTa uThAtA hai| isa taraha mithyAtvake tIna prakAra haiM / / 5 / / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) antaraGgabahiraGganimittadvaitasaMpannatAmanuvarNayati AsannabhavyatAkarmahAni-saMjJitva-zuddhibhAk / dezanAdyastamithyAtvo jIvaH samyaktvamaznute // 6 // kamahAniH-mithyAtvAdisaptaprakRtInAmupazamaH kSayaH kSayopazamo vA / zuddhi:-vizuddhipariNAmaH / dezanAdi-Adizabdena jinamahima-jinapratibimbadarzanAdi // 6 // Age avidyA yA ajJAnake mUla kAraNa mithyAtvako jar3ase naSTa karane meM samartha samyagdarzanarUpa pariNAmako utpanna karanevAlI sAmagrI batalAte haiM nikaTa bhavyatA, karmahAni, saMjJIpanA tathA vizuddhi pariNAmavAlA vaha jIva jisakA mithyAtva sacce guruke upadeza Adike dvArA asta ho gayA hai, samyaktvako prApta hotA hai // 6 // vizeSArtha-AgamameM pA~ca labdhiyoMke dvArA samyaktvakI prApti kA vidhAna haikSayopazamalabdhi, vizuddhi labdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi, aura krnnlbdhi| inameM se prathama cAra labdhiyA~ sAmAnya haiM, bhavya aura abhavya mithyAdRSTi jIvoMke bhI hotI haiN| kintu antima karaNalabdhi samyaktva hote samaya hI hotI hai / jIvasthAnacUlikA AThake tIsare sUtrakI dhavalAmeM kahA hai ki prathamopazama samyaktvake prApta karane yogya jIva prathamopazama samyaktvako prApta karatA hai yaha kathana to aupacArika hai| yathArthameM to adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivattikaraNake antima samayameM samyaktvako prApta karatA hai| isIkA nAma karaNalabdhi hai| ukta sUtra meM kevala kAlalabdhikA hI nirdeza hai / aura usIkA anukaraNa sarvArthasiddhi (2|3)meN kiyA hai / usameM bhI kevala kAlalabdhi Adike nimittase samyaktvakI utpatti batalAyI hai| likhA hai ki karmase veSTita bhavya jIva ardhapudgala parAvartakAla zeSa rahanepara prathama samyaktva grahaNake yogya hotA hai| yadi usakA kAla adhika ho to nhiiN| isIko Upara 'Asanna bhavyatA' zabdase kahA hai| usIko nikaTa bhavya kahate haiM / samyaktvake pratibandhaka mithyAtva Adi koMke yathAyogya upazama, kSayopazama aura kSayako karmahAni zabdase kahA hai| yadi samyaktvake pratibandhaka mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobhakA upazama ho to aupazamika samyaktva, kSayopazama ho to kSAyopazamika samyaktva aura kSaya ho to kSAyika samyaktva hotA hai / aupazamika samyatkvake do bheda haiM-prathamopazama aura dvitIyopazama / upazama zreNIpara car3hanevAle vedaka samyagdRSTi jIva jo upazama samyaktva prApta karate haiM usakA nAma dvitIyopazama samyaktva hai| vaha samyaktvapUrvaka hI hotA hai| prathamopazama samyaktva mithyAdRSTi ko hI hotA hai aura vaha bhI paryAptaka avasthA meM hI hotA hai| aparyApta jIvake prathamopazama samyaktva honekA virodha hai| vaha jIva deva yA nArakI yA tiryaMca yA manuSya ho sakatA hai| cAroM gatiyoMmeM usake hone meM koI virodha nahIM hai| kintu vaha saMjJI honA caahie| saMjJA kahate haiM zikSA kriyA, 1. 'uktaM ca--AsannabhavyatA-karmahAni-saMjJitva-zuddhapariNAmAH / samyaktvaheturantarbAhyo'pyupadezakAdizca ||'-som. upA., 224 zlo. / 2. 'khaya u vasamiya visohI desaNa pAogga karagaladdhIe cattAri ya sAmaNNA karaNaM puNa hoi sammatte ||'-dhvlaa, pu. 6, pa. 205 / jI. go. 650 gaa.| 3. mano'vaSTambhataH zikSAkiyAlApopadezavit / yeSAM te saMjJino mA vRSakoragajAdayaH // [ Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) atha iha duSSamAyAM sadupadeSTaNAM praviralatvamanuzocavi kaliprAvRSi mithyAdiGmeghacchannAsu vikssvih| khadyotavatsudeSTAro hA dyotante zacit kacit // 7 // ___ mithyAdizaH-durupadezAH / dikSu-sadupadezesu kakupsu ca / iha-bharatakSetre / kvacit kvacit / uktaMca 'vidvanmanyatayA sadasyatitarAmuddaNDavAgDambarAH, zRGgArAdirasaiH pramodajanakaM vyAkhyAnamAtanvate / ye te ca pratisadma santi bahavo vyAmohavistAriNo yebhyastatparamAtmatattvaviSayaM jJAnaM tu te durlabhAH / / [ padma. paJca. 11111 // 7 // AlApa aura upadezako grahaNa kara sakanekI yogytaako| jisameM vaha yogyatA ho use saMjJI kahate haiN| zuddhi kahate haiM vizuddha prinnaamko| jIvakA jo pariNAma sAtA Adi karmoke bandhameM nimitta hotA hai aura asAtA Adi azubha karmoM ke bandhakA virodhI hai use vizuddhi kahate haiM / ye saba samyagdarzanakI utpattike antaraMgakA kAraNa haiN| bAhya kAraNa hai dezanA Adi / chaha dravya aura nau padArthoke upadezako dezanA kahate haiN| dezanA dete hue AcArya AdikI prApti aura upadiSTa arthako prahaNa, dhAraNa aura vicAranekI zaktikI prAptiko dezanAlabdhi kahate haiN| 'Adi' zabdase pUrvajanmakA smaraNa, jinapratimAkA darzana Adi bAhya kAraNa lenA caahie| ina saba antaraMga aura bAhya kAraNoMke samUhake dvArA jisakA darzana mohanIya karma upazama Adi avasthAko prApta huA hai vaha jIva samyaktvako prApta karatA hai / / 6 / / Upara samyaktvakI sAmagrImeM sacce guruke upadezako Avazyaka kahA hai| kintu isa samaya yahA~ sacce upadeSTAoMke kamI para kheda prakaTa karate hue granthakAra unakI durlabhatA dikhalAte haiM bar3e khedakI bAta hai ki isa bharata kSetrameM paMcamakAla rUpI varSA RtumeM sadupadezarUpI dizAoMke mithyA upadezarUpI meghoMse Dhaka jAnepara juganuoMkI taraha sacce guru kahIM-kahIMpara hI dikhAI dete haiN| arthAt jaise varSAkAlameM dizAoMke meghoMse AcchAdita honepara sUrya vagairahake prakAzake abhAvameM kisI-kisI sthAnapara juganU camakate hue dekhe jAte haiN| vaise hI yahA~ paMcama kAlameM kisI-kisI AryadezameM sacce upadezaka guru dikhAI dete haiN| caturtha kAlakI taraha kevalI aura zrutakevalI kahIM bhI nahIM haiM // 7 // vizeSArtha-padmanandi paMcaviMzatikAmeM vartamAna kAla kI sthitikA citraNa karate hue kahA hai-'vidvattAke abhimAnase sabhAmeM atyanta uddaNDa vacanoMkA ADambara racanevAle jo vyAkhyAtA zrRMgAra Adi rasoMke dvArA Anandako utpanna karanevAlA vyAkhyAna vistArate haiM ve to ghara-gharameM pAye jAte haiN| kintu jinase paramAtma tattva viSayaka jJAna prApta ho sakatA hai ve atidurlabha haiN|' ataH isa kAlameM jo paramAtma tattva viSayaka vyAkhyAna karate haiM ve AdarAspada haiM aura unase lAbha uThAnA cAhie // 7 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) athAtredAnI bhadrakANAmapi puruSANAM durlabhatvamAlocayati nAthAmahe'dya bhadrANAmapyatra kimu sadRzAm / hemnyalabhye hi hemAzmalAbhAya spRhayenna kaH // 8 // nAthAmahe-bhadrakA api jIvA bhUyAsurityAzAsmahe / 'AziSi nAtha' ityAtmanepadam / alabhyelabdhamazakye // 8 // atha bhadrakaM lakSayitvA tasyaiva dravyatayA dezanArhatvamAha kudharmastho'pi saddharma laghukarmatayA'dviSan / bhadraH sa dezyo dravyatvAnnAbhadrastadviparyayAt // 9 // api-na kevalamubhayormadhyastha ityrthH| adviSan-dveSaviSayamakurvan / dravyatvAt-AgAmisamyaktvaguNayogyatvAt / abhadraH-kudharmasthaH / saddharma gurukarmatayA dviSannityarthaH / tadviparyAsAt-AgAmisamyaktvaguNayogyatvAbhAvAt // 9 // isa bharata kSetra meM paMcamakAlake prabhAvase upadeSTA guruoMkI taraha upadeza sunanevAloMke citta bhI darzanamohake udayase AkrAnta honese ve bhI upadezake pAtra nahIM haiN| aisI sthiti meM bhadra puruSoMse yaha AzA karate haiM ki ve upadezake pAtra hoveM isa samaya isa kSetrameM hama bhadra puruSoMse bhI AzA karate haiM ki ve upadezake yogya hoN| taba samyagdRSTiyoMkI to bAta hI kyA hai ; kyoMki suvarNake aprApya honepara suvarNapASANa kauna prApta karanA nahIM cAhatA // 8 vizeSArtha-Ajake samayameM jaise sacce upadeSTA durlabha haiM vaise hI sacce zrotA bhI durlabha haiN| zrotAoMkA mana bhI mithyAtvase grasta hai| aisI sthitimeM yadi bhadra bhI zrotA mile to uttama hai / aura yadi samyagdRSTi zrotA mile taba to atiuttama hai| kintu unake abhAvameM zAstracarcA hI banda kara denA ucita nahIM hai / samyagdRSTi suvarNake tulya hai to bhadra suvarNapASANake tulya hai| suvarNapASANa use kahate haiM jisameM se pASANako alaga karake sonA nikAlA jAtA hai| to jo bhadra hai vaha kala samyagdRSTI bana sakatA hai| ataH use dharmopadeza karanA cAhie // 8 // Age bhadrakA lakSaNa kahakara use hI dravyarUpase upadezake yogya batalAte haiM mithyAdharmameM Asakta hote hue bhI samIcIna dharmase dveSa rakhanekA kAraNa jo mathyAtva karma hai, usake udayakI mandatAse jo samIcIna dharmase dveSa nahIM karatA, use bhadra kahate haiN| vaha upadezakA pAtra hai, kyoMki usameM bhaviSya meM samyaktva guNake prakaTa honekI yogyatA hai| isase viparIta honese arthAt AgAmImeM samyaktva guNa prakaTa honekI yogyatA na honese abhadra puruSa upadezakA pAtra nahIM hai // 9 // vizeSArtha-mithyA dharmase prema rakhanevAle bhI do prakArake hote haiM-eka ve jo samIcIna dharmase dveSa nahIM rkhte| unheM hI bhadra kahate haiN| aura jo samIcIna dharmase dveSa rakhate haiM unheM abhadra kahate haiN| bhadra upadezakA pAtra hai kyoMki usake mithyAtvake udayakI mandatA hai tabhI vaha samIcIna dharma sunAnepara sunatA hai| kintu abhadra to sunanA hI nahIM caahtaa| usake abhI tIvra mithyAtvakA udaya hai| ataH jinhoMne jainakulameM janma liyA hai ve hI kevala upadezake pAtra nahIM haiN| vidharmI, mandakaSAyI jIvoM ko bhI dharma sunAnA caahie| Upara jo 'kudharmastho'pi' meM api zabda diyA hai usakA yaha abhiprAya hai ki jo puruSa samIcIna dharma Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) ___ atha AptopadezasaMpAditazuzrUSAdiguNaH samyaktvahIno'pi tadvAniva sadbhUtavyavahArabhAjAmAbhAsata iti nidarzanena pravyaktIkaroti zalAkayevAptagirA''ptasUtrapravezamArgo maNivacca yaH syAt / hono'pi rucyA rucimatsu tadvad bhUyAdasau sAMvyavahArikANAm // 10 // sUtraM-paramAgamastantuzca / pravezamArga:-zuzrUSAdiguNaH chidraM ca / hIno'pi-rikto'lpo vA / 6 rucyA-zuddhayA dIptyA ca / rucimatsu-sudRSTiSu dIptimanmaNiSu ca madhye / tadvat-rucimAniva / bhAyAtAbhAset / sAMvyavahArikANAM-sunayaprayoktRNAm / / 10 // atha sAgAradharmacaraNAdhikAriNamagAriNaM lakSayitumAha nyAyopAttadhano yajan guNagurun sadgIstrivarga bhajananyonyAnuguNaM tadarhagRhiNIsthAnAlayo hriimyH| yuktAhAravihAraAryasamitiH prAjJaH kRtajJo vazI zRNvan dharmavidhi dayAluraghabhIH sAgAradharma caret / / 11 / / aura mithyAdharmameM madhyastha hai vaha bhI upadezakA pAtra hai| use bhI dharmameM vyutpanna banAnA cAhie // 9 // Age kahate haiM ki jinendra ke upadezase sevA Adi sadguNoMko prApta karanevAlA bhadra puruSa samyaktvase hIna honepara sadvyavahArI puruSoMko samyagdRSTIkI taraha mAlUma hotA hai jaise maNi vajrakI suIke dvArA bIMdhI jAnepara dhAgeke mArgakA praveza pAkara jaba anya maNiyoMmeM praviSTa ho jAtI hai to usameM camaka kama honepara bhI camakadAra maNiyoMmeM milakara vaha bhI camakadAra dIkhane lagatI hai| usI taraha jo bhadra puruSa jina bhagavAnkI vANIke dvArA aisA ho jAtA hai ki usake cittameM paramAgamake vacana praveza karane lagate haiM, vaha bhale hI zraddhAse rahita ho, kintu sunayake prayogameM kuzala vyavahArI puruSoMko samyagdRSTiyoMke madhyameM unhIMkI taraha lagatA hai // 10 // vizeSArtha-bhadra puruSako AgAmImeM samyaktva gaNake yogya kahA hai| jaba vaha paramAgamakA upadeza zravaNa karane lagatA hai to usake hRdayameM vaha upadeza apanI jagaha banAnA prArambha kara detA hai| usake manameM usake prati jijJAsA hotI hai| bhale hI usakI isapara Aja zraddhA na ho kintu naya dRSTi se vaha manuSya bhaviSyameM samyagdRSTi honekI sambhAvanAse samyagdRSTi hI mAnA jAtA hai // 10 // isa prakAra upadeza dene aura sunanevAloMkI vyavasthA karaneke bAda sAgAra dharmakA AcaraNa karanevAle gRhasthakA lakSaNa kahate haiM nyAyapUrvaka dhana kamAnevAlA, guNoM, gurujanoM aura guNoMse mahAn guruoMko pUjanevAlA, Adara, satkAra karanevAlA, paranindA, kaThoratA Adise rahita prazasta vANI bolanevAlA, parasparameM eka dUsareko hAni na pahu~cAte hue dharma, artha aura kAmakA sevana karanevAlA, dharma, 1. nyAyasaMpannavibhavaH ziSTAcAraprazaMsakaH / kulazIlasamaiH sArdhaM kRtodvAho'nyagotrajaiH / / pApabhIruH prasiddhaM ca dezAcAra samAcaran / avarNavAdI na kvApi rAjAdiSu vizeSataH // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya ( prathama adhyAya ) 11 nyAyopAttadhanaH -- svAmidroha - mitradroha - vizvasitavaJcana- cauryAdiga hyarthopArjana parihAreNArthopArjanopAya - bhUtaH svastravarNAnurUpaH sadAcAro nyAyastenopAttamupArjitamAtmasAtkRtaM dhanaM vibhavo yena sa tayoktaH / nyAyopArjitaM hi vittamiha lokahitAya syAdazaGkanIyatayA svayaM tatphalopabhogAnmitrasvajanAdau saMvibhAgakaraNAcca / yadAha-- 'sarvatra zucayo dhIrAH sukambalagarvitAH / svaikarmanihatAtmAnaH pApAH sarvatra zaGkitAH // ' [ ] 6 paralokahitAya ca tatsyAt satpAtreSu viniyogAddInAdau karuNayA vitaraNAcca / anyAyopAttaM tu dhanaM lokadvaye'pyahitArthameva bhavet / iha loke hi durAcAracAriNo vadhabandhAdayo doSAH, paraloke ca narakAdi - gamanAdayaH suprasiddhAH / anyAyopArjitaM ca vittaM na ciraM tiSThet / kiM tahi ? prAcyena draviNaizca saha praNazyeta / yadAhuH - artha aura kAmasevanake yogya patnI, gA~va, nagara aura makAnavAlA, lajjAzIla, zAstrAnusAra khAnapAna aura gamanAgamana karanevAlA, sadAcArI puruSoMkI saMgati karanevAlA, vicArazIla, parake dvArA kiye gaye upakArako mAnanevAlA, jitendriya, dharmakI vidhiko pratidina sunanevAlA, dayAlu aura pApabhIru puruSa gRhastha dharmako pAlana karanemeM samartha hotA hai // 11 // vizeSArtha - prathama zlokakI TIkAmeM hI granthakArane kahA hai ki jo munivrata dhAraNa karane kI icchA rakhate hue bhI apanI kamajorI aura paristhitike kAraNa use dhAraNa karanemeM asamartha haiM ve sAgAradharmakA pAlana karate haiM / aura jinheM munidharmakI icchA hI nahIM hai unakA sAgAradharma bhI pUrNa nahIM hai / isase spaSTa hai ki sAgAradharmakA pAlana karanA bhI kitanA kaThina hai | usake pAlana ke lie jina bAtoMkI AvazyakatA hai unheM yahA~ batalAte haiM / sabase prathama nyAyapUrvaka dhana kamAnA Avazyaka hai / yadi naukarI karate haiM to mAlikako dhokhA dekara dhana kamAnA anyAya hai | yadi kisI mitrake sAtha kAra-bAra karate haiM to mitrake sAtha dhokhA karanA anyAya hai / isI taraha jo apanA vizvAsa karatA hai usake sAtha vizvAsaghAta karanA anyAya hai / aura corIse dhana kamAnA to anyAya hai hI / ina saba anyAyoMse bacakara jo sadAcAra hai vahI nyAya hai / isa nyAyase jo dhana kamAtA hai vahI zrAvakadharmake pAlanakA yathArtha meM adhikArI hai / kyoMki nyAya se arjita dhana isa loka meM hitakara hotA hai / usake dena-lena meM kisI prakArakA bhaya nahIM hotA / AnandapUrvaka usakA upabhoga kiyA jA sakatA aura apane bandhubAndhavoM tathA iSTa mitroM ko diyA jA sakatA hai / tathA paralokake lie anativyaktagupte ca sthAne suprAtivezmike / aneka nirgamadvAravivarjitaniketanaH // kRtasaMgaH sadAcArairmAtApitrozca pUjakaH / tyajannupaplutaM sthAnamapravRttazca garhite // vyayamAyocitaM kurvan veSaM vittAnusArataH / aSTabhirdhIguNairyuktaH zRNvAno dharmamanvaham || ajIrNe bhojanatyAgI kAle bhoktA ca sAtmyataH / anyonyApratibandhena trivargamapi sAdhayan // yathAvadatitho sAdho dIne ca pratipattikRt / sadAnabhiniviSTazca pakSapAtI guNeSu ca // adezAkAlayozcaryAM tyajan jAnan balAbalam / vRttasthajJAnavRddhAnAM pUjakaH poSyapoSakaH / / dIrghadarzI vizeSajJaH kRtajJo lokavallabhaH / salajjaH sadayaH saumyaH paropakRtikarmaThaH // antaraGgAriSaDvargaparihAraparAyaNaH / vazIkRtendriyagrAmo gRhidharmAya kalpate / -- yogazAstra 1 / 47-56 / 1. svakamaM / 2. kukarma, -yogazA. TI. 1147 / 3 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) 'anyAyopArjitaM vittaM daza barSANi tisstthti| prApte tvekAdaze varSe samUlaM ca vinazyati // ' 'pApenaivArtharAgAndhaH phalamApnoti yatkvacita / baDizAmiSavattattamavinAzya na jIryati // ' [ nyAyaniSThaM ca tiryaJcopatiSThante / anyAyaparastu sodarairapi dUre kriyeta / yadAha 'yAnti nyAyapravRttasya tiryaJco'pi sahAyatAm / apanthAnaM tu gacchantaM sodaro'pi vimuJcati // ' [ ] yadyapi ca kasyacitpApAnubandhipuNyakarmavazAdiha loke vipannopalabhyate tathApi paraloke sA'vazyaM bhAvinyeva / tathA cAha 'nAlokayanti purutaH paralokamArga lIlAtapatrapaTalAvRtadRSTayo ye| teSAmagAdhanarakAttavimohitAnAM ghorAndhakUpakuhare nikaTo nipAtaH // ' [ ] nyAya eva ca paramArthato'rthopArjanopAyopaniSat / yadAha 'nipAnamiva maNDUkAH saraH puurnnmivaannddjaaH| zubhakarmANamAyAnti vivazAH sarvasaMpadaH // ' [ nyAyopArjitameva ca vittaM puruSArthasiddhaye prabhavet / yadAha 'paizUnya-dainya-dambhasteyAnRtapAtakAdiparihArAt / lokadvayadharmArtha ... ................. ........ // ' [ ] satpAtroMko tathA dIna-dukhiyoMko dAna kiyA jAtA hai| anyAyakA dhana to donoM hI lokoMmeM ahitakArI hotA hai| isa lokameM lokaviruddha kArya karanese sarakArase daNDa milatA hai aura paralokameM durgati milatI hai| isake sivAya anyAyase kamAyA huA dhana adhika samaya taka nahIM ThaharatA, balki pUrvasaMcita dravyako bhI sAtha meM le jAtA hai| kahA hai-'anyAyase upArjita dhana dasa varSa taka ThaharatA hai| gyArahavA~ varSa lagate hI mUlake sAtha naSTa ho jAtA hai / jaise machalIko phA~saneke kA~TemeM lagA mAMsa apane sAtha machalIko bhI le maratA hai usI taraha dhanake rAgase andhA huA manuSya apane pApase hI usa phalako pAtA hai|' nyAyI manuSyakA pazu-pakSI bhI vizvAsa karate haiN| anyAyIse to sahodara bhAI bhI dUra ho jAtA hai| kahA hai-'nyAyIkI sahAyatA pazu-pakSI bhI karate haiM aura kumArgagAmIko sahodara bhAI bhI chor3a detA hai|' yadyapi kisI-kisI anyAyIke pApAnubandhI puNyakarmake udayase isa lokameM vipatti nahIM dekhI jAtI tathApi paralokameM vipatti avazya AtI hai| kahA hai-'apanI dRSTi vilAsalIlA paTalase AcchAdita honeke kAraNa jo sAmane sthita paralokake mArgako nahIM dekha pAte una mugdhabuddhiyoMkA ghora andhakUparUpI narakameM patana samIpa hI hai|' paramArthase dhana kamAnekA upAya nyAya hI hai| kahA hai-jaise meDhaka jalAzayameM aura machaliyA~ bhare tAlAbameM Akara basatI haiM vaise hI samasta sampadA vivaza hokara zubhakarmakA anusaraNa karatI haiM / nyAyase upArjita dhana hI puruSArthakI siddhimeM sahAyaka hotA hai| vaibhava gRhasthAzramameM pradhAna kAraNa hai, isalie sarvaprathama usIkA nirdeza kiyA hai // 1 // 2. apanA aura parAyA upakAra karanevAle saujanya, udAratA, dAnazIlatA, sthiratA, premapUrvaka vArtAlApa karanA Adi AtmadharmoMko guNa kahate haiN| tathA lokApavAdase Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 3 dazama adhyAya (prathama adhyAya) vibhavavatvaM ca gArhasthye pradhAnakAraNamiti prAgasyopAdAnam / yajan guNagurUn-[ guNA:-] saujanyodAryadAkSiNya-sthaiyapriyapUrvakaprathamAbhibhASaNAdayaH svaparopakAriNa AtmadharmAH / tathA 'lokApavAdabhIrutvaM dInAbhyuddharaNAdaraH / kRtajJatA sudAkSiNyaM sadAcAraH prakIrtitaH / / ' [ ] ityAdi ziSTAcaraNaM ca / tAn yajan-pUjayan / tatra saujanyAdInAM pUjA bahumAnaprazaMsA sAhAyyakaraNAdinA anukUlA pravRttiH |........tino hi jIvA avaMdya (-dhya) puNyabIjaniSekeNehAmutra....saMpadamArohantA / ziSTAcArasya ca prazaMsaiva pUjA / yathA 'vipadyuccaiH sthairya padamanuvidheyaM ca mahatAM priyA nyAyyA vRttirmalinamasubhaGge'pyasukaram / asanto nAbhyarthyAH suhRdapi na yAcyastanudhanaH, satAM kenoddiSTaM viSamamasidhArAvratamidam // ' [ tathA guravo mAtApitrAcAryAzca / tAn yajan / tatra mAtApitroH pUjA trisandhyaM praNAmakaraNena lokadvaya. 12 hitAnuSThAnaniyojanena sakalavyApAreSu tadAjJayA pravRttyA varNagandhAdipradhAnasya puSpaphalAdivastubaTapaTaukanena tadbhogopayoge ca navAnnAdInAmanyatra tadanucitAditi / AcAryapUjA tu vinayavarNane vyaakhyaataa| vyAkhyAsyate ca 'seveta gurUn' ityatra / manurapyAha 'yanmAtApitarau klezaM sahete saMbhave nRNAm / na tasya niSkRtiH zakyA kartuM varSazatairapi / / upAdhyAyAddazAcArya AcAryebhyaH zataM pitA / sahasraM tu piturmAtA gauraveNAtiricyate / / AcAryazca pitA caiva mAtA bhrAtA ca pUrvajaH / nAttenApyavamantavyA brAhmaNena vizeSataH / / ' [ manusmR0 ] DaranA, dInoMke uddhArameM AdarabhAva, kRtajJatA, udAratA Adiko sadAcAra kahate haiN| inakA bahumAna karanA, prazaMsA karanA, ina guNavAloMkI sahAyatA karane Adike rUpameM anukUla pravRttiko pUjA kahate haiN| ziSTAcArakI prazaMsA hI usakI pUjA hai| yathA-'ghora vipattimeM sthiratA, mahAn puruSoMke padoMkA anusaraNa, nyAyapUrvaka AjIvikA, prANa jAnepara bhI malinatAkA na AnA, durjanoMkI abhyarthanA na karanA, garIba mitrase bhI yAcanA na karanA, yaha sajjana puruSoMkA viSama asidhArAvrata kisane kahA hai| ___tathA mAtA, pitA, AcArya Adi guru kahe jAte haiM / gRhasthako unakA bhI pUjaka honA caahie| unameM-se mAtA pitAkI pUjA tInoM sandhyAoMmeM unheM praNAma karanA, isa loka aura paralokameM hitakArI anuSThAnoMmeM laganA, unakI AjJAse hI saba kAma karanA, gharake lie Avazyaka varNa-gandha-puSpa-phala Adi tathA nayA anna Adi lAnA, yaha saba unakI pUjA hai| AcAryapUjAkA kathana to pUrva meM vinayake varNanameM kiyA jA cukA hai| Age bhI kheNge| manune bhI kahA hai-'santAnako janma dene meM mAtA-pitA jo kaSTa sahate haiM usakA mUlya saikar3oM varSoM meM bhI nahIM cukAyA jA sakatA / upAdhyAyase dasa guNA AcAryakA, AcAryase sau gunA pitAkA aura pitAse hajAra gunA mAtAkA gaurava hai| AcArya, pitA, 1. vastuna upaDhau-yo. TI. 1147 / 2. tadbhoge bhogena cAnnA-yo. ttii.| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) tathA guNaiH - jJAnasaMyamAdibhirguravo mahAnto guNaguravastAn / yajan --- sevAJjalyAsa nAbhyutthAnAdikaraNena mAnayan / jJAnasaMyama saMpannA hi pUjyamAnA niyamAt kalpadrumA iva sadupadezAdiphalaiH phalanti / guNAca 3 guravazca guNaguravazceti vigRhyakazeSeNa guravastAn / sadgIH -- satI prazastA parAvarNavAdapAruSyAdidoSarahitA gIrvANyasyAsI / parApavAdo hi bahudoSaH / yadAha 6 14 'paraparibhavaparivAdAdAtmotkarSAcca vadhyate karma / nIcairgotraM pratibhavamanekabhavakoTidurmocam // ' [ tattyAgazca bahuguNo / yadAha 15 'yadicchasi vazIkartuM jagadekena karmaNA / parApavAdasasyebhyo gAM carantIM nivAraya // ' [ 1 zrItyAdi / trivargo dharmArthakAmAH / tatra 'yato'bhyudayanizreyasasiddhiH sa dharmaH / yataH sarvaprayojanasiddhiH so'rthaH / yata AbhimAnikarasAnuviddhA sarvendriyaprItiH saH kAmaH / taM trivargamanyonyAnuguNaM guNamupakAramanugataM 12 parasparAnupaghAtakaM bhajan sevamAnaH / yadAha 'yasya trivargazUnyAni dinAnyAyAnti yAnti ca / sa lohakArabhastreva zvasannapi na jIvati // ' [ J atredaM cintyate--dharmArthayorupaghAtena tAdAtvikaviSayasukhalubdho vanagaja iva ko nAma na bhavatyAspadamApadAm / na ca tasya dhanaM dharmaH zarIraM vA yasya kAme'tyantAsaktiH / dharmakAmAtikramAddhanamupArjitaM pare anubhavanti svayaM tu paraM pApasya bhAjanaM siMha iva sindhuravadhAt / arthakAmAtikrameNa ca dharmasevA yatinAmeva dharmo na gRhasthAnAm / na ca dharmabAdhayA arthakAmI seveta / bIjabhojinaH kuTumbina iva nAstyadhArmikasyA''yatyAM kimapi kalyANam / sa khalu sukhI yo'mutra sukhAvirodheneha lokasukhamanubhavati / evamarthabAdhayA dharmakAmI sevamAnasya 18 1 mAtA, bar3A bhAI inakI avamAnanA nahIM karanA caahie|' tathA jo jJAna, saMyama Adise mahAna haiM unakI sevA, hAtha jor3anA, unheM Asana denA, unake sAmane uThakara khar3e honA Adise sammAna karanA caahie| kyoMki jo jJAna aura saMyamase sampanna haiM unakI pUjA karanepara niyamase ve kalpavRkSake samAna sadupadezarUpa phala pradAna karate haiM / 3. gRhasthakI vANI paranindA, kaThoratA Adi doSoMse rahita honA cAhie, parake apavAda meM bahuta doSa hai / kahA hai- 'dUsarekI nindA aura apanI prazaMsA se nIca gotra karmakA aisA bandha hotA hai jo karor3oM bhavoMmeM bhI nahIM chUTatA / ' tathA usake tyAgameM aneka guNa haiM / kahA hai- 'yadi tU jagatko eka hI kAryake dvArA vazameM karanA cAhatA hai to apanI vANIrUpI gauko paranindArUpI dhAnyako caranese bacA' / 4. dharma, artha aura kAmako trivarga kahate haiN| jisase sAMsArika abhyudayapUrvaka mokSakI prApti hotI hai use dharma kahate haiM / jisase samasta prayojana siddha hote haiM use artha kahate haiM / aura jisase saba indriyoMkI tRpti hotI hai use kAma kahate haiM / gRhasthako ina tInoMkA hI sevana isa prakAra karanA cAhie ki ekase dUsaremeM bAdhA na Ave arthAt eka-ekakA sevana na karake tInoMkA hI apane-apane samayapara sevana karanA cAhie / jo dharma aura artha kI paravAha na karake banaile hAthIkI taraha viSayasukhameM Asakta rahatA hai vaha kina ApattiyoMkA zikAra nahIM hotA / jisakI kAmasevanameM ati Asakti hotI hai usakA dhana, dharma aura zarIra naSTa ho jAte haiM / jo dharma aura kAmakI paravAha na karake kevala dhana kamAne meM hI lagA rahatA hai usake dhanako dUsare bhogate haiM aura vaha svayaM pApakA bhAjana banatA hai / isI taraha dhana aura kAmabhogakI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya ( prathama adhyAya ) 15 padatvaM ) / kAmabAdhayA dharmArthoM sevamAnasya / gArhasthyAbhAvaH syAt / evaM ca tAdAtvikamUla harakadaryeSu dharmArthakAmAnAmanyonyAbAdhA sulabhaiva / tathAhi yaH kimapyasaMcintyotpannamarthamaparva ( -vye ) ti sa tAdAtvikaH / yaH pitRpitAmahamarthamanyAyena bhakSayati sa mUlaharaH / yo bhRtyAtmapIDAbhyAmarthaM saMcinoti na tu kvacidapi vyayate sa kadaryaH / tatra tAdAtvikamUlaharayorarthabhraMzena dharmakAmayovinAzAnnAsti kalyANam / kadaryasya tvarthasaMgraho rAjadAyAdataskarANAM nidhirna tu dharmakAmayorheturiti / etena ca trivargabAdhA gRhasthasya kartumanuciteti pratipAditam / yadA tu daivavazAd bAdhA saMbhavati tadottara (-rottara - ) bAdhAyAM pUrvasya pUrvasya bAdhA rakSaNIyA / tathAhi -- kAmabAdhAyAM dharmArthayorbAdhA rakSaNIyA, tayoH satoH kAmasya sukarotpAdatvAt / kAmArthayostu bAdhAyAM dharmo rakSaNIyaH, dharmamUlatvAdarthakAmayoH / uktaM ca 'dharmazcennAvasIdeta kepotenApi jIvatA / Adyo 'smItyavagantavyaM dharmacintoM hi sAdhavaH // ' [ etena idamapi sUktaM saMgrahItameva 'pAdamAyAnnidhiM kuryAtpAdaM vittAya khaTvaiyet / dharmopabhogayoH pAdaM pAdaM bhartavyapoSaNe // ' [ kecitvAhu: -- 'AyAddhaM ca niyuJjIta dharme samadhikaM tataH / zeSeNa zeSaM kurvIta yatnatastucchamaihikam // AyavyayamanAlocya yastu vaizravaNAyate / acireNaiva kAlena so'tra vai zrava (-ma-) NAyate // ' [ 1. RNAdhikatvaM - yo. TI. / 2. 'kapAlenApi jIvataH ' - yoga. TI. 3. ADhyo - yo. TI. 4. dharmavittA hi-yo. TI. / 5. nniviM / 6. kalpayet -- so. upA. 373 // paravAha na karake kevala dharmasevana karanA to muniyoMkA hI dharma hai gRhasthoMkA nahIM | kintu dharmameM bAdhA DAlakara artha aura kAmakA sevana nahIM karanA cAhie; kyoMki bIjake gehU~ko bhI khA DAlanevAle kisAnakI taraha adhArmika puruSakA bhaviSya meM akalyANa hI hotA hai / sukhI vahI hotA hai jo pAralaukika sukhakA virodha na karate hue isa loka meM sukha bhogatA hai / isI taraha dhana kamAnekI cintA na karake jo dharma aura kAmakA sevana karatA hai vaha karjadAra ho jAtA hai| jo kAmasevanase vimukha hokara kevala dharma aura arthakA upArjana karatA hai usakA gArhasthya samApta ho jAtA hai / ataH gRhasthako trivarga meM bAdhA DAlanA ucita nahIM hai / yadi daivavaza bAdhA par3e to uttarottara kI bAdhAmeM pUrva-pUrva kI bAdhA rakSaNIya hai / arthAt kAma sAmane dharma aura artha meM bAdhA upasthita ho use pahale dUra karanA cAhie kyoMki dharma aura dhanake rahanepara kAmasukha saralatA se prApta kiyA jA sakatA hai| kAma aura arthake sAmane dharmakI bAdhA honepara use pahale dUra karanA cAhie kyoMki artha aura kAmakA mUla dharma hai / ] ] 3 6 9 12 15 18 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra ) tadityAdi / taM trivargamarhanti tatsAdhanayogyA bhavantIti tadarhA gRhiNIsthAnAlayA yasya sa tathoktaH / tatra samakulazIlA svajanakajananyagnidevAdisAkSikaM kRtapANigrahaNA zuciporAcAraratA caritrazaraNArjavakSamopetA 3 ca trivarhAi gRhinnii| tatpaurAcAropadezo janakasya sItAM prati yathA 'abhyutthAnamupAgate gRhapatI tadbhASaNe namratA, tatpAdArpitadRSTirAsanavidhau tasyopacaryA svayam / supte tatra zayIta tatprathamato jahyAcca zayyAmiti, prAjJaiH putri niveditAH kulavadhUsiddhAntadharmA amI / / ' [ 'nirvyAbAdhayite nanAMdRSu natA zvazrUSu bhaktA bhava, snigdhA bandhuSu vatsalA parijane smIrA (?) sapatnISvapi / patyumitrajane sanarmavacanA bhinnA ca tadvairiNi, strINAM saMvananaM natabhru tadidaM vittauSadaM bhartRSu // ' [ api ca 'paDhama ceya vibujjhai suvaipasuMtaMmi pariyaNe sayatne / jemei bhuttasesaM gharaM sa landiNa sA dhariNi / / (?) gharavAvAre dhariNi surae vesA bahuM va gurumjjhe| pariyaNamajjhammi sahi vihure bhicca va maMtivva // ' [ 5. patnI, nagara yA grAma aura ghara gRhasthadharmake anukUla hone caahie| pitA, pitAmaha Adi pUrvapuruSoMke vaMzako kula kahate haiM aura madya, mAMsa Adike tyAgako zIla kahate haiM / jinakA kula aura zIla apane samAna ho unake vaMzakI kanyAkA agni aura deva AdikI sAkSIpUrvaka pANigrahaNako vivAha kahate haiN| vivAhakA phala zuddha patnIkI prApti hai| yadi patnI ThIka na ho to jIvana naraka ho jAtA hai| yogya patnIke milanese acchI santAna prApta hotI hai, citta prasanna rahatA hai, gharake kArya sundara rItise sampanna hote haiM, kulInatA aura AcAravizuddhikA saMrakSaNa hotA hai, deva-atithi aura bandhubAndhaoMke satkAra meM bAdhA nahIM aatii| janakane sItAko upadeza dete hue kahA thA-'svAmIke ghara Anepara strIko khar3A honA caahie| usake bhASaNameM namratA honI caahie| dRSTi usake caraNoMpara honI caahie| usake baiThanepara svayaM usakI sevA karanI caahie| usake so jAnepara sonA cAhie aura usake jAganese pahale zayyA tyAga denA caahie| he putri ! vidvAnoMne ye kulavadhUke dharma kahe haiN| tathA sAsakI sevA, bandhujanoMmeM snehazIlatA, paricArakoMmeM vAtsalya, sapatniyoMmeM sauhArda, patike mitroMse vinayapUrNa vacanAlApa aura patike zatruoMse aprIti ye saba patiko apanA banAnekI auSadha hai|' aura bhI kahA hai-'jo sabase pahale jAgatI hai, aura samasta parivArake so jAnepara sotI hai, sabake bhojana karanepara svayaM bhojana karatI hai vaha gRhiNI hai|' gharake vyApArameM gRhiNI, suratameM vezyA, gurujanoMke bIca meM vadhU , parijanoMke madhyameM sakhI aura parijanoMke abhAvameM mantrI aura sevakake tulya jo ho vaha gRhiNI hai| yogya patnIke sAtha sthAna aura ghara bhI yogya honA caahie| sthAna na to ekadama khulA hI honA cAhie aura na ekadama gupta hI honA cAhie / atyanta khule sthAnameM pAsameM kisIkA vAsa na honese coroM AdikA bhaya rahatA hai| atyanta gupta honepara eka to makAnakI apanI zobhA nahIM rahatI, cAroM orase makAnoMke jamaghaTa meM vaha chupa jAtA hai| dUsare . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya ( prathama adhyAya ) svacakra-paracakra - durbhikSa-mArIti-janavirodhAdyupaSTa (dra - ) vAbhAvAt pUrvopArjitAnAM dharmAdInAmavinAzAdapUrvANAM ca lAbhAt trivargAhaM sthAnaM puragrAmAdi / tathA zalyAdidoSarahitaM bahaladUrvApravAlakuzastamba-prazastavaNagandha ra samRttikA - susvAdujalodgamanipAnAdimannimittavizeSakhyApitodayaM sari (-pari-) pArzvatastryaivagikAtmasamAna ziSTagRhastha gRhairasaMbAdhatayA'laMkRtaM ca trivargasthAnaM vAstu / tathA pratiniyatadvAraH sarvarturamyaH pravibhaktadevArcanAdyucitapradeza: surakSitazcA a ya [ zcAlaya ] strivargArhaH / hrImayaH --- lajjayA vaiyAtyAbhAvena nivRtta iva / lajjAvAn hi prANaprahANe'pi na pratijJAtamapajahAti, nApi vibhava vayo'vasthA- deza - kAlajAtyAdyanucitaveSo bhavati, nApi dezakulajAtigarhitaM karma karoti, nApi prasiddhadezAcAramatikrAmati / yadAha'lajjAM guNaughajananIM jananImivAryAmatyantazuddhahRdayAmanuvartamAnAH / tejasvinaH sukhamasUnapi santyajanti, satyasthitivyasanino na punaH pratijJAm // ' [ yuktAhAravihAraH - yukto 1 zAstravihitAvAhAravihArI bhojanavicaraNe yasya / vidhiryathA 'prasRSTe viNmUtre hRdi suvimale doSe svapathage, vizuddhe codgAre kSudupagamane vAte'nusarati / tathAnAvudrike vizada karaNe dehe ca sulaghI, prayuJjItAhAraM vidhiniyamitaM kAlaH sa hi mataH // [ aSTAGgahR. 855 ] 'vizuddhe codgAre' ityanenAvizuddhodgAravarjanAdajIrNe na bhuJjIta 'ajIrNaprabhavA rogA' iti / tallakSaNaM yathA-- 'malavAtayorvigandho vibhedyo gAtragauravamarucyam / avizuddhazcodgAraH SaD jIrNavyaktaliGgAni // [ 17 ] Aga vagairaha kI durghaTanA honepara Ane-jAne meM kaThinAI hotI hai| tathA par3osI zIlasampannahone cAhie / yadi par3osI kuzIla hoM to unakI bAtoMke sunane aura unakI ceSTAoMke dekhanese apane bhI guNoM ko hAni hotI hai / ataH acche par3osa meM makAna honA Avazyaka hai / 6. tathA gRhasthako nirlajja nahIM honA cAhie, lajjAzIla honA cAhie / lajjA guNoMkI jananI hai / lajjAzIla vyakti prANa bhale hI chor3a de kintu apanI maryAdAko nahIM chor3atA / 7. AhAra-vihAra yukta honA cAhie / yadi ajIrNa ho, pahale kiyA bhojana pacA na ho to nayA bhojana nahIM karanA caahie| ajIrNa meM bhojana karanepara ajIrNa meM vRddhi hogI aura ajIrNa saba rogoMkI jar3a hai / ata: bhUkha laganepara mita bhojana karanA caahie| kahA hai'jo mita bhojana karatA hai vaha bahuta bhojana karatA hai| binA bhUkhake amRta bhI khAnepara viSa hotA hai' / AhAraprayoga- 12 AhAra karaneke samayakA pravidhAna karate hue kahA hai- 'jaba mala mUtrakA tyAga kara diyA ho, hRdaya nirmala ho, vAta pitta kapha apane yogya ho, bhUkha lagI ho, vAyukA niHsaraNa ThIka ho, agni prajvalita ho, zarIra halakA ho taba bhojana karanA caahie| vahI bhojanakA kAla mAnA gayA hai|' ajIrNa meM bhojana nahIM karanA cAhie / ajIrNa rogoMkI jar3a hai / malavAyu meM durgandha, malakA kar3A honA, zarIrameM bhArIpana, aruci aura DakAra meM khaTAsa ye saba ajIrNa ke lakSaNa haiN|' ata: bhUkha laganepara hita, mita aura sAtmya bhojana karanA cAhie / sA. - 3 3 6 ityuktaM syAt / yatpaThanti - 18 15 21 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) "vidhiniyamitam' ityanena ca kAle hitaM mitaM sAtmyaM cAdyAdityuktaM syAt / mitaM-mAtrAparicchinnam / yadAha 'mAtrAzi sarvakAlaM syAnmAtrA hyagneH pravartikA / mAtrAM dravyANyapekSante gurUNyapi laghUnyapi / gurUNAmadhaMsauhityaM laghUnAM naatitRpttaa| mAtrApramANaM nirdiSTaM sukhaM tAvaddhi jIyaMti // ' [ aSTAGgaha. 8 / 2 ] sAtmyalakSaNaM yathA 'pAnAhArAdayo yasya viruddhA prakRterapi / sukhitvAyaiva kalpante tatsAtmyamiti gIyate // ' avidhibhojanaH [-ne] ghanavyAdhirasamAdhimaraNaM ca sughaTameva / yadAha 'ayuktiyuktamannaM hi vyAdhaye maraNAya vaa|' vihAravidhiryathA-sAtapatrapada (?) avidhivihAriNo hyanarthaparamparA'vazyaM bhAvinyeva / AryasamitiH-AryeSu sadAcaraNakaprANeSu na tu kitava-dhUrta-viTa-bhaTTa-bhaNDanaTAdiSu samitiH saGgati15 yasya / anAryasaGgatau hi sadapi zIlaM viziyeta ( vizoryaMta ) / yadAha 'yadi satsaGganirato bhaviSyasi bhaviSyasi / artha sajjJAnagoSThISu patiSyasi patiSyasi / / ' api ca'mithyAdRzAM ca pathazkhyAtAnAM (?) mAyAvinAM vyasaninAM ca khalAtmanAM ca / saGga vimuJcata budhAH kurutottamAnAM, gantuM matiryadi samunnatamArga eva // ' [ kahA hai-sarvadA ucita mAtrAmeM bhojana karanA caahie| bhojanakI ucita mAtrA agniko uddIpta karatI hai| bhojya halakA ho yA bhArI ho, mAtrAkA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| jitanA sukha pUrvaka paca sake vahI mAtrA hai| prakRti viruddha bhI khAna-pAna yadi sukhakAraka ho to use sAtmya kahate haiN| avidhi pUrvaka bhojana Adhi vyAdhi aura maraNa kAraka hotA hai| kahA hai-ayukta bhojana vyAdhi aura maraNake lie hotA hai| isI taraha jo avidhi pUrvaka vihAra karatA hai usakA aniSTa avazyaMbhAvI hotA hai| gRhasthako sadAcArI puruSoMkI saMgati karanI cAhie, dhUrta aura badamAzoMkI nhiiN| unakI saMgatise zIla naSTa hotA hai| kahA hai-yadi unnatike mArgameM jAnA cAhate ho to mithyAdRSTiyoM, kupathagAmiyoM, mAyAviyoM, vyasaniyoM aura durjanoMkI saMgati chor3akara uttama puruSoMkI saMgati kro| gRhasthako prAjJa honA cAhie arthAt use apane aura dUsaroMke dravya, kSetra kAla bhAvakRta sAmarthya aura asAmarthyakA jJAna honA caahie| usake jJAnapara hI saba kArya saphala hote haiM, anyathA to viphala hote haiN| kahA hai-yadi zaktike anusAra vyAyAma kiyA jAye to prANiyoMke aMgoMkI vRddhi hotI hai aura balako vicAre binA kArya karanese vinAza hotA hai|' 1. athAsajjana-yo. TI. 1147 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) 'prAjJaH' etena balAbalajJatvaM dIrghadarzitvaM vizeSajJatA coktA syAt / tathAhi-balaM svaparayordravyakSetrakAlabhAvakRtaM sAmarthyamabalamapi tathaiva / tat jJAne hi sarvo'pyArambhaH phalavAnanyathA tu viphalam / yadAha 'sthAne zramavatAM zaktyA vyAyA ayathAbalamArambho nidAnaM kssysNpdH|| [ ] tacca prjnyv| tathA dIrghakAlabhAvitvAddIrghamarthamanartha ca pazyati paryAlocayatItyevaMzIlo dIrghadarzI tadyAvo'pi (?) prajJaiva / 'prajJA kAlatrayArthagA' iti vacanAta / tathA vastvavastunoH kRtyAkRtyayoH svaparayozca ha vizeSamantaraM jAnAtIti vizeSajJaH / avizeSajJo hi puruSa: pazo tiricyate / athavA vizeSaM Atmana eva guNadoSAdhirohaNalakSaNaM jAnAtIti vizeSajJaH / yadAha 'pratyahaM pratyavekSeta nrshcritmaatmnH| kinnu me pazubhistulyaM kintu satpuruSairiti / ' [ ] sa ca prajJeSaH / tataH sUktaM prAjJa iti / tathA coktam 'idaM phalamiyaM kriyA karaNametadeSaH kramo, vyayo'yamanuSaGgajaM phalamidaM dazaiSA mama / ayaM suhRdayaM dviSatprayatadezakAlAvimA viti prativitarkayanprayatate budho netaraH // [ ] kRtajJaH-kRtaM paropakRtaM jAnAti na nidbhute / evaM hi tasya kuzalalAbhAya upakArakAriNo bahumanyate / ' kRtaghnasya niSkRtireva nAsti / yadAha 'brahmaghne ca surApe ca caure bhagnavrate tathA / niSkRtivihitA rAjan kRtaghne nAsti nisskRtiH||[ ] kRtajJAzcAtredAnImatidurlabhAH / yadAha isa prakArake jJAnako hI prajJA kahate haiN| tathA dIrghadarzI honA cAhie jo dIrghakAlameM honevAle artha anarthakA vicAra karatA hai use dIrghadarzI kahate haiN| yaha bhI prajJA hI hai kyoMki prajJAko trikAlavartI arthagata kahA hai| tathA jo vastu avastuke, kRtya akRtyake apane parAyeke vizeSa antarako jAnatA hai use vizeSajJa kahate haiN| jo puruSa vizeSajJa nahIM hai vaha pazuse bhinna nahIM hai| athavA jo AtmAke hI guNa doSoMpara ArohaNa karane rUpa vizeSako jAnatA hai vaha vizeSajJa hai| kahA hai-'manuSyako pratidina apane caritakA nirIkSaNa karanA cAhie ki vaha pazuoMke tulya hai yA satpuruSoMke tulya hai|' yaha bhI prajJA hI hai ataH prajJA kahanA ucita hai / kahA hai-yaha phala hai, yaha kriyA hai, yaha karaNa hai, yaha krama hai, yaha AnuSaMgika hAni lAbha hai, merI yaha dazA hai, amuka merA mitra aura amuka merA zatru hai, ye ucita deza kAla hai, aisA vicAra buddhimAna hI karatA hai dUsarA nahIM krtaa|' tathA gRhasthako kRtajJa honA cAhie-dUsareke dvArA kiye gaye upakArako bhUlanA yA chipAnA nahIM cAhie / isase yaha lAbha hai ki upakAra karane vAle usakA bahumAna karate haiM / kRtaghnakA to uddhAra hI sambhava nahIM hai| kahA hai-brahmahatyA karanevAle, madyapAyI, cora aura vratabhaMga karanevAlekA to uddhAra sambhava hai kintu kRtaghnakA uddhAra sambhava nahIM hai| Ajake samayameM kRtajJa puruSa durlabha 1. lAbho yadupakAriNo-yoga, ttii.| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 15 20 21 dharmAmRta ( sAgAra ) 'paJcaSAH santi te kecidupakartuM sphuranti ye / ye smarantyupakArasya taistu vandhyA vasuMdharA // ' [ yazca kRtajJaH sa lokavallabho bhavatyeva / yadAha vazI - iSTe'rthe'nAsaktyA viruddhe vA pravRttyA sparzanAdIndriyavikAranirodhako'ntaraGgAriSaDvarganigrahaparazca / tatrAyuktitaH prayuktAH kAmakrodha lobha mAna-mada-harSAH ziSTagRhasthAnAmantaraGgo'riSaDvargaH / tatra paraparigRhItAsvanUDhAsu vA strISu durabhisandhiH kAmaH / parasyAtmano vA apAyamavicArya kopakaraNaM krodhaH / 9 dAnArheSu svadhanApradAnaM niSkAraNaM paradhanagrahaNaM ca lobhaH / durabhinivezAroho yuktokto' grahaNaM vA mAnaH / kulabalaizvarya-rUpa-vidyAdibhirahaMkArakaraNaM parapada - [ pragharSa ] nibandhanaM vA madaH / nirnimittaM paraduHkhotpAdanena svasya dyUta- pApaddharyAdyanarthasaMzrayeNa vA manaHpramodo harSaH / eteSAM ca parihAryatvamapAyahetutvAt / dharmavidhi12 dharmasyAbhyudayaniHzreyasahetovidhiH -- yuktyAgamAbhyAM pratiSThitistam / zRNvan - pratyahamAkarNayan / yadAha'bhavyaH kiM kuzalaM mameti vimRzanduHkhAd bhRzaM bhItivAn, saukhyaiSI zravaNAdibuddhivibhavaH zrutvA vicAryaM sphuTam / dharmaM zarmaMkaraM dayAguNamayaM yuktyAgamAbhyAM sthiti, 'vidhitsurenaM tadihAtmavazyaM kRtajJatAyAH samupehi pAram / guNairupeto'pyakhilaiH kRtaghnaH samastamudvejayate hi lokam // ' [ gRhNan dharmakathAM zrutAvadhikRtaH zAsyo nirastAgrahaH // ' [ AtmAnu., 7 zlo. ] dayAluH -- duHkhitaduHkhaprahANecchAlakSaNAM dayAM zIlayan / 'dharmasya mUlaM dayA' iti zrutestAM hmavazyaM 18 kurvIta / yadAha 'prANA yathAtmano'bhISTA bhUtAnAmapi te tathA / Atmaupamyena bhUtAnAM dayAM kurvIta mAnavaH // ' [ ] api ca 'zrUyatAM dharmaM sarvasvaM zrutvA caivAvadhAryatAm / AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret // ' [ ] 1 ] / ' haiM / kahA hai- 'jo upakAra karanekA utsAha rakhate haiM ve to kucha haiM bhI / kintu jo upakArako smaraNa rakhate haiM unase yaha pRthvI bAMjha hai jo kRtajJa hotA hai vaha logoMko priya hotA hI hai / kahA hai- 'yadi tuma pRthvIko apane vazameM karanA cAhate ho to kRtajJa bano / jo saba guNoMse yukta hote hue bhI kRtaghna hotA hai saba loga usase ghRNA karate haiM' / tathA gRhasthako 'vazI' honA cAhie / arthAt iSTa vastumeM anAsakti ke sAtha tathA viruddha vastumeM bhI pravRtti na karake sparzana Adi indriyoMke vikArako rokanevAlA aura antaraMga chaha zatruoMke nigraha meM tatpara honA cAhie / ayuktise prayukta kAma, krodha, lobha, mAna, mada aura harSa ye ziSTa gRhasthoMke chaha antaraMga zatru haiN| dUsarekI vivAhita yA avivAhita strImeM durbhAvako kAma kahate haiM / apane yA dUsare ke apAyakA vicAra na karake kopa karanA krodha hai / dAnake yogyako bhI apanA dhana na denA yA akAraNa parAyA dhana grahaNa karanA lobha hai / duSTa abhiprAyako athavA yukta bAta ko bhI grahaNa na karanA mAna hai / kula, bala, aizvarya, rUpa, vidyA AdikA ahaMkAra karanA mada hai / vinA kAraNake dUsaroMko duHkhI karanese athavA svayaM juA, zikAra Adi anarthakA 1. yuktoktAgrahaNaM / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) etena 'avRttivyAdhizokAninuvarteta zaktitaH / AtmavatsatataM pazyedapi kiittpipiilikaaH|| ArdrasaMtAnatAtyAgaH kAyavAkcetasAM damaH / svArthabaddhiH padArthaSa paryAptamiti sadavratam // upakArapradhAnaH syaadpkaarpre'pyrau|' [ ityAdirapyAcAro niruddho boddhavyaH, sakalaguNabhinitvAddayAyAH (?) aghabhI:-aghAt pApAt dRSTAdRSTApAyaphalAta karmaNazcauryAdemadyapAnAdezca bibhyas paapbhiirityrthH| sAgAradharma-vikalacAritram / yatsvAmi 'sakalaM vikalaM caraNaM tatsakalaM sarvasaGgaviratAnAm / anagArANAM vikalaM sAgArANAM sasaGgAnAm // [ ratna. zrA., 50] caret-'trijvAzcAha' ityanenArhe saptamI / caritumarhatItyarthaH / vidhau vA / yathoktaguNena gRhiNA sAgAradharmazcaritavya ityarthaH / atra pUrvo bhadraka uttaro dravyapAkSika iti vibhAgaH // 11 // atha sakalasAgAradharmasaMgrahArthamAha samyaktvamamalamamalAnyaNu-guNa-zikSAvratAni mrnnaante| sallekhanA ca vidhinA pUrNaH sAgAradharmo'yam // 12 // Azraya lenemeM manakA pramudita honA harSa hai| ye saba apAyakA kAraNa honese tyAjya haiN| tathA abhyudaya aura mokSake hetu dharmakI vidhiko-yukti aura Agamase usake sthApanAko sunanevAlA honA caahie| kahA hai-jo bhavya jIva merA kalyANa kisameM hai aisA vicAratA huA duHkhase atyanta DaratA hai sukhako cAhatA hai, dayAguNamaya sukhakArI dharmako sunakara yukti aura Agamase usakI sthitikA vicAra karatA hai| dharmakathA sunatA hai use grahaNa karatA hai aura Agraha nahIM rakhatA, vaha prazaMsanIya hai| tathA dayAlu honA cAhie, duHkhIkA dukha dUra karanekI icchA rUpa dayAkA pAlaka honA cAhie; kyoMki dharmakA mUla dayA hai| kahA hai-'jaise hameM apane prANa priya haiM usI taraha anya prANiyoMko bhI haiM yaha mAnakara manuSyako saba prANiyoM para dayA karanA caahie|' tathA dharmakA sAra sunanA cAhie aura sunakara use avadhAraNa karanA cAhie / jo bAta svayaM apaneko acchI nahIM lagatI vaha dUsaroMke prati bhI nahIM karanA caahie| jo AjIvikAke abhAvase, vyAdhi aura zokase pIr3ita haiM zakti ke anusAra unakI sahAyatA karanA cAhie aura kITa cIMTI Adiko bhI apane samAna dekhanA cAhie / ' apakArI zatrukA bhI upakAra karanA cAhie / ityAdi AcAra bhI dayAmeM hI jaannaa| tathA gRhasthako corI madyapAna Adi pApoMse Darate rahanA caahie| aise gRhasthako zrAvaka dharma athota vikala cAritra pAlanA caahie| kahA hai-cAritra do prakArakA ha-sakala cAritra aura vikala cAritra / samasta parigrahase rahita anagAra muniyoMke sakala cAritra hotA hai aura parigrahI gRhasthoMke vikala cAritra hotA hai // 11 // ___ aba mandabuddhi ziSya sukha pUrvaka saralatAse smaraNa rakha sakeM isalie samasta sAgAradharmakA saMgraha eka zlokase kahate haiM zaMkA Adi doSoMse rahita samyagdarzana, niraticAra aNuvrata, guNavrata aura zikSAbata aura maraNa samaya vidhipUrvaka sallekhanA yaha pUrNa sAgAra dharma hai // 12 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) samyaktvaM prAk prabandhena vyAvaNitam / tasya ca mokSAGgeSu pradhAnatvAt mugdhadhiyAM ca durlakSaNatvAt idAnIM gRhiNAM tatpratipattaye prAcAM sUktiprapaJcaH prastIryate / tathAhi 'jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmarUpaM tat // ' [ puruSArthasi. 22 ] jIvAjIvAditattvopadezastu saMkSepeNa yathA 'upAdeyatayA jIvo'jIvo heyatayoditaH / heyasyAsminnupAdAnahetutvenAsravaH smRtH|| heyopAdAnarUpeNa bandhaH saMparikIrtitaH / saMvaro nirjarA heyahAnihetutayodite // [ 'zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam / / AptenotsinnadoSeNa srvjnyenaagmeshinaa| bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet / / AptopajJamanullaGadhyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsA zAstraM kApathaghaTTanam / / viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAnataporaktastapasvI sa prazasyate // [ ratna. zrA. 4, 5, 9, 10 zlo. ] tadvizuddhividhistvayam vizeSArtha-kundakundAcAryane 'carittapAhuDameM aura umAsvAmIne tattvArtha sUtrake sAtaveM adhyAyameM itanA hI pUrNa sAgAra dharma kahA hai| isIkA vistAra zrAvakAcAroMmeM milatA hai| antara gaNavratoM aura zikSAvratoMke bhedoMmeM hai saMkhyAmeM antara nahIM hai| vratoMkI saMkhyA to bAraha hI hai / jaise kundakundane digvata aura dezavatako 'disividisimANa' nAmakA eka hI guNavrata mAnA hai| tattvArthasUtrameM ise do vrata mAne haiN| kundakundane isa eka saMkhyAkI kamIko sallekhanAko zikSAbatoMmeM sammilita karake pUrNa kiyA hai| isakA vizeSa vivecana Age ina vratoMke prasaMgameM kiyA jAyagA / jahA~ maraNake sAtha hI jIvanakA anta ho use maraNAnta yA tadbhavamaraNa kahate haiM / yoM to prati samaya Ayu karmake niSekoMkI udayapUrvaka nirjarA hotI hai| use AvIci maraNa kahate haiN| yaha maraNa to sabhI prANiyoM meM pratikSaNa huA karatA hai| usa maraNase prayojana yahA~ nahIM hai / samyak arthAt lAbha AdikI apekSA na karake, lekhanA arthAt bAhya aura Abhyantara tapake dvArA zarIra aura kaSAyoMko kRza karanA sallekhanA hai| isakI vidhi sattarahaveM adhyAyameM kheNge| yadyapi anagAra dharmAmRtake prArambhameM samyagdarzanakA varNana kiyA hai tathApi mokSake kAraNoMmeM usake pradhAna honese tathA mUr3ha buddhiyoMke dvArA usakA lakSaNa ThIka na jAnanese, gRhasthoMko usakA bodha karAneke lie pUrvAcAryokI sUktiyoMko vistArase kahate haiM 18 wwwmaram 1. paMcevaNuvvayAI guNavvayAiM havaMti.taha tiNNi / sikkhAvaya cattAri ya saMjamacaraNaM ca sAyAraM -cari. pA., 22 gaa.| - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) 'sakalamanekAntAtmakamidamuktaM vastujAtamakhilajJaiH / ki satyamasatyaM vA na jAtu zaGketi kartavyA / iha janmani vibhavAdInamutra cakritvakezavatvAdIn / ekAntavAdadUSitaparasamayAnapi ca nAkAkSet // kSuttRSNAzItoSNaprabhRtiSu nAnAvidheSu bhAveSu / dravyeSu purISAdiSu vicikitsA naiva karaNIyA // loke zAstrAbhAse samayAbhAse ca devtaabhaase| nityamapi tattvarucinA kartavyamamUDhadRSTitvam // dharmo'bhivarddhanIyaH sadAtmano mArdavAdibhAvanayA / paradoSanigRhanamapi vidheyamupabRhaNaguNArtham / / kAmakrodhamadAdiSu calayitumuditeSu vamano nyAyAt / zrutamAtmanaH parasya ca yuktyA sthitikaraNamapi kAryam / / anavaratamahiMsAyAM zivasukhalakSmInibandhane dharme / sarveSvapi ca sarmiSu paramaM vAtsalyamavalambyam / / AtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA sttmev| dAnatapojinapUjAvidyAtizayazca jindhrmH|| [puruSArtha., 23-30 zlo.] AcArya amRtacandrane kahA hai 'jIva ajIva Adi tattvArthoMkA sadA hI viparIta abhiprAya rahita zraddhAna karanA cAhie / vaha zraddhAna AtmAkA svarUpa hai|' jIva ajIva Adi tattvoMkA upadeza saMkSepameM isa prakAra hai-jIva upAdeya hai ajIva heya hai| jIvameM heya ajIvako lAnemeM kAraNa honese Asrava tattva kahA hai| heya ajIvake upAdAna rUpase bandha kahA hai aura heyakI hAnimeM hetu honese saMvara aura nirjarA kahA hai| tathA samasta heyake chUTa jAnese mokSa kahA hai| AcArya samantabhadrane sacce deva, zAstra, guruke tIna mUr3hatA aura ATha mada rahita tathA ATha aMga sahita zraddhAnako samyagdarzana kahA hai| jo doSoMse rahita sarvajJa aura AgamakA upadeSTA hotA hai vahI Apta hai, anya Apta nahIM hai| tathA jo Aptake dvArA kahA gayA hai, jisakA kathana pratyakSa aura anumAnake aviruddha hai, tattvoMkA upadezaka hai, sabakA hitakArI hai aura kumArgakA nAzaka hai vahI saccA zAstra hai| jo viSayoMkI cAhase rahita hai, Arambha aura parigrahase rahita hai tathA jJAna dhyAnameM lIna rahatA hai vahI tapasvI prazaMsanIya (saccA guru) hai| samyagdarzanakI vizuddhikI vidhi isa prakAra hai-sarvajJa devane samasta vastumAtrako anekAntAtmaka kahA hai / yaha satya hai yA asatya hai, aisI zaMkA kabhI bhI nahIM karanI caahie| yaha samyagdarzanakA prathama niHzaMkita aMga hai| ___ isa janma meM vaibhava AdikI aura parajanmameM cakrI kezava Adi padoMkI abhilASA nahIM karanI caahie| tathA ekAntavAdase dUSita anya dharmoMkI bhI icchA nahIM karanI caahie| yaha dUsarA niHkAMkSita aMga hai| bhUkha pyAsa, zIta uSNa Adi nAnA prakArake bhAvoMmeM aura mala Adi dravyoMmeM glAni bhAva nahIM karanA caahie| yaha tIsarA nirvicikitsA aMga hai| tattvaruci samyagdRSTiko lokameM, zAstrAbhAsameM, mithyAdarzanoMmeM, mithyA devatAoMmeM sadA amUr3ha buddhi honA caahie| yaha caturtha amUr3ha dRSTi aMga hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra ) 'smayena yo'nyAnatyeti dharmasthAn garvitAzayaH / so'tyeti dharmamAtmIyaM na dharmo dhArmikaivinA // nAGgahInamalaM chettuM darzanaM janmasaMtatim / na hi mantro'kSaranyUno nihanti viSavedanAm // ' [ ratna. zrA. 21, 26 zlo. ] api ca 'AptAgamapadArthAnAM zraddhAnaM kAraNadvayAt / mUDhAdyapoDhamaSTAGgaM samyaktvaM prazamAdibhAk // ' [ so. upA., 48 zlo.] aNu-guNa-zikSAvatAni-aNuguNazikSApUrvANi vratAnIti vigrahaH / maraNAnte-mRtyAvAsanne . sati / sallekhanA-kAyakaSAyakRzIkaraNalakSaNA shraavkdhrmpraasaadklshaarohnnbhuutaa| pUrNaH brahma padAcArANAM sallekhanAparikarmatayA tatraivAntarbhAvAt // 12 // athAsaMyamino'pi samyagdazaH karmaklezApakarSamAcaSTe bhUrekhAdisakkaSAyavazago yo vizvadRzvAjJayA ___ heyaM vaiSayikaM sukhaM nijamupAdeyaM tviti zraddadhat / cauro mArayituM dhRtastalavareNevA''tmanindAdimAn zarmAkSaM bhajate rujatyapi paraM nottapyate so'pyadhaiH // 13 // bhUrekhAdisadRzaH-dRSadavanItyAdisUtroktalakSaNA apratyAkhyAnAvaraNAdayo dvAdaza krodhAdivikalpAH / vizvadRzvAjJayA-'nAnyathAvAdino jinAH' iti kRtvA ityarthaH / nija-AtmotthaM nityaM vA / 'nityaM svaM ___ upabRMhaNa guNake lie mArdava Adi bhAvanAoMke dvArA sadA AtmAmeM dharmakI vRddhi karanA cAhie tathA paradoSoMko DhA~kanA caahie| yaha pA~cavA~ upagUhana yA upabRMhaNa aMga hai| nyAya mArgase vicalita karaneke lie kAma krodha mAna Adi utpanna honepara yuktise apanA aura dUsaroMkA sthitikaraNa karanA caahie| yaha chaThA aMga hai| nirantara ahiMsAmeM, mokSa sukhake kAraNa dharmameM tathA saba sAdharmiyoMmeM utkRSTa vAtsalya rakhanA caahie| yaha sAtavA~ aMga hai| sadA ratnatrayako jyotise AtmAko prabhAvita karanA caahie| tathA dAna, tapa, jinapUjA aura jJAnAtizayake dvArA jinadharmakI prabhAvanA karanI caahie| aMgahIna samyagdarzana janmaparamparAkA chedana karane meM samartha nahIM hotA; kyoMki akSaroMse hIna mantra viSakI vedanAko dUra nahIM kara sktaa| ___ AcArya somadevane kahA hai-antaraMga bahiraMga kAraNoMse Apta Agama aura padArthoMkA mUr3hatA Adise rahita aura ATha aMga sahita zraddhAna samyagdarzana hai| prazama Adi usake guNa haiM // 12 // isa prakAra yaha samyaktvakA svarUpa kahA hai| Age kahate haiM ki asaMyamI samyagdRSTike bhI karmajanya klezoM meM kamI hotI hai jo sarvajJakI AjJAse vaiSayika sukha chor3ane yogya hai aura Atmika sukha upAdeya hai, isa prakArakA zraddhAna rakhate hue bhI pRthvI Adi kI rekhAke samAna apratyAkhyAnAvaraNa Adi bAraha kaSAyoMke adhIna hokara indriyoMse honevAle sukhako bhogatA hai aura sthAvara tathA jaMgama prANiyoMko pIr3A bhI pahu~cAtA hai, kintu kotavAlake dvArA mAraneke lie pakar3e gaye corake samAna apanI nindA gardA karatA hai, vaha avirata samyagdRSTi bhI pApase utkRSTa klezako rApta nahIM hotA // 13 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dazama adhyAya ( prathama adhyAya) ca nijaM proktam' ityabhidhAnAt / tviti-turavadhAraNe bhinna krama ityevetyarthaH (?) AtmanindAdimAn-dhig mAmevaM pradIpahastamapyandhakUpe patantamityAtmAnaM nindayan / bhagavan ! kathamasmai durgatiduHkhAya ghaTiSyata evamutpathacArI jano'yamiti gurusAkSikaM gahamANazca / AkSaM-indriyebhya Agatam / rujati-pIDayati / paraM-sthAvaraM jaGgamaM vA bhUtagrAmam / etenAsaMyatasamyagdRSTiH sa bhavatItyuktaM syAt / yathAhu: 'No iMdiesa virado No jIve thAvare tase vApi / jo saddahadi jiNuttaM sammAiTThI avirado so // ' [ go. jI. 29 gA.] uttapyate-utkRSTaM klizyate / so'pi, ki punastyaktaviSayasukhaH sarvAtmanaikadezena vA hiMsAdibhyo viratazcetyapizabdArthaH / vizeSArtha-dharmakA prArambha samyagdarzanase hotA hai / isIse sabhI AcAryoMne samyagdarzanako dharmakA mUla kahA hai / AcArya kundakundane apane dasaNapAhuDameM samyagdarzanakI prazaMsA karate hue samyagdarzanako dharmakA mUla kahA hai aura samyagdarzanase bhraSTako hI bhraSTa kahA hai aura usako mokSakA apAtra kahA hai| isI taraha AcArya samantabhadrane bhI AcArya kundakundakA hI anusaraNa karate hue kahA hai ki tInoM kAloM aura tInoM lokoMmeM samyaktvake samAna kalyANakArI aura mithyAtvake samAna akalyANakArI koI bhI nahIM hai / aura yaha bhI kahA hai ki yataH jJAna aura cAritrase samyagdarzana zreSTha yA utkRSTa hai isalie use mokSamArgameM karNadhAra kahA hai / AcArya amRtacandrajIne kahA hai ki samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrameM se sabase pahale pUrNa prayatnake sAtha samyagdarzanako svIkAra karanA cAhie; kyoMki usake honepara hI jJAna aura cAritra samyaka hote haiN| isIse sUtrajImeM bhI 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' isa prathama sUtrameM samyagdarzanako prathama sthAna diyA hai| sArAMza yaha hai ki samyagdarzanake vinA na zAstrajJAnakA koI mUlya hai na AcArakA koI mUlya hai| isakA kAraNa kyA hai ? jinazAsanakA sarvaprathama udghoSa hai ki indriyoM ke dvArA hameM jo sukha milatA hai vaha sukha sukha nahIM hai duHkha hai / sukha to AtmAkA dharma hai| jaba taka isapara zraddhA na jame taba taka samasta tyAga aura jJAnakA koI mUlya nahIM hai / aura yaha zraddhA sAta tattvoMpara zraddhAna honese hI hotI hai isIse tattvArtha zraddhAnako samyaktva kahA hai| isImeM deva zAstra guru bhI A jAte haiM / yaha zraddhA UparI nahIM hotii| isIse samyagdarzanako AtmapariNAma kahA hai| samasta parabhAvoMse bhinna apane caitanya svarUpakI zraddhA hI vastutaH samyagdarzana hai| caitanya svarUpakI sAmAnya zraddhA to nArakI tithaMca Adiko bhI hotI hai / jinheM vizeSa jJAna nahIM hotA ve 'bhagavAn jinendra anyathA nahIM kahate' mAtra isI dRr3hatama zraddhA vaza yaha zraddhA karate haiM ki vaiSayika sukha heya hai aura Atmika sukha upAdeya hai| isa zraddhAko granthakArane nizcayasamyagdarzanarUpa kahA hai| vaha apanI TIkAmeM likhate haiM-'etena nizcayasamyagdarzanabhAgbhavan 1. 'eva tu atrAvadhAraNArtho bhinnakramaH |'-bh. ku. c.| 2. 'daMsaNamUlo dhammo uvaiTTho jiNavarehi sissANaM |'-dsnnpaa. 2 gA. 3. 'na samyaktvasamaM kiJcit traikAlye trijgtypi|| zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanubhRtAm ||--rtn. zrA., 34 zlo. / 4. darzanaM jJAnacAritrAta sAdhimAnamupAznute / darzanaM karNadhAraM tanmokSamArge pracakSyate |-rtn. zrA., 31 shlo.| 5. 'tatrAdau samyaktvaM samupAzrayaNIyamakhilayatnena / tasmina satyeva yato bhavati jJAnaM caritraM ca ||'-purussaarth. 21 / sA.-4 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dharmAmRta ( sAgAra) adhaiH-pApaiH dukhairvA bahubhiH / uktaM ca 'sammatta salilapavaho NiccaM hiyayammi pavaTTae jassa / kammaM bAluyavaraNaM va tassa baMdhocciya Na ei // ' -[dhammarasAyaNa 140 ] ityuktaM veditavyam / ' arthAt icchita strI Adiko bhoganese honevAlA sukha chor3ane yogya hai kabhI bhI sevanIya nahIM hai ; kyoMki usakA sevana duHkhadAyaka karmabandhakA kAraNa hai / tathA ratnatrayameM upayoga lagAnese AtmAmeM prakaTa huA sukha upAdeya hai, aisA use antaraMgase rucatA hai| vaha svapnameM bhI anyathA nahIM soctaa| isakA kAraNa hai usakI jinendra ke zAsanapara dRr3hatama zraddhA ki jinendra anyathAvAdI nahIM haiN| isase jAnanA cAhie ki vaha nizcaya samyagdRSTi hai / caturtha avirata samyagdRSTi guNasthAna nizcayasamyagdarzanako lekara hI samajhanA cAhie / paramAtmaprakAzakI TIkAmeM brahmadevajIne likhA hai-'prabhAkara bhaTTa pUchetA hai-apanI zuddha AtmA hI upAdeya hai isa prakArakI rucirUpa nizcayasamyagdarzana hotA hai aisA Apane aneka bAra kahA hai| yahA~ Apa vItarAga cAritrake sAtha nizcaya samyaktva hotA hai aisA kahate haiN| yaha to pUrvAparaviruddha hai; kyoMki apanI zuddha AtmA hI upAdeya hai' isa prakArakI rucirUpa nizcayasamyaktva gRhastha avasthA meM tIrthaMkara paramadeva, bharata, sagara, rAma, pANDava Adike thaa| kintu unake vItarAga cAritra nahIM thaa| yaha paraspara virodha hai| yadi thA to ve asaMyata kaise hue| yaha pUrvapakSa hai / isakA uttara yaha hai-unake 'zuddhAtmA upAdeya hai' isa prakArakI bhAvanArUpa nizcaya samyaktva vartamAna hai| kintu cAritra mohake udayase sthiratA nahIM hai| vratapratijJAkA bhaMga hotA hai. isa kAraNa asaMyata kahe jAte haiM, zuddhAtma bhAvanAse cyuta honepara bharata Adi nirdoSa paramAtmAkA, ahaMta siddhoMkA guNastavana yA vasturUpa stavana Adi karate hai, unake carita purANa Adi sunate haiN| unake ArAdhaka AcArya upAdhyAya sAdhuoMko dAna pUjA Adi karate haiM jisase khoTe dhyAnase baceM aura saMsArakI sthitikA cheda ho| isalie zubharAga honese sarAgasamyagdRSTi kahalAte haiN| unake samyaktvako nizcaya samyaktva isalie kahA jAtA hai ki vaha vItarAga cAritrake avinAbhAvI nizcaya samyaktvakA paramparAse kA isa taraha brahmadevajIne rAgake sahabhAvI samyaktvako vyavahAra samyaktva aura rAgake abhAva sahita samyaktvako nizcaya samyaktva kahA hai kyoMki rAga nAma vyavahArakA hai / 1. 'atrAha prabhAkarabhaTTaH-nijazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM nizcayasamyaktvaM bhavatIti bahadhA vyAkhyAtaM pUrva bhavaddhiH / idAnIM punaH vItarAgacAritrAvinAbhUtaM nizcayasamyaktvaM vyAkhyAtamiti pUrvAparavirodhaH / kasmAditi cet nijazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM nizcayasamyaktvaM gRhasthAvasthAyAM tIrthakaraparamadeva-bharatasagara-rAma-pANDavAdInAM vidyate / na ca teSAM vItarAgacAritramastIti parasparavirodhaH / asti cettahi teSAmasaMyatatvaM kathamiti puurvpkssH| tatra parihAramAha-teSAM zuddhAtmopAdeyabhAvanArUpaM nizcayasamyaktvaM vidyate paraM kiMtu cAritramohodayena sthiratA nAsti vratapratijJAbhako bhavatIti tena kAraNenAsaMyatA vA bhaNyante / zuddhAtmabhAvanAcyutAH santo bharatAdayo nirdoSiparamAtmanAmahatsiddhAnAM guNastavavastustavarUpastavanAdikaM kurvanti taccaritapurANAdikaM ca samAkarNayanti, tadArAdhakapuruSANAmAcAryopAdhyAyasAdhUnAM viSayakaSAyAnavaJcanArtha saMsArasthiticchedanArthaM ca dAnapUjAdikaM kurvanti tena kAraNena sarAgasamyagdRSTayo bhavanti / yA punasteSAM samyaktvasya nizcayasamyaktvasaMjJA vItarAgacAritrAvinAbhUtasya nizcayasamyaktvasya paramparayA sAdhakatvAt |'-pr. prakA. TI. dohA 2 // 17 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) 27 tathA 'samyagdarzanazuddhA nArakatiryagnapuMsakastrItvAni / duHkulavikRtAlpAyurdaridratAM ca vrajanti naapyvtikaaH|| [ ratna. zrA. 35 ] kintu vaha sarAgasamyaktva vItarAgacAritrake avinAbhAvI nizcaya samyaktvakA kAraNa hai isalie bhI nizcaya samyaktva kahA hai| isa viSayameM-paM. ToDaramalajIke mokSamArga prakAzakakA bhI kathana uddhRta kiyA jAtA hai ___viparItAbhiniveza rahita zraddhAnarUpa 'AtmAkA pariNAma vaha to nizcaya samyaktva hai kyoMki vaha satyArtha samyaktvakA svarUpa hai| satyArthakA hI nAma nizcaya hai| tathA viparItAbhiniveza rahita zraddhAnako kAraNabhUta zraddhAna so vyavahAra samyaktva hai| kyoMki kAraNameM kAyaMkA upacAra kiyA hai| so upacArakA hI nAma vyavahAra hai| vahA~ samyagdRSTi jIvake devaguru dharmAdikakA saccA zraddhAna hai| usI nimittase usake zraddhAnameM viparItAbhinivezakA abhAva hai / yahA~ viparItAbhiniveza rahita zraddhAna so to nizcaya samyaktva hai| aura devaguru dharmAdikakA zraddhAna hai so vyavahArasamyaktva hai| isa prakAra eka hI kAlameM do samyaktva pAye jAte haiM / tathA mithyAdRSTi jIvake devaguru dharmAdikakA zraddhAna AbhAsa mAtra hai / aura usake zraddhAnameM viparItAbhinivezakA abhAva nahIM hotA, isalie vahA~ nizcaya samyaktva to hai nahIM aura vyavahArasamyaktvakA bhI AbhAsa mAtra hai kyoMki usake devaguru dharmAdikakA zraddhAna hai so viparItAbhinivezake abhAvakA sAkSAt kAraNa nahIM huaa| kAraNa hue binA upacAra sambhava nhiiN|' Upara jisa dRSTise paM. AzAdharajIne avirata samyakadRSTike samyaktvako nizcaya samyaktva kahA hai usI dRSTise paM. ToDaramalajIne nizcaya samyaktvakA svarUpa kahA hai| aisA nizcaya samyagdRSTi hI avirata samyagdRSTi hotA hai kyoMki usake saMyamakA leza bhI nahIM hotaa| usakA kAraNa yaha hai ki usake solaha kaSAyoMmeM-se apratyAkhyAnAvaraNa Adi bAraha kaSAyoMkA udaya vartamAna hai| jisake udayameM jIva thor3A-sA bhI vrata saMyama dhAraNa karane meM asamartha hotA hai use apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahate haiM / isIke udayase prerita hokara vaha indriya sambandhI sukhako bhI bhogatA hai aura sthAvara tathA trasajIvoMkA ghAta bhI karatA hai| aisA vaha samyaktva dazAmeM hI karatA hai tabhI to use avirata samyagdRSTi kahate haiN| gommaTasAra jIvekANDameM bhI siddhAnta cakravartI nemicandrAcAryane aisA hI kahA hai ki jo na to indriyoMke viSayoMse virata hai aura na trasa aura sthAvara jIvoMkI hiMsAse virata hai kevala jinavacanoMpara usakI zraddhA hai vaha avirata samyagdRSTi hai| yahA~ usakA udAharaNa kotavAlake dvArA mAraneke lie pakar3e gaye corase diyA hai| yahI udAharaNa brahmadeva sUrine bRhadravya saMgrahakI TIkAmeM diyA hai| 1. 'yadudayAddezavirati saMyamAsaMyamAkhyAmalpAmapi kartuM na zaknoti te dezapratyAkhyAnamAvRNvanto'pratyAkhyAnAvaraNAH krodhmaanmaayaalobhaaH|'-srvaarth. 89 / 2. 'No iMdiesu virado No jIve thAvare tase vA pi / jo sahadi jiNuttaM sammAiTThI avirado so ||'-go. jI. 29 gaa.| 3. 'bhUmirekhAdisazakrodhAdidvitIyakaSAyodayena mAraNanimittaM talavaragRhItataskaravadAtmanindAsahitaH sanni ndriyasukhamanubhavatItyaviratasamyagdRSTelakSaNam |'-bRhd. TI., 13 gA. / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 28 dharmAmRta ( sAgAra ) api ca 'na duHkhabIjaM zubhadarzanakSito kadAcana kSiptamapi prarohati / sadA'pyanuptaM sukhabIjamuttamaM kudarzane tadviparItamiSyate // ' [ atha dharmazarmavadyazo'pi manaHprasattinimittatvAcchiSTairavazyaM sevyamityupadeSTumAha kintu donoM meM antara hai / brahmadevajI kahate haiM ki jaise mAraneke lie kotavAlake dvArA pakar3A gayA cora apanI nindA vagairaha karatA hai vaise hI avirata samyagdRSTi indriyasukha bhogakara apanI nindAdi karatA hai| paM. AzAdharajI bhI apanI TIkA meM kahate haiM ki avirata samyagdRSTi bhI apanI nindA karatA hai - 'mujhe dhikkAra hai maiM hAtha meM dIpaka liye hue hone para bhI andhakUpameM giranevAle ke samAna hU~ / ' tathA guruke samakSa apanI gardA bhI karatA hai ki 'bhagavan ! mujha kumArgagAmIkA durgatike duHkhoMse kaise bacAva hogaa|' isapara se yaha prazna hotA hai ki aisA hote hue bhI vaha kaise indriyasukhakA sevana karatA hai aura kaise usake lie prANiyoM kA ghAta karatA hai ? to usakA uttara hai ki vaha cAritramohanIyake udayake adhIna hokara aisA karatA hai / jaise kotavAlake dvArA mAraneke lie pakar3A gayA cora kotavAlake adhIna hokara jo-jo kotavAla karAtA hai, gadhepara car3hAnA Adi, vaha usa corako karanA par3atA hai / isI taraha avirata samyagdRSTi jIva bhI cAritramohake udayase jo-jo dravyahiMsA, bhAvahiMsA Adi karAyI jAtI hai use ayogya jAnate hue bhI karatA hai kyoMki apane samaya para phalonmukha hue karmake udayako TAlanA bahuta hI kaThina hai| isa taraha paM. AzAdharajIne ukta dRSTAntakA prayoga dUsare prakArase kiyA hai / ukta kathanase yaha spaSTa hai ki avirata samyagdRSTi ke kisI prakArakA koI tyAga nahIM hotA / kintu tyAgake mArgapara calane kI Antarika bhUmikA mAtra taiyAra ho jAtI hai / jisa indriyasukhako hI sAra mAnakara jIva duniyA bhara ke pApa kArya karatA hai use vaha antaHkaraNase heya mAnane lagatA hai aura jisa Atmika sukhako vaha bhUlA thA use upAdeya mAnatA hai / usakI yaha Antarika zraddhA hI use avirata samyagdRSTi se dezavirata aura sarvavirata banAtI hai / kintu lezamAtra dezasaMyama ke nahIM honepara bhI samyaktva mAtrase hI usake sAMsArika kaSToMmeM kamI ho jAtI hai / samyaktva grahaNa karane se pahale AgAmI bhavakI AyukA bandha na karanevAle asaMyamI bhI samyagdRSTi ke sudeva aura uttama manuSya paryAyako chor3akara zeSa samasta janmoMkA abhAva ho jAtA hai, kyoMki abaddhAyuSka samyagdRSTi marakara yA to uttama deva hotA hai yA uttama manuSya hotA hai / kintu jo AgAmI bhavakI AyukA bandha kara leneke bAda samyaktva grahaNa karatA hai usane yadi narakAkA bandha kiyA hai to vaha marakara prathama naraka meM jaghanya sthiti hI bhogatA hai / ataH kevala samyaktvake prabhAvase usakA bahuta-sA duHkha ghaTa jAtA hai / ataH saMyama dhAraNa karane kA samaya Ane se pahale saMsArase bhayabhIta bhavya jIvako sadA samyagdarzanakI ArAdhanA meM hI prayatna karanA caahie| isa prakAra ukta zlokakA upasaMhAra vidhiparaka hI lenA cAhie // 13 // ] // 13 // Age kahate haiM ki dharma aura sukhakI taraha yaza bhI manakI prasannatA meM nimitta hai ataH ziSTa puruSoMko yazake kArya bhI karanA cAhie 1. durgatAvAyuSo bandhAt samyaktvaM yasya jAyate / gaticchedo na tasyAsti tathApyalpatarA sthitiH // [ ] Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) dharma yazaH zarma ca sevamAnAH ke'pyekazo janma viduH kRtArtham / anye dvizo vidha vayaM tvamoghAnyahAni yAnti trayasevayava // 14 // ke'pi-laukikAH / ekazaH-ekaikaM / dviza:-dve dve // 14 // atha samyaktvadRDhatvAnantaraM ziSTagRhasthAnAmavazyArohaNIyaM 'jo tasavahAdu virado aviradao taha ya thaavrvhaado| ekkasamayamhi jIvo viradAvirado jiNekkamaI // [ go. jI. 31 gA. ] iti sUtranirdiSTaM saMyatAsaMyatatvapadaM nirdeSTumAha mUlottaraguNaniSThAmadhitiSThan paJcagurupadazaraNyaH / dAnayajanapradhAno jJAnasudhAM zrAvakaH pipAsuH syAt // 15 // mUlottaraguNaniSThAM-malAni uttaraguNaprarohaNanimittatvAt / tasya ca yajanAt prAgupanyAsaH pAkSikApekSayA / pAkSiko hi prAyo(5) saMvRtAcAratvAdyathAvadarhadAdipUjAyAmasamartho dAnenaiva vizuddhimApnoti / yadAha dharma, yaza aura sukhameM-se eka-ekakI sAdhanA karanevAle koI-koI laukika jana apane janmako kRtArtha mAnate haiM / lokavyavahArakA anusaraNa karanevAle aura apaneko zAstrajJa mAnanevAle kucha dUsare jana ina tInoMmeM se kinhIM dokI sAdhanA karanese janmako kRtArtha mAnate haiN| kintu laukika aura zAstrajJa donoMko hI santuSTa karanevAle hama to tInoMkI hI sAdhanA karanese manuSyajanmake dinoMko saphala mAnate haiM // 14|| vizeSArtha-kahAvata hai ki logoMkI ruciyA~ bhinna hotI haiM / ataH dharma, sukha, yazameM-se manuSyako kisakI sAdhanA apane jIvana meM karanA cAhie jisase janmako saphala mAnA jAye, isake viSayameM vibhinna logoMke vibhinna mata haiM / jo kevala lokAnusArI haiM unameM se kucha to aisA mAnate haiM ki dharmakI sAdhanA karanese hI manuSyajanmakI saphalatA hai| kucha mAnate haiM ki kevala sukhopabhogameM hI manuSyajanmakI kRtakRtyatA hai| kucha kahate hai ki kamAne meM hI sArthakatA hai| isa taraha ve tInoMmeM-se eka-ekakI sAdhanAmeM ho samajhate haiM ki manuSyane apanA kartavya pUrA kara liyaa| use kucha karanA zeSa nahIM rhaa| ina laukika janoMse dUsare nambarapara ve haiM, jo apaneko zAstrajJa bhI mAnate haiN| unakA mantavya hai ki tInoMmeM-se dokI sAdhanA karanese manuSya kRtakRtya ho jAtA hai| arthAt kucha dharma aura yazako, kucha dharma aura sukhako aura kucha yaza aura sukhako sAdhana karanese janmako saphala mAnate haiN| kintu laukika jana aura zAstrajJa donoMke hI abhiprAyoMko samajhanevAle granthakArakA mata hai tInoMmeM-se eka-eka yA do-doke sevana karane se janma saphala nahIM hotA kintu tInoMkI hI sAdhanA karanese manuSyajanma saphala hotA hai| ataH gRhasthako apane jIvana meM dharma bhI karanA cAhie, dharmAnukUla sukha bhI bhoganA cAhie aura saMsArameM jinase yaza ho, aise paropakArake kArya bhI karanA cAhie // 14 // isa taraha samyaktvakI prApti honepara yadi pUrNa saMyama dhAraNa karanekI zakti AdikA abhAva hai to ekadeza saMyama avazya dhAraNa karanA cAhie, aisA kathana karate haiM __ jo mUla guNa aura uttaragaNameM niSThA rakhatA hai, arhanta Adi pA~ca guruoMke caraNoMko hI apanA zaraNa mAnatA hai, dAna aura pUjA jisake pradhAna kArya haiM tathA jJAnarUpI amRtako pInekA icchuka hai vaha zrAvaka hai // 15 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 30 api ca yadAha dharmAmRta ( sAgAra ) 'dhyAnena zobhate yogI saMyamena tapodhanaH / satyena vacasA rAjA gehI dAnena cAruNA // ' [] 'jai gharu karidANeNa sahuM ahatau kariNI gaMthu | vihe cuM kara sumpau bhaNa iajiya eMthaNa uMtha // ' [ 1 dAnaM ca yajanaM ca dAnayajane pradhAne mukhye yasya / vArtA tu zrAvakasya gauNIti pradhAnagrahaNAllakSayati / 'AyuH zrIvapurAdikaM yadi bhavet puNyaM puropArjitaM, syAtsarvaM na bhavenna tacca nitarAmAyAsite'pyAtmani / ityAryAH suvicAryaM kAryakuzalAH kArye'tra mandodyamA, drAgAgAmi bhavArthameva satataM prItyA yatantetarAm // ' [ AtmAnu. 37 ] jJAnasudhAM - svaparAntarajJAnAmRtam // 15 // atha bhAvadravyAtmanAmekAdazAnAmupAsakapadAnAM madhye'nyatamaM vizuddhadRSTimahAvrataparipAlanalAlaso yathAtmazakti yaH pratipadyate tamabhinandati - vizeSArtha - jo guru Adise dharma sunatA hai vaha zrAvaka hai / arthAt ekadeza saMya dhArIko zrAvaka kahate haiM / zrAvakake ATha mUlaguNa aura bAraha uttaraguNa hote haiM / uttaraguNoM ke prakaTa hone meM nimitta hone se tathA saMyama ke abhilASiyoMke dvArA pahale pAle jAneke kAraNa mUla guNa kahe jAte haiM / aura mUla guNoMke bAda sevanIya honese tathA utkRSTa hone se uttara guNa kahalAte haiM / guNa kahate haiM saMyamake bhedoMko / jo saMyamake bheda prathama pAle jAte haiM mUla guNa haiN| mUla guNameM paripakva honepara hI uttara guNa dhAraNa kiye jAte haiM / kisI laukika phalakI apekSA na karake nirAkulatApUrvaka dhAraNa karanekA nAma niSThA rakhanA hai / tathA arhanta Adi paMca parameSThI ke caraNa hI usake zaraNya hote haiM arthAt usakI yaha aTala zraddhA hotI hai ki merI saba prakArakI pIr3A paMcaparameSThIke caraNoMke prasAdase dUra ho sakatI hai. ataH ve hI mere AtmasamarpaNa ke yogya haiM / isa prakAra samyagdarzana pUrvaka deza saMyamako dhAraNa karanevAle zrAvakakA kartavya AcAra hai cAra prakArakA dAna aura pA~ca prakArakI jinapUjA, jo Age btlaayeNge| yadyapi zrAvakakA kartavya AjIvikA bhI hai| kintu vaha to gauNa hai / zrAvaka dharma kI dRSTi se pradhAna AcAra, dAna aura pUjA hai / yaha batalAne ke lie 'pradhAna' pada rakhA hai| tathA jJAnAmRtakA pAna karane ke lie vaha sadA abhilASI rahatA hai / yaha jJAnAmRta hai sva aura parakA bheda jJAnarUpI amRt| usIse usakI jJAna-pipAsA zAnta hotI hai // 15 // isa prakAra dezaviratirUpa paMcama guNasthAnakA kathana karake, usake bheda jo dravyabhAvarUpa gyAraha zrAvaka pratimAe~ haiM, unameM se mahAtratoMke pAlana karanekI lAlasA rakhanevAlA jo samyagdRSTi apanI zakti ke anusAra eka bhI pratimAkA pAlana karatA hai usakA abhinandana karate haiM-- Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya ) 31 rAgAdikSayatAratamyavikasacchuddhAtmasaMvitsukha svAdAtmasvabahirbahistrasabadhAcaMhovyapohAtmasu / sadadaga darzanakAdidezaviratisthAneSa caikAdaza svekaM yaH zrayate yativrataratastaM zraddadhe zrAvakam // 16 // raagaadiityaadi-kssyH-srvghaatisprddhkaanaamudyaabhaavH| tAratamyaM ythottrmutkrssH| rAgadveSamohAnAM kSayatAratamyena / vikasantI-AvirbhavantI caaso| zuddhAtmasaMvicca-nirmalacidrUpAnubhUtiH / saiva tadutthaM 6 vA sukhamAnandastasya svAda:-svasaMvityanubhavaH, sa eva AtmasvarUpaM yeSAM tAni tadAtmAni teSu / trasetyAdivasabaMdha AdiryeSAM sthUlAnatAdInAM tAni trasavadhAdIni / tAnyeva aMhAMsi-pApAni ttphltvaat| tebhyo vyapoho-vidhipUrvakaM devagarusadharma sAkSikamapoho viratiH sa eva AtmA yeSAM tAni teSu / cazabdasya bhinna kramasyAtra yojanAt / yativratarata:-sarvaviratikalazAropaNo hi zrAvakadharmaprAsAdaH // 16 // aya darzanikAdInnidizati dezaviratike darzanika Adi gyAraha sthAna antaraMgameM rAga Adike kSayase prakaTa huI zuddha AtmAnubhUti rUpa sukha yA usase utpanna hue sukhake svAdako liye hue haiM / aura bAhyameM trasa hiMsA Adi pApoMse vidhipUrvaka viratiko liye hue haiM / muniyoMke vratoMmeM Asakta jo samyagdRSTi unameM se eka bhI pratimAkA pAlana karatA hai, vaha zrAvaka acchA karatA hai aisA maiM mAnatA hU~ // 16 // vizeSArtha-pratyeka pratimAke do rUpa hote haiM-eka bhAvarUpa yA adhyAtmarUpa aura dUsarA dravyarUpa yA bAhyarUpa / bAhyarUpa dekhA jA sakatA hai kintu antaraMgarUpako dUsare loga nahIM dekha skte| vaha to svasaMvedya hotA hai| jaba cAritramohanIya kameke sarvaghAtI spardhakoMkA kSaya hotA hai arthAt unake udayakA abhAva hotA hai aura dezaghAti sparddhakoMkA udaya rahatA hai taba rAga-dreSake ghaTanese nirmala cidapakI anubhati hotI hai| vaha anubhati sakharUpa hai yA usa anubhUtise utpanna hue sukhakA svAda una pratimAoMkA antaraMga rUpa hai / jyoM-jyoM uttarottara rAgAdi ghaTate jAte haiM tyoM-tyoM AgekI pratimAoMmeM nirmala cidrapakI anubhUtimeM vRddhi hotI jAtI hai aura uttarottara Atmika sukha bhI bar3hatA jAtA hai| isake sAtha hI zrAvakakI bAhya pravRttimeM bhI parivartana Aye vinA nahIM rhtaa| vaha pratimAke anusAra sthUla hiMsA Adi pApoMse nivRtta hotA jAtA hai| aisA samyagdRSTi zrAvaka satata yaha bhAvanA rakhatA hai ki kaba maiM gRhasthAzrama chor3akara munipada dhAraNa kruuN| tabhI usakA pratimA dhAraNa saphala mAnA jAtA hai| aisA zrAvaka kisakI zraddhAkA bhAjana nahIM hogA ? zvetAmbara sAhityameM to pahalI pratimA eka mAsa, dUsarI pratimA do mAsa, tIsarI tIna mAsa, cauthI cAramAsa isa taraha gyArahavIM gyAraha mAsa taka hI pAlanekA vidhAna hai| arthAt pahalI pratimA eka mAsa pAlakara dUsarI pratimA lenI hotI hai, dUsarI pratimA do mAsa pAlakara tIsarI lenI hotI hai| isa taraha eka se gyAraha mAsa taka kramazaH gyAraha pratimAe~ pAlanepara 1+2+3+4+5+6+7+8+9+ 10 + 11 = 66 mAsake bAda munivrata lenA hotA hai / / 16 // ___ Age darzanika Adi zrAvakoMkA lakSaNa kahate haiM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 2 mA dharmAmRta ( sAgAra) dRSTayA mUlaguNASTakaM vratabharaM sAmAyikaM proSadhaM sacittAnna-dinavyavAya-vanitArambhopadhibhyo mtaat| uddiSTAdapi bhojanAcca virati prAptAH kramAtprAgguNa prauDhyA darzanikAdayaH saha bhavantyekAdazopAsakAH // 17 // daSTayA-samyaktvena viziSTaM mUlaguNASTakaM prApto darzanikaH / sa eva ca vratabharaM niraticArANyaNu6 vratAdIni prApto pratikaH / evamuttareSvapi saMbandhaH krtvyH| vyavAyo-maithunam / matAt madartha sAdhukRtama nenedamityanumoditAt / api bhojanAt / matAduddiSTAcca bhojanAdapi viratiM prApto'numativirata uddiSTaviratazca / yo'numatamuddiSTaM ca bhojanamapi na kuryAt sa kimanyatrArambhAdau pApakarmaNyanumati dadyAduddiSTaM vA vasatyAcchAdanAdikamupayuJjItetyapizabdAllabhyate / prAgguNa DhiyA-dRSTimUlaguNASTakaprakarSeNa saha vratabharaM, tattrayaprakarSaNa sAmAyikamityAdi yuktyA bhavantItyarthaH / uktaM ca 'zrAvakapadAni devairekAdaza dezitAni yeSu khalu / svaguNAH pUrvaguNaiH saha santiSThante kramAd vRddhAH // ' [ ratna. zrA. 136 ] darzanikAdayaH / uktaM ca bhagavajjinasenapAdairAdinAthasya suvidhimahArAjabhavAntarabyAvarNanaprastAve 'saddarzanaM vratodyotaM samatAM proSadhavratam / sacittasevAviratimahni strIsaGgavarjanam / / brahmacaryamathArambhaparigrahaparicyutim / tatrAnumananatyAgaM svoddiSTaparivarjanam / / sthAnAni gRhiNAM prAhurekAdaza gaNAdhipAH / sa teSu pazcimaM sthAnamAsasAda kramAnnRpaH // [ mahApu., 10 / 159-161 ] kramase pUrva-pUrva guNoMmeM praur3hatAke sAtha, samyagdarzana sahita ATha mUla guNa, niraticAra aNuvratAdi, sAmAyika, proSadhopavAsa tathA sacittase, divAmaithunase, strIse, Arambhase, parigrahase, anumata aura uddiSTa bhojanase viratiko prApta gyAraha zrAvaka hote haiM // 17 // vizeSArtha-ye zrAvakake gyAraha bheda haiN| unake nAma darzanika Adi haiN| jo samyagadarzanake sAtha ATha mUla guNoMkA dhAraka hai vaha pahalA darzanika zrAvaka hai| jo niraticAra aNuvrata, guNavrata aura zikSAvratakA pAlaka hai vaha dUsarA vratika zrAvaka hai| jo trikAla sAmAyika karatA hai vaha tIsarA sAmAyika pratimAvAlA zrAvaka hai| jo parvake dinoMmeM proSadhopavAsa karatA hai vaha caturtha proSadhopavAsI zrAvaka hai| jo sacitta bhakSaNa AdikA tyAgI hai vaha pA~cavA sacittavirata zrAvaka hai| jo dina meM mana-vacana-kAyase maithuna sevana nahIM karatA vaha chaThA divAmaithuna virata zrAvaka hai| jo sadAke lie strIsevanakA tyAgI hai vaha sAtavA~ strIvirata yA brahmacarya pratimAkA dhArI zrAvaka hai| jo sampUrNa ArambhoMkA tyAgI hai vaha AThavA~ Arambha virata zrAvaka hai| jo parigrahakA tyAgI hai vaha nauvA~ parigraha virata zrAvaka hai| jo Arambhake kAryoM meM anumati bhI nahIM detA vaha dasavA~ anumati virata zrAvaka hai| aura uddiSTa bhojanakA tyAgI gyArahavA~ uddiSTa virata zrAvaka hai| zlokameM uddiSTa ke sAtha jo 'api' zabda rakhA hai usakA abhiprAya yaha hai ki jo anumata aura uddiSTa bhojana bhI nahIM karatA vaha kaise anyatra Arambha Adi pApa kAryoM meM anumati degA, yA kaise uddiSTa vasatikA yA vastra AdikA upayoga kregaa| Age-AgekI ye pratimAe~ tabhI mAnya hotI haiM jaba pUrva-pUrvakI pratimAoMmeM paripakvatA ho| arthAt 'pIcheko chor3a Ageko daur3akI nIti Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somadevapaNDitAstvevamAhuH - dazama adhyAya ( prathama adhyAya ) 'mUlavrataM vratAnyarcA parvakarmAkRSikriyAH / divA navadhira [ navavidhaM ] brahma sacittasya vivarjanam // parigrahaparityAgo bhuktimAtrAnumAnyatA / taddhAnau ca vadantyetAnekAdaza yathAkramam // ' [ so. upA. 853-854 ilo. ] // 17 // atha duritApacayanimittejyAdidharmakarmasiddhayarthaM kRSyAdiSaTkarmalakSaNa vArtAmAcarato gRhasthasyAvazyaMbhAvI sAvadyalezaH prAyazcittena pakSAdibhizca nirAkArya ityupadezArthamAha yahA~ nahIM calatI / AgekI pratimAvAle zrAvakako pUrvakI sabhI pratimAoMkA AcaraNa pUrNa rIti se karanA hI caahie| ina pratimAoMke chaThe bhedako lekara AcAryoM meM matabheda hai / AcArya samantabhadrane chaThI pratimAko rAtribhukti virata nAma diyA hai vaha rAtrimeM cAroM prakArake AhArakA tyAga karatA hai / caritta pAhuDe (gA. 21), prAkRta paMcasaMgraha, (1 / 136), vArasa aNuvekkhA (gA. 69 ), go. jIvakANDa (gA. 476 ) aura vasunandi zrAvakAcAra meM chaThI pratimAkA nAma 'rAibhattI' hI hai / mahApurANa ( parva 10 ) meM divAstrI saMgatyAga nAma diyA hai / somadeva ke upAsakAcAra meM ( 853-54 zlo. ) tIsarI pratimA arcA, pA~cavIM pratimA akRSikriyA - kRSikarma na karanA aura AThavIM pratimA sacitta tyAga hai / zvetAmbara AmnAya meM (yogazAstra TIkA 3 / 148 ) pA~cavIM pratimA parvakI rAtri meM kAyotsarga karanA / chaThI pratimA brahmacarya, sAtavIM pratimA sacitta tyAga, AThavIM pratimA svayaM Arambha na karanA, navamI dUsare se Arambha na karAnA, dasavIM uddiSTa tyAga aura gyArahavIM sAdhukI taraha nissaMga rahanA, kezaloMca karanA Adi hai / yaha antara hai / paM. AzAdharajIke uttarakAlIna paM. medhAvIne to apane zrAvakAcArako AzAgharakA hI zabdazaH anukaraNa karate hue racA hai| paM. rAjamallane apanI lATI * saMhitAmeM divA maithuna virata aura rAtri bhojana virata donoMkA hI saMgraha kiyA hai ||17|| aba kRSi Adi chaha karmoMke dvArA AjIvikA karanevAle gRhasthako pApa avazya hotA hai / to pApako dUra karane meM nimitta pUjA Adi dharma-karma kI siddhike lie usa pApako prAyazcitta aura pakSa Adike dvArA dUra karanekA upadeza karate haiM 1. 'annaM pAnaM khAdyaM lehyaM nAznAti yo vibhAvaryAm / sa ca rAtribhuktivirataH sattveSvanu kampyamAnamanAH // '-ratna zrA. 142 zlo. / 2. 'daMsaNa vaya sAmAiya posaha sacitta rAibhattI ya / 33 bambhArambhapariggaha aNumaNa uddiTTha desavirade de // ' [ cari. pA. 21 gA. ] 3. 'nikkaMpo kAusagaM tu puvvuttaguNa saMjuo / karei pavvarAI su paMcama paDivannabha // chaTThIya baMbhayArI so phAsuAhAra sattamI / vajje sAvajjamAraMbha aTThami paDivannao || avareNAvi AraMbha navamI no karAvae / dasamIe puNoddiTTaM phAsuaMpi na bhuMja // ekkAsIi nissa~go ghare liMgaM paDiggahaM / kayaloo susAhuSva puvvutta guNasAyaro // ' 4. 'kiM ca rAtro yathA bhuktaM varjanIyaM hi sarvadA / divA yoSidvataM cApi SaSThasthAnaM parityajet // ' sA.-5 -- lATIsaM. 7 / 21 6 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra ) nityASTAhnikasaccatumukhamahAnkalpadrumaindradhvajA vijyAH pAtrasamakriyAnvayavayAvattIstapaH saMyamau / svAdhyAyaM ca vidhAtumAdRtakRSIsevAvaNijyAdikaH, zuddhayA''ptoditayA gRhI malalavaM pakSAdibhizca kSipet // 18 // nityetyAdi-nityamahaH ASTAhnikamahazcaturmukhamahaH kalpavRkSaH aindradhvajazceti paJcAhatpUjAvizeSA 6 ijyAH / caturmukhasya saditi vizeSaNAdatredAnImayameva paramotkRSTaH kalpavRkSasyAsambhavAditi prakAzayati / ata evendradhvajena saha samasyaiSa nirdiSTaH / pAtretyAdi-samA AtmanA samAnAH kriyA AdhAnAdikA upalakSaNAnmantrAdayazca yasyAsau smkriyH| pAtraM ca samakriyazca anvayazca dayA ca pAtrasamakriyAnvayadayA9 stadAba yA dattayo dAnAdi thttystaaH| uktaM cArSe 'proktA pUjAhaMtAmijyA sA caturdhA sadArcanam / caturmukhamahaH kalpadrumazcASTAhniko'pi ca // tatra nityamaho nAma zazvajjinagRhaM prati / svagRhAnnIyamAnArcA gandhapuSpAkSatAdikA // caityacaityAlayAdInAM bhaktyA nirmApaNaM ca yat / zAsanIkRtya dAnaM ca grAmAdInAM sadArcanam // kRSi, sevA, vyApAra Adi chaha AjIvana kauMko yathAyogya svIkAra karanevAle gRhasthako nitya pUjA, ASTAhnika pUjA, saccatamakha pajA, kalpadrama pajA aura i indradhvaja pUjAko tathA pAtradanti, samakriyAdatti, anvayadatti aura dayAdattiko tathA tapa, saMyama aura svAdhyAyako karaneke lie parApara guruoM ke dvArA kahe hue prAyazcittake dvArA tathA pakSa caryA sAdhanake dvArA pApake lezako dUra karanA cAhie // 18 // vizeSArtha-bhagavajjinasenAcAryane apane mahApurANake 39veM parvameM kanvaya kriyAoMkA varNana karate hue dUsarI sadgRhitva kriyAkA kathana kiyA hai| usameM yaha siddha kiyA hai ki vizuddha vRttiko dhAraNa karanevAle jaina hI saba vargoM meM uttama haiN| ve hI dvija haiN| ve brAhmaNa Adi varNoM ke antargata na hokara varNottama haiN| Age AcArya kahate haiM-'yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki jo asi-maSI Adi chaha karmoMse AjIvikA karanevAle jaina dvija athavA gRhastha haiM, unake bhI hiMsAkA doSa laga sakatA hai| isa viSayameM hamArA kahanA hai ki AjIvikAke lie chaha karma karanevAle jaina gRhasthoMko thor3I-sI hiMsA avazya lagatI hai parantu zAstroMmeM una doSoMkI zuddhi bhI batalAyI gayI hai| unakI vizaddhike tIna aMga haiMpakSa, caryA aura sAdhana / ' isIkA kathana paM. AzAdharajIne kiyA hai| inhIM tInoMke AdhArapara unhoMne zrAvakake pAkSika, naiSThika aura sAdhaka bheda kiye haiN| inase pUrva kisI zrAvakAcAra AdimeM ye bheda nahIM milte| 1. mahaH ka-mu. pr.| 2. saMyamAn-mu. pra. / 3. 'syAdArekA ca SaTkarmajIvinAM gRhamedhinAm / hiMsAdoSo'nusaMgI syAjjainAnAMca dvijanmanAm // ityatra bramahe satyaM alpasAvadyasaMgatiH / tatrAstyeva tathA'pyeSA syAcchuddhiH zAstradarzitA // api caiSAM vizuddhaya pakSazcaryA ca sAdhanam / iti tritayamastyeva tadidAnI vivaNmahe // ' -mahApu. 39 / 143-145 / . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya (prathama adhyAya) yA ca pUjA jinendrANAM nitydaanaanussngginnii| sa ca nityamaho jJeyo ythaashktyupklpitH|| mahAmukuTabadvaistu kriyamANo mahAmahaH / caturmukhaH sa vijJeyaH sarvatobhadra ityapi // datvA kimicchakaM dAnaM samrAibhiryaH pravartyate / kalpavRkSamahaH so'yaM jagadAzAprapUraNaH / / ASTAhniko mahaH sArvajaniko rUDha eva sH| mahAnandradhvajo'nyastu surarAjaiH kRto mahaH // balisnapanamityanyastrisandhyA sevayA samam / ukteSveva vikalpeSu jJeyamanyacca tAdRzam // evaM vidhividhAnena yA mahejyA jinezinAm / vidhijJAstAmuzantIjyAM vRtti prathamakalpikIm // vArtA vizuddhavRttyA syAtkRSyAdInAmanuSThitiH / caturdhA varNitA dttirdyaadaansmaanvyaiH| sAnukampamanugrAhye praannivRnde'bhyprdaa| trizuddhayanugatA seyaM dayAdattirmatA budhaiH / / mahAtapodhanAyAA pratigrahapurassaram / pradAnamazanAdInAM pAtradAnaM tadiSyate / / samAnAyAtmanA'nyasmai kriyAmantravratAdibhiH / nistArakottamAyeha bhUhemAdyatisarjanam / / __ AcArya jinesenane gRhasthake SaTkarma ijyA, vArtA, datti, svAdhyAya, saMyama, tapa batalAye haiN| paM. AzAdharajIne vArtAko chor3akara zeSa pA~ca hI ginAye haiM kyoMki dharma karma pA~ca hI haiN| vArtA to kRSi Adi SaTkarma rUpa hai jo AjIvikAse sambaddha hai| inhIM pA~ca karmoM meM gurUpAsanAko sammilita karake AcArya somadevane zrAvakake chaha dainika karma batalAye haiM aura unhIMkA anusaraNa AcArya padmanandine apanI paMcaviMzatikAmeM kiyA hai| paM. AzAdharajIne ijyA aura dattike bheda bhI mahApurANake anusAra hI kiye hai| mahApurANase pahaleke upalabdha kisI sAhityameM ye bheda bhI nahIM haiN| AcArya jinasenane ina sabakA kathana isa prakAra kiyA hai-apane gharase le jAye gaye gandha, puSpa, akSata Adise jinAlaya meM pratidina arhanta devakI pUjA karanA nityamaha hai| bhakti pUrvaka caitya-caityAlaya AdikA nirmANa karAkara unheM grAma Adi rAjakIya niyamAnasAra denA bhI nityamaha hai| jinendroMko lakSya karake zaktike anusAra dAna Adi denA bhI nityamaha hai| mukuTabaddha rAjAoMke dvArA jo pUjA kI jAtI hai use mahAmaha, caturmukha aura 1. dyaapaatrsmaa-mu.|| 2. 'ijyAM vArtA ca datti ca svAdhyAyaM saMyama tpH|'-mhaapu. 38 / 24 / 3. 'devasevA gurUpAstiH svAdhyAyaH saMyamaM tapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine ||'-so. upA. 911 zlo. / 4. devpuujaa......|67| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) samAnadattireSA syAtpAtre mdhymtaamite| samAnapratipattyaiva pravRttA zraddhayAnvitA // AtmAnvayapratiSThA, sUnave ydshesstH| samaM samayavittAbhyAM svavargasyAtisarjanam // saiSA sakaladattiH syAt svAdhyAyaH zrutabhAvanA / tapo'nazanavRttyAdi saMyamo vratadhAraNam // [ mahApu., 38 / 26-41 ] vaNijyAdi / Adizabdena maSIvidyAzilpAni gahyante / uktaM ca 'asimaSiH kRSividyA vANijyaM zilpameva c| karmANImAni SoDhAH syuH prajAjIvanahetavaH / / ' [ mahApu. 163179 ] zuddhayA-prAyazcittena / AptoditayA-parAparagurunirUpitayA / uktaM cArSe 'syAdArekA ca SaTkarmajIvinAM gRhamedhinAm / hiMsAdoSo'nuSaGgI syAjjainAnAM ca dvijanmanAm / / ityatra brUmahe satyamalpasAvadyasaGgatiH / tatrAstyeva tathA'pyeSAM syAcchuddhiH zAnadarzitA // api caiSAM vizuddhayaGgaM pakSazcaryA ca sAdhanam / iti tritayamastyeva tadidAnI vivRNmahe / / tatra pakSo hi jenAnAM kRtsnahiMsAvisarjanam / maitrI pramodakAruNyamAdhyasthyairupabRhitam / / caryArthaM devatArthaM vA mantrasiddhayarthameva vA / auSadhAhAraklRptyai vA na hiMsyAmIti ceSTitam / / sarvatobhadra kahate haiN| cakravartI samrAdvArA prajAko usakI icchAnusAra dAna dekara jo pUjA kIjAtI hai vaha kalpavRkSa pUjA hai| aSTAhnika pUjA to sArvajanika hai saba use jAnate haiN| indra ke dvArA kI gayI pUjAko indradhvaja pUjA kahate haiN| tInoM sandhyAoMmeM devatArAdhanAke sAtha jo abhiSeka upahAra Adi kiye jAte haiM vaha saba bhI ukta bhedoMmeM hI jaannaa| isa prakAra vidhi-vidhAnake sAtha jo jinendra devoMkI pUjA kI jAtI hai vidhi-vidhAnako jAnanevAle use ijyA kahate haiN| vizuddha vRttise kRSi Adi karaneko vArtA kahate haiN| dAnake cAra bheda haiN| pratigraha pUrvaka mahAtapasviyoMkI pUjAke sAtha jo unheM bhojana Adi denA hai vaha pAtradAna hai| kriyA, mantra, vrata AdimeM jo apane samAna zreSTha zrAvaka haiM unheM bhUmi, svarNa Adi denA samadatti hai| apane vaMzakI pratiSThAke lie apane putrako jo dhanAdikake sAtha apane parivArakA bhAra diyA jAtA hai vaha sakaladatti hai| dayAke yogya prANiyoMko abhayadAna denA dayAdatti hai| zrutakI bhAvanAko svAdhyAya kahate haiM / upavAsa Adiko tapa kahate haiM aura vratadhAraNako saMyama kahate haiM / asi, maSi, kRSi, vidyA, vANijya, zilpa ye chaha karma prajAke jIvana-yApanameM kAraNa hai| SaTkarmase AjIvikA karanevAle gRhasthoMko yadyapi alpa pApa hotA hI hai tathApi usakI zuddhike lie pakSa, caryA sAdhana kahe haiN| maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya bhAvanAke sAtha samasta hiMsAke tyAgako caryA kahate haiM ki maiM devatAke lie, mantrasiddhi ke lie, auSadha aura AhArake lie hiMsA nahIM kruuNgaa| anicchApUrvaka honevAlI - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 37 12 dazama adhyAya (prathama adhyAya) tatrAkAmakRte zuddhiH prAyazcittaividhIyate / pazcAccAtmAnvayaM sUnI vyavasthApya gRhojjhanam / / caryaiSA gRhiNAM proktA jIvitAnte tu sAdhanam / dehAhArehitatyAgAd dhyAnazuddhayAtmazodhanam // ' [ mahApu., 39 / 143-149 ] // 18 // etadeva saMgRhannAhasyAnmaizyAdhupabRMhito'khilavadhatyAgo na hisyAmyahaM dharmAdyarthamitIha pekSa uditaM doSaM vizodhyojjhataH / sUnau nyasya nijAnvayaM gRhamatho caryA bhavetsAdhanaM tvante'nnehatanUjjhanAdvizadayA dhyAtyAtmanaH zodhanam // 19 // akhilvdhH| akhilo'nRtAdisahito vadhaH praannaatipaatH| sa ceha sAgAradharmaprakramAt trasaviSaya eva / dharmAdyartha-dharmArthaM devArtha mantrasiddhayarthamauSadhArthamAhArAthaM vA / yadAha 'devAtithi-mantrauSadha-pitrAdinimittato'pi sNpnnaa| hiMsA dhatte narake kiM punariha nAnyathA vihitA // ' [ amita. zrA., 6 / 29] iha-eSu pakSAdiSu mdhye| uktaM ca cAritrasAre-'ahiMsA pariNAmatvaM pakSaH' iti / uditaMkRSyAdyArambhadvAreNotpannam / doSaM-hiMsAdikam / vizodhya-vidhipUrvakaM prAyazcittazAstroktavidhAnena 15 nirAkRtya / suunii-putre| tadasaMbhave tattulye vaMzye'pi / atho-pakSa saMskArAnantaraM vairAgyapariNAme pratyahahiMsAkI vizuddhi prAyazcitta dvArA kI jAtI hai / pazcAt apane gharakA saba bhAra putrako sauMpakara gRha tyAga denA caryA hai aura jIvanake antameM bhojanAdikA tyAga karake dhyAnazuddhi ke dvArA AtmAkA zodhana karanA sAdhana hai| mahApurANake 38veM parva meM garbhAnvaya kriyAke varNanameM bhI aisA kahA hai // 18 // Age pakSa caryA sAdhanakA svarUpa kahate haiM maiM dharmake lie, devatAke lie, mantrasiddhike lie, auSadhake lie aura AhArake lie prANighAta nahIM karU~gA, aisI pratijJA karake maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha bhAvanAse vRddhiko prApta asatya Adise sahita hiMsAko tyAganA pakSa hai| pakSa saMskArake bAda pratidina vairAgya pariNAma bar3hanepara kRSi AdimeM lage hue hiMsA Adi doSoMkA zAstrokta vidhAnake dvArA zodhana karake aura putra para apane dhana, parivAra aura dharmAyatanoMkA bhAra sauMpakara ghara chor3anA caryA hai / punaH lage hue doSoMko prAyazcittake dvArA zuddha karake anta meM AhAra, zarIraceSTA aura zarIrakA parityAga karake nirmala dhyAnake dvArA AtmAkI zuddhi karanA sAdhana hai / / 19 // vizeSArtha-yahA~ pakSacaryA-sAdhanakA svarUpa kahA hai| pakSa meM jhUTha. corI Adi pApoMke sAtha hiMsAkA tyAga kiyA jAtA hai / yataH sAgAradharmakA prakaraNa hai ataH trasahiMsAkA hI tyAga lenA caahie| tathA mandakaSAyo bhI gRhastha cUMki gharameM rahatA hai gRhasthIke saba kAma 1. tatra pakSo hi janAnAM kRtsnahiMsAvivarjanam / maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyairupabRhitam // caryA tu devatArtha vA mantrasiddhayarthameva vA / auSadhAhAraklaptyai vA na hisyAmoti ceSTitam / / tatrAkAmakRte zuddhiH prAyazcitavidhIyate / pazcAccAtmAlayaM sUnI vyavasthApya gRhojjhanam // caryaSA gRhiNAM proktA jIvitAnte ca sAdhanam / dehAhArehitatyAgAt dhyAnazuddhayAtmazodhanam // -mahApu. 39 / 146-149 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dharmAmRta ( sAgAra) mArohati stiityrthH| uktaM ca cAritrasAre-hisAsaMbhave prAyazcittavidhinA vizuddhaH san parigrahaparityAga karaNe sati svagRhaM dharma ca vaMzyAya samarpya yAvad gRhaM parityajati tAvadasya caryA bhavatIti / ArSe'pyuktamaSTA3 viMzatitame [-STatriMzattame parvaNi garbhAnvayakriyAvarNane 'kulacaryAmanuprApto dharme dADhayamathodvahan / gRhasthAcAryabhAvena saMzrayet sa gRhIzitAm / so'nurUpaM tato labdhvA sUnumAtmabharakSamam / tatrAropitagArhasthyaH satprazAntimataH zrayet / / viSayeSvanabhiSvaGgo nityaM svaadhyaayshiiltaa| nAnAvidhopavAsaizca vRttiriSTA prazAntatA / / ' ityAdi / [mahApu0, 38 / 144, 148-149 ] caryA-darzanikAdArabhyAnumativirataM yAvadupAsakAcAraH / tathA ca vakSyati-'iti caryA gRhatyAgaparyantAmityAdi / atra suvidhimahArAjo dRSTAntaH / ante-gRhatyAgAvasAne maraNe cAsanne / tu zabdAt 'uditaM doSaM vizodhya' ityanuvRtyA'trApi yojyam / annetyAdi / IhA-zarIraceSTA / niyatakAlaM yAvajjIvaM cetyupaskAraH / 15 dhyAtyA-dhyAnena / prapaJcayiSyate caitadutaratra / 19 // karatA hai, Arambha karatA hai ataH ArambhI hiMsAko to nahIM chor3a sakatA, kevala saMkalpI hiMsA ko hI chor3a sakatA hai kyoMki ArambhI hiMsA to gRhasthako avazya hotI hai| usI saMkalpI hiMsAke cAra rUpa haiM, dharma mAnakara loga pazuoMkI bali dete haiN| jaise yajJoMke samayameM pazu homa hotA thaa| manusmRtimeM isakA vidhAna hai| kAlI Adi devatAoMke lie to Aja bhI bali pracalita hai / mantra siddhi ke lie bhI tAntrika-mAntrika manuSya takakI bali diyA karate the| auSadhi aura AhArake lie to Aja bhI pratidina karor3oM pazu mAre jAte haiN| isa taraha saMkalpI hiMsAke ye pA~ca pracalita dvAra haiM / ataH jise jainatvakA pakSahotA hai vaha sabase prathama ina pA~ca kAmoMke lie jIva vadha na karane kA niyama letA hai| isake binA vaha jaina kahalAnekA bhI pAtra nahIM hai / isake sAtha hI usameM cAra bhAvanAe~ bhI honI caahie| pahalI hai maitrI bhAvanA, saMsArake prANimAtrako apanA mitra mAnanA aura apaneko unakA mitra mAnakara eka mitrakI taraha unake duHkha aura kaSToMko dUra karanekA prayatna maitrI hai| jo guNI jana haiM, jJAnI haiM, tapasvI haiM, paropakArI haiM unake prati pramoda bhAva honA, unheM dekhate hI Anandase gadgada ho unakA sammAna Adi karanA pramoda hai| jo kaSTameM hoM, dIna duHkhI hoM, karuNA buddhise unakA sAhAyya karanA kAruNya bhAvanA hai| aura aise bhI loga hote haiM jo acchI zikSA denepara bhI ruSTa hote haiM unake prati mAdhyastha bhAva arthAt unase rAga-dveSa na karake upekSA karanA yaha cauthI bhAvanA hai / ina bhAvanAoMse ukta ahiMsAvratameM vRddhi hotI hai / isa taraha jaba vaha paripakka ho jAtA hai to apane doSoMkA prAyazcitta karake darzanika Adi pratimAke vrata pAlatA hai / arthAt jyoM-jyoM usameM rAgAdiko hInatA honese nirmala cidrUpakI anubhUti bar3hatI jAtI haiM tyoM-tyoM vaha bAhya tyAgakI ora bhI vizeSa bar3hatA jAtA hai| isa taraha darzanikase lekara anumati virata taka jitanA zrAvakAcAra hai vaha saba caryA meM garbhita hai| anumati viratake bAda vaha apane putra yA yogya dattakapara saba bhAra chor3akara ghara chor3a detA hai / yahA~ antase do abhiprAya haiM-ghara chor3a denepara aura maraNa samayameM / ghara chor3anepara kucha niyata samayake Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya ( prathama adhyAya ) atha pakSAdikalpanAdvAreNa kRtAvatArAn zrAvakasya trIn prakArAnuddizya saMkSepeNa lakSayannAhapAkSikAdibhidA tredhA zrAvakastatra pAkSikaH / taddharmagRhyasta niSTho naiSThikaH sAdhakaH svayuk // 20 // pAkSikaH - pakSeNa carati dIvyati jayati vA / taddhamaMgRhyaH tasya zrAvakasya dharmaH ekadezahiMsAviratirUpaM vrataM gRhyaH pakSaH pratijJAviSayo yasyAsau prArabdhadezasaMyamaH / zrAvakadharmasvIkArapara ityarthaH / tanniSThaH -- tatra taddharme niSThA nirvahaNaM yasyAsau ghaTamAna dezasaMyamo niraticArazrAvakadharmanirvAhapara ityarthaH / svayuk - svasminnAtmani yuk samAdhiryasyAsau niSpannadeza saMyama AtmadhyAnatatpara ityarthaH / vakSyati ca 6 'prArabdho ghaTamAno niSpannazcAhaMtasya dezayamaH / yoga iva bhavati yasya tridhA sa yogIva dezayamI // ' iti / bhadram / ityAzAdharadRbdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM dazamo'dhyAyaH samAptaH / atrAdhyAye paJcadazottarANi trizatAni aGkataH / 315 / lie bhojana, zArIrika ceSTA aura zarIrakA mamatva tyAgakara nirmala dhyAnake dvArA AtmAse rAgAdi dopoMko dUra karanA bhI sAdhana hai yaha gyArahavIM pratimAke pAlana rUpa haiM / aura marate samaya jIvana paryanta ke lie aisA karanA bhI sAdhana hai / AtmAkI zuddhi to rAgAdi doSoM ke chor3anese hI hotI hai aura usake lie aise hI zuddha dhyAnakI AvazyakatA hai jo rAgAdi doSa se dUSita na ho / dharmakA ekamAtra uddeza yahI hai ||19| 39 aba pakSa Adi bhedoMke dvArA zrAvakake tIna bhedoMkA avatAra karake saMkSepase unakA lakSaNa kahate haiM pAkSika, naiSThika aura sAdhakake bhedase zrAvaka ke tIna bheda haiM / unameM se jo ekadeza hiMsA viratirUpa zrAvaka dharmakA pakSa letA hai arthAt usakA pAlana karanA svIkAra karatA hai. vaha pAkSika hai / aura jo usameM niSThA rakhatA hai arthAt niraticAra zrAvaka dharmakA niSThApUrvaka nirvAha karatA hai vaha naiSThika hai / jo apanemeM samAdhi lagAtA hai arthAt samAdhipUrvaka maraNa sAdhatA hai vaha sAdhaka hai ||20|| vizeSArtha - pahalA bheda desasaMyamakI prArambhika avasthAko batalAtA hai, dUsarA bheda usakI madhyama avasthAko batalAtA hai aura tIsarA bheda usakI pUrNadazAko batalAtA hai ||20|| isa prakAra paM. AzAdhara racita dharmAmRtake antargata sAgAradharmAmRta kI svopajJasaMskRta TakAnusAriNI hindI TIkAmeM prArambhase dasavA~ aura sAgAra dharmakI apekSA prathama adhyAya samApta huA // 3 9 12 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) atha pAkSikAcAraM prapaJcayitukAmaH prathamaM tAvadyAdRzasya bhavyasya sAgAradharmAbhyupagamo dharmAcAryairabhyanu3 jJAyate tAdRzaM taddarzayannAha tyAjyAnajasraM viSayAn pazyato'pi jinaajnyyaa| mohAttyaktumazaktasya gRhidharmo'numanyate // 1 // pazyata:-pratipadyamAnasya / etena samyagdarzanazuddhasyetyuktaM syAt / mohAt-pratyAkhyAnAvaraNalakSaNacAritramohodrekAt / yadAha "viSayaviSamAzanotthitamohajvarajanitatIvratRSNasya / niHzaktikasya bhavataH prAyaH peyAdyupakramaH zreyAn // [ isa prakAra pahale adhyAyameM sAgAra dharmakI sUcanA mAtra karake vistArase pAkSika zrAvakakA AcAra kathana karanekI icchAse granthakAra sabase prathama jisa prakArake bhavya jIvako dharmAcAryoMne sAgAradharma pAlanekI anujJA dI hai, usako batalAte haiM __ jinendradevakI AjJAse iSTa strI Adi viSayoMko na sevane yogya jAnate hue bhI jo pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka cAritra mohake tIvra udayake kAraNa tyAganemeM asamartha haiM unheM dharmAcArya gRhastha dharma pAlanekI anujJA dete haiM // 1 // vizeSArtha-puruSArthasiddhayupAyake prArambhameM AcArya amRtacandajIne kahA hai ki munIivaroMko vRtti alaukika hotI hai vaha pApa kriyAse yukta AcArase vimukha aura sarvathA viratirUpa hotI hai / yataH zrAvakakA AcAra pApakriyAse milA hotA hai ataH muni usase vimukha hokara kevala nijasvarUpakA anubhava karate haiN| isIliye ve gRhasthAcArakA upadeza na dekara samastaviratirUpa munidharmakA hI upadeza dete haiN| kintu bAra-bAra samastavirati rUpa munidharmakA upadeza denepara bhI jo grahaNa nahIM karatA use zrAvaka dharmakA upadeza karate haiN| kintu jo alpa buddhi muni muni dharmakA upadeza na dekara gRhastha dharmakA hI upadeza karatA hai use jinAgamameM daNDake yogya kahA hai kyoMki isa taraha munidharmakA kathana na karake gRhastha dharmakA kathana karanese zrotA yadi munidharma dhAraNa karaneke lie utsAhita ho to usa durbuddhike 1. 'anusaratA padametat krmbitaacaarnitynirbhimukhaa| ekAntaviratirUpA bhavati munInAmalaukiko vRttiH / / bahuzaH samastaviratiM pradarzitAM yo na jAtu gRhNAti / tasyaikadezaviratiH kathanIyAnena bIjena // yo yatidharmamakathayannupadizati gRhasthadharmamalpamatiH / tasya bhagavatpravacane pradarzitaM nigrahasthAnam // . akramakathanena yataH protsahamAno'tidUramapi ziSyaH / apade'pi sampratRptaH pratArito bhavati tena durmatinA' |-purussaarth. 16-19 / . Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M . ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) anumanyate-ekadezaviratimahaM kariSyAmIti pratipadyamAno gRhI sUribhiromityanujJAyata ityarthaH / etena sthAvarabadhAnumatidoSAnuSaGgo'cAryANAM parihRto bhavati / tathA coktam 'sarvavinAzI jIvanasahananaM tyAjyate yato jainaiH / sthAvarahananAnumatistataH kRtA taiH kathaM bhavati // ' [ amita. zrA., 6 / 18 ] // 1 // atha pAkSikasya nirmalasamyaktvapUrvAnaSTau mUlaguNAnanuSTheyatayA pratiSThApayitumAha tatrAdau zraddadhajjainomAjJAM hiMsAmapAsitum / madyamAMsamadhUnyujjhetpaJcakSIriphalAni ca // 2 // jainImAjJAm 'vikalpasukhasaMtuSTo vimukhaH svAtmaje sukhe / guJjAnnitApasantuSTazAkhAmRgasamo janaH / / ' [ 'mAMsAziSu dayA nAsti na satyaM madyapAyiSu / AnRzaMsyaM na maryeSu madhUdumbaraseviSu // ' [ soma. upA., 293 zlo. ] dvArA gRhastha dharma meM hI santuSTa hokara raha jAnese ThagA jAtA hai| ataH Upara kahA hai ki dharmAcArya use hI gRhastha dharma pAlana karanekI anujJA dete haiM jo samyagdarzanase zuddha honese yaha jAnatA hai ki vItarAga sarvajJadevakA zAsana anallaMghya hai aura usameM saMsArake viSayoMko tyAjya kahA hai| kintu aisA jAnate hue bhI usane apane avicArita kAryoMke dvArA jo cAritra mohanIya karmakA bandha kiyA huA hai usake tIvra vipAkase vaha unheM chor3ane meM asamartha hotA hai| anantAnubandhI kaSAyase jo paratantra hote haiM ve to viSayoMko sevanIya hI mAnate haiN| ve mithyAdRSTi hote haiM, unakI yahA~ bAta nahIM hai| jo usase chUTakara yaha to dRr3ha AsthA rakhate haiM ki ye sevanIya nahIM haiM kintu chor3ane meM asamartha hote haiM, ve niyama karate haiM ki maiM ekadezaviratiko arthAt zrAvakake AcArako paaluuNgaa| aura AcArya unheM anujJA dete haiN| isase AcAryapara yaha doSAropaNa bhI nahIM ho sakatA ki unhoMne zrAvakako sthAvara jIvoMkA ghAta karanekI anumati dI hai / ataH ThIka hI kahA hai ki jo vyakti saba prakArakI hiMsAmeM Asakta hai usase yadi jainAcArya trasahiMsAkA tyAga karAte haiM to yaha kaise kahA jA sakatA hai ki unhoMne sthAvara jIvoMko mAranekI svIkRti dI hai| ve to usase sabhI prakArakI hiMsA chur3AnA cAhate haiM // 1 // ___aba samyagdarzanase vizuddha pAkSika zrAvakako ahiMsAkI siddhike lie madya Adike tyAgameM lagAte haiM gRhastha dharmameM sabase pahale jinAgamakI AjJAkA zraddhAna karate hue hiMsAko chor3aneke lie deza saMyamakI ora unmukha pAkSika zrAvakako madya, mAMsa, madhu, pA~ca kSIriphaloMko aura 'ca' zabdase liye gaye makkhana, rAtribhojana aura binA chane jala Adiko chor3anA he||2|| vizeSArtha-yahA~ yaha bAta dhyAnameM rakhanekI hai ki jaba gRhastha samyagdarzanase vizuddha hotA hai taba ahiMsAkI siddhike lie madya-mAMsa AdikA tyAga karatA hai / madya-mAMsa Adike tyAgakA samyagdarzanase koI sambandha nahIM hai| hA~, samyaktva honepara usakI unase aruci ho jAtI hai / jaina gharAnoMmeM madya-mAMsakA sevana na karanA kuladharma hai| isI taraha jenetara bhI bahuta-se aise dhArmika gharAne haiM jaise, vaiSNava Adi, unameM bhI madya-mAMsakA sevana nahIM hai| kintu isase unheM pAkSika zrAvaka nahIM mAnA jA sktaa| pAkSika zrAvakakI zreNI meM to vahI AtA sA.-6 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m dharmAmRta ( sAgAra) ityAdikAm / etenedamuktaM bhavati tattAdRgjinAjJAzraddhAnenaiva madyAdiviratiM kurvan dezavratI syAt na kuladharmAdibuddhayA / 'ca' anena navanIta-rAtribhukyagAlitapAnIyAdikamanuktaM samuccIyate // 2 // atha svamataparamatAbhyAM mUlaguNAn vibhajate aSTaitAn gRhiNAM mUlaguNAn sthUlavadhAdi vaa| phalasthAne smaret dyUtaM madhusthAna ihaiva vA // 3 // etAn-upAsakAdhyayanAdi zAstrAnusAribhirasmAbhiH pUrvamanuSTheyatayopadiSTAn / uktaM ca yazastilake 'madyamAMsamadhutyAgAH sahodumbarapaJcakaiH / aSTAvete gRhasthAnAmuktA mUlaguNAH zrute // ' [ so. upA. 270 zlo. ) phalasthAne-paJcodumbaraphalaprasaGge tannivRttI vaa| madyamAMsamadhu virati trayaM paJcANuvratAni cASTI mUlaguNAnItyartha" bhagavantaH svAmisamantabhadrapAdAHhai jo jina vacanoMpara zraddhAna karake madya-mAMsa AdikA tyAga karatA hai| mAtra kula paramparAse unakA sevana karane mAtrase pAkSika zrAvaka nahIM ho sktaa| ataH jaina gharAnoM meM janma lenevAloMko bhI jinAgamake kathanako jAnakara aura usapara zraddhA rakhakara niyamAnusAra madyAdikA tyAga karanA caahie| kevala na sevana karanese ve vratI nahIM mAne jA skte| jo madyAdikA niyamAnusAra vrata letA hai vaha phira kusaMgati meM par3akara bhI madyAdikA sevana nahIM krtaa| kintu jo apane gharake kAraNa madyAdi kA sevana nahIM karate ve saMgati doSase usakA sevana karane lagate haiN| Aja yahI ho rahA hai| hoTaloMke khAna-pAnase, kula dharma buddhise madyamAMsakA sevana na karanevAle bhI sevana karane lagate haiN| hiMsAke do prakAra haiM-bhAva hiMsA aura drvyhiNsaa| madyAdike sevanameM anurAga honA bhAvahiMsA hai aura madyapAnase usameM rahanevAle jIvoMkA ghAta honA yA mAMsake lie jI vadha honA dravyahiMsA hai| ina donoM hI prakArakI hiMsAko chor3anese hI ahiMsAkI siddhi ho sakatI hai aura usIke lie sabase prathama yaha sthUla tyAga karAyA gayA hai| kSIriphala kahate haiM-bar3a, pIpala, pAkara, gUlara aura kaThUmarake phloNko| inameM sAkSAt trasajIva pAye jAte haiM / isIse gUlarakA eka nAma jantu phala bhI hai / aMjIra bhI inhIMkI jAtikA hai| trasahiMsAse bacane ke lie inakA tyAga karAyA jAtA hai / / 2 / / aba granthakAra apane tathA anya AcAryoM ke matase mUlaguNoMko kahate haiM AcArya madya, mAMsa, madhu aura pA~ca udumbara phaloMke tyAgako gRhasthoMke ATha mUlaguNa mAnate haiM / athavA pA~ca phaloMke tyAgake sthAnameM pA~ca sthUla hiMsA Adike tyAgako gRhasthoMke mUlaguNa kahate haiM / athavA madya, mAMsa, madhu tathA pA~ca sthUla hiMsA Adike tyAgarUpa ATha mUla guNoMmeM hI madhuke sthAnameM jueke tyAgako ATha mUlaguNa mAnate haiM // 3 // vizeSArtha-AcArya kundakunda aura umAsvAmIne apane zrAvakAcArake varNanameM mUla guNakA koI nirdeza nahIM kiyaa| zvetAmbara sAhityameM bhI zrAvakake mUlaguNoMkI koI carcA nahIM hai| sabase prathama AcArya samantabhadrake ratnakaraNDa zrAvakAcArameM zrAvakake ATha mUlaguNa kahe haiN| ve haiM-madya, mAMsa, madhuke tyAgake sAtha pA~ca aNuvrata / inhIMko granthakArane 'vA' zabdase sUcita kiyA hai| inhIM aSTa mUla guNoMmeM madhuke sthAnameM juAkA 1. 'udumbaro jantuphalo'-amarakoSa 2 / 4 / 22 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya) 43 'madyamAMsamadhutyAgaiH sahANuvratapaJcakam / aSTau mUlaguNAnAhueNhiNAM shrmnnottmaaH|| [ ratna. zrA., 66 zlo. ] 'smaret' etena sarvatra yamaniyamAdau muktyaGge smaraNapareNa bhavitavyamiti lakSayati / dyuutmityaadi| ihaiva-asminneva svAmyuktASTamUlaguNapakSe madhusthAne dyUtaM smaret / tathA coktaM mahApurANe 'hiMsAsatyasteyAdabrahmaparigrahAcca bAdarabhedAt / dyUtAnmAMsAnmadyAdvirati gRhiNo'STa santyamI mUlaguNAH // ' [ cAritrasAra., pR. 61 ] // 3 // tyAgakara madya, mAMsa aura dyUta tathA sthUla hiMsA, sthUla jhUTha, sthUla corI, sthUla abrahma aura sthUla parigrahakA tyAga ye ATha mUla guNa granthakArane mahApurANake matase kahe haiN| aura pramANa rUpase zloka bhI uddhRta kiyA hai| kintu mahApurANake mudrita saMskaraNoMmeM vaha zloka nahIM miltaa| cAritrasArameM yaha zloka uddhRta hai aura vaha bhI mahApurANake nAmase / jJAta hotA hai, AzAdharajIne bhI use vahIMse uddhRta kiyA hai / mahApurANa meM to vratAvataraNa kriyA meM madhu-mAMsake tyAga tathA paMca udumbaroMke tyAga aura hiMsAdi viratiko sArvakAlika vrata kahA hai| mUlaguNakA bhI nAma nahIM hai| na madhuke sthAnameM juekA hI tyAga karAyA hai| Age jo pA~ca aNuvratoMke sthAnameM pA~ca udumbara phaloMke tyAgako aSTa mUla guNoMmeM liyA gayA usakA prArambha mahApurANase hI huA pratIta hotA hai| puruSArtha siddhayupAyameM bhI sarvaprathama hiMsAke tyAgIko madya, mAMsa, madhu aura pA~ca udumbara phaloMko chor3anekA vidhAna hai kintu unheM mUlaguNa zabdase nahIM kahA hai| sabase prathama puruSArtha siddhayapAyameM hI ina AThoMmeM honevAlI hiMsAkA spaSTa kathana milatA hai aura inheM aniSTa, dustara aura pApake ghara kahA hai tathA yaha bhI kahA hai ki ina AThoMkA tyAga karanepara hI samyagdRSTi jIva jinadharmakI dezanAkA pAtra hote haiN| isake bAda AcArya somadevane apane upAsakAcArameM aura AcArya padmanandine paMcaviMzatikAmeM spaSTa rUpase ina AThoMke tyAgako mUlaguNa kahA hai aura unhIMkA anusaraNa AzAdharajIne kiyA hai / AcArya amitagatine jo AcArya somadeva aura padmanandike madhya meM hue haiM, apane zrAvakAcArameM ina AThoMke sAtha rAtri-bhojanakA bhI tyAga Avazyaka mAnA hai kintu unheM mUlaguNa zabdase nahIM kahA / devasenake bhAvasaMgraha meM bhI (gA.356) aSTa mUla gaNakA nideza hai| zivakoTikI ratnemAlAmeM eka vizeSatA hai usameM madya, mAMsa aura madhuke tyAgake sAtha pA~ca aNuvratoMko aSTa mUla guNa kahA hai| aura pA~ca udumbaroMke tyAgavAle aSTa mUla guNako bAlakoMke kahA hai| paM. AzAdharake uttarakAlIna medhAvIne apane zrAvakAcArameM madyAdi tIna 1. 'madhumAMsaparityAgaH paJcodumbaravarjanam / hiMsAdiviratizcAsya vrataM syAt sArvakAlikam' / -38.122 / 2. 'madyaM mAMsaM kSaudraM paJcodumbaraphalAni yatnena / hiMsAvyuparatikAmarmoktavyAni prathamameva // aSTAvaniSTadustaraduritAyatanAnyamUni parivartya / jinadharmadezanAyA bhavanti pAtrANi shuddhdhiyH|| -puruSArtha., 61 tathA 74 zlo. 3. 'tyAjyaM mAMsaM ca madyaM ca madhUdumbarapaJcakam / aSTau mUlaguNAH proktA gRhiNo dRSTipUrvakAH' / -padma. paJca. 6123 4. 'madyamAMsamadhurAtribhojanaM kSIravRkSaphalavarjanaM tridhaa| kurvate vratajighRkSayA budhAstatra puSyati niSevite vratam ||-ami. zrA. 501 5. 'madyamAMsamadhutyAgasaMyuktANuvratAni nuH / aSTau mUlaguNAH paJcodumbarazcArbhakeSvapi ||'-shi. ratna. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmata ( sAgAra) __ atha madyasya jantubhUyiSThatAnuvAdapurassaramupayoktRNAmubhayalokabAdhakatvamupadarzayannavazyatyAjyatAmabhidhatteyadItyAdi yadekabindoH pracaranti jIvA zcettat trilokIpi pUrayanti / yadviklavAzcemamamuM ca lokaM yasyanti tatkazyamavazyamasyet // 4 // uktaM ca 'madyaikabindusaMpannAH prANinaH pracaranti cet / pUrayeyurna saMdehaH samastamapi viSTapam // ' [ so. upA., 275 zlo.] yadviklavA:-yena mohitamatayaH / imam-iha lokam / yasyanti-bhraMzayanti, zreyorahitaM kurvantItyarthaH / kazyaM-madyam / asyet-tyajet / uktaM ca 'manomohasya hetutvAnnidAnatvAcca durgateH / madyaM sadbhiH sadA tyAjyamihAmutra ca doSakRt // ' [ so. upA., 276 zlo. ] api ca 'madye moho bhayaM zokaH krodho mRtyuzca saMzritaH / sonmAdamadamUIyAH sApasmArApatAnakAH / / vivekaH saMyamo jJAnaM satyaM zaucaM dayA kSamA / madyAtpravIyate sarvaM tRNyA vahnikaNAdiva / ' [ ] // 4 // tathA pA~ca udumbara phaloMke sAticAra tyAgako aSTa mUla guNa kahA hai| aura paM. rAjamallane apanI paMcAdhyAyIke uttarArdhameM ATha mUla guNoMkA kathana karate hue unake bAre meM jo vizeSa kathana kiyA hai vaha isa prakAra hai ki 'vratadhArI gRhasthoMke ATha mUla guNa hote haiN| kahIM-kahIM avratiyoMke bhI hote haiM kyoMki ye sarvasAdhAraNa haiN| ye ATha mUla guNa svabhAvase yA kulaparamparAse cale Ate haiN| inake binA na samyaktva hotA hai aura na vrata / inake binA jaba jIva nAmase bhI zrAvaka nahIM ho sakatA taba pAkSika, naiSThika aura sAdhakakI to bAta hI kyA hai| jisane madya, mAMsa aura madhukA aura pA~ca udumbara phaloMkA tyAga kara diyA hai vaha nAmase zrAvaka hai| tyAga na karanepara nAmase bhI zrAvaka nahIM hai|' isa taraha vividha zrAvakAcAroMmeM aSTa mUla guNoMke sambandhameM vivecana milatA hai / / 3 / / aba madya meM jIvoMkI bahulatA honese usake sevana karanevAle isa loka aura paralokako naSTa karate haiM, yaha batalAkara usako avazya chor3anekA Agraha karate haiM jisa madyakI eka badase yadi usameM paidA honevAle jantu bAhara phaila to samasta saMsAra unase bhara jAye / tathA jisa madyako pIkara unmatta hue prANI apane isa janma aura dUsare janmako bhI duHkhamaya banA lete haiM, usa madyako avazya chor3anA cAhie // 4 // 1. 'tatra mUlaguNAzcASTau gRhiNAM vratadhAriNAm / kvacidavatinAM yasmAt sarvasAdhAraNA ime // nisargAdvA kulAmnAyAdAyAtAste guNAH sphuTam / tadvinA na vrataM yAvat samyaktvaM ca tathAGginAm // etAvatA vinApyeSaH zrAvako nAsti nAmataH / kiM punaH pAkSiko gUDho naiSThikaH sAdhako'thavA / / madyamAMsamadhutyAgI tyaktodumbarapaJcakaH / nAmataH zrAvakaH khyAto nAnyathA'pi tathA gRhii|| -paJcAdhyAyI, utta. 723-726 shlo.| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) atha madyapAnasya dravyabhAvahiMsAnidAnatvamanUdya tannivRttipravRttizIlAnAM guNadoSo dRSTAntadvAreNa spaSTayannAha pote yaMtra rasAGgajIvanivahAH kSipraM mriyante'khilAH __kAmakrodhabhayabhramaprabhRtayaH sAvadha mudyanti ca / tanmayaM vratayanna dhUrtilaparAskandIva yAtyApadaM cAraM caranmajjati // 5 // uktaM ca 'samutpadya vipadyeha dehino'nekazaH kila / madyIbhavanti kAlena manomohAya dehinAm // [ so. upA., 274 zlo.] bhramaH-mithyAjJAnaM zarIrabhramaNaM ca / sAvadhaM-pApena nindayA vA saha / uktaM ca 'abhimAnabhayajugupsA-hAsyAratikAma-zoka-kopAdyAH / hiMsAyAH paryAyAH sarve'pi ca narakasannihitAH // [ puruSArtha., 64 zlo. ] vratayan -vrataM kurvan / amadyapakulajAto'pi devAdisAkSikaM nivartayannityarthaH / tilaparAskandIva- 12 dhUrtilanAmA coro yathA / uktaM ca 'hetuzuddheH zrutervAkyAtpItamadyaH kilekapAt / mAMsa-mAtaGgikAsaGgamakaronmUDhamAnasaH // ' [so. upA., 277 zlo. ] // 5 // " aba madyapAnako dravyahiMsA aura bhAvahiMsAkA kAraNa batalAkara usako pInevAleke doSa aura nahIM pInevAleke gaNa daSTAnta dvArA spaSTa karate haiM jisa madyake pIte hI madyake rasase paidA honevAle tathA madyameM rasa paidA karanevAle jIvoMke samUha madyapAna karate hI tatkAla mara jAte haiM tathA pApa aura nindAke sAtha kAma, krodha, bhaya, bhrama pramukha doSa utpanna hote haiM, usa madyakA vrata lenevAlA dhUrtila nAmaka corakI taraha vipattimeM nahIM pdd'taa| aura usa madyako pInevAlA manuSya ekapa nAmake saMnyAsIkI taraha durAcAra karatA huA durgatike duHkhameM DUbatA hai // 5 // _ vizeSArtha-madyapAnase manuSyakA mana ApemeM nahIM rhtaa| vaha madahoza hokara dharmako bhUla jAtA hai / aura dharmako bhUla jAnepara use pApa karate hue saMkoca nahIM hotA / isake sAtha hI madyameM jIvoMkI utpatti avazya hotI hai, unake binA madya taiyAra nahIM hotA / aura madyapAnase ve saba mara jAte haiN| isa taraha madyapAnameM dravyahiMsA to hotI hI hai| sAtha hI madya pInese kAma satAtA hai, strIke sAtha ramaNa karanekI icchA paidA hotI hai / sira cakarAtA hai| mUcchita hokara gira par3atA hai| kutte usake mukhameM mUtra kara jAte haiN| cora vastrAdi hara lete haiN| duniyA usapara ha~satI hai| jinake kulameM zarAba nahIM pI jAtI, unheM bhI deva-gurukI sAkSIpUrvaka madyapAna na karanekA niyama lenA caahie| niyama lenevAlA dhUrtila nAmaka corakI taraha 1. 'rasajAmAM ca bahUnAM jIvAnAM yoniriSyate madyam / madyaM bhajatAM teSAM hiMsA sNjaayte'vshym||-purussaarth. 63 zlo. / 2. srk-mu.| 3. puruSArthasi. 62-64 zloka / 4. amita. zrA. 5 / 2-12 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharmAmRta ( sAgAra ) athAcAra vizuddhigavitAnAM pizitAzanaM gaImANaH prAha 'sthAneznantu palaM hetoH svatazcAzuci kshmlaaH| zvAdilAlAvadapyadhuH zucimmanyAH kathannu tat // 6 // sthAne-yuktam / hetoH-zukrazoNitalakSaNAt kAraNAt / svataH-svabhAvena / azuciamedhyabIjamamadhyasvabhAvaM cetyarthaH / / uktaM ca 'zukrazoNitasaMbhUtaM viSThArasavivardhitam / lohitaM styAnatAmAptaM (?) kauzliyAdakrimiH palam / / ' [ ] __ api ca 'bhakSayanti palamastacetanAH saptadhAtumayadehasaMbhavam / yadvadanti ca zucitvamAtmanaH kiM viDambanamataH paraM budhAH / / ' [ amita. zrA., 5 / 22] 'atti yaH kRmikulAkulaM palaM pUyazoNitavasAdimizritam / tasya kiMcana na sArameyataH zuddhabuddhibhiravekSate'ntaram // ' [ ami, zrA. 5 / 18] kshmlaa:-jaatikulaacaarmlinaaH| zvAdilAlAvat-kukkuracitraka-zyenAdimukhasrAvayuktaM tattulyaM vA / adyuH-khAdeyuH / garthe'tra saptamI / garhAmahe / anyAyametadityarthaH / zucimanyAH-AcAravizuddhamAtmAnaM manyamAnAH / uktaM ca 'aho dvijAtayo dharma zocyamUlaM vahanti ca / saptaghAtakadehitaM (?) mAMsamaznanti caadhmaaH||' [ prANoMse hAtha nahIM dhotaa| aura madyapAyI ekapa nAmaka saMnyAsIko taraha agamyAgamana aura abhakSya bhakSaNa karake durgatimeM bhramaNa karatA hai| ina donoMkI kathAe~ somadevake upAsakAcArameM (pR. 130-132) varNita haiM / / 5 // Age AcAravizuddhikA garva karanevAloMke mAMsabhakSaNakI nindA karate haiM mAMsa svabhAvase bhI apavitra hai aura kAraNase bhI apavitra hai| aise apavitra mAMsako jAti aura kulake AcArase hIna nIca loga khAyeM to ucita ho sakatA hai| kintu apaneko vizuddha AcAravAn mAnanevAle kuttekI lArake tulya bhI usa mAMsako kaise khAte haiM / yahI Azcarya hai // 6| . vizeSArtha-sthUla prANIkA ghAta hue binA mAMsa paidA nahIM hotaa| aura sthUla prANIkI utpatti mAtA-pitAke raja aura vIryase hotI hai| ataH mAMsakA kAraNa bhI apavitra hai aura mAMsa svayaM apavitra hai / usapara makkhiyA~ bhinabhinAtI haiM, cIla-kaue use dekhakara ma~DarAte haiM / kasAIkhAneko dekhanA bhI kaThina hotA hai| aise ghRNita mAMsako Ajake sabhya loga to hoTaloMmeM baiThakara khAte hI hai| kintu gaMgA snAna karake kisIse chu jAneke bhayase gIlI dhotI pahane aura hAthameM mAMsakA jholA liye AcAravAna logoMko dekhA jA sakatA hai jo mAMsa1. 'svabhAvAzuci durgandhamanyApAyaM durAspadam / santo'danti kathaM mAMsaM vipAke durgatipradam // -soma. upA., 279 zlo. 1 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) kiM ca, prANighAtAjjAtamAmiSamaznatAM hiMsAyA avazyaM bhAvAt kautaskutI pavitratA syAt ? yadAha 'na vinA prANividhAtAnmAMsasyotpattiriSyate yasmAt / mAMsaM bhajatastasmAtprasaratyanivAritA hiMsA // ' [puruSArtha. 62 zlo. ] tathA 'ye bhakSayantyanyapalaM svakIyapalapuSTaye / ta eva ghAtakA yanna vada ko bhakSakaM vinA // ' [ api ca 'hantA palasya vikretA saMskartA bhakSakastathA / kretA'numantA dAtA ca ghAtakA eva yanmanuH // anumantA vizasitA nihantA kryvikryii| saMskartA copahartA ca khAdakazceti ghaatkaaH|' [ manusmR. 5 / 51 ] vizasitA-hatasyAGgavibhAkSakaM [-vibhAjakaH] vinA / A gakaraH (?) upahartA--pariveSTA / tato 12 durantanarakanivAsAyANuzo'pi pizitasyAzanamAmananti / tadAha 'tilasarSapamAtraM yo mAMsamaznAti maanvH| sa zvabhrAnna nivarteta yAvaccandradivAkarau // ' [ tadidamunmattabhASitamiva manorvacaH 'na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune| pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA // ' [ manusmR. 5 / 56 ] iti / yeSAM nivRttirmahAphalA teSAM pravRttirna doSavatIti svavacanavirodhAviSkaraNAt / 'mAM sa bhakSayitA'mutra yasya mAMsamihAmyaham / etanmAMsasya mAMsatve niruktaM manurabravIt // ' [ manu. 5.55] iti ca pUrvAparavirodhoktiH / tadvadidamapi ca smRtikArANAM vAkyaM mahAvilasitameva 'krItvA svayaM vA'pyutpAdya paropahetameva vaa| devAn pitRn samabhyarcya khAdanmAMsaM na duSyati // [ manu. 5 / 32 ] iti / bhakSaNameM bhI dharma mAnate haiN| vedake adhyetA vaidika vidvAnoMne likhA hai ki RgvedameM devatAoMke lie bailakA mAMsa pakAnekI ora kaI saMketa diye gaye haiN| prAcIna dharmasUtroMmeM bhojana evaM yajJake lie jIvahatyAkI vyavasthA hai| bRhadAraNyakopaniSadeM jo buddhimAna putra utpanna karanA cAhatA hai usake lie baila yA sA~Da yA kisI anya pazuke mAMsako cAvala aura ghImeM pakAnekA nirdeza hai (6 / 4 / 18) / dharmasUtroMmeM kucha pazuoM-pakSiyoM evaM machaliyoMke mAMsa ke bhakSaNake sambandhameM niyama diye gaye haiN| inhIMko lakSya karake granthakArane ukta kathana kiyA pratIta hotA hai / AcArya somadevane bhI likhA hai ki 'mAMsa svabhAvase hI apavitra hai, durgandhase bharA hai, dUsaroMkI hatyAse utpanna hotA hai tathA kasAIke ghara jaise khoTe sthAnase prApta hotA hai| aise mAMsako bhale AdamI kaise khAte haiN| yadi jisa pazuko hama mAMsake lie mArate haiM 1. mAMsatvaM pravadanti mniissinnH|-mnu. 5 / 55 / 2. paropakRtameva vA / devAn pitUMzcArcayitvA-manu. / 3. dharmazAstrakA itihAsa, 1 bhAga, pR. 420 Adi / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra ) devAnAmamRtAhAratvAt pitRRNAM ca putrAdivitIrNena saMbandhAsaMbhavAt / mAMsakhAdanasya dravyabhAvahiMsAmayatvena durgatiduHkhaikaphalakalmaSasambhArakAraNatvAt / na caitad vedavihitatvAdanavadyaM tadvAkyAnAmaprAmANikatvena 3 pratyayasya kartumazakyatvAt / yadAha 9 12 15 18 48 'sparzo medhyabhujAMgavAmaghaharo vandyA visaMjJA drumAH, svarga - zvagavadAneti ca pitRn vipropabhuktAzanam / AptA chadmaparAH surAH zikhihute prINAti devAn haviH, _ sphItaM phalgu ca valgu ca zrutigirAM ko veti lIlAyitam // ' [ etenaiSAmapi smRtivAkyAnAmaprAmANikatvameva samarthitaM syAt'tilairbIhiyavairmAradbhirmUlaphalena vA / dattena mAsaM prIyante vidhivat pitaro nRNAm // dvI mAsI matsyamAMseta trIn mAsAn hAriNena tu / aurabhreNAtha caturaH zAkuneneha paJca tu // ' [ manu. 3 / 267-68 ] aurabheNa meSasambandhinA, zAkunena iti AraNyakukkuTAdisaMbandhina ityarthaH / ' SaNmAsAMrachAgamAsena pArvateneha sapta vai / aSTAveNasya mAMsena rauraveNa naveva tu // ' [ manu. 3 / 269 ] pRSatena - ruraNamRgajAti........ vacanAH / 'daza mAMsAstu tRpyanti varAhamahiSAmiSaiH / zazakUrmayostu mAMsena mAsenekAdazaiva tu // saMvatsaraM tu gavyena payasA pAyasena tu / vArSINasasyamAMsena tRptirdvAdazavArSikI // [ ] dUsare janma meM vaha hame na mAre yA mAMsake binA jIvana hI na raha sake to prANI na karane yogya jIvahatyA bhale hI kare / kintu aisI bAta nahIM hai, mAMsa ke binA bhI manuSyoMkA jIvana calatA hai / ' manusmRtimeM mAMsa bhakSaNakA vidhAna bhI milatA hai aura virodha bhI / virodha meM likhA hai - jo vyakti pazuko mAranekI sammati detA hai, jo pazuvadha karatA hai, jo usake aMgaaMga pRthaka karatA hai, jo mAMsa becatA yA kharIdatA hai, jo pakAtA hai, jo parosatA hai, aura jo khAtA hai. ye sabhI mAraneke aparAdhI haiM- (5/51) / kintu Age hI likhA hai- 'na mAMsabhakSaNa meM doSa hai, na madyapAna meM aura na maithuna- sevanameM / ye to prANiyoMkI pravRttiyA~ haiM / kintu inakI nivRttikA mahAphala hai / ' jinake tyAgakA mahAphala hai unakA sevana nirdoSa kaise ho sakatA hai / yaha svavacana virodhA hai / ] Age kahA hai- 'kharIdakara yA svayaM utpanna karake yA dUsarese utpanna karAkara devatA aura pitaroMkI pUjApUrvaka jo mAMsa khAtA hai vaha doSakA bhAgI nahIM hotA / ' devatA to amRtapAna karate haiM aura putrake dAnase mare hue pitaroMkA koI sambandha nahIM rhtaa| mAMsabhakSaNa meM to dravyahiMsA, bhAvahiMsA donoM hotI haiM ataH vaha durgatimeM le jAnevAle pApakA hI kAraNa hai / kahA jAtA hai ki vedavihita hiMsAmeM pApa nahIM hai / kintu isa prakArake vacana prAmANika na honese unapara vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / kahA hai- 'jJAnahIna vRkSa pUjya 1. tRpyanti - manu. | Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) gavyeneti mAMsena kecit sambadhnanti / vArSINaso jaracchAgaH, yasya pivato jalaM trINi spRzanti jihvA karNau ca / yadAha 'tri pivantvindriyakSiNaM (?) zvetaM vRddhamajApatim / vArSINasaM tu taM prAhuryAjJikAH pitRkarmasu // ' iti / [ etenedamapi zAkyavAkyaM pratyuktam 'mAMsasya maraNaM nAsti nAsti mAMsasya vedanA / vedanAmaraNAbhAvAt ko doSo mAMsabhakSaNe // ' iti / [ mRgalAvakamUSikAdIn prativadhabuddhenivAratvAt / taduktam 'mAMsAsvAdanalubdhasya dehino dehinaM prati / hantuM pravartate buddhiH zAkinya iva durdhiyaH / / ' [ ] // 6 // atha svayameva paJcatvaM prAptasya paJcendriyasya matsyAderbhakSaNamadUSaNamutprekSamANAn pratyAha hiMsraH svayaM mRtasyApi syAdaznanvA spRzan palam / pakkApakvAhi tatpezyo nigotaughasutaH sadA // 7 // haiM, yajJameM bakarekA balidAna karanese svargakI prApti hotI hai| brAhmaNoMko bhojana karAnese pitaroMkI tRpti hotI hai, chalI deva Apta hai / AgameM havi DAlanese deva prasanna hote haiM, vedake ina vyartha vacanoMkI lIlA kauna jAnatA hai|' __isase smRtikA nimna kathana bhI aprAmANika hI siddha hotA hai| tila, jau, dhAnya, ur3ada, mUla, phala denese pitara eka mAsa taka tRpta rahate haiN| machalIke mAMsase do mAsa taka, hariNake mAMsase tIna mAsa taka, meDheke mAMsase cAra mAsa taka, jaMgalI murge Adike mAMsase pA~ca mAsa taka, bakare ke mAMsase chaha mAsa taka, ruru mRgake mAMsase sAta mAsa taka, aiNa mRgake mAMsase ATha mAsa taka aura raurava mRgake mAMsase nau mAsa taka, suara aura bhaiseke mAMsase dasa mAsa taka aura kharagoza tathA kachuveke mAMsase gyAraha mAsa taka aura zveta vRddha bakareke mAMsase bAraha varSa taka pitara tRpta hote haiN| ___ bauddhoMkA kahanA hai--sAMsa to jar3a hai, na vaha maratA hai, na use kaSTa hotA hai| jaba vedanA aura maraNa donoM hI nahIM hote to mAMsa-bhakSaNameM kyA doSa hai ? aisA mAnanese to jIvoMko ghAta karanekI bhAvanA hI bar3hatI hai, usake binA jar3a mAMsa paidA nahIM hotaa| kahA haimAMsake svAdakA lobhI prANI dUsare prANiyoMko mArane meM pravRtta hotA hai| ataH mAMsa-bhakSaNa nindya hai / / 6 / / kinhIMkA kahanA hai ki svayaM hI mare hue paMcendriya prANIkA mAMsa khAne meM koI doSa nahIM hai| unako lakSa karake kahate haiM svayaM mare hue bhI maccha, bhaiMsA Adike mAMsako khAnevAlA aura chUnevAlA bhI hiMsaka hai ; kyoMki usa mAMsakI pakI huI aura binA pakI DaliyoMmeM sadA nigodiyA jIvoMke samUha utpanna hote rahate haiM // 7 // 1. godau-mu. sA.-7 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AM dharmAmRta ( sAgAra) hiMsraH-dravyahiMsAzIlatvAt / bhAvahiMsAyAstu mAMsabhakSaNe darpakaratvena vakSyamANatvAt / yadAha 'yato mAMsAzinaH puMso damo dAnaM dyaardrtaa| satyazaucavratAcArA na syurvidyAdayo'pi ca // [ ] pakvApakvAH-pakvAzca apakvAzca pakvApakvAzceti vigRhmaikazeSeNa pakvApakvA ityasya lopaH / tena pacyamAnA ityeva saMgRhItam / tatpezya:--mAMsagranthayaH / nigotIghasutaH-anantakAyikasaGghAtAn suvanti 6 jnyntiityrthH| uktaM ca 'AmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu maaNspeshiisu| sAtatyenotpAdastajjAtInAM nigItAnAm / / AmAM vA pakvAM vA khAdati vA spRzati vA pizitapezIm / sa nihanti satatanicitaM piNDaM bahujIvakoTInAm // [ puruSArtha. 67-68 ] // 7 // atha mAMsasya prANihiMsAprabhavatvenendriyadarpakaratvena ca dravyabhAvahiMsA-hetutvAnuvAdapurassaraM tadbhakSaNaM 12 narakAdigativivartananimittatvenopadizannAha vizeSArtha-puruSArtha siddhathupAyameM kahA hai-svayaM mare hue bhaiMsA, baila AdikA jo mAMsa hotA hai usameM bhI hiMsA hotI hai, kyoMki usa mAMsake Azrayase jo nigodiyA jIva utpanna hote haiM unakA to ghAta hotA hI hai / kaccI, pakI huI tathA pakatI huI mAMsakI DaliyoMmeM usI jAtike nigodiyA jIva satata utpanna hote rahate haiN| ataH jo kaccI yA pakI huI mAMsakI DalIko khAtA hai athavA chUtA hai vaha nirantara ekatra honevAle bahuta-se jIvoMke samUhako mAratA hai| AcArya amRta candrane jo bAta tIna zlokoMmeM kahI hai, AzAdharajIne use eka hI ilokake dvArA kaha diyA hai| AcArya amRtacandrase bhI pahale AcArya haribhadrane apane sambodhe prakaraNameM prAkRta gAthAmeM bhI yahI bAta kahI hai ki mAMsakI kaccI yA pakI huI DaliyoMmeM nigodiyA jIva satata utpanna hote rahate haiM aura unakA ghAta avazya hotA hai // 7 // isapara-se yaha kahA jA sakatA hai ki nigodiyA jIvoMkA ghAta to sapratiSThita vanaspatike khAnese bhI hotA hai taba usameM aura mAMsa-bhakSaNameM koI bheda nahIM rhaa| isa Apattiko dUra karaneke lie granthakAra kahate haiM ki mAMsa paMcendriya prANIkI hiMsAse prApta hotA hai tathA usake bhakSaNase indriyamada vizeSa hotA hai ataH vaha bhAvahiMsAkA kAraNa honese narakAdi gatikA kAraNa hotA hai 1. 'yadapi kila bhavati mAMsaM svayameva mRtasya mahiSavRSabhAdeH / tatrApi bhavati hiMsA tadAzritanigotanirmathanAt // AmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu mAMsapezISu / sAtavyenotpAdastajjAtInAM nigotAnAm / / AmA vA pakvAM vA khAdati yaH spRzati vA pizita pezIm / sa nihanti satatanicita piNDaM bahujIvakoTInAm ||'-purussaarth., 66-68 zlo. / 2. 'AmAsu a pakkAsu vipaccamANAsu mAMsapesesu / sayayaM ciya uvavAo bhaNio nigoya jIvANaM' ||-sNbodh prakaraNa, 675 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) prANihiMsApitaM varSamarpayattarasaM tarAm / rasayitvA nuzaMsaH svaM vivartayati saMsRtau // 8 // tarasaM-mAMsam / tarAm-atizAyane'vyayamidam / mRSTAnnAdibhyo'tizayena prANighAtAdu [-tpannaM tadvaddapakaraM ce-] tyarthaH / rasayitvA-AsvAdya // 8 // atha sAMkalpikasyApi palabhakSaNasya doSaM tadviratiniSThAyAzca guNamudAharaNadvAreNa darzayati bhramati pizitAzanAbhidhyAnAdapi saurasenavat kugtiH| tadviratirataH surgAta zrayati narazcaNDavat khadiravadvA // 9 // caNDavat-caNDo nAmojjayinyAM mAtaGgo ythaa| khadiravat-khadirasAro nAma bhillarAjo yathA // 9 // mAMsa paMcendriya prANIko mAranese hI prApta hotA hai aura usake khAnese atyanta mada hotA hai| use khAkara krUra prANI apaneko saMsAra meM bhramaNa karAtA hai // 8 // vizeSArtha-AcArya amitagatine bhI kahA hai ki tInoM lokoMmeM mAMsakI utpatti jIvaghAtase hI hotI hai| usake binA mAMsa nahIM miltaa| ataH paMcendriya prANIkA ghAta honese hiMsA hotI hai| ekendriyase paMcendriyakI hiMsAmeM atyadhika pApa hai kyoMki usakI anubhavana zakti vizeSa hai| vaha jInA cAhatA hai maranA nahIM caahtaa| ataH jo jIvako mAratA hai, khAtA hai, mAMsa becatA hai, use acchA mAnatA hai, mAMsa-bhakSaNakA pracAra karatA hai aura mAMsa pakAtA hai ye chahoM hI pApI haiN| jo mAMsake svAdake lobhI hai ve mAMsa-madirAkA sevana karake viSayAsakta rahate haiN| ataH mAMsa dravyahiMsAke sAtha bhAvahiMsAkA bhI kAraNa hai| ataH mAMsabhakSaka saMsArameM paMcaparAvartana karate hue bhramaNa karatA hai / / 8 / / ___ Age mAMsabhakSaNake vicArako bhI doSa aura usake tyAgakA guNa dRSTAnta dvArA batalAte haiM mAMsabhakSaNake saMkalpa mAtrase jIva saurasena rAjAkI taraha kugatiyoMmeM namaNa karatA hai| aura jo mAMsasevanake tyAgameM Asakta hotA hai vaha caNDa nAmaka cANDAla yA khadirasAra nAmaka bhIla rAjAkI taraha sugatimeM jAtA hai / / 9 / / vizeSArtha-mAMsabhakSaNakI to bAta hI kyA, mAMsa khAnekA irAdA karane mAtrase manuSyako durgatiyoMmeM bhramaNa karanA par3atA hai| isakA udAharaNa rAjA saurasena hai jo mAMsa khAnekA vicAra karatA hai kintu apavAda, bhaya aura rAjakAryavaza khA nahIM paataa| vaha marakara matsya hotA hai aura phira narakameM jAtA hai| aura mAMsakA kucha samayake lie tyAga karanevAlA caNDanAmakA mAtaMga sadgati pAtA hai| ina donoMkI kathA somadevake upAsakAdhyayanameM (pR. 140-143 ) varNita hai| khadirasAra eka bhIla thaa| zikAra usakA vyavasAya thaa| vaha mAMsa kaise chor3a sktaa| kintu dUradarzI munirAjane usakI vivazatA jAnakara use kevala kauekA mAMsa chudd'aayaa| eka bAra vaha bImAra huA aura vaidyane use kauekA mAMsa khAnA btlaayaa| kintu usane nahIM khaayaa| isa tyAgase hI use sadgati prApta huI // 9 // 1. amita. zrAva. 5 / 13-26 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) atha mAMsaM satAM bhakSaNIyaM prANyaGgatvAnmudgAdivadityanumAnAbhidhAnagrahAvezAnmAMsabhakSaNadakSiNAn pratyAha prANyaGgatve same'pyannaM bhojyaM mAMsaM na dhaarmikaiH| bhogyA strItvAvizeSe'pi janairjAyaiva nAmbikA // 10 // annaM bhojyaM rasaraktavikArajavAbhAvAt / na hi mAMsaM yathA rasaraktavikArAjjAyate tathA mudgAdi dhAnyamapi / na ca prANikAyatvAd dhAnyasyApi mAMsatvamupakalpyam, yo yaH prANikAyaH sa sa mAMsamiti vyApterabhAvAt / anyathA vRkSatvAdazokAdInAmapi nimbatvakalpanAprasaGgAt / tadAha 'mAMsaM jIvazarIraM jIvazarIraM bhavenna vA mAMsam / yadvannimbo vRkSo vRkSastu bhavenna vA nimbaH / / ' [ ] ki ca, prANyaGgatvAvizeSe'pi yathA loke zaGkhAdikaM pavitratvena prasiddhaM na tathA'sthyAdikam / evamodanAdikameva bhakSyamabhakSyaM tu mAMsacama-rudhira-medo-majjAdikaM dravyabhAvahiMsAbhUyastvAt / yadAha 'dvijANDajanihantRNAM yathA pApaM viziSyate / jIvayogAvizeSe'pi tathA phalapalAzinAm / / strItvapeyatvasAmAnyAddAravArivadIhatAm / eSa vAdI vadannevaM mAtRmadyasamAgame / / ' [ soma. upA., 302-303 zlo. ] ki ca 'zuddhaM dugdhaM na gomAMsaM vastuvaicitryamIdRzam / viSaghnaM ratnamAheyaM viSaM ca vipade yataH // ' [ so. upA. 304 ] kucha mAMsabhakSaNake premI yaha kahate sune jAte haiM ki jaise anna jIvakA zarIra hai vaise hI mAMsa bhI jIvakA zarIra hai ataH annakI taraha mAMsa bhI khAdya hai| unheM lakSa karake granthakAra kahate haiM yadyapi anna bhI prANIkA aMga hai aura mAMsa bhI prANIkA aMga hai isa taraha donoM meM hI samAnatA honepara bhI dhArmikoM ko anna hI khAne yogya hai, mAMsa nhiiN| jaise mAtA bhI strI hai aura patnI bhI strI hai, isa taraha strIpanese donoM hI samAna haiM phira bhI manuSya patnIko hI bhogate haiM, mAtAko nahIM // 10 // vizeSArtha-AcArya somadevane apane upAsakAcArameM isa kathanakA prativAda karate hue eka zloka uddhRta kiyA hai jisase prakaTa hotA hai ki yaha carcA unase bhI purAnI hai / usameM kahA hai-mAMsa jIvakA zarIra hai yaha ThIka hai kintu jo jIvakA zarIra hai vaha mAMsa hai aisI vyApti nahIM hai| jaise nIma vRkSa hai yaha ThIka hai| kintu jo-jo vRkSa hai vaha nIma hai yaha kahanA ThIka nahIM hai / tathA jaise brAhmaNa aura pakSI donoM jIva haiN| phira bhI pakSIko mAranekI apekSA brAhmaNako mArane meM jyAdA pApa hai| vaise hI phala bhI jIvakA zarIra hai aura mAMsa bhI jIvakA zarIra hai| kintu phala khAnekI apekSA mAMsa khAne meM jyAdA pApa hai| jo yaha kahatA hai ki phala aura mAMsa donoM hI jIvakA zarIra honese samAna haiN| usake lie patnI aura mAtA donoM hI strI honese samAna haiM tathA zarAba aura pAnI donoM hI peya honese samAna hai| ataH jaise vaha pAnI aura patnIkA upabhoga karatA hai vaise hI zarAba aura mAtAkA bhI upabhoga vaha kyoM nahIM krtaa| gaukA dUdha zuddha hai kintu gomAMsa zuddha nahIM hai / vastukA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) athavA, 'heyaM palaM payaH peyaM same satyapi kAraNe / viSadrorAyuSe patraM mUlaM tu mRtaye matam // ' [ so. upA., 305] api ca, 'paJcendriyasya kasyApi vadhe tnmaaNsbhkssnne| yathA hi narakaprAptirna tathA dhAnyabhojanAt / / dhAnyapAke prANivadhaH parameko'vaziSyate / gRhiNAM dezayaminAM sa tu nAtyantabAdhakaH / / mAMsakhAdakati vimRzantaH sasyabhojanaratA iha santaH / prApnuvanti sukhasaMpadamuccai nazAsanajuSo gRhiNo'pi // ' [ ] // 10 // atha kramaprAptAn madhudoSAnAhamadhukRvAtaghAtotthaM madhvazucyapi vindushH| 12 khAdan badhnAtyaghaM saptanAmadAhAhaMso'dhikam // 11 // madhukRvAtaH-makSikAbhramarAdInAM madhukaraprANinAM vrAtaH saGghAtaH / azuciprANiniryAsajatvAt / / apavitraM mlecchalAlAdisampRktvAt kutsyaM ca / api ca, 'makSikAgarbhasaMbhUta-bAlANDakanipIDanAt / jAtaM madhu kathaM santaH sevante kalalAkRti // [ so. upA., 294 zlo.] vaicitrya isI prakAra hai| isI taraha mAMsa aura dUdhakA eka kAraNa honepara bhI mAMsa chor3ane yogya hai aura dUdha pIne yogya hai| jaise eka viSavRkSakA pattA Ayuvardhaka hotA hai aura jar3a mRtyukA kAraNa hotI hai| mAMsa bhI zarIrakA hissA hai aura ghI bhI zarIrakA hissA hai| phira bhI mAMsameM doSa hai dhImeM nhiiN| jaise brAhmaNoMmeM jIbhase zarAbakA sparza karane meM doSa hai, pairameM lagAnemeM nhiiN| isalie jo apanA kalyANa cAhate haiM unheM bauddha, sAMkhya, cArvAka, vaidika aura zaivoMke matoMkI paravAha na karake mAMsakA tyAga karanA caahie| jaise jo parastrIgAmI puruSa apanI mAtAke sAtha sambhoga karatA hai vaha do pApa karatA hai| eka to parastra parastrIgamanakA pApa karatA hai dUsare mAtAke sAtha sambhoga karanekA pApa karatA hai| usI taraha jo manuSya dharmabuddhise lAlasApUrvaka mAMsabhakSaNa karatA hai vaha bhI Dabala pApa karatA hai / eka to vaha mAMsa khAtA hai, dUsare dharma buddhise khAtA hai| isa taraha zAstrakAroMne mAMsako hiMsAparaka mAnakara usakA niSedha kiyA hai / Ajake vaijJAnika yugameM mAMsako manuSyakA prAkRtika AhAra nahIM mAnA jaataa| mosabhojI pazuoMke zarIrakI racanA bhinna hI prakArakI hotI hai| unake dA~toMkI racanA bhI mAMsabhakSaNake anukUla hotI hai / manuSyake zarIrakI racanA usase viparIta hai / svAsthyakI dRSTise bhI mAMsa bhojana burA hai / prAkRtika cikitsAmeM vaha tyAjya mAnA gayA hai| tAmasika hai| ataH mAMsabhakSaNa nahIM karanA cAhie // 10 // aba kramAnusAra madhuke doSoMko kahate haiM madhumakkhiyoMke samUha ke ghAtase utpanna apavitra madhukI eka ba~dako bhI khAnevAlA sAta gAMvoMko jalAnese jitanA pApa hotA hai, usase bhI adhika pApakA bandha karatA hai||11|| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 54 dharmAmRta ( sAgAra ) makSikAdivAntatvAccAsyAzucitvam / tadapyAha-- 'ekaikakusumakroDAdrasamApIya makSikAH / yadvamanti madhUcchiSTaM tadaznanti na dhArmikAH // ' [ api binduza: bindumAtramapi nAdhikam / tadAha 'grAmasaptakavidAharephasA tulyatA na madhubhakSirephasaH / tulyamaJjalijalena kutracinnimnagApatijalaM na jAyate // ' [ ami zrA. 5 / 28 ] smRtistvitthamAha 'saptagrAme ta yatpApamagninA bhasmanA kRte / tasya cetad bhavetpApaM madhubinduniSevaNAt // ' [ 1 mAMsavanmadhvapi cikhAdiSoH prANivadhabuddhacA kRpAtiraskArAt pApIyastvaM syAt / taduktam - 'yazcikhAdiSati sAraghaM kudhIrmaMkSikAgaNavinAzanaspRhaH / pApakardama niSedhanimnagA tasya hanta karuNA kutastanI // [ amita zrI. 5 / 30] // 11 // atha kSodravannavanItasyApi doSabhUyiSThatayA tyAjyatAmupadizati- vizeSArtha - yadyapi madya -mAMsakI taraha madhu dainika bhojanakA sAdhAraNa aMga nahIM hai tathApi vaidika saMskRti meM madhu atithisatkArakA viziSTa aMga rahA hai / manusmRti meM kahA hUM ki maghA nakSatra aura trayodazI tithi honepara madhuse milI huI koI bhI vastu de to vaha pitaroMkI tRpti lie hotI hai / pitara yaha abhilASA karate haiM ki hamAre kulameM koI aisA utpanna ho trayodazI tithiko madhu tathA ghIse milI huI khIrase hamArA zrAddha kare ( 3 / 273-274) / kintu madhu to madhumakkhiyoMke dvArA saMcita hotA hai / unakI hiMsA karake hI vaha prApta kiyA jAtA hai / amRtacandrajIne kahA hai ki yadi koI chalase athavA madhumakkhiyoMke chattese svayaM pake hue madhuko prApta kara bhI le to bhI usameM rahanevAle jantuoMke ghAtase hiMsA avazya hotI hai / somadevajIne likhA hai - madhumakkhiyoMke aNDoMke niconese paidA hue madhukA, jo raja aura vIryake mizraNa ke samAna hai, kaise sajjana puruSa sevana karate haiM / madhukA chattA vyAkula zizuoM ke garbha - jaisA hai| aura aNDoMse utpanna honevAle jantuoMke choTe-choTe aNDoM ke Tukar3oMjaisA hai / bhIla, vyAdha vagairaha hiMsaka manuSya use khAte haiM / usameM mAdhurya kahA~ ? amitagati AcArya ne kahA hai, jo auSadhi ke rUpa meM bhI madhukA sevana karatA hai vaha bhI tIvra duHkhako prApta hotA hai / yadi koI jIvanakI icchAse viSa khAve to kyA viSa usakA jIvana naSTa nahIM kara detA / ataH sukhake icchuka paNDitajana ghora duHkhadAyI madhukA sevana nahIM karate || 11|| Age madhukI taraha bahuta doSa hone se makkhana ko bhI chor3ane yogya kahate haiM 1. ' madhu zakalamapi prAyo madhukara hiMsAtmakaM bhavati loke / bhajati madhumUDhadhI ko yaH sa bhavati hiMsako'tyantam // - puruSArtha, 69 zlo. / 2. 'udbhrAntArbhakagarbhe'sminnaNDajANDakakhaNDavat / kuto madhu madhucchatre vyAdhalubdhakajIvitam ' // 3. ' yo'tti nAma madhu bheSajecchayA so'pi yAti laghu duHkhamulvaNam / kinna nAzayati jIvitecchayA bhakSitaM jhaTiti jIvitaM viSam ||-ami zrA 5 / 27-33 / --so. upA. 294-95 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) madhuvannavanItaM ca muJcettatrApi bhuurishH| dvimuhUrtAtparaM zazvat saMsajantyaGgirAzayaH // 12 // tatrApi-na kevalaM madhuni, kiM tarhi, navanIte'pItyarthaH / saMsajanti-sammUrcchanti / yadAha 'yanmuhUrtayugataH paraM sadA mUrchati pracurajIvarAzibhiH / tadgilanti navanItamatra ye te vrajanti khalu kAM gatiM mRtAH // [ ami. zrA. 5 / 36 ] 6 anye tvantarmuhUrtAdUdhvaM navanIte jantusaMmUrchanamicchanti / yadAha 'antarmuhUrtAtparataH susUkSmA janturAzayaH / yatra mUrcchanti nAdyaM tannavanItaM vivekibhiH // ' madhuni tvayaM vizeSo yannityaM jIvamayatvam / tadAha 'svayameva vigalitaM yadgRhItamathavA velena nijgolaat| tatrApi bhavati hiMsA tadAzrayaprANinAM ghAtAt / / ' [ puruSArtha. 70 ] // 12 // atha paJcodumbaraphalabhakSaNe dravyabhAvahiMsAdoSamupapAdayati pippalodumbara-plakSa-vaTa-phalgu-phalAnyadan / hantyArdrANi prasAn zuSkANyapi svaM rAgayogataH // 13 // dhArmika puruSako madhukI taraha makkhanako bhI chor3anA cAhie; kyoMki makkhanameM bhI do muhUrta ke bAda nirantara bahuta-se jIvasamUha utpanna hote rahate haiM // 12 // vizeSArtha-AcArya haribhadrane kahA hai ki madya-mAMsa-madhumeM aura makkhanameM usI raMgake asaMkhyAta jIva utpanna hote haiM / yahI bAta amRtacandrajIne bhI kahI hai ki madhu, madya, navanIta aura mAMsa ye cAra mahAvikRtiyA~ haiM / vratI inheM nahIM khAte haiM kyoMki unameM usI varNake jIva pAye jAte haiN| AcArya amitagatine bhI makkhanameM nirantara jIvoMkI utpatti batalAte hue kahA hai ki jo aise makkhanako khAte haiM unameM saMyamakA aMza bhI nahIM hai phira dharmameM tatparatA kaise ho sakatI hai / unhoMne bhI cAroMko hI jyAjya batalAyA hai // 12 // Age pA~ca udumbara phaloMke khAne meM dravyahiMsA aura bhAvahiMsAkA doSa batalAte haiM pIpala, udumbara, pilakhana, bar3a aura kaThUmarake gIle phaloMko khAnevAlA trasajIvoMko mAratA hai| aura sUkhe phaloMko bhI khAnevAlA rAgake sambandhase apane AtmAkA ghAta karatA hai // 13 // 1. 'chalena madhugolAt |'-puru.| 2. 'majje mahammi maMsaMmI navaNIyaMmi cautthae / uppajjati asaMkhA tavvaNNA tattha jaMtUNo' / -sambodha pra. 6176 3. madhu madyaM navanItaM pizitaM ca mahAvikRtayastAH / valbhyante na vatinA tadvarNA jantavastatra ||-purussaarth., 71 zlo. / 4. 'citrajIvagaNasUdanAspadaM vilokya navanItamadyate / teSa saMyamalavo na vidyate dharmasAdhanaparAyaNA kutH|-amit zrA. 5 / 34-38 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) phalgu-- kAkodumbarikA / trasAn-sthUlasUkSmaprANikulAkulatvAtteSAm / tadAha 'ashvtthodumbrplkssnygrodhaadiphlessvpi| pratyakSAH prANinaH sthUlAH sUkSmAzcAgamagocarAH // ' [ so. upA., 296 zlo.] tatra laukikA api paThanti 'ko'pi kvApi kuto'pi kasyacidaho cetasya kasmAjjanaH, kenApi pravizatyudumbaraphalaprA ......... ......... .... / yenAsminnapi pATite vighaTite visphoTite troTite, niSpiSTi parigAlite vidalite niryAtyAsA vA na vA // raagyogtH| antardIpakatvAdidaM madhvAdiSvapi yojyama, tatrApi rAgAvatAradvAreNAtmaghAtasyoktatvAta / uktaMca 'yAni ca punarbhaveyuH kAlotsannatrasAni zuSkANi / bhajatastAnyapi hiMsA viziSTarAgAdirUpA syAt / / ' [ puruSArtha., 73 zlo. ] api ca 'asaMkhyajIvavyapaghAtavRttibhirna dhIvarairasti samaM smaantaa| anantajIvavyaparopakAriNAmudumbarAhAravilolacetasAm / / ' [ ami. zrA. 5 / 70 ] // 13 // atha nizAbhojanAgAlitajalopayogayormadyAdyupayogavaddoSamayatvAtparihAramAha rAgajIvabadhApAyabhUyastvAttadvadutsRjet / / rAtribhaktaM tathA yuJjyAna pAnIyamagAlitam // 14 // _ vizeSArtha-AcArya amRtacandrane Umara, kaThUmara, pIpala, bar3a, pAkar3ake phaloMko trasajIvoMkI yoni kahA hai| aura yaha bhI kahA hai ki kAla pAkara jina phaloMmeM vartamAna trasa jIva mara jAte haiM una phaloM ko khAne meM bhI viziSTa rAgAdirUpa hiMsA avazya hotI hai| Azaya yaha hai ki gIle phaloMko bhI AdamI tabhI khAtA hai jaba usameM unake prati rAga hotA hai| kintu jo sUkhe phala khAtA hai usameM to una phaloMke prati vizeSa rAga hotA hai tabhI to va sUkhe phala ikaTThe karatA hai| ataH sUkhe phala khAnevAlemeM rAgakI adhikatA honese hiMsA avazya hotI hai / / 13 / / madya Adike sevanakI taraha rAtribhojana aura binA chane jalakA upayoga bhI doSamaya hai ataH unake bhI tyAgake lie kahate haiM rAga, jIvahiMsA tathA jalodara Adi rogoMkI pracuratA honese madyapAna AdikI taraha rAtribhojanako bhI chor3anA caahie| tathA vastrase chAne binA jalakA upayoga nahIM karanA cAhie // 14 // 'yonirudumbarayugmaM plakSanyagrodhapippalaphalAni / trasajIvAnAM tasmAtteSAM tadbhakSaNe hiMsA ||'-purussaarth., 72-zlo. / 'azvatthodumbaraplakSanyagrodhAdiphaleSvapi / pratyakSAH prANinaH sthUlAH sUkSmAzcAgamagocarAH // ' -soma. upA., 296 zlo. / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) rAgabhUyastvam-divAbhojanAd rAtribhojane prItibahutaratvam / taduktam 'rAgAdyudayaparatvAdanivRtti tivartate hiMsAm / rAtri divamAharataH kathaM hi hiMsA na saMbhavati / / yadyevaM tahi divA kartavyo bhojanasya prihaarH| bhoktavyaM ca nizAyAM netthaM nityaM bhavati hiMsA / / naivaM vAsarabhuktarbhavati hi rAgAdhiko rjnibhukto| anna kavalasya bhuktebhuMktAviva mAMsakavalasya // [ puruSArtha. 130-132] jIvavadhabhUyastvam / taduktam 'cammaTThi-koDa-undura-bhuyaMga-kesAdi asnnmjjhmmi| paDidaM Na ki pi passadi bhuMjadi savvaM pi Nisisamae // ' [ vasu. zrA. 315 gA.] vizeSArtha-ratnakaraNDazrAvakAcArameM chaThI pratimAkA dhArI zrAvaka rAtrimeM cAroM prakArakA AhAra nahIM krtaa| isase pahale vahA~ rAtribhojana tyAgakI koI carcA nahIM hai / tattvArtha sUtrake sAtaveM adhyAyameM ahiMsA vratakI pA~ca bhAvanAoMmeM eka bhAvanAkA nAma 'Alokita pAna bhojana' hai| sarvArthasiddhimeM sAtaveM adhyAyake prathama sUtrakI vyAkhyA meM yaha prazna kiyA gayA hai ki rAtribhojana viramaNa nAmakA eka chaThA aNuvrata bhI hai use bhI yahA~ ginAnA caahie| to uttara diyA hai ki ahiMsAvratakI bhAvanA Age kheNge| unameM-se Alokita pAna bhojana bhAvanAmeM usakA antarbhAva hotA hai / yahA~ yaha smaraNIya hai ki yaha chaThA aNuvrata viSayaka zaMkA muniyoMko lekara hai gRhasthoMko lekara nahIM hai| anagAra dharmAmRtameM isakI caco kI gayI hai| tathA tattvAtha rAja vArtikameM bhI sAtava adhyAyake prathama sUtrakI vyAkhyA meM sarvArthasiddhike samAdhAnako AdhAra banAkara jo zaMkA-samAdhAna kiyA gayA hai vaha bhI muniyoM ko hI lekara kiyA gayA hai, ki muni rAtrimeM calate-phirate nahIM haiN| rAtribhojanakI atyadhika nindA raviSeNake padmapurANake caudahaveM parvameM bahuta vistArase kI gayI hai| likhA hai jo sUryake DUbanepara annakA tyAga karatA hai usakA bhI abhyudaya hotA hai| yadi vaha samyagdRSTi ho to aura bhI vizeSa abhyudaya hotA hai / dinameM bhUkhakI pIr3A uThAnA aura rAtameM bhojana karanA, yaha kArya lokameM sarvathA tyAjya hai| rAtribhojana adharma hai use jinhoMne dharma mAnA hai unake hRdaya kaThora haiN| sUryake adRzya ho jAnepara jo lampaTI, pApI manuSya bhojana karatA hai vaha durgatiko nahIM smjhtaa| jinake netra andhakArake paTalase AcchAdita hai aura buddhi pApase lipta hai ve pApI prANI rAtameM makkhI, kIr3e tathA bAla Adi hAnikAraka padArtha khA jAte haiM / jo rAtrimeM bhojana karatA hai vaha DAkinI, bhUta-preta Adike sAtha bhojana karatA hai / jo rAtrimeM bhojana karatA hai vaha kutte-billI Adi mAMsAhArI jIvoMke sAtha bhojana karatA hai / adhika kahanese kyA, jo rAtrimeM bhojana karatA hai vaha saba apavitra padArtha khAtA hai / jo sUryake asta honepara bhojana karate haiM unheM vidvAnoMne manuSyatAse baddha pazu ka jo jinazAsanase vimukha hokara rAta-dina bhojana karatA hai vaha paralokameM sukhI kaise ho 1. Aditye'stamanuprApte kurute yo'nnavarjanam / . bhavedabhyudayo'syApi samyagdRSTevizeSataH ||-pdm pu. 14 // 258 sA.-8 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) api ca 'arkAlokena vinA bhuJjAnaH pariharet kathaM hiMsAm / / api bodhitaH pradIpo bhojyajuSAM sUkSmajIvAnAm // ' [ puruSArtha. 133 ] apAyabhUyastvaM-'jalodarAdi' ityAdinA hiMsAvirativrate vakSyamANam / rAtribhaktaM-rAtrAvannaprAzanam / pAnIyaM-jalaM peyatvAt / jalaghRtAdi vA sarvaM dravadravyam / tadAha 'dravadravyANi sarvANi paTapUtAni yojayet / ' [ so. upA. 321 zlo. ] // 14 // athAnastamitabhojinaH satphalaM kiMcidRSTAntena mugdhajanaprarocanArthaM prakaTayati citrakUTe'tra mAtaGgI yAmAnastamitavratAt / svabhA mAritA jAtA nAgazrIH sAgarAGgajA // 15 // atra- etasminneva mAlavadezasyottarasyAM dizi prasiddha / yAma-praharamAtra pAlitam / svabha;jAgarikanAmnA / sAgarAGgajA-sAgaradattadheSThiputrI // 15 // sakatA hai ityAdi / isa prakAra rAtri bhojanakI burAI aura divAbhojanakI prazaMsA itane vistArase anyatra dekhaneko nahIM miltii| eka vizeSatA isameM yaha bhI hai ki striyoMko bhI lakSa karake rAtribhojanakI burAI batalAyI hai aura antameM kahA hai ki nara ho yA nArI donoMko apanA citta niyamameM sthira karake aneka duHkhavAle rAtribhojanakA tyAga karanA cAhie / AcArya amRtacandrane apane puruSArtha siddhyupAyameM pA~ca aNuvratoMke kathanake bAda rAtribhojana tyAgakA kathana karate hue kahA hai-rAtrimeM bhojana karanevAloMko hiMsA anivArya hai isalie hiMsAke tyAgiyoMko rAtribhojanakA bhI tyAga karanA caahie| atyAgabhAva rAgAdi bhAvoMke udayakI utkaTatAse hotA hai ataH hiMsArUpa hai| jo rAta-dina khAte haiM unheM hiMsA kyoM nahIM lagegI ? yadi koI kahe taba to dinameM na khAkara rAtri meM hI khAnA caahie| isase hiMsA nahIM lgegii| kintu aisA kahanA galata hai kyoMki divA bhojanakI apekSA rAtribhojanameM adhika rAga hotA hai| jaise annabhojanakI apekSA mAMsabhojanameM adhika rAga rahatA hai| sUrya ke prakAzake binA dIpaka jalAkara rAtrimeM bhojana karanevAlA hiMsAse kaise baca sakatA hai kyoMki bhojanameM sUkSma jIva girate hI haiN| adhika kahanese kyA, jo mana vacana kAyase rAtri bhojanakA tyAga karatA hai vaha nirantara ahiMsAkA pAlana karatA hai| isI taraha jalako bhI moTe vastrase chAnakara hI kAmameM lenA cAhie / Aja to khurdavInase jalameM jIvoMko dekhA jA sakatA hai| nalake pAnImeM to kabhI-kabhI sA~pake bacce taka A jAte haiM / AcArya somadevane isIse kahA hai ki saba patalI vastuoMko vastrase chAnakara hI kAmameM lAnA cAhie / manusmRti takameM pAnI chAnakara pInA likhA hai // 14 // aba mUDhajanoMko AkRSTa karane ke lie dRSTAnta dvArA rAtribhojanatyAgakA phala batalAte haiM mAlava dezakI uttara dizAmeM prasiddha citrakUTa nAmaka nagarameM eka pahara mAtrake rAtribhojanatyAga vratase apane patike dvArA mArI gayI cANDAlI marakara sAgaradatta zreSThIke nAgazrI nAmaka kanyA huI // 15 // 1. puruSA. 129-134 zlo. / 2. 'dRSTipUtaM nyasetpAdaM vastrapUtaM jalaM pivet |'-mnusmRti 6 / 46 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya athaiva kRtaparikarmaNA pAkSikazrAvakeNa sthUlahiMsAdiviratirapi yathAtmazakti bhAvanIyetyupadezArthamAhasthUlahisAnRtasteyamaithuna granthavarjanam / pApabhIrutayA'bhyased balavIryAnigUhakaH // 16 // pApabhIrutayA na tu rAjAdibhayena // 16 // dyUte hiMsAnRtaste lobhamAyAmaye sajan / kva svaM kSipati nAnarthe vezyAkheTAnyadAravat // 17 // svaM - AtmAnaM jJAti ca / anarthe - adharmAdinAmabhAve vyApa vA (?) / uktaM ca tathA- 'sarvAnarthaM prathanaM mathanaM zaucasya sadma mAyAyAH / dUrAtparihartavyaM cauryAsatyAspadaM dyUtam // ' [ puruSArtha. 146 ] 'kaupInaM vasanaM kadannamazanaM zayyA dharA pAMsulA, jalpAzlIlagiraH kuTumbakajanadrohaH sahAyA viTAH / vyApArAH paravaJcanAni suhRdazcaurA mahAnto dviSaH, prAyaH saiSa durodaravyasaninaH saMsAravAsakramaH // ' [ ] Age kahate haiM ki isa prakAra madyAdi tyAgake abhyAsI pAkSika zrAvakako apanI zaktike anusAra sthUla hiMsA Adi pA~ca pApoMse viratikA bhI abhyAsa karanA cAhieapane bala aura vIryako na chipAkara arthAt apanI antaraMga aura zArIrika zaktike anusAra pAkSika zrAvakako pApake bhaya se sthUla hiMsA, sthUla jhUTha, sthUla corI, sthUla maithuna aura sthUla parigraha tyAgakA abhyAsa karanA cAhie ||16|| 59 vizeSArtha - AhAra Adise utpanna zaktiko bala kahate haiM aura naisargika zaktiko vIrya kahate haiM | apanI zakti ke anusAra pAkSika zrAvakako pA~ca aNuvratoMke pAlanakA bhI abhyAsa karanA cAhie | vaha bhI yaha mAnakara karanA cAhie ki hiMsA Adi pApa haiM / inake karanese pApakarmakA bandha hotA hai / yadi koI rAjabhaya yA sAmAjika bhayase ina pApakAryoMko nahIM karatA to use vrata nahIM kahA jA sktaa| kyoMki aise vyakti prAyaH chipakara pApa karate hue nahIM sakucAte / kintu vratI to pApa karanekA avasara milanepara bhI pApake bhaya se pApakArya nahIM karatA / aura tabhI usake pUrva arjita karmoMkI nirjarA hotI hai // 16 // Age kahate haiM ki isa prakAra sthUla hiMsA AdikI viratikA abhyAsa karanevAle pAkSika zrAvakako vezyA AdikI taraha juA khelane Adi meM bhI asakti nahIM karanA cAhie vezyAgamana, zikAra khelanA aura parastrIgamanameM Asakta manuSyakI taraha hiMsA, jhUTha, corI, lobha aura mAyAcArase bhare jue meM Asakta manuSya apaneko, apane sambandhiyoMko kisa anartha meM nahIM DAlatA / arthAt sabhI burAiyoM meM DAlatA hai ||17|| vizeSArtha - pAkSika zrAvakako pA~ca pApoMke tyAgakA abhyAsa karanekI taraha sAta vyasanoMke bhI tyAgakA abhyAsa karanA cAhie / sAta vyasanoM meM juA siramaura hai / isalie usapara jora diyA hai| vezyAgamana, parastrIgamana, juA khelanA Adike vyasanI manuSya svayaM to vipattiyoM meM par3ate haiM apane parivAra vagairaha ko bhI vipatti meM DAlate haiM / yahA~ itanA vizeSa 3 6 9 12 15 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) api ca 'bhavanamidamakIrtezcauryavezyAdi sarvavyasanapatirazeSApannidhiH pApabIjam / viSamanarakamArgeSvagrayAyoti matvA. ka iha vizadabuddhi tamaGgIkaroti // ' [ padma. paJca. 1217 ] vezyetyAdi / etena vezyAdivyasanAnyapyapAyAvadyabhUyiSThatvAdasevyAnIti lakSayati / tathA coktaM 'yAH khAdanti palaM pivanti madirAM, jalpanti mithyA vacaH, snihyanti draviNArthameva vidadhatyarthapratiSThAkSatim / nIcAnAmapi dUravakramanasaH pApAtmikAH kurvate, lAlApAnamaharnizaM na narakaM vezyAM vihAyAparam // ' 'rajakazilAsadRzIbhiH kukkurakarpara samAnacaritAbhiH / gaNikAbhiryadi saGgaH kRtamiha paralokavArtAbhiH // ' [ padma. paJca. 1123-24 ] api ca 'jAtyandhAya ca durmukhAya ca jarAjIrNAbhilAGgAya (?) ca, grAmINAya ca duHkulAya ca galatkuSTAbhibhUtAya ca / yacchantISu manoharaM nijavapulaM (kSe ) lavazraddhayA, paNyastrISu vivekakalpalatikAzastrISu rajyeta kaH // ' [ 'yA durdaihaikavittA vanamadhivasati bhrAtRsambandhahInA, bhItiryasyAM svabhAvAddazanadhRtatRRNA nAparAdhaM karoti / vadhyAlaM sApi yasminnanu mRgavanitAmAMsapiNDapralobhAdAkheTe'smin ratAnAmiha kimu na kimanyatra no yadvirUpam // [padma. paJca. 1 / 25 ] jAnanA ki pAkSika zrAvaka mana-bahalAvake lie tAza Adi khela sakatA hai| prArambhika zrAvaka honese vaha abhI usakA tyAga nahIM kara sakatA / zAyada isIse AcArya amRtacandrane anarthadaNDa tyAga nAmaka guNavratameM dhutako dUrase hI chor3anekI preraNA kI hai kyoMki vaha saba anarthokI jar3a hai, mAyAkA ghara hai aura corI tathA jhUThakA sthAna hai| inake binA juArIkA kAma nahIM cltaa| kisIne juArIkI saMsArameM jIvana bitAnekI dazAkA citraNa karate hue kahA hai ki usake pAsa laMgoTIke sivAya dUsarA vastra nahIM hotA, nikRSTa annakA bhojana karatA hai, jamInapara sotA hai, gandI bAteM karatA hai, kuTumbI janoMse lar3AI-jhagar3A calatA hai, durAcArI usake sahAyaka hote haiM, dUsaroMko ThaganA usakA vyApAra hai, caura mitra hote haiM, sajjanoMko apanA vairI mAnatA hai / prAyaH jueke vyasanIkI yahI dazA hotI hai| ___AcArya padmanandine juekI nindA karate hue kahA hai-'yaha juA apayazakA ghara hai, corI, vezyA Adi saba vyasanoMkA svAmI hai, saba vipattiyoMkA sthAna hai, pApakA bIja hai, duHkhadAyI narakake mArgoM meM agragAmI hai, aisA jAnakara kauna buddhimAn juA khelanA svIkAra kara sakatA hai|' isIse vezyA Adi vyasanoMko bhI vinAza nindAkI bahulatAse asevanIya kahA hai| AcArya padmanandine vezyAkI nindA karate hue kahA hai-'una vezyAoMke sivAya dUsarA naraka Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJca, api ca ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) ' tanurapi yadi lagnA kITikA syAccharIre bhavati taralacakSurvyAkulo yaH sa lokaH / kathamiha mRgayAptAnandamutkhAtazastro mRgamakRtavikAraM jJAtaduHkho'pi hanti // [ padma paJca. 1 / 26 ] 'cintA-vyAkulatA - bhayAratimatibhraMzAtidAhabhramakSuttRSNAhati-roga-duHkha maraNAnyetAnyaho AsatAm / yAnyatraiva parAGganAhitamatestad bhUriduHkhaM ciraMzvabhre bhAvi yadagnidIpitavapurlohAGganAliGganAt // [ padma paJca. 129 ] 'dattastena jagatya kIrtipaTaho gotre maSikUrcakazcAritrasya jalAJjalirguNagaNArAmasya dAvAnalaH / saGketaH sakalApadAM zivapuradvAre kapATo dRDhaH kAmArtastyajati prabhodayabhidAzastroM parastrIM nayan // ' [ 'sakala - puruSadharmaM - bhraMzakAryaMtra janmanyadhikamadhikamagre yatparaM duHkhahetuH / tadapi yadi na madyaM tyajyate buddhimadbhiH svahitamiha kimanyatkarma dharmAya kAryam // ] nahIM haiM jo mAMsa khAtI haiM, madirA pItI haiM, jhUTha bolatI haiM, dhanake lie hI prema karatI haiM, dhana aura pratiSThAkI hAni karatI haiM, rAta-dina nIca puruSoMkI bhI lAra pItI haiN|' 'jo dhobIkI kapar3e pachAr3ane kI zilAke samAna haiM, jinakA AcaraNa kutteke khappara samAna haiM una vezyAoMkA yadi saMsarga kiyA to paralokakI to bAta hI vyartha hai / ' 'jo dhanakI AzAse apanA manohara zarIra janmAndhako durmukhako, jarAse jIrNa aMgavAleko, grAmINako, akulInako tathA galita kuSTase prasita janoM ko bhI detI haiM, vivekarUpI kalpalatAko kATaneke lie zastrake samAna una vezyAoM se kauna anurAga karegA ?" 61 isa prakAra vezyAvyasanakI burAiyA~ batAkara AcArya padmanandi zikAra khelanevAloM kI nindA karate haiM - ' ekamAtra duHkhadAyaka zarIra hI jisakA dhana hai, jisakA koI bhAI Adi sambandhI bhI nahIM hai, vanameM rahatI hai, jo svabhAva se hI Darapoka hai, dA~toM meM tinakA liye haiM, kisIkA aparAdha bhI nahIM karatI, mAMsa bhojanake lobhase jisa zikAra meM aisI hariNI bhI mArI jAtI hai usa zikArake premI manuSya isa loka aura paralokameM jo pApa karate haiM use kauna kahane meM samartha hai / ' jo loga zarIra meM jarA-sI cIMTIke bhI kATanepara vyAkula hokara A~kha meM pAnI le Ate haiM ve hI duHkhako jAnate hue bhI zikAra ke Ananda meM cUra hokara niraparAdha mRgakA kaise zastra uThAkara ghAta karate haiM ? zikAra ke pazcAt parastrI vyasanakI nindA karate hue kahate haiM- 'parastrI gAmIko isI bhava meM jo cintA, vyAkulatA, bhaya, arati, buddhinAza, atisantApa, bhrama, bhUkha-pyAsa, AghAta, roga, duHkha, maraNa Adi prApta hote haiM ve to rahe kintu usase mahAn duHkha cira kAla taka 3 6 12 15 18 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) AstAmetadyadiha jananI vallabhAM manyamAnA nindyAzceSTA vidadhati janA nistrapAH pItamadyAH / tatrAdhikyaM pathi niyatitA yatkiratsArameyAdvaktre mUtraM madhuramadhuraM bhASamANAH pivanti // ' [ padma. paJca. 1121-22 ] 'bIbhatsyaM prANighAtodbhavamazuci kRmisthAnamazlAghyamUlaM, hastenAkSNApi zakyaM yadiha na mahatAM spraSTumAlokituM ca / tanmAsaM bhakSyametadvacanamapi satAM garhitaM yasya sAkSAtpApaM tasyAtra puMso bhuvi bhavati kiyatkA gatirvA na vidmaH / / ' 'gato jJAtiH kazcidbahirapi na yadyeti sahasA, ziro hatvA hatvA kaluSitamanA roditi janaH / pareSAmutkRtya prakaTitamukhaM khAdati palaM, kale re niviNNA vayamiha bhavaccitracaritaiH / / ' [ padma. paJca. 1119-20 ] 'yo yenaiva hataH sa taM hi bahuzo hantyeva yairvazcito, nUnaM vaJcayate sa tAnapi bhRzaM janmAntare'pyatra ca / strIbAlAdijanAdapi sphuTamidaM zAstrAdapi zrUyate, nityaM vaJcanahiMsanojjhanavidhI lokaH kuto muhyati // ' narakameM jo AgameM tapI lohamayI nAriyoMke zarIrake AliMganase honevAlA hai, Azcarya hai ki yaha use bhI nahIM dekhtaa|' _ 'jo puruSa kAmase pIr3ita hokara parastrIke pAsa jAtA hai usane jagatmeM apayazakI DuggI pITa dI hai, apane kulake nAmapara kAlimA pota dI hai, cAritrako jalAMjali bheMTa kara dI hai, guNoMke samUharUpa udyAnameM Aga lagA dI hai, samasta ApattiyoMko nimantraNa de diyA hai aura mokSa nagarake dvArapara majabUta kapATa lagA diye haiN|' ____ isa taraha parastrIvyasanakI burAiyA~ batAkara AcArya madyapAna vyasanakI burAiyA~ kahate haiM-'jo madya isa janmameM samasta puruSArthoMkA naSTa karanevAlA hai tathA Age uttarottara adhika duHkhakA kAraNa hai yadi buddhimAn usa madyapAnako bhI nahIM chor3a sakate to phira isa lokameM dharmake lie apanA hitakAraka anya kauna kAma kara sakate haiN| .madyapAyI nirlajja manuSya mAtAko priyA mAnakara jo nindya ceSTAe~ karate haiM ve to dUra rhe| usase bhI adhika khedakI bAta yaha hai ki mArgameM madahoza hokara kutteke pezAbako 'bar3A madhura hai' kahate hue pI jAte haiN|' madyapAnake pazcAt mAMsavyasanakI nindA karate haiM-'mAMsa ghinAvanA hotA hai, prANiyoMke ghAtase utpanna hotA hai, ataeva apavitra, kRmiyoMkA utpattisthAna aura nindanIya hotA hai / bar3e puruSa to use hAthase sparza nahIM kara sakate aura A~khoMse dekha nahIM skte| 'vaha mAMsa khAne yogya hai' aisA kahanA bhI sajjanoMke lie garhita hai| usa mAMsako jo sAkSAt pApa hai, khAnevAle puruSakI lokameM kyA gati hogI, hama nahIM jAnate / 'yadi koI apanA sambandhI bAhara jAkara jaldI nahIM lauTatA to manuSya sira pITa-pITakara rotA hai| vahI manuSya dUsare prANiyoMko mArakara unakA mAMsa mu~ha phailAkara khAtA hai / he kalikAla ! tumhAre ina vicitra caritoMko dekhakara hame tumase virakti hotI hai|' jo jisake dvArA mArA jAtA hai vaha use Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) 'arthAdI pracuraprapaJcavacanairye vaJcayante'parAnnUnaM te narakaM vrajanti purataH paapvrjaadnytH| prANAH prANiSu tannibandhanatayA tiSThanti naSTe dhane, yAvAn duHkhabharo narena maraNe tAvAniha prAyazaH // ' [padma. paJca. 1127-28] // 17 // atha pratipAdyAnarodhAddharmAcAryANAM sUtrAvirodhena dezanAnAnAtvopalambhAd bhanayantareNASTamUlaguNAnuddeSTumAha mdy-pl-mdhu-nishaasn-pnycphlovirti-pnyckaaptnutii| jIvadayA jalagAlanamiti ca kacidaSTa mUlaguNAH // 18 // paJcaphalI-paJcAnAM phalAnAM samAhAraH pippalAdiphalapaJcakamityarthaH / tadviratireka evAtra mUlaguNaH / / AptanUti:-trikAladevavandanA / kvacit-kvApi zAstre / yad vRddhAH paThanti 'madyodumbarapaJcakAmiSamadhutyAgAH kRpA prANinAM, naktaM bhuktivimuktirAptavinutistoyaM suvastranutam / ete'STau praguNA guNA gaNadharairAgAriNAM kIrtitAH, ekenApyamunA vinA yadi bhaved bhUto na gehAzramI / ' // 18 // atha prakRtamupasaMharan sArvakAlika-samyaktva-zuddhipUrvakamadyAdiviratikRtAM kRtopanItInAM brAhmaNakSatriya- 15 vizAM jinadharmazrutyadhikAritAmAviSkartumAhaisI loka aura paralokameM bhI aneka bAra mAratA hai| jo jisake dvArA ThagA jAtA hai vaha use isa loka aura paralokameM bhI aneka bAra ThagatA hai| yaha bAta strI aura bAlakoMse bhI tathA zAstrameM bhI sunI jAtI hai| phira bhI loga dhokhA dehI aura hiMsAko chor3ate hue kyoM saMkoca karate haiM ? jo manuSya aneka prapaMcapUrNa vacanoMse dUsaroMke dhanako Thagate haiM ve nizcaya hI usa pApasamUhase narakameM jAte haiN| isakA kAraNa hai ki dhana manuSyoMkA prANa hai kyoMki dhanase hI prANa rahate haiM / ataH dhana naSTa honepara manuSyako jitanA duHkha hotA hai utanA prAyaH marate samaya bhI nahIM hotA / / 17 // ____ ziSyoM ke anurodhase dharmAcArya Agamase aviruddha aneka prakArase upadeza dete hue pAye jAte haiM / ataH anya prakArase ATha mUla guNa kahate haiM madya kA tyAga, mAMsakA tyAga, madhukA tyAga, rAtri bhojanakA tyAga, pA~ca udumbara phaloMkA tyAga, trikAla devavandanA, jIva dayA aura chanA pAnIkA upayoga, ye ATha mUlaguNa kisI zAstra meM kahe haiM // 18 // vizeSArtha-ina aSTa mUla guNoM meM eka pAkSika zrAvakake yogya sabhI Avazyaka AcAra A jAtA hai / madya, mAMsa, madhu, rAtribhojana aura pA~ca prakArake udumbara phaloMke tyAgake sAtha pratidina jinadarzana, pAnI chAnakara upayogameM lAnA tathA jIvoMpara dayA, ye ATha bAteM aisI haiM jinheM zrAvaka saralatAse pAla sakatA hai| isIlie jina dharmAcAryane Ajake zrAvakako lakSya karake ye aSTamUla guNa kahe haiM, unhoMne yaha bhI kahA hai ki inameM se ekake bhI binA gRhastha kahalAnekA pAtra nahIM hai // 18 // aba prakRta aSTamUlaguNoMkI carcAkA upasaMhAra karate hue granthakAra sArvakAlika samyaktvakI zuddhipUrvaka ATha mUlaguNoMkA pAlana karanevAle brAhmaNa, kSatriya aura vaizyoMko, jinakA upanayana saMskAra ho gayA hai, jinadharmake sunanekA adhikArI batalAte haiM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) yAvajjIvamiti tyaktvA mahApApAni shuddhdhiiH| jinadharmazruteryogyaH syAt kRtopanayo dvijaH // 19 // mahApApAni-mahat vipulamanantasaMsArakAraNaM pApaM yebhyastAni madyapAnAdIni prAk prabandhenoktAni / uktaM cArSe 'madhumAMsaparityAgAH paJcodumbaravarjanam / hiMsAdiviratizcAsya vrataM syAtsArvakAlikam / / ' [ mahApu. 38 / 122 ] jinadharmazruteH-vItarAgasarvajJopadiSTasya dharmasya zrutiH zravaNaM zAstraM vA upAsakAdhyayanAdi tasyAH / yadAha 'aSTAvaniSTadustaraduritAyatanAnyamUni parivartya / jinadharmadezanAyA bhavanti pAtrANi zuddhadhiyaH / ' [ puruSArtha. 74 ] isa prakAra jIvanaparyantake lie ananta saMsArake kAraNa mahApApako janma denevAle madya Adi jo pahale vistArase kahe gaye haiM unako chor3akara samyaktvase vizuddha buddhivAlA dvija arthAt brAhmaNa, kSatriya aura vaizya upanayana saMskAra ho jAnepara vItarAga sarvajJake dvArA upadiSTa dharmako athavA upAsakAdhyayana Adi zAstrako sunanekA adhikArI hotA hai / / 19 / / vizeSArtha-brAhmaNa kSatriya aura vaizyako dvija kahate haiN| mahApurANameM (38 / 48) kahA hai ki jo do bAra utpanna huA ho eka bAra garbhase aura dUsarI bAra kriyAse use dvija kahate haiM / parantu jo kriyA aura mantrase rahita hai vaha kevala nAmase dvija hai| yahA~ dvijako hI jaina dharmake sunanekA adhikArI kahA hai vaha bhI jaba vaha samyaktva pUrvaka jIvana paryantake lie skArase sampanna ho| jainadharmake sunaneke adhikArI kI carcA puruSArtha siddhayupAyameM milatI hai / kintu usameM na to dvija aura na upanayana saMskArakA vidhAna hai| jo zuddhadhI ATha aniSTa madyapAnAdikA tyAga kara detA hai vaha jinadharma dezanAkA pAtra hotA hai / AcArya amRtacandra aura paM. AzAdharake samayameM tIna sau varSoM kA antara hai ina varSoM meM dharmako lekara varNa AdikI bAta A gyii| anyathA bhagavAnke samavasaraNameM to pazu taka jAte the aura dharma sunate the / AcArya somadevane jinadIkSAke yogya tIna hI varNoM ko batalAyA hai / apane nItivAkyAmRtameM bhI unhoMne kahA hai ki jaise sUrya sabake lie vaise hI dharma bhI sabake lie hai kevala vizeSa anuSThAna meM niyama hai| yaha vizeSa anuSThAna jinadIkSA Adi hai / ataH vizeSa anuSThAnameM niyama ho sakatA hai| dharmazravaNakA bhI adhikAra yadi sabako na ho to binA dharma sune koI kaise samyagdRSTi banakara ATha mUla guNoMko dhAraNa kregaa| paM. AzAdharajIne avazya hI yaha kathana puruSArthasiddhayupAyake AdhArapara kiyA hai| 'zuddhadhI' zabda donoMmeM hai / isa zabdake arthako lekara bhI vivAda khar3A kara diyA hai| kinhIM vidvAnoMkA kahanA hai ki zuddhadhIkA artha nirmala buddhi hai aura ATha mahApApoMko chor3anese 1. 'trayo varNAH dvijaatyH|-niitivaa., 7 / 6 / 2. 'dvijAto hi dvijanmeSTa: kriyAto garbhatazca yaH / kriyAmantravihInastu kevalaM nAmadhArakaH // ' / -mahApu. 3 / 48 3. 'dIkSAyogyAstrayo vrnnaaH'|-so. upA. 4. 'AdityAvalokanavat dharmaH khalu sarvasAdhAraNo vizeSAnuSThAne tu niymH|' -nItivA. 7 / 14 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) 65 kRtopanaya:-kRto yathAvidhyupakalpita upanayo mauJjIbandhAdilakSaNopanItikriyA yasya sa tathoktaH / dvijaH-dvijA~to mAtagarbhe jinasamayajJAnagarbhe cotpAdAd dvijo braahmnn-ksstriy-vishaamnytmH| 'trayo varNA dvijAtayaH' iti vacanAt // 19 // atha sahajAmAhAyaryA cAlokikI guNasampadamudvahato bhavyAn yathAsaMbhavamavagamayannAha jAtA jainakule purA jinavRSAbhyAsAnubhAvAdguNa___ ye'yatnopanataiH sphuranti sukRtAmagresarAH ke'pi te / ye'pyutpadya kudRkkule vidhivazAddIkSocite svaM guNa vidyAzilpavimuktavRttini punantyanvIrate te'pi tAn // 20 // nirmala buddhi hotI hai / isI ilokakA artha eka viduSI sAdhvIne isI prakAra kiyA hai-'isa prakAra jIvana paryantake lie madyapAnAdi mahApApoMko chor3akara vizuddhi buddhi ho gayI hai jiskii| __ aura isa zlokakI utthAnikAmeM unhoMne paM. AzAdharajIkI saMskRta TIkAkA anusaraNa karate hue likhA hai-'jo pUrvokta rItise samyagdarzanapUrvaka aSTa mUlaguNoMkA pAlana karate haiN|' eka tarafa samyagdarzanapUrvaka aSTa mUlaguNoM ke pAlanakI bAta aura dUsarI ora aSTa mUlaguNa pUrvaka samyagdarzana honekI bAta paraspara viruddha hai / paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM 'zuddhadhI: kA artha 'samyaktva vizuddha buddhiH' kiyA hai| amRtacandrajIke 'zuddhadhiyaH' kA bhI yahI artha hai| jinazAsanake anusAra samyagdarzanake binA buddhi vizuddha hotI hI nhiiN| heyako heya rUpase aura upAdeyako upAdeya rUpase jAnakara zraddhA honA hI buddhiko vizuddhatA hai / yaha samyaktvake honepara hI hotI hai| samyaktvake binA to aSTa mUlaguNa dhAraNa bhI vratakI koTimeM nahIM AtA / astu, ataH jinadharma zravaNakI yaha yogyatA vizeSa dharma-jaise Agama grantha Adi haiM unhIMke zravaNase sambaddha honA caahie| sAmAnya jinadharmake zravaNakA adhikAra to sabhIko hai| zAyada isIse AzAdharajIke bAda race gaye zrAvakAcAroMmeM yaha kathana kisIne nahIM kiyA ki amuka vyakti hI jinadharmako sunanekA adhikArI hai| AzAdharajIne mahApurANase eka zloka uddhRta kiyA hai jisameM kahA hai ki madya, mAMsa aura pA~ca udambara phala tathA hiMsAdikA tyAga sArvakAlika vrata hai| kintu isameM jinadharmake zravaNakI adhikAritAvAlI bAta nahIM hai / yaha to mahApurANake bhI uttarakAlIna dasavIM zatAbdIkI carcA hai jaba logoMkA dhyAna sambhavatayA usa ora kama ho gayA hogA // 19 // Age jainakulameM janma lekara janmase aSTa mUlaguNoMkA pAlana karanevAle aura dIkSAke yogya mithyAdRSTi kulameM janma lekara avatAra Adi kriyAoMke dvArA apaneko pavitra karanevAle bhavyoMke mAhAtmyakA varNana karate haiM pUrvajanmameM sarvajJadevake dvArA kahe gaye dharma ke abhyAsake mAhAtmyase jo jaina kulameM utpanna hokara apaneko binA prayatnake prApta hue samyaktva Adi guNoMse logoMke cittameM camatkAra karate haiM ve puNyazAliyoMke mukhiyA bahuta thor3e haiN| aura jo mithyAtva sahacArI puNya karmake udayase vidyA aura zilpase AjIvikA na karanevAle, ataeva dIkSAke yogya mithyAdRSTi kulameM bhI janma lekara apaneko samyaktva Adi guNoMse pavitra karate haiM ve bhI una jainakulameM janma lenevAloMkA hI anusaraNa karate haiM arthAt unhIMke samAna hote haiM // 20 // 1. sAgAradharmAmRta-prakAzikA sau. bhavarI devI pAMDyA dharmapatnI seTha cAMdamalanI sujAnagar3ha / 1972 / sA.-9 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 dharmAmRta ( sAgAra) jino devatA yeSAM te jainAsteSAM kulaM pUrvapuruSaparamparAprabhavo vaMzastatra jinoktagarbhAdhAnAdinirvANaparyantakriyAmantrasaMskArayogyo mahAnvaya ityarthaH / AdhAnAdikriyA ArSoktA yathA 'AdhAnaM prItisuprIti tirmodaH priyodbhvH| nAmakarma vahiryAnaM niSadyA prAzanaM tathA // vyaSTizca kezavApazca lipisaMkhyAnasaMgrahaH / upanItivrataM caryA vratAvataraNaM tathA / / vivAho varNalAbhazca kulacaryA gRhIzitA / prazAntizca gRhatyAge dIkSAdyaM jinarUpatA / / maunAdhyayanavRttatvaM tIrthakRtvasya bhaavnaa| gurusthAnAbhyupagamo gaNopagrahaNaM tathA / / svgurusthaansNkraantiniHsnggaatmbhaavnaa| yoganirvANasaMprAptioganirvANasAdhanam // indropapAdAbhiSeko vidhidAnaM sukhodayaH / indratyAgAvatArau ca hiraNyotkRSTajanmatA / / mandarendrAbhiSekazca gurupUjopalambhanam / yauvarAjyaM svarAjyaM ca cakralAbho dizAJjayaH / / cakrAbhiSekasAmrAjye nisskraantiryogsNmhH| ArhantyaM tadvihArazca yogatyAgo'granirvRtiH / / trayaH paJcAzadetA hi matA garmAnvayakriyAH / garbhAdhAnAdi-nirvANaparyantAH prmaagme||' [ mahApu. 38 / 52-63 ] ajaina kule jAtaM pratitvimAH 'avatAro vattalAbhaH sthAnalAbho gaNagrahaH / pUjArAdhya-puNyayajJo dRr3hacaryopayogitA // ityuddiSTAbhiraSTAbhirupanItyAdayaH kriyAH / catvAriMzatpramAyuktAstAH syurdIkSAnvayakriyAH || tAstu kanvayA jJeyA yA prApyAH puNyakartRbhiH / phalarUpatayA vRttAH sanmArgArAdhanasya vai // sajjAtiH sadgahitvaM ca pArivAjyaM surendrtaa| sAmrAjyaM paramAhaMntyaM paraM nirvANamityapi / / ' [ mahApu. 38 / 64-67 ] guNaiH-samyaktvAdibhiH / ayatnopanataiH-prayatnamantareNa prAptaH sahajairityarthaH / sphuranti-lokacitte camatkAraM kurvanti / yatpaThanti_ 'bhave bhave yadabhyastaM dAnamadhyayanaM tapaH / tenaivAbhyAsayogena tadevAbhyasyate punaH // ' [ vizeSArtha-do tarahake bhavya puruSa hote haiM-eka jo jaina kulameM janme haiM aura dUsare jo anya dharmAvalambI aise kulameM janme haiM jisameM vidyA aura zilpase AjIvikA nahIM hotii| vidyAse yahA~ AjIvikAke lie gIta Adi viSayaka zAstra aura zilpase bar3haI-luhAra Adi . Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya) sukRtAM-kRtapuNyAnAm / agresarA:-samyaktvasahacAripuNyodayayogAt mukhyaaH| ke'pi-praviralAH santItyarthaH / vidhivazAt-mithyAtvasahacAripuNyodayayogAt / dIkSocite-dIkSA vratAviSkaraNaM vratonmukhasya vRttiriti yAvat / sA cAtropAsakadIkSA jinamudrA bA upanItyAdisaMskAro vA / :-vakSyamANatattvArtha- 3 pratipattyAdibhiH / vidyetyAdi / vidyAtrAjIvanAthaM gItAdizAstram / zilpaM-kArukarma / tAbhyAM vimuktA tato'nyA, vRttirvArtAkRSyAdilakSaNo jIvanopAyo yatra tasmin / anvIrate-anugacchanti // 20 // atha dvijAtiSu kulakramAyAtamithyAdharmaparihAreNa vidhivajjinokta-mArgamAzritya svAdhyAyadhyAnabalAda- 6 zubhakarmANi nighnantaM bhavyamabhiSTauti tattvArtha pratipadya tIrthakathanAdAdAya dezavataM ___tddiikssaandhRtaapraajitmhaamntro'stdurdaivtH| AGgaM paurvamathArthasaMgrahamadhotyAdhItazAstrAntaraH panti pratimAsamAdhimupayan dhanyo nihantyaMhasI // 21 // tIrtha-dharmAcAryo gRhasthAcAryoM vA / saiSAvatArakriyA / uktaM cArSe 'gurujanayitA tattvajJAnaM garbhaH susNskRtH|| tathA tatrAvatIrNo'sau bhavyAtmA dharmajanmanA / / avatArakriyA saiSA gardhAdhAnavadiSyate / yato janmapariprAptiH ubhayatra na vidyate // [ mahApu. 39 / 34-35 ] dezavrataM-so'yaM vRttalAbhaH / uktaM ca 'tato'sya vattalAbhaH syAttadaiva garupAdayoH / praNatasya vratavAtaM vidhAnenopaseduSaH / / ' [ mahApu. 39 / 36 ] kArukarma liyA gayA hai| inase AjIvikA karanevAloMko jinadIkSAkA adhikArI nahIM khaa| jo janmase jaina hote haiM ve to binA prayatnake hI samyaktva vrata Adi dhAraNa karake dharmAtmAoMmeM agraNI bana jAte haiM aura jo mithyAdRSTi kulameM janma lete haiM ve Age batalAye kramake dvArA vratAdi dhAraNa karake unhIMke samAna ho jAte haiM // 20 // aba, jo brAhmaNa-kSatriya yA vaizya kula-paramparAse Aye mithyA dharmako chor3akara aura vidhipUrvaka jainamArgako svIkAra karake svAdhyAya aura dhyAnake balase azubha karmoMkA ghAta karate haiM una bhavya jIvoMkA abhinandana karate haiM dharmAcArya athavA gRhasthAcAryake upadezase jIvAdika tattvArthakA nizcaya karake aSTa mUlaguNa Adi ekadeza bratako svIkAra kare tathA dezavratakI dIkSA lenese pahale gurumukhase paMca namaskAra nAmaka mahAmantrako grahaNa kare, aba taka jina mithyAdevoMko mAnatA thA unakA tyAga kara de, tathA gyAraha aMga aura caudaha pUrva sambandhI uddhAra granthoMkA adhyayana karaneke bAda anya matoMke zAstroMko par3he / tathA pratimAsa do aSTamI aura do caturdazIkI rAtrimeM rAtri pratimA yogakA abhyAsa karatA huA vaha puNyazAlI vyakti dravyapApa aura bhAvapApako naSTa karatA hai / 21 // vizeSArtha-avatAra, vRttalAbha, sthAnalAbha, gaNagraha, pUjArAdhya, puNyayajJa, dRr3hacaryA aura upayogitA ye ATha kriyAe~ jaina dharma meM dIkSita honevAle ajainake lie haiM / inakI gaNanA dIkSAnvaya kriyAoMmeM kI jAtI hai / vratoMkA dhAraNa karanA dIkSA hai| una vratoMko grahaNa karaneke sammukha puruSakI jo pravRtti hai use dIkSA kahate haiM aura usa dIkSAse sambandha rakhanevAlI jo Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 15 18 21 24 27 68 dharmAmRta ( sAgAra ) taddIkSAgraM -- upAsaka dIkSApurassaram / so'yaM sthAnalAbha: / tadvidhirArSokto yathA - 'tataH kRtopavAsasya pUjAvidhipurassaraH / sthAnalAbho bhavedasya tatrAyamucitA vidhiH // jinAlaye zucau raMge padmamaSTadalaM likhet / vilikhedvA jinAsthAnamaNDalaM samavRttakam || zlakSNena piSTacUrNena salilAloDitena vA / vartanaM maNDalasyeSTaM candanAdidraveNa vA // tasminnaSTadale padme jaine vA''sthAnamaNDale / vidhinA likhite tajjJairviSvaviracitArcane // jinArcAbhimukhaM sUrividhinainaM nivezayet / tavopAsakadIkSeyamiti mUrdhni muhuH spRzan // paJcamuSTividhAnena spRSTvenamadhimastakam / to'si dIkSayetyuktvA siddhazeSAM ca lambhayet // tataH paJcanamaskArapadAnyasmAyupAdizet / mantro'yamakhilAtpApAttvAM punItAditIrayan // kRtvA vidhimimaM pazcAtpAraNAya visarjayet / guroranugrahAtso'pi samprItaH svaM gRhaM vrajet // ' astadurdaivataH--tyaktamithyAdevatAgaNaH / so'yaM gaNagrahaH / tadvidhirArSe yathA - mahApu., 39 / 37-44 ] 'iyantaM kAlamajJAnAtpUjitAHstha kRtAdaram / pUjyAstvidAnImasmAbhirasmatsamayadevatAH // tato'pamUSitenAlamanyatra svairamAsyatAm / iti prakAzamevaitAn nItvAnyatra kvacittyajet // gaNagrahaH sa eSaH syAtprAktanaM devatAgaNam / visRjyAcaMyataH zAntA devatAH samayocitAH // ' [ mahApu. 39 / 46-48 ] arthaM saMgraha - uddhAragranthamupazrutya / sUtramapi / uktaM cArSe 'pUjArAdhyAkhyayA khyAtA kriyAsya syAdataH parA / pUjopavAsasampatyA gRhNato'GgArthaM saMgraham // ' kriyAe~ haiM ve dIkSAnvaya kriyA kahalAtI haiM / unameM pahalI avatAra kriyA hai / jaba mithyAtva se dUSita koI puruSa samIcIna mArgako grahaNa karanA cAhatA hai taba yaha kriyA kI jAtI hai / prathama hI vaha bhavya kinhIM munirAja yA gRhasthAcArya ke pAsa jAkara dharmakI jijJAsA karatA hai / aura upadeza sunakara mithyA mArgase prema chor3akara samIcIna mArga meM buddhi lagAtA hai / usa samaya guru hI usakA pitA hai aura tattvajJAna hI saMskAra kiyA huA garbha hai / vaha bhavya puruSa dharmarUpa janma ke dvArA tattvajJAnarUpI garbha meM avatIrNa hotA hai / isalie isa kriyAko pahalI avatAra kriyA kahate haiM / usI samaya guruke caraNakamaloMko namaskAra karate hue aura vidhipUrvaka vratoMko dhAraNa karate hue usa puruSake vRttalAbha nAmakI dUsarI kriyA hotI hai / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) tathA 'tato'nyA puNyayajJAkhyA kriyA puNyAnubandhinI / zRNvatAH pUrvavidyAnAmarthaM sabrahmacAriNaH // ' [ mahApu. 39 / 49-50 ] zAstrAntarANi- saugatAdigranthAn / uktaM ca tadAsya dRDhacaryAkhyA kriyA svasamayazrutam / niSThApya zRNvato granthAn bAhyAnanyAMzca kAMzcana // ' [ mahApu. 39 / 51 ] api ca 'sUtramaupAsakaM cAsya syAdadhyeyaM gurormukhAt / vinayena tato'nyacca zAstramadhyAtmagocaram // zabdavidyArthazAstrAdi cAdhyeyaM nAsya duSyati / svasaMskAraprabodhAyAdhyeyAni khyAtaye'pi ca // jyotirjJAnamatha cchandojJAnaM jJAnaM ca zAkunam / saMkhyAjJAnamapIdaM ca tenAdhyeyaM vizeSataH / / ' [ mahApu. 38 / 118-120 ] prtimaasmaadhi-raatriprtimaayogm| uktaM ca 'dRDhavratasya tasyAnyA kriyA syaadupyogitaa| parvopavAsaparyante pratimAyogadhAraNam // ' [ mahApu. 39 / 52 ] // 21 // atha zUdrasyApyAcArAdizuddhimato brAhmaNAdivaddharmyakriyAkAritvaM yathocitaM samanumanyamAnaH prAhausake bAda upavAsa aura pUjApUrvaka sthAna lAbha nAmakI tIsarI kriyA hotI hai| isakI vidhi isa prakAra hai-jinAlayameM kisI pavitra sthAnapara ATha pAMkhurIkA kamala banAve athavA golAkAra samavasaraNa maNDalakI racanA kre| jaba usakI pUjA sampUrNa ho cuke taba AcArya usa puruSako jinendradevakI pratimAke sammukha baiThAve aura bAra-bAra usake mastakakA sparza karate hue kahe-'yaha terI zrAvakakI dIkSA hai|' paMcamuSThikI rItise usake mastakakA sparza kare tathA 'tU isa dIkSAse pavitra huA' isa prakAra kahakara pUjAke bace hue zeSAkSata usase grahaNa kraaye| pazcAta 'yaha mantra tujhe samasta pApoMse pavitra kare' isa prakAra kahate hue use paMca namaskAra mantrakA upadeza kre| yaha tIsarI kriyA hai| usake bAda vaha puruSa apane gharase mithyA devatAoMko nikAlatA hai / yaha cauthI gaNagraha kriyA hai / phira pUjA aura upavAsapUrvaka dvAdazAMga zrutakI sunanA pA~cavIM pUjArAdhya kriyA hai| phira sAdharmI puruSoMke sAtha caudaha pUrvoke arthako sunanevAle usa bhavya ke puNyako bar3hAnevAlI puNyayajJA nAmaka chaThI kriyA hotI hai| isa prakAra apane matake zAstroMko pUrNa par3ha lene ke bAda anya matake zAstroMko athavA kisI anya viSayako par3hane yA sunanevAle usa bhavyake dRr3hacaryA nAmakI sAtavIM kriyA hotI hai / isake bAda upayogitA nAmakI AThavIM kriyA hotI hai| isameM parvake dina rAtrike samayameM pratimA yoga dhAraNa kiyA jAtA hai / mahApurANameM pratipAdita ina ATha kriyAoMkA hI kathana granthakArane isa zlokameM kriyA hai / ina AThake bAda upanIti kriyA hotI hai| jisameM janeU dhAraNa kiyA jAtA hai / usakA kathana AzAdharajIne nahIM kiyA hai // 21 // Age kahate haiM ki AcAra AdikI zuddhi pAlanevAlA zUdra bhI brAhmaNa AdikI taraha yathAyogya dharma-karma kara sakatA hai Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 dharmAmRta ( sAgAra) zUdro'pyupaskarAcAravapuHzuddhayA'stu taadRshH| jAtyA hono'pi kAlAdilabdhau hyAtmA'sti dharmabhAk // 22 // upskrH-aacmnaadyupkrnnm| AcAraH-madyAdiviratiH / tAdRzaH-jinadharmazruteryogyaH devadvijatapasvIparikarmayogyo vaa| yannIti:--'AcArAnavadyatvaM zucirupaskaraH zArIrI ca zuddhiH karoti zUdramapi devadvijatapasvIparikarmasu yogyamiti |'-[niiti vA0] hInaH-alpo rikto vA / dharmabhAk6 zrAvakadharmArAdhakaH / yadAha 'dIkSAyogyAstrayo varNAzcatvArazca vidhocitAH / manovAkkAyadharmAya matAH sarve'pi jantavaH ||'so. upA., 791 zlo.] varNalakSaNamArSe yathA 'brAhmaNA vratasaMskArAt kSatriyAH zastradhAraNAt / vaNijo'rthArjanAnnyAyyAcchUdrA nyagvRttisaMzrayAt // ' [ mahApu. 38 / 46 ] svayamapyanvAkhyacca siddhayaH 'karma dhayaM kSatatrANaM vArtA preSaM ca mAnuSAH / kurvANA jAtyabhede'pi bhedyA viprAdibhedataH / / ' // 22 // athAnRzaMsyamamUSAbhASitvaM parasvanivRttiricchAniyamo niSiddhAsu ca strISa brahmacaryamiti sarvasAdhAraNaM dharmamabhidhAyedAnImadhyayanaM yajanaM dAnaM ca brAhmaNa-kSatriya-vizAM samAno dharmo'dhyApanayAjanapratigrahAzca brAhmaNAnAmeveti vizeSatastadvayAkhyAnArthamuttaraprabandhamupakramamANo yajanAdividhAnAya pAkSikaM tAvadevaM niyuGkte __ Asana Adi upakaraNa, madya AdikI viratirUpa AcAra aura zarIrakI zuddhise viziSTa zUdra bhI jinadharmake sunaneke yogya hotA hai| kyoMki varNase hIna bhI AtmA yogya kAla-deza AdikI prApti hone para zrAvaka dharmakA ArAdhaka hotA hai / / 22 / / vizeSArtha-yadyapi dIkSAke yogya tIna hI varNa hote haiM tathApi zUdrako bhI apanI maryAdAke anusAra dharma sevanakA adhikAra hai| kintu isake lie usakA nivAsasthAna, usakA khAnapAna tathA zarIra zuddha honA Avazyaka hai| AcArya somadevane kahA hai ki AcArazuddhi, ghara-baratana vagairahako saphAI aura zarIra zuddhi zUdrako bhI deva, dvija aura tapasviyoMkI sevAke yogya banAtI hai / unhoMne jinameM punarvivAha pracalita nahIM hai unheM satzUdra kahA hai| satzUdra to muniko AhAra bhI de sakatA hai kintu munipada dhAraNa nahIM kara sktaa| kintu zrAvaka dharmake pAlanakA use adhikAra prApta hai| mahApurANameM kahA hai ki jo dIkSAke ayogya kula meM utpanna hue haiM aura nAcanA-gAnA Adi vidyA aura zilpase AjIvikA karate haiM aise puruSoMko yajJopavIta Adi saMskAroMkI AjJA nahIM hai| kintu aise loga apanI yogyatAnusAra vrata dhAraNa kareM to jIvana paryanta eka zATaka dhAraNa karake vratI raha sakate haiN| krUratA na karanA, satya bolanA, parAyA dhana na lenA, parigrahakA parimANa aura niSiddha strImeM brahmacaryakA pAlana ye sarvasAdhAraNakA dharma hai ise sabhI varNavAloMko pAlanA cAhie // 22 // Age kahate haiM ki adhyayana, pUjana aura dAna ye brAhmaNa, kSatriya aura vaizyakA samAna 1. 'sakRtpariNayanavyavahArAH sacchudrAH / AvArAnavadyatvaM zucirupaskaraH zArIrI ca vizuddhiH karoti zUdramapi devadvijatapasviparikarmasu yogyam ||'-niitivaa. 7 / 11-12 2. mahApu. 40 / 171-173 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 3 ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) yajeta devaM seveta gurUn pAtrANi tarpayet / karma dharmya yazasyaM ca yathAlokaM sadA caret // 23 // yajedityAdi / dAnayajanapradhAna iti dAnasya prAcuryeNAnuSThAnAthaM prAgupAdAnam / iha tu devArcanasya pUrvavacanaM prathamaM devamarcayettato'nyatkRtyaM kuryAditi kramavidhAnadarzanArtham / tathA zlokaH 'dAnaM pUjA jineH shiilmpvaasshctvidhH| zrAvakANAM mato dharmaH saMsArAraNyapAvakaH // ' [ ami. zrA. 9 / 1 ] 'ArAdhyante jinendrA guruSu ca vinatirdhArmike prItiruccaiH, pAnabhyo dAnamApannihatajanakRte tacca kaarunnybddhthaa| tattvAbhyAsaH svakIyavataratiramalaM darzanaM yatra pUjyaM, tad gArhasthyaM budhAnAmitaradiha punaduHkhado mohapAzaH // ' [ padma. paJca. 1 / 13 ] karma-bhRtvAzritAnityAdi vakSyamANakrameNa / yazasyaM ca dhayaM tAvadavazyamAcaraNIyam / tacceta kIrtyarthaM syAttadA sutarAM bhadrakamityayamarthazcazabdenAnvAcIyate / anuktAsamuccaye vAtra ca / tenAyuSyaM ca karma brAhma mahotthAna-zarIra cintA-dantadhAvanAdikamAyurvedaprasiddhamAcarediti labhyate / yanmanu: 'svAyuSyayazasyAni vratAnImAni dhArayet / ' [ manusmR. 4 / 13 ] iti / yathAlokam / yadAha 'drama (?) svAmi svakAryeSu yathAlokaM pravartatAm / guNadoSavibhAge'tra loka eva yato guruH / / ' [ ] // 23 // dharma hai kintu par3hAnA, pUjana karAnA aura dAna lenA ye brAhmaNoMkA hI mukhya dharma hai isalie vizeSa rUpase usakA vyAkhyAna karane ke lie AgekA kathana karate hue pAkSika zrAvakako pUjana Adi karanekI preraNA karate haiM zrAvakako nitya jinendrakI pUjA karanI cAhie, guruoMkI sevA, upAsanA karanI cAhie, pAtroMko dAna denA cAhie, tathA dharma aura yaza bar3hAnevAle kArya lokarItike anusAra karane cAhie // 23 // vizeSArtha-manusmRti (1 / 88) meM par3hAnA, par3hanA, yajJa karanA, karAnA, dAna denA aura lenA ye chaha karma brAhmaNake hI batAye haiM aura inameM se tIna karma par3hanA, yajJa karanA aura dAna denA kSatriya aura vaizyake batAye haiM / tadanusAra mahApurANameM bhI bharata mahArAjane jo vratI vargake lie brAjheNa nAmake caturtha varNakI sthApanA kI unake lie pUjA, vArtA, dAna, svAdhyAya saMyama, tapa ye SaTkarma btaaye| ataH jo vratI zrAvaka hai vaha brAhmaNa hai aura svAdhyAya saMyama aura tapake sAtha pUjA karane-karAne, tathA dAna dene aura lenekA adhikArI hai| jo vratI nahIM hai vaha pUjA karatA hai, dAna detA hai / dAna lenekA pAtra to vahI hai jisameM mokSake kAraNa guNa samyagdarzana Adi yathAyogya vidyamAna hai| use hI dAna denA caahie| tathA dayAbhAvase apane toMkA pAlana karanA cAhie yaha Age kheNge| tathA jisase saMsArameM yaza bhI ho aise bhI kArya karanA cAhie / 'ca' zabdase anya kArya bhI lenA caahie| jaise prAtaHkAla uThakara zArIrika zuddhi krnaa| yaha saba kAma zrAvakako lokAnusAra karanA caahie| AcArya padmanandine gRhasthAzramakI pUjyatA batalAte hue kahA hai-jisa gRhasthAzramameM jinendroMkI pUjA 1. 'brAhmaNAvratasaMskArAt'-mahApu. 38 / 46 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dharmAmRta ( sAgAra ) aSTAdazabhiH padyaujinapUjAM prapaJcayannAha yathAzakti yajetArhadevaM nitymhaadibhiH| saGkalpato'pi taM yaSTA bhekavat svamahIyate // 24 // yaSTA-tAcchIlyena sAdhutvena vA yajamAnaH / bhekavat-rAjagRhe nagare zreSThicaro durdaro yathA / uktaM ca 'ahaMccaraNasaparyAmahAnubhAvaM mahAtmanAmavadat / bhekaH pramodamattaH kusumenaikena rAjagRhe // ' [ ratna. zrA. 120 ] mahIyate-pUjyo bhavati // 24 // atha nityamahamAhaprokto nityamaho'nvahaM nijagRhAnnItena gandhAvinA pUjA caityagRhe'haMtaH svavibhavAccaityAdinirvApaNam / bhaktyA grAmagRhAdizAsanavidhAdAnaM trisandhyAzrayA ___sevA sve'pi gRhe'rcanaM ca yaminAM nityapradAnAnugam // 25 // vidAkaraNAM ( ? ) / sve-nije / apizabdAccaityagRhe // 25 // kI jAtI hai, nigrantha guruoMkI vinaya kI jAtI hai, dhArmika puruSoM ke prati atyanta prIti rahatI hai, pAtroMko dAna diyA jAtA hai, jo vipattise grasta jana hote haiM unakI karuNAbhAvase madada kI jAtI hai, tattvoMkA abhyAsa kiyA jAtA hai, apane vratoMse anurAga hotA hai, nirmala samyagdarzana hotA hai, vaha gRhasthAzrama vidvAnoMke dvArA bhI pUjya hotA hai| isase viparIta gRhasthAzrama to duHkhadAyaka mohapAza hI hai // 23 // Age aThAraha padyoMse jinapUjAkA vistArase kathana karate haiM zrAvakako apanI zaktike anusAra nityamaha Adike dvArA ahanta devakI pUjA karanI cAhie / kyoMki 'maiM arhanta devakI pUjA karU~' isa prakArake vicAra mAtrase bhI jinendradevakA pUjaka meDhakakI taraha svargameM maharddhika devoMke dvArA pUjA jAtA hai / / 24 / / vizeSArtha-ratnakaraNDazrAvakAcArameM caturtha zikSAvratakA nAma vaiyAvRtya hai / AcArya samantabhadrane usImeM devapUjAko bhI rakhA hai aura zrAvakako pratidina Adara pUrvaka devAdhideva jinendradevake caraNoMkI pUjA karanekA upadeza dete hue kahA hai ki ahanta bhagavAna ke caraNoMkI pUjAkA mAhAtmya to rAjagRhI nagarImeM Anandase matta meDhakane eka phUlake dvArA batalAyA thaa| arthAt pUrva janmakA zreSThI, jo mAyAbahula honese marakara apanI hI bAvar3ImeM meDhaka huA thA, bhagavAna mahAvIrake samavasaraNameM jAte hue rAjA zroNikake hAthIke pairase kucalakara mara gayA / usa samaya vaha bhI bhagavAna ke darzanAtha mukhameM eka kamalakA phUla lekara jAtA thaa| marakara vaha svargameM deva huA aura avadhijJAnase saba pUrvavRttAnta jAnakara mahAvIra bhagavAnke samavasaraNameM upasthita huA / jaba devapUjAke vicAra mAtrakA itanA phala hai taba zarIrase jala candana Adike dvArA aura vacanoMse stavanake dvArA pUjana karanekA to phala kahanA hI kyA hai // 24 // nityamahakA svarUpa kahate haiM pratidina apane gharase lAye gaye jala, candana, akSata Adike dvArA jinAlayameM jina bhagavAnkI pUjA karanA, athavA apane dhanase jinabimba-jinAlaya AdikA banavAnA, athavA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athASTAkiMndradhvajo lakSayati ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) jinAca kriyate bhavyairyA nandIzvara parvaNi / graisal sendrAdyaH sAdhyA tvendradhvajo mahaH // 26 // bhavyaiH- saMbhUyakaraNajJApanArthaM bahuvacanam / sAdhyA - kriyamANA // 26 // atha mahAmahaM nirdizati - bhaktyA mukuTabaddheryA jinapUjA vidhIyate / tadAkhyAH sarvatobhadra - caturmukha - mahAmahAH // 27 // bhaktyA na cakravartyAdibhayAdinA / eSApi kalpavRkSavat / kevalamatra pratiniyatajanapadaviSayaM dAnAdikam // 27 // bhaktipUrvaka gA~va, makAna, jamIna Adi zAsanake vidhAna ke anusAra rajisTrI Adi karAkara mandirake nimitta denA, athavA apane bhI ghara meM tInoM sandhyAoMko arhanta devakI ArAdhanA karanA aura muniyoMkA pratidina pUjApUrvaka AhAradAna denA nityamaha kahA hai ||25|| vizeSArtha-mahakA artha pUjA hai / nityapUjA karanA nityamaha hai / usake hI ye prakAra haiM / inakA kathana mahApurANa meM kiyA hai / pratidina apane gharase pUjanakI sAmagrI lejAkara mandira meM pUjana karanA nityapUjA hai| isameM itanI vizeSatA hai ki pUjanakI sAmagrI apane gharakI honI caahie| mandirakI sAmagrIse pUjA karanA tabhI ucita ho sakatA hai jaba usakA mUlya mandirako cukA diyA ho / pratidina pUjA karanevAloMko yaha yAda rakhanekI bAta hai / isameM lobha nahIM karanA caahie| lobha tyAgakara pUjA karanese saccA phala milatA hai / Age jo batalAye haiM ve saba isI pUjA meM nimitta honese nityamaha kahe gaye haiM / jaise apane dravyase jinabimba aura jinAlayakA nirmANa karAnA / jahA~ mandira na honese pUjA nahIM hotI vahA~ mandira nirmANapUrvaka jinabimba pratiSThA karAnA ucita hai / kintu jahA~ jinamandira hai aura nityapUjAkI vyavasthA nahIM hai vahA~ jinamandira banavAnA yA nayI mUrtiyA~ pratiSThita karAnA dharma AsAdanA hai / pUjanake nimitta mandirake nAma jAyadAda vagairahakI likhA-par3hI karake denA bhI nityamaha hai kyoMki usakI AmadanI nityapUjAmeM vyaya honevAlI hai / mandirake sivAya apane gharapara bhI prAtaH, madhyAhna aura sAyaMkAlako sAmAyika Adi karanA bhI nityamaha hai / aura pratidina muniyoMko apane gharapara par3agAhakara jo pUjA kI jAtI hai jisake bAda unheM AhAradAna diyA jAtA hai vaha bhI nityamaha hai / ye saba nityamahake hI prakAra haiM ||25|| 73 ra aSTaka aura aindradhvajakA lakSaNa kahate haiM bhavya jIvoMke dvArA nandIzvara parva meM arthAt prati varSa ASAr3ha, kArtika aura phAlgunake zveta pakSa aSTamI Adi ATha dinoMmeM jo jinapUjA kI jAtI hai vaha aSTAhnikamaha hai / tathA indrapratIndra sAmAnika Adike dvArA jo jinapUjA kI jAtI hai use aindradhvajamaha kahate haiM ||26|| 1. vindra - mu. sA.-10 mahAmahakA svarUpa kahate haiM maNDalezvara rAjAoMke dvArA bhaktipUrvaka jo jinapUjA kI jAtI hai usake nAma sarvatobhadra, caturmukha aura mahAmaha haiM ||27|| 3 9 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dharmAmRta ( sAgAra) atha kalpadrumamAha kimicchakena dAnena jagadAzAH prapUryaM yaH / cakribhiH kriyate so'haMdyajJaH kalpadrumo mtH||28|| kimicchakena-kimicchasIti praznapUrvakaM yAcakecchAnurUpaM kriyamANena // 28 // atha balisnapanAdijinapUjAvizeSANAM nityamahAdiSvavAntarbhAvamoha balisnapana-nATyAdi nityaM naimittikaM ca yat / bhaktAH kurvanti teSveva tadyathAsvaM vikalpayet // 29 // // 29 // atha jalAdipajAnAM pratyeka diGmAtreNa phalamAlapati vArdhArA rajasaH zamAya padayoH samyakprayuktA'haMtaH, sadgandhastanusaurabhAya vibhavAcchedAya sntyksstaaH| yaSTuH sragdivijasraje carurumAsvAmyAya dIpastviSe, dhUpo vizvadRgutsavAya phalamiSTArthAya cArghAya sH||30|| vizeSArtha-jinako sAmanta Adike dvArA mukuTa bA~dhe gaye haiM unheM mukuTabaddha yA maNDalezvara kahate haiN| ve jaba bhaktivaza jinadevakI pUjana karate haiM to usa pUjAko sarvatobhadra Adi kahate haiN| vaha pUjA sabhI prANiyoMko kalyANa karanevAlI hotI hai isalie use sarvatobhadra kahate haiN| caturmukha maNDapameM kI jAtI hai isalie caturmukha kahate haiN| aura aSTAhikakI apekSA mahAn honese mahAmaha kahate haiN| yadi maNDalezvara cakravartI Adi ke bhayase yaha pUjA karatA hai taba usakI yaha garimA samApta ho jAtI hai| isIlie bhaktivaza kahA hai| yaha pUjA bhI Age kahI jAnevAlI kalpavRkSa pajAke talya hI hotI hai| antara itanA hai ki ki kalpavRkSa pUjAmeM cakravartI apane sAmrAjya-bharameM dAna karatA hai aura isa pUjAmeM maNDalezvara kevala apane janapada meM dAna karatA hai // 27|| __ Age kalpavRkSa pUjAkA svarUpa kahate haiM 'kyA cAhate ho' isa prakArake praznapUrvaka yAcakakI icchAke anurUpa dAnake dvArA logoMke manorathoMko pUrA karake cakravartIke dvArA jo jinapUjA kI jAtI hai use kalpadruma kahate haiM // 28 // Age kahate haiM ki upahAra, abhiSeka Adi jo jinapUjAke bheda haiM una sabakA antarbhAva inhIM nityagaha Adi meM hotA hai ___ jinendra bhagavAna ke bhakta, zrAvaka pratidina yA parva ke avasaroMpara jo upahAra, abhiSeka, gIta-nRtya Adi karate haiM ve saba yathAyogya unhIM nityamaha AdimeM antarbhUta hote haiM / arthAt jinendra bhagavAnako lakSa karake jo bhI bhakti pradarzita kI jAtI hai cAhe vaha bheMTarUpameM ho yA gIta-nRtya Adike rUpameM ho; vidvAn una sabako nityapUjA Adike hI bheda mAnate haiM // 29 // Age pratyeka jalAdi pUjAkA phala kahate haiM arhanta bhagavAnake donoM caraNoM meM vidhipUrvaka arpita kI gayI jalakI dhArA pUjA karanevAleke pApoMkI zAnti ke lie hotI hai| uttama candana pUjakake zarIrakI sugandhake lie hotA hai / akhaNDa tandula pUjakake aNimA Adi vibhUti athavA dhana sampatike naSTa nahIM honeke Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) 75 vibhavAcchedAya-vibhavasyANimAdivibhUteviNasya vA acchedo nirantarapravRttistadarthaH / yaSTuHAtmanaH pUjayituH / yadAha 'bhojyaM bhojanazaktizca ratizaktirvarIH striyaH / vibhavo dAnazaktizca svayaM dharmakRteH phalam / / aatmcittprityaagaatprairdhrmvidhaapne| niHsandehamavApnoti parabhogAya tatphalam / / ' [ so. upA. 789-788 ] etacca samarthaH san yaH svayaM na karoti tadapekSayocyate / svayaM kartumasamarthasya tu zraddhadhAnasya paradharmavidhApane vidhIyamAnasya vAnumodane'pi mahatI puNyaprasUtiriSyate, pariNAmaikakAraNAtvAtpuNyapApayoH / divijasraje-svargajanmamandAramAlArtham / umA-lakSmI / yadAha 'umA zrI ratI kAntiH kIrtirdurgA pulomjaa| umAzabdena kathyante kAyastuGgopamAciSaH // [ tviSe-dIptyartham / vizvadRgutsavAya-papamasaubhAgyArtham / ardhAya-pUjAvizeSArtham / saH 12 lie yA sadA bane rahane ke lie hote haiN| puSpoMkI mAlA svargameM honevAlI mandAravRkSakI mAlAkI prAptike lie hotI hai| naivedya lakSmIkA svAmitva prApta karane ke lie hotA hai| dIpa kAnti ke lie hotA hai / dhUpa pUjakake parama saubhAgyake lie hotI hai / phala iSTa arthakI prAptike lie hotA hai / aura argha pUjA vizeSake lie hotA hai // 30 // vizeSArtha-somadevane apane upAsakAcArameM aSTadravyase pUjAkA vidhAna to kiyA hai| kintu pratyeka pUjAkA alaga-alaga phala na batalAkara pUjAmAtrakA sAmAnya jo pUjakakI zubha bhAvanA rUpa hai| jaise-'he bhagavan , jabataka isa cittameM ApakA nivAsa hai tabataka sadA jina bhagavAnke caraNoMmeM merI bhakti rahe, merI aizvaryarata mati sadA sabakA Atithya satkAra karane meM saMlagna ho, merI buddhi adhyAtmatattvameM lIna rhe| jJAnIjanoMse merA sneha bhAva rahe aura merI cittavRtti sadA paropakArameM rahe / ' Adi / amitagatike zrAvakAcArameM bhI pratyeka pUjAke phalakA kathana nahIM hai| devasenake bhAvasaMgraha meM pratyeka pUjAkA phala batalAyA hai| yathA-'jinake caraNa kamaloM meM dI gayI jaladhArA samasta rajako zAnta karatI hai, jo bhavya jIva jinavarake caraNoM meM sugandhita candanakA lepa karatA hai vaha svabhAvase sugandhita vaikriyika zarIra prApta karatA hai| jo devake caraNoMke Age akSatake puMja car3hAtA hai * vaha navanidhi sahita cakravartitva prApta karatA hai| jo sugandhita puSpoMse jinadevake caraNakamaloMko pUjatA hai vaha uttama deva hokara svargake vanoMmeM Ananda karatA hai| jo dahI, dUdha, ghIse banAye gaye uttama naivedyase jinadevake caraNa kamaloMko pUjatA hai vaha uttama bhogoMko prApta karatA hai| jo kapUra aura telase prajvalita aura manda-manda vAyuke jhakoroMse nAcate hue dIpoMse jinake caraNa kamaloMko pUjatA hai vaha candra-sUryake samAna zarIra pAtA hai| jo zilArasa 1. varastriyaH / -mu.| 2. vitt-|-mu.| 3. 'ambhazcandanatandulodgamahavidIpaH sadhUpaiH phalairacitvA trijagadguruM jinapati snAnotsavAnantaram / ' so. upA. 559 zlo. / 4. bhAvasaMgraha-470-477 gA. / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta ( sAgAra ) zrutatvAdardhaH pusspaanyjlirityrthH| athavA sa ityanena pUrvokta iSTArtha eva parAmazyate tenAyamarthaH kathyateyadyadyaSTurAtmano'bhimataM vastu gItAdikaM tena jine samyakprayuktaM tattadviziSTagItAdivastunaH arghAya mUlyAya 3 syAttat sampAdayatItyarthaH // 30 // atha jinejyAyAH samyak prayogavidhyupadezapurassaraM lokottaraM phalavizeSamAviSkaroti caityAdau nyasya zuddha niruparamaniraupamyatattadguNaughazraddhAnAtso'yamarhanniti jinamanaghestadvidhopAdhisiddhaiH / nIrAdyaizcArukAvyasphuradanaNuguNagrAmarajyanmanobhi bhavyo'caMn dRgviddhi prabalayatu yayA kalpate tatpadAya // 31 / / __ caityAdau-caitye pratimAyAmAdizabdena tadalAbhe jinAkArarahite aksstaadau| zuddhe-rudrAdyAkArarahite ityrthH| yadAha 'zuddha vastuni saMkalpaH kanyAjana ivocitaH / nAkArAntarasaMkrAnte yathA paraparigrahe // [so. upA. 481 ] aura aguruse mizrita dhUpase jinacaraNoMko pUjatA hai vaha tInoM lokoM meM zubhavartana (?) pAtA hai| jo pake hue tathA rasase bhare hue nAnA phaloMse jina caraNako pUjatA hai vaha iSTa phalako pAtA hai|' isa prakAra pratyeka pUjAkA phala kahA hai vaisA hI isa granthameM bhI kahA hai| isa phalameM kevala laukika phalakI hI kAmanA hai| Aja jo pUjAphala dravya car3hAte hue bolA jAtA hai ki saMsAra tApakI zAntike lie candana car3hAtA hU~, akSaya padakI prAptike lie akSata car3hAtA hU~, Adi vaha phala AdhyAtmika hai / ataH aisA pratIta hotA hai ki madhyakAlameM pUjAmeM laukika phalakI bhAvanA thii| uttarakAlameM use AdhyAtmika rUpa dekara pUjAkA mahattva bar3hAyA hai| tathA ATha dravyoMse pRthak-pRthak pUjana karaneke bAda AThoM dravyoMke melase jo pUjana hotI hai use argha kahate haiN| isa arghakA kathana AzAdharajIne to kiyA hai kintu unase pahaleke ukta granthoM meM isakA kathana nahIM hai / AzAdharajIne 'cArghAya saH' kI vyAkhyA karate hue likhA hai-'sa arthAt argha arthAt puSpAMjali pUjAvizeSake lie hotI hai| Age athavA karake likhA hai 'sa' padase pUrvokta iSTArthakA grahaNa kiyA jAtA hai| usase yaha artha kiyA jAtA hai ki pUjaka jo-jo abhimata vastu gIta Adi jina bhagavAnke prati samyak rUpase prayukta karatA hai vaha-vaha viziSTa gIta Adi vastuke argha arthAt mUlya ke lie hotI hai arthAt use svayaM una vastuoMkI prApti hotI hai| isase pratIta hotA hai ki usa samaya taka arghase pUjanakA prayojana spaSTa nahIM thaa| tathA pUjA paddhatimeM arghakA praveza aSTa dravya jitanA prAcIna nahIM hai // 30 // / Age jina pUjAkI samyak vidhi batalAte hue usakA lokottara phala kahate haiM avinAzI aura asAdhAraNa una una guNoM ke samUha meM atyanta anurAgase, utsarpiNIke tIsare aura avasarpiNIke caturthakAlameM honevAle cauMtIsa atizaya sahita aura samavasaraNameM ATha prAtihArya sahita virAjamAna tathA tattvopadezase bhavyajIvoMko pavitra karanevAle yaha hI ve arhanta haiM, isa prakAra nirdoSa pratimAmeM aura usake abhAva meM akSata AdimeM jinadevakI sthApanA karake, pApake hetu doSoMse rahita tathA niSpApa sAdhanoMse taiyAra kiye gaye jala-candana Adise sundara gadya-padyAtmaka kAvyoMmeM varNita mahAna guNoM ke samUha meM manako anurakta karate hue pUjana karanevAlA bhavya samyagdarzanakI vizuddhiko balavatI banAtA hai, jisa darzana vizuddhike dvArA vaha tIrthakara padako prApta karane meM samartha hotA hai // 31 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) 77 niruprmaa-avinshvraaH| tattadguNAH-vyavahAreNa darzanavizuddhayAdibhAvanApramukhakalyANapaJcakalakSaNAH / nizcayena ca cidacidajjJeyadravyAkAravizeSasvarUpAH / anagheH-haThahatatvAhRdyatvasvAnyabhukta zeSatvAdi pApahetudoSamuktaH / tadvidhopAdhisiddhaH-niSpApasAdhananiSpannaH / cArUNi-doSanirAsAdguNAlaMkAra 3 svIkArAcca sahRdayahRdayAvarjakAni / tatpadAya--tIrthakaratvAya / ekasyA api darzanavizuddharutkarSasya tIrthakaratvAkhyapuNyavizeSabandhahetutvasiddheH, tatpUrvakatvAdvinayasaMpannatAdInAM tatkAraNAntarANAm / uktaM ca 'ArAdhya darzanavizuddhipurassarANi vizvezvaratvapada cAraNakAraNAni / vaghnAti tIrthaMkara karma samagrakarma nirmUlanAya vibhuradbhutavIyaMsAraH // ' [ ] // 31 // atha vratavibhUSitasya jinayaSTuriSTaphalavizeSasiddhimabhidhatte vizeSArtha-yaha jinapUjAkI vidhi hai / pUjA sthApanApUrvaka kI jAtI hai aura sthApanA tadAkAra bhI hotI hai aura atadAkAra bhI hotI hai| somadevane apane upAsakAcArameM pUjakake do bheda kiye haiM-eka puSpa AdimeM pUjyakI sthApanA karake pUjana karanevAlA aura dUsarA pratimAkA avalambana lekara pUjana krnevaalaa| unhoMne phala, patra, pASANa AdimeM tathA anya dharmakI mUrti sthApanA karaneko niSedha kiyA hai| donoMkI vidhi bhI alaga-alaga kahI hai, jo pratimAmeM sthApanA nahIM karate unake lie arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI sthApanA karake pUjana karanA batalAyA hai / aura jo pratimAmeM sthApanA karake pUjA karate haiM unake lie abhiSeka, pUjana, stavana, japa, dhyAna aura zrutadevatAkI ArAdhanA ina chaha vidhiyoMko batalAyA hai| vasunandine apane zrAvakAcArameM isa kAlameM atadAkAra sthApanAkA niSedha kiyA hai| AzAdharajI ne usakA niSedha nahIM kiyaa| sambhavatayA pahale sAmane pratimAke na honepara tandula AdimeM sthApanA karake bhI pUjana kI jAtI thii| astu, pUjana karanese pahale nirdoSa mUrti meM jinadevake guNoMkI zraddhApUrvaka sthApanAkI jAtI hai| vyavahArase darzanavizaddhi Adi bhAvanA pramukha pA~ca kalyANaka aura nizcayase ananta jJAnAdi unake asAdhAraNa guNa haiN| una guNoMmeM anurAgavaza hI jinendra pUjA kI jAtI hai / guNoMmeM anurAgakA hI nAma bhakti hai| bhaktipUrvaka sthApanAke bAda zuddha dravyase jinendrakI pUjA kI jAtI hai| dravyakI zuddhatA do bAtoMpara nirbhara hai| vaha dravya jabaradastI kisIse chInA gayA na ho, usameM hArdikatA ho, apane yA dUsaroMke khAnese bacA huA na ho ityAdi / dUsare, niSpApa sAdhanoMse taiyAra kiyA gayA ho, bAjArU, galA-sar3A yA bAsI Adi na ho, prAsuka jalase sAvadhAnIpUrvaka banAyA gayA ho, Arambhabahula na ho| isa taraha zarIrase dravyakA arpaNa karane ke sAtha, vacanase pUjana par3hate hue aura manako saMgItaparvaka paDhI jAnevAlI pajanameM varNita bhagavAnake gaNoMmeM lagAte hae pajana karanese manavacana-kAyakI ekAgratAke sAtha samyagdarzanakI vizuddhi hotI hai / aura eka darzana vizuddhikA bhI utkarSa tIrthakara nAmaka puNya vizeSake bandhakA kAraNa hotA hai yaha saba jAnate haiN| kahA hai-vizvezvara padake kAraNa darzanavizuddhi AdikI ArAdhanA karake adbhuta zaktizAlI AtmA samagra karmoMkA nirmUlana karaneke lie tIrthakara kamekA bandha karatA hai // 3 // aba, vratase bhaSita jinapUjakako iSTa phala vizeSakI siddhi hotI hai, yaha kahate haiM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 15 18 78 dharmAmRta ( sAgAra) dRktamapi yaSTAramahaMto'bhyudayazriyaH / zrayantyaham pUrvikayA ki punavratabhUSitam ||32|| spaSTam // 32 // atha jinapUjAntarAya parihAropAyavidhimAha - yathAsvaM dAnamAnAdyaiH sukhIkRtya vidharmaNaH / svadharmaNaH svasAtkRtya siddhayarthI yajatAM jinam ||33|| [ sarvadharma- ] bAhyAnvA / sukhIkRtya - anukUlAnkRtvA / vidharmaNa: - [ zivAdidharmaratAn ] sadharmaNaH - jinadharmabhAvitAn / siddhayarthI - jinapUjA saMpUrNatAM svAtmopalabdhi vA'bhIpsan // 33 // atha snAnApAstadoSasyaiva gRhasthasya svayaM jinayajane'dhikAritvamanyasya punastathAvidhenaivAnyena tadyajanamityupadezArthamAha stryArambhasevAsaMkliSTaH snAtvA''kaNThamathAziraH / svayaM yajetArhatpAdAnasnAto'nyena yAjayet ||34|| strItvAdi / strIsevayA kRSyAdikarmasevayA ca / saMkliSTaH - samantAtkAye manasi copataptaH / prasvedatandrAlasya- daurmanasyAdi doSadUSitakAyamanaska ityarthaH / snAtvetyAdi / etena yathAdoSaM snAnopadezAdAgulphamAjAnvAkaTi ca snAnamanujAnAti / yadAha 'nityasnAnaM gRhasthasya devArcanaparigrahe / yatestu durjanasparzAtsnAnamanyadvigarhitam // vAtAtapAdisaMspRSThe bhUritoye jalAzaye / avagAhyAcaretsnAnamato'nyadgAlitaM bhajet // jaba samyagdarzanase pavitra bhI jina bhagavAn ke pUjakako pUjA, dhana, AjJA aura aizvaryayukta parivAra kAma bhoga Adi sampadA 'maiM pahale' 'maiM pahale' karake prApta hotI hai taba yadi vaha eka deza se hiMsA Adike tyAgarUpa vratoMse bhUSita ho to kahanA hI kyA hai ? arthAt vratI pUjakako bhogasampadA aura bhI vizeSa rUpa se prApta hotI hai ||32|| Age jinapUjA meM AnevAle vighnoMko dUra karanekA upAya batAte haiM jina pUjAkI sampUrNatA ke icchuka pUjaka ko anya dharmAvalambiyoMko yathAyogya dAnasammAna Adike dvArA anukUla banAkara aura sAdharmiyoMko apane sAtha meM lekara jina bhagavAnkI pUjA karanI cAhie ||33|| Age kahate haiM ki snAnake dvArA zuddha gRhasthako hI svayaM jinapUjana karanekA adhikAra hai gRhasthakA zarIra aura mana strIsevana tathA kRSi Adi Arambha meM pha~se rahane se dUSita rahatA hai | ataH use doSake anusAra mastakase yA kaNThase snAna karake hI svayaM arhantadeva ke caraNoMkI pUjA karanI caahie| yadi snAna na kare to dUsare snAna kiye hueke dvArA pUjana karAve ||34|| vizeSArtha - devapUjanake lie antaraMga zuddhi aura bahiraMga zuddhi Avazyaka hai / cittase bure vicAroMko dUra karanese antaraMga zuddhi hotI hai aura vidhipUrvaka snAna karane se vahiraMga 1. sadharma - mu. / . Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) pAda - jAnu - kaTi-grIvA - ziraH paryantasaMzrayam / snAnaM paJcavidhaM jJeyaM yathAdoSaM zarIriNAm || brahmacaryopapannasya nivRttArambhakarmaNaH / yadvA tadvA bhavetsnAnamantyamanyasya tu dvayam // sarvArambhavijRmbhasya brahmajihmasya dehinaH / avidhAya bahiH zuddhi nAptopAstyadhikAritA // adbhiH zuddhi nirAkurvan mantramAtraparAyaNaH / sa mantraH zuddhimannaM bhuktvA hatvA vihRtya ca // AplutaH saMplutazcAntaH zucivAso vibhUSitaH / maunasaMyama saMpannaH kuryAddevArcanAvidham || dantadhAvanazuddhAsyo mukhavAsovRtAnanaH / asaMjAtAnyasaMsargaH sudhIrdevAnupAcaret // ' [ so. upA. 464-469, 472-473 ] snAnaguNA yathA 'dopanaM vRSyamAyuSyaM snAnamUrjo balapradam / kaNDU-mala-zrama-sveda-tandrA tRT - dAha- pApajit // ' [ aSTAMgahR. 2 / 16 ] // 34 // zuddhi hotI hai| devapUjA karaneke lie gRhasthako sadA snAna karanA cAhie / kintu muniko durjanase chU jAnepara hI snAna karanA cAhie / anya snAna munike lie varjita hai / jisa jalAzaya meM khUba pAnI ho, aura vAyu tathA dhUpa use khUba lagatI ho, usameM ghusa karake snAna karanA ucita hai / kintu anya jalAzayoMkA jala chAnakara hI kAma meM lAnA cAhie / ratnamAlA meM kahA hai ki patthara se TakarAnevAlA jala dopahara taka prAsuka mAnA gayA hai / vApikAkA tapA huA jala tatkAla prAsuka hai| yaha jala muniyoMke zauca aura gRhasthoMke snAnake lie hotA hai zeSa saba jala aprAsuka haiN| dharma saMgraha zrAvakAcAra meM kahA hai-nadiyoM aura tAlAboMkA gaharA jala jo vAyu aura dhUpase tapA ho vaha bhI snAnake yogya hai / varSAkA jala, patthara aura ghaTIyantrase tAr3ita jala tathA vApikAkA sUryase tapta jala prAsuka mAnA gayA hai / snAna ke pA~ca prakAra haiM-- paira taka ghuTanoM taka, kamara taka, garadana taka aura sira taka / doSa ke anusAra snAna karanA ucita hai / jo brahmacArI haiM, saba prakArake ArambhoMse nivRta haiM vaha inameM se koI bhI snAna kara sakate haiM / kintu anya gRhasthoMko to sira yA garadana se hI snAna karanA caahie| jo saba prakArake ArambhoM meM lagA rahatA hai aura brahmacArI bhI nahIM hai use bAhya zuddhi kiye binA devapUjAkA adhikAra nahIM hai| snAna karake zuddha vastra pahane, phira zarIrako AbhUSaNoMse bhUSita kare, aura cittako vazameM karake mauna tathA saMyamapUrvaka jinendrakI pUjA kare ||34|| 1. taddvayam |-mu. 2. zuddhabhA nUnaM / - mu. 3. saMplutasvAntaH / mu. 1 4. socitAnanaH, mu. 5. ratnamAlA 63, 64 zlo. / 6. dharma. zrI. pU. 218 / 79 3 6 9 12 15 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) atha caityAdinirmApaNasya phalavizeSasamarthanayA vidheyatAmabhidhatte nirmApyaM jinacaityatadgRha-maTha-svAdhyAya-zAlAdikaM ___ zraddhAzaktyanurUpamasti mahate dharmAnubandhAya yat / hiMsArambhavivartinAM hi gRhiNAM tattAdRgAlambana prAgalbhIlasadAbhimAnikarasaM syAtpuNyacinmAnasam // 35 / / zAlAdi / Adizabdena satrapuNyArAmAdi / astItyAdi / caityAlayAdinirmApaNe sAvadyadoSazaGkAnirAsArthametat / yadAha-'tatpApamapi na pApaM yatra mahAn dharmAnubandha' iti / tat-jinacaityacaityAlayAdi / tAdakatIrthayAtrAdi / AlambanaM-dagvizuddhaghaGgam / prAgalbhI-prauDhiH / puNyaM sukRtaM cinoti vardhayati athavA puNyA pavitrA nirmalA cit saMvittiryasya tatpuNyacit / tathA coktam 'yadyapyArambhato hiMsA hiMsAyAH pApasaMbhavaH / tathA'pyatra kRtArambho mahatpuNyaM samaznute // nirAlambA na dharmasya sthitiyasmAttataH satAm / muktipradAnasopAnamAptairukto jinAlayaH // ' [ caitya Adike nirmANakA vizeSa phala batalAte hue usake karanekI preraNA karate haiM pAkSika zrAvakako apanI zraddhA aura zaktike anusAra jinabimba, jinAlaya, maTha, svAdhyAyazAlA Adi banavAnA cAhie, kyoMki ye saba bar3e bhArI dharmake anubandhake lie hote haiM arthAta inase jo prApta nahIM hai usakI prApti hotI hai, jo prApta hai usakI rakSA hotI hai aura jo rakSita hai usakI vRddhi hotI hai, kyoMki hiMsApradhAna kRSi Adi ArambhameM nirantara lage rahanevAle pAkSika zrAvakoMkA mana ina jinabimba Adi tathA inake samAna tIrthayAtrA Adi jo samyagdarzanakI vizuddhike aMga haiM, una AlambanoMkI praur3hatAse anubhavameM AnevAle ahaMkArase anurakta harSase puNyakA saMcaya karatA hai athavA nirmala anubhUtiko karatA hai / / 35 / / vizeSArtha-pAkSika zrAvaka vizeSa rUpase to apane kRSi vyApAra AdimeM hI phaMsA rahatA hai aura ina gArha sthika kAryoM meM hiMsA avazya hotI hai / ataH jo azubhopayogameM phaMse rahate haiM unakA dharma to zubhopayoga hI hai| jinabimba, jinamandira, svAdhyAyazAlA vagairaha dharma ke sAdhana haiN| sAdhAraNa zrAvaka inhIMke dvArA dharmakA prArambhika pATha par3hatA hai, isIse Age bar3hakara vaha uttama zrAvaka aura muni banatA hai| ataH bhogopabhogameM dhanako vyaya karanevAlA zrAvaka yadi dharmakI paramparAko kAyama rakhanevAle va use calAne vAle dhArmika kAryoM meM dhana kharca karatA hai to use isase eka prakArakA mAnasika Ananda milatA hai, use yaha anubhava karake parama harSa hotA hai ki usane apane dravyakA upayoga dharmake kAryoM meM, aise kAryoM meM jo darzanavizuddhimeM nimitta hote haiM kiyaa| isase use puNyabandha to hotA hI hai, yadi vaha jJAnI huA to isI AnandameM use AtmAnubhUti bhI ho sakatI hai| yadyapi ArambhameM hiMsA hotI hai aura hiMsAse pApa hotA hai / tathApi isa Arambhako karanevAlA mahAn puNyabandha karatA hai| tathA dharmakI sthiti kisI Alambanake binA sambhava nahIM hai ataH mahApuruSoMne jinAlayako muktikA sopAna kahA hai| paNDita AzAdharajIke pahale AcArya amitagati, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) api ca 'bimbAphelonnatiyavonnatimeva bhaktyA ye kArayanti jinasadma jinAkRti ca / puNyaM tadIyamiha vAgapi naiva zaktA stotuM parasya kimu kArayituva'yasya / / ' [ padma. paJca. 7 / 22] // 35 // atha zAstravidAmapi prAyaH pratimAdarzanenaiva devAdhidevasevAparAM matiM kurvANaM kalikAlamapavadante dhigduSamAkAlarAtri yatra shaastrdRshaampi| caityAlokAdRte na syAt prAyo devavizA matiH // 36 // AcArya padmanandi, AcArya vasunandi Adine mandira aura mUrti nirmANapara bahuta jora diyA hai| AcArya amitagatine kahA hai jo jinendrakI aMgaSTha pramANa bhI marti banavAtA hai usase avinAzI lakSmI dUra nahIM hai| vasunaindI aura padmanandine unase bhI Age bar3hakara kahA hai ki jo kunduruke patte ke barAbara jinAlaya aura usameM jau ke barAbara pratimAkA nirmANa karAte haiM unake puNyakA varNana vANIse nahIM ho sakatA / yaha tatkAlIna paristhitikI pukAra hai| AcArya padmanandine apane samayakA citraNa karate hue likhA hai-'isa duSamA nAmake paMcama kAlameM jinendra bhagavAna ke dvArA prarUpita dharma kSINa ho gayA hai| sAdharmI jana bahuta thor3e haiM, mithyAtvarUpI andhakAra bahuta phailA hai| aise meM jo jinabimba aura jinAlayameM bhakti rakhatA ho vaha bhI dikhAI nahIM detA / phira bhI jo vidhiparvaka jinabimba aura jinAlayakA nirmANa karAtA hai vaha vandanIya hai| AzAdharajIke samayameM to mAravAr3ameM sahAbuddIna gorIkA AkramaNa ho gayA thaa| phira bhI unhoMne patte barAbara mandira aura jau barAbara mUrti banavAnekI bAta nahIM kahI, tathA jinabimba aura jinamandirake sAtha sAdhuoMke nivAsasthAna aura svAdhyAyazAlA ( granthAgAra ) bhI banavAnepara jora diyA yaha unakI dUradarzitAkA paricAyaka hai // 35 // Age kalikAlakI nindA karate haiM isa paMcama kAlarUpI maraNarAtriko dhikkAra ho, jisameM zAstra hI jinakI A~kheM haiM prAyaH una vidvAnoMkI bhI antaHkaraNa pravRtti devadarzanake binA anyakI zaraNa na lekara ekamAtra jinadevako hI bhajanevAlI nahIM hotI // 36 // 1. dalo- mu. / 2. 'yenAMguSThapramANAeM jainendrI kriyte'ngginaa| tasyApyanazvarI lakSmIna dure jAtu jAyate // --subhASita., 876 shlo.| 3. 'kutthaMbharidalamete jiNabhavaNe jo ThaveI jiNapaDimaM / sarisavametaM pi lahei so Naro titthayarapuNNaM ||-vsu. zrA. 481 gA.. 4. 'kAle duHkhamasaMjJake jinapatedharma gate kSINatAM tucche sAmayike jane bahutare mithyAndhakAre sati / caitye caityagRhe ca bhaktisahito yaH so'pi no dRzyate yastatkArayate yathAvidhi punarbhavyaH sa vandyaH satAm' ||-pdm. paJca. 7 // 21 // sA.-11 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) duHSamAkAlarAtri-duHSamA paJcamakAlaH, kAlarAtrimaraNanizeva dunivAramohAvahatvAt / devavizAdevaM paramAtmAnaM vizati ananyazaraNIbhaya saMzrayatIti kvibantAdajAdyataSTAp // 36 // atha kalau dharmasthitiH samyak caityAlayamUlaivetyanuzAstipratiSThAyAtrAdivyatikara-zubha-svaracaraNa sphuraddharmoddharSaprasararasapUrAstarajasaH / kathaM syuH sAgArAH zramaNagaNadharmAzramapadaM na yatrAhaMdrohaM dalitakalilolAvilasitam // 37 // yAtrAdi / Adizabdena pUjAbhiSekajAgaraNAdi / yadAha 'yAtrAdisnapanaimahotsavazataiH pUjAbhirullocakaiH, naivedyairbalibhivaMjaizca kalazaistUryatrikairjAgaraiH / ghaNTAcAmaradarpaNAdibhirapi prastArya zobhAM parAM bhavyAH puNyamupArjayanti satataM satyatra caityAlaye / ' [ padma. paJca. 7 / 23 ] svairaM-svacchandam / uddharSaH-utsavaH / rasaH-harSo jalaM ca / rajaH-pApaM reNuzca / kalilolAvilasitaM-maThapatyAdidurnayo niraGkuzavijRmbhamANasaMklezapariNAmo vA // 37 // vizeSArtha-saccA jinabhakta vahI hai jo ekamAtra jinendradevako hI apanA zaraNa mAnatA hai| jo unake sivAya kisI anya devako zaraNa mAnatA hai vaha saccA jinabhakta nahIM hai / jaina paramparAmeM aise bhI vidvAn bhaTTAraka Adi hue haiM aura Aja bhI haiM jo zAsana devatAoMkI upAsanAke pakSapAtI rahe, yaha bhI kalikAlakA prabhAva hai| kintu sabhI aise nahIM hote / jaina paramparAmeM sadA aise munirAja hote Aye haiM jo jJAna aura vairAgyameM tatpara rahate hue jina darzanake binA bhI paramAtmAko hI apanA zaraNa mAnate haiN| nizcaya nayase to koI bhI kisIkA zaraNa nahIM hai; ratnatrayamaya AtmA hI AtmAkA zaraNa hai| isa tarahakI zraddhAke lie gRhastha vidvAnko bhI pratidina devadarzana karanA Avazyaka hai // 36 // Age kahate haiM ki kalikAlameM dharmasthitikA mUla jinAlaya hI haiM jisa nagara AdimeM kalikAlakI lIlAke vilAsako naSTa karanevAlA aura munisaMghoMke dharma sAdhanake lie nivAsasthAna jina mandira nahIM hai, una sthAnoMmeM pratiSThA, yAtrA Adi mahotsavoMmeM honevAlA jo mana-vacana-kAyakA zubha vyApAra aura usase honevAlA jo dharmotsAha, vahI huA jala pravAha, usa pravAhase jinakI pAparUpI dhUli dUra ho gayI hai aise gRhastha kaise ho sakate haiN| Azaya yaha hai ki jina mandira honese pratiSThA, pUjA, abhiSeka Adike Ayojana hote haiN| una dhArmika AyojanoMmeM sabhI strI-puruSa bhAga lete haiN| isase unakA dharmotsAha bar3hatA hai, usase unake pApakarmoMkI zAnti hotI hai| kintu jahA~ jina-mandira nahIM hotA vahA~ koI bhI dhArmika Ayojana nahIM hotaa| phalataH gRhasthoMkI dhArmika bhAvanAmeM jvAra-bhATA AnekA kabhI prasaMga nahIM hotaa| AcArya padmanandine kahA hai-caityAlayake honepara bhavyaloka yAtrAoM, abhiSekoM, saikar3oM mahAn utsavoM, pUjAvidhAnoM, candovoM, naivedyoM, upahAroM, dhvajAoM, kalazoM, gItoM, vAditroM, nRtyoM, jAgaraNoM, ghaNTA, cAmara, darpaNa Adike dvArA utkRSTa zobhAkA vistAra karake nirantara puNyakA saMcaya karate haiM ! // 37 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) atha kalo vasativizeSaM vinA satAmapyanavasthitacittatvaM darzayati mano maThakaTherANAM vaatyyevaanvsthyaa| cekSipyamANaM nAdyatve kramate dharmakarmasu // 38 // maThakaTherANAM-vasatidaridrANAm / adyatve-idAnIMtanakAle / kramate-utsahate // 38 // atha vimarzasthAnaM vinA mahopAdhyAyAnAmapi zAstrAntastattvajJAnado:sthityaM prathayati vineyavad vinetRNAmapi svaadhyaayshaalyaa| vinA vimarza zUnyA dhIdRSTa'pyandhAyate'dhvani // 39 // vineyavat -ziSyANAM yathA / adhvani-mArge arthAcchAstre niHzreyase vA // 39 // atha satrAturopacArasthAnayoranukampyaprANyanugrahabuddhayA vidhApanaM bahvArambharatAnAM gRhasthAnAM jinapUjArtha puSpavATikAdinirmApaNe doSAbhAvaM ca prakAzayannAha satramapyanukampyAnAM sRjednujighRkssyaa| cikitsAzAlavaduSyennejyAyai vATikAdyapi // 40 // Age kahate haiM ki kalikAlameM muniyoMkA bhI mana vasatikAke binA sthira nahIM rahatA isa paMcama kAlameM vAyumaNDalake dvArA ur3atI huI ruIkI taraha caMcala huA jaMgalavAsI muniyoMkA bhI mana vasatikAke binA dhArmika kriyAoMmeM utsAhita nahIM hotA // 38 // vizeSArtha-prAcIna samayameM muni vanoMmeM rahate the / ratnakaraNDe zrAvakAcArameM gyArahavIM pratimAdhArIko ghara chor3akara munivanameM jAnekA nirdeza hai / dhIre-dhIre muniyoMkA nivAsa prAmanagaroMmeM hone lgaa| AcArya guNabhadrane apane AtmAnuzAsanameM isapara kheda prakaTa karate hue kahA hai ki jaise rAta ke samaya bhIta mRga vanase nagaroMke nikaTa A jAte haiM usI taraha kalikAlameM tapasvI bhI nagaroMmeM rahane lage haiN| taba unake nivAsake lie zrAvakaloga gaphA vagairaha banAne lge| usake binA sAdhaoMkA citta bhI dharma meM nahIM lgtaa| ataH mandiroMkI taraha sAdhuoMke ThaharanekA sthAna bhI banAnA cAhie // 38 // ___ Age kahate haiM ki svAdhyAyazAlAke binA guruoMke bhI zAstrajJAnameM kamI A jAtI hai.-- svAdhyAyazAlAke binA ziSyoMkI taraha guruoMkI bhI vicArazUnya buddhi dekhe hue bhI zAstra yA mokSamArgake sambandhameM andheke samAna AcaraNa karatI haiN| arthAt ziSyakI to bAta hI kyA, par3hAnevAle guru bhI yadi zAstracintana nirantara na kareM to ve bhI tattvako bhUla jAte haiM-ulaTA-sIdhA batalAne lagate haiN| isalie svAdhyAyazAlA atyanta Avazyaka hai // 39 // Age kahate haiM ki dayAke yogya prANiyoM ke lie bhojanazAlA, auSadhAlaya Adi bhI banavAnA cAhie bhUkha, pyAsa aura rogase pIr3ita garIba prANiyoMkA upakAra karanekI icchAse auSadhAlayakI taraha bhojanazAlA bhI banavAnA caahie| tathA pUjAke lie bagIcA banavAne meM bhI doSa nahIM hai // 4 // 1. 'gRhato munivanamitvo...'-ratna. zrA. 147 shlo.| 2. 'itastatazca trasyanto vibhAvaryA yathA mRgAH / vanAdvizantyupagrAmaM kalo kaSTaM tapasvinaH ||-aatmaanu., 197 zlo. / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) satramapi-apizabdAta prapAmapi / anukampyAnAM-kSattuSNArtAnAM vyAdhitAnAM ca / vATikAdiAdizabdAd vApIpuSkariNyAdi / apizabdenAnAdarArthena viSayasukhArtha kRSyAdikaM kurvatAM yadyapi dharmabuddhyA vATikAdi vidhApane lokavyavahArAnurodhAdoSo na bhavati / tathApi tadakurvatAmeva krayakrItena puSpAdinA teSAmapi jinaM pUjayatAM mahAn guNo bhavatIti jJApyate / yatpaThanti 'eSA taTAkamiSato nanu dAnazAlA matsyAdayo rasavati praguNA sdaiv| pAtrANi DhaMkabakasArasacakravAkAH kIdRgbhavediha hi puNyamidaM na vidmaH // [ ] // 40 // atha niyAjabhaktyA yena kenApi prakAreNa jinaM sevamAnAnAM sarvaduHkhocchedamitastataH samastasamIhitArthasampatti copadizati yathAkathaMcid bhajatAM jinaM niyAjacetasAm / nazyanti sarvaduHkhAni dizaH kAmAn duhanti ca // 4 // yathAkathaMcita-grAmagRhAdidAnaprakAreNApi // 41 // athaivaM jinapajAM vidheyatayopadizya tadvatsiddhAdipUjAmapi vidheyatayopadeSTumAha jinAniva yajan siddhAn sAdhUna dharma ca nndaat| te'pi lokottamAstadvaccharaNaM maGgalaM ca yat // 42 // sAdhUna-siddhi sAdhayantIti anvarthatAmAtrAnusaraNAdAcAryopAdhyAyayatIn // 42 // vizeSArtha--yaha saba pAkSika zrAvakake lie kathana hai| pAkSika zrAvaka jaba viSayasukhake lie kRSi Adi karma karatA hai to use paropakArakI bhAvanAse bhUkhase pIr3ita janoMke lie niHzulka bhojana prAptikA sthAna tathA rogiyoMke lie cikitsAlaya vagairaha bhI banavAnA cAhie / granthakArane pUjAke nimitta puSpa prApta karane ke lie bagIcA lagAne meM bhI doSa nahIM batAyA hai / tathApi vaha bagIcA na lagAkara aura bAjArase puSpa kharodakara unase pUjA karanA uttama mAnate haiN| puSpoMmeM honevAlI azuddhi tathA hiMsAke kAraNa uttara kAlameM akSatoMko pIlA ra~gakara unameM puSpakI sthApanA kI gayI // 40 // Age kahate haiM ki niSkapaTa bhaktise jisa-kisI bhI prakArase jina bhagavAnkI pUjA karanevAloMke saba duHkha dUra hote haiM aura samasta icchita padArthoM kI prApti hotI hai abhiSeka, pUjA, stavana Adi jisa kisI bhI prakArase jo niSkapaTa cittase jina bhagavAnako bhajate haiM unake saba duHkha naSTa ho jAte haiM aura dizAe~ unake manorathoMko pUrA karatI haiM / arthAt jinadevake pUjaka jo-jo cAhate haiM vaha unheM sarvatra prApta hotA hai / / 41 // __ isa prakAra jinapUjAko kartavya batalAkara usIkI taraha siddha Adi pUjAko bhI karanekA upadeza dete haiM jinadevakI taraha muktAtmAoM, sAdhuoM aura ratnatraya rUpa dharmako pUjanevAlA antaraMga aura bahiraMga vibhUtise sampanna hokara Ananda karatA hai, kyoMki ve bhI jinadevakI taraha lokameM utkRSTa haiM, zaraNa haiM aura maMgalarUpa haiM // 42 // vizeSArtha-'cattAri maMgalaM' AdimeM arhanta, siddha, sAdhu aura dharmako maMgalasvarUpa, utkRSTa tathA zaraNabhUta kahA hai| sAdhuse AcArya, upAdhyAya aura sAdhu tInoM liye jAte haiN| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) atha sakalapUjyapUjAvidhiprakAzanenAnugrAhikAyAH samyak zrutadevatAyAH pUjAyAM sajjayannAha - yatprasAdAnna jAtu syAt pUjyapUjAvyatikramaH / tAM pUjayejjagatpUjyAM syAtkAroDumarAM giram // 43 // syAtkAroDDumarAM--syAtpadaprayogeNa sarvathaikAntavAdibhirajayyAmityarthaH / yathAha-- 'durnivAranayAnIkavirodhadhvaMsanauSadhiH / syAtkArajIvitA jIyAjjenIsiddhAntapaddhatiH // ' api ca - mithyAjJAnatamovRta lokaikajyotirityAdi // 43 // atha zrutapUjakAH paramArthato jinapUjakA evetyupadizati - ye yajante zrutaM bhaktyA te yajante'JjasA jinam / cidantaraM prAhurAptA hi zrutadevayoH // 44 // netyAdi / tathA paThanti - 'zrutasya devasya na kiMcidantaram' ityAdi // 44 // zaraNakA matalaba hai, kaSTako dUra karanA aura aniSTase rakSAkA upAya karanA / tathA maMgalakA artha hai pApakI hAni aura puNyakA saMcaya / ina cAroMke pajanase ye saba kArya hote haiM / inake lie kisI anya devI- devatAkI zaraNa lenA ucita nahIM hai, iSTakA viyoga aura aniSTakA saMyoga apane hI pUrvakRta karmoMkA pariNAma hai ataH use hama svayaM hI apane zubha karmoMke dvArA dUra kara sakate haiM ||42 // ] samyak zruta bhI eka devatA hai / vaha saba pUjyoMkI pUjAkI vidhi batalAkara hamArA upakAra karatI hai | ataH usakI pUjAkA upadeza karate haiM devane 85 jisake prasAdase kabhI bhI pUjya arhanta siddha sAdhu aura dharmakI pUjA meM yathokta vidhi kA laMghana nahIM hotA, usa jagat meM pUjya aura syAt padake prayogake dvArA ekAntavAdiyoMse na jItI jA sakanevAlI zrutadevatAko pUjanA cAhie // 43 // vizeSArtha -- zrutadevatA yA jinavANI ke pramAdase hI hameM yaha jJAta hotA hai ki pUjane yogya kauna haiM aura kyoM haiM ? tathA unakI pUjA hameM kisa prakAra karanI cAhie / isalie jinavANI bhI pUjya hai / agara zAstra na hote to hama devake svarUpako bhI nahIM jAna sakate the / phira jinavANI syAdvAdanaya garbhita hai / syAdvAda kathanakI vaha zailI hai jisase anekAntAtmaka vastukA kathana karate hue kisI prakAra visaMvAda paidA nahIM hotA / vastu nitya bhI aura a bhI hai / dravya rUpase nitya hai aura paryAya rUpase anitya hai / isake viparIta ekAntavAdI darzana kisIko nitya aura kisIko anitya mAnate haiM / jaise unake matase AkAza nitya hI hai aura dIpa anitya hI hai / kintu jena dRSTise AkAza aura dIpa donoM hI nitya bhI haiM aura anitya bhI haiM / ataH syAdvAdI jaina darzana ekAntavAdI darzanoMke dvArA ajeya hai / vaha vastuke yathArtha svarUpako kahatA hai / usakI upalabdhi bhI hameM jinavANI yA zrutadevatA ke prasAdase hI huI hai ataH usako bhI pUjanA hamArA kartavya hai || 43 // Age kahate haiM ki jo zrutadevatA kI pUjA karate haiM ve paramArthase jinadevakI hI pUjA karate haiM jo bhaktipUrvaka zrutako pUjate haiM ve paramArthase jinadevako hI pUjate haiN| kyoMki sarvajJa 'aura deva meM thor3A-sA bhI bheda nahIM kahA hai // 44 // zruta 3 6 9 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) atha sAkSAdupakArakatvena gurUNAmupAsane nityaM niyukta upAsyA guravo nityamapramattaH zivAthibhiH / tatpakSatAkSya pakSAntazcarA vighnorgottraaH||45|| tdityaadi| teSAM gurUNAM pakSastadAyattatayA vRttiH sa eva tAyapakSo garuDapatatra tatrAntarmadhye caranti tadantazcarAH vighnoragottarA bhavanti / vighnAH prakramAddharmAnuSThAnaviSaye'ntarAyAsta evoragAH sasteibhya uttarAH hai pare tadracAriNaH / dharmAnuSThAnapratyUhasa bhibhUyante iti bhAvaH / uktaM ca 'devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine // ' [ padma. paJca. 67 ] // 45 // atha gurUpAstividhimAha nijiyA manovRtyA sAnuvRtyA gurormanaH / pravizya rAjavacchazvadvinayenAnuraJjayet // 46 // sAnuvRtyA-chandAnuvRtta........paM........sahitayA / yannItiH pUrva cittaM prabho yaM tatastadanuvartanam / iti saMkSepataH proktA sevAcaryAnujIvinAm // ' [ ] // 46 // atha vinayenAnuraJjayedityasyArthavyaktyarthamAha vizeSArtha-jinadevake mukhase nikalI aura gaNadharake dvArA smRtimeM rakhakara bAraha aMgoMmeM racI gayI jinavANIko hI zruta kahate haiN| zrutakA zabdArtha hotA hai sunA huaa| gaNadharane bhagavAnke mukhase jo sunA vahI zrata hai| ataH jinadeva aura unakI vANImeM, jo paramparAse AcAryoM dvArA zAstroM meM nibaddha hai, koI antara kaise ho sakatA hai / vyakti apane vacanoMke kAraNa hI pUjya banatA hai / vyaktike vacana vyaktise bhinna nahIM hote // 44 // ___isa prakAra saMkSepase devapUjAkI vidhiko kahakara Age sAkSAt upakArI honese guru oMkI bhI nitya upAsanA karanekA upadeza dete haiM paramakalyANake icchuka pAkSika zrAvakoMko pramAda chor3akara guruoMkI-dharmakI ArAdhanAmeM lagAnevAloMkI nitya upAsanA karanI caahie| kyoMki, jaise garur3ake paMkha pAsa rahanese sarpa dUra rahate haiM vaise hI guruoMke adhIna hokara calanevAloMke dhArmika kAryase vighna dUra rahate haiM arthAt unake kAryoM meM vighna nahIM Ate haiM // 45 / / gurukI upAsanAkI vidhi kahate haiM apanA kalyANa cAhanevAleko chalarahita aura anukUlatA sahita manovRttike dvArA guruke mana meM praveza karake rAjAkI taraha vinayase guruko sadA apane meM anurakta karanA cAhie / arthAt jaise sevaka varga apane nizchala vyavahAra aura vinayapUrvaka AjJA pAlanase rAjAke manameM praveza karake use apanA anurAgI banA letA hai usI taraha guruke Anepara khar3e honA Adi kAyika vinayase, hita-mita bhASaNa Adi vAcanika vinayase aura guruke prati zubha cintana Adi mAnasika vinayase gurukI AjJAkA pAlana karate hue guruke manameM apanA sthAna banAnA caahie||46|| 'guruko vinayase anurakta kare' isako spaSTa karate haiM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A7 ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) pArve gurUNAM nRpavatprakRtyabhyadhikAH kriyaaH| aniSTAzca tyajetsarvA mano jAtu na dUSayet // 47 // prakRtyabhyadhikAH-svabhAvAdatiriktA vaikArikIH kopa-hAsya-vivAdAdikAH / aniSTAH-paryastikopA- 3 zrayAdikAH / uktaM ca 'niSThIvanamavaSTambhaM jambhaNaM gAtrabhaJjanam / asatyabhASaNaM namahAsyaM pAdaprasAraNam // abhyAkhyAnaM karasphoTa kareNa karatADanam / vikAramaGgasaMskAraM varjayedyatisaMnidhau // ] // 47 // atha pAtrANi tarpayedityAdi parvodRiSTadAnAdi vidhiprapaJcArthamAha pAtrAgamavidhidravya-deza-kAlAnatikramAt / dAnaM deyaM gRhasthena tapazcayaM ca shktitH||48|| spaSTam / uktaM ca 'yathAvidhi yathAdezaM yathAdravyaM yathAgamam / yathApAtraM yathAkAlaM dAnaM deyaM gRhAzramaiH // [ so. upA., 765 zlo. ] // 48 // atha samyagdRzo nityamavazyatayA vidhIyamAnayonitapasoravazyaM-bhAvinaM phalavizeSamAha niyamenAnvahaM kicidyacchato vA tapasyataH / santyavazyaM mahIyAMsaH pare lokA jinshritH||49|| mahIyAMsaH-indrAdipadalakSaNAH / jinazritaH-jinaM sevamAnasya // 49 // rAjAkI taraha guruoMke samIpameM asvAbhAvika tathA zAstraniSiddha samasta ceSTAoMko nahIM karanA cAhie / tathA guruke manako kabhI bhI dUSita nahIM karanA cAhie // 47 // vizeSArtha-guruoMke sAmane thUkanA, sonA, jaMbhAI lenA, zarIra aiMThanA, jhUTha bolanA, ThaTholI karanA, ha~sanA, paira phailAnA, doSa lagAnA, tAla ThokanA, tAlI bajAnA, vikAra karanA tathA aMga saMskAra nahIM karanA caahie| ye kriyAe~ asvAbhAvika kahalAtI haiM // 47 // pahale kahA thA ki 'pAtroMko santuSTa karanA cAhie', ataH dAna AdikI vidhiko vistArase kahate haiM gRhasthako pAtra, Agama, vidhi, dravya, deza aura kAlake anusAra zaktipUrvaka dAna denA cAhie aura zakti anusAra tapa karanA caahie| arthAt dAna dete samaya pAtra AdikA dhyAna rakhakara tadanusAra hI dAna denA caahie| yadi uttama pAtra hai to usako Agamake anusAra navadhA bhakti pUrvaka aisA sAttvika AhAra denA cAhie jo Rtuke anu nukUla honeke sAtha indriya balavardhaka aura kAmoddIpaka na ho / isI prakAra samajha lenA cAhie // 48 // samyagdRSTike dvArA nitya avazya dAna dene aura tapa karanekA avazya honevAlA phala kahate haiM paramAtmAkI sevA karanevAlA jo bhavya pratidina niyamapUrvaka zAstravihita kucha bhI dAna detA hai aura tapasyA karatA hai usake paraloka arthAt Ageke janma avazya hI mahAn hote haiM / arthAta dUsare janmameM vaha indra Adike mahAna pada pAtA hai / / 4 / / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 9 12 15 18 88 atha yadartha yaddAnaM kartavyaM tattadarthamAha dharmAmRta ( sAgAra) dharmapAtrANyanugrAhyANyamutra svArthasiddhaye / kAryapAtrANi cAtrai kotyai tvaucityamAcaret // 50 // anugrAhyANi - upakAryANi / amutra svArtha: - svargAdisukham / atraiva - ihaiva janmani svArthasiddhaye / uktaM ca- 'paralokadhiyA kazcitkazcidaihikacetasA / aucitya manasA kazcitsatAM vittavyayastridhA || paralokaihikaucityeSvasti yeSAM na dhIH samA / dharmaH kAryaM yazazceti teSAmetattrayaM kutaH // [ so. upA. 769-770 ] // 50 // atha dharmapAtrANAM yathAguNaM santarpaNIyatvamAha - samayika - sAdhaka - samayadyotaka naiSThika gaNAdhipAn dhinuyAt / dAnAdinA yathottaraguNarAgAtsadgRhI nityam // 51 // samAyikaH - gRhI yatirvA jinasamayazritaH / uktaM ca'gRhastho vA yatirvApi jainaM samayamAsthitaH / yathAkAlamanuprAptaH pUjanIyaH sudRSTibhiH // ' [ so. upA. 809 ] sAdhaka: jyotiSAdivit / uktaM ca 'jyotimantranimittajJaH suprajJaH kAya karmasu / mAnyaH samayibhiH samyak parokSArthaM samarthaMdhIH // [ Age jisa hetu se jo dAna karanA cAhie, use batalAte haiM kalyANake icchuka pAkSika zrAvakako paralokameM svargAdi sukha-sampatti prApta karane ke lie ratnatraya kI sAdhanAmeM tatpara guruoM kI sevA Adi karanI caahie| aura isI janma meM puruSArtha kI prApti ke lie artha meM sahAyaka karmacAriyoM kA kAma meM, sahAyaka patnIkA upakAra karanA cAhie, unakI hara tarahase saMrakSA-sampoSaNa karanA caahie| tathA kIrti ke lie ucita kArya karanA cAhie arthAt dAna aura priya vacanoMse dUsaroMko santuSTa karanA cAhie // 50 // Age dharmapAtroMko unake guNoMke anusAra santuSTa karanekI preraNA karate haiM 1 jainadharmake pAlaka gRhastha yA muniko samayika kahate haiM / jyotiSa mantra Adi lokopakAraka zAstroMke jJAtAko sAdhaka kahate haiM / jo zAstrArtha Adike dvArA jinamArgakI prabhAvanA karatA hai use samayadyotaka kahate haiM / jo mUla guNa aura uttara guNoMse prazaMsanIya tapameM lIna hotA hai use naiSThika kahate haiM aura dharmAcArya yA usIke samAna gRhasthAcAryako gaNAdhipa kahate haiN| inameM jo-jo utkRSTa hoM unake guNoM meM anurAgase yA jisake jo utkRSTa guNa hoM unameM anurAgase pAkSika zrAvakako sadA dAna-sammAna, AsanadAna Adike dvArA pA~coMko santuSTa karanA cAhie // 51 // vizeSArtha - uttama, madhyama aura jaghanya pAtroMko dAna denekA kathana to aneka zAstroM meM milatA hai | yaha pAtradAna kahalAtA hai / AcArya jinasenajI ne apane mahApurANa meM pAtradAna, dayAdAna, samakriyAdAna aura anvayadAna ye cAra bheda karake dAnakI dizAko nayI gati dI hai| usIkA pratiphala hama somadeva ke upAsakAdhyayanameM pAte haiM / unhIMkA anusaraNa Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya) 'dIkSAyAtrApratiSThAdyAH kriyAstadvirahe kutH| tadarthaM parapRcchAyAM kathaM ca samayonnatiH / / ' [ so. upA. 810-811] [ samayadyotaka:-vAditvAdi-1 nA mArgaprabhAvakaH / naiSThika:-mUlottaraguNazlAdhyastapo'nuSThAnaniSThaH / uktaM ca 'mUlottaraguNazlAghyaiH tapobhiniSThitasthitiH / sAdhuH sAdhu bhavetpUjyaH puNyopArjanapaNDitaiH // [ so. upA. 812 ] gaNAdhipaH-dharmAcAryastAdRggRhasthAcAryo vA / uktaM ca 'jJAnakANDe kriyAkANDe caaturvnnypurHsrH|| suriva ivArAdhyaH saMsArAbdhitaraNDakaH // ' [ soma. upA. 813 ] dhinuyAt-prINayet / dharmAnuSThAne balAdhAnenopakuryAdityarthaH / yadAha 'vayaM-madhya-jaghanyAnAM pAtrANAmupakArakam / dAnaM yathAyathaM deyaM vaiyAvRttyavidhAyinA // ' [ ami. zrA. 9 / 107 ] dAnAdinA-dAna-mAnAsanasaMbhASaNAdinA / yathottaraguNarAgAt-yo ya uttaraH samayikAdInAM madhye tasya tasya guNeSu prItitaH / athavA yo yo yasyotkRSTo guNastatra tatra prItyA taM dhinuyAditi yojyam / atra zramaNopAsakeSu mumukSuSu ratnatrayAnugrahabuddhayA saMtarpaNaM pAtradattirbubhukSuSu ca gRhastheSu vAtsalyena yathArhamanugrahaH samAnadattiriti vibhAgaH // 51 // paM. AzAdharajI-ne kiyA hai| somadevajIne pAtrake pA~ca bheda kiye haiM-samayI, sAdhaka, sAdhu, AcArya aura samayadIpaka / gRhastha ho yA sAdhu, jo jainadharmakA anuyAyI hai use samayI yA samayika kahate haiM / ye sAdharmI pAtra yathAkAla prApta honepara samyagdRSTiyoMko unakA Adara karanA caahie| jinakI buddhi parokSa arthako jAnanemeM samartha hai una jyotiSazAstra, mantrazAstra, nimittazAstrake jJAtAoMkA tathA pratiSThAzAstrake jJAtA pratiSThAcAryoMkA bhI sammAna karanA caahie| yadi ye na hoM to munidIkSA, tIrthayAtrA aura bimbapratiSThA vagairaha dhArmika kriyAe~ kaise ho sakatI haiM; kyoMki muhUrta dekhaneke lie jyotirvidoMkI, pratiSThA karaneke lie mantra zAstrake paNDitoMkI AvazyakatA hotI hai| yadi anya dharmAvalambI jyotiSiyoM aura mAntrikoMse pUchanA par3e to apane dharma kI unnati kaise ho sakatI hai ? tathA apane muhUrtavicArameM bhI dUsaroMse antara hai| vaivAhika vidhi dUsare karAve to unameM to zraddhA hI nahIM hotii| ataH jaina mantrazAstra, jaina jyotiSazAstra aura jaina kriyAkANDake jJAtAoMkA sammAna nA Avazyaka hai| mala gaNa aura uttara gaNoMse yukta tapasvIko sAdha kahate haiN| unheM hI AzAdharajIne naiSThika kahA hai| unheM bhI bhaktibhAvase pUjanA cAhie / jo jJAnakANDa aura AcArameM caturvidha saMghake mukhiyA hote haiM tathA saMsAra-samudrase pAra utAranemeM samartha haiM unheM AcArya yA gaNAdhipa kahate haiN| unakI devake samAna ArAdhanA karanI caahie| jo lokajJatA, kavitva Adike dvArA aura zAstrArtha tathA vaktRtva kauzala-dvArA jainadharmakI prabhAvanA karane meM 1. 'samayI sAdhakaH sAdhuH sUriH samayadIpakaH / tatpunaH paJcadhA pAtramAmananti mniissinnH|' -so. upA. 808 shlo.| 2. 'lokavitvakavitvAdyairvAdavAgmitvakauzalaiH / mArgaprabhAvanodyuktAH santaH pUjyA vizeSataH // ' -so. upA. 814 shlo.| sA.-12 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) atha samadattividhAnopadezArthamAdau samayikaM stuvannAha sphuratyeko'pi jainatvaguNo yatra satAM mataH / tatrApyajanaiH satpAtrotyaM khadyotavadravau // 52 // ekaH jJAnataporahitaH, jainatvaguNaH-jina eva devo me bhavArNavottArakatvAdityabhinivezadharmaH // 52 // atha zreyothinAM janAnugrahAnubhAvamAha varameko'pyupakRto jaino nAnye shsrshH| dalAdisiddhAn ko'nveti rasasiddhe praseduSi // 53 // dalAdi-Adizabdena varNotkarSAdi / praseduSi-prasanne sati // 53 // atha nAmAdinikSepavibhaktAnAM caturNA janAnAM pAtratvaM yathottaraM vizinaSTi nAmataH sthApanAto'pi jaina : pAtrAyatetarAm / sa labhyo dravyato dhanyairbhAvatastu mahAtmabhiH / / 54 / / pAtrAyate tarAM-ajainapAtrebhyo'tizayena saMyujyamAnanirvANakAraNaguNalakSaNapAtravadAcarati, samyaktvasahakAripuNyAsravaNakAraNatvAt // 54 // tatpara rahate haiM unheM samayadIpaka yA samayadyotaka kahate haiN| unakA bhI samAdara karanA kartavya hai| ina pA~ca dAnoMmeM-se zramaNa aura zrAvaka mumukSuoMko ratnatrayakI bhAvanAse jo dAna diyA jAtA hai vaha to pAtradatti hai| tathA kSudhApIr3ita gRhasthoMko vAtsalya bhAvase jo yathAyogya diyA jAtA hai vaha samadatti hai| yaha vibhAga kara lenA cAhie / / 5 / / Age samadattikA upadeza karate haiM jisameM sAdhu janoMko iSTa eka bhI jainatva guNa camakatA hai usake sAmane satpAtra bhI ajaina sUrya ke sAmane juganUkI taraha pratIta hote haiM / / 2 / / vizeSArtha-jina hI mere ArAdhyadeva haiM kyoMki saMsAra-samudrase pAra lagAte haiM, isa prakArake abhiprAyako yahA~ jainatva guNa kahA hai| usake sAthameM jJAna aura tapa na honese use eka kahA hai / jaise sUrya ke sAmane juganU niSprabha ho jAte haiM usI taraha jisameM eka bhI jainatva guNa bhAsamAna hai usa vyaktike sAmane mithyAjJAna aura mithyAtapase yukta mithyAdRSTi dhArmika prabhAhIna ho jAte haiM // 52 // Age jainapara anugraha karanekA mahattva batalAte haiM eka bhI jainakA upakAra karanA zreSTha hai, hajAroM bhI ajainoMko upakRta karanA zreSTha nahIM hai| kyoMki pArese garIbI, roga, bur3hApA Adiko dUra kara sakane kI zaktise yukta puruSake prasanna honepara banAvaTI sutraNe Adiko banAne meM prasiddha puruSako kauna pasanda karatA hai ? // 53 // vizeSArtha-yaha kathana dhArmikatAko dRSTi meM rakhakara kiyA gayA hai / jainadharma prakArAntarase Atmadharma hI hai| jaina vahI hai jo AtmA ke nikaTa hai| usakA upakAra karanese Atmadharmako bala milatA hai aura anAtmadharmakA parihAra hotA hai| AtmAse bhinna padArthoM meM Asakti hI anAtmadharma hai / usako bala nahIM denA dhArmikakA kartavya hai // 53 // Age nAma Adike nikSepase cAraprakArake jainoM meM uttarottara vizeSa pAtratA batalAte haiM nAmase tathA sthApanAse bhI jaina ajaina pAtroMse viziSTa pAtra hotA hai| dravyase jaina puNyavAnoMko prApta hotA hai aura bhAvase jaina to mahAbhAgoMko hI milatA hai // 54 / / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya) atha bhAvajanaM prati nirupAdhiprItimato'bhyudayaniHzreyasasaMpadaM phalamAha pratItajainatvaguNe'nurajyanniAjamAMsaMsRti tedguNAnAm / dhuri sphurannabhyudayairadRptastRptastrilokotilakatvameti // 55 // anurajyan-svayamevAnurAgaM kurvan / AsaMsRti tadguNAnAM dhurisphuran-bhave bhave jainAnAmagraNIbhavannityarthaH / adRptaH-akRtamadaH / samyaktvasahacAripuNyodayayogAt / / 55 // atha gRhasthAcAryAya tadabhAve madhyamapAtrAya vA kanyAdidAnaM pAkSikazrAvakasya kartavyatayopadizati nistArakottamAyAtha madhyamAya sdhrmnne| kanyAbhahemahastyazvaratharatnAdi nirvapet // 56 // atha pakSAntarasUcane adhikAre vaa| tatra jaghanyaviSayAM samadatti vyAkhyAya madhyamaviSayA sA'vadhikriyata 9 ityarthaH / sadharmaNe-samAna Atmasamo dharmaH kriyAmantravratAdilakSaNo guNo yasya tasmai / ratnAdi / Adizabdena vastragRhagavAdi / nirvapet---dadyAt / uktaM ca cAritrasAre (pa. 21 )-'samadattiH svasamakriyAmantrAya nistArakottamAya kanyA bhUmi-suvarNa-hastyazva-ratha-ratnAdidAnaM, svasamAnAbhAve madhyamapAtrasyApi dAnamiti // 56 // 12 vizeSArtha-nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake bhedase nikSepake cAra bheda haiN| jo mAtra nAmase jaina hai use nAmajaina kahate haiN| jisameM 'yaha jaina hai' aisI kalpanA kara lI gayI hai vaha sthApanAjaina hai| jo Age jainatva guNakI yogyatAse viziSTa honevAlA hai vaha dravya. jaina hai| aura jo vartamAnameM jainatva guNase viziSTa hai vaha bhAvajaina hai| inameM se sabase nikRSTa nAmajaina aura sthApanAjaina haiN| kintu pAtrakI dRSTi se jainetara pAtroMse ve bhI zreSTha haiM / kyoMki unameM jainatvakA nAma to hai| rahe dravya jaina aura bhAvajaina, ve to sacce pAtra haiM hii| isIse kahA hai ki Ajake samayameM yadi kisIko upakAra karaneke lie aisA vyakti mila jAye jo Age mahAna jainavatI yA jJAnI honevAlA ho to vaha vyakti dhanya hai| aura yadi pAtra muni Adi ho taba to aise pAtrako dAna denevAlA mahAbhAgyazAlI hai // 54 // _ Age kahate haiM ki jo bhAvajainake prati nizchala prIti rakhatA hai use svarga aura mokSakI prApti hotI hai- jisakA jainatva guNa prasiddha hai aise puruSameM nizchala anurAga karanevAlA vyakti saMsAra paryanta arthAt bhava-bhavameM prasiddha jainatva guNavAle puruSoMmeM agraNI hotA huA, samyaktva sahacArI puNyodayake yogase sAMsArika bhogoMse virakta hokara tInoM lokoMke tilakapaneko arthAt paramapadako prApta karatA hai / / 55 / / Age kahate haiM ki pAkSika zrAvakako sabase prathama gRhasthAcAryako usake abhAvameM madhyama pAtrako kanyA Adi denA cAhie saMsArarUpI samudrase pAra utAranevAle gRhasthoM meM jo pramukha ho, usake abhAvameM madhyama sAdharmI ke lie kanyA, bhUmi, svarNa, hAthI, ghor3A, ratha, ratna Adi denA cAhie // 56 / / vizeSArtha-kanyAdAna bhI samadattimeM AtA hai| pahale jo kahA thA ki nAma aura sthApanAse jo jaina hai vaha bhI pAtra hai aura use bhI dAna denA cAhie / vaha jaghanya samadattikA kathana hai aura yaha madhyama samadattikA kathana hai| kyoMki yadi gRhastha sAdhukI apekSA guNoMmeM adhika bhI ho taba bhI madhyama pAtra hI hotA hai use hI kanyA denA caahie| kanyA1. 'sadguNAnAm' iti TIkAyAm / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 92 dharmAmRta ( sAgAra atha dharmabhyaH kanyAdidAne hetumAha - AdhAnAdikriyAmantravratAdyacchedavAJchayA / pradeyAni sadharmebhyaH kanyAdIni yathocitam // 57 // mantrAH--pratyAsatterAdhAnAdi kriyAsambandhina evArSoktAH aparAjitamantro vA // 57 // atha samyak kanyAdAnavidhi tatphalaM cAha - nirdoSAM sunimittasUcitazivAM kanyAM varAhairguNaiH sphUrjantaM pariNAyya dharmyavidhinA yaH satkarotyaJjasA / dampatyoH sa tayostrivargaghaTanAttravagakeSvagraNI bhUtvA satsamayAsta mohamahimA kArye pare'pyUrjati // 58 // dAnake yogya vahI pAtra hotA hai jo apanA sadharmA ho, arthAt jisakA dharma - kriyA, mantra, vrata vagairaha apane samAna ho // 56 // Age sadharmAko hI kanyA kyoM denI cAhie, usakA kAraNa kahate haiM-- garbhAdhAna Adi kriyAe~, una kriyAoM sambandhI mantra athavA paMcanamaskAra mantra aura madya Adike tyAgarUpa vratoMko sadA banAye rakhanekI icchAse yathAyogya kanyA Adi sAdharmIko denA cAhie // 57 // vizeSArtha - jaina dharma kI dhArmika kriyAe~, jinakA varNana mahApurANake 38-39 Adi parvoMmeM bhagavajjinasenAcAryane kiyA hai, tathA unake mantra aura paMca namaskAra mantra, vrata niyama Adi anya dharmose bhinna hai / yadi lar3akI ajaina kulameM jAtI ho to usake vrata, niyama, devapUjA, pAtradAna saba chUTa jAte haiN| isa tarahase usakA dharma hI chUTa jAtA hai / isalie kanyA sAdharmIko hI denI caahie| dharmake sAmane saMsArakA aizvarya tuccha hai / dharmake rahane se vaha bhI mila jAtA hai aura dharmake abhAva meM prApta bhoga bhI naSTa ho jAte haiM / isIse cAritrasAra meM bhI samadattikA svarUpa batalAte hue apane samAna dharma karmavAle mitrako jo uttama gRhastha ho, kanyA, bhUmi, svarNa, hAthI, ratha, ratna Adi denekA vidhAna kiyA hai| yadi apane samAna na mile to madhyama pAtrako bhI denekA vidhAna kiyA hai / kintu vidharmI yA adharmIko denekA vidhAna nahIM kiyA ||57 // Age kanyAdAna kI vidhi aura usakA phala kahate haiM jo gRhastha sAmudrika zAstra meM kahe gaye doSoMse rahita tathA bhAvI zubhAzubhako jAnane ke upAyoMke dvArA jyotirvidoMne jisakA saubhAgya sUcita kara diyA hai, usa kanyA ko varake yogya kula, zIla, parivAra, vidyA, sampatti, saurupya, yogyavaya Adi guNoMse vicArazIla manuSyoMke cittameM ja~canevAle varake sAtha dhArmika vidhise vivAha karake zraddhApUrvaka sAdharmIkA satkAra karatA hai, vaha gRhastha apanI kanyA aura usake varake dharma, artha aura kAma puruSArtha ke sampAdana karanese dharma, artha aura kAmakA pAlana karanevAle gRhasthoM meM mukhiyA hokara jinAgama athavA Arya puruSoM kI saMgatise cAritramohanIya karmakI gurutA dUra honepara pAralaukika kAryameM bhI samartha hotA hai // 58 // 1. 'samadattiH svasamakriyAya mitrAya nistArakottamAya kanyAbhUmisuvarNahastyazvaratha ratnAdi dAnaM svasamAnAbhAve madhyamapAtrasyApi dAnam / cAritrasAra, pR. 21 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya) nirdoSAM-uttaratvaM [ unnatatvaM ] kanImikayorlomazatvaM jaGghayoramAMsalatvamUrvoracArutvaM kaTi-nAbhijaThara-kucayugaleSu, zirAlatvAzubhasaMsthAnatve bAhvoH, kRSNatvaM tAlu-jihvAdhara-harItikISu, viralaviSamabhAvI dazaneSu, sakUpatvaM kapolayoH, piGgalatvamakSNorlagnatvaM cillikayoH, sthapuTatvaM niDAle, duHsannivezatvaM 3 zravaNayoH, sthUlaparuSakapilabhAvaH kezeSu, atidIrghAtilaghunyUnAdhikatA-samavikaTa-kubjavAmana-kirAtAMgatvaM janmadehAbhyAM samAnatvAdhikatve ca' (nItivA. 31114) / ityAdi kanyAdoSarahitAm / yadAha-'varaM vezyAparigraho nAvizuddhakanyAparigrahaH' iti / sunimittasUcitazivAM-sunimittaH sAmudrikadUtajyotiSAdi- 6 bhaviSyacchubhAzubhajJAnopAyaiH sUcitaM prakAzitaM zivaM svasya varasya kalyANaM yasyAstAm / kiM ca varitari dUte vA sahasA kanyAgRhaM gate sati kanyA abhyaktA vyAdhimatI rudatI patighnI susA stokAyuraprasannA duHkhitA bahirgatA, kulaTA kalahodyuktA parijanodvAsinI apriyadarzanA ca durbhagA syAditi na tAM vRNIta kanyAm / varAhairguNaiH- 9 kulIna-suzIlatvAdibhiH / uktaM ca 'kulaM ca zIlaM ca sanAthatA ca vidyA ca vittaM ca vapurvayazca / etAn guNAn sapta parIkSya deyA kanyA budhaiH zeSamacintanIyam // ' [ ] 12 kulasya prAgupAdAnamakulIne kanyAviniyogasyAtyantaniSedhArtham / yadAha'varaM janmanAzaH kanyAyA nA............. pariNAyya-[yuktito vara-] NavidhAnamarinadevadvijasAkSikaM ca pANigrahaNaM vivAhastaM kArayitvA / 15 yadAha-"vivAhapUrvo vyavahArazcAturvaNyaM kulInayatIti, [-nItivA. 3112] dhamyavidhinA-ghA:-dharmAdanapetAH brAhmaNaprAjApatyArSadaivAzcatvAro vivAhAH / tato'nye gAndharvAsurarAkSasapaizAcAzcatvAro'dhAH / tallakSaNani yathA vizeSArtha-bhAratIya dharmameM gRhasthAzramakA bahuta mahattva hai| AcArya padmanandine kahA hai ki isa kalikAlameM jinAlaya, muni, dharma aura dAna ina sabakA mUla kAraNa zrAvaka haiN| zrAvaka na hoM to inameM se koI bhI rakSita nahIM raha sakatA / ataH ina sabakI sthiti tabhI taka hai jaba taka zrAvaka aura zrAvikAoMmeM dhArmika prema hai / isIse vivAha sambandha sAdharmiyoMmeM hI karanepara jora diyA hai / bhAratameM vivAhitAko kevala patnI nahIM kahate, dharmapatnI kahate haiM / kyoMki vaha patike dharmakI bhI sahacAriNI hotI hai / patnIke yogya honepara hI patikA bhI yogakSema calatA hai aura dharmasAdhana hotA hai| ataH vaivAhika sambandha bahuta soca-samajhakara kiyA jAta tA hai| sabase prathama kanyAkA kula zIla saubhAgya Adi dekhA jAtA hai, isI taraha kanyApakSakI orase varake guNa dekhe jAte haiM taba vivAha hotA hai / kanyA nirdoSa honA cAhie-A~khakI putaliyoMkA uThA honA, jaMghAoMpara roma honA, uruoMkA mAMsavihIna honA, kaTi-nAbhi-udara aura kuca yugalakA sundara na honA, bAhuoM para nasoMkA ubhAra tathA unakA AkAra sundara na honA, tAlu, jIbha aura oThoMpara kAlApana honA, dA~toMkA virala aura Ter3he-mer3he honA, kapoloMkI haDDIkA uThA honA, A~khoMmeM pIlApanA, bhauMhoMkA jur3A honA, mastakakA uThA honA, kAnoMkI racanA kharAba honA, kezoMkA sthUla, kaThora aura pIlA honA, atilambI yA atilaghu honA, aMgoMkA kubar3A baunA Adi honA doSa hai / ityAdi doSoMse rahita kanyA honA cAhie / kahA hai-vezyAko svIkAra karanA uttama hai kintu .1. 'saMpratyatra kalo kAle jinageho munisthitiH / dharmazca dAnAmityeSAM zrAvakA mUlakAraNam // -padma. paJca.66 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (sAgAra ) ' sa brAhma vivAho yatra varAyAlaGkRtya kanyA pradIyate ' tvaM bhavAsya mahAbhAgasya sadharmacAriNIti / ' viniyogena kanyApradAnAt prAjApatyaH / go-bhUmi suvarNapurassaraM kanyApradAnAdArSa: / sa daivo vivAho yatra yajJArtha3 mRtvijaH kanyApradAnameva dakSiNA / mAtuH piturbandhUnAM cAprAmANyAtparasparAnurAgeNa mithaH samavAyAd gAndharvaH / paNabandhena ( ? ) kanyApradAnAdAsuraH / suptapramattakanyAdAnAtpaizAcaH / kanyAyAH prasahyAdAnAdrAkSasaH / ete catvAro'dharmyA api nAdharmyA yadyasti vadhUvarayoranapavAdaM parasparasya bhAvyatvam / - nIti vA 31 / 4-13 | 6 atrAha manuH 9 12 15 18 94 'brAhmo devastathaivArSaH prAjApatyastathAsuraH / gAndharvo rAkSasazcaiva paizAcazcASTamo'dhamaH // AcchAdya cAcayitvA ca zrutizIlavate svayam / AhUya dAnaM kanyAyA brAhmo dharmyaH prakIrtitaH // yajJe tu vitate samyagRtvije karma kurvate / alaGkRtya sutAdAnaM devaM dharmyaM pracakSate // ekaM gomithunaM dve vA varAdAdAya dharmataH / kanyApradAnaM vidhivadArSo dharmyaH sa ucyate // sahobhau caratAM dharmamiti vAcAnubhAvya tu / kanyApradAnamabhyacyaM prAjApatyo vidhiH smRtaH // jJAtibhyo draviNaM datvA kanyAye caiva zaktitaH / kanyApradAnaM svAchandyAdAsuro'dhamrmyaM ucyate // icchayA'nyonyasaMyogaH kanyAyAzca varasya ca / gAndhavaH sa tu vijJeyo maithunyaH kAmasaMbhavaH || avizuddha kanyAkA grahaNa uttama nahIM hai / jo kanyA rogI ho, alpAyu ho, aprasanna rahatI ho, kulaTA ho, lar3AkU ho, abhAginI ho, dekhane meM apriya ho usake sAtha vivAha nahIM karanA cAhie / vara kulIna aura suzIla honA caahie| kahA hai- kula, zIla, sanAthatA, vidyA, dhana, zarIra aura Ayu ina sAta guNoMkI parIkSA karake hI kanyA denA caahie| sabase prathama kulako sthAna diyA hai ki akulInako kanyA kabhI bhI nahIM denA caahie| kahA hai- 'kanyAkA maranA uttama hai kintu akulInako kanyA denA uttama nahIM hai / ' vivAha ke cAra prakAra kahe haiM - brAhma, prAjApatya, ArSa aura daiva / inake atirikta gAndharva, Asura, rAkSasa aura paizAca vivAha adharmya haiM / inakA lakSaNa isa prakAra hai - kanyAko alaMkRta karake varako denA ki tU isa bhAgyazAlIkI dharmapatnI hoo, brAhma vivAha hai| badalemeM kanyA denA prAjApatya vivAha hai| gau, bhUmi, suvarNadAna pUrvaka kanyA denA A vivAha hai / jisameM yajJa ke purohitako yajJa karAne kI dakSiNAke rUpameM kanyA dI jAtI hai vaha daivavivAha hai| mAtA-pitA, bandhu bAndhavoMkI anumatike binA parasparake anurAgase jo vivAha kiyA jAtA hai vaha gAndharva hai |... kanyA denA Asura vivAha hai / sotI huI yA behoza kanyAko uThA le jAnA paizAca vivAha hai| jabaradastI kanyAko le jAnA rAkSasa vivAha hai / ye cAroM vivAha adharmya honepara bhI yadi vadhU aura varameM paraspara meM apavAdarahita bhavyatA hai to adharmya nahIM hai / manune kahA hai- 'brAhma, daiva, ArSa, prAjApatya, Asura, gAndharva, rAkSasa aura paizAca ATha bheda hai / zruti aura zIlase sampanna varako svayaM Amantrita karake pUjApUrvaka Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) hRtvA chitvA ca bhitvA ca krozantIM rudatI gRhAt / prasahya kanyAharaNaM rAkSaso'dharma ucyate // suptAM pramattAM mattAM vA raho yatropagacchati / sa pApiSTo vivAhAnAM paizAcaH prathito'STamaH / / brAhmAdiSu vivAheSu caturvevAnupUrvakaH / brahmavarcasvinaH putrAH jAyante ziSTasaMmatAH / / rUpasattvaguNopetA dhanavanto yazasvinaH / paryAptabhogA dharmiSThA jIvanti ca zataM samAH / / itareSu tvaziSTeSu nRzaMsAnRtavAdinaH / jAyante durvivAheSu brahmadharmadviSaH sutaaH|| aninditaiH strIvivAhairanindyA bhavati prjaa| ninditaininditA nRNAM tasmAnnindyAni varjayet / / ' [manusmR. 3 / 21,27-34,39-42] 12 dharmyavivAhavidhirA!kto yathA 'tato'sya gurvanujJAnAdiSTA vaivAhikI kriyaa| vaivAhike kule kanyAmucitAM pariNeSyataH // siddhArcanavidhiM samyag nirvayaM dvijsttmaaH| kRtAgnitrayasaMpUjyAH kuryustatsAkSikAM kriyAm / / puNyAzrame kvacit siddhapratimAbhimukhaM tayoH / dampatyoH parayA bhUtyA kAryaH pANigrahotsavaH / / vedyo praNItamagnInAM trayaM dvayamathaikakam / tataH pradakSiNIkRtya prazayya vinivezanam // kanyAdAna brAhma vivAha hai| yajJameM padhAre Rtvijako jo yajJakarma karatA hai, alaMkRta karake kanyA denA daivavivAha hai| varase eka yA do gomithuna lekara vidhivat kanyA denA ArSa vivAha hai| donoM milakara dharmakA pAlana karanA aisA kahakara kanyA denA prAjApatya vivAha hai / ye cAroM vivAha dharmya haiN| kuTumbiyoMko kanyAke lie dhana dekara balapUrvaka kanyAdAna Asura hai| kanyA aura varakA parasparakI icchAse sambandha karanA gAndharva vivAha hai| yaha vivAha kAmaja hai| rotI-cillAtI huI kanyAko balapUrvaka haraNa karanA rAkSasa vivAha hai| sotI huI yA pAgala yA behoza kanyAke pAsa ekAntameM jAnA saba vivAhoMmeM nikRSTa paizAca vivAha hai / inameM se brAhma Adi cAra vivAhoMmeM hI brahmavid tejasvI putra utpanna hote haiM aura ve rUpa, sattva Adi guNoMse yukta dhanavAna , yazasvI aura dhArmika hote haiM tathA sau varSa taka jIte haiN| anya durvivAhoMmeM brahma aura dharmake dveSI, asatyavAdI krUra putra utpanna hote haiN| anindita strIvivAhoMse anindya santAna utpanna hotI hai aura ninditase nindita / isalie manuSyoMko nindita vivAha nahIM karanA cAhie / mahApurANameM vivAha kriyAkA varNana karate hue likhA hai-vivAhake yogya kulameM utpanna huI kanyAke sAtha jo vivAha karanA cAhatA hai gurukI AjJAse usakI vaivAhika kriyA kI jAtI hai| sabase pahale acchI taraha siddha bhagavAnakA pUjana karanA caahie| phira 1. prasajya / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 dharmAmRta ( sAgAra) pANigrahaNadIkSAyAM niyuktaM tadvadhUvaram / AsaptAhaM cared brahmavataM devAgnisAkSikam / / kRtvA svasyocitAM bhUmi tIrthabhUmI vihRtya ca / svagRha pravized bhUtyA parayA tadvadhUvaram // vimuktakaMkaNaM pazcAt svagRhe zayanIyakam / adhizayya yathAkAlaM bhogAGgerupalAlitam / / santAnArthamRtAveva kAmasevAM mitho bhajet / zaktikAlavyapekSo'yaM kramo'zakteSvato'nyathA // [ mahApu. 38 / 127-134 ] 'zithile pANigrahe varaH kanyayA pribhuuyte| mukhaM pazyato varasyAnimIlitalocanA kanyA bhavati prcnnddaa| saha zayAnastUSNIMbhavan pazuvanmanyeta / balAdAkrAmannAjanmavidveSyo bhavati / dhairya-cAturyAyattaM hi knyaavissebhnnm| samavibhavAbhijanayorasamagotrayozca vivAhasaMbandhaH / mahataH kanyApituraizvaryAdalpamava12 gaNayati / alpasya kanyApiturdIvidyAnmahatA'vajJAyeta / alpasya mahatA saMvyavahAre mahAn vyayo alpazcAyaH / samyagdhRtA'pi kanyA tAvatsandehAspadaM yAvanna paannigrhH| Anulomyena catustrizadvivarNa kanyAbhAjanAni brAhmaNakSatriyavizaH / dezakulApekSo mAtulasaMbandha iti / ' [nIti vA. 31115-29] satsamaya:-jinapravacanamAyasaMgatirvA / tenaasto-niraakRto| mohasya-cAritramohakarmaNo / - mahimA-gurutvaM yena sa tathoktaH / tathA ca 'jnmsntaansNpaadi-vivaahaadi-vidhaayinH| svAH pare syuH sakRtprANahAriNo na pare pare // [ 'sarva dharmamayaM kvacitkvacidapi prAyeNa pApAtmakaM kvApyetad dvayavatkaroti caritaM prajJAdhanAnAmapi / tasmAdeSa tadandharajjuvalanaM snAnaM gajasthAthavA, mattonmattaviceSTitaM na hi hito gehAzramaH sarvathA // ' [ tInoM agniyoMkI pUjApUrvaka vaivAhika kriyA kI jAtI hai| kisI pavitra sthAnameM bar3I vibhUtike sAtha siddha bhagavAnkI pratimAke sAmane vara-vadhUkA vivAhotsava karanA cAhie / tIna agniyoMkI pradakSiNA dekara vara-vadhUko samIpa hI baiThanA cAhie / tathA deva aura agnikI sAkSIpUrvaka sAta dina taka brahmacarya dhAraNa karanA caahie| phira kisI yogya dezameM bhramaNa kara tathA tIrthabhUmimeM vihAra karake vara-vadhUkA gRhapraveza karanA cAhie / phira zayyApara zayana kara kevala santAna utpanna karanekI icchAse RtukAlameM hI kAma-sevana karanA caahie| kAma-sevanakA yaha krama kAla tathA zaktikI apekSA rakhatA hai| ataH jo azakta haiM unake lie anya krama hai / yaha vivAhakI dhArmika vidhi hai| nItivAkyAmRtameM kahA hai--'prathama rAtriko patnIke sAtha sote hue yadi vara ekadama cupa rahatA hai to use pazuke samAna mAnA jAtA hai| yadi vaha balAtkAra karatA hai to usase patnI janma-bhara dveSa rakhatI hai| isalie dhairya caturAI meM patnIkA vizvAsa prApta karanA caahie| vivAha-sambandha samAna sampattizAlI 1. krAntvA -mu.| 2. piturdIsthyaM mahatA kaSTena vijJAyate |-nii. vA. / 3. varNAH kanyAbhAjanA:-nI. vA. / 18 . Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) ityAdi suuktisudhaa........bhitH| pre'pi-paarlaukike| Urjati-samartho bhavati / etenedamapi saMgRhItam 'dvo hi dharmoM gRhasthAnAM laukikaH pAramArthikaH / lokAzrayo bhavedAdyaH paraH syAdAgamAzrayaH / / jAtayo'nAdayaH sarvAstatkriyApi tathAvidhA / zrutiH zAstrAntaraM vAstu pramANaM kAtra naH kSatiH / / svajAtyaiva vizuddhAnAM varNAnAmiha ratnavat / takriyAviniyogAya jainAgamavidhiH param / / yadbhava bhrAntinirmuktihetudhIstatra durlabhA / saMsAravyavahAre tu svataH siddhe vRthAgamaH / / tathA ca sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAninaM yatra na vratadUSaNam // [ so. upA. 476-480] iti sthitam // 58 // atha satkanyApradAtuH sArdhAmakopakArakaraNadvAreNa mahAntaM sukRtalAbhamavabhAsayannAha satkanyAM dadatA dattaH satrivargo gRhAzramaH / gRhaM hi gRhiNImAhuna kuDyakaTasaMhatim // 59 // kintu vibhinna gotravAloMmeM hotA hai / yadi kanyAkA pitA samRddhizAlI huA to kanyA apanese hIna aizvaryavAle patikA tiraskAra karatI hai| choTA AdamI yadi bar3eke sAtha sambandha karatA hai to vyaya to bahuta hotA hai aura Aya kama hotI hai| vivAhakI bAta pakkI ho jAnepara bhI jabataka vivAha na ho jAye tabataka sandeha rahatA hai| anuloma vivAhameM brAhmaNa cAroM varNakI, kSatriya tIna varNoMkI aura vaizya do varSoM kI kanyAse vivAha kara sakatA hai| deza vizeSa meM mAmAkI kanyAse bhI vivAha hotA hai|' - AcArya kahate haiM-'yaha gRhasthAzrama kvacit-kvacit dharmamaya hai kintu prAyaH pApamaya hai| isalie yaha andheke rassI baTaneke samAna yA hAthIke snAnake samAna hai| yaha sarvathA hitakara nahIM hai|' gRhasthake do dharma haiM-laukika aura pAralaukika / laukika dharma lokarItike anusAra calatA hai| kintu pAralaukika dharma Agamake anusAra hotA hai / sabhI jainoMko aisI laukika vidhi mAnya hotI hai jisake pAlana karanese samyaktvakI hAni na ho aura vratoMmeM dUSaNa na lge| sAMsArika vyavahAra to svataHsiddha hai usake lie AgamakI AvazyakatA nahIM hai| AgamakI AvazyakatA to saMsAra chor3ane ke lie hai| vivAhakA bhI yahI lakSya hai, saMsArameM ramanA nhiiN| jo vivAha dvArA jIvanako sukhI banAte haiM ve antameM gRha tyAgakara apane paralokako bhI sudhArane meM samartha hote haiM // 58 // Age kahate haiM ki yogya kanyAke dAtA pitAko apane sAdharmIkA upakAra karanese mahAn puNyabandha hotA hai satkanyA denevAlene dharma-artha-kAma sahita gRhAzrama de diyA ; kyoMki patnIko hI gRha kahate haiM, dIvAra aura bA~sa Adike samUhako gRha nahIM kahate // 59 / / 1. 'gRhiNI gRhamucyate na puna: kuDyakaTasaMghAtaH |'-niitivaa0, 31 // 31 / sA.-13 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta (sAgAra) satrivargaH - dharmArthakAmAnAM sadgRhiNImUlatvAt / tathAhi dharmaH svadArasantoSAdyAtmaka saMyamAsaMyamalakSaNo devAdiparicaraNasvarUpaH satpAtradAnAdisvabhAvazca / artho vezyAdivyasanavyAvartanena niSpratyUhamarthasyo3 pArjanAdupArjitasya ca rakSaNAd rakSitasya ca vardhanAdyathAbhAgyaM grAmasuvarNAdisaMpattiH / kAmazca yatheSTamAbhimAnikarasAnuviddhasarvendriyaprItihetuH kulAGganAsaMginAM supratItaH / tathA ca svayaM prAyuGkta siddhyaGke'jagadvadhUdyAnanagaplavaGgaM yA svopabhogena niyatyacetaH / bhartuH sa bhAgan janayatyurasthAn prAdAnna ki kanyatamAM dadattAm // ' zrIH sarvabhogINavapuHprayogairakSiptacitte dhruvamiddharAgA / vipat samavai kAmA tadekabhogyAM sukalatramUrtim // sarvANi loke sukhasAdhanAni svArthakriyAvanti yato bhavanti / tAmeva yuktvA khitamAM svanetrA manasvinaH svettarayetsudharmaH // ' [ atha kulastrIparigrahaM lokadvayAbhimataphalasampAdakatvAt traivargikasya vidheyatayopadizati - dharmasantatimakliSTAM rati vRttakulonnatim / devAdisatkRti cecchansatkanyAM yatnato vahet // 60 // dharmaMsantati-dharmArthAnyapatyAni dharmAvicchede vA / akliSTAM - anupahatAm / kulaM - vaMzo gRhaM ca / 15 vahet - pariNayeta / uktaM ca 6 9 12 18 98 1 114811 'dharmasantatiranupahatA ratiH gRhavArtA suvihitattvamAbhijAtyAcAravizuddhatvaM / devadvijAtithibAndhavasatkArAnavadyatvaM ca dArakarmaNaH phalam // ' [ nItivA. 31 / 30 ] // 60 // vizeSArtha - kulInatA Adi guNoMse yukta aura sAmudrika zAstrameM kahe gaye doSoMse rahita kanyAko satkanyA kahate haiM / jahA~ dharmakA anuSThAna hotA hai use Azrama kahate haiM / ghara bhI eka Azrama hai jisameM rahakara gRhastha dharmapUrvaka artha aura kAmakA sAdhana karatA hai / dharma artha aura kAmakI mUla satI patnI hI hotI hai / patnIke sahayoga se gRhastha svadAra santoSa Adi rUpa saMyamakA pAlana karatA hai, deva AdikI pUjana Adi karatA hai, satpAtroM ko dAna detA hai / ye saba dharma ke aMga haiM / patnI ke hone se vezyA sevana Adi vyasanoMse bacaneke kAraNa binA bAdhA ke dhanakA upArjana karatA hai, upArjitakI rakSA karatA hai aura rakSita dhanako bar3hAtA hai / isa taraha usake pAsa grAma, suvarNa Adi sampatti saMcita hotI rahatI hai / sambhogakI abhilASAko kAma kahate haiM / kulAMganA ke sAtha icchAnusAra kAmabhogase samasta indriyoMkI tRpti hotI hai / isa taraha satkanyAkI prAptise dharma-artha-kAma sahita gRhAzrama hI prApta hotA hai / isI se lokameM bhI ghara nAma gharavAlIkA hI hai / yogya gharavAlIke abhAva meM IMTa-patthara se banI dIvAroMke chAjanakA nAma ghara nahIM hai / nItivAkyAmRtameM bhI aisA hI kahA hai| AzAdharajI ne apane siddhayaMka mahAkAvya meM kahA hai- 'jo patnI patike manako apanemeM bA~dhakara rakhatI hai vaisI patnI jisane dI usane kyA nahIM diyA ? || 59 || satkanyAkA pANigrahaNa isa loka aura paraloka meM iSTa phalakA dAyaka hotA hai ataH gRhasthako use karanekA upadeza dete haiM dhArmika santAnako janma dene yA dharmakI paramparA cAlU rakhane, binA kisI prakAra kI bAdhAke sambhoga karane va cAritra aura kulakI unnati tathA deva, dvija aura atithikA satkAra karaneke icchuka zrAvakako sajjanakI satkanyAko tatparatAke sAtha vivAhanA cAhie // 60 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) atha duSkalatrasyAkalatrasya vA pAtrasya bhUmpAdidAnAnna kazcidupakAraH syAdityamamarthamavazyaM kanyAviniyogena sadharmANamanugRhNIyAditi vidhivyavasthApanArthamarthAntaranyAsena samarthayate sukalatraM vinA pAtre bhUhemAdivyayo vRthaa| koTerdandazyamAne'ntaH ko'mbusekAd drume guNaH // 61 // pAtre-saMyujyamAnamokSakAraNaguNe gRhiNi / guNaH--upakAraH / yallokaH 'taNayaM NAsai vaMso NAsai diyaho kubhoyaNe bhutte / / kukalatteNa ya jammo NAsaI dhammo viNu dayAe / '[ ] // 61 // atha viSayasukhopabhogenaiva cAritramohodayodrekasya zakyapratIkAratvAttaddvavAreNaiva tamapavAtmAnamiva 9 sAghamikamapi viSayebhyo vyuparamedityupadezArthamAha vizeSArtha-somadevajIne bhI apane nItivAkyAmRtameM vivAha ke ye hI phala batalAye haiN| sabase pahalA phala hai dharmasantati / isake do artha hote haiM-dhArmika santAna aura dharmakI paramparA / dhArmika santAnase hI dharmakI paramparA calatI hai| aura dhArmika santAna tabhI hotI hai jaba mAtA-pitA donoM dharmAtmA hoN| unameM bhI mAtApara bahuta kucha nirbhara hai kyoMki bAlakake lAlana-pAlanameM mAtAkA vizeSa hAtha honese usIke saMskAra bAlakameM Ate haiM aura aise saMskArita bAlakoMse dharmakI paramparA calatI hai| vivAhakA dUsarA phala hai nirbAdha smbhog| apanI patnIse prema karane meM manuSya svatantra hotA hai usameM kisI prakArakA bhaya nahIM rhtaa| isase nirvighna kAmazAnti honese manuSya AvArAgardIse baca jAtA hai aura usakA cAritra unnata hotA hai| yaha vivAhakA tIsarA phala hai| svadAra santoSa manaSyake cAritrakI unnatikA hI sUcaka hai / cAritrakI unnatike sAtha vaMzakI unnati vivAhakA caturtha phala hai / dharmAtmA santAnase jaise dharmakI paramparA calatI hai vaise hI vaMzakI bhI paramparA calatI hai| pA~cavA phala hai atithi satkAra / atithimeM muni-vratI Adi to Ate hI haiM bandhu-bAndhava bhI Ate haiN| apane gharameM ina saba AgantukoMkA satkAra patnIke dvArA hI sambhava hotA hai / ataH vivAha karanA Avazyaka hai // 60 // ___ 'satkanyA dekara sAdharmIkA upakAra avazya karanA cAhie' isa vidhikI vyavasthAke lie jisake gharameM patnI nahIM hai yA duSTA patnI hai use bhUmi Adi denese koI lAbha nahIM hai isa bAtakA samarthana karate haiM satpatnIke binA gRhasthako bhUmi-suvarNa AdikA dAna denA vyartha hai| jisa vRkSake madhya bhAgako kIToMne burI taraha khA DAlA ho, use pAnIse sIcanese kyA lAbha hai ? kisIne kahA hai-kuputra vaMzakA nAzaka hai, kubhojana karanese vaha dina hI naSTa hotA hai| kintu kupatnIse janma hI naSTa ho jAtA hai // 61 // viSaya-sukhake upabhogase hI cAritramohake tIvra udayakA pratIkAra ho sakatA hai, isa lie usake dvArA hI svayaM viSaya-sevanase nivRtta hokara apanI hI taraha anya sAdharmiyoMko bhI viSaya sevanase nivRtta karanA cAhie, yaha upadeza dete haiM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dharmAmRta ( sAgAra) viSayeSu sukhabhrAnti karmAbhimukhapAkajAm / chitvA tadupabhogena tyAjayettAn svavatparam // 62 // spaSTam / / 62 // atha duHSamakAlavazAtprAyeNa puruSANAmAcAraviplavadarzanAd vicikitsAkulitacittadAtuH saucityavidhAnArthaM caturaH zlokAnAha daivAllabdhaM dhanaM prANaiH sahAvazyaM vinAzi ca / bahudhA viniyuJjAnaH sudhIH samayikAn kSipet // 63 // viniyuJjAnaH-vyayamAnaH / samayikAn-samayAzritAn gRhasthAn yatInvA / kSipet-dhigimAn 9 saMbhAvaNamAtrasyApyayogyAnityAdyavarNavAdena tiraskuryAta kAkvA na kSipediti pratiSedhe paryavasyati // 63 // kiM tahi kuryAdityAha vinyasyaidayugIneSu pratimAsu jinAniva / bhaktyA pUrvamunInarcet kutaH zreyo'ticinAm // 64 // vinyasya-nAmAdi vidhinA nikSipya / aidaMyugIneSu-asmin yuge sAdhuSu // 64 // apanA phala dene ke lie taiyAra hue cAritramohanIya karmake udayase manuSyako viSayoMmeM sukhakI bhrAnti hotI hai vaha ye sukharUpa haiM yA sukhake hetu haiM aisA mAnatA hai| usa bhrAntiko viSayoMkA sevana karanese dUra karanA caahie| aura phira apanI hI taraha dUsaroMko bhI kanyA Adi dekara yaha viSaya chur3AnA cAhie / 62 // vizeSArtha-cAritramohake udayase pIr3ita manuSyako viSaya-sevana acchA lagatA hai| vaha mAnatA hai ki viSayameM sukha hai / usakA yaha bhrama dUra karanekA upAya hai ki usakA vivAha karA diyA jAye / isase vaha viSayoMkI yathArthatA samajhakara svayaM hI viSayoMse vimukha hokara dUsaroMko bhI bhrAnti dUra karanekA prayatna karegA // 2 // paMcama kAlake prabhAvase prAyaH manuSyoMke AcArameM zithilatA dekhanese dAtAkA mana glAnise bhara jAtA hai / ataH unake cittake samAdhAnake lie cAra zloka kahate haiM puNya karmake udayase prApta huA dhana prANoMke sAtha avazya naSTa honevAlA hai| usa dhanako aneka prakArase kharca karanevAlA gRhastha kyA sAdharmiyoMkA tiraskAra karegA ? arthAt nahIM karegA // 63 // vizeSArtha-saMsArameM daivakI hI balavattA mAnI jAtI hai aura pauruSako gauNatA dI jAtI hai / daivake anukUla honepara hI pauruSa bhI saphala hotA hai| ataH dhanakI prAptimeM puNya kamakA udaya pradhAna hai| isake sAtha hI yaha to spaSTa hI hai ki manuSyake marate hI usake lie to saba dhana naSTa hI ho jAtA hai| aisI sthitimeM jaba gRhastha zAdI-vivAha, bhoga-upabhogameM khUba dhana kharca karatA hai to yadi vaha vicArazIla hai aura loka-paralokako samajhatA hai to kyA vaha dhArmikoMkA vizeSatayA muniyoMkA yaha kahakara tiraskAra karegA ki ye to bAta karane lAyaka bhI nahIM hai ? // 63 / / / aisI sthitimeM kyA karanA cAhie, yaha batalAte haiM jaise pratimAmeM jinadevakI sthApanA karake unakI pUjA karate haiM usI taraha isa yugake sAdhuoMmeM pUrva muniyoM kI sthApanA karake bhaktipUrvaka pUjA kre| kyoMki atyanta nuktAcInI karanevAloMkA kalyANa kaise ho sakatA hai // 64 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya) punastada samarthanArthamAha bhAvo hi puNyAya mataH zubhaH pApAya caashubhH| taduSyantamato rakSeddhIraH samayabhaktitaH // 65 // vizeSArtha-digambara jaina dharmakA munimArga atyanta kaThina hai| aura isa kAlameM to usakA pAlana karanA aura bhI kaThina hai| phira bhI munimArga cAlU hai| kintu usameM zithilA cAritA bar3hI hai isIse muniyoMkI AlocanA kundakunda-jaise maharSiyoMne apane SaT prAbhRtoMmeM kI hai| jaba munipadane bhaTTArakoMkA rUpa liyA taba to zAstrajJa zrAvakoMke dvArA unakI aura bhI adhika AlocanA huii| paM. AzAdharajIne apane anagAradharmAmRta (2 / 96) meM unheM mlecchavat AcaraNa karanevAlA kahA hai aura eka purAnA iloka uddhRta kiyA hai jisameM kahA hai ki cAritrabhraSTa paNDitoM aura baThara tapasviyoMne nirmala jinazAsanako malina kara diyaa| lagatA hai dasavIM-gyArahavIM zatAbdImeM zithilAcArI muniyoMkA virodha itanA bar3hA ki zrAvakoMne unheM AhAra taka denA banda kara diyaa| taba udAramanA somadevAcAryako isa ora dhyAna denA pdd'aa| unhoMne apane upAsakAcArameM likhA hai-bhojanamAtra deneke lie sAdhuoMkI parIkSA nahIM karanA caahie| ve sajjana hoM yA durjana, gRhastha to dAna denese zuddha hotA hai| gRhastha aneka ArambhoMmeM phaMse rahate haiM aura unakA dhana bhI aneka prakArase kharca hotA hai| ataH tapasviyoMke AhAradAnameM jyAdA soca-vicAra nahIM karanA cAhie / munijana jaise-jaise tapa-jJAna AdimeM viziSTa hoM vaise-vaise gRhasthoMko unakA adhikaadhika samAdara karanA caahie| dhana bhAgyase milatA hai ataH bhAgyazAlI paruSoMko koI muni AgamAnukUla mile yA na mile, unheM apanA dhana dhArmikoMmeM avazya kharca karanA caahie| jina bhagavAnkA yaha dharma aneka prakArake manuSyoMse bharA hai| jaise makAna eka stambhapara nahIM Thahara sakatA, vaise hI dharma bhI eka puruSake Azrayase nahIM tthhrtaa| nAma, sthApanA, dravya aura bhAvakI apekSA muni cAra prakArake hote haiM aura ve sabhI dAna-sammAnake yogya haiM / kintu gRhasthoMke puNya upArjanakI dRSTi se jinavimboMkI taraha una cAra prakArake maniyoMmeM uttarottara viziSTa vidhi hotI jAtI hai| yaha bar3A Azcarya hai ki isa kalikAlameM yoMkA mana caMcala rahatA hai aura zarIra annakA koDA banA rahatA hai. Aja bhI jina rUpake dhAraka pAye jAte haiN| jaise pASANa vagairahameM aMkita jinendra bhagavAnkI pratikRti pUjane yogya hai, vaise hI Ajakala muniyoMko bhI pUrvakAlake muniyoMkI pratikRti mAnakara pUjanA caahie| isa taraha somadeva sUrine vartamAna muniyoMko pUrva muniyoMkI pratikRti mAnakara pUjanekA nirdeza kiyA hai| paM. AzAdharajIne bhI unhIMkA anusaraNa karate hue vatamAna muniyoM meM pUrva muniyoMkI sthApanA karake unako pUjanekI preraNA kI hai / AcArya padmanandine bhI kahA hai 'Aja isa paMcamakAlameM bharata kSetrameM tInoM lokoM meM zreSTha kevalI nahIM haiM kintu jagatke svarUpako prakAzita karanevAlI unakI vANI vidyamAna hai tathA usa vANIke Alambana ratnatrayake dhArI munivara vidyamAna haiN| unakI pUjA jinavANIkI hI pUjA hai aura jinavANIkI pUjA sAkSAt jinendradevakI pUjA hai' // 64 / / usIke samarthanameM punaH kahate haiM zubha bhAva puNyake lie aura azubha bhAva pApake lie hotA hai| isalie bhAvoMmeM vikAra honepara dhIra puruSako jinazAsanake anurAgase rakSA karanA cAhie // 65 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dharmAmRta ( sAgAra ) dhIra:-avikAraprakRtiH / samayabhaktitaH / tathAhi'sampratyasti na kevalI kila kalau trailokyacUDAmaNi ___stadvAcaH paramAsate'tra bharatakSetre jagad dyotikaaH| sadraratnatrayadhAriNo yativarAstAsAM samAlambanaM, tatpUjA jinavAci pUjanamataH sAkSAjjinaH pUjitaH / / ' [padma. paJca. 1268] // 65 // atha jJAnatapasoH pRthak samuditayozca tadvatAM ca pUjyatve yuktimAha___ jJAnamacyaM tapo'GgatvAttapo'yaM ttprtvtH| dvayamacyaM zivAGgatvAttadvanto'A yathAguNam // 66 // jJAnaM sAdhakasthaM, tapaH naiSThikastham / tatparatvataH-jJAnAtizayahetutvAt , tat jJAnaM paramamutkRSTaM yasmAditi vyutpatyAzrayaNAt / dvayaM gaNAdhipastham / atrAhuH zrIsomadevapaNDitAH 'bhuktimAtrapradAne tu kA parIkSA tapasvinAm / te santaH santvasanto vA gRhI dAnena zuddhayati / / sarvArambhapravRttAnAM gRhasthAnAM dhnvyyH| bahudhAsti tato'tyarthaM na kartavyA vicAraNA / / yathA yathA viziSyante tapojJAnAdibhirguNaiH / tathA tathAdhikaM pUjyA munayo gRhamedhibhiH / / daivAllabdhaM dhanaM dhanyairvaptavyaM smyaashrite| eko muni vellabhyo na labhyo vA yathAgamam / / uccAvacajanaH prAyaH samayo'yaM jinezinAm / naikasmin puruSa tiSThedekastambha ivAlayaH / / te nAma sthApanAdravyabhAvanyAsaizcaturvidhAH / bhavanti mumayaH sarve dAnamAnAdikarmasu / / uttarottarabhAvena vidhisteSu viziSyate / puNyArjane gRhasthAnAM jinapratikRtiSviva // [ so. upA., 818-824 ] vizeSArtha-zubha bhAvase puNyabandha aura azubha bhAvase pApabandha hotA hai yaha saba jAnate haiM / ataH muniyoMke prati yadi bhAva kharAba hote hoM to kalikAlameM jinazAsanako dhAraNa karanevAle ye muni jinakI taraha mAnya haiM isa anurAga bhAvase apane bhAvoMko unake prati bigar3anese rokanA cAhie / / 6 / / jJAna aura tapake pRthak -pRthak tathA sammilita rUpase pUjya honemeM tathA jJAnI, tapasvIke pUjya honemeM yukti dete haiM tapakA kAraNa honese jJAna pUjya hai aura jJAnakI atizayakA kAraNa honese tapa pUjya hai aura mokSakA kAraNa honese jJAna aura tapa donoM pajya haiM tathA jJAnI, tapasvI aura jJAna tathA tapa donoMse yukta mahAtmAoMko jo-jo guNa jisameM adhika ho usa-usa guNake kAraNa vizeSa rUpase pUjanA cAhie / / 6 / / vizeSArtha-jJAna aura tapa donoM parasparameM eka dUsareke sAdhaka haiN| yadi jJAnI na hoM to pUjA-pratiSThA, zAstracarcA vagairaha banda ho jAye / jJAnake honese hI samyak tapa hotA hai, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya) 103 api ca 'kAle kalau cale citte dehe cAnnAdikITake / etaccitraM tadadyApi jinarUpadharA narAH / / yathA pUjyaM jinendrANAM rUpaM lepAdinirmitam / tathA pUrvamunicchAyAH pUjyAH saMprati saMyatAH // ' [ so. upA., 796-797 ] // 66 // atha mithyAdRSTejaghanyAdipAtratraye kupAtre cAnnadAnAt sadRSTezca supAtreSvevAnnadAnAdutpannapuNyasya 6 phalavizeSamapAtre cArthaviniyogasya vaiyarthya pratipAdayitumAha nyagmadhyottamakutsyabhogajagato bhuktAvazeSAvRSA tAdRpAtravitIrNabhuktirasudRgdevo yathAsvaM bhavet / sadRSTistu supAtradAnasukRtodrekAtsubhuktottama svarbhUmartyapado'zrute zivapadaM vyarthastvapAtre vyayaH // 6 // nyagityAdi-nyaG jaghanyaH ekapalyopamabhogyatvAt / madhyaH dvipalyopamabhogyatvAduttamastripalyopana- 12 bhogyatvAt / kutsyaH susvAdumRtpuSpaphalAzanavRttitvAdekorukAdidehayogAcca / nyaG ca madhyamazcottamazca kutsyazca nyaGmadhyottamakutsyAste ca te bhogAzca nyaGmadhyottamakutsyabhogAstairupalakSitA ja jaghanyabhogabhUmimadhyamabhogabhUmiruttamabhogabhUmiH kubhogabhUmizceti catasrastAsu bhuktAH kalpavRkSAdisaMpAditeSTa- 15 viSayopabhogasukhena nirjIrNazcAsAvavazeSazcoddhRto yo vRSaH puNyavizeSastasmAt / tAdRkpAtravitIrNabhuktiHtAdRgbhyo nyaGmadhyottamakutsyebhyaH pAtrebhyo vitIrNA dattA bhuktirAhAro yena sa tthoktH| pAtrApAtralakSaNaM zAstre yathA 'utkRSTapAtramanagAramaNuvratADhayaM madhyaM vratena rahitaM sudRzaM jaghanyam / jJAnake abhAvameM to kevala kAyakleza hotA hai| isI taraha jJAnArAdhana svayaM eka tapa hai| antaraMga tapake bhedoMmeM svAdhyAyako tapa kahA hai| tathA tapasyAke dvArA hI kevala jJAnakI prApti hotI hai / tathA tapa aura jJAna donoMse mukti milatI hai isalie jJAna, tapa, jJAnI tapasvI ye sabhI pUjya haiM / somadeva sUrine bhI kahA hai ki tapake binA akelA jJAna bhI Adarake yogya hai, aura jJAnake binA akelA tapa bhI pUjya hai| jisameM jJAna tapa donoM hote haiM vaha devatA hai aura jisameM na jJAna hai aura na tapa hai vaha to kevala sthAna bharanevAlA hai // 66 // Age mithyAdRSTike supAtrako hI AhAradAna denese utpanna hue puNyake phalakI vizeSatA aura apAtra dAnakI vyarthatA batalAte haiM jaghanya pAtra, madhyama pAtra, uttama pAtra tathA kupAtrako dAna denevAlA mithyAdRSTi jaghanya bhogabhUmi, madhyama bhogabhUmi uttama bhogabhUmi, aura kubhogabhUmimeM bhoganese bAkI bace puNyase yathAyogya deva hotA hai| kintu samyagdRSTi supAtra dAnase honevAle puNyake udayase uttama bhogabhUmi, maharddhika kalpavAsI deva aura cakravartI Adi padoMko yatheSTa bhogakara mokSapadako pAtA hai / parantu apAtrako dAna denA vyartha hai // 67 // 1. 'mAnya jJAnaM tapohInaM jJAnahInaM tapo'hitam / dvayaM yatra sa devaH syAd dvihIno gaNapuraNaH / ' -so. upA., 815 zlo. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dharmAmRta ( sAgAra) nirdazanaM vratanikAyayutaM kupAtraM yugmojjhitaM naramapAtramidaM hi viddhi // ' [paya. paJca. 2 / 48 ] 'uttamapattaM sAha majjhimapattaM ca sAvayA bhnniyaa| aviradasammAiTTI jahaNNapattaM muNeyavvaM // [ 'jaM rayaNattayarahiyaM micchAmaya kahiyadhamma aNulaggaM / jai vihu tavai sughoraM tahavi hu taM kucchiyaM pattaM / / jassa Na tavo Na caraNaM na cAvi jassatthi varaguNo ko vi| taM jANeha apattaM aphalaM dANaM kayaM tassa // [ bhAvasaM. 5301531 ] ArSe punaH dheyo yuvarAjaH pAtrApAtralakSaNaM bharatarAjarSimanvazISat 'jaghanyaM zIlavAnmithyAdRSTizca puruSo bhavet / sadRSTimadhyamaM pAtraM niHzIlavatabhAvanaH / / sadRSTiH zIlasaMpannaH pAtramuttamamiSyate / kUdaSTiryo vizIlazca naiva pAtramaso mataH / / kumAnuSatvamApnoti janturdadadapAtrake / azodhitamivAlAmbu taddhi dAnaM vidUSayet // '[ mahApu. 201140-142] - yathAsvaM-yadyatsvamAtmIyaM dAnaM tttdntikrmnnetyrthH| tatra mithyAdaSTijaMghanyapAtrAyAhAradAnaM datvA jaghanyabhogabhUmau nirAtaMkabhogAn bhuktvA svAyuHkSaye yathAbhAgyaM svagaM gacchet / tattatpAtrasannidhAnAttathAvidhazubhapariNAmavizeSopapattyA tAdRk puNyapracayAnubhAvAt / sa eva ca kupAtrAhAraM datvA kubhogabhUmau nibhUSaNavivastra-guhA-vRkSamUlanivAsyaikorukAdizarIro bhUtvA svasamAnapalyA saha yathAsvaM nirAbAdhatayA bhogaM bhuktvA palyopamAtrasvAyuHkSaye mRtvA svarge vAhanadevo vA jyotiSko vA vyantaro vA bhavanavAtI vA bhUtvA dIrgha 21 durgatiduHkhAni bhuJjAnaH saMsarati / kiJca, ye bhogabhUmiSu ye ca mAnuSottaraparvatAd bahiH prAk ca svayaMprabhaparvatA ttiryaJco, ye ca mleccharAjagajaturagAdayo vezyAdayo vA nIcAtmAno bhogabhAjo dRzyante te sarve kupAtradAnato yathApariNAmamutpannena mithyAtvasahacAriNA puNyena tathA syuriti nirNayaH / uktaM ca vizeSArtha-muniko uttama pAtra, aNuvratI zrAvakako madhyama pAtra, samyagdRSTiko jaghanya pAtra, samyagdarzanase rahita vratIko kupAtra tathA samyagdarzana aura vratase rahitako apAtra kahate haiN| amitagati AcAryane apane zrAvakAcAra (11 / 5-18) meM uttama pAtrakA svarUpa vistArase batalAte hue likhA hai-vaha jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNAsthAnake bhedoMko jAnakara jIvoMkI rakSA karatA hai| sUrya kI taraha paropakArameM tatpara rahatA hai, hitamita vacana bolatA hai| paradhanako nirmAlyakI taraha mAnatA hai| dA~ta sApha karaneke lie tinakA taka nahIM uThAtA / pazu, manuSya, deva aura acetanake bhedase cAra prakArakI nAriyoMse aise dUra rahatA hai mAno ve mahAmArI haiM / prAsuka mArgase cAra hAtha bhUmi dekhakara jIvoMkI rakSA karate hue gamana karatA hai| chiyAlIsa doSoMko TAlakara navakoTise vizuddha AhAra karatA hai aura sarasa tathA virasa AhAra meM samAna buddhi rakhatA hai| pratyeka vastuko sAvadhAnIke sAtha rakhatA tathA uThAtA hai| kisIko bAdhA na pahu~cAte hue prAsuka tathA gupta sthAnameM mala-mUtra karatA hai| caMcala cittako vazameM rakhatA hai| karmoM ke kSayake lie kAyotsarga karatA hai| kRtya aura akRtyako jAnatA hai| isa prakAra jo samyak rUpase vrata, samiti aura guptiko pAlatA hai vaha uttama Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) 'kucchiyapatte kiMcivi phalai kudevesu kuNaratiriyesu / kucchibhoyadharAsu ya lavaNaMbuhi kAlauyahIsu // ee jarA pasiddhA tiriyA ya havaMti bhogabhUmIsu / suttaravahire asaMkhadIvesu te huMti / savve mardakasAyA savve nissesavAhiM parihINA / mariNa vitarAvi joisabhavaNesu jAyaMti // tattha cuyA puNa saMtA tiriyaNarA puNa havaMti te savve | kAU tattha pAva puNo viNirayAvahA huMti // caMDAla bhilla chippaya lolaya kallAla evamAINi / dIsaMti riddhipattA kucchiyapattassa dANeNa // keI puNa gayaturayA gehe rAyANa uNNaI pattA | dIsaMti pavva loe kucchiyapattassa dANeNa || keI divo vavaNNA vAhaNattaNe maNuyA / soyaMti jAya duHkhApicchiya riddhi sudevANaM // svarbhuvaH - kalpopapannadevAH / uktaM ca 'pAtrAya vidhinA datvA dAnaM mRtvA samAdhinA / acyutAnteSu kalpeSu jAyante zuddhadRSTayaH // jJAtvA dharmaprasAdena tatra prabhavamAtmanaH / pUjayanti jinAste bhaktyA dharmasya vRddhaye // sukhavAridhimagnAste sevyamAnAH sudhAzibhiH / sarvadA vyavatiSThante pratibimbairivAtmanaH // navayauvanasampannA divyabhUSaNabhUSitAH / te vareNyAdyasaMsthAnA jAyante'ntarmuhUrtataH / / [ bhAvasaM. 533, 540-545 ] pAtra hai / jo ekase lekara gyAraha taka pratimA pAlatA hai vaha madhyama pAtra hai / nirmala samyagdRSTi, jise janma-jarA-maraNa AdikA bhaya nahIM satAtA, saMsAra, zarIra aura bhogoMse virakta rahatA hai, nirantara apanI nindA-gardA karatA hai, Atmatattva aura paratattvake vicArase paNDita hai, kintu vratAcaraNakI ora utsuka nahIM hai vaha jaghanya pAtra hai / jo kaThora AcaraNa karatA hai, paropakArI hai, asatya aura kaThora vacana nahIM bolatA, dhana- strI parigrahase nispRha hai, kaSAya aura indriyoM kA jI hai parantu ghora mithyAtva se yukta hai vaha kupAtra hai / jo ghora midhyAtvI honeke sAtha vratazIla saMyamase bhI rahita hai vaha apAtra hai / jaise pAtrake cAra bheda haiM vaise hI bhogabhUmi bhI utkRSTa madhyama Adi cAra prakAra haiM / dAna denevAlA yadi mithyAdRSTi hai, vaha yadi jaghanya pAtra samyagdRSTiko dAna detA hai to marakara jaghanya bhogabhUmi meM janma letA hai, yadi samyaktva aura aNuvrata sahita madhyama pAtrako dAna detA hai to madhyama bhogabhUmi meM janma letA hai / yadi samyagdarzana aura mahAvratase bhUSita uttama pAtrako dAna detA hai to uttama bhUmi meM janma letA hai aura vahA~ nirbAdha bhogoMko bhogakara apanI Ayu kSaya honepara yathAyogya deva hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki jaise pAtrako vaha dAna detA hai usI prakAra ke zubha pariNAma hone se usI jAtike puNyakA bandha karatA hai / vahI yadi samyaktvase rahita sA. - 14 105 .3 6 9 12 15 18 21 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dharmAmRta (sAgAra) teSAM khedmlsvedjraarogaadivrjitaaH| jAyante bhAsurAkArAH sphATikA iva vigrahAH // nidhuvanakuzalAbhiH pUrNacandrAnanAbhiH stanabharanamitAbhimanmathAdhyAsitAbhiH / pRthutarajaghanAbhibandhurAbhirvadhUbhiH samamamalavacobhiH sarvadA te ramante // ' [ ami. zrA. 11 / 102, 112, 113, 116, 117, 120 ] baddhAyuSkA mAnuSAstathA tiryaJco'pi pAtradAnAnumodanayA avazyamuttamabhogabhUmipUtpadyante / yadAha 'baddhAuyA sudiTThI maNuyA aNumoyaNeNa tiriyA vi|| NiyameNuvavajjaMte te uttmbhogbhuumiisu||' [ vasu. zrA. 249 gA. ] 'divo'vatIryojitacittavRttayo mahAnubhAvA bhuvi puNyazeSataH / bhavanti vaMzeSu budhAciteSu te vizuddhasamyaktvadharA narottamAH / / avApyate cakradharAdisampadaM manoramAmatra vipuNyadurlabhAm / nayanti kAlaM nikhilaM nirAkalA na labhyate ki khala pAtradAnataH / / niSevya lakSmImiti zarmakAriNI prathIyasI dvitribhaveSu kalmaSam / pradahyate dhyAnakRzAnunAkhilaM zrayanti siddhi vidu.... .. padaM sadA / / vidhAya saptASTabhaveSu vA sphuTaM jaghanyataH kalmaSakakSakartanam / vrajanti siddhi munidAnavAsitA vrataM caranto jinanAthabhASitam // ' [ kintu vrata aura tapase yukta kupAtrako dAna detA hai to kubhogabhUmimeM bhUSaNa-vastra rahita, guphA yA vRkSake mUlameM nivAsa karanevAlA kumanuSya hokara apane hI samAna patnIke sAtha yathAyogya bAdhA rahita bhogoMko bhogakara eka palya pramANa Ayuke kSaya honepara marakara vAhana jAtikA deva, yA jyotiSka, yA vyantara, yA bhavanavAsI deva hokara dIrgha kAla taka durgatike duHkhoMko bhogatA huA saMsArameM bhramaNa karatA hai / tathA kubhogabhUmiyoMmeM aura mAnuSottara parvatase bAhara tathA svayaMprabha parvatase pahale jo tiyeca pAye jAte hai, tathA jo mleccha rAjAoMke hAthI, ghor3e, vezyA vagairaha nIca prANI bhoga bhogate hue pAye jAte haiM ve saba kupAtra dAnase pariNAmoMke anusAra utpanna hue mithyAtva sahacArI puNyake udayase hote haiN| somadeva sUrine kahA haijinakA citta mithyAtvameM phaMsA hai aura jo mithyA cAritrako pAlate haiM, unako dAna denA burAIkA hI kAraNa hotA hai| jaise sA~pako dUdha pilAnese vaha jahara hI ugalatA hai / aise logoMko dayAbhAvase yA aucityavaza kucha diyA bhI jAye to jo avaziSTa bhojana ho vahI diyA jAye, kintu gharapara na jimAnA caahie| jaise viSaile bhAjanake sambandhase jala bhI viSailA ho jAtA hai vaise hI ina mithyAdRSTi sAdhuoMkA satkAra karanese zraddhAna bhI dUSita hotA hai| ataH kupAtrako samyagdRSTi dAna nahIM detaa| vaha to supAtrako hI dAna detA hai| aura mahAtapasviyoMko yA tIna prakArake pAtroMko diye gaye dAnase honevAle puNyake udayase uttama bhogabhUmike sukha bhogakara mahaddhika kalpavAsI devoMke sukha bhogatA hai phira cakravartI Adi hokara mokSa prApta karatA hai| AcArya amitagatine apane upAsakAcArameM vistArase pAtradAnakA varNana karate hue likhA hai ki samyagdRSTi jIva vidhipUrvaka pAtradAna karake aura samAdhipUrvaka maraNa karake acyuta paryanta svargoM meM janma lete haiM aura vahA~ dharmake prasAdase apanA janma huA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) 107 etena sadRSTinA kupAtrAya na deyaM deyaM vA.......divazAt kiJciduddhRtamevetyupadiSTaM syAt / tathA coktam 'mithyAtvagrastacitteSu cAritrAbhAsabhAgiSu / doSAyaiva bhaveddAnaM payaHpAnamivAhiSu // kAruNyAdathavaucityAtteSAM kiJciddizannapi / dizeduddhRtamevAnnaM gRhe bhuktiM na kArayet // satkArAdividhAveSAM darzanaM dUSitaM bhavet / yathA vizuddhamapyambu viSabhAjanasaMgamAt / / ' ki ca 'zAkya-nAstika-yAgajJa-jaTilAjIvikAdibhiH / sahAvAsaM sahAlApaM tatsevAM ca vivarjayet / / ajnyaantttvcetobhirduraagrhmliimsaiH| yuddhameva bhaved goSThayAM daNDAdaNDi kacAkaci / / bhayalobhoparodhAdyaiH kuliGgeSu niSevaNe / avazyaM darzanaM mlAyennIcairAcaraNe sati / / buddhipauruSayukteSu devAyattavibhUtiSu nRSu kutsitasaivAyAM denyamevAtiricyate // [ so. upA. 801-807 ] jAnakara bhaktipUrvaka jinadevakA pUjana karate haiN| kintu samyaktva aura vratase rahita apAtrameM dAna denA vyartha hai| amitagatine kahA hai ki apAtradAnase pApake sivAya dUsarA phala nahIM hotA / bAlUko peranese kheda hI hAtha AtA hai / jo uttama pAtrako chor3akara apAtrako dhana detA hai vaha sAdhuko chor3akara corako dhana detA hai| ataH apAtrako pAtrabuddhise dAna nahIM denA cAhie, dayAbhAvase dene meM koI hAni nahIM hai / bhAvasaMgrahameM devasenAcAryane likhA hai-jo ratnatrayase rahita hai, mithyAdharmameM Asakta hai vaha kitanA bhI ghora tapa kare phira bhI vaha kupAtra hai| jisameM na tapa hai, na cAritra hai, na koI utkRSTa guNa hai use apAtra jaano| usako dAna denA vyartha hai| kupAtrako dAna denese kudevoMmeM, kumanuSyoMmeM, tithaMcoMmeM, lavaNasamudra, kAlodadhi samudravartI kubhoga bhUmiyoMmeM janma hotA hai / yA mAnuSottara parvatase bAhara asaMkhyAta dvIpa samudroMmeM janma hotA hai| ye saba manda kaSAya aura samasta AdhivyAdhise rahita hote haiN| tathA vahA~se marakara vyantara yA jyotiSI devoMmeM utpanna hote haiN| vahA~se cyuta hokara ve saba tiryaMca yA manuSya hote haiN| aura vahA~ pApa karake naraka jAte haiM / lokameM jo cANDAla, bhIla, kalAra, chIpI Adi dhana sampanna dekhanemeM Ate haiM yaha saba kupAtradAnakA phala hai| kupAtradAnake phalase koI rAjAoMke hAthI-ghor3e Adi hote haiN| koI manuSya marakara devalokameM vAhana jAtike deva hote haiN| vahA~ ve anya devoMkI Rddhi dekhakara duHkhI hote haiN| yahA~ prasaMgavaza palyakA svarUpa kahate haiM-palyake tIna bheda haiM-vyavahAra palya, uddhAra palya, addhApalya / ye saba nAma sArthaka haiM / prathamakA nAma vyavahArapalya hai kyoMki vaha Ageke do palyoMke vyavahArakA bIja hai| isase kucha anya nahIM mApA jAtA / dUsarekA nAma uddhAra palya hai kyoMki usase uddhRta (nikAle gaye) romacchedoMse dvIpa samudroMkI gaNanA kI jAtI hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 108 12 dharmAmRta (sAgara) vyarthaH -- viparItaphalo niSphalo vA / yadAha - atha kiM palyopamamiti ced bhramaH ( ? ) - patyaM trividhaM vyavahArapatyamuddhArapalyamaddhApalyamiti / anvartha9 saMjJA etAH / AdyaM vyavahArapatyamityucyate uttarapalyavyavahArabIjatvAt / nAnena kicit paricchedyamasti / dvitIyamuddhArapalyaM, tata uddhRttaM lomacchedaiH dvIpasamudrAH saMkhyAyanta iti / tRtIyamaddhApalyaM, addhA kAlasthitirityarthaH / tatrAdyasya pramANaM kathyate tatparicchedArthatvAttadyathA 'apAtradAnataH kiMcinna phalaM pApataH param / labhyate hi phalaM khedo bAlukApuJjapeSaNe // vizrANitamapAtrAya vidhatte'narthamUjitam / apathya bhojanaM datte vyAdhi kiM na duruttaram // apAtrAya dhanaM datte yo hitvA pAtramuttamam / sAdhuM vihAya caurAya tadarpayati sa sphuTam // ' [ abhi. zrI . 1190, 91, 97 ] pramANAGgulaparimitayojanaviSkambhAyAmAvagAhAni trINi palyAni kusUlA ityarthaH / ekAdisaptAntAhorAtrajAtAvibAlAgrANi tAvacchinnAni yAvad dvitIyaM kartarIcchedaM nApnuvanti / tAdRzairlomacchedaiH paripUrNaM ghanIkRtaM vyavahArapatyamityucyate / tato varSazate varSazate ekaikalomApakarSaNavidhinA yAvatA kAlena tadriktaM 15 bhavettAvatkAlo vyavahArapalyopamAkhyaH / taireva romacchedaiH pratyekama saMkhyeya varSa koTisamayamAtra cchinnaistatpUrNamuddhArapatyam / tataH samaye samaye ekaikasmin romacchede'pakRSyamANe yAvatA kAlena tadriktaM bhavati tAvatkAla uddhAra patgopamAkhyaH / eSAmuddhArapalyAnAM dazakoTI koTya ekamuddhArasAgaropamam / ardhatRtIyoddhArasAgaropa18 mAnAM yAvanto romacchedAstAvanto dvIpasamudrAH / punaruddhArapatya romacchedai rvarSazatasamayamAtracchinaiH pUrNamaddhApatyam / tataH samaye samaye ekaikasmin romacchede'pakRSyamANe yAvatA kAlena tadriktaM bhavati tAvatkAlo'ddhApalyopamAkhyaH / eSAmaddhApalyAnAM dazakoTI koTya ekamaddhAsAgaropamam / dazAddhAsAgaropamakoTI koTya 21 ekAvasarpiNI / tAvatyevotsarpiNI / anenAddhApalyena nArakartaryagyonAnAM devamanuSyANAM ca karmasthitirbhavasthitirAyuHsthiti: kAya sthitizca paricchetavyA / ' - [ sarvArthasi 3338 ] // 67 // tIsarA addhApalya hai / addhAkA artha kAlasthiti hai / pahale palyakA pramANa kahate haiM - pramANAMgulase nApe gaye yojana pramANa lambe-caur3e gahare tIna palya arthAt gaDDhe karo / eka dinase sAta dina taka janme mer3hake bAloMke agrabhAgako itanA kATo ki punaH unheM kaiMcI se na kATA jA ske| pahale gaDheko unase khUba Thosa rUpase bhara do| use vyavahArapalya kahate haiM / sau-sau varSa meM eka-eka bAla nikAlanepara jitane samaya meM vaha khAlI ho utane kAlako vyavahAra palpopama kahate haiM / vyavahAra palyake pratyeka romake utane khaNDa kalpanAse karo jitane asaMkhyAta koTivarSake samaya hote haiM / aura unheM dUsare gaDDhe meM bhara do| use uddhArapalya kahate haiM / prati samaya eka-eka roma nikAlanepara jitane kAlameM vaha rikta ho utane kAlako uddhAra palyopama kahate haiM / dasa kor3A - kor3I uddhAra palyoMkA eka uddhAra sAgara hotA hai / ar3hAI uddhAra sAgara meM jitane roma hoM utanI hI dvIpa samudroMkI saMkhyA jAnanA / punaH uddhArapalya ke pratyeka romake utane khaNDa karo jitane sau varSake samaya hote haiM aura unheM tIsare gar3hameM bhara do use addhApalya kahate haiM / pratisamaya eka-eka romakhaNDa nikAlanepara jitane samaya meM vaha rikta ho utane kAlako addhA palyopama kahate haiM / dasa kor3A kor3I addhA palyoMkA eka addhA sAgara hotA hai| dasa kor3A - kor3I addhA sAgaropama kAlakI eka avasarpiNI hotI hai aura utanI hI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya) 109 atha pAtradAnapuNyodayaphalabhAjAM bhogabhUmijAnAM janmaprabhRti saptAhasaptakabhAvinIravasthA nirdeSTumAha saptottAnazayA lihanti divasAnsvAGgaSTamAryAstataH ko riGganti tataH padaiH kalagiro yAnti skhalastitaH / stheyobhizca tataH kalAguNabhRtastAruNyabhogodgatAH / saptAhena tato bhavanti sudRgAdAne'pi yogyAstataH // 6 // AryAH--bhogabhUmijAH / ko-bhUmau / riGganti-padbhayAM vinA sarpanti / kalA:-gItAdyAH / / guNAH-lAvaNyAdyAH / sudRgAdAne-samyaktvagrahaNe / uktaM ca 'tadA strIpuMsayugmAnAM garbhaviTuMThitAtmanAm / dinAni sapta gacchanti nijAGgaSThAvalehanaiH / / riGgatAmapi saptaiva sptaasthirprikrmaiH| sthiraizca sapta taiH sapta kalAsu ca guNeSu ca // saptabhizca dinaste syuH sampUrNanavayauvanAH / samyaktvagrahaNe'pi syuryogyAste saptabhirdinaiH // ' [ ] // 68 // atha munideyanirNayArthamAhautsarpiNI hotI hai| isa addhApalyase nArakI, tiryaMca, manuSya aura devoMkI karmasthiti, bhavasthiti, Ayusthiti aura kAyasthiti jJAta hotI hai // 67 // aba pAtradAnake puNyase bhogabhUmimeM janma lenevAle jIvoMkI janmase lekara sAta saptAha taka honevAlI avasthAko batalAte haiM bhogabhUmimeM janma lenevAle manuSya janmake anantara sAta dina taka Uparako mukha karake sote hue apane aMgUTheko cUsate haiN| prathama saptAhake anantara sAta dina taka pRthvIpara raMgate haiN| dvitIya saptAhake anantara sAta dina taka manohara vANI bolate hue girate-par3ate calate haiM / tIsare saptAha ke anantara sAta dina taka sthira pairoMse calate haiN| caturtha saptAha ke anantara sAta dinoMmeM kalA, gIta Adi guNoM aura lAvaNya Adiko dhAraNa kara lete haiN| paMcama saptAhake anantara sAta dinoMmeM yuvA hokara bhogoMko bhoganemeM samartha ho jAte haiN| aura chaThe saptAhake anantara sAta dinoMmeM samyaktva grahaNa karaneke yogya ho jAte haiM // 68 // vizeSArtha-bhogabhUmimeM dasa prakAra kalpavRkSoMse manuSyoMko bhoga-upabhogake saba padArtha prApta hote haiM isIse use bhogabhUmi kahate haiN| bhogabhUmimeM nagara, grAma, rAjA, kula, zilpa, kRSi Adi SaTkarma, varNa Azrama Adi nahIM hote| rAta-dinakA bheda, sardI, parastrI ramaNa, paradhana haraNa Adi nahIM hote / parivAra meM strI aura puruSa do hI hote haiN| naumAsa Ayu zeSa rahanepara strIke garbha rahatA hai aura mRtyukA samaya Anepara yugala bAlakabAlikA janma dekara puruSa chIMkase aura strI jaMbhAIke Anese mara jAte haiN| utkRSTa bhogabhUmimeM aMgUThA cUsane AdimeM tIna-tIna dina lagate haiN| madhyama bhogabhUmimeM pA~ca-pA~ca dina aura jaghanya bhogabhUmimeM sAta-sAta dina lagate haiN| isa taraha utkRSTa bhogabhUmimeM 21 dinameM, madhyama bhogabhUmimeM 35 dinameM aura jaghanya bhogabhUmimeM 49 dinameM ve yugala bAlaka-bAlikA yuvA hokara samyaktva grahaNake yogya ho jAte haiM / aura parasparameM ramaNa karate hai // 68 // __ Age muniyoMko kyA denA cAhie, isakA nirNaya karate haiM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dharmAmRta ( sAgAra) tapaH zrutopayogIni niravadyAni bhktitH| munibhyo'nnauSadhAvAsapustakAdIni kalpayet // 69 / / niravadyAni-udgamAdidoSarahitAni / pustakAdIni Adizabdena picchikAkamaNDalvAdIni / ' kalpayet-upakArayet // 69 // athAnnAdidAnaphalAnAM krameNa nidarzanAnyAha bhogitvAdyantazAntiprabhupadamudayaM saMyate'nnapradAnA cchISeNo rugniSedhAddhanapatitanayA prApa sarvoSardhAddham / prAktajjanmarSivAsAvanazubhakaraNAzakaraH svargamayaM kauNDezaH pustakA vitaraNavidhinA'pyAgamAmbhodhipAram // 70 // bhogitvAdyantazAntiprabhupadaM-bhogitvamuttamabhogabhUmijatvamAdAvante ca zAntiprabhoH zAntinAthatIrthakarasya padaM ysy| annapradAnAt-bIjatvamAtravivakSAtra / tathAvidhAbhyudayasyottarottarapuNyavizeSodayasaMpAdyatvAt / zrISeNa:-sa eva raajaa| rugnissedhaat-byaadhiprtiikaaraadaussdhaadeH| dhanapatitanayAvRSabhasenAbhidhAnA, pUrvabhave rAjJo devakulasya saMmAjikA / prAktajjanmanoH-pUrvabhave ca zubhakaraNAt munirakSAbhiprAyeNa zubhAbhisandhipariNAmAt / ayaM-saudharme mhddhikdevtvmityrthH| kauNDezaH-govindAkhyagopAlacaro grAmakUTaputraH san kauNDezo nAma muniH // 70 // 13 muniyoMko bhaktipUrvaka tapa aura zrutajJAnameM upayogI tathA anagAra dharmAmRtake piNDazuddhi nAmaka adhyAyameM kahe gaye udgama utpAdana Adi doSoMse rahita, AhAra, auSadha, vasatikA aura pustaka Adi denA caahie| Adi zabdase pIchI-kamaNDalu Adi Ate haiM // 69 / / Age kramase AhAra Adi dAnakA phala kahate haiM muniyoMko vidhipUrvaka AhAra denese rAjA zrISeNa marakara prArambhameM uttama bhogabhUmimeM utpanna huA aura antameM zAntinAtha nAmaka solahaveM tIrthakarake padako prApta huaa| dhanapati seThakI putrI roga dUra karaneke lie auSadhadAna denese samasta auSadhoMkI Rddhiko prApta huI / pUrva janmameM muniyoMko AvAsa deneke zubha pariNAmase aura usa janmameM muniyoMkI rakSA karaneke zubha pariNAmase zUkara saudharma svagameM mahaddhika deva huA / aura kauNDeza muni zAstroMkI pUjA aura dAna karanese dvAdazAMga zrutake pArako prApta hue // 70 // vizeSArtha-ratnakaraNDa zrAvakAcArameM dAnake cAra bhedoMke ukta cAra udAharaNa diye haiN| tadanusAra paM. AzAdharajIne bhI diye haiN| rAjA zrISeNane arkakIrti aura amitagati nAmaka do cAraNa muniyoMko AhAra diyA thaa| usa dAnase honevAle puNyavandhake phalasvarUpa rAjA zrISeNane marakara bhogabhUmimeM janma liyaa| phira ve antameM zAntinAtha tIrthakara hue / yadyapi ve usI puNyase tIrthaMkara nahIM hue / kintu uttarottara puNya vizeSase tIrthakara hue| tathApi usakA bIja AhAradAna thA / auSadhadAnameM vRSabhasenAkA udAharaNa ullekhanIya hai / vRSabhasenA dhanapati seThakI putrI thii| usake snAnake jalase prANiyoMkI zArIrika vyAdhi dUra ho jAtI thii| eka munirAjase isakA kAraNa pUchanepara unhoMne batalAyA ki pUrvajanmameM isane auSadha 1. 'zrISeNavRSabhasene koNDezaH sUkaraca dRSTAntAH / vayAvRtyasyate catuvikalpasya mntvyaaH||-rtn. zrA., 118 zlo. / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 ekAdaza adhyAya ( dvitIya adhyAya ) atha jinadharmAnubandhArthamasatAM munInAmutpAdane satAM ca guNAtizayasampAdane prayatnavidhApanArthamAha jinadharma jagadvandhumanubaddhamapatyavat / yatIJjanayituM yasyettathotkarSayituM guNaiH // 7 // yasyet-prayateta gRhI / guNaiH-zrutajJAnAdibhiH // 71 // atha saMprati puruSANAM duSkarmagurutvAd guNAtizayasiddhayadarzanAttadutpAdane niSphalaH prayatna iti gRhiNAM manobhaGganiSedhArthamAha zreyo yatnavato'styeva kalidoSAda guNAtau / ___asiddhAvapi tatsiddhau svaparAnugraho mahAn / / 72 // kali:-paJcamakAla: pApakarma vA / guNadhutAM-guNAtizayazAlinAM viSaye / yatnavataH-zrAvakasya / teSAmasiddhAvapi ityAvRtyA yojyam // 72 // atha mahAvratamaNuvrataM vA vibhratyaH striyo'pi dharmapAtratayAnugrAhyA iti samarthayitumAhadAna kiyA thaa| usIke phalasvarUpa ise yaha Rddhi prApta huI hai| tIsare AvAsadAnameM eka zUkarakA nAma ullekhanIya hai| mAlavadezameM eka kumbhakAra aura eka nAIne eka vasatikA bnvaayii| kumbhakArane usameM eka muniko ThaharAyA aura nAI eka saMnyAsIko le AyA / donoMne milakara muniko bAhara nikAla diyaa| isapara kumbhakAra aura nAIkI lar3AI huii| kumbhakAra marakara zUkara huA aura nAI vyaaghr| eka bAra jisa guphAmeM zUkara rahatA usI guphAmeM do muni Akara Thahare / vyAghra manuSyakI gandha pAkara AyA to zUkara guphAke dvArapara usase bhir3a gayA aura marakara svargameM deva huaa| zAstradAnake phalase kauNDeza muni zAstra pAragAmI hue / pUrvajanmameM use vanameM vRkSake eka koTarameM eka zAstra milA / vaha zAstra usane eka muniko bheMTa kiyA aura usakI pUjA karatA rhaa| marakara vaha usI grAmake svAmIkA putra huaa| bar3A honepara use pUrvajanmakA smaraNa huaa| munidIkSA lekara vaha kauNDeza nAmase prasiddha jainAcArya huA / ataH cAroM prakArakA dAna karanA ucita hai / / 70 // Age kahate haiM ki jinadharmakI paramparA cAlU rakhaneke lie navIna muniyoMko utpanna karanekA aura vidyamAna muniyoMke guNoMmeM vizeSatA lAnekA prayatna karanA cAhie jaise gRhastha apane vaMzakI paramparA calAneke lie santAna utpanna karatA hai aura use guNI banAnekA prayatna karatA hai usI taraha use lokopakArI jainadharmakI paramparAko cAlU rakhaneke lie navIna muniyoMko utpanna karanekA aura vartamAna muniyoMko zrutajJAna Adise utkRSTa banAnekA prayatna karanA cAhie / / 71 // 'Ajakala puruSoMke duSkarma bar3hate jAte haiM, unake guNoMmeM koI unnati nahIM dekhI jAtI, ataH usake utpanna karanekA prayatna niSphala hai' gRhasthoMke isa prakArake nirutsAhakA niSedha karate haiM paMcamakAlake athavA pApakarmake doSase muniyoMke guNoMmeM vizeSatA lAneke prayatnake sArthaka nahIM honepara bhI jo prayatna karatA hai, usakA kalyANa avazya hotA hai| aura yadi usameM saphalatA milatI hai to usa prayatnake karanevAle manuSyakA tathA sAdharmijanoM aura janasAdhAraNakA mahAn lAbha hai // 72 // mahAvrata athavA aNuvratakA pAlana karanevAlI striyA~ bhI dharmapAtra honese pAtradAnake yogya haiM, isakA samarthana karate haiM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dharmAmRta ( sAgAra) AryikAH zrAvikAzcApi satkuryAda guNabhUSaNAH / catuvidhe'pi saGgha yatphalatyuptamanalpazaH // 73 // spaSTaM // 73 // evaM dharmapAtrAnugrahaM gRhasthasyAvazyakAryatayopadizya samprati kAryapAtrAnugrahavidhyupadezArthamAha dharmArthakAmasadhrIco yathaucityamupAcaran / sudhIstrivargasaMpatyA pretya ceha ca modate // 7 // sadhrIcaH-sahAyAn // 74 // evaM samadatti pAtradatta ca prabandhenAbhidhAyedAnI dayAdatti vidheyatamatvenopadizannAha sarveSAM dehinAM duHkhAd bibhytaambhyprdH| dayAdro dAtadhaureyo niIH saurUpyamaznute // 7 // dAtRdhaureyaH-annAdidAtRNAmagraNIH / yadAha 'tenAdhItaM zrutaM sarvaM tena taptaM paraM tpH| tena kRtsnaM kRtaM dAnaM yaH syAdabhayadAnavAn / / ' [ so. upA. 775 ] api ca 'dhamArthakAmamokSANAM jIvitaM mUlamiSyate / tadrakSatA na ki dattaM haratA tanna kiM hRtam // ' [ ami. zrA. 1112 ] zruta-tapa-zIla Adi guNoMse suzobhita upacarita mahAvratakI dhArI AryikAoM aura yathAzakti mUlaguNa aura uttara guNoMkI dhArI zrAvikAoMko tathA 'api' zabdase guNabhUSita kintu vratarahita nAriyoMkA bhI gRhasthako vinaya Adi pUrvaka satkAra karanA caahie| kyoMki muni, AryikA, zrAvaka-zrAvikAke bhedase caturvidha saMghameM diyA gayA jJAna bahuta phala detA hai / / 7 / / vizeSArtha-Azaya yaha hai ki jinabimba, jinAlaya aura jinavANImeM vyaya kiyA gayA dhana hI bahuphala dAyaka nahIM hotA, kintu caturvidha saMghameM diyA gayA dAna bhI bahu phaladAyaka hotA hai| isa taraha gRhastha ke dhana kharca karaneke lie ye sAta sthAna jAnane cAhie // 73 // __isa prakAra dharmapAtroMpara anugraha karanA gRhasthakA Avazyaka kartavya batalAkara aba kAryapAtroMpara anugraha karanekA upadeza dete haiM __ dharma, artha aura kAmameM sahAyakoMkA yathAyogya upakAra karanevAlA buddhizAlI gRhastha isa lokameM aura paralokameM dharma, artha aura kAmarUpa sampadAse sampanna hokara Anandita hotA hai // 74 // vizeSArtha-jo dharmameM sahAyaka jJAnI tapasvIjana haiM, arthameM sahAyaka munIma gumAzte haiM aura kAmameM sahAyaka patnI hai, ina sabhIkA yathAyogya satkAra karanese gRhasthAzrama sAnanda rahatA hai / / 74 // __ isa prakAra samadatti aura pAtradattiko vistArase kahane ke bAda aba dayAdattiko avazya karaNIya kahate haiM zArIrika aura mAnasika duHkhase DaranevAle saba prANiyoMko abhayadAna denevAlA dayAlu anna AdikA dAna denevAloMmeM agraNI hotA hai tathA vaha saba orase bhayarahita hokara saurUpyako prApta hotA hai / / 75 / / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) 'dAnamanyadbhavennA vA narazcedabhayapradaH / sarveSAmeva dAnAnAM yatastaddAnamuttamam // ' [ so. upA. 774 ] 'yo bhUteSvabhayaM dadyAt bhUtebhyastasya no bhayam / yAdRgvitIyaM dAnaM tAdRgadhyAsyate phalam // ' [ saurUpyaM / uktaM ca ] 'manobhUriva kAntAGgaH suvarNAdririva sthiraH / sarasvAniva gambhIro vivasvAniva bhAsvaraH // AdeyaH subhagaH saumyastyAgI bhogI yazonidhiH / bhavatyabhayadAnena cirajIvI nirAmayaH // tIrthaMkuccakridevAnAM sampado budhavanditAH / kSaNenAbhayadAnena dIyante dalitApadaH // ' [ abhi. zrI . 119-11 ] // 75 // bhRtvA''zritAnavRtyA''rtAnkRpayAnAzritAnapi / bhuJjItanAmbubhaiSajya tAmbUlailAdi nizyapi // 76 // Adizabdena jAtiphalakarpUrAdimukhavAsana prAyadravyaparigrahaH // 76 // vizeSArtha - somadeva sUrine abhayadAnakI prazaMsA karate hue kahA hai - jisane abhaya dAna diyA usane samasta zAstroMkA adhyayana kara liyA, utkRSTa tapa tathA aura saba dAna diyA / yadi manuSyane abhayadAna diyA to vaha anya dAna deve yA na deve / kyoMki abhayadAna saba dAnoM meM zreSTha hai / jo prANiyoMko abhayadAna detA hai use prANiyoMse koI bhaya nahIM rahatA / ThIka hI hai jaisA dAna diyA jAtA hai vaisA hI phala prApta hotA hai / AcArya amitagatine kahA haidharma, artha, kAma aura mokSakA mUla jIvana hai jisane usakI rakSA kI usane kyA nahIM diyA aura jisane use hara liyA usane kyA nahIM hara liyA / abhayadAnase kAmadevakI taraha sundara zarIra, sumeru parvata kI taraha sthira, samudrakI taraha gambhIra, sUryakI taraha prakAzamAna tathA saubhAgyazAlI, saumya, tyAgI, bhogI, yazasvI, nIroga aura ciraMjIvi hotA hai / abhayadAnase tIrthaMkara, cakravartI aura devoMkI vibhUti kSaNamAtrameM prApta hotI hai tathA ApattiyA~ dUra hotI haiM // 75 // pahale kahA thA ki zrAvakako dharma aura yazake kArya karanA cAhie | usIkA vistAra karate hue apane AzritoMke bharaNa-poSaNa aura dayA buddhise jo apane Azrita nahIM haiM unakA bhI bharaNa-poSaNa karanekI preraNA karate hue dina meM bhojanakA upadeza dete haiM tara na honese duHkhI apane Azrita manuSyoM aura tiyaMcoMko tathA dayAbhAva se jo apane Azrita nahIM haiM unakA bharaNa-poSaNa karake gRhasthako dinameM bhojana karanA cAhie / tathA rAtrimeM bhI jala, auSadhI, pAna, ilAyacI Adi le sakatA hai // 76 // vizeSArtha - yaha kathana pAkSika zrAvakake lie hai / pAkSika zrAvakako cAroM prakArakA AhAra to dina meM hI karanA cAhie, rAtri meM kevala auSadhi, jala aura mukhako zuddha tathA suvAsita karanevAle dravya hI khAnA cAhie / kevala anna mAtra rAtrimeM na lenekI aura usake sivAya anya saba kucha khAnekI paramparA Agamika nahIM hai, laukika hai / kintu Aja to 1. 'tAmbUlamoSadhaM toyaM muktvA''hArAdikAM kriyAm / pratyAkhyAnaM pradIyeta yAvatprAtadinaM bhavet ' // [ sA. - 15 ] 113 3 6 12 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dharmAmRta ( sAgAra ) sevyAnAmapyarthAnAM sevAyAmasambhavatyAM kAlaparicchityA pratyAkhyeyatAmupadizya tatpratyAkhyAnaM phalavattayA samarthayate yAvanna sevyA viSayAstAvattAnApravRttitaH / vratayetsavrato daivAnmRto'mutra sukhAyate // 77 // spaSTam // 77 // atha 'tapazcayaM ca zaktitaH' ityaktaM tadvizeSavidhimabhidhatte paJcamyAdividhi kRtvA zivAntAbhyudayapradam / udyotayedyathAsaMpannimitta protsahenmanaH // 78 // pN.........||78|| samIkSya vratamAdeyamAttaM pAlyaM prytntH| chinnaM dAtpramAdAdvA pratyavasthApyamaJjasA // 79 // saMkalpapUrvakaH sevye niymo'shubhkrmnnH| nivattirvA'vataM syAdvA pravattiHzabhakarmaNi // 8 // usakA bhI nirvAha nahIM kiyA jaataa| isa samaya rAtribhojana jainoM meM bhI ajainoMkI taraha hI pravartita hai| yaha bar3e khedakI bAta hai| dhArmikoMko isa ora dhyAna denA cAhi __ sevanIya padArtha bhI jabataka sevanameM na AveM tabataka kAlakI maryAdA karake unako tyAganekA upadeza dete hue usakA phala batalAte haiM jitane kAla taka strI, tAmbUla Adi viSayoMke sevana karanekI sambhAvanA na ho tabataka una viSayoMkA tyAga kara denA caahie| daivavaza yadi vratake sAtha maraNa huA to paralokameM sukhako bhogatA hai // 7 // ___ pahale kahA thA ki zaktike anusAra tapa bhI karanA cAhie, usIkA vizeSa kathana karate haiM indra cakravartI Adike padoMke sAtha antameM mokSa pradAna karanevAle puSpAMjali muktAvalI ratnatraya Adi vidhAnako karake sampattike anasAra udyApana karanA caahie| tathA nitya kRtyakI apekSA naimittika anuSThAnameM manako adhika utsAhita karanA cAhie // 78 // aba vratoMko lenA, unakA rakSaNa karanA, yadi vrata bhaMga ho jAye to prAyazcitta lekara punaH vrata lenekA upadeza karate haiM ___ apane kalyANake icchuka gRhasthako apanI tathA deza, kAla, sthAna aura sahAyakoMkI acchI taraha samIkSA karake vrata grahaNa karanA caahie| aura grahaNa kiye hue vratako prayatnapUrvaka pAlanA cAhie / pramAdase yA madameM Akara yadi vratameM doSa laga jAye to tatkAla prAyazcitta lekara punaH vrata grahaNa karanA cAhie // 79 // Age vratakA svarUpa kahate haiM sevanIya apanI strI aura tAmbUla Adike viSayameM saMkalpapUrvaka niyama lenA, athavA saMkalpapUrvaka azubha karma hiMsA Adise virakta honA, yA saMkalpapUrvaka pAtradAna Adi zubha karmameM pravRtti karanA vrata hai / / 80 // 1. 'vratamabhisandhikRto niymH|-srvaarth. 7 / 1 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) na hisyAtsarvabhUtAnItyA dharmI pramANayan / sAgaso'pi sadA rakSecchaktyA kiM nu niraagsH||81|| ..jantUnAM hiMsAM saMkalpatastyajet // 8 // Arambhe'pi sadA hiMsAM sudhIH sAGkalpikoM tyajet / ghnato'pi karSakAduccaiH pApo'ghnannapi dhIvaraH // 8 // ki amuJcataH sa mAMsAdyathitvena hanmIti sNklppuurvikaam............| '[ aghnannapi bhavetpApI nighnannapi-] na pApabhAk / abhidhyAnavizeSeNa yathA dhIvarakarSakau // ' [ so. upA. 341 ] 82 // vizeSArtha-yaha itanI vastu maiM itane kAla taka sevana nahIM karU~gA, athavA yaha itanI vastu itane kAla taka maiM sevana karU~gA, isa prakArase manameM nirNaya karake niyama leneko vrata kahate haiN| jabataka saMkalpapUrvaka niyama nahIM liyA jAtA tabataka vrata nahIM kahAtA / niyama karanese mana usa vastukI orase nivRtta ho jAtA hai| anyathA sevanakI bhAvanA banI rahatI hai / / 8 / / Agama vizeSapara vizvAsakA Alambana lekara prANirakSAkA upadeza dete haiM samasta trasa aura sthAvara jIvoMko nahIM mAranA cAhie isa prakArake RSiyoMke vacanako 'yahI satya hai' isa prakAra pramANa mAnanevAle dhArmikako aparAdha karanevAle jIvoMkI bhI sadA rakSA karanI caahie| taba jo niraparAdhI haiM unakA to kahanA hI kyA hai ? unakI rakSA to avazya hI karanI cAhie / / 8 / / / vizeSArtha-'mA hiMsyAtsarvabhUtAni'-saba prANiyoMkI hiMsA nahIM karanI cAhie yaha zrutivacana hai / jo vedapara zraddhA rakhate haiM unheM isa zrutivAkyako pramANa mAnakara aparAdhI jIvoMkA bhI prANa nahIM lenA caahie| manusmRti meM kahA hai-'jo apane sukhake lie ahiMsaka jIvoMkA vadha karatA hai vaha jItA huA aura marakara bhI sukhI nahIM hotA' / / 81 // . saMkalpI hiMsAke tyAgakA upadeza dekara dRSTAntake dvArA usakA samarthana karate haiM hiMsAke phalako nizcita rUpase jAnanevAlA buddhimAna puruSa kRSi Adi Arambha karate hue bhI saMkalpI hiMsAko chodd'e| kyoMki mArate hue bhI kisAnase nahIM mAratA huA bhI machalImAra adhika pApI hai // 82 // vizeSArtha-hiMsAkA pAlana isalie azakya-jaisA pratIta hotA hai kyoMki aisI koI kriyA nahIM hai jisameM hiMsA na hotI ho| kintu isIlie jaina dharma meM hiMsAke aneka bheda karaneke sAtha hI gauNa aura mukhya bhAvoMpara vizeSa bala diyA hai / hiMsAke mukhya do bheda haiManArambhI yA saMkalpI hiMsA aura ArambhI hiNsaa| 'maiM mAMsa Adi ke lie amuka prANIko mArU~' yaha saMkalpI hiMsA hai| kintu ArambhameM honevAlI hiMsAko TAlanA to azakya hai kyoMki gRhasthAzrama Arambhake binA cala nahIM sakatA aura ArambhameM hiMsA avazya hotI hai| ataH ArambhameM bhI saMkalpI hiMsA nahIM karanI caahie| ArambhI hiMsA karanevAlese saMkalpI hiMsA 1. dharme mu.| 2. 'yo'hiMsakAni bhUtAni hinastyAtmasukhecchayA / sa jIvaMzca mRtazcaiva na kvacitsukhamedhate ||'-mnusm. 5 / 45 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dharmAmRta ( sAgAra) ____ atha parai [ vidheyatayA vyavasthApyamAnaM hiMsrAdiprANinAM vadhaM pratividhAtumAha-] hisra-dukhi-sukhi-prANighAtaM kuryAnna jAtucit / _atiprasaGga-zvabhrAti-sukhocchedasamIkSaNAt // 83 // [ atra kecidAhuH hiMsrajIvA hantavyAH ] hiMsra okasmin hate bhUyasAM rakSA kRtA bhavati / tatazca dharmA [-dhigamaH pApoparamazca syAt ] iti tadayuktamatiprasaGgAt / sarveSAM prANinAM hiMsratayA [hantavyatAnuSaGgAt / 6 tathA ca lAbhamicchatAM tathAvAdinAM mUlocchedaH syAt / na ca baharakSaNAbhiprAyeNApi hiMsraM hiMsato dharmaH pA-] pocchedo vA yujyate dayAmUlatvAttayoH / uktaM ca _ 'kecid vadanti...hantavyatA syAt / lAbhamicchArmUlakSatiH sphuttaa| ahiMsA..... hetuH kAlakUTaM cevitAyana jAyate // ' / yacca saMsAramocakAH [pracakSate duHkhino jIvA hantavyAsteSAM vinAze duHkhavinAzasaMbhavAditi / tadapyayuktaM teSAM svalpaduHkhAnAM nihatAnAM narake'nanta ] duHkhasaMyojanAyA dunivAratvAt / uktaM ca 'duHkhavatAM bhavati vadhe dharmo nedamapi yujyate vaktum / maraNe narake duHkhaM ghorataraM vAryate kena // ' [ ami. zrA. 6 / 39 ] karanevAlA adhika pApI hotA hai| udAharaNake lie eka kisAna kheta jota rahA hai aura kheta jotanese bahuta-se jIvoMkA ghAta ho rahA hai| tathA eka machalImAra pAnImeM jAla DAle baiThA hai usa samaya vaha kisI kI jAna nahIM letaa| phira bhI kisAnase machalImAra adhika pApI hai / kyoMki kisAnakA bhAva jIva mAranekA nahIM hai anna paidA karanekA hai aura machalImArakA bhAva machalI mAranekA hai / ataH donoM ke bhAvoMmeM bahuta bheda hai / / 82 // kucha loga hiMsaka Adi prANiyoMko mAranekA vidhAna karate haiN| unakA niSedha karate haiM hiMsaka, duHkhI aura sukhI prANIkA ghAta kabhI bhI nahIM karanA cAhie, kyoMki aisA karanese atiprasaMga, narakakI pIr3A aura sukhakA vinAza dekhA jAtA hai // 83 / / vizeSArtha-kucha loga kahate haiM ki hiMsaka jIvoMko mAra denA cAhie, kyoMki eka zera vagairahako mAra denepara bahuta-se jIvoMkI rakSA ho jAtI hai| aura aisA honese dharmakI prApti aura pApase chuTakArA hotA hai| kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai, isameM to atiprasaMga AtA hai / kyoMki yadi yaha niyama banAyA jAtA hai ki hiMsakako mAra denA cAhie to jo hiMsakako mAregA vaha bhI hiMsaka hogaa| taba use bhI mAra denA caahie| use jo mAregA vaha bhI hiMsaka hogaa| ataH use bhI mAra denA hogaa| isa taraha sabhIke hiMsaka honese sabhIko mAra DAlanekA prasaMga aayegaa| taba lAbhake badalemeM mUlakA hI uccheda ho ja tathA bahuta jIvoMkI rakSAke abhiprAyase hiMsakako mAranevAleko na to dharma hI honA sambhava hai aura na pApakA hI uccheda honA sambhava hai| kyoMki unakA mUla to dayA hai| pahale eka matavAloMkA kahanA thA ki duHkhI jIvoMko mAra denA cAhie isase ve duHkhase chUTa jAte haiN| kintu yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki yahA~ to unheM kama duHkha hai / yadi maranepara ve narakameM gaye to unako ananta duHkha uThAnA hogaa| kahA hai-dukhI jIvoMko maranemeM dharma hotA hai aisA kahanA bhI ucita nahIM hai| kyoMki maranepara narakake ghora duHkhase kauna bacA sakatA hai| kinhIMkA mata hai ki saMsArameM sakha darlabha hai ataH sakhI jIvoMko mAra denA cAhie kyoMki sakhI jIva marakara agale bhavameM sukhI hI hoNge| yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki sukhIko Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) 117 anye tvAhuH - sukhino hantavyAH yataH saMsAre sukhaM durlabhaM sukhinazca hatAH sukhina eva bhavantIti / tadapyasaGgataM, sukhinAM hanyamAnAnAM duHkhAvezena sukhocchedasyAvazyaM bhAvAt duHkhamRtyunA ca durdhyAnAnusandhAnAdurantadurgatiduHkhAvartanirvartanAt / tadalamatiprasaGgena / svagatA paragatA vA yathAkathaMcit kriyAmANA hiMsA na dharmAya syAt / kiM tarhi ? pAtakasaMbhavAyaiveti pratipadyamAnairyathAzaktitatparityAge dharmArthabhiH satataM yatitavyamityAptasUtropaniSat / yadAha 3 'ko nAma vizatimohaM nayabhaGgavizAradAnupAsya gurUn / vidita janamata rahasyaH zrayannahiMsAM vizuddhamatiH // [ puruSArtha 90 ] // 83 // atha pAkSikasya durgavizuddhayarthA lokAnuvRttyarthAzca kriyAH kRtyatayopadizati sthUlalakSa: kriyAstIrthayAtrAdyAdRgvizuddhaye / kuryAttatheSTa bhojyAdyAH prItyA lokAnuvRttaye // 84 // sthUlalakSa:-- sthUlavyavahAraM lakSayatyAlocayatIti sthUlalakSo vyavahArapradhAno bahupradazca / tIrthayAtrA -- tIrthAnyUrjayantAdIni puNyapuruSAdhyuSitasthAnAni / teSu yAtrA - gamanam / Adyazabdena rathayAtrA- 12 kSapa yAtrA niSiddhakAgamanAdayaH / iSTabhojyAdyAH - sadharma - svajana - mitrAdayo bhojyante svagRhe bhojanaM kAryante yasyAM sA iSTabhojyA kriyA / AdyazabdenAtithipUjana- bhUtabalyAdayaH / atrAha zrIsomadevapaNDitaH- 'AvezikA tithijJAtidInAtmasu yathAkramam / yathaucityaM yathAkAlaM yajJapaMcakamAcaret // ' [ so. upA. 795 ] mAranepara use duHkha hogA / aura isase usake sukhakA vinAza avazya hogA / tathA duHkhapUrvakamaraNa karane se khoTe dhyAnake prabhAva se durgatimeM janma lenA hogA aura taba vahA~ duHkhoMkA anta nahIM rahegA / isa prakAra puruSArtha siddhayupAyameM hiMsA ke sambandha meM bahuta-se pracalita vikalpoMkA nirAkaraNa kiyA hai / ataH kisI bhI prakAra se kI gayI hiMsA dharmake lie nahIM hotI / kintu pApake hI lie hotI hai / isalie dharmArthIko yathAzakti hiMsAko chor3ane meM prayatnazIla rahanA cAhie ||83 || pAkSika zrAvakako samyagdarzanakI vizuddhi aura logoMko apane anukUla karane ke lie karane yogya kriyA batalAte haiM vyavahArako pradhAnatA denevAle pAkSika zrAvakako samyagdarzanako nirmala karane ke lie yAtrA Adi kriyA karanI caahie| tathA logoMke cittako anukUla karaneke lie premapUrvaka jImanavAra Adi karanA cAhie ||84|| vizeSArtha - pAkSika zrAvakakA AcAra vyavahAra pradhAna hotA hai ataH use tIrthayAtrA, 1. 'rakSA bhavati bahUnAmekasyaivAsya jIvaharaNena / iti matvA kartavyaM na hiMsanaM hiMsrasattvAnAm // bahusattva ghAtino'mI jIvanta upArjayanti gurupApam / ityanukampAM kRtvA na hiMsanIyA zarIriNo hiMsrAH // bahuduHkhAH saMjJApitAH prayAnti tvacireNa duHkhavicchittim / iti vAsanAkRpANImAdAya na duHkhino'pi hantavyAH || kRcchra eNa sukhAvAptirbhavanti sukhino hatAH / sukhina eva iti tarkamaNDalAgraH sukhinAM ghAtAya nAdeyaH // - puruSArtha. 83-86 zlo. / 15 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmAmRta ( sAgAra) 'homabhUtabalI pUrvairuktI bhaktavizuddhaye / bhuktyAdau salilaM sarpirUdhasyaM ca rasAyanam / / etadvidhinaM dharmAya nAdharmAya tadakriyA / darbhapuSpAkSatazrotRvandanAdi vidhAnavat // ' tathA 'bahivihRtya saMprApto nAnAcamya gRhaM vizet / sthAnAntarAtsamAyAtaM sarvaM prokSitamAcaret / / ' [so. upA. 474, 475, 471 ] ityAdi / / 84 // atha zreyothinaH kIrterapyarjanIyatvamAha_akIrtyA tapyate cetshcetstaapo'shbhaasrvH| tattatprasAdAya sadA zreyase kIrtimarjayet // 85 / / azubhAsravaH-pApahetuH // 85 // atha kIyupAjanopAyamAha parAsAdhAraNAn guNyapragaNyAnaghamarSaNAn / guNAn vistArayennityaM kotivistAraNodyataH // 86 // guNyapragaNyAn-guNavadbhiH prakarSaNa mAnanIyAn / aghamarSaNAn-pApadhvasinaH / guNAn-dAnasatyazaucazIlAdIn / // 86 // rathayAtrA Adi karanA cAhie isase usakI zraddhAmeM pragAr3hatA aura nirmalatA AtI hai| pahale loga tIrthayAtrAse lauTanepara apane iSTamitroM aura sAdharmiyoMko apane gharapara bhojana karAyA karate the| isase sAdharmI vAtsalyameM vRddhi hotI hai // 84 // Age yaza kamAnepara bhI jora dete haiM yaza na honese manuSyake manameM saMkleza rahatA hai aura cittameM saMklezake rahanese azubha karmoMkA Asrava hotA hai| isalie cittakI prasannatAke lie, jo ki puNya saMcayakA kAraNa hai, sadA yaza upArjana karanA cAhie // 85 // vizeSArtha-manuSya cAhatA hai ki logoMmeM-samAjameM merA yaza ho, loga mere kAryoMkI bar3AI kreN| yadi aisA nahIM hotA to usake manameM duHkha rahatA hai / duHkharUpa pariNAmoMse pApakarmakA bandha hotA hai| ataH kalyANake lie puNyakarmakA upArjana Avazyaka hai| aura usake lie manameM prasannatA rahanA jarUrI hai| isalie gRhasthako aise bhI kAma karanA cAhie jisase lokameM khyAti ho // 85 // yaza kamAneke upAya kahate haiM apanA yaza phailAne meM tatpara gRhasthako dUsaroMmeM na pAye jAnevAle, aura guNavAnoM ke dvArA ati mAnanIya tathA pApoMkA vinAza karanevAle dAna, satya, zauca, zIla Adi guNoMko nitya bar3hAnA cAhie / / 86 / / vizeSArtha-inhoMne kIrti phailAnekA upAya sadguNoMko phailAnA batalAyA hai| yaha kaThina hai| kintu yathArthameM yaza to sadguNoMke phailAvase hI milatA hai| anyAyase dhana upArjana karake usase yaza kamAnA laukika dRSTi meM bhale hI uttama mAnA jaaye| kintu sadguNoMke prakArameM yogadAnase apanA aura sabakA kalyANa hotA hai / / 8 / / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya (dvitIya adhyAya ) 119 athaivaMvidhAcArapAsya zrAvakasyottarottarabhUmikAzrayaNena sakalaviratipadAdhirohaNavidhimupadizati saiSaH prAthamakalpiko jinavaco'bhyAsAmRtenAsakR nirvedadrumamAvapan zamarasodgArodhuraM bibhrati / pAkaM kAlikamuttarottaramahAntyetasya caryAphalA __ nyAsvAdyodhatazaktiruddhacaritaprAsAdamArohatu // 8 // saiSaH sa eSa ityarthaH / pAdapaNe'tra serlopH| prAthamakalpika:-prArabdhadezasaMyamaH / AvapansiJcan / udgAra-abhivyaktiH / kAlikaM-kAlakRtama / cryaa:-drshnikaadiprtimaaH| udhacaritaMsallekhanAnto yatidharma iti / bhadram // 87 // ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikApara saMjJAyAmekAdazo'dhyAyaH / isa prakAra pAkSikake AcArameM tatpara zrAvakake uttarottara pratimAoMpara ArohaNa karate hue munipada dhAraNa karanekI kAmanA karate haiM vahI pAkSika zrAvaka bAra-bAra jinAgamakI bhAvanArUpa amRtake dvArA saMsAra zarIra bhogoMse vairAgyarUpa vRkSako sIMcatA huA, zAntirUpI rasakI abhivyaktise labAlaba bhare hue kAla pAkara pakanevAle aura uttarottara mahAna usa vRkSake cAritrarUpI phaloMko khAkara zaktike bar3ha jAnepara munidharmarUpI mahalapara ArohaNa kare // 8 // vizeSArtha-yahA~ vairAgyako eka vRkSa mAnA hai| jaise vRkSako jalase sIMcate haiM vaise hI yaha vairAgyarUpI vRkSa bAra-bAra jinendake vacanoMke abhyAsarUpI jalase sIMcA jAtA hai| phira usapara pahalI, dUsarI, tIsarI Adi pratimAke AcArarUpa phala lagate haiM, jo samaya pAkara pakate haiM aura uttarottara mahAn hote haiM arthAt uttarottara pratimAoMmeM cAritra bar3hatA jAtA hai| tathA una cAritrarUpI phaloMmeM zAntirUpI rasa bharA hotA hai| usake sevanase zrAvakakI zakti bar3hatI jAtI hai aura taba vaha munipada dhAraNa karake sallekhanApUrvaka maraNa karatA hai / / 87 // isa prakAra paM. AzAdhara racita dharmAmRtake antargata sAgAradharmakI bhavyakumuda candrikA TokA sopajJa tathA jJAnadIpikA paJjikAkI anusAriNI hindI TIkAmeM prArambhase gyArahavA~ aura isa sAgAradharmakI apekSA dUsarA adhyAya samApta huaa| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya ) atha naiSThikaM darzayannAha dezayamanakaSAyakSayopazamatAratamyavazataH syAt / darzanikAyekAdazadazAvazo naiSThikaH sulezyataraH // 1 // dezayamaghnAH-apratyAkhyAnAvaraNAkhyAH / vazaH-sAmarthyam / darzanaM nirmalaM madyAdiviratyAhitAzayaM 6 samyaktvamasyAstItyatizAyane ThAvata iti tthH| evaM vatikAdayastrayo vyutpAdyAH / uktaM ca 'daMsaNa-kda-sAmAyiya-posaha-saccitta-rAibhatteya / brahmAraMbhapariggaha aNumaNamuddiTudezaviradede // ' [go. jI. 476 ] sulezyataraH / limpati svIkaroti puNyapApe svayaM jIvo yayA sA lezyA / uktaM ca 'limpatyAtmIkarotyAtmA puNyApuNyairyathA svayam / sA lezyetyucyate sadbhidvividhA dravyabhAvataH // ' [ athavA lizatyalpIkarotyAtmAnamiti leshyaa| kaSAyAnuraMjitA yogprvRttiH| saiSA bhAvataH dravyatastu zarIracchavitezyA / sA ca dvitayyapi kRSNAdibhedAt SoDhA / uktaM ca 'pravRttiryogikI lezyA kaSAyodayaraJjitA / bhAvato dravyato dehacchaviH SADhobhayI matA // kRSNA nIlAtha kApotI pItA padmA sitA smtaa| lezyA SaDbhiH sadA tAbhiH gRhyate karma janmibhiH / / ' [amita. paJcasaM. 10253-254] naiSThikakA lakSaNa kahate haiM dezacAritrako ghAtanevAlI kaSAyake kSayopazamake uttarottara utkarSa ke kAraNa darzanika Adi gyAraha avasthAoMke adhIna tathA pAkSika kI apekSA uttama lezyAvAlA naiSThika zrAvaka hotA hai // 1 // vizeSAtha--apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha nAmaka kaSAya dezacAritrako ghAtatI haiN| usake kSaya arthAta udayake abhAvake sAtha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayase viziSTa sadavasthArUpa upazamako kSayopazama kahate haiN| yaha kSayopazama pahalese dUsarI, dUsarIse tIsarI, isa taraha UparakI pratimAoMmeM bar3hatA jAtA hai / isIke kAraNa darzanika, vratika Adi gyAraha avasthAe~ hotI haiN| una saba abasthAvAle zrAvaka naiSThika kahalAte haiN| unake uttarottara uttama lezyA hotI hai| yahA~ lezyAkA varNana kiyA jAtA hai| jisake dvArA jIva apaneko puNyapApase limpita karatA hai use lezyA kahate haiM / lezyAke do bheda haiM-bhAvalezyA aura dravyalezyA / kaSAyake udayase raMgI mana-vacana-kAyakI pravRttiko bhAvalezyA kahate haiN| aura zarIrake raMgako dravyalezyA kahate haiM / pratyekake chaha bheda haiM-kRSNa, nIla, kApota, pIta, par3A aura zukla / prArambhakI tIna lezyA kaSAyakI tIvratAmeM hotI haiM, zeSa tIna kaSAyakI mandatAmeM hotI haiN| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya ) api ca 'yogAviratimithyAtva-kaSAyajanito'GginAm / saMskAro bhAvalezyAsti kalmaSAsravakAraNam / / kApotI kathitA tIvo nIlA tIvrataro jinaiH / kRSNA tIvratamo lezyA pariNAmaH zarIriNAm / / pItA niveditA mandaH padmA mandataro budhaiH / zuklA mandatamastAsAM vRddhiH SaTsthAnayAyinI / / nirmUlaskandhayozchettuM bhAvAH zAkhopazAkhayoH / uccaye patitAdAne bhAvalezyA phalAthinAm / / SaT SaT caturdA vijJeyAstisrastisraH zubhAstriSu / zuklA guNeSu SaTsvekA lezyA nirlezyamantimam / / ' [amita. paM. saM. 1 / 261-265] tatkarmANaH krameNa yathA 'rAgadveSagrahAviSTo durgraho dussttmaansH| krodhamAnAdibhistItrairgrasto'nantAnubandhibhiH / / nirdayo niranukrozo madyamAMsAdilampaTaH / sarvadA kadanAsaktaH kRSNalezyAnvito naraH / / kopI mAnI mAyI lobhI rAgI dveSI mohI shokii| hiMsraH krUrazcaNDazcoro mUrkhaH stabdhaH spardhAkArI / / nidrAluH kAmuko mandaH kRtyaaNkRtyvicaarkH| mahAmUrcI mahArambho nIlalezyo nigadyate // zokabhImatsarAsUyA-paranindA-parAyaNaH / prazaMsati sadAtmAnaM stUyamAnaH prahRSyati // jaise kApotI tIvra, nIla tIvratara aura kRSNalezyA tIvratama hai| isI taraha pIta manda, padma mandatara aura zukla mandatama hai / ina lezyAoMmeM SaTsthAna patita hAni-vRddhi huA karatI hai| eka dRSTAnta dvArA AgamameM lezyAoMkA bhAva spaSTa kiyA hai ki chaha pathika jaMgalameM mArga bhala gye| ve bhakhe the| unheM eka phaloMse ladA vRkSa milA / ekane socA isa vRkSako jar3ase kATakara phala khaayeNge| usake kRSNalezyA hai| dUsarene vicArA isakA tanA kATakara phala khaayeNge| usake nIlalezyA hai| tIsareke manameM AyA isakI eka zAkhA kATakara phala khAyeMge / usake kApotalezyA hai / cautheke manameM AyA upazAkhA kATakara phala khAyeMge usake pItalezyA hai| pA~cavene vicArA per3apara car3hakara phala tor3akara khAyeMge usake padmalezyA hai / chaThene vicArA-per3ake nIce gire phala cunakara khAyeMge usake zuklalezyA hai / prathama cAra guNasthAnoMmeM chahoM lezyA hotI haiM / pA~caveM, chaThe, sAtaveM guNasthAnoM meM tIna zubhalezyA hotI haiN| AThavese terahaveM taka chaha guNasthAnoM meM eka zuklalezyA hI hotI hai / antima guNasthAnameM lezyA nahIM hotii| ina lezyAvAle jIvoMkA lakSaNa isa prakAra hai| jo rAga dveSa madase AviSTa hai, durAgrahI hai, duSTa abhiprAya vAlA hai, anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobhase grasta hai, nirdayI hai, madya mAMsameM Asakta hai, abhakSyabhojo hai vaha kRSNa lezyAvAlA hotA hai / krodhI, mAnI, mAyAcArI, lobhI, rAgI, dveSI, mohI, sA.-16 - - Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dharmAmRta ( sAgAra) vRddhihAnI na jAnAti na mUDhaH svaparAntaram / ahaMkAragrahagrastaH samastAM kurute kriyAm / / zlAghito nitarAM datte raNe martumapIhate / parakIyayazodhvaMsI yukta: kApotalezyayA // samadRSTiravidviSTo hitAhitavivecakaH / vadAnyo sadayo dakSaH pItalezyo mahAmanAH // zucirdAnarato bhadro vinItAtmA priyaMvadaH / sAdhupUjodyataH sAdhuH padmalezyo'naghakriyaH / / ninidAno'nahaMkAraH pksspaatojjhito'shtthH| rAgadveSaprAcInaH zuklalezyaH sthirAzayaH / / ' [ amita. paM. saM. 11272-281 ] zobhanA tejaHpadmazuklAnAmanyatamA lezyA yasyAsau suleshyH| sadRSTipAkSikAbhyAmatizayena sulezyaH 12 sulezyataraH, uttamasaMvegaprAptatvAt / yadAha 'tejaH padmA tathA zuklA lezyAstisraH prazastikAH / saMvegamuttamaM prAptaH krameNa pratipadyate // [ ] lezyAvizuddhayAdinaiva ca mahAvratino'pi sadgatiH / yadAha 'yo yayA lezyayA yuktaH kAlaM kuryaanmhaavrtii| tallezyayaiva sa svarge tallezyAyuji jAyate / ' [ ] // 1 // atha darzanikAdInuddizaMsteSAM gRhitva-brahmacAritva-bhikSukatvAni jaghanya-madhyamottamatvAni ca vibhaktumAryAdvayamAhazoka karanevAlA, hiMsaka, krUra, cora, mUrkha, IrSyA karanevAlA bahuta sonevAlA, kAmuka, kRtyaakRtyakA vicAra na karanevAlA, mahA dhana-dhAnyameM ati Asakta prANI nIla lezyAvAlA hotA hai| bahuta zoka, bahuta bhaya karanevAlA, nindaka, dUsaroMkI cugalI karanevAlA, dUsaroMkA tiraskAra karanevAlA, apanI prazaMsA karanevAlA, apanI prazaMsAse prasanna honevAlA, kisIkA vizvAsa na karanevAlA aura apanI hI taraha dUsaroMko bhI mAnanevAlA, hAni-lAbhakI paravAha na karanevAlA, yuddha meM marane-mAraneko taiyAra vyakti kApotalezyAvAlA hai| sarvatra samadRSTi, kRtya-akRtya aura hita-ahitako jAnanevAlA, dayA-dAnameM lIna, vidvAna, pItalejhyAvAlA hotA hai / tyAgI, kSamAzIla, bhadra, sarala pariNAmI, sAdhuoMkI pUjAmeM tatpara jIva padmalezyAvAlA hotA hai / sarvatra samabhAvI, pakSapAtase rahita, nidAna na karanevAlA, aura rAga-dveSase rahita AtmA zuklalezyAvAlA hotA hai| jo uttama saMvega bhAva rakhatA hai usake pIta-padmazaklalezyA hotI hai| pAkSikase naiSThikakI lezyA prazasta hotI hai| tathA naiSThikake bhI gyAraha bhedoMmeM uttarottara prazasta lezyA hotI hai / kahA hai- 'jo uttama saMvegabhAvako prApta hote haiM unake kramase pIta-padma-zukla tIna prazasta lezyA hotI haiN|' lezyAvizuddhi Adise hI mahAvratIkI bhI sadgati hotI hai / kahA hai- 'jo mahAvratI jisa lezyAse maraNa karatA hai vaha usa lezyAse hI usI lezyAvAle svargameM janma letA hai' // 1 // darzanika AdikA nAmollekha karate hue unake gRhastha, brahmacArI aura bhikSuka tathA jaghanya, madhyama aura utkRSTa bheda do padyoMse kahate haiM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 dvAdaza adhyAya (tRtIya adhyAya) dezaniko'tha vatikaH sAmayikI proSadhopavAsI c| sacittadivAmaithunaviratau gRhiNo'NuyamiSu hInAH SaT // 2 // abrahmArambhaparigrahaviratA vaNinastrayo madhyAH / anumativiratoddiSTaviratAvubhau bhikSuko prakRSTau ca // 3 / / atha mAnantaryArthaH pratyeka yojyaH / aNuyamiSu-zrAvakeSu madhye // 2 // bhikSuko alpekaH prakRSTau ca / cakArAd-vaNinI ca / uktaM ca 'SaDatra gRhiNo jJeyAstrayaH syurbrhmcaarinnH| bhikSuko dvau tu nirdiSTau tataH syAtsarvato yatiH // ' [ so. upA. 856 ] 'AdyAstu SaT jaghanyAH syurmadhyamAstadanu trayaH / zeSo dvAvuttamAvuktau jeneSu jinazAsane // [ cAritrasAra, pR. 20 ] // 3 // atha naiSThiko'pi yAdRzaH san pAkSikavyapadezaM labhate tAdRzaM darzayati durlezyAbhibhavAjjAtu viSaye kvcidutsukH| skhalannapi kvApi guNe pAkSikaH syAnna naisstthikH||4|| durlezyAbhibhavAt-dUrlezyayA kRssnnniilkaapotiinaamnytmyaa| abhibhava:-kRtazcinnimittAccetanazaktestAdRk saMskArobodhastasmAddhetostaM vAzritya / kvcit-kaaminyaadiinaamnytme| utsukaH- 15 sotkaNThAbhilASaH / skhalan-atIcAraM gacchan , anabhyastapUrvatvAtsaMyamasya durdharatvAdvA manasaH / yadbaddhAH'joiya visamiya joyagai' ityAdi / kvApi-madyaviratyAdInAmanyatame // 4 // darzanika, vratika, sAmayikI, proSadhopavAsI, sacittavirata, divAmaithunavirata ye chaha gRhastha kahalAte haiM tathA zrAvakoMmeM jaghanya hote haiN| abrahmavirata, Arambhavirata aura parigrahavirata, ye tIna varNI yA brahmacArI kahalAte haiM aura zrAvakoMmeM madhyama hote haiN| anumativirata aura uddiSTavirata ye do bhikSuka kahe jAte haiM aura zrAvakoMmeM uttama hote haiM // 2-3 // vizeSArtha-sabhI granthoMmeM gyAraha pratimAoMkA yahI krama pAyA jAtA hai| apavAda hai somadevakA upaaskaacaar| usameM tIsarI pratimAkA nAma arcA hai| arcA pajAka unhoMne tIsarI pratimAmeM pUjApara vizeSa jora diyA hai| tathA pA~cavIM pratimA hai Arambha tyAga aura AThavIM pratimA hai sacitta tyAga / isa taraha vyatikrama hai| somadevane bhI AdikI chaha pratimAvAloMko gRhastha, AgekI tIna pratimAvAloMko brahmacArI aura do antimako bhikSuka kahA hai| cAritrasArameM prathama chahako jaghanya, unase Ageke tInako madhyama aura do antimako utkRSTa kahA hai // 2-3 // naiSThika bhI jisa avasthA meM pAkSika kahalAtA hai usa avasthAko kahate haiM kRSNa, nIla yA kApota lezyAmeM-se kisI eka lezyAke prabhAvase cetanazaktike purAne saMskArake udbuddha honese kisI eka vratameM aticAra lagAnevAlA naiSThika zrAvaka naiSThika nahIM rahatA, pAkSika hI hotA hai // 4 // 1. 'daMsaNa vaya sAmAiya posaha saccittarAibhattIya / vaMbhAraMbha pariggaha aNumaNa uddiTTa desaviradede // ' cArittapAhuNa 21, prA. paMcasaMgraha 1 / 136 / vArasa aNuvekkhA 69, go. jI. 476 / vasu. zrA. 4 / mhaapu.10|19-160 / 'mUlavrataM vratAnyarcA prvkrmaakRssikriyaaH| divA navavidhaM brahma sacittasya vivarjanam // parigrahaparityAge muktimaatraanumaanytaa| taddhAnau ca vadantyetAnyekAdaza yathAkramam ||'-so. u., 853-854 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 12 dharmAmRta ( sAgAra ) atha darzanikAdinAmAsvasvAnuSThAnadADharthyAd dravyata eva darzanikAdivyapadezaH syAdbhAvatastu pUrvaH pUrvosAviti bodhayannAha 124 tadvaddarzanikAdizca sthairyaM sve sve vrate'vrajan / labhate pUrvamevArthAdvayapadezaM na tUttaram // 5 // tadvat - naiSThikamAtravat / sve sve vrate - niraticArASTamUlaguNAdilakSaNe // 5 // etadeva samarthayitumAha - prArabdho ghaTamAno niSpannazcArhatasya dezayamaH / yoga iva bhavati yasya tridhA sa yogIva dezayamI // 6 // yogaH - ratnatrayam / yogIva - yathA prArabdhayogo ghaTamAnayogo niSpannayogazceti naigamAdinayApekSayA trividho yogI tathA prArabdhadezasaMyamo ghaTamAnadezasaMyamo niSpannadezasaMyamazceti trividhaH zrAvako'pi syAdityarthaH // 6 // evaM sthalazuddhi vidhAya darzanikAdisvarUpanirUpaNArthaM zlokadvayamAha- vizeSArtha - jisa pAkSikane pratimA dhAraNa kI hai yadi vaha kadAcit purAne saMskArake jAgrata ho jAne se kisI eka indriya viSayakI tIvra icchA karatA hai yA saMyamakA abhyAsa na honese aura manako vazameM karanA kaThina honese kisI vratameM doSa lagA letA hai to vaha pAkSika hI kahalAtA hai, naiSThika nahIM // 4 // isa prakAra darzanika Adi gyAraha pratimAoMke dhArI bhI yadi apanI-apanI pratimA meM dRr3ha nahIM haiM to ve dravyase hI usa pratimAvAle kahalAyeMge, bhAvase to usase pUrva pratimAke dhArI hI kahe jAyeMge, yaha batalAte haiM usI taraha darzanika Adi zrAvaka bhI apane-apane vratameM yadi sthira na hoM, kabhI kahIM kiMcit bhI DiMga jAte hoM to paramArthase pahalekI pratimAvAle hI kahalAte haiM, usa parva kI pratimAse AgekI pratimAvAle nahIM kahalAte ||5|| vizeSArtha - jaise pahalI pratimAvAlA yadi niraticAra aSTamUla guNake pAlanameM kabhI kiMcit doSa lagA letA hai to vaha bhAvase pAkSika hI kahalAyegA / dravyase use bhale hI pahalI pratimAkA dhArI kahA jAye ||5|| isIkA samarthana karate haiM jaise yogI tIna prakAra ke hote haiM - eka yogakI prArambhika dazAvAle, eka madhyama dazAvAle aura pUrNa dazAvAle / isa taraha naigama Adi nayakI apekSA tIna prakArake yogI hote haiM / usI taraha zrAvaka bhI tIna prakAra ke hote haiM - jina bhagavAnko hI ekamAtra zaraNa mAnanevAle jisa zrAvakake dezasaMyamakI prArambhika dazA hotI hai, dUsare jisake madhyama dazA hotI hai aura tIsarA jo pUrNa dezasaMyamako pAlatA hai / ye tInoM hI dezasaMyamI zrAvaka hote haiM // 6 // isa prakAra prArambhika kathana karake do ilokoMse darzanika zrAvakakA svarUpa kahate haiM- Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya ) pAkSikAcArasaMskAradRDhIkRtavizuddha dRk / bhavAGga bhoganiviNNaH parameSThipadaikadhIH / / 7 / / nirmalayanmalAnmUlaguNeSvagraguNotsukaH / nyAyyAM vRtti tanusthityai tanvandarzaniko mataH // 8 // bhavAGgabhogA:-saMsArazarIreSTaviSayAH / athavA bhavAGga-saMsArakAraNaM yo bhogo buddhipUrva kAminyAdiviSayasevanaM, tato nivinnnno-virktH| pratyAkhyAnAvaraNAkhya-cAritramohakarmavipAkavazAtkAminyAdi-viSayAn bhajannapi tatrAkRtasevAnirbandha ityrthH| parameSThIpadaikadhI:-arhadAdipaJcagurucaraNeSveva dhIrantardRSTiryasya / ApadAkulito'pi darzanikastannivRttyartha zAsanadevatAdIn kadAcidapi na bhajate / pAkSikastu bhajatyapItyevamarthamekagrahaNam // 7 // nirmUlayan-mUlAdapi nirasyan / uktaM ca 'AdAvetatsphuTamiha guNA nirmalA dhAraNIyAH, pApadhvaMsinatamapamalaM kurvatA zrAvakIyam / kartuM zakyaM sthiramurubharaM mandiraM gartapUraM na stheyobhirdRDhatamamRte nirmitaM grAvajAlaiH / / ' [ ami. zrA. 5 / 73 ] agraguNaH-vratikapadam / nyAyyAM-svavarNakulavratAnurUpAm / vRtti-kRSyAdivArtAm / tanusthityai- 15 zarIravartanAthaM na viSayopasevanArtham / jisane pUrva adhyAyameM vistArase kahe gaye pAkSika zrAvakake AcArake Adhikyase apane nirmala samyagdarzanako nizcala banA liyA hai, jo saMsAra, zarIra aura bhogoMse virakta hai, athavA pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka cAritramohakarmake udayase prerita hokara strI Adi viSayoM ko bhogate hue bhI unake bhoganekA Agraha nahIM rakhatA, jisakI ekamAtra antardRSTi arhanta Adi pA~ca guruoMke caraNoM meM hI rahatI hai, jo mUlaguNoMmeM aticAroMko jar3a-mUlase hI dUra kara detA hai aura vratika pratimA dhAraNa karaneke lie utkaNThita rahatA hai tathA zarIrakI sthitike lie, (viSayasevanake lie nahIM) apane varNa, kula aura vratoMke anurUpa kRSi Adi AjIvikA karatA hai vaha dazanika zrAvaka mAnA gayA hai / / 7-8|| vizeSArtha--zrAvakAcAroMmeM prAcInatama ratnakaraNDa zrAvakAcArameM sarvaprathama pratyeka pratimAkA svarUpa varNita hai| usameM kahA hai ki jinendradevane zrAvakake gyAraha pada kahe haiM jinameM apanI pratimAke gaNa pahalekI pratimAke guNoM ke sAtha kramase baDhate hae sthita rahate haiM / ataH jaba zrAvakake gyAraha pada hote haiM to pAkSika zrAvakakA pada gyArahameM sammilita na honese usakI zrAvaka saMjJApara Apatti AtI hai| isase pUrvake kisI zrAvakAcArameM yaha pada hai bhI nhiiN| isa AzaMkAke nivAraNake lie paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM pAkSikako naigamAdi nayakI apekSA darzanika kahA hai kyoMki pAkSika bhI samyagdarzanake sAtha aSTa mUla1. zrAvakapadAni devairekAdazadezitAni yeSu khalu / svaguNAH pUrvaguNaiH saha santiSThante kramavivRddhAH / / samyagdarzanazuddhaH saMsArazarIrabhoganiviNNaH / paJcagarucaraNazaraNo drshnikstttvpthgRhyH||-rtn. shraa.136-137| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dharmAmRta ( sAgAra) uktaM ca 'kRSi vANijyaM gorakSyamupAyairguNinaM nRpam / ___lokadvayAviruddhAM ca dhanArthI saMzrayetkriyAm // ' [ ] mataH-evaMbhUtanayAdiSTaH / etena naigamanayAdezAtpAkSikasyApi darzanikatvamanujJAtaM syAt / tato na 'zrAvakapadAni devairekAdazadezitAni' ityanena virodhaH syAt pAkSikasya dravyato darzanikatvAt // 8 // atha madyAdivatadyotanAthaM tadvikrayAdipratiSedhamAha madyAdivikrayAdIni nAryaH kuryAnna kArayet / na cAnumanyeta manovAkkAyaistavratadhute // 9 // vikrayAdIni-Adizabdena saMdhAnasaMskAropadezAdhupAdAnam / tadvatadyute-madyaviratyAdyaSTamUlaguNanimalokaraNArtham // 9 // atha yacchIlanAnmadyAdivratakSatiH syAttadupadezArthamAha bhajana madyAdibhAjasstrostAdRzaiH saha saMsRjan / bhuktyAdau caiti sAkIti madyAdiviratikSatim // 10 // guNakA pAlana karatA hai kintu atIcAroMkI ora usakI dRSTi nahIM rhtii| darzanika zrAvaka niraticAra pAlana karatA hai| usakA samyagdarzana bhI nirdoSa aura dRr3ha hotA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM darzanikako samyagdarzanase zuddha, saMsAra aura zarIra evaM bhogoMse virakta, paMcaparameSThIko hI apanA ekamAtra zaraNa mAnanevAlA aura tattvapathakA pakSavAlA kahA hai / usIkA zabdazaH anusaraNa karate hue paM. AzAdharajIne kathana kiyA hai| ratnakaraNDameM darzanikake aSTa mUlagaNa pAlanakI koI carcA nahIM hai aura na nyAyya AjIvikakI hI carcA hai / ye donoM bAteM sambhavatayA 'tattvapathagRhya meM samAviSTa haiN| parameSThIke caraNoM meM ekamAtra dRSTiko spaSTa karate hue paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM likhA hai ki ApattiyoMse vyAkula honepara bhI darzanika usako dUra karaneke lie kabhI zAsana devatA AdikI ArAdhanA nahIM karatA / pAkSika kara bhI letA hai yaha batalAneke lie 'eka' pada rakhA hai // 7-8|| madyatyAga Adi vratoMko nirmala karaneke lie madya Adike vyApArakA bhI niSedha karate haiM darzanika zrAvaka madyatyAga Adi ATha mUla guNoMko nirmala karaneke lie mana, vacana aura kAyase madya, mAMsa, madhu, makkhana AdikA vyApAra na kare, na karAve aura na usakI anumodanA kare / / 9 / / vizeSArtha-pAkSika zrAvaka madyAdike sevanakA niyama letA hai ki maiM inakA sevana nahIM karU~gA / kintu unake vyApAra Adi na karanekA niyama nahIM karatA / darzanika usakA bhI niyama letA hai // 9 // Age jinake sAtha sambandha rakhanese madyatyAga Adi vratako hAni pahu~catI hai usako batalAte haiM ___ madya-mAMsa AdikA sevana karanevAlI striyoMko sevana karanevAlA aura khAna-pAna AdimeM madya-mAMsakA sevana karanevAle puruSoMkA sAtha karanevAlA arthAt unake sAtha khAnapAna karanevAlA darzanika zrAvaka nindAke sAtha aSTa mUla guNoMkI hAni karatA hai // 10 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya) 127 tAdRzaiH-madyAdibhAbhiH pumbhiH| saMsRjan-saMsarga kurvan / bhuktyAdau-bhojanabhAjanAsanAdau / sAkIti-vAcyatAsahitAm / uktaM ca 'madyAdi-svAdigeheSu pAnamannaM ca nAcaret / tadamatrAdisaMparka na kurvIta kadAcana // kurvannatibhiH sAdhaM saMsarga bhojanAdiSu / prApnoti vAcyatAmatra paratra ca na satphalam // [ so. upA. 297-298] // 10 // athaivaM sAmAnyaM mUlavratAticAranivRttimabhidhAya madyavratAticAranivRttyarthamAha sandhAnakaM tyajetsavaM dadhi takraM yahoSitam / kAJjikaM puSpitamapi madyavratamalo'nyathA // 11 // sarva-etena kAJjikavaTakAderapi heyatvaM darzayati / uktaM ca 'jAyante'nantazo yatra prANino rasakAyikAH / saMdhAnAni na valbhyante tAni sarvANi bhaaktikaaH|| [ dvayahoSitaM-ahorAtradvayamatikrAntam / puSpitamapi-apizabdAd dvayahoSitaM ca // 11 // atha mAMsaviratyatIcArAnAha carmasthamambhaH snehazca hiMgvasaMhRtacarma ca / sarva ca bhojyaM vyApannaM doSaH syAdAmiSavrate // 12 // carmasthaM-dRtyAdisthaM jalaM kutupAdisthaM ca ghRtAdikamupayujyamAnam / etena khaTTikAdistha-baDikAdisthacUtaphalAdInAM carmopanaddhacAlanI-zUrpaTikAdyupaskRtakaNikA dInAM ca tyAjyatAmupalakSayati / uktaM ca 'dRtiprAyeSu pAnIyaM snehaM ca kutupAdiSu / vratastho varjayennityaM yoSitazcAnatocitAH // ' [ so. upA. 299 ] vizeSArtha-madya-mAMsa Adi svayaM na khAkara bhI yadi madya-mAMsasevI strI-puruSoMke sAtha khAna-pAna AdikA sambandha rakhatA hai to madya-mAMsake sevanakA hI doSa lagatA hai| AcArya somadevane bhI kahA hai ki madya-mAMsakA sevana karanevAle logoMke gharoM meM khAna-pAna nahIM karanA cAhie / tathA unake baratanoMko bhI kAmameM nahIM lAnA caahie| jo manuSya madya AdikA sevana karanevAle puruSoMke sAtha khAna-pAna karatA hai usakI yahA~ nindA hotI hai aura paralokameM bhI use acche phala kI prApti nahIM hotI // 10 // isa prakAra sAmAnyase aSTamUla guNoMmeM aticArakI nivRttikA kathana karake aba madya Adike vratoMmeM aticAra dUra karanekA kathana karate haiM darzanika zrAvaka sabhI prakArake acAra, murabboMko, do dina do rAtake vAsI dahI aura maTheko tathA phaphUndI huI aura do dina do rAtakI bAsI kAMjIko bhI tyAga de| nahIM to usake sevanase madyavratameM aticAra lagatA hai // 11 // mAMsa viratike aticArako dUra karaneke lie kahate haiM camar3ekI mazakakA jala aura camar3eke kuppemeM rakhA ghI-tela tathA camar3ese DhakA huA, yA ba~dhA huA yA phailAyA huA hIMga aura jisakA svAda bigar3a gayA hai aisA samasta bhojana khAnese mAMsatyAga vrata meM aticAra lagatA hai // 12 // vizeSArtha-camar3ese sambaddha kisI bhI vastuke khAnese mAMsa-bhakSaNakA doSa lagatA hai| somadeva sUrine bhI mazakake pAnI aura camar3ekI kuppoMmeM rakhe ghI-telakA niSedha kiyA hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dharmAmRta ( sAgAra) asaMhRtacarma-asaMhRtaM svasvabhAvenApariNAmitaM carma yena tat / upalakSaNametat / tena tathAbhUtaM lavaNAdyapi / vyApannaM-kuthitaM svAdacalitamiti yAvat / uktaM ca _ 'AhAro niHzeSo nijasvabhAvAnyabhAvamupayAtaH / yo'nantakAyiko'sau parihartavyo dayAlIdvaiH // [ ] // 12 // muslima yugameM racI gayI lATI saMhitAmeM prakRta carcAkA vistArase varNana karate hue kahA hai'zrAvakako madya-mAMsa aura madhakA sevana nahIM karanA caahie|' isapara yaha zaMkA kI gayI ki jaina loga to inako khAte hI nahIM taba isake kahane kI kyA AvazyakatA hai ? isake samAdhAnameM kahA hai ki sAkSAt to nahIM khAte, kintu usake kucha atIcAra anAcArake samAna haiM, unheM chor3anA cAhie unako ginAnA zakya nahIM hai| phira bhI vyavahArake lie kucha kahate haiMcamar3eke baratanameM rakhe ghI-tela-jala vagairaha nahIM khAne cAhie kyoMki camar3eke Azrayase trasakAyake jIva ho jAte haiN| zAyada koI kahe ki hama kaise jAneM ki usameM ve hote haiM yA nahIM ? to isake uttarameM hamArA kahanA hai ki sarvajJa devane kevalajJAnarUpa cakSase dekhakara hI aisA kahA hai| ataH use mAnanA caahie| zAyada isapara bhI koI tarka kareM ki unake khAnese pApa hotA hai, isameM kyA pramANa hai ? kintu aisA tarka karanA ucita nahIM hai kyoMki jainAgamameM mAMsa khAnevAleko avazya hI pApakA bhAgI kahA hai / ataH usameM sandeha nahIM karanA caahie| mUMga Adi anna, soMTha Adi auSadhI, zakkara Adi khAdya aura tAmbUla Adi svAdya, dUdha Adi peya, tailamardana Adi lepa ye cAra prakArake AhAra kahe haiN| AhArake lie zuddha dravya dekha-bhAlakara hI kAma meM lenA cAhie / aisA na karanese mAMsabhakSaNakA doSa lagatA hai, kyoMki unameM trasa jIva ho sakate haiM / ghunA huA anna isIse abhakSya kahA hai| usakA Apa kitanA bhI zodhana kareM phira bhI usameM trasajIvoMkI sambhAvanA rahatI hI hai| jisa annAdimeM yaha sandeha ho ki isameM trasajIva haiM yA nahIM, use bhI manakI nirmalatAke lie nahIM khAnA cAhie / jo nirdoSa aura binA ghunA ho use bhI acchI tarahase zodha kara hI khAnA caahie| zAyada koI kaheM ki jo zuddha anna hai use zodhanekI kyA jarUrata hai ? kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai / isameM pramAdakA doSa lagatA hai| jitanI tarala vastue~ haiM jaise ghI, tela, dUdha, pAnI vagairaha, unheM majabUta vastrase chAnakara hI kAmameM lenA caahie| aisA na karanese mAMsatyAga vratameM atIcAra lagatA hai kyoMki unameM mare hue trasajIvoMke kalevara ho sakate haiM / yadi zodhana bhI kiyA kintu pramAdavaza asAvadhAnIse kiyA to vaha bekAra hotA hai| isalie vratakI rakSA aura mAMsabhakSaNake doSase bacane ke lie apane hAthoM aura apanI A~khoMse hI anna AdikA zodhana karanA caahie| jaise apane lie suvarNa kharIdanevAlA dekha-bhAlakara kharIdatA hai vaise ho vratIko sunirIkSita AhAra karanA caahie| ajJAnI sAdharmI aura jJAnI vidharmIke dvArA zodhe hue aura pakAye hue bhojanako bhI vratIko nahIM khAnA caahie| zAyada koI kaheM ki apane kisI paricita sAdharmI yA vidharmI ke dvArA zodhita aura pakAye gaye bhojanameM kyA hAni hai ? kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki kisIkA atyadhika vizvAsa vratakI hAni karanevAlA hai| jisakA AcaraNa ThIka nahIM hai aura jo nirdaya hai usakA saMyamameM adhikAra nahIM hai| eka bAra zodhanepara bhI yadi bahuta samaya ho jAye to use punaH zodhana karake hI grahaNa karanA caahie| kevala agnise pakAyA gayA athavA ghIse mizrita bAsI bhojana bhI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya ) 122 atha madhuvratAticAranivRttyarthamAha prAyaH puSpANi nAznIyAnmadhuvatavizuddhaye / vastyAdiSvapi madhvAdiprayogaM nArhati vratI // 13 // 'prAyaH', etena madhUka-bhallAtakapuSpANAM zakyazodhanatvAnnAtyantaM niSedhaH / zuSkatvAcca nAgakesarAdInAmapi / vastyAdiSu-vastikarma-piNDapradAna-netrAJjanasecana-lUtAnAsAdiSu / vratI-madhu-mAMsa-madyebhyo'tizayena virataH // 13 // atha paJcaudumbaraviratyaticAraparihArArthamAha sarva phalamavijJAtaM vArtAkAdi tvadAritam / tallAdisimbIzca khAdennodambaravatI // 14 // vaartaakaadi| Adizabdena karcara-badara-pUgaphalAdi / bhallAdizimbIH-bhallarAjamASapramukhaphalikAH // 14 // nahIM karanA cAhie kyoMki adhika kAla bItanepara usameM sUkSma trasa jIva utpanna ho jAte haiN| kahA hai-'jo bhojana apanA svabhAva chor3akara anya bhAvarUpa ho gayA hai vaha saba anantakAyika honese chor3a denA cAhie' / / 12 / / Age madhuvratake atIcAroMko dUra karaneke lie kahate haiM madhutyAga vratameM atIcArase bacaneke lie prAyaH puSpa nahIM khAnA caahie| madhu, mAMsa aura madyake sarvathA tyAgIko basti Adi karmameM bhI madhu, mAMsa tathA madyakA prayoga nahIM karanA cAhie // 13 // vizeSArtha-madhu yA zahada phUloMse hI saMcita hotA hai ataH phUloMke bhakSaNase madhutyAganatameM dUSaNa lagatA hai / kintu 'prAyaH' zabda denese sabhI puSpa abhakSya nahIM hote| paNDita AzAdharajIne apanI TIkAmeM likhA hai ki madhUka (mahuA) aura bhallAtaka (bhilAvA) ke phUloMkA zodhana karanA zakya hai isalie atyanta niSedha nahIM hai| isI taraha nAgakesara Adike phUla sUkha jAte haiN| unheM kAmameM liyA jAtA hai| sambhavataH phUloMke abhakSya honese hI pUjanameM phUloMke sthAnameM kesariyA cAvalakA prayoga kiyA gayA hai| jo vastu abhakSya hai vaha bhagavAnko kaise car3hAyI jA sakatI hai / tathA madhu Adike vratIko madhu AdikA prayoga auSadhIke rUpa meM bhI nahIM karanA caahie| bastikamake lie, netroMmeM aMjanake rUpameM, makar3Ike kATe Adipara bhI zahada vagairahakA prayoga tyAjya hai| aisI sthitimeM svAsthya, indriyapuSTi Adike lie unakA prayoga kaise kiyA jA sakatA hai| yaha 'api' zabdase Azaya hai // 13 // Age pA~ca udumbaroMse viratike atIcAroMko dara karaneke lie kahate haiM pIpala Adike phaloMke tyAgIko samasta anajAna phala, baiMgana, kacarI, bera Adi bhItara se dekhe binA, tathA usI taraha arthAt andarase zodhe binA ur3ada, sema Adi kI phaliyoMko nahIM khAnA cAhie // 14 // vizeSArtha-AcArya hemacandrane bhI anajAna phalako khAnekA niSedha kiyA hai aura usakA kAraNa yaha batalAyA hai ki niSiddha yA viSaphalako khAnemeM usakI pravRtti na ho| kyoMki ajJAnavaza niSiddha phala khAnese vratabhaMga hotA hai / aura viSaphala khAnese to jIvana hI khataremeM par3a jAtA hai // 14 // 1. 'svayaM pareNa vA jJAtaM phalamadyAdvizAradaH / niSiddhe viSaphale vA mA bhUdasya pravartanam ||'-yogshaastr 3 / 47 / sA.-17 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dharmAmRta ( sAgAra) athAnastamitabhojanavratAticArArthamAha-- muharte'ntye tathA'dye'hno vlbhaanstmitaashinH| gadacchide'pyAmraghRtAdhupayogazca duSyati // 15 // anastamitAzinaH anastamite sUrye aznAti tdvtH| AmradhRtAdhupayogaH-cUta-cAra-cocamocAdiphalAnAM ghRtakSIrekSurasAdInAM ca sevanam // 15 // rAtribhojanatyAga vratake atIcAra kahate haiM sUryodayake rahate hue hI bhojana karanekA niyamavAle manuSyako dinake prathama tathA antima muhUrta meM bhojana karanA aura roga dUra karane ke lie Amra, ghRta AdikA sevana karanA doSa hai // 15 // vizeSArtha-rAtribhojana tyAgakA artha hai sUryake udaya rahate hue hI bhojana krnaa| usA bhI saryodaya hae jaba eka mahata ho jAye taba kucha khAna-pAna karanA cAhie tathA sUryAsta hone meM jaba eka muhUrta zeSa rahe taba banda kara denA cAhie, kyoMki Adi aura antima muhUrtameM sUryakA prakAza manda honese jIva-jantu bhramaNazIla rahate haiN| Adi aura antima muhUrtameM bhojanakI bAta to dUra, roga nivRttike lie bhI Amra, kelA Adi phaloMkA tathA ghI, ikSurasa, dUdha AdikA sevana karanese bhI doSa lagatA hai| kintu uttarakAlIna lATI saMhitAmeM chaThI pratimA rAtribhojanatyAga hai| ataH darzanikake lie usameM aisA pratibandha nahIM hai| likhA hai-vratadhArI naiSThika zrAvakoMko mAMsabhakSaNake doSase bacaneke lie rAtribhojanakA tyAga karanA cAhie / zAyada Apa kaheM ki yahA~ rAtribhojanatyAgakA kathana nahIM karanA cAhie kyoMki chaThI pratimAmeM isakA tyAga karAyA gayA hai| ApakA kathana satya hai| chaThI pratimAmeM sarvAtmanA rAtribhojanakA tyAga hotA hai| yahA~ sAticAra tyAga hotA hai| arthAt yahA~ anna mAtra Adi sthUla bhojyakA tyAga hotA hai kintu rAtrimeM jalAdi yA tAmbUla AdikA tyAga nahIM hotaa| chaThI pratimAmeM tAmbUla, jala Adi bhI niSiddha haiN| prANAnta honepara bhI rAtrimeM auSadhi-sevana nahIM kiyA jaataa| zAyada Apa kaheM ki darzanika zrAvaka rAtrimeM kisIko annakA bhojana karAyegA, kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai| eka kulAcAra bhI hotA hai usake binA darzanika nahIM hotaa| mAMsa mAtrakA tyAga karake rAtrimeM bhojana na karanA to sabase jaghanya vrata hai| isase nIce to kucha hai hI nhiiN| zAyada kaheM ki pAkSikake to vrata nahIM hote, kevala pakSa mAtra hotA hai kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki jo sarvajJa bhagavAnakI AjJAko nahIM mAnatA vaha pAkSika kaise ho sakatA hai| sarvajJakI AjJA hai ki kriyAvAna hI zrAvaka hotA hai| jo nikRSTa zrAvaka hai vaha bhI kulAcAra nahIM chor3atA / yaha saba lokameM prasiddha hai ki rAtrimeM dIpakake pAsa meM pataMga Adi trasa jIva girate hI haiN| aura ve vAyuke AghAtase marate haiN| unake kalevaroMse mizrita bhojana nirAmiSa kaise ho sakatA hai| rAtribhojanameM ucita-anucitakA bhI vicAra nahIM rhtaa| rAtrimeM makkhI taka nahIM dikhAI detI taba maccharakI to bAta hI kyA hai| isalie saMyamakI vRddhike lie rAtri bhojana choDanA cAhie / yadi zakti ho to cAroM prakArake AhArakA tyAga karanA cAhie, nahIM to unameM se 1. 'niSiddha mannamAtrAdi sthUlabhojyaM vrate dRzaH / na niSiddhaM jalAdyatra tAmbUlAdyapi vA nizi // ' -lATI saM., pR. 19 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya ) 131 atha jalagAlanavratAticAranivRttyarthamAha muhUrtayugmodhvaMmagAlanaM vA durvAsasA gAlanamambuno vaa| anyatra vA gAlitazeSitasya nyAso nipAne'sya na tavrate'ya'H // 16 // muhUrtayugmovaM-ghaTikAcatuSTayAdupari / durvAsasA-alpasachidrajarjarAdivastreNa / anyatra-svAdhArajalAzayAt / tadvate-gAlitajalapAnaniSThAyAM acyoM na, nindya ityarthaH / atha 'paMcuMbara sahiyAI sattavi vasaNAI jo vivjjei| sammattavisuddhamaI so saNasAvao bhaNio // ' [vasu. zrA. 57] // 16 // iti vasunandisaiddhAntamatena darzanikasya dyatAdivyasananivRttimupadeSTuM teSAmihAmutra cApAyAvadyaprAyatvamudAharaNadvAreNa vyAharannAha 'dyUtAddharmatujo bakasya pizitAnmadyAdyadUnAM vipaccAroH kAmukayA zivasya curayA yadbrahmadattasya ca / aaa...... kisI eka anna AdikA tyAga karanA cAhie / jaba mAMsake doSase bAsI bhojana hI abhakSya kahA hai taba Asava, ariSTa, acAra vagairahakI to bAta hI kyA hai| jisakA rUpa, gandha, rasa aura sparza bigar3a gayA hai use nahIM khAnA cAhie kyoMki usameM avazya trasajIva utpanna ho gaye haiN| isI taraha dahI, maThA, rasa, vagairaha maryAdAmeM hI bhakSya hai| usake bAda abhakSya hai / yaha saba kathana lATI saMhitAmeM kiyA hai // 15 // Age jalagAlana vratake aticAroMko dUra karane ke lie kahate haiM___eka bAra chAne hue jalako do muhUrta ke bAdameM na chAnanA, athavA choTe aura chidra sahita jIrNa vastrase pAnIkA chAnanA, athavA chAnane ke bAda bace hue jalako jisa jalAzayakA vaha jala hai usImeM na DAlakara anya jalAzayameM DAlanA, jalagAlana vratameM nindanIya mAnA gayA hai / / 16 / vizeSArtha-jalako moTe svaccha vastrase chAnakara hI kAmameM lenA caahie| chane hue jalakI maryAdA bhI do muhUrta hai| do muhUrta ke bAda chane jalako punaH chAnanA cAhie / aura bilachAnIko usI jalAzayameM DAlanA cAhie jisase jala liyA ho; kyoMki eka jalAzayake jIva dUsare jalAzayameM jAkara mara jAte haiN| pAnImeM jIva to Aja khurdabInase dekhe jAte haiM // 16 // AcArya vasunandi saiddhAntIke matase jo vizuddha samyagdRSTi pA~ca udumbara phaloMke sAtha sAta vyasanoMko chor3atA hai vaha darzanika zrAvaka kahA jAtA hai| ataH darzanikako juA Adi sAta vyasanoMke tyAgakA upadeza karane ke lie vyasanoMko isa loka aura paralokameM udAharaNake dvArA vinAzakArI aura nindanIya ThaharAte haiM yataH juA khelanese yudhiSThirako, mAMsabhakSaNase baka rAjAko, madyapAnase yAdavoMko, 1. 'dyUtAddharmasutaH palAdiha vako madyAdyadornandanAH, cAruH kAmukayA mugAntakatayA sa brahmadatto nRpaH / cauryatvAcchivabhUtiranyavanitAdoSAzAsyo haThAt ekaikavyasanAhatA iti janAH sarvana ko nazyati ||-pdm. paMca. 131 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dharmAmRta ( sAgAra ) pApaddharyA paradArato dazamukhasyoccairanuzrUyate dyUtAdivyasanAni ghoraduritAnyujjhettadAryastridhA // 17 // vezyAsevana se cArudatta seThako, corI karanese zivabhUti brAhmaNako, zikAra khelanese brahmadatta cakravartIko, parastrIgamanakI abhilASAse rAvaNako bar3I bhArI vipatti bhoganI par3I, yaha vRddhaparamparAse sunA jAtA hai / ataH darzanika zrAvakako ghora pApake kAraNa dyUta, mAMsa, madya, vezyA, corI, zikAra, aura parastrIsevanako mana, vacana, kAya kRta kArita anumodanAse chor3anA cAhie // 17 // vizeSArtha - padmanandi paMcaviMzatikAmeM gyAraha pratimAoMse prathama sapta vyasana tyAgapara jora diyA hai| kyoMki samasta vratoMkI pratiSThA sapta vyasana tyAgapara hI nirbhara hai| juA, mAMsa, madya, vezyA, zikAra, corI, parastrI ye sAta vyasana haiM / ye mahApApa haiN| juA nindanIya hai, saba vyasanoM meM mukhya hai, samasta ApattiyoMkA ghara hai, pApakA kAraNa hai, narakake mArgoMkA mukhiyA hai / jo dubuddhi manuSya haiM ve hI ise apanAte haiM, vivekI manuSya isake pAsa bhI nahIM jAte / yadi manuSya kA mana jue meM na rame to usakA apayaza aura nindA na ho, krodha aura lobhakaSAya utpanna hI na hoM, corI Adi anya vyasana bhI dUra hI rheN| kyoMki samasta durvyasanoMkA yaha juA hI mukhiyA hai / kyA mahAbhArata meM yudhiSThirane kauravoMke sAtha juA khelakara apanI rAjya sampadA aura draupadI takako nahIM hArA thA aura usake kAraNa use vanavAsakA jIvana bitAkara ghora vipadAe~ nahIM sahanI par3I thiiN| dUsarA vyasana hai mAMsa / mAMsa pazu pakSiyoMke ghAtase utpanna hotA hai| apavitra hai, mahApuruSa use chUte bhI nahIM haiM, khAne kI bAta to bahuta dUra hai / hamArA koI sambandhI bAhara jAkara yadi nahIM lauTatA to hama vikala ho jAte haiM / aura vahI hama dUsaroMko mArakara khA jAte haiM yaha kitane kheda kI bAta hai / rAjA bakako mAMsa bar3A priya thaa| eka bAra usake rasoiyene anya mAMsa na milane se turantake mare hue bAlakakA mAMsa pakAkara use khilAyA / tabase vaha manuSya ke mAMsakA lolupI ho gayA / patA laganepara prajAne use gaddIse utAra diyaa| taba vaha manuSyoMko pakar3akara khAne lagA aura rAkSasa kahA jAne lagA / antameM vasudevane use mAra DAlA / tIsarA vyasana madirApAna hai / madirA ke vyasanI na dharmakA sAdhana kara sakate haiM, na artha aura kAmakA sAdhana kara sakate haiM / ve nirlajja hote haiN| unheM mAtA aura patnIkA bhI viveka nahIM rahatA / behoza hokara mArga meM gira jAte haiM aura kuttA unake mu~ha meM pezAba kara detA hai| yAdava isI madirApAna ke kAraNa naSTa hue / unakI dvArikApurI dvIpAyanake kopase jalakara rAkha ho gayI / kucha yAdava kumAroMne madirA pIkara dvIpAyanako trasta kiyA thA / usIkA phala unheM isa rUpa meM bhoganA pdd'aa| harivaMza purANameM isakI vistRta kathA varNita hai / caturtha vyasana vezyA hai / vezyA mAMsa khAtI hai, madya pItI hai, jhUTha bolatI hai, kevala dhanake lie sneha karatI hai, nIcase nIca puruSa unheM bhogatA hai / isIlie zAstrakAroMne unheM dhobiyoMke kapar3A dhoneke pattharakI upamA dI hai| jaise usapara sabhI prakAra ke kapar3e dhoye jAte haiM vahI sthiti vezyAoMkI hai / cArudatta seTha isI vezyA vyasana meM pha~sakara apanI samasta sampatti ga~vA baiThA thA / taba vezyAkI mAtAne use ghara se nikAla diyaa| ghara meM patnI aura mAtA kaSTa se jIvana nirvAha karatI thiiN| taba vaha dhanopArjanake lie videza gayA / vahA~ bhI use bahuta kaSTa bhoganA par3A / ataH vezyA vyasanase bacanA cAhie / pA~cavA~ vyasana zikAra khelanA hai / becArI hariNI I Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya) 133 dharmatujaH-yudhiSThirasya / cAroH-cArudattanAmnaH / zivasya-zivabhUtinAmnaH / ghoraduritAni / uktaM ca 'jUdaM majjaM maMsaM vessA pAraddhi cora pryaarN| duggai gamaNassedANi hedubhUdANi pAvANi // ' [ vasu. zrA. 59] // 17 // atha vyasanazabdaniruktidvAreNa dyUtAde?raduritazreyaHpratyAvartanahetutvaM samarthya tadviratasya tatsamAnaphalatvAddhAtuvAdAdyupavyasanAnAmapi dUrapariharaNIyatAmupadizati jAgrattIvakaSAyakarkazamanaskArApitaiduSkRta caitanyaM tirayattamastaradapi dyUtAdi ycchreysH| puMso vyasyati tadvido vyasanamityAkhyAntyatastadvataH kurvItApi rasAdisiddhiparatAM tatsodaroM dUragAm // 18 // jaMgalameM tRNa khAkara rahatI hai, usakA koI rakSaka nahIM hai / svabhAvase hI Darapoka hai, kisIko satAtI nhiiN| kheda hai ki mAMsake lobhI usa hariNIkA bhI zikAra karate haiN| yadi hameM cIMTI bhI kATatI hai to talamalA jAte haiN| kintu vanameM hariNIko bANase bIMdha DAlate haiN| kahAvata hai ki jo kisIko mAratA hai yA ThagatA hai vaha usIke dvArA mArA aura ThagA jAtA hai| zikArakA zauka atyanta krUra hai| rAjA brahmadatta zikAra kA premI thaa| pratidina vanameM zikAra khelane jAtA thaa| eka bAra usa vanameM eka munirAja A gye| unake kAraNa rAjAko zikArameM saphalatA nahIM milii| eka dina rAjAne jaba muni AhArake lie gaye unakI zilA khUba garma karA dii| muni lauTakara usapara baiTha gye| muniko to kevalajJAnakI prApti huI aura rAjA brahmadatta marakara narakameM gyaa| chaThA vyasana parastrIgamana hai| parastrIgAmIko isI janmameM sadA cintA satAtI rahatI hai ki koI use dekha na le / prAyaH aise loga usa parastrIke pati dvArA mAra DAle jAte haiN| rAvaNane satI sItAkA haraNa karake apane jIvanake sAtha sonekI laMkAko naSTa kara diyaa| parastrIkI abhilASAke pApakA yaha phala hai| ataH parastrIse sadA dUra rahanA cAhie / sAtavA~ vyasana corI hai| cora to lokameM hI nindya hotA hai| dhana manuSyoMkA prANa hai ataH jo kisIkA dhana haratA hai vaha usake prANa haratA hai| zivadatta purohitane apaneko satyaghoSa nAmase prasiddha kara rakhA thaa| eka bAra eka seTha kucha ratna use sauMpakara videza gyaa| videzase lauTate hue usakA jahAja DUba jAnese vaha nidhana ho gyaa| usane zivabhUtise apane ratna mA~ge to vaha sApha mukara gayA aura use pAgala kahakara gharase nikAla diyaa| pIche rAnIke prayatnase rAjAne usase ve ratna prApta kiye aura zivabhUtiko dezase nikAla diyaa| ye sAta to mukhya vyasana haiM magara vyasanoMkI koI ginatI nahIM hai kyoMki khoTe kAma bahuta haiN| ye sabhI vyasana durgatike kAraNa haiM / prArambhameM ye mIThe lagate haiM, kintu inakA pariNAma kaTuka hotA hai| isalie jo apanA hita cAhate haiM unheM ina vyasanoMse dUra hI rahanA cAhie // 17 // ___ aba vyasana zabdakI niruktike dvArA dyUta Adi mahApApoMko AtmAke zreyase dUra karanevAlA batalAkara, jo unake tyAgI haiM unheM usIke samAna phalavAle upavyasanoMko bhI dUrase hI tyAganekA upadeza dete haiM yataH nirantara udayameM AnevAle tIvra krodhAdi kaSAyoMke dvArA kaThora hue manobhAvoMse kiye gaye pApoMse mithyAtvako bhI parAsta karanevAle caitanyako DhakanevAle dyUta Adi puruSako Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- 134 dharmAmRta ( sAgAra) manaskAra:-cittapraNidhAnam / tamastarat-mithyAtvamatikrAmat / AkhyAnti / yadAha-vyasyati pratyAvartayatyenaM puruSaM zreyasa iti vyasana miti / rasAdi-AdizabdenAJjanagaTikA-pAdukA-vivarapravezAdi / 3 tatsodarI-durantaduSkRtazreyaHpratyAvartanahetutvAvizeSAt // 18 // atha dyUtanivRttyaticAramAha doSo hoDhAdyapi manovinodAthaM paNojjhinaH / __harSAmarSodayAGgatvAt kaSAyo maMhase'JjasA // 19 // hoDhA-parasparaspardhayA dhaavnaadi| Adizabdena dyUtadarzanAdi / api manovinodAtha-mano'pi ramayituM prayujyamAnaM doSaH kiM punardhanAdyartham / paNojjhinaH-paNaM dyUtamujjhayatItyevaM vratasya // 19 // atha vezyAvyasanAticAranivRttyarthamAha tyajettauryatrikAsakti vRthATayAM SiGgasaGgatim / nityaM paNyAGganAtyAgI tadgehagamanAdi ca // 20 // 12 tauryatrikAsakti-gItanRtyAdivAdyeSu sevAnirbandham / etena caityAlayAdau dharmArtha gItazravaNAdikaM na doSa iti lakSayati / vRthATayAM-prayojanaM vinA vicaraNam / gamanAdi / Adizabdena saMbhASaNasatkArAdi / // 20 // kalyANamArgase bhraSTa kara dete haiM isalie vidvAna unheM vyasana kahate haiN| jinane unakA vrata liyA hai ve una dhuta Adi vyasanoMkI bahina rasa Adiko siddha karanekI tatparatAko bhI dUra kareM arthAt usakA bhI tyAga kareM // 18 // vizeSArtha-vyasana zabda 'vi' upasargapUrvaka as dhAtuse banA hai jisakA artha hotA hai bhraSTa karanA yA giraanaa| ye juA Adi manuSya ko usake kalyANase girAte haiN| usakA kAraNa yaha hai ki ina vyasanoMke sevI vyaktiyoMkI kaSAya bar3I tIvra hotI hai aura usakA nirantara udaya rahanese unakA manobhAva bar3A kaThora ho jAtA hai| usase hI ve ina pApakAryoM meM pravRtta hote haiN| eka dRSTise ye vyasana bar3e prabhAvazAlI hote haiM kyoMki mithyAtvameM vartamAna mithyAdRSTi AtmAkI to bAta hI kyA, kintu mithyAtvakA atikramaNa karanevAle AtmAko bhI apane jAlameM phaMsA lete haiM isIlie inheM vyasana kahate haiN| inake choTe bhAI-bahana kucha upavyasana bhI haiM, jaise svarNa Adi banAnekI ThagavidyA, yA aisA aMjana jise lagAnese adRzya ho jAye yA aisI khar3AU~ banAve ki jisase jahA~ cAhe jA ske| ityAdi kArya bhI vyasanoM kI taraha hI ghora pApake kAraNa honese manuSyako kalyANamArgase bhraSTa karate haiM ataH heya haiM / zrAvakako kisI bhI prakArake vyasanameM nahIM par3anA cAhie // 18 // aba dyUta tyAgake aticAra kahate haiM juA vagairahake tyAga karanevAle zrAvakako manovinodake lie bhI paraspara meM spardhAse daur3anA vagairaha bhI doSa hai kyoMki hArane para krodha utpanna hotA hai aura jItane para prasannatA hotI hai| harSa aura krodha donoM kaSAya haiM aura kaSAyase pApabandha hotA hai // 19 // vizeSArtha-dhanopArjanake lie zarta lagAkara daur3anA Adi to doSa hai hii| manake bahalAvake lie bhI aisA karanA burA hai / / 19 / / / vezyAvyasana tyAgake aticAra kahate haiM jisane vezyAsevanakA tyAga kiyA hai vaha gAne bajAne aura nAcameM Asaktiko, binA prayojana bAjAroMmeM ghUmaneko, vyabhicArI puruSoMkI saMgatiko tathA vezyAke ghara AnAjAnA, usake sAtha vArtAlApa, usakA Adara-satkAra Adi bhI sadAke lie chor3a de // 20 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya) atha cauryavyasanavratamalopadezArthamAha dAyAdAjjIvato rAjavarcasAd gRhNato dhanam / dAyaM vA'paha nuvAnasya kvAcauryavyasanaM zuci // 21 // dAyAdAta-dAyaM kUlasAdhAraNaM dravyamAdatta iti dAyAdo bhrAtrAdiH / apahanavAnasya-bhrAtrAdibhyopalapataH // 21 // atha pApaddhi-viratyatIcAraniSedhArthamAha vastra-nANaka-pustAdi nyastajIvacchidAdikam / na kuryAttyaktapAddhistaddhi loke'pi gahitam // 22 // vastrANi-paJcaraGgapaTAdIni / nANakAni-sItArAmaTaGkAdIni / pustAdIni-lepyacitrakASThAzmAdi- . zilpAni / cchidAdi-khaNDanAvartanabhaJjanAdi // 22 // atha paradAravyasanavratadoSaniSedhArthamAha kanyAdUSaNagAndharva vivAhAdi vivarjayet / __ parastrIvyasanatyAgavatazuddhividhitsayA // 23 // kanyAdUSaNaM-kumAryA abhigamanaM svavivAhanArtha doSodbhAvanaM vaa| vivAhAdi-Adizabdena jhATavivAhahaThaharaNAdi / madya-mAMsa-vyasananivRttyostvatIcArAH prAgevoktAH // 23 // idAnIM yato lokadvayaviruddhabuddhayA AtmanA viratiH kriyate parasminnapi tatprayogaM tadvatazuddhayartha na vidadhyAdityanuzAsti corI vyasana tyAgake atIcAra kahate haiM rAjAke pratApase jIvita dAyAdase jo gA~va sonA Adi le letA hai yA apane bhAI vagairaha ke hisseko chipA letA hai usa puruSakA acaurya vrata kaise pavitra raha sakatA hai // 21 // vizeSArtha-paitRka sampattike hissedAra bhAI vagairahako dAyAda kahate haiN| yadi kisI hissedArakA hissA nyAyAlayase jhUThA mukadamA jItakara bhI liyA jAtA hai to corIkA doSa avazya lagatA hai // 21 // zikAra khelaneke tyAgake atIcAra kahate haiM zikArake tyAgI zrAvakako vastra, ThappA tathA kASTha, patthara, dA~ta, dhAtu Adipara yaha amuka jIva hai isa prakArase sthApita kiye gaye jIvoMkA chedana-bhedana Adi nahIM karanA cAhie; kyoMki yaha kAma lokameM bhI nindanIya mAnA jAtA hai // 22 // parastrI vyasana tyAgake doSa batalAte haiM parastrIke tyAgIko parastrIvyasana tyAga vratako nirdoSa karanekI icchAse kanyAdUSaNa aura gAndharvavivAha Adi nahIM karanA cAhie / / 23 // vizeSArtha-kumArIke sAtha ramaNa karanA yA usake sAtha apanA vivAha karAneke lie use dUSaNa lagAnA kanyA dUSaNa hai| mAtA-pitA aura bandhu-bAndhavoMkI sammatike binA vadhU aura vara parasparake anurAgase jo ApasameM sambandha kara lete haiM use gAndharva vivAha kahate haiN| Adi zabdase kanyAkA haraNa karake usake sAtha vivAha karanA Adi lenA caahie| ina saba kAryoMse parastrItyAgavatameM dUSaNa lagatA hai / / 23 / / madyavyasana nivRtti aura mAMsa vyasana nivRttike aticAra pahale hI kaha Aye haiN| aba, isa loka aura paralokakA virodhI jAnakara jisa bAtakA svayaM niyama lete ho Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dharmAmRta ( sAgAra) vratyate yadihAmatrApyapAyAvadyakRtsvayam / tatpare'pi prayoktavyaM naiva tadvatazuddhaye // 24 // vratyate-saMkalpapUrvaka niyamyate // 24 // athaivaM pratipannadarzanasya zrAvakasya svapratijJAnirvAhArthamuttaraprabandhena zikSA prayacchannAha anArambhavadhaM muJceccarennArambhamudhuram / svAcArAprAtilomyena lokAcAraM pramANayet / / 25 / / anArambhavadha-tapaHsaMyamAdisAdhanatanusthityarthAyAH kRSyAdikriyAyA anyatra prANihiMsAm / etena yaduktaM svAmisamantabhadradevai:-'darzanikastattvapathagRhyaH' iti darzanapratimAlakSaNaM tadapi saMgRhItaM tathAvidhahiMsAviratividhyupadezena paJcANuvatAnusaraNavidhAnopadezAt / uddharaM-AtmanirvAhyabharama / pareNa hi kRSyAdikriyAM kArayato dvandvalAghavAnna tAdRzI pratijJAtadharmakarmAnuSThAne gRhiNo vihaMstatA bhavati yAdRzI tAmAtmanA kurvataH sA syAta dvandvAvartavivartanAt / lokAcAraM-svAmisevAkayavikrayAdikam // 25 // usa vratakI zuddhike lie usakA prayoga dUsaremeM bhI nahIM karanA cAhie, aisA upadeza isa lokameM aura paralokameM sAMsArika abhyudaya aura mokSase bhraSTa karanevAlI tathA nindanIya jisa vastuko svayaM saMkalpapUrvaka tyAgA jAtA hai usa vratakI nirmalatAke lie usa tyAgI huI vastukA prayoga dUsare puruSameM bhI nahIM karanA caahie||24|| vizeSArtha-jaise yadi hamane burA jAnakara rAtribhojanakA yA abhakSya bhakSaNakA tyAga kiyA hai to dUsaroMko bhI rAtribhojana aura abhakSya bhakSaNa nahIM karAnA cAhie // 24 // isa prakAra darzana pratimAko svIkAra karanevAle zrAvakako apanI pratijJAke nirvAha ke lie Age zikSA dete haiM darzanika zrAvakako tapa saMyama Adike sAdhana zarIrakI sthitike lie prayojanIbhUta kRSi Adi kriyAmeM honevAlI hiMsAke atirikta jIvahiMsA nahIM karanI caahie| tathA aisA kRSi Adi Arambha nahIM karanA cAhie jisakA bhAra svayaMko hI uThAnA pdd'e| aura apane dvArA svIkRta vratoMko hAni na pahuMcAte hue hI lokAcAra-naukarI, lena-dena Adi karanA cAhie // 25 // vizeSArtha-yahA~ jo kRSi Adi kriyAse anyatra jIva hiMsA na karanekA vidhAna kiyA hai isase svAmi samantabhadrAcAryane jo darzanikako 'tattvapathagRhyaH' kahA hai usakA saMgraha kiyA gayA hai / isa prakArakI hiMsAke tyAgake upadezase pA~ca aNuvratoMke anusaraNake vidhAnakA upadeza diyA hai / tathA apane hI Upara jisakA pUrA bhAra ho aisA Arambha na karanekA jo upadeza diyA hai usakA kAraNa yaha hai ki dUsarese 'kRSi Adi karAnese manuSyakI jhaMjhaTeM kama honese pratijJAta dharma karmake anuSThAnameM vaisI bAdhA nahIM pahu~catI jaisI svayaM hI karanese pahu~catI hai| tIsarI bAta hai lokaacaarkii| darzanikako vahI lokAcAra mAnanA cAhie jisase usake dvArA svIkRta vratoMmeM hAni na phuNce| AcArya somadevane kahA hai ki sabhI jainoMko vaha lokAcAra mAnya hai jisase samyaktvameM hAni na ho aura na vratoMmeM dUSaNa lge| 1. 'sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAnirna yatra na vrata duussnnm||-so. upA., 48. shlo.| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya ) 137 atha dharme patnyAH sutarAM vyutpAdanavidhimupadizati vyutpAdayettarAM dharma patnI prema paraM nayan / sA hi mugdhA viruddhA vA dharmAd bhraMzayatetarAm // 26 // vyutpAdayettarAm-arthAdivyutpAdyAddharme'tizayena vyutpannAM kuryAt / yadAha 'kulInA bhAktikA zAntA dhrmmaargvickssnnaa| ekaiva viduSA kAryA bhAryA svasya hitaiSiNA / / ' [ athavA dharmaviSaye sarvamapi parivArajanaM ca patnI ca vyutpAdayan patnI tato'tizayena tatra vyutpAdayediti vyAkhyeyam / 'sA hi' ityAdi / idamatra tAtparya dharmamajAnAno viraktazca parijano naraM dharmAtpracyAvayati / tato'pyatizayena tAdRgvidhA gRhiNI tadadhInatvAd gahiNo dharmakAryANAm / yadAha manuH 'apatyaM dharmakAryANi zuzrUSA ratiruttamA / dArAdhInastathA svargaH pitRNAmAtmanazca ha // ' [ manusmR. 9 / 28 ] // 26 // atha 'prema paraM nayan' ityasya samarthanArthamAhayahI bAta yahA~ bhI kahI gayI hai| jaise lokameM sUtaka mAnanekA calana hai to use mAnanA cAhie / vivAha kAryameM bahuta-se lokAcAra calate haiN| unheM gRhastha karatA hai| kintu yadi kahIM kudeva pUjAkA calana ho to zrAvaka use nahIM krtaa| jaise dIvAlIke avasarapara pUjanameM lakSmI aura gaNezakA pUjana jaina gRhastha nahIM krte| isI taraha holikA dahanameM sammilita nahIM hote / zItalAkA prakopa honepara zItalA devIkI ArAdhanA nahIM krte| anya bhI loka pracalita mithyAtva zrAvaka nahIM krtaa| zAsana devatAoMkI ArAdhanA bhI usImeM sammilita hai // 25 // dharmake viSayameM patnIko svayaM zikSita karanekI vidhi kahate haiM darzanika zrAvakako apane tathA dharmake viSayameM utkRSTa prema utpanna karAte hue patnIko ke sambandhameM adhika vyutpanna karanA chie| kyoMki yadi vaha dharmake viSaya meM mUr3ha ho yA dharmase dveSa karatI ho to dharmase dUsaroMkI apekSA adhika bhraSTa kara detI hai // 26 // vizeSArtha-patnIko dharmake viSayameM adhika vyutpanna karanA caahie| isase do abhiprAya liye gaye haiN| eka, patnIko artha aura kAmake viSayameM bhI vyutpanna karanA cAhie kintu dharmake sambandhameM unase bhI adhika vyutpanna karanA caahie| dUsare, gRhasthako apane parivArake sabhI janoMko dharmakA jJAna karAnA cAhie, kintu unameM bhI patnIko unase adhika dhArmika jJAna karAnA cAhie, kyoMki pati-patnI gRhasthAzramarUpI gAr3Ike do pahiye haiN| gAr3IkA yadi eka bhI pahiyA kharAba huA to gAr3I cala nahIM sktii| ataH yadi patnI dharmase dveSa karanevAlI huI to vaha samasta parivArakI apekSA gRhasthako dharmase adhika cyuta kara sakatI hai kyoMki gRhasthakA khAna-pAna, atithi-satkAra Adi saba usIpara nirbhara rahatA hai / kahA hai-'apanA hita cAhanevAle buddhimAn gRhasthako apanI bhAryAko kulIna aura dharma mArgameM viduSI banAnA cAhie / / 26 / / __ strIko bar3e premase dharmameM vyutpanna karanekA samarthana karate haiM sA.-18 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dharmAmRta ( sAgAra ) strINAM patyurupekSaiva paraM vairasya kAraNam / tannopekSeta jAtu strI vAJchan lokadvaye hitam // 27 / / upekSava na vairUpyanirdhanatvAdi // 27 // atha 'kulastriyApi dharmAdikamicchantyA bhartuzchandAnuvRttireva kartavyA' iti prAsaGgikI striyAH zikSA prayacchannAha nityaM bhartRmanIbhUya vartitavyaM kulstriyaa| dharmazrIzamaMkItyekaketanaM hi ptivrtaaH||28|| ketanaM gRhaM dhvajA vA / yanmanuH 'pati yA nAticarati manovAkkAyakarmabhiH / sA bhartRlokAnApnoti sadbhiH sAdhvIti cocyate / / vyabhicArAttu bhartuH strI 'lokAn prApnoti ninditAn / zRgAlayoni cApnoti pAparogaizca pIDyate / / ' [ manusmR. 5 / 165, 164 ] // 28 // atha kulastriyAmapyAsakti niSedhayannAha bhajeddehamanastApazamAntaM striyamannavat / kSIyante khala dharmArthakAyAstadatisevayA // 29 // spaSTam // 29 // patikI upekSA hI striyoMke atyadhika vairakA kAraNa hai| isalie isa loka aura paralokameM sukha aura sukhake kAraNoMke cAhanevAle zrAvakako apanI strIkI kabhI bhI upekSA nahIM karanI cAhie // 27 // Age prasaMgavaza strIko zikSA dete haiM ki use patikI icchAke anukUla bartAva karanA cAhie kulIna striyoMko sadA patike manake anukUla vyavahAra karanA cAhie; kyoMki pativratA striyA~ dharma, lakSmI, sukha aura yazakI ekamAtra dhvajA hotI haiM // 28 // vizeSArtha-manusmRtimeM bhI kahA hai-'jo strI mana-vacana-karmase patikI AjJAkA ullaMghana nahIM karatI vaha svargalokako pAtI hai aura saba use sAdhvI kahate haiM / jo isake viparIta AcaraNa karatI hai vaha lokameM nindA pAtI hai aura marakara zRgAla yonimeM jAtI hai tathA pApase pIr3ita rahatI hai' // 28 // dharma, artha aura kAmake icchuka zrAvakako apanI dharmapatnImeM bhI ati Asakti karanekA niSedha karate haiM darzanika zrAvakako zArIrika aura mAnasika santApakI zAntiparyanta hI strIko annakI taraha sevana karanA caahie| annakI taraha strIkA bhI atimAtrAmeM upabhoga karanese dharma, dhana aura zarIra naSTa ho jAte haiM // 29|| vizeSArtha-vivAha yatheccha kAmasevanakA lAiseMsa nahIM hai, kintu viSayAsaktiko sImita karanekA sAdhana hai| ataH apanI patnIkA upabhoga bhI annakI hI taraha karanA cAhie / jaise bhUkha laganepara hI pAcanazaktike anusAra bhojana karanA ucita hotA hai vaise 1. 'loke prApnoti nindyatAm'- manusmR. / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya) [putrasyotpAdanAdi-] prayatnavidhimAha prayateta samiNyAmutpAdayitumAtmajam / vyutpAvayitumAcAre svavastrAtumathApathAt // 30 // samiNyAM-samAno dharmo'syA nityamastIti nityayoge in / kulastriyAmityarthaH / yanmanu: 'viziSTaM kutracid bIjaM stroyonistveva kutracit / ubhayaM tu samaM yatra sA prasUtiH prazasyate // ' [ manusmR. 9 / 34 ] AtmajaM-aurasaM putraM kSetrajAdInAmanabhyupagamAt / smRtikArA hi dvAdaza putrAnAhuH / yanmanuH 'aurasaH kSetrajazcaiva dattaH kRtrima eva ca / gUDhotpanno'paviddhazca dAyAdA bAndhavAstu SaT // kAnInazca sahoDhazca krItaH paunrbhvstthaa| svayaM dattazca zaudrazca SaT dAyAdabAndhavAH / / svakSetre tu saMskRtAyAM tu svayamutpAdayeddhi yam / tamaurasaM vijAnIyAtputraM prathamakalpitam // yastalpajaH pramItasya klIbasya vyAdhitasya vA / svadharmeNa niyuktAyAM sa putraH kSetrajaH smRtaH / / mAtA pitA vA dadyAtAM yamadbhiH putramApadi / sadRzaM prItisaMyuktaM sa jJeyo dAtrimaH sutaH / / sadRzaM tu prakuryAdyaM guNadoSavicakSaNam / putraM putraguNairyuktaM sa vijJeyastu kRtrimaH / / utpadyate gRhe yasya na ca jJAyeta kasyacit / svagRhe gUDha utpannaH tasya syAdyasya talpajaH / / tsRSTaM tAbhyAmantareNa vaa| yaM putraM parigRhNIyAdapaviddhaH sa ucyate / / pitRvezmani kanyA tu yaM putraM janayedrahaH / taM kAnInaM vadennAmnA voDhuH kanyAsamudbhavam // yA garbhiNI saMskriyate jJAtAjJAtA'pi vA stii| voDhuH sa garbho bhavati sahoDha iti cocyate / hI ramaNakI atyadhika icchA honepara hI viSayabhoga karanA caahie| usakI ati karanese hI kSaya Adi roga hote haiM aura isa taraha dharma-karma, dhana aura zarIra miTTImeM mila jAte haiM // 29 // aba putra utpanna karane AdikI vidhi kahate haiM dazanika zrAvaka apanI dharmapatnImeM aurasa putrako utpanna karanekA prayatna kre| apanI taraha use kula aura lokake vyavahArameM utkRSTa jJAna denekA prayatna kare / tathA apanI hI taraha use kumArgase bacAnekA prayatna kareM // 30 // vizeSArtha-apanI dharmapatnIse putrotpattikA prayatna to sabhI karate haiN| kintu granthakArane sadharmiNI zabdakA prayoga kiyA hai jo batalAtA hai ki jisakA dharma apane samAna hotA hai vaha sadharmiNI hI dharmapatnI hotI hai| pahale bhI granthakArane sAdharmIko hI kanyA denekA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 12 15 18 21 24 27 140 yathA dharmAmRta ( sAgAra ) krINIyAdyastvatyArtha mAtRpitroryamantikAt / sa krItakaH sutastasya sadRzo'sadRzo'pi vA // yA patyA vA parityaktA vidhavA vA svayecchayA / utpAdayetpunarbhUtvAt sa paunarbhava ucyate // sA cedakSatayoniH syAdgatapratyAgatApi vA / paunarbhaveNa bhartrA sA punaH saMskAramarhati // mAtApitravihIno yastyakto vA syAdakAraNAt / AtmAnaM sparzayedyasmai svayaM dattastu sa smRtaH // yaM brAhmaNastu zUdrAyAM kAmAdutpAdayetsutam / sa pArayanneva zavastasmAtpArazavaH smRtaH // ' [ manusmR. 9 / 159, 160, 166-178 ] tatrAtmano jAta Atmaja ityanvarthatAsiddhayarthaM kulastrIrakSAyAM nityaM yatitavyam / tadrakSAvidhirmanUkto 'asvatantrAH striyaH kAryAH puruSaiH svairdivAnizam / viSaye sajyamAnAzca saMsthApyA hyAtmano vaze // pitA rakSati kaumAre bhartA rakSati yauvane / rakSanti sthavire putrA na strI svAtantryamarhati // sUkSmebhyo'pi prasaGgebhyaH striyo rakSyA vizeSataH / dvayohi kulayoH zokamAvaheyurarakSitAH // svAM prasUti caritraM ca kulamAtmAnameva ca / svaM ca dharmaM prayatnena jAyAM rakSaNe hi rakSati // yAdRzaM bhajate hi strI sutaM sUte tathAvidham / tasmAt prajAvizuddhayarthaM striyaM rakSetprayatnataH // asya saMgrahe cainAM vyaye caiva niyojayet / zauce dharme'nnapaGktyAM ca pAriNAhyAsya rakSaNe // pAnaM durjanasaMsargaH patyA ca virahosTanam / svapno'nyagehe vAsazca nArIsaMdUSaNAni SaT // vidhAna kiyA hai | ataH sadharmiNImeM putra utpanna karanese jaba pati-patnIkA dharma samAna hogA to putrake bhI saMskAra uttama hoNge| tathA uttama saMskAroMke sAtha putrako kulAcAra aura lokavyavahArakA jJAna karAnekA bhI prayatna karanA cAhie / putrako utpanna kara denese hI pitAkA kartavya pUrA nahIM hotA / aura na usake lie bahuta sA dhana kamAkara rakha denese hI kartavya pUrA hotA hai / kartavya pUrA hotA hai putrako lokavyavahAra aura kulake AcArameM catura banAnese, sAtha hI use aisA zikSita karanese ki vaha burI saMgati meM par3akara durAcArI na bane / isake lie pitAko prArambha se hI sAvadhAna rahanA hotA hai / putrotpattise pahale vivAha karate samaya yaha jJAna honA jarUrI hai ki vivAha kitanI umra meM karanA cAhie aura vivAha ke bAda patipatnIkA sambandha kaisA honA caahie| santAna kisa taraha paidA hotI hai, yaha saba jJAna vivAhase pahale karA denA Avazyaka hai / isase yuvaka aura yuvatI sAvadhAna ho jAte haiM / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya ) 141 naitA rUpaM parIkSante nAsAM vayasi saMsthitiH / surUpaM vA virUpaM vA pumAnityeva bhuJjate // yAdRgguNena bha; strI saMyujyeta yathAvidhi / tAdRgguNA sA bhavati samudreNeva nimnagA // utpAdanamapatyasya jAtasya paripAlane / prItyarthaM lokayAtrAyAH pratyakSaM strInibandhanam // ' [ manusmR. 9 / 2, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 14, 22, 27 ] nItikAro'pyatrAha-'gRhakarmaviniyogaH parimitArthatvamasvAtantryaM sadA ca mAtavyaJjanastrIjanAvarodha iti kulavadhUnAM rakSaNopAyA iti |'-niitivaa. 31-32 / putrotpAdanavidhistvayamaSTAGgahRdayokta: 'pUrNa SoDazavarSA strI pUrNa vizena snggtaa| zuddhe garbhAzaye mArge rakte zukre'nile hRdi // vIryavantaM sutaM sUte tato nyUnAbdayoH punaH / rogyAlpAyuradhanyo vA garbho bhavati naiva vA / / zukra zuklaM guru snigdhaM madhuraM bahulaM bahu / ghRtamAkSikatailAbhaM sadgarbhAyAtavaM punaH / / lAkSArasazazAstrAbhaM dhautaM yacca virajyate / zuddhazukrAtavaM svasthaM saMraktaM mithunaM mithaH / / snehaiH puMsavanaiH snigdhaM zuddhaM zIlitavastikam / naraM vizeSAt kSIrAjyairmadhurauSadhasaMskRtaiH // nArI tailena mAraizca pittalaiH samupAcaret / kSAmaprasannavadanAM sphuracchoNipayodharAm / / srastAkSikukSi puMskAmA vidyAt RtumatI striyam / padmaM socamAyAti dine'tIte yathA tthaa| RtAvatIte yoniH syAcchukraM nAtaH pratIcchati / / mAsenopacitaM raktaM dhamanibhyAmRtau punaH / ISatkRSNaM vigandhaM ca vAyuryonimukhAnnudet / / tataH puSpekSaNAdeva kalyANadhyAyinI tryaham / srajAlaGkArarahitA darbhasaMstarazAyinI / / vaidyaka grantha aSTAMga hRdaya meM putrotpAdanakI vidhi isa prakAra kahI hai--pUrNa solaha varSakI strIkA pUrNa bIsa varSake yuvAse saMyoga honepara vIryavAn putra utpanna hotA hai| isase kama umrameM yadi santAna hotI hai to vaha rogI aura alpAyu hotI hai| puruSakA vIrya sapheda, vajanadAra, cikkaNa, mIThA, gAr3hA, parimANameM bahuta aura ghI yA momakI AbhAvAlA ho to garmadhAraNake yogya hotA hai| strIkA raja lAkhake rasake samAna yA kharagozake raktake samAna AbhAvAlA hotA hai| tathA dhonepara dUra ho jAtA hai| zuddha raja aura vIryavAle svastha dampati parasparameM anurakta hone cAhie / tabhI yogya santAna utpanna hotI hai| manuSyako auSadhoMse yukta mIThA dUdha pInA cAhie aura strIko tela, ur3ada tathA pitta kAraka padArthoM kA sevana karanA caahie| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 12 15 18 21 24 27 142 dharmAmRta ( sAgAra) kSaireyaM yAvakaM stokaM koSThazodhanakarzanam / parNe zarAve haste vA bhuJjIta brahmacAriNI // caturthe'hni tataH snAtA zuklamAlyAmbarA zuciH / icchantI bhartRsadRzaM putraM pazyetpuraH patim // Rtustu dvAdaza nizA : pUrvAstisro'tha ninditAH / ekAdazI ca yugmAsu syAtputro'nyAsu kanyakA || manustvAha-- [ aSTAMgahR. ( zArIra saMsthAna ) 19, 10, 18-26 ] 'RtuH svAbhAvikaH strINAM rAtrayaH SoDaza smRtAH / catubhiritaraiH sArdhaM mahobhiH sadvigarhitaiH // tAsAmAdyAzcatasrastu ninditaikAdazI ca yA / trayodazI ca zeSAH syuH prazastA daza rAtrayaH ||' [ manusmR. 3 / 46-47 ] iti / 'upAdhyAyo'tha putrIyaM kurvIta vidhivadvidhim / namaskAraparAyAstu zUdrAyA mantravarjitam || avandyA evaM saMyogaH syAdapatyaM ca kAmataH / santo hyAhurapatyArthaM dampatyoH saMgataM rahaH // durapatyaM kulAGgAro gotre jAtaM mahatyapi / icchetAM yAdRzaM putraM tadrUpacarito ca tau // cintayetAM janapadAMstadAcAraparicchadAn / karmAnte ca pumAn sarpiH kSIrazAlyodanAzinaH // prAgdakSiNena pAdena zayyAM mauhUrtikAjJayA / ArohetstrI tu vAmena tasya dakSiNapArzvataH // tailamASottarAhArAttatra mantraM prayojayet / sAntayitvA tato'nyonyaM saMvizetAM mudAnvitau // uttAnA tanmanA yoSittiSThedaGge susaMsthitaiH / yathA hi bIjaM gRhNAti doSaH svasthAnamAzritaiH // liGgaM tu sadyo garbhAyA yonyAM bIjasya saMgrahaH / tRptirgurutvaM sphuraNaM zukrAsrAnanubandhanam // jaba strIkA mukha kSINa kintu prasanna ho, kaTi pradeza aura stanoMmeM thor3A-sA kampana ho, A~kha aura ko galita-se pratIta hoM, puruSa samAgamakI icchA ho to strIko rajasvalA jAnanA cAhie | jaise dina bItanepara kamala saMkucita ho jAtA hai vaise hI RtukAla bItanepara yoni saMkucita ho jAtI hai ataH vaha vIryako grahaNa nahIM krtii| eka mAsa meM jo rakta saMcita hotA hai vaha RtukAlameM bAhara nikala jAtA hai / vaha rakta kucha kAlepanako liye hue durgandha rahita hotA hai | usa samaya tIna dina taka strIko apane vicAra pavitra rakhanA cAhie, alaMkAra Adi dhAraNa nahIM karanA cAhie, caTAI vagairahapara sonA cAhie, brahmacaryapUrvaka rahanA cAhie aura peTa sApha karaneke lie halakA dUdha meM pakAyA jau patte yA sakore meM lenA caahie| usake bAda caturtha dina snAna karake svaccha sapheda vastra aura mAlA dhAraNa Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya ( tRtIya adhyAya ) hRdayaspandanaM tandrA tRD glAnirlomaharSaNam / avyaktaM prathame mAsi saptAhAtkalalaM bhavet // garbhaH puMsavanAnyatra pUrvaM vyakteH prayojayet / balI puruSakAro hi devamapyativartate // puSpe puruSakaM maM rAjataM vA'thavAyasam / kRtvAgnivaNaM nirvApya kSIre tasyAJjaliM pivet // gauradaNDamapAmAgaM jIvakarSabhakasairyakAn / pivet puSye jale piSTAnekadvitriH samastazaH // kSIreNa zvetabRhatImUlaM nAsApuTe svayam / putrArthaM dakSiNe siJcedvAme duhitRvAJchayA || upacAraH priyahitairbhartrA bhRtyaizca garbhadhRk / ' [ aSTAMgahR 1128 ] ityAdi / AcAre - kulalokasamayavyavahAre / trAtuM - rakSituM nirvartayitumityarthaH // 30 // atha satputrarahitena zrAvakeNottarapadaM prati protsAho duSkaraH syAditi dRSTAntenopaSTambhayannAcaSTe - vinA suputraM kutra svaM nyasya bhAraM nirAkulaH / gRhI suziSyaM gaNivat protsaheta pare pade // 31 // pare pade - vrataka pratimAyAm / vAnaprasthAdyAzrame vA / pakSa - AtmasaMskArAdau mokSe vA // 31 // 143 karake patike samAna putrakI icchA karate hue sabase prathama patikA mukha dekhanA cAhie / RtukAla bAraha dinakA hotA hai / usameM pahalI tIna rAtriyA~ tathA gyArahavIM rAtri nindanIya hai / zeSa rAtriyoM meM se sama saMkhyAvAlI rAtriyoM meM samAgama karanese putra aura viSama saMkhyAvAlI rAtoM meM samAgama karanese putrI paidA hotI hai / yaha putrotpAdanakI prAcIna Ayurveda samma vidhi hai / isakA jJAna vivAhase pUrva karA denA ucita hai ||30|| suputra ke binA zrAvakako AgekI pratimAoMko dhAraNa karanekA utsAha nahIM hotA, yaha dRSTAnta dvArA kahate haiM uttama ziSya ke binA dharmAcAryakI taraha apane samAna yogya putrake binA darzanika zrAvaka apane parivAra AdikA bhAra kisapara rakhakara nirAkulatApUrvaka AgekI pratimAoMko yA munipadako dhAraNa karane meM utsAhita ho sakatA hai ||31|| vizeSArtha - vaidika dharma meM kahA hai ki putrake binA sadgati nahIM hotI kyoMki marane para jaba putra piNDadAna karatA hai taba usake pUrvaja pretayonise nikalate haiM / kintu jainadharma meM aisA nahIM hai / apanI gati apane hAtha meM hai putrake hAthameM nahIM hai| phira bhI sadgatike lie gRha tyAgakara dharmArAdhana karanA Avazyaka hotA hai / aura yaha tabhI sambhava hai jaba gharakA bhAra uThAne meM samartha suputra ho / isalie dharmasAdhana ke lie suputrakI AvazyakatA hai / jaise saMgha ke adhipati AcArya jaba saMghake uttaradAyitva se mukta hokara vizeSa AtmakalyANa meM laganA cAhate haiM to kisI yogya ziSyako AcArya pada pradAna karake usapara saMghakA bhAra sauMpa dete haiM / yadi koI aisA ziSya na ho to AcArya jIvanaparyanta saMghake bhAra se mukta nahIM ho sakate / aura aisI sthitimeM ve apanA vizeSa kalyANa nahIM kara sakate / isI taraha gRhastha 3 6 12 15 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dharmAmRta ( sAgAra) atha prakRtamupasaMharan pratikapratimArohaNayogyatAM cAsUtrayannAha darzanapratimAmitthamAruhya viSayeSvaram / virajyan sattvasajjaH san vratI bhavitumarhati // 32 // virajyan-svayameva virakti gacchan / sattvasajjaH-sAttvikabhAvaniSTha iti bhadram // 32 // ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmatapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM dvAdazo'dhyAyaH / bhI suputrake binA gharabAra chor3akara AtmakalyANameM nahIM laga sktaa| ataH gRhasthAzramameM rahakara yogya santAna paidA karanA cAhie // 31 // aba darzanapratimAke kathanakA upasaMhAra karate hae jatika pratimA dhAraNa karanekI yogyatA batAte haiM___isa prakAra zrAvaka darzanapratimAkA pUrNa rUpase pAlana karake strI Adi viSayoMmeM pAkSikakI ape pekSA aura apanI pahalI avasthAkI apekSA adhika virakta tathA dhIratA Adi sAttvika guNoMse yukta hotA huA vratI hone ke yogya hotA hai // 32 // isa prakAra paM. AzAdhara racita dharmAmRtake antargata sAgAra dharmako mavyakumudacandrikATIkA tathA jJAnadIpikApaMjikAkI anusAriNI hindI TIkAmeM prArambhase bArahavA~ aura sAgAra dharmakI apekSA tIsarA adhyAya pUrNa huaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) atha vratikapratimAmadhyAyatrayeNa prapaJcayiSyan prathamaM tAvattallakSaNaM saMgRhNannAha - saMpUrNadagmUlaguNaH niHzalyaH saamykaamyyaa| dhArayannuttaraguNAnakSUNAn vatiko bhavet // 1 // zRNoti hinastIti zalyaM zarIrAnupravezikANDAdi / zalyamiva zalyaM karmodayavikAraH zArIramAnasabAdhAhetRtvAt / tattrividhaM mAyAmithyAtvanidAnabhedAt / tatra mithyAtvamAye bahvapAye prAgvyAkhyAte / nidAnaM tu tapa:saMyamAdyanubhAvena kaangkssaavishessH| tad dvedhA prazastetarabhedAt / prazastaM punardvadhaM vimuktisaMsAranimittabhedAt / tatra vimuktinimittaM karmakSayAdyAkAGkSA / uktaM ca 'karmavyapAyaM bhavaduHkhahAni bodhi samAdhiM jinabodhasiddhim / AkAGkSataH kSINakaSAyavRttevimuktihetuH kathitaM nidAnam // ' [ ami. zrA. 7 / 21] 9 jinadharmasiddhayarthaM tu jAtyAdyAkAGkSaNaM saMsAranimittam / uktaM ca 'jAti kulaM bandhuvivarjitatvaM daridratAM vA jinadharmasiddhaye / / prayAcamAnasya vizuddhavRtteH saMsAraheturgaditaM nidAnam / / ' [ amita. zrA. 7 / 22] 12 aprazastamapi dvadhA bhogArthamAnArthabhedAt / ghAtakatvAdinidAnasya mAnArthanidAne'ntarbhAvAt / tatra vimuktinimittamapyadhastanabhUmikAyAmeva prazastaM na punaH saMsAranimittAditrayaM kadAcidapi pAraMparyeNa sAkSAcca saMsAraduHkhAnubandhanimittatvAt / yadAha 'mokSe'pi mohAdabhilASadoSo vizeSato mokssnissedhkaarii| yatastato'dhyAtmarato mumukSurbhavetkimanyatra kRtAbhilASaH // [ padma. paJca. 155] Age tIna adhyAyoMmeM vrata pratimAkA kathana kreNge| sabase prathama usakA lakSaNa kahate haiM jisakA samyagdarzana aura mUlaguNa paripUrNa hai, tathA jo mAyA mithyAtva aura nidAna rUpa tIna zalyoMse rahita hai, aura iSTa viSayoM meM rAga tathA aniSTa viSayoM meM dveSako dUra karane rUpa sAmya bhAvakI icchAse niraticAra uttara guNoMko binA kisI kaSTake dhAraNa karatA hai vaha vratika hotA hai // 1 // vizeSArtha-samyagdarzana aura mUla guNoMkA antaraMga Azraya to jIvakA upayoga mAtra hai aura bahiraMga Azraya ceSTAmAtra hai| donoM hI AzrayoMse aticAra na laganepara samyagdarzana aura mUlaguNa sampUrNa yA akhaNDa hote haiN| jaba ye sampUrNa ho jAyeM tabhI zrAvaka vrata pratimAkA adhikArI hotA hai / isake sAtha hI vaha niHzalya bhI honA caahie| zarIrameM ghusa jAnevAle kIla-kA~ToMko zalya kahate haiM kyoMki vaha kaSTa dete haiN| usI taraha karmake udayase honevAlA vikAra jIvako zArIrika aura mAnasika kaSTa detA hai ataH use zalyake samAna honese zalya kahate haiN| usake tIna bheda haiM-mAyA, mithyAtva aura nidAna / tattva aura deva zAstra sA.-19 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dharmAmRta ( sAgAra) ___ zalyAnniSkrAnto niHzalyaH / nanu ca 'sampUrNa dRgmUlaguNa' ityanenaiva zalyaparihArasya siddhatvAd vyarthamidamiti cet, satyaM, kintvacirapratipannavratasya pUrvavibhramasaMskAroparopyamANatatpariNAmAnusaraNanivAraNArtha 3 bhayo yatnaH kriyate / upadeze ca paunaruktyaM na doSaH / yadAha 'sajjhAya jANa tavao sahesu uvaesu thuipayANesu / sattaguNakittaNAsu ya Na hu~ti punnruttdosaao|| [ akSuNAn ----niraticArAn / uktaM ca 'niratikramaNamaNuvratapaJcakamapi zIlasaptakaM cApi / dhArayate niHzalyo yo'sau vatinAM mato vratikaH // ' [ ratna. zrA. 138 ] // 1 // atha zalyatrayoddharaNe hetumAha sAgAro vA'nagAro vA yaniHzalyo vratISyate / tacchalyavatkudRGmAyAnidAnAnyuddhareddhRdaH // 2 // guruke viSayameM viparIta abhiprAyako mithyAtva kahate haiN| Thaganeko mAyA kahate haiM / tapa saMyama Adike prabhAvase honevAlI icchA vizeSako nidAna kahate haiN| nidAna prazasta bhI hotA hai aura aprazasta bhI hotA hai| prazasta nidAnake bhI do bheda haiM-eka mukti nimitta prazasta nidAna aura dUsarA saMsAra nimitta prazasta nidAna / karma kSaya AdikI icchA karanA makti nimitta nidAna hai aura jaina dharmakI siddhike lie ucca jAti AdikI icchA karanA saMsAra nimitta prazasta nidAna hai| AcArya amitagatine kahA hai-karmokA abhAva, saMsArake duHkhakI hAni, darzana jJAnarUpa bodhi, taparUpa samAdhi, yA samAdhipUrvaka maraNa aura kevalajJAnakI siddhiko cAhanA mukti hetu nidAna hai| jinadharmakI siddhike lie jAti, kula, bandhubAndhavoMkA abhAva aura daridrapaneko cAhanA saMsAra hetu nidAna hai| kyoMki saMsArake binA jAti AdikI prApti nahIM hotii| aura saMsAra duHkhoMkA ghara hai / aprazasta nidAnake do bheda haiM-eka bhogake lie aura dUsarA mAnake lie| pA~coM indriyoMke viSayoMkI abhilASA bhogArtha nidAna hai| aura apanI pratiSThAkI cAhanA mAnArtha nidAna hai| ye donoM hI nidAna saMsArameM bhaTakAnevAle haiN| ataH saMsArake nimitta nidAnakI to bAta hI kyA, mokSakI abhilASA bhI mokSameM rukAvaTa paidA karanevAlI hai / isalie mumukSuko anyakI abhilASA na karake adhyAtmameM lIna honA caahie| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki sampUrNa samyagdarzana aura mUlaguNa kahanese hI tInoM zalyoMkA parihAra ho jAtA hai taba niHzalya kahanA vyartha hI hai| yaha zaMkA ucita hai, kintu jo naye vrata dhAraNa karatA hai usako purAne saMskAravaza kadAcit pariNAmoMmeM kucha vikRti ho sakatI hai| usIke nivAraNake lie yaha kahA hai kyoMki upadezameM punaruktiko doSa nahIM mAnA jaataa| kahA hai-'svAdhyAyameM, jJAnArjanameM, tapameM, upadezameM, stutipadoMmeM aura guNakIrtanameM punaruktiko doSa nahIM mAnA hai|' // 1 // tInoM zalyoMko kyoM dUra karanA cAhie, yaha batAte haiM yataH gRhastha ho yA muni ho, jo niHzalya hotA hai vahI vratI mAnA jAtA hai / isalie vratoMke abhilASIko zalyakI taraha mAyA, mithyAtva aura nidAnako hRdayase nikAla denA cAhie // 2 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 12 trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya) 147 'niHzalyo vratI',-[tattvA. sU. 7 / 18] / atreyaM bhAvanA, 'zalyApagame satyeva vratasaMbandhAd vratI manyate na hiMsAdhuparatimAtravratasaMbandhAt / yathA bahakSIraghRto gomAniti vyapadizyate / bahukSIraghutAbhAvAt satISvapi goSu na gomAn / tathA sazalyAt satsvapi vrateSu na vratI / yastu niHzalyaH sa vratIti |'-[srvaarth. 7 / 18] / uddharet-niSkAzayet / hRdaH-hRdayAt // 2 // atha zalyasahacArINi vratAni dhikkurvannAha AbhAntyasatyadRGmAyAnidAnaiH saahcrytH| yAnyavratAni vratavad duHkhodarkANi tAni dhik // 3 // duHkhodarkANi-duHkhamudakaM uttaraphalaM yeSAM, mithyAvratAnAM suranaratiryagbhavakiMcitsukhasaMpAdanapUrvakadurvAradurgatiduHkhAnubandhanibandhanatvAt / / 3 // athottaraguNanirNayArthamAha paJcadhA'NuvataM tredhA guNavatamagAriNAm / zikSAvrataM caturdheti guNAH syudizottare // 4 // vizeSArtha-tattvArtha sUtrameM (7/18) niHzalyako vratI kahA hai| usakI TIkA sarvArthasiddhimeM yaha zaMkA kI gayI hai ki zalyakA abhAva honese niHzalya aura vrata dhAraNa karanese vratI hotA hai, niHzalyase vratI kaise ho sakatA hai ? kyA devadatta daNDa hAthameM lenese chAtevAlA ho sakatA hai ? isake samAdhAnameM kahA hai ki vratI honeke lie donoM bAtoMkA honA Avazyaka hai| yadi zalyoMkA abhAva na ho to kevala hiMsA Adike tyAga karanese vratI nahIM hotaa| zalyoMkA abhAva honepara vrata dhAraNa karanese vratI hotA hai| jaise jisake ghara bahuta dUdha-ghI hotA hai use gomAn kahate haiN| bahuta dUdha-ghI na honepara bahuta-sI gAya hote hue bhI gomAn nahIM kahate / usI taraha yadi zalya haiM to vrata dhAraNa karanepara bhI vratI nahIM hai // 2 // Age zalyake sahacArI vratoMkI nindA karate haiM mithyAtva, mAyAcAra aura nidAnake sAtha honese jo avrata vratakI taraha pratIta hote haiM; unakA uttaraphala duHkha hI hai, una vratAbhAsoMko dhikkAra hai // 3 // vizeSArtha-jisako sAta tattvoMkI aura deva zAstra gurukI yathArtha pratIti nahIM hai, bhale hI vaha janmase jaina ho aura svargoMke lobhase vrata dhAraNa kiye ho, phira bhI vaha zAstrAnusAra vratI, zrAvaka yA sAdhu nahIM hai| aura aise vratoMse AgAmI janmameM duHkha hI bhoganA par3atA hai // 3 // aba zrAvakake uttaraguNa kahate haiM pA~ca prakArakA aNuvrata, tIna prakArakA guNavrata aura cAra prakArakA zikSAvrata, ye gRhasthoMke bAraha uttaraguNa hote haiM // 4 // 1. 'paMcavaNavvayAiM gaNavvayAI havaMti taha tiNNi / sikkhAvaya cattAri saMjamacaraNaM ca saayaarN||'-critt pAhur3a, gA. 2 / 'gRhiNAM tredhA tiSThatyaNuguNazikSAvatAtmakaM caraNam / paJcatricaturbhedaM trayaM yathAsaMkhyamAkhyAtam' / - ratna. zrA., 51 shlo.| 'aNuvratAni paJcaiva triHprakAraguNavatam / zikSAtratAni catvAri ityetaddvAdazAtmakam ||'-vraaNg carita 15 / 111 / 'vratAnyaNUni paJcaSAM zikSA coktA caturvidhA / guNAstrayo yathAzakti niyamAstu sahasrazaH ||'-pdm pu. 146183 / padma. pNnyc.6|24| amita. zrA. 6 // 2 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 12 dharmAmRta ( sAgAra) aNuvrataM - mahAvratApekSayA laghuvratamahaMsAdi / asya paJcadhAtvaM bahumatatvAdiSyate / kvacittu rAtryabhojanamapyaNuvratamucyate / yathAha cAritrasAre-- 148 ] guNavrataM - guNArthamaNuvratAnAmupakArArthaM vrataM digviratyAdInAmaNuvratAnubRMhaNArthatvAt / zikSAvrataM - 6 zikSAyai abhyAsAya vratam / dezAvakAzikAdInAM pratidivasAbhyasanIyatvAt / ata eva guNavratAdasya bhedaH / guNavrataM hi prAyo yAvajjIvikamAhuH / athavA zikSA - vidyopadAnam / zikSA pradhAnaM vrataM zikSAvrataM dezAvakAzikAdeviziSTazrutajJAnabhAvanA pariNatatvenaiva nirvAhyatvAt / uttare - mUlaguNAnantarasevyatvAdutkRSTatvAcca / 9 taduktam 15 'badhAdasatyAccauryAcca kAmAd granthAnnivartanam | paJcadhANuvrataM rAtryabhuktiH SaSThamaNuvratam // ' [ 'madyAdibhyo virataivratAni kAryANi bhaktito bhavyaiH / dvAdaza tarasA chettuM zastrANi sitAni bhavavRkSam // ' [ ami zrA. 6 | 1 ] // 4 // atha sAmAnyena paJcANuvratAni lakSayannAha - vitiH sthUlabadhAdermanovaco'GgakRtakAritAnumataiH / kvacidapare'pyananumataiH paJcAhiMsAdyaNuvratAni syuH // 5 // viratirityAdi / sthUlajIvAdiviSayatvAnmithyAdRSTInAmapi hiMsAditvena prasiddhatvAdvA / sthUlabadhAdi : -- sthUlahisAnRtasteyAbrahmaparigrahA ityarthaH / tato manasA vacasA kAyena ca pRthakkaraNakAraNAnumananenivRttirahiMsA sUnRtAsteyabrahmacaryAparigrahAkhyAni paJcANuvratAni kvacid gRhavAsanivRtte zrAvake bhaveyurityutkarSa48 vRttyANuvratAnyupadizyante / yAni tvapare gRhavAsanirate zrAvake ananumatairanumativivarjitairmanaskaraNAdibhi: SaDbhiH vizeSArtha - mahAtratakI apekSA laghu ahiMsAdi vratoMko aNuvrata kahate haiN| hiMsA Adi pA~coM pApoMke sarvadeza tyAgako mahAvrata aura ekadeza tyAgako aNuvrata kahate haiM / aNuvrata pA~ca haiM | cAritrasArameM rAtribhojana tyAgako chaThA aNuvrata kahA hai kintu bahumata se aNuvrata pA~ca hI haiM / guNata tIna haiN| guNakA artha hai upakAra / jo vrata aNuvratoMkA upakAra karate haiM, unakI vRddhi Adi meM sahAyaka hote haiM unheM guNavrata kahate haiM / tathA jo vrata zikSA arthAt abhyAsake lie hote haiM unheM zikSAvrata kahate haiM kyoMki inakA abhyAsa pratidina kiyA jAtA hai / isI kAraNa se guNavratoM se zikSAvrata meM bheda haiN| kyoMki guNavrata prAyaH jIvanaparyanta hote haiM / athavA zikSApradhAna vratako zikSAvrata kahate haiM / arthAt jo viziSTa zrutajJAna bhAvanArUpa pariNata hote haiM ve hI zikSA vratoMkA nirvAha kara sakate haiN| ye cAra haiM / isa taraha zrAbakoMke bAraha uttaraguNa haiM / guNa kahate haiM saMyama ke bhedoNko| ye mUlaguNoMke pazcAt pAle jAte haiM isalie aura utkRSTa honese uttaraguNa kahalAte haiM / AcArya amitagatika hai - 'madya Adike tyAgI bhavyako bAraha vrata pAlane caahie| ye saMsAravRkSako chedaneke lie tIkSNa zastra haiM ||4|| sAmAnya se pA~ca aNuvratoM kA lakSaNa kahate haiM - gRhatyAgI zrAvakameM mana, vacana, kAya aura unameM se pratyekake kRta, kArita, anumodanA, isa prakAra nau bhaMgoMke dvArA sthUla hiMsA AdikA tyAga pA~ca ahiMsA Adi aNuvrata hote haiM / aura gharameM rahanevAle zrAvakameM anumodanAko chor3akara zeSa chaha bhaMgoMke dvArA sthUla hiMsA Adika tyAgarUpa pA~ca ahiMsA Adi aNuvrata hote haiM ||5|| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 149 sthUlahiMsAdinivRttyA saMpadyante tAni madhyamavRttyANuvratAni abhimanyante / tasyApatyAdibhiH hiMsAdikaraNe tatkAraNe vA anumaterazakyapratiSedhatvAt / sa eva dvividhatrividhAkhyaH sthUlahiMsAdiviratibhaGgo bahuviSayatvAcchra yAn / 'anuyAyAtpratipadaM sarvadharmeSu madhyamAm / '[ ] ityanyairapyabhidhAnAcca / yathAha 'dvividhA trividhena matA viratihiMsAdito gRhasthAnAm / trividhA trividhena matA gRhacArakato nivRttAnAm // ' [ ami. zrA. 6 / 19 ] apizabdaH prakArAntareNApi sthUlahiMsAdinivRtteraNuvratatvakhyApanArtham / zaktyA hi vrataM pratipannaM sukhanirvAhaM zreyo'thaM ca syAt / yannIti:'tavratamAyitavyaM yatra na saMzayatulAmArohataH shriirmnsii|' [ nItivA. 119] iti tathaiva Thakkuro'pyapAThIta 'kRtakAritAnumananairvAkkAyamanobhiriSyate nvdhaa| autsagikI nivRttivicitrarUpApavAdiko tveSA / ' [ puruSArtha. 76 ] tadviratibhaGgAH karaNatrikeNa yogatrikeNa ca vizeSyamANA ekonapaJcAzad bhavanti / yathA--hiMsAM na 15 karoti manasA 1 vAcA 2 kAyena 3 manasA vAcA 4 manasA kAyena 5 vAcA kAyena 6 manasA vAcA kAyena 7 ete karaNena sapta bhnggaaH| evaM kAraNena sapta / anumatyApi sapta / tathA hiMsAM na karoti na kArayati ca manasA 1 vAcA 2 kAyena 3 manasA vAcA 4 manasA kAyena 5 vAcA kAyena 6 manasA vAcA kAyena 7 / ete karaNa- 14 kAraNAbhyAM sapta / evaM karaNAnumatibhyAM sapta / kAraNAnumatibhyAmapi sapta / karaNakAraNAnumatibhirapi sapta / vizeSArtha-jainadharmameM jIvoMke do bheda kiye haiM-trasa aura sthAvara / sa jIva sthUla honese calate-phirate dRSTi gocara hote haiM unakI hiMsAko sthUla hiMsA kahate haiM aura usake tyAgako ahiMsANuvrata kahate haiN| sneha aura moha Adike vazIbhUta hokara aisA jhUTha bolanA jisase koI ghara ujar3a jAye yA gA~va hI naSTa ho jAye, use sthUla asatya kahate haiM aura usakA tyAga dUsarA satyANuvrata hai| jisase dUsareko kaSTa ho aura rAjadaNDakA bhaya ho aisI dUsarekI vastuko le lenA sthUla corI hai aura usakA tyAga tIsarA acauryANuvrata hai| parastrI aura vezyAse sambhoga na karanA caturtha brahmacaryANuvrata hai| dhana, dhAnya, jamInajAyadAda AdikA icchAnusAra parimANa karanA pA~cavA~ parigrahaparimANa aNuvrata hai| ye sthUla hiMsA Adi manase, vacanase, kAyase tathA kRta kArita aura anumodanAse kiye jAte haiM / ataH jo zrAvaka gRhavAsase nivRtta ho gayA hai vaha mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanAse pA~coM sthUla hiMsA AdikA tyAga karatA hai| ye utkRSTa aNuvrata kahe jAte haiN| kintu jo zrAvaka gharameM rahatA hai vaha anumodanA sambandhI tIna vikalpoMko chor3akara zeSa chaha vikalpoMse hI sthUla hiMsA AdikA tyAga karatA hai| unheM madhyama aNuvrata kahate haiN| kyoMki gharameM rahanevAle zrAvakake putra-pautrAdi jo hiMsA Adi karate yA karAte haiM unakI anumatise vaha nahIM baca sakatA, unameM usakI anumati hotI hai| isa prakAra sthUla hiMsA AdikI 1. trividhA dvividhana-ami. zrA. / 1. mA caritavyaM-nItivA. / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dharmAmRta ( sAgAra) evaM sarve militA ekonapaJcAzad bhavanti // 49 // ete ca trikAlaviSayatvAtpratyAkhyAnasya kAlatrayeNa guNitAH saptacatvAriMzadadhikaM zataM bhavanti // 147 // trikAlaviSayatA cAtItasya nindayA sAmpratikasya saMvaraNenAnAga3 tasya ca pratyAkhyAneneti / ete bhaGgA ahiMsAvatavad vratAntareSvapi draSTavyAH / atreyaM bhAvanA dik / tatra tAvad bAhulyenopadezAd dvividhatrividhabhaGgamAzrityocyate / sthUlahiMsA na karotyAtmanA na kArayatyanyena manasA vacasA kAyena ceti| tathA sthUlahiMsA na karoti na kArayati manasA vacasA, yadvA manasA kAyena, yadvA vAcA kAyeneti / tatra yadA manasA vAcA na karoti na kArayati tadA manasA abhisandhirahita eva vAcApi hiMsakamabruvanneva kAyenaiva duzceSTitAdinA asaMjJivat karoti / yadA tu manasA kAyena na karoti na kArayati tadA manasAbhisandhirahita eva kAyena duzceSTitAdi pariharannevAbhogAd vAcaiva hanmi ghAtayAmi veti brUte / yadA tu vAcA kAyena na karoti na kArayati tadA manasaivAbhisandhimadhikRtya karoti kArayati ca / anumatistu tribhirapi sarvatravAsti / evaM zeSavikalpA api bhaavniiyaaH| uktaM ca-- 'viratiH sthalahiMsAdedvividhA trividhaa......naa| ahiMsAdIni paJcANuvratAni jagadurjinAH / / ' [ ] kiMca, sthUlagrahaNamupalakSaNam / tena niraparAdhasaMkalpapUrvakahiMsAdonAmapi grahaNam / etena 'daNDo hi kevalo lokamimaM cAmuM ca rakSati / / rAjJA zatrau ca putre ca yathAdoSaM samaM dhRtaH // ' [ ] iti vacanAdaparAdhakAriSu yathAvidhi daNDapraNetRNAmapi cakravartyAdInAmaNuvratAdidhAraNaM purANAdiSu bahuzaH zrUyamANaM na virudhyate, AtmIyapadavIzaktyanusAreNa taiH sthUlahiMsAdivirateH pratijJAnAt / tatrArSe 18 cakralAbhottarakAlaM purudevadezanApratibuddhasya bharatarAjarSeH vratAdilAbhavarNanaM yathA 'tataH samyaktvazuddhi ca vratazuddhiM ca puSkalAm / niSkalAM bharato bheje paramAnandamudvahan // ' [ ] nivRttike aneka prakAra haiM kyoMki zaktike anusAra dhAraNa kiyA gayA vrata yadi sukhapUrvaka pAlA jAtA hai to vaha kalyANakArI hotA hai| una hiMsA AdikI viratike bhaMga kRta, kArita, anumodanA aura mana, vacana, kAyake saMyogase 49 hote haiN| unakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-1. manase hiMsA nahIM krtaa| 2. vacanase hiMsA nahIM krtaa| 3. kAyase hiMsA nahIM krtaa| 4. mana aura vacanase hiMsA nahIM krtaa| 5. mana aura kAyase hiMsA nahIM krtaa| 6. vacana aura kAyase hiMsA nahIM krtaa| 7. mana, vacana aura kAyase hiMsA nahIM krtaa| ye svayaM na karanekI apekSA sAta bhaMga hote haiN| isI taraha na karAne aura na anumati denekI apekSA bhI sAta-sAta bhaMga hote haiN| 1. manase na hiMsA karatA hai aura na karAtA hai| 2. vacanase na hiMsA karatA hai aura na karAtA hai| 3. kAyase hiMsA na karatA hai na karAtA hai| 4. mana aura vacanase na hiMsA karatA hai na karAtA hai| 5. mana aura kAyase hiMsA na karatA hai na karAtA hai / 6. vacana aura kAyase hiMsA na karatA hai na karAtA hai| 7. mana, vacana, kAyase hiMsA na karatA hai na karAtA hai| ye karane aura na karAnekI apekSA sAta bhaMga hote haiM / isI taraha na karane aura na anumati denekI apekSA bhI sAta bhaMga hote haiM, na karAne aura na anumati denekI apekSA bhI sAta bhaMga hote haiM, tathA na karanA, na karAnA aura na anumati denekI apekSA bhI sAta bhaMga hote haiN| ye saba milakara 49 hote haiN| cU~ki tyAga tInoM kAloMko lekara kiyA jAtA hai jo bhUtakAlameM pApa kiye haiM unakI nindA kI jAtI hai, jo vartamAnameM sambhava haiM unheM rokA jAtA hai aura jo bhAvI haiM unheM tyAgA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 151 api ca 'sa lebhe gurumArAdhya samyagdarzananAyakAm / vratazolAvali mukteH kaNThikAmiva nirmalAm // ' [ mahApu. 24 / 163, 165 ] tathA tasyaiva rAjarSeH svapnArthe zAntikarmAnantaraM caturvidhazrAvakadharmamanutiSThataH zIlavarNanaM yathA 'zIlAnupAlane yatno vibhorasya mahAnabhUt / zIlaM hi rakSitaM yatnAdAtmAnamanurakSati // vratAnupAlanaM zIlaM vratAnyaktAnyagAriNAm / sthUlahiMsAviratyAdilakSaNAni vicakSaNaiH / / sabhAvanAni tAnyeSa yathAyogyaM prapAlayan / prajAnAM pAlakaH so'bhUddhaureyo gRhamedhinAm // ' [ mahApu. 41109-111 ] tathA zAntipurANe aparAjitarAjasya sagamahAkavirapi zrAvakadharmasvIkAramuvAca 'jAtatattvaruciH sAkSAttatrANuvratapaJcakam / bhavyatAnugRhItatvAdagRhIdaparAjitaH // [ ] jAtA hai isa taraha tIna kAloMkI apekSA 4943=147 bheda hote haiN| ye bheda ahiMsA vratakI taraha zeSa satyAdi vratoMmeM bhI hote haiN| do aura tIna bhaMgoMko lekara bhI bheda batalAte haiM-mana, vacana, kAyase sthUla hiMsA na svayaM karatA hai na dUsarese karAtA hai| mana aura vacanase sthala hiMsA na svayaM karatA hai aura na dUsarese karAtA hai| mana aura kAyase sthala hiMsA na svayaM karatA hai aura, na dUsarese karAtA hai| mana aura kAyase sthUla hiMsA na svayaM karatA hai aura na dUsaroMse karAtA hai| vacana aura kAyase sthUla hiMsA na svayaM karatA hai, na dUsarese karAtA hai| jaba manase aura vacanase na karatA hai na karAtA hai taba manase to mAranekA abhiprAya nahIM hai, vacanase bhI hiMsakako nahIM kahatA, kintu zarIrase hI saMketa Adi karatA hai| jaba manase aura kAyase na karatA hai na karAtA hai taba manase to abhiprAyarahita hai hI zarIrase bhI saMketAdi nahIM karatA, kevala vacanase hI kahatA hai ki maiM mArU~ yA maiM ghAta krvaauuN| jaba vacana aura kAyase na karatA hai na karAtA hai taba kevala mAnasika abhiprAyase hI karatA aura karAtA hai| kintu sarvatra hI mana, vacana, kAyase anumati to hai hii| isI prakAra anya vikalpa bhI vicAra lenA caahie| __ 'sthUla' zabdakA grahaNa to upalakSaNa hai| usase niraparAdha jIvoMkI saMkalpapUrvaka hiMsA Adi bhI lenA caahie| Age batalAyeMge ki saMkalpI hiMsA ekadama chor3ane yogya hai| aba prazna hotA hai ki purANa AdimeM kathana AtA hai ki cakravartI Adi rAjanyavarga bhI aNuvrata dhAraNa karatA thaa| kintu rAjAko to aparAdhiyoMko kAnUnake anusAra daNDa denA hotA hai taba ve ahiMsANuvratakA pAlana kaise kara sakate haiN| isakA uttara yaha hai ki rAjA niSpakSa hokara jo zatru aura putrako dopAnusAra daNDa detA hai usakA vaha daNDa isa lokakI bhI rakSA karatA hai kyoMki usase aparAdha rukate haiM aura paralokakI bhI rakSA karatA hai| isa nItike anusAra jo prazAsaka hotA hai vaha apanI padavI aura zaktike anusAra sthUla hiMsA AdikA tyAga karatA hai| ataH usameM koI virodha nahIM aataa| mahApurANameM cakraratnakI prApti ke pazcAt bhagavAn RSabhadevake upadezase pratibuddha rAjarSi bharatake vratAdi grahaNake varNanameM kahA hai-'bhagavAnakA upadeza sunaneke anantara paramAnandakA anubhava karate hue bharatane sampUrNa Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 152 etadeva cAnusaran hemacandro'pIdamavocat dharmAmRta (sAgAra ) atha sthUlavizeSaNaM vyAcaSTe -- 'paGgu kuSThikuNitvAdi dRSTvA hiMsAphalaM sudhIH / nirAgastrasajantUnAM hiMsAM saMkalpatastyajet // ' [ yogazAstra 2 / 19 ] // 5 // sthUla hiMsyAdyAzrayatvAt sthUlAnAmapi durdRzAm / tattvena vA prasiddhatvAd badhAdi sthUlamiSyate // 6 // sthUletyAdi / sthUlA - bAdarA hiMsyAdayo - hiMsya bhASya- moSya - paribhogyaparigrAhyA AzrayA AlambanAni yasya tattadAzrayaM tadbhAvAt / tattvena - vadhAdibhAvena / vA zabdena sthUlakRtatvAcceti samuccIyate ||6|| idAnImatsargika mahiMsANuvrataM vyAcaSTe samyaktva vizuddhi aura vratavizuddhiko samajhA / tathA bhagavAnkI ArAdhanA karake samyagdarzanapUrvaka vratazIlAvalIko jo muktikI nirmala kaNThIke samAna hai, dhAraNa kiyA / ' tathA usI rAjarSi bharatake svapnoMkI zAntike lie zAntikarma karaneke anantara cAra prakArake zrAvaka dharmakA pAlana karate hue zIlakA varNana isa prakAra kiyA hai - 'mahArAja bharatane zIloMke anupAlana meM mahAn prayatna kiyaa| kyoMki zIlakI rakSA karanese AtmAkI rakSA hotI hai | vratoMke pAlanakA nAma hI zIla hai / gRhasthoMke sthUla hiMsA virati Adi vrata kahe haiM / bhAvanA sahita una vratoMkA yathAyogya pAlana karate hue prajApAlaka bharata gRhasthoMkA agraNI ho gayA / ' tathA zAntipurANa meM asaga mahAkavine aparAjita rAjAke zrAvaka dharma svIkAra karanekA kathana kiyA hai / yathA 'bhavyatvabhAva ke anugrahase tattvoMmeM ruci honepara aparAjita rAjAne pA~ca aNuvratoM ko svIkAra kiyA / ' isIkA anusaraNa karate hue hemacandrAcAryane bhI kahA hai 'hiMsAkA phala paMgupanA, kuSTipanA, kAnApanA Adi dekhakara buddhimAnako niraparAdha trasa jantuoM kI saMkalpI hiMsA chor3a denI cAhie | ||5|| sthUla vizeSaNako spaSTa karate haiM -- sthUla rita hiMsA, sthUla jhUTha, sthUla corI Adike Azraya honese tathA sthUla buddhivAle mithyAdRSTiyoM kI dRSTimeM bhI hiMsA, jhUTha Adi ke rUpameM prasiddha honese hiMsA Adiko sthUla kahA hai ||6|| vizeSArtha -- sthUlakA artha hotA hai moTA / yaha sUkSmakA ulaTA hai| hiMsA Adiko sthUla kahane ke do hetu diye haiM / prathama, calate-phirate dikhAI dete prANIkI hiMsA sthUla hiMsA hai kyoMki jisakI hiMsA kI gayI vaha sthUla hai, sUkSma nahIM hai / isI taraha sthUla jhUTha vagairaha bhI smjhnaa| dUsare, aisI hiMsA vagairahako sAdhAraNa loga bhI hiMsA, jhUTha Adi kahate haiM / ataH use sthUla kahA hai / sArAMza yaha hai ki jise Ama loga bhI hiMsA, jhUTha, corI, aura parigraha kahate haiM unakA tyAga aNuvratI karatA hai ||6|| durAcAra aba ahiMsANuvratA lakSaNa kahate haiM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturthaM adhyAya ) zAntAdyaSTakaSAyasya saMkalpairnavabhistrasAn / ahiMsato dayArdrasya syArdAhaMsetyeNuvratam ||7|| 3 6 saMkalpairuttarasUtradvayanirdiSTai hasAbhisandhibhiH / navabhiH manovAkkAyaiH pRthakkaraNakAraNAnumananairityarthaH / atra karaNagrahaNaM kartuH svAtaMtryapratipattyarthaM kAraNAzrayaNaM paraprayogApekSaM, anumananopAdAnaM prayojakasya mAnasapariNAmapradarzanArtham / tathAhi - manasA trasahiMsAM svayaM na karomi, trasAn hinasmIti manaH saMkalpaM na karomItyarthaH / tathA manasA sahisAmanyaM na kArayAmi, trasAn hiMsaya hiMsayeti manasA abhyaprayojako na bhavAmItyarthaH / atra hiMsayeti hantyarthAcceti hinastezcurAdipAThANijantasya rUpam / tathA'nyaM trasahiMsAM kurvantaM manasA nAnumanye sundaramanena kriyata iti manaH saMkalpaM na karomi ityarthaH / evaM vAcA svayaM trasahiMsA na karomi, sAn hinasmoti svayaM vAcaM noccArayAmItyarthaH / tathA vAcA trasahiMsAM na kArayAmi, 'trasAn hiMsaya hiMsayeti vAcaM noccArayAmItyarthaH / [ tathA'nyaM trasahiMsAM kurvantaM vAcA nAnumanye 'sAdhu kriyate tvayA' iti vAcaM noccArayAmItyarthaH ] tathA kAyena sahisAM svayaM na karomi trasahiMsane dRSTimuSTisandhAne svayaM kAyavyApAraM na karomotyarthaH / tathA kAyena sahisAM na kArayAmi trasahiMsane hastAdisaMjJayA kAyena paraM na prerayAmItyarthaH / 12 tathA sahisAM kurvantamanyaM kAyena nAnumanye, trasahisane pravartamAnamanyaM nakhacchoTikAdinA nAbhinandAmItyarthaH / yatsvAmI , 'saMkalpAtkRta kAritamananAdyogatrayasya carasattvAn / na hinasti yattadAhuH sthUlabadhAdviramaNaM nipuNAH / / ' [ ratna. zrA. 53 ] // 7 // AdikI ATha kaSAyoMke - anantAnubandhI tathA apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna-mAyAlobha ke - zAnta honepara jo dayAlu nau saMkalpoMse trasa jIvoMkI hiMsA nahIM karatA, usake aNuvrata hotA hai // 7 // 153 vizeSArtha - anantAnubandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayameM jIvake pariNAma hiMsA Adi se nivRtta nahIM hote / jaba ye donoM prakArakI kaSAe~ zAnta rahatI haiM arthAt inakA kSayopazama ho jAtA hai taba jIva ke pariNAmoMmeM saccI dayAlutAkA bhAva AtA hai aura vaha mana-vacana-kAya aura kRta-kAritA - anumodanArUpa nau saMkalpoMke dvArA doindriya, teindriya, cauindriya aura paMcendriya jIvoMke dravya prANa aura bhAva prANoMkA ghAta na karanekA niyama letA hai / yadyapi gRhasthAzrama meM rahaneke kAraNa prayojanavaza use kadAcit sthAvara jIvoMke ghAta meM pravRtti karanI par3atI hai phira bhI usakA hRdaya dayAse bhogA hotA hai / isIko ahiMsANuvrata kahate haiM / AcArya samantabhadrake ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM bhI ahiMsANuvrata kA yahI lakSaNa kiyA hai| nau saMkalpoM ko Age kaheMge phira bhI yahA~ unheM spaSTa kara denA anucita na hogA / kRta kartAkI svatantratAkA bodha karAtA hai | kAritakA artha hai dUsare se karAnA / aura anumata prayojaka ke manake bhAva batalAtA hai / yathA - maiM svayaM trasahiMsA nahIM karatA hU~ arthAt 'soMko mArU~' isa prakArakA manameM saMkalpa nahIM karatA hU~ | tathA manase anyase trasahiMsA nahIM karAtA hU~, arthAt soMko mAro mAro, isa prakAra manase anyakA prayojaka nahIM hotA hU~ | tathA trasahiMsA karanevAle anya vyaktikI manase anumodanA nahIM karatA hU~, arthAt yaha sundara kArya karatA hai isa prakArakA manameM saMkalpa nahIM karatA hU~ / isI prakAra vacanase svayaM trasahiMsA nahIM karatA 1. 'tasaghAdaM jo Na karadi maNavayakAyehi Naiva kArayadi / kuvvaMtaM piNa icchadi paDhamavayaM jAyade tassa // ' - kArtikeyAnu. 332 gA. / sA.-20 9 15 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dharmAmRta ( sAgAra) etadeva padyadvayena saMgRhNannAha imaM satvaM hinasmIti hindhi hindhyeSa sAdhvimam / hinastIti vaidhaM nAbhisandadhyAnmanasA girA // 8 // varteta na jIvavadhe karAdinA dRSTimuSTisandhAne / na ca vartayetparaM tatpare nakhacchoTikAvi na ca racayet // 9 // ima-purovatinaM, hindhi hindhi-mAraya mAraya / nAbhisandadhyAt-na saMkalpayet // 8 // dRSTItyAdi / uktaM ca _ 'gRhakAryANi sarvANi dRSTipUtAni kArayet / ' api ca 'AsanaM zayanaM yAnaM mArgamanyatra tAdRzam / adRSTaM tanna seveta yathAkAlaM bhajannapi // ' [ so, upA. 321-322] tatpare-jIvabandhe svayameva pravartamAne puMsi // 9 // hU~, arthAt maiM trasoMko mAratA hU~ isa prakArakA vacana svayaM nahIM boltaa| tathA vacanase trasahiMsA nahIM karAtA hU~ arthAt trasoMko mAro-mAro isa prakArake vacana nahIM bolatA huuN| trasahiMsA karanevAle dUsare vyaktikI vacanase anumodanA nahIM karatA huuN| arthAt tuma acchA karate ho, aise vacana nahIM bolatA huuN| tathA kAyase svayaM trasahiMsA nahIM karatA, athot trasako mArane meM svayaM zArIrika vyApAra nahIM krtaa| kAyase trasahiMsA nahIM karAtA. arthAta trasoM ko mArane meM hAtha Adike saMketase dUsareko prerita nahIM karatA / trasahiMsA karanevAlekI kAyase anumodanA nahIM karatA arthAt trasahiMsA karanevAlekA nakha, cUMTI Adise abhinandana nahIM karatA huuN| yaha nau saMkalpoMse hiMsAkA tyAga hai // 7 // ukta nau saMkalpoMko do zlokoMse kahate haiM maiM isa prANIko mAratA hU~, tuma isa prANIko mAro-mAro, yaha puruSa isa prANIko acchA mAratA hai, isa prakArase manake dvArA aura vacanake dvArA gharase nivRtta zrAvakako hiMsAkA saMkalpa nahIM karanA caahie| tathA dRSTi aura muSTikA jisameM saMyojana kiyA jAtA hai aise trasa jIvoMke ghAtameM hastAdikake dvArA svayaM pravRtti na kare aura na dUsaroMko pravRtta kre| tathA svayaM hI jIvavadha karanevAle puruSameM nAkhUnoMse cUMTI AdikA prayoga na kare / / 8-9 / / __vizeSArtha-isa prakArake nau saMkalpoMse gRhatyAgI zrAvaka trasahiMsAkA tyAga karatA hai| yahA~ jIvavadhako dRSTi aura muSTikA sandhAnavAlA kahA hai| dRSTi to A~khako kahate haiM yaha jJAna kriyAkA upalakSaNa hai aura hAthako a~guliyoMke bandha vizeSako muSTi kahate haiM yaha grahaNa Adi karane kA upalakSaNa hai / jo batalAtA hai ki pustaka, Asana Adi upakaraNoMko dekha-bhAla karake hI grahaNa karanA caahie| somadeva sUrine kahA hai-gharake saba kAma dekhabhAlakara karanA cAhie / Asana, zayyA, mArga, anna tathA anya bhI jo vastu ho, samayapara usakA upayoga karate samaya binA dekhe upayoga nahIM karanA cAhie // 8-9 / / 1. smImaM hi-A. / 2. vadannAbhi -mu.| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) evaM tyaktagRhasyopAsakasyAhiMsANuvrata vidhAnamupadizyedAnIM gRhavartanastadvidhAnamatidizannAhaityanArambhajAM jahyAdvisAmArambhajAM prati / vyartha sthAvara hisAvadyatanAsAvaheda gRhI // 10 // iti - anena tyaktagRhopAsakopadiSTena prakAreNa / anArambhajAM - amuM jantuM mAMsAdyathitvena hanmIti saMkalpaprabhavAm / dvividhA hiMsA ArambhajA anArambhajA ca / tatra tyaktagRho dvayImapi jahAti / gRhI tu niyama/danArambhajAmeva tyajati, ArambhajAyAstena tyaktumazakyatvAt / uktaM ca 6 'hiMsA dvedhA proktArambhamanArambhabhedato dakSaiH / gRhavAsato nivRtta dvedhApi trAyate tAM ca // gRhavAsasevanarato mandakaSAyaH pravartitArambhaH / 159 ArambhajAM sa hiMsAM zaknoti na rakSituM niyatam // ' [ amizrA. 6 / 6-7 ] jahyAt -- yogatrayasya karaNakAraNAbhyAM tyajecchaktyA / tadanumatyApi tyajato na doSaH kiM tahi guNa eva bhavet / yatanAM -- samitiparatAm // 10 // 12 atha sthAvaravadhAdapi nivRttimupapAdayatiyanmuktyaGgamahasaiva tanmumukSurupAsakaH / ekAkSavadhamapyujjhedyaH syAnnAvajyaMbhogakRt // 11 // mumukSuH - bubhukSornAsti niyama iti bhAvaH / ujjhet / uktaM ca-'je tasakAyA jIvA puvvuddiTThA Na hiMsidavvA te / eiMdiyA viNikkAraNeNa paDhamaM vayaM thUlaM // [ vasu. zrI. 209 ] 18 avarNya bhogakRt - avarjyAnAM varjayitumazakyAnAM, AvarjyAnAM vA arjanIyAnAM sevyArthAnAM kAraNaM yo na syAt / taduktam isa prakAra gRhatyAgI zrAvakake ahiMsANuvratakA kathana karake aba ghara meM rahanevAle zrAvaka ahiMsANuvrata kA kathana karate haiM 'gRhatyAgI zrAvaka ke lie batalAye gaye vidhi ke anusAra hI gharameM rahanevAle zrAvakako uThane-baiThane Adi meM honevAlI hiMsAko chor3anA cAhie / binA prayojanake ekendriyaghAtakI taraha kRSi Adi Arambha meM honevAlI hiMsA ke prati sAvadhAnatA barate ||10|| vizeSArtha- - ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM bhI nau saMkalpoMse trasahiMsA ke tyAgako ahiMsA kahA hai / kintu vahA~ usako do bhAgoM meM nahIM vibhAjita kiyA / kintu AcArya amitagatine hiMsA ke do bheda kiye haiM-ArambhI aura anArambhI / jo zrAvaka gRhavAsa se nivRtta ho jAtA hai vaha donoM prakArakI hiMsAko bacAtA hai / kintu jo gRhasthAzramameM rahatA hai, Arambha karatA hai vaha ArambhI hiMsAko nahIM chor3a sktaa| phira bhI usameM sAvadhAnI rakhatA hai / jaise vaha vyartha ekendriya jIvoMkI hiMsA nahIM karatA, vaise hI ArambhameM bhI karatA hai // 10 // aba sthAvara jIvoMkI bhI hiMsA na karanekA upadeza dete haiM yataH dravyahiMsA aura bhAvahiMsA se viratirUpa ahiMsA hI mokSakA kAraNa hai, isalie jo zrAvaka mokSa kI prAptikA icchuka hai use aise ekendriya jIvoMkI hiMsA bhI chor3anI cAhie jo aise sevanIya padArthoMke kAraNa hotI hai jinako chor3anA zakya nahIM hai // 11 // 15 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dharmAmRta ( sAgAra ) 'stokaikendriyaghAtAdgRhiNAM sampannayogyaviSayANAm / zeSasthAvaramAraNaviramaNamapi bhavati karaNIyam // ' [ puruSArtha. 77] api ca 'bhUpayaHpavanAgnInAM tRNAdInAM ca hiMsanam / yAvatprayojanaM svasya tAvat kuryAdajantujit / / ' [ so. upA. 347 ] // 11 // atha sAMkalpikavadhavarjanaM niyamayati gRhavAso vinArambhAnna cArambho vinA vadhAt / tyAjyaH sa yatnAttanmukhyo dustyajastvAnuSaGgikaH // 12 // mukhyaH-sAGkalpika, ityarthaH / AnuSaGgika:-kRSyAdyanuSaGge jAtaH // 12 // prayatnaheyAM hiMsAmupadizati duHkhamutpadyate jantomanaH sNklishyte'syte| tatparyAyazca yasyAM sA hiMsA heyA prayatnataH // 13 // duHkha-zarIraklezaH / jantoH-svajIvasya parajIvasya vA / asyate--vinAzyate // 13 // vizeSArtha-ekendriya jIvoMke pA~ca prakAra haiM-pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika / ina pA~coMke binA gRhasthAzrama nahIM cltaa| makAna Adi banavAneke lie miTTI, jamIna khodanI par3atI hai, jala, vAyu, agnikA upayoga karanA hI par3atA hai| yahI sthiti vanaspatikI bhI hai| phira bhI inakA anAvazyaka upayoga nahIM kiyA jAtA / prAyaH sabhI zAstrakAroMne trasahiMsAke tyAgI zrAvakako anAvazyaka ekendriya ghAtase bacanekI hI preraNA kI hai aura use bhI aNuvratakA aMga mAnA hai / / 11 / / saMkalpI hiMsAke tyAgakA upadeza dete haiM gRhasthAzrama Arambhake-kRSi Adi jIvikAke binA sambhava nahIM hai aura Arambha hiMsAke binA nahIM hotaa| isalie jo mukhya saMkalpI hiMsA hai use sAvadhAnatApUrvaka chor3anA caahie| aura kRSi Adi karmameM honevAlI hiMsAkA chor3anA to azakya hai / / 12 / / vizeSArtha-hiMsAke do rUpa haiM-mukhya aura AnaSaMgika / jo hiMsA jAna-bUjhakara hiMsAke lie hI kI jAtI hai vaha mukhya hiMsA hai| jaise maiM isa prANIko mAMsa Adike lie mAratA huuN| aura jo hiMsA jAna-bUjhakara nahIM kI jAtI kintu sAvadhAnI rakhate hue bhI ho jAtI hai vaha AnuSaMgika hai / jo gharameM rahatA hai use apanI jIvikAke lie koI Arambha karanA hI par3atA hai kintu Arambha hiMsAmUlaka nahIM honA caahie| phira bhI usameM hiMsA ho jAtI hai| aisI hiMsAse bacanA gRhastha ke lie sambhava nahIM hai / / 12 / / hiMsAko kyoM chor3anA cAhie, yaha batAte haiM jisa hiMsAmeM jIvako duHkha utpanna hotA hai, usake manameM saMkleza hotA hai, aura usakI vartamAna paryAya chUTa jAtI hai usa hiMsAko pUre prayatnase chor3anA cAhie // 13 // vizeSArtha--kisI bhI prANIko jaba mArA jAtA hai to use zArIrika kaSTa honeke sAtha mAnasika kleza bhI hotA hai| isake sAtha hI usakI jIvanalIlA bhI samApta ho jAtI hai, aisI hiMsAse kauna nahIM bacanA caahegaa| kisIkI jAna le lenA bahuta hI krUra kArya hai // 13 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 157 athAhiMsANuvratArAdhanopadezArthamuttaraprabandhaH / tatra tAvat prayoktAramAzrityedamucyate santoSapoSato yaH syAdalpArambhaparigrahaH / bhAvazuddhokasargo'sAvahisANuvrataM bhajet // 14 // bhAvazuddhayekasarga:-manaHzuddhAvekAnaH / yallokaH-- 'satyapUtaM vadedvAkyaM vastrapUtaM jalaM pivet / dRSTipUtaM nyasetpAdaM manaHpUtaM samAcaret // ' [ manusmR. 6 / 46 ] 'vratAni sAticArANi sukRtAya bhavanti n| atIcArAstato heyAH paJca paJca vrate vrate // [ ] // 14 // ityaGgIkRtya bandhAdyatIcArapaJcakaM muJcan vAgguptyAdibhAvanApaJcakenAhiMsANuvratamupayuJjItetyu- 9 padizati 'muJcan bandhaM vadhacchedAvatibhArodhiropaNam / bhuktirodhaM ca durbhAvAdbhAvanAbhistadAvizet // 15 // ahiMsANuvratakI ArAdhanAkA upadeza dene ke lie AgekA kathana karate hue sabase prathama yaha batalAte haiM ki ahiMsANuvratakA pAlaka kauna ho sakatA hai ___ jo santoSase puSTa honeke kAraNa thor3A Arambha aura thor3A parigrahavAlA hai tathA manakI zuddhikI ora dhyAna rakhatA hai vaha ahiMsANavrata kA pAlana kara sakatA hai||14|| vizeSArtha-Arambha aura parigraha hiMsAkI khAna hai| inakI bahutAyatameM hiMsAkI bhI bahutAyana hotI hai aura inake kama honese hiMsAmeM bhI kamI hotI hai| kintu vaha alpaArambha aura alpaparigraha santoSajanya hone cAhie abhAvajanya nhiiN| duniyA meM vizeSatayA bhAratameM garIbIse pIr3ita jana aise bhI haiM jinake pAsa na koI Arambha hai aura na parigraha / kintu isase ve mahAn duHkhI rahate haiN| unakI bAta nahIM hai| aise meM bhI jo santuSTa rahate haiM yA santoSake kAraNa Arambha aura parigraha ghaTA lete haiM ve ahiMsANuvrata pAlaneke yogya hote haiN| isake sAtha hI mAnasika zuddhi kI ora satata dhyAna rahanA jarUrI hai kyoMki mAnasika azuddhikA nAma hI bhAvahiMsA hai aura jaina dharma meM bhAva hiMsAkA nAma hI hiMsA hai| bhAvahiMsAse sambaddha honese dravyahiMsAko bhI hiMsA kahA jAtA hai| ataH ahiMsANuvratakA pAlana karanA ho to manakI zuddhikI orase sadA sAvadhAna rahanA caahie| manusmRti meM bhI kahA hai-'satyase pavitra vacana bolanA caahie| vastrase chAnA jala pInA caahie| dRSTise AgekI pRthvIko dekhakara paira rakhanA cAhie aura zuddha manase kArya karanA cAhie' // 14 // ___ Age upadeza dete haiM ki pA~ca aticAroMko dUra karate hue pA~ca bhAvanAoMse ahiMsANuvratako saMyukta kare khoTe pariNAmoMse bandha, vadha, cheda, atibhAra lAdanA aura bhuktirodhako chor3anevAle vrata-pratimAke dhArIko bhAvanAoMse ahiMsANuvratako bar3hAnA cAhie / / 15 / / 1. 'bandhavadhacchedAtibhArAropaNAnnapAnanirodhAH / - tattvArthasUtra 7 / 25 / ratnakaraNDa zrA., 54 zlo. / puruSArtha si. 183 shlo.| 2. raadiro-mu.| 3. 'vAGmanoguptoryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni paJca ||'-t. sU. 7 / 4 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dharmAmRta ( sAgAra) bandha-rajjvAdinA gomanuSyAdInAM niyantraNam / sa ca putrAdInAmapi vinayagrahaNArtha vidhIyate / ato durbhAvAdityuktam / durbhAvaM-duSpariNAmaM prabalakaSAyodayalakSaNamAzritya kriyamANo yo bandhastaM varjayannityarthaH / 3 atrAyaM vidhiH-bandho dvipadAnAM catuSpadAnAM vA syAt / so'pi sArthako vA'narthako vaa| tatrAnarthakastAvacchrAvakasya kartuM na yujyte| sArthaka: punarasI dvadhA-sApekSo nirapekSazca / tatra sApekSo yo dAmagranthinA zithilena catuSpadAnAM vidhIyate / yazca pradIpanAdiSu mocayituM chettuM vA zakyate / nirapekSo yannizcalamatyarthamamI 6 badhyante / dvipadAnAM tu dAsadAsIcorazaThAdipramattaputrAdInAM yadi bandho vidhIyate tadA savikramaNA evAmI bandhanIyA rakSaNIyAzca yathAgnibhayAdiSu na vinazyanti / yadvA dvipadacatuSpadAH zrAvakeNa ta eva saMgrAhyA ye'baddhA eva tiSThantIti prathamo'ticAraH / vadhaM-daNDakazAdhabhighAtam / so'pi durbhAvAdvidhIyamAno bandhavadatIcAraH / 9 yadi punaH ko'pi na karoti vinayaM tadA taM marmANi muktvA latayA davarakeNa vA sakRd dvirvA tADayediti dvitiiyH| chedaH-karNanAsikAdonAmavayavAnAmapanayanam / so'pi durbhAvAtkriyamANo'ticAro nirdayaM hastAdInAM cheda ityrthH| svAsthyApekSayA tu gaNDavaNAdicchedanadahanAdikaM sasAntvanaM kurvato'pi nAticAraH syAditi 12 tRtIyaH / atibhArAdiropaNaM-nyAyyabhArAdatiriktasya voDhumazakyabhArasyAdhiropaNaM vRSabhAdInAM pRSThaskandhAdau vahanAyAdhirohaNam / tadapi durbhAvAt krodhAllobhAvA kriyamANamatIcAraH / atrApyaM vidhi:-zrAvakeNa tAvad dvipadAdivAhanena jIvikA prAgeva moktavyeti eSaH zreSThaH pkssH| athAnyo'sau na syAttadA dvipado yAvantaM 15 bhAraM svayamutkSipatyavatArayati ca tAvantameva bAhyate mocyate cocitavelAyAm / catuSpadasya tu yathocitabhAraH vizeSArtha-ahiMsANuvratake pA~ca atIcAra kahe haiM-rassI Adise gAya, manuSya Adike bA~dhaneko bandha kahate haiN| putra Adiko bhI vinIta banAneke lie mAtA-pitA bA~dhate haiN| isalie 'durbhAva yA khoTe pariNAmase' kahA hai| ataH prabala kaSAyake udayarUpa durbhAva yA duSpariNAmase jo bandha kiyA jAtA hai use chor3anA caahie| isakI vidhi isa prakAra haibandha yA to dopAyoMkA hotA hai yA caupAyoMkA hotA hai| vaha bhI saprayojana yA niSprayojana hotA hai| unameM se niSprayojana bandha to zrAvakako nahIM karanA caahie| saprayojana bandhake bhI do bheda haiM-sApekSa aura nirapekSa / DhIlI gA~Tha lagAkara caupAyoMkA jo bandha kiyA jAtA hai, jise Aga vagairaha laganepara saralatAse kholA yA tor3A jA sake vaha sApekSa hai| aura jo dRr3hatAse bA~dhA jAtA hai ki ve garadana taka na hilA sake, vaha nirapekSa bandha hai / dAsI, dAsa, cora, vyabhicArI, pAgala Adi dopAyoMko jaba bA~dhA jAye to inheM isa taraha bA~dhanA cAhie ki agni AdikA bhaya upasthita honepara ve jalakara mara na jaayeN| athavA zrAvakako aise hI dopAye aura caupAye rakhane cAhie jinheM bA~dhanekI AvazyakatA na ho| yaha pahale aticArakA kathana huaa| daNDa yA kor3e vagairahase pITaneko vadha kahate haiN| vaha bhI yadi durbhAvase kiyA jAye to bandhakI taraha atIcAra hotA hai| yadi koI avajJA karatA hai to usake marma sthAnoMko chor3akara halakese eka yA do bAra tAr3anA karanA caahie| yaha dUsare atIcArakA kathana huaa| nAka-kAna Adi avayavoMke kATaneko cheda kahate haiN| vaha bhI durbhAvase karanepara atIcAra hai / svAsthyake lie phor3e vagairaha ko cIranA yA hAtha-paira kATanA atIcAra nahIM hai| nirdayatApUrvaka hAtha AdikA kATanA atIcAra hai| yaha tIsare atIcArakA kathana huaa| jitanA bojhA ucita ho usase adhika, jise DhonA zakya na ho, itanA bojhA lAdanA atibhArAropaNa nAmaka atIcAra hai| vaha bhI durbhAvase athavA krodha yA lobhase karanepara atIcAra hai / isakI bhI vidhi isa prakAra hai-zrAvaka ko dopAyoM yA caupAyoMkI savArIse AjIvikA karanA chor3a hI denA cAhie yaha uttama pakSa hai| yadi yaha sambhava na ho to Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya (caturtha adhyAya ) 159 kizcidUnaH kriyte| halazakaTAdiSu punarucitavelAyAmaso mucyata iti caturthaH / bhuktirodha-annapAnAdiniSedham / so'pi durbhAvAd bndhvdtiicaarH| tIkSNakSudhApIDitaH prANI mriyate ityanAdinirodho na kasyApi krtvyH| aparAdhakAriNi ca vAcaiva vadedadya te na dAsyate bhojanAdikamiti / svabhojanavelAyAM tu niyamata 3 evAnyAn vidhRtAn bhojayitvA svayaM bhunyjiitaanytropvaascikitsyvyaadhitebhyH| zAntinimittaM copavAsAdyapi kArayediti paJcamaH // kiMbahunA mUlaguNasyAhiMsAlakSaNasyAticAro na bhavati tathA yatanayA vartitavyam // 15 // atha vyAkhyAtamevArtha mugdhadhiyAM sukhasmRtyartha kiJcidupasaMgRhNanAha gavAyai naiSThiko vRtti tyajedvandhAdinA vinaa| bhogyAn vA tAnupeyAttaM yojayedvA na nirdayam // 16 / / naiSThikaH, pAkSikasya tu nAsti niyamaH / eSaH prazasyatamaH pkssH| bhogyAn-vAhadohAdAvupayoktuM 9 zakyAn / upeyAt-parigRhNIyAt / eSa madhyamaH / yojayet-svayamanyena vA, eSAdhamaH / atrAha kazcitnana hiMsaiva zrAvakeNa pratyAkhyAtA na bandhAdayaH / tatastatkaraNe'pi na doSo hiMsAviraterakhaNDitatvAt / atha bandhAdayo'pi pratyAkhyAtAstadA tatkaraNe vratabhaGga eva viratikhaNDanAt / kiJca, bandhAdInAM pratyAkhyeyatve vrateyattA vizIryeta prativratamaticAravatAnAmAdhikyAditi / evaM ca na bandhAdInAmaticArateti / atrocyatesatyaM hisaiva pratyAkhyAtA na bndhaadyH| kevalaM tatpratyAkhyAne'rthataste'pi pratyAkhyAtA draSTavyA hiMsopAyatvAteSAm / na ca bandhAdikaraNe'pi vratabhaGgaH kintvatIcAra eva / dvividhaM hi vratamantarvRttyA bahirvattyA c| tatra mArayAmIti vikalpAbhAvena yadA kopAdyAvezAt paraprANaprahANamavigaNayan bandhAdI pravartate na ca hiMsA bhavati AdamI jitanA bhAra svayaM uThA sake aura utAra sake utanA hI bhAra usase uThavAnA cAhie vaha bhI ucita smymeN| caupAyoM para lAde jAnevAle yathAyogya bhArameM bhI kucha kamI karanA cAhie / gAr3I, hala vagairaha meM bhI ucita samaya taka kAma leneke bAda use ArAma denA caahie| yaha cauthA atIcAra huaa| durbhAvase khAnA-pInA na denA pA~cavA~ atIcAra hai| ataH ahiMsANuvratameM atIcAra na lage isa prakArakA prayatna karanA cAhie / isake sivAya ahiMsAvratakI bhAvanAoMse vratako sthira rakhanA caahie| ve bhAvanA bhI pA~ca hai-vacana gupti, manogupti, IryAsamiti, AdAna nikSepaNa samiti aura Alokita pAna bhojana / ahiMsAvratake pAlakako vacana aura manako vazameM rakhanA cAhie kyoMki inake dvArA hiMsAkI sambhAvanA rahatI hai / isI prakAra dekha bhAlakara calanA cAhie aura dekha bhAla kara hI pratyeka vastuko grahaNa karanA aura rakhanA caahie| tathA dekha bhAla kara dinameM hI bhojana karanA cAhie // 15 // __Age manda buddhiyoMko saralatAse smaraNa karAneke lie ukta arthakA vizeSa kathana karate haiM ___naiSThika zrAvaka gAya, baila Adi jAnavaroMke dvArA AjIvikA karanA chodd'e| athavA dUhane aura bojhA Dhoneke lie samartha una pazuoMko binA bA~dhe hue rakhe / athavA bA~dhe to nirdayatA pUrvaka na bA~dhe // 16 // vizeSArtha-naiSThika zrAvaka gAya, bhaiMse, ghor3e Adi pazuoMse AjIvikA na kare arthAt gAya, bhaiMsa rakhakara dUdha Adi na bece aura na baila gAr3I yA ghor3A tA~gA rakhakara usase AjIvikA kre| yaha uttama pakSa hai| pAkSika zrAvakake lie yaha niyama nahIM hai| yadi naiSThika apane bhoganeke lie gAya bhaiMsa rakhe yA apane Ane-jAne Adike lie bailagAr3I Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 160 dharmAmRta ( sAgAra ) tadA nirdayatA viratyanapekSatayA pravRttatvenAntavRttyA vratasya bhaGgo, hiMsAyA abhAvAcca bahirvRttyA pAlanamiti dezasya bhaJjanAddezasyaiva pAlanAdatIcAravyapadezaH pravartate / taduktam 'na mArayAmIti kRtavratasya vinaiva mRtyu ka ihAticAraH / nigadyate yaH kupito vadhAdIn karotyasau syAnniyame'napekSaH / / mRtyorabhAvAnniyamo'sti tasya kopAyAhInatayA tu bhagnaH / dezasya bhaGgAdanupAlanAcca pUjyA atIcAramudAharanti // ' [ yaccoktaM vrateyattA vizIryeteti tadayuktaM, vizuddhAhiMsAsadbhAve hi bandhanAdInAmabhAva eva / tataH sthitametat bandhAdayo'ticArA eveti // 16 // yA ghor3A vagairaha rakhe to unheM bA~dhakara na rkhe| yaha madhyama pakSa hai| yadi bA~dhakara rakhanA par3e to nirdayatA pUrvaka na baaNdhe| yaha jaghanya pakSa hai| AcArya amitagatine kahA haiaticAra sahita vratoMkA pAlana puNyake lie nahIM hotaa| kyA lokameM kahIM bhI mala sahita dhAnyako upajate hue dekhA hai| zaMkA-yahA~ koI kahatA hai ki zrAvakane to hiMsAkA hI tyAga kiyA hai, bandhAdikA tyAga nahIM kiyaa| ataH vadha bandha Adi karane para bhI koI doSa nahIM hai kyoMki hiMsAkA tyAga usase khaNDita nahIM hotaa| yadi kahoge ki zrAvakane hiMsAke sAtha vadha AdikA bhI tyAga kiyA hai taba to badha bandha Adi karane para vratakA hI bhaMga huA kahA jAyegA kyoMki jo vrata usane liyA thA use tor3a diyaa| dUsare yadi hiMsAke sAtha badha Adi bhI tyAjya haiM to phira vratoMkA koI parimANa nahIM rahegA, kyoMki pratyeka vratake aticAroMkA bhI vrata lenese vratoMkI saMkhyA bar3ha jaayegii| aura aisA hone para bandha Adi atIcAra nahIM khlaayeNge| - samAdhAna-zaMkAkArakA yaha kathana satya hai ki usane hiMsAkA hI tyAga kiyA hai, bandha AdikA tyAga nahIM kiyaa| phira bhI hiMsAkA tyAga karane para vAstavameM bandha AdikA bhI tyAga samajhanA cAhie; kyoMki ve saba hiMsAke kAraNa haiN| kintu bandha Adi karane para vratakA bhaMga nahIM hotA, kevala atIcAra lagatA hai| isakA khulAsA isa prakAra hai--vratake do prakAra hote haiM-Antarika aura bAhya / 'maiM mArU~' isa vikalpakA abhAva honese jaba krodha Adike AvezameM Akara dUsare ke prANoMko kaSTa pahu~cane kI upekSA karake bandha Adi karatA hai taba hiMsA to nahIM karatA kintu nirdayatAse virata hone kI apekSA na karake pravRtti karatA hai ataH Antarika dRSTise to vratakA bhaMga hotA hai aura hiMsA na honese bAhya rUpase vratakA pAlana bhI hotA hai| isa prakAra ekadezakA bhaMga aura eka dezakA pAlana honese atIcAra kahA jAtA hai / kahA hai-"maiM nahIM mArU~gA" isa prakArakA jisane vrata liyA hai vaha binA jAna liye kruddha hokara jo vadha Adi karatA hai vaha atIcAra kahA jAtA hai| cUMki prANIkI mRtyu nahIM karatA isalie usakA vrata surakSita hai| kintu kruddha hokara dayAhIna huA isalie vratakA bhaMga bhI huaa| isalie eka dezakA bhaMga aura eka dezakI rakSA honese pUjya AcArya atIcAra kahate haiM / tathA zaMkAkArane jo yaha Apatti kI thI ki yadi vadha Adi atIcAroMko bhI vratameM liyA jAyegA to vratoMkA parimANa nahIM rahegA, yaha kahanA bhI ucita nahIM hai kyoMki jahA~ vizuddha arhisA hotI vahA~ vadha-bandha Adi nahIM hote / ataH yaha sthita huA ki bandha Adi atIcAra hI haiM / / 16 / / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( catuthaM adhyAya ) na hanmIti vrataM krudhyannirdayatvAnna pAti na / bhaktyanan dezabhaGgatrANAttvaticaratyadhIH // 17 // aghnan - prANairaviyojayan / dezabhaGgatrANAt - bhaGgazva trANaM ca bhaGgatrANaM, dezasyAntarbahirvRttyubhayarUpavrataikadezasya bhaGgatrANamantarvRttyA bhaJjanaM bahirvRttyA ca pAlanaM tataH / adhI: --ajJo asamIkSyakArItyarthaH // 17 // atha aticaratIti padArthamabhivyaktuM 'bhuktirodhaM ca' ityatra ca zabdena samuccitaM cAticArajAtaM vaktumAha sApekSasya vrate hi syAdatavicAroM'zabhaJjanam / mantratantraprayogAdyAH pare'pyahyAstathA'tyayAH ||18|| sApekSasya - pratipannamahiMsAdivrataM na bhanajmItyapekSamANasya / pare'pi zAstrAntaranirdiSTAH / tathAtena vratApekSApUrvaka dezabhaJjanalakSaNena prakAreNa // 18 // atha mantrAdikRtabandhAdInAmaticAratvasamarthanapurassaramaticAraparihAre yatnaM kArayannAhamantrAdinA'pi bandhAdiH kRto rajjvAdivanmalaH / tattathA yatanIyaM syAnna yathA malinaM vratam ||19|| 15 mala: -- yathoditazuddhipratibandhatvAdahiMsANuvrate'ticAraH syAttadekadezabhaJjakatvAvizeSAt / yatanIyaM - maitryAdibhAvanAlakSaNayA pramAdaparihArapUrvakaceSTArUpayA ca yatanayA vartitavyam / syAdityAdi, anyathA vratanaiSphalyaprasaGgAt / taduktam etadeva saMgRhNannAha - isI bAta ko Age kahate haiM krodha karanevAlA ajJAnI vratI puruSa 'maiM jIvoMko nahIM mArUMgA' isa vratako nirdaya honeke kAraNa pAlatA nahIM hai tathA usa prANIkI jAna nahIM letA isalie tor3atA bhI nahIM hai / kintu ekadezakA bhaMga aura ekadezakA pAlana karane se vratameM aticAra lagAtA hai ||17|| 161 Age aticArakA lakSaNa kahate hue pandrahaveM zloka meM Aye 'bhukti rodhaM ca' ca zabdase sUcita anya aticAroMko kahate haiM 'maiM svIkAra kiye hue ahiMsA vratako nahIM tor3atA hU~' isa prakAra vratakI apekSA karanevAlA vratI puruSa jaba antarvRtti yA bAhyavRttise vratake ekadezakA bhaMga karatA hai to use aticAra kahate haiM / isI lakSaNa ke anusAra mantra-tantra ke prayoga Adi tathA anya zAstroM meM kahe gaye aticAra bhI samajha lenA cAhie || 18|| vizeSArtha - jo akSaroMkA samUha iSTa kAryake sAdhane meM samartha hotA hai aura pATha karanese siddha ho jAtA hai use mantra kahate haiM / aura siddha auSadhi Adi kriyAko tantra kahate haiM / mantra-tantra ke dvArA kisIkI gatikA yA matikA stambhana karanA yA uccATana Adi karanA bhI ukta rIti se aticArakI koTi meM AtA hai ||18|| Age mantra Adike dvArA kiye gaye bandha Adi bhI aticAra haiM, isa bAtakA samarthana karate hue aticAroMko dUra karane meM prayatna karanekI preraNA karate haiM - mantra Adike dvArA bhI kiyA gayA bandha Adi rassI vagairaha se kiye gaye bandha AdikI taraha hI aticAra hai / isalie isa prakArakA prayatna karanA cAhie ki jisase vrata malina na ho // 19 // sA.-21 12 18 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dharmAmRta ( sAgAra) 'vratAni puNyAya bhavanti jantorna sAticArANi niSevitAni / sasyAni ki kvApi phalanti loke malopalIDhAni kadAcanApi / ' [ami. zrA. 71] // 15 // athAhiMsANuvratasvIkAravidhimAha hisya-hiMsaka-hiMsAtatphalAnyAlocya tattvataH / hiMsAM tathojjhenna yathA pratijJAbhaGgamApnuyAt // 20 // tathA-tena svazaktyanusAralakSaNena prakAreNa // 20 // atha hiMsakAdIllakSayati pramatto hiMsako hiMsyA dravyabhAvasvabhAvakAH / prANAstadvicchidA hiMsA tatphalaM pApasaJcayaH // 21 // pramattaH-kaSAyAdyAviSTaH / prapaJcitaM caitadahiMsAmahAvratopadezaprastAva prAgiti na punariha 12 prapaJcya te // 21 // atha gRhiNo'pyahiMsANuvratanamalyAya vidhivizeSamAha vizeSArtha-jaise rassIke dvArA bA~dhanese aticAra hotA hai vaise hI kisI mantra-tantrake dvArA kIlita karanese bhI aticAra hotA hai kyoMki kisIkI jAna na lekara use mantra-tantrake dvArA kIlita kara denese bhI yadyapi bAhya rUpase vratakI rakSA hotI hai kintu antaraMga rUpase vratakA bhaMga hotA hai / isalie vratIko sadA vizuddha pariNAma rakhate hue maitrI Adi bhAvanA tathA pramAdase rahita ceSTAke dvArA pravRtti karanA cAhie jisase vratameM malinatA na Ave / / 19 / / ___Age ahiMsANuvratako svIkAra karanekI vidhi batAte haiM hiMsya, hiMsaka, hiMsA aura hiMsAke phalakA yathArtha rUpase vicAra karake hiMsAko isa prakArase chor3anA cAhie jisase vratI pratijJAke bhaMgako prApta na ho // 20 // vizeSArtha-ahiMsANuvrata svIkAra karanese pahale zrAvakako apane guru, sAdharmI tathA anya mumukSu janoMke sAtha hiMsya Adike svarUpako acchI tarahase samajha lenA cAhie aura usake bAda hI apanI zaktike anusAra hiMsAkA tyAga karanA caahie| aisA karanese niyamake TUTanekA bhaya nahIM rahatA hai // 20 // Age hiMsaka AdikA lakSaNa kahate haiM kaSAyase yukta AtmA hiMsaka hai| dravyAtmaka arthAt pudgalakI paryAyarUpa aura bhAvAtmaka arthAt cetanake pariNAmarUpa prANa hiMsya hai| una dravyabhAvarUpa prANoMkA viyoga karanA hiMsA hai aura usa hiMsAkA phala hai pApasaMcaya arthAt duSkarmakA bandha // 21 // vizeSArtha-hiMsaka vaha hai jo hiMsA karatA hai| jo pramAdI hai, kaSAyase yukta hai vaha hiMsaka hai| isakA vivecana ahiMsA mahAvratake kathana meM kara Aye haiM ataH yahA~ nahIM kiyaa| jo pudgalakI paryAyarUpa haiM ve dravyaprANa haiM jaise zarIra, indriyA~ vgairh| aura jo cetanake pariNAma haiM ve bhAvaprANa haiN| unako ghAtanA yA kaSTa pahu~cAnA hiMsA hai| tathA hiMsAkA phala pApakarmakA bandha hai // 21 // gRhastha ke bhI ahiMsAvratako nirmala rakhanekI vidhi batAte haiM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya (caturtha adhyAya ) kaSAya-vikathA-nidrA-praNayAkSavinigrahAt / nityodayAM dayAM kuryAtpApadhvAntaraviprabhAm // 22 // kaSAyetyAdi, kaSAyAdipramAdapaJcadazakasya vidhipUrvakanirodhAt / tatra vikathAH mArgaviruddhAH kathA 3 bhaktastrodezarAjasaMbandhinyaH / tatra bhaktakathA-idaM cedaM ca zyAmAkamASamodakAdiH sAdhu bhojyaM, sAdhvanena bhujyate, ahamapi ca idaM bhokSye ityaadiruupaa| tathA strIkathA-strINAM nepathyAGgahArahAvabhAvAdivarNanarUpA, 'karNATI suratopacAracaturA lATI vidagdhA priyA' ityAdirUpA vA / tathA dezakathA-dakSiNApathaH pracurAnapAna- 6 strIsaMbhogapradhAnaH, pUrvadezo vicitravastraguDakhaNDazAlimadyAdipradhAnaH, utarApathe zUrAH puruSAH javino vAjino godhUmapradhAnAni dhAnyAni, sulabhaM kuGkumaM, madhurANi drAkSAdADimakapitthAdIni / pazcimadeze sukhasparzAni vastrANi, sulabhA ikSavaH, zItaM vArItyevamAdiH / tathA rAjakathA-zUro'smadIyo rAjA sadhanaH zauNDaH, gajapatiauDaH, azvapatisturuSka ityaadiruupaa| evaM pratikUlA api bhaktAdikathA vaacyaaH| yadA tu rAgadveSAvanAskandan dharmakathAGgatvenArthakAmakathe kathayati tadA na vaikathikaH syAt / taduktamArSe 'puruSArthopayogitvAstrivargakathanaM kthaa| tatrApi satkathAM dhAmAmananti manISiNaH / / tatphalAbhyudayAGgatvAdarthakAmakathA kathA / anyathA vikathaivAsavapuNyAsravakAraNam // ' [ mahApu. 118-119 ] ahiMsANuvratako nirmala rakhane ke icchuka zrAvakako kaSAya, vikathA, nidrA, moha aura indriyoMkA vidhipUrvaka nigraha karanese sadaiva hI prakAzita rahanevAlI dayAko karanA cAhie jo dayA pApa rUpI andhakArako dUra karaneke lie sUrya kI prabhAke samAna hai // 22 // vizeSArtha-Upara pramAdIko hiMsaka kahA hai| pramAda pandraha haiM-cAra kaSAya, cAra vikathA, eka nidrA, eka moha aura pA~ca indriyaaN| krodha-mAna-mAyA-lobhako kaSAya kahate haiM / 'mArgaviruddha kathAko trikathA kahate haiN| ve cAra haiM-bhojanasambandhI, strIsambandhI, dezasambandhI aura rAjasambandhI kathA / amuka cAvala, laDDU Adi khAne meM svAdiSTa hote haiM / amuka AdamI acchI rItise bhojana karatA yA karAtA hai| maiM bhI amuka vastu khAU~gA, ityAdi kathAko bhaktakathA kahate haiN| striyoMke hAvabhAva, AbhUSaNa AdikI carcAko strIkathA kahate haiN| jaise, sAhitya zAstra meM AtA hai ki karNATaka dezakI strI sambhogakA upacAra karanemeM catura hotI hai| lATa dezakI striyA~ catura aura priya hotI haiM / yaha saba strIkathA hai / dakSiNa dezameM annapAnakI bahulatA hai tathA strIsambhogakI pradhAnatA hai, pUrva dezameM vicitra vastra, gur3a, khA~r3a, cAvala tathA madya AdikI bahutAyata hai, uttarApathake manuSya zUra hote haiM, ghor3e vegavAna hote haiM, gehU~ bahuta hotA hai, kesara sulabha hai, mIThe dAkha, anAra Adi paidA hote haiN| pazcima dezameM komala vastra hote haiM, Ikha sulabha hai, ityAdi dezakathA hai| hamArA rAjA zUra aura dhanI hai, gaur3a dezake rAjAke pAsa bahuta hAthI haiM, turkoke pAsa uttama ghor3e haiM ityAdi kathA rAjakathA hai / ye kathAe~ nahIM karanA caahie| kintu jaba rAga-dveSa na karate hue dharmakathAke aMgarUpase artha aura kAmakI kathA kI jAtI hai to use vikathA nahIM khte| kahA hai'puruSArthameM upayogI honese dharma-artha-kAmake kathanako kathA kahate haiN| unameM bhI manISIgaNa dharmakathAko hI satkathA kahate haiN| usakA phala abhyudayakA aMga honese artha aura kAmakA kathA bhI kathA kahI jAtI hai yadi aisA na ho to vaha vikathA hI hai aura pApAzravakA kAraNa Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dharmAmRta ( sAgAra) praNayaH snehaH / tasyApi dharmavirodhitvenaiva pramAdatvam / taduktaM 'premAnuviddhahRdayo jJAnacAritrAnvito'pi na shlaaghyH| dIpa ivApAdayitA kajjalamalinasya kAryasya / / ' [ AtmAnu. 231 ] pApaM bandhAdyatIcAraduSkRtaM tat dhvAntamiva puNyaprakAzavirodhitvAt , tatra raviprabhA tadanavagrAhyatvAt / taduktam 'puNyaM tejomayaM prAhuH prAhuH pApaM tamomayam / tatpApaM puMsi kiM tiSTheddayAdIdhitimAlini / ' [ so. upA. 339 ] // 22 // atha gRhasthasyAhiMsA duSparipAlatvazaGkAmapAkaroti viSvagjIvacite loke va caran ko'pyamokSyata / bhAvaikasAdhanau bandhamokSau cennAbhaviSyatAm // 23 // viSvagjIvacite-samantAjjantuvyApte / yatpaThanti 'tihuyaNuci yadaghiyaha alijjaruNAkhatehiM / tehai NivasaMtA haM kahiM muNivaradayaThAi // [ amokSyata-mokSamagamiSyata / bhAvaikasAdhanau-bhAvaH pariNAma ekamutkRSTaM pradhAnaM sAdhanaM nimittaM 15 yyoH| tatra zubhAzubhopayogI puNyapAparUpabandhasya zuddhopayogazca mokSasya pradhAnaM kAraNamiti vibhAgaH / taduktam hai|' praNaya snehako kahate haiM / vaha bhI dharmakA virodhI honese hI pramAda hotA hai| kahA hai'jisakA hRdaya premase biMdhA huA hai vaha jJAna aura cAritrase yukta honepara bhI prazaMsanIya nahIM hai / jaise dIpakakA kArya kajjalase malina karanA prazaMsanIya nahIM hai, yadyapi vaha prakAzadAtA hotA hai| ina pandraha pramAdoMko dUra karanese, inake vazameM na honese ahiMsAkA pAlana ThIka rItise hotA hai| isa taraha ahiMsAkA pAlana karanA cAhie, kyoMki vaha pAparUpI andhakArako dUra karaneke lie sUryakI prabhAke samAna hai| jaise sUryakI prabhAse andhakAra dUra ho jAtA hai usI taraha ahiMsAse pApa kaTa jAtA hai| kahA bhI hai-puNyako prakAzamaya kahA hai aura pApako andhakAramaya kahA hai / jisa manuSyameM dayArUpI sUrya camakatA hai usameM pApa kaise Thahara sakatA hai' // 22 // ___ jo yaha zaMkA karate haiM ki gRhastha ke lie ahiMsAkA pAlana azakya jaisA hai, unakI zaMkAkA samAdhAna karate haiM___yadi bandha aura mokSakA pradhAna kAraNa jIvakA pariNAma na hotA to sarvatra jantuoMse bhare hue isa jagatmeM kahIM bhI ceSTA karanevAlA koI bhI mumukSu kyA mokSa jA sakatA thA, arthAt nahIM jA sakatA thA // 23 // vizeSArtha-isa jagatmeM sarvatra jIva bhare haiN| jala, thala, AkAzakA koI aisA sthAna nahIM jahA~ sUkSma yA sthUla jIva na hoN| aura ve hamArI ceSTAoMse, hAtha-paira hilAne yA zvAsa lenese marate bhI haiN| kintu jainadharma isa prakArake pratyeka jIvaghAtako hiMsA nahIM maantaa| hiMsAke do prakAra haiM-dravyahiMsA aura bhaavhiNsaa| sakaSAyarUpa AtmapariNAmake yogase prANoMke ghAtako hiMsA kahate haiN| jahA~ sakaSAyarUpa AtmapariNAma nahIM hai vahA~ prANaghAta ho 1. snehAnu-AtmAnu. / ... Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 'nanu zubha upayogaH puNyabandhasya hetuH prabhavati khalu pApaM tatra yatrAzubho'sau / nijamahimani rAgadveSamohairapoDhaH paridRDhadRDhabhAvaM yAti zuddho yadA syAt // ' [ tathA 'bhAveNa kuNai pAvaM puNNaM bhAveNa taha ya mokkhaM vaa| iyamaMtaraNAUNa jaM seyaM taM samAyaraha / ' [ bhAva saM. 5 gA. ] 'mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / bandho'tra viSayAsaktermokSo nirviSaye smRtaH // [ ] // 23 // athaivamaticAraparihAradvAreNAhisANuvrataparipAlanamupadizya sAmprataM rAtribhojanavarjanavratabalena tadupadi di . zannAha ahiMsAvatarakSArtha mUlavatavizuddhaye / naktaM bhukti caturdhA'pi sadA dhorastridhA tyajet // 24 // caturdhA api / yatsvAmI 'annaM pAnaM khAdyaM leAM nAznAti yo vibhAvaryAm / sa ca rAtribhaktavirataH sattveSvanukampamAnamanAH // [ ratna. zrA. 142 ] // 24 // jAnepara bhI hiMsA nahIM hai| jaise eka sAdhu IryAsamitise calatA hai phira bhI yadi acAnaka koI jantu ur3atA huA Akara usake pairase dabakara mara jAtA hai to usa sAdhuko usa jIvake vadhakA thor3A bhI pApa nahIM lagatA; kyoMki sAdhumeM pramAdakA yoga nahIM hai yaha apanI kriyAmeM sAvadhAna hai| kintu jo asAvadhAnIse pravRtti karatA hai, jIvoMke nahIM maranepara bhI use hiMsAkA pApa avazya lagatA hai| ataH hiMsA yukta pariNAma hI vAstava meM hiMsA hai| isalie hiMsA bhAvoMpara pravalambita hai| ataH apane bhAvoMko ThIka rakhakara pravRtti karanese jIvaghAta honepara bhI hiMsA nahIM kahI jaatii| jIvake bhAva tIna prakArake hote haiM-zubha-azubha aura zuddha / zubhopayoga aura azubhopayoga puNyabandha aura pApabandhake pradhAna kAraNa haiM tathA zuddhopayoga mokSakA pradhAna kAraNa hai| kahA hai-'zubha upayoga puNyabandhakA kAraNa hai aura jahA~ azubha upayoga hotA hai vahA~ pApabandha hotA hai| jaba zuddha upayoga hotA hai taba rAga-dveSamohase rahita hokara apanI AtmAmeM dRr3ha hotA hai tathA-bhAvase pApa, bhAvase puNya aura bhAvase hI mokSa hotA hai| inake antarako jAnakara jo AcaraNIya hai usakA AcaraNa kr|' aura bhI kahA hai-'manuSyoMkA mana hI bandha aura mokSakA kAraNa hai| viSayAsakta honese bandha hotA hai aura niviSaya honepara mokSa hotA hai|' // 23 // ___isa taraha aticAroMse bacAvake dvArA ahiMsANuvratake pAlanakA upadeza dekara aba rAtribhojana tyAgake dvArA usake pAlanakA upadeza dete haiM ahiMsANuvratakI rakSAke lie aura mUla guNoMko nirmala karaneke lie dhIra vratIko mana-vacana-kAyase jIvanaparyantake lie rAtrimeM cAroM prakArake bhojanakA tyAga karanA cAhie // 24 // _ vizeSArtha-AcArya amRtacandrane apane puruSArtha siddhayupAyameM pA~ca aNuvratoMkA kathana karaneke pazcAt rAtribhojanake tyAgakA kathana kiyA hai aura AcArya amitagatine apane Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 3 dharmAmRta ( sAgAra) atha dRSTAdRSTadoSabhUyiSTamapi rAtribhojanamAcarantaM vakramaNityA tiraskurvannAha jalodarAdikRDkAdyaGkamaprekSyajantukam / pretAyucchiSTamutsRSTamapyaznannizyaho sukhI // 25 // jalodarAdikRcUkAdyavaM-jalodaramAdiryeSAM kuSThAdInAmapAyAnAM tatkRto yUkA AdiryeSAM markaTikAdInAM te tathAvidhA aGkAH-kalaGkA aGke vA utsaGge yasyAnnapAnAderbhojyavastunastattathoktam / taduktam 'medhAM pipIlikA hanti yUkA kuryAjjalodaram / kurute makSikA vAnti kaSTharogaM ca kaulikaH / / kaNTako dArukhaNDazca vitanoti galavyathAm / vyaJjanAntanipatitastAlu vidhyati vRzcikaH / / vilagnazca gale bAlaH svarabhaGgAya jAyate / ityAdayo dRSTadoSAH sarveSAM nizi bhojane // ' [ yogazA. 3 / 50-52] aprekSyajantukaM-aprekSyAstamasA channatvAt draSTumazakyA jantukA alpajantavaH sUkSmajIvAH kunthvAdayo jalaghRtAdimadhyapatitA modakakhajUrAdyanuSaGgiNo vA yatra tat / taduktam - 'dhorAndhakAraruddhAkSyaiH patanto yatra jantavaH / naiva bhojye nirIkSyante tatra bhuJjIta ko nizi / / ' [ yogazA. 3 / 49 ] zrAvakAcArameM aNuvratoMse pahale rAtribhojanakA niSedha kiyA hai / zvetAmbarAcArya hemacandrane apane yogazAstrameM bhogopabhoga parimANa vratake vivecanameM rAtribhojanakA niSedha kiyA hai| kintu paM. AzAdharajIne pAkSika aura ahiMsANuvratI naiSThikake kathanameM rAtribhojana tyAgakA kathana kiyA hai| pAkSika zrAvaka rAtrimeM jala, auSadhi vagairaha le sakatA hai / kintu ahiMsANuvratakA pAlaka vratI naiSThika rAtri meM yAvajjIvanake lie mana, vacana, kAyase anna, pAna, lehya aura bAhya cAroM prakArake AhArakA tyAga karatA hai| isa taraha pAkSika aura naiSThikake rAtribhojana tyAgameM bahuta antara hai| isake tyAgase jahA~ ahiMsAvratakI rakSA hotI hai vahA~ mUlaguNoMmeM nimalatA bhI AtI hai kyoMki rAtribhojanameM jIvaghAta to hotA hI hai mAMsabhakSaNakA bhI doSa lagatA hai // 24 // rAtribhojanameM dekhe jA sakanevAle aura na dekhe jA sakanevAle aneka doSa haiM phira bhI jo rAtribhojana karate haiM unakA vakroktise tiraskAra karate haiM jisameM jalodara Adi rogoMko utpanna karanevAle Adi jantu vartamAna rahate haiM, tathA jisameM vartamAna jantuoM ko dekhA nahIM jA sakatA, bhUta-preta Adi jise jUThA kara jAte haiM aise bhojanako tathA tyAgI huI vastuko bhI na dekha sakane ke kAraNa rAtrimeM khAnevAlA apaneko sukhI mAnatA hai yaha bar3A Azcarya hai // 25 // vizeSArtha-rAtribhojanameM dRSTa aura adRSTa doSa pAye jAte haiN| rAtrimeM jIvoMkA saMcAra bar3ha jAtA hai aura kitanA hI prakAza karanepara bhI dinakI taraha rAtrimeM dikhAI nahIM detA / phalataH bhojanameM gira par3anevAle makkhI, makar3I, jUM vagairaha dRSTigocara nahIM hote aura unake bhakSaNase aneka bhayAnaka roga ho sakate haiN| zAstrakAroMne kahA hai ki bhojanameM yadi cIMTI khAyI jAye to medhAkA ghAta karatI hai, jUM ke khAnese jalodara roga hotA hai| makkhI khA lenese vamana hotA hai| makar3I khA lenese kuSTha roga hotA hai| kA~TA yA lakar3Ise gale meM kaSTa ho jAtA hai / yadi bicchU bhojanameM gira jAye to tAluko DaMkase bIMdha detA hai| bAla Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturthaM adhyAya ) 167 kiMca nizAbhojane kriyamANe'vazyaM pApaH saMbhavati / tatra SaDjIvanikAyavadho'vazyaM bhojanadhAvanAdau ca jalagatajantuvinAzo jalojjhane ca bhUmigata kunthupipIlakAdijantughAtazca bhavati / avyantarA Adayo yeSAM pizAcarAkSasAdInAM tairucchiSTaM - sparzanAdinA abhojyatAM nItam / pretAdyucchiSTaM - pretA taduktam-- 'annaM pretapizAcAdyaiH saMcaradbhirniraGkuzaiH / ucchiSTaM kriyate yatra tatra nAdyAddinAtyaye // ' [ yogazA. 3 / 48 ] utsRSTaM - niyamitaM vastu, ghorAndhakAraruddhadRzAM tadupalakSaNAsaMbhavAt / aho - AzcaryaM kaSTaM vA / sukhI, ihAmutra ca duHkhabhAgevetyarthaH / tadAha 'ahiMsAvratarakSArthaM mUlavratavizuddhaye / nizAyAM varjayedbhaktimihAmutra ca duHkhadAm // ' [ so. upA. 325 ] // 25 // atha vanamAlodAharaNena rAtribhojanadoSasya mahattAM darzayati tvAM yadyupaimi na punaH sunivezya rAmaM, liye badhAdikRdadhaistaditi zrito'pi / saumitriranyazapathAnvanamAlaye kaM gale lagakara svara bhaMga kara detA hai / ityAdi doSa rAtribhojanameM dekhe jAte haiN| prativarSa samAcAra patroM meM jaharIle bhojanase maranevAloMkA samAcAra par3hane meM AtA hai / cAyakI ketalImeM yA halavAIkI dUdhakI kar3hAI meM chipakalIke gira jAnese viSailI cAya aura viSailA dUdha, dahI, khAnevAle prativarSa marate sune jAte haiM / bicchUkI bhI eka ghaTanA prakAzita huI thI / murAdAbAda ke kisI pradezameM eka lar3akA apanI khATa ke nIce pAnI rakhakara so gayA / pAnImeM kahIM se bicchU A giraa| lar3akeko pyAsa lagI to usane pAnI piyA / pAnIke sAtha bicchU bhI usake mu~ha meM calA gayA aura lar3akekA tAlu pakar3akara usameM apanA DaMka mAratA rahA / bahuta prayatna karanepara bhI bicchU alaga nahIM huA aura lar3akA tIvra vedanAse mara gayA / ataH rAtribhojana ke ye doSa to sarvatra dekhe jA sakate haiM / purAnI mAnyatA ke anusAra rAtrimeM bhUtapreta vicaraNa karate haiM aura ve bhojana juThA kara jAte haiN| tathA rAtrimeM dikhAI na dene se kabhIkabhI aisI vastu bhI khAne meM A jAtI hai jise khAnevAlene chor3A huA thA / phira bhI loga rAtribhojana meM Ananda mAnate haiM yahI Azcarya hai / AcArya somadevane kahA hai- 'ahiMsA vratakI rakSA aura mUlavratoM meM vizuddhike lie rAtri bhojana chor3anA caahie| yaha isa loka aura paraloka meM duHkhadAyI hai' ||25|| Age vanamAlA ke dRSTAnta meM rAtribhojana doSakI mahattA batalAte haiM jaina rAmAyaNa padmapurANameM sunA jAtA hai ki 'rAmacandrajIko acchI taraha vyavasthita karake yadi maiM tumhAre pAsa na AU~ to mujhe gohatyA, strIhatyA AdikA pApa lage / ' isa prakAra anya zapathoMke karanepara bhI vanamAlAne lakSmaNase eka yahI zapatha karAyI ki mujhe rAtribhojanakA pApa lage ||26|| doSA zidoSapathaM kila kArito'smin // 26 // 15 vadhAdikRdaH - gostryAdighAtakAdipApaiH / saumitriH - lakSmaNaH / doSAzinaH - rAtribhojinaH / kila - evaM hi rAmAyaNe zrUyate / tadyayA - lakSmaNo dazarathapitRnirdezAt saha rAmeNa sItayA dakSiNApathe prasthitaH / antarA kUrca nagare mahIdharatanayAM vanamAlAM pariNItavAn / tatazca rAmeNa saha parato dezAntaraM yiyAsan 18 3 6 12 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dharmAmRta ( sAgAra ) svabhAryA vanamAlAM pratimocayati sma / sA tu tadvirahakAtarA punarAgamanamasaMbhAvayantI lakSmaNaM zapathAnakArayat / yathA-priye ! rAma manISite deze saMsthApya yadyahaM bhavatI svadarzanena na prINayAmi tadA prANAtipAtAdipAtakinAM gatiM yAmIti / sA tu taiH zapathairatuSyantI yadi rAtribhojanakAriNAM zapathaM karoSi tadA tvAM pratimaJcAmi nAnyatheti / sa ca tathetyabhyupagatya dezAntaraM prasthitavAniti / taduktam 'zrUyate hyanyazapathAnanAdRtyaiva lkssmnnH| mizAbhojanazapathaM kArito vanamAlayA // ' [ yogazA. 3 / 68 ] // 26 // atha laukikasaMvAdadarzanenApi rAtribhojanapratiSedhamAha yatra satpAtradAnAdi kiMcit stkrmnessyte| ko'dyAttatrAtyayamaye svahitaiSI dinAtyaye // 27 // 'neSyate bAripIti zeSaH / tacchAstraM yathAtrayI tejomayo bhAnuH sarvavedavido viduH / tatkaraiH pUtamakhilaM zubhaM karma samAcaret / / naivAhutirna ca snAnaM na zrAddhaM devatArcanam / dAnaM cAvihitaM rAtrI bhojanaM tu vizeSataH // divasasyASTame bhAge mandIbhUte divAkare / naktaM taddhi vijAnIyAnna naktaM....zi bhojanam / / devaistu pUrvAhne madhyAhna RSibhistathA / aparAle tu pitRbhiH sAyAhne daityadAnavaiH / / sandhyAyAM yakSarakSobhiH sadA bhaktaM kulovaram / sarvavelAM vyatikramya rAtrau bhuktamabhojanam // ' [ vizeSArtha-jaba sItA aura lakSmaNake sAtha rAmacandrajI vanavAsa meM the to usa pradezameM pahu~ce jahA~ lakSmaNa kI sasurAla thii| lakSmaNa sthAnakI khoja meM bhaTakate hue eka vRkSake nIce pahu~ce jahA~ unakI patnI vanamAlA unake viyogameM AtmaghAta karane ke lie tatpara thii| paricaya honepara vanamAlA unheM chor3atI nahIM thI aura lakSmaNako rAmacandrajIke Thaharane AdikI vyavasthA karanI thii| ataH lakSmaNane lauTakara Aneke lie aneka kasameM khaayiiN| kintu vanamAlAne rAtribhojanake pApakI kasama dilaayii| isase pramANita hotA hai rAtribhojanase laganevAlA pApa hatyAse bhI bar3A mAnA jAtA thA // 26 / / Age laukika saMvAda dikhAkara bhI rAtribhojanakA niSedha karate haiM jisa rAtri meM anya matAvalambI bhI satpAtrako dAna denA, snAna, devArcana Adi koI bhI zubhakarma nahIM mAnate, usa doSa-bharI rAtrimeM isa loka aura paralokameM apanA hita cAhanevAlA kauna samajhadAra vyakti bhojana karegA ? // 27 // vizeSArtha-sanAtana dharmameM bhI rAtrimeM zubhakarma karanekA niSedha hai| kahA hai-'samasta vedajJAtA jAnate haiM ki sUrya prakAzamaya hai| usakI kiraNoMse samasta jagatke pavitra honepara hI samasta zubhakarma karanA caahie| rAtrimeM na Ahuti hotI hai, na snAna, na zrAddha, na devArcana, na dAna | ye saba avihita haiM aura bhojana to vizeSarUpase varjita hai|' 'dinake AThava bhAgameM sUryakA teja manda ho jAtA hai| usIko rAtri jaannaa| rAtrimeM bhojana nahIM karanA caahie|' . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 161 atyayamaye-doSabhUyiSThe doSanivRtte vaa| svahitaiSI-Atmano lokadvaye'pi pathyamicchan / tathA coktamAyurvede'pi 'hannAbhipadmasaMkocazcaNDarocirapAyataH / ato naktaM na bhoktavyaM sUkSmajIvAdanAdapi // [ ] // 27 // atha dinarAtribhojanadvAreNa puMsAmuttamamadhyamajaghanyabhAvamAha 'bhuJjate'hnaH sakRdvaryA dvimadhyAH pshuvtpre| rAtryahastadvataguNAn brahmodyAnnAvagAmukAH // 28 / / ahaH-divasasya madhye / brahmodyAn-sarvajJapratipAdyAn / nAvagAmukAH-ajAnAnAH / yadAha 'rAtribhojanavimocino guNA ye bhavanti bhavabhAginAM praaH| tAnapAsya jinanAthamozate vaktumatra na pare jagatraye // ' [ abhi. zrA. 5 / 67 ] // 28 // atha zAstraM nidarzanaM ca vinA sakalajanAnubhavasiddhaM rAtribhojananivRtteH phalamAha 'yo'tti tyajan dinAdyantamuhUrtI rAtrivat sdaa| sa vayetopavAsena svajanmAddhaM nayana kiyat // 29 // deva pUrvAhnameM, RSi madhyAhnameM aura pitRgaNa aparAhnameM bhojana karate haiN| daitya-dAnava sAyAhnameM bhojana karate haiN| yakSa-rAkSasa sadA sandhyAmeM bhojana karate haiN| ina saba velAoMko lAMghakara rAtrimeM bhojana karanA anucita hai| Ayurveda meM bhI kahA hai-'sUryake asta ho jAnese hRdaya aura nAbhimeM sthita kamala bhI banda ho jAtA hai isalie rAtrimeM bhojana nahIM karanA cAhie / tathA rAtrimeM sUkSma jIvoMke bhI khAye jAnekA prasaMga rahatA hai' // 27 // dina aura rAtribhojanake dvArA manuSyoMkA utkRSTa, madhyama aura jaghanyapanA batAte haiM uttama puruSa dinameM eka bAra, madhyama puruSa do bAra aura sarvajJake dvArA kahe gaye rAtribhojana tyAgake guNoMko na jAnanevAle jaghanya puruSa pazuoMkI taraha rAta-dina khAte haiN| arthAta jo dinameM kevala eka bAra bhojana karate haiM ve uttama haiM, jo do bAra bhojana ve madhyama haiM aura jo rAta-dina khAte haiM ve pazuke tulya haiM / / 28 // Age zAstrake udAharaNake binA rAtribhojanake tyAgakA jo phala saba logoMke anubhavameM AyA huA hai use kahate haiM jo rAtrikI taraha dinakA prathama aura antima muhUrta chor3akara sadA bhojana karatA hai vaha apanA AdhA jIvana upavAsapUrvaka bitAtA hai usakI kitanI prazaMsA kI jAve // 29 / / 1. bhujyate guNavatekadA sadA madhyamena divase dvirujjvale / yena rAtridinayoranArataM bhujyate sa kathito naro'dhamaH ||-ami. zrA. 5 / 46 / 2. 'valbhate dinanizIthayoH sadA yo nirstymsNymkriyH| zRMgapucchazaphasaMgajito bhaNyate pazurayaM manISibhiH ||-ami. zrA. 5144 'vAsare ca rajanyAM ca yaH khAdanneva tiSThati / zRGgapucchaparibhraSTa: spaSTa sa pazureva hi // ' -yogazAstra 3162 / 3. 'ahno makhe'vasAne ca yo dve dve ghaTike tyajan / nizAbhojanadoSajJo'znAtyasau puNyabhAjanam // ' -yogazAstra 3163 / sA.-22 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dharmAmRta ( sAgAra ) dinAdyantamuhUrtI-divasasyAdAvante ca dve dve ghaTike / taduktam 'ye vivayaM vadanAvasAnayorvAsarasya ghaTikAdvayaM sdaa| bhuJjate jitahRSIkavAjinaste bhavanti bhvbhaarjinH|| [ ami. zrA. 5 / 47 ] svajanmArdham / samAMze viSamAMze vA'rdhazabdo vyAkhyeyaH / taduktam 'karoti virati dhanyo yaH sadA nizi bhojanAt / so'dhaM puruSAyuSyasya syAdavazyamupoSitaH / / ' [ yogazA. 3 / 69 ] // 29 // atha rAtribhojanavarjanavanmUlavratavizuddhayaGgatvAdahiMsAvatarakSAGgatvAcca zrAvakasya bhojanAntarAyAn zlokaca tuSTayena vyAcaSTe atiprasaGgamasituM parivardhayituM tapaH / vratabIjavRtIbhuktarantarAyAn gRho dhayet // 30 // dRSTvA'dracarmAsthisurAmAMsAsRkpUyapUrvakam / spRSTvA rajasvalAzuSkacarmAsthizunakAdikam // 31 // vizeSArtha-naiSThika zrAvaka rAtameM to bhojana karatA hI nahIM hai| dina meM bhI sUryodayake prathama muhUrta meM bhojana nahIM karatA aura sUryAsta honese eka muhUrta pahale hI apanA saba khAnapAna samApta kara detA hai isa tarahase usakA AdhA jIvana upavAsapUrvaka bItatA hai / / 29 // rAtribhojana tyAgakI taraha antarAyoMko TAlakara bhojana karanA bhI mUlaguNoMkI vizuddhikA tathA ahiMsAvratakI rakSAkA aMga hai| ataH cAra zlokoMse bhojanake antarAyoMko kahate haiM vratI gRhastha atiprasaMgako chor3aneke lie aura tapako bar3hAne ke lie, vratarUpI bIjakI rakSAke lie bAr3ake samAna bhojanake antarAyoMko pAle // 30 // vizeSArtha-jinake upasthita honepara bhojana karanA bIca meM hI chor3a diyA jAtA hai unheM bhojanake antarAya kahate haiN| ye antarAya vratarUpI bIjake usI prakAra rakSaka hote haiM jaise khetake cAroM ora lagAyI gayI bAr3a khetameM boye gaye bIjakI rakSaka hotI hai| inake pAlaneke do hetu haiN| pahalA hetu hai atiprasaMgase bacanA aura dUsarA hai tapako bar3hAnA / udAharaNake lie, bhojana karate hue hamArI dRSTike sAmane mAMsa A jAtA hai yA bhojanameM makkhI vagairaha gira jAtI hai aura hama bhojana karate rahate haiN| to aisA karanese mAMsa Adike prati hamAre manameM jo glAnikA bhAva hai usameM kamI AyegI aura taba dhIre-dhIre vaha kamI bar3hatI gayI to hama eka dina mAMsa Adiko acchA bhI mAna sakate haiN| ise hI atiprasaMga kahate haiN| dUsare, icchAke rokanekA nAma tapa hai| hamArI bhojanakI icchA hai aura usameM vighna Anepara bhojana chor3a diyA to hamane apanI icchAko rokakara tapameM vRddhi kI hai| ina hetuoMse bhojanake antarAyoMko pAlanA ucita hai / AcArya somadevane bhI kahA hai'atiprasaMga doSako dUra karane ke lie aura tapakI vRddhike lie mahApuruSoMne antarAya kahe haiM jo vratarUpI bIjakI rakSAke lie bAr3ake samAna haiN|' pUrvavRddhAcAryoMne kahA hai ki darzanakI vizuddhike lie antarAya pAlanA cAhie // 30 // - Age tIna zlokoMse unhIM antarAyoMko kahate haiM vratI gRhastha tAjA camar3A, haDDI, zarAba, mAMsa, khUna, pIba Adiko dekhakara, rajasvalA strI, sUkhA camar3A, haDDI, kutte Adiko sparza karake arthAt inase chU jAnepara, 'isakA sira Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 6 trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) zrutvA'tikakaMzAkrandaviDvaraprAyaniHsvanam / bhaktvA niyamitaM vasta bhojye'zakyavivecanaiH // 32 // saMsRSTe sati jIvaddhi vairvA bahubhimRtaiH / idaM mAMsamiti dRSTasaMkalpe vAzanaM tyajet // 33 // atiprasaGga-vihitAtikrameNa pravRtti // 30 // ArTe carmasthIni, ye ca pUrvakaM vasAdi dRSTvA spRSTuti yojyam / zunakAdi-mArjArazvapacAdi spRSTva na dRSTreti vyAkhyeyam // 31 // atikarkazaM-asya mastakaM kRnta ityAdi rUpam / Akranda-hA hA ityAdyArtasvarasvabhAvam / viDvaraprAyaM-paracakrAgamanAtaGkapradIpanAdiviSayam // 32 // jIvaiH-pipIlikAdibhiH / bahubhiH-tricaturAdibhiH / IdRkSasaMkalpe-sAdRzyAdidaM rudhiramidamasthi 'ayaM sarpa' ityAdirUpeNa manasA vikalpyamAne bhojyvstuniityrthH| azanaM-tAtkAlikame. vAhAraM na tu vaikAlikAdikam / uktaM ca 'drshnsprshsNklpsNsrgtyktbhojitaaH| hiMsanAkrandanaprAyAH prAyaH pratyUhakAriNaH / / atiprasaMgahAnAya tapasaH parivRddhaye / antarAyAH smRtAH sdbhivtviijvrtikriyaaH|| [ so. upA. 323-324 ] vRddhAstvevaM paThanti_ 'ruhirAmisa cammaTTho sura paccakhiu bhujNtu| aMtarAya pAlahi bhaviya dasaNasuddhiNimittu // [ sAva. dohA 33 ] // 33 // atha hiMsANuvratazIlatvena maunavrataM vyAcikhyAsuH paJcazlokImAha gRddhaye hukArAvisaMjJAM saMklezaM ca puro'nu ca / muJcan maunamadana kuryAttapaHsaMyamabRMhaNam // 34 // kATo' ityAdi atyanta kaThora zabdako, 'hAya-hAya' ityAdi cillAneke zabdako, zatrusenAke AkramaNa yA Aga lagAne Adike zabdoMko sunakara, tyAgI huI vastu khA lenepara, bhojanase jinako alaga karanA zakya nahIM hai isa taraha ke jIvita doindriya, teindriya, cauindriya jIvoMke bhojanameM mila jAne para yA bhojanameM bahutase mare jIvoMke gira jAnepara aura bhojya padArthameM yaha to mAMsake samAna hai ityAdi vikalpa manameM Anepara bhojana chor3a denA cAhie // 31-33 // vizeSArtha-bhojana karate samaya yadi ukta prakArakI gandI vastuoMko dekha liyA jAye, yA unase chU jAye, yA hRdayabhedI zabda kAnameM Ave, yA koI tyAgI huI vastu bhUlase khA lI jAye yA bhojanameM jIvita jantu isa rUpameM gira jAye ki unheM nikAlanA azakya ho yA mare hue jIva gira jAyeM, yA khAte samaya kisI vyaMjanako dekhakara usameM kisI burI vastukA saMkalpa ho Ave to bhojana chor3a denA caahie| yaha bhojana chor3anekI bAta usI samayake lie hai, anya samaya sambandhI bhojanake lie nahIM hai||31-33|| maunavrata ahiMsANuvratakA poSaka hai| ataH pA~ca zlokoMse usako kahate haiM apaneko rucikara vyaMjanakI prAptike lie huMkAra khakAra Adise saMketa karaneko tathA bhojanase pahale aura bhojanake pazcAt lar3AI jhagar3A Adi sambandhI saMkleza rUpa pariNAmoMko chor3ate hue gRhasthako khAte samaya tapa aura saMyamako bar3hAnevAlA mauna dhAraNa karanA cAhie // 34 // 1. cAza mu.| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dharmAmRta ( sAgAra) gRddhayai-iSTabhojyArtham / tanniSedhArtha huMkArAdinA svAbhiprAyajJApanaM ( na ) doSaH / taduktam 'huMkArAMgulikhAtkArabhramUrdhacalanAdibhiH / maunaM vidadhatA saMjJA vidhAtavyA na gRddhaye / / ' [ ami. zrA. 12 / 107 ] athavA gRddhayai-bhojanAbhikAGkSApravRttyartham / yadAha 'bhranetra-haMkAra-karAGgalobhirgaddhipravattya parivayaM saMjJAma / karoti bhukti vijitAkSavRttiH sa zuddhamaunavratavRddhikArI / ' [ saMklezaM-kopadainyAdyavizuddhipariNAmam / anu-pazcAt / uktaM ca 'kopAdayo na saMklezA maunavrata phlaarthinaa|| puraH-pazcAt / kartavya (?) adan-bhojanaM kurvan / yadAha 'sarvadA zasyate joSaM bhojane tu vizeSataH / rasAyanaM sadA zreSThaM sarogatve punanaM kim // [ ami. zrA. 121102] tapa ityAdi / yadAha 'santoSo bhAvyate tena vairAgyaM tena daya'te / / saMyama: poSyate tena maunaM yena vidhIyate / / ' [ ami. zrA. 121103 ] // 34 // atha maunasya tapovardhakatvaM zreyaHsaMcAyakatvaM ca zlokadvayena samarthayate abhimAnAvane gRddhirodhAdvardhayate tpH|| maunaM tanoti zreyazca zrutaprazrayatAyanAt // 35 / / zuddhamaunAnmanaHsiddhayA zukladhyAnAya klpte| vAksiddhayA yugapatsAdhustralokyAnugrahAya ca // 36 // vizeSArtha-bhojana karate samaya na bolaneko mauna kahate haiM / mauna pUrvaka bhojana karanA prAcIna bhAratIya paddhati hai| isase jahA~ eka ora icchAko rokanese tapakI vRddhi hotI hai vahIM dUsarI ora prANisaMyama aura indriyasaMyamameM bhI vRddhi hotI hai kyoMki kisI rucikara vyaMjanakI icchA honepara bhI mA~ga nahIM sakate ataH icchAko rokanA par3atA hai| sAtha hI indriyatRptikAraka padArthake na milanese indriyoMkA bhI poSaNa sImita hotA hai / kintu mauna dhAraNa karake bhI izAroMse icchita vastuko mA~ganA anucita hai / usase to maunakA uddeza hI vyartha ho jAtA hai / tathA bhojanase pahale yA bAdameM krodhAdi karanese bhojanakA pAka bhI ThIka nahIM hotA, yaha cikitsAzAstra bhI mAnatA hai| amitagatine bhI bhojanake samaya ina bAtoMkA niSedha kiyA hai| hA~, yadi koI vastu na lenI ho to manA karane ke lie hu~kAra Adise saMketa kara sakate haiM // 34 // Age mauna tapako bar3hAnevAlA aura puNyakA saMcaya karanevAlA hai isakA samarthana do zlokoMse karate haiM mauna dhAraNa karanese abhimAnakI rakSA hotI hai kyoMki kisIse kucha mA~ganA nahIM hotA, tathA bhojanakI lipsAko rokanA hotA hai ataH tapakI vRddhi hotI hai / aura jUThe mu~hase na bolanese zratajJAnakI vinaya hotI hai aura usase puNyakA saMcaya hotA hai / / 35 // dezavratI zrAvaka aura sAdhu bhojana Adi meM niraticAra maunavrata pAlana karanese cittako vazameM karaneke dvArA zukladhyAna karane meM samartha hotA hai| aura vacanakI siddhike dvArA eka sAtha tInoM lokoMke bhavya jIvoMkA upakAra karane meM samartha hotA hai // 36 / / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 173 abhimAnAvane....ayAcakatvavatarakSAyAM satyAm / gRddhirodhAt-bhojalolyapratibandhAt // 35 / / manaHsiddhayA-manovazIkaraNena / vaaksiddhyaa-yugptrijgdnugrhsmrthbhaartiivibhuutyaa| tathA coktam 'laulyatyAgAttapovRddhirabhimAnasya rakSaNam / tatazca samavApnoti manaHsiddhi jagattraye / / zrutasya prazrayAccheyaH samRddheH syaatsmaashryH| tato manujalokasya prasIdati sarasvatI // ' [ so. upA. 835-836 ] api ca. 'vANI manoramA tasya zAstrasandarbhagabhitA / AdeyA jAyate yena kriyate maunamajjvalam / / padAni yAni vidyante vandanIyAni kovidaH / sarvANi tAni labhyante prANinA maunakAriNA / / ' [ami. zrA. 12 / 114-115 ] // 36 // atha niyatakAlikasArvakAlikamaunayorudyApanavizeSanirNayArthamAha udyotanaM mahenaikaghaNTAdAnaM jinaalye| asArvakAlike maune nirvAhaH sArvakAlike // 37 // mahena-utsavena pUjayA vA saha / uktaM ca vizeSArtha-AcArya amitagatine kahA hai ki mauna sarvadA prazaMsanIya hai kintu bhojana ke samaya vizeSarUpase prazaMsanIya hai| jaise rasAyanakA sevana sadA uttama hai kintu saroga avasthAmeM to kahanA hI kyA hai| jo maunakA pAlana karatA hai vaha santoSakI bhAvanA bhAtA hai, vairAgyake darzana karatA hai aura saMyamako puSTa karatA hai| usakI vANI manorama aura zAstroMke rahasyako liye hue hotI hai / AcArya somadevane kahA hai-bhojanakI lipsA tyAganese tapakI vRddhi hotI hai aura abhimAnakI rakSA hotI hai| aura unase mana vazameM hotA hai| zrutakI vinaya karanese kalyANa hotA hai| sampatti milatI hai aura usase manuSyalokapara sarasvatI prasanna hotI hai| inhIM bAtoMko paM. AzAdharajIne Upara bahuta hI sayuktika sundara rItise citrita kiyA hai| vaha kahate haiM ki niraticAra mauna pAlanese eka ora mana vazameM hotA hai, dUsarI ora vacana / manako vazameM karanese zukladhyAnako dhyAnemeM samartha hotA hai| zukladhyAnase hI arhanta avasthA prApta hotI hai| jise prApta kara lenepara divyadhvani khiratI hai aura usase eka sAtha tInoM lokoMke jIvoMkA upakAra hotA hai; kyoMki samavasaraNameM adholokameM rahanevAle bhavanavAsI aura vyantara deva, madhyalokake vAsI manuSya aura tiryaJca tathA svargalokake deva upasthita hokara bhagavAnkI vANI sunate haiN| yaha vANIkI siddhikA prabhAva hai / isa taraha maunavratakA bar3A bhArI phala hai // 36 / / maunake do prakAra haiM-niyatakAlika aura sArvakAlika / donoM hI prakArake maunavratameM udyotana vizeSa batalAte haiM__apanI zaktike anusAra niyata kAlake lie kiye gaye mauna vratameM jinAlayameM pUjAmahotsavake sAtha eka ghaNTA denA udyotana hai| aura jIvana paryantake lie kiye gaye mauna vratameM usako nirAkulatApUrvaka pAlanA hI udyotana hai // 37 / / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 174 dharmAmRta (sAgAra) 'bhavyena zaktitaH kRtvA maunaM niyatakAlikam / jinendrabhavane deyA ghaNTekA samahotsavam // ' [ ami. zrA. 12 / 109] nirvAhaH / uktaM ca 'na sArvakAlike maune nirvaahvytirektH| udyotanaM paraM prAjJaiH kiJcanApi vidhIyate // ' [ ami. zrA. 12 / 110 ] // 37 // athAvazyakAdiSu zaktitaH sarvadApi maunavidhAnena vAgdoSocchedamAha 'Avazyake malakSepe pApakArye ca vAntivat / mona kuvota zazvadvA bhUyovAgdoSavicchide // 38 // malakSepe-viNmUtrotsarge / pApakArye-hiMsAdikarmaNi pareNa kriyamANe / ca zabdena snAnamaithunAdI ca / yatestu bhrAmarIpraveze'pi / vAntivat-chA~ yathA chardanAdanantaramAcamanaM yAvadityarthaH / kAyadoSApekSayA bahutarAH // 38 // atha satyANuvratalakSaNArthamAha kanyAgokSamAlokakUTasAkSinyAsApalApavat / syAtsatyANuvratI satyamapi svAnyApade tyajan // 39 // vizeSArtha-vratakI pUrti honepara usakA mAhAtmya prakaTa karane ke lie jo samAroha kiyA jAtA hai use udyotana kahate haiN| yaha udyotana jise lokameM udyApana kahate haiM, niyatakAlave kAra kiye gaye vra gaye vratakI pUrti honepara kiyA jAtA hai| jIvanaparyantake lie dhAraNa kiye gaye vratoMkA udyApana to una vratoMko jIvanaparyanta pAlanA hI hai| yahA~ jIvanaparyanta maunavratakA matalaba yaha nahIM hai ki isa vratakA dhArI jIvana-bhara kabhI bolegA hI nhiiN| kintu jisa-jisa samaya maunakA vidhAna hai usa-usa samayameM vaha jIvanaparyanta mauna rakhatA hai // 37 // Age anya jina kAryoM ke samaya mauna rakhanA Avazyaka hai unheM batalAte haiM sAdhu aura zrAvakako vamanakI taraha sAmAyika Adi chaha AvazyakoMmeM, malamUtra tyAgate samaya, yadi koI pApa kArya karatA ho to mauna dhAraNa karanA caahie| athavA zArIrika doSoMkI apekSA bahuta adhika vacana sambandhI doSoMko dUra karaneke lie dA mauna dhAraNa karanA cAhie // 38 // vizeSArtha-jaise vamana honepara jabataka mukhazuddhi nahIM karate tabataka mauna rahate haiM usI taraha sAmAyika devapUjA Adi SaTkarma karate samaya, malamUtra tyAga karate samaya, anya koI burA kArya karatA ho to usa samaya aura 'ca' zabdase snAna-bhojana aura maithuna karate samaya mauna rahanA caahie| isake sAtha hI binA AvazyakatAke nahIM bolanA cAhie; kyoMki kaThora Adi vacana mukhase nikala jAnepara pApakarmakA Asrava hotA hai aura parasparameM kalaha hotI hai / ataH mauna ho zreyaskara hai // 38 // aba satyANuvratakA svarUpa kahate haiM kanyAalIka, goalIka, kSmAlIka, kUTasAkSi aura nyAsApalApakI taraha jisase apane para yA dUsaroMpara vipatti AtI ho aise satyako bhI chor3atA huA satyANuvratI hotA hai // 39 / / 1. 'Avazyake malakSepe pApakArye vizeSataH / maunI na pIDyate pApaiH saMnaddhaH sAyakaivinA' ||-ami.shraa.12|111|| 2. sAkSya -mu.| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 175 kanyAlIkaM-bhinnakanyAmabhinnAM viparyayaM vA vadato bhavati / idaM ca sarvasya kumArAdidvipadaviSayasyAlIkasyopalakSaNam / gavAlIka-alpakSIrAM gAM bahukSorAM viparyayaM vA vadataH syAt / idamapi sarvacatuSpadaviSayAlIkasyopalakSaNam / kSmAlIka-parasvakAmapi bhUmimAtmasvakAM viparyayaM vA vadato bhavet / idaM cAzeSapAdapAdyapadadravyaviSayAlIkasyopalakSaNam / kanyAdyalIkAnAM ca loke vigahitatvena rUDhatvAt dvipadAdigrahaNaM na kriyate / kanyAdyalokatrayaM lokaviruddhatvAnna vAcyam / kUTasAkSyaM-pramANIkRtasya laMcamatsarAdinA kUTa badataH syAt / yathA'hamatra sAkSIti / asya ca parapApasamarthakatvavizeSeNa pUrvebhyo bhedH| tacca dharmavipakSatvAnna vadeta / dharma brayAnnAdharmamiti vivAdibhirabhyavahitatvAta / nyAsApalApa:-nyasyate rakSArthamanyasmai samayaMta iti nyAsaH suvarNAdi / tadapalApaM nAlapet vizvasitaghAtakatvAt / taduktam 'kanyAmobhUmyalIkAni nyAsApaharaNaM tathA / kUTasAkSyaM ca paJceti sthUlAsatyAnyakIrtayan / / ' tathA 'sarvalokaviruddhaM yadyadvizvasitaghAtakam / yadvipakSazca puNyasya na vadettadasUnRtam // ' [ yogazA. 2154-55 ] kiJcAjJAnasaMzayAdinApyasatyaM na brUyAt kiMpunA rAgadveSAbhyAm / taduktam - 'asatyavacanaM prAjJaH pramAdenApi no vadet / zreyAMsi yena bhajyante vAtyayeva mahAdrumAH // [ yogazA. 2156 ] vizeSArtha-svAmI samantabhadrAcAryane apane ratnakaraNDa zrAvakAcArameM sthUla alIka na svayaM bolatA hai aura na dUsarese bulavAtA hai use satyANuvrata kahA hai| AcArya hemacandrane apane yogazAstra meM sthUla alIka (asatya) pA~ca kahe haiM-kanyA alIka, goalIka, bhUmi alIka, kUTasAkSya aura nyAsApalApa / tadanusAra paM. AzAdharajIne bhI ina pA~ca sthUla alIkoMko chor3anevAleko satyANuvatI kahA hai| kanyAke viSayameM jhUTha bolanA kanyAlIka hai| zAdIvivAha ke samaya mAtA-pitA bhI apanI sadoSa kanyAko nirdoSa kahate haiN| tathA virodhI loga nirdoSa kanyAko bhI doSa lagAte haiN| yahA~ 'kanyA'se kevala kanyA hI nahIM lenA cAhie, kintu jitane do pairavAle haiM ve saba lenA caahie| ataH lar3akoMke viSayameM tathA anya strI-puruSoM ke sambandhameM jhUTha bolanA bhI usameM gabhita samajhanA cAhie / gAyake viSayameM jhUTha bolanA goalIka hai| jaise thor3A dUdha denevAlI gAyako bahuta dUdha denevAlI yA bahuta dUdha denevAlI gAyako thor3A dUdha denevAlI khnaa| yahA~ gause bhI kevala gau hI nahIM lenA cAhie kintu jitane bhI caupAye haiM una sabake sambandhameM jhUTha bolanA bhI usameM zAmila hai| bhUmike sambandhameM jhUTha bolanA kSmAlIka hai| jaise parAyI bhUmiko apanI batalAnA yA paristhitivaza apanI bhUmiko parAyI btlaanaa| yahA~ bhI kSmAlIkase kevala bhamisambandhI jhaTha nahIM lenA cAhie, kinta binA pairakI jitanI vastue~ haiM, jaise per3a vagairaha, una sabake sambandhameM jhUTha bolanA isImeM AtA hai| yahA~ yaha pUchA jA sakatA hai ki jaba kanyAlIkameM saba dopAye, go alIkameM saba caupAye aura kSmAlIkameM saba binA pairakI vastue~ lI gayI haiM to ina asatyoMko kanyAloka, goalIka aura kSmAalIka nAma kyoM diyA ? dvipada alIka Adi nAma kyoM nahIM diyA? isakA samAdhAna yaha hai ki lokameM kanyA, gAya aura bhUmike sambandhameM jhUTha bolaneko atinindanIya mAnA jAtA hai| ataH lokaviruddha honese ye tInoM jhUTha nahIM bolanA cAhie / ghUsake lAlacase yA IrSyAvaza jhUThI bAtako saca aura saccI bAtako jhUTha kahanA ki maiMne aisA dekhA, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 dharmAmRta ( sAgAra) satyaM-caure coro'yamityAdirUpam / svAnyApade-svapara-[ vipatyartha-] mityrthH| tyajanyasminnukte svaparayorbadhabandhAdikaM rAjAdibhyo bhavati tatsthUlAsatyam / tAdRk satyaM ca svayamavadan pazciA3 vAdayannityarthaH / taduktam 'sthUlamalIkaM na vadati na parAn vAdayati satyamapi vipade / yattadvadanti santaH sthUlamRSAvAdavairamaNam // ' [ ratna. zrA. 55 ] api ca 'atyuktimanyadoSoktimasabhyokti ca varjayet / bhASeta vacanaM nityamabhijAtaM hitaM mitam / / tatsatyamapi no vAcyaM yatsyAtparavipattaye / jAyante yena vA svasya vyApadazca durAspadAH // ' [ so. upA. 376-377 ] // 39 // maiM isakA sAkSI hU~, yaha kUTa sAkSya hai| isake dvArA dUsareke pApakA samarthana hotA hai ataH ye pahaleke tIna jhuThoMse bhinna hai| yaha dharmakA virodhI hai ataH nahIM bolanA caahie| surakSAke lie jo vastu dUsareke pAsa rakha dI jAtI hai use nyAsa kahate haiN| jaise sonA vagairaha / usa dharoharako apane pAsa rakhakara jhUTha nahIM bolanA cAhie ki mere pAsa nahIM rakhI thii| yaha to vizvAsaghAta hai | adhika kyA kahA jAye, ajJAna aura saMzayameM bhI jhUTha nahIM bolanA cAhie, rAga-dveSase jhUTha bolanekI to bAta hI kyA hai| yaha paM. AzAdharajIne satyANuvratakA svarUpa kahA hai| digambara paramparAke zrAvakAcAroMmeM isa tarahakA lakSaNa, jisameM kucha asatyoMkA nAma liyA gayA ho, nahIM milatA / sabane sthUla asatya yA usake bhedoMke tyAgako satyANuvrata kahA hai| yathA-amRtacandrAcAryane tattvArthasUtrake anusAra asat kathanako jhUTha kahA hai aura usake cAra bheda kahe haiM.-satkA niSedha / yathA devadattake gharameM hote hue bhI kahanA ki vaha nahIM hai| asatkA vidhAna | jo nahIM hai use 'hai' khnaa| tIsarA anyako anya kahanA, jaise bailako ghor3A btlaanaa| cauthA, garhita, pApa sahita, aura apriya vacana bolnaa| ina sabakA tyAga satyANuvrata hai / somadevAcAryane kisI bAtako bar3hAkara kahanA, dUsareke doSoMko kahanA, asabhya vacana bolaneko asatya kahA hai aura unake tyAgako satyANuvrata kahA hai| amitagatine bhI nindanIya aura dhArmikoMke dvArA anAdaraNIya vacanako tathA aniSTa vacana ko asatya kahA hai| inhoMne amRtacandrajIke dvArA kahe gaye asatyake cAra bhedoMko bhI batAyA hai| vasunandine rAga yA dveSase jhUTha na bolaneko tathA prANiyoMkA ghAta karanevAlA satya vacana bhI na bolaneko satyANuvrata kahA hai| aisA pratIta hotA hai ki tattvArthasUtrake 'asat kathanako asatya kahate haiM isa lakSaNako Ageke granthakAroMne vistRta yA spaSTa karanekA prayatna kiyA hai| svAmI samanta bhadrane use sthUla jhUThake rUpameM liyA aura jisa satyase apane para yA dUsaroMke prANoMpara vipatti AtI ho aise satyako bhI asatya ThaharAyA hai kyoMki vaha bhI asatkI 1. 'yadidaM pramAdayogAdasadabhidhAnaM vidhoyate kimapi / tadanRtamapi vijJeyaM tadbhedAH santi catvAraH ||'-purussaarth. 91 zlo. / 2. ami. thA. 6 / 45-58 / 3. aliyaM Na jaMpaNIyaM pANivahakaraM tu saccavayaNaM pi / rAyeNa ya doseNa ya NeyaM vidiyaM vayaM thUlaM ||'-vsu. zrA. 210 gA, / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 177 atha lokavyavahArAvirodhena vAkprayogaM tadvirodhena ca tadaprayogamupadizati lokayAtrAnurodhitvAtsatyasatyAdivAktrayam / brUyAdasatyAsatyaM tu tadvirodhAnna jAtucit // 40 // spaSTam // 40 // atha satyasatyAdIni zlokatrayeNa lakSayannAha yadvastu yaddezakAla-pramAkAraM pratizrutam / tasmistathaiva saMvAdi satyasatyaM vaco vadet // 41 // paribhASAmeM AtA hai| jisase kisI prANIko pIr3A pahu~ce vaha saba vacana aprazasta yA asat hai cAhe vaha vidyamAna arthako kahatA ho cAhe avidyamAna arthako kahatA ho|' yaha paribhASA asatkI pUjyapAda svAmIne kI hai| ataH jo vastu jaisI dekhI ho yA sunI ho usako vaisA hI kahanA, yaha satyakI ekAMgI paribhASA hai| jaina dharma meM mUla vrata ahiMsA hai| ataH jisa satyase hiMsA hotI ho vaha saba asatyakI koTimeM AtA hai| vaise to satya bolanese svArthakA ghAta hotA hai aura svArthakA ghAta honese vyaktiko kaSTa pahu~catA hai| kintu aise satya vacanako hiMsA nahIM kaha sakate / yadi kaheM to phira satya bolanA hI asambhava ho jaayegaa| ataH svArthaghAtI satya asatya nahIM hai kintu prANaghAtI satya hI asatyameM sammilita hai| aisA satya bhI nahIM bolanA caahie| paM. AzAdharajIne jo kUTasAkSya aura nyAsApahArake tyAgIko satyANuvratI kahA hai aura Age satyANuvratake atIcAroMmeM ina donoMko ginAyA hai usameM Apatti AtI hai kyoMki jisako tyAga cakA usIke karanese to vratabhaMgakA prasaMga AtA hai| ataH satyANuvratakI jo paramparAgata vyAkhyA hai vahI samucita pratIta hotI hai| pUjyapAda svAmIne to sneha-moha Adike vazameM hokara aisA jhUTha na bolaneko satyANuvrata kahA hai jo kisI ghara yA gA~vako hI vinaSTa karane meM kAraNa ho / vyAkhyAmeM sthUla jhUThakA tyAga A hI jAtA hai| sthUla jhUThake hI to ve cAra bheda haiM jinheM amRtacanda aura amitagatine ginAyA hai // 39 // Age lokavyavahAra meM virodha paidA na karanevAle vacanoMko bolanekA aura lokavyavahArameM virodha paidA karanevAle vacanoMko na bolanekA upadeza dete haiM satyANuvratI lokavyavahArameM sahAyaka honese Age kahe jAnevAle satyasatya Adi tIna prakArake vacanoMko bole| kintu lokavyavahArake viruddha honese asatyAsatyako kabhI bhI na bole // 40 // vizeSArtha-vacanake cAra prakAra haiM-satyasatya, satyaasatya, asatyasatya aura asatyaasatya / inakA lakSaNa Age kheNge| inameM se prathama tIna vacana to lokavyavahArake sahAyaka haiN| kintu asatyAsatya lokavyavahArakA ghAtaka hai ataH use kabhI bhI nahIM bolanA cAhie // 40 // Age tIna ilokoMse satyasatya AdikA lakSaNa kahate haiMjo vastu jisa deza, jisa kAla, jisa pramANa aura jisa AkArako lekara pratijJAta 1. 'prANipoDAkaraM yattadaprazastama vidyamAnArthaviSayaM vA'vidyamAnArthaviSayaM vA / uktaM ca prAgevAhiMsAparipAla. nArthamitaravatamiti / tasmAddhisAkarmavaco'nRtamiti nizceyam |'-srvaarthsi. 7114 / sA.-23 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dhamAmRta ( sAgAra) -pratipannam // 41 // asatyaM vaya vAso'ndho randhayetyAdi satyagam / vAcyaM kAlAtikrameNa dAnAtsatyamasatyagam // 42 // satyagaM--asatyamapi kiJcitsatyamevetyarthaH / kAlAtikrameNa dAnAt-yathA'rdhamAsatame divase taveyaM deyamityAsthAya mAsatame saMvatsaratame vA divase dadAtIti / / 42 / / yatsvasya nAsti takalye daasyaamotyaadisNvidaa| vyavahAraM virudhAnaM nAsatyAsatyamAlapeta // 43 // saMvidA-pratijJayA / uktaM ca 'turIyaM varjayennityaM lokayAtrA traye sthitaa| sA mithyApi na gImithyA yA gurvAdiprasAdinI // ' [ so. upA. 384 ] // 43 // atha sAvadhavyatiriktAnRtapaJcakasya nityaM varjanIyatvamAha moktaM bhogopabhogAGgamAtraM sAvadyamakSamA / ye te 'pyanyatsadA savaM hisetyujjhantu vA'nRtam // 44 // kI gayI hai usako usI deza, usI kAla, usI pramANa, usI AkAra meM upasthita karanA satyasatya hai| aisA vacana bolanA cAhie // 41 // vizeSArtha-jaise hamane kisIse vAdA kiyA ki hama Apako amuka vastu amuka sthAnapara, amuka samayameM, amuka parimANameM deveMge to usa vastuko apane vacanake anusAra usI sthAnapara, usI samayameM, usI parimANameM aura usI AkAra-prakArameM pradAna karanA, aisA vacana satyasatya kahA jAtA hai| aise vacanase prAmANikatA prakaTa hotI hai| lokameM apanI sAkha jamatI hai / lokavyavahAra meM vizvAsa paidA hotA hai / / 4 / / he julAhe, vastra buno / he rasoiye, bhAta pkaao| ityAdi vacana asatya honepara bhI kiMcit satya honese asatyasatya haiN| kAlakA atikrama karake denese satya hote hue bhI asatya honese satyAsatya kahalAtA hai / ye vacana satyANuvratI bola sakatA hai // 42 // vizeSArtha-lokavyavahAra meM aisA bolA jAtA hai-vastra buno, bhAta pkaao| kintu na to vastra bunA jAtA hai aura na bhAta pakAyA jAtA hai| dhAge bune jAte haiM aura cAvala pakAye jAte hai| ataH vastrake yogya dhAgAmeM vastra zabdakA prayoga aura cAvalameM bhAta zabdakA prayoga asatya hai| kintu lokameM aisA vyavahAra honese satya hai / ataH aise vacanako asatya satya kahate haiM / tathA kisIne kahA ki maiM pandrahaveM dina ApakI yaha vastu lauTA duuNgaa| kintu pandrahaveM dina na lauTAkara eka mAsa yA eka varSa meM lauTAtA hai| cUMki usane vastu lauTA dI isalie usakA vacana satya hai aura samayapara na lauTAnese asatya hai ataH satyAsatya hai| lokavyavahAra meM aisA calana honese isa taraha ke vacana satyANuvratI bola sakatA hai / / 42 / / jo vastu apanI nahIM hai aura apane pAsa bhI nahIM hai usake sambandhameM isa prakArakA vAdA karanA ki kala yaha vastu dUMgA asatyAsatya hai| aisA vacana lokavyavahArameM bAdhA DAlanevAlA hai / ataH use nahIM bolanA cAhie / / 4 / / Age sAvadya vacanake sivAya pA~ca prakArake asatya vacanoMko sadA chor3ane yogya batAte haiM yahA~ bahuta na kahakara itanA kahanA hI paryApta hai ki jo bhoga aura upabhogameM sAdhana Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) sAvadhe-'kSetraM kRSa' ityAdi / uktaM ca 'chedanabhedanamAraNakarSaNavANijyacauryavacanAdi / tatsAvA yasmAtprANivadhAdyAH pravartante // [ puruSArtha. 90 ] anyat-sadapalapanAdi / tathAhi-nAstyAtmetyAdi sadapalapanam / uktaM ca 'svakSetrakAlabhAvaiH sadapi ca yasminniSidhyate vastu / tatprathamamasatyaM syAnnAsti yathA devadatto'tra / / ' [ puruSArtha. 92] sarvagata AtmA, zyAmAkataNDulamAtro vetyAdikamasadbhAvanam / uktaM ca 'asadapi hi vasturUpaM yatra parakSetrakAlabhAvaistaiH / udbhAvyate dvitIyaM tadanRtamasmin yathA'sti ghaTaH // ' [ puruSA. 93 ] gAmazvamabhivadato viparItam / uktaM ca 'vastu sadapi svarUpAtpararUpeNAbhidhIyate yasmin / anutamidaM tu tRtIyaM vijJeyaM gauriti yathAzvaH // ' [ puruSA. 94 ] kANaM kANamabhidadhAnasyApriyam / are bAndhakineya ityAdi gahitam / sAkrozamityanyat / hiMseti pramAdayogAvizeSAt / yatra tu pramattayogo nAsti taddhiyAnuSThAnAdyanuvadanaM nAsatyam / 'heto pramattayoge nirdiSTe sakalavitathavacanAnAm / heyAnuSThAnAderanuvadanaM bhavati nAsatyam / ' [ puruSArtha. 100 ] ujjhantu / uktaM ca 'bhogopabhogasAdhanamAtraM sAvadyamakSamA moktum / ye te'pi zeSamanRtaM samastamapi nityameva muJcantu // ' [ puruSArtha. 101 ] // 44 // sAvadha vacanako chor3ane meM asamartha haiM ve bhI bhoga-upabhogameM sAdhana mAtra sAvadya vacanako chor3akara anya saba prakArake jhUTha vacanoMko hiMsA mAnakara sadA tyAga deM // 44 // ___ vizeSArtha-Upara zlokameM jo 'vA' zabda hai usakA yaha abhiprAya hai ki samasta sAvadha vacanoMko chor3ane meM jo asamartha haiM ve kevala amuka prakArake sAvadha vacana hI boleM / zeSa sabakA tyAga kara deN| gRhasthake lie Avazyaka bhojana, strI Adi jo bhoga-upabhoga haiM unameM jina sAvadha vacanoMkI AvazyakatA hotI hai, jaise kheta joto, pAnI do, dhAna kATo Adi, unheM vaha bola sakatA hai| kintu inake sivAya jo pA~ca prakArake asatya vacana haiM, jinakA usake bhoga-upabhogase koI sambandha nahIM hai ve use nahIM bolane cAhie, kyoMki sabhI asatya vacana hiMsAkI paryAya honese hiMsArUpa hI haiM kyoMki unameM pramAdakA yoga rahatA hai / jahA~ pramAdakA yoga nahIM hai vahA~ asatya bolanA asatya nahIM hai kyoMki aisA asatya kalyANakI bhAvanAse hI bolA jAtA hai| jo pA~ca prakArakA asatya kabhI bhI nahIM bolanA cAhie, vaha isa prakAra hai-1. satkA apalApa, jaise AtmA nahIM hai, paraloka nahIM hai ityAdi / 2. asatkA udbhAvana, jaise AtmA vyApaka hai yA cAvalake barAbara hai| 3. viparIta bolanA, jaise, gAyako ghor3A khnaa| 4. apriya vacana bolanA, jaise kAne AdamIko kAnA kahanA / 5 sAkroza vacana bolanA, jaise are rA~Dake / ise garhita bhI kahate haiM / isa prakArake nirupayogI sAvadha vacana kabhI nahIM bolanA cAhie / sadA hita mita priya vacana bolanA caahie||44|| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 dharmAmRta ( sAgAra) ____ atha satyANuvratasya paJcAticArAn heyatvenAha mithyAdizaM raho'bhyAkhyA kUTalekhakriyAM tyajet / nyastAMzavismatranujJA mantrabhedaM ca tadvataH // 45 // mithyAdizaM-mithyopadezAbhyudayaniHzreyasArtheSu kriyAvizeSeSvanyasyAnyathA pravartanam / pareNa saMdehApannena pRSThe'jJAnAdinA'nyathA kathanamityarthaH / athavA pratipannasatyavratasya parapIDAkaraM vacanaM asatyameva / pramA6 dAtparapIDAkAraNe upadeze'ticAro, yathA vAhyatAM kharoSTAdayo, hanyantAM dasyava iti niSa yadvA vivAde svayaM pareNa vA'nyatarAtisandhAnopAyopadezo mithyopadezaH // 1 // rahobhyAkhyAM-rahasyekAnte strIpuMsAbhyAmanuSThitasya kriyAvizeSasyAbhyAkhyA prakAzanaM yayA dampatyoranyasya vA puMsaH striyA vA rAgaprakarSa utpadyate / sA ca hAsyakrIDAdinaiva kriyamANo'ticAro na tvabhinivezena / tathA sati vratabhaGga eva syAt // 2 // kuTalekhakriyA--anyenAnuktamananuSThitaM ca yatkicittasya paraprayogavazAdevaM tenoktamanuSThitaM ceti vaJcanA nimittaM lekhanam / anyasarUpAkSaramudrAkaraNamityanye // 3 // nyastAMzavismatranujJAM-tyastasya nikSiptasya 12 hiraNyAdidravyasya aMzamekadezaM vismartuvismaraNazIlasya nikSepturanujJA / dravyanikSepnuvismRtatatsaMkhyasyAlpa saMkhyaM tadgRhNata evmitynumtivcnm| so'yaM nyAsApahArAkhyo'ticAraH // 4 // mantrabhedaM-aGgavikAra bhravikSepAdibhiH parAbhiprAyaM jJAtvA'sUyAdinA tatprakaTanam / vizvasitamitrAdibhirvA AtmanA saha mantritasya 15 lajjAdikarasyArthasya prakAzanam / yattu Age satyANuvratake pA~ca aticAroMko chor3ane yogya batAte haiM satyANuvratIko mithyA upadeza, rahobhyAkhyA, kUTalekhakriyA, nyastAMzavismanujJA aura mantrabheda chor3anA cAhie // 145 / / vizeSArtha-jisane sthUla jhUThako na bolanekA vrata liyA hai use ye pA~ca bAteM chor3anA cAhie / 1. mithyA upadeza-kisIko abhyudaya aura mokSake kAraNabhUta vizeSa kriyAoMmeM sandeha ho aura vaha pUche to ajJAnavaza yA anya kisI abhiprAyase anyathA batalA denA / athavA jisane satya bolanekA vrata liyA hai vaha yadi parako pIr3A pahu~cAnevAle vacana bolatA hai to aise vacana asatya hI haiN| isalie yadi pramAdavaza parapIDAkArI upadeza detA hai to vaha atIcAra hai / jaise, ghor3oM aura U~ToMko lAdo, coroMko mAro ityAdi niSprayojana vacana mithyopadeza hai| athavA do manuSyoMke vivAdameM svayaM yA dasareke dvArA donoM meM se kisI ekako ThaganekA upAya vatalAnA mithyopadeza hai| 2. raho'bhyAkhyA-raha' arthAt ekAntameM strI puruSake dvArA kI gayI vizeSa kriyAko abhyAkhyA 'arthAt prakaTa kara denA, jisase dampatImeM yA anya puruSa aura strImeM vizeSa rAga utpanna ho / kintu yadi aisA ha~sI yA kautuka vaza kiyA jAye tabhI aticAra hai / yadi kisI prakArake Agraha vaza aisA kiyA jAtA hai taba to vratakA hI bhaMga hotA hai / 3. kUTalekhakriyA-dUsarene vaisA na to kahA aura na kiyA, phira bhI Thaganeke abhiprAyase kisIke dabAvameM Akara 'isane aisA kiyA yA kahA' isa prakArake lekhanako kUTalekhakriyA kahate haiN| anyamatase dUsareke hastAkSara banAnA, jAlI mohara banAnA kUTalekhakriyA hai / 4. nyastAMzavismatranujJA-koI vyakti dharohara rakha gyaa| kintu usakI saMkhyA bhUla gayA aura bhUlase jitanA dravya rakha gayA thA usase kama mA~gA to 'hA~ itanI hai' 1. 'mithyopdesh-rho'bhyaakhyaan-kuuttlekhkriyaa-nyaasaaphaar-saakaarmntrbhedaaH|-t. sU. 7 / 26 / 'parivAdaraho' bhyAkhyA paizunyaM kUTalekhakaraNaM ca / nyAsApahAritA'pi ca |'-rtn. zrA, 56 zlo. puruSArtha. 184 shlo.| . Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 'mantrabhedaH parIvAdaH paizunyaM kUTalekhanam / mudhA sAkSipadoktizca satyasyaite vighAtakAH / ' [ so. upA. 381 ] iti yazastilake'ticArAntaravacanaM 'tatpare'pyUhyAstadatyayA' ityanena saMgRhItaM pratipattavyam // 45 // athAcAryANuvratalakSaNArthamAha cauravyapadezakarasthUlasteyavrato mRtasvadhanAt / paramudakAdezcAkhila bhogyAnna hareddadIta na parasvam // 46 || cauretyAdi / cauro'yamupalakSaNAddharmaghAta ko'yaM vadhakAro'yamityAdi vyapadezaM nAma karotIti caurAdivyapadezakaram / sthUlasteyaM --- bAdaracauryaM khAtrakhananAdikaM tatpUrvakamadattAdAnaM vA, tatra vrataM niyamaH, tasmAdvA vrata nivRttiryasya sa tathokto'cauryANuvratItyarthaH / uktaM ca 'daurbhAgyaM preSyatAM dAsyamaGgacchedaM daridratAm / adattAttaphalaM jJAtvA sthUlasteyaM vivarjayet // ' [ mRtasvadhanAtparaM - jIvatAM jJAtInAmityarthaH / uktaM ca'adattasya parasvasya grahaNaM steyamucyate / sarvabhogyAttadanyatra bhAvAttoyatRNAditaH // jJAtInAmatyaye vittamadattamapi saMmatam / jIvatAM tu nidezena vratakSatirato'nyathA // ' [ so. upA. 364-365 ] ] aisA kahanA / ise anya granthakAroMne nyAsApahAra nAma diyA hai / 5. mantrabheda - aMgavikAra tathA bhrukuTiyoMke saMcAlanase dUsareke abhiprAyako jAnakara IrSyA Adi vaza prakaTa karanA / athavA vizvAsI mitroM Adi ke dvArA apane sAtha vicAra kiye gaye kisI zarmanAka vicArakA prakaTa kara denA / ye pA~ca satyANuvratake atIcAra haiM / tattvArtha sUtra meM bhI ye hI pA~ca aticAra batalAye haiM / kintu ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM raho'bhyAkhyA, kUTalekhakaraNa aura nyAsA - pahAra ke sAtha parivAda aura paizunyako ginAyA hai / somadevane maMtrabheda, parIvAda, paizunya aura kUTalekha ke sAtha jhUThI gavAhIko bhI alaga se atIcAra mAnA hai / inhoMne nyAsApahArako nahIM kahA / kintu 'anya bhI aticAra vicAra lenA' isa kathana ke dvArA unakA grahaNa kiyA hai ||45|| 181 acauryANuvratakA lakSaNa kahate haiM cora nAmako denevAlI sthUla corIkA vrata lenevAlA acauryANuvratI mRtyuko prApta hue tathA putrAdika rahita apane kuTumbIke dhana tathA rAjAkI orase sabake bhogane yogya jala ghAsa Adike sivAya anya parAye dravyako na to svayaM leve aura na dUsaroMko deve ||46 || 1. sarvArtha. 7 / 20 / 2. avitIrNasya grahaNaM parigrahasya pramattayogAdyat / tatpratyeyaM steyaM saiva ca hiMsA vadhasya hetutvAt // - puruSA. 102 zlo. / vizeSArtha - svAmI samantabhadrane parAyA dravya kahIM rakhA huA ho, yA girA huA ho yA bhUlA huA ho, use jo na dUsareko detA hai aura na svayaM letA hai use sthUla corIkA tyAgI kahA hai | pUjyapAda svAmIne bhI jisase dUsareko pIr3A pahu~ce aura rAjA daNDa de aise avazya chor3e hue, vinA diye hue parAye dravyako nahIM lenA acauryANuvrata kahA hai / amRtacandrajIne 6 9 12 15 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 dharmAmRta ( sAgAra) parasvaM-parasya dhanaM sAmarthyAdadattaM tasyaiva prsvaamiktvopptteH| dattasya ca sbasvAmikatvasaMbhavAt / taduktam 'nihitaM vA patitaM vA suvismRtaM vA parasvamavisRSTam / na harati yanna ca datte tadakRzacauryAdupAramaNam // [ ratna. zrA. 57 ] api ca 'asamarthA ye kartuM nipAnatoyAdiharaNavinivRttim / tairapi samastamaparaM nityamadattaM parityAjyam // ' [ puruSArtha. 106 ] // 46 // atha pramattayogAtparakIyatRNasyApyadattasyAdAne dAne vAcauryavratabhaGga darzayati - 'saMklezAbhinivezena tRNamapyanyabhata kam / avattamAdadAno vA davAnastaMskaro dhruvam // 47 // pramAdake yogase vinA dI huI parigrahake grahaNako corI kahA hai| tattvArtha sUtrameM vinA dI huI vastuke grahaNako corI kahA hai| kintu isameM pUrva sUtrase 'pramAdake yogase' padakI anuvRtti hotI hai| jisakA artha hotA hai corIke abhiprAyase vinA dI huI vastukA grahaNa corI hai aura aura usakA tyAga acaurya, vratI karatA hai| kintu gRhastha to acauryavatI nahIM hotA acauryANuvratI hotA hai / munigaNa sarvasAdhAraNake bhoganeke lie mukta jala aura miTTIke sivA vinA dI huI koI bhI vastu grahaNa nahIM krte| kintu gRhasthake liye isa prakArakA tyAga sambhava nahIM hai / isalie gRhastha aisI vinA dI huI parAyI vastuko grahaNa nahIM karatA, jisake grahaNa karane para vaha cora kahalAye aura rAjadaNDakA bhAgI ho| AcArya somadevane bhI sarvabhogya jala tRNa Adike atirikta vinA diye hue parAye dravyake grahaNako corI kahA hai| kintu cUMki gRhastha isa prakArakA tyAga nahIM kara sakatA, isalie unhoMne use spaSTa karate hue kahA hai ki yadi koI aise kuTumbI mara jAveM jinakA uttarAdhikAra hameM prApta hotA hai to unakA dhana vinA diye bhI liyA jA sakatA hai| kintu yadi vaha jIvita hoM to unakA dhana unakI AjJAse hI liyA jA sakatA hai| unakI jIvita avasthA meM hI unase vinA pache unakA dhana lenese acauryANuvratameM kSati pahu~catI hai| apanA dhana ho yA parAyA ho jisake lenemeM corIkA bhAva hai vaha corI hai| isI taraha jamIna vagairahameM gar3hA dhana rAjAkA hotA hai| kyoMki jisa dhanakA koI svAmI nahIM usakA svAmI rAjA hotA hai / apane dvArA upAjita dravyameM bhI yadi saMzaya ho jAye ki yaha merA hai yA dUsarekA, to vaha dravya grahaNa karaneke ayogya hai| ataH vratIko apane kuTumbake sivAya dUsaroMkA dhana nahIM lenA caahie| isa taraha AcArya somadevane acauryANuvratako acchA spaSTa kiyA hai aura unhIMkA anusaraNa AzAdharajIne kiyA hai // 46 // ___ pramAda yukta bhAvase vinA diye parAye tRNako bhI grahaNa karane yA dUsaroMko denepara acauryavrata bhaMga hotA hai, yaha batAte haiM rAga Adike Avezase jisakA svAmI dUsarA vyakti hai aura usake diye vinA eka tRNako bhI svayaM grahaNa karanevAlA yA dUsareko denevAlA nizcayase cora hotA hai // 47|| 1. 'saMklezAbhinivezena pravRttiryatra jAyate / tatsarvaM rAyi vijJeyaM steyaM svAnyajanAzraye ||so. upA. 366 zlo.] . Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 trayodaza adhyAya (caturtha adhyAya ) 183 ___ saMklezAbhinivezena-rAgAdyAvezena / etenedamuktaM bhavati pramattayoge satyevAdattasyAdAne dAne vA caurya syAnnAnyathA / taduktam 'hiMsAyAssteyasya ca nAvyAptiH sudhaTe eva hi sa yasmAt / grahaNe pramattayogo dravyasya svIkRtasyAnyaiH / / nAtivyAptizca tayoH pramattayogaikakAraNavirodhAt / api karmAnugrahaNe nIrAgANAmavidyamAnatvAt // ' [ puruSA. 104-105 ] // 47 // atha nidhAnAdidhanaM rAjakIyatvasamarthanena vratayannAha nAsvAmikamiti grAhya nidhAnAdi dhanaM ytH| dhanasyAsvAmikasyeha dAyAdo medinIpatiH // 48 // spaSTam / uktaM ca 'rikthaM nidhinidhAnotthaM na rAjJo'nyasya yujyate / yatsvasyAsvAmikasyeha dAyAdo medinIpatiH / / ' [ so. upA. 367 1 // 48 // atha sAMzayike svadhane'pi niyamaM kArayati svamapi svaM mama syAdvA na veti dvAparAspadam / yadA tadA''dIyamAnaM vratabhaGgAya jAyate // 49 // dvAparAspadaM-sandehapadam / tadA dIyamAnaM-tasmin kAle vitIryamANam / tadetyatrAkAraprazleSAd gRhyamANaM ca / uktaM ca 'AtmArjitamapi dravyaM dvAparAdanyathA bhavet / nijAnvayAdato'nyasya vratI svaM parivarjayet // ' [ so. upA. 368 ] // 49 // vizeSArtha-isakA yaha Azaya hai ki yadi corIke abhiprAyase vinA dI huI vastuko liyA yA diyA jAtA hai tabhI corI kahalAtI hai| kahA hai-hiMsA aura corImeM avyApti nahIM hai kintu donoM meM vyApti hai; kyoMki parAye dravyako grahaNa karane para pramAdakA yoga avazya hotA hai| donoMmeM ativyApti bhI nahIM hai kyoMki vItarAgI puruSa jo vinA diye karmoko grahaNa karate haiM vaha corI nahIM hai kyoMki unake pramAdakA yoga nahIM hai // 47 // __jamIna Adi meM gar3A dhana rAjAkA hotA hai ataH usako bhI na lenekA niyama karate haiM nadI, guphA yA kisI gar3he AdimeM rakhe dhanako, isakA koI svAmI nahIM hai aisA mAnakara acauryANuvratI grahaNa na kre| kyoMki lokameM jisa dhanakA koI svAmI nahIM hai usakA sAdhAraNa svAmI rAjA hotA hai // 48 // apane dhanameM yadi sandeha ho ki yaha merA hai yA dUsarekA, to use bhI na lenekA niyama karAte haiM jaba apanA bhI dhana, yaha merA hai yA nahIM, isa prakArake saMzayakA sthAna hotA hai usa avasthA meM use kisIko denA yA svayaM lenA acauryavratako bhaMga karatA hai // 49 / / 18 1. sughaTameva sA yasmAt-puru. / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 12 dharmAmRta ( sAgAra) 'coraprayoga-corAhatagrahAvadhikahonamAnatulam / pratirUpakavyavahRti viruddharAjye'pyatikramaM jahyAt // 50 // coraprayogaM-corayataH svayamanyena vA 'coraya tvaM' iti coraNakriyAyAM preraNaM, preritasya vA sAdhu karoSotyanumananaM, kuzikA-katarikA-ghargharikAdicoropakaraNAnAM vA samarpaNaM vikrayaNaM vA / atra yadyapi 'caurya na karomi na kArayAmi' ityevaM pratipannavratasya cauraprayogo vratabhaGga eva, tathApi kimadhunA yUyaM niA6 pArAstiSThatha yadi vo bhaktAdikaM nAsti tadAhaM taddadAmi, bhavadAnItamoSyasya vA yadi vikretA nAsti tadAhaM vikreSye ityevaMvidhavacanaizcaurAna vyApArayataH svakalpanayA tavyApAraNaM pariharato vratasApekSyasyAsAvatIcAraH // 1 // caurAhatagrahaM-apreritenAnanumatena ca caureNAnItasya kanakavastrAderAdAnaM mUlyena mudrikayA vaa| corAnItaM ca kANakrayeNa mudrikayA vA pracchannaM gRha Nazcoro bhavati / tatazcauryakaraNAd vratabhaGgo, vANijyameva mayA kriyate na cauriketyadhyavasAyena vratasApekSatvAccAbhaGga iti bhaGgAbhaGgarUpAticAraH // 2 // adhikahInamAnatulaM-mAnaM prasthAdi hastAdi c| mAnaM ca tulA ca mAnatulam / adhikaM ca hInaM adhikahInam / tacca tanmAnatulaM ca adhikamAnaM hInamAnaM, adhikatulA hInatulA cetyarthaH / tatra nyUnena mAnAdinA'nyasmai dadAtyadhikenAtmano gRhNAtItyevamAdikUTaprayogo hInAdhikamAnonmAnamityarthaH // 3 // pratirUpakavyavahRti pratirUpakaM sadazaM brIhINAM palaMji, ghRtasya vasA, hiMgoH khadirAdi veSTastailasya mUtraM, jAtyasuvarNarUpyayoryukta15 suvarNarUpye ityAdi pratirUpakeNa vyavahRtirvyavahAro bro hyAdiSu palaMjyAdi prakSipya tadvikrayaNam / etacca dvayaM Age acauryANuvrata ke aticAroMko chor3aneke liye kahate haiM acauryANuvratI cora prayoga, corAhata graha, adhikahInamAnatulA, pratirUpakavyavahRti aura viruddha rAjyAtikrama nAmaka pA~ca aticAroMko chor3a deM // 50 // vizeSArtha-pahalA aticAra hai coraprayoga-corI karanevAleko svayaM yA dUsareke dvArA 'tuma corI karo' isa prakAra corI karanekI preraNA karanA cora prayoga hai| athavA jise preraNA nahIM kI hai usa corakI 'tuma acchA karate ho' isa prakAra anumodanA karanA bhI cora prayoga hai| athavA coroMko corI karaneke aujAra kaiMcI, visaulI Adi denA yA unako becanA bhI cora prayoga hai| yadyapi jisane 'maiM na corI karU~gA aura na karAU~gA' isa prakArakA vrata liyA hai usake liye cora prayoga vratabhaMga rUpa hI hai / tathApi Ajakala tuma khAlI bekAra kyoM baiThe ho ? yadi tumhAre pAsa khAneko nahIM hai to maiM detA huuN| yadi tumhAre corIke mAlakA koI kharIdAra nahIM hai to maiM becUMgA, isa prakArake vacanoMse coroMko corIke lie preraNA karate hue bhI vaha apane mana meM aisA socatA hai ki maiM corI nahIM karatA huuN| isa prakAra vratakI apekSA rakhanese yaha atIcAra hai| yaha pa. AzAdharajIkA kathana hai| hamAre abhiprAyase yadi acauryANuvratI corI na karaneke sAtha corI na karAnekA bhI niyama letA hai to ukta prakArake caura prayogase usakA vrata bhaMga ho jAtA hai| yaha aticAra tabhI sambhava hai jaba usane svayaM corI na karanekA niyama liyA ho| sabhI zrAvakAcAroMmeM acauryANuvratakA svarUpa aisA hI dekhA jAtA hai ki vaha vinA dI huI vastu na svayaM letA hai aura na uThAkara dUsareko detA hai / astu / dUsarA aticAra hai corAhRta graha-jisa corako na corI karanekI preraNA kI thI aura na anumodanA, aise corake dvArA lAye gaye suvarNa vastrAdiko mUlyase lenaa| 1. 'stenpryogtdaahRtaadaanviruddhraajyaatikrmhiinaadhikmaanonmaanprtiruupkvyvhaaraa:|' -ta. sU. 7 / 27 / ratna, zrA.58 / puruSA. 185 zlo. / so. upA. 370 zlo. / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya (caturtha adhyAya ) paravyaMsanena (?) paradhanagrahaNarUpatvAta bhaMga eva / kevalaM khAtrakhananAdikameva cauyaM prasiddha mayA tu vaNikkalaiva kRteti bhAvanayA vratarakSaNodyatatvAdaticArAveveti // 4 // viruddharAjye'pyatikrama-viruddhaM vinaSTaM vigRhItaM vA rAjyaM rAjJaH pRthvIpAlanocitaM karma viruddharAjyaM chatrabhaGgaH parAbhiyogo vetyarthaH / tatrAtikrama ucitanyAyA- 3 danyena prakAreNArthasya dAnagrahaNam / viruddharAjye'lpamUlyalamyAni mahArdhANi dravyANIti prayatnataH / athavA viruddhayorarthAdrAjJo rAjyaM niyamitA bhUmiH kaTakaM vA viruddharAjyam / tatra SaSTisaptamyoratha prati bhedAbhAvAttasyAtikramo vyavasthAlaGghanam / vyavasthA ca parasparaviruddharAjakRtava tallaGghanaM cAnyatararAjyanivAsina itararAjye pravezaH, itararAjyanivAsino vA'nyatararAjye prveshH| viruddharAjyAtikramasya ca yadyapi svasvAminAnanujJAtasyAdattAdAnalakSaNayogena tatkAriNAM ca cauryadaNDayogena cauryarUpatvAd vratabhaGga eva / tathApi viruddharAjyAtikrama kurvatA mayA vANijyameva kRtaM na cauryamiti bhAvanayA vatasApekSatvAlloke ca coro'yamiti vyapadezAbhAvAdaticAra eva syAt // 5 // athavA cauraprayogAdayaH paJcApyate vyaktacauryarUpA eva / kevalaM sahakArAdinA atikramAdinA vA prakAreNa kriyamANAste'ticAratayA vyapadizyante / na caite rAjJAM tatsevakAdInAM vA na saMbhavantIti vAcyaM, yataH prathama-dvitIyayoH spaSTa eva sambhavaH / tRtIyazcaturthazca yadA rAjA bhANDAgAre 12 hInAdhikamAnonmAnaM dravyANAM vinimayaM ca kArayati tadA rAjJo'pyatIcArau staH / viruddharAjyAtikramastu yadA sAmantAdiH kazcitsvAmino vRttimupajIvati tadviruddhasya ca sahAyo bhavati tadAsyAticAraH syAt / jahyAt - jo corIkA mAla chipakara kharIdatA hai vaha cora hotA hai aura corI karanese vratakA bhaMga hotA hai| kintu aisA karanevAlA samajhatA hai ki maiM to vyApAra karatA hU~, corI nahIM krtaa| isa prakArake saMkalpase vratakI apekSA rakhanese vrata bhaMga nahIM hotaa| kintu eka dezakA bhaMga aura eka dezakA abhaMga honese atIcAra hotA hai| tIsarA aticAra hai adhikahInamAnatulA, mApaneke gaja vATa vagairahako mAna kahate haiM aura tarAjUko unmAna kahate haiN| do tarahake vATa tarAjU rakhanA eka hIna aura eka adhik| hIna yA kamase dUsaroMko detA hai| adhikase svayaM letA hai / cauthA aticAra hai pratirUpaka vyavahRti-pratirUpaka kahate haiM samAna ko| jaise ghIkA pratirUpaka carbI, telakA pratirUpaka muutr| asalI sone cA~dIkA pratirUpaka nakalI sonA caaNdii| ghImeM carbI milAkara becanA Adi pratirUpaka vyavahAra hai| vastutaH isa tarahakA kAma parAye dhanako lenevAlA honese corI hI hai| kintu vaha samajhatA hai ki makAnameM seMdha lagAnA vagairaha hI corI prasiddha hai| maiM to vyApArakI kalA mAtra karatA hai| isa bhAvanAse vratakI rakSAkA bhAva honese ise aticAra kahA hai| pA~cavA aticAra hai viruddha rAjyAtikrama-rAjAke prajApAlanake yogya karmako rAjya kahate haiN| vaha rAjya naSTa ho jAye yA kisIke dvArA apane adhikArameM kara liyA jAye to use viruddharAjya kahate haiN| usameM atikramakA matalaba hai ucita nyAyase bhinna hI prakArase lenA denaa| viruddha rAjyameM sastI vastuoMko U~ce mUlyapara becanekA prayatna kiyA jAtA hai| athavA parasparameM virodhI do rAjAoMkA rAjya arthAt unako niyamita bhUmi senA vagairaha viruddha rAjya hai| usakA atikrama arthAt vyavasthAkA ullaMghana / arthAt eka rAjyake nivAsIkA dUsare rAjya meM praveza krnaa| jaise pAkistAna aura bhAratameM hotA hai| yadyapi apane rAjAkI AjJAke binA aisA karanA binA dI huI vastukA grahaNarUpa honese tathA aisA karanevAloMke corIke daNDake yogya honese corI rUpa hI hai, tathApi aisA karanevAle vyApArIkI bhAvanA yahI rahatI hai ki maiM vyApAra karatA hU~ corI nahIM krtaa| lokameM bhI use koI cora nahIM khtaa| ataH vrata sApekSa honese aticAra hai| vAstavameM to ye pA~coM hI spaSTa rUpase corImeM Ate haiN| koI cora sA.-24 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dharmAmRta ( sAgAra) acauryANuvratAticAratvAttadvAMstyajet / somadevapaNDitastu mAnanyUnatAdhikye dvAvaticArI manyamAnastvidamAha 'pautavanyUnatAdhikye stena kama tato grahaH / vigrahe saMgraho'rthasyAsteyasyaite nivartakAH // [ so. upA. 370 ] // 50 // atha svadArasaMtoSANuvratasvIkAravidhimAha pratipakSabhAvanaiva na ratI riraMsAruji prtiikaarH| ityapratyayitamanAH zrayatvahiMsraH svadArasaMtoSam // 51 // pratipakSabhAvanA-brahmacaryasya prAguktavidhinA punaH punazcetasi nivezanaM, ratiH-strIsambhogaH / uktaM ca 'strIsaMbhogena yaH kAmajvaraM praticikIrSati / sa hutAzaM ghRtAhutyA vidhyApayitumicchati // [ yogazA. 2 / 81 ] riraMsAruji-yonyAdo rantumicchArUpAyAM vedanAyAm / apratyayitamanAH-asaMjAtavizvAsacittaH / 12 uktaM ca 'ye nijakalatramAtraM parihatuM zaknuvanti na hi mohaat| niHzeSazeSayoSinniSevaNaM tairapi na kAryam // ' [ puruSArtha. 110 [ 15 ahiMsraH-ISaddhihiMsanazIlaH // 51 // vyakti yadi corI na karanekA niyama letA hai to usakI dRSTise inheM aticArakI zreNImeM rakhA jA sakatA hai| prAyaH sabhI granthakAroMne ye pA~coM atIcAra batalAye haiN| AcArya samantabhadrane viruddharAjyAtikramake sthAnameM vilopa nAmaka atIcAra rakhA hai| jisakA artha hai rAjAjJAko na mAnanA / somadevane adhika vATa tarAjU aura kama vATa tarAjUko alaga aticAra ginAyA hai| tathA viruddha-rAjyAtikramake sthAnameM vigraha aura artha saMgraha nAmaka atIcArako sthAna diyA hai| arthAt yuddhake samaya padArthoMkA saMgraha karanA ki mUlya bar3hanepara becakara dhana kmaayeNge| yaha barAbara aticArakI koTi meM AtA hai kyoMki isameM zuddha vyApArakI bhAvanA hai / / 5 / / aba svadArasantoSa nAmaka aNuvratako grahaNa karanekA upadeza dete haiM yoni AdimeM ramaNa karanekI icchArUpa rogakI zAntikA upAya usake pratipakSI brahmacaryako cittameM sthAna denA hI hai, strI sambhoga nhiiN| isa prakArakA vizvAsa jisake cittameM utpanna nahIM huA hai vaha ahiMsANuvratI svadAra santoSa nAmaka brahmANuvrata svIkAra kare // 51 / / vizeSArtha-hiMsA karanA, jhUTha bolanA aura corI karanA to manuSyameM saMgatike asara se AtA hai| kintu kAmavikAra to yuvAvasthA hote hI jAgrat ho jAtA hai| jo janmase hI acchI saMgatimeM rahate haiM ve bhI yuvAvasthA meM isa vikArase baca nahIM paate| acche-acche tapasviyoMko bhI isane bhraSTa kiyA hai| isako jItanekA upAya hai brahmacaryake guNoMkA satata ra viSaya sevanase honevAlI hAniyoMkI parI jaankaarii| kinta yaha samaya sApekSa hai| ataH gRhasthako apanI patnI meM hI santuSTa rahanekA vrata lenA caahie| isIko svadAra santoSa nAmaka brahmANuvrata kahate haiN| kahA hai-'jo strIsambhogake dvArA kAmajvarako rokanA cAhatA hai vaha ghIkI Ahutise agniko zAnta karanA cAhatA hai| ataH jo mohavaza apanI strIko chor3ane meM asamartha haiM unheM bhI apanI strIke sivAya zeSa sabhI striyoMkA sevana nahIM karanA cAhie / / 5 / / cintana aura Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) atha svadArasaMtoSiNaM vyAcaSTe-- so'sti svadArasantoSI yo'nystriiprkttstriyo| na gacchatyaMhaso bhotyA nAnyairgamayati tridhA // 52 // svadArasaMtoSI-svadAreSu nijadharmapatnyAM saMtuSyati maithunasaMjJA praticikIrSayA tAn bhajatItyevaM vrataH svadAreSu santoSo'syAstIti vaa| anyastrI-paradArAH parigRhItA aparigRhItAzca / tatra parigRhItAH sa-svAmikAH, aparigRhItA svairiNI proSitabhartRkA kulAGganA vaa'naathaa| kanyA tu bhAvibhartRkatvAtpitrAdi- 6 paratantratvAdvA sanAtyanyastroto na viziSyate / prakaTastrI-vezyA / gacchati-bhajati / ahaMso bhItyApApAdbhiyA na rAjAdibhayena / anyaiH-paradArAdi lampaTaiH kartRbhiH / tridhA-manovAkkAyaiH kRtakAritAmyAmanumatyApi vaa| uktaM ca 'viSavallImiva hitvA pararAmAM sarvathA tridhA dUram / santoSaH kartavyaH svakalatreNaiva buddhimatA // nAsaktyA sevante bhAryAM svAmapi manobhavAkulitAH / vahnizikhAtyAsaktyA zItAtaiH sevitA dahati / / ' [ tadetad brahmANuvrataM niraticAramadyAmiSakSaudrapaJcaudumbaraviratilakSaNASTamUlaguNAn pratipannavato vizuddhasamyagdRzaH zrAvakasyopadizyate / yastu svadAravat sAdhAraNa striyo'pi vratayitumazaktaH paradArAneva varjayati so'pi 15 brahmANuvratISyate / dvividhaM hi tavataM svadArasantoSaH paradAravarjanaM ceti / etaccAnyastrIprakaTastriyAviti strIdvayasevApratiSedhopadezAllabhyate / tadakta aba svadArasantoSIkA svarUpa kahate haiM jo gRhastha pApake bhayase parastrI aura vezyAko mana, vacana, kAya aura kRta kArita anumodanAse na to svayaM sevana karatA hai aura na dUsare puruSoMse sevana karAtA hai vaha svadArasantoSI hai // 52 // vizeSArtha-parastrI do prakAra kI hotI hai parigRhItA aura aprigRhiitaa| jisakA koI svAmI hotA hai vaha parigRhItA hai aura jo svacchanda hai, jisakA pati paradezameM hai yA anAtha kulIna strI hai vaha aparigRhItA hai| kanyAkA svAmI bhaviSyameM usakA pati honevAlA hai aura vartamAnameM vaha pitAke adhIna honese sanAtha hai ataH vaha bhI anyastrImeM AtI hai| prakaTastrI vezyAko kahate haiM / ina donoM prakArakI striyoMko jo pApake bhayase, na ki rAjA yA samAjake bhayase mana, vacana, kAya aura kRta kArita anumodanAse na to svayaM bhogatA hai aura na dUsaroMse aisA karAtA hai vaha svadArasantoSI hai / yaha dhyAnameM rakhanA cAhie yaha brahmANuvrata niraticAra madya mAMsa madhu aura pA~ca udumbara phaloMse viratirUpa ATha mUla guNoMke pAlaka vizuddha samyagdRSTI dvitIya pratimAdhArI zrAvakake batalAyA hai| dvitIya pratimAdhArI zrAvakake vrata niraticAra hote haiN| jo vrata pratimA dhAraNa na karake sAdhAraNa rUpase aNavrata pAlate haiM unake aNuvratoM aura vrata pratimAdhArIke aNuvratoMke lakSaNameM antara hotA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra, puruSArtha siddhathupAya aura somadeva upAsakAcArameM jo aNuvratake lakSaNa kahe haiM ve vratapratimAko lakSyameM rakhakara nahIM kahe gaye haiN| ve to sAdhAraNa aNuvratoM ke lakSaNa haiM jo kabhI aSTa mUlaguNoM meM gine jAte the / tattvArtha sUtra meM bhI jo aticAra ginAye haiM ve unhIMko lakSya meM rakhakara ginAye haiN| anyathA ve atIcAra anAcAra jaise lagate haiN| paM. AzAdharajI Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dharmAmRta ( sAgAra) 'SaNDhatvamindriyacchedaM vIkSyAbrahmaphalaM sudhIH / bhavetsvadArasaMtuSTo'nyadArAnvA vivarjayet // ' [ yogazA. 2171 ] ___ tatrAdyamabhyastadezasaMyamasya naiSThikasyeSyate / dvitIyaM tu tadabhyAsonmukhasya / tadAha zrIsomadevapaNDitaH 'vadhUvittastriyo muktvA sarvatrAnyatra tajjane / mAtA svasA tanUjeti matirbrahmagRhAzrame // ' [ so. upA. 405 ] yastu paMcuMbarasahiyAI' ityAdi vasunandisaiddhAntamatena darzanapratimAM pratipannastasyedaM tanmatenaiva vratapratimAM vibhrato brahmANuvrataM syAt / tadyathAvratapratimAke antargata aNuvratoMkA varNana karate haiM aura aticAra ve hI batalAte haiM jo tattvArtha sUtra AdimeM sAdhAraNa aNuvratoMke kahe haiN| svadArasantoSavratakA unakA lakSaNa bhI dUsaroMse bhinna hai| svAmI samantabhadrane jo pApake bhayase parastriyoMkA sevana na svayaM karatA hai aura dUsaroMse karAtA hai use paradAranivRtti yA svadArasantoSa nAma diyA hai| kintu AzAdharajIne paradAranivRtti aura svadArasantoSako alaga vrata svIkAra kiyA hai| vaha isI zlokakI apanI TIkAmeM likhate haiM-yaha niraticAra brahmANuvrata madya mAMsa madhu pA~ca udumbara phaloMke tyAgarUpa aSTa mUlaguNoMke dhAraka vizuddha samyagdRSTI zrAvakake batalAyA hai| jo svastrIke samAna sAdhAraNa striyoMko bhI tyAganemeM asamartha hai kevala parastriyoMkA hI tyAga karatA hai vaha bhI brahmANuvratI mAnA jAtA hai| brahmANuvratake do bheda haiM-svadArasantoSa aura paradAranivRtti / ye bheda Upara brahmANuvratake lakSaNameM anyastrI aura prakaTa-strI ina do prakArakI striyoMke sevanake niSedhase prakaTa hote haiN| jo dezasaMyamameM abhyasta naiSThika zrAvaka hai vaha svadArasantoSavratako dhAraNa karatA hai / aura jo deza saMyamakA abhyAsI hai vaha paradAranivRttiko svIkAra karatA hai| somadeva paNDitane kahA hai-'svastrI aura vittastrIko chor3akara anya saba striyoM meM mAtA, bahana, beTIkI bhAvanA rakhanA gRhasthakA brahmANuvrata hai|' vasunandi saiddhAntike matase jo pA~ca udumbara sahita sAta vyasanoMko chor3atA hai aura jisakI mati samyaktvase vizuddha hai vaha prathama darzana pratimA kA dhArI zrAvaka hai / usI darzana pratimAdhArI zrAvakake brahmANuvratakA lakSaNa vasunandine isa prakAra kahA hai-jo parvake dinoM meM strI sevana nahIM karatA aura sadA anaMgakrIr3A nahIM karatA, use jinendrane paramAgamameM sthUla brahmacArI kahA hai| kintu svAmI samantabhadrane prathama darzana zrAvakakA svarUpa isa prakAra kahA hai-jo zuddha samyagdarzanakA dhArI hai, saMsAra zarIra aura bhogoMse virakta hai, paMca guruke caraNa hI usake zaraNa haiM tathA tattva pathakA use pakSa hai vaha darzana pratimAkA dhArI zrAvaka hai| usI prathama pratimAdhArI zrAvakake brahmANuvratakA svarUpa aticAra chur3Aneke lie hI yahA~ kahA hai|' 1. 'vadhUvittastriyo muktvA sarvatrAnyatra tajjane / mAtA svasA tanUjeti matibrahmagRhAzrame / / -so. upA. 405 zlo. / 2. 'paMcuvara sahiyAI sattavivasaNAI jo vivajjei / sammatta visuddhamaI so daMsaNasAvayo bhaNio // ' -vasu, zrA. 205 gaa.| 3. pavvesu itthIsevA aNaMgakIr3A sayA vivajjei / thUla paDabaMbhayArI jiNehi bhaNio pavayaNambhi // -vasu. zrA. 212 gA. / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 trayodaza adhyAya (caturtha adhyAya ) 'pavvesu itthisevA aNaMgakoDA sayA vivjjNto| thUlayaDabrahmayArI jiNehi bhaNido pavayaNammi // ' [ vasu. zrA. 212 ] yazca 'samyagdarzanazuddha' ityAdi svAmimatena darzaniko bhavettasyaitad brahmANuvratamaticAravarjanArthamevA- 3 trAnUdyate // 52 // atha yadyapi gRhasthasya pratipannaM vratamanupAlayato na tAdRzaH pApabandho'sti tathApi yatidharmAnuraktatvena tatprApteH prAggArhasthya'pi kAmabhogaviraktaH sana zrAvakadharma paripAlayatIti taM vairAgyakASThAmapanetuM sAmAnyenAbrahmadoSAnAha santAparUpo mohAGgasAdataSNAnubandhakRt / strIsambhogastathApyeSa sukhaM cetkA jvare'kSamA / / 53 // santAparUpaH strIsamparkasya pittaprakopahetutvAt / yadvadyAH paM. AzAdharajIne isa taraha eka hI bratake do nAmoMko alaga karake brahmANuvratake do bheda kara diye haiN| unheM ina bhedoMke karanemeM mukhya bala somadevake lakSaNase milA pratIta hotA hai| somadevane jo brahmANavatIko svastrI aura vittasvIkI chUTa dI hai yaha brahmANuvratI dezasaMyama kA abhyAsI hI ho sakatA hai| Upara AzAdharajI-ne usIko lakSa karake likhA hai ki jo svasnIkI taraha sAdhAraNa striyoMkA bhI niyama lene meM asamartha hai aura kevala parastriyoMkA hI niyama letA hai vaha bhI brahmANuvratI hai| isIlie unhoMne apane lakSaNameM anya strI aura prakaTa strI ( vezyA) kA tyAga karAyA hai| yaha prakaTa strI vahI hai jisako somadevajIne vitta strI kahA hai / sAdhAraNa strI bhI use hI kahate haiM / somadevajIne pA~coM aNuvratoMke jo lakSaNa kahe haiM ve saba deza saMyamake abhyAsIko lakSameM rakhakara kahe haiN| unameMse kisImeM bhI nau saMkalpoMse tyAgakI bAta nahIM hai| nau saMkalpoMse yA kRtakI taraha kAritase tyAga abhyAsI nahIM kara sakatA / tattvArtha sUtrAdimeM pratipAdita aticAra bhI abhyAsIko hI lakSameM rakhakara kahe gaye haiN| astu, buddhimAn manuSyako mana, vacana, kAyase viSavelakI taraha parastrIkA sarvathA tyAga karake svasnImeM hI santoSa karanA cAhie / tathA kAmase pIr3ita honepara apanI patnIkA bhI sevana ati Asaktise nahIM karanA cAhie / zItase pIr3ita manuSya yadi AgakI lapaToMkA sevana ati Asaktise kare to Aga unheM jalA detI hai| kahA hai-'viSaya sevanakA phala napuMsakatA yA liMgaccheda jAnakara buddhimAnko svadArasantoSI honA cAhie aura parastriyoMkA tyAga karanA cAhie // 52 // yadyapi svIkAra kiye gaye vratako pAlana karanevAle gRhasthako vaisA pApabandha nahIM hotA jaisA avratIko hotA hai| tathApi munidharmakA anurAgI hI gRhastha dharmako pAlatA hai isalie munidharma dhAraNa karanese pahale gRhastha avasthAmeM bhI jo kAmabhogase virakta hokara zrAvaka dharmako pAlatA hai use vairAgyakI antima sImA para le jAneke lie sAmAnyase abrahmake doSa batalAte haiM strIsambhoga santAparUpa hai, moha, aMgasAda aura tRSNAko bar3hAnevAlA hai, phira bhI yadi yaha sukha hai arthAt he Atman ! yadi tU sukha mAnatA hai to jvarameM kauna kamI hai use bhI sukha mAnanA cAhie // 53 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 dharmAmRta (sAgAra) 'kaTavAmloSNavidAhitIkSNalavaNakrodhopavAsAtapastrIsamparkatilAtasIdadimurAcukAranAlAdibhiH / bhuktairjIyati bhojane zaradi ca grISme sati prANinAM, madhyAhna ca tadardharAtrasamaye pittaprakopo bhavet // ' [ akSamA-jvaro'pi sukhamastIti bhAvaH / taduktamArSe-- 'strIbhogo na sukhaM cetaH sammohAd gAtrasAdanAt / tRSNAnubandhAtsaMtAparUpatvAcca yathA jvrH||' tathA 'kSAramambu yathA pItvA tRSyatyatitarAM naraH / tathA viSayasaMbhogaiH paraM saMtarSamRcchati // ' [ mahApu. 11 / 165, 196 ] api ca 'viSavadviSayAH paMsAmApAte madharAgamAH / ante vipattiphaladAstatsatAmiha ko grahaH // deha draviNasaMskArasamupArjanavRttayaH / jitakAme vRthA sastitkAmaH sarvadoSabhAk // [ so. upA. 410, 415 ] // 53 // atha paradAraratau sukhAbhAvamupapAdayati samarasarasaraGgodgamamRte ca kAcit kriyA na nivRttaye / sa kutaH syAdanavasthitacittatayA gacchataH parakalatram // 54 // vizeSArtha-strI sambhoga aura jvara donoM samAna haiN| strI sambhogase pitta kupita ho jAtA hai vaha santApa paidA karatA hai aura jvara to santApakArI hotA hI hai usameM samasta zarIra tapatA hai / hita ahitakA viveka na rahaneko moha kahate haiM / kAmIko jaba kAma satAtA hai to use hita ahitakI samajha nahIM rahatI / jvarameM bhI aisI hI dazA hotI hai| sambhoga bhI zarIrakI sahanazIlatAko naSTa karatA hai aura jvara bhii| strIsambhogase tRSNA bar3hatI hai aura jvarase bhI tRSNA arthAt pyAsa bar3hatI hai| AyurvedameM kahA hai ki strIsambhogase pitta prakupita ho jAtA hai jaba donoM hI samAna haiM to sambhogakI taraha jvarako bhI acchA maano| yadi jvarameM sukha nahIM hai to sambhogameM bhI sukha mAnanA ajJAna hai / svAmI jinasenAcAryane bhI aisA hI kahA hai-jaise cittako mohita (mUrchita) karanese, zarIrako zithila banAnese, tRSNA (pyAsa) ko bar3hAnese aura santApakAraka honese jvara sukharUpa nahIM hai vaise hI strIsambhoga bhI sukharUpa nahIM hai / tathA, jaise khAre jalako pInese manuSyakI pyAsa bar3hatI hai vaise hI viSayasambhogase paramatRSNA satAtI hai / ' somadeva sUrine kahA hai-viSake samAna viSaya prArambhameM mIThe lagate haiM kintu antameM vipattimeM DAlate haiN| ataH viSayoMmeM sajjanoMkA Agraha kaisA ! jisane kAmako jIta liyA usakA zarIra saMskAra, dhanopArjana Adi vyartha hai-kyoMki ina sabakI jar3a kAma hai' // 53 // parastrI gamanameM sukhakA abhAva batalAte haiM samarasarUpa rasaraMgakI utpattike vinA AliMgana Adi koI bhI kriyA sukhake lie nahIM hotii| cittake Akula honese parastrIke sAtha viSaya sevana karanevAleko samarasa rUpa rasaraMgakI utpatti kaise ho sakatI hai // 54 // . Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 191 samarasarasaraGgodgama-samasamAyogam / yannIti:-'strIpuMsayorna samasamAyogAtparaM vazIkaraNamasti / ' [ nItivA. 25 / 102] uktaM ca bahistAstAH kriyAH kurvannaraH saMkalpajanmavAn / bhAvAptAveva nirvAti klezastatrAdhikaH param // ' [ so. upA. 411 ] // 54 // atha svadAraratasyApi bhAvato dravyatazca hiMsAsaMbhavaM niyamayati striyaM bhajana bhajatyeva rAgadveSau hinasti ca / 'yonijantUna bahUn sUkSmAn hiMsraH svastrIrato'pyataH // 55 // 'hiMsyante tilanAlyAM taptAyasi vinihite tilA yadvat / / bahavo jIvA yonI hisyante maithune tadvat // ' [ puruSArtha. 108 ] ki ca, ye kAmapradhAnAstairapi yonI jantusadbhAvA............ 'raktajAH kRmayaH sUkSmA mRdumadhyAdhizaktayaH / janmavamaMsu kaNDUti janayanti tathAvidhAm // ' [ vA. kAmas . ] // 55 // atha brahmacaryamahimAnamabhiSTauti svastrImAtreNa santuSTo necchedyo'nyAH striyaH sadA / so'pyadbhutaprabhAvaH syAt ki vayaM vaNinaH punaH // 56 / / vizeSArtha-samarasa hI sarvatra sukhakI anubhUtikA kAraNa hai| yadi manameM zAnti nahIM hai to viSaya bhogameM bhI sukhakI anubhUti nahIM hotI / parAyI strIke pAsa jAnevAlekA mana isa bAtase vyAkula rahatA hai ki apanA yA usa strIkA koI AdamI dekha na le / parastrIgAmiyoMkI hatyAke samAcAra prAyaH chapA karate haiN| aise parastrI gamanameM sukhakI anubhUti kaise ho sakatI hai / kahA hai-aneka prakArakI bAhya kriyAoMkA karanevAlA kAmI puruSa rati sukha milane para hI sukhI hotA hai kintu usameM kleza adhika hI hai // 54 // Age svastrIgamanameM bhI dravya hiMsA aura bhAvahiMsA batalAte haiM kyoMki khIko sevana karanevAlA puruSa rAga-dveSa avazya hI karatA hai| tathA strIkI yonimeM rahanevAle bahutase sUkSma jIvoMkA ghAta karatA hai ataH svastrImeM maithuna karanevAlA bhI hiMsaka hai / / 55 / / rAga-dveSakI utpattikA nAma bhAvahiMsA hai aura kisI jIvake prANoMke ghAtako dravyahiMsA kahate haiM / jo AdamI apanI strImeM maithuna karatA hai use usa samaya rAgakI bahulatA to rahatI hI hai, kintu yadi bAta usakI icchAke pratikUla hotI hai to tatkAla krodhAdi bhAva paidA hotA hai ataH bhAvahiMsA hai / kAmazAstrake paNDita vAtsyAyanane bhI kahA hai ki strIko yonimeM sUkSma jantu rahate haiM jo yonimeM khAja paidA karate haiN| ramaNake samaya unakA ghAta hotA hai / ataH svastrIgAmI bhI hiMsaka hai| kintu svastrIko apekSA parastrIgAmIke rAga-dveSa tIvra hote haiM // 55 // brahmacaryakI mahimA kahate haiM jo kevala apanI hI strImeM santuSTa rahatA hai aura anya striyoMkI sadA icchA nahIM karatA, vaha bhI adbhuta prabhAva vAlA hotA hai phira jo sabhI striyoMkA tyAga kara brahmacarya vrata 1. 'maithunAcaraNe mUDha mriyante jantukoTayaH / yonirandhrasamutpannA linggsNghttttpiidd'itaaH|'-jnyaanaarnnv Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 2 192 dharmAmRta ( sAgAra) punaH-prAgvaNitaprAyatvAdityarthaH // 56 // idAnIM svabhartRmAtravratAyAH striyA bahumAnyatAM dRSTAntena vyAcaSTe 'rUpaizvaryakalAvaryamapi sIteva rAvaNam / parapuruSamujjhantI strI surairapi pUjyate // 57 // ujjhanti-hetau zatRG / parapuruSojjhanena surapUjAyA janyatvAt / uktaM ca'ekena vrataratnena purussaantrvrjinaa|' [ ] // 57 // atha brahmANuvratAticArAnAha itvarikAgamanaM paravivAhakaraNaM vitttvmticaaraaH|| smaratovAbhinivezo'naGgakrIDA ca paJca turyayame // 58 / / itvarikAgamanaM-asvAmikA asatI gaNikAtvena puMzcalItvena vA parapuruSAneti gacchatItyevaMzIlA itvarI / tathA pratipuruSametItyevaMzIleti vyutpattyA veshyaapiitvrii| tatra kutsAyAM ke itvarikA tasyAM gamanamAsevanam / iyaM cAtra bhAvanA-bhATipradAnAnniyatakAlasvIkAreNa svakalatrIkRtya vezyAM [ vetvarikA sevamAnasya svabuddhikalpanayA svadAratvena ] vratasApekSacittatvAdalpakAlaparigrahAcca na bhaGgo, vastuto'svadAratvAcca bhaGga iti bhaGgAbhaGgarUpatvAt itvrikaagmnmticaarH| [yAtvasvAmikA puMzcalI vezyA vA svIkRtA tadgamana. mapyanAbhogAdinA'tikramAdinA vaaticaarH| sa eSa dvividho'pyaticAraH svadArasaMtoSiNa eva na tu paradAravarjakasya, dhanako tAyA itvarikAyA [ vezyAtvenAnyasyAstvanAthatayaiva paradA ] ratvAt / kiMcAsya bhATyAdinA pareNa svIkAra kara cukA hai usakA punaH guNagAna kyA kareM arthAt munidharmake varNanameM usakI prazaMsA kara cuke haiM // 56 / / "aba kevala apane patikA hI sevana karanekA vrata lenevAlI strIkI bahumAnyatAko dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM jaise rUpa aizvarya aura kalAse zreSTha bhI rAvaNako sItAne svIkAra nahIM kiyA, usI taraha rUpa sampanna, aizvarya sampanna aura gIta, nRtya Adi kalAmeM nipuNa bhI para puruSako svIkAra na karanevAlI strI devatAoMse bhI pUjita hotI hai // 57 // vizeSArtha-sItA apane zIlake kAraNa hI devoMse pUjya huI jaba rAmacandrajIne usake zIlakI parIkSA lene ke lie sItAko agnikuNDameM kUdanekI AjJA dI to sItAke kUdate hI usake zIlase prabhAvita devoMne agnikuNDako sarovara banA diyaa| yaha usake zIlakA hI prabhAva thA / / 57|| Age brahmANuvratake aticAra kahate haiM sArvakAlika brahmacaryANuvratameM itvarikAgamana, paravivAhakaraNa, viTatva, smaratIvra abhiniveza aura anaMgakrIDA ye pA~ca aticAra hote haiM // 58 // vizeSArtha-brahmacaryANuvratakA pahalA aticAra hai itvarikAgamana / jisakA koI svAmI nahIM hai aura jo gaNikA yA durAcAriNIke rUpameM puruSoMke pAsa jAtI hai use itvarI kahate haiN| tathA 'jo pratyeka puruSake pAsa jAtI hai' vaha itvarI hai| isa vyutpattike anusAra 1. aizvaryarAjarAjo'pi rUpamInadhvajo'pi ca / sItayA rAvaNa iva tyAjyo nAryA naraH prH|-yogshaastr 2 / 103 / " - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya (caturtha adhyAya) kiMcitkAlaM parigRhItAM vezyAM gacchato bhaGgaH kathaMcitparadAratvAttasyAH, loke tu paradAratvArUDhena bhaGga [iti bhaGgAbhaGgarUpo'ticAraH / anye tvaparigR-] hItakulAGganAgamanamapyanyadAravajino'ticAramAhustatkalpanayA parasya bharturabhAvenAparadAratvAdabhaGgo loke ca paradAratayA rUDherbhaGga [iti bhaGgAbhaGgarUpatvA- 3 ttasya / etenetvarikA] parigRhItAparigRhItAgamanalakSaNamaticAradvayaM tattvArthazAstroddiSTamapi saMgRhItaM bhavati / paravivAhakaraNAdayastu catvAro dvayorapi [ sphurantIti prathamo'ticAraH // 1 // paravivAhakaraNaM-] svApatyavyatiriktAnAM kanyAphalalipsayA snehasaMbandhAdinA vA pariNayanavidhAnam / etacca svadArasantoSavatA 6 svakalatrAt paradAravarjana ca svakalatra vezyAbhyAmanyatra manovAkkAyama-thanaM na kAyaM na ca karaNIyamiti vrataM yadA gRhItaM bhavati tadA'nyavivAhakaraNaM maithunakAraNamityarthataH pratiSiddhameva ca bhavati / tadvatI tu manyate [ vivAha evAyaM mayA kriyate na maithunaM ] kAryata iti vratasApekSatvAdaticAraH / kanyAphalalipsA ca 9 samyagdRSTeravyutpannAvasthAyAM saMbhavati / mithyAdRSTestu bhadrakAvasthAyAmanugra[ hArthaM vratAdAne sA saMbhavati / nanu paravivAhana-] vata svApatyavivAhane'pi samAna eva doSa iti ceta satyaM / ki tahi ? yadi svakanyAyA vivAho na kAryate tadA svacchandacAriNI syAt / tatazca kula[samayalokavirodhaH syAt / vihitavivAhA tu] 12 patiniyantritatvena na tathA syAdeSa nyAyaH putre'pi kalpanIyaH / yadi punaH kuTumbacintAkArakaH ko'pi svavad bhrAtrAdirbhavettadA svApatyavivAhane'pi niyama eva zreyAn / yadA tu svadArasaMtuSTo viziSTasaMtoSAbhAvAdanyakalatraM pariNayati tadA'pyasyAyamaticAraH syAtparasya kalatrAntarasya vivAhakaraNamAtmanA vi[ vAhanamiti 15 vezyA bhI itvarI hai| isa itvarI zabdase kutsAke artha meM 'ka' pratyaya karane para itvarikA zabda banatA hai| usameM gamana karanA arthAt usakA sevana karanA itvarikAgamana nAmaka aticAra hai| paM. AzAdharajIke anusAra isameM yaha bhAvanA hai ki usakA zulka dekara kucha kAlake lie use svIkAra karanese apanI strI mAnakara vezyA yA durAcAriNI strIko sevana karanevAlekI usameM 'yaha merI strI hai| aisI kalpanA honese vrata sApekSa honese tathA thor3e hI samayake lie use svIkAra karanese vratakA bhaMga nahIM huaa| aura vAstava meM svastrI na honese vratakA bhaMga huA isa prakAra bhaMga aura abhaMga rUpa honese aticAra hai| kyoMki itvarikA to vezyA hai aura anya strI anAtha honese paranArI hai| tathA zulka dekara kucha kAlake lie svIkAra kI gayI vezyAko jo bhogatA hai usakA vrata bhaMga hotA hai kyoMki vaha kathaMcit parastrI hai| kintu lokameM vezyA parastrI nahIM mAnI jAtI isalie vrata bhaMga nahIM huaa| ataH ekadezakA bhaMga aura ekadezakA abhaMga honese aticAra hai| anya granthakAra to aparigRhIta kulAMganAke sevanako bhI parastrItyAgIke lie aticAra kahate haiN| unakI kalpanAke anusAra usakA koI svAmI na honese vaha parastrI nahIM hai isalie vratakA bhaMga nahIM hotaa| kintu lokameM use parastrI mAnA jAtA hai isalie vratakA bhaMga hotA hai| isase tattvArtha sUtra meM kahe gaye aparigRhIta itvarikA aura parigRhIta itvarikA gamana nAmaka donoM aticAroMkA grahaNa hotA hai| paM. AzAdharajIne ukta bhAvanA zvetAmbarAcArya hemacandrake yogazAstrakI svopajJa TIkAkA anusaraNa karate hue kI hai| kintu hemacandrane yaha spaSTa kara diyA hai ki ye donoM aticAra svadArasantoSIke hI hote haiM parastrI tyAgIke nahIM kyoMki donoM hI parastrI haiN| (yoga. 394) dUsarA aticAra hai paravivAhakaraNa arthAt apanI santAnase atirikta dUsaroMkI santAnakA kanyAphalakI icchAse athavA pArasparika snehake honese vivAha kraanaa| jaba svadArasantoSavratI 'apanI strIke sivAya anyameM mana vacana kAyase maithuna na karU~gA, na karAU~gA' aisA vrata letA hai tathA parastrIkA tyAgI 'apanI strI aura vezyAke atirikta anyameM mana vacana kAyase sA.-25 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 dharmAmRta ( sAgAra ) 3 vyAkhyAnAditi dvi- ]tIyo'ticAraH / viTatvaM - bhaNDimA tatpradhAnakAyavAkprayogaH / smaratIvrAbhiniveza:kAme'timAtramAgrahaH parityaktAnyavyApArasya tadvyavasAyitetyarthaH / yathA [ mukhaka- ] kSopasthAntareSvavitRptatayA liGgaM prakSipya mahatIM velAM nizcalo mRta ivAste / caTaka iva caTakAM muhurmuhuH striyamArohati / jAtabalakSayazca vAjikaraNAnyupayuGkte anena khalvoSadhAdiprayogeNa gajaprasekI turagAvamardI ca puruSo bhavatIti buddhayA iti caturthaH // 4 // anaGgakrIDA - aGgaM sAdhanaM dehAvayavo vA / tacceha maithunApekSayA yonirmehanam / 6 tato'nyatra mukhAdipradeze ratiH / yatazca carmAdimayailiGgaH svaliGgena kRtArtho'pi strINAmavAcyadezaM punaH punaH kudrAti kezAkarSaNAdivA vA krIDan prabalarAgamutpAdayati / sApyanaGgakrIDocyate / iha ca zrAvako'tyantapApabhIrutayA brahmacaryaM cikIrSurapi yadA vedodayAsahiSNutayA tatkartuM na zaknoti tadA yApanAmAtrArthaM svadAra9 santoSAdi pratipadyate / maithunamAtreNaiva yApanAyAM saMbhavatyAM viTatvAditrayamarthataH pratiSiddhameva / tatprayoge hi na kazcid guNaH pratyuta sadyo'tirAgoddopanaM balakSayastAtkAlikIcchidA rAjayakSmAdirogAH syuH / taduktam'aidaMparyaMto muktvA bhogAnAhAravad bhajet / dehadAhopazAntyarthamabhidhyAnavihAnaye // ' [ so. upA. 417 ] 12 maithuna na karU~gA na karAU~gA,' aisA vrata letA hai taba maithunakA kAraNa jo anyavivAhakaraNa hai usakA pratiSedha ho hI jAtA hai / kintu vaha aisA samajhatA hai ki maiM to mAtra vivAha karA rahA hU~, maithuna to nahIM karAtA hU~ / isa prakAra vratakI sApekSatA honese aticAra hai / kanyAdAna ke phalakI AkAMkSA samyagdRSTiko bhI avyutpanna avasthA meM hotI hai / midhyAdRSTi bhI jaba bhadra avasthA meM vrata dhAraNa karatA hai taba kanyAdAna ke phalakI icchA rahatI hai / zaMkA - paravivAha karaNakI taraha apanI santAnakA vivAha karane meM bhI to ukta doSa lagatA hai ? samAdhAna -- yaha to ThIka hai kintu gRhastha yadi apanI kanyAkA vivAha na kare to vaha svacchandacAriNI ho jAye / aura taba kula, loka aura AgamakA virodha upasthita ho / kintu vivAha ho jAnepara eka niyata pati ke honese vaisA honA sambhava nahIM hai / yahI bAta putrake sambandhameM bhI jAnanA / kintu yadi kuTumbakI cintA karanevAlA koI bhAI vagairaha ho to apanI santAnakA bhI vivAha na karanekA niyama lenA hI zreSTha hai / jaba svadArasantoSI vizeSa santoSa na honese apanA dUsarA vivAha karatA hai taba bhI yaha aticAra lagatA hai / 'para' arthAt anya strIke sAtha vivAhakaraNa arthAt apanA vivAha karanA, yaha paravivAhakaraNakI vyAkhyA karanA cAhie / 3. vitva bhaNDapanako kahate haiM / bhaNDa vacana bolanA tIsarA aticAra hai / 4. kAmasevanakI atyadhika lAlasAko smaratIvrAbhiniveza kahate haiM / arthAt anya saba kAma chor3akara usImeM Asakta rahanA caturtha atIcAra hai / jaise mukha, kA~kha aura yonimeM liMgako sthApita karake bahuta samaya taka murde kI taraha nizcala par3e rahanA / yA jaise cir3A cir3iyApara bAra-bAra car3hatA hai usa taraha bAra-bAra strIbhoga karanA, aura zakti kSINa honepara bAjIkaraNakA prayoga karanA ki amuka auSadhike sevana se puruSa ghor3e yA hAthIkI taraha samartha hotA hai / ye saba kAmasevanakI tIvra abhilASA ke sUcaka haiM / 5. pA~cavA~ aticAra anaMgakrIr3A hai / aMga sAdhanako yA zarIra ke avayavako kahate haiM / yahA~ maithunakI apekSA yoni aura liMga aMga haiM / usase anyatra mukha Adi meM rati karanA anaMgakrIr3A hai| yA apane liMgase kAmasevana karane - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 3 trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) evaM pratiSiddhAcaraNAddhaGgo niyamAbAdhanAccAbhaGga ityete'pi vitttvaadystryo'ticaaraaH| striyAstu puurvvtprvivaahkrnnaadyH| prathamastu yadA svakIyapatirvArakadine svapalyA parigRhIto bhavati tadA sapatnIvArakaM vilupya taM paribhuJjAnAyA aticAro'kramAdinA ca parapuruSa svapati vA brahmacAriNamabhisarantyAH syAt / paJca / yatsvAmI 'anyavivAhakaraNAnaGgakrIDA viTatvavipulatRSaH / itvarikAgamanaM cAsmarasya paJca vytiicaaraaH|| [ ratna. zrA. 60] somadevabudhastvidamAha 'parastrIsaGgamo'naGgakrIDA'nyopayamakriyA / tIvratA ratikaitavye hanyuretAni tadvatam / / ' [ so. upA. 418 ] // 58 // para bhI camar3e Adike bane kRtrima liMgoMse striyoMke guhya sthAnako bAra-bAra kuredanA, yA kezoMke AkarSaNa Adike dvArA krIr3A karake prabala rAga utpanna karanA bhI anaMgakrIr3A hai| yadyapi zrAvaka atyanta pApabhIru honese brahmacarya pAlanA cAhatA hai / tathApi jaba vedake udayako na saha sakaneke kAraNa brahmacaryako pAlane meM asamartha hotA hai taba nirvAha ke lie svadArasantoSa Adi vrata letA hai| maithuna mAtrase nirvAha honepara viTatva Adi tInakA pratiSedha vAstava meM ho jAtA hai| kyoMki unase kucha bhI lAbha nahIM hai| balki zIghrapatana, balakSaya, mUchI, rAjayakSmA Adi roga ho jAte haiN| kahA bhI hai-'Asaktiko chor3akara zarIrake santApakI zAnti tathA durdhyAnako kama karaneke lie bhogoMko AhArakI taraha bhoganA caahie|' isa prakAra niSiddha AcaraNa karanese vratakA bhaMga aura niyamameM bAdhA na karanese vratakA abhaMga honese ye viTatva Adi tInoM aticAra rahate haiN| ___ athavA svadArasantoSI 'maiMne vezyA AdimeM maithunakA hI tyAga kiyA hai', aisA mAnakara maithuna nahIM karatA kintu viTatva Adi karatA hai| tathA parastrIkA tyAgI parastriyoMmeM maithuna nahIM karatA parantu aziSTa vacanakA prayoga, AliMgana Adi kriyA karatA hai| ataH kathaMcit vratakI apekSA honese viTatva Adi aticAra hote haiN| svapati santoSa yA parapuruSatyAgakA vrata lenevAlI striyoMmeM bhI paravivAhakaraNa Adi aticAra puruSakI taraha lagA lenA caahie| pahalA aticAra isa prakAra jAnanA ki yadi kisI patikI do yA adhika striyA~ haiM aura usane pratyeka strIkA dina niyata kara diyA hai| to jisa dina dUsarI strIkA niyata hai usa dina svayaM apane patiko bhoganese prathama aticAra lagatA hai| athavA apane patiko parapuruSa jaisA mAnakara bhoga karanese prathama aticAra hotA hai| hemacandrAcAryane strIke svapuruSasantoSa aura parapuruSatyAga vratako eka hI mAnA hai| tathA svadArasantoSavratI puruSake pA~coM aticAra kahe haiM aura parastrItyAgIke antima tIna hI aticAra kahe haiN| tathA eka dUsare matake anusAra parastrItyAgIke pA~ca aura svadArasantoSIke tIna aticAra kahe haiN| isase pratIta hotA hai ki brahmacaryANuvratake aticAroMkI vyAkhyAmeM matabheda hai| paM. AzAdhara jIne jo svadArasantoSIke lie vezyAsevanako aticAra kahA hai usapara somadeva sUrike brahmANuvratake lakSaNakA bhI prabhAva pratIta hotA hai| AcArya samantabhadrane paradAranivRtti aura svadAra santoSako bhinna nahIM maanaa| eka hI mAnA hai| unhoMne anya vivAhakaraNa, anaMgakrIr3A, viTatva, vipulatRSA, aura itvarikAgamana ye pA~ca aticAra kahe haiM aura somadeva Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 196 rr parigrahaparimANAvrataM vyAcaSTe mamedamiti saGkalpazcida cinmizravastuSu / granthastatkarzanAtteSAM karzanaM tatpramAvratam // 59 // mizraM - cetanAcetanam / bahiH puSpavATikAdikamantazca mithyAtvAdikam / tatpramAvrataM -- parigrahaparimANAkhyamaNuvratam / uktaM ca 'mamedamiti saMkalpo bAhyAbhyantaravastuSu / parigraho matastatra kuryAcceto nikuJcanam // ' [ so. upA. 432 ] api ca dharmAmRta ( sAgAra) 'dhanadhAnyAdigranthaM parimAya tato'dhikeSu nispRhatA / parimitaparigrahaH syAdicchAparimANanAmApi // ' [ ratna. zrA. 61 ] // 59 // sUrane parastrIsaMgama, anaMgakrIr3A, anya vivAhakaraNa, tIvratA aura viTatvako aticAra kahA hai / unhoMne itvarikAgamana ke sthAna meM 'parastrIsaMgama' rakhA hai kyoMki itvarikAmeM to vezyA bhI A jAtI hai ||18|| aba parigrahaparimANa aNuvratako kahate haiM cetana, acetana aura cetana-acetana vastuoMmeM 'ye merI hai' isa prakAra ke saMkalpako parigraha kahate haiM / aura usa mamatva pariNAmarUpa parigrahako kama karake una cetana, acetana aura cetana-acetana vastuoMkA kama karanA parigrahaparimANa vrata hai // 59 // vizeSArtha - strI-putra Adi cetana vastu haiM / ghara-suvarNa Adi acetana vastu haiM / aura bAhya puSpavATikA Adi tathA abhyantara mithyAtva Adi cetana-acetana haiM / ye cetana yA acetana yA cetana-acetana vastu merI haiM, maiM inakA svAmI hU~ isa prakAra ke mAnasika adhyavasAyako-mamatva pariNAmako parigraha kahate haiM / tattvArtha sUtre meM bhI mUrcchAko parigraha kahA hai / usakI vyAkhyA karate hue pUjyapAda svAmIne sarvArthasiddhi meM kahA hai - bAhya gAya, bhaiMsa maNimuktA Adi cetana-acetana vastuoMke tathA rAga Adi abhyantara parigrahoMke saMrakSaNa, upArjana, saMskAra AdirUpa saMlagnatAko mUrchA kahate haiM / isaparase yaha prazna hotA hai ki yadi mamatva pariNAmarUpa mUrcchA parigraha hai to bAhya sampatti strI-putrAdi parigraha nahIM kahalAyeMge; kyoMki mUrcchAko parigraha mAnanese to AdhyAtmikakA hI grahaNa hotA hai / isake samAdhAna meM kahA hai ki ApakA kahanA satya hai / mamatvabhAva hI pradhAna parigraha hai ataH usIkA grahaNa kiyA hai / bAhya parigrahake nahIM hote hue bhI jisameM yaha merA hai isa prakArakA mamatvabhAva hai vaha parigrahI hotA hai / taba punaH prazna huA ki taba to bAhya parigraha nahIM hI hotI / isake uttara meM kahA hai ki bAhya bhI parigraha hotI hai kyoMki vaha mUrchAkA kAraNa hai / strI, putra, dhanAdike honepara mamatvabhAva hotA hai aura jahA~ mamatvabhAva huA, tatkAla usake saMrakSaNa Adi kI cintA ho jAtI hai / kintu parigrahakA mUla mamatvabhAva hai isalie usameM kamI karake bAhya parigrahako kama karanA parigrahaparimANa vrata hai / isIse svAmI samantabhadrane 1. 'mUrcchA parigrahaH' / -ta. sU. 7 / 17 | 'yA mUrchA nAmeyaM vijJAtavyaH parigraho hyeSaH / mohodayAdudIrNo mUrcchA tu mamatvapariNAmaH // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya (caturtha adhyAya ) 197 athAntaraGgasaGganigrahopAyamAha udyatkrodhAdihAsyAdiSaTkavedatrayAtmakam / antaraGga jayetsaGga prtynokpryogtH||60|| udyanti-vipacyamAnAni / uditAnAM durjayatvAt / krodhAdayaH anantAnubandhyapratyAkhyAnavarjAstAnmithyAtvasahitAnnigRhmaiva dezasaMyamasya pravRttatvAt / pratyanIkaprayogataH-uttamakSamAdibhAvanayA // 60 // isa vratakA dUsarA nAma icchAparimANa diyA hai| unhoMne dhana-dhAnya AdikA parimANa karake usase adhikakI icchA na karaneko parigrahaparimANa vrata kahA hai aura usakA dUsarA nAma icchAparimANa kahA hai / icchAkA parimANa karake hI parigrahakA parimANa kiyA jAtA hai| yadi icchAkI sImA na ho to parigrahakA parimANa karanA vyartha hI hai| manuSyakI tRSNAmeM usase. kamI nahIM hotii| aura tRSNAko kama karane ke lie hI yaha vrata hotA hai| amRtacandrAcAryane bhI apane puruSArthasiddhayupAyameM ukta saba kathana kiyA hai / / 59 // Age antaraMga parigrahake nigrahakA upAya kahate haiM udayako prApta pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana krodha-mAna-mAyA-lobha, hAsya-ratiarati-zoka-bhaya-jugupsA, strIveda-puruSaveda-napuMsaka veda isa antaraMga parigrahako inake virodhI uttama kSamA Adi bhAvanAoMke dvArA parigraha parimANavratI vazameM kare // 60 // vizeSArtha-parigrahake mUla bheda do haiM-antaraMga aura bAhya / antaraMga parigrahake caudaha bheda haiM aura bAhya parigrahake dasa bheda haiN| mithyAtva, krodha-mAna-mAyA-lobha, hAsya, ratiarati, zoka-bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsaka veda, ye saba mohanIya karmakA parivAra antaraMga parigraha hai| yahA~ granthakArane mithyAtvako nahIM ginAyA hai| tathA krodhAdike cAra prakAroMmeM-se bhI anantAnuba aura apratyAkhyAnAvaraNako varaNako nahIM ginAyA hai| kyoMki mithyAtvake sAtha ina ATha kaSAyoMkA nigraha karanepara hI samyagdarzanapUrvaka dezasaMyama prakaTa hotA hai / aura yahA~ dezasaMyamIkA hI kathana hai| ataH usake zeSa ATha kaSAya, hAsya Adi chaha aura tIna veda hI rahate haiN| yahA~ unake sAtha 'udyat' zabdakA prayoga kiyA hai| usakA artha hotA hai udayako prApta / jaba koI kaSAya udayameM AtI hai to usako jItanA kaThina hotA hai| inako jItanekA upAya hai uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca AdikI bhAvanA / usIse inako jItA jA sakatA hai // 60|| mUlikSaNa karaNAtsughaTA vyAptiH parigrahatvasya / sagranyo mUrchAvAn vinApi kila zeSasaMgebhyaH' ||-purussaarthH 111-112 Adi / 1. "mithyAtvavedarAgAstathaiva hAsyAdayazca SaDdoSAH / catvArazca kaSAyAzcaturdazAbhyantarA granthAH' ||-purussaarth. 116 shlo.| 2. 'tattvArthAzraddhAne niryuktaM prathamameva mithyAtvam / samyagdarzanacaurAH prathamakaSAyAzca catvAraH / / pravihAya ca dvitIyAn dezacaritrasya saMmukhAyAtAH / niyataM te hi kaSAyA dezacaritraM niruddhayanti / / nijazaktyA zeSANAM sarveSAmantaraGgasaGgAnAm / kartavyaH parihAro mAvazIcAdibhAvanayA ||'-purussaarth. 124-126 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 198 15 atha bahiraGgasaGgatyAgavidhimAha - 'bahiraGgAdapi saGgAdyasmAtprabhavatya saMyamo'nucitaH / parivarjayedazeSaM tamacittaM vA sacittaM vA // ' [ puruSArtha. 127 ] kRzayet -- svalpayet / uktaM ca- 'yo'pi na zakyastyaktuM dhanadhAnyamanuSyavAstuvittAdiH / so'pi tanUkaraNIya nivRttirUpaM yatastattvam ||' [ puruSA. 128 ] zanaiH - manAk manAk / parigrahasaMjJAyA anAdisaMtatyA pravartamAnatvAt sahasA tattyAgasya kartumazakya12 tvAtkRtasyApi tadvAsanAvazAdbhaGgasambhAvanA caitaducyate // 61 // etadeva prapaJcayannAha - dharmAmRta (sAgara) ayogyAsaMyamasyAGga saGgaM bAhyamapi tyajet / mUrchAGgatvAdapi tyaktumazakyaM kRzayecchanaiH // 61 // ayogyaH - :- zrAvakasya kartumanucito'saMyamaH / sa cehAnArambhajastrasavadho vyarthaH sthAvaravadhaH paradAra gamanAdizca / taduktam-- dezasamayAtmajAtyAdyapekSayecchAM niyamya parimAyAt / vAstvAdikamAmaraNAtparimitamapi zaktitaH punaH kRzayet // 62 // jAtyAdi / Adizabdena svAnvayavayaH.. . // 62 // Age bahiraMga parigrahako tyAgane kI vidhi batalAte haiM mUrcchAkA kAraNa honese bAhya parigraha zrAvakoM ke na karane yogya asaMyamakA kAraNa hotI hai / isalie paMcama aNuvratIko use bhI chor3anA caahie| aura jisa parigrahako chor3ane meM asamartha hai use dhIre-dhIre ghaTAnA cAhie ||61 || vizeSArtha -- bAhya parigraha dasa haiM / ve saba mohake udaya meM nimitta haiM / isalie zrAvakake lie na karane yogya asaMyamakA kAraNa hai / saMkalpI trasahiMsA, vyartha sthAvara hiMsA, parastrIgamana Adi asaMyama zrAvakake karane yogya nahIM haiM / parigrahakI bahulatAmeM ye saba hotA hai isalie bAhya parigraha bhI chor3anA caahie| kintu parigraha saMjJA to anAdikAlase calI A rahI hai, usakA tyAga sahasA nahIM kiyA jA sktaa| aura kara bhI diyA jAye to parigraha saMjJAkI anAdi vAsanAke vaza tyAgakA bhaMga honekI sambhAvanA rahatI hai / isalie kahate haiM ki parigrahakA chor3anA zakya na ho to dhIre-dhIre kama karanA hI ucita hai| amRtacandrAcArya kahA hai- 'bAhya parigraha se bhI anucita asaMyama hotA hai isalie samasta sacitta aura acitta parigraha chor3anA cAhie / jo dhana, dhAnya, manuSya, makAna, dhana Adi chor3ane meM azakya hai use bhI kama karanA cAhie, kyoMki tattva to nivRttirUpa hai' || 61 // usI kama karane kI vidhiko batalAte haiM-- zrAvaka deza, kAla, AtmA svayaM, aura jAti Adi kI apekSA parigraha - viSayaka tRSNAko santoSakI bhAvanAke dvArA rokakara makAna, kheta, dhana, dhAnya, dAsI dAsa, pazu, zayyA, Asana, savArI aura bhANDa ina dasa prakArakI parigrahoMkA jIvanaparyantake lie parimANa kare / tathA kiye hue parimANavAlI parigrahako bhI niSparigrahatvakI bhAvanAse utpanna huI apanI zakti ke anusAra punaH kama kare ||62 || vizeSArtha -- parigrahakA parimANa karate samaya zrAvakako apane parivAra, usake rahana Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturthaM adhyAya ) avizvAsa tamonaktaM lobhAnalaghRtAhutiH / ArambhamakarAmbhodhiraho zreyaH parigrahaH // 63 // 'asantoSamavizvAsamArambhaM duHkhakAraNam / matvA mUrchAphalaM kuryAtparigraha niyantraNam // ' [ yogazA. 2 / 106 ] // 63 // atha paJcamANuvratAticArapaJcaka niSedhavidhimAha vAstukSetre yogAddhanadhAnye bendhanAt kanakarUpye / dAnAtkuye bhAvAnna gavAdau garbhato mitimatIyAt // 64 // vAstu - gRhAdi grAmanagarAdi ca / tatra gRhAdi zredhA, khAtocchritatadubhayabhedAt / tatra khAtaM bhUmigRhAdika mucchritaM prAsAdAdikam / khAtocchritaM ca bhUmigRhasyopari gRhAdisannivezaH / kSetraM sasyotpattibhUmiH / tattredhAsetuketUbhayabhedAt / tatra setukSetraM yadaraghaTTA dijalena sicyate / ketukSetramAkAzodakapAtaniSpAdyasasyam / sahana tathA deza-kAla aura jAtikA dhyAna rakhakara hI parimANa karanA cAhie jisase Age nirvAha meM koI kaThinAI upasthita na ho| isake sAtha hI aisA lambA-caur3A parimANa bhI na lenA cAhie jisameM kucha tyAganA hI na pdd'e| udAharaNa ke lie pAsameM dasa hajAra kI pU~jI hote hue eka lAkhakA pariNAma karanA eka taraha se nirarthaka hai / kintu kucha bhI parimANa na karanese parimANa karanA zreSTha hai usase manuSyakI tRSNApara niyantraNa hotA hai / yaha isa vratakA uddezya bhI hai ||62|| 199 vakrokti dvArA parigrahake doSa batalAte haiM- avizvAsarUpa andhakAra ke lie rAtrike samAna, lobharUpI agnike lie ghIkI Ahuti ke samAna aura ArambharUpI magaramacchoM ke lie samudrake samAna parigraha puruSoMke lie sevanIya hai athavA kalyANakArI hai yaha Azcarya hai ||63 || vizeSArtha - jaise rAtri andhakArakA kAraNa hai vaise hI parigraha avizvAsakA kAraNa hai / parigrahI vyakti kisIkA bhI vizvAsa nahIM krtaa| rAtrimeM sotA nahIM, aura dinameM bhI sazaMka rahatA hai ki koI merA dhana na hara le / tathA jaise Aga meM ghI DAlane se Aga prajvalita hotI hai vaise hI parigraha ke bar3hane se lobha bar3hatA hai / aura lobha Agake hI samAna cittako santApa denevAlA hotA hai / tathA jaise samudra meM magaramaccha rahate haiM vaise hI parigraha honese manuSya khUba rojagAra-dhandhA phailAtA hai / usakI kabhI tRpti nahIM hotii| aise parigrahako loga acchA mAnate haiM yahI Azcarya hai / kahA hai- ' parigrahakA phala asantoSa, avizvAsa, Arambha aura mamatva hai jo duHkhakA kAraNa hai isalie parigrahakA niyantraNa karanA cAhie' ||63 || Age parigraha parimANa aNuvrata ke pA~ca aticAroMkA niSedha karate haiM ghara aura kheta meM dUsarA ghara aura kheta milAkara, dhana aura dhAnyameM bandhanako lekara, sone-cA~dImeM dAnase, sone-cA~dIse atirikta kA~sA Adi meM bhAvase aura gAya-bhaiMsa Adi meM garbha se kiye gaye parigraha parimANakI maryAdAkA ullaMghana zrAvakako nahIM karanA cAhie ||64 || vizeSArtha - tattvArtha sUtra meM kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dAsI, dAsa, dhana-dhAnya aura kupyake pramANake atikramako parigraha parimANa vratake atIcAra kahA hai / puruSArthasiddhayupAya 1. ' bandhanAd bhAvato garbhAdyojanAd dAnatastathA / pratipannavratasyaiSa paJcadhA'pi na yujyate // - yogazAstra 3 / 96 | 3 6 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 dharmAmRta ( sAgAra) ubhayamubhayajalaniSpAdyasasyam / vAstu ca kSetraM ca vAstukSetramiti samAhAranirdezo'tra, uttaratra ca bAhyagranthasya paJcavidhatvakalpanayA aticArapaJcakasya sukhayojanArtham / tatra vAstukSetre yogAd bhittivRttyAdyapanayanena vAstukSetrAntaramIlanAntaramAzritya parimitaparigrahaH zrAvako, na mitimatIyAt-devagurusAkSikaM vratagrahaNakAle yAvajjIvaM caturmAsAdikAlAvadhi vA pratipannAM saMkhyAM nAtikramet / vAstvAdikameva mayA vipulIkriyate, na pratipannA tatsaMkhyAtikramyata iti buddhayA tadviSayaM vA hastAdiparimANaM sahasAkArAdinA nAtikramedanyathA vAstukSetrapramANAtikramo nAma prathamo'ticAraH syAd / vratasApekSasyaiva svabuddhayA vratabhaGgamakurvata evAticAratvavyavasthApanAt // 1 // dhanaM gaNimAdibhedAccaturdhA / tatra gaNimaM pUgajAgajAtiphalAdi / dharimaM kuGkumakarpUrAdi / meyaM snehalavaNAdi / parIkSyaM ratna vastrAdi / dhAnyaM brIhyAdibhedAt saptadazadhA / uktaM ca 'brIhiryavo masUro godhUmo mudgmaasstilcnnkaaH| aNavaH priyaGgukodrava-mayUSThakAH zAlirADhakyaH // [ ] kiMca, kulAyakulatthoSaNaH saptadazadhAnyAnIti / dhanaM ca dhAnyaM ca dhanadhAnyam / tatra svagRhagatadhanAde12 vikraye vyaye vA kRte gRhISyAmIti bhAvanayA bandhanAd rajjvAdiniyantraNalakSaNAt satyanAradAnAdirUpAdvA svIkRtya dhanadhAnyaM vikretagRha evAvasthApayanna mitimatIyAdanyathA dvitIyo'ticAraH syAt // 2 // kanakaM suvarNa (zlo. 187 ) meM bhI aisA hI kathana hai| kintu inake pramANakA atikrama kaise kiyA jAtA hai isako paM. AzAdharajIne spaSTa kiyA hai| isa zlokakI TIkAmeM spaSTa karate hue unhoMne kahA hai-'ghara Adi aura grAma-nagara Adiko vAstu kahate haiN| ghara Adi tIna prakArake hote haiM-khAta, ucchita aura khAta-ucchrita / bhUmi khodakara jo talaghara banAyA jAtA hai vaha khAta hai| bhUmike Upara jo mahala Adi banAyA jAtA hai vaha ucchita hai| aura nIce talagharake sAtha jo Upara makAna banAyA jAtA hai vaha khAta-ucchita hai| jisa bhUmimeM anAja paidA hotA hai use kSetra kahate haiN| usake bhI tIna bheda haiM-setu, ketu aura setuketu| jina khetoMkI siMcAI rahaTa vagairaha ke pAnIse hotI hai unheM setu kahate haiN| jina khetoM meM varSAke jalase dhAnya paidA hotA hai unheM ketu kahate haiN| aura jinameM donoM prakArake jalase anna paidA hotA hai sna khetoMko setuketu kahate haiN| bAhya parigrahako pA~ca mAnakara pA~ca atIcAroMkA sukha pUrvaka bodha karAne ke lie yahA~ vAstu aura kSetrako milA diyA hai| vAstu aura kSetrameM bIcakI dIvAra vagairaha haTAkara makAnameM dUsarA makAna aura khetameM dUsarA kheta milAkara parigraha parimANa vratake dhArI zrAvakako deva gurukI sAkSi pUrvaka vrata grahaNa karate samaya jIvana paryantake lie yA caturmAsa AdikI avadhike lie svIkAra kI huI saMkhyAkA ullaMghana nahIM karanA cAhie / maiM to makAna vagairahako bar3hAtA hU~, svIkAra kI gayI saMkhyAko to nahIM bar3hAtA' isa prakArakI bhAvanAse parimANakA atikrama nahIM karanA cAhie / anyathA vAstukSetra pramANAtikrama nAmakA prathama aticAra hotA hai; kyoMki jo vratakI apekSA rakhate hue apanI buddhise vrata bhaMga nahIM karatA use hI aticAra kahA hai // 1 // dhanake cAra bheda haiN| supArI jAtiphala Adiko gaNima kahate haiN| kesara kapUra Adiko dharima kahate haiN| tela namaka Adiko meya kahate haiN| ratna vastra Adiko parIkSya kahate haiM / dhAnya pandraha prakArake hote haiN| dhAna, jau, masUra, gehU~, mUMga, ur3ada, tila, canA, aNava, priyaMgu, kodo, zAli, arahara vagairaha / apane gharameM vartamAna dhana Adike bika jAne para yA kharca ho jAne para lela~gA, isa bhAvanAse dhana dhAnyako vikretAke gharameM hI bandhaka rakhakara parimANakA atikrama nahIM karanA cAhie / anyathA dUsarA aticAra hotA hai // 2 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 201 ghaTitamaghaTitaM cAneka prakAra mevaM rUpyamapi / kanakaM ca rUpyaM ca kanakarUpyam / tatra dAnAt svavratakAlAvadhI pUrNe gRhiSyAmItyabhiprAyeNa tuSTarAjAditaH svapratipannasaMkhyAto'dhike labdhe'nyasmai vitaraNAmna mitimatIyAdanyathA tRtIyo'ticAraH syAt / kupye rUpyasuvarNavyatirikte kAMsyalohatA mrasIsaka trapu - mRdbhANDa-vaMzavikArodaGkikAkASThamaJcakamaJcikA-mazUraka-ratha-zakaTa-halaprabhRtidravye / bhAvAt dvayordvayomilane nekI karaNarUpAtparyAyAntarAd vratAvadhI pUrNe gRhISyAmItyanyapradeyatayA vyavasthApanenAthitvarUpAdabhiprAyAdvA na mitimatIyAdanyathA caturtho'ticAraH syAt / kupyasya hi yA saMkhyA kRtA tasyAH kathaMcidviguNe sati vratabhaGgabhayAdbhAvato dvayordvayomilanenaikIkaraNarUpAtparyAyAntarAt svAbhAvikasaMkhyAcAranAt [ -khyAbAdhanAt ] saMkhyAmAtra nUraNAccAticAraH / athavA bhAvato'bhiprAyAdathitvalakSaNAd vivakSitakAlAvadheH parato gRhiSyAmyato nAnyasmai pradeyamiti parApradeyatayA vyavasthApayato'sau syAt ||4|| gavAdI - gaurAdiryasya dvipadacatuSpadavargasyAsau gavAdiH / Adizabdena hastyazva mahiSAdicatuSpadAnAM zukasArikAdidvipadapakSiNAM patnyuparuddhadAsapadAtyAdInAM ca saMgrahaH / tatra garbhato na mitimatIyAt / gavAdInAM garbhagrahaNAdupalakSaNAdanyeSAM yathAsvamanAbhogAdinAtikramAdinA vA saMkhyAM nAtikramet / gomahiSIbaDavAdehi vivakSita saMvatsarAdyavadhimadhya eva prasave adhikagavAdibhAvAd vratabhaGgaH syAditi tadbhayAt 12 kiyatyapi kAle gate garbhagrahaNAd garbhasyagavAdibhAvena bahistadabhAvena ca kathaMcid vratabhaGgAt paJcamo'ticAraH syAt // 5 // ete ca 9 'kSetra vAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramA:' [ta. sU. ] iti tattvArthamatena pazcAticArAH prarUpitAH / svAbhimatena tvime - 'ativAhanAtisaMgrahavismayalobhAtibhAravahanAni / parimita parigrahasya ca vikSepAH paJca lakSyante // ' [ ratna. zrA. 62 ] sonA-cA~dI ghar3A huA yA binA ghar3A aneka prakArakA hotA hai / apane vrata ke samayakI avadhi pUrI hone para grahaNa kara lU~gA isa bhAvanAse rAjAne prasanna hokara apanI maryAdAse adhika dravya diyA to dUsareke yahA~ rakhakara parimANakA atikramaNa nahIM karanA cAhie / anyathA tIsarA aticAra hotA hai ||3|| cA~dI-sonese atirikta kA~sA, lohA, tA~bA, sIsA, miTTI ke baratana, bA~sase banI vastue~, kASThake maMca, ratha, gAr3I, hala vagairaha kupya kahAte haiM / do-do baratanoMko milAkara eka karanA yA vratakI avadhi pUrI ho jAnepara grahaNa karU~gA isa abhiprAyase dUsareko dekara parimANakA ullaMghana nahIM karanA caahie| anyathA cauthA aticAra hotA hai / kupyakA jo parimANa kiyA thA usako kisI prakAra dugunA kara lenese, vrata bhaMga honeke bhayase, bhAvase, do-do vastuoM ko milAkara eka karanese, svAbhAvika saMkhyA meM bAdhA Anese tathA saMkhyA mAtra pUrI karanese atIcAra hotA hai / athavA kisI vastukI AvazyakatA ke abhiprAyase usa vastuke svAmIse yaha kahakara ki amuka kAlake bAda maiM ise le lU~gA, tuma kisIko denA nahIM, vaha vastu usIke pAsa rakhane se bhI aticAra hotA hai ||4|| gAya Adise hAthI, ghor3A, bhaiMsa Adi caupAye, totA, mainA Adi dopAye, aura patnIke dvArA rakhe gaye dAsa, pyAdA Adi lenA / inameM garbha se parimANakA ullaMghana nahIM karanA cAhie / arthAt gAya, bhaiMsa, ghor3I vagairaha yadi merI lI huI maryAdAmeM hI baccA deMgI to saMkhyA bar3ha jAne se vrata bhaMga hogA / isa bhayase kitanA hI kAla bItanepara unheM garbha dhAraNa karAnA pA~cavA~ aticAra hai / ye pA~ca aticAra tattvArtha sUtra ke anusAra hote haiM / svAmI sA. - 26 3 6 15 18 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra) atrAtivAhanaM lobhAvezavazAd vRSAdInAM zaktyatikrameNa haThAnmArge nayanam / atisaMgrahaH - idaM dhAnyAdikamagre viziSTaM lAbhaM ca dAsyatIti lobhAvezAdatizayena tatsaMgrahaNam / ativismayaH - dhAnyAdI 3 prapannalAbhena vikrIte mUlato'pyasaMgRhIte vA tatkrayANakenAdhike'rthe labdhe lobhAvezAdadhikaviSAdaH / atilobhaH - viziSTe'rthe labdhe'pi adhika lAbhAkAGkSA / atibhAravAhanaM - lobhAvezAdadhikabhArAropaNam / somadeva paNDita stvidamAha - 6 9 12 202 'kRtapramANAllobhena dhanAdadhikasaMgrahaH / paJcamANuvratajyAniM karoti gRhamedhinAm // ' [ so. upA. 444 ] tadetacca 'pare'pyUhyAstathA'tyayAH' ityanena saMgRhItam ||64|| [ evaM nirmalIkRtaparigrahavratapAlakasya phalaM dRSTAntena sphuTayannAha--] yaH parigrahasaMkhyAnavrataM pAlayate'malam / jaya vajjitalobho'sau pUjAtizayamaznute // 65 // [yaH pAlayate rakSayati / kiM tat parigrahasaMkhyAnavratam / kathaM kRtvA, amalaM yathoktAticArarahitam / aso zrAvakaH pUjAtizayaM zakrAdikRtamarca nAmaznute labhate / kiMviziSTaH, yato jitalobhaH jitalobhatvAdityarthaH / kiMvat, jayavat meghasvarAkhyakururAjo yathA // 65 // ] samantabhadrake mata se pA~ca aticAra isa prakAra haiM- ativAhana arthAt lAlacavaza baila vagairahako usakI zakti se adhika jabaradastI calAnA / atisaMgraha - yaha dhAnya vagairaha Age bahuta lAbha degA isa lobhase atisaMgraha karanA / vismaya - dhAnya Adiko prApta lAbhase beca denepara yA dhAnyakA saMgraha hI na karanepara aura usake kharIdanevAloMko adhika lAbha huA dekhakara khedakhinna honA / atilobha - khUba lAbha honepara bhI aura adhika lAbhakI icchA honA / atibhAravahana - lobhake Aveza meM adhika bhAra lAdanA / ye pA~ca aticAra svAmI samantabhadrake matase haiM / somadeva paNDitane kahA hai- 'lobhameM Akara kiye hue pramANase dhanadhAnyakA adhika saMgraha gRhasthoMke pA~caveM aNuvratakI hAni karatA hai / ina saba aticAroMkA grahaNa pahale kahe gaye isa vAkyase ho jAtA ki anya bhI aticAra vicAraNIya haiM ||64 | isa prakAra niraticAra parigraha vratako pAlana karanevAleko prApta phalakA kathana dRSTAntapUrvaka karate haiM jo niraticAra parigraha parimANa vratako pAlatA hai vaha lobhako jItanese kururAja jayakumAra kI taraha indrAdikake dvArA pUjita hotA hai // 65 // vizeSArtha - AcArya samantabhadrane parigraha parimANa vratameM jayakumArakA ullekha kiyA hai / yaha hastinApurake rAjA somaprabhake putra the / inakI rAnIkA nAma sulocanA thA / eka bAra jayakumAra sulocanAke sAtha kailAsa parvatakI vandanA ke lie gye| udhara indra apana sabhA meM jayakumArake parigraha parimANa vratakI prazaMsA kI to eka deva unakI parIkSA lene AyA / usane strIkA rUpa banAyA tathA anya cAra striyoMke sAtha Akara jayakumArase bolAsulocanAke svayaMvarake samaya jisane tumhAre sAtha saMgrAma kiyA thA usa vidyAdharoMke svAmI mikA rAnI bahuta sundara hai / vaha tumheM cAhatI hai / yadi usakA rAjya aura jIvana cAhate ho to use svIkAra karo / yaha sunakara jayakumArane uttara diyA- 'maiM parigraha parimANavratI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya ( caturtha adhyAya ) 203 athaivaM niraticArANuvratapariNatyanupAlanAya nirmalazIlapAlanAyAmupAsakamutthApayituM tadanubhAvamAhapaJcApyevamaNuvratAni samatApIyUSapAnonmukhe sAmAnyetarabhAvanAbhiramalIkRtyApitAnyAtmani / trAtaM nirmalazolasaptakamidaM ye pAlayantyAdarAt te saMnyAsavidhipramuktatanavaH saurvIH zriyo bhuJjate // 66 // pazcApi-apizabdAdekaM dve trINi catvAri vaa| sAmAnyabhAvanAH maitryaadyH| itarabhAvanAH prativrataM 6 paJcazo niyamitAH / amalIkRtya, udyotanoktiriyam / apitAni-udyavanaprakAzaneyam / trAtuM-nirvahaNArthamidam / idaM-uttaratra vakSyamANam / uktaM ca 'paridhaya iva nagarANi vratAni paripAlayanti zIlAni / vratapAlanAya tasmAcchIlAnyapi pAlanIyAni // ' [puruSArtha. 136 ] saMnyAsetyAdi-sati sAdhane nistaraNabhaNitiriyam / saurvI:-sva svarge bhavA iti bhadram / ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM trayodazo'dhyAyaH / huuN| mere lie paravastu tuccha hai| ataH maiM rAjya aura rAnIko svIkAra nahIM kara sktaa|' isapara-se usa devane unapara ghora upasarga kiyaa| kintu jayakumAra vicalita nahIM hue / taba deva unake caraNoM meM vinata huA aura unakA bahuta Adara kiyA // 65 // isa prakAra zrAvakako niraticAra aNuvratoMkA pAlana karaneke lie nirmala sAta zIloMke pAlana karane meM utsAhita karate hue unake mAhAtmyako batalAte haiM isa prakAra jo bhavya jIva maitrI, pramoda Adi sAmAnya bhAvanAoMse aura mahAvratake adhikArameM kahI gayI pratyeka vratakI vizeSa bhAvanAoMke dvArA usa vratake atIcAroMko dUra karake samatArUpI amRtako pIne ke lie tatpara AtmAmeM dhAraNa kiye gaye pA~coM hI prakArake aNuvratoMkA pAlana karane ke lie Ageke adhyAyameM kahe jAnevAle niraticAra sAta zIloMko AdarapUrvaka pAlate haiM ve antima adhyAyameM kahI gayI samAdhimaraNakI vidhike dvArA zarIrako chor3akara saudharma svargase lekara acyuta svarga paryantakI lakSmIko bhogate haiM // 66 / / / vizeSArtha-vrata dhAraNakA lakSya hai samatArUpI amRtakA pAna / jise usako pInekI tIvra utkaNThA hai use pA~ca aNuvrata apanAkara bhAvanAoMke dvArA niraticAra banAnA cAhie aura taba unako puSTa karane ke lie sAta zIla pAlanA caahie| amRtacandrajIne kahA hai-'jaise koTase nagarakI rakSA hotI hai vaise hI zIloMse vratoMkI rakSA hotI hai| ataH zIloMkA bhI pAlana karanA caahie| aisA karate hue samAdhipUrvaka maraNa karanese svargakI prApti hotI hai // 66 / / isa prakAra paM. AzAdhararacita dharmAmRtake antargata sAgAradharmakI svopajJa saMskRta TIkA tathA jJAnadIpikAkI anusAriNI hindI TIkAmeM Adise terahavA~ aura sAgAra dharmakA cauthA adhyAya pUrNa huaa| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paJcama adhyAya ) atha zIlasaptakaM vyAkartukAmastadvikalpabhUtAni guNavratAni tAvallakSayati yadguNAyopakArAyANuvratAnAM vratAni tat / guNavatAni trINyAhudigviratyAdikAnyapi // 1 // digviratyAdikAni / AdizabdenAnarthadaNDavirati gopabhogaparimANaM ca saMgRhyate / yatsvAmI 'digvatamanarthadaNDavataM ca bhogopabhogaparimANam / anubRhaNAdguNAnAmAkhyAnti guNanatAnyAryAH // [ ratna. zrA. 67 ] A.... 'anarthadaNDebhyo viratiH syAdguNavatam / bhogopabhogasaMkhyAnamapyAhustadguNavatam // [ ] apizabdaH sitapaToktakharakarmavratajJApanArtham / mmm Age sAta zIloMkA varNana karaneke abhiprAyase pahale unake bheda guNavratoMkA lakSaNa kahate haiM yataH ye vrata aNuvratoMke guNa arthAt upakArake lie hote haiM ataH digvirati Adi tInoM hI vratoMko guNavrata kahate haiM // 1 // vizeSArtha-digvirati, anarthadaNDavirati aura bhogopabhoga parimANa ye tIna guNavrata svAmI samantabhadra ke matAnusAra granthakArane kahe haiN| sAta zIlavratake do mukhya bheda haiM-guNavrata aura zikSAvrata / guNavrata tIna aura zikSAvata cAra hote haiN| isa taraha zIloMkI saMkhyA meM tathA guNavrata aura zikSAbatake bhedoMkI saMkhyAmeM koI matabheda nahIM hai| kintu gaNavrata aura zikSAvratake avAntara bhedoMmeM antara hai| jaise AcArya kundakundane dizAvidizAparimANa, anarthadaNDatyAga aura bhogopabhogaparimANako guNavrata kahA hai| aisA hI kathana padmapurANameM hai| aura bhAvasaMgraha meM bhI aisA hI hai / tattvArtha sUtra meM digvirati aura dezaviratiko alagaalaga ginAyA hai| usake TIkAkAra pUjyapAda digvirati, dezavirati aura anarthadaNDa virati ko guNavrata kahate haiN| mahApurANameM bhI inheM hI guNavrata kahA hai kintu yaha bhI likhA hai ki koI-koI bhogopabhoga parimANako guNavrata kahate haiN| puruSArthasiddhathupAya, somadeva upAsakAdhyayana, cAritrasAra, amitagati upAsakAcAra, padmanandi paMcaviMzatikA aura lATIsaMhitA tattvArthasUtra ke anugAmI hai| svAmIkArtikayAnuprekSA aura sAgAra dhamomRta ratnakaraNDa zrAvakAcArake anugAmI haiN| zvetAmbara paramparAmeM bhI ratnakaraNDavAlA mata hI mAnya hai| ratnakaraNDameM kahA hai ki ye tInoM vrata guNoMko bar3hAte haiM isalie unheM gaNavrata kahate haiM / zlokameM AyA api' zabda zvetAmbaroM dvArA kahe kharakarmavratake jJApanake lie hai / / 1 / / 1. cAritra prA. gA. 24 / 2. parva 4 / 19 / 3. gA. 354 / 4. 7 / 21 / 5.10 / 65-66 / 6. gA. 341 Adi / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) atha digvirativrataM lakSayati yatprasiddhairabhijJAnaMH kRtvA dikSu dazasvapi / nAtyetyaNuvratI sImAM tatsyAddigviratirvratam // 2 // prasiddhaiH - digviratimaryAdAyA dAturgRhItuzca pratItaiH / abhijJAnaiH - samudranadyAdibhicihnaH / kRtvApratipadya / api - eka dvitryAdiSvapi yAvajjIvamalpakAlaM vetyapItyevamarthaH / nAtyeti-nAtikramya gacchati aNuvratI na tu mahAvratI tasya sarvArambhaparigrahaviratatvena samitiparatvena ca nRloke yathAkAmaM saMcArAddigvi ratyanupapatteH / uktaM ca 'sadA sAmAyikasthAnAM yatInAM tu yatAtmanAm / nadI zikva ca na syAtAM viratyaM viratI ime // ' ( ? ) [ digviratiH - niyamitasImnorbahiyAtAyAta nivRttiH / vrataM - guNavratamityarthaH / nAmaikadeze hi vRttAH zabdA nAmnyapi vartante bhImAdivat ||2|| 205 divratakA svarUpa kahate haiM aNuvratI jo dasoM dizAoM meM prasiddha samudra, nadI Adi cihnoMse maryAdA karake usako ullaMghana nahIM karatA use digvirati vrata kahate haiM ||2|| 1. 'digvalayaM parigaNitaM kRtvA'to'haM bahirna yAsyAmi / iti saMkalpo digvratamA mRtyaNupApavinivRttyai // ' - ratna. zrA. 68 ilo. 1 2. 'pUrvasyAM dizi gacchAmi yAvadgaMgAmbukevalam / tadbahirvapuSA'nena na gacchAmi sacetanaH // - lATI. 6 / 113 // 3. atrAha kiM hiMsAdInAmanyatamasmAdyaH pratinivRttaH sa khalvagArI vratI ? naivam / kiM tarhi ? paJcatayyA api viratavaikalyena vivakSitaH ityucyate - 'aNuvrato'gArI' - sarvArthasi 7 / 20 / vizeSArtha - digvirati zabdakA artha hai dizAoM meM niyamita sImAse bAhara Ane-jAnese nivRtti / yahI isa vratakA lakSaNa hai / yaha niyama aNuvratIke lie hai, mahAvratIke lie nahIM hai kyoMki mahAvratI to samasta Arambha aura parigrahase virata hotA hai aura samitikA pAlana karanemeM tatpara rahatA hai / ataH manuSya lokameM icchAnusAra vicaraNa kara sakatA hai / Upara zloka meM jo 'api' zabda hai vaha granthakAra ke anusAra yaha batalAtA hai ki eka-do dizAoMkI bhI maryAdA kI jA sakatI hai tathA vaha maryAdA jIvanaparyantake lie bhI hotI hai| aura kucha samaya ke lie bhI hotI hai| paM. AzAdhara jI kA yaha kathana svAmI samantabhadrake pratikUla hai / unhoMne kahA hai- 'dizAoM kI maryAdA karake maiM isake bAhara mRtyuparyanta nahIM jAU~gA aisA niyama dikhata hai / loTI saMhitA meM bhI kahA hai ki jabataka maiM sacetana hU~, tabataka isa zarIra se maryAdAke bAhara nahIM jAU~gA / isI taraha divrata meM dasoM dizAoM kI maryAdA Avazyaka hai eka-do dizAoMkI maryAdAko dinata nahIM kahA hai / isI taraha pichale adhyAya ke antima zloka meM 'paJcApyevamaNuvratAni' se pA~coM aNuvratoMke pAlanake lie sAta zIla kahe haiM / yahA~ bhI api zabda hai / TIkA meM kahA hai ki 'api' zabda se eka yA do yA tIna yA cAra aNuvrata lenA cAhie / arthAt eka aNuvrata ke pAlanake lie bhI sAta zIla pAla sakatA hai kintu aiseko to aNuvratI hI nahIM khaa| sarvArthasiddhi meM yaha zaMkA kI gayI hai ki jo hiMsA Adi pA~ca pApoMmeM se ekakA tyAga kare kyA vaha agArI vratI hai ? uttara diyA gayA I 3 6 9 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dharmAmRta ( sAgAra) atha digvratenANuna tino'pi mahAvratitvamupapAdayati digviratyA bahiH somnaH sarvapApanivartanAt / taptAyogolakalpo'pi jAyate yativad gRhI // 3 // sarvapApAni-sthUletarahiMsAdIni bhogopabhogAdIni ca / taptAyogolakalpaH-saMtaptalohapiNDa ivArambhaparigrahaparatvena sarvatra gamanabhojanazayanAdikriyAsu jIvopamardakaratvAt / taduktam 'tattAyagolakappo pamattajIvo nnivaariyppsuro| saccattha kiNNa kujjA pAvaM takkAraNANugao / ' [ ] sAdhUnAM tu samitiguptipradhAnavratazAlinAM nAyaM doSa iti na teSAM digvirativratam / uktaM ca 'avadherbahiraNupApaprativiratedigvatAni dhArayatAm / paJcamahAvratapariNatimaNuvratAni prapadyante // ' [ ratna. zrA. 70 ] // 3 // athaitadeva dRr3hayannAha digvtodriktvRttdhnkssaayodymaanytH| mahAvatAyate'lakSyamohe gehinyaNuvratam // 4 // nahIM hai, jo pA~coMkA ekadezatyAga karatA hai vahI gRhI aNuvratI hai| ataH granthakArake ukta kathana vicAraNIya haiM, astu / dizAoMko maryAdAke sthAna prasiddha honA cAhie jo maryAdA denevAle aura lenevAleke paricita hoM / anyathA bhUla jAne kI sambhAvanA hai| yaha vrata aNuvratI ke lie hai, mahAvratIke lie nahIM hai / mahAvratI to samasta Arambha aura parigrahase virata tathA samitimeM tatpara hotA hai| ataH vaha manuSyalokameM yatheccha gamanAgamana kara sakatA hai / / 2 / / Age dignatake dvArA aNuvratIko mahAvratopanA siddha karate haiM digvatake dvArA maryAdAke bAhara sthUla aura sUkSma hiMsA Adi saba pApoMse virata honese tapAye hue loheke piNDake bho samAna zrAvaka mahAvratIke samAna hotA hai // 3 // vizeSArtha-jo samasta pApoMse virata hotA hai vaha mahAvratI hotA hai / yadyapi zrAvakakI Antarika sthiti tapAye hue lohe ke goleke samAna hai / kyoMki vaha Arambha aura parigrahameM lagA rahanese sarvatra jAne-Ane, bhojana-zayana Adi kriyAoMmeM jIvoMkA ghAta karatA hai| kintu dizAoMkI sImA bA~dha lenese kI huI maryAdAke bAhara na vaha trasa jIvoMkI hiMsA karatA hai aura na sthAvara jIvoMkI hiMsA karatA hai| tathA maryAdAke bAhara vyApAra karanese pracura lAbha honepara bhI vaha vyApAra nahIM krtaa| isase lobhakA bhI nirAza hotA hai / ataH use usa kSetrakI apekSA mahAvratIpanA prApta hotA hai| kahA hai-'maryAdAke bAhara sUkSma pApase bhI virata honese digvatake dhAraNa karanevAloMke aNuvrata paMcamahAvratake rUpameM pariNata ho jAte hai|' samiti gupti pradhAnavratadhArI sAdhuoMko yaha doSa nahIM hotaa| isalie unake digvirati vrata nahIM hotA // 3 // Age ukta kathanakI puSTi karate haiM digvratake dvArA cAritrako ghAtanevAlI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayakI mandatAke bar3ha jAnese gRhasthakA pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka cAritramoha pariNAma itanA sUkSma raha jAtA hai ki usakA nizcaya karanA azakya hotA hai| isIse usake aNuvrata mahAvratake samAna hote haiM // 4 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) divratetyAdi / divratenodriktamutkarSaM nItaM vRttaghnakaSAyANAM - pratyAkhyAnAvaraNadravyakrodhAdInAmudayasya vipAkasya mAndyamanotkaTyaM tasmAt digviratimandatarIkRta pratyAkhyAnAvaraNavipAkAdityarthaH / alakSyamohenizcetumazakyabhAvapratyAkhyAnAvaraNapariNAme gRhiNi aNuvrataM mahAvratA[yate mahAvratamivAcarati niyamitadigvibhA] gAd bahiH sarvasAvadya nivartakatvAt na tu mahAvrataM bhavati tatpratibandhakodayasadbhAvAt / taduktam 3 'pratyAkhyAnatanutvAnmandatarAzcaraNamohapariNAmAH / satvena duravadhArA mahAvratAya prakalpante || paJcAnAM pApAnAM hiMsAdInAM manovacaH kAyaiH / kRtakAritAnumananaistyAgastu mahAvrataM mahatAm // ' atha digviratyaticAramAha 'sIma vismRtirUrdhvAdhastiryagbhAgavyatikramAH / ajJAnataH pramAdAdvA kSetravRddhizca tanmalAH // 5 // 207 ratna. zrA. 71-72 ] // 4 // vizeSArtha -- bhAvakarma aura dravyakarma meM nimittanaimittika sambandha hai / dravyakarmakA udaya bhAvakarmake udayameM nimitta par3atA hai aura bhAvakarmake udayakA nimitta pAkara dravyakarma bandhatA hai | pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya mahAvratakI ghAtaka hai usake udaya meM mahAvrata nahIM hotA / zrAvaka ke isa kaSAyakA jabataka udaya hai tabataka usake mahAvratarUpa pariNAma nahIM ho sakate / aisI sthiti meM yaha prazna hotA hai ki zrAvakake aNuvrata mahAvrata kaise ho sakate haiM / usIke samAdhAnake lie yaha kathana hai ki digvrata dhAraNa karanese pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka dravya krodhAdikA udaya bahuta manda ho jAtA hai aura usase usa zrAvaka ke pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka cAritramoharUpa pariNAma bhI itane kSINa ho jAte haiM ki usake astitvakA bhI nirNaya karanA kaThina hotA hai / phalataH maryAdAke bAhara sarva pApase virata honese aNuvrata usa kSetrakI apekSA mahAvrata hote haiM / svAmI samantabhadrane aisA hI kahA hai / yathA-- pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake manda udayake kAraNa cAritramoha rUpa pariNAma mandatara honese unakA astitva bhI kaThinatA se hI pratIta hotA hai / isIse aNuvrata mahAvratake tulya pratIta hote haiM ||4|| divrata ke aticAra kahate haiM ajJAna yA pramAda se sImAkA bhUla jAnA, Upara-nIce aura tiryak pradezakI maryAdAkA vyatikrama tathA kSetravRddhi ye pA~ca digvatake atIcAra haiM ||5|| vizeSArtha - jo maryAdA nirdhArita kI thI, buddhikI mandatAse yA sandeha honese athavA kisI prakArakI vyAkulatA honese yA citta dUsarI ora honese bhUla jAnA sImavismRti hai / jaise, kisIne pUraba dizAmeM sau yojanakA parimANa kiyA thA / gamana karate samaya spaSTa rUpa se smaraNa nahIM rahA ki sau yojanakA parimANa kiyA thA yA pacAsakA / aisI sthiti meM yadi vaha 1. 'UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetra vRddhismRtyantarAdhAnAni' - ta. sU. 7 / 30 / sImavismRtiH - niyamitamaryAdAyA ajJAnato matyapATavasandehAdinA pramAdAdvAtizyAkulatvAnyamanaskatvAdinA smRtibhraMzaH / tathAhi -- kenacit pUrvasyAM dizi yojanazatarUpaM parimANaM kRtamAsIt / gamanakAle ca spaSTatayA na smarati kiM zataparimANaM kRtamuta paJcAzat / tasya caivaM paJcAzatamatikrAmato'ticAraH zatamati - 15 krAmato bhaGgaH sApekSatvAnnirapekSatvAcceti prathamo'ticAraH / UrdhvetyAdi / UrdhvaM giritaruzikharAdeH, adho grAma 6 9 12 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dharmAmRta ( sAgAra ) bhUmigRha kUpAdeH, tiryak pUrvAdidikSu ye'mI bhAgA niyamita pradezAsteSAM vyatikramA laGghanAni / ete ca trayo'nAbhogAtikramAdibhirevAticArA bhavantyanyathA pravRttau tu bhaGgA eva / kSetravRddhiH - kSetrasya pUrvAdidezasya 3 digvrataviSayasya hrasvasya sato vRddhiH pazcimAdikSetrAntaraparimANa prakSepeNa dIrghIkaraNam / tathAhi -- kenApi pUrvAparadizoH pratyekaM yojanazataM parimANIkRtyaikatra kSetraM gamanakAle vardhayato vratasApekSatvAticAraH / yadi ca apraNidhAnAtkSetraparimANamatikrAntaM bhavati tadA nivartitavyaM jJAte vA na gantavyamanyo'pi na visarjanIyaH / 6 adhAnAjJAyA ( athAjJatayA ) ko'pi gataH syAttadA yattena labdhaM svayaM vA vismRtito gatena labdhaM tattyAjyamiti paJcamaH // 5 // 9 12 athAnarthadaNDavrataM lakSayati pIDI pApopadezAdyairdehAdyarthAdvinA'GginAm / anarthadaNDastasyAgo'narthadaNDavrataM matam // 6 // arthaH prayojanam / uktaM ca 'pApo deza hisAdAnApadhyAnaduzrutIH paJca / prAhuH pramAdacaryAmanarthadaNDAnadaNDadharAH // ' [ra. zrI. 75 ] // 6 // pacAsa yojanase Age jAtA hai to aticAra hai / aura yadi sau yojanase bhI Age jAtA hai| to vratakA bhaMga hai kyoMki pacAsase Age jAne meM to vratakI sApekSatA hai / kintu sause bhI Age jAnepara vratakI sApekSatA nahIM hai / isa taraha yaha prathama aticAra hai // 1 // Upara arthAt pahAr3a aura vRkSake Upara, nIce arthAt gA~vake kue~ vagairaha meM aura tiryak arthAt pUrvAdi dizAoM meM lI huI maryAdAkA ullaMghana UrdhvAtikrama, adhoatikrama aura tiryagatikrama nAmaka aticAra hai / ye tInoM ajJAna yA pramAdase honepara hI aticAra hote haiM / jAna-bUjhakara ullaMghana karanepara to vratakA bhaMga hI hotA hai / kSetra arthAt pUrva Adi dezakI maryAdA meM kamI karake pazcima Adi dezakI maryAdAko bar3hA lenA kSetravRddhi nAmaka aticAra hai / jaise, kisIne pUrva aura pazcima dizA meM se pratyekameM sau yojana jAnekA parimANa kiyA / donoM parimANoM ko jor3akara gamana karate samaya pUraba meM 150 yA pazcima meM 150 yojana cale jAnA ki hama dUsarI dizAmeM kama jAyeMge yaha vrata sApekSa honese aticAra hai / yadi asAvadhAnIvaza kSetra ke parimANakA atikramaNa huA hai to vahA~se lauTa AnA cAhie aura yaha bAta jJAta honepara jAnA nahIM cAhie / yadi koI ajJAnavaza calA gayA hai to vahA~se jo lAbha huA ho use tyAga denA cAhie / isa prakAra yaha pA~cavA~ aticAra hai ||5|| arthadaNDavratakA lakSaNa kahate haiM - apane tathA apane sambandhiyoMke kisI mana-vacana-kAya sambandhI prayojanake binA pApopadeza, hiMsAdAna, duzruti, apadhyAna aura pramAdacaryAke dvArA prANiyoMko pIr3A denA anarthadaNDa hai / aura usakA tyAga anarthadaNDa vrata mAnA hai || 6 || vizeSArtha - divratakI maryAdAke bhItara bhI pApake kArya niSprayojana na karanekA nAma anarthadaNDa vrata haiM / daNDa kahate haiM mana-vacana-kAyakI pravRttiko / aura anarthakA artha hotA hai binA prayojana | vinA prayojana mana-vacana-kAyakI pravRttike dvArA trasa sthAvara jIvoMko 1. 'abhyantaraM digavadherapArthikebhyaH sapApayogebhyaH / viramaNamanarthadaNDavrataM ca viduvratadharAgragaNyaH // ' - ratna zrA. 74 zlo. 1 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya (paMcama adhyAya ) 209 atha pApopadezasvarUpaM tadvirati cAha pApopadezo yadvAkyaM hiMsAkRSyAdisaMzcayam / tajjIvibhyo na taM dadyAnnApi goSThayAM prasaJjayet // 7 // hiMsetyAdi / hiMsAmaSAvAdAdibhiH kRSivANijyAdibhizca saMzrayaH saMbandho yasya tttdvissymityrthH| tajjIvibhyaH vyAdhavaJcakacaurAdibhyaH kRSibalakirAtAdibhyazca na taM dadyAta, magAstoyAzayamAyAtAH kimapaviSTAstiSThatetyAdirUpeNa na prasaJjayet puna punaH pravartayet / uktaM ca 'vidyAvANijyamaSikRSisevAzilpajIvinAM puMsAm / pApopadezadAnaM kadAcidapi naiva kartavyam // ' [puruSArtha. 142 ] // 7 // atha hiMsopakaraNadAnaparihAramAha hiMsAdAnaM viSAstrAdihiMsAGgasparzanaM tyajet / pAkAdyarthaca nAgnyAdi dAkSiNyAviSaye'payet // 8 // kaSTa denA anarthadaNDa hai| usake pA~ca bheda haiM-pApopadeza, hiMsAdAna, duzruti, apadhyAna aura prmaadcryaa| AcArya samantabhadrane bhI aisA hI kahA hai // 6 // pApopadezakA svarUpa aura usake tyAgako kahate haiM jo vacana hiMsA, jhUTha Adi aura khetI vyApAra Adise sambandha rakhatA hai use pApopadeza kahate haiM / jo inase AjIvikA karanevAle vyAdha, Thaga, cora, kisAna, bhIla Adi haiM unheM pApopadeza nahIM denA cAhie aura na goSThI meM isa taraha kI carcAkA prasaMga lAnA cAhie // 7 // vizeSArtha-pazu-pakSiyoMko kaSTa pahu~cAnevAlA vyApAra, hiMsA, Arambha, ThagI AdikI carcA karanA, vaha bhI una logoMmeM jo yahI kAma karate hoM, pApopadeza hai / use nahIM karanA caahie| AcArya amRtacandrajIne to vidyA, vANijya, lekhanI, kRSi, sevA aura zilpase AjIvikA karanevAloMko bhI pApopadeza denekA niSedha kiyA hai| isameM SaTkarmoMse AjIvikA karanevAle sabhI A jAte haiN| ataH kisI bhI prakArakI AjIvikAkA upadeza amRtacandrajIke matase pApopadeza hai| anarthadaNDake tyAgIko yaha nahIM karanA caahie| lATI saMhitAmeM anartha-daNDaviratiko zrAvakake bAraha vratarUpI vRkSoMkA mUla kahA hai| aura kahA hai-eka anarthadaNDake tyAgase prANI binA kisI prayatnake vratI ho jAtA hai aura usake binA karoMr3oM prayatna karane para bhI vrato nahIM hotaa| usakA yaha kathana yathArtha hai| yadi manuSya binA prayojana pApa kAryoM meM pravRtti na kare to use rupayemeM bAraha AnA pApa kAryoMse chuTakArA mila sakatA hai // 7 // hiMsAke upakaraNa denekA niSedha karate haiM anarthadaNDa vratakA pAlaka zrAvaka prANivadhake sAdhana viSa, astra Adike dene rUpa hiMsAdAna nAmaka anarthadaNDako chodd'e| aura pArasparika vyavahArake sivAya kisI dUsareko pakAne Adike lie agni vagairaha na deve // 8 // 1. 'vrataM cAnarthadaNDasya viratihamedhinAm / dvAdazavratavRkSANAmetanmUlamivAdvayam // ekasyAnarthadaNDasya parityAgo na (ona) dehinAm / pratitvaM syAdanAyAsAnnAnyathAyAsa koTibhiH ||-laa. saM. 6 / 135-136 / sA.-27 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharmAmRta ( sAgAra) astrAdi / Adizabdena hala zakaTa kuzi kuddAlAdi / aGga - upakaraNam / sparzanaM - dAnam / agnyAdi-vahnigharaTTamusalodUkhalAdi / dAkSiNyAviSaye - parasparavyavahAraviSayAdanyatra / uktaM ca'asi - dhenu - viSa hutAzana- lAGgala - karavAla - kArmukAdInAm / vitaraNamupakaraNAnAM hiMsAyAH parihared yatnAt // [ puruSArtha. 144 ] // 8 // 210 atha duHzrutyapadhyAnayoH svarUpaM parihAraM cAhacittakAluSyakRtkAmahiMsAdyarthaM zrutazrutim / na duHzrutimapadhyAnaM nArtaraudrAtma cAnviyAt // 9 // kAmetyAdi / kAma hiMsA AdiryeSAmArambhAdInAM te arthA yeSAM tAni kAmAdyarthAni zrutAni / tatra 9 kAmazAstra - vAtsyAyanAdi / hiMsAzAstraM -- ThakAdimatam / ArambhaparigrahazAstraM vArtAnItiH / sAhasazAstraM vIrakathA | midhyAtvazAstraM brahmAdvaitAdimatam / madazAstraM 'varNAnAM brAhmaNo guruH' ityAdigranthaH / rAgazAstraM vazIkaraNAditantram / teSAM zruti: AkarNanam / upalakSaNAdarjanAdyapi / apadhyAnaM -- apakRSTaM dhyAnamekAgra12 cintanirodhaH / AtaM Rte duHkhe bhavam / yadi vA atiH pIDA yAcanA ca tatra bhavam / raudraM -- rodhayatyaparAniti rudro duHkhahetustena kRtaM tasya vA karma / nAnvIyAt - nAnuvartayet / duHzruti - kAmAdizAstrazravaNalakSaNAm / apadhyAnaM ca narendratvakhacaratvApsaro vidyAdharIparibhogAdiviSayabhAtaM vairighAtAgnighAtAdiviSayaM ca 15 raudram / prasaGgavazAdAyAtamapi tatkSaNAnnivartayedityarthaH / taduktam - 'rAgAdivardhanAnAM duSTakathAnAma bodhabahulAnAm / na kadAcana kurvIta zravaNArjana zikSaNAdIni // ' [ puruSArtha. 145 ] vizeSArtha - sabhI zrAvakAcAroMmeM hiMsAke sAdhana pharasA, talavAra, phAvar3A, Aga, zastra, sIMga, sA~kala, viSa, kor3A, daNDA, hala, dhanuSa Adi dUsaroMko denA hiMsAdAna kahA hai / aura hiMsAdAna na karanekA niSedha kiyA hai / kintu gRhasthI ke lie kabhI-kabhI aNuvratI gRhasthako bhI Aga, mUsala, okhalI Adi dUsare gRhasthoMse lene kI AvazyakatA hotI hai / yadi vaha svayaM dUsaroMko nahIM degA to dUsare kaise use deMge / gRhastha paM. AzAdharajIko isa kaThinAIkA anubhava hogA / isalie unhoMne itanA vizeSa kathana karanA ucita samajhA ki jinase hamArA pArasparika dene-lenekA vyavahAra calatA hai unako to rasoI banAneke lie agni, mUsala Adi denA cAhie kintu jinase hamArA aisA vyavahAra nahIM hai unheM rasoI banAne ke lie bhI Aga vagairaha nahIM denA cAhie / aisI ghaTanAe~ grAmoM meM sunI gayIM ki paricita AdamIne Aga mA~gI aura usI gA~va meM usase Aga lagAkara lApatA ho gayA / amRtacandrajIne to talavAra, dhanuSa, viSa, Aga, hala Adi hiMsAke sAdhanoMko denekA hI niSedha kiyA hai ||8|| duHzruti aura apadhyAnakA svarUpa tathA unake tyAgako kahate haiM jina zAstroM meM kAma, hiMsA AdikA kathana hai unake sunanese citta rAga-dveSa ke Avezase kaluSita hotA hai, ataH unake sunaneko duHzruti kahate haiM yaha nahIM karanA caahie| tathA Arta aura raudrarUpa khoTe dhyAna bhI nahIM karanA cAhie ||9|| vizeSArtha - kucha zAstra aise hote haiM jinameM mukhya rUpa se kAma bhoga sambandhI yA hiMsA, corI AdikA hI kathana rahatA hai / jaise, vAtsyAyanakA kAma sUtra hai, kokazAstra hai, jAsUsI upanyAsa haiM, vazIkaraNa Adi tantra Adike grantha haiM, Arambha parigraha viSayaka zAstra haiM / inake sunane se mana kharAba hotA hai, par3hakara kAmavikAra utpanna hotA hai, burI AdateM par3a jAtI haiM ataH aisI pustakoM ko yA zAstroMko nahIM par3hanA cAhie / isI taraha apadhyAna nahIM karanA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) api ca 'ApaddhatuSu rAgaroSanikRtiprAyeSu doSeSvalaM mohAt sarvajanasya cetasi sadA satsu svabhAvAdapi / tannAzAya ca saMvide saphalavatkAvyaM kaverjAyate, zRGgArAdirasaM tu sarvajagato mohAya duHkhAya ca // ' [ tathA 'pApadhijayaparAjayasaMgaraparadAragamanacauryAdyAH / na kadAcanApi cintyAH pApaphelaM kAlaM hyapadhyAne // [ puruSArtha. 141] // 9 // atha pramAdacaryAlakSaNaM tattyAgaM ca zlokadvayenAha pramAdacayoM viphalaM kSmAnilAgnyambubhUruhAm / khAtavyAghAtavidhyApasekacchedAdi nAcaret // 10 // vyAghAtaH-svayamAgacchato vA tasya kapATAdinA prtighaatH| vidhyApaH-jalAdinA'gnevidhyApanam / 12 cchedAdi-Adizabdena patrapuSpaphalatroTanAdi / uktaM ca 'bhUkhanana-vRkSamoTana-zAdvaladalanAmbusecanAdIni / niSkAraNaM na kuryAddalaphalakusumoccayAnapi ca // ' [ puruSArtha. 143 ] // 10 // 15 cAhie / eka hI viSayameM manake lagAneko dhyAna kahate haiN| dhyAnake cAra bheda haiN| unameM AtaM, raudra khoTe dhyAna haiN| Ata pIr3A yA kaSTa ko kahate haiM, usake dhyAnako AtadhyAna kahate haiN| jaise dharma karanese svarga milatA hai aura svargameM apsarAyeM hotI haiM yaha jAnakara unake bhogaupabhogakA cintana karanA bhI ArtadhyAna hai| isI taraha vairighAta AdikA cintana karanA raudradhyAna hai| rudra kahate haiM nirdybhaavko| usase jo dhyAna hotA hai vaha raudradhyAna hai| ye dhyAna bhI nahIM karanA caahie| yadi prasaMgavaza inakA dhyAna ho Ave to tatkAla use dUra kara denA caahie| AcArya amRtacandrajIne kahA hai-'rAgAdiko bar3hAnevAlI ajJAnase bharI khoTI kathAoMkA kabhI bhI zravaNa, dhAraNa, zikSaNa Adi nahIM karanA caahie| aura bhI kahA hai-'mohavaza sabhI manuSyoMke cittameM sadA svabhAvase hI Apattike kAraNa rAga, dveSa, chala, kapaTa Adi doSa rahate haiN| unake vinAzake lie kavikA kAvya saphala hotA hai| zRGgAra Adi rasa to samasta jagatko moha aura duHkha utpanna karatA hai| tathA zikAra, jaya, parAjaya, yuddha, parastrI gamana, corI AdikA cintana kabhI nahIM karanA caahie| kyoMki unakA phala kevala pApabandha hai' // 9 // pramAdacaryAkA lakSaNa aura usakA tyAga do zlokoMmeM kahate haiM vinA prayojana bhUmikA khodanA, vAyuko rokanA, agniko bujhAnA, pAnI sIMcanA. vanaspatikA chedana bhedana Adi karanA pramAdacaryA hai / use nahIM karanA cAhie // 10 // vizeSArtha-vinA prayojana bhUmiko nahIM khodanA cAhie, vinA prayojana svayaM AtI haI vAyako dvAra vagairaha banda karake nahIM rokanA caahie| vinA prayojana Aga nahIM bujhAnA caahie| vinA prayojana pAnIko bhUmi para nahIM DAlanA caahie| vinA prayojana vanaspatikA chedana patra, puSpa, phala Adiko tor3anA nahIM cAhie / yahI bAta amRtacandrajIne 1. phalaM kevalaM yasmAt-puruSA. / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 12 dharmAmRta ( sAgAra ) tadvaccana saredvayarthaM na paraM sArayenna hi / jIvaghnajIvAn svIkuryAnmArjArazunakAdikAn // 11 // na saret -- karacaraNAdivyApAraM na kuryAt / na hItyAdiniyamena phalavato'pi na parigRhNIyAdityarthaH / uktaM ca 212 'maNDala- viDAla - kukkuTa - mayUra - zuka-sArikAdayo jIvAH / hitakAmyainaM grAhyAH sarve pApopakAraparAH // ' [ ami zrA. 6 / 82 ] // 11 // atha anarthadaNDavirati aticAratyAgamAha - mukandarpa-kautkucya- maukharyANi tadatyayAn / asamIkSyAdhikaraNaM sevyArthAdhikatAmapi // 12 // kandarpaH--kAmastatpradhAno vA vAkprayogo'pi kandarpaH, rAgodrekAt prahAsa mizro'ziSTavAkprayoga ityarthaH / kotkucyaM-- kuditi kutsAyAM nipAtAnAmAnantyAt / kutsitaM kucati bhrU nayanoSThanAsAkaracaraNamukhavikAraiH saMkucatIti kutkucaH saMkocAdikriyAbhAk tadbhAvaH kautkucyam / prahAso - bhaNDimAvacanaM ca bhaNDimopeta bhI kahI hai / binA prayojana pRthvI khodane AdikI taraha binA prayojana hAtha-paira Adiko halana calana na svayaM kare aura na dUsarese karAve / tathA prANiyoM kA ghAta karanevAle kuttA billI Adi jantuoMko nahIM pAle ||11|| vizeSArtha - zvetAmbarAcArya hemacandrane apane yogazAstra meM ( 3 / 73-74) anarthadaNDake cAra hI bheda kiye haiM | duzruti bheda nahIM kiyA / tathA jaise AzAdharajIne parasparake vyavahAra ke atirikta Aga vagairaha denekA niSedha kiyA hai vaisA unhoMne bhI kiyA hai sAtha hI unhoMne pApopadezake sambandhameM bhI aisA hI kahA hai| likhA hai - yaha pAparUpa upadeza zrAvakako nahIM karanA cAhie / jo sarvatra pApopadezakA niyama karanemeM asamartha haiM unake lie yaha apavAda kahate haiM - bandhu, putra Adiko pApakA upadeza na karanA azakya hai kyoMki varSAkAla Anepara kheta jotane bIja bone Adike lie kahanA hI hogA / ataH parasparake vyavahArase bAhara ke logoM meM pApopadeza nahIM karanA cAhie / yaha unakA mata hai / amRtacandrAcAryane juA khelaneko bhI anarthadaNDa mAnA hai / likhA hai - 'juA saba anarthoM meM ( saba vyasanoM meM ) prathama hai, santoSakA nAzaka hai, mAyAcArakA ghara hai, corI aura asatyakA sthAna hai / ise dUra se hI chor3anA cAhie / ' amitagatine kuttA, billI, murgA, mora, totA, mainA Adiko pAlanekA niSedha kiyA hai / / 10-11 // anarthadaNDavratake aticAroMko chor3ane ke lie kahate haiM anarthadaNDake tyAgIko kandarpa, kautkucya, maukharya, asamIkSyAdhikaraNa aura sevanIya padArthoM kI adhikatA ina aticAroMko chor3anA cAhie ||12|| 1. yenmahIm mu / 2. ' kandarpa kautkucya maukharyAsamIkSyAdhikaraNa bhogopabhogAnarthakyAni // ' - ta. sU. 732 / 3. vRSabhAn damaya kSetraM kRSa SaNDhaya vAjinaH / dAkSiNyAviSaye pApopadezo'yaM na kalpate // - yogazAstra 3 / 76 // 4. 'sarvAnarthaprathamaM mathanaM zaucasya sadma mAyAyAH / dUrAtpariharaNIyaM cauryAsatyAspadaM dyUtam // - puruSArtha. 146 zlo. / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) 213 kAvyApAraprayuktamityarthaH / eSaH pUrvazca dvAvapi pramAdacaryAvirateratIcArI / mokhayaM - mukhamasyAstIti mukharo'nAlocitabhASI vAcAlastasya bhAvo dhASTayaM prAyama satyAsaMbaddhabahupralApitvam / ayaM ca pApopadezavirateraticAro maukharye sati pApopadezasaMbhavAditi tRtIyaH / asamIkSyAdhikaraNaM - prayojanamanAlocya kAryasyAdhikyena karaNam / yathA bahumapi kaTaM pAtayata yAvatA me prayojanaM tAvantamahaM kreSyAmi / zeSamanye bahavo - thinaH santi te'pi kreSyantyahaM vA vikrApayiSyAmItyevamanAlocya bahvArambhatRNAjIvibhiH kArayati / evaM kASThacchedeSTakApAkAdiSvapi vAcyam / tathA hiMsopakaraNaM hiMsopakaraNAntareNa saMyuktaM dhArayati / yathA saMyuktamulUkhalena musalaM, halena phAlaM, zakaTena yugaM, dhanuSA zarAnityAdi / tathA sati hi yaH kazcitsaMyuktamulUkhalamusalAdikamAdadIta, viyukte tu tasmin sukhena paraH pratiSedhuM zakyate / etacca hiMsopakAridAnavirateraticAraH / sevyArthAdhikatAM - sevyasya bhogopabhogalakSaNasya janako yAvAnarthastato'dhikasya tasya karaNaM bhogopabhogAnarthakyamityarthaH / atrAyaM sampradAyaH / yadi bahUni snAnasAdhanAni tailakhalyAmalakAdIni gRhNAti tadA laulyena bahavaH snAnArthaM taDAgAdau gacchanti tatazca pUrtarakApkAyakAdivadho'dhikaH syAnna caivaM yujyate / tato gRha eva snAtavyam / tadasaMbhave tu tailAdibhirgRha eva ziro gharSayitvA tAni sarvANi sAdhayitvA taDAgAditaTe niviSTo 12 gAlitajalAJjalibhiH snAyAt / tathA yeSu puSpAdiSu saMsaktiH saMbhavati tAni pariharediti sarvatra vaktavyamiti / eSo'pi pramAdacaryAvirateraticAraH // 12 // vizeSArtha - anarthadaNDaviratako usa vratake aticAroMko chor3anA cAhie / unakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - kandarpa kAmavikArako kahate haiN| jo vacana kAmavikArako utpanna karanevAle hote haiM yA jinameM usIkI pradhAnatA hotI hai una vacanoMke prayogako bhI kandarpa kahate haiM / ataH kandarpakA artha hai - rAgakI tIvratAse ha~sIse mizrita asabhya vacanoMkA prayoga / bhauM, A~kha, oSTha, nAka, hAtha, paira aura mukhake vikAroMke dvArA kuceSTA ke bhAvako kautkucya kahate haiM / arthAt parihAsa aura bhANDapaneko liye hue zArIrika kuceSTA kautkucya hai / kandarpa aura kautkucya ye donoM pramAdacaryAviratirUpa anarthadaNDavrata ke aticAra haiN| binA vicAre aNTa-saTa bolanevAleko mukhara kahate haiM aura mukharake bhAvako maukharya kahate haiM / arthAt dhRSTatAko lie hue asatya aura asambaddha bakavAda karanA maukharya hai / yaha pApopadezavirati nAmaka anarthadaNDavratakA aticAra hai kyoMki maukharya honepara pApopadezakA honA sambhava hotA hai yaha tIsarA aticAra hai / AvazyakatAkA vicAra kiye binA adhika kArya karanA asamIkSyAdhikaraNa nAmaka caturtha aticAra hai| jaise tRNoMkI caTAI banAnevAloMse kahanA, bahuta-sI caTAiyA~ lAnA / jitanI mujhe AvazyakatA hogI maiM kharIda lU~gA / bAkI aura bhI bahuta-se kharIdane vAle haiM ve kharIda leMge / nahIM to maiM bikavA duuNgaa| isa prakAra vinA vicAre bahuta Arambha karAnA asamIkSyAdhikaraNa hai| isI prakAra lakar3I kATanevAloMse bahuta sI lakar3I kaTavA lenA, IMTa pakAnevAloMse bahuta-sI IMTe pakavA lenA bhI asamIkSyAdhikaraNa hai / tathA apane upakaraNa hiMsA ke anya upakaraNoMke sAtha rakhanA, jaise okhalIke pAsa mUsala rakhanA, halake sAtha phAlI rakhanA, gAr3Ike sAtha juA rakhanA, dhanuSake sAtha bANa rakhanA Adi / aisA hone se koI bhI okhalI aura mUsala le jAtA hai| yadi donoM alagaalaga rakhe hoM to lenevAleko saralatAse TAlA jA sakatA hai ki hamAre pAsa mUsala nahIM hai yA okhalI nahIM hai / yaha hiMsopakaraNadAna viratikA aticAra hai / sevanIya arthAt bhogopabhogakA janaka jitanA artha hai usase adhika karanA sevyArthAdhikatA nAmaka aticAra hai 1. pUrakAyApkA. bha. ku. ca. / 3 6 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 dharmAmRta ( sAgAra) atha bhogopabhogaparimANAkhyatRtIyaguNavatasvIkaraNavidhimAha bhogo'yamiyAna sevyaH samayamiyantaM na vopabhogo'pi / iti parimAyAnicchaMstAvadhiko tatpramAvataM shryt||13|| bhoga ityAdi / ayaM bhogyatayA prasiddho bhogo mAlyatAmbUlAdiH samayamiyantaM yAvajjIvaM divasamAsAdiparicchinnaM vA kAlaM na sevyo nopayoktavyo mayA / iyAnvA idaM parimANaH sevya iti saMbandhaH kAryaH / 6 evamupabhoge'pi // 13 // atha bhogopabhogayorlakSaNaM tattyAgasya ca yAvajjIvikasya niyatakAlasya ca saMjJAvizeSamanvAcaSTe bhogaH sevyaH sakRdupabhogastu punaH punaH sragambaravat / tatparihAraH parimitakAlo niyamo yamazca kAlAntaH // 14 // usakA artha hotA hai bhogopabhogake padArthoMkA anAvazyaka saMgraha krnaa| isase Azaya yaha hai ki yadi snAnake sAdhana tela, sAbuna vagairaha bahuta hoM to bahuta-se AdamI tAlAba AdimeM snAnake lie jAte haiM usase jalakAyake jIvoMkA adhika vadha hotA hai| aisA karanA ucita nahIM hai ataH gharapara ho snAna karanA caahie| yaha sambhava na ho to gharapara hI tela Adi sirameM lagAkara tAlAbake kinAre baiThakara chane jalase aMjulI bharakara snAna kre| tathA jina puSpa AdimeM Asakti ho unheM tyAga de| anyathA yaha chaThA bhI pramAda viratikA aticAra hai // 12 // aba bhogopabhoga parimANa nAmaka tIsare guNavatako svIkAra karanekI vidhi kahate haiM yaha itanA bhoga aura yaha itanA upabhoga mere dvArA itane samaya taka sevana karane yogya hai| athavA yaha itanA bhoga aura yaha itanA upabhoga mere dvArA itane samaya taka sevana karane yogya nahIM hai / isa prakAra parimANa karake sevana karaneke yogya aura sevana karane ke ayogya rUpase pratijJA kiye gaye bhoga aura upabhogase adhikakI icchA nahIM karanevAlA guNavratI zrAvaka bhogopabhoga parimANa vratako svIkAra kare / / 13 / / vizeSArtha-bhogopabhoga parimANavatameM bhoga aura upabhogakA parimANa do rUpase kiyA jAtA hai-eka vidhi rUpase aura dUsarA niSedha rUpase / maiM isa itane bhoga aura upabhogakA sevana itane samaya taka karU~gA, yaha vidhirUpa hai| aura maiM isa itane bhoga aura upabhogakA sevana itane samaya taka nahIM kruuNgaa| yaha niSedha rUpa hai / isa taraha donoM prakArase tyAgakA kathana anya zrAvakAcAroMmeM nahIM kiyA hai / yadyapi ekase dUsarekA grahaNa svataH ho jAtA hai // 13 // Age bhoga aura upabhogakA lakSaNa tathA yAvajjIvana aura niyata samayake lie kiye gaye tyAgake nAma batalAte haiM jo eka bAra hI sevana kiyA jAtA hai, eka bAra bhogakara punaH nahIM bhogA jAtA, use bhoga kahate haiM / jaise phUla-mAlA / aura jo bAra-bAra sevana kiyA jAtA hai arthAt eka bAra sevana karake punaH sevana kiyA jAtA hai vaha upabhoga hai / jaise vastra / eka-do Adi dinamAsa Adike parimita kAlake lie bhoga-upabhogake tyAgako niyama kahate haiN| aura maraNa paryanta kiye gaye tyAgako yama kahate haiM // 14 / / 1. -taM mayopa- / ntaM sadopa- mu.| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) sagambaravat / upalakSaNAt mAlyacandanAdirbhogo vastrAbharaNAdizcopabhoga ityarthaH / uktaM ca'bhuktvA parihAtavyo bhogo bhuktvA punazca bhoktavyaH / upabhogo'zanavasanaprabhRtiH paJcendriyo viSayaH // ' [ ra. zrA. 83 ] kAlAntaH - maraNAvasAnaH / uktaM ca 'niyamo yamazca vihito dvedhA bhogopabhogasaMhAre / niyamaH parimitakAlo yAvajjIvaM yamo dhriyate // ' [ ratna. zrA. 87 ] // 14 // atha bhogopabhogaparisaMkhyAnasya trasadhAta bahuvadhapramAdAniSTAnupasevyaviSayabhedAtpaJcavidhatvakhyApanArthamAhapalamadhumadya vadakhilastrasa bahughAtapramAdaviSayo'rthaH / tyAjyo'nyathA'pyaniSTo'nupasevyazca vratAddhi phalamiSTam // 15 // trasaghAtaviSayaH - antaH suSi prAyaM nAlInalapalakyA mRNAlanAlapramukha mAgantu jantUnAM sammUrchimajantUnAM ca yogyamadhyAvakAzam / tathA bahujantuyonisthAnaM ketakI - nimbArjunAraNizigrupuSpamadhUkabilvAdi ca vastu / bahughAtaviSayaH - anantakAyikaM guDucI mUlakalazunArdrazRGgaverAdikam / uktaM ca 12 'alpaphala bahuvighAtAnmUlakamArdrANi zRGgaverANi navanItanimbakusumaM kaitakamityevamavaheyam // ' [ ra. zrA. 85 ] vizeSArtha -- tattvArtha sUtra meM isa vratakA nAma upabhogaparibhoga parimANa hai / aura TIkAkAra pUjyapAda svAmIne jo eka hI bAra vastu bhogI jAtI hai use upabhoga aura jo bArabAra bhogI jAye use paribhoga kahA hai / somadeva ne bhogaparibhoga parimANa nAma diyA hai| aura jo eka bAra sevana kiyA jAye use bhoga tathA jo bAra-bAra sevana kiyA jAye use paribhoga kahA hai / svAmI samantabhadra ke anusAra to 'jo eka bAra bhogane meM AtA hai vaha bhoga hai jaise bhojana / aura jo bAra-bAra bhogA jA sake vaha upabhoga hai jaise vastra / tathA unakA tyAga kucha samaya ke lie karanA niyama hai aura jIvana paryantake lie karanA ma hai' ||14|| Age trasaghAta, bahughAta, pramAdaviSaya, aniSTa aura anupasevya padArthoMke tyAgarUpa pA~ca vratoMkA bhI antarbhAva isI vratameM karate haiM 215 bhogopabhoga parimANavratIko mAMsa, madhu aura madirAkI taraha jinameM trasa jIvoMkA ghAta hotA hai yA bahuta jIvoMkA ghAta hotA hai yA jisake sevanase pramAda satAtA hai aise samasta padArtha chor3ane caahie| aura jisameM trasaghAta Adi nahIM hotA kintu apaneko iSTa nahIM hai yA prakRtike anukUla nahIM hai tathA ucca kulavAloMke sevanake ayogya hai unheM bhI chor3anA cAhie, kyoMki vratase iSTa phalakI prApti hotI hai || 15 || vizeSArtha - svAmI samantabhadrane bhogopabhoga parimANavratakA kathana karate hue kahA hai| ki jina bhagavAnke caraNoMkI zaraNa meM Aye hueko casaghAta se bacane ke lie mAMsa aura madhu tathA pramAdase bacane ke lie madyapAna chor3anA caahie| pUjyapAda svAmIne bhI madhu, madya, 1. sarvArtha. 7 / 21 2. ' yaH sakRtsevyate bhAvaH sa bhogo bhojanAdikaH / bhUSAdiH paribhogaH syAtpaunaHpunyena sevanAt // ' -soma. upA. 759 zlo. / 3. trasahatipariharaNArthaM kSodraM pizitaM pramAdaparihRtaye / madyaM ca varjanIyaM jinacaraNau zaraNamupayAtaiH // - ra. zrA 84 zlo. / 3 6 9 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 dharmAmRta ( sAgAra) pramAdaviSayaH-dUSiviSabhAGgikA dhattUrakAdivastu / artha:-indriyopabhogyaM dhanaM ca / etena dhanArtha krUravyApArANAmapi tyAjyatvamuktaM syAt / anyathApi-trasaghAtAdyaviSayo'pyartho yo'niSTo yadA svasyAnabhimataH 3 prakRtisAtmako vA na bhavati so'pi tadA tyAjyaH / uktaM ca 'aviruddhA api bhogA nijazaktimapekSya dhImatA tyaajyaaH| atyAjyeSvapi sImA kAryaikadivA-nizopabhogyatayA // [ puruSArtha. 164 ] anupasevyaH iSTo'pi ziSTAnAM zIlanAyogyazcitravastravikRtaveSAbharaNAdirudgAralAlA-mUtrapurISazleSmAdizca / mAMsako sadA chor3aneke lie kahA hai| aura unhIMke anusAra cAritrasArameM kathana hai / zvetAmbarAcArya hemacandrane bhI madya, mAMsa, madhu, makkhana, rAtribhojana AdikA tyAga isI vratameM karAyA hai| kintu amRtacandrajIne apane puruSArtha siddhayupAyameM bhogopabhoga parimANavratIse isa tarahakA koI tyAga nahIM kraayaa| aura yahI ucita hai; kyoMki jaba prArambha meM hI aSTamUla guNoMke kathanameM madya-mAMsa AdikA tyAga karAyA jA cukA taba bhogopabhoga parimANabratameM unake tyAgakI carcA karanA bhI ucita nahIM hai / isIse paM.AzAdharajIne svAmI samantabhadrake ratnakaraNDa zrAvakAcArakA anusaraNa karate hue bhI madya-mAMsake tyAgakI bAta na kahakara madya-mAMsa-madirAko taraha hI trasaghAta AdivAle anya padArthoM ke tyAgakI bAta kahI hai| kintu ratnakaraNDameM to aSTamUlaguNoMke kathanameM madya, mAMsa, madhukA tyAga A cukA hai| sambhavataH isIse svAmIjIne jina bhagavAnke caraNoMkI zaraNameM Aye huoMse madya-mAMsa chor3aneke lie kahA hai| kintu phira bhI yaha zaMkA rahatI hai ki yahA~ yaha kahanekI AvazyakatA hI kyA thii| aisA pratIta hotA hai ki aSTamUla guNoMkI paramparA bAraha vratoMkI taraha prAcIna nahIM hai isIse uttara kAlameM aSTamUla guNa parivartita ho gaye kintu bAraha vratoMmeM usa tarahakA parivartana nahIM haa| yadyapi madya-mAMsa abhakSya mAne jAte rahe haiM kintu prArambhase hI unake tyAgapara jora uttarakAlameM hI diyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki samyagdarzanakI utpattike lie unake tyAgakI koI carcA kahIM nahIM miltii| astu, paM. AzAdharajIne kahA hai ki jisa prakAra trasaghAtakA Azraya honese mAMsa tyAgA jAtA hai, bahughAtakA Azraya honese madhukA tyAga kiyA jAtA hai aura pramAdakA Azraya honese madya tyAgA jAtA hai vaise hI jisameM bhI trasaghAta Adi hoM unheM chor3a denA caahie| jaise jinakI nAlake madhya meM chidra hote haiM, jaise kamalakI nAla hai jinameM bAharase AnevAle jIva aura sammUrchana jIva rahate haiM, tathA anya bhI bahuta jIvoMke sthAna ketakIke phUla, nImake phUla, sahajanake phUla, araNike phUla, mahuA Adi phala nahIM khAnA cAhie / bahughAtavAle guruca, mUlI, lahasuna, adaraka Adi, nazA karanevAle bhA~ga, dhatUrA Adi sevana nahIM karanA caahie| isase dhanopArjanake lie krUra karmavAle vyApAroMko bhI tyAjya samajhanA caahie| tathA dhamake abhilASIko jisameM trasaghAta Adi to nahIM hote kintu apaneko iSTa nahIM hai yA apanI prakRtike anukUla nahIM hai use bhI sadAke lie chor3a denA cAhie / tathA jo iSTa honepara bhI ziSTa puruSoMke sevanake ayogya hai jaise citra-vicitra vastra, vikRta veza, AbhUSaNa Adi lAra, mUtra, viSTA, kapha Adi / unakA bhI tyAga karanA cAhiye / inakA tyAga karane meM hetu yaha hai ki jisa vastukA tyAga nahIM hai usakA sevana na karanepara bhI usake tyAgase honevAlA phala nahIM prApta hotA aura isakA kAraNa yaha hai Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya) 217 uktaM ca 'yadaniSTaM tad vratayedyaccAnupasevyametadapi jahyAt / abhisandhikRtA virativiSayAdyogAd vrataM bhavati // ' [ ra. zrA. 86 ] // 15 // athoktamevArtha saMvyavahAraprasiddhayarthaM zlokatrayeNAha 'nAlosUraNakAlindadroNapuSpAdi varjayet / Ajanma tadbhajAM zalpaM phalaM ghAtazca bhUyasAm // 16 // nAlItyAdi / 'yadantaHsuSiraprAyaM heyaM nAlInalAdi tat / anantakAyikaprAyaM vallIkandAdi ca tyajet // ' [so. upA. 329 ] // 16 // anantakAyA:--sAdhAraNazarIriNaH / uktaM ca ki unakI ora kabhI bhI manakI pravRtti jA sakatI hai isalie unakA vrata le lenese hI iSTa phalakI prApti hotI hai / ratnakaraNDa zrAvakAcArameM bhI kahA hai ki jo aniSTa ho usakA vrata leve aura jo sevanake ayogya ho use bhI chor3e, kyoMki yogya viSayase abhiprAyapUrvaka virata honese to vrata hotA hai / tathA alpaphala aura bahughAta honese mUlI, adaraka, makkhana, nIma aura ketakIke phUlako bhI tyAjya kahA hai| pUjyapAda svAmIne bhI ratnakaraNDake hI kathanakA anusaraNa kiyA hai| kintu aniSTako spaSTa karate hue kahA hai ki savArI aura AbharaNa meM majhe itanA hI iSTa hai isa taraha aniSTase nivatta honA caahie| yaha nivatana kucha kAlake lie bhI hotA hai aura jIvana paryantake lie bhI hotA hai|' cAritrasArameM pUjyapAdakA hI anusaraNa hai / sarvArthasiddhimeM anupasevyakI carcA nahIM hai| cAritrasArameM citra-vicitra veSa, vastra, AbharaNa Adiko anupasevya kahA hai| amRtacandrajIne puruSArtha siddhayupAyameM (162-165 zlo.) bhI anantakAyako aura makkhanako tyAjya kahA hai aura likhA hai ki jo parimita bhogoMse santuSTa hokara bahuta-se bhogoMko chor3a detA hai vaha bahuta-sI hiMsAse virata hotA hai ataH usake viziSTa ahiMsA hotI hai| somadevane bhI apane upAsakAdhyayanameM pyAja, ketakI aura nImake phUla tathA sUraNako Ajanma tyAjya kahA hai / / 15 / / Age ukta kathanako tIna zlokoMke dvArA kahate haiM dharmakA abhilASI zrAvaka nAlI, sUraNa, kalIMdA, droNa puSpa Adi jIvana paryanta chodd'e| kyoMki unako khAnevAloMkA phala to thor3A hotA hai arthAt jitanA samaya khAne meM lagatA hai utane samaya taka hI svAda AtA hai kintu unake khAnese unameM rahanevAle bahuta-se jIvoMkA ghAta hotA hai // 16 // vizeSArtha-amRtacandrajIne anantakAya vanaspatiyoMke tyAgapara jora diyA hai| kyoMki ekake mAranepara saba mara jAte haiN| somadevajIne bhI anantakAyika nAlI, latA, kanda AdikA niSedha kiyA hai // 16 // ukta kathanako hI vratakI dRr3hatAke lie punaH vizeSa rUpase kahate haiM1. 'palANDuketakInimbasumanaHsUraNAdikam / tyajedAjanma tadrUpabahuprANisamAzrayam // ' -soma. upAsakA., 762 zlo, 2. ratna. zrA. 85-86 shlo.| 3. sarvA. si. 7 / 21 / 2-28 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dharmAmRta ( sAgAra) anantakAyAH sarve'pi sadA heyA dayAparaiH / yadekamapi taM hantuM pravRtto hantyanantakAn // 17 // 'ekamapi prajighAMsunihantyanantAn yatastato'vazyam / karaNIyamazeSANAM pariharaNamanantakAyAnAm // [ puruSA. 162 ] // 17 // AmagorasasaMpRktaM dvidalaM prAyazo'navam / varSAsvadalitaM cAtra patrazAkaM ca nAharet // 1 // dvidalaM-mudagamASAdi / uktaM ca 'AmagorasasaMpRkta-dvidalAdiSu jntvH| dRSTAH kevalibhiH sUkSmAstasmAttAni vivarjayet // ' [ yogazA. 3171 ] anavaM-purANam / prAyagRhaNAtpurANasyApi cirakAlakRSNIbhUtakulityAdiradRSTajantusammUrchanasyApratiSedhaH / uktaM ca dayAlu zrAvakoMko sadA sabhI anantakAya vanaspati tyAganI cAhie, kyoMki unameM se jo eka bhI saMkhyAvAlI anantakAya vanaspatiko khAne Adike dvArA mArane meM pravRtta hotA hai vaha ananta jIvoMkA ghAta karatA hai // 17 // vizeSArtha-jinameM ananta jIvoMkA Azraya hotA hai unheM anantakAya kahate haiN| mUla Adise paidA honevAlI vanaspati anantakAya hotI hai| isake sAta prakAra haiM-eka jo mUlase paidA hotI hai jaise adaraka, haldI vgairh| dUsarI jo agra bhAga bonese paidA hotI hai jaise netrabAlA / tIsarI jo parvase paidA hotI hai jaise Ikha, beMta vagairaha / cauthI kandase paidA hotI hai jaise pyAja, sUraNa vagairaha / pA~cavIM jo skandhase paidA hotI hai, jaise DhAka, salaI vagairaha / chaThI, jo bIjase paidA hotI hai, jaise gehU~, dhAna vagairaha / sAtavIM sammUrchima, jo niyata bIjake abhAvameM apane yogya pudgaloMse hI zarIra prApta karatI hai jaise ghAsa vagairaha / gommaTasArameM kahA hai ki ye vanaspatiyA~ pratyeka bhI hotI haiM aura anantakAya bhI hotI haiN| unake Azrayase unameM nigodiyA jIvoMkA AvAsa rahatA hai| dhavalA TIkAmeM kahA hai ki pratyeka zarIra vanaspatike Azrayase bAdara nigoda jIva rahate haiM aisA AgamameM kahA hai| jaise thUhara, adarakha, mUlI vagairaha / ataH inakA bhakSaNa nahIM karanA caahie| kyoMki nigodiyA sAdhAraNakAyake ananta jIvoMkA eka sAtha janma aura eka sAtha maraNa hotA hai / ekake marane para saba jIva mara jAte haiM // 17 // dayAlu zrAvaka kacce arthAt jise Agapara nahIM pakAyA gayA hai aise dUdha, dahI aura binA pakAye dUdhase taiyAra hue maTheke sAtha mile hue dvidala arthAt mUMga, ur3ada Adi dhAnyako na khaave| tathA prAyaH karake purAne dvidalako na khAve / tathA varSA Rtu meM binA dale hue dvidalako aura patteko zAka-bhAjIko na khAve // 18 // 1. 'mUlaggaporabIjA kaMdA taha khaMdabIjabIjaruhA / sammucchimA ya bhaNiyA patteyANaMtakAyA ya // ' -go. sAra jI., 186 gAthA / 2. 'bAdaranigodapratiSThitAzcArSAntareSu zrUyate / ke te ? snurgAdakamUlakAdayaH ||-pu. 1, pR. 171 / 3. 'jatthekka marai jIvo tattha du maraNaM have aNaMtANaM / vakkamaI jattha ekka vakkamaNaM tattha tANaM ||'-go. jI., gA. 193 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) 'dvidalaM dvidalaM prAzyaM prAyeNAnavatAM gatam / zimbayaH sakalAstyAjyAH sAdhitAH sakalAzca yAH // ' [ so. upA. 330 ] adalitaM - akRtadvidhAbhAvaM dvidalam / prAvRSi hi mudgAdInAmantaH prarohasyAyurvedaprasiddhatvAt trasasaMmUrchanasya ca dRSTatvena saMbhAvyamAnatvAdabhojyatvam / etena virUDhAnAmapi teSAM niSedha uktaH syAt / atra varSAsu sasyAvara saMsaktabahulatvAtpatrazAkasya // 18 // athaitadvratasya vizeSAdAnRzaMsyasiddhyaGgatvamupadizati -- bhogopabhogakRzanAtkRzIkRtadhanaspRhaH / ghanAya koTTapAlAdikriyAH krUrAH karoti kaH // 19 // vizeSArthaM - kacce dUdha, kacce dUdhase jame dahI tathA usase bane maThemeM mile dvidalako abhakSya kahA hai, kyoMki Agama meM usameM bahuta sUkSma jIvoMkI utpatti kahI hai / lokavyavahArameM dUdha kaccA ho yA pakAyA ho usameM aura usase bane dahI Adi meM milAye dvidalako nahIM khAyA jAtA / yahA~ kevala kacce dUdha aura usase bane dahI Adi meM mile dvidalako tyAjya kahA hai arthAt pakAye dUdha aura usase bane dahI Adi meM mile dvidalako tyAjya nahIM kahA / kintu paM. AzAdharajIse pUrva ke kisI digambarAcArya praNIta zAstra meM dvidalake sambandha meM koI kathana hamAre dekhanemeM nahIM AyA / hA~, zvetAmbarAcArya hemacandrake yogezAstra meM yaha kathana avazya hai aura sambhavataH AzAdharajIne vahIMse ise liyA hai kyoMki unake sAgAradharmAmRtapara yogazAstrakA bhI prabhAva hai / astu, isI taraha prAya: purAnA dvidala bhI nahIM khAnA cAhie | somadeva sUrine bhI purAne dvidalakA hI tyAga karAyA hai / yahA~ prAyaH isalie kahA hai ki cirakAla honese kAle ho gaye kulathe AdimeM yadi sammUrchana jantu dRSTigocara na hoM to usake khAnekA niSedha nahIM hai aisA paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM likhA hai / varSARtu meM ma~ga Adike andara aMkura paidA ho jAtA hai aisA Ayurveda meM prasiddha hai / tathA sammUrchana trasa - jIvoMkI bhI sambhAvanA rahatI hai : ataH varSARtu meM dvidalako binA dale nahIM khAnA cAhie / tathA varSARtu meM patte ke zAka meM trasa aura sthAvara jIvoMkA saMsarga vizeSa ho jAtA hai isalie use bhI nahIM khAnA caahie| hare phalAdirUpa zAkake khAnekA niSedha nahIM hai / kintu lauTI saMhitAmeM to sabhI zAka patroMko sadA na khAnekA vidhAna kiyA hai / likhA hai ki 'unameM avazya hI sUkSma trasa jIva rahate haiM / jinameM se kucha dRSTigocara bhI hote haiM / ve usa zAkapatrake Azrayako kabhI nahIM chor3ate / isalie AtmahitaiSI dharmArthI puruSako aura samyagdarzanase yukta prathama pratimAdhArI zrAvakako pAnase lekara saba pattevAle zAka nahIM khAne cAhie || 18 // Age kahate haiM ki isa vrata ke pAlanase krUra karmoMkA bhI tyAga ho jAtA hai-. viveka pUrvaka bhogopabhogako kama karanese jisakI dhanakI lAlasA kama ho gayI hai| aisA kauna puruSa dhanake lie kotavAla AdikI krUra AjIvikA karegA arthAt koI nahIM karegA ||19|| 219 1. 'AmagorasasaMpRktaM dvidalaM puSpitodanam / dadhyahadvitayAtItaM kuthitAnnaM ca varjayet // - yogazAstra 3|7| 2. 'zAkapatrANi sarvANi nAdeyAni kadAcana / zrAva kama sadoSasya varjanArthaM prayatnataH / tatrAvazyaM trasAH sUkSmAH kecitsyurdRSTigocarAH / na tyajanti kadAcittaM zAkapatrAzrayaM manAk // tasmAddharmArthanA nUnamAtmano hitamicchatA / AtAmbUlaM dalaM tyAjyaM zrAvakairdarzanAnvitaiH // ' -- lATI saM. 2 / 35-37 / 3 6 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 dharmAmRta ( sAgAra) ___ koTTapAlAdi / Adizabdena guptipAla-vItapAla-zaulkikAdi / kruuraaH-praannighaatkrkshaaH| uktaM ca 'bhogopabhogamUlA viratAviratasya nAnyato hiNsaa| adhigamya vastu tattvaM svazaktimapi tAvapi tyAjyau / ' [ puruSArtha. 161 ] // 19 // atha bhogopabhogaparimANavatAticArapaJcakaM lakSayati sacittaM tena saMbaddhaM saMmizra tena bhojanam / duSpakamabhiSavaM bhuJjAno'tyeti tadvatam // 20 // sacittaM cetanAvadravyaM haritakAyamapakvakarkaTyAdi / trasabahughAtetyAdinA niSiddhe'pyatra pravRttau bhaGgasadbhAve'pyaticArAbhidhAnaM vratasApekSasyApraNidhAnAtikramAdinA pravRttI draSTavyamiti prathamaH / tena saMbaddhaM-sacitteno9 pazliSTaM sacetanavRkSAdisaMbaddhaM godAdikaM pakvaphalAdikaM vA sacittAntarbIjaM khajUrAmrAdi c| tadbhakSaNaM hi sacittabhojanavarjakasya pramAdAdinA sAvadyAhArapravRttirUpatvAdaticAraH / athavA bIjaM tyakSyAmi tasyaiva sacetanatvAta kaTAhaM tu bhakSayiSyAmi tasyAcetanatvAditi buddhyA pakvaM khajUrAdiphalaM mukhe prakSipataH sacitta12 varjakasya sacittapratibaddhAhAro'so dvitIyaH / saMmizraM tena sacittena vyatikIrNa vibhaktumazakyaM sUkSmajantuka mityrthH| athavA sacittazabalaM tatsaMmizraM yathA ArdrakadADimabIjacirbhaTAdimizraM pUraNAdikaM tilamizraM vA yavadhAnAdikam / ayamapi pUrvavadatIcArastRtIyaH / duSpakvaM-sAntastaNDulabhAvana atikledanena vA duSTaM pakvaM 15 mandapakvaM vA duSpakvam / taccArdhasvinnaM-pRthukataNDulayavagodhUmasthUlamaNDakaphalAdikamAmadoSAvahatvenaihikapratyavAyakAraNam / uktaM ca vizeSArtha-TIkAmeM 'Adi' zabdase guptipAla, bItapAla aura zaulkikake kAryakA niSedha kiyA hai / inameM se prArambhake do pada to surakSA sambandhI pratIta hote haiM aura antima karAdhikArIkA pada hai| inameM kar3AI karanA par3atA hai| amRtacandrajIne bhogopabhogako hI tyAjya kahA hai kyoMki vahI hiMsAkA mUla hai // 19 // Age bhogopabhoga vratake pA~ca aticAroMko kahate haiM sacitta bhojanako, sacittase sambandha rakhanevAle bhojanako, sacittase mile hue bhojanako, adhapake yA adhika pake bhojanako aura gariSTa bhojanako karanevAlA zrAvaka bhogopabhoga parimANavratameM aticAra lagAtA hai // 20 // vizeSArtha-jisameM cetanA ho aisI haritakAya vanaspatiko sacitta kahate haiN| yadyapi trasabahughAta ityAdi kathanase usakA niSedha ho jAnepara bhI usameM pravRtti honepara vratake bhaMgakI bAta AtI hai| phira bhI vratako apekSA rakhate hue dhyAna na rahanese pravRtti honepara sacitta bhojanako aticAra kahA hai| yaha prathama aticAra hai| sacitta vRkSa Adise sambaddha goMda Adiko yA pake phala Adiko yA jisake andarake bIja sacitta haiM aise khajUra, Ama Adiko sacittasambaddha kahate haiN| sacitta bhojanake tyAgIke dvArA unakA bhakSaNa pramAda Adivaza hI hotA hai ataH sAvadya AhArameM pravRtti honese use aticAra kahA hai 'isake bIja hI to sacitta haiM unheM chor3a duuNgaa| zeSa bhAga khAU~gA vaha to acitta hai' isa buddhise pake hue khajUra Adike phalako mukhameM rakhanevAle sacittatyAgIke sacittasambaddha AhAra nAmakA dUsarA aticAra hotA hai| sacittase mile hueko, jise alaga karanA zakya nahIM hai arthAt jisameM sUkSma jantu haiM use sacitta sammizra kahate haiN| jaise adaraka, anArake bIja aura cirbhaTI Adise mile hue pUr3e yA tila mile hue yavadhAna / yaha bhI pUrvavat tIsarA aticAra hai / jisake andara cAvalakA kucha kaccA aMza raha gayA ho yA atyanta paka Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) ' na cAtimAtramevAnnaM AmadoSAya kevalam / dviSTaM viSTaM bhidagdhAmagururukSa himAzuci // vidAhi zaSkamatyambuplutaM cAnnaM na jIyaMte / ' [ ] tathA yAvatAMzena tatsacetanaM tAvatA paralokamapyupahanti / pRthukAderduSprakvatayA saMbhavatsacetanAmayatvAtyadatvenAcetanamiti bhuJjAnasyAticArazcaturthaH / abhiSavaM sauvIrAdidravaM vRSyaM vA / ayamapyatikramAdinA'ticAraH paJcamaH / cAritrasAre sanittAdyAhArANAM punaraticAratvopapAdanArthamidamuktam- 'eteSAmabhyavaharaNe sacittopayoga indriyamadavRddhirvAtAdiprakopo vA syAt / tatpratikAravidhAne pApalepo bhavati / atithayazcainaM parihareyuriti / atrAha svAmI 'viSayaviSato'nupekSAnusmRti ratilaulyamatitRSAnubhavo / bhogopabhogaparimAvyatikramAH paJca kathyante // ' [ ra. zrI. 90 ] 1. kiMcit sace tanAvayavatvAtpakvatvAcca cetanAcetanamiti.... bha. ku. ca / 2. - 2la. zrI0 90 zlo. / 1 gayA ho use duSpakva kahate haiM yA jo duSTa rUpase pakA ho yA kama pakA ho use duSpakva kahate haiM / adhapake cAvala, jau, gehU~, ciur3A Adi khAnese peTa meM A~va ho jAtI hai ataH aisA bhojana isa loka sambandhI bAdhAkA kAraNa hotA hai / tathA jitane aMza meM vaha sacetana hotA hai utane aMza meM paralokakA ghAta karatA hai| isa taraha duSpakvakA kucha aMza sacetana hone se kucha aMza pakva honese vaha cetana bhI hotA hai aura acetana bhI hotA hai usakA bhakSaNa caturtha aticAra hai / jo patale yA gariSTa padArtha haiM unakA bhakSaNa abhiSava nAmaka pA~cavA~ aticAra hai / vaidyaka zAstra ke anusAra bhI isa tarahakA bhojana ajIrNaM aura AmakAraka hotA hai / cAritrasAra meM sacittAdi AhArako aticAra batalAne meM yaha yukti dI hai ki inake bhakSaNa meM sacittakA upayoga hotA hai, indriyoMke mada meM vRddhi hotI hai / athavA vAta AdikA prakopa hotA hai aura unakA ilAja karanepara pApa lagatA hai / tathA muni bhI sacitta bhojana nahIM karate haiM / prAyaH sarvatra bhogopabhoga parimANavratake ye hI aticAra kahe haiM / kintu svAmI samantabhadrake dvArA kahe aticAra bilakula bhinna haiM jo isa prakAra haiM- viSake samAna viSayoM meM Adara honA / arthAt viSaya bhogase viSaya bhoga sambandhI vedanAkA pratIkAra ho jAnepara bhI puna: icchita nArIkA AliMgana Adi karate rahanA prathama aticAra hai / viSaya bhogase vedanAkA pratikAra ho jAnepara bhI bAra-bAra viSayoMke saundaryakA unakI sukhasAdhanatA AdikA cintana krnaa| yaha atiAsaktikA kAraNa honese dUsarA aticAra hai / vedanAkA pratikAra ho jAnepara bhI punaH punaH usako bhoganekI AkAMkSA tIsarA aticAra hai / strIbhoga Adike prApta honekI atilAlasA yaha caturtha aticAra hai / jaba niyata samayapara bhoga-upabhogakA anubhava karatA hai taba bhI atyanta Asaktise karatA hai, vedanAke pratikArakI bhAvanAse nahIM krtaa| ataH yaha pA~cavA~ aticAra hai / inakA nAma kramazaH viSayaviSase anupekSA, anusmRti, atilaulya, atitRSA aura atianubhava hai / ye aticAra bhI 'pare'pyUhmAstathAtyayAH ' isa pUrva kathana se saMgRhIta ho jAte haiN| somadevAcAryane bhI pUrvavat hI aticAra kahe haiMjo bhojana kaccA hai yA jala gayA (duSpakva ) hai, jisakA khAnA niSiddha hai, jo jantuoMse sambaddha hai, mizra hai aura binA dekhA hai aise bhojanako khAnA bhogopabhoga parimANa vratakI 221 3 6 9 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra ) viSayaviSataH - viSayakalpeSu viSayeSvAdaro viSayAnubhavanAttadvedanApratIkAre jAte'pi punarabhISTAGganAsaMbhASaNAliGganAdyavarjanarUpaH prathamaH / anusmRtistu tadanubhavAttatpratIkAre jAte'pi punaH punarviSayANAM saundarya3 sukhasAdhanatvAdyanucintanamatyAsakti hetutvAdaticAraH / atilolyamatigRddhiH tatpratikAre jAte'pi punaH punastadanubhavAkAGkSatyarthaH / atitRSA bhAvino bhogAderatigRddhyA prAptyAkAGkSA / atyanubhavo niyatakAle yadA bhogopabhogAva bhavati tadA atyAsaktyA anubhavati na punarvedanApratikAratayA'to aticAra iti / ete'pi cAtra granthe 6 'pare'pyUhyAstathAtyayA' iti vacanAt saMgRhItA eva / tadvacceme'pi zrI somadevabudhAbhimatAH - 'duSpakvasya niSiddhasya jantusaMbandhamizrayoH / avIkSitasya ca prAzastatsaMkhyAkSatikAraNam / / ' [ so. upA. 763 ] atrAha sitAmbarAcAryaH-- bhogopabhogasAdhanaM yaddravyaM tadupArjanAya yatkarmavyApAraH tadapi bhogopabhogazabdenocyate kAraNe kAryopacArAt / tataH koTTapAlAdi kharakarmApi tyAjyam / tatra ca kharakarmatyAgalakSaNe bhogopabhogate aMgArajIvikAdIn paJcadazo'ticArAMstyajediti / tadacAru, loke sAvadyakarmaNAM parigaNanasya kartumazakyatvAt / athocyate atimandamatipratipattyarthaM taducyate tarhi tadapyastu mandamatIn prati punastrasabahughAtaviSayArthatyAgopadezenaiva tatparihArasya pradarzitatvAditi // 20 // 9 12 15 18 222 etadeva zlokatrayeNa saMgRhNannAha - vratayetkharakarmAtra malAn paJcadaza tyajet / vRtti vanAgnyanasphoTabhATakairyantrapIDanam // 21 // nirlAJchanA satIpoSau saraHzoSaM davapradAm / viSalAkSAdantakeza rasavANijyamaGgiruka // 22 // iti kecinna taccAru loke sAvadya karmaNAm / agaNyatvAtpraNeyaM vA tadapyatijaDAn prati // 23 // kSatikA kAraNa hai | zvetAmbarAcArya hemacandrane kahA hai-bhogopabhogameM sAdhana jo dravya hai usako kamAne ke lie jo kAma rojagAra-dhandhA kiyA jAtA hai, kAraNa meM kAryakA upacAra karake use bhI bhogopabhoga zabdase kahA jAtA hai / isalie bhogopabhogaparimANatratIko kotavAlagirI Adi krUrakarma bhI chor3anA cAhie / tathA usa kharakarmatyAga bhogopabhoga vrata meM pandraha aticAroMko chor3anA cAhie / kintu unakA yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki loka meM sAvadya kAryoM kI ginatI karanA zakya nahIM hai / yadi kahoge atyanta mandamatIko samajhAne ke lie unakA kathana karate haiM to unake lie vaha rahe / parantu manda buddhiyoMke lie to trasaghAta aura bahughAta-viSayaka padArthoMkA tyAga batalAnese hI kharakamake tyAgako batalA diyA hai ||20|| Age tIna zlokoMke dvArA unhIM kharakarmake aticAroMko kahate haiM-- bhogopabhogaparimANavratIko kharakarmakA vrata lenA cAhie aura usa kharakarma vrata ke pandraha aticAroMko chor3anA caahie| ve isa prakAra haiM- vanajIvikA, agnijIvikA, zakaTajIvikA, sphoTajIvikA, bhATakajIvikA, yantrapIDana, nichana karma, asatIpoSa, saraHzoSa, davadAna, viSavyApAra, lAkSAvyApAra, dantavyApAra, kezavyApAra aura rasavyApAra / aisA koI zvetAmbarAcArya kahate haiM / kintu vaha ThIka nahIM hai, kyoMki logoM meM pracalita pApakarmoM ko ginAnA azakya hai / yadi usa kharakarmatratakA kathana hI karanA ho to atyanta manda buddhijanoM ko samajhAneke lie hI karanA cAhie / / 21-23 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya (paMcama adhyAya ) 223 kharakarma-kharaM kaThoraM prANibAdhakaM karma vyApAram / tathA tyajet kharakarmavrate malAn karmAdAnasaMjJAn / taduktam 'amI bhojanatastyAjyAH karmataH kharakama tu / tasmin paJcadazamalAn karmAdAnAni saMtyajet // [ yogazA. 3 / 99 ] vRti-jIvikAm / anaH-zakaTam // 20 // davapradAM-davadAnam / aGgiruk-prANibAdhAkaram / taduktam 'anggaarvnshktt-bhaattk-sphottjiivikaaH| dantalAkSArasakezaviSavANijyakAni ca / / yantrapIDAnirlAJchanamasatIpoSaNaM tathA / davadAnaM saraHzoSa iti paJcadaza tyajet // ' [ yogazA. 3 / 100-101] tatrAGgArajIvikA SaDjIvanikAyavirAdhanAhetunA aGgArakaraNAdyagnikarmaNA jIvanam / uktaM ca 'aGgArabhrASTra karaNaM kumbhAyaHsvarNakAritA / ThaThAratveSTakA-pAkAviti hyaGgArajovikA // ' [ yogazA. 3 / 102 ] tatra vanajIvikA cchinnasyAcchinnasya vA vanaspatisamUhAdevikrayeNa, tathA godhUmAdidhAnyAnAM gharaTTazilAdinA peSaNena dalanena vA vartanam / uktaM ca 'chinnAchinnavanapatraprasanaphalavikrayaH / kaNAnAM dalanAtpeSAvRtizca vanajIvikA // ' [ yogazA. 3 / 103 ] zakaTajIvikA-zakaTarathataccakrAdInAM svayaM pareNa vA niSpAdanena vAhanena vikrayaNena vA vRttirbahu- 18 bhUtagrAmopadikA gavAdInAM ca bandhAdihetuH / uktaM ca 'zakaTAnAM tadaGgAnAM ghaTanaM kheTanaM tathA / vikrayazceti zakaTajIvikA parikIrtitA // ' [ yoga. 3 / 104 ] bhATakajIvikA-zakaTAdibhAravAhanamUlyena jIvanam / uktaM ca 'zakaTo'kSalulAyoSTra kharAzataravAjinAm / bhArasya vaahnaadvttivedaattkjiivikaa||'yog. 31105 1 sphoTajIvikA-oDDAdikarmaNA pRthivIkAyikAdyupamardanahetunA jIvanam / uktaM ca 'saraHkUpAdikhananazilAkuTTanakarmabhiH / pRthivyArambhasaMbhUtairjIvanaM sphoTajIvikA // ' [ yoga. 3 / 106 ] vizeSArtha-krUra dayAvihIna kAryoMko kharakarma kahate haiN| unake pandraha aticAroMkA svarUpa isa prakAra hai| 1. vanajIvikA-kaTe yA binA kaTe vRkSAdike jaMgalako becanekI tathA gehU~, dhAna vagairaha cAkIse pIsane-kUTane Adike dvArA AjIvikA krnaa| 2. agnijIvikAchaha kAyake jIvoMkI virAdhanAmeM hetu koyalA banAkara becanese AjIvikA karanA / lohakAra, svarNakAra, ThaTherA, IMTa pakAnA Adi isImeM AtA hai| 3. zakaTajIvikA-gAr3I, ratha aura unake pahiye Adi svayaM yA dUsaroMse banavAkara AjIvikA karanA, yA gAr3I jotane-becanese AjIvikA karanA, aisI AjIvikAse bahuta-se jIvoMkA ghAta hotA hai tathA baila vagairahako bA~dhakara rakhanA hotA hai / 4. sphoTajIvikA-kuMA, tAlAba Adi khodane, pRthvI jotane, patthara toDane Adise AjIvikA krnaa| 5. bhATakajIvikA-gADI vagairaha bhAr3epara calAkara AjIvikA karanA / 6. yantrapIr3ana-tilAdi pelanekA yA tilAdi dekara tela lenekA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 dharmAmRta (sAgAra) dantavANijyaM-hastyAdidantAdyavayavAnAM pulindAdiSu dravyadAnena tadutpattisthAne vANijyArthagrahaNam / te hi tathA grahaNe tatpratikrayArtha hastyAdivadhaM kurvanti / anAkAre tu dantAdikrayavikraye na doSaH / uktaM ca 'dantakezanakhAsthitvagromNo grahaNamAkare / trasAGgasya vANijyAthaM dantavANijyamucyate // ' [ yoga. 3 / 107 ] lAkSAvANijyaM-lAkSAdivikrayaNam / lAkSAyAH sUkSmatrasajantu-saMghAtAnantakAyika-pravAla-jAlopamardA6 binAbhAvinA svayonivRkSAduddharaNena TaMkaNamanaHzilAsakUTamAliprabhRtInAM bAhyajIvaghAtahetutvena gugulikAyAH jantughAtAvinAbhAvitvena dhAtakopuSpatvavayasya ca madyahetutvena tadvikrayasya pApAsavahetutvAt / uktaM ca 'laakssaa-mnHshilaa-niilii-dhaatkiittNknnaadinH| vikrayaH pApasadanaM lAkSAvANijyamucyate // ' [ yoga. 3 / 108 ] rsvaannijyN-nvniitaadivikryH| navanIte hi jantusaMmUrchanaM madhuvasAmadyAdau jantughAtodbhavatvaM madye 12 madajanakatvaM tadgatakrimivighAtazceti tadvikrayasya duSTatvam / kezavANijyaM dvipadAdivikrayaH / tatra ca doSAsteSAM pAravazyavadhabandhAdayaH kSutpipAsApIDA ceti / uktaM ca 'navanItavasAkSaudramadya prabhRtivikrayaH / dvipAccatuSpAdvikrayo vANijyaM rasakezayoH // ' [ yoga. 3 / 109] viSavANijyaM jIvaghnavastuvikrayaH / uktaM ca 'viSAstrahalayantrAyoharitAlAdivastunaH / vikrayo jIvitaghnasya viSavANijyamucyate / / ' [ yogazA. 3 / 110 ] yantrapIDAkarma-tilayantrAdipIlanam / tilAdikaM ca datvA tailAdipratigrahaNam / tatkarmaNazca 21 pIlanAya tilAdikSodAttadgatatrasaghAtAduSTatvam / yallaukikA apyAH 'dazasUnAsamaM cakraM dazacakrasamo dhvjH| dazadhvajasamA vezyA dazavezyAsamo nRpaH / / ' [ ] iti / uktaM ca tilekSusarSapairaNDajalayantrAdipIDanam / dalatailasya ca kRti yantrapIDA prakIrtitA // ' [ yoga. 3 / 111 ] vyApAra krnaa| isa kAmameM tila AdimeM rahanevAle trasajIvoMkA ghAta hotA hai| 7. nilAMchana karma-baila AdikI nAka bIMdhanese AjIvikA krnaa| 8. asatIpoSa-prANighAtaka kuttA, billI AdikA pAlanA tathA AjIvikAke liye dAsa-dAsiyoMkA paalnaa| 9. saraHzoSa-dhAna boneke lie jalAzayoMse nAlI dvArA pAnI nikaalnaa| isase jalameM rahanevAle trasoMkA tathA usa jalAzayake jalapara palanevAle chaha kAyake jIvoMkA ghAta honese doSa hai| 10. davadAna-tRNa Adiko jalAneke lie Aga denaa| usake do bheda haiM-eka vyasanase, jaise bhIla loga yoM hI agni lagA dete haiN| dUsarA puNyabuddhise, jaise mere maranepara mere kalyANake lie itane dIpotsava krnaa| athavA ghAsako jalA denese naye tRNAMkura paidA hoNge| unheM gAyeM creNgii| yA khetameM adhika dhAna paidA karane ke lie agni jalAnA davadAna hai| isameM karor3oM jIvoMkA vadha hotA hai| 11. viSavANijya-jIvaghAtaka vastuoMkA vyApAra krnaa| 12. lAkSAvANijya-lAkhakA vyApAra krnaa| jaba lAkhake vRkSoMse lAkha Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) nirlAJchanakarma -- vRSabhAdernAsAvedhAdinA jIvikA / uktaM ca--- 'nAsAvedhoM'kanaM muSkachedanaM pRSThagAlanam / karNakambalavicchedo nirlAJchanamudIritam // ' [ yoga. 3 / 112 ] muSkachedanaM gavAzvAdInAM vardhitakIkaraNam / pRSThagAlanaM karabhANAmeva / nirlAJchanaM nitarAM lAJchanaMaMgAvayavacchedaH / asato poSaNaM prANighnaprANipoSo bhATigrahaNArthaM dAsIpoSazca / uktaM ca 'sArikAzukamArjArazvakukkuTakalApinAm / poSo dAsyAzca vittArthaM masatI poSaNaM viduH // ' [ yoga. 31113 ] 225 'vyasanAtpuNyabuddhayA vA davadAnaM bhavedvidhA / saraH zoSaH paraH sindhuhRdAderambu saMplavaH ||' [ yogazA. 3 / 114 ] nanu cAGgArakarmAdayaH kathaM kharakarmavrate'ticArAH kharakarmarUpA eva hyete / satyaM kintvanAbhogAdinA kriyamANA aticArA upetya kriyamANAstu bhaGgA evetyasti vizeSaH / kecit - sitapaTAH prAhuH / atijaDAn prati / jaDAn prati punaH 'pala' ityAdiprabandhena prAk praNItameva // 23 // atha zikSA vratavidhAnArthamAha 9 davadAnaM davAgnestRNAdidahanArthaM vitaraNam / tacca phalanirapekSatAtparyAd vanecarairvahnijvAlanaM vyasanajamucyate / puNyabuddhijaM tu yathA madIye maraNakAle iyanto mama zreyo'thaM dharmadIpotsavAH karaNIyA iti puNyabuddhayA kriyamANam / tRNadAhe sati navatRNAGkurodbhavAd gAvazcarantIti vA / kSetre vA sasyasampatti vRddhaye'gnijvAlanam / atra jIvakoTInAM vadho vyakta eva / saraHzoSo dhAnyavapanAdyarthaM jalAzayebhyo jalasya sAraNyA''karSaNam / tatra ca jalasya tadgatAnAM trasAnAM tatplAvitAnAM ca SaNNAM jIvanikAyAnAM ghAta iti dRSyatvam / uktaM ca nikAlI jAtI hai to sUkSma trasa jantuoMke ghAtake sAtha anantakAya pattoMke samUhakA nAza avazya hotA hai, usake binA lAkha prApta nahIM ho sakatI / yahA~ lAkhase anya bhI sAvadha vastue~ lI gayI haiM jaise manasila, TaMkaNa - eka vizeSa prakArakA khAra / ye bAhya jIvoMke ghAtaka haiN| isI taraha dhatUrA aura usakI chAla madakAraka hai ataH inakA vyApAra pApakA ghara hai / 13. dantavANijya - jahA~ hAthI Adi paidA hote haiM vahA~ke bhIloMko dravya dekara hAthI ke dA~ta kharIdanA / isameM doSa yaha hai ki bhIla dhanake lobha meM hAthIko mAra DAlate haiN| vaise danta Adi vyApAra meM koI doSa nahIM kahA hai / yahA~ hAthIke dA~tase anya trasajIvoMke avayava bhI gRhIta hote haiM / jaise camarI gAyake bAla, ullU Adike nakha, zaMkha Adi haDDiyA~, hiraNoM kI khAla, haMsoMke roma ina sabakA vyApAra nahIM karanA cAhie / 14. kezavANijya - manuSya, gAya, baila, ghor3e AdikA vyApAra karanA kezavANijya hai / isameM doSa yaha hai ki unheM parAdhIna rakhakara unakA bandhana Adi kiyA jAtA hai, bhUkha-pyAsakI pIr3A dI jAtI hai / 15. rasavANijya - navanIta, carbI, madhu, madirA AdikA vyApAra karanA / makkhana meM sammUrchana jantu hote haiN| madhu, carbI, madirA Adi jIvoMke ghAtase paidA hote haiM / nazA to hotA hI hai usameM rahanevAle kRmiyoMkA bhI ghAta hotA hai isalie unakA vyApAra sadoSa hone se burA hai / ye saba vyApAra zrAvakako nahIM karane cAhie / / 21-23 // isa prakAra guNavratoMkA prakaraNa samApta hotA hai / aba zikSAvratoMkA kathana karate haiM sA.-29 3 6 12 15 18 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 dharmAmRta ( sAgAra ) zikSAvratAni dezAvakAzikAdIni saMzrayet / zruticakSustAni zikSApradhAnAni vratAni hi // 24 // dezAvakAzikAdIni / Adizabdena sAmAyika proSadhopavAsAtithisaMvibhAgA gRhyante / yatsvAmI - 'dezAvakA zikaM vA sAmayikaM proSadhopavAso vA / vaiyAvRtyaM zikSAvratAni catvAri ziSTAni // ' ra. zrI. 91 ] // 24 // zrutajJAnarUpI netravAle zrAvakako dezAvakAzika Adi zikSAvratoMko dhAraNa karanA cAhie; kyoMki ye vrata zikSA pradhAna hote haiM ||24|| vizeSArtha - zikSAvrata cAra haiM- dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa aura atithisNvibhaag| yaha hama pahale likha Aye haiM ki yadyapi sabhI AcAryoMne guNavrata tIna aura zikSAvrata cAra kahe haiM / kintu guNavrata aura zikSAvrata ke nAmoM meM antara hai / ina donoM vratoM ko zIlavata kahate haiM aura zIlavratake sAta nAmoM meM koI antara nahIM hai| pUjyapAda svAmIne zIko vratakI rakSA ke lie batalAyA hai / bhagavatI ArAdhanAmeM bhI kahA hai ki jaise dhAnyakI rakSA ke lie bAr3a hotI hai vaise hI vratakI rakSA ke lie zIla hai / amRtacandrajIne bhI yahI kahA hai ki jaise cAradIvArI nagarakI rakSA karatI hai vaise hI zIla vratoMkI rakSA karate haiM / ataH sAtoM zIla aNuvratoMke rakSaka haiM isameM koI matabheda nahIM hai| kintu jaba sAta zIloMko guNavrata aura zikSAvrata meM vibhAjita karate haiM to matabheda spaSTa ho jAtA hai / guNavrata kyoM kahate haiM isako to ratnakaraNDameM spaSTa kara diyA hai ki guNoMko bar3hAneke kAraNa guNavrata kahate haiM / kintu zikSAvrata kyoM kahate haiM yaha paM. AzAdharajIse pahale kisI grantha meM dekhane meM nahIM AyA / AzAdharajI bhI kevala itanA kahate haiM ki zikSA pradhAna honese inheM zikSAvrata kahate haiM / kintu inase kisa tarahakI zikSA milatI hai yaha spaSTa nahIM karate / aura AzAdharajIne bhI jo guNavrata aura zikSAvratakI vyutpatti kI hai usakA AdhAra bhI zvetAmbarAcAryakA yogazAstra pratIta hotA hai / zvetAmbara sAhitya meM yahI kathana pAyA jAtA hai| guNavrata aura zikSAvratameM antara batalAte hue kahA hai ki sAmAyika, dezAvakAzika, proSadhopavAsa aura atithisaMvibhAga, ye cAroM svalpakAlika hote haiM / sAmAyika, dezAvakAzika to pratidina kiye jAte haiM aura proSadhopavAsa tathA atithisaMvibhAga pratiniyata dina hI kiye jAte haiM pratidina nahIM kiye jAte / ataH guNavratoMse inakA bheda hai / guNavrata to prAyaH jIvanaparyanta hote haiN| sthiti yaha hai ki digvata aura anarthadaNDavratako sabane guNavrata mAnA hai / tathA sAmAyika proSadhopavAsa aura atithisaMvibhAgako eka vasunandike sivAya sabane zikSAvrata mAnA hai / kundakunda aura unakA anusaraNa karanevAle dezavrata nahIM mAnate ve sallekhanAko zikSAvratoM meM lete haiM isa taraha jo dezavrata mAnate haiM una sabameM kevala dezavrata aura bhogopabhogaparimANavratako lekara matabheda hai / eka pakSa dezavratako zikSAvrata aura bhogopabhogaparimANako guNavrata mAnatA hai| dUsarA pakSa bhogopabhogaparimANako guNavrata aura dezavratako zikSA 1. ' vrata parirakSaNArthaM zIlam / ' -savArtha. si. 7 / 24 // 2. 'tisseva rakkhaNaTTaM sIlANi vadIva sassassa |'-bh. A. 788 gA. / 3. ' pariSaya iva nagarANi vratAni kila pAlayanti zIlAni / - puruSArtha, 136 zlo. / 4. dekho, abhidhAna rAjendra meM 'sikkhAvaya' zabda | Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) 227 atha dezAvakAzikaM niruktyA lakSayati digvataparimitadezavibhAge'vasthAnamasti mitasamayam / yatra nirAhurdezAvakAzikaM tavrataM tajjJAH // 25 // dezAvakAzika-deze digvatagahItaparimANasya kSetrasya vibhAge'vakAzo avasthAnaM dezAvakAzaH / 'so'sminnastIti' ato'nekasvarAdinikaH / uktaM ca "digbate parimANaM yattasya saMkSepaNaM punaH / dine rAtrI ca dezAvakAzikavratamucyate // [ yoga. 3 / 84 ] api ca 'dezAvakAzikaM syAtkAlaparicchedanena dezasya / pratyahamaNuvratAnAM pratisaMhAro vizAlasya // [ ra. zrA. 92] // 25 // atha dezAvakAzavatayuktaM kathayati sthAsyAmIdamidaM yAvadiyatkAla mihAspade / iti saMkalpya santuSTastiSThan dezAvakAzikI // 26 // idamidaM yAvat-gRhagirigrAmAdidravyamavadhiM kRtvA / uktaM ca 'gRhahArigrAmANaM kSetranadIdAvayojanAnAM ca / dezAvakAzikasya smaranti sImnAM tapovRddhAH // saMvatsaramRturayanaM mAsacaturmAsapakSamRkSaM ca / dezAvakAzikasya prAhuH kAlAvadhi prAjJAH // ' [ ratna. zrA. 93-94 ] mAnatA hai| inameM se dezavrata kucha samayake lie hI hotA hai kintu bhogopabhogaparimANa jIvanaparyanta ke lie bhI hotA hai // 24 // Age dezAvakAzikakA niruktipUrvaka lakSaNa kahate haiM jisa vratameM digvratameM parimANa kiye gaye kSetrake kisI bhAgameM parimitakAla taka zrAvakakA ThaharanA hotA hai, usa vratako usa vratakI niruktike jJAtA AcArya dezAvakAzika vrata kahate haiM // 25 // vizeSArtha-deza arthAt digvratameM parimANa kiye gaye kSetrake hisse meM avakAza arthAt ThaharanA jisameM ho vaha vrata dezAvakAzika hai yaha dezAvakAzikakA niruktipUrvaka lakSaNa hai / / 25 / / Age dezAvakAzika vratako pAlanevAlekA lakSaNa kahate haiM 'maiM isa sthAnapara amuka ghara, parvata yA gA~va AdikI maryAdA karake itane kAla taka ThaharU~gA' aisA saMkalpa karake maryAdAke bAharakI tRSNAko rokakara santoSapUrvaka ThaharanevAlA zrAvaka dezAvakAzika vratakA dhArI hotA hai / / 26 / / vizeSArtha-kAlakA parimANa karake niyata dezameM santoSapUrvaka rahanevAlA zrAvaka dezAvakAzikI kahA jAtA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM kahA hai-digvratameM nizcita kiye gaye vizAla dezakA kAlakA parimANa karake pratidina aNuvratoMko lekara sImita karanA dezAvakAzika vrata hai / gRhoMse zobhita grAma, kSetra, nadI, jaMgala yA yojanoMkA pramANa ye dezAvakAzikakI sImA hotI hai| varSa, Rtu, ayana, mAsa, caturmAsa, pakSa aura nakSatra ye dezAvakAzikake kAlakI maryAdA hotI hai| maryAdAoMke bAhara sthUla aura sUkSma pA~coM pApoMkA tyAga ho Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 dharmAmRta ( sAgAra) __ santuSTaH-sImabhyo bahinigRhItatRSNaH / digvatavadasyApi niyamitadezAd bahirlobhanigraheNa hiMsAdInAM ca sarvazo nivartanenAtra phalavattvAdamutrAjJaizvaryasaMpAdakatvAcca sutarAM karaNIyatvam / taduktam - 'dikSu sarvAsvadhazcordhvaM dezeSu nikhileSu ca / etasyAM dizi deze'sminniyataiva gatirmama / / digdeze niyamAdevaM tato bAhyeSu vastuSu / hiMsA-lobhopabhogAdinivRttezcittayantraNA / / rakSannimaM prayatnena guNavatayamaM gRhii| AjaizvayaM labhatyeSa yatra yatropajAyate // [ so. upA. 441-451] zikSAvratatbaJcAsya zikSApradhAnatvAtparimitakAlabhAvitvAccocyate / na khalvetat digvratavadyAvajjIvikamapISyate / yattu tattvArthAdau guNavatatvamasya zruyate tadigvatasaMkSepaNalakSaNatvamAtrasyaiva vivakSitatvAllakSyate / taduktam-. 12 'tatrApi ca parimANaM grAmANAM bhavanapATakAdInAm / pravidhAya niyatakAlaM karaNIyaM viramaNaM dezAt / / ' [ puruSArtha. 139 ] digvatasaMkSepakaraNaM cANuvratAdisaMkSepakaraNasyApyupalakSaNaM draSTavyam / eSAmapi saMkSepasyAvazyakartavya15 tvAt / prativrataM ca saMkSepakaraNasya bhinnavratatve 'guNAH syudizeti saMkhyAvirodhaH syAt / 'tiSThan' 'lakSaNa hetvoH kriyAyAH' iti zataca / kAlaparicchityA-niyatadeze saMtuSTatayA'vasthAnena dezAvakAzikavatitvapariNAmasya lakSyamANatvAt / dezAvakAzikI bhavatItyadhyAhAraH // 26 // jAnese dezAvakAzikake dvArA mahAvratoMkI siddhi hotI hai| TIkAmeM paM. AzAdharajIne likhA hai--isa vratako zikSApradhAna honese tathA parimita kAlake lie honese zikSAvrata kahate haiN| yaha vrata digvatakI taraha jIvanaparyantake bhI lie nahIM hotA hai| tattvArtha sUtra AdimeM jo ise guNavrata kahA gayA hai vaha digvratako saMkSipta karanevAlA hone mAtrakI vivakSAko lekara kahA hai| amRtacandrajIne kahA hai-'digvratameM bhI grAma, bhavana, muhAla AdikA kucha samayake lie parimANa karanA dezavirativrata hai vaha karanA caahie| digvratako saMkSipta karanA anya guNavratoMke bhI saMkSepa karanekA upalakSaNa honA caahie| kyoMki jaise digvratako parimita karake dezavrata banA isI taraha anya guNoMko bhI parimita karanA Avazyaka hai| aura isI taraha pratyeka vratake saMkSepako bhinna vrata mAnane se bAraha vratoMkI saMkhyAkA virodha hotA hai|' zvetAmbarAcArya hemacandrane bhI apane yogazAstra ( 3284) kI TIkAmeM bilakula yahI bAta kahI hai| asala meM to divratase lekara proSadhopavAsaparyanta jitane bhI vrata haiM ve saba aNuvratoMke kSetrako sImita karake unheM mahAvratakA rUpa deneke lie hI haiN| digvatake dvArA jIvana-bharake lie kSetrako sImita karake maryAdAke bAhara jaise aNuvrata mahAvratakI saMjJAko prApta hote haiM usI taraha kucha samayake lie divratakI sImAko maryAdita karake dezavratake dvArA bhI vahI kiyA jAtA hai / sImita maryAdAmeM bhI anarthadaNDakA-binA prayojana hiMsAdAna AdikA nirodha karake aNuvratoMko hI puSTa kiyA jAtA hai / pA~ca hI aNuvrata haiM aura pA~ca hI anarthadaNDa haiM / eka-ekake tyAgake sAtha eka-ekakI saMgati baiThAyI jA sakatI hai| sAmAyikameM bhI amuka samaya taka pA~coM pApoMkA sarvathA tyAga rahatA hai| proSadhopavAsa meM samayakI maryAdA bar3ha jAtI hai| isa taraha ye saba vrata aNuvratako saMkucita karake use mahAvratakA rUpa dete haiN| antake zikSA 1.dhaH prordhv-| 2. nniyatyevaM-so. upaa.| 3.nnidaM- 4. tatrayaM-so. upA. / . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya (paMcama adhyAya ) 229 atha dezAvakAzikavratAticAraparihArArthamAha pudgalakSepaNaM zabdazrAvaNaM svAGgadarzanam / preSaM somabahirdeze tatazcAnayanaM tyajet // 27 // pudgalakSepaNaM--parigRhItadezAbahiH svayamagamanAta kAryAthitayA vyApArakarANAM codanAya loSThAdipreraNam / zabdazrAvaNaM-zabdasyAbhyutkAzikAdeH zrAvaNamAhvanIyAnAM zrotre'nupAtanam zabdAnupAtanaM nAmAticAramityarthaH // 2 // svAGgadarzanaM-zabdoccAraNaM vinA AhvAnIyAnAM dRSTau svarUpasyAnupAtanaM rUpAnupAtAkhyamaticAram / etattrayaM mAyAvitayA'ticAratvaM yAti // 3 // preSaM-maryAdIkRtadeze sthitvA tato bahiH preSyaM pratyevaM kuviti vyApAraNam / dezAvakAzikavataM hi mA bhUdgamanAgamanAdivyApArajanitaH prANyupamarda ityabhiprAyeNa gRhyate / sa tu svayaM kRto'nyena kArita iti na kazcitphalavizeSaH / pratyuta svayaM gamane IryApathavizuddherguNaH / parasya punaranipuNatvAdIsimityabhAve doSa iti preSyaprayogaM nAma caturthamaticAraM tyajediti sarvatra yojyam / / 4 // tatazcAnayanaM.-sImabahirdezAdiSTa vastunaH preSyeNa vivakSitakSetre prApaNam / cazabdena sImabahirdeza sthitaM preSyaM pratIdaM kuvityAjJApanaM vA / eto cAvyutpannabaddhitayA sahasAkArAdinA bAticArI stH| 12 sarvatra ca 'sApekSasya vrate hi syAdaticA zabhajanamityupajIvyam // 27 // vratoMse yadi zikSA milatI hai to munipada dhAraNakI zikSA milatI hai| sAmAyi kase dhyAna karanekI, proSadhopavAsase upavAsa karanekI aura bhogopabhoga parimANase alpa bhogopabhogakI tathA antake atithisaMvibhAga vratase AhAra grahaNa karanekI zikSA milatI hai| somadevajIne isakA svarUpa batalAte hue kahA hai-'isa prakAra dizAoMkA aura dezakA niyama karanese bAharakI vastuoMmeM lobha, upabhoga, hiMsA Adike bhAva nahIM hote aura unake na honese citta saMyata rahatA hai / jo gRhastha ina guNa vratoMkA pAlana prayatna pUrvaka karatA hai vaha jahA~-jahA~ janma letA hai vahIM use AjJA aizvarya Adi milate haiM' / 26 / / dezAvakAzika vratake aticAroMko tyAganekI preraNA karate haiM dezAvakAzika vratakI nirmalatAko cAhanevAlA zrAvaka maryAdA kiye hue pradezase bAhara patthara Adi pheMkaneko, zabdake sunAneko, apanA zarIra dikhAneko, kisI manuSyake bhejaneko aura maryAdAke bAharase kisIko bulAneko chor3e / / 27 // vizeSArtha-maryAdA kiye hue dezase bAhara svayaM na jA sakanese kAryake prayojanavaza kAma karanevAle manuSyoMko kArya ke lie sAvadhAna karaneke abhiprAyase patthara Adi pheMkanA prathama aticAra hai / maryAdAke bAharase jinheM bulAnA hai, khA~sane Adike dvArA unake kAnoMmeM zabda pahu~cAnA dUsarA aticAra hai / zabdakA uccAraNa kiye binA jinako bulAnA hai unakI dRSTi meM apanI sUrata Adi lA denA tIsarA aticAra hai| ye tInoM mAyAvIpaneke kAraNa aticAra haiM / svayaM maryAdA kiye hue kSetrameM rahakara usase bAhara kisIko 'tuma yaha karo' aisA kahakara bhejanA caturtha aticAra hai| dezAvakAzika vrata isa abhiprAyase liyA jAtA hai ki jAne Ane Adi vyApArase prANiyoMkA ghAta na ho| vaha cAhe svayaM kare yA dUsarese karAve usameM koI antara nahIM pdd'taa| balki svayaM jAnemeM to IryApatha zuddhi sambhava hai| dUsarA to yaha jAnatA hI nahIM isalie IryA samitike abhAvameM doSa hI lagatA hai ataH preSya prayoga nAmaka caturtha aticArako chor3anA cAhie / yaha kathana sarvatra lagA lenA cAhie / maryAdAke bAharase kisIko bhejakara iSTa vastako vivakSita kSetrameM paha~cAnA pA~cavA~ aticAra hai| 'ca' zabdase sImAke bAhara sthita Adamoko 'aisA karo' yaha AjJA denA bhI aticAra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharmAmRta ( sAgAra) athAnirUpitasvarUpasyAnuSThAnaM na syAditi sAmAyikasvarUpaM nirUpayannAha ekAnte kezabandhAdimokSaM yAvanmuneriva / svaM dhyAtuH sarvahiMsAdityAgaH sAmAyikavatam // 28 // ekAnte-viviktasthAne / uktaM ca 'ekAnte sAmayikaM nirvyAkSepe vaneSu vAstuSu ca / caityAlayeSu vApi paricetavyaM prasannadhiyA // ' [ ratna. zrA. 99 ] kezabandhaAdiryeSAM muSTibandhavastragranthyAdInAM gRhItaniyamakAlAvacchedahetUnAM tanmocanaM yAvat / sAmAyika hi cikIrSuryAvadayaM kezabandho vastragranthyAdirvA mayA na mucyate tAvatsAmyAnna caliSyAmIti pratijJAM karoti / 9 uktaM ca 'mUrdharuhamuSTivAso bandhaM paryaGkabandhanaM cApi / sthAnamupavezanaM vA samayaM jAnanti sarvajJAH // ' [ ratna. zrA. 98 ] -sarvArambhaparigrahAgraharahitatvAdyatinA tulyasya zrAvakasya / uktaM ca'sAmayike sArambhAH parigrahA naiva santi sarve'pi / celopasRSTamuniriva gRhI tadA yAti yatibhAvam // ' [ ra. zrA. 102] svaM dhyAtuH-AtmAnaM sAdhutvena tAcchIlyena vA dhyAyataH, antarmuhUrtamAdharmadhyAnaniSThasyetyarthaH / sarvahiMsAdityAga:-sarvatra sarveSAM ca hiMsAdInAM pramattayogabhAvinAM prANavyaparopaNAdi-paJcapApAnAM tyAgaH parihAraH sarvatreti vyAkhyAnAddezAvakAzikAdasya bhedaH sUcyate / uktaM ca 'AsamayamuktimuktaM paJcAdhAnAmazeSabhAvena / sarvatra ca sAmayikAH sAmayikaM nAma zaMsanti // [ ra. zrA. 97 ] hai / antake donoM aticAra ajJAnase yA utAvalepanase hote haiN| saba jagaha yaha lakSaNa lagA lenA cAhie ki vratakI apekSA rakhate hue eka aMzake bhaMgako aticAra kahate haiM // 27 // aba sAmAyika zikSAvratakA svarUpa kahate haiM kezabandha Adike chor3ane paryanta ekAnta sthAnameM munike samAna apanI AtmAkA dhyAna karanevAle zikSA vratI zrAvakakA jo sarvatra samasta hiMsA Adi pA~coM pApoMkA tyAga hai use sAmAyika vrata kahate haiM // 28 // vizeSArtha-sAmAyika zabda sama aura Aya zabdoMke melase banA hai| 'sama' arthAt rAga-dveSase vimukta hokara jo 'Aya' arthAt jJAnAdikA lAbha hotA hai jo ki prazama sukha rUpa hai use samAya kahate haiM / samAya hI sAmAya hai| sAmAya jisakA prayojana hai vaha sAmAyika hai| arthAt rAga-dveSake kAraNa upasthita honepara yA jo padArtha rAga-dveSake kAraNa haiM unameM madhyasthatA rakhanA, rAga-dveSa nahIM karanA sAmAyika hai| athavA jina bhagavAnkI sevAke upadezako samaya kahate haiN| usameM niyukta karmako sAmAyika kahate haiN| isa tara jina bhagavAnakA abhiSeka, pUjA, stuti, japa Adi sAmAyika hai aura nizcayase apanI AtmAkA dhyAna hI sAmAyika hai / isa prakAra sAmAyikarUpa vratako sAmAyika vrata kahate haiM / yaha sAmAyika ekAnta sthAnameM kI jAtI hai| isakA karanevAlA usa samaya samasta Arambha aura parigrahake Agrahase rahita hotA hai isalie use munike samAna kahA hai / muni jIvanaparyantake lie samasta hiMsA Adi pA~ca pApoMkA tyAga karatA hai| kintu sAmAyika vratI jitane samaya taka AtmadhyAnameM lIna hotA hai utane samaya taka sarvatra pA~coM pApoMkA tyAga ___ Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) 231 samastarAgadveSavimuktasya satA ayo jJAnAdInAM lAbhaH prazamasukharUpaH smaayH| samAya eva samAyaH prayojanamasyeti vA sAmAyika rAgadveSahetuSu madhyasthatetyarthaH / uktaM ca 'tyaktArtarodradhyAnasya tyktsaavdykrmnnH|| muhUrta samatA yA tAM viduH sAmAyikaM bratam // [ yogazA. 3 / 82] athavA samaya Aptasevopadezastatra niyuktaM karma sAmayikam / vyavahAreNa jinasnapanA stutijapAH, nizcayena ca svAtmadhyAnameva / taduktam / 'AptasevopadezaH syAtsamayaH samayArthinAm / niyuktaM tatra yatkarma tatsAmAyikamUcire // ' [ so. upA. 460 ] tathA 'hoUNa suI ceivagihammi sagiheva ceiyAhimuho / aNNattha suNNapaese puvvamuho uttaramaho vA / / jiNavayaNa-dhamma-cediya-parameTThijiNAlayANa NiccaM pi / jaM vaMdaNaM tikAlaM kIraI sAmAiyaM taM khu / / kAussaggammi Thido lAhAlAhaM ca sattumittaM ca / saMjogavippaogaM taNa-kecaNa-caMdaNaM vAsi // karatA hai| dezAvakAzika vratI to kI huI maryAdAse bAharake kSetrameM hI pA~coM pApoMkA tyAga karatA hai kintu sAmAyika vratI sarvatra pA~coM pApoMkA tyAga karatA hai yaha ina donoM vratoMmeM antara hai / jo sAmAyika karanA cAhatA hai vaha sAmAyikase pahale yaha niyama karatA hai ki jabataka mere ba~dhe keza na khaleM yA vastrakI gA~Tha na kholU~ yA baMdhI muTThI na kholU~ tabataka maiM sAmyabhAvase vicalita nahIM hU~gA arthAt utane samaya taka maiM sAmAyika kruuNgaa| AcArya samantabhadra svAmIne kezoMkA bandha, muTThIkA bandha, vastrakA bandha, pAlathI bandha, sthAna aura baiThaneko samaya kahA hai| arthAt sAmAyikameM ye saba Avazyaka hote haiN| unhoMne cittako caMcala karanevAle kAraNoMse rahita ekAnta sthAna, jaise vana, makAna yA caityAlayameM prasanna manase sAmAyika karanekA nirdeza kiyA hai| tathA upavAsa aura ekAzanameM bhI sAmAyika karanekA vidhAna kiyaa| vaise to niyamita rUpase pratidina Alasya choDakara sAmAyika karanA hI cAhie kyoMki vaha pA~coM aNuvratoMkI pUtimeM kAraNa hai / yaha bhI kahA hai ki sAmAyikake kAla meM na koI Arambha hotA hai aura na pahane hue vastrake sivAya koI parigraha hotI hai| isalie usa samaya gRhastha usa munike tulya hotA hai jisapara kisIne vastra lapeTa diyA ho| AcArya amRtacandrane bhI rAga-dveSako tyAgakara samasta dravyoM meM sAmyabhAva dhAraNa karake bAra-bAra sAmAyika karanekA vidhAna kiyA hai kyoMki sAmAyika tattvakI upalabdhikA mUla hai| arthAt AtmatattvakI upalabdhikA mUla kAraNa sAmAyika hai / rAtake anta meM arthAt prAtaH aura dinake anta meM arthAt sandhyAko to sAmAyika avazya karanA cAhie / anya samayameM bhI karanese koI hAni nahIM hai, balki lAbha hI hai| yaha bhI kahA hai ki yadyapi sAmAyika karanevAle gRhasthake cAritramohakA udaya hotA hai phira bhI usa samayameM samasta sAvadya yogakA tyAga honese mahAvrata 1. 'rAgadveSatyAgAnnikhiladravyeSu sAmyamavalambya / tattvopalabdhimUlaM bahuzaH sAmAyika kAryam ||-purussaarth. 148 shlo.| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 232 12 dharmAmRta ( sAgAra ) jo sadi samabhAvaM maNammi saridUNa paMcaNamakAraM / vara apArehi saMjuttajiNasarUvaM vA // siddhasarUvaM jhAyadi ahavA jhANuttamaM sasaMveyaM / khaNamekkamavicalaggo uttama sAmAiyaM tassa // [ vasu. zrA 274-278 ] // 28 // atha sAmAyika bhAvanAsamayaM niyamayannAha - paraM tadeva muktyaGgamiti nityamatandritaH / naktaM dinAnte'vazyaM tadbhAvayecchaktito'nyadA ||29|| avazyaM - niyamena / nAsti vA vazyaM vyAdhyAdi pArataMtryaM yatra bhAvanAkarmaNi / anyadA - madhyAhnAdi 9 kAle / uktaM ca- 'rajanIdinayorante tadavazyaM bhAvanIyamavicalitam / itaratra punaH samaye na kRtaM doSAya tadguNAya kRtam // ' [ puruSA. 149 ] api ca 'sAmayikaM pratidivasaM yathAvadapyanalasena cetavyam / vratapaJcaka-paripUraNakAraNamavadhAnayuktena // ' [ ra. zrA. 101 ] // 29 // I hotA hai / isa taraha ina saba AcAryoMne AtmadhyAnako hI sAmAyika kahA hai / kintu somadeva sUrine AptasevAke upadezako samaya aura usameM kiye jAnevAle kAryako sAmAyika kahA use AzAdharajIne vyavahAra sAmAyika kahA hai / upAsakAdhyayanameM sAmAyika vratake antargata pUjAvidhAnakA vistAra se varNana hai / isase pahale itanA spaSTa aura vistRta varNana pUjAvidhike bAremeM nahIM miltaa| AcArya vasunandIne bhI donoM prakAroMko sAmAyika kahA hai / unhoMne likhA hai- 'zuddha hokara caityAlaya meM athavA apane ghara meM hI pratimAke sammukha hokara athavA anya pavitra sthAnameM pUrvamukha yA uttara mukha hokara jinavANI, jinadharma, jinabimba, paMcaparameSThI, aura jinAlayoMkI jo nitya trikAla vandanA kI jAtI hai vaha sAmAyika hai / jo zrAvaka kAyotsarga meM sthita hokara lAbha alAbhako, zatru-mitrako, saMyoga-viyogako, tRNakAMcanako, candana aura kuThArako samabhAvase dekhatA hai tathA manameM paMca namaskAra mantrako dhAraNa karake uttama aSTa prAtihAryoMse yukta arhanta jinake svarUpa aura siddha bhagavAn ke svarUpako dhyAtA hai, athavA saMvegasahita nizcala aMga hokara eka kSaNa bhI uttama dhyAna karatA hai usake uttama sAmAyika hotI hai / ' zvetAmbarAcArya hemacandrane sAvadya kAryoM tathA Arta aura raudradhyAnako chor3akara eka muhUrta taka samatAbhAvako sAmAyika kahA hai ||28|| Age sAmAyika kI bhAvanAkA samaya batalAte haiM sAmAyika hI mokSakA utkRSTa sAdhana hai isalie Alasya tyAgakara nitya rAtri aura dinake antameM avazya sAmAyikakA abhyAsa karanA caahie| tathA apanI zaktike anusAra madhyAhna Adi anya kAlameM bhI abhyAsa kare ||29|| vizeSArtha - parama prakarSako prApta cAritra hI mokSakA sAkSAt kAraNa hotA hai / sAmAki usIkA aMza hai / sAmAyika meM AtmadhyAnakA abhyAsa kiyA jAtA hai yaha abhyAsa hI sthira hote-hote zukladhyAnakA rUpa letA hai aura antima zukladhyAnase mokSakI prApti hotI hai / isalie zrAvakako prAtaH aura sAyaM do bAra sAmAyika avazya karanA cAhie / yadi zakti ho to madhyAhna meM yA anya samaya bhI kara sakate haiN| niyamita samayase anya samayameM bhI Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) atha sAmAyikasthena parISahopasargopanipAte sati tajjayArthaM kiM dhyAtavyamityAhamokSa AtmA sukhaM nityaH zubhaH zaraNamanyathA / bhavo'sminvasato me'nyatki syAdityApadi smaret ||30|| AtmA mokSaH anantajJAnAdirUpatvAt / sukhaM anAkulacidrUpatvAt / nityaH anantakAlabhAvipradhvaMsAbhAvarUpatvAt / zubha: zubhakAraNaprabhavatvAt zubhakAryatvAcca / zaraNaM samastavipadagamyatayA apAyaparirakSaNopAyatvAt / bhavaH svopAttakarmodayavazAccaturgatiparyaTanam / anyat - sukhazubhAdiH syAt abhUdasti bhaviSyati 6 ca, kintvApada eva syuH / taduktam - 'vipadbhavapadAvarte padike vAtivAhyate / yAvattAvadbhavantyanyAH pracurA vipadaH parAH // ' [ ] Apadi, etena pratipannasAmAyikena parISahopasargAH soDhavyA ityAkSipyate / uktaM ca-'zItoSNadaMzamazaka parISahamupasargamapi ca maunadharAH / sAmayikaM pratipannA adhikurvIrannacalayogAH // ' api ca- 'azaraNamazubhamanityaM duHkhamanAtmanAmavasAmi bhavam / mokSastadviparItAtmeti dhyAyantu sAmayike // ' [ ra zrA. 103-104 ] // 30 // 233 karane se koI doSa nahIM hai balki guNa hI hai / AcArya amRtacandrane dina aura rAtrike antameM tathA samantabhadrAcAryane pratidina sAmAyika karanepara jora diyA hai ||29|| sAmAyika karate samaya yadi parISaha aura upasarga A jAye to unheM jItane ke lie kyA dhyAna karanA cAhie, yaha batAte haiM mokSa AtmarUpa hai, sukharUpa hai, nitya hai, zubha hai, zaraNa hai, aura saMsAra isase viparIta hai / isa saMsAra meM nivAsa karate hue mereko anya kyA hogA, isa prakAra parISada aura upasargake samaya vicAra kare ||30|| vizeSArtha - parISaha aura upasarga Anepara sAmAyika karanevAleko saMsAra aura mokSa ke svarUpakA cintana karanA cAhie ki mokSa anantajJAnAdi rUpa honese AtmarUpa hai arthAt jo AtmakA svarUpa hai vahI mokSakA svarUpa hai kyoMki zuddha AtmasvarUpakI prAptikA nAma mokSa hai / tathA mokSa AkulatA rahita citsvarUpa honese sukharUpa hai / tathA saMsAradazAkA pradhvaMsAbhAvarUpa honese mokSa anantakAla rahanevAlA hai / mokSa honese punaH saMsAra dazA nahIM hotI / tathA mokSa zubhakAraNa samyagdarzanAdise utpanna hotA hai aura zubhakAryarUpa hai ataH zubha hai / tathA mokSa samasta vipattiyoMse dUra hai aura samasta aniSToMse rakSA karanekA upAya hai arthAt mokSa prApta honepara kisI bhI prakArakA aniSTa sambhava nahIM hai ataH zaraNa hai / kintu saMsAra mokSase bilakula viparIta hai kyoMki AtmAke dvArA gRhIta karmoMke udayake vazase cAra gatiyoMmeM bhramaNakA nAma saMsAra hai ataH saMsAra na to AtmarUpa hai, na sukharUpa hai, kintu duHkharUpa hai aura sadA parivartanazIla honese anitya hai aura isIlie azaraNa hai / ataH saMsAra meM rahate hue to upasarga aura parISaha hI sambhava hai| aisA vicAra karane se vipatti ke samaya mana sahiSNu bana jAtA hai. isase yaha batalAyA hai ki sAmAyika karanevAleko parISaha, upasarga Adi sahana karane cAhie / AcArya samantabhadrane bhI kahA hai ki sAmAyika karanevAle maunapUrvaka zIta, uSNa tathA DAMsa-maccharoMkI parISaha aura upasargako tiraskRta kara dete haiN| paM. AzAdharajIne to sA. - 30 9 12 15 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me wand 234 dharmAmRta ( sAgAra) ___ atha sAmAyikasiddhayarthaM kiM kuryAdityAha snapanA stutijapAn sAmyAthaM pratimApite / yuJjyAdyathAmnAyamAdyAdRte saMkalpite'rhati // 31 // snapanaM 'Azrutya' ityAdI vyAkhyAsyate / arcAstutijapAH prAgvyAkhyAtAH / yathAmnAyaM-upAsakAdhyayanAnatikrameNa / AdyAdate snpnaadinaa| saMkalpite-nirAkArasthApanApite / etena kRtapratimAparigrahA: 6 saMkalpitAptapUjAparigrahAzceti dvaye devasevAdhikRtA iti sUcyate // 31 // atha sAmAyikasya suduSkaratvazaGkAmapanudati sAmAyikaM suduHsAdhamapyabhyAsena saadhyte| nimnIkaroti vAbinduH kiM nAzmAnaM muhuH patan // 32 // sAmAyika parISaha aura upasargake samaya hI saMsAra aura mokSakA svarUpa cintana karanA likhA hai| kintu samantabhadra svAmIne to sAmAyika mAtra meM usakA cintana karaneke lie likhA hai // 30 // sAmAyikakI siddhike lie anya samayameM zrAvakako kyA-kyA karanA cAhie, yaha batalAte haiM mumukSu pratimAmeM arpita arthAt sAkAra sthApanAmeM sthApita bhagavAn arhantadevameM nizcaya sAmAyikakI siddhike lie upAsakAdhyayana Adi Agamake anusAra abhiSeka, pUjA, stuti aura japa kare / aura saMkalpita arthAt nirAkAra sthApanAmeM sthApita ahantadevameM abhiSekake sivAya zeSa pUjA, stuti aura japa kare // 31 // vizeSArtha-nizcaya sAmAyikakI siddhike lie yaha vyavahAra sAmAyika karanekA upadeza hai| vyavahAra sAmAyika hai arhantadevakA abhiSeka, pUjA, stuti aura japa / jinapajAke do prakAra haiM-eka tadAkAra jinabimbameM jina bhagavAnkI sthApanA karake pUjana karanA aura dUsarA hai puSpa AdimeM jina bhagavAnkI sthApanA krnaa| paM. AzAdharajIne somadevake upAsakAdhyayanake anusAra pUjAvidhi likhI hai| ye donoM prakAra bhI usImeM batalAye gaye haiN| jo pratimAke binA pUjana karate haiM unheM arhanta siddhako madhyameM, AcAryako dakSiNameM, upAdhyAyako pazcimameM, sAdhuko uttarameM aura pUrvameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritrako bhojapatrapara, lakar3Ike paTiyepara, vastrapara, zilAtalapara, retanirmita bhUmipara, pRthvIpara, AkAzameM aura hRdaya meM sthApita karake aSTadravyase pUjana karanA caahie| pUjanake bAda kramase samyagdarzana bhakti, samyagjJAna bhakti, samyakcAritra bhakti, arhanta bhakti, siddhabhakti, caitya bhakti, paMcaguru bhakti, zAnti bhakti aura AcAryabhakti karanA caahie| jo pratimAmeM sthApanA karake pUjana karate haiM, unake lie abhiSeka, pUjana, stavana, japa, dhyAna aura zruta devatAkA ArAdhana ye chaha vidhiyA~ batalAyI haiN| inakA varNana upAsakAdhyayanake anusAra Age kaheMge // 31 // aba 'sAmAyika bahuta kaThina hai' isa zaMkAkA nivAraNa karate haiM yadyapi sAmAyika bahuta kaThinatAse siddha honevAlI hai phira bhI abhyAsake dvArA sAdhI jAtI hai| kyA bArambAra giranevAlI jalakI bUMda pattharako gaDDhevAlA nahIM kara detI 1. so. upA. meM pa. 213 se pajAvidhikA varNana hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 caturdaza adhyAya (paMcama adhyAya ) spaSTam / bAhyA apyAhuH-'abhyAso hi karmaNAM kauzalamAvahati / nahi sakRnnipAtamAtreNodabindurapi grANi nimnatAmAdadhAti // 32 // atha tadaticAraparihArArthamAha paJcAtrApi malAnujjhedanupasthApanaM smRteH| kAyavAGmanasA duSTapraNidhAnAnyanAdaram // 33 // anupasthApanaM smRte:--sAmAyike'nakArayamityarthaH / athavA sAmAyikaM mayA kartavyaM na kartavyamiti 6 vA, sAmAyikaM mayA kRtaM na kRtamiti veti prabalapramAdAdasmaraNamaticAraH smatimalatvAnmokSamArgAnuSThAnasya / kAyetyAdi / duSpraNidhAnaM sAvadye pravartanam / tacca hastapAdAdInAmanibhUtatvAvasthApanaM kAyaduSpraNidhAnam / varNasaMskArAbhAvo'rthAnavagamazcApalaM ca vAgduSpraNidhAnam / krodha-lobha-drohAbhimAnediyaH kAryavyAsaGga- 9 saMbhramazca mnodussprnnidhaanm| ete tryo'ticaaraaH| manodaSpraNidhAnasya smatyanapasthApanasya 'ticaaraaH| manoduSpraNidhAnasya smRtyanupasthApanasya cAyaM bhedaH-- krodhAdyAvezAtsAmayike manasazciramavasthApanaM prathamam , cintAyAH parispandanAdaikArayeNAnavasthApanamanyat / anAdaramanutsAhaM pratiniyatavelAyAM sAmAyikasyAkaraNaM yathAkathaMcidvA karaNaM karaNAnantarameva bhojanAdivyAsaJjanaM 1 ca / na cAtrAvidhikRtAdvaramakRtamityasUyAvacanaM pramANIkRtya bhaGgasaMbhAvanayA sAmAyikasyApratipattiH kartavyA / hai / arthAt jaise pattharapara jalakI bUda nirantara TapakatI rahe to pattharameM gar3hA par3a jAtA hai vaise hI abhyAsase atyanta kaThina bhI sAmAyika sarala ho jAtI hai // 32 // sAmAyikake aticAroMke tyAgakA upadeza dete haiM_____sAmAyika vratakA phala cAhanevAleko anya vratoMkI taraha sAmAyika vratameM bhI smRtiko sthira na rakhanA, mana-vacana-kAyakA duSpraNidhAna aura anAdara ye pA~ca aticAroMko chor3anA cAhie // 33 // vizeSArtha-sAmAyika vratake pA~ca aticAra haiM-smRtikA anupasthApana, kAyaduSpraNidhAna, vacanaduSpraNidhAna, manaduSpraNidhAna aura anAdara / inakA spaSTIkaraNa isa prakAra haisAmAyikameM ekAgratAkA na honA, athavA, sAmAyika mujhe karanA cAhie yA nahIM karanA cAhie, yA maiMne sAmAyika kI yA nahIM kI, isa prakAra prabala pramAdake kAraNa smaraNa na rahanA prathama aticAra hai, kyoMki mokSamArgake anuSThAnakA mUla smaraNa hai| sAvadha kAryoM meM pravRttiko duSpraNidhAna kahate haiM / hAtha-paira Adiko nizcala na rakhanA kAyaduSpraNidhAna hai / sAmAyikameM pATha yA mantrakA aisA uccAraNa karanA ki kucha bhI arthabodha na ho sake yA vacanameM capalatA honA vacanaduSpraNidhAna hai / sAmAyika karate samaya krodha, lobha, droha, abhimAna aura IrSyA AdikA honA tathA kAryoM meM Asakti honese manakA caMcala honA manaduSpraNidhAna hai| manaduSpraNidhAna aura smRtianupasthApanameM yaha antara hai ki krodha Adike Avezase sAmAyikameM manakA cirakAla taka sthira na rahanA manaduSpraNidhAna hai aura cintAkI caMcalatAse ekAgrarUpase na rahanA smRti anupasthApana hai| anutsAhako anAdara kahate haiM / niyata samaya para sAmAyika na karanA yA jisa kisI taraha karanA aura karaneke bAda hI turanta khAne-pIne AdimeM laga jAnA anAdara hai| ye saba jAnakara yadi koI 'binA vidhike sAmAyika karanese to na karanA acchA hai' aise vacanako pramANa mAnakara aticAra laganekI sambhAvanAse sAmAyika karane meM utsAhita na ho to yaha ucita nahIM hai| prArambhameM to muniyoMke bhI eka deza virAdhanA honA sambhava hai kintu itane mAtrase sAmAyika vrata bhaMga nahIM hotaa| 'maiM manase 1. 'yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni |'-t. sU. 7 / 33 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 dharmAmRta ( sAgAra) yatInAmapyArambhe abhAvitapUrvatvAdekadezavirAdhanasya saMbhavAt / na caitAvatA tasya bhaGgo, manasA sAvA na karomItyAdipratyAkhyAneSvekatarabhaGge'pi zeSasadbhAvAnna sAmAyikasyAtyantAbhAva ityamISAmaticAratava / 3 subhAvitasAmAyikastu yadA zrAvako bhaviSyati tadA tRtIyapadamevAbhyupagamiSyatoti yukto vratikasyAticAraparihArAya yatnaH // 33 // atha proSadhavrataM lakSayati sa proSadhopavAso yaccatuSpavyAM yathAgamam / sAmyasaMskAradADharyAya caturbhuktyujjhanaM sadA // 34 // proSadhopavAsa:-proSadhe parve upavAsazcaturvidhAhAraparihAraH / catuSpA -caturNA parvANAM samAhArazca1 tussprvii| parvI (4) zabdo'kArAnto'pyasti / tadyathA-'aparve maNDitaM ziraH' iti / tasyAM mAse dvayoraSTamyordvayozca caturdazyorityarthaH / uktaM ca 'parvANi proSadhAnyAhurmAse catvAri tAni ca / pUjAkriyAvratAdhikyAddharmakarmA'tra bRhayet // ' [ so. upA. 450 ] sAmyeti / taduktam - 'sAmAyikasaMskAraM pratidinamAropitaM sthirIkartum / pakSAdhUyordvayorapi kartavyo'vazyamupavAsaH // ' [ puruSArtha. 151 ] pApakArya nahIM karU~gA' ityAdi pratyAkhyAnoMmeM kisI ekakA bhaMga honepara bhI zeSa pratyAkhyAna rahanese sAmAyikakA atyantAbhAva nahIM hotaa| ataH ye pA~coM aticAra hI haiN| jaba zrAvaka niraticAra sAmAyika karane lagegA taba to vaha tIsarI pratimA hI svIkAra kara legA / ataH vrata pratimAdhArIke lie aticAroMko dUra karanekA prayatna karanA ucita hai||33|| aba proSadhopavAsa vratakA lakSaNa kahate haiM jo sAmAyikake saMskArako dRr3ha karane ke lie cAroM poMmeM Agamake anusAra sadA cAroM prakArake AhArakA tathA cAra bhojanoMkA tyAga karatA hai, vaha proSadhopavAsa hai // 34 / / vizeSArtha-proSadha arthAt parvameM upavAsa karaneko proSadhopavAsa kahate haiN| pUjyapAda svAmIke anusAra proSadha zabda parvakA paryAyavAcI hai arthAt proSadha aura parva zabdakA artha eka hI hai / kintu AcArya samantabhadra ke anusAra eka bAra bhojana karaneko proSadha kahate haiN| aura azana, svAdya, khAdya aura lehyake bhedase cAroM prakArake AhArakA tyAga karanA upavAsa hai| jo upavAsa karake Arambha kiyA jAtA hai vaha proSadhopavAsa hai| Azaya yaha hai ki yaha upavAsa parvake dina kiyA jAtA hai / aSTamI aura caturdazIko parva kahate haiN| eka mAsameM cAra parva hote haiN| proSadhopavAsa karanevAlA upavAsase pahale dina arthAt saptamI aura trayodazIko eka bAra bhojana karatA hai| phira aSTamI aura caturdazIko upavAsa karake naumI aura amAvasyA yA pUrNimAke dina bhI eka bAra bhojana karatA hai ? usIko proSadhopavAsa kahate haiN| yadi upavAsase pahale dina aura upavAsase agale dina donoM bAra bhojana kiyA jAye aura parvake dina upavAsa kiyA jAye to use proSadhopavAsa nahIM kahate, mAtra upavAsa 1. proSadhazabdaH parvaparyAyavAcI.......proSadhe upavAsaH proSadhopavAsaH // sarvA. si. 6 / 21 / 2. zvetAmbarAcArya hemacandrane aSTamI, caturdazI, pUrNimA aura amAvasyAko catuSparvI kahA hai, yathA-'catuSparvI assttmii-cturdshii-pnnimaa-amaavsyaalkssnnaa|'-yog zA. 3.85 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) 237 caturbhuktyujjhanaM-catasRNAM bhuktInAM bhojyAnAmazanAdidravyANAM bhuktikriyANAM ca tyAgaH / ekA hi bhujikriyA dhAraNakadine, dve upavAsadine, caturthI ca pAraNakadine pratyAkhyAyate / etenedamapi svAmyuktaM tallakSaNamAkSipati 'caturAhAravisarjanamupavAsaH proSadhaH sakRdbhaktiH / sa proSadhopavAso yadupoSyArambhamAcarati / / ' [ ra. zrA. 109 ] atra Arambhamiti pAraNakadine sakRdbhuktirityarthaH // 34 // / evamuttamaM proSadhavidhAnamuktvA madhyamaM jaghanyaM ca tadupadeSTumAha upavAsAkSamaiH kaaryo'nupvaasstdkssmaiH| AcAmlanirvikRtyAdi zaktyA hi zreyase tapaH // 35 // kahate haiN| ataH AcArya samantabhadrakI vyutpatti hI adhika saMgata pratIta hotI hai| paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM caturbhuktike do artha kiye haiM-cAra prakArako mukti aura cAra bhuktikriyA / arthAt cAroM prakArake bhojya padArthoMkA tyAga tathA cAra bAra bhojana karanekA tyAga proSadhopavAsa hai| arthAt upavAsake pahale dina aura dUsare dina eka-eka bAra aura upavAsa ke dina donoM bAra isa taraha cAra bArakA bhojana jisa upavAsameM chor3A jAtA hai vaha proSadhopavAsa hai| kintu kevala cAroM prakArake AhArakA tyAga yA cAra bAra bhojanakA tyAga to eka tarahase dravya upavAsa hai, bhAva upavAsa yA nizcaya upavAsa nahIM hai| jisameM pA~coM indriyA~ apane-apane zabda Adi viSayoMko grahaNa karane meM udAsIna rahatI haiM use upavAsa kahate haiM / pUjyapAda svAmIne 'upavAsa' zabdakI yahI nirukti kI hai aura usakA artha cAroM prakArake AhArakA tyAga kiyA hai / AhArakA tyAga indriyoMko zithila karaneke lie hI kiyA jAtA hai| isIse pUjyapAda svAmIne likhA hai ki apane zarIrake saMskArake kAraNa snAna, gandha, mAlA, AbharaNa Adise rahita tathA Arambharahita zrAvaka kisI acche sthAnameM jaise sAdhuoMke nivAsa meM yA caityAlayameM yA apane proSadhopavAsa gRha meM dharmakathAke cintanameM mana lagAkara upava sa kre| AcAya samantabhedrane bhI upavAsameM pA~coM pApa, alaMkAra, Arambha, gandha, puSpa, snAna aura aMjanakA tyAga kahA hai / tathA donoM kAnoMse bar3I tRSNAke sAtha dharmAmRtakA svayaM zravaNa karane tathA dUsaroMke sunAne aura jJAna-dhyAnameM tatpara rahaneko kahA hai| pUjyapAda svAmIke hI anusAra AcArya amitagatine tathA cAritrasArameM bhI upavAsakI nirukti kI hai // 34 // isa prakAra uttama proSadhakA kathana karake aba madhyama aura jaghanya proSadhako batAte haiM jo upavAsa karane meM asamartha haiM unheM anupavAsa karanA cAhie / aura jo anupavAsa bhI karane meM asamartha hai unheM AcAmla tathA nivikRti Adi AhAra karanA cAhie, kyoMki zaktike anusAra kiyA gayA tapa kalyANake lie hotA hai // 35 / / 1. 'zabdAdigrahaNaM prati nivRttautsukyAni paJcApi indriyANyupetya tsminvsntiityupvaasH|' -sarvA. si. 7 / 21 / 2. ratna. zrA. 107-108 zlo. / 3. 'upetyAkSANi sarvANi nivRttAni svakAryataH / vasanti yatra sa prAjJarupavAso'bhidhIyate ||'-ami. zrA. 12 / 119 / cAritrasArameM bhI isI zlokako uddhRta kiyA hai / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 dharmAmRta ( sAgAra ) anupavAsaH sajalopavAsaH / AcAmlaM-asaMskRtasauvIramizrIdanabhojanama / nirvikRti-vikriyete jihvAmanasi anayeti / vikRtiH gorasekSurasaphalarasadhAnyarasabhedAccaturdhA / tatra gorasaH kSIraghRtAdiH / ikSurasaH khaNDaguDAdiH / phalaraso draakssaamraadinissyndo| dhAnyarasaH tailamaNDAdiH / athavA yadyena saha bhujyamAnaM svadate tattatra vikRtirityucyte| vikRtaniSkrAntaM bhojanaM nivikRtiH| Adizabdena ekasthAnakabhaktarasatyAgAdiH / uktaM ca 'jaha ukkassaM taha majjhimaM pi posahavihANamuddiT / Navari viseso salilaM chaMDittA vajjae sesaM // muNidUNa gurugakajjaM sAvajjavivajjiyaM nirAraMbhaM / jadi kuNadi taM pi kujjA sesaM puvvaM va NAyavvaM / / AyaMvilaNigvidiyaeyaTANaM ca eyabhattaM vaa| jaM kIradi taNNeyaM jahaNNayaM posahavihANaM // [ vasu. thA. 290-292 ] // 35 // vizeSArtha-proSadhopavAsake ye utkRSTa, madhyama aura jaghanya bheda uttarakAlIna zrAvakAcAroMmeM hI milate haiN| amitaMgati aura vasunandIne apane zrAvakAcAroMmeM ina tIna bhedoMkA kathana kiyA hai| tadanusAra hI AzAdharajIne kahA hai| AcArya amitagatine to cAra muktiyoMke tyAgako utkRSTa, tIna bhuktiyoM ke tyAgako madhyama aura do bhuktiyoMke tyAgako adhama kahA hai / arthAt utkRSTa proSadha to vahI hai jise Upara kahA hai aura madhyama proSadha vaha hai jise AzAdharajI anupavAsa kahate haiN| utkRSTa proSadhase isameM itanA hI antara hai ki upavAsa ke dina kevala jala grahaNa kiyA jAtA hai| zeSa cAroM prakArake AhArakA tyAga rahatA hai / aura adhama upavAsa vaha kahA jAtA hai jisameM upavAsase pahale dina aura dUsare dina donoM bAra bhojana grahaNa kiyA jAtA hai kintu upavAsake dina kucha bhI grahaNa nahIM kiyA jaataa| vasunandIke anusAra bhI utkRSTa aura madhyama proSadha to ukta prakAra hI haiN| kintu upavAsake dina AcAmla, nirvikRti, ekasthAna aura ekabhakta karaneko jaghanya proSadha kahA hai| AzAdharajIne bhI jaghanya proSadhakA svarUpa vasunandIke anusAra hI kahA hai| imalIke rasake mAtha bhAtake bhojanako AcAmla kahate haiN| jisase jihvA aura mana vikArayukta hoM aise bhojanako vikRti kahate haiM / gorasa, ikSurasa, phalarasa aura dhAnyarasake bhedase vikRtike cAra bheda haiN| dUdha, ghI Adiko gorasa kahate haiN| khA~r3a, gur3a Adiko ikSurasa kahate haiN| dAkha, Ama Adike rasako phalarasa kahate haiN| tela, mA~r3a Adiko dhAnya rasa kahate haiM / athavA jisake sAtha khAnese svAdiSTa lage vaha vikRti hai| vikArase rahita bhojanako nirvikRti kahate haiM / Adi zabdase ekasthAna, ekabhakta, rasatyAga AdikA grahaNa hotA hai / ekasthAnakA artha digambara sAhityameM dekhane meM nahIM aayaa| zvetAmbara sAhityake anusAra isa prakAra hai-jisa Asanase bhojanako baiThe usase dAhine hAtha aura mu~hake sivAya kisI bhI aMgako calAyamAna na kre| yahA~ taka ki kisI aMgameM khujalAhaTa honepara bhI dUsare hAthako use 1. 'vartamAno matastredhA sa varyo madhyamo'dhamaH / kartavyaH karmanAzAya nijazaktyanigahakaiH // caturNA tatra muktInAM tyAge varyazcaturvidhaH / upavAsaH sapAnIyastrividho mavyamo mataH // bhuktidvayaparityAge vividho gadito'dhamaH / upavAsastridhA'pyeSaH zaktitritayasUcakaH' / -ami. zrA. 12 / 122-124 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya (paMcama adhyAya ) 239 atha yathAgamamityasyArthaM catuHzlokyA vyAcaSTe parvapUrvadinasyArdhe bhuktvA'tithyAzitottaram / lAtvopavAsaM yativadviviktavati zritaH // 36 // dharmadhyAnaparo nItvA dinaM kRtvA''parAhnikam / nayettriyAmA svAdhyAyarataHprAsukasaMstare // 37 // parvaparvadinasya-saptamyAstrayodazyAzca ardhe praharadvaye vA kiMcita nyUne'dhike'pi vaa| same'pyasame 6 cAMze'rdhazabdasya ruuddhtvaat| atithyAzitottaraM-atitherAzitAdbhojanavidhApanAdanantaramatithi bhojayitvetyarthaH / yativatya tinA tulyaM, yathA yatirbhojanAnantaramevopavAsaM galAti vidhivatsUrezca samIpaM gatvA punaruccArayati sAvadhavyAgAraM zarIrasaMskAramabrahma ca sadA tyajatyevaM proSadhe zrAvako'pi pravartatAmityarthaH / 9 uktaM ca 'paJcAnAM pApAnAmalaMkriyArambhagandhapuSpANAm / snAnAJjananasyAnAmupavAse parihRtiM kuryAt / / ' [ ra. zrA. 107 ] // 36 // dharmadhyAnaparaH / dhyAnoparame svAdhyAyAdirapi kArya iti parazabdena pradhAnArthena sacyate / yadAha 'dharmAmRtaM satRSNaH zravaNAbhyAM pivatu pAyayedvAnyAn / jJAnadhyAnaparo vA bhavatUpavasannatandrAluH // ' [ ra. zrA. 108 ] AparAlikaM-sAndhyaM kriyAkalpam / etena nidrAlasye tyajediti lakSayati // 37 // tataH prAbhAtikaM kuryAttadvadyAmAn dazottarAn / nItvAtithi bhojayitvA bhuJjItAlaulyataH sakRt // 38 // tadvat-pUrvoktaSaTpraharavat / alaulyataH-bhojane AsaktimakRtvetyarthaH // 38 // khujAne ke lie nahIM uThAnA caahie| aura ekabhakta to prasiddha hai eka bAra bhojana karanA kintu vaha bhojana eka hI sthAnapara karanA cAhie, bIcameM uThanA nahIM cAhie // 35 Age cAra zlokoMke dvArA proSadhopavAsakI vidhi AgamAnusAra batAte haiM parvase pUrva dina arthAt saptamI aura trayodazIke Adhe bhAgameM arthAt kucha kama yA kucha adhika do pahara dina honepara atithiyoMko bhojana karAneke pazcAt svayaM bhojana karake munikI taraha upavAsakI pratijJA lekara prAsuka athavA ekAnta sthAnameM rhe| aura dharmadhyAnameM tatpara rahate hue dina bitaave| tathA sandhyAkAlIna kriyAkarma karake rAtriko prAsuka bhUmimeM prAsuka tRNoMse taiyAra kiye gaye zayana sthAnapara svAdhyAyameM lagakara bitAve // 36-37 // pUrvokta vidhise chaha prahara bitAneke bAda prAtaHkAlIna Avazyaka Adi karma kare / aura isI taraha upavAsa sambandhI dina-rAtake ATha pahara tathA dUsare dinake do pahara ina dasa paharoMko bitAkara atithiko bhojana karAneke pazcAt binA Asaktike eka bAra bhojana kare // 38 // vizeSArtha-upavAsakA samaya arthAt solaha prahara kisa tarahase bitAnA cAhie isakA pUrA vivaraNa puruSArthasiddhayupAyameM diyA hai, usIko amitagati aura vasunandine thor3A vikasita kiyA hai| inhIM sabakA nicoDa sAgAradharmAmRtameM AzAdharajIne diyA hai| puruSArthasiddhayupAyameM kahA hai-pratidina svIkRta kiye gaye sAmAyika saMskArako sthira karane ke lie donoM pakSoMke Adhe bhAgameM arthAt aSTamI, caturdazIko upavAsa avazya kre| isakI vidhi isa prakAra hai-samasta Arambhase mukta hokara tathA zarIra AdimeM mamatva tyAgakara proSadho Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 dharmAmRta ( sAgAra) pUjayopavasan pUjyAn bhAvamayyaiva pUjayet / prAsukadravyamayyA va rAgAnaM dUramutsRjet // 39 // bhAvamayyA-guNAnusmaraNalakSaNayA, bhAvapUjArthatvAd drvypuujaayaaH| bhAvapUjA ca sAmAyikaprasaktatvenopavasataH siddhava / prAsukadravyamayyA akSatamauktikamAlAdiprakRtayA / uktaM ca 'prAtaH protthAya tataH kRtvA tAtkAlika kriyAkalpam / nirvatayed yathoktAM jinapUjAM prAsukairdravyaiH // ' [ puruSA. 155 ] rAgAGgaM gItanRtyAdi // 39 // pavAsa ke dinase pahaleke dinake ardha bhAgameM upavAsa grahaNa kre| aura nirjana vasatikAmeM jAkara sampUrNa sAvadya yogako tyAgakara tathA saba indriyoMke viSayoMse virata hokara kAyagupti, manogupti, vacanaguptipUrvaka rhe| dharmadhyAnapUrvaka dina bitAkara sandhyAkAlIna kRtikarma karake pavitra saMstarepara svAdhyAyapUrvaka rAtri bitAve / prAtaH uThakara prAtaHkAlIna kriyAkarma karake prAsuka dravyoMse jina bhagavAnakI pUjA kre| isI vidhise upavAsakA dina aura dUsarI rAta bitAkara tIsare dinakA AdhA bhAga bitaave| isa prakAra jo sampUrNa sAvadya kAryoMko tyAgakara solaha prahara bitAtA hai usako usa samaya nizcaya hI sampUrNa ahiMsAvrata hotA hai| yaha sampUrNa kathana AcArya amRtacandrakA hai| amitagatine bhI tadanusAra kathana karate hue kahA hai-upavAsa svIkAra karaneke dina dUsare praharameM bhojana karake AcAyake jAkara bhaktipUrvaka vandanA karake kAyotsarga kre| phira paMcAMga praNAma karake AcAryake vacanAnusAra upavAsa svIkAra karake punaH vidhipUrvaka kAyotsarga kre| phira AcAryakI stuti karake vandanA kare aura do dina svAdhyAyapUrvaka bitAve / AcAryakI sAkSipUrvaka grahaNa kiyA huA upavAsa nizcala hotA hai| upavAsameM mana-vacana-kAyase samasta bhogoM aura upabhogoMkA tyAga karanA cAhie aura pRthvIpara prAsuka saMstara banAkara usapara sonA caahie| asaMyamavardhaka samasta Arambha chor3akara munikI taraha viraktacitta rahanA caahie| tIsare dina samasta Avazyaka Adi karake atithiko bhojana karAneke bAda bhojana karanA caahie| isa vidhise kiyA gayA eka bhI upavAsa pApako vaise hI dUra karatA hai jaise sUrya andhakArako dUra karatA hai| AcArya vasunandine bhI aisA hI kathana kiyA hai ( vasu. zrA. 2881-289 gA.) // 38|| upavAsa karanevAlA pUjya, deva, zAstra , gurukI bhAvamayI pUjAse hI pUjA kre| usameM asamartha ho to prAsuka dravyamayI pUjA kre| aura rAgake kAraNa gIta-nRtya Adiko dUrase hI chor3a de // 39 vizeSArtha-anurAgapUrvaka pUjya vyaktiyoMke guNoMke smaraNako bhAvapUjA kahate haiN| dravyapUjA bhI bhAvapajAke lie hI kI jAtI hai| vaise to upavAsa karanevAlA jaba sAmAyika karatA hai to bhAvapUjA hotI hI hai / jo usameM asamartha ho arthAt dravya ke avalambanake binA apane bhAvoMko sthira rakhane meM asamartha ho vaha prAsaka dravya akSata, acitta-phala-phala Adise pUjana kare / sacitta dravyase pUjana karanevAleko bhI upavAsake dina acitta dravyase hI pUjana karanA cAhie / tathA rAgake kAraNoMse bacanA cAhie / AcArya samantabhadrane upavAsake dina 1. puruSArtha. 152-157 zlo. / 2. amita. zrA. 12 / 125-132 zlo. / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha proSadhopavAsA ticAraparihArArthamAha caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) grahaNAstaraNotsargAta navekSApramArjanAn / anAdaramanaikAgryamapi jahyAdiha vrate // 40 // upalakSaNAttannikSepo'pi / grahaNaM -- arhadAdipUjopakaraNapustakAderAtmaparidhAnAdyarthasya cAdAnam / AstaraNaM - saMstaropakramaH / utsargaH - viNmUtrAdInAM tyAgaH / anavekSApramArjanAn - avekSA jantavaH santi na santIti vA cakSuSAvalokanam / pramArjanaM mRdunopakaraNena pratilekhanam / na staste yeSu tAn / iha cAnavekSayA duravekSaNamapramArjanena ca duSpramArjanaM saMgRhyate, naJaH kutsArthasyApi darzanAt / yathA kutsito brAhmaNa: abrAhmaNaH / anAdaraM kSulIDitatvAdAvazyakAdiSvanutsAham, proSavatrate eva vA / tadvadanaM kArayamapi / yazastilake tvevamuktam 'anavekSApratilekhana duSkarmArambhadurmanaskArAH / svAvazyaka viratiyutAzcaturthamete vinighnanti || ' [ so. upA. 756 ] // 40 // athAtithisaMvibhAgavrataM lakSayati pA~ca pApa, alaMkAra, Arambha, gandha, puSpa, snAna, aMjana aura nasyakA niSedha kiyA hai / tathA dharmAmRtakA pAna karate hue jJAna-dhyAnameM tatpara rahanepara jora diyA hai / amRtacandajIne prAtaH uThakara prAtaHkAlIna kriyAkalpa karake prAsuka dravyase jinapUjana karanekA nirdeza kiyA hai ||39|| sA. - 31 241 proSadhopavAsavratake atIcAra kahakara unheM dUra karanekI preraNA karate haiM isa proSadhopavAsa vratameM binA dekhe aura binA komala upakaraNase sApha kiye yA dUrase hI dekhakara aura duSTatApUrvaka sApha karake upakaraNoMkA grahaNa, saMstare AdikA bichAnA, malamUtra kA tyAga tathA anAdara aura anaikAgryako chor3anA cAhie // 40 // vizeSArtha- proSadhopavAsake pA~ca atIcAra haiM-grahaNa, AstaraNa, utsarga, anAdara aura anaikAgrya | pahale tInake sAtha anavekSA aura apramArjana lagatA hai / jantu haiM yA nahIM yaha A~khoMse dekhanA avekSA hai / aura komala upakaraNase sApha karanA, poMchanA, jhAr3anA Adi pramAjana hai / ye donoM nahIM honA anavekSA aura apramArjana hai / yahA~ anavekSAse dUra se dekhanA aura apramArjanase duSTatApUrvaka pramArjana karanA bhI liyA jAtA hai| binA ThIkase dekhe aura binA komala upakaraNase sApha kiye arhanta AdikI pUjAke upakaraNoM, pustakoM aura apane pahananeke vastra Adiko grahaNa karanA tathA rakhanA, saMstarA bichAnA, mala-mUtra Adi tyAganA ye tIna atIcAra haiN| bhUkhase pIr3ita honese AvazyakoM meM athavA proSadhopavAsa meM hI AdarakA na honA aura manakA sthira na rahanA ye do, isa taraha pA~ca atIcAra chor3ane cAhie / anaikAgrya ke sthAna meM tattvArthasUtra aura puruSArthasiddhayupAya meM smRtyanupasthAna tathA ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM asmaraNa nAmakA atIcAra hai / ina sabake artha meM koI bheda nahIM hai / somadeva sUrine kahA hai- 'binA dekhe, binA sApha kiye kisI bhI sAvadyakAryako karanA, bure vicAra lAnA, sAmAyika Adi Avazyaka karmoMko na karanA ye kAma proSadhopavAsavrata ke ghAtaka haiM' ||40|| aba atithisaMvibhAga vratakA lakSaNa kahate haiM 1. apratyavekSitApramAjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAnAdarasmRtyanupasthAnAni / ta. sU. 7 / 34 / 6 9 12 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 dharmAmRta ( sAgAra ) vatamatithisaMvibhAgaH pAtravizeSAya vidhivizeSeNa / dravyavizeSavitaraNaM dAtavizeSasya phalavizeSAya // 41 // vrataM niyamena sevyatayA pratipannatvAt / tayA ca satyatithyalAbhe'pi tahAnaphalabhAktvopapatteH / atithisaMvibhAga:-atitheH saMgato nirdoSo vibhAgaH svArthakRtabhaktAdyaMzadAnarUpaH / / 41 / / athAtithizabdavyutpAdanamukhenAti thilakSaNamAha jJAnAdisiddhayarthatanasthityarthAnnAya yaH svym| yatnenAtati gehaM vA na tithiryasya so'tithiH // 4 // jJAnAdItyAdi / uktaM ca 'kAyasthityarthamAhAraH kAyo jnyaanaarthmissyte| jJAnaM karmavinAzAya tannAze paramaM sukham // [ vizeSa phalake lie, vizeSa vidhise, vizeSa dAtAkA, vizeSa pAtrake lie, vizepa dravya denA atithisaMvibhAga vrata hai / / 4 / / vizeSArtha-tattvArtha sUtra meM ( 739) kahA hai ki vidhi, dravya, dAtA aura pAtrakI vizeSatAse dAnake phalameM vizeSatA hotI hai| usIke anusAra yahA~ pratyekake sAtha vizeSa zabdakA prayoga kiyA hai| inakA vizeSa svarUpa Age kheNge| atithiko samyak arthAt nirdoSa, vibhAga arthAta apane lie kiye gaye bhojana AdikA bhAga denA atithisaMvibhAga vrata isa vratakA pAlana zrAvakako niyamase karanA caahie| aisA karanese atithike na milanepara bhI atithidAnakA phala prApta hotA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM isakA nAma vaiyAvRtya hai| jinakA koI ghara nahIM hai, jo guNoMse sampanna hai aise tapasviyoMko binA kisI pratyupakArakI bhAvanAke jo apane sAmarthya ke anusAra dAna denA hai use vaithAvRtya kahate haiN| unake guNoMmeM anurAgase unake kaSToMko dUra karanA, unake paira dabAnA, anya bhI jo saMyamiyoMkA upakAra kiyA jA sakatA hai vaha saba vaiyAvRtya hai| sAta guNoMse sahita zuddha zrAvakake dvArA pA~ca pApa kriyAoMse rahita muniyoMkA jo navadhA bhaktise samAdara kiyA jAtA hai use dAna kahate haiM / gharabAra chor3a denevAle atithiyoMkA sabhAdara gharake kAryoMse saMcita pApakarmako usI taraha dho detA hai jaise pAnI raktako dho detA hai| isa prakAra AcArya samantabhadra svAmIne isa vratakI prazaMsA kI hai| somadeva sUrine upAsakAdhyayanake tetAlIsaveM kalpameM, aura AcArya amitagatine apane zrAvakAcArake navama paricchedameM dAnakA bahuta vistArase varNana kiyA hai / / 4 / / atithi zabdakI vyutpattike dvArA usakA lakSaNa kahate haiM ---- annakA prayojana zarIrakI Ayuzyanta sthiti hai aura zarIrakI sthitikA prayojana jJAnAdikI siddhi hai| usa annake lie jo svayaM binA bulAye saMyAkI rakSA karate hue sAvadhAnatApUrvaka dAtAke ghara jAtA hai vaha atithi hai| athavA jisakI koI tithi . nahIM hai vaha atithi hai // 42 // 1. 'dAnaM vaiyAvRtyaM dharmAya tapodhanAya guNanidhaye / anapekSitopacAropakriyamagRhAya vibhavena // vyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca gaNarAgAta / vaidhAvatyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // ' ---ra. zrA. 111-112 aadi| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) 243 yatnena---saMyamAvirodhena / atati--sarvadA gacchati / uktaM ca 'atati svayameva gRhaM saMyamamavirAdhayannanAhUtaH / yo'sAvatithiH proktaH zabdArthavicakSaNaiH sAdhuH // ' [ ami. zrA. 6 / 95 ] netyAdi / uktaM ca 'tithiparvotsavAH sarve tyaktA yena mhaatmnaa| atithi taM vijAnIyAccheSamabhyAgataM viduH // ' [ ] // 42 // atha pAtrasvarUpasaMkhyAnirNayArthamAha - yattArayati janmAbdheH svAzritAnyAnapAtravat / muktyarthaguNa sayogabhedAtpAtraM tridhA'sti tat // 43 // svAzritAna-dAnasya karbanamantana sAMyAtrikAdIzca / tridhaa| uktaM ca-- 'pAtraM tribhedamuktaM saMyogo mokSakAraNaguNAnAm / samyagdRSTiravirato viratAviratastathA virataH // ' [ puruSArtha. 171 ] / / 43 / / / 12 vizeSArtha-sAdhu khAne ke lie nahIM jItA kintu jIvita rahane ke lie bhojana grahaNa karatA hai| aura jIvita rahane kA uddezya hai samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrako sampUrNa karanA / unakI pUrti hI siddhi hai| yataH zarIra ke binA vaha sambhava nahIM hai aura zarIra kI sthiti bhojanake binA sambhava nahIM hai / kahA hai-'zarIrakI sthitike lie bhojana hai| zarIra jJAnake lie hai| jJAna karmavinAzake lie hai| karmake vinAza honepara paramasukha hotA hai|' ataH use svayaM sAvadhAnIpUrvaka calate hue dAtAke ghara jAnA par3atA hai aise sAdhuko atithi kahate haiN| tathA tithise matalaba hotA hai koI nizcita dina nizcita samaya / vaha jisakI nahIM hai vaha atithi hai arthAt jisake AnekA kAla niyata nahIM hai| pUjyapAda svAmI ne atithi zabdake yahI do artha kiye haiN| somadeva sUrine eka nayA hI artha kiyA hai / pA~coM indriyoMkI apane-apane viSaya meM pravRtti hI pA~ca tithiyA~ haiN| aura indriyoMkI apane viSayameM pravRtti saMsArakA kAraNa hai ataH unase jo mukta hai vaha atithi hai // 42 // pAtrakA svarUpa aura bheda kahate haiM jo jahAjakI taraha apane AzritoMko arthAt dAnake kartA, karAnevAle aura dAnakI anumodanA karanevAleko saMsAra samudrase pAra kara detA hai vaha pAtra hai| mukti ke kAraNa yA mukti hI jinakA prayojana hai una samyagdarzana Adi guNoMke saMyogake bhedase pAtrake tIna bheda haiM / / 4 / / vizeSArtha--jaise samudra meM sthita jahAja apane Azrita nAvikoMko samudrase pAra kara detA hai vaise hI jo apane AzritoM ko saMsArase pAra karatA hai vaha pAtra hai / jo samyagdarzanAdi guNa muktike kAraNa haiM unake sambandhake bhedase pAtrake tIna bheda haiM // 43 // 1. dhA matam, mu.| 2. aviratasamyagdaSTiviratAviratazca sakalaviratazca--mu. / 3. 'saMyamamavinAzayannatatItyatithiH / athavA nA'sya tithirastItyatithiH aniyatakAlAgamana ityrthH|' -sa si. 7 / 21 / 4. 'paJcendriyapravRttyApAstithayaH paJca kIrtitAH / saMsArAzrayahetutvAttAbhirmukto'tithirbhavet // ' -so. upA. 878 zlo. / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 dharmAmRta ( sAgAra) etadeva vizeSayannAha yatiH syAduttamaM pAtraM madhyamaM zrAvako'dhamam / sudRSTistadviziSTatvaM viziSTaguNayogataH // 44 // spaSTam // 44 // dAnavidheH prakArAn vaiziSTayaM cAha pratigrahoccasthAnAMghrikSAlanArcAnatIviduH / yogAnnazuddhIzca vidhIn navAdaravizeSitAn // 45 // pratigrahetyAdi / pratigrahAdInAmuttamapAtraviSayANAM vistarazAstraM... 'pattaM NiyapuradAre daThUNaNNattha vA vi mggittaa| paDigahaNaM kAyavvaM Namotthu hAhutti bhaNidUNa / / NeUNa NiyayagehaM NiravajjANuvahaduccaThANammi / ThavidUNa tado calaNANa dhovaNaM hodi kAyavvaM / / pAdodayaM pavittaM sirammi ThAdUNa accaNaM kujjaa| gaMdhakkhaya-kusumaNivejjadIvadhUvehiM ya phalehiM / / ve hI tIna bheda batalAte haiM muni uttama pAtra hai| zrAvaka madhyama pAtra hai aura samyagdRSTi jaghanya pAtra hai| guNavizeSake sambandhase una uttama, madhyama aura jaghanya pAtroMmeM parasparameM tathA dUsaroMse bheda hai // 44 // vizeSArtha-muni yA yati yA sAdhumeM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM ratnoMkA saMyoga rahatA hai| zrAvakameM samyagdarzana aura samyagjJAnake sAtha ekadeza saMyama rahatA hai aura samyagdRSTi asaMyata samyagdRSTi hotA hai usameM saMyamakA ekadeza bhI nahIM rahatA hai| isa taraha ina guNoM ke saMyogake bhedase pAtrake tIna bheda ratnakaraNDa ke sivAya saba zrAvakAcAroMmeM kahe haiM // 44 // dAnakI vidhi ke prakAra aura unakI vizeSatA batalAte haiM 'pUrvAcArya yathAyogya bhaktipUrvaka upacArase vizeSatAko prApta pratigraha, uccasthAna, pAdaprakSAlana, pUjA, namaskAra, manaHzuddhi, vacanazuddhi, kAyazuddhi ina nau vidhiyoMko arthAt dAna deneke upAyoMko jAnate haiM / / 45 / / vizeSArtha-yaha uttama pAtroMko dAna denekI nau vidhiyA~ haiN| apane gharake dvArapara yatiko dekhakara 'mujhapara kRpA kareM' aisI prAthanA karake tIna bAra 'namo'stu' aura tIna bAra 'svAmin tiSTha' kahakara grahaNa karanA pratigraha hai| yatike svIkAra karane para unheM apane gharake bhItara le jAkara nirdoSa bAdhArahita sthAnameM U~ce Asanapara baiThAnA dUsarI vidhi hai / sAdhuke Asana grahaNa kara lenepara prAsuka jalase unake paira dhonA aura unake pAdajalakI vandanA karanA tIsarI vidhi hai| paira dhone ke bAda sAdhukA aSTa dravyase pUjana karanA cauthI vidhi hai| pUjanake bAda paMcAMga praNAma karanA chaThI vidhi hai| usake bAda cAra zuddhiyA~ haiM / AhAra dete 1. 'saMgrahamuccasthAnaM pAdodakamarcanaM praNAmaM ca / vAkkAyamanaHzuddhireSaNazuddhizca vidhimAhaH ||'-purussaa. 168 zlo. / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) pupphaMjali khivittA payapurado vaMdaNaM tado kujjaa| caiUNa aTTarudde maNasuddho hodi kAyavvA / / NiThura-kakkasavayaNANa vajjaNaM taM viyANa vacisuddhi / savvattha saMuDaMgassa hodi taha kAyasuddhI vi // coddasamalaparisuI jaM dANaM sohidUNa jdnnaae| saMjadajaNassa dijjadi sA NeyA esaNA suddho // [ vasu. zrA. 226-231 ] // 45 // atha deyadravyavizeSanirNayArthamAha piNDazuddhayuktamannAdidravyaM vaiziSTayamasya tu| rAgAdyakArakatvena ratnatrayacayAGgatA // 46 // annAdi-AhAroSadhAvAsapustakapicchikAdi / cayAGga-vRddhikAraNam / taduktam 'rAgadveSAsaMyamamadaduHkhabhayAdikaM na yatkurute / dravyaM tadeva deyaM sutapaHsvAdhyAyavRddhikaram // ' [ puruSArtha. 170 ] // 46 // atha dAtRlakSaNaM tadvaiziSTyaM cAha navakoTivizaddhasya dAtA dAnasya yaH ptiH| bhaktizraddhAsattvatuSTijJAnAlaulyakSamAguNAH // 47 // samaya Arta raudra dhyAnakA na honA manaHzuddhi hai| kaThora vacana na bolanA vacanazuddhi hai| sarvatra dekha-bhAlakara sAvadhAnatApUrvaka pravRtti karanA kAyazuddhi hai| caudaha doSoMse rahita AhArako yatnapUrvaka zodhakara sAdhuke hastapuTa meM denA annazuddhi hai| pUrva ke sabhI AcAryoMne ina nau upAyoMko svIkAra kiyA hai| inakI vizeSatA hai Adara aura bhaktibhAvase ukta vidhikA karanA // 45|| Age dene yogya dravya aura usakI vizeSatA batalAte haiM pahale anagAradharmAmRtake piNDazuddhikA kathana karanevAle pA~caveM adhyAyameM kahA gayA AhAra, auSadha, AvAsa, pustaka, picchikA Adi dravya arthAt dene yogya haiN| aura rAga, dveSa, asaMyama, mada, duHkha Adiko utpanna na karate hue samyagdarzana AdikI vRddhikA kAraNa honA usa dravyakI vizeSatA hai // 46 // vizeSArtha-AcArya amRtacandrajIne bhI kahA hai ki jo rAga-dveSa, asaMyama, mada, duHkha, bhaya Adi utpanna nahIM karatA aura sutapa tathA svAdhyAyakI vRddhi karatA hai vahI dravya sAdhuko deneke yogya hotA hai| AcArya amitagatine kahA hai jisase rAga naSTa hotA hai, dharmakI vRddhi hotI hai, saMyama puSTa hotA hai, viveka utpanna hotA hai, AtmAmeM zAnti AtI hai, parakA upakAra hotA hai tathA pAtrakA bigAr3a nahIM hotA vahI dravya prazaMsanIya hotA hai' // 46 / / Age dAtAkA lakSaNa aura unakI vizeSatA batalAte haiM nau koTiyoMse vizuddha dAnakA jo svAmI hotA hai, jo dAna detA hai vaha dAtA hai| bhakti, zraddhA, sattva, tuSTi, jJAna, alolupatA aura kSamA ye usake guNa haiM / / 47|| 1. 'rAgo niSadyate yena yena dharmo vivarddhate / saMyamaH poSyate yena viveko yena janyate / / Atmopazamyate yena yenopakriyate paraH / na yena nAzyate pAtraM tadAtavyaM prazasyate |'-amit. zrA. 8181-82 / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 dharmAmRta ( sAmAra) navakoTyaH-manovAkkAyaiH pratyekaM kRtakAritAnumatAni / athavA deyazuddhistatkRte ca dAtRpAtrazuddhI, dAtaza ddhistatkRte ca devpaatrshuddhii| pAtrazuddhistatkRte ca deyadAtazuddhI cetyArpoktAH / patiH- svAmI prayoktetyarthaH / bhaktiH -paatrgunnaanuraagH| zraddhA-pAtradAnaphale prtiitiH| sattvaM-yataH svalpavittasyApi svATyAzcaryakAridAnaM syAt / taSTi:-datte dIyamAne ca prhrssH| jJAnaM-dravyAdiveditvam / alaulyaMsAMsArikaphalAnapekSA / kSamA---durnivArakAluSyakAraNotpattAvapi kopAbhAvaH / taduktaM 'bhAktikaM tauSTikaM zrAddhaM savijJAnamalolupam / sAttvika kSamakaM santo dAtAraM saptadhA viduH / / ' [ ami. zrA. 9 / 3 ] kiM ca sattvAdiguNadAtakaM dAnamapi sAttvikAdibhedAttredhA / taduktaM 'AtitheyaM svayaM yatra yatra paatrpriikssnnm|| guNAH zraddhAdayo yatra tadAnaM sAttvika viduH / / yadAtmavarNanaprAyaM kSaNikAhAryavibhramam / parapratyayasaMbhUtaM dAnaM tada rAjasaM matam / / vizeSArtha-mana, vacana, kAya aura pratyekase kRta kArita anumodanA ye nau koTiyA~ haiN| inase vizuddha dAna jo detA hai vaha dAtA hai| mahApurANake anusAra nau koTiyA~ isa prakAra haiM-deya guddhi aura usake liye Avazyaka dAtA aura pAtrakI zuddhi ye tIna / dAtAkI zuddhi aura usake lie Avazyaka deya aura pAtrakI zuddhi ye tIna / pAtra zUddhi aura usake lie Avazyaka deya aura dAtAkI shddhi| ye nau zaddhiyA~ haiN| arthAt dAnake mukhya Azraya tIna haiM-dAtA jo dAna detA hai, pAtra jo dAna grahaNa karatA hai aura deya vastu / pratyeka kI zuddhike sAtha zeSa do kI bhI zuddhi Avazyaka hai| ina nau koTiyoMse vizuddha arthAt piNDa zuddhimeM kahe gaye doSoMke samparkase rahita dAnakA jo denevAlA hai vaha dAtA hai usake sAta guNa haiN| dAtAke sAta guNoMkI paramparA bahuta prAcIna hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM yadyapi sAta guNoM ke nAma nahIM ginAye kintu dAtAko sAta guNa sahita honA cAhie yaha kahA hai| mahApurANama bhagavAn RSabhadevake AhAraka prasagasa dAnake lie upayogI sabhA bAtAkA kathana hai| usameM dAtAke sAta guNoM kA svarUpa bhI kahA hai| bAdake to sabhI zrAvakAcAroMmeM inakA kathana hai| somadevake upAsakAdhyayana, amitagati zrAvakAcAra Adi meM bhI unakA svarUpa kahA hai| amitagatine sAta guNoMke bhedase dAtAke bhI sAta bheda kahe haiM-bhAktika, tauSTika, zrAddha, vijJAnI, alolupI, sAttvika aura kssmaashiil| jo dhamAtmAkI sevAmeM svayaM tatpara rahatA hai usameM Alasya nahIM karatA, usa zAnta dAtAko bhAktika kahate haiM arthAt vaha pAtrake gaNoMmeM anurAga rakhatA hai| jisako pahale kiye gaye aura vartamAnameM diye jAnevAle dAnase harSa hai vaha dAtA tauSTika athAt dAnase harSa honA, deyameM Asakti na honA tuSTi guNa hai| sAdhuoMko dAna denese icchita phalakI prApti hotI hai aisI jisakI zraddhA hai vaha dAtA zrAddha arthAta zraddhAguNase yukta hai arthAt pAtradAnake phalameM pratItikA honA zraddhA hai| jo dravya kSetra kAla bhAvakA samyakapase vicAra karake sAdhuoMko dAna detA hai vaha dAtA 1. mahA pu. 201136-37 / 2. 'zraddhA zaktizca bhaktizca vijJAnaM cApalabdhatA / kSamA tyAgazca saptate proktA dAnapaterguNAH' ||-mhaapu. 20182 / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) 247 pAtrApAtrasamAvekSamasatkAramasaMstutam / dAsabhRtyakRtodyogaM dAnaM tAmasamUcire / / uttamaM sAtvikaM dAnaM madhyamaM rAjasaM bhavet / dAnAnAmeva sarveSAM jaghanyaM tAmasaM punaH / / ' so. upA.830,828-829,831] // 47 // atha dAnaphalaM tadvizeSaM ca vyAcaSTe -- ratnatrayocchyo bhokturdAtuH puNyoccayaH phalam / muktyantacitrAbhyudayapradatvaM tadviziSTatA / / 4 / / bhoktuH-AhArAdyupayoktuH / phalaM--prayojanaM prakRtatvAdAnasya / uktaM ca 'AtmanaH zreyase'nyeSAM ratnatrayasamRddhaye / svaparAnugrahAyArtha yatsyAttaddAnamiSyate / / ' [ so. upA. 766 ] jJAnI hai / arthAt dravya Adiko jAnanA jJAna hai| jo dAna dene para bhI mana, vacana, kAyase sAMsArika phalakI yAcanA nahIM karatA vaha dAtA alolupa hai| arthAt sAMsArika phala kI apekSA na karanA alolupatA hai| jo sAdhAraNa sthitikA hote hue bhI aisA dAna detA ha jise dekhakara dhanavAnoMko bhI Azcarya hotA hai vaha dAtA sAttvika hai| arthAt sattva eka aisA manoguNa hai jo dAtAko udAra banAtA hai| durnivAra kaluSatAke kAraNa utpanna honepara bhI jo kisIpara kupita nahIM hotA vaha dAtA kSamAzIla hotA hai| isa taraha dAtAke sAta guNa kahe haiM / puruSArthasiddhathupAyameM sAta guNa isa prakAra kahe haiM-sAMsArika phalakI apekSA na karanA arthAt alolupatA, kSamA, niSkapaTatA, arthAt bAhara meM bhakti karanA aura andarameM kharAba bhAva nahIM rakhanA, anasUyA---arthAt anya dAtAoMse dveSabhAva na honA, aviSAdakheda na honA, muditva arthAt dAnase harSa honA aura nirahaMkAratA ! somadevane dAnake tIna bheda kiye haiM-rAjasa, tAmasa aura sAttvika / jo dAna apanI prasiddhikI bhAvanAse bhI kabhIkabhI hI diyA jAtA hai| aura vaha bhI taba diyA jAtA hai jaba kisIke dvArA diye dAnakA phala dekha liyA jAtA hai vaha dAna rAjasa hai / pAtra aura apAtrako samAna mAnakara yA pAtrako bhI apAtrake samAna mAnakara binA kisI Adara sanmAna aura stutike, naukara cAkaroMke udyogase jo dAna diyA jAtA hai vaha dAna tAmasa hai| jo dAna svayaM pAtrako dekhakara zraddhA pUrvaka diyA jAtA hai vaha dAna sAttvika hai| ina tInoM dAnoM meM sAttvikadAna uttama hai, rAjasadAna madhyama hai aura tAmasadAna nikRSTa hai // 47 // dAnakA phala aura usakI vizeSatA kahate haiM AhAra Adi grahaNa karanevAle pAtrake samyagdarzana Adi gugoM meM vRddhi aura AhAra Adi dAna denevAleke puNyakA saMcaya dAnakA phala hai| aura anta meM mukti tathA usase pahale nAnA prakAra ke indra, cakravartI, baladeva, tIrthaMkara Adi padarUpa abhyudayako denA usa dAnake phalakI vizeSatA hai / / 48 // vizeSArtha-dAnakA phala dAna denevAle aura dAna lenevAle donoMko milatA hai| jo dAna grahaNa karatA hai vaha apane dharma sAdhanameM lagakara apane Atmika gaNoMkI unnati karatA 1. aihikaphalAnapekSA kSAntiniSkapaTatAnasUyatvam / aviSAditvamuditve nirahaGgAritvamiti hi dAta guNAH ||-puru. 169 zlo. / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 dharmAmRta ( sAgAra) muktyantetyAdi / uktaM ca 'kSitigatamiva vaTabIjaM pAtragataM dAnamalpamapi kaale| phalati cchAyAvibhavaM bahuphalamiSTaM zarIrabhRtAm // ' [ ra. zrA. 116 ] tathA 'pAtradAne phalaM mukhyaM mokSasasyaM kRSeriva / palAlamiva bhogastu phalaM syAdAnuSaGgikam // ' [ so0 u0 ] // 48 // atha gRhavyApAraprabhavapAtakApanodasAmayaM munidAnasya darzayati paJcasUnAparaH pApaM gRhasthaH saMcinoti yat / tadapi kSAlayatyeva munidAnavidhAnataH // 49 // spaSTam / uktaM ca 'gRhakarmaNApi nicitaM karma vimASTi khalu gRhavimuktAnAm / atithInAM pratipUjA rudhiramalaM dhAvate vAri // ' [ ra. zrA. 124 ] api ca 'kAntAtmajadraviNamukhyapadArthasArthaprotthAtighoraghanamohamahAsamudre / potAyate gRhiNi sarvaguNAdhikatvAddAnaM paraM paramasAttvikabhAvayuktam // ' [padma. paJca. 225 ] // 49 // atha dAnasya karbAdInAM phalAni dRSTAntamukhena spaSTayatihai aura jo dAna detA hai vaha puNyakarmakA bandha karatA hai| yadi dAna sAttvika hotA hai to vizeSa puNyakA bandha honese dAtA bhogabhUmise svargameM jAkara aura vahA~se cakravartI Adi pada prApta karake mokSa jAtA hai| samantabhadra svAmIne kahA hai-'pRthvImeM boye boTa ke bajakI taraha pAtrako diyA alpa bhI dAna samayapara bahuta phala detA hai|' somadeva sUrine kahA haijisase apanA aura parakA upakAra ho vahI dAna hai| jaise khetIkA mukhya phala dhAnya hai vaise hI pAtradAnakA mukhya phala mokSa hai| aura jaise khetIkA AnuSaMgika phala bhUsA hai vaise hI pAtradAnakA AnuSaMgika phala bhoga hai // 48 // _ Age kahate haiM ki munidAnameM gharake vyApArase utpanna hue pApoMko dUra karanekI zakti hai cakkI, cUlhA, mUsala, buhArI aura pAnIkI ghar3auMcI ye pA~ca sUnA haiN| ina pA~ca sUnAoMmeM tatpara gRhastha jisa pApakA saMcaya karatA hai munidAna denese vaha bhI dhula jAtA hai // 49 // vizeSArtha-ratnakaraNDa zrAvakAcArameM bhI yahI kahA hai ki gharabArase mukta atithiyoMkA samAdara gharake kAmoMse ba~dhe hue pApako usI prakAra dho detA hai jaise pAnI khUnako dho detA hai| svAmI samantabhadane isase Age navadhA bhaktikA bhI phala batalAyA hai ki tapa hI jinakI nidhi hai una tapodhana maharSiyoMko namaskAra karanese ucca gotra, dAna denese bhoga, upAsanAse Adara satkAra, bhaktise sundararUpa aura stavana karanese kIrti prApta hotI hai| AcArya padmanandine kahA hai-gRhastha jIvana ghora mahAmoha samudrarUpa hai| usameM parama sAttvikadAna jahAjake samAna hai // 49 / / Age dAnake kartA Adiko jo phala prApta hotA hai use dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 caturdaza adhyAya (paMcama adhyAya) yatkartA kila vajrajaGghanRpatiryatkArayitrI satI ___zrImatyapyanumovakA mativaravyAghrAdayo yatphalam / AsedurmunidAnatastadadhunA'pyAptopadezAbdaka vyaktaM kasya karoti cetasi camatkAraM na bhavyAtmanaH // 50 // kila-ArSe zrUyate / mtivrH-vjrjngghnRptemntrii| AdizabdAdAnando nAma tasyaiva purohitaH, akampanAbhidhAnaH senApatirdhanamitranAmA ca zreSThI / punarAdizabdAnnakulaH sUkaro vAnarazca gRhyte| mativarazca 6 vyAghrazca mativaravyAghrI tAvAdiryeSAM te tathoktAH iti vigrahAzrayaNAt / Asedu:-prAptAH // 50 // athAtithyanveSaNavidhi zlokadvayenAha kRtvA mAdhyAhnikaM bhoktumudyukto'tithaye dade / svArtha kRtaM bhaktamiti dhyAyannatithimIkSatAm // 51 // dvIpeSvardhatRtIyeSu pAtrebhyo vitaranti ye| te dhanyA iti ca dhyAyedatithyanveSaNodyataH // 52 // svArtha-AtmArtham / Atmano nimantraNAdau satyAtmIyArthamapi / uktaM ca 'kRtamAtmAthaM munaye dadAmi bhaktamiti bhAvitastyAgaH / arativiSAdavimuktaH zithilitalobho bhavayahiMsaiva // ' [ puruSArtha. 174 ] AgamameM aisA sunA jAtA hai ki munidAnake kartA rAjA vajrajaMghane, apane patiko dAna denekI preraNA karanevAlI pativratA zrImatIne, aura dAnakI anumodanA karanevAle mativara mantrI Adi tathA vyAghra Adine munidAnase jo phala prApta kiyA vaha parApara guruoMke upadeza rUpI dapaNameM vyakta huA Aja bhI kisa bhavya jIvake cittameM Azcarya paidA nahIM karatA arthAt sabhIke cittameM karatA hai // 50 // vizeSArtha-mahApurANameM bhagavAn RSabhadevake pUrvabhavake kathanameM yaha prasaMga varNita hai| rAjA vajrajaMgha utpalakheTa nagarakA svAmI thA aura usakI patnI zrImatI puNDarIkiNI nagarIke svAmI vajradanta cakravartI kI putrI thii| rAjA vajrajaMghane apanI patnIkI preraNAse muniyoMko dAna diyA thaa| usa samaya upasthita mativara mantrI, Ananda purohita, akampana senApati aura dhanamitra seTha tathA vanavAsI zUkara, bandara aura nevalene usa dAnakI anumodanA kI thii| rAjA vajrajaMgha to AThaveM bhavameM bhagavAn AdinAtha hue| unakI patnI zrImatIne zreyAMsake rUpameM janma lekara bhagavAna AdinAthako AhAradAna dekara dAnatIrthakA pravartana kiyaa| tathA dAnakI anumodanA karanevAle mativara mantrI, senApati akampana, Ananda purohita tathA dhanamitra seTha, va nakula, siMha, vAnara aura zUkara ina AThoMne bhI bhagavAn RSabhadevake tIthameM mokSalAbha kiyaa| yaha dAnakA adbhuta mAhAtmya AzcaryakArI hai // 50 // aba atithiko khojanekI vidhi batAte haiM atithisaMvibhAgavatI madhyAhnakAla sambandhI snAna, devapUjA Adi karake jaba bhojana karaneke lie taiyAra ho to apane tathA apane janoMke lie banAye gaye bhojanako maiM kisI atithiko dUM, isa prakAra ekAgratApUrvaka vicAratA huA atithikI pratIkSA kare // 51 // jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa aura Adhe puSkaravara dvIpa ina DhAI dvIpoMmeM jo pAtroMko dAna dete haiM, ve dhanya haiM, atithikI pratIkSAmeM tatpara zrAvaka aisA vicAra kare // 52 / / sA.-32 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 dharmAmRta ( sAgAra) api ca 'gRhamAgatAya guNine madhukaravRttyA parAnapIDayate / vitarati yo vA'tithaye sa kathaM na hi lobhavAn bhavati // ' [ puruSArtha. 173 ] ardhatRtIyeSu-jambUdvIpa-dhAtakIkhaNDapuSkaravaradvIpasya cArdhe // 52 // atha bhUmyAdInAM deyatvaM grahaNAdau ca dAnaM naiSThikasya hiMsA-samyaktvopaghAtahetutvaprakAzanena niSedhu6 mAha hisArthatvAnna bhUgeha-loha-go'zvAdi naisstthikH| dadyAnna grahasaMkrAntizraddhAdau ca sudRgnuhi // 53 // hiMsArthatvAt-prANivadhanimittatvAt / bhUmeradeyatvam / yathA 'halavidAryamANAyAM gabhiNyAmiva yoSiti / niyante prANino yasyAM tAM gAM kiM.......ktam // ' [ ] gehasya yathA 'prArambhA yatra jAyante citrAH sNsaarhetvH| tatsadma dadato ghoraM kevalaM kalilaM phalam // ' [ ami. zrA. 9 / 52 ] lohastha yathA 'yadyacchastraM mahAhisraM tattadyena vidhiiyte| tadahiMsramanAH lohaM kathaM dadyAdvicakSaNaH // [ ] goryathA 'dadyAdardhaprasUtAM gAM yo hi puNyAya parvaNi / mriyamANAmiva hahA vaya'te so'pi dhArmikaH / / yasyA apAne tIrthAni mukhenAznAti yA'zucim / tAM manvAnAH pavitrAM gAM dharmAya dadate jaDAH / / pratyahaM duhyamAnAyAM yasyAM vatsaH prapIDyate / khurAdibhirjantughnIM tAM dadyAd gAM zreyase katham // ' [ vizeSArtha-amRtacandrAcAryane kahA hai-'apane lie banAyA gayA bhojana muniko dUMgA isa prakAra tyAgakI bhAvanA rakhakara, arati aura khedase rahita tathA lobha jisakA manda ho gayA hai aisA dAtA ahiMsArUpa hI hotA hai| tathA jo bhauMrekI taraha dAtAoMko pIr3A nahIM pahu~cAtA aise ghara Aye guNavAn atithiko jo dAna detA hai vaha sabase bar3A lobhI hai; kyoMki vaha dAna dekara apanA dravya apane sAtha le jAtA hai // 51-52 // Age hiMsA tathA samyaktvake ghAtakA kAraNa honese naiSThika zrAvakako bhUmi AdikA dAna tathA grahaNa AdimeM dAna denekA niSedha karate haiM naiSThika zrAvaka prANivadhameM nimitta honese bhUmi, makAna, lohA, gAya, ghor3A AdikA dAna na kre| tathA samyagdarzanake ghAtaka sUryagrahaNa, candragrahaNameM, saMkrAnti meM aura mAtApitA Adike zrAddhameM apanA dravya kisIko na de||53|| - vizeSArtha-anya dharmoM meM puNya mAnakara bhUmi, makAna, lohA, gAya, ghor3A, kanyA, svarNa, tila, dahI, anna AdikA dAna diyA jAtA hai| tathA jaba sUryagrahaNa yA candragrahaNa hotA hai yA makara saMkrAnti Adi hotI hai to usameM bhI dAna diyA jAtA hai| mAtA-pitAke Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gauNyA goryathA azvasya yathA 'tiladhenuM ghRtadhenuM kAJcanadhenuM ca rukmadhenuM ca / parikalpya bhakSayantazcANDAlebhyastarAM pApAH // ' [ ami zrA. 9/56 ] caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya ) 'yo'vadhItakIkRtakhalinArtho'nvahaM haThAt / bAhyate ko vizeSo'sya dAturAdAturaMhasAm // ' [ AdizabdagRhItAyAH kanyAyA yathA- 'kAmagarda karIbandhusyeha drumadavAnalaH / kAla: kalitaru.........durgatidvAra kuJcikA / mokSadvArAlA dharmaMdhanAcAravipatkarI / yA kanyA dIyate sApi zreyase ko'yamAgamaH // ' [ hemno yathA tilAnAM yathA 'dattena yena dIpyante krodhalobhasmarAdayaH / na tatsvarNaM caritrIbhyo dadyAccAritranAzanam // ' [ kadannasya yathA 'saMsajantyaGgino yeSu bhUrizastrasakAyikAH / phalaM vizrANane teSAM tilAnAM kalmaSaM param // ' [ ] ] ] 1 'vivarNaM virasaM viddhamasAtmyaM pramRtaM ca yat / munibhyo'nnaM na taddeyaM yacca bhuktaM gadAvaham // ucchiSTaM nIcalokA manyoddiSTaM nigarhitam / na deyaM durjana spRSTaM devayakSAdikalpitam // grAmAntarAtsamAnItaM mantrAnItamupAyanam / na deyamApaNakrItaM viruddhaM cAyathArtukam // dadhisapipayobhakSaprAyaM paryuSitaM matam / gandhavarNarasabhRSTamanyatsarvaM vininditam // ' [ so. upA. 779-782 ] jAnepara prativarSa unake zrAddhapara brAhmaNoMko isa bhAvase dAna diyA jAtA hai ki yaha unako prApta hogA / kintu yaha saba mithyA honese samyaktvake ghAtaka haiN| sUryagrahaNa yA candragrahaNase sUrya yA candramApara koI saMkaTa nahIM AtA aura saMkrAnti to sUryakA eka rAzise dUsarI rAzipara jAnekA nAma hai| isI taraha jo mara gayA, patA nahIM, usane kahA~ janma liyA ho / usakI sadgati maraneke bAda diye gaye dAnase kaise ho sakatI hai| darzanika Adi pratimAdhArI zrAvakoMko isa tarahake dAna nahIM denA cAhie / pAkSikako bhI graha saMkrAnti aura zrAddha meM dAna nahIM denA cAhie aisA karane se usake bhI samyaktvakA ghAta avazya hotA hai | AcArya amitagatine apane zrAvakAcAra meM dAna ke prakaraNa meM ina dAnoMkA niSedha vistArase kiyA hai / likhA hai - halase jotanepara jisa pRthvImeM rahanevAle prANI mara jAte haiM usa bhUmi dAnameM kyA phala ho sakatA hai| lohA jahA~ bhI jAyegA ghAta hI karegA / aise lohe ke dAna meM puNya kaisA ? jisake lie pAtrakI hiMsA kI jAtI hai, jo sadA bhayakA kAraNa hai, 251 3 9 12 15 18 21 24 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 dharmAmRta ( sAgAra) sudRgguhi-samyaktvaghAtake / uktaM ca---- 'saGkrAntau grahaNe vAre vittaM dadAti mUDhamatiH / samyaktvavanaM chitvA mithyAtvavanaM vapatyeSaH / / yo dadate mRtatRptye bahudhA dAnAni nUnamastadhiyaH / pallavayituM taruM te bhasmIbhUtaM niSizcanti / / dAne datte putrairmucyante pApato'tra yadi pitaraH / vihite tadA caritra pareNa mukti paro yAti // gaGgAgate'sthijAle bhavati sukhI yadi mRto'tra cirakAlam / bhasmIkRtastadAmbhaH siktaH pallavayate vRkSaH // ' [ ami. zrA. 9 / 60, 61, 63, 64 ] yadyapi ca naiSThika iti vacanAtpAkSikasyAvyutpannasamyaktvAvasthatayA bhUmyAdidAnaM na pratiSidhyate / tathApi grahaNAdau tasyApi dAnamavidheyameva, samyaktvopaghAtasya tenApyavazyaparihAryatvAt // 53 // atha tavratAticAraparihArArthamAha tyAjyAH sacittanikSepo'tithidAne tdaavRtiH| sakAlAtikramaparavyapadezazca mtsrH||54|| sacittanikSepaH-sacitte sajIve pRthivIjalakumbhopacullIdhAnyAdau nikSepo deyasya vastunaH sthApanam / jisase saMyama usI taraha kamajora hotA hai jaise durbhikSase mAnava / jisase rAga, dveSa, mada, krodha, lobha, moha, kAma utpanna hote haiM aise suvarNakA dAna jisane diyA usane suvarNa nahIM kintu use khAneke lie vyAghra hI de diyaa| tiloMke dAna meM bhI pApa hai kyoMki tiloMmeM bahuta jIva paidA ho jAte haiN| ghara denekA phala bhI kevala pApa hI hai kyoMki ghara saMsArake prArambhoMkA kAraNa hai| isI taraha gAyake dene meM bhI koI puNya nahIM hai| gaukA zarIra saba devoM aura tIrthoMkA nivAsasthAna mAnA jAtA hai aisI gauko koI kaise detA hai aura kaise koI letA hai / jo mUr3hamati saMkrAntimeM yA ravivAra Adike dina dhanakA dAna karatA hai vaha samyaktvarUpI vanako kATakara mithyAtvarUpI vanako botA hai| isI taraha kanyA mokSa ke dvArako banda karaneke lie sA~kalake samAna hai| dharma, dhana AcArapara vipatti lAnevAlI hai| usakA dAna kaise kalyANakArI ho sakatA hai| jo nibuddhi puruSa mRta manuSyakI tRpti ke lie bahuta-sA dAna karate haiM ve avazya hI jale hue vRkSako pallavita karane ke lie pAnIse sIMcate haiM / yadi brAhmaNako bhojana karAne meM pitara tRpta hote haiM to dUsareke ghI pInese tIsarA manuSya bhI puSTa ho sakatA hai / yadi putrake dAna denese pitara pApase mukta hote haiM to kisIke tapa karanese bhI kisI anyakI mukti honI caahie| maraneke bAda mRtakakI haDDiyA~ yadi gaMgAmeM DAlanese mRtakako sukha hotA hai taba to jalA huA vRkSa bhI pAnIse sIMcanese harA-bharA ho jAnA cAhie / isa taraha AcArya amitagatine lokameM pracalita mithyA dAnoMkI bahuta AlocanA kI hai| AcAya somadevane kahA hai-'jo bhojana virUpa ho, calita rasa ho, pheMkA huA ho, prakRti viruddha ho, jala gayA ho, rogaka ka ho, nIca logoMke khAne yogya ho, dUsaroMke lie banAyA ho, dUsare gA~vase lAyA gayA ho, bheMTameM AyA ho, bAjArase kharIdA ho, vaha bhojana muniko nahIM denA cAhie / / 53 / / Age atithisaMvibhAga vratake aticAroMko dUra karane kI preraNA karate haiM atithisaMvibhAgavatI atithisaMvibhAgavatameM sacittanikSepa, sacittaAvRtti, kAlAtikrama, paravyapadeza aura matsarako chodd'e| // 54 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya (paMcama adhyAya) 253 taccAdAnabuddhayA tatra nikssipymaannmticaarH| tucchabuddhiH khalu sacittanikSiptaM kila saMyatA na gRhNanti iti abhiprAyeNa deyaM sacitte nikSipati / tacca saMyateSvagRtsu lAbho'yaM mameti ca manyate iti prthmH| tadAvRti:-tena sacittena patrapuSpAdinA tathAvidhayava buddhayA AvRti AcchAdanaM dvitIyaH / athavA sacittanikSiptaM tatpihitaM ca saMyatasyAjJAnataH pryujymaanmticaarH| kAlAtikramaH-sAdhUnAmucitasya bhikSAsamayasya m / sa ca yatInayogye kAle bhojayato'nagAravelAyA vA prAgeva pazcAdvA bhujAnasya ca tRtIyaH syAt / paravyapadezaH-parasyAnyasya sambandhIdaM guDakhaNDAdIti vizeSeNApadezo vyAjo, yadi vA ayamatra dAtA dIyamAno'pyayamasyeti samarpaNaM cturthH| matsaraH kopH| yathA mAgitaH san kUpyati sadapi vA mAgitaM na dadAti, prayacchato'pyAdarAbhAvo vA anyadAtaguNAsahiSNutvaM vA mtsrH| yathA anena tAvacchrAvakeNa mAgitena dattaM kimahamasmAdapi hIna iti paronnativaimanasyAhadAti / etacca matsarazabdasyAnekArthatvAtsaMgacchate / taduktam- / ___'matsaraH parasampattyakSamAyAM tadvati krudhi / ' [ ] ete pUrve cAjJAnapramAdAdinAticArAH / anyathA tu bhaGgA eveti bhAvanIyam // 54 // vizeSArtha-sajIva pRthvI, jala, cUlhA, patte Adi para muniko diye jAnevAle AhAra AdikA sthApana karanA sacitta nikSepa nAmakA aticAra hai| muni aisI vastuko grahaNa nahIM karate, isalie koI lobhI dAtA isI bhAvase aisA karatA hai aura socatA hai ki munike nahIM grahaNa karanepara lAbha hI hai| isI prakArakI buddhise muniko deya AhAra Adiko sacitta patte vagairahase DhA~kanA sacittaAvRti nAmakA dUsarA atIvAra hai| athavA munikI ajAnakArImeM unheM sacittameM rakhe hue yA sacittase DhaMke hue AhArako denA aticAra hai / paM. AzAdharajIne jo zvetAmbarAcArya hemacandrakA anusaraNa karake yaha likhA hai ki muni nahIM leMge to merA lAbha hogA isa buddhise AhArako sacitta vastumeM rakhanA yA DhA~kanA aticAra hai yaha manako nahIM lgtaa| atithisavibhAgavato aisA tucchabuddhi nahIM ho sktaa| ajJAna aura pramAdase hI aisA aticAra sambhava hai| kisI digambara granthakArane aisA likhA bhI nahIM hai| sAdhuoMke bhikSAke samayako bitAkara atithikI pratIkSA karanA tIsarA kAlAtikrama nAmaka aticAra hai / jo zrAvaka muniyoM ke bhojanake samayameM bhojana na karake muniyoMke bhojanake samayase pahale yA pIche bhojana karatA hai usako yaha aticAra hotA hai| yaha gur3a, khA~Da Adi amukakA hai isa bahAnese denA yA yaha kahakara denA ki isake dAtA yaha haiM, yaha vastu maiM detA hU~ kintu yaha inhoMne dI hai, yaha paravyapadeza nAmakA caturtha aticAra hai| matsara zabdake aneka artha haiM / dUsarekI sampattiko sahana na karanA yA krodha karanA matsara hai| sAdhukI pratIkSA karate hue kopa karanA ki itanI derase khar3A hU~ abhI taka koI nahIM AyA, yaha matsara nAmakA aticAra hai / athavA sAdhuke mila jAnepara bhI AhAradAna na denA yA dete hue bhI AdarapUrvaka na denA bhI matsara nAmaka aticAra hai / anya dAtAoMke guNoMko sahana na karanA bhI matsara hai| jaise isa zrAvakane yaha diyA kyA maiM isase bhI hIna hU~ isa prakAra dUsarese DAha karake dAna denA matsara hai| isa taraha matsara zabdake aneka artha honese ye saba aticAra ghaTita hote haiN| jitane bhI aticAra aba yA pahale kahe haiM ve saba ajJAna aura pramAdavaza honese aticAra hote haiN| jAna-bUjhakara karanepara to aticAra na hokara vratake bhaMga hI haiN| ratnakaraNDa zrAvakAcArameM paravyapadeza aura kAlAtikramake sthAnameM anAdara aura asmaraNa nAmake aticAra haiN| zeSa sabane ye hI pA~ca aticAra kahe haiM / / 55 / / 1. ra. zrA. 121 zlo. / 2. ta. sU. 736, puruSArtha. 194 shlo.| ami. zrA. 7 / 14 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 6 9 254 dharmAmRta ( sAgAra ) atha prakRtArthopasaMhArapurassaramuktazeSaM nirdizan zrAvakasya mahAzrAvakatvamAha - evaM pAlayituM vratAni vidadhacchIlAni saptAmalAnyApUrNaH samitiSvanAratamanodIprAptavAgdIpakaH / vaiyAvRtyaparAyaNa guNavatAM dInAnatIvodhuraM devasikImimAM carati yaH sa syAnmahAzrAvakaH // 55 // AgUrNa:- : - udyataH / vaiyAvRtyaM - saMyatAnAmupakAraH / taduktam -- 'vyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca guNarAgAt / vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // ' [ ra. zrA. 112 ] dInAn - avRttivyAdhizokArtAn / uktaM ca- 'zazAGkAmalasamyaktvo vratAbharaNabhUSitaH / zIlaratna mahAkhAniH pavitraguNasAgaraH // Age ukta vrata pratimAke kathanakA upasaMhAra karate hue zrAvakake mahAzrAvaka honekI ghoSaNA karate haiM isa prakAra pA~coM aNuvratoMkA pAlana karaneke lie niraticAra sAta zIloMko jo pAlatA hai, samitiyoMkA pAlana karanemeM tatpara rahatA hai, jisake manameM parApara guruoMke vacana, rUpI dIpaka sadA prakAzamAna rahatA hai, jo guNavAn puruSoMkI vaiyAvRtya karane meM tatpara tathA AjIvikAkA abhAva, roga-zoka Adise pIr3ita dIna puruSoMko duHkhose chur3AtA hai aura Age kahI jAnevAlI dinacaryAkA pAlana karatA hai vaha mahAzrAvaka hotA hai // 55 // vizeSArtha - jo guruoMse tattva sunatA hai vaha zrAvaka hai yaha zrAvaka zabda kI vyutpatti hai | kintu tattvako sunanekA prayojana kevala kAna pavitra karanA nahIM hai kintu AcAramArga - para calanA hai / maiM samyagdarzanapUrvaka niraticAra pA~ca aNuvratoM kA pAlana karU~gA isa abhiprAya se vaha tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA bhI niraticAra pAlana karatA hai tathA yathAyogya IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAna nikSepaNa aura utsarga ina pA~ca samitiyoMkA bhI pAlana karatA hai / ye samitiyA~ muniyoMke hI lie nahIM haiM, muni banane ke icchuka zrAvakako bhI inakA abhyAsa karanA cAhie / Agama meM kahA hai ki yadi aNuvrata aura mahAvrata samiti ke sAtha hote haiM to saMyama kahalAte haiM aura yadi samiti ke sAtha nahIM hote to unheM kevala virati kahate haiN| mumukSu zrAvakako zrutajJAnI bhI honA caahie| guru mahArAjake kahane se vrata dhAraNa kara liye aura vratakA ThIka-ThIka svarUpa bhI nahIM mAlUma to vaha kaisA vratI hai ? bhagavAnkA vacanarUpI paramAgama svaparakA prakAzaka honese dIpaka ke samAna hai / yaha paramAgamarUpI dIpaka usake antaHkaraNa meM sadA jalatA rahanA caahie| use nitya svAdhyAya karanA cAhie / sAtha hI jo ratnatrayake ArAdhaka haiM unakI vaiyAvRtya karaneke lie taiyAra rahanA cAhie / nirdoSa vRttise kaSTa dUra karaneko vaiyAvRtya kahate haiM / zItaRtu meM muniko garma vastra denA vaiyAvRtya nahIM hai aura na ghar3I yA TrAMjisTara aura moTara denA hI vaiyAvRtya hai / yaha saba to muniko saMyama se yuta karane ke sAdhana haiN| unake svAsthyakI, svAdhyAyakI, AtmasAdhanAkI vyavasthA karanA hI saccA vaiyAvRtya hai / sAdhuoMkI to vaiyAvRtya kare aura dIna-duHkhiyoM kI upekSA kare to use dayAlu kauna kahegA / muniko moTara de aura bhUkheko bhojana bhI na de to kaisA zrAvaka hai / cIMTA cIMTIkI rakSA karanA aura manuSyapara dayA na karanA to ahiMsA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 caturdaza adhyAya ( paMcama adhyAya) RjubhUtamanovRttirguruzuzrUSaNodyataH / jinapravacanAbhijJaH zrAvakaH saptadhottamaH // ' [ ami. 13 / 1-2 ] iti bhadram / ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM caturdazo'dhyAyaH / nahIM hai| do indriya, tIna indriyakI apekSA paMcendriya sarvaprathama rakSaNIya hai kyoMki usameM saMcetanA adhika hai| yaha saba kahanekA abhiprAya yaha hai ki samyagdarzanakI zuddhatA, vratoMse bhUSita honA, nirmala zIlarUpI nidhise sampannatA, saMyamameM niSThA, jinAgamakA jJAna, guruoMkI sevA, dayA Adi sadAcArameM tatparatA, ina sAta guNoMke honese koI puNyazAlI vyakti kAlAdi labdhi vizeSase mahAzrAvaka hotA hai| AcArya amitagatine kahA hai-sAta prakArakA zrAvaka uttama hotA hai-1. jisakA samyaktva candramAke samAna nirmala hai, 2. jo vratoMse bhUSita hai, 3. zIlarUpI ratnoMkI mahAkhAna hai, 4. pavitra guNoMkA sAgara hai, 5. jisakI manovRtti sarala hai, 6. jo gurukI sevAmeM tatpara rahatA hai, tathA 7. jinAgamakA jJAtA hai / / 55 / / isa prakAra paM. AzAdhara racita dharmAmRtake antargata sAgAradharmakI saMskRta TIkA tathA jJAnadIpikAnusAriNI hindI TIkAmeM prArambhase 14vA~ tathA sAgAradharmako apekSA pA~cavA~ adhyAya pUrNa huA / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya (SaSTha adhyAya) idAnImAhorAtrikAcAraM zrAvakasyopadeSTukAmaH pUrva paurvAhikI mitikartavyatAM caturdazabhiH zlokai3 Akaroti brAhma muhUrta utthAya vRttpnycnmskRtiH| ko'haM ko mama dharmaH kiM vrataM ceti parAmRzet // 1 // utthAya-vinidrIbhUya / vRttapaJcanamaskRtiH-antarjalpena bahirjalpena vA'pi paThitapaJcanamaskAraH / ko'haM kSatriyo brAhmaNAdirvA ikSvAkuvaMzodbhavo'nyavaMzodbhavo vA'hamityAdi cintayet / ko mama dharmaH jaino'nyo vA, zrAvakIyo yatyAdisambandhi vA me devAdisAkSika pratipanno vRssH| kiM vrataM mUlaguNarUpamaNuvratAdirUpaM vA 9 mama / cazabdAt ke guravo mameti / kutra grAme nagarAdau vA vasAmi / ko'yaM kAlaH prabhAtAdiriti cetyAdi samuccIyate / svavarNAdismRtau hi tadviruddhaparihArasya sukaratvAt / / 1 / / aba zrAvakakI dinacaryAkA kathana karanekI bhAvanAse sarva prathama caudaha zlokoMke dvArA prAtaHkAlakI kriyAvidhikA kathana karate haiM brAhma muhUrtameM uThakara paMcanamaskAra mantrako par3haneke bAda 'maiM kauna hU~' merA kyA dharma hai, merA kyA vrata hai isa prakArase vicAra kare // 1 // vizeSArtha-rAtrike antima muhUrtako brAhma muhUrta kahate haiN| brAhmI kahate haiM sarasvatIko / vahI usakI devatA mAnI jAnese use brAhma muhUrta kahate haiN| kahI bhI hai ki 'brAhma muhUrta meM uThakara saba kAryoMkA vicAra kre| kyoMki usa samaya hRdayameM sarasvatIkA nivAsa hotA hai| usa samaya uThakara zrAvakako sabase pahale mana hI manameM yA bolakara 'Namo arahaMtANaM' ityAdi paMca namaskAra mantrako par3hanA cAhie / usake bAda yaha vicAranA cAhie ki maiM kauna hU~, merA kyA dharma hai aura mere kauna-sA vrata hai| yadi pratidina prAtaHkAla uThate hI ina bAtoMkA vicAra kara liyA jAya to usase manuSya apane prati jAgrata rahatA hai anyathA saMsArake vyavahAra meM par3akara apaneko apane dharmako aura apane vratAdiko bhUla jAtA hai| dharmakA sambandha AtmAse hai aura vratakA sambandha dharmase hai| AtmAke svarUpake prati jAgRti rahegI to dharmake prati jAgRti rahegI aura dharma ke prati jAgRti rahegI to vratAdike prati bhI sAvadhAnatA rhegii| ataH 'maiM kauna hU~' ke sAtha maiM kahA~se AyA hU~, yahA~ kaba taka rahU~gA aura phira kahA~ jAU~gA ina bAtoMko bhI vicArate rahanA caahie| isase yaha mithyA bhAvanA ki maiM sadA yahIM rahU~gA miTegI aura hama apane Atmika kartavyake prati bhI sAvadhAna raha sakeMge // 1 // 1. brAhma muhUrta uttiSThet parameSThistuti paThan / kiMdharmA kiMkulazcAsmi kiMvato'smIti ca smaran / ' -yogazAstra 31122 2. brAhma muhUrta utthAya sarvakAryANi cintayet / yataH karoti sAnnidhya tasmin hRdi sarasvatI // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 paJcadaza adhyAya ( SaSTha adhyAya) anAvI bambhaman ghore saMsAre dharmamArhatam / zrAvakIyamimaM kRcchrAt kilApaM tadihotsahe // 2 // tataH kRcchrAt 'jagatyanantaka' ityAdinA prAguktAt // 2 // ityaasthaayosthitstlpaacchucirekaayno'rhtH| nirmAyASTatayoiiSTa kRtikarma samAcareta // 3 // AsthAya-pratijJAya / zaciH-zarIracintAM kRtvA vidhivadvihitazaucadantadhAvanAdikriyaH / etaccAnuvAdaparaM lokaprasiddhatvAta malotsargAdyarthasya nopadezaH / paramaprApte zAstrasyArthavattvAdevamuttaratrApyaprApta AmuSmikAdiviSayaM upadezaH phalavAniti cintyam / ekAyana:-ekAgramanAH / iSTi-pUjAM / kRtikarma-yogyakAlAsanetyAdinA prAk prabandhena sUcitaprAyaM vandanAvidhAnam // 3 // samAdhyuparame zAntimanudhyAya yathAbalam / pratyAkhyAnaM gRhItveSTaM prArthya gantaM namet prabhuma // 4 // zAnti-'ye'bhyaciMtA mukuTakuNDalahAraratnarityAdiprabandhena zrUyamANam / pratyAkhyAnaM-bhogopa- 12 bhogAdiniyamavizeSam / iSTaM-vAJchitaM punadarzanasamAdhimaraNAdikam / yathAha 'dRSTastvaM jinarAjacandra vikasadbhUpendranetrotpalaiH, snAtastvannaticandrikAmbhasi bhavadvivaccakorotsave / nItazcAdya nidAghaja:klamabharaH zAnti mayA gamyate, deva tvadgatacetasaiva bhavato bhUyAtpunadarzanam // ' [ jinaca0 26 ] AgamameM kahA hai ki isa anAdi ghora saMsArameM bhaTakate hue mujhe arhanta bhagavAnake dvArA kahA gayA yaha zrAvaka sambandhI dharma bar3e kaSTase prApta huA hai| isalie isa atyanta durlabha dharma meM mujhe pramAda chor3akara pravRtta honA hai / / 2 / / vizeSArtha-AgamameM kahA hai ki isa saMsArakI Adi nahIM hai| jaise bIjase aMkura aura aMkurase bIjakI santAna calatI AtI hai vaise hI yaha saMsAra bhI anAdi kAlase calatA AtA hai| saMsArakA artha hI paribhramaNa hai. yaha paribhramaNa dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpase pA~ca prakArakA hai| isameM jIva anAdikAlase bhaTaka rahA hai / bhaTakate-bhaTakate yaha manuSya janma prApta huA aura usameM bhI bhagavAna vItarAga sarvajJake dvArA pratipAdita saccA dharma prApta huaa| usa dharmako samajhakara maiMne samyagdarzana pUrvaka zrAvakake vrata svIkAra kiye / aba mujhe pramAda chor3akara ina vratoMko pAlanA cAhie aisA vicAra gRhasthako karanA cAhie // 2 // isa prakArase pratijJA karake zayyAse uThe aura vidhivat zauca dAtauna snAna Adi karake ekAgramana hokara ATha dravyoMse deva zAstra gurukI pUjA karake pahale anagAra dharmAmRtameM kahe anusAra yogya kAla Asana Adi pUrvaka vandanA vidhAnarUpa kRtikarmako samyak rItise kare // 3 // avazya karaNIya dharmadhyAnase nivRtta honepara zAntibhaktikA cintana karake zaktike anusAra bhoga-upabhoga sambandhI niyamavizeSa lekara iSTakI prArthanA kre| aura isa prakAra kriyA karake icchita sthAnapara jAneke lie arhanta devako paMcAMga namaskAra kare // 4 // vizeSArtha-pUjanake bAda kRtikarma, kRtikarmake pazcAt 'ye'bhyacitA' ityAdi zAntipATha par3hanA caahie| yaha zAntipATha hI zAntibhakti hai jo avazya karanA caahie| usake bAda usa dinake lie kucha niyama lenA caahie| taba bhagavAna ke sAmane iSTa prArthanA karanA sA.-33 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 dharmAmRta ( sAgAra) tathA 'duHkhakSatiH karmahatiH samAdhimaraNaM gtiH| sugato bodhilAbho'haMdguNasaMpacca santu me // [ tathA zAstrAbhyAso jinapatinutirityAdi // 4 // saamyaamRtsudhautaantraatmraajjjinaakRtiH| daivAdaizvaryadaurgatye dhyAyan gacchejinAlayam // 5 // tataH daivAt-purAkRtazubhAzubhakarmavipAkAt / idamatraidaMparya yadIzvaro mahadhiko rAjA sAmantAdirvA bhavati tadA puNyavipAkaprabhavA sampadiyaM na paurusseyii| tadasyAM kathamAtmajJo madamupeyAditi bhAvayan gacchet / atha daridrastadA pApavipAkajanitamidaM dAridrayaduHkhaM na kenApi chettuM zakyaM tadatra ko buddhimAn viSAdamAsIdatIti bhAvayan gacchediti // 5 // cAhie / iSTa prArthanA se yaha matalaba nahIM hai ki saMsAra sambandhI dhana, putra Adi prAptikI yA kisIke iSTa-aniSTakI prArthanA karanI caahie| kintu 'he bhagavan , punaH Apake darzana hoM, yA merA samAdhipUrvaka maraNa ho'| kahA hai-'he jinarAjarUpI candramA, maiMne tumheM khile hue netrarUpI kamaloMse dekhA, tumhArI namaskArarUpa cA~danIke jala meM snAna kiyA, Aja merA saba thakAna calA gayA, maiMne zAnti prApta kii| he deva ! ApakA punaH darzana ho|' yA mere dukha naSTa hoM, karmokA vinAza ho. samAdhimaraNapUrvaka gati ho, jJAnakI prApti ho, ahaMd guNoMkI sampatti prApta ho| ityAdi prArthanA karake bhagavAnko paMcAMga namaskAra karake hI bAhara jAnA caahie| abhI taka usane yaha saba prAtaHkAlIna dhArmika kRtya gharake mandira meM kiyA hai / pahale gharoMmeM bhI dharmasAdhanake lie caityAlaya hote the| usameM ukta dhArmika kRtya karaneke bAda zrAvaka bar3e mandirameM jAtA thaa| usIkA Age kathana karate haiM // 4 // __ samatA pariNAmarUpI amRtase acchI taraha dhoye gaye arthAt vizuddhiko prApta hue antarAtmAmeM arthAt sva aura parake bhedajJAnake prati unmukha hue antaHkaraNameM paramAtmAkI mUrtiko suzobhita karate hue zrAvaka jinAlayameM jaave| tathA amIrI-garIbI bhAgyakA khela hai yaha vicAratA huA jAve / / 5 / / vizeSArtha-samyagdRSTi hI zrAvaka hotA hai / aura samyagdRSTi samatA pariNAmavAlA aura bhedavijJAnI hotA hai| jIvana-maraNa, iSTa-aniSTa, sukha-duHkhameM jisakA samAna bhAva hotA hai vaha samatA pariNAmavAlA hotA hai| aisA pariNAma vastusvarUpakA vicAra kiye binA nahIM hotA aura vastusvarUpa vicAranese hI sva aura parakA bhedajJAna hotA hai| yaha bhedajJAna hI samyaktvakA mUla hai| ataH mandirakI ora jAnevAle zrAvakakA antarAtmA arthAt sva aura parake bhedajJAnakI ora jhukA huA antaHkaraNa samatA bhAvarUpI amRtase, amRta jalako bhI kahate haiM, acchI taraha dhoyA jAnese vizuddha ho gayA hai| usa vizuddha hue antaHkaraNameM jinamUrti zobhAyamAna hai jisakA vaha pratyakSa darzana karane jA rahA hai| aise vizuddha antaHkaraNa vAloMko yathArtha meM jinamUrtike darzana hote haiN| jina-darzanArthI amIra bhI hote haiM aura garIba bhI hote haiN| yadi dhanasampanna vyakti ho to use vicAranA cAhie yaha sampatti puNyakarmake udayase prApta huI hai, isameM puruSArthakI mahattA nahIM hai / taba koI AtmajJAnI sampattikA mada kaise kara sakatA hai| yadi daridra ho to use vicAranA cAhie ki Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya ( SaSTha adhyAya ) athAnuvAdamukhena caityAlayavrajanavidhimAhayathAvibhavamAdAya jinAdyarcanasAdhanam / vrajan kautkuTiko dezasaMyataH saMyatAyate // 6 // kautkuTikaH - puro yugamAtra prekSI // 6 // dRSTvA jagadbodhakaraM bhAskaraM jyotirArhatam / smaratastadgRhazirodhvajAlokotsavo'ghahRt // 7 // jyotiH -- jJAnamayaM vAGmayaM vA / aghahRt - pApaharo bhavatItyarthaH // 7 // vAdyAdizabda- mAlyAdigandha-dvArAdirUpakaiH / citrairArohadutsAhastaM vizennisahI girA // 8 // vAdyAdi-Adizabdena dhUpacUrNAdi / dvArAdi-Adizabdena toraNastambhazikharAdi // 8 // kSAlitAGghristathaivAntaH pravizyAnandanirbharaH / triH pradakSiNayennatvA jinaM puNyAH stutIH paThan // 9 // tathaiva -- niHsahigiraiva / pradakSiNayet - pradakSiNIkuryAt / karaNenAzubhakarmanirjaraNI: puNyAzravaNIzca / yathA svayamevAvocat - 'dRSTaM zrImadidaM jinendrasadanaM syAdvAdavidyA rasasvAdAhlAdasudhAmbudhiplavakiladbhavyaughaklRptotsavam / atrAsAdya sapadyadhidhurAM cittaprasati parAM bhaktuM pazavo'pi sadRzamalaM muktizriyaH saMphalIm // ' 259 yaha dAridrayakA duHkha pApakarmakA phala hai / ise kauna TAla sakatA hai / ataH buddhimAnko isameM kheda khinna nahIM honA cAhie ||5|| puNyAH - jJAnasaMvegAdiguNapravyaktI Age jinamandirako jAnekI vidhi batAte haiM apanI sampattike anusAra deva, zAstra, guruke pUjanakI sAmagrI lekara munike samAna cAra hAtha jamIna Age dekhakara calanevAlA zrAvaka munike samAna AcaraNa karatA hai || 6 || _jagatke sote hue prANiyoMkI nidrAko dUra karake jagatko bodha denevAle sUryako dekhakara bahirAtmA prANiyoMkI mohanidrAko dUra karanevAle arhantake jJAnamaya yA vacanamaya tejakA smaraNa karate hue jAnevAle zrAvakako jinamandirake zikharapara lagI huI dhvajAko dekhakara jo Ananda hotA hai vaha pApako haranevAlA hai ||7|| nAnA prakArake aura Azcaryako karanevAle prabhAtakAlameM bajane vAle bAjoMke, svAdhyAya, stuti tathA maMgala gItoMke zabdoMse, campeke phUloM AdikI mAlAoM tathA sugandhita dhUpakI gandhase aura dvAra, toraNa, stambha tathA zikharapara bane cetana-acetana pratirUpoMke dekhane se jisakA dharmAcaraNakA utsAha bar3ha gayA hai aisA vaha zrAvaka 'nisahI' zabdakA uccAraNa karate hue jinamandira meM praveza kare ||8|| paira dhokara 'nisahI-nisahI' kahate hue hI jinAlaya ke bhItara praveza kare / aura Anandase gadgad hote hue jina bhagavAnko tIna bAra namaskAra kare / tathA jJAna aura vairAgya Adiko prakaTa karanevAlI honese azubha karmoMkI nirjarA aura puNyakarmakA Asrava karanevAlI stutiyA~ par3hate hue tIna pradakSiNA kare ||9|| 6 9 12 15 18 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 dharmAmRta ( sAgAra) 'utpAdavyayanityatAtmapaditi nvakSi kSi vA (?) dabhyAsapratibandhakakSayamukhapragrAhitAnugrahAt / / yaH sAMsiddhikabodhamApyaparasaM pazyan samagraM samaM hastasthAmalakopamaM pradizati syAdvAdamavyAtsa mAm // ' [ ] ityAdi / yathA vA pAMca (?) prAvocan 'tattveSu praNayaH paro'sya manasaH zraddhAnamuktaM jinaiH, tattu dvitridazaprabhedaviSayaM vyakta ctubhirgunnaiH| aSTAGgaM bhuvanatrayAcitamidaM mUDharapoDhaM tribhizcitte deva dadhAmi saMsRtilatollAsAvasAnotsavam / / ' 'te kurvantu tapAMsi durdharadhiyo jJAnAni saMcinvatAM, vittaM vA vitarantu deva tadapi prAyo na janmacchidaH / eSA yeSu na vidyate tava vacaHzraddhAvadhAnodhurA, duSkarmAGa kurakuJjavajradahanadyotAvadAtA ruciH||' [ so. upA. 494-495 zlo. ] api ca 'yadetadvo vaktrAmburuha kuharAtsUktamapatatvimuktAnAM bIjaprakara iva kAle kvacidapi / ...............jJAnAmRtasarasamUlAGkurabhRtaH kramAjjAyante'mI phalabharabhRto muktataravaH // ' [ na tu yathA'pare prAhu: 'eka dhyAnanimIlanAtmukulitaM cakSudvitIyaM punaH, pArvatyA vipule nitambaphalake zRGgArabhArAlasam / anyadravikRSTacApamadanakrodhAnaloddIpitaM, zambhobhinnarasaM samAdhisamaye netratrayaM pAtu vaH // ' [ __ vizeSArtha-bhagavAnke jJAna, vairAgya Adi guNoMko vyakta karate hue azubha karmakI nirjarA aura puNyakarmakA Asrava karanevAlI stuti par3hanA caahie| -'maiMne Aja yaha jinAlaya dekhA jo syAdvAda vidyArUpI rasake svAdase AnandAmRtake samudra meM DubakI lagAnevAle bhavyoMko Anandita karatA hai| yahA~ Akara citta parama prasanna hotA hai| pazu bhI samyagdarzana prApta karake bhaktike pAtra banate haiN|' somadevAcAryane kahA hai-'jinendradevane tattvoMmeM manakI atyanta ruciko samyaktva kahA hai| isa samyagdarzanake do, tIna aura dasa bheda haiN| prazama, saMvega, anukampA, Astikya guNake dvArA samyaktvakI pahacAna hotI hai| usake ATha guNa haiM, vaha tIna mUr3hatAoMse rahita hotA hai| he deva! saMsArarUpI latAkA anta karanevAle aura triloka-pUjya usa samyagdarzanako maiM hRdayameM dhAraNa karatA huuN|' he deva ! jinakI Apake vacanoMmeM ekaniSTha zraddhApUrNa ruci nahIM hai, jo ruci duSkarmarUpI aMkuroMke samUhako bhasma karaneke lie vajrAgnike prakAzakI taraha nirmala hai, ve durbuddhi kitanI hI tapasyA kareM, kitanA hI jJAnArjana kareM aura kitanA hI dAna de phira bhI janmaparamparAkA chedana nahIM kara sakate; ityAdi / aisI stuti nahIM karanI cAhie jaisI anya matoMmeM kI jAtI hai| jaise zivakI stutimeM kahA hai-'zivakI eka A~kha to dhyAnase banda hai aura dUsarI pArvatIke sthUla nitamboMpara Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA paJcadaza adhyAya ( SaSTha adhyAya ) ' sa vaH pAyAtkalA cAndrI yasya mUrdhni virAjate / gaurI nakhAgradhAreva bhagnarUDhA kacagrahe // ' [ ityAdi // 9 // ] seyamAsthAyikA so'yaM jinaste'mI sabhAsadaH / cintayanniti tatroccairanumodeta dhArmikAn // 10 // AsthAyikA - samavasaraNam / anumodeta - sAdhu ime'nutiSThantIti manasA'bhinandet / dhArmikAn - dharmaH carataH // 10 // 261 hai, tIsarI A~kha dUra meM sthita apanA dhanuSa tAne kAmadevako bhasma karaneke lie krodharUpI Agase uddIpita hai / isa prakAra samAdhike samaya meM bhinna rasavAle tInoM netra hamArI rakSA kareM / ' tathA - 'jisake mastakapara candramAkI kalA pArvatIke bAloMke agrabhAgakI dhArAke samAna zobhita hotI hai jo bAla khIMcate samaya gar3ha gayI thI, ve zambhu hamArI rakSA kareM / ' ityAdi // 9 // atheryApathasaMzuddhi kRtvA'bhyarcya jinezvaram / zrutaM sUri ca tasyAgre pratyAkhyAnaM prakAzayet // 11 // IryApathaM - IrSyA IraNaM gamanaM, panthA mArgo yasya tadIryApathaM virAdhanaM, tasya saMzuddhiH samyak / zodhanaM pratikramaNamityarthaH / abhyarcya - ' jAva arahaMtANaM bhayavaMtANaM NamokkAraM karemIti vacanAt pratikramaNAnantaraM 12 'namo'haM drayaH' ityanena - yaha jinamandira hI vaha Agama prasiddha samavasaraNa bhUmi hai / yaha pratimA meM sthApita jina hI AgamameM prasiddha aSTa mahAprAtihArya Adi vibhUtise bhUSita arhantadeva haiN| ye ArAdhanA karanevAle bhavya hI Agama prasiddha sabhya haiM jo samavasaraNakI bAraha sabhAoM meM baiThate haiM, aisA vicAra karate hue jinamandira meM dharma kA pAlana karanevAle gRhasthoM aura muniyoMkI bArambAra anumodanA kare ki ye saba uttama kArya karate haiM // 10 // vizeSArtha - jinamandira yathArtha meM samavasaraNake hI pratirUpa haiM / jaise samavasaraNa meM sAkSAt arhantadeva virAjamAna rahate haiM vaise hI jinamandira meM bhI usI mudrAmeM jinamUrti virAjamAna rahatI hai| samavasaraNameM bhagavAn ke bAhyarUpake hI darzana hote haiM / jinamandirameM bhI jinamUrtike dvArA usI rUpake darzana hote haiM / antara itanA hI hai ki samavasaraNameM bhagavAnke mukhase nikalI divya dhvaniko sunanekA saubhAgya prApta hotA hai / jinamandira meM vaha saubhAgya prApta nahIM hai / isIse jinamUrtike sAtha jinavANI bhI sthApita rahatI hai / yadi jinamUrti ke darzana karaneke pazcAt jinavANIkA svAdhyAya bhI kiyA jAye to sAkSAt samavasaraNakA lAbha prApta ho sakatA hai / mandira meM upasthita zrAvaka hI samavasaraNa meM upasthita samudAya hai / aisA vicAra karate hue zrAvakako dhArmika puruSoMkI hRdayase anumodanA karanI cAhie ||10|| praNAmapUrvaka puNya stutike pATha aura pradakSiNA karaneke pazcAt IryApatha zuddhi karake aura deva zAstra gurukI pUjA karake pahale ghara meM liye hue vratAdiko guruke sAmane prakaTa kara de // 11 // 3 dii Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 dharmAmRta ( sAgAra ) 'jayanti nijitAzeSasarvathaikAntanItayaH / / satyavAkyAdhipAH zazvavidyAnandA jinezvarAH // ' [ ityAdinA vA vAcanikanamaskAreNa jalAdipUjASTakena vA abhimukhaM pUjayitvA / eSaH kramaH zrutasUryorapi yathAsvaM kalpyaH / sa eSa jaghanyena vandanAvidhiH / prakarSavRtyAsya prathamameva gRhe'nuSThAnopadezAt ||1sh| tatazcAvarjayetsarvAnyathAhaM jinabhAktikAn / vyAkhyAtaH paThatazcAhaMdavacaH protsAhayenmahaH // 12 // yathArha-yathAyogyapratipattyA / tatra munIn 'namo'stu' iti / AyikA bande iti / zrAvakAn 'icchAmi' ityAdi pratipattyA / uktaM ca 'ahaMdrape namo'stu syAdviratau vinykriyaa| anyonyaM kSullake cAhamicchAkAravacaH sadA // [ so. upA. 816 ] // 12 // svAdhyAyaM vidhivatkuryAduddharecca vipaddhatAn / pakvajJAnadayasyaiva guNAH sarve'pi siddhidAH // 13 // pakvaM-pariNatam // 13 // vizeSArtha-IryAkA artha hai gamana aura paMthAkA artha hai maarg| gamana jisakA mArga hai use IryApatha kahate haiN| sAvadhAnIpUrvaka calate hue bhI jo saMyamakI virAdhanA hotI hai usakI samyak zuddhiko IryApatha saMzuddhi kahate haiM yaha pratikramaNake dvArA hotI hai| pratikramaNa pAThameM AtA hai-'jAva arahaMtANaM bhayavaMtANaM NamokkAraM karomi' ityAdi / ataH pratikramaNa bAda vAcanika namaskArake dvArA yA jalAdi aSTa davya dvArA devazAstragarukI pajA karanI caahie| yaha to laghu vandanAvidhi hai| bar3I vandanAvidhi to vaha ghara para hI kara letA hai // 11 // - pratyAkhyAna prakaTa karaneke sAtha samasta kriyAvidhiko samApta karaneke bAda antidevake saba ArAdhakoMkI yathAyogya vinaya kare / aura jo paramAgama rUpa, nyAyazAstra rUpa aura vyAkaraNazAstrarUpa jinAgamakA vyAkhyAna karanevAle, chAtroMko par3hAnevAle upAdhyAya haiM aura par3hanevAle vidyArthI haiM, bAra-bAra unako utsAhita kare // 12 // vizeSArtha-yathAyogya vinaya karanese abhiprAya yaha hai ki muniyoMko 'namo'stu' kahakara unakA abhivAdana kre| AryikAoMko 'vande' kahe aura zrAvakoMko 'icchAmi' ityAdi kahakara vinaya kre| kahA hai-muniyoMke lie 'namo'stu' viratiyoMke lie vinaya kriyA arthAt vande aura kSullakako bhI vande kahe tathA parasparameM icchAkAra kahanA cAhie // 12 // zAstrokta vidhAnake anusAra vyaMjana zuddhi Adi pUrvaka svAdhyAya kare aura zArIrika aura mAnasika kaSToMse pIr3ita dIna puruSoMko kaSToMse chudd'aave| kyoMki jisakA jJAna aura dayA guNa paka gayA hai arthAt jisane donoM guNoMko pUrI tarahase AtmasAt kara liyA hai usIke saba guNa icchita arthako denevAle athavA mukti denevAle hote haiM // 13 // vizeSArtha-zAstra adhyayanako svAdhyAya kahate haiN| vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadezake bhedase usake pA~ca prakAra haiN| inakA kathana anagAra dharmAmRtameM A cukA hai| isI taraha samyagjJAnake bhI vyaMjanazuddhi Adi ATha aMga haiM / unakA varNana bhI ukta prakaraNameM A cukA hai / zrAvakako jJAnI honeke sAtha dayAlu bhI honA cAhie / isalie jo bhI dIna-hIna kaSTapIr3ita prANI hoM yathAzakti unakA kaSTa dUra karanekA prayatna karanA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya (SaSTha adhyAya ) 263 madhye jinagRhaM hAsaM vilAsaM duHkathAM kalim / nidrAM niSThayUtamAhAraM caturvidhamapi tyajet // 14 // evaM dharmavidhimupadizyedAnImarthacintAmanUdya tadvidhimAha tato yathocitasthAnaM gatvA'rthe'dhikRtAn sudhiiH| adhitiSThadvayavasyedvA svayaM dharmAvirodhataH // 15 // artha'dhikRtAna-arthasyArjane rakSaNe vardhane ca niyuktAna / dhrmaavirodht:-jindhrmaabaadhyaa| dharmAvirodhazca rAjJAM daridrezvarayormAnyAmAnyayoruttamanIcayormAdhyasthyena nyAyadarzanAta, niyoginAM ca rAjArthaprajArthasAdhanena, vaNijAM ca kuTatulAmAnAdirarihAreNa vanajIvikAdiparihAreNa ca boddhavyaH // 15 // atha pauruSasya naiSphalyasAphalyAdI viSAdaharSaparihArArthamAha niSphale'lpaphale'narthaphale jAte'pi pauruSe / na viSIdennAnyathA vA hRSellIlA hi sA vidheH||16|| anyathA-bahuphale saphale arthAnubandhiphale'pi jAte pauruSa ityarthaH / sA pauruSasya niSphalatvAdijanana- 12 lakSaNA // 16 // cAhie / tattvoMke bodhakA nAma jJAna hai aura samasta prANiyoMke duHkhoMko dUra karanekI abhilASAkA nAma dayA hai / kisIko kaSTa meM dekhakara korI sahAnubhUti dikhAnekA nAma dayA nahIM hai / usa kaSTa ko dUra karanekA prayatna karanA dayA hai // 13 // isa prakAra karane yogya AcaraNakA upadeza dekara na karane yogya AcaraNakA upadeza karate haiM jinAlayameM hAsya, zrRMgAra yukta ceSTA rUpa vilAsa, khoTI kathA, kalaha, nidrA, thUkanA aura cAroM prakArakA AhAra, ye sAta kArya nahIM karanA cAhie // 14|| isa prakAra prAtaHkAlIna dhArmika kRtyoMkA upadeza dekara usake bAda karane yogya dhana kamAne AdikI vidhiko kahate haiM prAtaHkAlIna dhArmika karma samApta karaneke bAda isa loka aura paraloka sambandhI hita ahitake vicArameM catura zrAvaka dhanake upArjana karaneke yogya apanI dUkAna Adi sthAnapara jAkara dhanake kamAne, bar3hAne aura rakSaNameM niyukta apane karmacAriyoMkI dekha-bhAla kare / yadi itanA bar3A kArabhAra nahIM hai to svIkAra kiye gaye jinadharmakA ghAta na karate hue svayaM vyavasAya kare // 15 // vizeSArtha-yahA~ jo dharmakA ghAta na karate hue vyavasAya karaneke lie kahA hai usakA abhiprAya yaha hai ki rAjAoMko garIba, amIra, uttama, nIca, sammAnya aura amAnya vyaktiyoMkA vicAra na karate hue mAdhyastha bhAvase nyAya karanA caahie| unake karmacAriyoMko rAjA aura prajA donoMkA hita sAdhate hue apanA kAma karanA caahie| vyApAriyoMko kamatI tolanA, bar3hatI lenA, kama nApanA Adi nahIM karanA cAhie, tathA jaMgala Adi sambandhI krUra karmose AjIvikA nahIM karanI cAhie // 15 // vyApArameM honevAle hAni lAbhase harSa viSAda na karanekA upadeza karate haiM yadi puruSArtha niSphala ho jAye arthAt vyApArameM kucha bhI lAbha na ho, yA thor3A lAbha ho, yA anarthaphala ho arthAt vyApAra meM lagAyI pU~jI hI DUba jAye to khedakhinna nahIM honA caahie| isase viparIta honepara arthAt yadi puruSArtha saphala ho jAye, yA pracura lAbha ho Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 dharmAmRta ( sAgAra ) atha prANayAtrAvidhyarthaM navazloko mAha kadA mAdhukarI vRttiH sA me syAditi bhAvayan / yathAlAbhena santuSTa uttiSTheta tanusthitau // 17 // mAdhukarI-bhramarasambandhinIva puSpANAmiva dAtRNAmanupapIDanenAtmapIDana[prINana]hetutvAt / vRttiHbhikSA / sA-sUtroktA / syAt-bhaviSyati / uttiSThet-udyamaM kuryAt // 17 // niirgorsdhaanyaidhHshaakpusspaambraadibhiH| krItaiH zuddhavirodhena vRttiH kalpyA'ghalAghavAt // 18 // dhAnyAni-taNDulAdIni / edhAMsi-indhanAni / ambarAdi-Adizabdena khaTvA-paTTaka9 tRNAdi // 18 // samiNo'pi dAkSiNyAdvivAhAdau gRhe'pyadan / nizi siddhaM tyajeddInairvyavahAraM ca nAvahet // 19 // sadharmaNo'pi na paraM putrAdeH / dAkSiNyAt-uparodhavazAt api / vivAhAdAvapi na paramiSTabhojyAdau / nishi-raatrau| tadA hyannapAke saghAtapAto parihatuM na zakyate / hInaiH-sattvadharmadhanAdinA tyaktaralpairvA saha / vyavahAraM dAnapratigrahaNAdilakSaNam // 19 // to harSa bhI na kare / kyoMki puruSArthakI saphalatA yA asaphalatA pUrva upArjita pApa puNyakA khela hai // 16 // arthopArjanake bAda bhojana AdikI vidhi nau zlokoMse kahate haiM merI vaha mAdhukarI bhikSA kaba hogI aisA cittameM vicAra karate hue jo kucha lAbha huA utanese hI santuSTa hokara vaha zrAvaka zarIrakI sthitike lie arthAt bhojanAdike lie udyama kare // 17 // vizeSArtha-dhanopArjanakI cintAse virata honeke bAda mahAzrAvakako bhojanAdikA prabandha karanA caahie| muniyoMkI bhikSAvRttiko mAdhukarI vRtti kahate haiN| madhukara bhauMreko kahate haiN| jaise bhauMrA phUloMko pIr3A pahu~cAye vinA unase madhu grahaNa karatA hai| usI taraha sAdhu bhI dAtAoMko kaSTa na pahu~cA kara bhikSA grahaNa karatA hai / mahAzrAvaka yahI bhAvanA karatA hai ki maiM bhI muniyoMkI taraha bhojana grahaNa karU~ // 17 // apane dvArA svIkRta samyaktva aura vratoMko hAni na pahu~cAkara kharIde gaye jala, dUdha Adi, dhAnya, IMdhana, zAka, phUla vastrAdike dvArA kamase-kama pApa ho, isa tarahase apane zarIrakA bharaNa-poSaNa kare // 18 // vizeSArtha-Ajake zrAvakoMko yaha kathana kucha aTapaTA laga sakatA hai / kintu jo sAdhAraNa sthitike zrAvaka hote haiM, jinheM pratidina kamAkara apanA bharaNa-poSaNa karanA par3atA hai| unakI dRSTise isa kathanako dekhanA caahie| tathA isase yaha bhI prakaTa hotA hai ki mahAzrAvakako bahu ArambhI aura bahusaMcayI nahIM honA caahie| pratidinake lie Avazyaka vastuoMko pratidina kharIdakara kAma calAnA cAhie / granthakAra mAravAr3ake the aura mAravAr3ameM pAnI durlabha hai| isalie kharIdI vastuoMmeM unhoMne jalako bhI liyA hai // 18 // Agrahavaza sAdharmIke bhI gharameM, vaha bhI vivAha Adi meM bhojana karanA par3e to rAtrimeM banAyA gayA bhojana na kre| tathA jo dharma hIna haiM yA AcAra-vicArameM hIna haiM aise gRhasthoMke sAtha dena lena khAna-pAnakA vyavahAra na kare // 19 / / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya ( SaSTha adhyAya ) udyAna bhojanaM jantuyodhanaM kusumoccayam / jalakrIDAndolanAdi tyajedanyacca tAdRzam // 20 // yathAdoSaM kRtasnAno madhyAhne dhautavastrayuk / devAdhideva seveta nirdvandvaH kalmaSacchide // 21 // jantuyodhanaM - padAti- kukkuTa - meSAdInAM parasparasaMprahAram / AndolanAdi - Adizabdena caitrasita - pratipadAdiSu bhasmavyatikAri parihAsAdi / tAdRzaM - dravyabhAvahisAbahulaM kaumudI mahotsava kurdana nATakAva lokanaM rAjasaMbha (rAsa-) krIDAdikaM / / 20 - 21 / / spaSTam / Azrutya snapanaM vizodhya tadilAM poThyAM catuSkumbhayukkoNA sazazriyAM jinapata nyasyAntamApyeSTa dik / nIrAjyAmbura sAjya dugdhadadhibhiH siktvA kRtodvartanaM siktaM kumbhajalaizca gandhasalilaH saMpUjya nutvA smaret // 22 // 265 vizeSArtha - vratI zrAvakako sAmUhika bhojoMmeM bhojana karane nahIM jAnA cAhie; kyoMki vahA~ zuddha bhojanakI vyavasthA sambhava nahIM hotI / zuddha bhojanake nAmapara jo bhojana vahA~ hotA hai vaha bhI vAstava meM zuddha nahIM hotA / kintu ApasadArIke Agrahavaza sAdharmIke bhI ghara jAnA par3e aura vaha bhI vivAha Adike samaya jise TAlanA zakya nahIM hotA to rAtrikA banA pakvAnna nahIM khAnA cAhie; kyoMki rAtrike bane bhojana meM trasajIvoMkA ghAta avazya hotA hai aura ve jantu usI bhojanameM girakara marate haiM / tathA jina logoMkA AcAravicAra ThIka na ho unase vyavahAra hI nahIM rakhanA caahie| na Apa unheM bulAyeMge, na Apako unake yahA~ jAnA par3egA ||19|| yaha mahAzrAvaka udyAnameM bhojana, murge-mer3he Adi jantuoMkA lar3AnA, puSpoM kA saMcaya, jalakrIr3A, jhUlA jhUlana Adi tathA anya bhI jo isa prakArake kArya haiM unheM na kare, unakA tyAga kara de ||20|| vizeSArtha - manovinodake lie saba karma lokameM kiye jAte haiN| ina sabhI kAryoM meM niSprayojana rAgAdirUpa bhAvahiMsA tathA jIvaghAta hotA hai / granthakArane TIkAmeM likhA hai ki caitra kRSNa pratipadA ke dina jo dhUlaiNDI khelI jAtI hai, tathA kaumudI mahotsava, kUdanA, nATaka dekhanA, yuddha dekhanA, rAsakrIDA Adi ye saba bhI nahIM karanA caahie| ye saba usa samaya ke manoraMjana ke sAdhana the / AjakA nayA manoraMjana sinemA hai isase bacanA cAhie ||20|| madhyAhnakAlameM jaba sAdhuoM kI bhrAmarI velAkA samaya nikaTa hotA hai, azuddhi ke anusAra yathAyogya zarIra prakSAlana karake aura dhule hue vastra pahanakara navIna aura purAne pApoMko naSTa karane ke lie samasta prakArakI ulajhanoM se mukta hokara devAdhideva arhantadevakI pUjA kare // 21 // Age jina bhagavAn ke abhiSeka Adi upAsanAkI vidhi kahate haiM abhiSekakI pratijJA karake abhiSekako bhUmikA zodhana kare / usapara siMhAsana sthApita kare / siMhAsanake cAroM konoM meM jalase bhare cAra kalaza sthApita kare tathA candanase 'zrI' aura at' akSara likhe / usapara kuza kSepaNa kre| phira usake Upara jinendra bhagavAnko sthApita kare / phira iSTa dizAmeM khar3e hokara AratI kre| phira jala, rasa, ghI, dUdha aura dahIse abhiSeka karake nandyAvarta AdikA avatAraNa karake pahale sugandhita jalase antameM cAroM konoM meM sA.-34 6 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dharmAmRta ( sAgAra ) Azrutya-kartavyatayA pratijJAya / prastAvanArthamidam / SaDvidhaM hi devasevanamAhuH / yathAha 'prastAvanA purAkarma sthApanA sannidhApanam / pUjA pUjAphalaM ceti SaDvidhaM devasevanam // ' [ so. upA. 529 ] vizodhya-ratnAmbukuzAgninAgasaMtarpaNavidhinA zodhayitvA / catuHkumbhayukkoNAyAM-catvAraH kumbhayujaH pUrNakalazopetAH koNA yasyAH / sakuzadhiyAM--darbhezcandananirmitazrIkArAkSareNa ca sahitAyAm / 6 zriyAmityupalakSaNam / tena hrIMkAro'pi lekhyaH / anye tu akSatanirmitaM zrIkAra mevAhuH / taduktam 'nistssnivrnnnirmljlaardrshaaleytnnddlaalikhite| zrIkAmaH zrInAthaM zrIvaNe sthApayAmyuccaiH / / ' [ purAkarmedam / nyasya-sthopanIyam / antamApya-Atmasannidhi prApayya / sannidhApanamidam / iSTA-yajJAMzaM prApitA jinayajJamabhivardhayanto vAnumoditA dizastatsthadikpAlA yatra nIrAjanakarmaNi / yena vA zrAvakeNa / nIrAjya pUjApurassaraM mRtsnA-gomaya-bhUtipiNDadUrvAdarbhapuSpAkSatasucandanodakarnIrAjanaM prApayya / rsaa:-ikssu-draakssaamraadiphlniryaasaaH| kRtodvartanaM-elAdicUrNakalkakaSAyairudvartya kRtanandyAvartAdyavataraNam / kumbhetyAdi / kumbhAzca pUrvasthApitakalazajalAni paJcasugandhazuddhasalilAni taiH| saMpUjya-jalAdibhiraSTAbhiH samyagarcayitvA / nutvA-nityavandanAvidhinA vanditvA / smaret-yathAzakti japeddhayAyecca // 22 // sthApita kalazoMke jalase abhiSeka kare / phira pUjA karake nitya vandanAdi vidhise namaskAra kare / phira yathAzakti japa aura dhyAna kare // 22 // vizeSArtha-jinapUjA vidhike chaha prakAra somadeva sUrine upAsakAdhyayanameM kahe haiMprastAvanA, purAkarma, sthApanA, sannidhApana, pUjA aura pUjAphala / inakA kathana karate hue unhoMne kahA hai ki jo pratimAmeM jinabhagavAnakI sthApanA karake pUjana karate haiM unake lie abhiSeka, pUjana, stavana, japa, dhyAna aura zrutadevatAkA ArAdhana ina chaha vidhiyoMko batAte haiN| abhiSekakI pratijJA lekara svayaM uttara dizAkI ora mu~ha karake khar3A ho, aura jinabimbakA mukha pUraba dizAkI ora karake unakI sthApanA kare tathA pUjanake samaya apane mana-vacana-kAyako sthira rakhe / devapUjanake chaha prakAra haiM-prastAvanA aadi| pahale prastAvanAko kahate haiM-he jinendra ! ApakA parama audArika zarIra malase rahita hai, Apa kAma AdikA bhI sevana nahIM krte| ataH jalasnAnase Apako koI prayojana nahIM hai| phira bhI maiM apane puNya saMcayake lie ApakA abhiSeka Arambha karatA huuN| yaha prastAvanA hai| Age purAkamako kaha ratnasahita jalase tathA kuza aura agnise zuddha kI gayI bhUmimeM dUdhase nAgendroMko tRpta karake pUrvAdi daza dizAoMko dUrvA, akSata, puSpa aura kuzase yukta kare / vedIke cAroM konoMmeM pallava aura phUloMse zobhita jalase bhare cAra ghaToMko sthApita kre| yaha purAkarma hai| siMhAsanako zuddha jalase dhoneke pazcAt usapara zrI hI likhakara tathA argha dekara jinabimbakI sthApanA karanA sthApanA hai| yaha jinabimba hI sAkSAt jinendra haiM, yaha siMhAsana sumeru parvata hai| kalazoM meM bharA jala sAkSAt kSIrasAgarakA jala hai| aura Apake abhiSekake lie indrakA rUpa dhAraNa karaneke kAraNa maiM sAkSAt indra huuN| yaha sannidhApana hai / isake bAda pUjA hai| isameM AThoM digpAloMko Amantrita karake, jinabimbakI AratI karake bhagavAnakA abhiSeka kiyA kahate hai 1. gninA santa-bha. ku. ca. / 2. sthApayitvA-bha. ku. c.| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya ( SaSTha adhyAya ) samyaggurUpadezena siddhacakrAdi cArcayet / zrutaM ca gurupAdAMzca ko hi zreyasi tRpyati // 23 // // siddhacakraM laghu bRhadvA / Adizabdena pArzvanAthayantraM, gaNadharavalayaM sArasvatayantramanyadvA / samyaktvasaMyamAvirodhena dRSTAdRSTeSTaphalaprasAdatvena jinazAsane prasiddham / etacca rahasyabhAvAt padasthadhyAnanirUpaNAvasare prapaJcayiSye // 23 // 267 tataH pAtrANi saMtarpya zaktibhaktyanusArataH / sarvAMzcApyAzritAn kAle sAtmyaM bhuJjIta mAtrayA // 24 // 1 kAle- bubhukSAkAlo bhojanakAlaH / sa ca ' prasRSTe viNmUtra' ityAdinA prAgvyAkhyAtaH / etena mAyAhnika deva pUjA bhojanayornAsti kAlaniyama iti bodhayati / tIvrabubhukSuhi madhyAhlAdarvAgapi ...... mAtrayA - sukhajaraNalakSaNayA / yadAha - 'sAyaM prAtarvA vahnizamanamanavasAdayan bhuJjIteti' // 24 // jAtA hai| abhiSekake pazcAt aSTa dravyase pUjana karake unakA stavana, japa, dhyAna kiyA jAtA hai / yaha pUjA hai / usake bAdakI prArthanA vagairaha pUjAphala hai / isIke anusAra AzAdharajIne bhI kathana kiyA hai| jina bhagavAn kI sthApanA karaneke sthAnapara akSatase 'zrI' akSara banAkara usapara bhI sthApanA karanekA vidhAna hai ||22|| anya pUjAkA upadeza karate haiM ----- sacce guru ke upadeza se siddhacakra AdikI tathA zAstrakI va dIkSA denevAle AcArya ke caraNoM kI pUjA kare, kyoMki abhyudaya aura mokSake sAdhaka kAryoMmeM kauna tRpta hotA hai ||23|| vizeSArtha - sacce guruke upadezase isalie kahA hai ki pUjana niSphala na ho aura usameM vighna na AveM / vinA samajhe bUjhe svayaM apanI samajhase karanese aisA ho sakatA hai / siddhacakra vidhAna laghu bhI hotA hai aura bRhat bhI hotA hai / Adi zabdase pArzvanAthayantra, gaNadhara valayayantra, sArasvatayantra Adi tathA anya bhI jo samyaktva aura saMyama ke aviruddha hote hue jinazAsanameM ihalaukika aura pAralaukika phalake dAtA prasiddha haiM unakA pUjana karanA caahie| zlokameM jo tIsarA 'ca' AyA hai vaha isa bAtakA sUcaka hai ki deva, zAkha aura guru tInoM hI samAna rUpase pUjya haiM / yaha prazna ho sakatA hai ki ye anya pUjA kisa lie kahI haiM, kyoMki jinapUjA se hI samasta manorathoMkI siddhi ho jAtI hai ? isa zaMkAke uttara meM yaha kahA gayA hai ki jina sAdhanoMse jIvakA kalyANa hotA hai unakI jitanI adhika prApti ho utanA hI uttama hai| unase kisIko santoSa nahIM hotA ||23|| jina pUjA Adi karaneke pazcAt apanI zakti aura bhaktike anusAra pAtroMko aura apane Azrita saba prANiyoMko, jinameM pAlatU pazu bhI sammilita haiM, acchI taraha se santRpta karake yogya kAlameM ucita mAtrAmeM sAtmya vastu khAve ||24|| vizeSArtha - yahA~ jo kAlameM khAneke lie likhA hai vaha yaha batalAtA hai ki madhyAhna kAlakI pUjA aura bhojanake lie koI kAlakA niyama nahIM hai| tIvra bhUkha laganepara madhyAhnase pahale bhI grahaNa kiye gaye pratyAkhyAnakA nirvAha karate hue devapUjA Adi pUrvaka bhojana karanevAlA zrAvaka doSakA bhAgI nahIM hai| bhojana bhUkhake samaya hI karanA caahie| bhojana zAstra meM kahA hai- 'mala-mUtrakA tyAga karanepara, hRdayase svaccha rahate hue, vAta, pitta, kaphake 1. 'prasRSTe viNmUtre hRdi suvimale doSe svapathage, vizuddhe codvAre kSudupagamane vAte'nusarati / 3 6 9 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 dharmAmRta ( sAgAra) lokadvayAvirodhIni dravyAdIni sadA bhajet / yateta vyAghyanutpatticchedayoH sa hi vRttahA // 25 // dravyAdIni-dravya-kSetra-kAla-bhAvakarmasahAyAdIni / vyAdhyanutpatticchedayoH / tadvidhiryathA 'tyAgaH prajJAparAdhAnAmindriyopazamasmRtiH / dezakAlAtmavijJAnaM sadvRttasyAnuvartanam / / anutpattau samAsena vidhireSaH pradarzitaH / nijAgantuvikArANAmutpannAnAM ca zAntaye // ' [ ] tathA 'nityaM hitAhAravihArasevI samIkSyakArI viSayeSvasaktaH / dAtA samaH satyaparaH kSamAvAnapApasevIha bhavatyarogaH / / artheSvalabhyeSvakRtaprayatnaM kRtAdaraM nityamupAyavatsu / jitendriyaM nAnupatanti rogAstatkAlayuktaM yadi nAsti daivam / / ' [ ] vRttahA-saMyamasya hantA // 25 // apane mArgapara rahate hue, malavAhaka dvAroMke khulanepara, bhUkha laganepara, vAyukA niHsaraNa hote hue, tathA jaTharAgnike uddIpta honepara, indriyoMke prasanna aura zarIrameM halakApana hote hue vidhipUrvaka niyamita AhAra karanA cAhie / vahI bhojanakA kAla mAnA hai| bhojana mAtrAmeM karanA caahie| mAtrAse matalaba hai jitanA sukhapUrvaka paca ske| kahA hai-prAtaH aura sAyaMkAla jaTharAgniko kaSTa na dete hue bhojana karanA cAhie / aura bhI kahA hai-'gariSTha padArtha bhUkhase AdhA khAnA caahie| halake padArtha bhI ati mAtrAmeM nahIM khAnA cAhie / jitanA sukhapUrvaka pace vahI mAtrAkA pramANa hai|' tathA sAtmya vastu khAneko kahA hai prakRti viruddha bhI khAna-pAna jisake saMyogase khAnepara sukhakAraka hote haiM use sAtmya kahate haiM // 24 // zrAvaka sadA isa loka aura paralokameM puruSArthakA ghAta na karanevAle dravya AdikA sevana kare / aura aisA prayatna kare ki roga utpanna na ho| yadi utpanna ho jAye to use dUra karanekA prayatna kare; kyoMki roga cAritrakA ghAtaka hai| roga honepara pratidinakA dharma-karma saba chUTa jAtA hai // 25 // vizeSArtha-roga utpanna na ho aura huA ho to dUra ho jAye, isakI vidhi isa prakAra kahI hai-manuSyako buddhipUrvaka aparAdha karanekA tyAga karanA caahie| indriyoMko zAnta rakhanA cAhie / deza, kAla aura apaneko jAnanA caahie| sadAcArakA pAlana karanA caahie| utpanna hue rogoMko zAnta karanekA tathA naye roga utpanna na honekI saMkSepameM yaha vidhi hai / tathA-jo nitya hitakAraka AhAra vihAra karatA hai, soca vicAra kara kAma karatA hai, viSayoMmeM anAsakta rahatA hai / dAnazIla, samabhAvI, samazIla, kSamAvAna tathA pApakA sevana nahIM karatA vaha nIroga rahatA hai| jo alabhya padArthoM ke lie prayatna nahIM karatA, upAyase sampanna ho sakane vAle kAryoM meM prayatnazIla hotA hai usa jitendriyako roga nahIM hote| kintu yadi daiva bhI anukUla ho to // 25 // tathAgnAvudRkta vizadakaraNe dehe ca sulaghau, prayuJjItAhAraM vidhiniyamitaM kAlaH sa hi mataH // ' aSTAMgahR. / 1. 'gurUNAmasauhityaM laghUnAM nAtitaptatA / mAtrapramANaM nirdiSTaM sukhaM tAvad vijIryati // ' aSTAMgaha. / 2. 'pAnAhArAdayo yasya viruddhAH prakRterapi / sukhitvAyAvakalpaMte tatsAtmyamiti kathyate // ' assttaaNghR.| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya (SaSTha adhyAya) vizramya gurusabrahmacArizreyothibhiH saha / jinAgamarahasyAni vinayena vicArayet // 26 // tatazca vizramya-bhojanazramamapanIya / yadAha suzrutaH 'bhuktvA rAjavadAsIta yAvadannaklamo gataH / tataH pAdazataM gatvA vAmapAi~na saMvizet // ' [ sabrahmacAriNaH-sahAdhyAyinaH / rahasyAni-aidaMparyANi vicArayeta, idamitthaM bhavati na veti 6 saMpradhArayet / gurumukhAcchutAnyapi zAstrarahasyAni parizIlanavikalAni na cetasi sudRDhapratiSThAni bhavantIti kRtvA // 26 // sAyamAvazyakaM kRtvA kRtdevgurusmRtiH| nyAyye kAle'lpazaH svapyAcchaktyA cAbrahma varjayet // 27 // tatazca sAyaM-sandhyAsamaye Avazyaka devArcanaM bhUmikaucityena ca sAmAyikAdiSaTkam / smRtiHmanasyAropaNam / nyaayye-nyaayaadnpete| nyAyyazca kAlo rAtreH prathamAyAmo'rdharAtraM vA / zarIrasAtmyena 12 alpazaH alpaM etacca vizeSaNamiti vidhiH / savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamapasaMkrAmata iti nyAyAta / svapyAditi ca vizeSyam / na ca tatra vidhidarzanAvaraNIyakarmodayena svApasya svataH siddhatvAt / alpamapi ca prazastaM yadA bhavati tadA svapyAditi zasA dyotyte| tena rogamArgazramAdau bahavo'pi svapyAditi vidhiH / 15 abrahma-maithunaM / upalakSaNaM caitat, tena 'yAvanna sevyA viSayAstAvattAnApravRttito vratayediti vacanAd bhogAdiniyama vinA kSaNamapi sthAtuM na yuktamiti smArayati // 27 // bhojanake bAda kyA karanA cAhie, yaha batAte haiM bhojanake bAda vizrAma karake guruoMke sAtha, sahAdhyAyiyoMke sAtha aura apanA kalyANa cAhanevAloMke sAtha vinayapUrvaka jinAgamake rahasyoMkA vicAra kare // 26 // vizeSArtha-bhojanake bAda vizrAma karanA svAsthyake lie Avazyaka hai / suzrutane kahA hai-'bhojana ke pazcAt tabataka rAjAkI taraha baiThe jabataka bhojana sambandhI thakAna dUra ho / usake pazcAt sau kadama calakara bAyIM karavaTase leTa jaaye| isa prakAra vizrAma karaneke pazcAt zAstracintana karanA cAhie / guruke mukhase sune hue bhI zAstra ke rahasyoMkA yadi parizIlana na kiyA jAye to ve cittameM dRr3hatApUrvaka Thaharate nahIM haiN| isalie jinAgamake rahasyoMkA vicAra guru, sAtha meM svAdhyAya karanevAle tathA jo anya Atmahitake icchuka hoM unake sAtha karanA cAhie // 26 // usake bAda sandhyA samayameM devapUjA tathA bhUmikAke anusAra sAmAyika Adi SaTkarma karake deva aura gurukA smaraNa pUrvaka ucita kAlameM thor3A sove| aura zaktike anusAra maithuna chor3e // 27 // vizeSArtha-sonekA ucita kAla rAtrikA prathama pahara yA AdhI rAta hai| yahA~ 'sove' yaha vizeSya hai aura 'alpazaH' vizeSaNa hai| vizeSaNa sahita vAkyameM vidhi niSedha vizeSaNa para nirbhara hotA hai aisA nyAya hai| yadyapi isakI vidhi Avazyaka nahIM hai kyoMki darzanAvaraNIya karmake udayase sonA to svataHsiddha hai| 'alpazaH' meM jo zas pratyaya lagA hai usase 1. yathA bhavati tathA-bha. ku. ca. / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 270 dharmAmRta ( sAgAra ) atha pariNatAyAM rAtrI nidrAcchede sati nirvedAdibhAvanAM kuryAdityupadezArtha saptadazazlokAnAha nidrAcchede punazcittaM nidenaiva bhAvayet / samyagbhAvitanirvedaH sadyo nirvAti cetanaH // 28 // nirvedena-saMsArazarIravairAgyeNa // 28 // atha saMsAranirvedArthamAha duHkhAvarte bhvaambhodhaavaatmbuddhyaa'dhyvsytaa| mohAddehaM hahAtmA'yaM baddho'nAdi muhurmayA // 29 // duHkhAvarte-duHkhAni naarkaadibhvvednaa| AvartA jalabhramaNAnIvAniyatotthAnatvAdurnivAratvAcca yatra / saMsAre hi nArakANAM duHkhAni svAbhAvikaparasparodIrita-saMkliSTAsurakRtakSetrAnubhAvajAnyatyantaduHsahasatatAntastApa-paramadurgandha-kharasparza-kaTurasa-kRSNavarNadehAdidvAraka-pUrvavairodghaTTanatadanurUpAtipracaNDadaNDaprayogayAtanAmukha-pUrvabhavavairAdinikhaMdanA( ? )nusmAraNapramukhabhazoSNazItabhUmisparzamadhucchatrAyamANajanmasAtAdhomukhajvaladvajrAvanipAtAdikAni / tirazcAM ca vadhabandhatADanapAravazyakSatpipAsAtibhArAropaNAGgacchedAdisaMbhavAni / manuSyANAM ca dAridrayavyAdhipAravazyAvarodhabandhAdi nibandhanAM [ -dIni devAnAM ] ceAvivAdavipakSasampadarzanapriyAGganAmaraNa-svamaraNazocanAdiprabhavAni bahazo'nuzrayante / tathA coktama 'zvabhre zUlakuThArayantradahanakSArakSuravyAhataistairane zramaduHkhapAvakazikhAsaMbhArabhasmIkRtaiH / mAnuSyairatulaprayAsavazagairdeveSu rAgoddhataiH, saMsAre'tra durantadurgatimaye baMbhramyate prANibhiH / / ' [ jJAta hotA hai ki thor3A bhI zayana prazasta ho isa taraha sonA caahie| isase yaha vidhi hotI hai ki rogameM mArga calane ke thakAna AdimeM bahuta bhI so sakate haiM // 27 // rAtrimeM yadi nIMda khula jAye to vairAgya bhAvanA bhAnA cAhie yaha sataraha zlokoMse kahate haiM nIMda TUTane para manako saMsAra aura zarIra viSayaka vairAgyase hI susaMskRta kare, dhanAdi kI cintA na kare, isake lie 'vairAgyase hI' kahA hai; kyoMki ThIka rItise vairAgyakA abhyAsa karanevAlA AtmA zIghra hI muktiko prApta karatA hai // 28 // saMsArase vairAgyake lie kyA vicAranA cAhie, yaha batAte haiM yaha saMsAra eka samudra hai| isameM nAraka Adi bhavoMkA duHkha bha~vara hai| arthAt jaise samudra meM bha~vara rahate haiM vaise hI saMsArameM duHkha hai| isa saMsAra samudra meM gote khAte hue maiMne mohavaza zarIrako hI AtmA maanaa| aura isa apanI bhUlase yaha svasaMvedanake dvArA pratyakSa anubhavameM AnevAlA AtmA anAdi kAlase bAra-bAra jJAnAvaraNa Adi karmase baddha kiyaa| yaha bar3e khedakI bAta hai // 29 / / vizeSArtha-saMsArameM nArakiyoMko svAbhAvika duHkha to hai hI, paraspara meM tathA saMkliSTa asurakRta duHkha bhI hai vahA~kA kSetra bhI dukhadAyaka hai / atyanta duHsaha Antarika saMtApa, parama durgandha, kaThora sparza, kaTuka rasa, kAle varNakA zarIra, pUrvajanmake vairake prakaTa hone para tadanusAra pracaNDa daNDakA prayoga, pUrva janmakI smRti, atyanta zIta yA uSNa sparza janya kaSTa, janma hote hI madhumakkhiyoMke chatteke samAna janma sthAnase nIceko mukha kiye hue jalatI huI AgameM giranA ye saba kaSTa haiN| tiryaJcoMko vadha, baMdha, tAr3ana, bhUkha pyAsakI vedanA, atibhAra Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 paJcadaza adhyAya (SaSTha adhyAya ) mohAt-avidyAsaMskArAt / yadAha 'svaparAdhyavasAyena deheSvaviditAtmanAm / vartate vibhramaH puMsAM putrabhAryAdigocaraH // avidyAsaMjJitastasmAtsaMskAro jAyate daDhaH / yena loko'Ggameva svaM punarapyabhimanyate // ' [ samAdhitaM. 11-12 ] baddhaH-jJAnAvaraNAdikarmaparatantrIkRtaH / / 29 / / tadidAnI ki karomItyAha tadenaM mohamevAhamucchettuM nitymutshe| mucyetaitatkSaye kSINarAgadveSaH svayaM hi nA // 30 // AtmA na pradhAnaM pumAn vA na strI manuSyo vA na devAdiH / prakRtiyoSitoH sAMkhyasitapaTakalpitasya nirvANasya yuktibAdhitatvAt / devanArakANAM ca saMyamamAtrasyApyasaMbhavAttirazcAM ca sarvaviraterabhAvAt // 30 // idAnI bandhamUlAmanarthaparamparAM parAmRzan punarbandhAnubandhinaM viSayasevAbhinivezaM saMhatuM pratijJAM karoti- 12 vahana karanA, aMgoMkA chedana AdikA duHkha hai| manuSyoMko daridratA, vyAdhi, dAsatA, vadhabandha AdikA duHkha hai| devoMko IrSA, vivAda, vipakSI devoMkI sampattikA darzana, priya devAMganAkA maraNa, apane maraNakI cintA AdikA duHkha hai| kahA hai-'narakameM zUla, kuThAra, yantra, agni, tIkSNa kSurese AghAtakA duHkha hai / tiryaMcoMmeM zramake duHkharUpI AgakI jvAlAse prANI pIr3ita hai| manuSyoMmeM ghora prayAsa karanA par3atA hai| devoMmeM rAga satAtA hai / isa prakAra durgatimaya dukhapUrNa saMsArameM prANI bhramaNa karate haiN|' isakA kAraNa moha hai| kahA haiAtmAko na jAnanevAle manuSyoMko zarIrameM hI Atmabuddhi honese yaha merA putra hai, yaha merI patnI hai ityAdi bhrama rahatA hai / yahI avidyA hai, ajJAna hai, moha hai, usase saMskAra dRr3ha hotA hai| usa saMskAravaza punaH manuSya zarIrako hI AtmA mAnakara usImeM ramA rahatA hai / aura isa taraha saMsArameM bhramaNa kiyA karatA hai // 29 // isalie maiM isa mohakA hI kSaya karane ke lie nirantara prayatnazIla huuN| kyoMki isa mohakA kSaya ho jAnepara rAga dveSakA kSaya ho jAtA hai aura rAga dveSake kSaya ho jAne para AtmA svayaM hI vinA prayatnake mukta ho jAtA hai // 30 // vizeSArtha-saMsArakI jar3a moha hai| isa mohako hI jar3a mUlase ukhAr3anekA prayatna karanA cAhie / rAga dveSakA mUla to moha hI hai| mohake jAne para rAga dveSa adhika dina taka nahIM Thaharate / isI lie samyagdarzanako dharmakA mUla kahA hai| mohakA kSaya usIke dvArA hotA hai / svAmI samantabhadra ne kahA hai .-yadi gRhastha nirmoha hai to mokSamArgI hai aura ghara chor3a denevAlA muni yadi mohI hai to vaha mokSamArgI nahIM hai| mohI munise nirmohI gRhastha zreSTha hai // 30 // aba isa anartha paramparAkA mUla karmabandhako jAnate hue karma bandhako karanevAlI viSayAsaktike saMhArakI pratijJA karatA hai 1. 'gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH // ' -ratna. shraa.33| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 dharmAmRta ( sAgAra) bandhAddeho'tra karaNAnyetaizca vissygrhH| bandhazca punarevAtastadenaM saMharAmyaham // 31 // jJAnisaGgatapodhyAnairapyasAdhyo ripuH smaraH / dehAtmabhedajJAnotthavairAgyeNaiva sAdhyate // 32 // enaM viSayagrahaM // 31-32 // athAtmadehAntarajJAnArthitayA saMnyastasamastasaMgAnAM prAcAM [ilAdhApUrvakamAtmAnaM kalatramAtratyAge'pyasamathaM gahyamANaH prAha-] dhanyAste ye'tyajan rAjye bhedajJAnAya tAdRzam / dhimAdRzakalatrecchAtaMtragArhasthyaduHsthitAn // 33 // te-bharatasAgarAdayaH / kalatrecchAtantra bhAryAcchandAdhInaM tadviSayAbhilASAyattaM vA // 33 // puNya-pApa rUpa karmake udayase zarIra hotA hai| zarIrameM sparzana Adi indriyA~ hotI haiM / ina indriyoMse sparza Adi viSayoMkA grahaNa hotA hai| viSayoMke grahaNase punaH zubhAzubha karma pudgaloMkA bandha hotA hai / isalie bandhakA mUla jo yaha indriyoM dvArA viSayopabhoga hai isakA maiM nimUlana karanekI pratijJA karatA hU~ // 31 // saba viSayoMmeM strI bhogakI icchA atyanta durnivAra hai| isalie usake nigraha ke upAyakA vicAra karate hai - AtmadarzI jJAnI puruSoMkI saMgati tapa aura dhyAnase bhI vazameM na AnevAlA yaha zatru kAmadeva zarIra aura AtmAke bhedajJAnase utpanna hue vairAgyase hI vazameM AtA hai / / 32 / / vizeSArtha-kAmakI vAsanA bar3I prabala hotI hai| bhartRharine likhA hai ki madonmatta hAthIkA gaNDasthala cIra denevAle vIra isa pRthvI para haiM / kucha pracaNDa siMhakA vadha karanemeM bhI catura haiN| kintu maiM balavAnoMke sAmane jora dekara kahatA hU~ ki kAmake madakA dalana karanevAle manuSya bahuta virala haiN| kuchakA kahanA hai ki AtmajJAniyoMkI saMgatise yA tapa aura dhyAnase kAmako vazameM kiyA jA sakatA hai| kintu yaha bhI nama hai| hari hara brahmA Adi sabhI to isake sAmane hAra cuke haiN| isako vazameM karanekA eka hI upAya hai ki zarIra aura AtmAke bhedako jAna lene para jo vairAgya utpanna hotA hai usIse ise jItA jA sakatA hai // 32 // ___Age, zarIra aura AtmAke bhedajJAnake lie samasta parigrahakA tyAga kara denevAle pUrva puruSoMkI prazaMsA karate hue, strI mAtrakA bhI tyAga karane meM asamartha apanI nindA karatA hai bharata sagara cakravartI Adi jina puruSoMne bheda jJAnake lie aise vizAla rAjyako tyAga diyA, ve dhanya haiM / jisameM strIkI icchAkA hI prAdhAnya hai usa gRhasthAzramameM duHkha pUrNa jIvana bitAnevAle hamAre jaise viSayI logoMko dhikkAra hai // 33 // 1. 'mattebhakumbhadalane bhuvi santi vIrAH kecit pracaNDamagarAjavadhe'pi dakSAH / kintu bravImi balinAM purataH prasahya kandarpadarpadalane viralA manuSyAH ||'-bh. zRGgArazataka 731 zlo. / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya ( SaSTha adhyAya ) athAbhilaSyamANopazamazrIstriyorAkarSaNa viSaye balAbalaM cintayatiitaH zamazrIH strI cetaH karSato mAM jayennu kA / A jJAtamuttaraivAtra jetrI yA moharAcamUH // 34 // AH saMtApatApaprakopayoH / A iti smaraNe vA // 34 // atha kalatra dustyajatvaM bhAvayati citraM pANigRhItIyaM kathaM mAM vizvagAvizat / yatpRthagbhAvitAtmA'pi samavaimyanayA punaH // 35 // citra - yasyAH khalu pANirgRhyate sA kathaM sarvAtmanA grAhakAtmAnaM [ pravizatIti ] vismayo me / pANigRhItI - pariNItastrI / samavaimi - tAdAtmyaM pratipadye'ham ||35|| atha strInivRttimAtmano nirUpayya [ -nirUpya ] vittamupapattyA pratikSipannAhastrItazcitta nivRttaM cennanu vittaM kimIhase / mRtamaNDanakalpo hi strInirIhe dhanagrahaH // 36 // 273 zrAvaka svayaM jisa prazamasukharUpa lakSmIkI icchA karatA hai usameM aura strIke prati apane AkarSaNa ke viSaya meM balAbalakA vicAra karatA hai isa ora se prazamasukharUpa lakSmI aura dUsarI ora se khI mere cittako AkRSTa karatI haiM / inameM se kisakI jIta hogI ? athavA mujhe nizcaya ho gayA ki ina donoM meM se strI hI jItegI, jo moha rAjAkI senA hai ||34|| vizeSArtha - zrAvaka strI aura zamazrIko dRSTimeM rakhakara apaneko tolatA hai / phira donoMke balAbalako tolakara nizcaya karatA hai ki strI zamazrIse balavatI hai kyoMki vaha moha rAjAkI senA hai / yahA~ mohase cAritra mohanIya lenA caahie| jaise rAjA apanI senAke dvArA zatruko jItatA hai vaise hI moha strIke dvArA jaya prApta karatA hai ||34|| Age vicAra karatA hai ki strIko chor3anA kaThina hai Azcarya hai ki yaha pANigRhItI arthAt jisakA maiMne pANigrahaNa kiyA hai kaise mujhameM cAroM ora se ghusa gyii| kyoMki maiM bhinna hU~ aura yaha mujhase bhinna hai isa prakAra tattvajJAnase bArambAra vicAra karanepara bhI maiM phira usake sAtha apaneko ekameka kara letA hU~||35|| vizeSArtha - vivAhako pANigrahaNa kahate haiM aura isIse patnIko pANigRhItI kahate haiM / pANigRhItIkA artha hai, jisakA hAtha grahaNa kiyA gayA hai| jisakA hAtha grahaNa kiyA gayA ho, pakar3A gayA ho, vaha hAtha pakar3anevAleko kaise sarvAtmanA - saba orase veSTita kara sakatA hai / kintu yahA~ Azcarya yahI hai ki pANigRhItI strIne usakA pANigrahaNa karanevAleko aise jakar3a liyA hai ki vaha tattvajJAnake dvArA bAra-bAra yaha cintavana karatA hai ki maiM bhinna hU~ aura yaha mujhase bhinna hai, merA isake sAtha abheda kaisA ? kintu yaha saba tattvajJAna rakhA raha jAtA hai aura maiM mohavaza abheda bhAvanArUpase pariNata ho jAtA hU~ ||35|| isa taraha apaneko strIse nivRtta batalAkara yuktise dhanasaMgrahakA tiraskAra karatA haicitta ! yadi tuma vivekake balase strIse nivRtta ho to phira dhanakI icchA kyoM karate ho / kyoMki strIke prati nispRha honepara dhanakA arjana rakSaNa Adi vaisA hI hai jaise murdeko sajAnA ||36|| sA. - 35 3 6 15 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 dharmAmRta ( sAgAra ) nanu amarSe // 36 // evaM nirvedaM bhAvayitvA paramasAmAyikabhAvanArtha saptazlokImAha iti ca pratisaMvadhyAdudyogaM muktivatmani / manorathA api zreyorathAH zreyo'nubandhinaH // 37 // iti-vakSyamANaprANakAyabalAsthiratvAdyanucintanalakSaNena prakAreNa pratisaMdadhyAt- punaH saMyojayet / 6 zreyorathAH-mokSArUDhAH // 37 // ____ athAyuHkAyamayatvAjjIvitasya tadapAyAnudhyAnamukhena jIvitavyocchedaM bhAvayan prauDhoktyA svArthasiddhibhraMzaM bhAvayati kSaNe kSaNe galatyAyuH kAyo hrasati sauSThavAt / Ihe jarAM nu mRtyuM nu sadhrIcI svArthasiddhaye // 38 // vizeSArtha-jaise murdake zarIrameM vastrAbhUSaNa pahanAnA nirarthaka hai kyoMki unako bhoganevAlA nahIM hai| usI taraha strI Adi viSayoMse jo vimukha ho gayA hai usakA dhanopArjana bhI nirarthaka hai / dhana viSaya-sukhakA sAdhana hai yaha prasiddha hai / usameM striyA~ Alambana, vibhAvarUpa honese mukhya haiN| makAna, bAga, bagIce vagairaha uddIpana vibhAvarUpa honese gauNa haiM / arthAt viSaya-sukhakA Alambana to strI hI hai| makAna vagairaha to usake sahAyaka hote haiM / jisako strIkI hI cAha nahIM, usake lie anya viSayoMkI cAha nirarthaka hai // 36 / / isa prakArase vairAgyakI bhAvanA karanevAle mahAzrAvakake parama sAmAyikakI bhAvanAke lie sAta zlokoMse kathana karate haiM Age kahe jAnevAle Ayu, kAyabala AdikI kSaNabhaMguratAkA vicAra karaneke dvArA mahAzrAvakako mokSake mArgameM bhI udyoga karanA cAhie arthAt kevala saMsAra Adi vairAgyakA cintana hI nahIM karanA cAhie kintu Age kahe anusAra mokSamArgameM bhI laganA cAhie / kyoMki zreya arthAt mokSa hI jinakA ratha hai aise manoratha bhI bhava-bhavameM abhyudayako denevAle hote haiM // 37 // vizeSArtha-jinakI prApti azakya hai aise padArthoM kI abhilASAko manoratha kahate haiN| jo kucha AcaraNa karatA nahIM usake manoratha to svapnameM rAjya pAneke samAna nirarthaka haiM aisI AzaMkA karanevAleke lie kahate haiM ki acche kAryoMke manorathase bhI pracura puNyakA bandha hotA hai, AcaraNa karanekI bAtakA to kahanA hI kyA hai| ataH ve manoratha bhI mokSakI ora le jAnevAle hote haiN| kahA bhI hai'--jisa bhAvameM mokSa prApta karAnekI zakti hai usase svargakI prApti kucha bhI dUra nahIM hai| jo zIghra hI bhAra lekara do kosa jA sakatA hai usake lie AdhA kosa jAnA kyA kaThina hai ? // 37 // hamArA jIvana Ayu aura zarIrake AdhAra hai / ataH Ayu aura zarIrakI kSaNabhaMguratAke cintanake dvArA jIvanake vinAzakA cintana karate hue svArthasiddhikI cintA vyakta karate haiM pratikSaNa Ayukarma thor3A-thor3A karake kSayako prApta ho rahA hai| prati samaya zarIra 1. 'yatra bhAvaH zivaM datte dyauH kiyduurvrtinii| yo nayatyAzu gavyUti krozAr3he ki sa sIdati ||'-issttopdesh-4 zlo. / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya ( SaSTha adhyAya ) Ihe - vAJchAmyaham / sadhIcIM -sahAyabhUtAm // 38 // jinadharma sevA sahacAriNIrApado'bhinandya tadvirahabhAvinIH sampado'pi pratikSipan saMgatyAge dADharya bhAvayati - 275 kriyAsamabhihAro'pi jinadharmajuSo varam / vipadAM saMpadAM nAsau jinadharmamucastu me // 39 // kriyAsamabhihAro'pi - paunaHpunyaM bhRzatve (tva) ca / apizabdena na paraM sakRdbhavanaM mandatvaM veti prakAzyate | jinadharmajuSaH - jinoktaM dharmaM zuddhacidAnandarUpAtmapariNatilakSaNaM prItyA sevamAnasya // 39 // atha zramaNakarmAbhyAsenAnanyagabhyaM sarvatra sAmyaM kAmayate-- 6 labdhaM yadi labdhavyaM tacchrAmaNyamahodadhim / mathitvA sAmyapIyUSaM pibeyaM paradurlabham // 40 // iha nRjanmani gRhAzrame vA / zrAmaNyaM zramaNAnAM karma mUlottaraguNAcaraNalakSaNaM / mathitvA - abhyasya viloDya vA / pibeyaM -- pAtumahami // 40 // apanI kArya karane kI sAmarthyako kho rahA hai / aisI sthiti meM apane iSTa arthakI siddhike lie sahAyaka kyA bur3hApeko cAhU~ yA mRtyuko cAhU~ ? ||38|| vizeSArtha - jIvanake do AdhAra haiM, eka bhavadhAraNameM kAraNa Ayukarma aura dUsarA zarIra / inake Upara hI manuSyakA jIvana avalambita hai kintu ye donoM hI kSaNabhaMgura haiM / Ayu pratisamaya bItatI jAtI hai aura zarIra meM bhI pratisamaya kSINatA AtI hai / aura puruSArtha meM Ayu aura zarIra pradhAna kAraNa haiM / aura ina donoMkA antima pariNAma hai bur3hApA yA mRtyu | samasta zArIrika zaktike kSayakA nAma bur3hApA hai aura samasta Ayuke kSayakA nAma mRtyu hai / ye donoM hI puruSArthako naSTa karanevAle haiM / aba inhIMkI sambhAvanA hai // 38 // aba jinadharmakI sevA karate hue AnevAlI ApattiyoMkA abhinandana karate hue jinadharmake abhAva meM prApta honevAlI sampadAoMkA bhI tiraskAra karanekI bhAvanA karatA hai - zuddha cidAnandarUpa AtmapariNati hI jinadharma hai| isa dharmakA prItipUrvaka sevana karate hue mere para zArIrika aura mAnasika duHkhoM tathA parISaha aura upasargoMkA bArambAra AnA bhI uttama hai / aura ukta jinadharmake chUTa jAnepara samasta indriyajanya sukhoMke sAdhanabhUta sampattiyoM kI bArambAra prApti bhI zreSTha nahIM hai // 39 // Age munidharma ke abhyAsa se sarvatra sAmyabhAvakI kAmanA karatA hai - isa manuSyajanma meM yA gRhasthAzrama meM jo strI sampadA Adi prApta karane yogya hai vaha mujhe prApta ho gayA / aba muniyoMkA jo mUlaguNa- uttaraguNarUpa munidharmarUpI samudra hai usakA mathana karake vaha samatArUpI amRta pInA hai jo dUsaroMko durlabha hai // 40 // vizeSArtha - - isa gRhasthAzrama meM rahate hue jo sAMsArika sukhake sAdhana prApta karane hote haiM ve mujhe prApta haiM / ataH maiM eka taraha se kRtakRtya hU~ / aba to mujhe munidharmarUpI samudrakA mathana karake paradurlabha samatArUpI amRtakA pAna karanA hai / isameM yaha bhAvanA hai ki jaise hindU purANoMmeM sunA jAtA hai ki deva aura dAnavoMne samudrakA mathana karake amRta nikAlA thA aura usakA pAna kiyA thA vaise hI munidharmakI bhAvanA karake maiM AtmAmeM upekSArUpa cAritrako pariNata karanekA prayatna karatA hU~ | munidharma samudrakI taraha amUlya ratnoMkI 1. varaM sakRdbhavanaM mandatvaM cetyapizabdArthaH / bha. ku. ca. / 3 12 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 dharmAmRta ( sAgAra ) tadeva bhUyo bhAvayati pure'raNye maNau reNau mitre zatrau sukhe'sukhe| jIvite maraNe mokSe bhave syAM samadhIH kadA // 41 // pura ityAdi / purAraNyAdiSu tulyamatitvamanyasyApi bhavedasau tu paramavairAgyopagato mokSabhavayorapi nirvizeSatvamarthayate _ 'mokSe bhave ca sarvatra nispRho munisttm|' iti zruteH // 41 // atha yatidharmacaryAkASThAdhirohaNamAzaMsati mokSonmukhakriyAkANDavismApitabahirjanaH / kadA lapsye samarasasvAdinAM paGktimAtmadRk // 42 // kriyaakaannddgurukulopaasnkleshaataapnaadiyogaadi| paMkti-lakSaNayA sajAtIyatvam / AtmadRk12 aAtmadarzI san // 42 // utpattimeM nimitta hai, usakA avagAhana karanA kaThina hai tathA usakA pAra pAnA bhI durgama hai ataH vaha samudra ke samAna hai| samudrakA mathana karake amRta nikAlanA jaise dUsare logoMke lie durlabha hai vaise hI jo jinamArgase anajAna haiM unake lie munidharmakA dhAraNa karanA hI durlabha hai, usakA mathana karake samatArUpI amRtakA to kahanA hI kyA hai| jinamAgeko jAnanevAloMke lie bhI vaha atyanta durlabha hai| unameM se bhI virala manuSya hI use prApta kara pAte haiM // 40 // punaH vahI bhAvanA bhAtA hai nagarameM, vanameM, maNimeM, dhUlimeM, mitrameM, zatrumeM, sukhameM, duHkhameM, jIvanameM, maraNameM aura mokSameM, saMsArameM kaba maiM samAna buddhivAlA hoU~gA // 41 // vizeSArtha-ye saba eka dUsarese viparIta haiN| nagara samRddhikA sthAna hai, jaMgala usase viparIta hai / nagarase rAga hotA hai, jaMgalase dveSa hotA hai / Ageke bhI sabakI yahI sthiti hai| kintu mujhe inameM se kisIse bhI rAga-dveSa na hokara sabameM samAna rUpase upekSA bhAva rahe yahI bhAvanA hai| yahA~ vizeSa bAta yaha hai ki nagara-vana AdimeM samAna buddhi dUsaroMkI bhI ho sakatI hai| kintu parama vairAgya avasthAko prApta jinadharmI to mokSa aura saMsArameM bhI samabhAvakI kAmanA karatA hai| kahA bhI hai-he munizreSTha ! mokSa aura saMsArameM sarvatra nispRha ho // 41 // __ Age munidharmakI carama sImAkI prAptikI bhAvanA karatA hai-- ___ mokSameM lage hue sAdhuvargake kriyAkANDase bahirAtmadRSTi vAle logoMko Azcaryacakita karate hue maiM AtmadarzI hotA huA samarasakA svAda lenevAloMkI zreNIko kaba prApta hoU~gA // 42 // vizeSArtha-anantajJAna Adi catuSTayake AvirbhAva svabhAvavAle mokSameM lage sAdhu puruSoMkA bAhya kriyAkANDa hai gurukulakI upAsanA, AtApana Adi yoga, kAyakleza Adi / inase bAhya dRSTi vAle loga bahuta prabhAvita hote haiN| kintu ye saba hoM aura Atmadarzana na ho to saba bekAra hai / isIse mokSake lie tatpara sAdhuoMkA bAhya kriyAkANDa apanAkara bAhya logoMko acaraja meM DAlaneke sAtha AtmadarzI honekI bhI kAmanA karatA hai / dhyAtA, Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya ( SaSTha adhyAya ) 277 3 atha yogaparamakASThAmabhikAMkSati zUnyadhyAnaikatAnasya sthANubuddhayA'naDunmRgaiH / udadhaSyamANasya kadA yAsyanti divasA mama // 43 // zUnyadhyAnaikatAnasya-nirvikalpasamAdhipariNatasya / anaDvAhaH-utkRSTapazavaH / etaiH purAdbahiH kAyotsarga lakSayati-mRgairivAraNye ughRSyamANasya skandhazRGgakaNDUyanagocarIkriyamANasya / atrAntarazlokAH 'bahirvAgjyotiSAtmAnaM prakAzyAntaH svayaM vidana / zuddhaM drAgvAntarAgaH syAM muktA jIvannapi kSaNam / / 1 / / vyAvartya viSayebhyo'nternItvA yuktena cetasA / pazyatastallayo me'stu mayyevAnandanirbhare // 2 // yadvikSiptaM manaHkaSTaM tanmayyapi gatAgatam / syAnmude kiM punaH zliSTaM sulInaM tvahameva tat / / 3 / / ahamevAhamityAtmajJAnAdanyatra cetanAm / idamasmi karomIdaM idaM bhuJja iti kSipe // 4 // ahamevAhamityanta lpasaMpRktakalpanAm / tyaktvA vAggocaraM jyotiH svayaM pazyAmi zAzvatam / / 5 / / svAtmAbhimukhasaMvittilakSaNazrutacakSuSA / pazyan pazyAmi zuddhaM mAM kevalajJAnacakSuSA // 6 // dgaadiygpdvttiprvttaikaagysNgtH| niSpItAnantaparyAyaM veda mAM zuddhacinmayam / / 7 / / sarvadA sarvathA sarva yatra bhAvi nikhaatvt| tajjJAnAtmAnamadvA mAM vidan zItIbhavAmyaham // 8 // ' [ ] // 43 // atha mahAnizAyAM purAd bahiH proSadhopavAsavatAn kAyotsargasthitAnupasargajayena yogAdacalitAn prAcyazrAvakAn prazaMsatidhyeya aura dhyAna ina tInoMkA ekatva honepara jo Ananda hotA hai use samarasa kahate haiN| usakA jo nirantara anubhavana karate haiM ve samarasasvAdI hote haiN| unhIMke samAna honekI kAmanA mahAzrAvaka karatA hai // 42 // aba yogakI carama sImAko prApta karanekI bhAvanA karatA hai nirvikalpa samAdhimeM lIna aura vanake pazu tathA mRga Adike dvArA mujhe ThUTha mAnakara apane zarIrakI khujalAhaTa zAnta karaneke lie unake ghaSaNakA pAtra banate hae mere dina kaba bItege // 43 // vizeSArtha-jaba maiM nagarake bAhara kAyotsargase khar3A rahU~gA taba svacchanda vicaraNa karanevAle sA~r3a vagairaha apane kandhe AdikI khujalAhaTase vyAkula hokara khAja miTAneke lie mujhe sthANu mAnakara apanI khAla khujaayeNge| aura maiM nagara aura vanameM samabhAva rakhakara zuddha cidAnandamaya apanI AtmAmeM hI vAsa kruuNgaa| aise mere dina kaba biiteNge| aisA manoratha isa mahAzrAvakakA hai / / 4 / / - mahArAtrimeM nagarase bAhara proSadhopavAsavratapUrvaka kAyotsargase sthita aura upasarga honepara bhI yogase vicalita na honevAle prAcIna zrAvakoMkI prazaMsA karate haiM 21 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 dharmAmRta ( sAgAra) dhanyAste jinadattAdyAH gRhiNo'pi na ye'calan / tattAdRgupasargopanipAte jindhrmtH||44|| jinadattAdyAH-Adizabdena vAriSeNakumArAdayaH / jinadharmataH-jinoktAjjinasevitAdvA sAmAyikAt // 44 // atha vratikapratimAmupasaMharantadanuSThAyinaH phalavizeSamAha ityAhorAtrikAcAracAriNi vratadhAriNi / svargazroH kSipate mokSazrIrSayeva varasrajam // 45 // spaSTam / uktaM ca paJcANuvratanidhayo niratikramaNAH phalanti suralokam / yatrAvadhiraSTaguNA divyazarIraM ca labhyante // [ ra. thA. 63 ] iti bhadram / ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikAparasaMjJAyAM paJcadazo'dhyAyaH / ve jinadatta zreSThI Adi dhanya haiM, jo gRhastha hote hue bhI zAstrameM prasiddha tathA asAdhAraNa upasargoMke Anepara jina bhagavAna ke dvArA pratipAdita sAmAyikase vicalita nahIM hue // 44 // vizeSArtha-jinadatta zreSThI caturdazIkI rAtrimeM zmazAnameM jAkara pratimAyoga dhAraNa karatA thaa| eka bAra do devoMne parIkSAke lie usapara ghora upasarga kiyA / kintu vaha dhyAnase vicalita na huaa| taba devoMne usakA bahuta Adara-satkAra kiyA // 44 // ___ Age batika pratimAkA upasaMhAra karate hue usake pAlana karanevAleko prApta honevAle phalavizeSako kahate haiM / isa prakAra dina aura rAtakI sampUrNa kriyAoMkA pAlana karanevAle vrata pratimAdhArImeM mAno mokSarUpI lakSmIkI IrSyA se hI svargakI lakSmI varamAlA DAla detI hai| arthAt use svargakI prApti hotI hai / / 45 / / isa prakAra paM. AzAdhara racita dharmAmRtake antargata sAgAradharmAmRtakI svopajJa saMskRta TIkAnusAriNo hindI TIkAmeM Adise 15vA~ aura sAgAradharmakA SaSTha adhyAya samApta huaa| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya) atha sAmAyikAdipratimAnavakasvarUpanirUpaNArthamupakramate / tatra yad vratikapratimAyAM sAmAyikazIlatayA nirdiSTaM tadeveha vratatvena pratipadyamAnaM pratimArUpatAM yAtIti nirUpayannAha sudRGmUlottaraguNagrAmAbhyAsavizuddhadhIH / bhajastrisaMdhyaM kRcche'pi sAmyaM sAmAyikI bhavet // 1 // sudaka-suzabdo'tra prAzastyArthI dagAdInAM trayANAmapi niraticAratvadyotanArthavizeSaNatvenopAttaH // 1 // 6 atha vyavahArasAmAyikavidhyupadezapurassaraM nizcayasAmayika vidheyatayopadizati-- kRtvA yathoktaM kRtikarma saMdhyAtraye'pi yAvanniyama smaadheH| yo vajrapAte'pi na jAtvapaiti sAmAyikI kasya sa na prazasyaH // 2 // aba sAmAyika Adi nau pratimAoMkA svarUpa kathana karanekA upakrama karate haiN| unameM-se vratika pratimAmeM jo sAmAyika zIlarUpase kahA gayA thA, vahI yahA~ vratarUpase dhAraNa karanepara pratimArUpa hotA hai, yaha kathana karate haiM niraticAra samyagdarzana tathA mUlaguNa aura uttaraguNoMke samUhake abhyAsase jisakI buddhi arthAt jJAna vizuddha ho gayA hai, tathA jo parigraha aura upasargake Anepara bhI tInoM sandhyAoM meM sAmyabhAva dhAraNa karatA hai vaha zrAvaka sAmAyika pratimAvAlA hotA hai / / 1 / / vizeSArtha-pahale kahA hai ki AgekI pratimA dhAraNa karanekA vahI adhikArI hotA hai jo usase pUrva kI pratimAoMmeM sudRr3ha hotA hai| ataH tIsarI pratimA dhAraNa karanevAlA prathama pratimA darzanika aura dUsarI pratimA vratikake samyagdarzana mUlaguNa tathA uttaraguNoMkA pUrNa abhyAsI honA caahie| usa abhyAsake prasAdase usake rAgAdi aura kSINa ho jAnese vikasita hue zuddha AtmAke jJAnase honevAle sukhakA svAda bhI bar3hanA caahie| yahI jJAnakI vizuddhatA hai / dravyazrutake jJAnake sAtha bhAvabhuta jJAna bhI honA caahie| tabhI to vaha tInoM sandhyAoMmeM kaSTa Anepara bhI sAmyabhAvase nahIM DigatA hai| moha aura kSobhase rahita AtmapariNAmako saumya kahate haiN| darzanamohajanya pariNAma moha hai aura cAritramohajanya pariNAma kSobha hai / inase rahita pariNAma sAmya hai| sAmyabhAvakA dhArI sAmAyika pratimAvAlA hai| sAmAyika tInoM sandhyAoMmeM kI jAtI hai| usa samaya kaSTa Anepara sAmyabhAvase vicalita nahIM honA cAhie / tabhI vaha sAmAyika pratimA kahalAtI hai / / 1 / / ___ vyavahArasAmAyikakI vidhike kathanapUrvaka nizcayasAmAyikako karanekA upadeza karate haiM tInoM bhI sandhyAoMmeM AvazyakoMke kathanavAle adhyAyameM vistArase kahe gaye vandanAkarmako karake pratijJAta kAlaparyanta vajrapAta honepara bhI jo kabhI bhI samAdhise cyuta nahIM 1. 'mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo' ||-prvcnsaar gA. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 dharmAmRta ( sAgAra) kRtikarma / yatsvAmI-- 'caturAvartastritayazcatuHpraNAmaH sthito ythaajaatH| sAmayiko dviniSadyastriyogazuddhastrisandhyamabhivandI // ' [ ra. zrA. 139 ] sandhyAtraye'pi, zaktyA'nyadApi / sAmyAnujJAnArthamapizabdaH / samAdhe:--ratnatrayaikAgratAlakSaNAdyogAt / tadetannizcayasAmAyikam // 2 // nizcayasAmAyikazikharAdhirUDhAya zlAghate - AropitaH sAmAyikavataprAsAdamUrdhani / kalazastena yenaiSA bhUrArohi mahAtmanA // 3 // spaSTam // 3 // hotA vaha sAmAyika pratimAdhArI kisakI prazaMsAke yogya nahIM hai ? apitu sabhIkI prazaMsAke yogya hai // 2 // vizeSArtha-pIche anagAradharmAmRtake SaDAvazyaka adhyAyameM jo vandanAkarma kahA hai use kRtikarma kahate haiN| tInoM sandhyAoMmeM kRtikarma karaneko vyavahArasAmAyika kahate haiM / vyavahArasAmAyikapUrvaka jo dhyAna kiyA jAtA hai jisakA lakSaNa hai samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrakI ekAgratA / vaha dhyAna aisA nizcala ho ki anya upasargakI to bAta hI kyA, yadi vana bhI TUTa par3e to vicalita na ho| aisI sthiratA nizcayasAmAyika hai| 'api' zabdase yaha batalAyA hai ki zaktike anusAra anya kAlameM bhI sAmAyika kI jA sakatI hai // 2 // jo nizcayasAmAyikake zikharapara ArUr3ha haiM unako prazaMsA karate haiM jisa mahAtmAne vyavahArasAmAyikapUrvaka nizcayasAmAyika pratimApara ArohaNa kiyA usane sAmAyikatratarUpI devAlayake zikharake Upara kalaza car3hA diyA // 3 // vizeSArtha-samaya arthAt niyamita kAlameM honevAle sAmAyika arthAt sAmyabhAvanA rUpa vratako sAmAyika vrata kahate haiN| vaha vrata eka bar3e vizAla devAlayake tulya hai kyoMki eka to usa para car3hanA kaThina hotA hai, dUsare vaha iSTa siddhikA kAraNa hotA hai| jaise devAlayake zikhara para kalazArohaNase devAlayakA kArya pUrNa ho jAne ke sAtha usakI zobhA bar3ha jAtI hai vaise hI vajrapAta hone para bhI calAyamAna na hone sAmAyika pratimAkI pUrti honeke sAtha usakI garimA bar3ha jAtI hai| sAmAyika pratimAvAlA bhI pUrvameM kahe bAraha vratoMkA pAlana karatA hai| una meM bhI sAmAyika nAmakA vrata hai| taba prazna hotA hai ki sAmAyika vrata aura sAmAyika pratimAmeM kyA antara hai ? lATI saMhitAmeM kahA hai ki vrata pratimAmeM jo sAmAyika vrata hai vaha sAticAra hotA hai tathA usameM trikAla sAmAyika karanekA niyama nahIM hai| sAmAyika pratimAmeM sAmAyika niraticAra hotI hai tathA trikAla sAmAyika karanA usI taraha Avazyaka hai jaise muniko mUlaguNoMkA pAlana Avazyaka hai| yadi vrata pratimAvAlA kAraNa vaza kabhI sAmAyika na bhI kara pAye to usase usake vratakI kSati nahIM hotii| kintu sAmAyika pratimAvAlA trikAla sAmAyika na kare to usake vratakI hAni hotI hai, aticArakI to kathA hI kyA hai ? // 3 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) atha catuHzlokyA proSadhopavAsasthAnaM vyAcaSTe - sa proSadhopavAsI syAdyaH siddhaH pratimAtraye / sAmyAnna cyavate yAvatproSadhAnazanavratam // 4 // siddha: - niSpannaH pratIto vA / sAmyAt -- bhAvasAmAyikAt / nAmAdisAmAyika paJcakasyApyanucaraNAt / uktaM ca atha proSadhopavAsino niSThAkASThAM nirdizati -- 'pavaMdineSu catuSvapi mAse mAse svazaktimaniguhya | proSadhaniyamavidhAyI praNidhiparaH proSadhAnazanaH // ' [ ra zrA. 149 ] // 4 // tyaktAhArAGgasaMskAravyApAraH proSadhaM zritaH / ceopasRSTamunivadbhAti nedIyasAmapi // 5 // 281 proSadhopavAsazIle tu taduparame Age cAra zlokoMse proSadhopavAsa pratimAkA svarUpa kahate haiM jo zrAvaka darzana, vrata aura sAmAyika pratimAmeM siddha arthAt paripUrNa hotA huA propadhopavAsakI pratijJAke viSayabhUta solaha pahara paryanta sAmyabhAvase arthAt bhAvasAmAkise cyuta nahIM hotA vaha proSadhopavAsa pratimAvAlA hai || 4 || tyaktAH - sarvAtmanA pratyAkhyAtAH / dezatastatpratyAkhyAnasya pUrvaM samarthitatvAt / aGgasaMskAra:snAnodvartana-varNaka-vilepana- puSpa-gandhaviziSTavastrAbharaNAdiH / sAhacaryAtsAvadyArambhaH / celopasRSTamunivat - 12 upasargavazAd vastreNa veSTito nirgranthaH, [ yathA ] brahmacaryadhAraNazarIrAdimamatvavarjanayogAt / etena paramatamAhArAdiproSadhabhedAttadvratacAtuvidhyamapi saMgRhyate / tadyathA - catuSpa caturthAdikuvyApAra niSedhanaM, brahmacarya - kriyA, snAnAdityAgaH proSadhavratam / nedIyasAM - nikaTatarANAM pArzvavartilokAnAM bAndhavAdInAM vA // 5 // 15 vizeSArtha - sAmAyika pratimA meM sAmAyika karate hue jo sthiti bhAvasAmyakI rahatI hai vaisI hI sthiti proSadhopavAsa meM solaha pahara taka rahe to vaha proSadhopavAsa pratimA kahalAtI hai| isakA matalaba yaha nahIM hai ki vaha solaha pahara taka dhyAnameM baiThA rahatA hai / matalaba hai sAmyabhAvake bane rahanese / sAmAyikake chaha bheda kahe haiM - nAmasAmAyika, sthApanAsAmAyika, kSetrasAmAyika, kAlasAmAyika, dravyasAmAyika aura bhAvasAmAyika / proSadhopavAsa vrata meM to bhAvasAmAyikakI sthitike abhAva meM nAmAdi pA~ca sAmAyika honese bhI kAma calatA hai kintu proSadha pratimAmeM to solaha pahara taka bhAvasAmAyikakI sthiti honI cAhie ||4|| Age proSadhopavAsIkI niSThAkI sImA batalAte haiM cAroM prakArakA AhAra, snAna Adi aMgasaMskAra tathA vyApArako chor3akara proSadhopavAsa karanevAlA caturtha pratimAdhArI pAsa meM rahanevAle bandhu bAndhavoMko bhI upasargavaza vastrase veSThita munikI taraha mAlUma hotA hai // 5 // vizeSArtha - proSadhopavAsa pratimAkA dhArI proSadhopavAsake kAlameM cAroM prakArakA AhAra, snAna, tela, ubaTana, gandha, puSpa, viziSTa vastrAbharaNa aura sAvadya Arambha sarvAtmanA chor3a detA hai / brahmacarya dhAraNa karatA hai, zarIra Adise mamatva nahIM karatA / ataH vaha samIpa - vartI logoM ko bhI aise munikI taraha lagatA hai jisapara kisIne vastra DAla diyA hai / jaba sA. - 36 3 6 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 12 15 18 282 dharmAmRta ( sAgAra) atha sAmAyika proSadhopavAsayoH pratimAbhAve yuktimAhayatprAksAmAyikaM zIlaM taddvrataM pratimAvataH / yathA tathA proSaghopavAso'pItyatra yuktivAk // 6 // zIlaM vRtikalpaM vrataM sasyadezyam / yuktivAk - samAdhAnavacanam ||6|| atha paramakASThA prapannAn proSadhopavAsinaH prazaMsanti nizAM nayantaH pratimAyogena duritacchide / ye kSobhyante na kenApi tAnnumasturyabhUmigAn // 7 // spaSTam // 7 // atha sacittaviratasthAnaM catuH zlokyA vyAcaSTe -- harita kurabIjAmbulavaNAdyaprAsukaM tyajan / jAgratkRpacatuniSThaH sacittavirataH smRtaH // 8 // lavaNAdi / Adizabdena kandamUla phala - patra - karIrAdi / atra ca dvitIyapAde navAkSaratvaM na doSAya anuSTubha navAkSarasyApi pAdasya ziSTaprayogeSu kvApi kvApi darzanAt / tathA ca neminirvANAkhye mahAkAvye - 'nUpuradhvanibhistrINAM vijihISUNAM prabodhitaH / vaneSu vyAkulaM kaM na cakre kandarpaMkesarI // [ 82 ] kvacicca 'RSabhAdyA vardhamAnAntA jinendrA dazapaJca ca / trivargasamAyuktAdizantu tava sampadam // ' [ ] samIpavartI logoMko aisA lagatA hai taba dUsaroMko to vizeSa rUpase aisA lagatA hai / isase AhAratyAga, aMgasaMskAratyAga, vyApAratyAga aura brahmacaryadhAraNa se proSadha vratako cAra prakArakA kahA hai // 5 // sAmAyika aura proSadhopavAsa ke pratimArUpa hone meM yukti dete haiM jaise, vrata pratimApAlanake samaya meM jo sAmAyika vrata zIlarUpa hotA hai tIsarI pratimAke dhArI zrAvaka vaha vratarUpa hotA hai / vaise hI vrata pratimA meM jo proSadhopavAsa zIlarUpa hotA hai, caturtha pratimAke pAlaka zrAvakake vaha vratarUpa hotA hai, yaha sAmAyika aura proSadhopavAsake pratimArUpa honemeM samAdhAna vacana hai ||6|| vizeSArtha -- jo vratakI rakSA ke lie ho use zIla kahate haiM / vrata pratimA meM sAmAyika aura proSadhopavAsa aNuvratoMkI rakSA ke lie hote haiM / kintu sAmAyika pratimA aura proSadhopavAsa pratimA meM vratarUpase avazya karaNIya hote haiM || 6 || parama kASThA ko prApta proSadhopavAsiyoMkI prazaMsA karate haiM jo azubha karmakI nirjarAke lie muniko taraha kAyotsarga se sthita hokara parvakI rAta bitAte haiM aura kisI bhI parISaha athavA upasarga dvArA samAdhise cyuta nahIM kiye jAte, una caturtha pratimAdhArI zrAvakoMkA hama stavana karate haiM // 7 // sacittavirata pratimAko cAra zlokoMke dvArA kahate haiM pUrvokta cAra pratimAkA nirvAha karane vAlA jo dayAmUrti zrAvaka aprAsu arthAt agni na pakAye hue harita aMkura, harita bIja, jala, namaka Adiko nahIM khAtA, use zAstrakAroMne sacittavirata zrAvaka mAnA hai ||8|| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) 283 catuniSThaH-catasRSu pUrvoktapratimAsu niSThA nirvAho yasya / uktaM ca 'jaM vajjijjadi haridaM tayapatta-pavAla-kaMda-phala-vIyaM / appAsugaM ca salilaM sacittaNivitti taM ThANaM // [ vasu. zrA. 295 ] // 8 // atha jAgratakRpa iti samarthayate-- pAdenApi spRzannarthavazAdho'tiRtIyate / haritAnyAzritAnantanigotAni sa bhokSyate // 9 // atiRtIyate--atyartha ghRNAM karoti / haritAni- haritAvasthavanaspatIn / AzritetyAdi / uktaM cArSe brAhmaNasRSTiprastAve 'santyevAnantazo jIvA hariteSvaGakurAdiSu / nigotA iti sArvajJaM devAsmAbhiH zrutaM vacaH // ' [ mahApu. 38.18 ] bhokSyate kAkvA na bhakSayiSyatItyarthaH / / 9 / / 6 vizeSArtha-paM. AzAdharajIne jo mlAna nahIM huI hai AI avasthA meM hai use harita kahA hai| AcAya samantabhadrane use 'Ama' zabdase kahA hai| AmakA artha hotA hai kara cA, jo pakA nahIM hai| aura aprAsukakA artha paM. AzAdharajIne 'anagnipakva'--jo Agase nahIM pakAyA gayA-kiyA hai| yadyapi aprAsukako prAsuka karane ke kaI prakAra AgemameM kahe haiM--sukhAnA, pakanA, Agapara garma karanA, cAkUse chinna-bhinna karanA, usameM namaka Adi milaanaa| laoNTI saMhitAmeM kahA hai ki sacittavirata pratimAmeM sacittake bhakSaNakA niyama hai, sacittako sparzana karanekA niyama nahIM hai| isalie apane hAthase use prAsuka karake bhojanameM le sakatA hai||8|| sacittaviratako dayAmUrti kyoM kahA, isakA samarthana karate haiM-- pAMcavIM pratimAke sAdhanameM tatpara jo zrAvaka prayojanavaza harita vanaspatiko pairase chUnemeM bhI atyanta ghRNA karatA hai jisameM ananta nigodanAmaka sAdhAraNa zarIra vanaspatikAyika jIvoMkA vAsa hai usa harita vanaspatiko kyA vaha khAyegA? arthAt nahIM khAyegA / / 9 / / ___vizeSArtha-AgamameM harita vanaspatimeM ananta nigodiyA jIvoMkA vAsa kahA hai / pratyeka vanaspatike do bheda haiM-sapratiSThita pratyeka aura apratiSThita pratyeka / jisa pratyeka vanaspatike Azrayase sAdhAraNa vanaspatikAyika jIva rahate haiM jinheM nigoda kahate haiM use sapratiSThita pratyeka kahate haiM / aisI vanaspatiko paMcama zrAvaka pairase chUnemeM bhI glAni karatA hai| yadyapi pAkSika zrAvaka bhI aisA karatA hai kintu paMcama zrAvaka to usase bhI bar3hakara glAni karatA hai| mahApurANameM brAhmaNa varNakI utpatti batalAte hue kahA hai ki bharata cakravartIne parIkSAke lie mAgameM harita ghAsa bichavA dI thii| to jo dayAlu vicAravAn Agantuka the ve usaparase nahIM aaye| bharatane unase isakA kAraNa puuchaa| to ve bole-'he deva ! hamane 1. 'subakaM pakkaM tattaM aMvilalavaNeNa missiyaM davvaM / jaM jaMteNa ya chiNNaM taM savvaM phAsuvaM bhaNiyaM / / ' [ 2. 'bhakSaNe'tra sacittasya niyamo na tu sparzane / tatsvahastAdinA kRtvA prAsukaM cAtra bhojayet // ' -lA. saM. 17 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 dharmAmRta ( sAgAra ) atha sacittaviratebhyaH zlAghate-- aho jinoktinirNItiraho akSajitissatAm / nAlakSyajantvapi harit psAntyete'sukSaye'pi yat // 10 // alakSyAH --kevalAgamagamyatvAt pratyakSAdyasaMvedyAH / psAnti--bhakSayanti // 10 // atha bhogopabhogaparimANazIlAticAratvenoktaM sacittabhojanamiha tyajyamAnaM pratimAbhAvaM yAtItyupa6 dizati-- sacittabhojanaM yatprAGmalatvena jihAsitam / vratayatyaGgipaJcatvacakitastacca paJcamaH // 11 // jihAsitaM-parihartumiSTaM zIlopadezasyAmyAsadazAviSayatvAt / svAmI punarbhogopabhogaparimANazIlAticArAnanyathA paThitvA paJcamapratimAmevamadhyagISTa-- 'mUlaphala-zAka-zAkhA-karIra-kanda-prasUna-bIjAni / nAmAni yo'tti so'yaM sacittavirato dyaamuurtiH|| [ ra. zrA. 141 ] // 11 // sarvajJa devake vacana sune haiM ki harita aMkura AdimeM ananta jIva rahate haiM jinheM nigoda kahate haiN|' isalie paMcama zrAvakako dayAmUrti kahA hai // 9 // sacittaviratakI prazaMsA karate haiM-- sacitta tyAgake lie sAvadhAna sajjana puruSoMkA jina bhagavAnke vacanoMpara nizcaya AzcaryakArI hai| unakA indriyajaya vismaya paidA karatA hai| kyoMki jisa vanaspatike jantu pratyakSase nahIM dekhe jAte kevala Agamase hI jAne jAte haiM, ye prANa jAnepara bhI use nahIM khAte haiM // 10 // vizeSArtha--sacittavirata zrAvakoMkI do vizeSatAe~ Azcarya paidA karanevAlI haiM-eka unakA jinAgamake prAmANyapara vizvAsa aura dUsare, unakA jitendriypnaa| jisa vanaspatimeM jantu dRSTigocara nahIM hote, usako bhI na khAnA unakI prathama vizeSatAkA samarthana karatA hai aura prANa cale jAnepara bhI na khAnA unakI dUsarI vizeSatAkA samarthana karatA hai / / 10 // aba kahate haiM ki bhogopabhoga parimANa vratameM aticAra rUpase jisa sacitta bhojanako tyAjya kahA hai vaha yahA~ pratimA rUpa ho jAtA hai-- pahale zIloMkA kathana karate samaya bhogopabhoga parimANa nAmaka zIlake aticArarUpase jo sacitta bhojana vrata pratimAdhArIke lie tyAjya kahA thA, khAye jAnevAle sacitta dravyameM rahanevAle jIvoMke maraNase bhIta paMcama zrAvaka usa sacitta bhojanako vrata rUpase tyAga detA hai // 11 // vizeSArtha-svAmI samantabhadrane bhogopabhogaparimANake aticAra anya rUpase kahe haiM / unameM sacitta bhojana nahIM hai| isalie unhoMne harita mUla, phala, zAka, zAkhA, karIra, kanda, phUla aura bIjoMke nahIM khAneko sacittavirata kahA hai| isameM vanaspatike sabhI prakAra A jAte haiN| kintu AzAdharajIkI taraha unhoMne jala, namaka vagairahake sambandhameM kucha bhI nahIM kahA hai| AzAdharajIkA sacittavirata aprAsukakA tyAgI hotA hai| kintu samantabhadra svAmIke matase vaha kevala sacitta vanaspatikA tyAgI hotA hai| yaha uttarakAlIna vikAsa pratIta hotA hai // 11 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya) 285 atha rAtribhaktavrataM catuHzlokyA vyAkariSyannAdau tallakSaNamAha-- __ strIvairAgyanimittaikacittaH praagvRttnisstthitH| yastridhA'hni bhajenna strI rAtribhaktavatastu saH // 12 // strIvairAgyanimittaM nityaM kAmAGganAsaMga' ityAdinA prAguktam / prAgvRttaniSThita:--pUrvoktapratimApaJcakAcAraniyUMDhaH / tridhA manovAkkAyakRtAdibhiH / taduktam--- 'maNavayaNakAyakada-kAridANumodehi mehuNaM nnvdhaa| divasammi yo vivajjadi guNammi so sAvayo suddo // ' [ vasu. zrA. 296 ] // 1 // atha SaSThapratimAvataH stauti-- ___ aho citraM dhRtimatAM saMkalpacchedakauzalam / yannAmApi mude sA'pi dRSTA yena tRNAyate // 13 // sA'pi dRssttaa| sApi kaantaa| sA kAntA dRSTApIti cAvRttyA yojyam / gRhasthasya svadArAn prati premNo dRgvyApArasya ca saMbhavAt / / 13 // 12 athAsya rAtrAvapi maithunavinivRttimupapAdayannAha-- aba cAra ilokoMke dvArA rAtribhakta vratakA varNana karate hue pahale usakA lakSaNa kahate haiM jo pUrvokta pA~ca pratimAoMke AcArameM pUrI tarahase paripakva hokara striyoMse vairAgyake nimittoMmeM ekAgramana hotA huA mana-vacana-kAya aura kRta kArita anumodanAse dinameM strIkA sevana nahIM karatA, vaha rAtribhaktavata hotA hai / / 12 / / vizeSArtha-kAmasevanake doSa, strIke doSa, strIsaMgake doSa, aura azauca tathA Arya puruSoMkI saMgati ye strIse virakta honeke nimitta haiN| kAmasevana Adike doSoMkA cintavana karanese tathA brahmacArI kAmajayI puruSoMkI saMgatise strIse virAga utpanna hotA hai| jaba usakA mana una nimittoMmeM ekAgramana ho jAye arthAt usake manameM strIsevana na karaneke prati dRr3hatA A jAve taba sabase prathama dinameM usake sevana na karanekA niyama lenevAlA zrAvaka chaThI pratimAkA dhArI hotA hai| yaha kahA jA sakatA hai ki dinameM strIkA sevana to virale hI manuSya karate haiN| isameM kyA vizeSatA huii| kintu jo dinameM kevala kAyase hI sevana nahIM karate ve bhI manase, vacanase aura unakI kRta kArita anumodanAse sevana karate hai usIkA tyAga chaThI pratimAmeM hotA hai| AcArya vasunandine bhI kahA hai-mana, vacana, kAya, kRtakArita anumodanAse jo dinameM maithunakA tyAga karatA hai vaha chaThA zrAvaka hai // 12 / / isIse Age chaThI pratimAvAlekI prazaMsA karate haiM jisa strIkA nAma bhI sunanA prItikAraka hotA hai, vahI strI A~khoMke sAmane hote hue bhI jisa manovyApArako rokanekI zaktike dvArA tRNakI taraha tuccha pratIta hai, dhIra-vIra una puruSoMke manovikArako rokanekI sAmarthya adbhuta Azcarya paidA karanevAlI hai // 13 // SaSTha pratimAdhArIke rAtri AdimeM bhI maithunase nivRttikA kathana karate haiM1. chaTo--va. shraa.| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 dharmAmRta ( sAgAra ) rAtrAvapi RtAveva santAnArthamRtAvapi / bhajanti vazinaH kAntAM na tu parvadinAdiSu // 14 // RtAveva--caturthadinasnAnAnantarameva / AvRttyA santAnArthameva na viSayasukhArtham / parvadinAdiSu / __AdizabdenAmAvasyAgrahaNAdiSu // 14 // atha cAritrasArAdizAstramatena rAtribhaktavataM niruktyA lakSayana ratnakaraNDAdiprasiddhaM tadartha kathayati-- rAtribhaktavato rAtrau strIsevAvartanAdiha / nirucyate'nyatra rAtrau caturAhAravarjanAt // 15 // rAtribhaktavrata:--rAtrau bhaktaM strIbhajanaM vratayati pravartayatIti tathoktaH / zAstrAntareSu tu rAtrI bhaktaM 9 catuvidhAhAra vratayati nivartayati iti nirucyate / yathAha svAmI 'annaM pAnaM khAdyaM lehyaM nAznAti yo vibhAvaryAm / sa ca rAtribhuktivirataH sattveSvanukampamAnamanAH // [ ra. zrA. 142 ] // 15 // 12 atha brahmacaryasthAnaM vyAcaSTe-- tttaadRsNymaabhyaasvshiikRtmnaastridhaa| yo jAtvazeSA no yoSA bhajati brahmacAryasau // 1 // tattAdRksaMyamaH--prAkpratimASaTkoktaH / azeSAH--mAnavIrdaivIstarazcIstatpratikRtizca // 16 // jitendriya puruSa rAtrimeM bhI RtukAla meM hI arthAt rajodarzanase Ageke caturtha dinake snAnake anantara hI strIkA sevana karate haiN| tathA RtumeM bhI santAna utpanna karaneke lie hI strIkA sevana karate haiM, viSaya sukhake lie sevana nahIM krte| tathA parva ke dinoMmeM arthAt dharma-karma ke anuSThAnake dinoM aSTamI AdimeM kabhI bhI strIkA sevana nahIM karate // 14 // aba cAritrasAra Adi zAstrake matase rAtribhaktavatakA niruktipUrvaka lakSaNa karake ratnakaraNDaka AdimeM prasiddha usake arthako kahate haiM cAritrasAra Adi zAstroMkA anusaraNa karanevAle isa granthameM rAtrimeM strIsevanakA vrata lenese rAtribhaktavrata kahA jAtA hai| aura anya ratnakaraNDaka Adi zAstroMmeM rAtrimeM cAroM prakArake AhArake tyAgase rAtribhaktatrata kahA jAtA hai // 15 / / vizeSArtha-pahale likha Aye haiM ki chaThI pratimAke svarUpako lekara granthakAroMmeM matabheda hai| chaThI pratimAkA nAma rAtribhaktavrata hai| bhaktakA artha strIsevana bhI hotA hai jise bhASAmeM bhoganA kahate haiM aura bhojana bhI hotA hai| isa granthake matase jo rAtri meM strIsevanakA vrata letA hai vaha rAtribhaktatrata hai aura ratnakaraNDakake anusAra jo rAtrimeM cAroM prakArake AhArakA tyAga karatA hai vaha rAtribhaktavata hai| usameM kahA hai ki jo rAtrimeM anna, pAna, khAdya, lehya cAroM prakArake AhArako nahIM khAtA vaha rAtribhakta virata hai // 15 // aba brahmacarya pratimAkA svarUpa kahate haiM pahale chaha pratimAoMmeM kahe gaye aura kramase bar3hate hue saMyamake abhyAsase manako vazameM kara lenebAlA jo zrAvaka-mana-vacana kAyase mAnavI, daivI, tiryaMcI aura unake pratirUpa samasta striyoMko rAtri athavA dinameM kabhI bhI nahIM sevana karatA hai vaha brahmacArI hai // 16 / / vizeSArtha-jo brahmameM caraNa karatA hai vaha brahmacArI hai| brahmake aneka artha haiMcAritra, AtmA, jJAna Adi / arthAt nizcayase to AtmAmeM ramaNa karanevAlA hI brahmacArI hai aura vyavahArameM jo saba striyoMke sevanakA tyAgI hai vaha brahmacArI hai| saba striyoMse Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) atha brahmacAriNe zlAdhyate-- anantazaktirAtmeti zrutirvastveva na stutiH| yatsvadravyayugAtmaiva jagajjetraM jayetsmaram // 17 // vastveva-vastuviSayaiva / stutiH-guNAlpatve sati tadbahutvakathanam / svadravyayuk-paradravyavyAvartanenAtmadravyaM samAdadhAnaH // 17 // atha mandamatyanujighRkSayA brahmacaryamAhAtmyamAha vidyA mantrAzca siddhayanti kiGakarantyamarA api| krUrAH zAmyanti nAmnA'pi nimaMlabrahmacAriNAm // 18 // siddhayanti-varapradA bhavanti / uktaM ca 'maunI niyamitacitto medhAvI bIjadhAraNasamarthaH / mAyAmadanamadonaH siddhayati mantrI na saMdehaH / / / krUrA:-brahmarAkSasAdayaH // 18 // atha prasaGgavazAd brahmacaryAzramaM kicida vyAcaSTe prathamAzramiNaH proktA ye pnycopnyaadyH| te'dhItya zAstraM svIkuryurdArAnanyatra naiSThikAt // 19 // upanayAdayaH / AdizabdenAvalambanadIkSAgUDhanaiSThikA gRhyante / tatra upanayabrahmacAriNo gaNadharasUtradhAriNaH samabhyastAgamA gRhidharmAnuSThAyino bhavanti / avalambabrahmacAriNaH kSullakarUpeNAgamamabhyasya parigRhItagRhavAsA bhavanti / adIkSAbrahmacAriNo veSamantareNAbhyastAgamA gRhidharmaniratA bhavanti / gUDhabrahmacAriNaH / kumArazramaNAH santaH svIkRtAgamAbhyAsA bandhubhirduHsahaparISahairAtmanA nRpatibhirvA nirastaparamezvararUpA kevala manuSya jAtikI hI saba striyA~ nahIM lI jaatiiN| balki devAMganA aura pazuyonikI striyA~ aura unakI patthara, kASTha AdimeM tathA citroMmeM aMkita pratikRtiyA~ bhI lI jAtI haiN| unakA sevana kAyase hI nahIM, balki mana-vacanase bhI nahIM honA cAhie // 16 // brahmacArIkI prazaMsA karate haiM AtmA ananta zaktivAlA hai, isa prakArakA AptakA upadeza vAstavika hI hai stuti nahIM hai arthAt bar3hA-car3hAkara nahIM kahA gayA hai; kyoMki paradravyase haTakara svadravya-AtmadravyameM lIna AtmA hI jagatko jItanevAle kAmako jItatA hai // 17 // manda buddhi logoMko samajhAne ke lie brahmacaryakA mAhAtmya kahate haiM-- niraticAra brahmacaryakA pAlana karanevAloMkA nAma lene mAtrase brahmarAkSasa Adi krUra prANI bhI zAnta ho jAte haiM, devatA bhI sevakoMkI taraha vyavahAra karate haiM tathA vidyA aura mantra siddha ho jAte haiM // 18 // prasaMgavaza brahmacaryAzramakA thor3A-sA kathana karate haiM--- jo mauMjIbandhanapUrvaka brahma varya vratakA anuSThAna karanevAle upanaya brahmacArI Adi pA~ca prakArake brahmacArI Agama meM kahe haiM ve upAsakAdhyayana Adi zAstrakA adhyayana karaneke bAda patnIko svIkAra kara sakate haiN| unameM se jo naiSThika hai vaha aisA nahIM kara sakatA // 19 // vizeSArtha--cAritrasArameM pA~ca prakArake brahmacArI kahe haiM--upanaya, avalamba, dIkSA, gUr3ha aura naiSThika / upanaya brahmacArI yajJopavIta dhAraNa karake AgamakA adhyayana karaneke bAda gRhastha dharmakA pAlana karate haiM / avalamba brahmacArI kSullakake rUpameM AgamakA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 dharmAmRta ( sAgAra) gRhavAsaratA bhavanti / naiSThikabrahmacAriNaH samadhigatazikhAlakSitaziroliGgA gaNadharasUtropalakSitavakSoliGgAH zuklaraktavasanakaupInakaTi liGgAH / snAtakA : bhikSAvRttayo devArcanaparA bhavanti // 19 // atha jinadarzane varNAzramavyavasthA kUtroktAstIti pRcchantaM pratyAha brahmacArI gahI vAnaprastho bhikSazca sptme| catvAro'Gge kriyAbhedAduktA varNavavAzramAH // 20 // saptame-upAsakAdhyayanAkhye / uktaM ca-- 'brahmacArI gRhasthazca vAnaprasthazca bhikSukaH / ityAzramAstu jainAnAM saptamAGgAd viniHsRtAH // ' [ ] kriyAbhedAt--brahmacAriNastAvadimAH kriyAH--'dvijasUnorgarbhASTame varSe jinAlaye kRtArhatpUjanamauNDyasya trigaNamaujIbandhasaptaguNagrathitayajJopavItAdiliGgavizuddhe sthUlahiMsAviratyAdi-vrataM brahmacaryoM pabaMhitaM gurusAkSikaM dhAraNIyam / zlokA:-- 'zikhI sitAMzukaH sAntarvAso nirveSavikriyaH / vratacihna dadhatsUtraM tathokto brahmacAryasau // caraNocitamanyacca nAmadheyaM tadAsya vai / vRttizca bhikSayAnyatra rAjanyAduddhavaibhavAt / / so'ntaHpure caretpAtryAM niyoga iti kevalam / tadagraM devasAtkRtya tato'nnaM yogyamAharet // ' [ mahApu. 38 / 106-108 ] abhyAsa karake gRhasthAzrama svIkAra karate haiN| adIkSA brahmacArI kisI prakArake veSake binA AgamakA abhyAsa karake gRhastha dharma apanA lete haiN| gUr3ha brahmacArI kumAra avasthAmeM hI munipada dhAraNa karake AgamakA abhyAsa karate haiM aura phira bandhuoMke kahanese yA parISahoMko na saha sakanese svayaM hI, yA rAjAke kahanese digambara rUpako chor3akara ghara basA lete haiN| naiSThika brahmacArI sirapara coTI, chAtI para yajJopavIta aura kamarameM sapheda yA lAla vastrakI la~goTI lagAte haiM, bhikSAvRttipUrvaka devapUjAmeM tatpara rahate haiN| yaha gRhavAsI nahIM hote| bacapana meM brahmacaryapUrvaka vidyAdhyayana karanevAle kumAra brahmacAriyoMke ye bheda cAritrasArase pahale mahApurANameM dekhane meM nahIM Ate / granthakArane inheM cAritrasArase hI liyA hai // 19 // jo yaha prazna karate haiM ki jinAgamameM varNa vyavasthA kahA~ hai ? unako uttara dete haiN| upAsakAdhyayana nAmaka sAtaveM aMgameM dharma karmake bhedase brAhmaNa Adi cAra varNoM kI taraha brahmacArI, gRhI, vAnaprastha aura bhikSu ye cAra Azrama kahe haiM // 20 // vizeSArtha-jaise AgamameM kriyAke bhedase cAra varNa kahe haiM vaise hI kriyAke bhedase cAra Azrama kahe haiM / jisa zrama dhAtuse zramaNa zabda niSpanna huA hai usIse Azrama bhI banA hai| ataH vicArakoMkA mata hai ki Azrama vyavasthA zramaNaparamparAse sambaddha hai / astu, sAtava upAsakAdhyayana nAmaka aMgameM brahmacArI gRhastha vAnaprastha aura bhikSu ye cAra Azrama kahe haiN| prathama brahmacArIkI kriyA mahApurANameM isa prakAra kahI hai-garbhase AThaveM varSa meM jinAlayameM jAkara use pUjana karanA caahie| tathA sirakA muNDana karAkara usakI kamarameM tIna larakI DjakI rassI bA~dhakara sAta larakA yajJopavIta pahanAnA caahie| phira use vratadhAraNa karAnA 1. ayaM zlokaH 'uktaJcopAsakAdhyayane' iti kRtvA cAritrasAranAmni granthe (pR. 20) uddhRtaH / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya) mr 12 1 'dantakASThagraho nAsya na tAmbUlaM na cAJjanam / na haridrAdibhiH snAnaM zuddhasnAnaM dina prati / na khaTvAzayanaM tasya nAnyAGgaparighaTTanam / bhUmau kevalamekAkI zayitA vratasiddhaye // yAvadvidyAsamAptiH syAttAvadasyedRzaM vratam / tato'pyUdhvaM vrataM tatsyAdyanmUlaM gRhamedhinAm / / ' [ mahApu. 38 / 115-117 ] ityAdi prbndhenaa| pUrvoktanityanaimittikAnuSThAnastho gRhasthaH sa dvedhA jAtitIrthakSatriyabhedAt / tatra jAtikSatriyAH kSatriyabrAhmaNavaizyazUdrabhedAccaturvidhAH / tIrthakSatriyAH svajIvitavikalpAdanekabhedA bhidyante / vAnaprasthA aparigRhItajinarUpA vastrakhaNDadhAriNo niratizayatapaHsamudyatA bhavanti / yathA-- 'dezapratyakSavitkevalabhRdiha muniH syAdRSiH prodgataddhirArUDhazreNiyugmo'jani yatiramagAro'paraH saadhuvrgH| rAjA brahmA ca devaH parama iti RSivikriyA'kSINazakti prApto buddhayauSadhIzo viyadayanapaTurvizvavedo krameNa // ' [ tatkriyAzca prAk prabandhenoktAstadvad / varNakriyAzca vyAkhyAtAH // 20 // caahie| sapheda dhotI, sapheda dupaTTA usakA vastra hotA hai| usa samaya usa bAlakako brahmacArI kahate haiN| vaibhavazAlI rAjaputrako chor3akara saba brahmacArI bAlakoMko bhikSAvRttise nirvAha karanA caahie| rAjaputra bhI rAjamahalameM jAkara apanI mAtA Adise bhikSA lekara nirvAha karatA hai| kevala zuddha jalase pratidina snAna karanA, khATapara na sonA, dUsareke zarIrase apanA zarIra na ragar3anA, pRthvIpara ekAkI zayana karanA, jabataka vidyAdhyayana samApta na ho tabataka aisA karanA Avazyaka hai| vidyAdhyayanakI samApti ke bAda sAdhAraNa vratoMkA to pAlana karatA hai kintu vidyAdhyayana kAlake vizeSa vrata chUTa jAte haiN| phira AjIvikAke sAtha gRhasthAzramameM praveza karatA hai| vivAha ke bAda use dhana, dhAnya, makAna Adi mila jAtA hai aura vaha pitAkI AjJAse svatantratApUrvaka AjIvikA karatA hai ise usakI varNalAbha kriyA kahA hai| gRhastha avasthAmeM vaha pUrvokta nitya-naimittika anuSThAna karatA hai| usake do bheda haiM-jAtikSatriya aura tIrthakSatriya / jAtikSatriya kSatriya, brAhmaNa, vaizya aura zUdrake bhedase cAra prakArake hote haiN| tIrthakSatriya apanI jIvikAke bhedase aneka prakArake haiN| paM. AzAdharajIne apanI TIkAmeM yaha bhedakathana cAritrasArake AdhArapara kriyA hai| mahApurANameM yaha kathana nahIM hai / astu / jaba usakA putra gharakA bhAra saMbhAlane meM samartha ho jAtA hai to vaha usapara bhAra sauMpakara tIsarA vAnaprastha Azrama svIkAra karatA hai| ghara choDakara mAtra eka vastra dha hai| phira vastra Adiko bhI tyAga kara digambara rUpa dhAraNa kara caturtha AzramameM praveza karatA hai| jise bhikSu Azrama kahA hai / jinarUpadhArI bhikSu anagAra, yati, muni, RSi Adike bhedase aneka prakArake hote haiN| sAmAnya sAdhuoMko anagAra kahate haiN| upazama yA jhapaka zreNIpara ArUr3ha sAdhuoMko yati kahate haiN| avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI, kevalajJAniyoMko muni kahate haiM / RddhidhAriyoMko RSi kahate haiN| unake cAra bheda haiM-rAjarSi, brahmarSi, devarSi 1. sAdhurukta:-cA. sA. / sA.-37 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 dharmAmRta ( sAgAra) athArambhavirataM dvAbhyAmAha nirUDhasaptaniSTho'GgighAtAGgatvAtkaroti na / na kArayati kRSyAdInArambhaviratastridhA // 21 // na kArayati putrAdIn pratyanumateH kadAcinnivArayitumazakyatvAt manovAkkAyaiH kRtakAritAbhyAmeva sAvadyArambhAnivartata ityarthaH / kRSyAdIn--kRSisevAvANijyAdivyApArAn na punaH snapanadAnapUjAvidhAnAdyArambhAna / teSAmaGgighAtAGgatvAbhAvAtprANipIDAparihAreNaiva tatsaMbhavAt / vANijyAdyArambhAdapi tathA saMbhavatastahi vinivRtti na syAditi cedevametat / taduktam 'sevAkRSivANijyapramukhAdArambhato vyupAramati / prANAtipAtahetoryo'sAvArambhavinivRttaH // [ ratna. zrA. 144 ] vasunandisaiddhAntastvavizeSeNaivAha / yathA--- 'jaM kiMcidihAraMbhaM bahu thovaM vA sayA vivjjnto| ArambhaNiyaMtamadI so aTThama sAvao bhnnio||' [ vasu. zrA. 298 ] // 21 // aura paramarSi / akSINaRddhi tathA vikriyARddhike dhAriyoMko rAjarSi kahate haiN| buddhiRddhi aura auSadhaRddhike dhAriyoMko brahmarSi kahate haiN| AkAzacArI RSiyoMko devarSi kahate haiM aura kevalajJAnIko paramarSi kahate haiM // 20 // do ilokoMke dvArA ArambhaviratakA svarUpa kahate haiM pahalekI sAta pratimAoMke saMyamameM pUrNaniSTha jo zrAvaka prANiyoMkI hiMsAkA kAraNa honese khetI, naukarI, vyApAra Adi ArambhoMko mana, vacana, kAyase na svayaM karatA hai aura na dUsaroMse karAtA hai vaha Arambhavirata hai // 21 // vizeSArtha-rojagAra-dhandheke kAmoMko Arambha kahate haiM kyoMki unase jIvaghAta hotA hai| kintu dAna-pUjA Adiko Arambha nahIM kahate; kyoMki ye prANighAtake kAraNa nahIM haiM, prANiyoMkI pIDAko bacAkara karanese hI dAnapUjA sambhava hotI hai| yadi vyApAra AdimeM bhI prANipIr3A bacAnA sambhava hotA to usakA tyAga na karAyA jaataa| ataH yahA~ dhArmika kAryoMkA niSedha nahIM hai / ArambhakA tyAga zrAvaka mana, vacana, kAyapUrvaka kRta aura kAritase karatA hai| anumatikA tyAga nahIM karatA kyoMki putrAdiko anumati denese bacanA kabhI-kabhI azakya ho jAtA hai| svAmI samantabhadrane mana, vacana, kAya yA kRta-kAritakA nirdeza nahIM kiyA hai| jo hiMsAke kAraNa sevA, khetI, vyApAra Adi ArambhakA tyAgI hai vaha Arambhavirata hai / AcArya vasunandine 'jo kucha bhI thor3A yA bahuta gRha sambandhI Arambha hai usako sadAke lie chor3a detA hai, use ArambhatyAgI kahA hai| lATI saMhitAmeM to ArambhatyAgaka bahuta vyApaka rUpa de diyA gayA hai| likhA hai-'AThavIM pratimAse pahale hiMsAke kAmoMse jaise sacittake sparzanase yA apane hAthase pAnI bharanese atIcAra hotA thaa| aba pAnI AdikI taraha jo sacitta dravya hai use apane hAthase nahIM chUtA / bahuta ArambhakI to bAta hI kyA hai ? apane bandhu vargake madhyameM rahatA hai aura munikI taraha taiyAra bhojanAdi karatA hai| yadi koI sAdharmoM Amantrita kare to usake ghara bhojana karane meM na koI doSa hai, na guNa hai| vratI honepara bhI dasavIM pratimAse pahale yaha manakA mAlika hokara rahatA hai, vastroMkA prakSAlana prAsukase svayaM kare yA sAdharmIse karAve / bahuta kahanese kyA? apane lie yA dUsareke Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) 291 yo mumukSuraghAdabibhyattyaktuM bhaktamapocchati / prArtayetkathamasau prANisaMharaNIH kriyAH // 22 // pravartayet--kuryAtkArayecca // 22 // atha parigrahavirataM saptazlokena vyAcaSTe-- sa granthadhirato yaH praagvttraatsphurddhRtiH| naite me nAhameteSAmityujjhati parigrahAn // 23 // prAgvatAni-darzanikAdyaSTapratimAnuSThAnAni / 'svAcArApratilomyena lokAcAraM pramANayaditi vacanA- 6 sarvatra svasvasthAnAvirodhenaiva pUrvasthAnAnuSThAnamanuSTheyam / uktaM ca 'bAhyeSu dazasu vastuSu mamatvamutsRjya nirmamatvarataH / svasthaH santoSaparaH paricittaparigrahAdvirataH / / [ ra. zrA. 145 ] // 23 // lie jisameM ArambhakA leza bhI ho, usa kriyAko na kre|' isa taraha prArambhameM AjIvikAviSayaka Arambhake tyAgako Arambhavirata kahate the| uttarakAlameM khAsakara lATI saMhitAke yugameM use bahuta vistAra de diyA gyaa| kisI pahaleke anya grantha meM aisA kathana nahIM hai // 21 // Age ArambhatyAgakA samarthana karate haiM jo mumukSa pApase DaratA huA bhojana bhI chor3anA cAhatA hai vaha jIvaghAtavAlI kriyAe~ kaise svayaM kara yA karA sakatA hai / / 22 / / aba parigrahatyAgavirata pratimAko sAta ilokoMse kahate haiM pahalekI darzana Adi pratimA sambandhI vratoMke samUhase jisakA santoSa bar3hA huA hai vaha Arambhavirata zrAvaka 'ye mere nahIM haiM aura na maiM inakA hU~' aisA saMkalpa karake makAna, kheta Adi parigrahoMko chor3a detA hai use parigrahavirata kahate haiM // 23 // vizeSArtha-parigraha meM jo mamatva bhAva hotA hai usake tyAgapUrvaka parigraha ke tyAgako parigraha virata kahate haiN| ye mere nahIM haiM' aura 'na maiM inakA hU~' isakA matalaba hai ki na maiM inakA svAmI aura bhoktA hU~ aura na ye mere svatva aura bhogya haiN| isa saMkalpapUrvaka parigrahakA tyAga kiyA jAtA hai| yahI bAta svAmI samantabhadrAcAyane bhI kahI hai ki dasa prakArake bAhya parigrahoMmeM bhamatvabhAvako chor3akara nirmamatvabhAvameM magna santoSI zrAvaka parigrahavirata hai| cAritrasArameM kahA hai-parigraha krodhAdi kaSAyoMkI, Ata aura raudradhyAnakI, hiMsA Adi pA~ca pApoMkI tathA bhayakI janmabhUmi hai, dharma aura zukladhyAnako pAsa bhI nahIM Ane detI aisA mAnakara dasa prakArake bAhya parigrahase nivRtta santoSI zrAvaka parigrahatyAgI hotA hai| ukta sabhI kathana antaraMga parigraha ke sAtha bAhya parigrahake tyAgako parigraha virata kahate haiN| kintu AcArya vasunandI kahate haiM ki 'jo vastramAtra parigrahake atirikta zeSa saba parigrahako chor3a detA hai aura vastra meM bhI mamatva nahIM karatA, vaha navama zrAvaka jaano|' lATI saMhitAmeM kahA hai-'jisameM svarNa Adi dravyakA sarvathA tyAga mAnA gayA hai vaha 1. cAritrasAra-pR. 19 / 2. 'motta Na batthameta pariggahaM jo vivajjae sesaM / tatthavi mucchaM Na karei jANai so sAvao Nava mo' ||-vsu. zrA., 299 gA. / 3. 'navamaM pratimAsthAnaM vrataM cAsti gRhAzraye / yatra svarNAdidravyasya sarvatastyajanaM smRtam // itaH pUrva suvarNAdi saMkhyAmAtrApakarSaNaH / itaH prabhRti vittasya mUlAdunmUlanaM vratam / / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B 6 12 292 dharmAmRta ( sAgAra ) athAsya sakaladattimuttaraprabandhena vyAcaSTe-- athAhUya sutaM yogyaM gotrajaM vA tathAvidham / brUyAdidaM prazAn sAkSAjjAtijyeSThasadharmaNAm // 24 // tathAvidhaM -- yogya putrAbhAve tatsadRzam / prazAn - prazamaparaH ||24|| tAtAdyayAvadasmAbhiH pAlito'yaM gRhAzramaH / virajyainaM jihAsUnAM tvamadyArhasi naH padam // 25 // tAta -- svasya poSyatvagarbhaputrAdeH priyatvAmantraNamidam // 25 // putraH pupUSoH svAtmAnaM suvidheriva kezavaH / ya upaskurute vapturanyaH zatruH sutacchalAt // 26 // putraH sa bhavatItyadhyAhAraH / pupuSoH -- zodhayitumiccho: / suvidhe:: - RSabhanAthasya pUrvabhave suvidhinamno rAjJaH / uktaM cArSe- 'nRpastu suvidhiH putrasnehAd gArhasthyamatyajan / utkRSTopAsakasthAne tapastepe suduzcaram // ' [ mahApu. 10 / 158 ] gRhasthakI navIM pratimA hai / isase pahale suvarNa AdikI saMkhyA mAtra ghaTAyI thI / aba dhana sampattikA mUla se unmUlanarUpa vrata hai / apane eka zarIramAtra ke lie vastra, makAna Adi svIkRta hai athavA dharmake sAdhana mAtra svIkRta haiM, zeSa saba chor3a detA hai| isase pahale makAna, AdikA vaha svAmI thA / vaha saba niHzalya hokara jIvanaparyanta ke lie saba prakAra se chor3anA cAhie / ' yahA~ 'makAna' isalie kahA pratIta hotA hai ki abhI usane gRhavAsa nahIM chor3A hai| makAna ke svAmitva se yahA~ abhiprAya nahIM hai| Age parigrahake tyAgakI vidhikA jo varNana hai jise sakaladatti nAma diyA hai usase bhI yahI prakaTa hotA hai ki AcArya vasunandIne jo vastramAtrake sivAya zeSakA tyAga kahA hai vahI AzAdharajIko bhI mAnya hai aura vahI parigrahaviratakA bhAva hai || 23 // Age parigrahavirata zrAvakakI sakaladattikA varNana karate haiM atha zabda adhikAravAcI hai jo isa bAtako sUcita karatA hai ki yahA~ se sakaladattikA adhikAra hai| yogya arthAt apanA bhAra uThAne meM samartha putrako athavA yogya putrake abhAva meM yogya putrake samAna bhAI yA usake putra Adiko bulAkara jAti meM mukhya sAdharmiyoMke sAmane navama zrAvaka isa prakAra kahe ||24|| he tAta! Ajataka hamane isa gRhasthAzramakA yathAvidhi nirvAha kiyaa| aba saMsAra zarIra bhogoMse virakta hokara ise hama chor3ane ke icchuka haiN| tuma hamAre padako svIkAra karane ke lie yogya ho ||25| jaise apane AtmAko zuddha karaneko icchuka rAjA suvidhikA upakAra usake putra kezavane kiyA, usI prakAra apane AtmAko zuddha karaneke icchuka pitAkA jo upakAra karatA hai vaha putra hai / aura jo aisA nahIM karatA vaha putrake rUpameM zatru hai ||26|| astyAtmaikazarIrArthaM vastravezmAdi svIkRtam / dharmasAdhanamAtraM vA zeSaM niHzeSaNIyatAm // syAtpurastAdito yAvatsvAmitvaM sadmayoSitAm / tatsarvaM sarvatastyAjyaM niHzalyaM jIvanAvadhi // ' -- lATI 7 / 39-42 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya) 293 upaskurute-gRhAdimamatvachedenAtizayamAdate / zatru:-zAtayitA iSTavighAtitvAt / tathA cAvocatsvayameva siddhayaGke 'putraH sa yenoDhabhareNa tAto laghukRtokazirAdhirohate (?) / sauristu yena svabharoparopAdgurUkRto lokatalaM pragacchet // ' // 26 // tadidaM me dhanaM dharmya poSyamapyAtmasAtkuru / saiSA sakaladattihi paraM pathyA zivAthinAm // 27 // dhamya-caityAlayapAtradAnAdi / poSyaM-gRhiNImAtRpitrAdi / sakaladattiH anvydtypraabhidhaanaa| pathyA-patho'napetA ratnatrayAnugaterityarthaH // 27 // vidIrNamohazArdUlapunarutthAnazakinAm / tyAgakramo'yaM gRhiNAM zaktyArambho hi siddhikRt // 28 // vidIrNaH-tattanniSThAsauSThavena bhinnaH // 28 // vizeSArtha-aisA kathana hai ki jo janma lekara vaMzako pavitra karatA hai vaha putra hai| ataH jaba pitA gharabAra chor3akara apanI AtmAko karmabandhanase mukta karanA cAhatA ho taba gharakA bhAra samhAlakara pitAko AtmasAdhanAmeM sahayoga denevAlA hI vAstavameM putra kahalAneke yogya hai / jaise bhagavAn RSabhadevakA jIva pUrvabhavameM suvidhi nAmaka rAjA huA thA aura usakI pUrvabhavakI patnI zrImatIke jIvane suvidhike putra kezavake rUpa meM janma liyA thaa| rAjAkA apane putrase atyadhika sneha thaa| usIke kAraNa vaha gharameM hI rahakara utkRSTa zrAvakake vratoMkA pAlana karatA thA aura kezava isameM usakI pUrI sahAyatA karatA thA / antameM pitA aura putrane digambarI dIkSA lekara Atma-kalyANa kiyaa| aisA putra hI vAstavameM putra kahalAneke yogya hotA hai // 26 // __ isalie merA dhana, dharmasthAna, caityAlaya, dAnazAlA Adi, tathA poSya mAtA, pitA, patnI Adiko apane saMrakSaNameM leo| AgamameM kahI gayI yaha sakaladatti mumukSuoMke lie atyanta hitakArI hai // 27 // vizeSArtha-prathama adhyAyameM prakArAntarase dAnake pAtradatti, samakriyAdatti, anvayadatti aura dayAdatti ye cAra bheda, dAna jinheM diyA jAtA hai unakI apekSAse kahe the| isa sakaladattiko hI anvayadatti kahate haiN| saba kucha dAna kara denese isakA nAma sakaladatti hai aura yaha dAna apane vaMzameM kiyA jAtA hai isalie ise anvayadatti kahate haiN| isake binA mokSake mArgameM calanA duSkara hai / isIse isa sarvasva tyAgako mokSArthiyoMke lie hitakara kahA hai // 27 // ____prathamAdi pratimAoMmeM kI jAnevAlI AtmAkI ArAdhanAke dvArA jinakA moharUpI siMha chinna-bhinna to ho gayA hai kintu phira bhI jinheM usake uTha khaDA honekI AzaMkA hai una gRhasthoMke tyAgakA dhIre-dhIre bAhya aura antaraMga parigrahako chor3anekA yaha krama hai| kyoMki zaktike anusAra kiyA gayA iSTa arthakI sAdhanAkA upakrama iSTa arthakA sAdhaka hotA hai // 28 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 dharmAmRta ( sAgAra) evaM vyutsRjya sarvasvaM mohAbhibhavahAnaye / kiMcitkAlaM gRhe tiSThedaudAsyaM bhAvayansudhIH // 29 // vyutsRjya-vizeSeNa vividhaM cAru bhRzaM tyktvaa| mohAbhibhavaH-mohena mamatvena abhibhavaH upekSA zaithilyaM yena pRSTo'pRSTo vA ArambhAdo putrAderanumati dApyate / kicitkaalN| etena sitAmbaraparikalpitaM pratimAsu kAlaniyamaM nirAkaroti / tathAhi tadgranthaH-'zaGkAdidoSarahitaM prazamAdiliGgaM sthairyAdibhUSaNaM 6 mokSamArgaprAsAdapIThabhUtaM samyagdarzanaM bhayalobhalajjAdibhirapyanaticaranmAsamAtraM samyaktvamanupAlayatItyeSA prathamA prtimaa| dvau mAsau yAvadakhaNDitAnyavirAdhitAni ca pUrvapratimAnuSThAnasahitAni dvAdazApi vratAni pAlayatIti dvitiiyaa| zrInmAsAnubhayakAlamapramattaH pUrvoktapratimAnuSThAnasahitaH sAmAyikamanupAlayatIti tRtiiyaa| caturo mAsAzcatuSpA pUrvapratimAnuSThAnasahito'khaNDitaM proSadhaM pAlayatIti cturthii| paJcamAsAMzcatuSpAM gRhe taddvAre catuSpathe vA pariSahopasargAdiniSkampakAyotsargaH pUrvoktapratimAnuSThAnaM pAlathan sakalAM rAtrimAsta iti paJcamI / evaM vakSyamANAsvapi pratimAsU pUrvapUrvapratimAnuSThAnaniSThatA avase yaa| navaraM SaNmAsAn brahmacArI bhavatIti sssstthii| saptamAsAna sacittAhArAn pariharatIti saptamI / aSTau mAsAn svayamArambhaM na krotiityssttmii| navamAsAn preSyairapyArambhaM na kArayatIti navamI / dazamAsAnAtmArthaniSpannamAhAraM na bhuGkte iti dshmii| ekAdazamAsAMstyaktasaGgo rajoharaNAdimuniveSadhArI kRtakezotsATaH svAyatteSu gokulAdiSu vasan isa prakAra tatvajJAnase sampanna navama zrAvaka samasta cetana-acetana parigrahako chor3akara mamatvabhAvase hone vAlI saMyamameM zithilatAko dUra karane ke lie upekSAkA cintavana karate hue kucha samaya taka gharameM rahe // 29 // vizeSArtha-navama pratimAdhArI zrAvaka mamatva bhAvako haTAne ke lie sarvasvakA tyAga karake bhI tatkAla ghara nahIM chodd'taa| kucha samaya taka udAsInatAkA abhyAsa karate hue ghara meM hI rahatA hai / mamatvabhAva honese hI abhI vaha Arambha AdimeM putra Adiko anumati detA hai| isIko dUra karane ke lie vaha ghara meM rahatA hai| ghara meM rahanese yaha bhI dhotita hotA hai ki vaha apane zarIrako DhAMkaneke lie vastra mAtra dhAraNa karatA hai| kintu usameM bhI mUrchA nahIM rakhatA, jaisA AcArya vasunandIne apane zrAvakAcArameM kahA hai| yahA~ jo kucha kAla gharameM rahane ke lie likhA hai usase sitAmbarAcAryoMne jo niyama kiyA hai ki pahalI pratimAkA pAlana eka mAsa, dUsarIkA do mAsa, isI taraha nauvIM pratimAvAlA nau mAsa pAlana karatA hai usa niyamakA nirAkaraNa hotA hai| paM. AzAdharajIne apanI ukta TIkA jJAnadIpikAmeM sitAmbaroMke matakA kathana kiyA hai| jo zvetAmbara AcArya hemacandrake yogazAstrase uddhRta haiM usameM kahA hai-bhaya, lobha aura lajjA Adise aticAra na lagAte hue eka mAsa taka samyaktvakA pAlana karanA pahalI pratimA hai| do mAsa taka pahalI pratimAke anuSThAnake sAtha niraticAra bAraha vratoMko pAlanA dUsarI pratimA hai|2| tIna mAsa taka pUrvokta pratimAoMke anuSThAnake sAtha pramAda chor3akara donoM samaya sAmAyika karanA tIsarI pratimA hai / 3 / cAra mAsa taka cAroM parvo meM pUrvapratimAke anuSThAna ke sAtha akhaNDita prauSadhakA pAlana karanA caturtha pratimA hai|4| pA~ca mAsa taka cAroM patroM meM gharameM yA gharake dvArapara yA caurAhe para parISaha upasarga Adi meM nizcala kAyotsargapUrvaka pUrI rAta sthira rahanA pA~cavIM pratimA hai / 5 / isI prakAra AgekI pratimAoMmeM bhI pUrva-pUrva pratimAoMke anuSThAnase yukta jAnanA cAhie / chaha mAsa taka brahmacArI rahatA hai yaha chaThI pratimA hai / 6 / sAta mAsa taka sacitta AhArakA tyAgI hotA hai / 7 / ATha mAsa taka svayaM Arambha nahIM Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya) 295 'pratimApratipannAya zramaNopAsakAya bhikSA datta' iti vadan dharmalAbhazabdoccAraNase hitaM susAdhuvatsamAcaratItyekAdazIti / ' [ yogazA. TI. 3 / 148 ] 'gRhai tiSThet' etena svAGgAcchAdanAthaM vastramAtradhAraNamamUrchAmasya lakSayati / tena vinA gRhe'vasthAnAnu- 3 papatteH / tathA hyAgamaH 'mottaNa vatthamettaM pariggahaM jo vivajjade sesaM / tattha vi mucchaNNa karedi jANa so sAvao Navamo / ' [ vasu. zrA. 299 ] // 29 // 6 athAnumativirataM saptazlokyA vyAcaSTe navaniSThAparaH so'numativyuparataH tridhaa| yo nAnumodate granthamArambhaM karma caihikam // 30 // navaniSThApara:-darzanikAdipratimAnavakAnuSThAnaniSThaH / granthaM-dhanadhAnyAdikam / ArambhaMkRSyAdikam / aihika-~-vivAhAdikaM / uktaM ca 'anumatirArambhe vA parigrahe vaihikeSu karmasu vaa| nAsti khalu yasya samadhIranumativirataH sa mantavyaH // ' [ ra. zrA. 146 ] tathA 'puTTho vA puTTho vA Niyamaparehi va sagihakajjammi / aNumaNNaM jo Na kuNadi viANa so sAvao dsmo|| [ vasu. zrA. 300 ] // 30 // krtaa|8| nau mAsa taka dUsaroMse bhI Arambha nahIM karAtA / 9 / dasa mAsa taka apane uddezase banAye gaye AhArako grahaNa nahIM karatA / 10 gyAraha mAsa taka parigraha chor3akara rajoharaNa Adi muniveSa ko dhAraNa karake kezoMko ukhAr3atA hai, svAdhIna gokula AdimeM nivAsa karatA hai| 'pratimAdhArI zramaNopAsakako bhikSA do' yaha kahakara 'dharma lAbha ho' aisA na kahakara sAdhukI taraha bhikSA karatA hai yaha gyArahavIM pratimA hai / 11 / (yogazAstra 33148 kI svopajJa ttiikaa)| isa taraha sitAmbaroMmeM pahalI pratimA dhAraNake bAda pratyeka pratimAmeM usakI saMkhyA ke anusAra mAsa taka rahakara Age bar3hanA hI hotA hai / aura 66 mAsake bAda munipada dhAraNa karanA hotA hai / eka hI pratimAmeM jIvana-bhara rahanekA niyama nahIM hai / / 29 // aba sAta zlokoMse anumativiratako kahate haiM darzanika Adi nau pratimAoMke anuSThAnameM tatpara jo zrAvaka dhanadhAnya Adi parigraha, kRSi Adi Arambha aura isa loka sambandhI vivAha Adi karmameM mana-vacana-kAyase anumati nahIM detA, vaha anumati virata hai // 30 // vizeSArtha-AcArya samantabhadrane bhI Arambha, parigraha aura aihika kAryoM meM jisakI anumati nahIM hai use anumativirata kahA hai| cAritrasArameM AhAra Adi ArambhoM meM anumati na denevAleko anumativirata kahA hai| AcArya vasunandine kahA hai jo svajanoM aura parajanoMke pUchanepara bhI apane gRhasambandhI kAryoM meM anumati nahIM detA vaha anumativirata hai / lATI saMhitAmeM bhI aisA hI kahA hai // 30 // 1. NarahitaM-yo. TI. 3 / 148 / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 dharmAmRta ( sAgAra ) athAsya vidhivizeSamAha caityAlayasthaH svAdhyAyaM karyAnmadhyAvandanAta / UrdhvamAmantritaH so'dyAd gRhe svasya parasya vA // 31 // svasya-AtmIyasya putrAdeH / parasya-yasya tasya sArmikasya // 31 // athAsyoddiSTatyAgArtha bhAvanAvizeSaM zlokadvayenAha yathAprAptamadan deha siddhayarthaM khalu bhojanam / dehazca dharmasiddhayartha mumukSubhirapekSyate // 32 // spaSTam // 32 // sA me kathaM syAduddiSTaM sAvadhAviSTamaznataH / kahi bhaikSAmRtaM bhokSye iti cecchejjitendriyaH // 33 // sA-dharmasiddhiH / bhaikSamamRtamivAjarAmaratvahetutvAt / taduktam 'sa dharmalAbhazabdena prativezma sudhopamAm / sapAtro yAcate bhikSAM jarAmaraNasUdanIm // [ ] // 33 // athAsya gRhatyAgavidhimAhaisakI vizeSa vidhi kahate haiM yaha anumativirata zrAvaka caityAlayameM rahakara svAdhyAya kre| aura madhyAhnakAlakI vandanAke pazcAt bulAne para apane putra Adike yA jisa-kisI dhArmikake ghara bhojana kare // 31 // isakI uddiSTa tyAgake lie bhAvanA vizeSako do gAthAoMse kahate haiM indriyoMko jItanevAlA dazama zrAvaka jo prApta ho use saMyamakI anukUlatApUrvaka khAte hue isa prakAra icchA kare ki mumukSu zarIrakI sthitike lie bhojanakI aura dharmakI siddhike lie zarIrakI apekSA karate haiN| adhaHkarmase yukta apane uddezase banAye gaye AhArako khAne vAle mereko vaha dharmasiddhi kaise ho sakatI hai ? maiM bhikSAse prApta amRtako kaba khAU~gA ? // 32-33 / / vizeSArtha-dasavIM pratimAdhArI zrAvakakI vizeSavidhikA kathana kevala lATI saMhitAmeM hamAre dekhane meM AyA hai| AzAdharajIse pUrvake kisI zrAvakAcArameM nahIM hai| lATI saMhitAmeM kahA hai ki vaha bhojanameM yaha banAnA aura yaha na banAnA, aisA Adeza nahIM detaa| munikI taraha use prAsuka zuddha anna Adi denA caahie| gharameM rahe, sirake bAla Adi kaTavAye na kaTavAye usakI icchA hai| aba taka na to vaha nagna hI rahatA hai aura na kisI prakArakA veSa hI rakhatA hai| coTI janeU Adi rakhe yA na rakhe usakI icchA hai| jinAlaya meM yA sAvadha rahita gharameM rhe| bulAne para apane sambandhIke ghara yA anyake ghara bhojana kare // 33 // aba usake gRha tyAganekI vidhi kahate haiM--- 1. lATI saM. 7147-50 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) paJcAcAra kriyodyukto niSkramiSyannasau gRhAt / ApRcchet gurUn bandhUn putrAdIMzca yathocitam // 34 // paJcetyAdi / atrAyaM vidhiH 6 aho kAlavinayopadhAna bahumAnAnihnavArthavyaJjanatadubhayasaMpannatvalakSaNajJAnAcAra ! na zuddhasyAtmanastvamasIti nizcayena jAnAmi / tathApi tvAM tAvadAzrayAmi yAvattvatprasAdAcchuddhamAtmAnamupAlabhe / aho niHzaGkatatva-niH kAGakSitatva-nirvicikitsa tatva-nirmUDhadRSTitvopabRMhaNa-sthitikaraNa vAtsalya prabhAvanAlakSaNadarzanAcAra ! zeSaM pUrvavat / aho mokSamArgapravRttikAraNapaJca mahAvratopetakAyavAGmanoguptIryAbhASaiSaNAdAnanikSepaNa-pratiSThApanasamitilakSaNacAritrAcAra ! zeSaM pUrvavat / aho anazanAvamodayaM vRttiparisaMkhyAna - rasaparityAga- viviktazayyAsanakAyakleza-prAyazvitta-vinaya vaiyAvRtya-svAdhyAya- dhyAnavyutsargalakSaNatapAcAra ! zeSaM prAgvat / aho samastetarAcArapravartaka svazaktyanigUhanalakSaNavIryAcAra ! zeSaM prAgvat / yathocitaM, tathAhi - [ aho madIyazarIrajanakasyAtman aho madIyazarIrajananyAtman nAyaM madAtmA yuvAbhyAM jani- ] to bhavatIti nizcayena yuvAM jAnIta | tata ApRSTo yuvAmimamAtmAnaM vimuJcata / ayamAtmA'dyodbhitrajJAna jyotirAtmAnamevAtmano'nAdijanakamupasarpati / 12 tathA aho madIyazarIrabandhujanavartana AtmAnaH ayaM madAtmA na kiMcanApi yuSmAkaM bhavatIti nizcayena yUyaM 297 jJAnAcAra Adi pA~ca AcAroMke pAlane meM tatpara dazama zrAvaka gharase nikalane kI icchA hone para gurujana, bandhu bAndhava aura putra Adise yathAyogya pUche ||34|| vizeSArthaM - ghara chor3ane kI icchA honepara gharavAloMse pUchakara ghara chor3atA hai / aura jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcArakA pAlana karaneke lie udyata hotA hai / pravacanasArake cAritra prakaraNake prArambha meM AcArya amRtacandrane adhyAtma zailImeM isakI vidhi isa prakAra kahI hai kAla, vinaya, upadhAna, bahumAna, anihnava, arthasampannatA, vyaMjana sampannatA aura tadubhayasampannatA ina ATha aMgoMse yukta he jJAnAcAra ! maiM yaha nizcayase jAnatA hU~ ki zuddha AtmA ke tuma nahIM ho | taba bhI maiM tabataka tumheM apanAtA hU~ jabataka tumhAre prasAdase zuddha AtmAko prApta kara skuuN| niHzaMkita, niHkAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upabRMhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ina ATha aMgoMse yukta he darzanAcAra ! maiM nizcayase jAnatA hU~ ki zuddha AtmAke tuma nahIM ho / phira bhI maiM taba takake lie apanAtA hU~ jabataka tumhAre prasAdase zuddha AtmA ko prApta kara sakU~ / mokSamArgakI pravRttike kAraNa pA~ca mahAvrata sahita kAyagupti, vacanagupti, manogupti, IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAna nikSepaNasamiti aura pratiSThApanasamiti yukta he trayodazavidha cAritrAcAra ! maiM nizcayase jAnatA hU~ ki zuddha AtmAke tuma nahIM ho / phira bhI tumheM tabataka ke lie apanAtA hU~ jabataka tumhAre prasAdase mujhe zuddha AtmAkI prApti ho / he anazana, avamodarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana, kAyakleza, rUpabAhya aura prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAnarUpa abhyantara tapAcAra ! maiM nizcayase jAnatA hU~ ki zuddha AtmA ke tuma nahIM ho / phira bhI tabataka tumheM apanAtA hU~ jabataka tumhAre prasAdase mujhe zuddha AtmAkI prApti ho / ina samasta AcAroM ke pravartaka tathA apanI zaktiko na chipAnA lakSaNavAle he vIryAcAra ! maiM nizcayase jAnatA hU~ ki zuddha AtmAmeM tuma nahIM ho| phira bhI tabataka tumheM apanAtA hU~ jabataka tumhAre prasAdase mujhe zuddha AtmAkI prApti ho / ' isa vidhise vaha pA~ca AcAroMko apanAtA hai / zuddha sA. - 38 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 dharmAmRta ( sAgAra) jAnIta tata ApuSTA yuuyN| zeSaM prAgvat / navaraM janakamityasya sthAne bandhumiti pAThyam / aho madIyazarIra putrasyAtman mamAtmano na tvaM janyo bhavasIti nizcayena tvaM jAnIhi / tata ApRSTastvamimamAtmAnaM vimuJca / 3 zeSaM prAgvat / navaraM bandhusthAne janyaM paThet / aho madoyazarIraramaNyA Atman madAtmA na tvAM ramayatIti nizcayena tvaM jAnIhi / tata ApaSTastvamimamAtmAnaM vimaJca / ayamAtmA'dyoddhinnajJAnajyotiH svAnubhUtimevAtmano'nAdiramaNImupasarpatItyAdi // 34 // atha vinayAdAcArasya bhedaM vistareNa prAgaktamidAnI saMkSipya punarAha sudRnivRttatapasAM mumukssonirmliikRtau| yatno vinaya AcAro vIryAcchuddheSu teSu tu // 65 // vIryAt--svazaktimaniguhya / etena paJcamo vIryAcAraH sUcyate // 35 / / nizcayanayase AtmAmeM na jJAna hai, na darzana hai, na cAritra hai| AtmA to eka akhaNDa zuddha vastu hai| usako samajhAne ke lie akhaNDa meM bhI jo khaNDa kalpanA kI jAtI hai vaha bhI vyava. hAra hai| isa vyavahAra dvArA AtmAke svarUpako samajhakara bhedaratnatrayake dvArA Atma-sAdhanA kI jAtI hai jo abhedaratnatrayarUpameM kramazaH pariNata hotI hai| zuddhAtmAke anubhava dvArA hI zuddhAtmAko prApta kiyA jA sakatA hai| ina saba AcAroMke mUlameM zuddhAtmAkI anubhUti garbhita hai / vaha zuddhAtma pariNatikA mUlakAraNa hai astu / aba gharake logoMse pUchanekI vidhi kahate haiM-he mere zarIrake janakakI AtmA ! tathA mere zarIrakI jananIkI AtmA! Apa donoMse mere isa AtmAkA janma nahIM huA, yaha Apa nizcayase jAnate haiN| ataH Apa donoM isa AtmAko ghara chor3ane kI AjJA deN| Aja isa AtmAmeM jJAna jyoti prakaTa huI hai| yaha AtmA apane anAdi janaka AtmAke pAsa jA rahA hai| mere zarIrake bandhujanoMmeM rahanevAle AtmAo ! merI yaha AtmA tumhArA kucha bhI nahIM hai yaha tuma nizcayase jaano| ataH pUchanepara mujhe jAnekI AjJA do| he mere zarIrake putrake AtmA! tuma merI AtmAse paidA nahIM hue ho, yaha tuma nizcayase jaano| ataH pUchanepara ise jAnekI AjJA do| he mere zarIrakI patnIkI AtmA ! merI AtmA tumhAre sAtha ramaNa nahIM karatI yaha tuma nizcayase jaano| ataH pUchanepara ise mukta kro| aba yaha AtmA apanI anAdi ramaNI svAnubhUtike pAsa jA rahA hai| isa taraha sabase pUchakara ghara chor3e // 34 // vinaya aura AcArake bhedako pahale vistArase kahA hai / aba sukhapUrvaka smaraNa karAne ke lie punaH saMkSepase kahate haiM mokSakI icchA rakhanevAle zrAvakakA samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritra aura samyak tapake doSoM ko dUra karane meM jo prayatna hai use vinaya kahate haiN| aura apanI zaktiko na chipAkara una nirmala kiye gaye samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritra aura samyak tapameM jo prayatna hai use AcAra kahate haiM // 35|| vizeSArtha-yahA~ vinayase AcArameM kyA bheda hai ise spaSTa kiyA hai| samyagdarzana Adi cAroMke doSoM ko dUra karake unheM nimala banAnekA jo prayatna hai vaha vinaya hai| aura unake nirmala ho jAnepara zaktike anusAra jo unakA AcaraNa vaha AcAra hai| isase pA~caveM vIryAcArakA sUcana hotA hai kyoMki samyagdarzana Adi to cAra hI haiM unakA yathAzakti pAlana pA~cavA~ vIryAcAra hai // 35 / / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya) 299 athopasaMharati-- iti carcA gRhatyAgaparyantAM naiSThikAgraNIH / niSThApya sAdhakatvAya paurastyapadamAzrayet // 36 // paurastyaM-ekAdazam // 36 // athoddiSTaviratasthAnaM trayodazabhiH zlokAcaSTe tttdvtaastrnibhinnshvsnmohmhaabhttH| uddiSTaM piNDamapyujjhedutkRSTaH zrAvako'ntimaH // 37 // zvasana-kicijjIvana / yena jinarUpatAM na prApnoti / uddiSTaM-Atmoddezena kalpitaM navakoTibhiravizuddhamityarthaH / piNDamapi / apishbdaadupdhishynaasnaadi| utkRSTaH-~-ayamityaMbhUtanayAdutkRSTo'numativiratastu 9 naigamanayAdityubho 'bhikSako prakRSTo ca' iti vacanAnna paunaruktyadoSaH // 37 // aba isakA upasaMhAra karate haiM isa prakAra darzanika Adi naiSThika zrAvakoMmeM mukhya anumativirata zrAvaka ghara tyAgane paryantakI caryAko samApta karake Atmazodhanake lie gyArahave uddiSTavirata sthAnako svIkAra kare // 36 // aba teraha zlokoMse uddiSTavirata sthAnako kahate haiM una-una vratarUpI atroMke dvArA pUrI tarahase chinna-bhinna kiye jAnepara bhI jisakA moharUpI mahAn vIra kiMcit jIvita hai, vaha utkRSTa antima zrAvaka apane uddezase bane bhojanako bhI chor3a de // 37 // vizeSArtha-gyArahavIM pratimAdhArIkA moha abhI kiMcit jIvita hai usIkA yaha phala hai ki vaha pUrNa jinarUpa munimudrA dhAraNa karane meM asamartha hai| pahale kahA thA dazama aura gyArahavIM pratimAdhArI zrAvaka utkRSTa haiN| phira bhI yahA~ gyArahavIM pratimAdhArIko batalAneke lie kahA hai ki gyArahavIM pratimAdhArI evaMbhatanayase utkRSTa hai aura anumativirata naigamanayase utkRSTa hai| arthAt gyArahavIM pratimAvAlA to vartamAnameM utkRSTa hai kintu anumativirata Age utkRSTa honevAlA hai isa dRSTise utkRSTa hai| yaha apane uddezase banAye gaye bhojanako bhI svIkAra nahIM krtaa| bhojanako bhI svIkAra na karanese yaha abhiprAya hai ki navakoTise vizuddha bhojanako hI svIkAra karatA hai| tathA bhojanakI taraha hI apane uddezase nirmita upadhi, zayyA, Asana Adiko bhI svIkAra nahIM karatA / AcArya samantabhadrane pratyeka pratimAkA svarUpa kevala eka ilokameM hI kahA hai| unhoMne isa utkRSTa zrAvakakA bhI svarUpa eka ilokase kahA hai ki gharase munivana meM jAkara guruke pAsameM vrata grahaNa karake jo bhikSA bhojana karatA hai, tapasyA karatA hai aura vastrakhaNDa dhAraNa karatA hai vaha utkRSTa zrAvaka hai / cAritrasAra (pR. 19) meM kahA hai-'uddiSTa virata zrAvaka apane uddezase banAye gaye bhojana, upadhi, zayana, vastra Adi grahaNa nahIM krtaa| eka zATaka dhAraNa karatA hai, bhikSAbhojI hai, baiThakara hastapuTa meM bhojana karatA hai, rAtripratimA Adi tapa karatA hai, AtApana Adi yoga nahIM krtaa| samantabhadra svAmAne 'uddiSTa kI koI caco nahI kI, na uddiSTa virata nAma hI diyaa| hA~, bhikSAbhojanase uddiSTaviratakI bAta A jAtI hai| unhoMne kevala eka vastrakA Tukar3A rakhanekI bAta kahI hai| uttara kAlameM usakA sthAna eka zATakane le liyA / AcArya amitagatine apane zrAvakAcArake sAtaveM paricchedameM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 dharmAmRta (sAgAra) sa dvedhA prathamaH zmazrumUrdhajAnapanAyayet / sitakaupInasaMvyAnaH kartaryA vA kSareNa vA // 38 // sa dvedhA-utkRSTaH zrAvako dvividho bhavati iti sNbndhH| tatrAdyasya prathama ityAdinA prabandhana vidhimabhidhatte / zmazrUNi-kUrca kezAn / saMvyAnaM-uttarIyavastram // 38 // sthAnAdiSu pratilikhet mRdUpakaraNena sH| kuryAdeva catuSpAmupavAsaM caturvidham // 39 // sthAnAdiSu-udbhibhAvopavezana-saMvezanAdinimittam / / 39 / / svayaM samupaviSTo'dyAtpANipAtre'tha bhAjane / sa zrAvakagRhaM gatvA pAtrapANistadaGgaNe // 40 // samupaviSTa:-nizcalaniviSTaH // 40 // 67 se 77 zloka paryanta gyAraha zlokoMmeM gyAraha pratimAoMkA sAdhAraNa kathana kiyA hai| kintu AThaveM paricchedameM SaDAvazyakoMkA varNana karaneke bAda kahA hai ki utkRSTazrAvakako ye SaDAvazyaka prayatnapUrvaka karanA caahie| Age kahA hai ki 'utkRSTazrAvaka vairAgyakI paramabhUmi aura saMyamakA ghara hotA hai| yaha sira, dAr3hI, aura mUMchake bAloMkA muNDana karAtA hai| kevala la~goTI yA vastrake sAtha la~goTI rakhatA hai / eka hI sthAnapara anna jala grahaNa karatA hai| yaha pAtra hAthameM lekara dharmalAbha kahakara ghara-gharase bhikSAyAcanA karatA hai|' isa taraha amitagatijIke anusAra utkRSTa zrAvaka yA to akelI la~goTI rakhatA thA yA vastra ke sAtha la~goTI rakhatA thaa| AcArya vasunandIke zrAvakAcArameM isI AdhArapara usake do bheda ho gye| prathama eka vastradhArI aura dUsarA kaupiindhaarii| prathama utkRSTa zrAvaka chure yA kaicIse hajAmata karAtA hai / upakaraNase pratilekhanA karatA hai| baiThakara eka bAra pANipAtrameM yA bhAjanameM bhojana karatA hai| parvameM niyamase upavAsa karatA hai| Age usake bhojanakI vidhi kahI hai| usIke anusAra AzAdharajIne saba kathana kiyA hai isalie yahA~ usakA artha nahIM diyA jA rahA hai // 37 // utkRSTa zrAvakake bheda aura unake lakSaNa kahate haiM utkRSTa zrAvakake do bheda haiN| prathama utkRSTa zrAvaka eka sapheda la~goTI aura uttarIya vastra dhAraNa karatA hai| vaha apane dAr3hI, mUMcha aura sirake bAloMko kaiMcI yA churese kaTAve // 38 // vaha prathama utkRSTa zrAvaka uThate-baiThate hue jantuoMko bAdhA na pahuMcAnevAle komala vastra vagairahase sthAna Adiko sApha kare aura do aSTamI do caturdazo ina cAroM poM meM cAroM prakArake AhArake tyAgapUrvaka upavAsa avazya kare // 39 // __vaha prathama utkRSTa zrAvaka nizcala baiThakara hastapuTa meM yA thAlI Adi pAtrameM svayaM bhojana kare / (Age usake bhikSAkI vidhiko kahate haiM)-hAthameM pAtra liye hue prathama utkRSTa - 1. 'vairAgyasya parAM bhUmi saMyamasya niketanam / utkRSTa: kArayatyeSa muNDanaM tuNDamuNDayoH / / kevalaM vA savastraM vA kaupInaM svIkarotyaso / ekasthAnAnnapAnIyo nindAgardAparAyaNaH / / sa dharmalAbhazabdena prativezma sudhopamam / sapAtro yAcate bhikSAM jarAmaraNasUdanIm // ' -ami.dhA. 873-75 / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) 301 sthitvA bhikSAM dharmalAbhaM bhaNitvA prArthayeta vaa| maunena dazaMyitvAGgaM lAbhAlAbhe samo'cirAt // 41 // sthitvA-udbhIbhUtvA // 41 // nirgatyAnyadgRhaM gacchebhikSodhuktastu kenacit / bhojanAyArthito'dyAtadbhaktvA yadbhikSitaM manAk // 42 // manAk-alpam / bahI tu bhikSite sati vA'nyAnnaM na bhuJjIta iti bhAvaH // 42 // prArthayetAnyathA bhikSAM yAvatsvodarapUraNIm / labheta prAsu yatrAmbhastatra saMzodhya tAM caret // 43 // caret-govad bhuJjIta iti bhAvaH // 43 // AkAGkSansaMyamaM bhikSApAtraprakSAlanAdiSu / svayaM yateta cAdarpaH parathA'saMyamo mahAn // 44 // adapaM:-vidyAtizayAdyanAhitamadaH // 44 // tato gatvA gurUpAntaM pratyAkhyAnaM cavidhama / gRhNIyAdvidhivatsavaM gurozvAlocayetparaH // 45 // pratyAkhyAnaM-pratIpamabhimukhaM khyApanamabhidhAnaM vA / sarva-gamanAtprabhRti svaceSTitam // 45 // zrAvaka, zrAvakake ghara jAkara, usake A~gana meM khar3e hokara 'dharma lAbha' kahakara bhikSAkI prArthanA kare / athavA mauna pUrvaka apanA zarIra zrAvakako dikhAkara, bhijhAke milane yA na milane meM samabhAva rakhate hue zIghra hI usa gharase nikalakara bhikSAke lie dUsare gharameM, jisameM abhI bhikSAke lie nahIM gayA ho, jaave| kisI zrAvaka ke dvArA bhojanakA anurodha karane para anya gRhoMse bhikSAmeM jo thor3A bhojana milA ho use jImakara zeSa usa gharase lekara jIme / arthAt yadi bhikSAmeM anya gRhoMse paryApta bhojana milA ho to kisIke anurodha karane para usakA bhojana nahIM jImanA cAhie / jo milA hai vahI khAnA caahie| yadi koI bhojanakA anurodha na kare to apane udarakI pUrti ke lAyaka bhikSA prApta hone taka bhikSAkI prArthanA kare / aura jahA~ prAsuka jala prApta ho vahA~ zodhana karake usa bhikSAko aise khAve jaise gAya caratI hai arthAt svAda AdikA vicAra na karake khA leve / / 41-43 / / saMyama arthAt prANirakSAkI abhilASA rakhanevAlA prathama utkRSTa zrAvaka garva chor3akara bhikSAke pAtrako dhone AdimeM svayaM pravRtti kre| aisA na karane para mahAna asaMyama hotA hai| vizeSArtha-prathama utkRSTa zrAvakako apanI bhikSAkA pAtra svayaM hI mA~janA dhonA caahie| itanA hI nahIM apanA Asana bhI svayaM kare, jaThana bhI svayaM uThAve / use isameM apane jJAna cAritra AdikA koI mada nahIM karanA caahie| ziSya yA zrAvaka Adise ye kAma karAne meM mahAna asaMyama hai / / 44|| bhojana kara lene ke bAda guruke samIpameM vidhi pUrvaka cAroM prakArake AhArakA tyAga kare / aura guruke sAmane bhojana ke lie jAne se lekara apanI saba ceSTAoMkI AlocanA kre| tathA 'ca' zabdase gocarI sambandhI pratikramaNa bhI kare // 45 // vizeSArtha-AcArya vasunandIne prathama utkRSTa zrAvakakI ukta bhikSAcaryAkA vidhAna karaneke bAda likhA hai ki yadi isa prakAra ghara-gharase bhikSA mA~ganA na ruce to eka gharase hI bhikSA lene vAlA caryAke lie gharameM praveza kreN| mudrita pAThase artha spaSTa nahIM hotA / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ my 302 dharmAmRta ( sAgAra ) yastvekabhikSAniyamo gatvA'dyAdanumunyasau / bhuktyabhAve punaH kuryAdupavAsamavazyakam // 46 // anumuni-RSeH pazcAt // 46 // / vasenmunivane nityaM zuzrUSeta gurUMzcaret / tapo dvidhA'pi dazadhA vaiyAvRtyaM vizeSataH // 47 // munivane-RSyAzrame / dvidhA-bAhyamAbhyantaraM ca / uktaM ca 'eyArasammi ThANe ukkiTTho sAvao have duviho| vatthegadharo paDhamo kovINapariggaho vidio / / dhammillANavaNayaNaM karedi kattari chureNa vA paThamo / ThANAdisu paDilehadi midovakaraNeNa ya adappo / / bhuMjedi pANipattammi bhAyaNi vA saI smupvittttho| uvavAsaM puNa NiyamA cauvvihaM kuNadi pavvesu / / pakkhAliUNa pattaM pavisadi cariyAe paMgaNe ThiccA / bhaNiUNa dhammalAhaM yAcidi bhikkhaM saI ceva / / sigdhaM lAhAlAhe adINavayaNo NiyattiUNa tdo| aNNammi gihe vaccadi darisadi mauNeNa kAyaM vA // yadi addhavahe koivi bhaNedi ittheva bhoyaNaM kuNaha / bhottUNa niyayabhikkhaM tacchellaM bhuJjae sesaM // aha Na bhaNadi to bhikkhaM bhamejja NiyapoTTapUraNapamANaM / pacchA eyammi gihe jAejjo pAsuaM salilaM // AzAdharajIne usake AdhArase prathamake bhI do bheda kara diye haiM eka aneka gharase bhikSA lenekA niyamavAlA aura dUsarA eka gharase hI bhikSA lenekA niymvaalaa| Upara pahalekI caryAkA kathana hai // 45|| isa prakAra aneka gharoMse bhikSA lenekA niyamavAle prathama utkRSTa zrAvakakI bhojana vidhi kahakara aba eka gharase bhikSA leneke niyamabAlekI bhojanavidhi kahate haiM jisa prathama utkRSTa zrAvakake eka hI gharase bhikSA lenekA niyama hai vaha muniyoMke pazcAt dAtAke ghara jAkara bhojana kare / yadi bhojana na mile to niyamase upavAsa kare // 46 / / usakI vizeSa vidhi prathama utkRSTa zrAvaka sarvadA muniyoMke AzramameM nivAsa kre| guruoMkI sevA kare / aura bAhya tathA abhyantarake bhedase donoM prakArakA tapa, vizeSarUpase dasa prakArakA vaiyAvRtya tapa kare // 47 // vizeSArtha-yaha kathana eka bhikSA aura aneka bhikSAvAle donoM hI prathama utkRSTa zrAvakoMke lie hai| svAmI samantabhadrane bhI unheM munivanameM rahane ke lie kahA hai| pahale muni vanameM rahate the ataH jisa vanameM muni rahate hoM usImeM use rahanA caahie| guruoMkI sevA aura bAhya tathA abhyantara tapa karanA cAhie / vaiyAvRtya arthAt sAdhuoMke kaSToMko dUra karanekA kArya vizeSarUpase karanA caahie| yadyapi vayAvRtya abhyantara tapameM A jAtA 1. tassaNNaM-va. shraa.| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) kiMpi padi bhikkhaM bhuMjijjo sohidUNa janteNa / pakkhAliUNa pattaM gacchejjA gurusayAsammi || jai evaM Na caIjjo kA risigohaNammi cariyAe / vittiya bhikkhaM pavittiNiyameNa tA kujjA // gantUNa gurusamIvaM paccakkhANaM cauvvihaM vihiNA / gahiUNa tado savvaM Aloejjo payatteNa // ' [ vasu zrA. 301-310 ] // 47 // atha dvitIyaM lakSayati tadvad dvitIyaH kintvAryasaJjJo luJcatyasau kacAn / kaupInamA trayugdhatte yativatpratilekhanam // 48 // luJcati -hastenotpATayati / uktaM ca 'gRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni parigRhya | bhaikSAzanastapasyannutkRSTazcelakhaNDadharaH // ' [ ra. zrA. 140 ] // 48 // svapANipAtra evAtti saMzodhyAnyena yojitam / icchAkAraM samAcAraM mithaH sarve tu kurvate // 49 // anyena - gRhasthAdinA / uktaM ca 'emeva hodi bidio Navari viseso kuNijja niyameNa / locaM dharejja picchaM bhuMjejjA pANipattammi ||' [ basu. zrA. 311 ] phira bhI usakA alaga se kathana yaha batalAne ke lie kiyA hai ki anya tapoMse vaiyAvRtya tapa zrAvakako vizeSarUpase karanA caahie| svAmI samantabhadrane kahA hai ki guNoMmeM anurAgavaza saMyamIjanoM kI Apattiko dUra karanA, paira mardana karanA, anya bhI jitanA upakAra hai vaha saba vaiyAvRtya hai ||47|| uddiSTaviratake dUsare bhedakA svarUpa kahate haiM-- dUsare utkRSTa zrAvakakI kriyA pahaleke samAna hai / vizeSa yaha hai ki yaha 'Arya' kahalAtA hai, dAr3hI, mU~cha aura sirake bAloMko hAthase ukhAr3atA hai, kevala la~goTI pahanatA hai. aura munikI taraha pIchI rakhatA hai ||48|| anya gRhastha Adike dvArA apane hastapuTameM hI diye gaye AhArako samyakarUpase zodhana karake khAtA hai / ( isa prakAra vizeSa AcArako kahakara sAmAnya AcArako kahate haiM ) ve sabhI gyAraha zrAvaka paraspara meM 'icchAmi' isa prakArake uccAraNa dvArA vinaya vyavahAra karate haiM ||49 // vizeSArtha - lATI saMhitA meM vasunandi zrAvakAcArakI gAthA 3-1 uddhRta hai jisameM utkRSTa zrAvakake do bheda kahe haiN| isase spaSTa hai ki lATIsaMhitAkArane vasunandIkA anusaraNa kiyA hai / kintu una donoMko ailaMka aura kSullaka nAma de diye haiM / ailaka la~goTI 1. ' vyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca guNarAgAt / vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // - zrA, 112 zlo. / 2. utkRSTaH zrAvako dvedhA kSullakazcailakastathA / ekAdazavratasthau dvau sto hau nirjarako kramAt // - lATI saM., 7 / 55 Adi / 303 6 9 12 15 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 dharmAmRta ( sAgAra) sarve-ekAdazo'pi / uktaM ca 'icchAkAraM samAcAraM saMyamAsaMyamasthitaH / vizuddhivRttibhiH sAdhaM vidadhAti priyaMvadaH // ' [ ] // 49 // idAnIM dazabhiH padyaiH zeSaM saMgRhNannAha zrAvako vIracaryAhaH pratimAtApanAdiSu / syAnAdhikArI siddhAntarahasyAdhyayane'pi ca // 50 // vIracA -svayaM bhrAmaryA bhojanam / rahasya-prAyazcittazAstram / uktaM ca 'diNapaDima-vIracariyA-tiyAlajogesu Natthi ahiyaaro| siddhaMtarahaMsANavi ajjhayaNaM desaviradANaM // ' [ vasu. zrA. 312 ] // 50 // mAtra vastra rakhatA hai, kezaloMca karatA hai, kamaNDalu aura pIchI rakhatA hai| vaha caityAlayameM, saMghameM yA vanameM muniyoMke samIpa rahe yA zUnya maThAdimeM rhe| nirdoSa zuddha sthAnameM rahanA caahie| madhyAhna kAla meM bhojana ke lie nagara meM ghUme / IryAsamiti pUrvaka gharoMkI saMkhyAkA niyama karake bhramaNa kre| donoM hAthoMko pAtra banAkara bhojana kare / muktike sAdhana dharmakA upadeza de / bAraha prakArakA tapa kare aura prAyazcitta Adi kre| kSullakakA AcAra komala hotA hai, vaha coTI janeU rakhe, laMgoTIke sAtha eka vastra, vastrakI pIchI aura kamaNDalU rakhe, kA~se yA lohekA bhikSApAtra svIkAra kare / eSaNA doSase rahita eka bAra bhikSA bhojana kre| dAr3hI ma~cha aura sirake bAloMko chure se muMDavAve / atIcAra lagane para prAyazcitta kare / nirdiSTa kAlameM bhojanake lie bhramaNa kare / bhramarakI taraha pA~ca gharoMse pAtrameM bhikSA lekara unameM se kisI eka gharameM prAsuka jala dekhakara kucha kSaNa atithi dAnake lie pratIkSA kre| daivavaza pAtra prApta ho to gRhasthakI taraha use dAna de| jo zeSa bace use svayaM khAve, anyathA upavAsa kre| yadi sAdharmiyoMke dvArA gandha Adi dravya prApta ho to prasannatA pUrvaka jinabimba, sAdhu AdikI pUjA kare / inameM kucha sAdhaka hote haiM, kucha gUr3ha hote haiM, kucha vAnaprastha hote haiM / saba kSullakake samAna veza dhAraNa karate haiM usIke samAna kriyA karate haiM jo na to ati mRdu hotI hai aura na ati kaThora hotI hai| guru aura AtmAkI sAkSipUrvaka kSullakakI taraha pA~ca madhyavarti vrata (?) hote haiN| ina sAdhaka AdimeM kucha vizeSa hotA hai| kucha to vinA vrata grahaNa kiye vratoMkA abhyAsa karate haiN| kucha vratoMkA abhyAsa karake sAhasa pUrvaka vrata grahaNa karate haiN| kucha vrata grahaNa na karake ghara lauTa jAte haiN|' isa lATIsaMhitAke kathanameM pUrva zrAvakAcAroMse vizeSatA hai| kSullakakA apanI bhikSAmeM-se atithiko dAna denA aura zrAvakoMke dvArA aSTa dravya prApta honepara jinapUjA dravyase karanA, ye do bAteM vizeSa rUpase ullekhanIya haiN| kSullakake bAda jo kucha sAdhaka Adi kahe haiM ve to abhyAsI pratIta hote haiN| zrAvaka honese unakA kathana kiyA pratIta hotA hai // 49 // Age dasa zlokoMse avaziSTa bAtoMkA saMgraha karate haiM zrAvaka vIracaryA, dinapratimA, AtApana Adi trikAlayoga, sUtrarUpa paramAgama aura prAyazcittazAstrake adhyayana adhikArI nahIM hotA // 50 // vizeSArtha-munikI taraha svayaM bhrAmarI vRttise bhojana karaneko vIracaryA kahate haiN| dinameM pratimAyoga dhAraNa karaneko dina pratimA kahate haiM / munikI taraha svayaM bhrAmarI vRttise Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) 305 dAnazIlopavAsAbhidAdapi catuvidhaH / svadharmaH zrAvakaiH kRtyo bhavocchittyai yathAyatham // 51 // spaSTam // 51 // atha vratarakSAyAM yatnavidhApanArthamuttaraprabandhaH prANAnte'pi na bhaktavyaM gurusAkSizritaM vratam / prANAntastatkSaNe duHkhaM vratabhaGgo bhave bhave // 52 // spaSTam // 52 // bhojana karaneko vIracaryA kahate haiN| dinameM pratimAyoga dhAraNa karaneko dinapratimA kahate haiN| grISma RtumeM sUryakI ora mukha karake parvatake zikhara para, varSARtumeM vRkSake nIce, zItakAlameM rAta ke samaya caurAhepara khar3e hokara kAyakleza karaneko AtApana Adi yoga kahate haiN| ye saba munikI kriyAe~ haiM / zrAvaka inake karanekA pAtra nahIM hotaa| isI taraha sUtra jo paramAgama hai tathA prAyazcitta zAstra hai unake bhI par3hanekA zrAvakako adhikAra nahIM hai / 'siddhAnta' kA artha AzAdharajIne apanI TIkAmeM sUtrarUpa paramAgama kahA hai / jo gaNadharake dvArA kahA gayA ho yA pratyeka buddhake dvArA kahA gayA ho yA zrutakevalIke dvArA yA abhinna dasapUrvIke dvArA kahA gayA ho usako sUtra kahate haiN| vartamAnameM upalabdha koI siddhAnta grantha aisA nahIM hai jo inake dvArA kahA gayA ho / SaTkhaNDAgama, kasAya pAhur3a aura mahAbandha pUrvose sambaddha honese pUrva sambandhI siddhAnta grantha haiN| pIche AzAdharajIne pAkSikake prakaraNameM (2 / 21) navIna jaina dharma dhAraNa karanevAleko bhI dvAdazAMga aura caudaha pUrvoke Azrita uddhAragranthoMko par3hanekI preraNA kI hai / vartamAna ukta siddhAnta grantha usImeM hai| AcArya vasunandIke zrAvakAcArameM ukta kathana milatA hai // 50 // __saMsAraparibhramaNakA vinAza karane ke lie dAna, zIla, upavAsa aura jinAdi pUjAke bhedase bhI cAra prakArakA apanA AcAra zrAvakoM ko apanI-apanI pratimAsambandhI AcaraNake anusAra karanA cAhie // 51 // vizeSArtha-Azaya yaha hai ki darzana, vrata Adike bhedase gyAraha prakArakA AcAra hI kevala grAhya nahIM hai kintu dAna, zIla, upavAsa aura pUjA bhI yathAyogya karanA caahie| AcArya amitagatine apane zrAvakAcArake bArahava paricchedameM pUjA, zIla aura upavAsakA varNana kiyA hai| gurukI sAkSipUrvaka grahaNa kiye gaye vratoMke rakSaNakA nAma zIla hai| isIse granthakAra yahA~se Age vratoMkI rakSAkA yatna karaneke lie kahate haiM // 51 // guru arthAt paMcaparameSThI, dIkSAguru aura pramukha dhArmika puruSoMke sAmane liye gaye vratako prANAnta honepara bhI nahIM bhaMga karanA caahie| arthAt vratabhaMga na karanepara yadi prANoMkA bhI nAza hotA ho taba bhI vratabhaMga nahIM karanA caahie| kyoMki prANoMkA anta to usI kSaNameM duHkhadAyI hotA hai / kintu vratakA bhaMga bhava-bhavameM duHkhadAyI hotA hai / / 52 / / 1. 'bhakSayitvA viSaM ghoraM varaM prANA visjitaaH| na kadAcid vrataM bhagnaM gRhItvA sUrisAkSikam // ' -ami, zrA. 12144 sA.-39 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .306 dharmAmRta ( sAgAra ) zIlavAn mahatAM mAnyo jagatAmekamaNDanam / sa siddhaH sarvazIleSu yaH saMtoSamadhiSThitaH / / 53 / / spaSTam // 53 // tatra nyaJcati no vivekatapano nAJcatyavidyAtamI. nApnoti skhalitaM kRpAmRtasarinnodeti dainyjvrH| visnihyanti na saMpado na dRzamapyAsUtrayantyApadaH sevyaM sAdhumanasvinAM bhajati yaH saMtoSamaMhomuSam // 54 // nyaJcati no-nIcainaM bhavati / ArUDhArUDha eva tiSThatItyarthaH / nAJcati-na pracarati / visni. hyanti-virajyanti / sAdhumanasvinAM- siddhisAdhakAnAmabhimAninAm // 54 // svAdhyAyamuttamaM kuryAdanuprekSAzca bhAvayet / yastu mandAyate tatra svakRtye sa pramAdyati // 55 // uttama-adhyAtmAdividyAviSayaM prakRSTazaktiparyantaM ca / / 55 // dharmAnnAnyaH suhRtpApAnnAnyaH zatraH zarIriNAm / iti nityaM smaranna syAnnaraH saMklezagocaraH // 56 // saMklezagocaraH-rAgadveSamohaviSayaH // 56 // 15 --~-- zIlavAna arthAt pavitra AcaraNavAlA zrAvaka athavA yati, indra Adise bhI AdaraNIya aura jagatke logoMkA eka utkRSTa bhUSaNa hotA hai| jo santoSa arthAt dhaiya ko dhAraNa karatA hai vaha samasta zIloMmeM arthAt samasta sadAcAroMmeM siddha hotA hai arthAta zIlakI siddhikA upAya santoSa hai // 53 // jo manuSya sAdhu aura svAbhimAnI puruSoMke dvArA pAlanIya pApanAzaka santoSako apanAtA hai usa santoSasevaka puruSameM viveka arthAta ucita-anucitakA vicArarUpI sUrya DUbatA nahIM hai arthAt usakA viveka sadA banA rahatA hai| isIse usameM ajJAnarUpI rAtakA phailAva nahIM hotaa| dayArUpI amRtakI nadI sUkhatI nahIM hai| dInatArUpI jvara utpanna nahIM hotA / lakSmI apanA anurAga nahIM chodd'tii| aura vipadAe~ to usakI ora apanI A~kheM uThAnekA bhI sAhasa nahIM karatIM / / 54 // zrAvaka adhyAtma Adi viSayaka uttama svAdhyAya kre| anityatva Adi bAraha bhAvanAoMko aura 'ca' zabdase darzanavizuddhi Adi solaha bhAvanAoMko bhAve / jo zrAvaka ina kAryoM meM Alasya karatA hai vaha AtmAke kAryameM pramAda karatA hai arthAt ye saba kArya svayaM usIke hitake haiM // 55 // prANiyoMkA dharmake sivAya koI dUsarA mitra nahIM hai| aura pApase anya koI zatru nahIM hai| arthAt saMsAra meM prANIkA yadi koI mitra hai to vaha dharma hai aura yadi koI zatru hai to vaha hai pApa / inake sivAya na koI kisIkA mitra hai aura na koI kisIkA zatru hai| aisA nirantara cintana karanevAlA manuSya rAga-dveSa aura mohake cakrameM nahIM pdd'taa| ye hI saMklezakI jar3a honese saMkleza haiM // 56 / / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 SoDaza adhyAya ( saptama adhyAya ) 307 sallekhanAM kariSye'haM vidhinA mAraNAntikIm / avazyamityadaH zIlaM saMnidadhyAtsadA hRdi // 57 // sallekhanAM-saMlikhyate-kRzIkriyate zarIraM kaSAyAzcAnayeti / saMnidadhyAt-saMyojayet / uktaM ca- 'maraNAnte'vazyamahaM vidhinA sallekhanAM kariSyAmi / iti bhAvanApariNato'nAgatamapi pAlayedidaM zIlam // ' api ca 'iyamekaiva samarthA dharmasvaM me mayA samaM netum / satatamiti bhAvanIyA pazcimasallekhanA bhaktyA / ' [puruSA. 176, 174 ] // 57 // sahagAmIkRtaM tena dharmasarvasvamAtmanaH / samAdhimaraNaM yena bhavavidhvaMsi sAdhitam // 58 // samAdhimaraNaM-ratnatrayaikAgratayA prANatyAgaH // 58 // yatprAguktaM manIndrANAM vRttaM tadapi sevyatAm / samyaka nirUpya padavIM zakti ca svAmupAsakaiH / / 59 // vRttaM-samitiguptyAdyAcaraNam / / 59 // atha prakRtamupasaMharannautsargikahiMsAdinivRtti prati dezayati prayuGkte ityApavAdikoM citrAM svabhyasan viratiM sudhIH / kAlAdilabdhau kramatAM navadhautsagikI prati // 6 // kramatAM-utsahatAm / navadhA-manovAkkAyaiH pratyekaM kRtakAritAnumatAnAM tyAgena // 6 // 'maiM zAstrokta vidhike anusAra maraNake samaya honevAlI sallekhanAko arthAt samAdhipUrvaka maraNa avazya kruuNgaa|' isa sallekhanA nAmaka zIlako zrAvaka sadA hRdayameM rakhe // 57 / / jisa zrAvakane saMsArakA nirmalana karanevAle samAdhimaraNako kara liyA, usane vyavahAra nizcaya ratnatrayarUpa dharmako dUsare bhavameM jAneke lie apanA sAthI banA liyA // 5 // pahale anagAradharmAmRtake cauthe adhyAyase nauMveM adhyAya paryanta jo munirAjoMkA samiti gupti Adi AcaraNa kahA hai vaha bhI apanI zakti aura saMyamakI bhUmikAko acchI tarahase vicArakara zrAvakoMko pAlanA cAhie // 59 / / ukta prakArase nAnA bhedavAlI apavAdamArgarUpa hiMsAdi viratiko acchI rItise pAlatA huA tattvajJAnI zrAvaka kAla, deza, bala, vIrya Adi sAdhana sAmagrI prApta honepara mana, vacana, kAyameM-se pratyekake kRta, kArita, anumodanArUpa nau prakAroMse tyAganese nava prakArakI autsargika viratiko dhAraNa karanekA utsAha kare // 60 // vizeSArtha-parigraha muniyoMke apavAdakA kAraNa hai ataH parigrahako apavAda kahate haiM / zrAvaka parigraha rakhatA hai ataH zrAvaka dharma apavAda dharma hai| usake nAnA bheda haiN| aura utsarga kahate haiM sarvaparigrahake tyaagko| ataH munidharma utsargadharma kahalAtA hai| usameM hiMsA AdikA tyAga mana, vacana, kAya tathA pratyekake kRta, kArita, anumodanA ina nau vikalpoMse kiyA jAtA hai ataH usake nau prakAra haiN| jaba zrAvaka utkRSTa zrAvakakI cAmeM niSpanna ho jAye to use munidharma svIkAra karanA cAhie // 60 // 18 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 dharmAmRta ( sAgAra) atha sAdhakatvaM vyAkartukAmastatsvAminaM nirdizati ityekadazadhAmnAto naiSThikaH shraavko'dhunaa| sUtrAnusArato'ntyasya sAdhakatvaM pravakSyate // 61 // antyasya-uddiSTaviratasya / iti bhadram / / ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM jJAnadIpikApara saMjJAyAM SoDazo'dhyAyaH / aba sAdhakakA kathana karane ke lie usake svAmIkA nirdeza karate haiM isa prakAra hamane paramparAse prApta upadezake anusAra naiSThika zrAvakake gyAraha bhedoMkA varNana kiyA / aba paramAgamake anusAra antima uddiSTa virata zrAvakake tIsare sAdhakapanerUpa padako vizeSa rUpase kaheMge // 61 // isa prakAra paM. AzAdhara racita dharmAmRta ke antargata sAgAradharmakI svopajJa saMskRta TIkA tathA jJAnadIpikAnusAriNI hindI TIkAmeM prArambhase 16vA~ aura isa prakaraNake anusAra saptama adhyAya pUrNa huaa| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya (aSTama adhyAya) atha sallekhanAvidhimabhidhAtukAmastatprayoktAraM sAdhakaM lakSayannAha dehAhArehitatyAgAt dhyAnazuddhayA''tmazodhanam / yo jIvitAnte saMprItaH sAdhayatyeSa sAdhakaH / / 1 // dehatyAgaH-zarIramamatvavarjanam / iihitN-mnovaakkaaykrm| saMprItaH-sarvAGgINadhyAnasamutthAnandayuktaH / / 1 // atha kasya zrAvakatvena kasya ca yatitvena mokSamArgapravRttiH kartavyeti pRcchantaM pratyAha sAmagrIvidhurasyaiva zrAvakasyAmiSyate / vidhiH satyAM tu sAmarayAM zreyasI jinarUpatA // 2 // vidhurasya-jinalinagrahaNayogyatristhAnakadoSAdiyuktasya / ayaM-ukto vkssymaannshc| 2 zreyasI-prazasyatarA // 2 // sAmagrovidha kahanni.comhane aba granthakAra sallekhanAkI vidhi kahanA cAhate haiN| pahale sallekhanA karanevAlekA arthAt sAdhakakA lakSaNa kahate haiM jo jIvanakA anta Anepara zarIra, AhAra aura mana-vacana-kAyake vyApArako tyAgakara dhyAnazuddhike dvArA AnandapUrvaka AtmAkI zuddhikI sAdhanA karatA hai vaha sAdhaka hai // 1 // vizeSArtha-prArambhameM zrAvakake tIna bheda kahe the--pAkSika, naiSThika aura sAdhaka / pAkSika aura naiSThikake kathanake bAda antameM sAdhakakA varNana karate haiN| jo sAdhanA karatA hai use sAdhaka kahate haiN| jaba jIvanakA anta upasthita ho taba zarIrase mamatvako tyAgakara, cAroM prakArake AhArako tyAgakara aura mana-vacana-kAyake vyApArako rokakara dhyAnazuddhike Atmazodhana karanevAleko sAdhaka kahate haiN| anya saba orase cintAoMko haTAkara eka hI ora cintAke lagAneko dhyAna kahate haiN| ArtadhyAna, raudradhyAnako chor3akara svAtmAmeM hI lIna honA dhyAnazuddhi hai arthAt dhyAnazuddhikA artha hotA hai nirvikalpa samAdhi / aura Atmazodhanase matalaba hai AtmAse moha, rAga, dveSakA dUra honA arthAt AtmAkI ratnatrayarUpa pariNati / jo marate samaya isakI sAdhanA karatA hai, apane upayogako saba orase haTAkara apanI AtmAmeM lagAtA hai vaha sAdhaka kahalAtA hai| Age isIkA varNana hai // 1 // kisako zrAvakake rUpameM aura kisako munike rUpameM mokSamArgameM laganA cAhie ? isa praznakA uttara dete haiM jo zrAvaka jinaliMga dhAraNa karaneke ayogya hotA hai usIke lie AgekI vidhi pUrvAcAryoMne mAnya kI hai| jinaliMga dhAraNake yogya sAmagrI honepara to jinaliMga dhAraNa karanA hI ati uttama hai // 2 // vizeSArtha-jaba maraNakAla upasthita ho aura zrAvakameM munipada dhAraNakI pAtratA ho Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 dharmAmRta ( sAgAra) kiMcitkAraNamAsAdya viraktAH kaambhogtH| tyaktvA sarvopadhiM dhIrAH zrayanti jinarUpatAm // 3 // atha jinaliGga svIkAramAhAtmyamAha anAdimithyAdRgapi zritvA'rhadrUpatAM pumAn / sAmyaM prapannaH svaM dhyAyan mucyte'ntrmuhuurttH||4|| api-na kevalaM sAdimithyAdRSTiH samyagdRSTiH zrAvako vetyevamarthaH / uktaM ca 'ArAdhya caraNamanupamamanAdimithyAdRzo'pi yatkSaNataH / dRSTA vimuktibhAjastato'pi cAritramatreSTam / / ' // 4 // [ to munipada dhAraNa kara lenA hI uttama hai kintu jisameM aisI pAtratA nahIM hotI usake lie AgekI vidhi kahate haiM // 2 // jinaliMga kyoM dhAraNa karate haiM, yaha batalAte haiM kisI bhI kAraNavaza kAma aura bhogase virakta hue dhIra vIra zrAvaka samasta antaraMgabahiraMga parigrahako tyAgakara jinaliMga svIkAra kara lete haiM // 3 // vizeSArtha-sparzana aura rasanA indriyoM ke dvArA viSayake anabhavako kAma kahate haiM aura ghrANa, cakSu aura karNa indriyake dvArA viSayake anubhavako bhoga kahate haiN| inase virakta honA hI saccA vairAgya hai| virAgakA antaraMga kAraNa to tattvajJAnameM ruci hai| zarIra aura AtmAke bhedajJAnake dvArA AtmAnubhUti honepara viSayoMmeM Asakti manda par3a jAtI hai| isake sAtha hI AkAzameM bAdaloMke banane-bigar3anese, sampattike vinAzase yA isI taraha ke kAraNa upasthita honepara parISaha aura upasargako sahana karanemeM samartha zrAvaka saba parigraha chor3akara munipada dhAraNa karate haiM // 3 // jinaliMgake svIkAra karanekA mAhAtmya kahate haiM anAdi mithyAdRSTi bhI puruSa jinarUpatAko dhAraNa karake sAmyabhAvako prApta ho apane AtmAkA dhyAna karatA huA antarmuhUrtameM hI mukta ho jAtA hai arthAt dravyakarma aura bhAvakamase svayaM hI bhinna ho jAtA hai // 4 // vizeSArtha-dravyakarma aura bhAvakarmase alaga ho jAnekA nAma hI mukti hai / anAdi mithyAdRSTi bhI usI bhava meM samyaktvako prApta karake jinaliMga dhAraNa karake mukta ho sakatA hai / sAdimithyAdRSTi, avirata samyagdRSTi aura zrAvakakI to bAta hI kyA hai| kintu aisA karanevAlA dravyase puruSa hI honA caahie| use hI mukti prApta ho sakatI hai| kevala jinarUpatA dhAraNa karanese bhI mukti nahIM ho sktii| kintu mAdhyastha bhAvapUrvaka AtmadhyAna karanese mukti prApta ho sakatI hai| ataH muktike lie cAritrako Avazyaka mAnA hai| jinarUpatAkA dhAraNa aura sAmyabhAvakI prAptipUrvaka AtmadhyAna ye saba cAritra hI to haiN| kahA bhI hai-'yataH anAdimithyAdRSTi bhI anupama cAritrakI ArAdhanA karake kSaNamAtrameM muktiko prApta hue dekhe gaye haiM isalie bhI yahA~ cAritra iSTa hai / ' kintu isakA matalaba mithyAtvapUrvaka cAritra dhAraNa karanA nahIM hai / yadyapi pahale mithyAtva guNasthAnase manuSyako ekadama sAtavA~ guNasthAna ho sakatA hai| arthAt samyaktva aura sakala cAritrakI prApti eka sAtha ho sakatI hai // 4 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) atha sthAyinaH pAtonmukhasya ca zarIrasya nAzane zocane ca niSedhamupapAdayati na dharmasAdhanamiti sthAsnu nAzyaM vapurbudhaiH / na ca kenApi no rakSyamiti zocyaM vinazvaram // 5 // sthAsnu-sAdhutvena ratnatrayAnuSThAnasAdhakatvalakSaNena tiSThat / no rakSya-rakSayitumazakyam / vinazvaraM-vizeSeNa nazyat tadbhavamaraNaM prApnuvadityarthaH / uktaM ca 'gahanaM na zarIrasya hi visarjanaM kintu gahanamiha vRttam / tanna sthAsnu vinAzyaM na nazvaraM zocyamidamAhuH // ' [ so. upA. 892 zlo. ] // 5 // atha kAyasyAnuvartanopacaraNapariharaNayogyatopadezArthamAha kAyaH svastho'nuvartyaH syAt pratIkAryazca rogitH| upakAraM viparyasyaMstyAjyaH sadbhiH khalo yathA // 6 // anuvartyaH-svAsthya eva sthApyaH / viparyasyan-adharmasAdhanatvaM gacchannityarthaH / tyAjya:svasthAturopacAraparihAreNopekSaNIya ityarthaH / khala:-durjanaH piNyAko vA // 6 // atha zarIrArthaM dharmopaghAtasyAtyantaniSedhamAha-- nAvazyaM nAzine hisyo dharmo dehAya kAmadaH / deho naSTo punalaMbhyo dharmastvatyantadurlabhaH // 7 // deha ityAdi / dehamAtrApekSayedamucyate / dharmaH-prakramAt samAdhimaraNalakSaNaH // 7 // sthAyI zarIrako naSTa karanekA aura nAzonmukha zarIrake lie zoka karanekA niSedha karate haiM yataH dharmakA sAdhana hai isalie sAdhurUpase Thaharate hue zarIrako tattvajJAnI puruSoMko naSTa nahIM karanA cAhie / koI yogI yA deva yA dAnavoMkA svAmI bhI usakI rakSA nahIM kara sakatA isalie yadi vaha naSTa hotA ho to usakA zoka nahIM karanA cAhie // 5 // vizeSArtha-yaha prasiddha ukti hai ki zarIra hI dharmakA mukhya sAdhana hai| isalie yadi zarIra ratnatrayakI sAdhanAmeM sahayoga detA ho to use jabaradastI naSTa nahIM karanA cAhie aura yadi vaha chUTatA ho to usakA zoka nahIM karanA cAhie kyoMki mRtyu to avazyaMbhAvI hai / usase bacA sakanA kisIke lie bhI sambhava nahIM hai| kahA bhI hai-'zarIrako samApta karanA kaThina nahIM hai| kaThina hai usako cAritrakA sAdhana banAnA, usake dvArA dharmasAdhana krnaa| isalie yadi zarIra ThaharanevAlA ho to use naSTa nahIM karanA caahie| aura naSTa hotA ho to usakA zoka nahIM karanA cAhie / ' ||5|| kaba zarIrakA poSaNa karanA cAhie ? kaba upacAra karanA cAhie ? aura kaba usakI upekSA karanI cAhie, yaha batalAte haiM sAdhu puruSoMko yadi zarIra svastha ho to anukUla AhAra-vihArase use svastha rakhanekA prayatna karanA caahie| yadi roga ho jAye to yogya auSadhi Adise usakA upacAra karanA caahie| yadi zarIra svAsthya aura Arogyake lie kiye gaye upakArako bhUlakara viparIta pravRtti kare arthAt svastha hokara adharmakA sAdhana bane yA cikitsA karanepara bhI roga bar3hatA jAye to dujenakI taraha use tyAga denA cAhie // 6 // Age zarIrake lie dharmakA upaghAta karanekA atyanta niSedha karate haiMjisakA vinAza nizcita hai usa zarIrake lie icchita vastuko denevAle dharmakA ghAta Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 ~ 312 dharmAmRta ( sAgAra) atha vidhivatprANAMstyajata AtmaghAtazaGkAmapanudati na cAtmaghAto'sti vRSakSatau vpurupekssituH| kaSAyAvezataH prANAn viSAdyaihisataH sa hi // 8 // vaSakSatau-pratipannavratavinAzahetAvupasthite sati / upekSitaH-yathAvidhi bhaktapratyAkhyAnAdinA - sAdhutvena tyajataH / viSAdyaiH-garalazastrazvAsanirodha-jalAgnipraveza-laGghanAdibhiH / uktaM ca 'maraNe'vazyaMbhAvini kaSAyasenAtanUkaraNamAtre / rAgAdimantareNa vyApriyamANasya nAtmaghAto'sti / yo hi kaSAyAviSTaH kumbhakajala-dhUmaketu-viSa-zastraiH / vyaparopayati prANAMstasya syAtsatyamAtmavadhaH / / ' [ puruSArtha. 177-178 ] // 8 // nahIM karanA caahie| zarIra naSTa huA to punaH avazya prApta hogaa| kintu dharma arthAt samAdhimaraNa to atyanta durlabha hai / / 7 // vizeSArtha-zarIra avazya naSTa hotA hai| aisI sthitimeM yadi dharmakA ghAta karake zarIra bacAyA bhI to kitane samayake lie? eka dina to vaha naSTa hogA hii| vaha naSTa hogA to nayA janma dhAraNa karanepara nayA zarIra bhI avazya hI milegaa| binA zarIrake to janma hotA nahIM / kintu dharma gayA to usakI prApti atyanta durlabha hai| yaha prakaraNa samAdhimaraNakA hai| ataH yahA~ dharmase samAdhimaraNa hI lenA caahie| marate samaya zarIrake mohase yadi samAdhi dhAraNa na kI to usakA milanA durlabha hai // 7 // vidhivat prANa tyAgane meM AtmaghAtakI AzaMkAkA khaNDana karate haiM svIkAra kiye hae vratoMke vinAzake kAraNa upasthita honepara jo vidhike anusAra bhaktapratyAkhyAna Adike dvArA sAdhu rItise zarIrako chor3atA hai use AtmaghAtakA doSa nahIM hotA ; kyoMki krodhAdike Avezase jo viSapAna karake yA zastravAta dvArA yA jala meM DUbakara athavA Aga lagAkara prANoMkA ghAta karatA hai use AtmaghAtakA doSa hotA hai / / 8 // vizeSArtha-dharmakI rakSAke lie zarIrakI upekSA karanA AtmaghAta nahIM hai| muslima zAsanameM na jAne kitane hindU islAma dharmako svIkAra na karane ke kAraNa mAra DAle gaye / kyA ise AtmaghAta kahA jAyegA / jainadharmameM samAdhipUrvaka maraNa tabhI kiyA jAtA hai jaba maraNa TAlese bhI nahIM TalatA / zarIra dharmakA sAdhana rahe to rakSA karaneke yogya hai| kintu usakI rakSAke pIche dharma hI jAtA ho to zarIra bacAnA adharma hai| pUjyapAda svAmIne sarvArthasiddhi (7 / 22) meM eka dRSTAnta diyA hai| kahA hai-jaise eka vyApArI, jo aneka prakArakI vikreya vastuoMke dene-lene aura saMcayameM lagA hai, apane mAlagharako naSTa karanA nahIM caahtaa| yadi gharameM Aga laga jAye to use bacAnekI koziza karatA hai| kintu jaba dekhatA hai ki gharako bacAnA zakya nahIM hai to gharakI cintA na karake gharameM bhare mAlako bacAtA hai| vaise hI gRhastha bhI vratazIla rUpI dhanake saMcayameM lagA hai| vaha nahIM cAhatA ki jisa zarIrakedvArA yaha dharmakA vyApAra calatA hai vaha naSTa ho jaaye| yadi zarIrameM rogAdi hote haiM to apane vratazIlakI rakSA karate hue zarIrakI cikitsA karatA hai| kintu jaba dekhatA hai ki zarIrako bacAnA zakya nahIM hai to zarIrako cintA na karake apane dharmakA nAza na ho aisA prayatna karatA hai| aisI sthitimeM yaha Atmavadha kaise ho sakatA hai / amRtacandrAcAyane bhI kahA haijaba maraNa avazya honevAlA hai taba kaSAyoMko kRza karane meM lage hue puruSake rAgAdike abhAva Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) 313 athavaM saMyamavinAzahetusaMnidhAne kAyatyAgaM samaya sAmprataM kAlopasargamaraNanirNayapUrvakaprAyopavezanena tattaniSThAsAphalyavidhApanArthamAha kAlena vopasargeNa nizcityAyuH kSayonmukham / __ kRtvA yathAvidhi prAyaM tAstAH saphalayet kriyAH // 9 // upasargeNa-durnivArAzukAriroga-zatruprahArAdilakSaNenopadraveNa / prAyaM-saMnyAsayuktAnazanam / tAstA:-darzanikAdi-pratimAviSayAH / taduktam 'antaHkriyAdhikaraNaM tapaHphalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitavyam // ' [ ra. zrA. 123 ] // 9 // atha sunizcite maraNe svArAdhanApariNatyA muktiH karasthetyupadezArthamAha dehAdivaikRtaiH samyaG nimittastu sunizcite / mRtyAvArAdhanAmagnamatere na tatpadam // 10 // dehAdivaikRtaiH-zarIrazIlAdivikRtibhiH svasthAturariSTairityarthaH / samyagnimittaiH-samIcInabhAvizubhAzubhajJAnopAyaiH karNapizAcikAdividyAjyotiSopazrutizakunAdibhiH // 10 // athopasargamaraNopanipAte prAyavidhimAha bhRzApavartakavazAt kadalIghAtavatsakRt / viramatyAyuSi prAyamavicAraM samAcaret // 11 // apavartaka-apamRtyukAraNam / kadalIghAtavat-chidyamAnakadalIkANDe yathA / avicAra-vicaraNaM 14 meM AtmaghAta kaise ho sakatA hai / hA~, jo krodhAdi kaSAyameM Akara zvAsanirodha, jala, agni viSa yA zastra dvArA prANoMkA ghAta karatA hai usake AtmaghAta honA yathArtha hai / / 8 / / isa prakAra saMyamake vinAzake kAraNa upasthita honepara zarIrake tyAgakA samarthana karake aba maraNakA nirNaya honepara saMnyAsapUrvaka upavAsake dvArA pratimAviSayaka kiyAoMko saphala karanekI preraNA karate haiM __Ayu pUrI honekA samaya A jAnese athavA kisI upasargake kAraNa yaha nizcita honepara ki aba jIvanakA vinAza nikaTa hai, vidhipUrvaka saMnyAsasahita upavAsa svIkAra karake darzanika Adi pratimA viSayaka jo nitya naimittika kriyAe~ kI haiM unheM saphala karanA caahie| arthAt jIvana-bhara jo dharma kiyA hai usakI saphalatA samAdhipUrvaka maraNase hI sambhava hai / anyathA saba niSphala hai / / 9 / / ___Age kahate haiM ki AtmAkI ArAdhanArUpa pariNatike sAtha zarIra tyAganepara mukti hAthameM hai zarIra Adike vikAroMke dvArA aura bhAvI zubha-azubha jAnaneke samIcIna upAya jyotiSa, zakuna Adike dvArA maraNake sunizcita honepara nizcaya ArAdhanAmeM saMlagna puruSako vaha pada dUra nahIM hai arthAt use kucha hI bhavoMmeM nirvANakI prApti ho sakatI hai // 10 // aba acAnaka upasargase maraNa upasthita honepara saMnyAsavidhi kahate haiMavazyabhAvi apamRtyuke kAraNavaza kadalIghAtakI taraha Ayuke eka sAtha samApta hone 1. rAdhakAri-bha. ku. c.| 2. zarIrasaMzIla-bha. ku. c.| sA.-40 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 dharmAmRta ( sAgAra) nAnAgamanamarhAdinAnAprakArapravRttipariNamanaM vicArastena rahitama / prAyaM-bhaktapratyAkhyAnaM sArvakAlikasaMnyAsaM zuddhasvAtmadhyAnaparatvamityarthaH // 11 // atha svapAkacyutyA svayaMpAtonmukhe dehe sallekhanA vidheyetyupadizati krameNa paktvA phalavat svayameva patiSyati / dehe protyA mahAsattvaH kuryAtsallekhanAvidhim // 12 // krameNa-kAlakrameNa / uktaM ca 'tarudalamiva paripakvaM snehavihInaM pradIpamiva deham / svayameva vinAzonmukhamavabudhya karotu vidhimantyam / / ' [ so. upA. 891 zlo.] pAtonmukhakAyaliGgaM yathA 'pratidivasaM vijahabalamujjhadbhakti tyajatpratIkAram / vapureva nRNAM nigirati caramacaritrodayaM samayam / / ' [so. upA. 893 zlo.] // 12 // atha kAyanirmamatvabhAvanAvidhimAha janmamRtyujarAtaGkAH kAyasyaiva na jAtu me| na ca ko'pi bhavatyeSa mametyaGge'stu nirmamaH // 13 // me zuddhacidrUpamAtrasyAtmanaH // 13 // | kI sthitimeM vicArameM samaya naSTa na karake bhaktapratyAkhyAna nAmaka sArvakAlika saMnyAsa le lenA cAhie // 11 // Age kahate haiM ki kramase pakakara svayaM zarIrake chUTanekI sthitimeM sallekhanA karanA cAhie jaise pakanepara vRkSase phala svayaM gira jAtA hai usI taraha kramase kAlAnusAra pakakara kisI anya kAraNake binA hI zarIrake vinAzakI ora jAnepara dhIravIra zrAvaka premapUrvaka sallekhanA vidhiko apanAve // 12 // vizeSArtha--eka mRtyu hotI hai aura eka apamRtyu hotI hai| zastraghAta Adi durghaTanA vaza jo mRtyu hotI hai vaha apamRtyu hai| use hI kadalIghAta maraNa kahate haiN| jaise kATanese kelA jhaTa kaTa jAtA hai usI taraha Akasmika mRtyumeM jhaTa maraNa ho jAtA hai / usa samaya sallekhanA vidhikA samaya nahIM rahatA na usa sambandhameM kucha vicArakA hI samaya rahatA hai / kintu jaba dhIre-dhIre Ayu ghaTate-ghaTate bur3hApA Akara zarIra chUTaneko hotA hai, taba vicAra pUrvaka sallekhanA vidhi apanAnA caahie| zarIra chUTanevAlA hai isake cihna aneka batalAye haiN| kahA hai-pratidina jisakI zakti kSINa hotI jAtI hai, bhojana rucatA nahIM, cikitsAse koI lAbha nahIM, aisA zarIra hI batalAtA hai ki aba antima cAritra dhAraNa karanekA samaya A gayA hai / ataH vRkSake pake hue pattekI taraha aura telarahita dIpakakI taraha zarIrako svayaM hI vinAzakI ora unmukha jAnakara sallekhanAvidhi karanA cAhie // 12 // sabase prathama zarIrase nirmamatva bhAvanAkI vidhi kahate haiM__ janma, mRtyu, bur3hApA aura roga zarIra meM hI hote haiM, zuddha cidrUpa mAtra jo yaha AtmA hai jise 'maiM' zabdase kahA jAtA hai usake inameM se koI bhI nahIM hotaa| tathA yaha zarIra zaddha cidAnandamaya merA na upakAraka hai aura na apakAraka hai| isa prakAra jAna kara samAdhimaraNakA icchuka zarIra meM 'yaha merA hai' isa prakArake saMkalpase rahita hove // 13 / / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) 315 athAhArahApanasamayamAha piNDo jAtyA'pi nAmnA'pi samo yuktyA'pi yojitaH / piNDo'sti svArthanAzArtho yadA taM hApayettadA // 14 // jAtyA-pudgalatvalakSaNayA / naamnaa-sNjnyyaa| AhAradehayorubhayorapi piNDazabdAbhidheyatvAvizeSAt / yktyaa-shaastroktvidhinaa| svArtha:-AhArasyopacayojolakSaNaM dehakArya, dehasya ca dharmasiddhilakSaNamAtmakAryam / hApayet-paricArakAdibhistyAjayet // 14 // atha sallekhanAvidhipUrvakaM samAdhimaraNodyogavidhimAha upavAsAdibhiH kAyaM kaSAyaM ca zrutAmRtaiH / saMlikhya gaNamadhye syAt samAdhimaraNodyamI // 15 // saMlikhya-samyaka kRzIkRtya / uktaM ca 'upavAsAdibhirane kaSAyadoSe ca bodhibhaavnyaa| kRtasallekhanakarmA prAye'tha yatet gaNamadhye // ' [ so. upA. 896 ] // 15 / / vizeSArtha-jisakI zarIrameM Atmabuddhi hai use bahirAtmA yA mithyAdRSTi kahate haiN| yaha bahirAtmA AtmajJAnase vimukha hokara apane zarIrako hI AtmA mAnatA hai| manuSyake zarIra meM rahane vAle AtmAko manuSya mAnatA hai| tiryaMcake zarIrameM rahanevAle AtmAko tiryaMca mAnatA hai / devake zarIra meM rahanevAle AtmAko deva mAnatA hai aura nArakIke zarIrameM rahanevAle AtmAko nArakI mAnatA hai| zarIra meM Atmabuddhi karanese hI zarIrase sambandha rakhane vAloMmeM putra patnI AdikI kalpanA hotI hai| ataH saMsArake duHkhakA mUla zarIrameM Atmabuddhi hI hai| ise chor3ane para hI jIvakA kalyANa ho sakatA hai| yaha bhAvanA samAdhimaraNa karanevAlekI honI caahie| kAyase mamatva bhAvanA tyAge vinA kAyase sambandha rakhanevAloMse bhI mamatva nahIM chUTa sktaa| aura usake chUTe vinA samAdhimeM mana nahIM lagatA // 13 // aba AhAra kaba chor3anA cAhie, yaha kahate haiM piNDa zarIrako bhI kahate haiM aura piNDa bhojanako bhI kahate haiN| isa taraha donoMmeM nAmase samAnatA hai aura jAtise bhI samAnatA hai kyoMki donoM hI pudgala haiN| phira bhI Azcarya hai ki piNDa arthAt zarIrameM zAstrokta vidhise diyA gayA bhI piNDa arthAt bhojana jaba svAthekA nAza karatA hai arthAt zarIrako hAni pahu~cAtA hai taba AhArakA tyAga karA denA cAhie // 14 // vizeSArtha-yahA~ Azcarya isa bAtakA hai ki sajAtIya bhI svArthakA nAza karatA hai| AhArakA svArtha hai zarIrameM bala aura ojakI vRddhi karanA / aura dehakA svArtha hai dharmasiddhi / kintu jaba zarIrameM bala aura oja bar3hAne ke lie diyA gayA AhAra, vaha bhI vaidyake kahe anusAra, phira bhI yadi AhAra zarIrako hAni pahu~cAtA hai to AhAra chur3A denA hI ucita hai // 14 // sallekhanAkI vidhike sAtha samAdhimaraNake udyogakI vidhi kahate haiM samAdhimaraNake lie prayatnazIla sAdhaka upavAsa Adike dvArA zarIrako aura zrutajJAnarUpI amRtake dvArA kaSAyako samyak rUpase kRza karake caturvidha saMghameM upasthita hove / arthAt jahA~ caturvidha saMgha ho vahA~ calA jAye // 15 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 dharmAmRta ( sAgAra ) atha mRtyukAle dharmavirAdhanArAdhanayoH phalavizeSamAha ArAddho'pi ciraM dharmo virAddho maraNe mudhA / sa tvArAddhastatkSaNe'haH kSipatyapi cirAjitam / / 16 / / mudhA / uktaM ca 'yamaniyamasvAdhyAyAstapAMsi devAcaMnA vidhinam / etatsarvaM niSphalamavasAne cenmano malinamai // ' [so. upA. 897 zlo.] api cirAjitaM-asaMkhyAtabhavakoTyapAjitamapi / uktaM ca 'yabaddhaM kamarajo visaMkhyabhavazatasahasrakoTibhiH / samyaktvotpattau tat kSapayatyekena samayena / ' [ ] // 16 // atha cirakAlabhAvitazrAmaNyasyApi virAdhya mriyamANasyAkItiduSparipAkA svArthakSatiM darzayati nRpasyeva yatedharmo ciramabhyastino'stravat / yudhIva skhalito mRtyau svArthabhraMzo'yazaHkaTuH // 17 // abhyastina:-abhyastaH pUrvamaneneti vigRhya zrAddhaM bhuktaM yenetyadhikRtya 'in' ityanena in pratyayaH / uktaM ca 'dvAdazavarSANi nRpaH zikSitazastro raNeSu yadi muhyet / kiM syAttasyAstravidheryathA tathAnte yateH purA caritam / / ' [-so. upA. 898 zlo.] api ca 'sa kiM dhanvI tapasvI vA yo raNe maraNe'pi ca / zarasandhAne manaHsamAdhAne ca muhyati / / ' [ ] iti / / 17 / / mRtyukAlameM dharmakI virAdhanA aura ArAdhanAkA phala kahate haiM dIrghakAla taka ArAdhita bhI dharma yadi marate samaya na pAlA gayA ho to cirakAla se kiyA gayA dharmArAdhana vyartha hai| kintu yadi mRtyake samaya dharmakA ArAdhana kiyA gayA hai to vaha dharma asaMkhyAta koTi bhavoMmeM bhI upAjita pApako dUra kara detA hai // 16 // vizeSArtha-somadeva sUrine bhI kahA hai-'yadi marate samaya mana malina ho gayA to yama, niyama, svAdhyAya, tapa, devapUjAvidhi, dAna ye saba niSphala haiN|' anyatra bhI kahA haijaise asaMkhyAta karor3oM varSoM meM bA~dhA huA karma samyagdarzanake utpanna honepara eka kSaNameM naSTa ho jAtA hai vaise hI antima samayake dharmArAdhanase hotA hai / / 16 / / cirakAla taka munidharmakI ArAdhanA karake bhI yadi marate samaya virAdhanA ho jAye to apayazake sAtha svArthakI bhayaMkara kSati batalAte haiM jaise cirakAla taka zastra saMcAlanakA abhyAsa karanevAlA rAjA yuddha meM Diga jAye to usakA rAjya china jAtA hai aura dukhadAyI apayaza hotA hai| usI taraha cirakAla taka dharmakI ArAdhanA karanevAlA yati marate samaya dharmakarmameM cUka jAye to usakA svArtha mokSa sAdhana naSTa ho jAtA hai aura duHkhadAyI apayaza hotA hai // 17 // vizeSArtha-somadevAcAryane bhI kahA hai-'jaise bAraha varSa taka zastra calAnekA zikSaNa lenevAlA rAjA yadi yuddha meM vicalita ho jAye to usakI astrazikSA kisa kaamkii| vaise hI yadi anta samayameM sAdhu sallekhanA na kare to usakA dharmasAdhana kisa kAmakA ? vaha Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya ) 317 nanu subhAvitamArgasyApi kasyacitsamAdhimaraNaM na dRzyate, kasyacitpunarabhAvitamArgasyApi tadupalabhyate / tadanAptIyamidamiti zaGkamAnaM prati zlokadvayamAha samyagbhAvitamArgo'nte syAdevArAdhako yadi / pratirodhi sudurvAraM kiMcinnodeti duSkRtam // 18 // yadItyAdi / uktaM ca 'mRtikAle narA hanta santo'pi cirabhAvitAH / patanti darzanAdibhyaH prAkkRtAzubhagauravAt // ' [ ] // 18 // yotvabhAvitamArgasya kasyApyArAdhanA mRtau / syAdandhanidhilAbho'yamavaSTabhyo na bhAktikaiH // 19 / / bhaaktikai:-jinvcnaaraadhnpraiH| tadaktama 'pUrvamabhAvitayogo yadyapyArAdhayenmRtau kazcit / sthANo nidhAnalAbho nidarzanaM naiva sarvatra // ' [ ] // 19 // nanu dUrabhavyasya vrataM carato'pi na muktiH syAttadalaM taddavIyastve vratayatnena ityArekAyAM samAdhatte dhanudhArI kaisA jo yuddhameM bANa calAnA bhUla jaaye| usI taraha vaha tapasvI kaisA jo maraNake samaya manako sthira na rakha sake / / 17 / / koI zaMkA karatA hai ki jIvana-bhara dharmakI ArAdhanA karane para bhI kisIkA samAdhimaraNa nahIM dekhA jaataa| aura jisane jIvana meM dhamakI ArAdhanA nahIM kI hai aisekA bhI samAdhimaraNa dekhA jAtA hai| ataH ApakA kathana prAmANika nahIM hai| isakA do do ilokoMse samAdhAna karate haiM yadi samAdhikA bAdhaka aura saikar3oM prayatna karanepara bhI jisako rokanA zakya na ho aisA koI pUrvakRta azubha karma udayameM na Ave to cirakAla taka samyak rUpase ratnatrayakA. abhyAsa karanevAlA anta samayameM ArAdhaka hotA hI hai // 18 // vizeSArtha-jIvana-bhara dharmakA abhyAsa karanevAle bhI pUrvajanmameM arjita azubha karmakI balavattAse marate samaya samyagdarzana Adise cyuta ho jAte haiM ataH samAdhimaraNa nahIM kara pAte // 18 // kintu dharmakI ArAdhanA na karanevAle kisIke marate samayameM jo ArAdhanA dekhI jAtI hai vaha to andhe manuSyako nidhilAbhake samAna hai| jinadharmapara zraddhA rakhanevAloMko usakA Agraha nahIM karanA cAhie // 19 // vizeSArtha-yadyapi pahalese ratnatrayakI ArAdhanA na karanevAlA koI marate samaya ArAdhanA kare yaha sambhava hai / jaise kisI andheko nidhi mila jAye yA lUMThameM-se kisIko nidhikA lAbha ho jAye / kintu ise sarvatra udAharaNake rUpameM nahIM mAnA jA sktaa| ata: jinavacanako pramANa mAnakara jIvana bhara dharmasAdhanake sAtha samAdhimaraNake lie prayatna karanA cAhie / / 19 / / koI zaMkA karatA hai ki vratAcaraNa karanepara bhI dUrabhavyakI mukti nahIM hotii| ataH muktike dUra rahate hue vratAcaraNa vyartha hai ? isakA samAdhAna karate haiM1. yaha zloka kisI bhI mudrita pratimeM nahIM hai / zloka 18 kI TokAmeM mila gayA hai| -saM. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 dharmAmRta ( sAgAra) kAryo muktau davIyasyAmapi yatnaH sadA vrte| varaM svaH samayAkAro vratAnna narake'vatAt // 20 // samayAkAraH-mukteravikAlayApanA / vratAt-vratAnuSThAnAjitapuNyavipAkAt / / 20 / / atha bhaktapratyAkhyAnayogyatAmAha dharmAya vyAdhibhikSajarAdau nissprtikriye| tyaktu vapuH svapAkena taccyutau cAzanaM tyajet // 21 // niHpratikriye-pratIkArarahite / uktaM ca 'vyAdhizca durucchedo jarA ca caaritryoghaanikrii| suranaratiyaMgjanitA yasyAtyugrA bhaveyurupasargAH // vidveSiNo'nukUlAzcAritravighAtahetavo yasya / durbhikSakSINe vA gurutaravanagamanapIDito yazca / / cakSurvIkSAvikalaM zrotraM bAdhiryavAdhitaM yasya / jaGghAbalahInatayA yo na samartho vihartuM vA / / pratyAsIdati hetAvevaMbhUte mRteH parasmizca / pratyAkhyAtuM bhaktaM so'haMti virato'pyaviratazca / / ' [ taccyutau-vapuSi svayameva cyavamAne / etena zaroratyajanacyavanacyAvanaviSayaM trividhaM bhaktapratyAkhyAnamaraNamanvAkhyAtaM boddhavyam // 21 // ApropARAA/ muktike atyanta dUra hote hue bhI sadA vratameM yatna karanA caahie| kyoMki vrata dhAraNa karake mukti prApta honese pahalekA samaya svarga meM bitAnA zreSTha hai, hiMsA Adike dvArA pApakA arjana karake narakameM samaya bitAnA zreSTha nahIM hai| arthAt mukti dUra honese yadi vratAcaraNa nahIM kareMge to hiMsA Adike dvArA pApakarmakA bandha kreNge| pApa karake naraka samaya bitAnese kyA puNya karake svargameM samaya bitAnA uttama nahIM hai ? // 20 // bhaktapratyAkhyAna kaba karanA cAhie, yaha batAte haiM jinako dUra karanekA koI upAya nahIM hai aise dharmavinAzake kAraNa vyAdhi, durbhikSa, jvara yA upasargAdi upasthita honepara apane sAtha dUsare bhavameM dharmako le jAneke uddezase zarIrako tyAganeke lie bhojanakA tyAga kara de| tathA kAlakramase svayaM AyukA kSaya honese zarIrake chaTanekA samaya Anepara bhojanakA tyAga kara de / 'ca' zabdase ghora upasarga Adike kAraNa zarIra chUTatA jAve taba bhI bhojanakA tyAga kara de // 21 // vizeSArtha-kahA hai-'na dUra hone yogya vyAdhike honepara, cAritrayogako hAni pahu~cAnevAle bur3hApeke Anepara yA deva, manuSya aura tiryaMcakRta ghora upasarga upasthita honepara, athavA cAritrakA ghAta karane meM kAraNa zatruoM aura mitroMke honepara yA durbhikSake kAraNa zarIrake kSINa honepara athavA gahana vanameM phaMsa jAnepara yA dRSTi se dikhAI na denepara athavA kAnoMse sunAI na par3anepara athavA pairoMke zaktihIna hone kAraNa vihAra karane meM asamartha honepara, aise kAraNa upasthita honepara virata ho yA avirata, bhojanakA tyAga kara denekA pAtra hotA hai| isameM bhaktapratyAkhyAnamaraNake tIna prakAra sUcita kiye haiN| bhojanake tyAgapUrvaka jo maraNa hotA hai use bhaktapratyAkhyAnamaraNa kahate haiN| pahalA prakAra hai zarIra tyajana / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) atha samAdhimaraNArtha zarIropaskAravidhimAha annaiH puSTo malaiduSTo beho nAnte samAdhaye / tatkayo vidhinA sAdhoH zodhyazcAyaM tadIpsayA // 22 // annairityAdi / uktaM ca 'dehammi asaMlihie saha sAdAuhiM khijjamANehiM / jAyai aTThajjhANaM sarIriNo caramakAlammi // ' [ tathA 'pAnaka bhA .. ... ... ... ... .." zodhanAya sttpsaa| madhuraM pAyayitavyo mandaM ca virecanaM kAryam / / bastyAnAhAdyairapi kartavyaM jaTharazodhanamamogham / utpAdayatprapIDAM purISamudarasthitaM.... ... // ' [ ] // 22 // atha kaSAyakarzanaM vinA kAyakarzanasya naSphalyaM samarthayate sallekhanA'saMlikhataH kaSAyAnniSphalA tanoH / kAyo'jaDaidaNDayitu kaSAyAneva daNDayate // 23 // ajaDaiH-badhaiH / uktaM ca 'tathA zrutamadhISva zazvadiha lokapaGkti binA, zarIramapi zoSaya prathitakAyasaMklezanaiH / kaSAyaviSayadviSo vijayase yathA durjayAn, zamaM hi phalamAmananti munayastapaHzAstrayoH / / ' [ AtmAnu. 190 ] // 23 // jaba koI aisA rogAdi ho jAtA hai jisakA ilAja azakya hai to zarIrako chor3ane ke lie bhojanakA tyAga kara diyA jAtA hai| dUsarA prakAra hai zarIra cyavana / jaba Ayu pUrI hokara zarIra chUTanekA samaya AtA hai to bhojana tyAga diyA jAtA hai| tIsarA prakAra hai zarIra cyAvana / ghora upasarga Adise acAnaka zarIra chUTatA jAna par3e to bhojana tyAga diyA jAtA hai // 21 // samAdhi maraNake lie zarIrakA saMskAra karanekI vidhi kahate haiM yataH AhArase puSTa aura vAta-pitta-kaphake doSase yukta zarIra marate samaya samAdhike yogya nahIM hotaa| isalie samAdhikI icchAse sAdhu sallekhanAkI vidhise zarIrako kRza kare aura yogya virecana vastikarma (enimA) Adike dvArA peTake malako dUra karake zuddha kare // 22 // vizeSArtha-yadi zarIrako pahalese kRza na kiyA jAye to antima samayameM zarIradhArIko ArtadhyAna hotA hai, jaldI zarIra chUTatA nahIM hai / ataH zarIrazodhanake lie dUdha Adi madhura peya denA cAhie tathA halakA virecana karanA caahie| peTakI zuddhike lie vastikarma (enimA) karanA cAhie | kyoMki peTa meM yadi mala hotA hai to vaha pIr3A detA hai // 22 // Age kaSAyako kRza kiye binA zarIrake kRza karaneko niSphala batalAte haiM kaSAyoMko kRza na karanevAle sAdhukA zarIrako kRza karanA vyartha hai / kyoMki jJAnI jana kaSAyoMke nigraha ke lie hI zarIrakA nigraha karate haiM // 23 // vizeSArtha-AcArya guNabhadrane kahA hai-isa lokameM lokapUjAkA vicAra na karake isa prakAra nirantara zAstrakA adhyayana kara tathA zarIrako kRza karaneke sAdhanoMke dvArA kRza kara Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 dharmAmRta ( sAgAra) athAhAradRptamanasAM kaSAyadurjayatvaM prakAzya bhedajJAnabalAttajjetRNAM jayavAdamAha andhomadAndhaiHprAyeNa kaSAyAH santi durjyaaH| ye tu svAGgAntarajJAnAttAn jayanti jayanti te // 24 // andhaH-bhaktam / jayanti te-sarvotkarSeNa vartante tAnprati praNato'smItyarthaH // 24 // evaM dehAhAratyAgaM vidhApyedAnImIhitatyAgena svAtmasamAdhaye prerayannAha gahanaM na tanoniM puMsaH kitvatra sNymH| yogAnuvRttekvayaM tadAtmAtmani yujyatAm // 25 // yogAnuvatte:-manovAkkAyavyApArAnugamAt / yajyatA-samAdhIyatAma / tathaivAvocatsvayameva9 siddhayaGke 'pAkaM karmasu pudgalopadhitayA dRgvRttasaMmohayoH, saMhatya prayatastadanvayanato vyAvatyaM zuddhaM param / saMzuddhe hyapayogamAtmani samAdhatte'calaM bhAvato, yogAnapraNayan svakarmasu yativrAtaH sadAsminvasan // ' [ ] // 25 // atha yatidvayasya samAdhimaraNaphalavizeSamabhidhatte zrAvakaH zramaNo vAnte kRtvAM yogyAM sthirAzayaH / zuddhasvAtmarataH prANAn muktvA syAduditoditaH // 26 / / yogyaM-prAyArthItyAdi prabandhena vakSyamANaM parikarma // 26 // jisase durjaya kaSAya aura viSayarUpI zatruoMpara vijaya prApta kara sake ; kyoMki munigaNa tapa aura zAstrakA phala 'sama' bhAva mAnate haiM / / 23 / / jinakA mana AhArameM Asakta hai ve kaSAyoMko nahIM jIta sakate, yaha tathya prakAzita karake bhedajJAnake balase kaSAyake jItanevAloMkA abhinandana karate haiM bahuta karake AhArake madase jo andhe haiM, jinheM sva aura parakA jJAna nahIM hai unake dvArA kaSAyoMko jItanA azakya hai / kintu jo AtmA aura zarIrake bhedajJAnase una kaSAyoMko jItate haiM ve hI jayazIla hote haiM // 24 // isa prakAra zarIra aura AhArake tyAgakI vidhi batAkara zarIra, vacana aura manake vyApArako tyAganeke dvArA kSapakako samAdhikI preraNA karate haiM puruSake lie zarIrakA tyAganA kaThina nahIM hai, kintu zarIrako tyAgate samaya saMyamapUrvaka tyAganA kaThina hai| isalie mana-vacana-kAyake vyApArase haTAkara AtmAko AtmAmeM lIna karo // 25 // vizeSArtha-zarIrakA tyAga kaThina nahIM hai| prativarSa kitanI striyA~ gharelU jhagar3oMke kAraNa prANa tyAgatI haiN| yuvaka taka AtmaghAta karate haiM kintu saMyamapUrvaka zarIra tyAganA bahuta kaThina hai| isalie samAdhike lie jaise AhArakA tyAga, aura zarIrase mamatva kA tyAga Avazyaka hai vaise AtmAko mana-vacana-kAyake vyApArase bhI haTAnA Avazyaka hai usake binA AtmA AtmAmeM lIna nahIM ho sktaa| aura AtmAkA AtmAmeM lIna honA hI samAdhi hai / usIke lie saba prayatna hai / / 25 / / Age zrAvaka aura muni donoMko hI samAdhimaraNase honevAle phalavizeSako kahate haiMzrAvaka athavA muni maraNa samayameM Age kahe jAnevAle parikarmako karake nizcala citta Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) 321 atha niryApakabalAddhAvitAtmanAM samAdhimaraNAntarAyAbhAvaM darzayati samAdhisAdhanacaNe gaNeze ca gaNe ca na / durdaivenApi sukaraH pratyUho bhAvitAtmanaH // 27 // spaSTam // 27 // atha zlokadvayena samAdhimaraNamAhAtmyaM stuvannAha prAgjantunA'munA'nantAH praaptaastdbhvmRtyvH| samAdhipuNyo na paraM paramazcaramakSaNaH // 28 // amunA --saMsAriNA / tadbhavamRtyavaH-bhavAntaraprApteranantaropazliSTapUrvabhavavigamanaM tadbhavamaraNamAkhyAyate // 28 // paraM zaMsanti mAhAtmyaM sarvajJAzcaramakSaNe / yasmin samAhitA bhavyA bhaJjanti bhavapaJjaram // 29 // spaSTam // 22 // atha saMnyAsArtha kSetravizeSasvIkAramAha pUrvaka apane nirmala citsvarUpa meM lIna hokara prANatyAga karanepara nAnA prakArake sAMsArika abhyudayoMko bhogakara muktikA bhAgI hotA hai // 26 // vizeSArtha-Age 30veM zlokase jisa vidhikA kathana karanevAle haiM usa vidhiko karake sthira cittase zuddha svAtmAmeM lInatApUrvaka prANa chor3anese hI saba kucha prApta ho sakatA hai // 26 // ___ Age batalAte haiM ki samAdhimaraNa karAne meM dakSa niryApakakI sahAyatAse AtmAkI bhAvanA karanevAlekI samAdhimeM vighna nahIM AtA // 27 // niryApakAcArya aura saMghake samAdhike sampAdana meM dakSa honepara apane AtmAkI bhAvanA karanevAle samAdhisAdhakakI samAdhimeM pUrvakRta azubha karmake dvArA bhI vighna DAlanA sarala nahIM hai| arthAt niryApakAcArya aura saMgha aneka samAdhimaraNa karAnekA anubhavI honeke rUpameM prasiddha ho to anyakI to bAta hI kyA durdaiva bhI vighna nahIM DAla sakatA // 27 // do zlokoMse samAdhimaraNakA mAhAtmya kahate haiM isa saMsArI jIvane isase pahale ananta tadbhava maraNa pAye kintu samAdhise pavitra utkRSTa antima kSaNa prApta nahIM kiyaa| arthAt isase pahale bhI yaha jIva ananta bAra janmA aura ananta bAra mraa| nayA janmadhAraNase lage hae pUrvabhavake vinAzako tadbhava maraNa kahate haiN| ataH yaha jIva isase bhI pahale ananta bAra mara cukA hai| kintu maraNakA antima kSaNa samAdhise pavitra huA ho arthAt samAdhipUrvaka maraNa kabhI nahIM paayaa| isa samAdhise pavitra antima kSaNako carama kahA hai kyoMki vaha kSaNa saMsArake kAraNabhUta karmoko mUlase naSTa karane meM samartha hai // 28 // sarvajJa deva antima kSaNameM utkRSTa mAhAtmya batalAte haiM, jisameM samAdhiko prApta hue bhavya jIva isa saMsArarUpI piMjareko tor3a dete haiM / / 29 / / aba samAdhike lie vizeSa kSetra apanAneko kahate haiMsA.-41 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322. dharmAmRta ( sAgAra) prAyArthI jinajanmAdi sthAna paramapAvanam / AzrayettadalAbhe tu yogyamahagRhAdikam // 30 // jnmaadi| Adizabdena niSkramaNajJAnanirvANAni / tatra janmasthAnaM vRssbhnaathsyaayodhyaa| niSkramaNasthAnaM siddhArthavanam / jJAnasthAnaM zakaTAmukhodyAnam / nivANasthAnaM kailAsaH / evamanyeSAmapi janmAdisthAnAni yathAgamamadhigamyAni / yogyaM-samAdhisAdhanasamartham // 30 // atha tIrtha prati calitasyAvAntaramArge'pi matasyArAdhakatvaM darzayati prasthito yadi tIrthAya mriyate'vAntare tdaa| astyevArAdhako yasmAd bhAvanA bhavanAzinI // 31 // tIrthAya-jinajanmAdisthAnAya niryApakAcAryAya vA / avAntare-svasthAnatIrthasthAnayorantarAle / upalakSaNametat / tena niryApakAcAryamaraNe'pyArAdhaka: syAdeva / yadAhaH 'AlocanApariNataH samyak saMprasthito gurusakAzam / yadyAcAryaH kAlaM kuryAdArAdhako bhavati / / zalyaM saMvegodvegapariNatamanaskaH / yadi yAti zuddhihetorArAdhayitA tato bhavati // [ ] // 31 // atha tIrtha gamiSyan kSamApaNaM kSamaNaM ca kuryAdityupadizati sa paraNakA icchaka zrAvaka parama pavitra jinadevake janma Adi sthAnapara calA jaaye| yadi usakA lAbha na ho to samAdhi sAdhanake yogya jinAlaya Adiko apanAve // 30 // vizeSArtha-tIrthaMkaroMke kalyANakoMse pavitra hue sthAnoMkA bar3A mahattva hai| vahA~ke vAyumaNDalameM jAnepara svayaM hI bhAvanAe~ pavitra hotI haiN| ataH hastinApura, ayodhyA, sammeda zikhara, giranAra Adi sthAna samAdhike yogya haiN| yadi jA sakanA sambhava na ho to jinAlayameM samAdhimaraNa karanA cAhie / parivArake madhyameM samAdhi nahIM ho sakatI // 30 // __Age kahate haiM ki samAdhikA icchuka tIrthapara jAte hue yadi mArgameM mara jAye taba bhI vaha ArAdhaka hI kahalAtA hai yadi samAdhikA icchuka sAdhaka jina bhagavAnke janma Adi sthAnake lie yA niryApakAcAryake samIpa pahu~caneke lie cale aura mArgameM mara jAye, taba bhI vaha ArAdhaka hI hai kyoMki bhAvanA arthAt samAdhi maraNakA dhyAna bhI saMsArakA nAzaka hai // 31 // vizeSArtha-TIkAmeM kahA hai ki niryApakAcAryake pAsa jAnepara yadi niryApakAcAryakA maraNa ho jAye to bhI samAdhikA icchuka ArAdhaka hI hai kyoMki usakI bhAvanA ArAdhanAmeM hai / tathA yadi niryApakAcArya mara jAye taba bhI ArAdhaka hI hai / kahA hai--AlocanA karanevAlA yadi guruke pAsa gayA aura AcArya kAlagata ho gaye taba bhI vaha ArAdhaka hotA hai| jisake manameM saMvega aura udvegakA bhAva hai vaha apane manase zalya nikAlane ke lie yadi gamana karatA hai to vaha ArAdhaka hotA hai // 31 // Age tIrthako jAnevAleko kSamA mA~gane aura kSamA karanekA upadeza dete haiM Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) 323 rAgAd dveSAnmamatvAdvA yo virAddho viraadhkH| yazca taM kSamayettasmai kSAmyecca trividhena sH||32|| virAddhaH-duHkhe sthApitaH / taM-virAddham / tasmai-virAdhakAya / uktaM ca 'snehaM vairaM saGgaM parigrahaM cApahAya zuddhamanAH / svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kSamayetpriyaivaMcanaiH / / ' [ ra. zrA. 124 ] // 32 // atha kSamaNakaraNAkaraNayoH phalamAha torNo bhavArNavastairye kSAmyanti kSamayanti ca / kSAmyanti na kSamayatAM ye te diirghaajvjvaaH||33|| spaSTam // 33 // yogyAyAM vasatau kAle svAgaH sarva sa suurye| nivedya zodhitastena niHzalyo viharetpathi // 34 // atha kSapakasyAlocanAdividhimAha vizuddhisudhayA siktaH sa yathoktaM samAdhaye / prAgudagvA ziraH kRtvA svasthaH saMstaramAzrayet // 35 // rAgase yA dveSase yA mamatva bhAvase jise duHkha diyA hai-kaSTa pahu~cAyA hai, tIrthako jAnevAlA usase mana-vacana-kAyase kSamA maaNge| aura jisane apanese vaira kiyA ho-apaneko kaSTa pahu~cAyA ho use mana-vacana-kAyase kSamA pradAna kare // 32 // vizeSArtha-AcArya samantabhadrasvAmIne kahA hai-sneha, vaira, parivAra, parigrahako chor3akara zuddha mana hokara apane svajanoM aura parijanoMko kSamA karake priyavacanoMke dvArA unase kSamA mAMge // 32 // kSamA karane aura karAnekA phala kahate haiM jo aparAdhIko kSamA karate haiM aura unase jinake prati aparAdha huA hai unase kSamA mA~gate haiM unhoMne saMsArarUpI samudrako pAra kara liyA hai| kintu jo kSamA mA~ganepara bhI kSamA nahIM karate ve cirasaMsArI haiM arthAt unakA saMsAra jalda samApta honevAlA nahIM hai / / 33 / / aba kSapakakI AlocanAkI vidhi kahate haiM vaha kSapaka AlocanAke yogya sthAna aura yogya kAlameM niryApakAcArya ke sAmane apane samasta vrata AdimeM lage aticAroMko nivedana kre| isIkA nAma AlocanA hai| aura AcAryake dvArA pratikramaNa aura prAyazcitta Adi vidhise doSoMkA zodhana karake, mAyA Adi tIna zalyoMse rahita hokara ratnatrayarUpa mArgameM vihAra kare // 34 // vizeSArtha-samAdhimaraNameM baiThanese pahale niryApakAcAryake sAmane apane doSoMkA nivedana karake unake dvArA batalAyI gayI vidhise unakA zodhana karanA caahie| aura taba niHzalya hokara samAdhimeM laganA cAhie // 34 // isake bAda samAdhike lie banAye saMstarepara leTanekI vidhi kahate haiM mana aura zarIrakI nirmalatA athavA prAyazcittavidhAnarUpa vizuddhirUpI amRtase siMcita huA vaha kSapaka Agamake anusAra samAdhike lie pUraba yA uttara dizAkI ora sira karake nirAkula ho, saMstarepara leTa jAye // 35 // | Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 dharmAmRta ( sAgAra) vizuddhiH mAnasI zArIrI ca / yathoktaM tathAhi 'phalakazilAtRNamRdbhiH prakalpitasaMstaro bhavati bhadraH / samyak samAdhihetuH pUrvazirA vottarazirA vA / / suSirabilajantuvikale same'vigharSe ca yuktamAne ca / asnigdhe dhanakuDye sAloke bhUmisaMstarakaH // [ avighaX-amRdo / mRduhi bhUbhAgo gAtrakaracaraNapramardanena bAdhyate / asnigdhe-anArdai / 'vidhvastazcAsphuTito niHkampaH sarvato'pyasaMsaktaH / samapRSThaH sAlokaH zilAmayaH saMstaro bhavati / / ' [ vidhvastaH-dAhAtkuTTanAd gharSaNAdvA prAsukIkRtaH / 'bhUmisamabahalalaghuko niHkampo nirdhanIH purussmaanH| nizchidrazcAsphuTitA masRNo'pi ca phalakasaMstAraH // ' [ ] bhl:-rundrH| 'niHsandhinirvivaro nirupahataH samadhivAsya nirjantuH / sukhasaMzodhyo mRdukastRNAstaro bhavati turIyaH // ' [ niHsandhiH-nirgranthiH / nirupahataH-acUrNitaH / samadhivAsyaH-sukhasparzaH / 'yuktapramANacaritaH sandhyAdhyAse vishodhnopetH| vidhivihitaH saMstarakaH svAroDhavyastriguptena // [ sandhyAdhyAse-sUryodayAstamanakAladvaye // 35 // atha saMstarArohaNakAle mahAvratamarthayamAnasyAryasyAcelakyaliGgavidhAnArthamAha tristhaandossyuktaayaapyaapvaaviklinggine|| mahAvratAthine dadyAlliGgamaugikaM tadA // 26 // vizeSArtha-samyakasamAdhike lie lakar3Ike paTiye, zilA aura tRNa aura miTTIse banA saMstara uttama hotA hai / usakA sira pUraba yA uttarakI ora honA caahie| miTTI yA bhUmipara saMstara banAyA jAye to vaha bhUmi chidra, bila aura jantuse rahita, sama, kar3I, ucita pramANavAlI, sUkhI aura prakAzayukta honI caahie| yadi bhUbhAga komala hotA hai to zarIra-hAtha pairake mardanase daba jAtA hai| zilAmaya saMstara prAsuka, nizcala, saba orase asaMsakta, atruTita aura prakAzayukta tathA pIThake lie sama honA caahie| U~cA nIcA khuradarA nahIM ho| phalaka saMstara bhUmike samAna moTA kintu halakA, nizcala, binA ghunA, puruSa pramANa, chidrarahita, atruTita tathA kaThora hotA hai / cauthA tRNakA saMstara chidrarahita, jor3arahita, cUrNa na honevAlA, janturahita, komala aura sukhasparza honA cAhie / / 35 / / saMstarapara ArohaNa karate samaya yadi kSapaka mahAvratakI yAcanA kare to use jinaliMga dene kI vidhi batAte haiM tIna sthAnoM meM doSase yukta bhI ApavAdika liMgakA dhArI utkRSTa zrAvaka yadi mahAvratakI yAcanA kare to niryApakAcArya saMstarapara ArohaNa karate samaya use autsargika liMga de deve // 36 // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya ) 325 tristhAna doSaH - triSu sthAneSu doSo vRSaNayoH kuruNDAtilambamAna- [ -tvAdirmehane ca carmarahita- ] tvAtidIrghatvAsakRdutthAnazIlatvAtisthUlatAdi / ApavAdikaM - yatInAmapavAdahetutvAdapavAdaH parigrahaH, so'syAsti / autsargikaM - utsargaH sakalaparigrahatyAgabhAvaH / taduktaM --- 'yasyApyavyabhicAro doSastristhAniko bhavedvihRtau / saMstaramadhyAsIno vivasanabhAvaM bhavetso'pi // ' [ 1 avyabhicAraH - auSadhAdInAmaprasAdhyaH / vihRtI - vihAre vasatAmityarthaH // 36 // athotkRSTasyApi zrAvakasyopacaritAyApi mahAvratAyAprabhutvamAha - kaupIne'pi samUrcchatvAnnArhatyAryo mahAvratam / api bhAktamamUrcchatvAt sATake'pyAthikArhati // 37 // api bhAktaM - upacaritamapi arhati / bhAktameva mahAvratamiti saMbandhaH ||37|| vizeSArtha- parigrahasahita veSako ApavAdika liMga kahate haiM kyoMki parigraha apavAdakA kAraNa hotA hai / aura sakala parigrahake tyAgameM honevAle liMgako arthAt nagnatAko autsargika liMga kahate haiM / jisa manuSyake donoM aNDakoSoMmeM aura puruSa cihnameM doSa hotA hai use jinaliMga nahIM diyA jAtA / aNDakoSoM meM vRddhirogakA honA, unakA bahuta laTake hue honA doSa hai / mUtrendriyakA mukha carmarahita ho yA aisI sthitimeM ho jise dekhakara lajjA paidA ho to yaha nagnatA ke lie doSa hai / aise doSayukta vyaktiko jinadIkSA nahIM dI jAtI / kintu aise doSoM se yukta bhI vyakti yadi marate samaya munitratakI icchA karatA hai to usa samaya use nagnatA dI jA sakatI hai kyoMki vaha maraNonmukha hai / use janatA ke bIca meM vicaraNa nahIM karanA hai / kahA hai- ' jisake tIna sthAnoM meM aisA doSa ho jo auSadha Adise bhI dUra na ho sake, use bhI saMstarapara ArohaNa karate samaya nagnatA dI jA sakatI hai |' ||36|| Age kahate haiM ki utkRSTa bhI zrAvaka apanI avasthAmeM rahate hue upacAra se bhI mahAvratI kahalAnekA adhikArI nahIM hai Azcarya hai ki laMgoTI mAtra meM mamatvabhAva rakhanese utkRSTa zrAvaka upacarita bhI mahAvratake yogya nahIM hai / aura AryikA sAr3I meM bhI mamatva bhAva na rakhanese upacarita mahAtratake yogya hotI hai ||37| vizeSArtha - mahAvratI vahI hotA hai jo samasta parigrahakA tyAga karatA hai / AryikA strI hone ke kAraNa zarIra ke vastrakA tyAga nahIM kara sakatI / isalie vaha mahAvrata dhAraNa nahIM karatI / aisA use jinazAsanakI AjJAvaza karanA par3atA hai| svayaM usakI apanI sAr3Ise koI mamatA nahIM hotI, isalie use upacarita mahAvratI mAnA hai / kintu utkRSTa zrAvaka to kevala eka laMgoTI rakhatA hai phira bhI use upacarita bhI mahAvratakA adhikArI nahIM kahA; kyoMki vaha cAhe to laMgoTIkA tyAga kara sakatA hai| kintu apanI kamajorIse tyAga nahIM karatA / isameM Azcarya kI bAta yahI hai ki eka sAr3I rakhate hue bhI upacarita mahAvratI hai / aura eka mAtra laMgoTI rakhakara bhI upacarita mahAvratI bhI nahIM hai / yahA~ yaha kathana prasaMgavaza yaha batalAneke lie kiyA hai / utkRSTa zrAvaka laMgoTI tyAge binA upacarita mahAvratI bhI nahIM ho sakatA ||37|| 3 6 9 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 dharmAmRta ( sAgAra ) atha prazastamuSkamehanasya sarvatra prasaktamautsargikaliGgamapavadannAha hrImAn mahaddhiko yo vA mithyaatvpraaybaandhvaaH| so'vivikte pade nAgnyaM zastaliGgo'pi nArhati // 38 // pade-sthAne / liGga-puMstvacihna muSkamehanamityarthaH / yadAha 'mithyAdRkparivAro yogyAvasathasnapAnvitaH zrImAn / apavAdikaliGgamasau bhajati bhadantA vadantyevam // ' [ 1 // 38 // atha saMstarArohaNasamaye striyA liGgavikalpamatidizannAha yadaugikamanyadvA liGgamuktaM jinaH striyAH / puMvattadiSyate mRtyukAle svalpIkRtopadheH // 39 // puMvat / ayamarthaH-puMso yadautsargikaliGgasya mRtyAvautsargikameva liGgamiSyate / ApavAdika12 liGgasyAnantarameva vyAkhyAtaprakAram / tathA yoSito'pi svalpIkRtopadheH-viviktavasatyAdisaMpattI satyAM vastramapi tyaktavatyAH / uktaM ca 'autsargikamanyadvA liGga yadyoSitaH samupalabdham / tasyAstadeva liGgaM parimitamupadhi dadhAnAyAH // ' // 39 // atha mumukSoliGgAgrahatyAgena svadravyagrahaparatvamupadizati deha eva bhavo jantoryalliGgaM ca tadAzritam / jAtivattadgrahaM tatra tyaktvA svAtmagrahaM vizet // 40 // tatra-liGge / uktaM ca 'liGgaM dehAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhavaH / na mucyante bhavAttasmAtte ye liGgakRtAgrahAH // ' [ sa. tantra 87] tIna sthAnoMmeM doSase rahita vyaktiko bhI vizeSa sthitimeM nagnatA denekA niSedha karate haiM yadi zrAvaka lajjAzIla hai, yA sampattizAlI hai, yA usake adhikAMza kuTumbI vidharmI haiM to usake puruSacihna Adike nirdoSa hote hue bhI bahujana samAjake sAmane vaha nagnatA pradAna karaneke yogya nahIM hai / arthAt use ekAnta sthAnameM nagnatA dI jA sakatI hai // 38 / / saMstara para ArohaNake samaya strIke liMgake sambandhameM kahate haiM jina bhagavAnne strIkA jo autsargika liMga yA anya pada vagairaha kahA hai vaha usake mRtyukAlameM jaba ekAnta vasatikA Adike honepara vaha vastra mAtrakA bhI parityAga kara detI hai taba puruSakI taraha svIkAra kiyA hai // 39 / / vizeSArtha-Azaya yaha hai ki jaise autsargika liMgake dhAraka puruSake mRtyuke samayameM autsargikaliMga hI iSTa hai usI prakAra strIke bhI mRtyake samaya autsagika liM kyoMki ekAnta vasatikA Adi sthAnameM vaha vastra tyAga kara sakatI hai|||39|| mumukSuko liMgakA moha chor3akara AtmadravyameM lIna hone kA upadeza dete haiM__ kyoMki jIvakA saMsAra zarIra hI hai, brAhmaNatva Adi jAtikI taraha jo nAgnya Adi liMga hai vaha bhI dehase hI sambandha rakhatA hai| isalie jAtikI taraha liMgameM bhI abhinivezako chor3akara apane zuddha cidrUpameM kSapaka praveza kare // 40 // mAnA hai Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi / tathA saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya ) 'na saMstaro bhadra samAdhisAdhanaM na lokapUjA na ca saGghamelanam / yatastato'dhyAtmarato bhavAnizaM vimucya sarvAmapi bavAhya vAsanAm // ' atha paradravyagrahasya bandhahetutvAttatpratipakSa bhAvanAmupadizatiparadravyagraheNaiva yadbaddho'nAdicetanaH / tatsvadravyagraheNaiva mokSyate'tastamAvahet // 41 // spaSTam // 41 // atha zuddhivivekaprAtipUrvakaM samAdhimaraNaM praNItialabdhapUrva kiM tena na labdhaM yena jIvitam / tyaktaM samAdhinA zuddhi vivekaM cApya paJcadhA // 42 // spaSTam // 42 // atha bahiraGgAntaraGgaviSayabhedAtpaJcadhA zuddhimAha - vizeSArtha - mumukSuko zarIrakA moha chor3anA Avazyaka kahA hai aisI sthiti meM jinakA zarIra ke sAtha sambandha hai unakA moha bhI chUTanA hI caahie| anyathA zarIrakA moha chUTA nahIM kahalAyegA / zarIrase moha na kare aura zarIrase jinakA sambandha hai unase moha kare, yaha to viparIta bAta hai / jAti kula liMga Adiko yadyapi mukti ke lie Avazyaka mAnA hai / mumukSuko samIcIna jAti AdikA honA cAhie tathA samasta parigrahake tyAga pUrvaka nagnatA honA caahie| tathApi ina sabakA sIdhA sambandha zarIrase hai / ataH zarIrAzrita liMgakA moha bhI usI prakAra nahIM karanA cAhie jaise zarIrakA moha nahIM kiyA jAtA / pUjyapAda svAmIne kahA hai- liMga (nAgnya Adi) dehAzrita hotA hai aura deha hI jIvakA saMsAra hai / ataH jo liMga meM Agraha rakhate haiM ve saMsArase nahIM chUTate / isI taraha jAti bhI dehAzrita hai ataH jo jAtikA Agraha rakhate haiM ve bhI mukta nahIM hote / adhika kyA, brAhmaNatva Adi jAtise viziSTa vyakti dIkSA lenese mukta hotA hai isa prakArakA abhiniveza rakhanevAle bhI mukta nahIM hote / ataH samasta abhiniveza heya hai / amitagati AcAryane bhI kahA hai - he bhadra ! samAdhikA sAdhana na saMstara hai, na lokapUjA hai, na saMgha sammelana hai / isalie saba bAhya vAsanAoMko chor3akara rAta dina AtmAmeM rata raho / ' // 40 // paradravyakA abhiniveza bandhakA kAraNa hai / ataH usake virodhI bhAvanAkA upadeza dete haiM kyoMki paradravya zarIra Adike mamatvase hI cetana anAdi kAlase paratantratA meM par3A huA hai| isalie zuddha svAtmAmeM rata honese hI chUTa sakatA hai| isalie mumukSu usa AtmalInatAko dhAraNa kare ||41 || yn 327 [ ami. sA. pA. ] // 40 // zuddhi aura vivekakI prApti pUrvaka honevAle samAdhimaraNakI prazaMsA karate haiM jisane pA~ca prakArakI zuddhi aura pA~ca prakArake vivekako prApta karake samAdhi pUrvaka jIvanako tyAgA, usa mahAbhavyane anAdi kAlase aprApta samyaktva sahacAri mahAn abhyudaya Adi kyA prApta nahIM kara liyA ? arthAt saba hI prApta kara liyA / / 42 / / bahiraMga aura antaraMga viSayake bhedase pA~ca prakArakI zuddhi kahate haiM 6 9 12 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 dharmAmRta ( sAgAra) zayyopadhyAlocanAnnavaiyAvRtyeSu paJcadhA / zuddhiH syAt dRSTidhIvattavinayAvazyakeSu vA // 43 // upadhiH-saMyamasAdhanam / uktaM ca 'saMstaraNa-pAna-bhojana-zayyAlocanayujAM prabhedena / vaiyAvRtyakRtAmapi zuddhiH ........................ // ' [ 'athavAvazyakadarzana......danacAritravinayabhedena / zuddhiH paJcavikalpA tAM prApya bhavArNavaM tarati // ' [ ] // 43 // atha zuddhivanmatadvayena paJcadhA vivekamAha vivekA'kSakaSAyAGgabhaktopadhiSu pnycdhaa| syAcchayyopadhikAyAnnavaiyAvRtyakareSu vA // 44 // vivekaH-AtmanaH pRthagbhAvAdhyavasAyaH / uktaM ca . 'upakaraNakaSAyendriyavapuSAmapi bhaktapAnabhedasya / eSa vivekaH kathitaH paJcavidho dravyabhAvagataH / / athavA zayyAsaMstaravigrahapAnAzanaprapaJcAnAm / vaiyAvRtyakRtAmapi bhavati viveko'yamanyeSAm // ' [ ] // 44 // zayyA, upadhi, AlocanA, AhAra aura vaiyAvRtya ina pA~coMmeM prANisaMyama aura indriya saMyama pUrvaka pravRtti rUpa pA~ca prakArakI bAhya zuddhi hai| tathA darzana, jJAna, cAritra, vinaya aura sAmAyika Adi chaha AvazyakoMmeM niraticAra pravRttirUpa pA~ca prakArakI antaraMga zuddhi hai // 43 // vizeSArtha-nirdoSa pravRttikA nAma zuddhi hai / zayyA arthAt sthAna aura saMtharA, upadhi arthAt saMyamake sAdhana pIchI Adi, AlocanA arthAt guruse doSakA nivedana, cAra prakArakA AhAra aura vaiyAvRtya arthAt paricaryA karanevAloMke dvArA kiye jAnevAle paira dabAnA AdimeM saMyamapUrvaka pravRtti pA~ca prakArakI bAhya zuddhi hai| tathA darzana Adi pA~cakA niraticAra pAlana karanA pA~ca prakArako antaraMga zuddhi hai // 43 // zuddhikI taraha do matoMse pA~ca prakArake vivekako kahate haiM indriya Adise AtmAke bhinna cintana karaneko viveka kahate haiN| usake pA~ca bheda haiN| unameMse indriyoMse aura kaSAyoMse AtmAkA bhinna cintana karanA ye do prakArakA bhAva viveka hai / aura zarIra, AhAra tathA saMyamake upakaraNoMse AtmAke bhinna cintavana karanese tIna prakArakA dravyaviveka hai| isa taraha viveka pA~ca prakArakA hai| dUsare matase, zayyA, upa zarIra, AhAra aura vaithAvRtya karanevAle paricArakoMse AtmAke bhinna cintana karanese koI AcArya vivekake pA~ca bheda kahate haiM // 44 // vizeSArtha-samAdhimaraNake samaya ukta pA~ca prakArakI zuddhiyA~ aura pA~ca prakArakA viveka Avazyaka hai| nirdoSa pravRttiko zuddhi aura AtmAse bhinna cintanako viveka kahate haiM / samAdhimaraNaka samaya samAdhi karanevAlekA sambandha pA~ca vastuoMse rahatA hai zayyA arthAt jisa sthAna para vaha samAdhimaraNa karatA hai aura jisa saMthare para vaha liTA hai, saMyamake upakaraNa pIchI kamaNDalu, zarIra, bhojana aura sevA karanevAle / unameM bhI rAga na ho, isalie unase bhinna cintana karanA viveka hai yaha dUsare matase vivekake pA~ca bheda haiN| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya (aSTama adhyAya) 329 atha nizcelasacelayomahAvatabhAvanAvizeSamAha-- niryApake samarpya svaM bhaktyAropya mahAvatam / nizcelo bhAvayedanyastvanAropitameva tat // 45 // spaSTam // 45 // athAticArapaJcakaparihAreNa sallekhanAvidhinA pravRttimupadizati-- jIvitamaraNAzaMse suhRdanurAgaM sukhAnubandhamajan / sanidAnaM saMstaragazvarecca sallekhanA vidhinA // 46 // jIvitAzaMsAM-zarIramidamavazyaM heyaM jalabubudavadanityamasyAvasAnaM kathaM syAdityAdaram / pUjAvizeSadarzanAt prabhUtaparivArAvalokanAt sarvalokazlAghAzravaNAccaivaM hi manyate pratyAkhyAtacaturvidhAhArasyApi me jIvitamevAzrayaH yata evaMvidhA maduddezeneyaM vibhUtivartata ityAkAGkSAmiti yAvat / maraNAzaMsA-rogopadravAkUlatayA prAptajIvanasaMklezasya maraNaM prati cittapraNidhAnam / yadA na kazcittaM pratipannAnazanaM prati granthakArake matase viveka dravyaviveka aura bhAvavivekake bhedase do prakArakA hai| unameM indriya aura kaSAyoMse 'yaha mere nahIM hai' isa prakArake cintanase do prakArakA bhAvaviveka hai / tathA zarIra AhAra aura sevakoMse bhinna hU~ isa prakArakA cintana karanese dravyaviveka tIna prakArakA hai / kahA hai-upakaraNa, kaSAya, indriya, zarIra aura bhaktapAnake bhedase pA~ca prakArakA dravya aura bhAvaviveka kahA hai| athavA matAntarase zayyA, saMstara, zarIra, bhojana-pAna aura vaiyAvRtya karanevAleke bhedase viveka pA~ca prakArakA hai // 44 // nirvastra muni aura savastra utkRSTa zrAvakakI mahAvratakI bhAvanAmeM bheda batAte haiM vastra Adi samasta parigrahakA tyAgI muni apaneko bhaktipUrvaka niryApakAcAryake adhIna karake aura niryApakAcAryake upadezase apane meM pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna guptike bhedase teraha prakArake cAritrako bhaktipUrvaka Aropita karake bArambAra manameM unakA cintana kre| aura jo savastra zrAvaka hai vaha mahAvratako dhAraNa kiye binA hI mahAvratakA cintana kare / / 45 / / vizeSArtha-jo saMsArase nikalanevAle kSapakako preraNA karatA hai use niryApaka kahate haiN| chattIsa guNoMse yukta AcArya hI niryApakAcArya kahe jAte haiN| unhIMke saMrakSaNameM kSapaka samAdhimaraNa karatA hai| samAdhimaraNakA icchuka apanA kula uttaradAyitva unapara sauMpakara unakI AjJAnusAra vartana karatA hai| jo samasta parigraha tyAgameM samartha hote haiM ve mahAvrata dhAraNa karake mahAvratakI bhAvanA bhAte haiM aura jo aisA nahIM kara sakate ve mahAvrata dhAraNa kiye binA hI mahAvratakI bhAvanA bhAte haiN||45|| Age pA~ca aticAroMko dUra karate hue sallekhanAkI vidhise pravRtti karanekA kSapakako upadeza dete haiM saMstarepara ArUr3ha huA kSapaka jIvanakI icchA, maraNakI icchA, mitrAnurAga sukhAnubandha nidAna nAmake aticAroMko dUra karatA huA sallekhanAkI vidhise pravRtti kare // 46 // vizeSArtha-sallekhanAke pA~ca aticAroMkA artha isa prakAra hai-jInekI icchA-yaha zarIra avazya heya hai, jalake bulabuleke samAna anitya hai, ityAdi cintana na karake 'yaha 1. tyalityAdikamasmarato'syAva-bha. ku. c.| sA.-42 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 dharmAmRta ( sAgAra) saparyayA Adriyate, na ca kazvicchalAdhyate tadA tasya yadi zIghraM mriye tadA bhadrakamityevaMvidhapariNAmotpatti vaa| suhRdanurAgaM-bAlaiH saha pAMzukrIDanAdervyasane sahAyatvamutsave saMbhrama ityevamAdezca mitrasukRtasyAnusmaraNaM bAlyAdyavasthAsahakrIDitamitrAnusmaraNaM vaa| sukhAnubandhaM-evaM mayA bhuktamevaM zayitamevaM krIDitamityevamAdi prItivizeSaM prati smRtisamanvAhAram / ajan-nirAkurvan / nidAnaM-asmAttapasa: suduzcarAjjanmAntare indrazcakravartI dharaNendro vA syAmahamityevamAdyanAgatAbhyudayAkAGkSAm / caret-ceSTeta / sallekhanA6 vidhinA-janmamRtyujaretyAdiprAkprabandhoktena // 46 // athavaM saMstarArUDhasya kSapakasya niryApakAcArya etatkRtvA idaM kuryAdityAha yatInniyujya tatkRtye yathAhaM guNavattamAn / sUristaM bhUri saMskuryAt sa hyAryANAM mahAkratuH / / 47 // tatkRtye-ArAdhakasyAmarzanAdizarIrakArye vikathAnivAraNe dharmakathAyAM bhaktapAnatalpazodhanamalotsarjanAdau ca / guNavattamAn -mokSakAraNaguNAtizayazAlinaH / uktaM ca 'dharmapriyadRDhamanasaH saMvignA doSabhIravo dhIrAH / chandajJAH pratyayinaH pratyAkhyAnaprayogajJAH // kalpyAkalpye kuzalAH samAdhimaraNodyatAH shrutrhsyaaH| aSTAcatvAriMzanniryApakasAdhavaH sudhiyaH / / ' [ sa:-kSapakasamAdhisAdhanavidhiH // 47 // 12 zarIra kaise banA rahe' isa prakArakI icchA honaa| apanA vizeSa Adara-satkAra tathA bahuta-se sevakoM ko dekhakara, saba logoMse apanI prazaMsA sunakara aisA mAnanA ki cAroM prakArake AhArakA tyAga kara denepara bhI merA jIvita rahanA hI uttama hai yaha prathama aticAra hai| dUsarA aticAra hai maranekI icchaa| roga Adike upadravoMse vyAkula honese maraneke prati cittakA upayoga lgaanaa| athavA jaba AhAra tyAga denepara bhI koI Adara nahIM karatA, na koI prazaMsA karatA hai taba yadi maiM zIghra mara jAU~ to uttama hai isa prakArake pariNAma honA maraNAzaMsA nAmaka dUsarA aticAra hai| bacapanameM sAtha-sAtha khelane, kaSTameM sahAyaka hone, utsavoMmeM Anandita hone Adi, mitroMke anurAgakA smaraNa karanA tIsarA aticAra hai| maiMne jIvanameM isa prakArake bhoga bhoge, maiM isa prakAra sotA thA, isa prakAra krIr3A karatA thA ityAdi anubhUta bhogoMkA smaraNa karanA sukhAnubandha nAmakA caturtha aticAra hai| isa kaThora tapake prabhAvase maiM AgAmI janmameM indra yA cakravartI yA dharaNendra hoU~, isa prakArake anAgata abhyudayakI icchA nidAna nAmaka pA~cavA~ aticAra hai| ina aticAroMse kSapakako bacanA cAhie // 46 // isa prakAra saMstarepara ArUr3ha kSapakake lie niryApakAcArya kyA kareM yaha batalAte haiM niryApakAcArya kSapakake kAryoMmeM yathAyogya mokSake kAraNa samyagdarzana Adi guNoMkI vizeSatAse yukta sAdhuoMko niyukta karake punaH usa kSapakako ratnatrayake saMskAroMse yukta kare; kyoMki kSapakake samAdhike sAdhanakI vidhi sAdhuoMkA paramayajJa hai // 47 // vizeSArtha-AcArya samantabhadrane kahA hai ki tapakA phala antima kriyAko sa~bhAlanA hai isalie pUrI zaktise samAdhimaraNameM prayatna karanA caahie| jo samAdhimaraNa karatA hai usake aneka kArya hote haiM, usake zarIrakI sevA honI cAhie, vikathAse bacAkara dharmakathA lagAnA cAhie, usake khAna-pAna, zayyAko anukUla karanA, mala-mUtra karAnA Adi aneka Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya ) atha kSapakasyAhAra vizeSa prakAzanAdbhojanAsaktiniSedhArthamAhayogyaM vicitramAhAraM prakAzyeSTaM tamAzayet / tatrAsajantamajJAnAjjJAnAkhyAnainivartayet ||48 // iSTaM - kiMcitsarvaM vA kSapakeNAkAMkSyamANam / kazciddhi bhojyavizeSAn dRSTvA tIraM prAptasya kiM mamaibhiriti prAptavairAgyaH saMvegaparaH syAt / kazcicca kimapi bhuktvA aparazca sarvaM bhuktvA tathA syAt / kazcittu tAnAsvAdya tadrasAsaktiparaH syAdvicitratvAnmohanIya karmavilasitAnAm // 48 // atha navabhiH zlokairAhAravizeSagRddhipratiSedhapurassaraM tatparihArakramamAhabho nijitAkSa vijJAtaparamArtha mahAyazaH // kimadya pratibhAntIme pudgalAH svahitAstava // 49 // ime - bhojanazayanAdyupakalpitAH // 49 // fi ko'pi pudgalaH so'sti yo bhuktvA nojjhitastvayA / na caiSa mUrtospUrteste kathamapyupayujyate // 50 // amUrteH - rUpAdirahitasya // 50 // kArya haiM jinakA nirvAha sevAbhAvI saMyamI hI kara sakate haiM / unake thor3e-se bhI pramAdase kSapakake pariNAma vicalita hue to samAdhimaraNakA saba Ayojana vyartha ho sakatA hai / isalie isa kArya meM guNavAnoM meM bhI zreSTha sAdhuoMko lagAyA jAtA hai / kahA hai- 'dharmapremI, dRr3ha cittavAle, saMsArase virakta, doSoMse DaranevAle, dhIra, prAyazcittake jJAtA, pratyAkhyAna ke prayoga meM kuzala, kalpya akalpyake vettA, zAstra ke rahasya ke jJAtA 48 niryApaka sAdhu samAdhimaraNa karAne meM tatpara hote haiM' ||47|| 331 aba vividha AhAroMkA upayoga karate hue kSapakakI bhojanameM lie kahate haiM Asakti dUra karane ke nAnA prakAra ke sAdhuke yogya AhAra kSapakako dikhAkara jisakI vaha icchA kare vaha use AcArya khilA deveM / yadi ajJAnase vaha bhojana meM Asakti kare to jJAnapreraka prasiddha kathAoMse use virata kareM // 48 // vizeSArtha - bhojanako dekhakara koI to yaha vicAra kara ki aba mujhe isase kyA prayojana hai, vairAgyakI ora bar3hatA hai / koI thor3A-sA khAkara aura koI pUrA bhojana karake usase apanA mana haTA letA hai / kintu koI bhojanakA svAda lekara usameM Asakta hotA hai kyoMki mohanIya karmake vilAsa vicitra haiM / isa prakAra bhojanameM ajJAnavaza Asakti karane vAleko AcArya upadeza dvArA prAcIna kathAoMke dvArA samajhAte haiM ||48|| nau zlokoM se AhAra vizeSako tRSNAkA niSedha karate hue AhArake tyAgakA krama batalAte haiM aho samasta indriyoM ko jItanevAle asAdhAraNa rUpase vastu tattvakA nirNaya karanevAle ! mahAyazasvI kSapakottama ! kyA Aja ye bhojana Adi ke rUpameM race gaye pudgala tumheM AtmA upakAraka pratIta hote haiM ? ||49|| jise tumane bhogakara nahIM chor3A; vaha pudgala koI bhI hai kyA ? phira yaha pudgala rUpAdimAna honese mUrtika hai aura tuma rUpAdise rahita amUrtika ho / yaha pudgala kisI taraha tumhArA upakArI nahIM hai // 50 // 3 6 9 12 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 dharmAmRta ( sAgAra) kevalaM karaNairenamAlambyAnubhavanbhavAn / svabhAvameveSTamidaM bhuJje'hamiti manyate // 51 // svabhAvaM-AtmapariNAmaM vastu tasyaivAtmanA bhogyatvAt / taduktam 'pariNamamAno nityaM jJAnavivarteranAdisantatyA / pariNAmAnAM sveSAM sa bhavati kartA ca bhoktA ca // ' [ puruSA. 10 ] // 51 // tadidAnImimAM bhrAntimabhyAjonmiSatI hRdi / sa eSa samayo yatra jAgrati svahite budhAH // 52 // abhyAja-nivAraya // 52 // anyo'haM pudagalazcAnya ityekAntena cintaya / yenApAsya paradravyagrahAvezaM svmaavisheH||53|| svaM-Atmadravyam / Avize:-upayuJjIthAstvam / / 53 // kvApi cetpudgale sakto mriyethAstad dhruvaM careH / taM kRmIbhUya susvAdu cirbhaTAsaktabhikSuvat // 54 // care:-bhakSayestvam / / 5 / / kintu cakSu Adi indriyoMke dvArA isa pudgalako viSaya karake AtmapariNAmakA hI anubhava karate hue Apa 'maiM isa sAmane upasthita iSTa vastuko hI bhogatA hU~' aisA mAnate haiN| arthAt jisa samaya Apa kisI iSTa vastuko bhogate haiM usa samaya indriyoMke dvArA Apa mAtra usa vastuko viSaya karate haiM, bhogate nahIM haiN| bhogate to Apa usa samaya bhI AtmapariNAmako hI hai kyoMki vAstavameM AtmapariNAma AtmAkA bhogya hai| vastubhogakI to kalpanA mAtra hai / eka dravya dUsare dravyakA na kartA hotA hai aura na bhoktA hotA hai / / 5 / / vizeSArtha-AcArya amRtacandrane kahA hai-'anAdi santAna paramparAse nirantara jJAnAdi guNoMke vikArarUpa rAgAdi pariNAmoMse pariNamana karatA huA yaha jIva apane pariNAmoMkA hI kartA aura bhoktA hotA hai' // 51 // isalie isa samaya hRdayameM utpanna ho rahI isa bhrAntiko dUra kro| vaha samaya yahI hai jisameM tattvadarzI puruSa apane hitameM sAvadhAna hote haiM / / 52 / / ___ maiM anya hU~ aura pudgala anya hai| arthAt maiM pudgalase bhinna hU~ aura pudgala mujhase bhinna hai, isa prakAra sarvathA cintana kro| jisase arthAt AtmA aura pudgalake bhedakA cintana karanese paradravyameM Asaktiko chor3akara apane AtmadravyameM upayogako lagAo / / 53 / / kisI bhI bhojanAdirUpa pudgalameM Asakta rahate hue mare to svAdiSTa cirbhaTI phalameM Asakta bhikSakI taraha avazya hI usImeM kITa hokara use khAoge // 54 // vizeSArtha-eka munirAja jinAlayameM samAdhimaraNa karate the| eka zrAvakane jina bhagavAnke sammukha kharabUjA cddh'aayaa| usakI gandha munirAjakI nAkameM pahu~cI aura unakI icchA kharabUjA khAnekI huI / usI samaya unakA maraNa huA / to vaha marakara usI kharabUje meM kITa hue| ataH marate samaya yadi samAdhimaraNa karanevAlekI Asakti kisI khAdyameM rahI to usakI durgati anivArya hotI hai // 54 // 1. malaM hnu-mu.| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya ) 333 ki cAGgasyopakAryannaM na caitattatpratIcchati / tacchindhi tRSNAM bhindhi svaM dehAdrundhi durAzravam // 55 // tRSNAM-anne vAJchAnubandham / / 55 // itthaM pathyaprathAsAvitRSNIkRtya taM kramAt / tyAjayitvAzanaM sUriH snigdhapAnaM vivardhayet // 56 // pathyaprathAsAraiH-hitaprakAzanadhArAsaMpAtaiH / snigdhapAnaM-dugdhAdiH / vivardhayet-paripUrNa 6 dadyAt // 56 // pAnaM SoDhA ghanaM lepi sasikthaM saviparyayam / prayojya hApayitvA tat kharapAnaM ca pUrayet // 57 // ghanaM-bahalaM dadhyAdi / saviparyayamiti vacanAdacchaM tu titrikAdiphalarasasauvIrakoSNajalAdi / yadAha 'Amlena kaphaH pralayaM gacchati pittaM ca zAntimupayAti / vAyo rakSAhetoratra vidayo (vidheyo) mhaaytnH||' [ lepi-yaddhastatalaM limpati tadviparItamalepi / sasikthaM-sikyasahitaM payAdi / tadviparItamasikthaM maNDAdi / yadAha .... ... ... ... ... ... ... .... ... ... ... ... ... / ... ... ... ... ... ... ... ... ... vAgUrvI ratnadravA // [ ] kharapAnaM-prathamaM zuddhakAJjikAdirUpaM pazcAcca zuddhapAnIyarUpam / pUrayet-vivardhayet // 5 // itthaM [ ca niryApakAcAryaH kSapakaM zikSayediti SaDbhiH zlokarAha - ] tathA yaha bhojya padArtha zarIrakA bhI upakArI nahIM hai aura na yaha zarIra hI use upakAraka rUpase grahaNa karatA hai| isalie bhojana-viSayaka tRSNAko naSTa karo, apaneko zarIrase bhedarUpase bhAvana karo tathA pApakarmake Asravake kAraNako roko| arthAt zarIrameM Atmabuddhi honese hI pApa karmakA Asrava hotA hai| vahI usakA mUla kAraNa hai| ataH use dUra karo // 55 // niryApakAcArya isa prakAra hitopadezarUpI jalavRSTike dvArA usa kSapakako bhojanakI orase tRSNArahita karake kramase kavalAhArakA tyAga karA deM aura dUdha Adi sacikkaNa peya padArthako pUrI tarahase deveM // 56 / / peya dravyake chaha prakAra haiM -1 ghana arthAt gAr3hA dahI Adi, 2 usakA viparIta imalI Adi phaloMkA rasa, 3 lepi arthAt jo hathelIko lipta kara de, 4 usase viparIta arthAt jo hAthase cipake nahIM, 5 sasiktha arthAt phuTakI sahita dUdha Adi, 6 usase viparIta asiktha mANDa aadi| niryApakAcArya ye chaha prakArake peya dravya paricArakoMke dvArA dilAkara phira kSapakake dvArA chur3avA de| usake bAda pahale zuddha kAMjI Adi rUpa aura anta meM zuddha pAnIrUpa kharapAna deve // 5 // niryApakAcArya kSapakako isa prakArase zikSA deveM, yaha chaha zlokoMse kahate haiM Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAmRta ( sAgAra ) zikSayecceti taM seyamantyA sallekhanA''yaM te| atIcArapizAcebhyo rakSanAmatidurlabhAm // 58 // antyA-mAraNAntikI / atidurlabhA-AsaMsAramaprAptapUrvatvAt // 58 // pratipattau sajannasyAM mA zaMsa sthAsnu jIvitam / bhrAntyA ramyaM bahirvastu hAsyaH ko nA''yurAziSA // 59 // pratipattI-AcAryAdibhiH kriyamANe pricryaadividhau| [mahaddhi kaiH puruSaizca gauravAdarAdike / AyarAziSA-jIvitaM me bhUyAdityAzaMsanena / sa eSa jIvitAzaMso naamaaticaarH| punaranadyopapattivizeSeNa tyAjyatayopadiSTaH / evamuttare'pi // 59 // parISahabhayAdAzu maraNe mA matiM vRthAH / duHkhaM soDhA nihantyaMho brahma hanti mumUrSukaH // 60 // soDhA-sAdhutvenAsaMkleza [ pariNAmalakSaNena sahamAnaH / nihanti-niruddhAsravaM kSapayati vipAkAnta ]12 tvAtkarmaNAm / mumUrSaka:-kutsitavidhinA martumicchan // 6 // sahapAsukrIDitena svaM sakhyA mA'nuraJjaya / IdRzabahuzo bhuktarmohadurlalitairalam // 61 // mA samanvAhara prItivizeSe kutracitsmRtim / vAsito'kSasukhaireva brambhramoti bhave bhavI // 62 / / AcArya kSapakako isa prakAra zikSA deveM-he Arya ! tumhArI yaha vaha Agama prasiddha antima sallekhanA hai / atyanta durlabha isa sallekhanAko aticArarUpI pizAcoMse bacAo / 58 // kramase pA~ca aticAroMko dUra karane kI zikSA dete haiM isa AcArya Adike dvArA kI jA rahI paricaryA Adi vidhimeM tathA bar3e sampanna puruSoMke dvArA kiye jA rahe gauravadAna Adi Adara-satkAra meM Asakta hokara adhika kAla taka jIne kI icchA mata kro| kyoMki bAhya vastu bhramase apaneko priya pratIta hotI hai| AyukA AzIrvAda cAhanese arthAt maiM jIvita rahU~ isa icchAse kauna manuSya laukika aura vicAraka janoMkI ha~sIkA pAtra nahIM hotA // 59 / / vizeSArtha-yaha jIvitAzaMsA nAmaka prathama atIcAra yahA~ upapatti pUrvaka chur3Aneke lie punaH kahA gayA hai| isI prakAra Age bhI pratyeka atIcAra kahA gayA hai // 59 / / duHsaha bhUkha-pyAsa AdikI vedanAke bhayase zIghra maranekI icchA mata kro| kyoMki duHkhako vinA saMkleza bhAvase sahana karanevAlA pUrva upArjita pApakarmakA nAza karatA hai| kintu jo kutsita vidhise maranA cAhatA hai vaha AtmAkA hanana karatA hai kyoMki AtmaghAta se saMsAra dIrgha hotA hai // 6 // bAlya avasthA meM jisake sAtha dhUlameM khele the usa bacapanake mitrake sAtha apaneko snehabaddha mata kro| pUrva janmoMmeM bahuta bAra bhoge gaye mohanIya karmake udayase utpanna isa prakArake khoTe pariNAmoMse tumheM kyA prayojana hai| tuma to paraloka jAneke lie taiyAra ho // 6 // kisI indriyake dvArA pahale anubhava kiye gaye kisI prItivizeSameM manako mata lagAo 1. protiviziSTa mu.| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) mA samanvAhara-mAnubandhinI kuru utpadyamAnAmeva nivAraya [ityarthaH / ... ... ... ... ... // 62 // mA kAMkSI vibhogAdIna rogAdIniva daHkhadAna / vRNIte kAlakUTa hi kaH prasAdyeSTadevatAm // 63 // [kSapakasya catu-] vidhAhArasaMnyAsavidhi dvAbhyAmAha iti vrataziroratnaM kRtasaMskAramudvahan / kharapAnakramatyAgAt prAye'yamupavekSyati // 64 // evaM nivedya saMghAya sUriNA nipunnekssinnaa| so'najJAto'khilAhAraM yAvajjIvaM tyajeta tridhA // 65 // vrataziroratnaM....-sallekhanAM, tasyA eva sarvavratAnAM sAphalyasampAdakatvenopari bhrAjamAnatvAt / 9 [cuDAmaNirivAbharaNAnAm / prAye caturvidhAhArasaMnyAse upavekSya-] ti-nizcalaM sthAsyati, dRDhapratijJo bhaviSyatItyarthaH // 64 // evaM-atrAyaM vidhiH 'tyakSyati sarvAhAraM yAvajjIvaM nirantaratrividham / niryApakasUrivaraH saGghAya nivedayedevam / / kSapayati yaH kSapako'sau picchaM tasyeti sNymdhnsy| darzayitavyaM nItvA saGghAtiteSu sarveSu // [ ] nipuNekSiNA-vyAdhi-deza-kAla-sattva-sAtmya-bala-parISahakSamatva-[ saMvega - vairAgyAdInAM sUkSmekSikayA vicaarkennetyrthH| tridhA-mano-1 vAkkAyaH // 65 / / ki maiMne isa prakAra sundara kAminI Adiko dekhA thA aura isa prakAra AliMgana kiyA thaa| kyoMki indriya sukhoMke dRr3ha saMskAroMkI vAsanAke kAraNa hI yaha jIva saMsArameM bhramaNa karatA hai| arthAt isake bhramaNakA kAraNa AtmajJAnake saMskAra nahIM haiM kintu viSayavAsanAke saMskAra haiM // 6 // rogoMkI taraha duHkha denevAle bhAvi bhogoMkI AkAMkSA ki tapake mAhAtmya Adise amuka iSTa viSaya mujhe prApta ho, mata kro| kyoMki iSTa vastuko dene meM samartha devI yA devako prasanna karake usase tatkAla prANahArI viSa kauna mA~gatA hai| arthAt samAdhi pUrvaka maraNa karake svarga Adike bhogoM kI kAmanA vaisI hI hai jaise koI varadAna dene vAle devatAko prasanna kare aura usase prArthanA kare ki hameM aisA viSa do jisake khAte hI prANa cale jAye / bhoga viSase kama bhayAnaka nahIM hote // 63 // aba do zlokoMse kSapakake cAroM prakArake AhArake tyAgakI vidhi kahate haiM pUrvokta prakArase atizayako prApta tathA saba vratoMke cUr3AmaNi sallekhanAko uttama rIti se dhAraNa karanevAlA yaha kSapaka zuddha jala mAtrake upayogakA kramase tyAga karake cAroM prakArake AhArake tyAgameM dRr3ha pratijJa hogaa|' isa prakAra caturvidha zramaNa saMghako sUcita karake sUkSmadRSTise sampanna niryApakAcAryake dvArA anumati milane para vaha kSapaka jIvana paryantake lie mana vacana kAyase cAroM prakArake bhojanakA tyAga kare // 64-65 // vizeSArtha-pahale jo kramase pA~ca aticAroMko upapatti pUrvaka tyAganekI preraNA kI hai vahI isa sallekhanAvratakA saMskAra hai| aticAroMke tyAgase usameM vizeSatA A jAtI hai| tathA jaise saba AbhUSaNoMmeM cUr3AmaNi mastaka para dhAraNa kiyA jAtA hai usI taraha yaha 1. piNDaM / 2. saMdhAvasatheSu-bha. ku. ca. / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAA 336 dharmAmRta ( sAgAra) evamatizayena parISahabAdhAkSamaM prati catuvidhAhArapratyAkhyAnamupadizyedAnI matathAbhUtasya kSapakasya pAnI[yamAtravikalAnapUrvakaM trividhapratyAkhyAnamupadizaMzcaturvidhapratyAkhyAnAvasaranirUpaNArthamAha-] vyAdhyAdyapekSayAmbho vA samAdhyathaM vikalpayet / bhazaM zaktikSaye jahyAttadapyAsannamRtyukaH // 66 // [ vyAdhyAdyapekSayA-yadi paittiko vyAdhirvA grISmAdikAlo vA marusthalAdidezo vA paittiko prakRti 6 anyadapyevaMvidhaM tuSNAparoSahodrekAsaha-] na kAraNaM vA bhavet garvanujJayA pAnoyampabhokSye'hamiti pratyAkhyAnaM pratipadyatetyarthaH / taduktam 'athavA samAdhi... ... ... ... ... ... ... ... ... ... / ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... kAlam // ' [ ] // 66 // atha tatkAlocitaM kSapakopakArisaMghasyAvazyakaraNIyamAha tadA'khilo vaNimukhagrAhitakSamaNo gnnH| tasyAvighnasamAdhAnasiddhaye tadyAttanUtsRtim // 6 // varNItyAdi / vaNino-brahmacAriNo mukhena grAhito [ lApito yathAkathaMcitkRtAparAdhAn mama yUyaM kSamadhvama-] haM ca bhavatkRtAMstAn kSamye iti kSamaNaM yaH sa tathoktaH / etacca 'evaM nivedya saMghAya' iti prAgaktameva vizeSyaM punaruktam / tasyetyA [tasya pratyAkhyAtacaturvidhabhaktasya kSa-1 pakasya ca nirupasargatAhetoH kAyotsargaH saMghena bhavati kartavyaH // 67 / / sallekhanA saba vratoMkA cUr3AmaNi hai kyoMki isake dhAraNase hI saba vrata saphala hote haiN| samAdhimaraNa karAnevAle niryApakAcAyako nipuNa arthAt sUkSmadRSTise sampanna kahA hai kyoMki vaha kSapakake roga, deza, kAla, sattva, bala, parISaha sahana karane kI kSamatA, saMvega, vairAgya AdikA sUkSma dRSTise vicAra karatA hai| taba AhAra tyAga karAtA hai| anyatra bhI isa vidhikA kathana isI prakAra kiyA hai-'yaha nirvastra kSapaka jIvana paryantake lie samasta prakArake AhArakA mana vacana kAyase tyAga karegA' niryApakAcArya isa prakAra saMghase nivedana kreN| jo kokA kSapaNa karatA hai vaha kSapaka hai| usa saMyamIko saba prakArakA bhojana dikhAkara usakA tyAga karAnA cAhie // 64-65|| isa prakAra jo kSapaka parISahakI bAdhA sahane meM atisamartha hotA hai usake lie cAroM prakArake AhArake tyAgakA upadeza dekara aba jo kSapaka samartha nahIM hai usake lie jala mAtrake sivAya tIna prakArake AhArake tyAgakA upadeza karate hue caturvidha AhArake tyAgakA avasara batalAte haiM ___'yadi kSapakako pitta sambandhI roga hai, athavA grISma Adi Rtu hai, marusthala AdikA pradeza hai yA pitta prakRti hai, athavA isI prakArakA tRSNA parISahake udrekako sahana na kara sakanekA koI kAraNa ho to gurukI anujJAse maiM pAnIkA upayoga karU~gA' isa prakArakA pratyAkhyAna svIkAra kare, kyoMki usake vinA usakI samAdhi sambhava nahIM hogii| jaba usakI zakti atyanta kSINa ho jAye aura maraNa nikaTa ho to kSapaka usa jala kA bhI tyAga kara de // 66 // usa samaya kSapakake upakArI jo kArya saMghako avazya karanA cAhie use kahate haiM. usa samaya kisI brahmacArIke mukhase 'jisa kisI taraha hue aparAdhoMko Apa kSamA kareM hama Apake aparAdha kSamA karate haiN| isa prakAra kSamA grahaNa karake samasta saMgha 'usa kSapakakI samAdhi nirvighna ho usameM koI vighna na Ave' isa hetuse kAyotsarga kare / / 67 / / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) 337 arthavamArAdhanApatAkAgrahaNodyatasya kSapakasya niryA[pakAH kiM kuryurityAha-]... ... ... ... tato niryApakAH karNe japaM prAyopavezinaH / dadhuH saMsArabhayadaM prINayanto vaco'mRtaH // 6 // [ athAto niryApakAcAryakA-] yAM kSapakasya mahatImanuziSTimuttaraprabandhenopadizati mithyAtvaM vama samyaktvaM bhajorjaya jinAdiSu / bhakti bhAvanamaskAre ramasva jJAnamAviza // 69 // bhaja-bhAvaya / Urjaya-balavatI jIvantIM vA kuru / Aviza-upayuMkSva / ... mahAvratAni rakSoccaiH kaSAyAna jaya yntry| akSANi pazya cAtmAnamAtmanAtmani muktaye // 7 // [mithyAtvasyApAyahetutvaM zlokadvayana spa-] STayati adhomadhyodhvaMlokeSu nAbhUnnAsti na bhAvi vaa| taduHkhaM yanna dIyeta mithyAtvena mahAriNA // 71 // spaSTam // 7 // saGghazrIrbhAvayanbhUyo mithyAtvaM vandakAhitam / dhanadattasabhAyAM drAk sphuTitAkSo'bhramad bhavam // 72 // isa prakAra ArAdhanAkA jhaNDA grahaNa karaneke lie tatpara kSapakake prati niryApaka kyA kareM, yaha batAte haiM - usake pazcAt amRtake samAna vacanoMse kSapakako sampoSita karate hue niryApakagaNa samAdhimaraNa karanevAle saMnyAsIke kAnameM saMsArase saMvega aura nirveda denevAlA japa deveM // 68 / / aba yahA~se niryApakAcArya kSapakako jo mahAn upadeza dete haiM usakA varNana karate haiM he ArAdhakarAja! viparIta abhinivezarUpa mithyAtvako vamana kro| arthAt jaise vamanake dvArA andarakA saba vikAra bAhara kara diyA jAtA hai vaise hI mithyAtvako niHzeSa kara do| tattvArthazraddhAnarUpa samyaktvakI bhAvanA kro| arhanta Adi parameSThiyoMmeM unake pratibimboMmeM aura vyavahAranizcayarUpa ratnatrayameM bhaktiko bddh'aao| bhAvanamaskAra arthAt arhanta Adike guNoMke anurAgapUrNa dhyAnameM ramaNa kro| tathA bAhya aura AdhyAtmika tattvabodhameM upayogako lagAo // 6 // ____mahAvratoMkA pAlana kro| krodhAdi kaSAyoMkA atyanta nigraha kro| sparzana Adi indriyoMko apane-apane viSayoM meM pravRtti karanese roko| tathA muktike lie AtmAmeM AtmAse AtmAko dekho // 7 // mithyAtva apAyakA kAraNa hai, yaha do ilokoMse kahate haiM parama zatru mithyAtvake dvArA jo duHkha diyA jAtA hai vaha duHkha adholoka arthAt sumeruse nIce sAta narakoMmeM, madhyaloka arthAt jambUdvIpase lekara svayambhUramaNa samudra paryanta tiryaglokameM aura Urdhvaloka arthAt merukI cUlikAke antase lekara tanuvAtavalaya paryanta na huA, na hai aura na bhaviSyameM hogA / / 71 / / vandakake dvArA punaH Aropita mithyAtvako antaraMgameM bhAtA huA dhanadatta rAjAkA mantrI saMghazrI apane svAmI dhanadattakI sabhAmeM tatkAla andhA hokara saMsArameM bhramaNa karatA rahA // 72 // sA,-43 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 dharmAmRta ( sAgAra ) saGghazrIH-mantrI / vandakAhitaM-bhUyaH svaguruNA bandakena punarAropitam // 72 // adhomadhyordhvalokeSu nAbhUnAsti na bhAvi vaa| tatsukhaM yanna doyeta samyaktvena subandhunA // 73 // atha samyaktvasyopakArakatvaM dvAbhyAM... ... ... ... ... prhlaasitkudRgbddhshvbhraayuHsthitirekyaa| dagvizuddhayApi bhavitA zreNikaH kila tIrthakRt // 7 // [prahasitA-trayastrizatsAgaropama ] parimANAdapakRSya caturazItivarSazatapramANA kRtA // 74 // vizeSArtha-AndhradezameM veNyAtaTapura nagarake rAjAkA mantrI saMghazrI bauddhadharmakA pakSapAtI thaa| eka dina rAjA mantrIke sAtha apane mahalake Upara baiThA thaa| udharase do cAraNa RddhidhArI muni AkAzamArgase jAte the| rAjAkI prArthanApara munirAja mahalake Upara utare aura unhoMne dharmopadeza diyaa| munivarake upadezase prabhAvita hokara mantrIne bhI jainadharma svIkAra kiyaa| kintu bauddhaguruke prabhAvavaza punaH bauddhadharma svIkAra kara liyaa| eka dina rAjAne sabhAmeM AkAzamArgase gamana karanevAle muniyoMkI carcA kI aura sAkSIke rUpameM mantrIkA nAma liyaa| kintu mantrIne rAjAke kathanako asatya btlaayaa| tatkAla usakI donoM A~kheM phUTa gyiiN| yaha kathA hariSeNa kathAkozameM asatya bhASaNake phalake rUpameM AyI hai| ataH mithyAtvake samAna koI anya zatru nahIM hai| isalie sabase prathama mithyAtvakA tyAga Avazyaka hai / / 72 / / do ilokoMse samyaktvakA upakArakapanA batalAte haiM sacce bandhu samyaktvake dvArA jo sukha diyA jAtA hai vaha sukha adholoka, madhya loka aura UrdhvalokameM na bhUtakAlameM huA, na vartamAnameM hai aura na bhaviSyameM hogA / 73 // vizeSArtha-mithyAtvako jIvakA parama zatru kahA hai, kyoMki usake hote hue hI bAhya aura abhyantara zatru apakAra karanemeM samartha hote haiN| aura samyaktvako subandhu kahA hai kyoMki vaha sarvatra sarvadA sabakA upakAraka hai aura samasta prakArake aniSToMko rokatA hai| AcArya samantabhadrane bhI kahA hai ki tInoM kAloM aura tInoM lokoMmeM samyaktvake samAna koI kalyANakArI nahIM hai aura mithyAtvake samAna koI akalyANakArI nahIM hai // 73 // AgamameM aisA sunA jAtA hai ki magadhakA samrATa rAjA zreNika, jinhoMne tIna mithyAtva pariNAmase sAtaveM narakakI AyukA bandha kiyA thA, aura samyaktvake mAhAtmyase saptama narakakI taiMtIsa sAgara pramANa Ayu ghaTakara ratnaprabhA nAmaka prathama pRthvImeM caurAsI hajAra varSa parimANa zeSa rahI thI, tIrthakara prakRtike bandhake solaha kAraNoMmeM se mAtra eka darzana-vizuddhise AgAmI utsarpiNIkAlameM prathama tIrthakara hogA / / 74 // vizeSArtha-rAjA zreNikane eka munike gale meM marA sarpa DAlA thaa| tabhI usane tIvra mithyAtva pariNAmase sAtaveM narakakI AyukA bandha kiyA thaa| pIche apanI rAnI dharmazIlA celanAke samajhAnese use pazcAttApa huA aura vaha bhagavAna mahAvIrakI samavazaraNa sabhAmeM pradhAna zrotA huaa| tabhI usane tIrthaMkara prakRtikA bandha kiyA // 74 // 1. 'na samyaktvasamaM kiMcitrakAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm // ' -ra. zrA., 34 shlo.| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athArhadbhaktermAhAtmyaM dvAbhyAmAha saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya ) spaSTam // 75 // ekaivAstu jine bhaktiH kimanyeH sveSTasAdhanaiH / yA dogdhi kAmAnucchidya sadyo'pAyAnazeSataH // 75 // vAsupUjyAya namaH ityuktvA tatsaMsadaM gataH / dvidvevArabdhavighno'bhUt padmaH zakrAcito gaNI // 76 // dvidevaM - [dhanvantari-vizvAnulomacarAmaradvayam / padmaH - padmaratho nAma mithilAnA - ] thaH / zakrA - citaH - indrakRta prAtihAryaH // 76 // atha bhAvanamaskAramAhAtmyaM dvAbhyAmAha eko'pyarhanamaskArazcedvizenmaraNe manaH / saMpAdyAbhyudayaM muktizriyamutkayati drutam // 77 // 339 spaSTam // 77 // / dorathise jinabhaktikA mAhAtmya kahate haiM bhagavAn jinadeva meM akelI hI bhakti rahI, jinabhaktise atirikta apanI iSTasiddhike anya upAyoMse kyA prayojana hai / jo jinabhakti tatkAla samasta vighna-bAdhAoMko naSTa karake manorathoMko pUrA karatI hai ||75 || vizeSArtha - vizuddha bhAvapUrvaka Antarika anurAgako bhakti kahate haiM / kAma nikAlane ke lie cApalUsI karanekA nAma bhakti nahIM hai| saccI bhakti kisI svArthase nahIM hotI / vaha to guNAnurAgase hotI hai / jinadevake guNoM meM saccA anurAga hI jinabhakti hai / usake binA samasta puruSArthoMke sAdhana vyartha haiM // 75 // do devoMke dvArA vighna upasthita kiye jAnepara mithilAkA svAmI padmaratha 'vAsupUjya svAmIko namaskAra ho' aisA kahakara vAsupUjya svAmIke samavasaraNa meM gayA / aura unakA gaNadhara hokara indrase pUjita huA || 76 || vizeSArtha - mithilApurIkA rAjA padmaratha vAsupUjya svAmIke darzanoM ke lie calA / mArga meM usakI parIkSA leneke lie do devoMne usapara vighna karanA zurU kiyA / kintu havAke sAtha ghora varSA, ulkApAta, siMhoMkA upadrava Adi karanepara bhI padmaratha vicalita nahIM huA / taba unhoMne mAyAmayI kIcar3a racakara rAjA sahita hAthIko usameM DubA diyaa| DUbate hue rAjAke mukhase nikalA - ' vAsupUjya svAmIko namaskAra ho / ' prasanna hokara devoMne apanI mAyA haTA lI aura rAjAkA sammAna kiyaa| rAjA vAsupUjya svAmIke samavasaraNa meM jAkara dIkSA lekara bhagavAnkA gaNadhara banA aura mukta ho gayA // 76 // do ilokoM se bhAvanamaskAra kA mAhAtmya kahate haiM marate samaya mana meM yadi akelA 'arhanta bhagavAnko namaskAra ho' yaha bhAvarUpase vyApta rahe to mahAn Rddhiko prApta karAkara zIghra mokSalakSmIko utkaNThita karatA hai / arthAt anantara bhava meM athavA do-tIna bhavoMmeM parama padako prApta karAtA hai ||77 || 3 6 9 12 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 dharmAmRta ( sAgAra) sa Namo arahatANamityuccAraNatatparaH / gopaH sudarzanIbhUya subhagAhvaH zivaM gataH // 7 // sudarzanIbhUya-[ bRSabhadAsazreSThiputrasudarzanAkhyaH surUpaH susamyaktvazca bhUtvA ] // 78 / / atha jJAnopayogamAhAtmyaM tribhirAha svAdhyAyAdi yathAzakti bhaktipItamanAzcaran / tAtkAlikAdbhataphalAdudarke tarkamasyati // 79 // udarke-uttaraphale / tarka-vikalpaM saMzayarUpaM vimarzamityarthaH // 79 // zale proto mahAmantraM dhanadattApitaM smaran / dRDhazUrpo mRto'bhyetya saudharmAttamupAkarot / / 80 // mahAmantraM-paJcanamaskAram / tadanucintanasyotkRSTasvAdhyAyatvAt / Namo arahatANaM' isa arhanta namaskArake uccAraNameM lIna huA subhaga nAmaka vaha Agamaprasiddha gvAlA sudarzana zreSThI hokara tathA surUpa aura samyaktvase sampanna hokara parama muktiko prApta huA // 7 // . vizeSArtha-sudarzana seThakI kathA AgamameM prasiddha hai| pUrvajanmameM vaha eka gvAlA thA aura eka zreSThIkI gAyeM carAtA thaa| zreSThI NamokAra mantrakA japa kiyA karatA thaa| sunatesunate use bhI usakA pahalA pada yAda ho gyaa| eka dina vaha jaMgalameM gAyoMko caratA chor3akara so gayA / jaba jAgA to gAyeM eka nAleko pAra karake dUra calI gayI thiiN| unheM pakar3aneke lie jaise hI vaha nAlemeM kUdA eka lakar3I usake peTa meM ghusa gyii| usane 'Namo arahatANaM' uccAraNa karate hue prANa tyAge aura marakara sudarzana seTha huaa| vaha itanA surUpa thA ki usa nagarake rAjAkI rAnI usake rUpapara mugdha ho gyii| kintu sudarzana to aNuvratadhArI zrAvaka thaa| pratyeka aSTamI, caturdazIko upavAsapUrvaka rAtrike samaya zmazAnameM jAkara dhyAna lagAtA thA / jaba vaha kisI taraha rAnIkI bAtoMmeM na A sakA to eka dina rAnIne kuTTanIke dvArA use zmazAnase uThavA mNgaayaa| kintu phira bhI sudarzana vicalita nahIM huaa| taba rAnIne usapara zIlabhaMgakA Aropa lagAyA / rAjAne sUlIpara car3hAnekI sajA dii| kintu vanadevatAke sAhAyyase prANa bace / taba jinadIkSA lekara paTanAse mukti prApta kI // 78 // tIna zlokoMse jJAnopayogakA mAhAtmya kahate haiM manako bhaktise anuraMjita karake apanI zaktike anusAra svAdhyAya, vandanA, pratikramaNa Adi SaTkarma karanevAlA svAdhyAya karate samaya honevAle adbhuta phalase uttarakAlIna phalake viSayameM saMzayako chor3a detA hai| arthAt svAdhyAya karaneke samayameM use aise jJAnakI prApti hotI hai jisase vaha asambhava adRSTakA bhI nizcaya karane meM samartha hotA hai / taba use uttara phalake sambandhameM isa prakArakA sandeha nahIM hotA ki svAdhyAyakA AgamameM jo / adbhuta phala kahA hai vaha mujhe prApta hogA yA nahIM? // 79|| sUlIpara car3hAyA gayA aura dhanadatta zreSThIke dvArA diye gaye paMcanamaskAra mantrakA cintana karatA huA dRr3hazUrpa nAmaka cora marA aura saudharma svargase Akara usane dhanadatta seThakA upakAra kiyA // 8 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) 341 yadAha 'svAdhyAyaH paramastAvajjapaH pnycnmskRteH|' iti / abhyetya saudharmAt-saudharme mahaddhikadevatvaM prApta ityadiApannamatra bodhyam / / 8 / / khaNDazlokaistribhiH kurvan svAdhyAyAdi svayaM kRtH| maninindAptamaugdhyo'pi yamaH saptaddhibharabhata // 8 // tribhiH-'kaTTasi puNa Nikkhevasi re gadahA z2avaM patthesi khAdituM / ' __ 'aNNattha kiM phalo vahatu me itthaM NiddiyA chiDDe / ' acchaINiyA 'amhAdo Natthi bhayaM dihAdo dIsae bhayaM tumha / ' // 81 / / ahisAhiMsayormAhAtmyaM dvAbhyAmAha ahiMsApratyapi dRDhaM bhajanojAyate ruji / yastvayahiMsAsarvasve sa sarvAH kSipate rujaH // 82 // ahiMsA pratyapi-stokAmapyahiMsAm / 'stoke pratinA' ityavyayIbhAvaH / ojAyate-ojasvIvAcarati / duHkhena nAbhibhUyata ityarthaH / ruji-upasargAdipIDAyAmupasthitAyAm / adhyahiMsAsarvasve-sakalAhiMsAyA Izvara ityarthaH / 'Izvare'dhi' ityanena saptamI // 82 // vizeSArtha-jaba dRr3hasUpe corako sUlI dI gayI to dhanadatta seTha udharase nikle| corane unase pIne ke lie pAnI maaNgaa| dayAlu dharmAtmA seThako usapara dayA aayii| seThane kahAmujhe gurune eka mantra diyA hai aura kahA hai ki bhUlanA nhiiN| maiM pAnI lene gayA to mantra bhUla jAU~gA tuma merA mantra smaraNa rakho to maiM tumhAre liye pAnI laauuN| isa bahAnese seThane corako namaskAra mantra diyA aura vaha usI kA smaraNa karate hue mara gayA / idhara rAjAko sUcanA milI ki dhanadatta seThane corase vArtAlApa kiyA hai to corakA sAthI jAnakara rAjasevakoMne seThakA ghara ghera liyaa| udhara cora marakara namaskAra mantrake prabhAvase saudharma svargameM deva huA / prabuddha hote hI vaha yaha jAnane ke lie utsuka huA ki yaha saba kyA hai aura maiM kahA~ huuN| tatkAla avadhijJAnase use apane pUrvajanmakA vRtta jJAta huA to vaha kRtajJatAvaza seThake pAsa AyA to usane dekhA ki seThakA ghara ghirA hai aura seThako pakar3anekI taiyArI hai taba usane saMThakA upasage dUra kiyA aura usakA bahata Adara-satkAra kiyaa| yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki svAdhyAyake prabhAvake prakaraNameM paMcanamaskAra mantrakA prabhAva dikhalAnese kyA prayojana hai| isakA uttara yaha hai ki paMcanamaskArakA cintana utkRSTa svAdhyAya hai // 8 // __ apane dvArA race gaye tIna zloka khaNDoMse svAdhyAya Adi karanevAle yama nAmake muni, jinheM muninindAke kAraNa mUr3hatA prApta huI thI, sAtaRddhiyoMke svAmI hue // 81 // vizeSArtha-rAjA yama muninindAke pApase buddhihIna ho gaye to unhoMne jinadIkSA dhAraNa kara lii| kintu bahuta prayatna karanepara bhI unheM jJAnakI prApti nahIM huI / taba khedakhinna hokara ve akele vihAra karane lge| unhoMne mArgakI tIna ghaTanAoMko lakSya karake tIna khaNDa zloka raca liye aura unhIMkA svAdhyAya karate-karate ve RddhidhArI muni ho gaye / inakI rocaka kathA bhI hariSeNake kathAkozameM par3hane yogya hai| ataH svAdhyAyakA bar3A mahattva hai / / 8 / / do zlokoMse ahiMsA aura hiMsAkA mahattva batalAte haiMthor3I-sI bhI ahiMsAko dRr3hatApUrvaka pAlana karanevAlA upasarga AdikI pIr3A upasthita Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 dharmAmRta ( sAgAra) yamapAlo hadehisannekAhaM puujito'psuraiH| dharmastatraiva meNDhaghnaH zizumArastu bhakSitaH // 43 // yamapAla:-vArANasyAM maatnggH| hrade-zizumArahade / ahiMsannekAhaM-caturdazIdine hiMsAmakurvan / apsaraiH-jaladevatAbhiH / dharma:-zreSThiputraH / meNdaghnaH-rAjameNr3hakaM hatavAn / / 83 / / athAsatyakRtApAyaM dvAbhyAmAha - mA gAM kAmadudhAM mithyAvAdavyAghronmukhI kRthAH / alpo'pi hi mRSAvAdaH zvabhraduHkhAya kalpate // 84 // gAM-vAcaM dhenuM ca // 84 // ajairyaSTavyamityatra dhAnyastraivArSikairiti / vyAkhyAM chAgairiti parAvAMgAnarakaM vasuH // 8 // ajairityAdi-na jAyante ityajA varSatrayavRttayo vrIhayastairyaSTavyaM zAntikapoSTikArthA kriyA kAryeti kSIrakadambAcAryavyAkhyAnaM parAvatya / ajaiH-ajAtmajairyaSTavyaM havyakavyArtho vidhividhAtavyaH ityasyathA kRtvA // 85 // 12 kAryati honepara duHkhase abhibhUta nahIM hotaa| jo samasta ahiMsAkA svAmI hotA hai vaha to samasta duHkhoMse dUra rahatA hai / / 2 / / kevala eka caturdazIke dina hiMsA na karanevAlA yamapAla cANDAlake tAlAbameM jaladevatAse pUjita huaa| kintu rAjAke meDheko mAranevAlA rAjaputra dharma usI tAlAbameM magaramacchoMke dvArA khAyA gayA / / 83 // vizeSArtha-vArANasI nagarIke rAjAne aSTAhnikAmeM jIvahatyApara pratibandha lagA diyA thaa| phira bhI rAjaputra dharmane rAjAke meDhekA vadha kiyaa| rAjAne use mRtyudaNDa diyA aura yamapAla cANDAlako bulvaayaa| aparAdhiyoMko prANadaNDa denekA kArya vahI karatA thaa| kintu usane munirAjase vrata liyA thA ki maiM caturdazIke dina kisIkA prANaghAta nahIM kruuNgaa| aura usa dina caturdazI thii| yamapAlane rAjAjJA pAlana karanA svIkAra nahIM kiyA to use dharmake sAtha magaramacchoMse bhare tAlAbameM pheMka diyaa| yamapAlako to jaladevatAne bacA liyA aura pUjita kiyA kintu dharmako magaramaccha khA gaye yaha ahiMsA aura hiMsAkA mAhAtmya hai| AcArya samantabhadrane yamapAlako ahiMsANuvratake pAlana karanevAloMmeM prasiddha kahA hai / / 83 / / do zlokoMse asatya bhASaNake doSa kahate haiM he kSapaka ! kAmadhenu svarUpa vANIko asatya bhASaNarUpI vyAghrake sAmane mata le jaao| thor3A-sA bhI jhUTha bolanA narakakA duHkha detA hai / / 8 / / 'ajairyaSTavyam' isa veda vAkyameM 'aja' kI tIna varSa purAnA dhAnya isa vyAkhyAko bakaremeM badala denese rAjA vasu narakameM gayA // 85 // vizeSArtha-kSIrakadambaka upAdhyAyake pAsa rAjaputra vasu, upAdhyAyakA putra parvata tathA eka nArada nAmaka chAtra par3hate the| eka bAra gurukA maraNa sunakara nArada milane AyA to parvata ziSyoMko par3hA rahA thaa| usane 'ajairyaSTavyam'kA artha bakarese havana karanA cAhie-kiyA to nAradane TokA ki gurujIne 'aja' zabdakA artha-jo bonepara uga na sake aise tIna varSa purAne jau par3hAyA thaa| isapara donoM meM vivAda huA to apane tIsare sAthI vasuko jo aba rAjA thA nirNAyaka maanaa| gurupatnI bhI isa vivAdako suna rahI thii| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 3 saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya ) atha steyAnubhAvaM dvAbhyAmAha AstAM steyamabhidhyApi vidhyApyAgniriva tvyaa| haran parasvaM tavasUn jihIrSan svaM hinasti hi // 86 // abhidhyA-parasvaviSaye spRhA // 86 // rAtrau muSitvA kauzAmbI divA paJcatapazcaran / zikyasthastApaso'dho'gAta tlaarkRtdrmtiH||87|| paJcatapazcaran-paJcAgnisAdhanaM kurvan / zikyasthaH-parabhUmi na spRzAmIti lambamAne zikye tiSThan // 87 // unheM smaraNa AyA ki unake pati 'aja' zabdakA vahI artha karate the jo nArada kahatA hai| ataH nAradakA kahanA ThIka hai parvatakA kathana galata hai| kintu aba to donoMne vasuko nirNAyaka mAnA thaa| isalie gurupatnI apane putrake mohavaza vasuke pAsa pahu~cI aura usase bolItumheM smaraNa hai ki jaba tuma guruke pAsa par3hate the, tumheM maiMne guruke kopase bacAyA thA aura tumane mujhe vacana diyA thA ? vasune svIkAra kiyA to bolI-kala tumhAre sammukha nArada aura parvatakA vivAda AyegA / tumheM parvatakA pakSa karanA hogaa| vasune gurupatnIke Agrahase svIkAra kiyaa| dUsare dina vivAda upasthita honepara vacanabaddha vasune parvatakA pakSa grahaNa kiyA aura narakakA pAtra banA / ataH zAstroMke arthameM viparItatA karanA bhI asatyabhASaNa hI hai| isalie zAstroMkA artha karate samaya bhI asatyabhASaNase bacanA cAhie / / 85 // do zlokoMse corIkA prabhAva kahate haiM he samAdhimaraNake icchuka ! corIkI to bAta hI kyA, usakI icchAko bhI tumheM AgakI taraha tatkAla zAnta kara denA caahie| arthAt jaise Aga santApakA kAraNa hai vaise hI paradhanakI icchA bhI santApakA kAraNa hai| kyoMki paradravyako haranevAlA usake prANoMko haranA cAhatA hai ataH vaha apanA hI ghAta karatA hai / / 8 / / _ vizeSArtha-ukta kathanakA abhiprAya yaha hai ki jo parAye dhanako curAtA hai usameM dUsareke prANoMkA ghAta karanekI icchA avazya hotI hai kyoMki dhana prANake samAna priya hotA hai| aura parake prANoMkA ghAta karane kI icchA apane AtmAkI hiMsA hai kyoMki paramArthase to use hI hiMsA kahate haiN| bhAvahiMsAke honepara hI dravyahiMsA duranta saMsAra duHkharUpa apanA phala detI hai / / 8 / / rAtrimeM kauzAmbI nagarI meM corI karake dinameM chIMke para baiThakara paMcAgni tapa karanevAlA tApasa kotavAlake dvArA raudradhyAna pUrvaka mArA jAkara narakameM gayA // 8 // vizeSArtha-kauzAmbI nagarImeM sAdhuke vezameM eka cora vRkSakI DAlameM chIkA DAlakara usapara baiThakara tapasyA kiyA karatA thaa| pUchane para vaha kahatA thA ki maiM parAyI vastukA sparza nahIM karatA isIse pRthvIse Upara chIke para baiThatA huuN| kintu rAta hote hI vaha nagara corI karatA thaa| jaba coriyoMkI bahuta zikAyateM rAjA taka pahu~cI aura kotavAla para DA~Ta par3I / taba eka anubhavI brAhmaNane kahA ki isa nagara meM jo sabase nirlipta apaneko dikhAtA hai vahI cora ho sakatA hai| aura isa taraha vaha tApasavezI cora pakar3A gayA tathA mAra DAlA gayA // 87 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 dharmAmRta ( sAgAra ) atha brahmacaryadADhArthamAha pUrve'pi bahavo yatra skhalitvA nodgatAH punaH / tatparaM brahma carituM brahmacarya paraM caret // 8 // pUrve-rudrAdayaH // 8 // atha nairgranthyavrataM dRDhayitumAha mithyeSTasya smaran zmazrunavanItasya durmRteH / mopekSiSThAH kvacid granthe manomUrchanmanAgapi // 8 // [ zmazrunava-] nItasya-lubdhadattAsyasya zreSThiputrasya // 89 // atha nizcayena nairgranthyapratipattyarthamAha bAyo grantho'GgamakSANAmAntaro vissyaissitaa| nirmohastatra nirgranthaH pAnthaH zivapure'rthataH // 10 // bAhya ityAdi / uktaM ca jisa brahmacarya vratameM Ajakalake muniyoMkI to bAta hI kyA, pUrvakAlIna rudra Adi bahutase mahAn puruSa skhalita hokara punaH nahIM uTha sake. girate hI cale gaye, usa utkRSTa nirvikalpa AtmajJAnakA anubhava karane ke lie arthAt zuddha svAtmAkA svAtmAke dvArA saMvedana karane ke lie niraticAra brahmacaryavratako dhAraNa karo / / 88 / / parigraha tyAgavratako dRr3ha karaneke lie kahate haiM mithyA manoratha karanevAle zmazrunavanIta nAmaka eka zreSThiputrake raudradhyAna pUrvaka maraNakA smaraNa karake he kSapaka ! kisI parigrahameM kiMcit bhI mamatvabhAva karanevAle manakI upekSA mata karo / arthAt samasta parigraha meM apane manako nirAsakta rakho // 89 // vizeSArtha-eka zreSThiputra vyApArake lie samudra yAtrA para gyaa| lauTate samaya usakA jahAja DUba gyaa| jisa kisI taraha eka takhteke sahAre vaha kinAre lagA aura pAsa ke gA~va meM phaMsakI jhopar3I DAlakara rahane lgaa| gA~vake loga use pIne ke lie chAcha dete the| chAcha pIte samaya kucha ghI usakI mUMchoMmeM laga jAtA thaa| use vaha eka hA~DImeM ekatra karatA jAtA thaa| isIse usakA nAma zmazru navanIta arthAt mUchoMke makkhana vAlA par3a gayA thaa| dhIre-dhIre jyoM-jyoM hA~DImeM ghI ekatra hotA gayA usake mithyA manoratha bar3hate gye| eka dina zIta Rtu meM nIce Aga jalatI thii| usIke Upara hA~DI TaeNgI thI aura paira phailAye zmazranavanIta apane mithyA vikalpoMmeM ulajhA thA ki ghI becakara gAya lUMgA, phira vivAha karU~gA, bacce paidA hoMge, ve mujhe bhojanako bulAne AyeMge to unheM lAta mArakara bhagA duuNgaa| isa kalpanAmeM sacamuca hI vaha lAta calA baitthaa| usakA paira Upara Ta~gI hA~DImeM lgaa| ghI kI hA~r3I AgameM girI aura Aga bhar3aka utthii| usImeM jalakara vaha mara gyaa| usakI ghaTanAko smaraNa kara kisI bhI parigrahameM mana kiMcit bhI ulajhatA ho to sAvadhAna ho jaao| usakI upekSA mata karo / / 89 // zarIra bAhya parigraha hai| sparzana Adi indriyoMkI sparza Adi viSayoM meM abhilASA antaraMga parigraha hai| jo ina donoM hI prakArake granthoM meM nirmoha hai vahI sAdhu paramArthase Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya (aSTama adhyAya) 'deho bAhiragaMtho aNNo akkhANa visaya ahilaaso| tANuvari hayamoho paramatthe havai niggNtho||' [ ArA. sAra. 33 ] // 10 // atha kaSAyendriyakRtApAyAnanusmArayannAha kaSAyendriyatantrANAM tattAdRgduHkhabhAgitAm / parAmRzanmA sma bhavaH zaMsitavrata tdvshH||11|| spaSTam // 91 // athaivaM vyavahArArAdhanAniSThatAM vidhApyedAnI nizcayArAdhanAparatvavidhAnArthaM zlokadvayamAha zrataskandhasya vAkyaM vA padaM vAkSarameva vaa| yatkicidrocate tatrAlambya cittalayaM naya // 12 // vAkyaM--Namo arahaMtANamityAdi / padaM-ahamityAdi / akSaraM-asi. A u sA ityAdInAmekatamam / tatra iSTe vaakyaadiinaamnytme| uktaM ca 'mRtikAle zrutaskandhaH sarvo dvAdazabhedakaH / na jAtu zakyate smartuM calitAzaktacetasA / / ekatrApi pade yatrAnurAgaM bhajate nrH| jinamArge na tattyAjyamAyuranta upasthite / / ita ekamapi zlokaM mRtikAle vicintayan / ratnatrayasamAdhAno bhavatyArAdhako yatiH // ' [ // 92 // nirgrantha arthAt aparigrahI hai aura nirvANanagarakA sthAyI pathika hai| kyoMki nirgrantha hI mokSamArgameM satata gamana karane meM samartha hotA hai // 20 // Age kaSAya aura indriyoMke dvArA honevAle apAyoMkA smaraNa karAte haiM he prazasta rItise vratoMko dhAraNa karanevAle! kaSAya aura indriyoMke adhIna hue prANiyoMke pIche kahe hue asAdhAraNa kaSTa bhoganekA vicAra karake unake vazameM mata hoo // 21 // isa prakAra vyavahAra ArAdhanAko kahakara nizcaya ArAdhanAkA upadeza dete haiM he vyavahAra ArAdhanA karanevAle ArAdhaka zreSTha ! zrutaskandhakA koI vAkya athavA koI pada athavA akSara, jo koI bhI tumheM ruce, usIkA Alambana lekara usameM manako lIna karo // 9 // vizeSArtha-AcArAMga Adi bAraha aMgoMko aMgapraviSTa kahate haiN| sAmAyika Adi prakIrNakoMko aMgabAhya kahate haiN| tathA ina sabake samUhako zrutaskandha kahate haiN| unake vAkya bAhya zabdarUpa bhI ho sakate haiM aura vicArarUpa Abhyantara bhI ho sakate haiN| jaise paMcanamaskAra mantra usIkA vAkya hai| 'Namo arahatANaM' yaha pada hai| ahaM yA a si A u sA ye akSara haiN| inameM se jo rucatA ho usakA Alambana lekara manako usameM laya karanA nizcaya ArAdhanA hai| yaha padasthadhyAna hai jo dharmadhyAnakA hI bheda hai| padAdika manako ekAgra karaneke Alambana ho sakate haiN| dhyAnakA mukhya kendra to AtmA hotA hai / kahA hai-'marate 1. 'tesi' cArA khavao para-A. sA. / sA.-44 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 dharmAmRta ( sAgAra) zuddhaM zrutena svAtmAnaM gRhItvArya svasaMvidA / bhAvayaMstallayApAstacinto mRtvaihi nirvRtim // 13 // ehi-gaccha tvam / 'mRtvaihi' ityatra 'omovIH ' ityanena pararUpam / uktaM ca 'ArAdhanopayuktaH san samyakkAlaM vidhAya ca / utkarSAttrIn bhavAn gatvA prayAti parinirvRtim // ' [ 1 // 9 // saMnyAso nizcayenoktaH sa hi nishcyvaadibhiH| yaH svasvabhAve vinyAso nirvikalpasya yoginH||14|| atha parISahAdinA vikSipyamANacittasya kSapakasya niryApakaH kiM kuryAdityAha parISaho'thavA kazcidupasargo yadA mnH| kSapakasya kSipejjJAnasAraiH pratyAharettadA // 15 // pratyAharet-vyAvartayet zuddhasvAtmonmukhaM kuryAdityarthaH // 15 // samaya cittake azakta honese samasta dvAdazAMgarUpa zrutaskandhakA smaraNa karanA zakya nahIM hai| ataH AyukA anta upasthita honepara manuSyakA jisa kisI eka vAkyameM bhI anurAga ho jinamArgameM vaha tyAjya nahIM hai| ataH marate samaya eka bhI zlokakA cintana karanevAlA yati ratnatrayakA ArAdhaka hotA hai' // 12 // he Arya ! zrutajJAnake dvArA rAga, dveSa, mohase rahita zuddha nija cidrapakA nizcaya karake, svasaMvedanake dvArA anubhavana karake aura usImeM laya honese samasta vikalpoMko dUra karake arthAt nirvikalpa dhyAnapUrvaka maraNa karake mokSako prApta karo // 23 // vizeSArtha-sabase prathama adhyAtma zAstrake dvArA AtmAke zuddha svarUpakA nirNaya karanA cAhie ki AtmA samasta bhAvakarma, dravyakarma aura nokarmase rahita ananta jJAnAdi svarUpa eka svatantra vastu tattva hai / aisA nizcaya karaneke bAda svasaMvedanake dvArA AtmAkI anubhUti honI caahie| yaha AtmAnubhUti hI vAstavameM samyaktva hai| zuddhAtmAkI anubhUtise zuddha AtmAkI prApti hotI hai| vaha hotI hai usImeM nirvikalpa rUpase lIna honese / isa taraha maraNa ho to utkRSTa se tIna bhavameM mukti prApta ho sakatI hai| aisA kahA hai // 23 // Age nizcaya saMnyAsake upadeza dvArA ukta kathanakA samarthana karate haiM nirvikalpaka yogIkA zuddha cidAnandamaya svAtmAmeM jo vidhipUrvaka AtmAko sthita karanA hai, vyavahArasApekSa nizcayanayake prayogameM catura AcAryoMne use ho paramArthase saMnyAsa kahA hai / / 94|| ___ yadi kSapakakA citta parISaha Adise caMcala ho to niryApakAcAryako kyA karanA cAhie, yaha kahate haiM jaba koI bhUkha-pyAsa AdikI parISaha athavA upasarga ArAdhakake manako caMcala kare taba AcArya zrutajJAnake rahasyapUrNa upadezoMke dvArA use dUra kareM arthAt usakA upayoga zuddha svAtmAkI ora lagAveM // 15 // 1. 'omAGoH-bha. ku. ca. / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) 347 atha jJAnasArairityetatprapaJcayitu muttaraprabandhamAha duHkhaagnikolairaabhiilnkaadigtissvho| taptastvamaGgasaMyogAt jJAnAmRtasaro'vizan // 16 // kIlA:-jvAlAH / AbhIle:-kaSTaiH // 16 // idAnImupalabdhAtmadehabhedAya sAdhubhiH / sadAnugRhyamANAya duHkhaM te prabhavetkatham // 97 // spaSTam // 17 // duHkhaM saMkalpayante sve samAropya vapurjaDAH / svato vapuH pRthakkRtya bhedajJAH sukhamAsate // 9 // sve-Atmani // 98 // parAyattena duHkhAni bADhaM soDhAni sNsRtau| tvayAdya svavazaH kiMcit sahecchannirjarAM parAm // 29 // parAM-utkRSTAmanyAM vA alabdhapUrvAM saMvarasahabhAvinIm // 99 / / Age usIkA vistArase kathana karate haiM he ArAdhaka zreSTha ! 'zarIra bhinna hai maiM bhinna hU~' ityAdi bhedajJAnarUpa amRtake sarovarameM avagAhana na karanese zarIra meM Atmabuddhi karaneke kAraNa narakagati AdimeM atyanta kaSTakAraka zArIrika aura mAnasika azAnti rUpI AgakI lapaToMse tuma santapta hue // 96 / / isa samaya sAdhugaNa nitya tumhArA upakAra karane meM saMlagna haiM tathA tumheM AtmA aura zarIrake bhedakA bhI nizcaya hai / aisI sthitimeM tumheM duHkha kaise ho sakatA hai // 27 // ___ajJAnI bahirAtmA mithyAdRSTi AtmAmeM zarIrako Aropita karake arthAt apane zarIrako hI AtmA mAnakara maiM duHkhI hU~, aisA saMkalpa karate haiN| aura AtmA tathA zarIrake bhedako jAnanevAle bhedajJAnI 'zarIra AtmAse bhinna hai' aisA nizcaya karake sukhapUrvaka rahate haiM / arthAt apanI atmAke darzanase utpanna hue AnandakA anubhava karate haiM // 98 // vizeSArtha-AgamameM bhedabhAvanAkA vicAra sundara rItise kiyA gayA hai| kahA hai-'merI mRtyu nahIM hai taba kisase bhaya / mujhe roga nahIM taba pIr3A kahA~ ? na maiM bAlaka hU~, na vRddha hU~, na yuvA huuN| ye saba to pudagala zarIrameM haiN| aisA vicAra karanese zArIrika vedanAmeM vyAkulatA nahIM hotI aura citta svastha rahatA hai // 98 // anAdi saMsArameM paravaza hokara tumane atyanta duHkha she| aba isa nikaTa mRtyuke samaya utkRSTa nirjarAkI icchAse thor3A-sA duHkha apane adhIna hokara saho / / 99 / / vizeSArtha-jo nirjarA saMvarapUrvaka hotI hai use utkRSTa nirjarA kahate haiM / aisI nirjarA aisI hI avasthAoMmeM hotI hai| pUrvabaddha karmoMkI sthiti pUrI honepara to nirjarA pratisamaya pratyeka saMsArI jIvake hotI hai / usase saMsAra nahIM kaTatA // 19 // 1. 'na me mRtyuH kuto bhItina me vyAdhiH kuto vyathA / nAhaM bAlo na vRddho'haM na yuvaitAni pudgale' ||-issttop. zlo. 29 / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 dharmAmRta ( sAgAra) yAvad gRhItasaMnyAsaH svaM dhyAyan saMstare vaseH / tAvanihanyAH karmANi pracurANi kSaNe kSaNe // 100 / spaSTam // 10 // puruprAyAn bubhukSAdi parISahajaye smara / ghoropasargasahane zivabhUtipuraHsarAn // 101 // puruprAyAn-vRSabhadevAdIn // 101 // tRNapUlabRhatpuje saMkSobhyopari paatite| vAyubhiH zivabhUtiH svaM dhyAtvAbhUdAzu kevalo // 102 // spaSTam // 102 // nyasya bhUSAdhiyAGgeSu saMtaptAH lohshRNkhlaaH| dviTpakSyaiH kolitapadAH siddhA dhyAnena pANDavAH // 103 // dviTapakSyaiH-kauravapakSabhavaH / pANDavAH-sAkSAdhudhiSThirabhImasenArjunAstrayaH siddhAH / nakulasahadevayoH sarvArthasiddha cAdijanmano vyavadhAnAt // 103 // ___ bhaktapratyAkhyAna saMnyAsako svIkAra karake AtmAkA dhyAna karate hue tuma jabataka saMthare para virAjamAna ho tabataka pratisamaya pracura karmoMkA avazya kSaya karo // 100 / / bhUkha-pyAsa AdikI parISahako jItanemeM bhagavAna RSabhadeva AdikA smaraNa karo jinheM chaha mAsa taka yogasAdhanake pazcAta bhI AhAra nahIM milA thaa| aura ghora upasarga sahana karane meM zivabhUti Adiko smaraNa karo // 101 / / acetanakRta upasarga sahane meM dRSTAnta dete haiM vAyuke dvArA saba orase calAyamAna karake tRNake pUloMkA bahuta bhArI Dhera Upara girA denepara zivabhUti muni AtmAkA dhyAna karake zIghra hI kevalajJAnI ho gaye // 102 / / vizeSArtha-zivabhUti muni dhyAnamagna the| pAsa meM hI tRNake pUloMkA bar3A bhArI Dhera thaa| jorakI A~dhIse vaha Dhera munike Upara A giraa| kintu muni isa acetanakRta upasargase vicalita nahIM hue aura AtmadhyAnameM lIna rhe| unheM tatkAla kevalajJAnakI prApti ho gayI // 102 / / manuSyakRta upasarga sahanameM dRSTAnta dete haiM kaurava pakSake sambandhiyoMke dvArA pairoMko bhUmike sAtha kIloM dvArA jar3ita karake pANDavoMke kaNTha Adi aMgoMmeM agnimeM tapAkara lAla kI huI lohekI sA~kaloMko bhUSaNoMke rUpameM pahanAnepara pANDava dhyAnake dvArA mukta ho gaye // 103 // vizeSArtha-mahAbhAratake yuddha meM vijaya prApta karane ke bAda bandhu-bAndhavoMke vinAzase virakta hokara pA~coM pANDavoMne jinadIkSA dhAraNa kara lI aura AtmadhyAnameM lIna ho gye| kaurava pakSake unake zatruoMne vaira cukAnekA yaha acchA avasara maanaa| pahale to unhoMne pANDavoMke pairoMko kIloMke dvArA jamInameM kIlita kara diyA ki bhAga na ske| phira hama tumheM AbhUSaNoMse sammAnita karate haiM yaha kahakara Agase santapta lohekI sA~kale bhUSaNakI taraha hAtha, paira, kaNTha AdimeM pahanA dii| pANDava jarA bhI vicalita nahIM hue aura AtmadhyAnameM lIna rahe / yudhiSThira, arjuna aura bhIma to mukta hue aura nakula tathA sahadeva sarvArthasiddhimeM gaye // 103 / / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya (aSTama adhyAya) 349 zirISasukumArAGgaH khAdyamAno'tinirdayam / zRgAlyA sukumAro'sUna visasarja na satpatham / / 104 / / satpathaM-zuddhasvAtmadhyAnarUpam // 104 // tIvaduHkhairatikruddhabhUtArabdhairitastataH / bhagneSu muniSa prANAnaujjhadvidyuccaraH svayuk // 105 / / svayuka-svAtmAnaM samAdadhAnaH san // 105 / / tiryaMcakRta upasarga sahane meM udAharaNa dete haiM zirISake phUlake samAna komala zarIravAle sukumAra munine siyAranIke dvArA atyanta nirdayatApUrvaka khAye jAnepara prANa chor3a diye, kintu zuddha svAtmAke dhyAnarUpa mokSamArgako nahIM chor3A // 104 // vizeSArtha-sukumAla munikI kathA ati prasiddha hai| ye itane sukumAra the ki dIpakakA prakAza sahana nahIM kara sakate the| kamalake phUloMmeM suvAsita kiye gaye sugandhita mahIna cAvaloMkA bhAta khAte the / jaba rAjA zreNika inakI sukumAratAkI khyAti sunakara inheM dekhane AyA to inakI mAtAne rAjA zreNikakI AratI utArI / dIpakakI lau dekhakara inakI A~khoMmeM jala bhara aayaa| sadA ratnoMke prakAzameM rahanese inhoMne kabhI dIpaka nahIM dekhA thaa| kisI jJAnI munine kahA thA ki tumhArA putra sAdhu hogA / isI bhayase sukumArakI mAtA sukumArako bahuta yatnase rakhatI thiiN| usane sukumArake lie sundara surUpa battIsa patniyA~ cunI thiiN| phira bhI sukumAra eka dina kamandake dvArA mahalase bAhara ho gaye aura sAdhu banakara tapasyAmeM lIna ho gye| unake pUrvabhavakI bhrAtRpatnI jo marakara siyAranI huI thI aura jisane nidAna kiyA thA ki jisa pairase tumane mujhe mArA hai usIko khAU~gI, apane baccoMke sAtha sukumArake komala pairoMse jharate raktake cihnoMko cATatI huI dhyAnastha sukumAra taka pahu~ca gayI aura unako khAne lgii| dhIravIra sukumAra phUlase bhI sukumAra hote hue vicalita nahIM hue| aura prANa tyAgakara sarvArthasiddhimeM utpanna hue / / 104 // devakRta upasarga sahanameM dRSTAnta dete haiM atyanta kruddha bhUtoMke dvArA Arambha kiye tIvra duHkhoMse muniyoMke idhara-udhara bhAga jAnepara AtmalIna vidyuccarane prANa tyAge // 105 / / vizeSArtha-vidyuccara rAjaputra thA / kusaMgatimeM par3akara corIkI Adata par3a gayI thii| isI aparAdhameM pitAne dezanikAlekA daNDa diyaa| taba pA~ca sau coroMke girohake sAtha rAjagRhI phuNcaa| usa samaya rAjagRhI nagarIkA vaibhava apAra thaa| vahA~ vaha nagarazreSThIke putra jambUkumArake mahalapara corI karane gayA aura kamandake dvArA mahalapara car3hakara eka jharokhese andara jhA~kA / eka sundara yuvA ATha sundariyoMse ghirA huA baiThA thaa| vAtolApase jJAta huA ye AThoM usakI patniyA~ haiM, jinheM vaha Aja hI byAhakara lAyA hai aura kaha rahA hai ki hamArA-tumhArA sambandha kucha ghaNToMkA hI zeSa hai| prAtaHkAla hote hI maiM vanameM jAkara jinadIkSA grahaNa karU~gA / yaha saba sunakara vidyuccara corI karanA to bhUla gayA aura unakI bAtoM meM ulajha gyaa| use vizvAsa hI nahIM hotA thA ki koI yuvA ekase eka sundara nAriyoM aura pracura dhana-sampadAkA tyAga kara sakatA hai| prAtaHkAla hote hI jambUkumAra vanako cale to pIche-pIche vidyuccara bhI claa| jaba jambUkumArane vastrAbharaNa tyAgakara Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 dharmAmRta ( sAgAra ) acennRtiryagdevopasRSTAsaMkliSTamAnasAH / susatvA vahavo'nye'pi kila svArthamasAdhayan // 106 // kila-Agame hyevaM zrUyate // 106 // tattvamapyaGga saGgatya niHsaGgena nijAtmanA / tyajAGgamanyathA bhUri bhavaklezairla piSyase / / 107 / / anyathA / yadAha 'virAddhe maraNe deva durgtirduurbodhitaa| anantazcApi saMsAraH punarapyAgamiSyati // ' [ // 107 // zraddhA svAtmaiva zuddhaH pramadavapurupAdeya ityAJjasI dRka, tasyaiva svAnubhUtyA pRthaganubhavanaM vigrahAdezca saMvit / tatraivAtyantatRptyA manasi layamite'vasthitiH svasya caryA, svAtmAnaM bhedaratnatrayapara paramaM tanmayaM viddhi zuddham // 108 // tanmayaM-nizcayaratnatrayAtmakam // 108 // jinadIkSA le lI taba vidyuccarane bhI apane sAthiyoMke sAtha jinadIkSA le lii| bhramaNa karate hue yaha saMgha mathurAke bAhara eka udyAnameM tthhraa| logoMne samajhAyA ki yahA~ rAtako ThaharanevAlA jIvita nahIM rhtaa| kintu saMghane sandhyA ho jAnese vahIM dhyAna lagA liyaa| jambUcaritameM to likhA hai ki bhUtoMke upadravase sabhIkA prANAnta ho gayA aura vahA~ unakI smRtimeM pA~ca sau stUpa bane, jinakA jIrNoddhAra akabarake samaya meM sAhu ToDarane karAyA thA // 105 / / acetana, manuSya, tithaMca aura devoMke dvArA kiye gaye upasargase jinakA citta rAgadveSa-mohase AviSTa nahIM huA aura jo zuddha svAtmAke dhyAnameM lIna rahe, aise anya bhI bahutase mahAsAttvika puruSa mokSa rUpa puruSArthako sAdhana karate hue; aisA AgamameM sunA jAtA hai // 106 / / __yataH isa prakAra bhagavAn zivabhUti Adi mumukSu mahAnubhAvoMne atyanta upasarga Anepara bhI mokSakI sAdhanA kI, isalie he mahAtman ! tuma bhI dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmase rahita apane cidrUpake sAtha ekatvako prApta hokara zarIrako tyaago| saMklezake Aveza Adi anya prakArase zarIrako tyAganepara pracura sAMsArika duHkhoMse pIr3ita honA par3egA // 187 // dravyakarma aura bhAvakarmase rahita AnandarUpa svAtmA hI upAdeya hai isa prakArakI zraddhA nizcaya samyagdarzana hai| usI zuddha aura AnandarUpase upAdeya svAtmAkA hI svasaMvedanake dvArA mana, vacana, kAyase bhinna anubhava karanA nizcaya samyagjJAna hai| aura uktarUpase anubhUyamAna nija AtmAmeM hI manake lIna honepara AtmAko avasthitiko nizcaya cAritra kahate haiN| he vyavahAra ratnatraya pradhAna ArAdhaka zreSTha ! parama prakarSazuddhiko prApta svAtmAko nizcaya ratnatrayamaya jAna // 108 // vizeSArtha-AgamameM nizcayanaya aura vyavahAranayase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrakA svarUpa kahA hai / svAzrita kathanako nizcaya aura parAzrita kathanako vyavahAra Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) mahuricchAmaNuzo'pi praNihatya zrutaparaH paradravye / svAtmani yadi nirvighnaM pratapasi tadasi dhruvaM tapasi / / 109 / / spaSTam // 109 / / nairaashyaarbdhnsNgysiddhsaamyprigrhH| nirupAdhisamAdhisthaH pivAnandasudhArasam // 110 // spaSTam // 11 // kahate haiN| ataH zuddha AtmAkA zraddhAna nizcaya samyagdarzana, usIkA anubhavana nizcaya samyajJAna aura usImeM sthiti nizcaya samyakacAritra hai| aisA hI AcArya amRtacandrane puruSArtha siddhayupAyameM kahA hai-'AtmAkA vinizcaya samyagdarzana, AtmAkA parijJAna samyagjJAna aura AtmAmeM sthiti samyakcAritra hai|' ratnatrayakI ArAdhanAkA sAdhaka bhedarUpase ArAdhanA karatA hai| vaha yadyapi yaha jAnatA hai ki AtmA samyagdarzanAdirUpa hI hai| samyagdarzanAdi AtmAse bhinna nahIM hai| tathApi unakI ArAdhanA bhedarUpase karatA hai kyoMki abhI usameM usa prakArakI tallInatA nahIM AyI hai| isIse sAdhakako bhedaratnatrayapara kahA hai| bhedaratnatrayako vyavahAraratnatraya bhI kahate haiM kyoMki ratnatrayamaya AtmAmeM bheda karanA vyavahAranaya hai| ataH sAdhakakI bhedaparaka dRSTiko abhedakI ora le jAkara use ekamAtra AtmAkI ArAdhanAmeM vimagna karanekA prayatna AcArya karate haiM // 108 / / pudgala Adi paradravyameM thor3I-sI bhI icchAko atyanta naSTa karake bAra-bAra zrutajJAna nArUpa pariNata hokara yadi svAtmAmeM nirvighna rUpase prakAzamAna ho to nizcita rUpase tuma sAkSAt mokSake upAyabhUta tapameM rata ho // 109 // vizeSArtha-ukta kathanase yaha jAnanA cAhie ki nizcaya ArAdhanAke cAra prakAra iSTa haiM - darzanArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapArAdhanA / tIna nizcaya ArAdhanAoMkA svarUpa Upara kahA hai / aura cauthI nizcaya ArAdhanAkA svarUpa yahA~ kahA hai // 189 / / aba vyavahAra aura nizcaya ArAdhanAke dvArA sAdhya jo parama AnandakA lAbha hai, vaha prakaTa ho isa prakAra AzIrvAdake dvArA niryApakAcArya kSapakakA ullAsa bar3hAte haiM he ArAdhaka ! jIvana, dhana AdikI AkAMkSAkA nigraha karake prArambha kiye gaye bahiraMga antaraMga parigrahake tyAgarUpa naisaMgyase jisane paramasAmAyikakI svIkRtiko niSpanna kiyA hai aise tuma dhyAtA, dhyAna aura dhyeyake vikalpase zUnya nirvikalpa samAdhimeM sthita hokara AnandarUpa amRtakA pAna karo // 110 / / vizeSArtha-paramasAmayika cAritra svIkAra karaneke lie antaraMga parigrahakA tyAgarUpaniHsaMgabhAva Avazyaka hai aura usase bhI pahale saba tarahakI sAMsArika kAmanAe~ tyAganA Avazyaka hai| isa taraha paramasAmAyikameM siddha ho jAnepara nirvikalpa samAdhikA dvAra khulatA hai aura usase hI manuSya AtmAnandakA pAna karane meM samartha hotA hai| he ArAdhaka ! tumheM vaha prApta ho yahI AzIrvAda hai // 110 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 dharmAmRta ( sAgAra) athAdhyAyArthamazeSamupasaMgRhNannArAdhakasyArAdhanAsahitamaraNaphalavizeSamupadizati saMlikhyeti vapuH kaSAyavadalaGkarmINaniryApaka nyastAtmA zramaNastadeva kalayaMlliGgaM tadIyaM paraH / sadratnatrayabhAvanApariNataH prANAn zivAzAdhara styaktvA paJcanamaskriyAsmRti zivI syAdaSTajanmAntare // 11 // alaMkarmINa:-karmasamarthaH niryApakaH / vyavahAreNa susthitAcAryo nizcayena ca zuddhasvAtmAnubhUtipariNAmonmukha AtmA, tasyaiva duHkhAdaduHkhahetorvA Atmano niSkAzakatvopapatteH / yadAha 'svasminsadabhilASitvAdabhISTajJApakatvataH / svayaM hitaprayoktRtvAdAtmaiva gururAtmanaH // ' [ iSTopa. 34 ] tadeva-pUrvagRhItamautsargikameva liGgam / taduktaM 'autsargikaliGgabhRtastadeva cautsargikaM bhavelliGgam / apavAdaliGgasaGgatavapuSo'pyautsargikaM zastam // ' [ ] paraH-zrAvako'nyo vA sadRSTyAdiH / sdityaadi| ayamutkRSTapakSaH / paJcetyAdi kriyAvizeSaNam / punrshktypekssyaa| prAyeNadaMyugInAnAM bahirjalpaparatvenArAdhakopalambhAt / smRtiratra manasyAropaNamuccAraNaM 15 ca / yatsvAmI aba isa adhyAyameM varNita kathanakA upasaMhAra karate hue ArAdhakake ArAdhanAke sAtha maraNakA vizeSa phala kahate haiM [samAdhimaraNa muni bhI karate haiM aura zrAvaka bhI karate haiN| ArAdhaka muniyoMkI tIna koTiyA~ haiM-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / isa taraha cAroM ArAdhakoMkA isameM kathana hai jo isa prakAra hai ukta prakArase kaSAyakI taraha zarIrako kRza karake arthAt bAhya aura abhyantara tapake dvAra kapAyA aura zarIrako kRza karake saMsArarUpI samudrase pAra karane meM samartha niryApakake Upara AtmAko samarpita karake pUrva meM gRhIta autsargika liMga arthAt jinarUpatAko dhAraNa karanevAlA mumukSu zramaNa guNasthAnoMke anusAra nizcaya ratnatrayakA abhyAsa karatA huA caturdaza guNasthAnavartI ayogI hokara antima samayameM samucchinna kriyApratipAti zukladhyAnapara ArUr3ha hokara parama mukta ho jAtA hai| ( yaha utkRSTa ArAdhanAke pakSa meM vyAkhyA hai| aba madhyama ArAdhanAke pakSa meM vyAkhyA karate haiM-) mokSako AzA rakhanevAlA mumukSu zramaNa Acelakya Adi cAra prakArake liMgako dhAraNa karatA huA sat arthAt saMvarake sAtha honevAlI nirjarAmeM samartha samIcIna ratnatraya bhAvanAmeM upayukta ho prANoMko chor3akara zivI arthAt indrAdi padakI prAptirUpa abhyudayoM ko prApta hotA hai| ( jaghanya ArAdhanAke pakSameM vyAkhyA isa prakAra hai-) pUrva vyAkhyAta vizeSaNoMse viziSTa zramaNa paMcanamaskAra mantrake smaraNapUrvakake dhAraka prANoMko tyAgakara yathAyogya ATha bhavoMke bhItara mokSako prApta karatA hai| yahA~ taka zramaNadharma muniyoMke prati phala khaa| zeSake lie Age kahate haiM-zrAvaka yA anya samyagdRSTi zramaNa sambandhI liMgakI bhAvanApUrvaka paMcanamaskAra mantrakA smaraNa karate hue prANoMko tyAgakara yathAyogya ATha bhavoMmeM zivI hotA hai // 111 // zeSArtha-paM. AzAdharajIne isa ilokakI apanI TIkAmeM cAra prakArake ArAdhakoMko lakSyameM rakhakara vyAkhyAna kiyA hai| muni aura zrAvakake bhedase ArAdhakake do bheda haiN| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya ( aSTama adhyAya) 353 'kharapAnahApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi shktyaa| pazcanamaskAramanAstanuM tyajetsarvayatnena // ' [ra. zrA. 128 ] atraivaM saMbandhaH kartavyaH-sadratnatrayabhAvanApariNataH san prANAMstyaktvA zivI syAt / athavA 3 paJcanamaskArasmRtiryathA bhavatyevaM prANAMstyaktvA zivI syAdetacca vA zabdasya luptanirdiSTatvAt / zivI syAtaazivaH zivaH saMpadyata / aSTajanmAntare-aSTAnAM bhavAnAM mdhye| utkRSTa-madhyama-jaghanyArAdhanAnubhAgAdatra vibhAgaH / tathA hyAgamaH 'kAlAI lahiUNaM chittaNaM aTrakamma saMkhalayaM / kevalaNANapahANA keI sijjhaMti tamhi bhave // ArAhiUNa keI cauvvihArAhaNAi jaM sAraM / uvvariyasesapuNNo savvaTThaNivAsiNo huMti / / hojja jahaNNA cauvvihArAhaNA hu khavayANaM / sattaTTha bhave gaMtu te ciya pAvaMti NivvANaM // [ ArA. sAra. 107-109] api ca 'ye'pi jaghanyAM tejolezyAmArAdhanAmupanayanti / te'pi ca saudharmAdiSu bhavanti devAH sukalpasthAH // ' athavA 'dhyAnAbhyAsaprakarSeNa truTyanmohasya yoginaH / caramAGgasya mukti: syAttadaivAnyasya ca kramAt // ' [ ] unameM bhI munike utkRSTa, madhyama aura jaghanya tIna bheda haiN| utkRSTa ArAdhaka haiM caudahaveM guNasthAnameM samucchinna kriyApratipAti nAmaka caturtha zukladhyAnameM ArUr3ha ayogakevalI jina / ve to niyamase mokSa prApta karate haiN| sAdhakakA eka vizeSaNa diyA hai-'alaGkarmINaniryApakanyastAtmA' / utkRSTa sAdhakake pakSa meM usakA artha hotA hai-saMsAra samadrase pAra utAranerUpa kAryameM samartha niryApakapara jisane AtmAko arpita kara diyA hai| vyavahAra nayase yaha niryApaka samAdhimaraNa karAnevAle AcArya hote haiM / kintu nizcayase to zuddha svAtmAnubhUtirUpa pariNAmake unmukha AtmA hI saccA niryApaka hai kyoMki vahI apaneko duHkha aura usake kAraNoMse chur3AtA hai| kahA bhI hai.-'AtmA hI apane meM samIcIna abhilASA karatA hai, vahI iSTakA jJApaka aura apaneko hitameM lagAtA hai ataH AtmAkA guru AtmA hI hai' / ataH mumukSu AtmA apanA saba bhAra apanepara hI liye hotA hai| tabhI to mokSa prApta karatA hai| madhyama ArAdhaka mumukSu muni saMvarake sAtha honevAlI nirjarAmeM samartha ratnatrayakI bhAvanAmeM lIna hokara ahamindra Adi pada prApta karatA hai / aura jaghanya ArAdhaka muni paMcanamaskArakA cintana karate hue marakara AThaveM bhavameM mokSa prApta karatA hai / AgamameM kahA hai-'nikaTa bhavya kAlAdi sAmagrIko prApta karake ATha karmokI zrRMkhalAko tor3akara kevalajJAnako prApta karake usI bhavameM mukti prApta karate haiM / koI cAroM prakArako ArAdhanAke dvArA sArabhUta AtmAkI ArAdhanA karake puNya prakRtiyoM ke zeSa rahanese sarvArthasiddhi meM janma lete haiN|' jina kSapakoMke cAroM ArAdhanA jaghanya hotI haiM ve bhI sAta-ATha bhavameM nirvANako prApta karate haiN| aura bhI kahA hai-'jo tejolejhyAse yukta jaghanya ArAdhanAko karate haiM ve saudharmAdi kalpoMmeM deva hote haiN| dhyAnake prakarSa abhyAsase jinakA moha naSTa ho jAtA hai una carama zarIrI yogiyoM sA.-45 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 dharmAmRta ( sAgAra ) iti bhadram / ityAzAdharadabdhAyAM dharmAmRtapaJjikAyAM ( jJAnadIpikAparasaMjJAyAM ) saptadazo'dhyAyaH samAptaH / imAmaSTAdhyAyI prathitasakalazrAvakavRSAM nibandhapravyaktAM samatiranizaM yo vimazati / sa ceddharmAbhyAso duSitaviSayAzAdharapadaH samAdhityaktAsubhaMvati hi zivAntAbhyudayabhAk / / ityAzAdharaviracitAyAM svopajJadharmAmatapaJjikAyAM dvitIyaH zrAvakadharmaskandhaH samAptaH / atra zrAvakAcAragranthapramANaM samaditamekonatrizacchatAni / samAptA ceyaM dharmAmRtasAgAradharmapaJjikA / 'sAdhormeDatavAlavaMzasumaNeH sajjainacUDAmaNeH, mallAkhyasya sutaH pratItamahimA zrInAgadevo'bhavat / zulkAdeSu padeSu mAlavapatizrIdevapAlena yaH saMprItyAdhikRtaH svamAzritavataH kAnprApayanna zriyam // sArmikopakArArthaM tenaiSA jJAnadIpikA / lekhayitvA sarasvatyA bhANDAgAre nyadhIyata // zrIvItarAgAya namaH / maMgalamahAzrI ... .... .... ... ... .... .... / kI usI bhavameM mukti ho jAtI hai| dUsaroM kI kramase mukti hotI hai| jo caramazarIrI nahIM hote aura sadA dhyAnAbhyAsa karate haiM unake samasta azubha karmokA saMvara aura nirjarA hotI hai / tathA pratisamaya pracura puNya karmakA Asrava hotA hai jisake prabhAvase ve kalpavAsI deva hote haiN| vahA~ vaha cirakAla taka devoMse sevita hokara samasta indriyoMke lie AhlAdakArI aura manako prasanna karanevAle sukhAmRtakA pAna karate haiN| vahA~se cayakara manuSya lokameM bhI cirakAla taka cakravartI AdikI vibhUtiko bhogakara pIche usako tyAgakara digambarI dIkSA lete haiN| tathA uttama saMhananapUrvaka cAra prakArake zukladhyAnake dvArA AThoM koMko naSTa karake muktiko prApta karate haiN|' isa prakAra jo muni hokara ArAdhanA karate haiM unakA yaha kathana hai / jo zrAvaka yA samyagdRSTi antima samayameM muniliMgako dhAraNa karake paMcanamaskArake smaraNaparvaka zarIra chor3atA hai vaha bhI ATha bhavoMmeM mukta hotA hai| usake sambandhameM svAmI samantabhadra ne kahA hai-'garma jalako bhI tyAgakara aura zakti anusAra upavAsa bhI karake manameM paMcanamaskArakA dhyAna karate hue zarIra chor3anA cAhie' // 11 // isa prakAra paM. AzAdhararacita dharmAmRtake antargata sAgAradharmAmRtakI svopajJaTIkAnusAriNI hindI TIkAmeM prArambhase 17vA~ aura sAgAradharmakI apekSA AThavA~ adhyAya samApta huaa| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ a ] akIya tapyate cetaH acennRtiryagdevo ajairyaSTavyamityatra atiprasaGgamasituM atha navA athAhUya sutaM yogyaM atheryApathasaMzuddhi adhomayolokeSu "1 " anantakAyAH sarve'pi anantazaktirAtmeti anAdimithyAdRgapi anAdau bambhraman ghore anAdyavidyAdoSottha anAdyavidyAsthatAM anArambhavadhaM muJceandhomadAndhaiH prAyeNa annaiH puSTo malairduSTo anyo'haM pudgalazcAnya abrahmArambhaparigraha abhimAnavane gRddhi ayogyAsaMyamasyAGga avizvAsatamonaktaM alabdhapUrvaM kiM tena aSTatAn gRhiNAM asatyaM vaya vAso'ndho ahiMsApratyapi dRDhaM ahiMsAvrata rakSArthaM aho citraM dhRtimatAM aho jinoktinirNIti 118 350 342 170 1 292 261 337 338 218 287 310 257 2 3 136 320 319 332 123 172 198 199 327 43 178 341 165 285 284 zlokAnukramaNI [ A ] saMyamaM akAGkSan AdhAnAdikriyA AbhA tyasatyadRGmAyA AmagorasasaMpRktaM Arambhe'pi sadA AropitaH sAmAyika AryikA zrAvikAzcApi Avazyake malakSepe Azrutya snapanaM vizodhya Asanna bhavyatAkarma AstAM steyamabhidhyApi [ i ] iti kecinna taccAru iti caryA gRhatyAga iti ca pratisaMdadhyA iti vrataziroratnaM itaH zamazrIH strIcetaH itthaM pathyaprathAsAra ityanArambhajAM jahyA ityo rAtrikAcAra 301 92 147 218 115 280 112 174 265 7 343 222 299 274 335 273 333 155 278 257 307 308 192 347 154 ityAsthAyotthita ityApavAdikIM citrAM ityekadazadhAmnAto itvarikAgamanaM paravivAha idAnImupalabdhAtma satvaM hismIti [ u ] udyatkrodhAdihAsyAdi udyAnabhojanaM jantuyodhanaM 265 197 udyotanaM mahenaika upavAsAkSamaiH kAryo upavAsAdibhiH kAryaM upAsyA guravo nitya [ e ] ekAnte kezabandhAdi ekai vAstu jine bhaktiH eko'pyanamaskAra evaM nivedya saMghAya evaM pAlayituM vratAni evaM vyatsRjya sarvasvaM [ka] kadA mAdhukarI vRtti kanyA gomAlIka kanyAdUSaNagAndharva prAvRSi mithyA kaSAyavikathAnidrA kaSAyendriyatantrANAM kAyaH svastho'nuvartyaH kAryo muktau davIyasyA kAlena vopasargeNa kiM ko'pi pudgalaH kiM cAGgasyopakAryannaM kiMcitkAraNamAsAdya kimicchakena dAnena kudharmastho'pi saddharma kRtvA mAdhyAhnikaM kRtvA yathoktaM kRtikarma kevalaM karaNairenaM keSAMcidandhatamasAyate 173 237 315 86 230 339 339 325 254 294 264 174 135 8 163 345 311 318 313 331 333 310 74 9 249 279 332 6 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 o 227 206 249 kaupIne'pi samarchatvA 325 krameNa paktvA phalavat 314 kvApi cetpudgale sakto 332 kriyAsamabhihAro'pi 275 kSaNe kSaNe galatyAyu 274 kSAlitAghristathaivAntaH 259 mr mr mr r GGWWG 347 270 347 123 78 32 259 170 120 198 llh lh m lh lh kh dharmAmRta ( sAgAra) [ta] tato gatvA gurUpAntaM tato niryApakAH karNe 337 tato yathocitasthAnaM tatazcAvarjayetsarvAn tataH pAtrANi saMtal tataH prAbhAtikaM kuryAt tattvArthaM pratipadya tattvamapyaGga saGgatya 350 tattavratAstranibhinna 299 tattAdRk saMyamAbhyAsa 286 tatra nyaJcati no viveka 306 tatrAdau zraddadhajjainImAjJA 41 tadAkhilo vaNimukha 336 tadidAnImimAM bhrAntitadidaM me dhanaM dharmya tadenaM mohamevAha tadvacca na sared vyarthaM 212 tadvad dvitIyaH kiMtvArya tadvad darzanikAdizca 124 tapaH zrutopayogIni 110 tAtAdyayAvadasmAbhiH 292 tIrNo bhavArNavastairye 323 tIvra duHkhairatikruddha 349 tRNapUlabRhatpuJja 348 tyaktAhArAGgasaMskAra 281 tyajettauryatrikAsakti 134 tyAjyAH sacittanikSepo 252 tyAjyAnajasraM viSayAn tristhAnadoSayuktAyA tvAM yadhupaimi na punaH 167 [da] darzanapratimAmittha 144 darzaniko'tha vratikaH 123 dAnazIlopavAsArcA 305 dAyAdAjjIvato rAja 135 digviratyA bahiH sImnaH 206 aaammm MY 0 0 digvrataparimita deza digvatodriktavRttaghna dvIpeSvardhatRtIyeSu duHkhamutpadyate janto duHkhAgnikIlai duHkhAvarte bhavAmbhodhau duHkhaM saMkalpayante durlezyAbhibhavAjjAtu dRkpUtamapi yaSTAraM dRSTayA mUlaguNASTakaM dRSTvA jagadbodhakaraM dRSTvArdracarmAsthisurA dezayamanakaSAya dezasamayAtmajAtyA dehAdivaikRtaiH samyaG deha eva bhavo janto dehAhArehitatyAgAt daivAllabdhaM dhanaM doSo hoDhAdyapi dyUtAddharmatujo bakasya dyUte hiMsAnRtasteya [dha] dhanyAste jinadattAdyAH dhanyAste ye'tmajan dharmadhyAnaparo nItvA dharmapAtrANyanugrAhyA dharmaM yazaH zarma ca dharmasantatimakliSTAM dharmAnnAnyaH suhRt dharmAya vyAdhibhikSa dharmArthakAmasadhroco dhigduSamAkAlarAtri [kha] khaNDazlokaistribhiH [ga] gavAdyai naiSThiko vRtti 159 gahanaM na tanoniM 320 gRddhayai huGkArAdisaMjJA gRhavAso vinArambhA 156 grahaNAstaraNotsargA 241 [ca] carmasthamambhaH snehazca 127 cittakAluSyakRtkAma 210 citrakUTe'tra mAtaGgI 58 citraM pANigRhItIyaM 273 caityAdau nyasya zuddha caityAlayasthaH svAdhyAya 296 coraprayogacorAhata 184 cauravyapadezakara [ja] janmamRtyajarAtaGkAH jalodarAdikRcUkA jAgrattIvakaSAyakarkaza 133 jAtA jainakule purA 65 jinadharma jagabandhu 111 jinArcA kriyate bhavya 73 jinAniva yajan siddhAn 84 jIvitamaraNAzaMse 329 jJAnamayaM tapo'GgatvA 102 jJAnAdisiddhayarthatanu 242 jJAnisaGgatapodhyAna 372 134 131 278 272 239 88 pavAn 40 324 306 318 112 81 [na ] na cAtmaghAto'sti na dharmasAdhanamiti naratve'pi pazUyante 312 311 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNI 357 prANAnte'pi na bhaktavye 305 prANihiMsApitaM prANyaGgatve same prAyaH puSpANi nAznIyAt 129 prAyArthI jinajanmAdi 322 prArabdho ghaTamAnaH 124 prArthayedanyathA bhikSA 301 prokto nityamaho'nvahaM 311 239 215 72 navakoTivizuddhasya 245 navaniSTAparaH so 295 na hanmIti vrataM 161 na hiMsyAt sarvabhUtAni 115 nAthAmahe'dya bhadrANAM nAmataH sthApanAto'pi nAlIsUraNakAlinda 217 nAvazyaM nAzine nAsvAmikamiti grAhyaM 183 nityaM bhartRmanIbhUya 138 nityASTAhnikasaccaturmukha 34 nidrAzchede punazcittaM 270 niyamenAnvahaM kiMcit 87 nirUDhasaptaniSTho 290 nirgatyAnyad gRhaM gacchet 301 nirdoSAM sunimittasUcita 92 nirmApyaM jinacaitya nirmUlayanmalAn 125 nirmApake samarpya svaM 329 nirvyAjayA manovRtyA nirlAJchanAsatIpoSau 222 nizAM nayantaH pratimA 282 niSphale'lpaphale 263 nistArakottamAyAtha nIragorasadhAnyaidhaH 264 nRpasyeva yatedharma 316 nairAzyArabdhanasaMgya 351 nyagmadhyottamakutsya nyasya bhUSAdhiyAGgeSu 348 nyAyopAttaghano 10 [ba] bandhAddeho'tra karaNAni 272 balisnapananATyAdi 74 bAhyo grantho'GgamakSANA 344 brahmacArI gRhI vAna 288 brAhme muhurte utthAya 256 [bha] paraM tadeva muktya Ggam 232 paraM zaMsanti mAhAtmya 321 paradravyagraheNaiva 327 parAyattena duHkhAni 347 pariSahabhayAdAzu 334 pariSaho'thavA kazcit 346 parvapUrvadinasyArddha palamadhumadyavadakhila pAkSikAcArasaMskAra pAkSikAdibhidA tredhA pAtrAgamavidhiH pAdenApi spRzannartha 283 pAnaM SoDhA ghanaM lepI 333 pApopadezo yadvAkyaM 209 pArve gurUNAM nRpavat 87 piNDo jAtyA'pi nAmnApi 315 piNDazuddhayuktamannAdi 245 pippalodumbaraplakSa pIDA pApopadezAdye 208 pIte yatra rasAGgajIva 45 putraH pupUSo svAtmAnaM 292 pudgalakSepaNaM zabda pure'raNye maNau reNau 276 pUjayopavasan pUjyAn 240 puruprAyAn bubhukSAdi 348 pUrve'pi bahavo yatra 344 pratigrahoccasthAnAdhri 244 pratipakSa bhAvanaiva 186 pratipatto sajannasyAM pratiSThAyAtrAdi pratItajainatvaguNe prathamAzramiNaH proktA 287 pramatto hiMsako hiMsyaH pramAdacaryAM viphalaM 211 prayateta samiNyA 139 prasthito yadi tIrthAya 322 prahlAsitakudRgbaddha 338 prAgjantunAmunAnantA 221 229 3 bhaktyA mukuTabaddhairyA bhajan madyAdibhAjasstrI 126 bhajeddehamanastApa 138 bhAvo hi puNyAya mataH 101 bhRtvA''zritAnavRtyA 113 bhRzApavartakavazAt 313 bhuJjatehnaH sakRdvaryA bhUrekhAdisadRkkaSAya 24 bhogaH sevyaH sakRdu 214 bhogitvAdyantazAnti 110 bhogopabhogakRzanAt 219 bhogo'yamiyAnsevyaH 214 bho nijitAkSa vijJAta 331 bhramati pizitAzanAbhiH 51 [ma] madyapalamadhunizAsana madyAdivikrayAdIni madhukRtavAtaghAtotthaM madhuvannavanItaM ca 55 madhye jinagRhaM hAsaM 263 mano maThakaTherANAM 83 334 147 114 126 [pa] paJcadhANuvrataM tredhA paJcamyAdividhi paJcasUnAparaH pApaM paJcAcArakriyodyukto paJcAtrApi malAnujjhet paJcApyevamaNuvratAni 248 297 235 203 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 328 323 291 202 358 dharmAmRta ( sAgAra) mantrAdinApi bandhAdi 161 yadautsargikamanyadvA 326 mamedamiti saMkalpa 196 yad guNAyopakArAya 204 / mahAvratAni rakSoccaiH 337 yadvastu yaddezakAla 177 mA kAGkSI vi 335 yanmuktyaGgamahiMsaiva 155 mA gAM kAmadudhAM . 342 yamapAlo hrade'hiMsa 342 mA samanvAhara prIti 334 yastvekabhikSAniyamo 302 mithyAtvaM vama samyaktvaM 337 yA tvabhAvitamArgasya 317 mithyAdizaM rahobhyAkhyAM 180 yAvajjIvamiti tyaktvA 64 mithyeSTasya smaran 344 yAvad gRhItasaMnyAsaH 348 muJcan bandhaM vadhacchedA 157 yAvanna sevyA viSayA 114 muJcet kaMdarpakautkucya 212 ye yajante zrutaM bhaktyA 85 muhuricchAmaNuzo'pi 351 yogyaM vicitramAhAraM 331 muhUrtayugmordhvamagAlanaM 131 yogyAyAM vasatau kAle 323 muhUrte'ntye tathAdye'hro 130 yo'tti tyajan dinAdyanta 169 mUlottaraguNaniSThA 29 .. yo mumukSuraghAd moktuM bhogopabhogAGga 178 yaH parigrahasaMkhyAna mokSa AtmA sukhaM nityaH 233 mokSonmukha kriyAkANDa [ ra] 276 ratnatrayocchrayo bhoktu 247 [ya] rAgajIvavadhApAya yajeta devaM seveta 71 rAgAveSAnmamatvAdvA yatiH syAduttamaM pAtraM 244 rAgAdikSayatAratamya yatInniyujya tatkRtye 330 rAtrAvapi RtAveva 286 yatkartA kila vajrajaGgha 249 rAtribhaktavato rAtrau 286 yattArayati janmAbdheH 243 rAtrI muSitvA kauzAmbI 343 yatprasAdAnna jAtu rUpaizvaryakalAvarya yatprasiddha rabhijJAna yatprAk sAmAyikaM 282 yatprAguktaM munIndrANAM 307 labdhaM yadiha labdhavyaM 275 yatra satpAtradAnAdi 168 lokadvayAvirodhIni yatsvasya nAsti 178 lokayAtrAnurodhitvAt yathAkathaJcid bhajatAM 84 yathAdoSaM kRtasnAno 265 1 [va] yathA prAptamadan 296 varameko'pyupakRto yathA vibhavamAdAya varteta na jIvavadhe yathAzakti yajetArhaddevaM vasenmunivane nityaM yathAsvaM dAnamAnAdyaiH vastranANakapustAdi 135 yadekavindoH vArdhArA rajasaH zamAya 74 vAdyAdizabdamAlyAdi 259 vAstukSetre yogAd vAsupUjyAya namaH 339 vidIrNa mohazArdUla 293 vidyA mantrAzca siddhayanti 287 vinA suputraM kutra sve 143 vineyavad vinetRNAM 83 vinyasyaidaMyugIneSu viratiH sthUlabadhAde 148 vivekAkSa kaSAyAGga vizuddhisudhayA siktaH vizramya gurusabrahma 269 viSayeSu sukhabhrAnti 100 viSvak jIvacite loke 164 vyAdhyAdyapekSayAmbho vA 336 vyutpAdayettarAM dharme 137 vratamatithisaMvibhAga: 242 vratayetkharakarmAtra 222 vratyate yadihAmutra za] zayyopadhyAlocanAnna 328 zalAkayevAptagirA zAntAdyaSTakaSAyasya 153 zikSayacceti taM zikSAvratAni dezAva- 226 zirISasukumArAGgaH 349 zIlavAnmahatAM mAnyo 306 zuddhamaunAnmanaH 172 zuddha zrutena svAtmAnaM 346 zUdro'pyupaskArAcAra zUnyadhyAnakatAnasya 277 zUle proto mahAmantraM 340 zraddhA svAtmaiva zuddhaH zrAvako vIracaryAhaH 304 zrAvaka : zramaNo vAnte 320 zrutaskandhasya vAkyaM zrutvAtikarkazAkranda zreyo yatnavato'styeva m mur 205 [la ] 268 177 5 259 154 302 345 78 171 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ sa ] saMkalpapUrvakaH sevye saMklezAbhinivezena saMnyAso nizcayenoktaH saMlikhyeti vapuH kaSAya saMsRSTei sa granthavirato yaH saGghazrI bhAvayan sacittaM tena saMbaddha sacittabhojanaM yatprAG Namo arihaMtANa satkanyAM dadatA satramapyanukampyAnAM sa dvedhA prathamaH zmazru sarmaNo'pi dAkSiNyA santAparUpo mohAGga santoSapoSato yaH sandhAtakaM tyajet sarvaM sa proSadhopavAsI sa proSadhopavAso satottAnazayA samayika sAdhaka samarasarasaraGgodgama samAdhisAdhanacaNe samAdhyuparame zAnti samIkSya vratamAdeya sampUrNa dRgmUlaguNaH 114 182 346 352 171 291 337 220 284 340 97 83 300 264 189 157 127 281 236 109 88 190 321 257 114 145 zlokAnukramaNI samyaggurUpadezena samyaktva mamalamamalA samyagbhAvita mArgo sarvaM phalamavijJAtaM sarveSAM dehinAM duHkhAd sallekhanAM kariSye'haM sallekhanA'saMlikhataH sahagAmI kRtaM yena sahapAMsukrIDitena sAgAro vA'nagAro vA sApekSasya vrate hi sAmagrIvidhurasyaiva sAmAyikaM suduHsAdha sA me kathaM syAduddiSTaM sAmyAmRtadhautAnta sAyamAvazyakaM kRtvA somavismRti sukalatraM vinA pAtre sudRnivRtta tapasAM sudRG mUlottaraguNa seyamAsthAyikA saiSaH prAthamakalpiko so'sti svadAra saMtoSI striyaM bhajan bhajatyeva strINAM patyurupekSaiva strItazcittanivRttaM strIvairAgyanimittaika D 267 21 317 129 112 307 319 307 334 146 161 309 234 296 258 269 207 99 298 279 261 119 187 191 138 273 285 stryArambhasevAsaM kliSTa sthAnAdiSu pratilikheta sthAne'nantu palaM sthAsyAmIdamidaM yAvat sthitvA bhikSAM dharmalAbhaM sthUlalakSaH kriyAstIrtha sthUla hisAnRtasya sthUlahiMsyAdyAzrayatvAt snapanAca stuti sphuratyekopi jainatva syAnmaitryAdyupabRMhito svapANipAtra evAtti svayaM samupaviSTo'dyAt svamapi svaM mama syAdvA svastrImAtre'pi santuSTo svAdhyAyaM vidhivad svAdhyAyAdi yathAzakti [ ha ] haritAGkurabIjAmbu hiMsAdAnaM viSAstrAdi hiMsyahiMsaka hiMsA hiMsraduHkhasukhaprANI hiMsraH svayaM mRtasyApi hiMsArthatvAnna bhUgeha hrImAn mahaddhiko 359 78 300 46 227 301 117 59 152 238 90 37 303 300 183 191 262 340 282 209 162 116 49 250 326 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAnukramaNI 137 [ a] annaM pAnaM khAdyaM [ ra. zrA. 142 ] 33,165, 286 akramakathanena yataH [pu. si. 19] 40 annaM pretapizAcAthai [ yo. zA. 3 / 48 ] 167 aghnannapi bhavetpApI [ so. u. 341 ] 115 anyavivAhakaraNa [ra. zrA. 60 ] 195 aGgArabhrASTrakaraNaM [ yo. zA. 3 / 102] 223 anyAyopAjitaM vittaM 12 aGgAravanazakaTa [ yo. zA. 3 / 100 ] 223 ___ ahno mukhe'vasAne ca [ yo. zA. 3 / 63 ] 169 ajIrNe bhojanatyAgI [ yo. zA. 1152 ] 11 apatyaM dharmakAryANi [ manu. 9 / 28 ] ajJAtatattvacetobhiH [ so. u. 805 ] 107 apAtradAnataH kicinna [ ami. zrA. 11090 ] 108 aNuvratAni paJcava [varAMga. 15 / 11] 147 apAtrAya dhanaM datte [ ami. zrA. 11197 ] 108 atati svayameva gRhaM [ ami. thA. 6 / 95 ] 243 api caiSAM vizuddhayaGga [ mahApu. 39 / 145 ] 36 atiprasaGgahAnAya [ so. u. 324 ] 171 abhimAnabhayajugupsA [pu. si. 64] ativAhanAtisaMgraha [ra, zrA. 62] 201 abhyantaraM digavadhe [ ra. zrA. 74 ] 208 atti yaH kRmikulAkulaM [ami. zrA. 5 / 18] 46 abhyAkhyAnaM karasphoTaM 87 atyuktimanyadoSoktiH [so. u. 376 ] 176 abhyutthAnamupAgate athavAvazyakadarzana 328 amI bhojanatastyAjyAH [yo. zA. 3199] 223 athavA zayyA saMstara 328 ambhazcandanatandulodgama [ so. u. 559] 75 athavA samAdhi 336 amhAdo Natthi bhayaM adattasya parasvasya [ so. u. 364 ] 181 ayuktiyuktamannaM 18 adezakAlayozcaryAM [ yo. zA. 1154 ]. 11 arkAlokena vinA [pu. si. 133 ] adbhiH zuddhiM nirAkurvana [ so. u. 364 ] arthasya saMgrahe caitAM [ manu. 9 / 11 ] 140 anativyaktagupte ca [ yo. zA. 1149 ] ___ 11 arthAdau pracuraprapaJca [ padma. paM. 1228 ] anarthadaNDebhyo viratiH 204 artheSvalabhyeSvakRtaprayatna 268 anavekSA pratilekhana [ so. u. 756 ] 241 arhaccaraNasaparyA [ ra. zrA. 120 ] 72 anavaratamahiMsAyAM [pu. si. 29 ] 323 ahaMdUpe namo'stu [ so. u. 816 ] 262 aninditaiH strIvivAhai [ manu. 3342 ] 95 aliyaM na jaMpaNIyaM [ vasu. zrA. 210 ] anutpattau samAsena 268 ___ alpaphala bahuvidhAtA [ ra. zrA. 85 ] 215 anumatirArambhe vA [ ra. zrA. 146 ] 295 avatArakriyA saiSA [ mahApu. 39 / 35 ] anumantA vizasitA [ manu. 5 / 51 ] avatAro vRttalAbhaH [ mahApu. 38064 ] anusaratAM padametat [ pu. si. 16 ] 40 avadherbahiraNupApa [ ra. zrA. 70 ] 206 antaHkriyAdhikaraNaM [ ra. zrA. 123 ] 313 avareNA vi AraMbha antarAGgAriSaDvarga [ yo. zA. 1156 ] avidyAsaMjJitastasmAt [sa. taM. 12] antarmuhUrtAtparataH 55 avitIrNasya grahaNaM [pu. si. 102] 181 341 58 176 - Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 AmAsvApa pAsa 333 15 238 346 310 362 dharmAmRta ( sAgAra) aviruddhA api bhogA [pu. si. 164 ] 216 Apad hetuSu rAgaroSa avRtti vyAdhizokArtA 21 AptasevopadezaH syAt [ so. u. 460] avApyate cakradharAdi AptAgamapadArthAnAM [ so. u. 48 ] azaraNamazubhamanitya [ ra. zrA. 104 ] 233 AptenotsinnadoSeNa [ ra. zrA. 5] azvatthodumbaraplakSa [ so. u. 296 ] 56 Apte zrute vrate tattve [ so. u. 231 ] aSTAvaniSTadustara [ pu. si. 74] 43,64 AptopajJamanullaGghya [ ra. zrA. 9] asaMkhyajIva vyapaghAta [ ami. zrA. 5 / 70] 56 AplutaH saMplutazcAntaH [ so. u. 231 ] asaMtoSamavizvAsa [ yo. zA. 2 / 106 ] AmagorasasaMpRktaM [ yo. zA. 371 ] asadapi hi vasturUpaM [ pu. si. 93 ] 179 AmAM vA pakvAM vA [pu. si. 68 ] asatyavacanaM prAjJaH [ yo. zA. 2 / 56 ] 175 AmAsu a pakkAsu [saMbodha. 675 ] asamarthA ye kartuM [pu. si. 106 ] AmAsvapi pakvAsvapi [pu. si. 67 ] asidhenu viSa [ pu. si. 144 ] 210 Amlena kaphaH pralayaM asimaSikRSividyA [mahApu. 16 / 179] 36 AyavyayamanAlocya asvatantrAH striyaH [ manu. 9 / 2] 140 AyAddhaca niyuJjIta astyAtmaikazarIrAthaM [ lATI. 7139 ] 292 AyuzrIvapurAdikaM [ AtmAnu. 37 ] aha Na bhaNadi to [ vasu. zrA. 307 ] 302 AyaMvilaNivvidiya [ vasu. zrA. 292 ] ahamevAhamityanta 277 ArAdhanopayuktaH san ahamevAhamityAtma 277 - ArAdhya caraNamanupama ahiMsAvatarakSArtha [so. u. 325 ] 167 ArAdhya darzana vizuddhi aho dvijAtayo dharma 46 ArAdhyante jinendrA [ padma, paM. 1 / 13 ] ArAddho'pi ciraM dharmo [A] Ardra santAnatA tyAgaH AcArAnavadyatvaM [ nI. vA. 7.12] 70 AlocanA pariNataH AcAryazca pitA caiva [ manu. ] 13 AvezikAtithi [ so. u. 795 ] AcchAdya cArcayitvA [ manu. 3 / 27 ] Avazyake malakSepe [ ami. zrA. 12 / 111 ] AtitheyaM svayaM yatra [so. u. 830 ] 246 ASTAhniko mahaH [ mahApu. 38 / 32] AtmacittaparityAgAt [ so. u. 788 ] 75 AsanaM zayanaM yAnaM [ so. u. 322 ] AtmArjitamapi dravyaM [ so. u. 368] 183 AsannabhavyatAkarmahAni AtmAnvayapratiSThA) [ mahApu. 38640 ] AsamayamuktimuktaM [ ra. zrA. 97 ] AtmA prabhAvanIyo [pu. si. 30] 23 AstAmetadyadiha [ padma. paM. 1522 ] AtmanaH zreyase'nyeSAM [ so. u. 766 ] 247 AhAranidrAbhayamaithunAni Atmopazamyate yena [ ami. zrA. 8182 ] 245 AhAro niHzeSo AdAvetatsphuTamiha [ ami. zrA. 5 / 73 ] 125 AdityAvalokanavat [ nI. vA. 7 / 14 ] [ ] Aditye'stamanuprApte [ padmapu. 14 / 258 ] 57 icchAkAraM samAcAra AdeyaH subhagaH [ ami. zrA. 11410] icchayA'nyonyasaMyogaH [ manu. 3 / 32 ] AdyAstu SaT jaghanyAH 123 ijyAM vArtA ca dattiM ca [ mahApu. 38 / 24 ] AdhAnaM prItisuprIti [ mahApu. 3852 ] 66 ita ekamapi zloka 71 316 322 35 154 35 jAtA P 304 113 35 345 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityatra brUmahe satyaM [ mahApu . 19144 ] ityuddiSTAbhiraSTAbhi [ mahApu. 38/65 ] itareSu tvaziSTeSu [ manu. 3 / 41 ] itastatazca trasyanto [ AtmAnu. 197 ] idaM phalamiyaM kriyA indropapAdAbhiSeko [ mahApu. 38 ] iyantaM kAlamajJAnAt [ mahApu. 39 / 46 ] iyamekaiva samarthA [ pu. si. 174 ] janmani vibhavAdIn [ pu. si. 24 ] [ u uccAvacajanaH prAyaH [ so. u. 822 ] ucchiSTaM nIcalokAnAM [ so. u. 780 ] utkRSTaH zrAvako dvedhA [ lATI. 7 / 55 ] utkRSTapAtramanagAra [ padma. paM. 2048 ] uttamapattaM sAhU uttamaM sAttvikaM dAnaM [ so. u. 831 ] uttarottarabhAvena [ so. u. 824 ] utpadyate gRhe yasya [ manu. 9 / 100 ] utpAdanamayatyasya [ manu. 9 / 27 ] utpAdavyayanityatAtma uddhartumanAH zalyaM udbhrAntArbhakagarbhe [ so. u. 294 ] upakaraNakaSAyendriya upakAra pradhAnaH syAd upavAsAdibhiraGge [ so. u. 896 ] upAdeyatayA jIvo 141 260 322 54 328 21 315 22 ] 13 upAdhyAyAddazAcArya [ manu. upetyAkSANi sarvANi [ ami zrA. 12 / 119] 237 umA zrI bhAratI kAntiH 75 [ R ] RjubhUta manovRtti [ abhi. zrI . 122 ] Rtustu dvAdaza [ aSTAMga 1 / 29 ] RtuH svAbhAvikaH [ manu. 1046 ] RSabhAdyA vardhamAnAntA padyAnukramaNI 36 66 95 83 19 66 68 307 23 102 251 303 103 104 247 102 139 255 142 142 282 [ e ] e e NarA pasiddhA [ bhAvasaM. 540 ] ekaM gomithunaM dve vA [ manu. 3 / 29 ] ekadhyAna nimIlanAt ekamapi prajighAMsu [ pu. si. 162 ekkAsI nisaMgo ekasyAnarthadaNDasya [ lATI. 6 / 136 ] ekAnte sAmAyikaM [ ra. zrA. 99 ] ekatrApi pade yatrA ekena vratayatnena ekai kusumakroDA ego me sassado appA bhAvapA. 59 ] etatvadhirna dharmAya [ so. u. 475 ] etAvatA vinApyeSa [ paJcAdhyA. u. 725 ] emeva hodi vidio [ vasu zrA. 311 ] eyArasamma ThANe [ vasu zrA. 301 ] evaM vidhividhAnena [ mahApu. 38|34 ] eSA taTAkamiSato nanu [ e ] aidaMparyamato bhuktvA [ so. u. 417 ] aizvaryarAjarAjo [ yo. sA. 2 / 103 ] aihikaphalAnapekSA [ pu. si. 169 ] [ au ] autsargikamanyadvA autsargikaliGgabhRta aurasaH kSetrajacaiva [ manu. 9 / 159 ] [ka] 363 175 94 260 218 33 209 230 345 193 54 3 118 44 303 302 35 84 194 192 247 326 352 139 kaTvAmloSNavidAhi sa puNa nikkhevasi kaNTako dArukhaNDazca [ yo. zA. 3 / 51 ] kanyAgobhUmyalIkAni [ yo. zA. 2 / 54 ] karoti virati dhanyo [ yo. zA. 3 / 69 ] karma dharma kSatatrANaM 70 karmavyapAyaM bhavaduHkhahAni [ ami zrA. 7 / 21] 145 190 341 166 175 170 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 dharmAmRta ( sAgAra ) 121 252 81 303 311 248 88 kalpyAkalpye kuzalAH 330 kSapayati yaH kSapako'sau 335 kAusaggammi Thido [ vasu zrA. 276 ] kSAramambu yathA pItvA [ mahApu. 111196 ] 190 kAntAtmajadraviNa [ padma. paM. 215 ] 248 kSitigatamiva vaTabIjaM [ ra. zrA. 116 ] 248 kAnInazcasahoDhazca [ manu. 9 / 160 ] 139 kSuttaSNA zItoSNa [pu. si. 55 ] 23 kApotI kathitA [ ami. paM. 12262 ] [ga ] kAmakrodhamadAdiSu [ pu. si. 28 ] 23 kAmagardakarI 251 gaGgAgate'sthijale [ ami. zrA. 9 / 64 ] kAyasthityarthamAhAraH 242 gaNagrahaH sa eSa [ mahApu. 39 / 47 ] kAruNyAdathavaucityA [ so. u. 802 ] 107 gato jJAtiH kazcid [ padma. paM. 1120 ] kAle duHkhamasaMjJake [ padma. paM. 7 / 21 ] gantUNa gurusamIvaM [ vasu. zrA. 310 ] kAle kalau cale citte [ so. u. 796 ] 103 gahanaM na zarIrasya [so. u. 892] gahanaM na zarIrasa kiMca rAtrI yathA [ lATI. 7 / 21 ] 33 gahakAryANi sarvANi [ so. u. 321 ] 154 kucchiyapatte kicavi [ bhAvasaM. 533 ] 105 gRhakarmaNApi [ ra. zrA. 124 ] kutthaMbharidalamette [ vasu. zrA. 481 ] gRhato munivanamitvA [ra. zrA. 140] 303 kumAnuSatvamApnoti [ mahApu. 201142 ] 104 gRhavAsasevanarato [ ami. zrA. 67] 155 kurvannavratibhiH sArdhaM [ so. u. 298 ] 127 gahastho mokSamArgastho [ ra. zrA. 33 ] 271 kulacaryAmanuprApto [ mahApu. 38 / 144 ] gahastho vA yatirvApi [ so. u. 809 ] kulaM ca zIlaM ca 93 gRhahArigrAmANAM [ ra. zrA. 93 ] 227 kulInA bhAktikA 137 gRhiNAM tredhA tiSTatya [ ra. zrA. 51 ] 147 kRtakAritAnumananai [ pu. si. 76 ] 149 gRhamAgatAya guNine [ pu. si. 173 ] 250 kRtapramANAllobhena [ so. u. 444 ] 202 gRhiNI gRhamucyate [ nItivA. 31 // 31 ] kRtamAtmArtha munaye [ pu. si. 174 ] 249 gurUNAma sauhityaM [ aSTAGga.82] 18, 268 kRtasaGgaH sadAcAraiH [ yo. zA. 1150 ] gururjanayitA tattva [ mahApu. 39 / 34 ] kRtvA vidhimimaM [ mahApu. 39 / 44 ] grAmasaptakavidAha [ ami. zrA. 5 / 28 ] kRtvA svasyocitAM bhUmi [ mahApu. 38 / 132 ] 96 grAmAntarAtsamAnItaM [ so. u. 781 ] kRrSi vANijya gorakSya 126 kRSNA nIlAtha [ ami. paM. 11254] 120 [gha ] keI puNa gayaturayA [bhAva. saM. 544 ] 105 gharavAvAre dhariNI koI puNa divaloe [ bhAva. saM. 545 ] 105 ghorAndhakAraruddhAkSyaiH [ yo. zA. 3 / 49] 166 kevalaM vA savastraM vA [ ami. zrA. 8174] 300 [ca ] ko nAma vizati [ pu. si. 90] 117 ko'pi kvApi kuto'pi 56 caMDAlabhillachappaya [ bhAvasaM. 543 ] kopAdayo na saMklezA 172 cakrAbhiSeka sAmrAjye [ mahApu. 38 ] kopI mAno mAyI [ ami. paM. 1274 ] cakSurvIkSAvikalaM 318 kaupInaM vasanaM kadanna caturAvartastritaya [ ra. zrA. 139 ] 280 kRccheNa sukhAvApti [ pu. si. 86 ] caturAhAravisarjana [ ra. zrA. 109 ] 237 kroNIyAdyastvapatyArthe [ manu. 9 / 174 ] caturNA tatra bhuktInAM [ ami. zrA. 12 / 123 ] 238 krItvA svayaM vA'pyutpAdye [ manu. 5 / 32 ] 47 cammaTThi ko'undura [ vasu. zrA' 315] 57 68 117 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caryArya devatArthaM vA [ mahApu. 39 / 147] capA gRhiNAM proktA [ mahApu. 39 / 149 ] citrajIvagaNa [ ami thA. 5 / 34 ] cintAvyAkulatA [ padma paM. 129] caityacaityAlayAdInAM [ mahApu. 3828 ] boTsamalaparimuddha' [ vasu. thA. 231 ] [ cha ] chuTTIya bambhavArI chinnAchinnayanapatra [ yo. zA. 3 / 103 ] chedabhedanamAraNa [ pu. si. 90 ] [ ja ] jaM kiMcidihArambhaM [ vasu. zrA 298 ] jaM ki pi padi bhikkhaM [ vasu zrA. 308] jaM rayaNattayara hiyaM [ bhAvasaM. 530 ] jaM vajjijjadi haridaM [ vasu. zrI. 295 ] jai evaM Na caijo [ vasu zra. 309] jagadvadhUdyAnanagaplavaGga jaghanyaM zIlavAn [ mahApu. 201140 ] jatthekka marai jIvo [ go. jI. 193 ] janmasantAnasaMpAdi jayanti nirjitAzeSa jassa Na tavo Na caraNaM [ bhAvasaM. 531 ] jaha ghara kari dANeNa jaha ukkassaM taha [ vasu. bA. 290 ] jAtatatvaruci jAtayo'nAdayo sarvA: [ so. u. 477 ] jAti kulaM bandhu [ ami zra. 722 ] jAtyandhAya ca durmukhAya jAyante'nantazo yatra jiNa vayaNa dhamma [ vasu zrA. 275 ] jinArcAbhimukhaM [ mahApu. 31 / 41 ] jinAlaye zucau raGge [ mahApu, 39 / 38 ] jIvAjIvAdInAM [ pu. si. 22 ] jUdaM majjaM maMsaM [ vasu. dhA. 59 ] je tasakAyA jIvA [ vasu. zrA 209] jo tasabahAdu virado [ go. jI. 21] pacAnukramaNI 36 ha 55 61 34 245 33 223 179 290 303 104 283 303 98 104 218 96 262 104 30 238 151 97 145 60 127 231 68 68 22 133 155 29 jo parasadi samabhAvaM [ vasu. zrA. 277 ] jotirjJAnamaya [ mahApu. 38 / 120 ] jotimaMntra nimittajJa: [ jJa ] jJAtibhyo draviNaM dattvA [ manu. 3 / 31 ] jJAtInAM matyaye [ so. u. 365 ] jJAtvA dharmaprasAdena [ ami thA. 11 / 112 ] jJAnakANDe kriyAkANDe [ so. u. 813 ] * [ Na ] giTThara kakkasa [ basu. bA. 230 ] Ne UNa niyayagehaM [ vasu zrA. 227 ] No indiyesu virado [ go. jI. 29] [ ta ] tataH kRtopavAsasya [ mahApu. 39 / 37 ] taNayaM NAsaha baMso tataH paJcanamaskAra [ mahApu. 39043 ] tataH samyaktva zuddhi [ mahA. 24 / 163 ] tato'nyA puNyayajJAkhpA [ mahApu. 39/50 ] tato'pamRzatenAla [ mahApu 39047 ] tato'sya vRttalAbha [ mahApu. 39 / 36 ] tato'sya gurvanujJAna: [ mahApu. 38 / 127] tattvAddhAne [ pu. si. 124 ] tattveSu praNayaparo'sya [so. u. 494 ] tattAyogolapo tattha cuyA puNa saMtA [ bhAva saM. 542 ] tatra nityamaddonAma [ mahApu. 28/27 ] tatra pakSo hi jainAnAM [ mahApu. 39 | 146 ] tatrAdau samyaktvaM [pu. si. 31] tatrApi ca parimANaM [pU. si. 139 ] tatrAkAmakRte zuddhi [ mahApu. 39 / 142 ] tatrAvazyaM trasAH sUkSmA: [ lATI 236 ] tatra mUlaguNAzcASTI [ paJcAdhyA. u. 723] tatsatyamapi no vAcyaM [ so. u. 377 [ tatphalAbhyudayaH [ mahApu. 1 / 19] tathA zrutamadhIsva [ AtmAnu. 190 ] 365 232 69 88 94 181 105 89 245 244 25 68 99 68 150 69 68 67 95 197 160 206 105 14 36 25 228 37 219 44 176 163 319 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 35 251 48 113 252 dharmAmRta ( sAgAra ) tadAsya dRDhacaryAkhyA [ mahApu. 3951 ] 69 saNavaya sAmAiya [ cA. pA. 21 ] tadA strIpuMsayugmAnAM 109 daNDo hi kevalo 150 tadvatamAzrayitavyaM [ nItivA. 119] 149 dattastena jagatyakIrti tanurapi yadi lagnA [ padma. paM. 1 / 26 ] 61 dattena yena dIpyante tarudala miva paripakvaM [ so. u, 891 ] 314 datvA kimicchukaM dAnaM [ mahApu. 38 / 31 ] tasaghAdaM jo Na karadi [ kAtti. 332] 153 dadyAdarghaprasUtAM gAM 250 tasmAddharmArthinA [ lATI 2 / 37 ] 219 dadhi sarpipayobhakSa [ so. u. 782 ] tasminnaSTadale padme [ mahApu. 39 / 40 ] dantakASThagraho nAsya [ mahApu. 38 / 115 ] 289 tAMstu kanvayA jJeyA [ mahApu. 38066] dantakezanakhAsthi [ yo. zA. 3 / 107 ] 224 tAsAmAdyAzcatasrastu [ manu. 1147 ] 142 dantadhAvanazuddhAsyo [ so. u. 472 ] tithiparvotsavAH sarve 243 darzana sparza saMkalpa [ so. u. 323 ] 171 tiladhenuM ghRtadhenuM [ ami. zrA. 9 / 56 ] 251 darzanaM jJAnacAritrAt [ ra. zrA. 31 ] 35 tilasarSapamAtraM yo daza mAsAstu tRpyanti tilekSusarSapaiH [ yoga. 3 / 111 ] daza sUnAsamaM cakraM 224 tilai-hiyavaiH [ manu. 3 / 267 ] 48 dAnaM pUjA jinaiH [ ami. zrA. 9 / 1] 71 tisseva rakkhaNaTuM [ bha. A. 788 ] 226 dAnamanyad bhavennA vA [ so. u. 774 ] tihuyaNuciyadaghiya 164 dAnaM vaiyAvRtyaM [ra. zrA. 111 ] 242 tIrthakRtacakri devAnAM [ ami. zrA. 111111 113 dAne datte patra [ ami. zrA, 9 / 62] turIyaM varjayeta nityaM [ so. u. 384 ] 178 dikSu sarvAsvadharacovaM [ so. u. 449 ] 228 te kurvantu tapAMsi [ so. u. 495 ] 260 digdeze niyamAdevaM [ so. u. 450 ] 228 tejaH padmA tathA zuklA 122 digvalayaM parigaNitaM [ ra. zrA. 68] 205 tenAdhItaM zrutaM sarva [ so. u. 775 ] 112 digvata manarthadaNDa [ ra. zrA. 67 ] 204 te nAmasthApanA dravya [ so. u. 775 ] 102 digvrate parimANaM yat [yo. zA. 3184 ] . 227 teSAM khedamalasveda [ ami. zrA. 111117 ] 106 diNapaDima vIracariyA [ vasU. zrA. 312] tyakSati sarvAhAraM 335 divo'vatIojitacittavRttayo tyAgaH prajJAparAdhAnAM 268 divasasyASTame bhAge tyaktAta raudradhyAnasya [ yo. zA. 3182] 231 dIkSAyAtrA pratiSThAdyAH [so. u. 811 ] tyAjyaM mAMsaM ca madyaM ca [ padma, paM. 6 / 23 ] 43 dIkSAyogyAstrayo varNA [ so. u. 791 ] dIpanaM vRSyamAyuSyaM [ aSTAMga. 2 / 16 ] [tra] dIrghadarzI vizeSajJaH [ yo. zA. 1155 ] trayaH paJcAzadetAhi [ mahApu. 38 ] 66 duHkhakSatiH karmahatiH 258 trayI tejomayo bhAnu 168 duHkhavatAM bhavati vadhe [ ami. zrA. 6 / 39 ] trasahatipariharaNArthaM [ ra. zrA. 84 ] 215 durgatAvAyuSo bandhAt tri pivantvindriyakSINaM dunivAranayAnIka duSpakvasya niSiddhasya [ so. u. 763 ] 222 dRgAdi yugapad vRtti 277 dasaNamUlo dhammo [ da. pA. 2] dRDhavratasya tasyAnyA [ mahApu. 39 / 52 ] daMsaNa vada sAmAyiya [go. jI. 476 ] 120,123 dRtiprAyeSu pAnIyaM [ so. u. 299 ] 304 127 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 dRSTipUtaM nyasetpAdaM [ manu. 6 / 46 ] dRSTiM zrImadidaM jinendrasadanaM dRSTastvaM jinarAjacandra [ jinaca. 26 ] devapUjA gurUpAsti [ padma. paM. 67 ] deva sevA gurUpAsti [ so. u. 911 ] devAtithi mantrauSadha [ ami. zrA. 6 / 29 ] devastu pUrvAhna dezapratyakSavitkevala dezAvakAzikaM vA [ ra. zrA. 91 ] dezAvakAzikaM syAt [ra. zrA. 92] deha draviNa saMskAra [ so. u. 415 ] dehammi asaMlihie deho vAhiragantho [ ArA. sA. 33 ] daivAllabdhaM dhanaM dhanyai [ so. u. 821 ] daurbhAgyaM preSyatAM dyUtAddharmasutaH [ padma. paM. 1 / 31 ] drama svAmi svakAryeSu dravadravyANi sarvANi [ so. u. 321 ] dvAdaza varSANi nRpaH [ so. u. 898 ] dvijANDaja nihantRNAM [ so. u. 302] dvijAto hi dvijanmeSTaH [ mahApu. 3 / 48 ] dvidalaM dvidalaM prAzyaM [ so. u. 330] dvividhA trividhana [ ami. zrA. 6 / 19] dvau mAsau matsyamAMsena [ manu. 3 / 268 ] dvau hi dharmoM gRhasthAnAM [ so. u. 476 ] 24 71 padyAnukramaNI 367 58 [ na ] 259 na khaTvAzayanaM tasya [ mahA pu. 38 / 116 ] 257 na cAtimAtramevAnnaM 86 na duHkhabIjaM zubha 28 35 nanu zubha upayoga 165 37 na mArayAmIti kRtavratasya 160 168 na mAMsabhakSaNe doSo [ manu. 5 / 56 ] 47 289 na me mRtyuH kuto bhIti [ iSTo. 29] 347 226 navanIta vasA kSaudra [ yo. zA. 3 / 109] 227 navayauvana saMpannA [ ami. zrA. 111116 ] 105 190 na vinA prANividhAtA [pu. si. 62] 47 319 na saMstaro bhadra [ ami. sA. pA. ] 327 345 na sanyaktvasamaM [ra. zrA. 34] 25, 338 102 na sArvakAlike maune [ ami. zrA. 12 // 110 ] 174 181 nAGgahInamalaM [ ra. zrA. 26 ] 131 nAtivyAptizca tayoH [ pu. si. 105] 183 nAlokayanti purataH 12 nAsaktyA sevante 187 316 nAsAvedhoMkanaM [yo. zA. 31112 ] 225 52 nikkaMpo kAusaggaM 64 nijazaktyA zeSANAM [pu. si. 126 ] 197 219 nityasnAnaM gRhasthasya [ so. u. 464 ] 78 148 nityaM hitAhAravihArasevI / 268 nidrAluH kAmuko [ ami. paM. 12273 ] 121 nidhuvanakuzalAbhiH [ ami. zrA. 111120] 106 nipAnamiva maNDUkAH 12 niyamo yamazca vihitI [ ra. zrA. 87] 196 niratikramaNamaNuvrata [ra. zrA. 138 ] 15 nirAlambA na dharmasya 330 nirdayo niranukrozo [ ami. paM. 11273 ] 121 98 ninidAno'nahaMkAra [ ami. paM. 11281] 122 239 nirmUlaskandhayo [ ami. paM. 12264 ] 121 112 nirvyAbAdhayite nanAM 16 23 niSiddhamannamAtrAdi [ lATI. pR. 19] 302 niSevya lakSmImiti 3 niSThIvanamavaSTambhaM 53 nisargAdvA kulA-[paJcAdhyA. u. 714 ] 30 niHsandhinivivaro 324 48 215 146 80 [ dha] dhanadhAnyAdi granthaM [ ra. zrA. 61 ] dharmazcennAvasIdeta dharmapriyadRDhamanasaH dharmasantatiranupahatA [ nItivA. 31130] dharmAmRtaM satRSNaH [ ra. zrA. 108] dharmArthakAmamokSANAM [ ami. zrA. 112 1 dharmo'bhivardhanIyaH [ pu. si. 27 ] dhammillANavaNayaNaM [ vasu. zrA. 302] dhAtrIbAlA satI [ iSTo. 8 ] dhAnyapAke prANivadhaH dhyAnena zobhate yogI Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 282 319 147 368 dharmAmRta ( sAgAra ) nistuSa nivraNa nirmala 266 pAtraM tribhedamuktaM [ pu. si. 171] 243 nihitaM vA patitaM vA [ ra. zrA. 57 ] 182 pAtradAne phalaM mukhyaM [ so. u.] nUpuradhvanibhi [ nemini. 8 / 2] pAtrApAtrasamAvekSa [ so. u. 829 ] 247 nRpastu suvidhiH [ mahApu. 10 / 158 ] 292 pAtrAya vidhinA datvA [ ami. zrA. 111102] 105 naitAH rUpaM parIkSante [ manu. 9 / 14 ] 141 pAdajAnukaTigrIvA [ so. u. 466 ] 79 naivaM vAsarabhukte [pu. si. 132] pAdamAyAnnidhiM kuryAj naivAhutina ca snAnaM . 168 pAdodayaM pavittaM [ vasu. zrA. 228] 244 nyAyasampannavibhavaH [ yo. zA. 1147 ] pAnaM durjanasaMsargaH [ manu. 9 / 13 ] 140 pAnakabhA[pa] pAnAhArAdayo yasya [ aSTAMga. ] 18, 268 paMcaMbura sahiyAI [ vasu. zrA. 57 ] 131 pApabhIruH prasiddha ca [ yo. zA. 1148] 10 paMcevaNuvvadAI [ cAri. pA. 2 ] 147 pApenaivArtharAgAndhaH 12 pakkhAliUNa pattaM [ vasu. zrA. 304 ] 303 pApadhijayaparAjaya [pu. si. 141 ] 211 paGgakuSThi kuNitvAdi [ yo. zA. 2119 ] 152 pApopadezahiMsA [ ra. zrA. 75 ] 208 paJcamuSTividhAnena [ mahApu. 39 / 42 ] 68 pitA rakSati kaumAre [ manu. 9 / 3] paJcaSAH santi te kecidu 20 pitRvezmani kanyA tu [ manu. 9 / 172 ] paJcANuvratanidhayo [ ra. zrA. 63 ] 278 pItA niveditA mandA [ ami. paM. 11263 ] 121 paJcAnAM pApAnAM [ ra. zrA. 72 ] 207 puTTho vApuThTho vA [ vasu. zrA. 300 ] 295 paJcAnAM pApAnAM [ ra. zrA. 107 ] 239 puNyaM tejomayaM prAhuH [ so. u. 339 ] 164 paJcendriyasya kasyApi 53 puNyAzrame kvacit [ mahApu. 38 / 129 ] paJcendriya pravRttyAkhyA [ so. u. 878 ]. 243 putraH saH yenoDhabhareNa tAta 293 paDhamaM ceva vibujjhai pupphaMjali khivittA [ vasu. zrA. 229 ] 245 pati yA nAticarati [ manu. 5 / 165 ] 138 puruSArthopayogi [ mahApu. 119 ] pattaM NiyaparadAre [ vasu. zrA. 226 ] 244 pUjArAdhyAkhyayA [ mahApu. 39 / 49 ] 68 padAni yAni vidyante [ ami. zrA. 12 / 115 ] 173 / / pUrNaSoDazavarSA strI [ aSTAGga. ] 141 pariNamamAno nityaM [pu. si. 10 ] 332 pUrvaM cittaM prabhorjeyaM parastrIsaMgamo [ so. u. 418 ] 195 pUrvamabhAvitayogo 317 paridhaya iva nagarANi [ pu. si. 136 ] 203,226 pUrvasyAM dizi gacchAmi [ lATI. 6 / 113 ] 205 parivAdarahobhyAkhyA [ ra. zrA. 56 ] 180 paizunyadainyadambha 12 paraparibhavaparivAdA 14 potavannyUnatAdhikye [ so. u. 370] 186 parigrahaparityAgo [ so. u. 854 ] 33, 123 pratidivasaM vijahadavala [ so. u. 893 ] 314 paralokadhiyA [ so. u. 769] 88 pratyahaM duhyamAnAyAM paralokaihikaucitye [ so. u. 770 ] 88 pratyahaM pratyavekSeta parvadineSu caturvapi [ra. zrA. 149 ] 281 pratyAkhyAnatanutbAt [ ra. zrA. 71 ] parvANi proSadhAnyAhu [ so. u. 450 ] pratyAsIdati hetA 318 palANDuketakInimba [ so. u. 762 ] 217 pravihAdya ca dvitIyAn [ pu. si. 125 ] 197 pAkaM karmasu pudgalopadhitayA pravRttiyoMgikI lezmA [ ami. paM. 12253 ] 120 pANigrahaNadIkSAyAM [ mahApu. 38 / 131 ] 96 prasRSTe vRNamUtre [ aSTAGga 855 ] 17 / 267 95 163 86 250 320 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA purAkarma [ so. u. 529 ] prANAH yathAtmano'bhISTAH prAtaH protthAya tataH [ pu. si. 155 ] prArambhA yatra jAyante [ ami zrA 9 / 52 ] premAnuviddhahRdaya [ AtmAnu. 231] proktA pUjArhatAmijyA [ mahApu. 38 / 26 ] [ pha] phalakazilA tRNamRdbhiH [ ba ] bAuya sudiTTi [ vasu zrA. 249 ] badhAdasatyAccauryAcca bandhanAtbhAvato [ yo. zA. 3 / 96 ] bastyAnAhAdyairapi balisnapanamityanya [ mahApu. 38|33 ] bahiraGgAdapi saGgA bahirvAgjyotiSAtmAnaM pu. si. 127] vihRtya saMprApto [ so. u. 471 ] bahistAstAH kriyAH [ so. u. 411 ] bahuduHkhAH saMjJapitAH [ pu. si. 85 ] bahuza: samasta virati [ pu. si. 17] bahusattvaghAtino [ pu. si. 84 ] bAhyeSu dazasu vastuSu [ ra. zrA. 145 ] bimbAphalonnati: [ padma. paM. 7122] bIbhatsyaM prANighAto [ padma. paM. 1 / 19 ] buddhapauruSayukteSu [ so. u. 807 ] brahmaghne ca surApe ca brahmacaryamathArambha [ mahApu. 10 / 160 ] brahmacArI gRhasthazca brahmacaryopapannasya [so. u. 467 ] brAhmaNA vratasaMskArAt [ mahApu. 38 / 46 ] brAhmAdiSu vivAheSu [ manu. 3 / 39 ] brAhmo daivastathaivArSaH [[ manu. 3 / 21 ] brAhma muhUrta utthAya brAhme muhUrta uttiSThet [ yo. zA 3 / 122] brIhiyavo masU sA.-47 padyAnukramaNI 266 20 140 250 164 34 324 106 148 199 319 35 198 277 70 95 94 256 256 200 [bha] 283 46 bhakSaNe ca sacittasya [ lATI. 7 / 17 ] bhakSayanti palamasta [ ami zrA. 5 / 22 ] bhakSayitvA viSaM ghoraM [ ami zrA 12 / 44 ] 305 bhayalobhoparodhAdyaiH [ so. u. 806 ] 107 60 bhavanamidamakIrteH [ padma paM. 117 ] bhave bhave yadabhyastaM 66 bhavyaH kiM kuzalaM [ AtmAnu. 7 ] 20 174 bhavyena zaktitaH kRtvA [ami zrA 12 109] bhAktikaM tauSTikaM zrAddhe [ ami zrA. 9 3 ] 246 162 bhAveNa kuNaI pAvaM [ bhA. saM. 5 ] bhuktvA parihAtavyo [ ra zrA. 83 ] bhuktvA rAjavadAsIta bhuktimAtrapradAne tu [ so. u. 818 ] bhuktidvayaparityAge [ ami zrA 12 / 124 ] bhujyate guNavataikadA [ abhi. zrI. 5 / 46 bhuMjedi pANipattammi [ vasu zrA. 303 ] bhUpayaH pavanAgnInAM [ so. u. 347 ] bhUkhanana vRkSamoTana [ pu. si. 143 ] bhUmisamabahalalaghuko 118 191 bhrUnetrahuGkArakarAGgulIbhiH 117 40 117 291 81 makSikAgarbhasaMbhUta' [ so. u. 294 62 107 19 madyamAMsamadhutyAgI [ paJcAdhyA. u. 726 ] madyamAMsamadhu [ abhi. zrI. 531 ] madyamAMsamadhutyAgAH [ so. u. 270 ] 32 madyamAMsamadhutyAgaiH [ ra. zrA. 66 ] 288 79 bhogopabhogamUlA [ pu. si. 161] bhogopabhoga sAdhana [ pu. si. 101 ] [ ma madyaM mAMsaM kSaudraM [ pu. si. 61 ] majje mahummi maMsammi [ saMvodha. 6 76 ] madye moho bhayaM zokaH 369 makabindu [ so. u. 275 ] madyAdibhyo virataiH [ ami zrA. 6 / 1 ] madyAdisvAdigeheSu [ so. u. 297 ] madyodumbarapaJcakamiva 215 269 102 238 169 302 156 211 53 44 43 42 43 madyamAMsaparityAgaH [ mahA pu. 38 / 122 ] 43, 64 43 55 44 324 172 220 179 44 148 127 63 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 mattebhakumbhadalane [ . za. 731 ] madhu madyaM navanItaM [ pu. si. 71 ] madhu zakalamapi [ pu. si. 69 ] mana eva manuSyANAM manobhUriva kAntAGgaH [ ami zrA. 11 / 9 ] mano'vaSTambhataH manomohasya hetutva [ so. u. 276 ] mandarendrAbhiSekazca [ mahA pu. 38 ] mantrabhedaH parIvAdaH [ so. u. 381 ] maNDalaviDAla [ami. A. 6 / 82] maNabayaNa kAyakada [ vasu. zrA 296 ] mamedamiti saMkalpo[ so. u. 432 ] maraNAnte'vazyamahaM [ pu. si. 176 ] maraNe'vazyaM bhAvini [ pu. si. 177 [ malavAtayorvigaMdho mahAtapodhanAyA [ mahA pu. 38 / 37 ] mahAmukuTabaddhastu [ mahA pu. 38|30 ] mAtA pitA vA dadyAtAM [ manu. 9 / 168 ] mAtRpitRbhyAmutsRSTaM [ manu. 9 / 171 ] mAtApitRvihIno yaH [ manu. 9 / 177 ] mAtrAzi sarvakAlaM mAdyanmitrakalatraputra mAnyaM jJAnaM tapohInaM [ so. u. 815 ] mAMsa bhakSayati [ manu. 5155 ] mAMsasya maraNaM nAsti mAMsakhAdakagati mAMsaM jIvazarIraM mAMsAziSu dayA nAsti [ so. u. 293 ] mAMsAsvAdanalubdhasya mithyAtvagrasta citteSu [ so. u. 801 ] mithyAtvavedarAgAH [ pu. si. 116 ] mithyAdRk parivAro mithyAdRzAM ca patha Ni gurugakajjaM [ vasu. zrA. 291 ] mUrdhvamuSTivAso [ ra. zrA. 98 ] mUlavrataM vratAnyarcA [ so. u. 853 ] mUlaggaporabIjA [ go. jI. 186 ] mUlaphalazAkazAkhA [ ra zrA. 141 ] dharmAmRta ( sAgAra ) 272 55 54 165 mRtikAle narAH hanta 113 7 44 66 181 212 285 196 307 312 17 35 35 139 139 140 18 2 103 47 49 53 52 41 mUlottaraguNazlAghyai [ so. u. 812 ] mUrchAlakSaNakaraNAt [ pu. si. 112] mRtikAle zrutaskaMdha 49 107 mRtyorabhAvAt niyamo maithunAcaraNe mUDha [ jJAnArNava ] medhAM pipIlikA [ yo. zA. 3 / 50 ] mokSadvArArgalA mokSe'pi mohAt [ padma paM. 1155 ] mokSe bhave ca sarvatra mottUNa vatthamettaM [ vasu zrA. 299 ] maunAdhyayanavRttatvaM [ maho pu. 381] maunI niyamitacitto [ ya ] yaM brAhmaNastu zUdrAyAM [ manu. 9 / 178 ] yajJe tu vitate [ manu. 3128 ] yato mAMsAzinaH puMso yatra bhAvaH zivaM datte [ iSTo. 4 ] yathApUjyaM jinendrANAM [ so. u. 797 ] yathA yathA viziSyante [ so. u. 820 ] yathAvadatithau sAdhI [ yo. zA. 153 ] yathAvidhi yathAdeze [ so. u. 765 ] yadaniSTaM tadvratave- [ ra. zrI. 86 ] yadantaH suSiraH prAyaM [ so. u. 329 yadapi kila bhavati [ pu. si. 66 ] yadi addhava koivi [ vasu zrA. 306 ] yadIcchasi vazIka yadidaM pramAdayogA [ pu. si. 91] yadi satsaGganirato yadetad vo vaktrAmburuha yadyapyArambhato hiMsA 197 326 18 yadyevaM tahi divA [ pu. si. 131] yadAtmavarNanaprAyaM [ so. u. 828 ] 238 230 yadvaddha karma jo 33, 123 yadbhavabhrAntinirmukti [ so. u. 479 ] yadyacchastraM mahAhiMsraM 218 284 yadrAgAdiSu doSeSu [ so. u. 228 ] 89 197 345 317 160 191 166 256 145 276 295 66 287 140 14 50 274 103 102 11 87 217 217 50 302 14 176 18 260 80 57 246 316 97 250 5 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadvikSitaM manaH kaSTaM yantrapIDAnirlAJchan [ yo. zA. 3 / 101 ] yanmAtApitarau klezaM [ manu. ] yanmuhUrtayugataH paraM [ abhi. zrI. 5/36 ] yamaniyamasvAdhyAyaH [ so. u. 897 khAdiSati [ abhi. zrI. 5130 ]yastalpajaH pramItasya [ manu. 91167 ] svargazUnyAni yasyApyavyabhicAro yasyA apane tIrthAni yAH khAdanti palaM [ padma paM. 1 / 23 ] yA garbhiNI saMskriyate [ manu. 9 / 173 ] yA ca pUjA jinendrANAM [ mahA pu. 38/39 ] yAtrAdisnapanaiH [ padma. paM. 7 / 23] yA durdehaikavittA [ padma. paM. 1 / 25 ] yAdRgguNena bhartrA strI [ manu. 9 / 22 ] yAdRzaM bhajate hi strI [ manu. 99 ] yAni ca punarbhaveyuH [ pu. si. 73 ] yAnti nyAyapravRttasya yA tyA vA parityaktA [ manu. 9 / 1 / 75 ] yA mUcchanAmeyaM [ pu. si. 111] yAvadvidyA samApti: [ mahA pu. 38 / 117 ] yuktapramANacaritaH ye nijakalatramAtraM [ pu. si. 110 ] yenAGguSThapramANAca [ subhA. ra 876 ] ye bhakSayantyanyapalaM ye vivarNya vadanAva [ ami zrA 5147 ] yogAviratimithyAtva [ ami. paM. 1 / 261 ] yostti nAma madhu [ abhi. zrI. 5 / 27 ] yo dadate mRta tRptyai [ abhi. zrI. 9 / 61 ] yonirudumbarayugmaM [ pu. si. 72] yo'pi na zakyastyaktuM [ pu. si. 128 ] yo bhUteSvabhayaM dadyAt yatidharmamakathayan [ pu. si. 18 ] yo yenaiva hataH sa [ padma. paM. 1127] gho'vadhI takIkRta yo yayA lezyayA yuktaH yo hi kaSAyAviSTaH [ pu. si. 178 ] padyAnukramaNI 277 haMsakAni bhUtAni [ manu. 5045 ] 223 13 55 316 54 139 14 325 250 60 139 35 82 60 141 140 56 12 140 196 [ra] raktajAH kRmayaH sUkSmA [ vAtsyA. ] rakSannimaM prayatnena [ so. u. 451 ] rakSA bhavati bahUnA [ pu. si. 83 ] rajakazilAsadRzIbhiH [ padma. paM. 1 / 24 ] rajanIdinayorante [ pu. si. 149 ] rasajAnAM ca bahUnAM [ pu. si. 63 ] rAgadveSAviSTa [ ami. paM. 1 / 272 ] rAgAdivardhanAnAM [pu. si. 145 ] rAgAdyudayaparatvA [ pu. si. 130] rAgadveSAsaMyama [ pu. si. 170 ] 62 251 122 312 niSUdyate yena [ ami zrA. 881 ] rAtribhojanavimocino [ ami zrA. 5/67 ] rikthaM nidhinidhAnotthaM [ so. u. 367 ] riGgatAmapi saptaiva ruhirAmisa campaTTI [ sAva. do. 33 ] rUpasattvaguNopetA [ manu. 3 / 40 ] [ la ] lajjAM guNaudhajananIM lAkSA manaHzilA [ yo. zA. 3 / 108 ] liGgaM dehAzritaM dRSTaM [ sa taM 87 ] limpatyAtmIkarotyAtmA 324 186 81 47 170 131 loke zAstrAbhAse [ pu. si. 26 ] 54 laulyatyAgAttapovRddhi [ so. u. 835 ] 252 56 [ va ] 198 vadhUvittastriyo muktvA [ so. u. 405 ] vargRhaM dhanaM [ iSTo. 8] 113 40 lokavitvakavitvAdyai [ so. u. 814 ] lokApavAdabhIrutvaM vartamAno matastredhA [ ami zrA 12 / 122 ] varyamadhyajaghanyAyAM [ ami zrA. 9 / 107 ] valbhate dinanizIthayo [ amizrA 5144 // ] vastu sadapi svarUpAt [ pu. si. 94 ] vANI manoramA tasya ['ami zrA. 12 / 114 ] 371 115 191 228 117 60 232 45 121 210 57 245 245 169 183 109 171 95 17 224 326 120 89 13 23 173 188 4 89 179 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 dharmAmRta ( sAgAra) 147 27 233 vAtAtapAdisaMsRSTe [ so. u. 465 ] 78 vyuSTizca kezavApazca [ mahApu. 38 ] vArtA vizuddhavRttyA [ mahApu. 38 / 35 ] 35 vrataM cAnarthadaNDasya [ lATI 6 / 135 ] 209 vAsare ca rajanyAM ca [yo. zA. 3362 ] 169 vratAni puNyAya bhavanti [ ami. zrA. 7.1] 162 vikalpasukhasaMtuSTo 41 vratAni sAticArANi 157 vidyAvANijyamapi [ pu. si. 142 ] 209 vratAnupAlanaM zIlaM [ mahApu. 41 / 110] 151 vidvanmanyatayA [ padma. paM. 11111] 8 vratAnyaNani paJcaiSAM [ padmapu. 14 / 183 ] vidveSiNo'nukUlA 318 [ za] vidhitsurenaM tadihAtma 20 vidhvastazcAsphuTito zakaTAnAM tadaGgAnAM [yo. zA. 3 / 104] 223 324 vidhAya saptASTabhaveSu vA zakaTo'kSa lulAyoSTra [ yo. zA. 3 / 105 ] 223 vipatbhavaparAvarte zabdavidyArthazAstrAdi [ mahApu. 385119 ] 69 233 vipadyuccaiH sthairya zazAGkAmalasamyaktvo [ ami. zrA. 13 / 1] vimuktakaNaM pazcAt [ mahApu. 38 / 133 ] zAkapatrANi sarvANi [ lATI 2 / 35 ] 219 viratisthUlavadhAde 150 zAkyanAstika [ so. u. 804 ] virAdhye maraNe deva zArIrAmAnasAgantu [ so. u. 229 ] 350 vilagnazca gale bAla: [yo. zA. 3152] zItoSNadaMzamazaka [ ra. zrA. 103 ] vivarNaM virasaM [ so. u. 779] zIlAnupAlane yatna [ mahApu. 41 / 109] vivAho varNalAbhazca [ mahApu. 38] zukrazroNitasaMbhUtaM 46 vivekaH saMyamo jJAnaM zucirdAnarato bhadra [ ami. paM. 12280 ] vizrANitamapAtrAya [ ami. zrA. 11 / 11] zuddhaM dugdhaM na gormAsaM [ so. u. 304 ] 52 viziSTaM kutracit [ manu. 9 / 34 ] zuddhe vastuni saMkalpaH [ so. u. 481 ] viSayaviSamAsano zokabhImatsarAsUyAH [ ami. paM. 11276 ] 121 viSayAzAvazAtIto [ ra. zrA. 10] zraddhAnaM paramArthAnAM [ ra. zrA. 4] 22 zraddhA zaktizca bhaktizca [ mahApu. 20182 ] 246 viSayeSvanabhiSvaGgo [ mahApu. 38 / 149 viSayaviSato'nupekSA [ ra. zrA. 90 ] 221 zrAvakapadAni devaiH [ ra. zrA. 136 ] 32, 125 zrISeNavRSabhasene [ ra. zrA. 118 ] viSavadviSayA [ so. u. 410 ] 190 viSavallImiva hitvA 187 zrIH sarvabhogINavapuH viSAstrahala [ yo. zA. 3 / 110 ] zrutasya prazrayAt zreyaH [ so. u. 836 ] vRddhihAnI na jAnAti [ ami. paM. 12277 ] 122 zrUyatAM dharmasarvasvaM vRSabhAndamayakSetre [ yo. zA. 3 / 46 ] 212 zrUyate hyanyazapathA [ yo. zA. 3168 ] vedyo praNItamagnInAM [ mahApu. 38 / 130 ] zlakSNena piSTacUrNena [ mahApu. 39 / 39 ] 68 zlAghito nitarAM datte [ ami. paM. 12278 ] 122 vairAgyasya parAM [ ami. zrA. 873] 300 270 vyabhicArAttu bhartuH [manu. 5 / 164 ] zvabhre zUlakuThArayantra 138 vyayamAyocitaM kurvan [yo. zA. za51] 11 [Sa ] vyasanAt puNyabuddhayA vA [ yo. zA. 31114 ] 225 SaT SaT caturSu [ ami. paM. 1 / 265 ] 121 vyAdhizca duruccheda 318 SaDatra gRhiNo jJeyA [ so. u. 856] 123 vyApatti vyapanodaH [ra. zrA. 112] 242,254,303 SaNDhatvamindriyacchedaM [yo. zA. 2071 ] 188 vyAvartya viSayebhyo 277 SaNmAsAMzchAgamAsena [ manu. 3 / 269] 48 pamAsanA 38 0 224 0 168 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAnukramaNI 373 - 4 23 98 41 175 102 151 [sa] sammattasalila [dhamma. ra. 140 ] saMkrAntau grahaNe vAre [ ami. zrA. 9 / 60] 252 samyagdarzanazuddhaH [ ra. zrA. 35 ] 27 saMklezAbhinivezena [ so. u. 366 ] 182 samyagdarzanazuddhA [ ra. zrA. 137 ] 125 saMgrahamuccasthAnaM [ pu. si. 168 ] samyagdRSTarbhavati [ saM. ka. 136 ] saMvatsaramRturayanaM [ ra. zrA. 94 ] sabhAvanAni tAnyeSa [ mahApu. 411111] saMvatsaraM tu gavyena 48 saraH kUpAdikhanana [ yo. zA. 3 / 106] 223 saMkalpAtkRtakArita [ ra. zrA. 53 ] 153 sarva eva hi jainAnAM [ so. u. 480 ] saMsajanatyaGgino yeSu 251 sarva dharmamayaM kvacit saMstaraNapAnabhojana 328 sarvatra zucayo dhIrAH 11 sakalamanekAntAtmaka [ pu. si. 23 ] sarvAnarthaprathanaM [ pu. si. 146 ] 59, 212 sakalapuruSadharma [ padma. paM. 1221 ] 61 sarvANi loke sukha sakalaM vikalaM caraNaM [ ra. zrA. 50 ] sarvadA zasyate joSaM [ ami. zrA. 12 / 102] 172 sa kiM dhanvI tapasvI vA 316 sarvadA sarvathA sarva 277 sajjAti sadgRhitvaM [ mahApu. 38 / 67 ] 66 sarvavinAzI jIva [ ami. zrA. 6 / 18 ] sajjhAya jhANa tavao 146 sarvaloka viruddhaM [ yo. zA. 2155] satkArAdi vidhAveSAM [ so. u. 803 ] 107 sarvArambhapravRttAnAM [ so. u. 819] satve sarvatra cittasya [ so. u. 230 ] sarvArambhavijRmbhasya [ so. u. 462 ] saddarzanaM vratodyotaM [ mahApu. 10 / 159 ] 32 sa lebhe gurumArAdhya [ mahApu. 24 / 165 ] sadA sAmAyikasthAnAM 205 sa vaH pAyAt kalA cAndrI 261 sadRSTiH zIlasampannaH [ mahApu. 201141 ] 104 savve manda kasAyA [ bhAva saM. 541 ] 105 sadRzaM tu prakuyAyaM [ manu. 9 / 169 ] 139 sahobhI caratAM dharma [ manu. 3 / 30 ] santAnArthamRtAveva [ mahApu. 38 / 134] 96 sA cedakSatayoniH [ manu. 9 / 176 ] santoSo bhAvyate tena [ ami. zrA. 12 / 103 ] 172 sAnukampamanugrAhye [ mahApu. 38 / 36 ] santyevAnantaro jIvA [ mahApu. 38.18 ] 283 / / sAmAyikaM pratidivasaM [ ra. zrA. 101] 232 saMdhyAyAM yakSa rakSobhiH 168 sAmAyike sArambhAH [ra. zrA. 102] 230 satyapUtaM vadedvAkyaM [ manu. 6 / 46 ] 157 sAmAyika saMskAraM [ pu. si. 151 ] 236 saptabhizca dinasteSu 109 sArikAzukamArjAra [ yo. zA. 3 / 113 ] saptagrAme tu yatpApa 54 sigdhaM lAhAlAhe [ vasu. zrA. 305] 302 sa dharmalAbhazabdena 296 siddhasarUvaM jhAyadi [ vasu. zrA. 278 ] 232 sa dharmalAbhazabdena [ ami. zrA. 875 ] 300 siddhArcanavidhiM samyak [mahA pu. 38 / 128] 95 samadattiH susamakriyAya [cAritra. 21 ] 92 sukkaM pakkaM tattaM 283 samadRSTiravidviSTo [ ami. paM. za279 ] 122 sukhavAridhimagnAste [ ami. zrA. 111113 ] 105 samayI sAdhakaH sAdhuH [so. u. 808] suptAM pramattAM mattAM vA [ manu. 3 / 34 ] samAnadattireSA [ mahApu. 38 / 39 ] 36 suSiravilajantuvikale 324 samutpadya vipadyeha [ so. u. 274 ] 45 sUkSmebhyo'pi prasaGgebhyaH [ manu. 915 ] samAnAyAtmanA [ mahApu. 38 / 38 ] 35 sUtramaupAsikaM cAsya [ mahA pu. 38 / 118] 69 saMpratyatra kalau kAle [padma. paM. 66] sevAkRSivANijya [ ra. zrA. 144 ] 290 sampratyasti na kevalI [ padma. paM. 1168] 102 saiSA sakaladatti [ mahA pu. 38 / 41 ] 140 140 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 140 277 341 323 47 250 dharmAmRta ( sAgAra) so'nurUpaM tato labdhvA [ mahA. pu. 38 / 145 ] 38 svasmin sadabhilASi [ iSTo. 34 ] strItvapeyatva sAmAnya [ so. u. 303 ] 52 svAM prasUti caritraM ca [ manu. 97 ] strIsaMbhogena yaH [yo. zA. 2281] 186 svAtmAbhimukhasaMvitti strIbhogo na sukhaM [ mahApu. 11 / 165 ] 190 svAdhyAyA paramastAva stokaikendriyaghAtAd [ pu. si. 77] 156 snehaM vairaM saGgaM [ ra. zrA. 124 ] sthAnAni gRhiNAM [ mhaapu.10|161 ] 32 sthAne zramavatAM zaktyA [ ha] sthUlamalIkaM na vadati [ ra. zrA. 55 ] 176 hantA palasya vikretA [ manu. 5 ] sparzo mevyabhujAGga 48 halairvidAryamANAyAM sphuradvodho [ anagAra. 4 / 21 ] 1 hiMsAyAH steyasya ca [ pu. si. 104 ] smayena yo'nyAnatyati [ ra. zrA. 21 ] 24 hiMsA dvadhA proktA [ ami. zrA. 66 ] syAdArekA ca SaTkarma [ mahApu. 39 / 143 ] 36 hiMsAsatyasteyA syAtpurastAdito yAvat [ lATI. 7 / 42] 292 hiMsyante tilanAlyAM [ pu. si. 108 ] svakSetre tu saMskRtaH yo [ manu. 9 / 166] 139 hRtvA chitvA ca bhitvA [ manu. 3333 ] svagurusthAnasaMkrAnti [ mahApu. 38 ] 66 hannAbhipadmasaMkoca svakSetrakAlabhAvaiH [pu. si. 92] 179 hetau pramattayoge [ pu. si. 100] svajAtyaiva vizuddhAnAM [ so. u. 478] 97 heyaM palaM payaH peyaM [ so. u..305] sa parAdhyavasAyena [ sa. saM. 11] 271 huMkArAGgali [ ami. zrA. 12 // 107 ] svayaM pareNa vA jJAtaM [ yo. zA. 3 / 47 ] hetuzuddha zrutervA [ so. u. 277 ] svayameva vigalitaM [pu. si. 77 ] 55 heyopAdeyarUpeNa svabhAvAzucirdugaMdha [ so. u. 279 ] 44 hoUNa suI ceiya [ vasu. zrA. 274 ] svAyuSyazasyAni [ manu. 4 / 13 ] 71 homabhUtabalI pUrveH [ so. u. 474 ] 183 155 43 191 169 179 172 121 22 231 118 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CS rivate & Personal Use Only Dar w.jainelibrary.org