Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsavake upalakSyameM bhAratake digambara jaina tIrtha [ tRtIya bhAga] madhyapradeza bhAratIya jJAnapIThake saMyojana, sampAdana evaM nirdezanake antargata lekhaka balabhadra jaina prakAzaka bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsavake upalakSyameM bhArata ke digambara jaina tIrtha [ tRtIya bhAga] madhyapradeza bhAratIya jJAnapIThake saMyojana, sampAdana evaM nirdezanake antargata lekhaka balabhadra jaina prakAzaka bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4 .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha, bhAga-3 madhyapradeza prakAzaka: bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4 prathama saMskaraNa : 1976 mulya : tIsa rupaye Bharatavarshiya Digamber Jain Tirthakshetra Committee, Hirabaug, Bombay-4 prApti-sthAna: bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4 * bhAratIya jJAnapITha, bI/45-47 kaeNnaoNTa plesa, nayI dillI-110001 mudraka sanmati mudraNAlaya durgAkuNDa mArga, vArANasI-221005
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAmukha bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIko isa bAtakA bahuta harSa hai ki usane bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsava varSake upalakSyameM 'bhAratake digambara jaina tIrtha' granthako pAMca yA chaha bhAgoMmeM prakAzita karanekI jisa yojanAkA samArambha kiyA thA usakA aba yaha tatIya bhAga bhI prakAzita hokara Apake hAthoMmeM pahuMca rahA hai| isakA sambandha madhyapradezake jaina tIrthoMse hai| pUrva prakAzita isake prathama evaM dvitIya bhAgoMmeM kramazaH uttarapradeza (dillI tathA podanapura-takSazilA sahita ) aura baMgAla-bihAra-ur3IsAke tIrthoMkA unake paurANika, aitihAsika, sAMskRtika, sthApatya evaM kalA Adike sandarbhameM vistRta vivecana kiyA gayA hai| __ vAstava meM hamArI pIr3hIkA yaha parama saubhAgya hai ki hameM bhagavAna mahAvIrake nirvANake DhAI hajAraveM varSakI parisamAptike isa mahAn parvako manAnekA avasara prApta huaa| hamArI sad-AsthAko AdhAra denevAle, hamAre jIvanako kalyANamaya banAnevAle, hamArI dhArmika paramparAkI ahiMsAmUlaka saMskRtikI jyotiko prakAzamAna rakhanevAle, jana-janakA kalyANa karanevAle hamAre tIrthakara hI haiN| janma-maraNake bhavasAgarase ubArakara akSaya sukhake tIrapara le jAnevAle hamAre tIrthaMkara pratyeka yugameM 'tIrtha' kA pravartana karate haiM arthAt mokSakA mArga prazasta karate haiN| tIrthaMkaroMkI isa mahimAko apane hRdayameM basAye rakhane aura apane zraddhAnako akSuNNa banAye rakhaneke lie hamane una sabhI vizeSa sthAnoMko 'tIrtha' kahA jahA~-jahA~ tIrthaMkaroMke janma Adi 'kalyANaka' hue, jahAMse kevalI bhagavAn, mahAn AcArya aura sAdhu 'siddha hue, jahA~ke 'atizaya' ne zraddhAluoMko adhika zraddhAyukta banAyA, unheM dharma-prabhAvanAke camatkAroMse sAkSAtkAra kraayaa| aise pAvana sthAnoM meM se kucha haiM jo aitihAsika kAlake pUrvase hI pUje jAte haiM aura jinakA varNana purANa-kathAoMkI paramparAse puSTa huA hai| anya tIrthoM ke sAtha itihAsakI koTimeM AnevAle tathya jur3ate cale gaye haiM aura manuSyakI kalAne unheM alaMkRta kiyA hai / sthApatya aura mUrtikalAne evaM vividha zilpakAroMne ina sthAnoMke mahattvako bar3hAyA hai / anAdi-ananta prakRtikA manorama rUpa aura vaibhava to prAyaH sabhI tIrthoMpara vidyamAna hai| aise sabhI tIrtha-sthAnoMkI vandanAkA prabandha aura tIrthokI surakSAkA dAyitva samAjakI jo saMsthA akhila bhAratIya starapara vahana karatI hai, use gauravako apekSA apanI sImAoMkA dhyAna adhika rahatA hai, aura yahI aisI saMsthAoM ke lie zubha hotA hai, yaha jJAna unheM sakriya rakhatA hai| isa samaya tIrthakSetra kameTIke sAmane ina pavitra sthAnoMkI surakSA, punaruddhAra aura nava- nirmANakI dizAmeM eka bar3A aura vyApaka kAryakrama hai| ise pUrA karaneke lie hamAre pratyeka bhAI-bahanako yathAsAmarthya yogadAna karaneko antaHpreraNA utpanna honA svAbhAvika hai| yaha preraNA mUrta rUpa le aura yAtrI bhAI-bahanoMko tIrtha-vandanAkA pUrA suphala, Ananda aura jJAna prApta ho, tIrthakSetra kameTIkA isa granthamAlAke prakAzanameM yaha dRSTikoNa rahA hai| grantha prakAzanakI isa parikalpanAko paga-pagapara sAdhanekA sarvAdhika zreya zrI sAha zAntiprasAdajIko hai, jinake sabhApatitva kAlameM isa granthakI sAmagrIke saMkalana aura lekhanakA kArya prArambha huA aura aba taka isake tIna bhAgoMkA prakAzana unake nirdezanameM sampanna huaa| Ageke bhAga bhI, jinakA sambandhaM rAjasthAnagujarAta-mahArASTra tathA dakSiNa bhAratake tIrtha-sthaloM evaM kalAkSetroMse hai, unake nirdezanameM taiyAra ho rahe haiN|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha hamArA pUrA prayatna hai ki ye sabhI bhAga zIghra hI prakAzameM A jaayeN| tIrthakSetra kameTIkI orase isa avasarapara maiM eka bAra phirase zrI sAhajIke prati kRtajJatA jJApana karatA hai| tIrthakSetra kameTI aura bhAratIya jJAnapIThake saMyukta tattvAvadhAna meM isa granthamAlAkI sAmagrIkA saMkalana, lekhana aura prakAzana huA hai, ho rahA hai| prastuta granthake prakAzanameM jina mahAnubhAvoMkA sahayoga prApta huA hai, maiM una sabhIkA tIrthakSetra kameTIkI orase AbhArI hai| lAlacanda hIrAcanda sabhApati bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI dinAMka 29 jUna 1976
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuti 'bhAratake digambara jaina tIrtha' granthamAlAkA yaha tIsarA bhAga hai jo prathama do bhAgoMkI hI bhA~ti bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsava varSakI puNya smRtimeM samarpita hai| granthamAlAko prakAzana yojanAke pUrNa hone meM isake abhI do yA tIna bhAga aura zeSa raha jAte haiN| sarvekSaNa, sAmagrI-saMkalana, lekhana evaM sampAdana kArya cala rahA hai / prayAsa yahI hai ki zeSa sabhI bhAga bhI Apake hAthoMmeM yathAzIghra phuNceN| jaisA ki aba taka prakAzita ina tIna bhAgoMke avalokanase spaSTa hogA, tIrthoke paricayAtmaka varNanameM paurANika, aitihAsika aura sthApatya evaM kalAparaka sAmagrIkA saMyojana bahuta hI parizrama aura sUjha-bUjhase kiyA gayA hai / grantha-lekhaka paM. balabhadrajIko isa kAryameM vyApaka anubhava hai, lagana to hai hii| sAmagrIko sarvAMgINa banAne kI dizAmeM jo bhI sambhava thA, kameTIke sAdhana, jJAnapIThakA nirdezana evaM zrI sAhU zAntiprasAdajIkA mArgadarzana aura preraNA paNDitajIko upalabdha rahI hai| bhAratIya jJAnapIThakI orase sAmagrIkA na kevala sampAdakIya niyamana haA hai apitu sAre mAnacitroMkA nirmANa prathama bAra karAyA gayA hai| tIrthakSetra kameTIne yAtrAoMke niyojana, sAmagrI-saMkalana, sampAdana, lekhana tathA phoTogrAphsa prApta karAne, mAnacitra banavAne aura granthamAlAko prakAzita karane meM paryApta dhana vyaya kiyA hai| isa sArI sAmagrIpara aura isake saMyojanaprakAzanapara bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIkA sampUrNa adhikAra hai| sAmagrI saMkalana, lekhana-kArya aura madraNa-prakAzanapara yadyapi adhika dhanarAzi vyaya huI hai phira bhI tIrthakSetra kameTIne isa granthamAlAko sarva-sulabha banAnekI dRSTise kevala lAgata mUlyake AdhArapara dAma rakhanekA nirNaya kiyA hai| bhAratIya jJAnapIThakA vyavasthA sambandhI jo vyaya huA hai, aura jo sAdhana-suvidhAeM isa kAryake lie upalabdha kI gayI hai, unakA samAveza isa vyaya-rAzimeM nahIM kiyA gayA hai| bhAga 1 aura 2 kI taraha isa bhAgakI bhI alaga-alaga janapada sambandhI pustikAe~ chapAyI gayI haiM tAki sambandhita tIrthakSetra, cAheM to, utane hI aMzakI pratiyAM bhI prApta kara skeN| tIrthakSetra kameTI tathA bhAratIya jJAnapITha dvArA niyojita kI gayI paM. balabhadrajIkI yAtrAoMke avasarapara tIrthoM ke mantriyoM aura prabandhakoMse jo lekhana-sAmagrI yA sUcanAeM upalabdha huI tathA jo sahayoga prApta huA usake lie hama apanA hArdika AbhAra vyakta karate haiM / hamArA vizvAsa hai ki yaha prakAzana paryApta upayogI, sundara, jJAnavardhaka aura tIrtha-vandanAke lie preraNAdAyaka mAnA jaayegaa| pUrA prayatna karanepara bhI truTiyA~ raha jAnA sambhava hai| ataH isa granthake sambandhameM sujhAvoM aura saMzodhanoMkA hama svAgata kreNge| lakSmIcandra jaina mantrI, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI-110001 dinAMka : 27 jUna, 1976 jayantIlAla ela. parikha mahAmantrI bhA. di. jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana tIrtha tIrtha-mAnyatA pratyeka dharma aura sampradAya meM tIrthoMkA pracalana hai / hara sampradAyake apane tIrtha haiM, jo unake kisI mahApuruSa evaM unakI kisI mahattvapUrNa ghaTanAke smAraka hote haiM / pratyeka dharmake anuyAyI apane tIrthoMkI yAtrA aura vandanA ke lie bar3e bhakti bhAvase jAte haiM aura Atma-zAnti prApta karate haiM / tIrtha sthAna pavitratA, zAnti aura kalyANake dhAma mAne jAte haiM / jaina dharmameM bhI tIrtha kSetrakA vizeSa mahattva rahA / jaina dharmake anuyAyI prati varSa bar3e zraddhA bhAvapUrvaka apane tIrthoMkI yAtrA karate haiM / unakA vizvAsa hai ki tIrtha yAtrA se puNya saMcaya hotA hai aura paramparAse yaha mukti-lAbhakA kAraNa hotI hai / apane isI vizvAsake kAraNa vRddha jana aura mahilAe~ bhI sammeda zikhara, rAjagRhI, mAMgItuMgI, giranAra-jaise durUha parvatIya kSetroMpara bhI bhagavAnkA nAma smaraNa karate hue car3ha jAte haiN| binA AsthA aura niSThAke kyA koI vRddhajana aise parvatapara ArohaNa kara sakatA hai ? upAya, tIrthaMkI paribhASA tIrthaM zabda tR dhAtuse niSpanna huA hai / vyAkaraNakI dRSTise isa zabdako vyutpatti isa prakAra hai'tIryante anena asmin vA / ' 'tU plavanataraNayoH ' ( svA. pa se) / 'pAtRtudi : - ( u 27 ) iti thak / arthAt tu dhAtu ke sAtha thak pratyaya lagAkara tIrthaM zabdakI niSpatti hotI hai / isakA artha hai - jisake dvArA athavA jisake AdhArase tarA jAye / koSake anusAra tIrtha zabda aneka arthoMmeM prayukta hotA hai / yathA nipAnAgamayostIrthamRSijuSTajale gurau / - amarakoSa, tR. kANDa, zloka 86 tIrthaM zAstrAdhvarakSetropAyanArIrajaHsu ca / avatAraSijuSTAmbupAtropAdhyAyamantriSu // -- medinI isa prakAra koSakAroM ke matAnusAra tIrtha zabda jalAvataraNa, Agama, RSi juSTa jala, guru, kSetra, strI-raja, avatAra, pAtra, upAdhyAya aura mantrI isa vibhinna arthoM meM prayukta hotA hai / jaina zAstroMmeM bhI tIrtha zabdakA prayoga aneka arthoMmeM kiyA gayA / yathA saMsArAbdhespArasya taraNe tIrthamiSyate / ceSTitaM jinanAthAnAM tasyoktistIrtha saMkathA // - jinasenakRta AdipurANa 418 arthAt jo isa apAra saMsAra-samudrase pAra kare use tIrtha kahate haiN| aisA tIrtha jinendra bhagavAnkA caritra hI ho sakatA hai / ataH usake kathana karaneko tIrthAkhyAna kahate haiM / yahA~ jinendra bhagavAn ke caritrako tIrthaM kahA gayA hai /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha AcArya samantabhadrane bhagavAn jinendradevake zAsanako sarvodaya tIrtha batAyA hai sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // -yuktyanuzAsana 62 arthAt "ApakA yaha tIrtha sarvodaya ( sabakA kalyANa karanevAlA ) hai| jisameM sAmAnya-vizeSa, dravyAthika-paryAyArthika, asti-nAsti rUpa sabhI dharma gauNa-mukhya rUpase rahate haiM, ye sabhI dharma paraspara sApekSa haiM, anyathA dravyameM koI dharma yA guNa raha nahIM paayegaa| tathA yaha sabhIkI ApattiyoMko dUra karanevAlA hai aura kisI mithyAvAdase isakA khaNDana nahIM ho sakatA / ataH ApakA yaha tIrtha sarvodaya-tIrtha kahalAtA hai|" yaha tIrtha paramAgama rUpa hai, jise dharma bhI kahA jA sakatA hai| bRhatsvayaMbhU stotrameM bhagavAn mallinAthakI stuti karate hae AcArya samantabhadrane unake tIrthako janmamaraNa rUpa samudra meM DUbate hue prANiyoMke lie pramukha taraNa-patha ( pAra honekA upAya ) batAyA hai tIrthamapi svaM jananasamudratrAsitasattvotaraNapatho'gam // 109 puSpadanta-bhUtabali praNIta SaTkhaNDAgama ( bhAga 8, pR. 91 ) meM tIrthaMkarako dharma-tIrthakA kartA batAyA hai| AdipurANameM zreyAnsakumArako dAna-tIrthakA kartA batAyA hai| AdipurANameM (2 / 39) mokSaprAptike upAyabhUta samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritrako tIrtha batAyA hai| Avazyaka niyuktimeM cAturvarNa arthAt muni-ajikA zrAvaka-zrAvikA isa caturvidha saMgha athavA caturvarNako tIrtha mAnA hai / inameM bhI gaNadharoM aura unameM bhI mukhya gaNagharako mukhya tIrtha mAnA hai aura mukhya gaNadhara hI tIrthaMkaroMke sUtra rUpa upadezako vistAra dekara bhavyajanoMko samajhAte haiM, jisase ve apanA kalyANa karate haiM / kalpasUtra meM isakA samarthana kiyA gayA hai / tIrtha aura kSetra-maMgala kucha prAcIna jainAcAryoMne tIrthake sthAnapara 'kSetra-maMgala' zabdakA prayoga kiyA hai| SaTkhaNDAgama (prathama khaNDa, pR. 28) meM kSetra-maMgalake sambandhameM isa prakAra vivaraNa diyA gayA hai tatra kSetramaMgalaM guNapariNatAsana-pariniSkramaNa kevljnyaanotpttiprinirvaannkssetraadiH| tasyodAharaNamUrjayanta-campA-pAvAnagarAdiH / ardhASTAralyAdi-paJcaviMzatyuttarapaJca-dhanuHzatapramANazarIrasthitakaivalyAdyavaSTabdhAkAzadezA vA, lokmaatraatmprdeshlokpuurnnaapuuritvishvlokprdeshaa vA / arthAt guNa-pariNata-Asana kSetra arthAt jahA~para yogAsana, vIrAsana ityAdi aneka AsanoMse tadanukUla aneka prakArake yogAbhyAsa, jitendriyatA Adi guNa prApta kiye gaye hoM aisA kSetra, pariniSkramaNa kSetra, kevalajJAnotpatti kSetra aura nirvANa kSetra Adiko kSetra-maMgala kahate haiN| isake udAharaNa Urjayanta ( giranAra), campA, pAvA Adi nagara kSetra haiN| athavA sAr3he tIna hAthase lekara pAMca sau pacIsa dhanuSa takake zarIrameM sthita aura kevalajJAnAdise vyApta AkAza pradezoMko kSetra-maMgala kahate haiN| athavA loka pramANa Atma-pradezoMse lokapuraNasamudghAta dazAmeM vyApta kiye gaye samasta lokake pradezoMko kSetra-maMgala kahate haiN| bilakula isI AzayakI 4 gAthAe~ AcArya yativRSabhane tiloyapaNNatti nAmaka granthameM (prathama adhikAra gAthA 21-24 ) nibaddha ko haiM aura unhoMne kalyANaka kSetroMko kSetra-maMgalakI saMjJA dI hai| gommaTasArameM batAyA haikSetramaMgalamUrjayantAdikamarhadAdInAm / / isa prakAra hama dekhate haiM ki tIrtha zabdake AzayameM hI kSetra-maMgala zabdakA prayoga milatA hai| yadi antara hai to itanA ki tIthaM zabda vyApaka hai| tIrtha zabdase una sabakA vyavahAra hotA hai, jo pAra karane meM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana sAdhana haiM / ina sAdhanoMmeM eka sAdhana tIrtha-bhUmiyA~ bhI haiN| ina tIrtha-bhUmiyoMko hI kSetra-maMgala zabdase vyavahRta kiyA gayA hai| ataH yaha kahA jA sakatA hai ki tIrtha zabdakA Azaya vyApaka aura kSetra-maMgala zabdakA artha vyApya hai| tIrtha zabdake sAtha yadi bhUmi yA kSetra zabda aura jor3a diyA jAye to usase vahI artha nikalegA jo kSetra-maMgala zabdase abhipreta hai| mUlata tIrthoM kI saMracanAkA kAraNa tIrtha zabda kSetra yA kSetra-maMgalake arthameM bahupracalita evaM rUr3ha hai| tIrtha-kSetra na kahakara kevala tIrtha zabda kahA jAye to usase bhI prAyaH tIrtha-kSetra yA tIrtha-sthAnakA Azaya liyA jAtA hai| jina sthAnoMpara tIrthakaroMke garbha, janma, abhiniSkramaNa, kevalajJAna aura nirvANakalyANakoMmeM se koI kalyANaka huA ho athavA kisI nirgrantha vItarAga tapasvI muniko kevalajJAna yA nirvANa prApta haA ho, vaha sthAna una vItarAga maharSiyoMke saMsargase pavitra ho jAtA hai| isalie vaha pUjya bhI bana jAtA hai| vAdIbhasiMha sUrine kSatracUr3AmaNi (6 / 4-5 ) meM isa bAtako bar3e hI buddhigamya tarIkese batAyA hai / ve kahate haiM pAvanAni hi jAyante sthAnAnyapi sadAzrayAt / / sadbhiraghyuSitA dhAtrI saMpUjyeti kimadbhutam / kAlAyasaM hi kalyANaM kalpate rasayogataH // arthAta mahApuruSoMke saMsargase sthAna bhI pavitra ho jAte haiN| phira jahA~ mahApuruSa raha rahe hoM vaha bhUmi pUjya hogI hI, isameM AzcaryakI kyA bAta hai| jaise rasa athavA pArasake sparza mAtrase lohA sonA bana jAtA hai| mUlataH pRthvI pUjya yA apUjya nahIM hotii| usameM pUjyatA mahApuruSoMke saMsargake kAraNa AtI hai| pUjya to vastutaH mahApuruSoMke guNa hote haiM kintu ve guNa ( AtmA) jisa zarIrameM rahate haiM, vaha zarIra bhI pUjya bana jAtA hai / saMsAra usa zarIrakI pUjA karake hI guNoMkI pUjA karatA hai / mahApuruSake zarIrakI pUjA bhaktakA zarIra karatA hai aura mahApuruSake AtmAmeM rahanevAle guNoMkI pUjA bhaktakI AtmA athavA usakA antaHkaraNa karatA hai / isI prakAra mahApuruSa, vItarAga tIrthakara athavA munirAja jisa bhUmikhaNDapara rahe, vaha bhUmikhaNDa bhI pUjya bana gayA / vastutaH pUjya to ve vItarAga tIrthaMkara yA manirAja haiN| kintu ve vItarAga jisa bhUmikhaNDapara rahe, usa bhUmikhaNDakI bhI pUjA hone lagatI hai| usa bhUmikhaNDakI pUjA bhaktakA zarIra karatA hai, usa mahApuruSako kathA-vArtA, stuti-stotra aura guNa-saMkIrtana bhaktakI vANI karatI hai aura una guNoMkA anucintana bhaktakI AtmA karatI hai| kyoMki guNa AtmA meM rahate haiM, unakA dhyAna, anucintana aura anubhava AtmAmeM hI kiyA jA sakatA hai| vItarAga tIrthaMkaroM aura maharSiyoMne saMyama, samAdhi, tapasyA aura dhyAnake dvArA janma-jarA-maraNase mukta hone kI sAdhanA kI aura saMsArake prANiyoMko saMsArake dukhoMse mukta hone kA upAya btaayaa| jisa mithyAmArgapara calakara prANI anAdi kAlase nAnA prakArake bhautika aura Atmika duHkha uThA rahe haiM, usa mithyAmArgako hI ina dukhoM kA ekamAtra kAraNa batAkara prANiyoM ko samyaka mArga btaayaa| ataH ve mahApuruSa saMsArake prANiyoMke akAraNa bandhu haiM upakAraka haiN| isIlie unheM mokSamArgakA netA mAnA jAtA hai| unake upakAroMke prati kRtajJatA prakaTa karane aura usa bhUmi-khaNDapara ghaTita ghaTanAkI satata smRti banAye rakhane aura isa sabake mAdhyamase una vItarAga devoM aura guruoMke guNoMkA anubhava karaneke lie usa bhUmipara una mahApuruSakA raka banA dete haiM / saMsArakI sampUrNa tIrthabhUmiyoM yA tIrtha-kSetroMkI saMracanAmeM bhaktoMkI mahApuruSoMke prati yaha kRtajJatAkI bhAvanA hI mUla kAraNa hai / [2]
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrthoke bheda digambara jaina paramparAmeM saMskRta nirvANa-bhakti aura prAkRta nirvANa-kANDa pracalita haiN| anuzrutike anusAra aisA mAnate haiM ki prAkRta nirvANa-kANDa ( bhakti ) AcArya kundakundakI racanA hai| tathA saMskRta nirvANa-bhakti AcArya pUjyapAda dvArA racita kahI jAtI hai / isa anuzrutikA AdhAra sambhavataH kriyAkalApake TIkAkAra prabhAcandrAcArya haiM / unhoMne likhA hai ki saMskRta bhaktipATha pAdapUjya svAmI viracita hai| prAkRta nirvANa-bhaktike do khaNDa haiM-eka nirvANa-kANDa aura dUsarA nirvANetara-kANDa / nirvANa-kANDa meM 19 nirvANakSetroMkA vivaraNa prastuta karake zeSa muniyoMke jo nirvANa kSetra haiM unake nAmollekha na karake sabakI vandanA kI gayI hai / nirvANetara kANDameM kucha kalyANaka sthAna aura atizaya kSetra diye gaye haiN| aisA pratIta hotA hai ki prAkRta nirvANa-bhaktimeM tIrthabhUmiyoMkI isa bheda kalpanAse hI digambara samAjameM tIna prakArake tIrtha-kSetra pracalita ho gaye-siddha kSetra (nirvANa kSetra ), kalyANaka kSetra aura atizaya kSetra / saMskRta nirvANa-bhakti meM prArambhake bIsa zlokoMmeM bhagavAn vardhamAnakA stotra hai| usake pazcAt bAraha padyoMmeM 25 nirvANa kSetroMkA varNana hai| vAstavameM yaha bhaktipATha eka nahIM hai| prArambhameM bIsa zlokoMmeM jo vardhamAna stotra hai vaha svatantra stotra hai| usakA nirvANa bhaktise koI sambandha nahIM hai| yaha isake par3hanese hI spaSTa ho jAtA hai| dvitIya padyameM stutikAra sanmatikA pAMca kalyANakoMke dvArA stavana karane kI pratijJA karatA hai aura bIsaveM zlokameM isa stotrake pAThakA phala batAtA hai / yahA~ yaha stotra samApta ho jAtA hai / phira ikkIsaveM padyameM arhantoM aura gaNagharoMkI nirvANa-bhUmiyoMkI stuti karanekI pratijJA karatA hai| aura battIsaveM zlokameM unakA samApana karatA hai| jo bhI ho, saMskRta nirvANa-bhaktike racayitAne prAkRta nirvANa-bhaktikArakI taraha tIrtha-kSetroMke bheda nahIM kiye| sambhavataH unheM yaha abhipreta bhI nahIM thaa| unakA uddezya to nirvANakSetroMkI stuti karanA thaa| ina do bhaktipAThoMke atirikta tIrthakSetroMse sambandhita koI svatantra grantha digambara paramparAmeM upalabdha nahIM hai / jo haiM, ve prAyaH 16vIM, 17vIM zatAbdIke bAdake haiM / kintu digambara samAjameM ukta tIna hI prakArake tIrthakSetroMkI mAnyatAkA pracalana rahA hai-(1) nirvANa kSetra, (2) kalyANaka kSetra aura (3) atizaya kSetra / nirvANa kSetra-ye ve kSetra kahalAte haiM, jahA~ tIrthaMkaroM yA kinhIM tapasvI munirAjakA nirvANa huA ho| saMsArameM zAstroMkA upadeza, vrata-cAritra, tapa Adi sabhI kucha nirvANa prAptike lie hai / yahI carama aura parama puruSArtha hai| ataH jisa sthAnapara nirvANa hotA hai, usa sthAnapara indra aura veva pUjAko Ate haiM / anya tIrthoM kI apekSA nirvANa kSetroMkA mahattva adhika hotA hai| isalie nirvANa-kSetra ke prati bhakta janatAkI zraddhA adhika rahatI hai| jahA~ tIrthaMkaroMkA nirvANa hotA hai, usa sthAnapara saudharma indra cihna lagA detA hai| usI sthAnapara bhakta loga una tIrthaMkara bhagavAnke caraNa-cihna sthApita kara dete haiN| AcArya samantabhadrane svayambhUstotrameM bhagavAn neminAthakI stuti karate hue batAyA hai ki Urjayanta (giranAra.) parvatapara indrane bhagavAn neminAthake caraNa-cihna utkIrNa kiye| tIrthaMkaroMke nirvANa-kSetra kula pAMca hai-kailAsa, campA, pAvA, Urjayanta aura sammedazikhara / pUrvake cAra kSetroMpara kramazaH RSabhadeva, vAsupUjya, mahAvIra aura neminAtha mukta he| zeSa bIsa tIrthaMkaroMne sammedazikharase mukti prApta kii| ina pAMca nirvANa kSetroMke atirikta anya muniyoMkI nirvANabhUmiyA~ haiM, jinameM se kucha ke nAma nirvANa-bhaktimeM diye hue haiN| . kalyANaka kSetra-ye ve kSetra hai, jahA~ kisI tIrthaMkarakA garbha, janma, abhiniSkramaNa ( dIkSA ) aura kevalajJAna kalyANaka huA hai / jaise mithilApurI, bhadrikApurI, hastinApura Adi /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana atizaya kSetra-jahA~ kisI mandirameM yA mUrtimeM koI camatkAra dikhAI de, to vaha atizaya kSetra kahalAtA hai| jaise zrI mahAvIrajI, devagar3ha, hammaca, padmAvatI Adi / jo nirvANa-kSetra athavA kalyANaka-kSetra nahIM haiM, ve sabhI atizaya-kSetra kahe jAte haiM / tIrthoMkA mAhAtmya saMsArameM pratyeka sthAna samAna haiM, kintu dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA prabhAva hara sthAnako dUsare sthAnase pRthaka kara detA hai| dravyagata vizeSatA, kSetrakRta prabhAva aura kAlakRta parivartana hama nitya dekhate haiN| isase bhI adhika vyaktike bhAvoM aura vicAroMkA cAroM orake vAtAvaraNapara prabhAva par3atA hai jinake AtmAmeM vizuddha yA zubha bhAvoMkI sphuraNA hotI hai, unameM-se zubha taraMgeM nikalakara AsapAsake sampUrNa vAtAvaraNako vyApta kara letI haiM / usa vAtAvaraNa meM zucitA, zAnti, nirvairatA aura nirbhayatA vyApta ho jAtI hai| ye taraMgeM kitane vAtAvaraNako gheratI haiM, isake lie yahI kahA jA sakatA hai ki una bhAvoMmeM, usa vyaktizucitA AdimeM jitanI prabalatA aura vega hogA, utane vAtAvaraNameM ve taraMgeM phaila jAtI haiN| isI prakAra jisa vyaktike vicAroMmeM jitanI kaSAya aura viSayoMkI lAlasA hogI, utane parimANameM, vaha apanI zakti dvArA sAre vAtAvaraNako dUSita kara detA hai| itanA hI nahIM, vaha zarIra bhI pudagala-paramANa aura usake cAroM orake vAtAvaraNake kAraNa dUSita ho jAtA hai| usake azuddha vicAroM aura azuddha zarIrase azuddha paramANuoMkI taraMgeM nikalatI rahatI haiM, jisase vahA~ke vAtAvaraNameM phailakara ve paramANu dUsareke vicAroMko bhI prabhAvita karate haiN| prAyaH sarvasvatyAgI aura AtmakalyANake mArgake rAhI ekAnta zAntikI icchAse vanoMmeM, girikandarAoMmeM, suramya naTI-taToMpara AtmadhyAna lagAyA karate the| aise tapasvI-janoMke zubha paramANa usa sAre vAtAvaraNa meM phailakara use pavitra kara dete the| vahA~ jAti-virodhI jIva Ate to na jAne unake manakA bhaya aura saMhArakI bhAvanA kahA~ tirohita ho jaatii| ve usa tapasvI munikI puNya bhAvanAkI snigdha chAyA meM paraspara kilola karate aura nirbhaya vihAra karate the| isI Azayako bhagavajinasenane AdipurANa 2 / 3.26 meM vyakta kiyA hai| magadha nareza zreNika gautama gaNadharakI prazaMsA karate hue kahate haiM-"ApakA yaha manohara tapovana jo ki vipulAcala parvatake cAroM ora vidyamAna hai, prakaTa hue dayAvanake samAna mere manako Anandita kara rahA hai| isa ora ye hathiniyAM siMhake bacceko apanA dUdha pilA rahI hai aura ye hAthIke bacce svecchAse siMhanIke stanoMkA pAna kara rahe haiN|" isa prakArakA camatkAra to tapasvI aura RddhidhArI vItarAga muniyoMkI tapobhUmimeM bhI dekhaneko milatA hai / jo usa tapobhUmimeM jAtA hai, vaha saMsArakI AkulatA-vyAkulatAoMse kitanA hI prabhAvita kyoM na ho, munijanoMkI tapobhUmimeM jAte hI use nirAkula zAntikA anubhava hone lagatA hai aura vaha jabataka usa tapobhUmimeM ThaharatA hai, saMsArakI cintAoM aura Adhi-vyAdhiyoMse mukta rahatA hai| jaba tapasvI aura RddhidhArI muniyoMkA itanA prabhAva hotA hai to tIna lokake svAmI tIrthaMkara bhagavAnke prabhAvakA to kahanA hI kyA hai| unakA prabhAva to acintya hai, alaukika hai| tIrthaMkara prakRti sampUrNa puNya prakRtiyoMmeM sarvAdhika prabhAvazAlI hotI hai aura usake kAraNa anya prakRtiyoMkA anubhAga sukharUpa pariNata ho jAtA hai / tIrthaMkara prakRtikI puNya vargaNAe~ itanI tejasvI aura balavatI hotI haiM ki tIrthaMkara jaba mAtAke garbhameM Ate haiM, usase chaha mAha pUrvase hI ve devoM aura indroMko tIrthakarake caraNoMkA vinamra sevaka banA detI haiM / indra chaha mAha pUrva hI kuberako AjJA detA hai-"bhagavAn trilokInAtha tIrthaMkara prabhukA chaha mAha pazcAt garbhAvataraNa honevAlA hai / unake svAgatakI taiyArI kro| trilokInAthake upayukta nivAsa sthAna bnaao| unake Agamanake upalakSyameM abhIse unake janma paryanta ratna aura svarNakI varSA karo; jisase unake nagarameM koI nirdhana na rhe|"
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhAratake digambara jaina tIrtha aise ve tIrthaMkara bhagavAn jisa nagara meM janma lete haiM, vaha nagara unakI caraNa-dhUlise pavitra ho jAtA hai / jahA~ ve dIkSA lete haiM, usa sthAnakA kaNa-kaNa unake virAga raMjita kaThora tapa aura AtmasAdhanAse zucitAko prApta ho jAtA hai / jisa sthAnapara unheM kevalajJAna hotA hai, vahIM deva samavasaraNakI racanA karate haiM, jahA~ bhagavAnkI divya dhvani prakaTa hokara dharmacakrakA pravartana hotA hai aura aneka bhavya jIva saMyama grahaNa karake Atma-kalyANa karate haiM, vahA~ to kalyANakA AkAzacumbI mAnastambha hI gar3a jAtA hai, jo saMsArake prANiyoMko AmantraNa detA hai-'Ao aura apanA kalyANa kro|' isI prakAra jahAM tIrthaMkara deva zeSa aghAtiyA karmoMkA vinAza karake niraMjana paramAtma dazAko prApta hote haiM, vaha to zAnti aura kalyANa kA aisA ajasra srota bana jAtA hai, jahA~ bhakti-bhAvase jAnevAloMko avazya zAnti milatI hai aura avazya hI unakA kalyANa hotA hai / nirvANa hI to parama puruSArtha hai, jisake kAraNa anya kalyANakoMkA bhI mUlya aura mahattva hai| yaha mAhAtmya anya muniyoM ke nirvANa-sthAnakA bhI hai| yaha mAhAtmya usa sthAnakA nahIM hai, kintu una tIrthaMkara prabhukA hai yA una niSkAma tapasvI munirAjoMkA hai, jinake antarameM Atyantika zuddhi prakaTa huI, jinakI AtmA janma-maraNase mukta hokara siddha avasthAko prApta ho cukI hai| isIlie to AcArya zubhacandra ne jJAnArNavameM kahA hai siddhakSetre mahAtIrtha puraannpurussaashrite| kalyANakalite puNye dhyAnasiddhiH prajAyate / / siddhakSetra mahAn tIrtha hote haiN| yahA~para mahApuruSakA nirvANa huA hai| yaha kSetra kalyANadAyaka hai tathA puNyavarddhaka hotA hai| yahA~ Akara yadi dhyAna kiyA jAye to dhyAnakI siddhi ho jAtI hai| jisako dhyAna-siddhi ho gayI, use Atma-siddhi hone meM vilamba nahIM lgtaa| tIrtha-bhUmiyoMkA mAhAtmya vastutaH yahI hai ki vahA~ jAnepara manuSyoMkI pravRtti saMsArakI cintAoMse mukta hokara usa mahApuruSakI bhaktise AtmakalyANakI ora hotI hai| gharapara manuSyako nAnA prakArakI sAMsArika cintAe~ aura AkulatAeM rahatI haiN| use gharapara AtmakalyANake lie nirAkula avakAza nahIM mila pAtA / tIrtha-sthAna prazAnta sthAnoMpara hote haiN| prAyaH to ve parvatopara yA ekAnta vanoMmeM nagaroMke kolAhalase dUra hote haiM / phira vahA~ke vAtAvaraNameM bhI preraNAke bIja chitarAye hote haiN| ataH manuSyakA mana vahA~ zAnta, nirAkula aura nizcinta hokara bhagavAnkI bhakti aura Atma-sAdhanAmeM lagatA hai| saMkSepameM, tIrthakSetroMkA mAhAtmya ina zabdoMmeM kahA jA sakatA hai zrItIrthapAntharajasA virajIbhavanti tIrtheSu vibhramaNato na bhave bhramanti / tIrthavyayAdiha narAH sthirasaMpadaH syuH pUjyA bhavanti jagadIzamathAzrayantaH // ___ahA ! tIrthabhUmike mArgako raja itanI pavitra hotI hai ki usake Azrayase manuSya rajarahita arthAt karma mala rahita ho jAtA hai| tIrthopara bhramaNa karanese arthAt yAtrA karanese saMsArakA bhramaNa chUTa jAtA hai| tIrthapara dhana vyaya karanese avinAzI sampadA milatI hai| aura jo tIrthapara jAkara bhagavAnkI zaraNa grahaNa kara lete haiM arthAt bhagavAn ke mArgako jIvana meM utAra lete haiM, ve jagatpUjya ho jAte haiM / taa| tIrtha-yAtrAkA uddezya tIrtha-yAtrAkA uddezya yadi eka zabdameM prakaTa kiyA jAye to vaha hai Atma-vizuddhi / zarIrakI zuddhi tela-sAbuna aura anya prasAdhanoMse hotI hai| vANIkI zuddhi lavaMga, ilAyacI, sauMpha Adise hotI hai, aisI loka-mAnyatA hai / kucha logoMkI mAnyatA hai ki pavitra nadiyoM, sAgaroM aura bhagavAnke nAma saMkIrtanase sarvAMga vizuddhi hotI hai| kucha mAnate haiM ki tIrtha-kSetrakI yAtrA karane mAtrase pApoMkA kSaya aura puNyakA saMgraha ho jAtA hai| kintu yaha bahirdRSTi hai| bahirdRSTi arthAt bAharI sAdhanoMkI ora unmukhtaa| kintu tIrtha-yAtrAkA uddezya
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 3 bAhyazuddhi nahIM hai, vaha hamArA sAdhya nahIM hai, na hamArA lakSya hI bAhyazuddhi mAtra hai| vaha to hama gharapara bhI kara lete haiM / tIrtha-yAtrAkA dhyeya Atma-zuddhi hai, AtmAkI ora unmukhatA, parase nivRtti aura Atma-pravRtti hamArA dhyeya hai / bAhya-zuddhi to kevala sAdhana hai aura vaha bhI eka sImA taka / tIrtha yAtrA karane mAtrase hI Atma-zuddhi nahIM ho jAtI / tIrtha-yAtrA to Atma-zuddhikA eka sAdhana hai| tIrthapara jAkara vItarAga muniyoM aura tIrthaMkaroMke pAvana caritrakA smaraNa karake hama unakI usa sAdhanApara vicAra kareM, jisake dvArA unhoMne zarIra-zuddhikI cintA chor3akara AtmAko karma-malase zuddha kiyaa| yaha vicAra karake hama bhI vaisI sAdhanAkA saMkalpa leM aura usakI ora unmukha hokara vaisA prayatna kreN| kucha logoMkI aisI dhAraNA bana gayI hai ki jisane tIrthakI jitanI adhika bAra vandanA kI athavA kisI stotrakA jitanA adhika bAra pATha kiyA yA bhagavAnkI pUjAmeM jitanA adhika samaya lagAyA, utanA adhika dharma kiyaa| aisI dhAraNA puNya aura dharmakI eka mAnanekI paramparAse paidA huI hai| jisa kriyAkA Atma-zuddhi, AtmonmukhatAse koI nAtA nahIM, vaha kriyA puNyadAyaka aura puNyavarddhaka ho sakatI haiM, vaha bhI taba, jaba manameM zubha bhAva hoM, zubha rAga hoN| puNya yA zubha rAga sAdhana hai, sAdhya nhiiN| puNya bAhya sAdhana to juTA sakatA hai, AtmAkI vizuddhi nahIM kara sakatA / AtmAkI vizuddhi AtmAke nija puruSArthase hogI aura vaha zubha-azubha donoM rAgoMke nirodhase hogI / tIrtha-bhUmiyA~ hamAre lie aise sAdhana aura avasara prastuta karatI haiN| vahA~ jAkara bhakta jana usa bhUmise sambandhita mahApuruSakA smaraNa, stavana aura pUjana karate haiM tathA unake caritrase preraNA lekara apanI AtmAko ora unmukha hote haiM / puNyakI prakriyA sarala hai, Atma-zuddhikI prakriyA samajhane meM bhI kaThina hai aura . karane meM bhii| kintu eka bAta smaraNa rakhanekI hai| bhakta jana ghATemeM nahIM rhtaa| vaha pApa aura azubha saMkalpavikalpoMko chor3akara tIrtha-yAtrAke zubha bhAvoMmeM lIna rahatA hai| vaha apanA samaya tIrtha-vandanA, bhagavAnkA pUjana, stuti AdimeM vyatIta karatA hai| isase vaha puNya saMcaya karatA hai aura pApoMse vacatA hai| jaba vaha AtmAkI ora unmukha hotA hai to karmoMkA kSaya karatA hai, Atma-vizuddhi karatA hai| arthAt svakI ora upayoga jAtA hai to asaMkhyAta gunI karma-nirjarA karatA hai aura para ( bhagavAna Adi ) kI ora upayoga jAtA hai to puNyAnubandhI puNya saMcaya karatA hai / yahI hai tIrtha-yAtrAkA uddezya aura tIrtha-yAtrAkA vAstavika lA tIrtha-yAtrAse Atma-zuddhi hotI hai, isa sambandhameM zrI cAmuNDarAya 'cAritrasAra' meM kahate haiM tatrAtmano vizuddhadhyAnajalaprakSAlitakarmamalakalaGkasya svAtmanyavasthAnaM lokottarazucitvaM, tatsAdhanAni samyagdarzana-jJAna-cAritratapAMsi tadvantazca sAdhavastadadhiSThAnAni ca nirvANabhUmyAdikAni / tatprAptyupAyatvAcchucivyapadezamarhanti / (azuci anuprekSA) arthAt vizuddha dhyAnarUpI jalase karma-malako dhokara AtmAmeM sthita honeko AtmAkI vizuddhi kahate haiM / yaha vizuddhi alaukika hotI hai / Atma-vizuddhike lie samyagdarzana, samyak-jJAna, samyak-cAritra, samyaktapa aura inase yukta sAdhu aura unake sthAna nirvANabhUmi Adi sAdhana haiN| ye saba Atma-zuddhi prApta karane ke upAya haiM / isalie inheM bhI pavitra kahate haiN| gommaTasArameM AcArya nemicandrane kahA hai"kSetramaMgalamUrjayantAdikamarhadAdInAM niSkramaNakevalajJAnAdiguNotpattisthAnam / " arthAt niSkramaNa ( dIkSA ) aura kevala-jJAnake sthAna AtmaguNoMkI prAptike sAdhana haiN|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrtha-pUjA vasunandI zrAvakAcArameM kSetra-pUjAke sambandhameM mahattvapUrNa ullekha milatA hai, jo isa prakAra hai 'jiNajammaNa NikkhamaNe NANuppattIe titthatiNhesu / NisihIsu khettapUjA puvvavihANeNa kAyavvA' // 452 // arthAt jina-bhagavAnkI janmakalyANaka bhUmi, niSkramaNa kalyANaka bhUmi, kevalajJAnotpatti sthAna, tIrthacihna sthAna aura niSodhikA arthAt nirvANa-bhUmiyoMmeM pUrvokta vidhAnase ko huI pUjA kSetra-pUjA kahalAtI hai| AcArya guNabhadra 'uttara-purANa' meM batalAte haiM ki nirvANa-kalyANakakA utsava manAne ke lie indrAdi deva svargase usI samaya Aye aura gandha, akSata Adise kSetrakI pUjA kI aura pavitra bnaayaa| 'kalpAnirvANakalyANamanvetyAmaranAyakAH / gandhAdibhiH samabhyarcya tatkSetramapavitrayan / / -uttarapurANa 66 / 63... pA~ca kalyANakoMke samaya indra aura deva bhagavAna kI pUjA karate haiN| aura bhagavAnke nirvANa-gamanake bAda ina kalyANakoMke sthAna hI tIrtha bana jAte haiN| vahA~ jAkara bhakta jana bhagavAnke caraNacihna athavA mUrtikI pUjA karate haiM tathA usa kSetrakI pUjA karate haiN| yahI tIrtha-pUjA kahalAtI hai| vastutaH tIrtha-pUjA bhagavAnkA smaraNa karAtI hai kyoMki tIrtha bhI bhagavAnke smAraka haiM / ataH tIrtha-pUjA prakArAntarase bhagavAnkI hI pUjA hai| tIrtha-kSetra aura mUrti-pUjA jaina dharma meM mUrti-pUjAke ullekha prAcInatama kAlase pAye jAte haiN| pUjA pUjya puruSakI kI jAtI hai| pUjya puruSa maujUda na ho to usakI mUrti banAkara usake dvArA pUjya puruSakI pUjA kI jAtI hai| tadAkAra sthApanAkA Azaya bhI yahI hai| isalie itihAsAtIta kAlase jaina mUrtiyA~ pAyI jAtI hai aura jaina mUrtiyoM ke nirmANa aura unakI pUjAke ullekhase to sampUrNa jaina sAhitya bharA par3A hai| jaina dharmameM mUrtiyoMke do prakAra batalAye gaye haiM-kRtrima aura akRtrima / kRtrima pratimAoMse akRtrima pratimAoMkI saMkhyA asaMkhya guNI batAyI hai / jisa prakAra pratimAe~ kRtrima aura akRtrima batalAyI haiM, usI prakAra caityAlaya bhI do prakArake hote haiM-kRtrima aura akRtrim| . . ye caityAlaya nandIzvara dvIpa, sumeru, kulAcala, vaitADhya parvata, zAlmalI vRkSa, jambU vRkSa, vakSAragiri, caitya vRkSa, ratikaragiri, rucakagiri, kuNDalagiri, mAnuSottara parvata, iSvAkAragiri, aMjanagiri, dadhimukha parvata, vyantaraloka, svargaloka, jyotirloka aura bhavanavAsiyoM ke pAtAlalokameM pAye jAte haiM / inakI kula saMkhyA 85697481 batalAyI gayI hai| ina akRtrima caityAlayoM meM akRtrima pratimAeM virAjamAna haiN| saudharmendrane yugake AdimeM ayodhyAmeM pAMca mandira banAye aura unameM akRtrima pratimAeM virAjamAna kii| kRtrima pratimAoMkA jahAM taka sambandha hai, sarvaprathama bharata kSetrake prathama cakravartI bharatane ayodhyA zrIra kailAsameM mandira banavAkara unameM svarNa aura ratnoMkI mUrtiyAM virAjamAna karAyIM / inake atirikta jahA~para bAhubalI svAmIne eka varSa taka acala pratimAyoga dhAraNa kiyA thA, usa sthAnapara unhIMke AkArakI arthAt pA~ca sau pacIsa dhanuSakI pratimA nirmita kraayii| aise bhI ullekha milate haiM ki dUsare tIrthaMkara ajitanAthake kAlameM sagara cakravartIke putroMne tathA bIsaveM tIrthaMkara munisuvratanAthake tIrthameM munirAja vAlI aura pratinArAyaNa rAvaNane kailAsa parvatapara ina bahattara jinAlayoMke tathA rAmacandra aura sItAne bAhubalI svAmI kI ukta pratimAke darzana aura pUjA kI thii|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 15 purAtAttvika dRSTise jaina mUrti kalAkA itihAsa sindhu sabhyatA taka pahu~catA hai / sindhu ghATIkI khudAI meM mohana-jo-dar3o aura har3appAse jo mUrtiyA~ prApta huI haiM, unameM mastakahIna nagna mUrti tathA sIlapara aMkita RSabha jinakI mUrti jaina dharmase sambandha rakhatI haiM / aneka purAtattvavettAoMne yaha svIkAra kara liyA hai ki kAyotsargAsana meM AsIna yogI-pratimA Adya jaina tIrthaMkara RSabhadevakI pratimA hai / bhArata meM upalabdha jaina mUrtiyoM meM sambhavataH sabase prAcIna jaina mUrti terApurake layaNoMmeM sthita pArzvanAthakI pratimAe~ haiM / inakA nirmANa paurANika AkhyAnoMke anusAra kaliMganareza karakaNDune karAyA thA, jo pArzvanAtha aura mahAvIra ke antarAlameM huA thA / yaha kAla IsA pUrva sAtavIM zatAbdI hotA hai / isake bAdakI mauryakAlIna eka mastakahIna jinamUrti paTanAke eka muhalle lohAnIpurase milI hai / vahA~ eka jaina mandirakI nIMva bhI milI hai / mUrti paTanA saMgrahAlaya meM surakSita hai| vaise isa mUrtikA har3appAse prApta nagnamUrti ke sAtha adbhuta sAmya hai / IsA pUrva pahalI dUsarI zatAbdI ke kaliMganareza khAravela ke hAthI - gumphA zilAlekhase pramANita hai ki kaliMga meM sarvamAnya eka 'kaliMga - jina' kI pratimA thI, jise nandarAja ( mahApadmananda ) I. pUrva. cauthI- pA~cavIM zatAbdI meM kaliMgapara AkramaNa kara apane sAtha magadha le gayA thA / aura phira jise khAravela magadhapara AkramaNa karake vApasa kaliMga le AyA thA / isake pazcAt kuSANa kAla ( I. pU. prathama zatAbdI tathA IsAkI prathama zatAbdI ) kI aura isake bAdakI to aneka mUrtiyAM mathurA, devagar3ha, pabhosA Adi sthAnoMpara milI haiM / tIrtha aura mUrtiyoM para samayakA prabhAva ye mUrtiyA~ kevala tIrtha kSetroMpara hI nahIM milatIM, nagaroMmeM bhI milatI haiM / tIrthakaroMke kalyANakasthAnoM aura sAmAnya kevaliyoMke kevalajJAna aura nirvANa sthAnoMpara prAcIna kAlameM, aisA lagatA hai, unakI mUrtiyAM virAjamAna nahIM hotI thIM / tIrthaMkaroMke nirvANa sthAnako saudharmendra apane vajradaNDase cihnita kara detA thA / usa sthAnapara bhakta loga caraNa-cihna banavA dete the / tIrthaMkaroMke pA~ca nirvANa sthAna haiN| unapara prAcIna kAla se abataka caraNa cihna hI bane hue haiM aura saba unhIMkI pUjA karate haiM / zeSa tIrtha sthAnoM para prAcIna kAlameM caraNa cihna rahe / kintu vahA~ mUrtiyA~ kabase virAjamAna kI jAne lagIM, yaha kahanA kaThina hai / isakA kAraNa yaha hai ki vartamAna meM kisI bhI tIrthapara koI mandira aura mUrti adhika prAcIna nahIM hai / bhAratIya itihAsa kI kucha zatAbdiyAM jainadharma aura jaina dharmAnuyAyiyoM ke lie atyanta durbhAgyapUrNa rahIM, jabaki lAkhoM jainoMko balAt dharma-parivartana karanA par3A, lAkhoMko apanA mAtR-sthAna chor3akara visthApita honA par3A aura apane astitvako rakSA aura nivAsake lie naye sthAna khojane par3e / aise hI kAlameM aneka tIrthakSetroMse jainoMkA samparka TUTa gayA / ve kSetra virodhiyoMke kSetra meM honeke kAraNa vahA~kI yAtrA banda ho gayI / aneka mandiroMko virodhiyoMne tor3a DAlA, aneka mandiroMpara jainetaroMne adhikAra kara liyA / aise hI kAlameM jaina loga apane kaI tIrthoM kA vAstavika sthAna bhUla gye| phira bhI unhoMne tIrtha - bhakti se prerita hokara una tIrthoMkI naye sthAnoMpara unhIM nAmoMse, sthApanA aura saMracanA kara lI / kucha jaina tIrthoMkA navanirmANa pichalI kucha zatAbdiyoM meM hI kiyA gayA hai / unake mUla sthAnoMkI khoja honA abhI zeSa hai / tIrthoMpara prAyaH caraNacihna hI rahate the aura unake lie ekAdha mandira banAyA jAtA thA / jaba mandiroMkA mahattva bar3hane lagA to tIrthoMpara bhI aneka mandiroMkA nirmANa hone lagA / tIrthoMpara tIrthaMkaroMkI jo mUrtiyA~ nirmita hotI thIM unakA adhyayana karanese hama isa pariNAmapara pahu~cate haiM ki ve sabhI nagna vItarAga hotI thiiN| jitanI prAcIna pratimAe~ upalabdha hotI haiM, ve sabhI nagna haiM /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhAratake digambara jaina tIrthaM sambhavataH mathurAmeM sarvaprathama aisI mUrtiyAM upalabdha hotI haiM, jina pratimAoMke caraNoMke pAsa vastra khaNDa milatA hai / kaDorA yA laMgoTase cihnita pratimAoMke nirmANakA kAla to guptottara yuga mAnA jAtA hai aura usa samaya bhI isa prakArakI pratimAoMkA nirmANa apavAda hI mAnA jA sakatA hai / I jaba nirgrantha jaina saMgha meM se phUTakara zvetAmbara sampradAya nikalA, to use eka sampradAya ke rUpameM vyavasthita rUpa lenemeM hI kAphI samaya laga gayA / itihAsakI dRSTise ise IsAkI chaThI zatAbdI mAnA gayA isake bhI paryApta samayake bAda vItarAga tIrthaMkara mUrtiyoMpara vastrake cihnakA aMkana kiyA gyaa| dhIre-dhIre yaha vikAra bar3hate-bar3hate yahA~ taka pahu~ca gayA ki jina-mUrtiyA~ vastrAlaMkAroMse AcchAdita hone lagIM aura unakI vItarAgatA isa parigrahake ADambara meM daba gayI / kintu digambara paramparAmeM bhagavAn tIrthakarake vItarAga rUpakI rakSA abataka akSuNNa rUpase calI A rahI hai / tIrtha kSetroM meM prAcIna kAlase stUpa, AyAgapaTTa, dharmacakra, aSTa prAtihArya yukta tIrthaMkara mUrtiyoM kA nirmANa hotA thA aura ve jaina kalAke apratima aMga mAne jAte the| kintu 11vIM - 12vIM zatAbdiyoM ke bAdase to prAyaH inakA nirmANa samApta-sA ho gayA / isa bIsavIM zatAbdI meM Akara mUrti aura mandiroMkA nirmANa saMkhyAkI dRSTise to bahuta huA hai kintu aba tIrthaMkara mUrtiyA~ ekAkI banatI haiM, unameM na aSTa prAtihArya kI saMyojanA hotI hai, na unakA koI parikara hotA hai / unameM bhAvAbhivyaMjanA aura saundaryakA aMkana sajIva hotA hai / pUjAkI vidhi aura usakA kramika vikAsa zrAvaka ke dainika Avazyaka karmoMmeM AcArya kundakundane prAbhRtameM tathA varAMgacarita aura harivaMza purANa meM dAna, pUjA, tapa aura zIla ye cAra karma batalAye haiM / bhagavajjinasenane isako adhika vyApaka banAkara pUjA, vArtA, dAna, svAdhyAya, saMyama aura tapako zrAvakake Avazyaka karma batalAye / somadeva aura padmanandine devapUjA, gurUpAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ye SaDAvazyaka karma batalAye / ina sabhI AcAryoMne deva pUjAko zrAvakakA prathama Avazyaka kartavya batAyA hai| paramAtma prakAza ( 168 ) meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki " tUne na to munirAjoMko dAna hI kiyA, na jina bhagavAnkI pUjA hI kI, na paMca parameSThiyoMko namaskAra kiyA, taba tujhe mokSakA lAbha kaise hogA ?" isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki bhagavAnkI pUjA zrAvakako avazya karanI caahie| bhagavAnkI pUjA mokSa prAptikA eka upAya hai| Adi-purANa - parva 38 meM pUjAke cAra bheda batAye haiM-- nityapUjA, caturmukhapUjA, kalpadrumapUjA aura aSTAhnikapUjA / apane gharase gandha, puSpa, akSata le jAkara jinAlaya meM jinendradevakI pUjA karanA sadArcana arthAt nityamaha ( pUjA ) kahalAtA hai / mandira aura mUrtikA nirmANa karanA, muniyoMkI pUjA karanA bhI nityamaha kahalAtA hai / mukuTabaddha rAjAoM dvArA kI gayI pUjA caturmukha pUjA kahalAtI hai / cakravartI dvArA kI jAnevAlI pUjA kalpadruma pUjA hotI hai / aura aSTAhnikAmeM nandIzvara dvIpameM devoM dvArA kI jAnevAlI pUjA aSTAka pUjA kahalAtI hai / pUjA aSTadravya se kI jAtI hai - jala, gandha, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa aura phala / isa prakAra ke ullekha prAyaH sabhI ArSa granthoMmeM milate haiM / tiloyapaNNatti (paMcama adhikAra, gAthA 102 se 111 ) meM nandIzvara dvIpameM aSTAhnikAmeM devoM dvArA bhaktipUrvaka kI jAnevAlI pUjAkA varNana hai / usameM aSTadravyoMkA varNana AyA hai | dhavalA TIkAmeM bhI aisA hI varNana hai / AcArya jinasena kRta AdipurANa ( parva 17, zloka 252 ) meM bharata dvArA tathA parva 23, zloka 106 meM indroM dvArA bhagavAn kI pUjAke prasaMga meM aSTadravyoM kA varNana AyA hai /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana pUjana vidhi prasaMga meM samAja meM kucha mAnyatA - bheda | aSTadravyoM ke nAmoMke sambandhameM koI mata hai / kevala matabheda hai sacitta aura avitta ( prAsuka ) sAmagrI ke bAremeM / eka vargakI mAnyatA hai ki dravyoM meM jo nAma haiM, pajanameM ve hI vastu car3hanI caahie| isake viparIta dUsarI mAnyatA hai ki sacitta vastu jIva hote haiM, unakI hiMsAkI sambhAvanAse bacane ke lie prAsuka vastuoMkA hI vyavahAra ucita hai / matabhedakA dUsarA muddA hai - bhagavAnpara kezara carcita karanekA / isake pakSa meM tarka yaha diyA jAtA hai ki aSTadravyoM meM dUsarA dravya candana yA gandha hai / usakA eka mAtra prayojana hai bhagavAnpara gandha vilepana karanA / dUsarA pakSa isa bAtako bhagavAn vItarAga prabhukI vItarAgatAke viruddha mAnatA hai aura gandhalepako parigraha svIkAra karatA hai / pUjanake sambandhameM tIsarA vivAda isa bAtako lekara hai ki pUjana baiThakara kiyA jAye yA khar3e hokara / cauthA vivAdAspada viSaya hai bhagavAnkA paMcAmRtAbhiSeka arthAt ghRta, dUdha, dahI, ikSurasa aura jala / pA~cavA~ mAnyatA-bheda hai striyoM dvArA bhagavAnkA prakSAla / ina mAnyatA-bhedoM ke pakSa-vipakSa meM par3e binA hamArA vinamra mata hai ki bhagavAnkA pUjana bhagavAn ke prati apanI vinamra bhaktikA pradarzana hai / yaha kaSAyako kRza karane, manako azubhase rokakara zubhameM pravRtta karane aura Atma-zAnti prApta karanekA sAdhana hai / sAdhanako sAdhana mAneM, use sAdhya na banA leM to mAnyatA-bhedakA prabhAva kama ho jAtA hai / zAstroMko TaToleM to isa yA usa pakSakA samarthana zAstroM meM mila jAyegA / jisa AcAryane jisa pakSako yuktiyukta samajhA, unhoMne apane grantha meM vaisA hI kathana kara diyaa| unheM na kisI pakSakA Agraha thA aura na kisI dUsare pakSake prati dveSa bhAva / hameM lagatA hai, apane pakSake prati durAgraha aura dUsare pakSa ke prati Akroza aura dveSa-buddhi, yaha kaSAyameM-se upajatA hai / isameM sandeha nahIM ki sacitta phaloM aura naivedya ( miSTAnna Adi ) kA varNana tiloya paNNatti meM nandIzvara dvIpameM devatAoMke pUjana prasaMga meM milatA hai, anya zAstroMmeM bhI milatA hai / kintu hamArI vinamra mAnyatAmeM jaba zuddhAzuddhi aura hiMsA AdikA vizeSa viveka nahIM rahA, usa kAla aura kSetrameM sudhAravAdI pravRtti calI aura isapara bala diyA gayA ki jo bhI vastu bhagavAn ke Age arpaNa kI jAye, vaha zuddha ho, prAsuka ho, sUkhI ho, jisameM hiMsAkI sambhAvanAse bacA jA sake / yahI bAta gandha - vilepana aura paMcAmRtAbhiSeka ke sambandha hai / dharma aura puNya kAryako kaSAyakA sAdhana na banAveM / manakI caMcalatA, manake saMkalpa-vikalpase dUra hokara Apa bhagavAn ke guNoMke saMkIrtana cintana aura anubhava meM apane Apako jisa upAyase, jisa vidhi se kendrita kareM vahI vidhi Apake lie upAdeya hai / dUsarA vyakti kyA karatA hai, kyA vidhi apanAtA hai, aura usa vidhi meM kyA truTi hai, Apa isapara apane upayogako kendrita na karake yaha Atma-nirIkSaNa kareM ki merA mana bhagavAn ke guNoM meM AtmasAt kyoM nahIM huA, merI kahA~ truTi raha gayI, taba phira kyA matabheda mana-bheda bana sakate haiM ? tIna sau tiresaTha virodhI matoMke vividha raMgI phUloMse syAdvAdakA sundara guladastA banAnevAlA jaina dharma eka hI vItarAga jinendra bhagavAnke bhaktoMko vividha prakArakI pUjana-vidhiyoM ke prati anudAra aura asahiSNu banakara unakI mImAMsA karatA phiregA ? aura kyA jinendra prabhukA koI bhakta kaSAyako kRza karane kI bhAvanAse jinendra prabhuke samakSa yaha dAvA lekara jAyegA ki jisa vidhise maiM prabhukI pUjA karatA hU~, vahI vidhi sabake lie upAdeya hai ? nahIM, bilakula nhiiN| hamAre ajJAna aura kujJAnameM se dambha ghUratA hai aura dambha arthAt madameM se svake prati rAga aura parake prati dveSa nipajatA hai / yaha samyak mArga nahIM hai, yaha mithyA mArga hai / [3]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrtha-yAtrAkA samaya yoM to tIrtha yAtrA kabhI bhI kI jA sakatI hai| jaba bhI yAtrA kI jAye, puNya-saMcaya hI hogaa| kintu anukUla dravya, kSetra, kAla aura bhAva dekhakara yAtrA karanA adhika upayogI rahatA hai| dravyakI suvidhA honepara yAtrA karanA adhika phaladAyaka hotA hai| yadi yAtrAke lie dravyakI anukUlatA na ho, dravyakA kaSTa ho aura yAtrAke nimitta karja liyA jAye to usase yAtrA meM nizcintatA nahIM A pAtI, saMkalpa-vikalpa bane rahate haiM / kisa yA kina kSetroMkI yAtrA karanI hai, ve kSetra parvatapara sthita haiM, jaMgalameM haiM, zaharameM haiM athavA sudUra dehAtI aMcalameM haiM / vahA~ jAneke lie rela, basa, nAva, rikzA-tAMgA yA paidala kisa prakArako yAtAyAtakI suvidhA hai, yaha jAnakArI yAtrA karanese pUrva kara lenA Avazyaka hai| isake sAtha-sAtha kAlakI anukUlatA bhI Avazyaka hai| jaise sammedazikharakI yAtrA tIvra grISma RtumeM athavA varSA RtumeM karanese bar3I kaThinAI uThAnI par3atI hai / uttarAkhaNDake tIrthoMke lie varSA Rtu athavA sardIkI Rtu anukUla nahIM hai| usake lie grISma Rtu hI upayukta hai / kaI tIrthopara nadiyoM meM bAr3ha Anepara yAtrA nahIM ho sktii| kucha tIrthoMko chor3akara udAharaNataH uttarAkhaNDake tIrtha-zeSa tIrthoMkI yAtrAkA sarvottama anukUla samaya akTUbarase lekara mArca takakA hai / isameM mausama prAyaH sApha rahatA hai, bAr3ha AdikA prakopa samApta ho cukatA hai, ThaNDe dina hote haiM / garmIkI bAdhA nahIM rhtii| zarIra meM sphUti rahatI hai| yaha mausama parvatIya aura maidAnI, zaharI aura dehAtI sabhI prakArake tIrthoMkI yAtrAke lie anukUla hai| bhAvoMkI anukUlatA yaha hai ki yAtrApara jAneke pazcAt apane bhAvoMko bhagavAnkI bhakti-pUjA, stuti, stotra, jApa, kIrtana, dharma-cacoM, svAdhyAya aura AtmadhyAna lagAnA cAhie / anya sAMsArika kathAe~, rAjanItika carcAe~ nahIM karanI caahie| tIrtha yAtrAkA adhikAra tIrtha-yAtrAkA uddezya, jaisA ki hama nivedana kara Aye haiM, pApoMse mukti aura AdhyAtmika zAnti prApta karanA hai| jo bhI vyakti ina uddezyoMse tIrtha-yAtrA karanA cAhatA hai, vaha kara sakatA hai| usake lie mukhya zataM hai jinendra prabhuke prati bhakti / jo pradarzanake lie hI tIrthopara jAnA cAhate haiM, unake lie adhikArakA prazna hI nahIM utthtaa| kintu jo vinaya aura bhaktike sAtha, vahA~ke niyamoMkA Adara karate hue tIrthavandanAko jAnA cAheM, ve vahAM jA sakate haiN| tIrtha-yAtrA adhikArakA prazna na hokara kartavyakA prazna hai| jo kartavyako apanA adhikAra mAnate haiM, unake lie adhikArakA koI prazna nahIM utthtaa| kintu jo adhikArako hI apanA kartavya banA lete haiM, unakA uddezya tIrtha-vandanA nahIM hotA, balki usa tIrthakI vyavasthApara apanA adhikAra karanA hotA hai| tIrtha tIrthaMkaroM yA kevaliyoMke smAraka haiN| unakI upadeza-sabhAmeM saba jAte themanuSya, deva, pazu-pakSI taka / unake pAvana smArakasvarUpa tIrthoMmeM saba jAyeM, manuSya mAtra jAyeM, sabhI tIrthavyavasthApakoMkI yaha hArdika kAmanA hotI hai| kintu unakI isa sadicchAkA durupayoga karake kucha loga usa tIrthapara hI adhikAra jatAne lageM to yaha prazna yAtrAkA na rahakara vyavasthAke svAmitvakA bana jAtA hai / jahA~ prANIke kalyANa aura vizva-maitrIkA ghoSa uThA thA, vahA~ yadi kaSAyake nirghoSa gaMjane lageM to phira tIrthoM kI pAvanatA kaise banI raha sakatI hai aura tIrthoke vAtAvaraNameM-se pAvanatAkA vaha svara manda par3a jAye to tIrthoM kA mAhAtmya aura unakA atizaya kaise banA raha sakatA hai| Aja tIrthoMpara vaisA atizaya nahIM dIkha par3atA, jaisA madhyakAla taka thaa| aura usake jimmedAra haiM ve loga, jo yojanAnusAra Aye dina tIrthakSetroMke unmukta vItarAga vAtAvaraNameM kaSAyakA viSailA dhuA~ chor3akara vahA~ ghuTana paidA kiyA karate haiN| prAcIna kAlameM tIrtha-yAtrA prAcIna kAlameM tIrtha yAtrA kaise hotI thI, isake lie kucha ullekha zAstroMmeM milate haiM athavA unake yAtrA-vivaraNa upalabdha hote haiM / unase jJAta hotA hai ki pUrvakAlameM yAtrA-saMgha nikalate the| saMghakA eka saMcA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana laka hotA thA, jo saMghakA vyaya uThAtA thaa| saMghameM vividha vAhana hote the-hAthI, ghor3e, ratha, gAr3I Adi / saMghake sAtha muni bhI jAte the| usa samaya yAtrAmeM kaI-kaI mAha laga jAte the| mahArAja aravinda jaba muni bana gaye aura jaba ve eka bAra eka saMghake sAtha sammeda-zikharakI yAtrAke lie jA rahe the, acAnaka eka jaMgalI hAthI AkramaNake uddezyase unapara A jhapaTA / aravinda avadhi-jJAnI the / unhoMne jAnA ki yaha to mere mantrI marubhUtikA jIva hai / ataH unhoMne usa hAthIko sambodhita karake upadeza diyaa| hAthIne aNuvrata dhAraNa kara liye aura prAsuka jala aura sUkhe pattoMpara nirvAha karane lgaa| vahI jIva bAdameM pArzvanAtha tIrthaMkara bnaa| isa prakArakA kathana paurANika sAhityameM milatA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa kRta 'argalapura jina-vandanA' nAmaka stotra hai| usase jJAta hotA hai ki rAmapurake zrAvakoMke sAtha bhaiyA bhagavatIdAsa yAtrA karate hae argalapura (AgarA) Aye the| unhoMne apane stotrameM AgarAke tatkAlIna jaima mandiroMkA paricaya diyA hai| isase yaha bhI patA calatA hai ki usa samaya jaina samAjameM kitanA adhika sAdharmI vAtsalya thaa| taba yAtrA saMghake loga kisI mandirameM darzanArtha jAte the to usa muhalleke jaina bandhu saMghake logoMko dekhakara bar3e prasanna hote the aura unakA bhojana, pAnase satkAra karate the| dukha hai ki vartamAnameM sAdharmI vAtsalya nahIM rahA aura na yAtrA-saMghoMke svAgata-satkArakA hI vaha rUpa rahA / yAtrA saMghoMke aneka ullekha vibhinna granthoMkI prazastiyoM AdimeM bhI milate haiN| tIrtha-yAtrA kaise kareM ? vartamAnameM yAtAyAtake sAdhanoMkI bahulatA aura sulabhatAke kAraNa yAtrA karanA pahale-jaisA na to kaSTasAdhya rahA hai aura na adhika samaya-sAdhya / yAtrA-saMghoMmeM yAtrA karaneke pakSa-vipakSameM tarka diye jA sakate haiN| kintu ekAkIkI apekSA yAtrA-saMghoMke sAtha yAtrA karanekA sabase bar3A lAbha yaha hai ki aneka paricita sAthiyoM ke sAtha yAtrAke kaSTa kama anubhava hote haiM, samaya pUjana, darzana, zAstra-carcA AdimeM nikala jAtA hai; vyaya bhI kama par3atA hai| relakI apekSA moTara basoM dvArA yAtrA karane meM kucha suvidhA rahatI hai| jaba yAtrA karanekA nizcaya kara leM to usI samayase apanA mana bhagavAnkI bhaktimeM lagAnA cAhie aura jisa samaya gharase ravAnA hoM, usI samayase ghara-gRhasthIkA moha chor3a denA cAhie, vyApArako cintA chor3a denI lAhie tathA anya sAMsArika prapaMcoMse mukta ho jAnA caahie| ___ yAtrAmeM sAmAna yathasambhava kama hI rakhanA cAhie kintu Avazyaka vastue~ nahIM chor3anI caahie| udAharaNake rUpa meM yadi sardI meM yAtrA karanI ho to oDhave-bichAneke ruIvAle kapar3e (gaddA aura rajAI) tathA pahananeke garma kapar3e avazya apane sAthameM rakhane caahie| vizeSataH gujarAta, madrAsa Adi prAntoMke yAtriyoMko uttara pradeza, bihAra Adi pradezoMke tIrthokI yAtrA karate samaya isa bAtako dhyAnameM rakhanA caahie| kapar3oMke alAvA sTova, Avazyaka baratana aura kucha dinoMke lie dAla, masAlA, ATA Adi bhI sAthameM le jAnA caahie| maidAnI ilAkoMke tIrthokI yAtrA kisI bhI mausamameM kI jA sakatI hai| jina dinoM adhika garmI par3atI aura varSA hotI hai, unheM bacAnA cAhie-jisase asuvidhA adhika na ho| tIrthakSetrapara pahu~canepara yaha dhyAna rakhanA cAhie ki tIrthakSetra pavitra hote haiN| unakI pavitratAko kisI prakAra Antarika aura bAhya rUpase kSati nahIM pahu~canI caahie| jJAnArNavameM AcArya zubhacandrane kahA hai "jnsNsrgvaacittprispndmnobhrmaaH| uttarottarabIjAni jJAnijanamatastyajet // " arthAt adhika manuSyoMkA jahA~ saMsarga hotA hai, vahAM mana aura vANI meM caMcalatA A jAtI hai aura manameM vibhrama utpanna ho jAte haiM / yahI sAre anarthokI jar3a hai| ataH jJAnI puruSoMko adhika jana-saMsarga chor3a denA cAhie /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina toyaM yadi zAstra-pravacana, tattva-carcA, prabhu-pUjana, kIrtana, sAmAyika pratikramaNa yA vidhAna pratiSThotsava Adi dhArmika prasaMga hoM to jana-saMsarga anarthakA kAraNa nahIM hai, kyoMki vahIM sabhIkA eka hI uddezya hotA hai aura vaha hai - dharma - sAdhanA / kintu jahA~ janasamUhakA uddezya dharma-sAdhanA na hokara sAMsArika prayojana ho, yahA~ jana-saMsarga saMsAra-paramparAkA hI kAraNa hotA hai / 30 tIrtha kSetroM para jo janasamUha ekatrita hotA hai, usakA uddezya dharma sAdhana hotA hai / yadi usa samUhameM kucha tattva aise hoM jo sAMsArika carcAoM aura azubha rAgavarddhaka kAryoMmeM rasa lete hoM to tIrthopara jAkara aise tattvoMke samparkase yathAsambhava bacanekA prayatna karanA cAhie tathA apane cittako zAnti aura zuddhi bar3hAnekA hI upAya karanA cAhie / yahI Antarika zuddhi kahalAtI hai / zucitA kA prayojana bAharI zuddhi hai| tIrthakSetroMpara jAkara gandagI nahIM karanI caahie| mala`mUtra yathAsthAna hI karanA caahie| baccoM ko bhI yathAsthAna hI baiThAnA caahie| dIvAloMpara azlIla vAkya nahIM likhane caahie| kUr3A, rAkha yathAsthAna DAlanA caahie| rasoI yathAsthAna karanI caahie| sArAMza yaha hai ki tIrthoMpara bAharI saphAIkA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| . striyoMko eka bAtakA vizeSa dhyAna rakhanA cAhie / mAsika dharmake samaya unheM mandira, dharma sabhA, zAstra - pravacana, pratiSThA maNDapa AdimeM nahIM jAnA caahie| kaI bAra isase bar3e anartha aura upadrava ho jAte haiM / jaba tIrtha kSetra ke darzanake lie jAyeM, taba svaccha dhulA huA ( sapheda yA kezariyA ) dhotI- dupaTTA pahanakara aura sAmagrI lekara jAnA caahie| jahA~ taka ho, pUjanakI sAmagrI gharase le jAnA caahie| yadi mandira * kI sAmagrI leM to usakI nyauchAvara avazya de denI cAhie / jahA~se mandirakA zikhara yA mandira dikhAI dene lage, vahIMse 'dRSTASTaka' athavA koI stotra bolate jAnA caahie| kSetrake Upara yAtrA karate samaya yA to stotra par3hate jAnA cAhie athavA anya logoMke sAtha dharma-vArtA aura dharma carcA karate jAnA cAhie / kSetrapara aura mandira meM vinayakA pUrA dhyAna rakhanA caahie| sAmagrI yathAsthAna sAvadhAnIpUrvaka car3hAnI caahie| use jamIna meM, pairoMmeM nahIM girAnI caahie| gandhodaka bhUmipara na gire, isakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai / gandhodaka kaTi bhAgase nIce nahIM lagAnA caahie| pUjanake samaya sirako DhakanA aura kezarakA tilaka lagAnA Avazyaka hai / jisa tIrthapara jAyeM aura jisa mUrti ke darzana kareM, usake bAremeM pahale jAnakArI kara lenA jarUrI hai / isase darzanoM meM mana lagatA hai aura manameM preraNA aura ullAsa jAgRta hotA hai / tIrtha-yAtrA ke samaya camar3ekI koI vastu nahIM le jAnI caahie| jaise-- sUTakesa, bistarabanda, jUte, bailTa, ghar3IkA phItA, parsa Adi / antameM eka nivedana aura hai / bhagavAn ke samakSa jAkara koI manautI nahIM manAnI cAhie, koI kAmanA lekara nahIM jAnA cAhie / niSkAma bhakti sabhI saMkaToMko dUra karatI hai / smaraNa rakhanA cAhie ki bhagavAnse sAMsArika prayojana ke lie kAmanA bhakti nahIM, nidAna hotA hai / bhakti niSkAma hotI hai, nidAna sakAma hotA hai / nidAna midhyAtva kahalAtA hai aura mithyAtva saMsAra aura dukhakA mUla hai / viSApahAra stotra meM kavi dhanaMjayane bhagavAn ke samakSa kAmanA prakaTa karanevAloMko A~khoMmeM u~galI DAlakara unheM jagAte hue kitane sundara zabdoMmeM kahA hai iti stutiM deva vidhAya dainyAd varaM na yAce tvamupekSako'si / chAyAtaruM saMzrayataH svataH syAt kazchAyayA yAcitayAtmalAbhaH //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 21 arthAt he deva ! stuti kara cukanepara maiM Apase koI varadAna nahIM maaNgtaa| mAMgUM kyA, Apa to vItarAga haiN| aura mAMgeM bhI kyoM ? koI samajhadAra vyakti chAyAvAle per3ake nIce baiThakara per3ase chAyA thor3e hI mAMgatA hai / vaha to svayaM binA mAMge hI mila jAtI hai| aise hI bhagavAnkI zaraNameM jAkara unase kisI bAtako kAmanA kyA karanA / vahAM jAkara sabhI kAmanAoM kI pUrti svataH ho jAtI hai| tIrtha-granthakI parikalpanA bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaIkI bahuta samayase icchA aura yojanA thI ki samasta digambara jaina tIrthoM kA prAmANika paricaya evaM itihAsa taiyAra karAyA jaaye| san 1957-58 meM tIrthakSetra kameTIke sahayogase maiMne lagabhaga pAMca sau pRSThakI sAmagrI taiyAra bhI kI thI aura samaya-samayapara use tIrtha-kSetra kameTI ke kAryAlayameM bhejatA bhI rahatA thaa| kintu usa samaya usa sAmagrIkA kucha upayoga nahIM ho skaa| san 1970 meM bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsavake upalakSyameM bhAratavarSake sampUrNa digambara jaina tIrthoke itihAsa. paramparA aura paricaya sambandhI granthake nirmANakA punaH nizcaya kiyA gyaa| yaha bhI nirNaya huA ki yaha grantha bhAratIya jJAnapIThake tattvAvadhAna meM bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI bambaIkI orase prakAzita kiyA jaaye| bhagavAna mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsavakI akhila bhAratIya digambara jaina samitike mAnya adhyakSa zrImAna sAha zAntiprasAdajIne, jo tIrthakSetra kameTIke bhI tatkAlIna adhyakSa the, mujhe isa granthake lekhana-kAryakA dAyitva lene ke lie prerita kiyA aura maiMne bhI use saharSa svIkAra kara liyaa| prastuta bhAga 3 kI saMyojanA prastuta bhAga 3 madhyapradezake tIrthakSetroMse sambandhita hai| isakI rUparekhA aura sAmagrIkI saMyojanA nimnaprakAra kI gayI hai(a) suvidhAke lie madhyapradeza nimnalikhita prAcIna janapadoMmeM vibhAjita kiyA gayA hai (1) cedi janapada, (2) sukozala janapada, (3) dazArNa-vidarbha janapada aura (4) mAlava-avantI jnpd| (A) ina janapadoMmeM madhyapradezake jaina tIrthoM kA vibhAjana isa prakAra kiyA gayA hai (1) cedi janapada sihauniyA, gvAliyara, manaharadeva, sonAgiri, panihAra-baraI, khaniyAdhAnA, golAkoTa, pacarAI, bajaraMgar3ha, thUbIna, canderI, khandAra, gurIlAgiri, bUr3hI-canderI, AmanacAra, bhiyAdAMta, bIThalA, bhAmona, papaurA, ahAra, bandhA, khajurAho, droNagiri, rezandIgiri, pajanArI, bInA-bArahA, paTanAgaMja, ajayagar3ha, kArItalAI aura ptiyaandaaii| (2) sukozala janapada kuNDalapura, lakhanAdauna, mar3hiyA, tripurI, barahaThA, konI, panAgara aura bahorIbanda / (3) dazArNa-vidarbha janapada udayagiri, paThArI, udayapura aura gyArasapura / (4) mAlava-avantI janapada maksI pArzvanAtha, ujjayinI, badanAvara, gandharvapurI, cUlagiri, tAlanapura, pAvAgiri, siddhavarakUTa, bndd'iyaa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha (i) pariziSTa-1 madhyapradezake digambara jaina tIrthoMkA saMkSipta paricaya aura unakA yAtrA maarg| isa bhAgake nakze bhI isIke anusAra taiyAra karAye gaye haiM-sampUrNa madhyapradezake tIrthoMkA eka tathA cAra janapadoMke tIthoMke cAra nakze / granyake anta meM adhikAMza tIrthakSetroMke mukhya mandiroM, mUlanAyaka athavA atizaya sampanna pratimAoM aura kalAtmaka evaM purAtAttvika mahattvake zikharoM, mUrtiyoM aura anya kalA sAmagrIke citra diye gaye haiN| AbhAra-pradarzana kisI granthake praNayana, usakI sAja-sajjA aura usake lie Avazyaka suvidhAe~ juTAne meM aneka sahayogI aura kRpAlu sajjanoMkA pratyakSa yA apratyakSa sahayoga, parAmarza, AzIrvAda aura zubhecchAe~ kAma karatI hai| yaha prakAzana bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI bambaIkA hai aura isakA samasta vyaya-bhAra usIne vahana kiyA hai| ataH maiM tIrthakSetra kameTIkA hRdayase AbhArI haiN| isa granthake saMyojana, nirdezana tathA prakAzanakI sArI vyavasthA bhAratako prasiddha sAhityika saMsthA bhAratIya jJAnapIThakI orase huI hai / ataH maiM usake adhyakSa khyAtanAmA sAhU zAntiprasAdajI aura suyogya mantrI bAbU lakSmIcandrajIkA bhI atyanta AbhArI hU~, jinhoMne mujhe grantha-nirmANake lie sabhI Avazyaka suvidhAeM pradAna kii| isa avasarapara jJAnapIThakI divaMgata adhyakSA mAnanIyA ramA rAnIjIko smRtise mere manaHprANa bhAvAbhibhUta ho uThe haiM / yadi ve Aja jIvita hotI to isa granthako dekhakara unheM kitanA AhlAda aura santoSa hotaa| maiM unake prati apanI vinata zraddhAMjali arpita karatA huuN| maiM sabhI tIrthakSetroMke mantriyoM aura vyavasthApakoMke prati bhI apanA AbhAra vyakta kiye binA nahIM raha sakatA / maiM jisa kSetrapara bhI gayA, vahA~ unhoMne usa kSetrakI Avazyaka jAnakArI dI, mUrtiyoM AdikA mApa, citra aura vivaraNa lene ke lie Avazyaka suvidhAeM pradAna kii| antameM maiM bhAratIya jJAnapIThameM kAryarata apane mitra DaoN. gulAbacandrajIke prati apanI kRtajJatA prakaTa karatA hU~, jinhoMne bhASA AdikI dRSTise pANDulipimeM saMzodhana-sampAdana kara usakI presa kApI taiyAra kI, nakze taiyAra karAye tathA citra-cayana karane Adi kAryoM meM mujhe apanA amUlya sahayoga pradAna kiyaa| mAgha kRSNA caturdazI (RSabhadeva-nirvANa-divasa) dinAMka : 30 janavarI 1976 -balabhadra jaina
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama madhyapradeza : pRSThabhUmi aura kalA 3-28 cedi janapada 29-188 sihauniyA, gvAliyara, manaharadeva, sonAgiri, panihAra-baraI, khaniyAdhAnA aura usake nikaTavartI kSetra, bajaraMgar3ha, thUbauna, canderI, khandAragiri, gurIlAgiri, bUr3hI canderI, AmanacAra, bhAmauna, bhiyAdA~ta, bIThalA, papaurA, ahAra, bandhA, khajurAho, droNagiri, rezandIgiri (nainAgiri), pajanArI, bInA-bArahA, paTanAgaMja, ajayagar3ha, kArItalAI, patiyAnadAI / 189-230 sukozala janapada kuNDalapura, lakhanAdauna, mar3hiyA, tripurI, barahaTA, konIjI, panAgara, bahorIbanda / 231-244 dazANaM-vidarbha janapada udayagiri, udayapura, paThArI, gyArasapura / mAlava-avantI janapada 245-327 maksI pArzvanAtha, ujjayinI, badanAvara, gandharvapurI, cUlagiri, tAlanapura, pAvAgiri, siddhavarakUTa, bnaidd'iyaa| 329-341 pariziSTa-1 madhyapradezake digambara jaina tIrthoM kA saMkSipta paricaya aura unakA yAtrA-mArga / 343-344 sandarbha granthasUcI citra sUcI 345-346
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza : pRSThabhUmi aura kalA madhyapradeza : sthiti madhyapradeza bhAratake madhyameM avasthita hai| svatantratA prAptise pUrva yaha pradeza aneka choTIbar3I riyAsatoMmeM ba~TA huA thaa| kintu svatantratAke pazcAt riyAsatoMkA bhAratameM vilInIkaraNa huA aura yaha pradeza madhyapradeza, vindhyapradeza aura madhyabhArata ina tIna pradezoMke rUpameM ubhraa| yaha prayoga adhika samaya taka nahIM cala paayaa| isa prayogameM janatAkI AkAMkSAoMke pUrNa karanekI kSamatA nahIM thI, apekSita pragati bhI nahIM huI thii| ataH ina tInoM pradezoMkA ekIkaraNa karake 'madhyapradeza ke nAmase kevala eka pradeza banA diyA gyaa| kSetraphalakI dRSTise yaha bhAratakA sabase bar3A pradeza hai / isake bhAlapara vindhyAcala aura satapur3AkA hima-kirITa suzobhita hai| isake AMcalako betavA, narmadA, kAverI Adi nadiyA~ pakhAratI haiN| prAcIna janapada-bhagavajjinasenake 'AdipurANa ke anusAra bhagavAn RSabhadevakI AjJAse indrane bhAratako 52 janapadoMmeM vibhAjita kiyA thaa| unake nAma isa prakAra haiM sukozala, avantI, puNDra, uNDra, azmaka, ramyaka, kuru, kAzI, kaliMga, aMga, baMga, suhya, samudraka, kAzmIra, uzInara, Anarta, vatsa, paMcAla, mAlava, darzArNa, kaccha, magadha, vidarbha, kurujAMgala, , mahArASTra, surASTra, AbhIra, koMkaNa, vanavAsa, Andhra, karNATa, kozala, cola, kerala, doru, abhisAra, sauvIra, zUrasena, aparAntaka, videha, sindhu, gAndhAra, yavana, cedi, pallava, kAmboja, AraTTa, vAhlIka, turuSka, zaka aura kekaya / ina janapadoMmeM nimnalikhita janapada madhyapradeza meM sthita thesukozala, avantI, mAlava, dazArNa aura cedi| sukozala-isakI sImAeM isa prakAra batAyI gayI haiM'-uttarameM amarakaNTakameM narmadAke muhAnese dakSiNameM mahAnadI taka tathA pazcimameM vAnagaMgAse lekara pUrvameM haradA aura joMka nadiyoM takakA sampUrNa bhuubhaag| isameM vartamAna chattIsagar3ha aura rAyapurake jile bhI sammilita the| yaha kalacuri narezoMkA zAsita pradeza thaa| ___ avantI-mAlavAkA prAcInatama nAma (kathAsaritsAgara, a. 19) / isa pradezako rAjadhAnI ujjayinI thii| (anargharAghava, aMka 7) / govinda-sutta (dIgha-nikAya) ke anusAra mAhiSmatI isakI rAjadhAnI thii| avantIko hI sAtavIM-AThavIM zatAbdIse mAlavA kahane lage (Rhys David's Buddhist India, p. 28) 8. The Geographical Dictionary of Ancient & Mediaevel India by Nundolal Dey. 2. Tivara Deva's Inscription, found at Rajim in Asiatic Researches xV, 508.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mAlava 1-vikramAditya Adike kAlameM isakI rAjadhAnI ujjayinI thii| rAjA bhojake kAlameM isakI rAjadhAnI dhArA nagarI ho gyii| sAtavIM-AThavIM zatAbdIse pahale mAlavako avantI kahate the| 2-mAlava yA malloMkA deza, jisakI rAjadhAnI mulatAna thii| 'harSacarita' meM varNitamAlavarAja sambhavataH mulatAnake malloMkA rAjA thaa| dazANa-mahAbhAratameM dazANaM nAmake do dezoMkA ullekha milatA hai-eka pazcimakI ora, jise nakulane jItA thA ( sabhA pavaM, a. 32) / dUsarA pUrva meM, jise bhImane jItA thA ( sabhA parva, a. 30) / pazcima dazANameM pUrvI mAlavA tathA bhopAla sammilita the| isakI rAjadhAnI vidizA thii| azokake kAlameM isakI rAjadhAnI caityagiri yA cetiyagiri thii| pUrvI dazArNameM vartamAna chattIsagar3ha jilA aura AdivAsiyoMkI paTanA bhI sammilita thii| cedi-bundelakhaNDa / isakI sImAeM isa prakAra zrI-pazcimameM kAlI sindha, pUrvameM ToMsa / 'TADa rAjasthAna' (1,43) meM cedikI pahacAna canderIse kI gayI hai tathA ise zizupAlakI rAjadhAnI batAyA hai| 'Aine-akabarI' meM batAyA hai ki yaha eka bahuta bar3A zahara hai aura isameM eka kilA bhI hai| DaoN. phyUrara, janarala kaniMghama aura DaoN. 'hU larakA mata hai ki dahala maNDala yA bundelakhaNDa hI prAcIna cedi hai| dahala narmadAkA taTavartI bhAga hai| guptakAlameM kAlaMjara isakI rAjadhAnI thI aura mahAbhArata kAlameM zaktimatI usakI rAjadhAnI thii| cediko isakI rAjadhAnI tripurIke kAraNa tripurI bhI kahA jAtA thaa| tripurIko vartamAnameM tevara kahate haiN| siddhakSetra prAcIna kAlameM madhyapradezake suramya zaila-mAlAoM aura nadI-taToMpara, kalakala ninAda karate hue ajasra nirjharoM aura vana-vIthiyoMmeM munijana tapasyA kiyA karate the| prakRtiko godameM baiThakara jaba ve vItarAga yogI Atmopalabdhike lie dhyAnalIna baiTha jAte to prakRti-pUtra vanya jIva unake nikaTa nirbhaya aura nirvaira hokara paraspara keli kiyA karate the| koTi-koTi nigrantha muniyoMkI Atma-sAdhanA isa pradezake parvata zikharoMpara, guhAoM aura nadI-taToMpara baiThakara yA kAyotsarga mudrAmeM dhyAna karate hue saphala huI hai| unheM kevalajJAna prakaTa huaa| kinhIM muniyoMne kevalajJAna prAptike pazcAt gandhakuTImeM virAjamAna hokara jagatke jIvoMko kalyANa aura hitakA upadeza diyA aura Ayukarma pUrNa honepara yahIMse mukta ho gye| kucha muniyoMke Upara ghora upasarga huA aura ve antakRta kevalI hokara siddha paramAtmA bana gye| isa pradezameM aise kucha sthAna haiM, jahA~ maniyoMkA nirvANa huA aura isalie jo siddhakSetra yA nirvANa kSetra kahe jAte haiN| ina siddhakSetroMke nAma isa prakAra haiM 1. mahAbhArata, sabhA parva, a. 32 / Me Crindle's Invasion of India by Alexander, ___. 352; Cunnnigham's Arch. S. Report V, p. 129; bRhatsaMhitA a. 14 / 2. Epigraphia Indica, Vol. I, P. 70. 3. Dr. Bhandarkar's History of Dekkan, Sec. III. . 7. Journal of Asiatic Society of Bengal 1905, pp. 7-14. 5. alabarUnIkA bhArata, prathama khaNDa, pR 202 / hemakoza / anarthya rAghava, aMka 7 meM batAyA hai ki kalacari kAlameM mAhiSmatI cedimaNDalako rAjadhAnI thii| .
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha pAvAgiri, siddhavarakUTa, cUlagiri, rezaMdIgiri, droNagiri, sonaagiri| pAvAgiri-prAkRta nirvANa kANDake anusAra pAvAgirike zikhara para, calanA nadIke taTapara suvarNabhadra Adi cAra munIzvara nirvANako prApta hue| saMskRta nirvANa bhaktimeM karmavijetA suvarNabhadrakI mukti nadIke taTase batAyI hai| yaha nadI nizcaya hI calanA nadI thI aura usa sthAnakA nAma pAvAgiri thaa| anuzrati hai ki mAlavarAja ballAlane yahA~ 99 mandira. 99 sarovara aura 99 kae~ banavAye the| isa rAjAke kAlake 11 mandira kucha acchI dazAmeM tathA zeSa mandiroMke bhagnAvazeSa yahA~para aba taka milate haiN| siddhavarakUTa-yahA~se revAke donoM taToMpara rAvaNake do putra tathA sAr3he pAMca karor3a muni mukta hue the| inake atirikta do cakravartI, dasa kAmakumAra aura sAr3he tIna karor3a muni bhI yahA~se mukta hue the| kula 24 kAmadeva hue haiM, jinake nAma haiM-bAhubalI, amitateja, zrIdhara, dazabhadra, prasenajita candravaNaM, agnimukti, sanatkumAra, vatsarAja, kanakaprabha, meghavarNa, zAntinAtha, kunthunAtha, aranAtha, vijayarAja, zrIcandra, nala, hanumAna, balagajA, vasudeva, pradyumna, nAgakumAra, zrIpAla aura jmbuukumaar| inameM se kauna-se 10 kAmakumAra yahA~se mukta hue haiM, yaha jJAta nahIM ho skaa| cakravatiyoMmeM do cakravartI yahA~se mukta hue haiN| sambhavataH unake nAma haiM maghavA aura sntkumaar| cUlagiri-bar3avAnI nagarase dakSiNakI ora cUlagiri zikharase indrajIta aura kumbhakarNa muniyoMne mukti prApta kI thii| yahA~para bhAratakI sabase vizAla pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA Adya tIrthaMkara bhagavAn RSabhadevakI hai jo kAyotsarga mudrAmeM eka hI pASANameM utkIrNa 84 phuTa U~cI hai / ise bAvanagajAjI kahate haiN| isa pradezameM prAcIna kAlameM eka hAthako hI kaccA gaja mAnanekA rivAja thA, ataH 52 hAthako bAvanagajA kahane lge| yaha pahAr3ake sahAre khar3I hai| bhagavAnke mukhapara jo vItarAgatA aura zAntike bhAva aMkita haiM, unheM dekhakara darzaka svataH abhibhUta ho jAtA hai| rezaMdogiri-isa kSetrakA nAma nainAgiri hai| rezaMdIgiriko hI nainAgiri mAna liyA gayA hai| yahA~se bhagavAn pArzvanAthake samavasaraNameM varadatta Adi pAMca muniyoMko mokSa prApta huA hai| droNagiri-phalahor3I grAmake pazcimameM droNagiri parvatake zikharase gurudatta Adi muniyoMkI mukti huI hai / vartamAnameM yaha kSetra seMdhapA grAma (jilA-chatarapura ) ke nikaTa mAnA jAtA hai| sonAgiri-yahAMse naMgakumAra, anaMgakumAra Adi sAr3he pAMca karor3a muni mokSa padhAre haiN| ataH yaha kSetra siddhakSetra hai| yaha kSetra jhAMsI-datiyAke nikaTa hai| ina siddhakSetroMke atirikta kaI sthAna aise haiM, jinako abhI taka siddhakSetra to nahIM mAnA jAtA, kintu ArSa granthoMmeM jahA~se munijanoMke mukta honeke ullekha milate haiN| jaise ujjayinImeM abhayaghoSa muni padhAre aura vIrAsanase dhyAnArUr3ha ho gye| tabhI unake putra caNDavegane unake Upara ghora upasarga kiyA, unake cAroM hAtha-paira kATa diye| munirAja samarasIbhAvameM nimagna the| unheM tatkAla kevalajJAna ho gayA aura vahIMse kucha hI kSaNoMmeM unheM mokSa ho gyaa| isa prakAra ujjayinI bhI nirvANa kSetra hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ananubaddha kevaliyoM meM antima kevalI zrIdhara muni kuNDalapurase mukta hue| uparyukta AdhArapara kucha vidvAn kuNDalapura kSetrako zrIdhara munikI nirvANa-bhUmi mAnakara use nirvANa-kSetra mAnate haiN| 6 kucha loga ahArako nirvANa kSetra mAnate haiN| inakI mAnyatA hai ki madanakumAra aura viSkaMvala kevalI yahA~se mukta hue the / madhyapradeza ke uparyukta siddhakSetroM meM cUlagiri ( bar3avAnI ) ko chor3akara zeSa sabhI siddhakSetroMkI avasthiti sambandhameM vivAda hai / kucha loga mAnate haiM ki vartamAnameM pAvAgiri, siddhavarakUTa, rezaMdIgiri, droNagiri aura sonAgiri jahA~ haiM, vastutaH ye kSetra apane mUla sthAnapara nahIM rahe / jaina samAja inake mUla sthAnoMko bhUla cukI hai aura kucha khaNDaharoM yA mandiroMko dekhakara vibhinna sthAnoM para ina tIrthoM kI sthApanA kara lI hai| inameM se kucha kSetra to isI zatAbdImeM 50 varSake bhItara hI sthApita kiye gaye haiM / ataH yaha svAbhAvika hai ki ina kSetroMke vAstavika sthAnakA patA lagAyA jAye / dUsarA pakSa yaha hai ki ye kSetra apane vAstavika sthAnapara hI haiN| isake lie ve vibhinna pramANa bhI upasthita karate haiM / kintu ina donoM pakSa-vipakSoMse vyatirikta eka tIsarA taTastha pakSa bhI hai| usakA kahanA hai ki pratyeka kSetra jahA~ thA, usa sthAnako khoja honA atyanta Avazyaka hai / kSetroMke vAstavika | sthAnoMkA apanA aitihAsika aura sAMskRtika mahattva hai / unake anusandhAnakI bar3I AvazyakatA hai / kintu jabataka kSetroMkI vartamAna sthitike viruddha Thosa pramANa prApta na hoM, tabataka ina kSetroMko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| jahA~ 12 varSa taka bhaktajana yAtrA, pUjana aura darzanoM ke lie jAte rahate haiM, vaha sthAna pavitra tIrthakSetra bana jAtA hai / phira ina kSetroMkI mAnyatAko to kaI 12 varSa vyatIta ho cuke haiN| ina tIrthakSetroMke sAtha asaMkhya bhaktajanoMkA bhAvanAtmaka sambandha jur3a cukA hai / ataH binA kisI Thosa AdhArake ina tIrthakSetroMko amAnya nahIM ThaharAyA jA sakatA / yahA~ eka bAta vizeSa ullekhanIya hai / madhyapradezameM kisI tIrthaMkarakA eka bhI kalyANaka nahIM huaa| uttarapradeza meM 18 tIrthaMkaroMke garbha, janma, tapa aura kevalajJAna kalyANaka hue / RSabhadevakA nirvANa kalyANaka bhI uttarapradezameM hI huA / neminAthake kevala garbhaM aura janma kalyANaka hI uttarapradezameM . zeSa kalyANaka gujarAta hue, pradezameM hue / isI prakAra bihAra pradezameM bhI 6 tIrthaMkaroMke garbhaM, janma, tapa, kevalajJAna kalyANaka hue tathA 22 tIrthaMkaroMke nirvANakalyANaka hue / gujarAtameM bhagavAn neminAthake tapa, kevalajJAna aura nirvANa kalyANa hue| kucha logoM kI mAnyatA hai ki udayagiri ( vidizA ) meM bhagavAn zItalanAtha ke garbha, janma, tapa aura kevalajJAna kalyANaka hue the / yadyapi isake lie koI Thosa AdhAra upalabdha nahIM haiM / atizaya kSetra madhyapradeza atizaya kSetroMke mAmalemeM atyanta samRddha hai| isa pradezameM jitane atizaya kSetra vidyamAna haiM, utane atizaya kSetra kisI dUsare pradeza meM nahIM milte| ina atizaya kSetroMse sambandhita *aneka sarasa aura rocaka kiMvadantiyA~ pracalita haiN| kucha kiMvadantiyAM to sAmAnya ( Common ) haiM jo kaI atizaya kSetroMke lie samAna rUpase pracalita haiN| jaise rAMgakA cAMdI bana jAnA, bAvar3ImeM eka parcI para baratanoMkA nAma likhakara DAlanA aura bAvar3Ise tadanurUpa baratana nikalanA / kucha
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha kiMvadantiyAM kinhIM vyaktiyoMse sambandhita haiM, jinakI manokAmanA vahAM pUjA-pATha karanese pUrNa ho gayI / kintu kucha kiMvadantiyAM avazya hI aitihAsika mahattvakI haiM / jaise- . -mahamUda gajanavI (athavA mAlavAkA koI sulatAna ) apanI vizAla vAhinIko lekara bhAratake vibhinna prAntoMko rauMdatA, janatAko lUTatA aura mandira-mUrtiyoMko tor3atA huA maksI AyA aura gAMvake bAhara eka udyAnameM Thahara gyaa| usakI yojanA mandira aura mUrtiyoMko prAtaHkAla honepara tor3anekI thii| kintu rAtameM vaha aisA bImAra ho gayA ki use palaMgase uThanA bhI kaThina ho gyaa| use antaHpreraNA huI ki yaha maksIke pArzvanAthakA camatkAra hai| subaha hote hI usane phaujameM Adeza pracArita kiyA ki koI isa mandirako hAtha na lgaave| vaha svayaM mandirameM gayA aura pArzvanAthako namaskAra kiyA tathA isa ghaTanAkI smRtisvarUpa mandirake mukhya dvArapara pAMca kaMgUroMkA nizAna banAnekA Adeza diyA / ve nizAna aba taka vahAM maujUda haiM / ina nizAnoMko dekhakara bAdameM bhI kisIne isa mandirako hAtha nahIM lgaayaa| -kuNDalapura kSetrapara jaba muslima bAdazAhane AkramaNa karake mUrtiyoMko tor3anA cAhA aura hathaur3A calAyA to mUrtimeM se dUdhakI dhAra baha nikalI aura madhumakkhiyoMne Akara zAhI phaujapara dhAvA bola diyA, jinase sArI phaujako vahA~se bhAganA pdd'aa| isI prakAra yahAM Akara mahArAja chatrasAlakI manokAmanA pUrNa ho gayI aura unheM unakA rAjya punaH mila gyaa| -banaiDiyAke mandirake sambandhameM kiMvadantI hai ki eka bhaTAraka gajarAtase eka mandirako AkAza-mArga dvArA pUrva dizAmeM kisI sthAnapara sthApita karaneke lie le jA rahe the| itane meM prAtaHkAla ho gayA aura mandira jamInapara A lgaa| isIlie yaha nIMvase zikhara taka khaNDita hai| bAdameM ise jor3a-tor3akara ThIka kiyA gyaa| isa pradezake atizaya kSetroMke nAma isa prakAra haiM bajaraMgar3ha, thUbauna, canderI, bahurIbanda, sihoniyA, panAgara, paTanAgaMja, bandhA, ahAra, golAkoTa, pacarAI, papaurA, kuNDalapura, manaharadeva, konI, tAlanapura, maksI, pArzvanAtha, banair3iyA, bInA-bArahA, gurIlAgiri, bUr3hI canderI, khandAra, lakhanAdauna, mdd'iyaa| kalAkSetra ___ isa pradezameM aise sthAnoMkI kamI nahIM hai jo na siddhakSetra haiM, na atizaya-kSetra, kintu phira bhI jo kalA, purAtattva aura itihAsakI dRSTise mahattvapUrNa haiM aura tIrthakSetra mAne jAte haiN| isase jJAta hotA hai ki jaina samAja apanI kalA aura itihAsako dharoharako utanA hI adhika mahattva detI hai jitanA anya tIrthoM aura mndiroNko| isakA pramANa yaha hai ki isa pradezameM jina sthAnoMpara jaina purAtattva adhika saMkhyAmeM milA hai, aise kaI sthAnoMpara jaina samAjane mUrtiyoMkA saMgraha eka sthAnapara kara liyA hai| jaise ahAra, papaurA, thUbauna, sihauniyA, pAvAgiri, cUlagiri, droNagiri, bahurIbanda, sonAgiri, khajurAho, vidizA, bInA-bArahA, gurIlAgiri, ujjayinI / inameM ahAra, ujjayinI aura sonAgirimeM to vyavasthita jaina saMgrahAlaya bana cuke haiN| zeSa sthAnoMpara abhI saMgrahAlaya to nahIM bana pAye, kintu saMgrahAlaya banAnekI yojanA cala rahI hai| aise purAtAttvika mahattvake sthAna bhI, jo siddhakSetra yA atizaya-kSetra nahIM haiM, tIrthakSetra mAne jAte haiN| inheM kalAtIrtha kahA jA sakatA hai| aise sthAnoMmeM gvAliyara, ajayagar3ha, khajurAho, gandharvapurI, gyArasapura, udayagiri, kArItalAI, patiyAnadAI, panihAra-baraI, tripurI, vadanAvara, udayapura, paThArI, bar3oha Adi haiN|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha jaina purAtatva madhyapradezameM lagabhaga sabhI jiloMmeM, vanoM aura parvatoMpara jaina purAtattva kI sAmagrI bikharI par3I hai| jitane pracura parimANameM jena purAvazeSa isa pradezameM milate haiM, utanI saMkhyAmeM sambhavataH bhAratake kisI anya pradezameM nahIM mileNge| yahA~kA jaina purAtattva pracuratAkI dRSTise hI nahIM, aitihAsika aura kalAko dRSTise bhI mahattvapUrNa mAnA jAtA hai| / kAlakramakI dRSTise hama isa pradezake jaina purAtatvako suvidhAke lie tIna bhAgoMmeM bAMTa sakate haiM-guptakAlIna, madhyakAlIna aura uttrkaaliin| isI prakAra yahA~kI purAtana kalAkRtiyoM aura kalAvazeSoMko bhI apanI suvidhAke lie hama cAra bhAgoMmeM vibhAjita kara sakate haiM(1) tIrthaMkaramUrtiyAM, (2) zAsana devI-devatAoMkI mUrtiyAM, (3) devAyatana, (4) abhilekha / tIrthakara mUrtiyAM ____ isa pradezameM tIrthaMkara-mUrtiyAM hajAroMkI saMkhyAmeM upalabdha hotI haiM / inameM khaDgAsana mUrtiyoMkI saMkhyA padmAsana mUrtiyoMkI apekSA kama hai| adhikAMza atizaya kSetroMpara mUlanAyaka pratimAe~ prAyaH khaDgAsana milatI haiN| vizeSataH bundelakhaNDake atizaya kSetroMpara vizAla avagAhanAvAlI zAntinAtha bhagavAna kI pratimAeM sthApita karanekI paramparA-sI rahI hai| madhyapradezameM khaDagAsana pratimAoMmeM sarvonnata pratimA cUlagiri ( bar3avAnI ) meM sthita bhagavAn AdinAthakI hai| isakI U~cAI 84 phuTa hai| bhAratameM itanI UMcI pratimA dUsarI nahIM hai| gvAliyara kilekI AdinAtha bhagavAnkI 57 phuTa U~cI pratimAko dUsarA sthAna diyA jA sakatA hai| isakI gaNanA uravAhI samUhakI pratimAoMmeM kI jAtI hai / isI durgake dakSiNa-pUrva samUhakI lagabhaga 20 pratimAeM 20 se 40 phuTa taka UMcI haiN| khandArameM zAntinAtha bhagavAnkI 35 phuTa U~cI mUrti hai| inake atirikta anya kaI kSetroMpara bhI kAphI samunnata khaDgAsana pratimAeM haiM, kintu ve inase AkArameM choTI haiN| jaise bajaraMgar3hameM zAnti, kunthu aura aranAthakI 18 phuTa U~cI, ahArameM 17 phuTa, sihoniyAmeM zAntinAthakI 16 phuTa, thUbaunameM zAntinAthako 18 phuTa, bInA-bArahAmeM zAntinAthakI 15 phuTa UMcI pratimAeM haiN| bahurIbanda, paTanAgaMja, kuNDalapura, bInA-bArahA AdimeM 12 phuTa avagAhanAvAlI pratimAeM milatI haiN| padmAsana pratimAoMmeM sarvonnata pratimA gvAliyara durgake 'eka pattharakI bAvar3I' samUhakI supArzvanAtha tIrthakarakI hai jo 35 phuTa UMcI hai| itanI vizAla padmAsana mUrti sambhavataH anyatra kahIMpara bhI upalabdha nahIM hotI / kuNDalapurameM AdinAtha bhagavAnkI mUrti, jise 'bar3e bAbA' kahA jAtA hai, 12 phuTa UMcI hai| gvAliyara durgameM anya bhI kaI padmAsana mUrtiyAM vizAla AkArakI pAyI jAtI haiN| isa pradezameM upalabdha honevAlI tIrthaMkara mUrtiyoMmeM vaividhyake bhI darzana hote haiN| jaise dvimUrtikA, trimUrtikA, sarvatobhadrikA, paMcabAlayati, caturviMzati paTTikA mUrtiyoMmeM, yoM to sabhI 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ prApta hotI haiM, kintu AdinAtha, zAntinAtha, pAzvanAtha aura mahAvIrakI mUrtiyAM bahu saMkhyAmeM milatI haiN| AdinAthakI jaTAmaNDita mUrtiyAM isa pradezameM bhI milatI haiN| kintu unakI saMkhyA atyalpa hai| aisI mUrtiyA~ kuNDalapura, kArItalAI AdimeM haiN| bInA-bArahA Adi kaI sthAnoMpara AdinAthetara kaI tIrthaMkara mUrtiyoMpara bhI skandhacumbI laTeM aMkita milatI haiM / pAzvanAthakI pratimAeM prAyaH saptaphaNAvali yukta prApta hotI haiM, nava aura ekAdaza phaNAvali yukta pArzvanAtha pratimA virala hI upalabdha hotI haiN| paTanAgaMjameM sahasraphaNamaNDita do
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke digambara jaina tIrthaM pArzvanAtha mUrtiyA~ haiM / aisI mUrtiyA~ isa prAntameM anyatra nahIM haiM / jisa prakAra cUlagirikI 84 phuTa uttuMga AdinAtha pratimA aura gvAliyarakI 35 phuTa uttuMga padmAsana supArzvanAtha pratimAkI samAnatA avagAhanAkI dRSTise bhAratakI anya koI pratimA nahIM kara sakatI, isI prakAra canderIkI caubIsI ( arthAt caubIsa tIrthaMkaroMkI pratimAoM) kI samatA koI dUsarI caubIsI nahIM kara sakatI / canderIkI ye 24 tIrthaMkara mUrtiyA~ atyanta sundara haiM, sabhI mUrtiyoM kA varNaM vahI hai jo zAstroMmeM tIrthaMkaroMkA batAyA gayA hai| ye mUrtiyA~ alaga-alaga garbhagRhoM meM virAjamAna haiM / mUrtiyoMkI caubIsIke samAna mandiroMkI caubIsI papaurAmeM vidyamAna hai / vaha bhI apane meM anupama hai / aitihAsika kAlakramakI dRSTise isa pradezakI tIrthaMkara mUrtiyoMpara vicAra karanepara hameM kucha rocaka niSkarSa prApta hote haiM / isa pradezameM jo tIrthaMkara mUrtiyAM upalabdha haiM, unameM guptakAlase prAcIna koI mUrti nahIM hai / arthAt yahA~ upalabdha tIrthaMkara mUrtiyoMkA prAcInatama kAla guptakAla hai / madhyapradezapara maurya vaMza, zuMga vaMza, nAga vaMza, zaka kSatrapa, parivrAjaka, uccakalpa Adi rAjavaMzoMkA zAsana rahA / ina kAloM se sambandhita kucha sikke bhI prApta hue haiM / tripurImeM IsAse tIna zatAbdI pUrvake pAye hue sikkoMpara revAkI mUrti aMkita milatI hai / isase tripurIkA itihAsa mauryaM yuga taka pahu~ca jAtA hai| isI prakAra kArItalAIke nikaTakI guphAoMmeM 2000 varSa prAcIna zilAlekha mile haiN| unakI lipi brAhmI hai / gupta saMvat 174 (I. sa. 493-94) kA eka tAmrapatra bhI kArItalAImeM milA thA / isa tAmrapatra meM uccakalpa ( ucaharA ) ke mahArAja jayanAtha dvArA nAgadeva santaka (nAgauda) meM sthita chandApallikA nAmaka gA~vake dAnakA ullekha hai / yahA~ yaha saba denekA uddezya yaha hai ki madhyapradeza ke aneka sthAnoMkA sambandha prAcIna itihAsa - kAlase rahA hai / kintu guptakAla se pUrvakI koI jaina mUrti isa pradezameM upalabdha nahIM huI / zvetAmbara sAhityika sAkSyoMke anusAra bhagavAn mahAvIrakI eka mUrti unake jIvana kAlameM bana gayI thI / isa sambandha meM yaha kathA milatI hai-- avantike caNDapradyotane sindhu sauvIra nareza udayanakI eka sundara dAsIkA apaharaNa kara liyA / dAsI apane sAtha jIvanta svAmIkI pratimA bhI le gayI thI / udayanako jaba isa kANDakA patA calA to usane pradyotapara AkramaNa kara diyA / pratimA milIM nahIM, dAsI bacakara bhAga niklii| udayanane caNDapradyotako giraphtAra kara liyA aura usake sirapara eka svarNa-paTTikA bA~dha dI, jisapara likhA thA-mama dAsIpatiH / mArga meM paryuSaNa parvake dina prArambha ho gaye / udayanane paryuSaNake upalakSyameM upavAsa kiyA aura rasoiyAse kaha diyA- "tuma caNDapradyota narezase pUcha lo, ve kyA khaayeNge| unakI icchAnukUla bhojana banA denA / " rasoiyAne caNDapradyota se pUchA / caNDapradyotako sandeha huA ki Aja mere bhojanameM viSa DAlakara mujhe mAra DAlanekA upakrama kiyA jA rahA hai / kintu jaba use jJAta huA ki paryuSaNa parvake kAraNa udayana upavAsa kara rahA hai to usane bhI upavAsa karanekI apanI icchA prakaTa kI / yaha bAta rasoiyAne udayanase kaha dI / udayanako yaha jAnakara atyanta duHkha huA ki maiMne apane eka sAdharmI bandhukA ghora apamAna kiyA hai / vaha tatkAla caNDapradyotake nikaTa pahu~cA aura apane kRta aparAdhake lie kSamA-yAcanA kI tathA caNDapradyotako Adara sahita mukta kara diyA / caNDapradyotane mukta hokara vidizAmeM jIvanta svAmIkI usa pratimAko virAjamAna kara diyA / 1. bharatezvara bAhubalI vRtti, AvazyakacUNi, nizIthacUrNa, vasudeva hiNDI / 2
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ "bhAratake digambara jaina tIrtha zvetAmbara sAhitya-'triSaSTizalAkA-puruSa-caritra' Adike anusAra jainadharmakA sarvAdhika pracAra azokake pautra sampratike rAjyakAlameM huaa| isa kAlameM vidizAmeM mahAvIra svAmIkI candananirmita jIvanta svAmIkI pratimA vidyamAna' thii| digambara paramparAmeM jIvanta svAmIkI pratimAoMkA kahIM ullekha nahIM miltaa| zvetAmbara sAhityameM ullikhita koI jIvanta svAmI pratimA aba madhyapradeza meM nahIM miltii| aba takakI zodha-khojake pariNAmasvarUpa yaha svIkAra karanA par3atA hai ki madhyapradezameM guptakAlase pUrvakI koI jaina pratimA nahIM hai| hAM, guptakAlakI kaI jaina mUrtiyA~ vidyamAna haiN| ina mUrtiyoMmeM guptakAlIna kalAke sabhI vaiziSTya parilakSita hote haiN| isa kAlakI pratimAoMmeM saundarya aura alaMkaraNakI ora vizeSa dhyAna diyA gayA hai / uSNISa, prabhAvalaya, parikara Adi koI aMga saundaryase achUtA nahIM rahane pAyA hai| tIrthaMkaroMke cihnoMkA pracalana isa kAla taka adhika nahIM ho pAyA thA, tathApi unakA upayoga prArambha ho gayA thaa| yahA~ eka vicAraNIya prazna hai ki mathurA AdimeM guptakAlake pUrvakI zaka-kuSANa kAlakI jaina mUrtiyAM jitanI pracura saMkhyAmeM prApta huI haiM, utanI jaina mUrtiyAM guptakAlakI nahIM milatI, vAkATaka-kAlakI bhI nahIM milatI, jabaki guptavaMzI rAjA zaiva yA vaiSNava hote hue bhI jainadharmake prati sahiSNa aura udAra batAye jAte haiN| gaptakAlameM kalAkA-cahamakhI vikAsa huA thA aura hinda devI-devatAoMkI isa kAlakI mUrtiyAM bahu saMkhyAmeM pAyI jAtI haiN| taba utanI jainadharmase sambandhita mUrtiyA~ isa kAlakI kyoM nahIM miltii| itihAsa aba taka isa anasulajhe praznakA koI uttara nahIM de pAyA hai| ____ gupta zAsanake uttaravartI kAla arthAt sAtavIMse bArahavIM zatAbdI takake kAlako hama madhyakAla mAnakara calate haiN| prAyaH sAtavIM-AThavIM zatAbdIko aitihAsika pariprekSya meM pUrva madhyakAla athavA sandhikAlake nAmase bhI ullikhita kiyA jAtA hai| kintu suvidhAkI dRSTise hama madhyakAlako pUrvamadhyakAla athavA uttara-madhyakAlake rUpameM vibhAjita na karake isa kAlako kevala madhyakAlake rUpameM hI abhihita kreNge| madhyapradezameM madhyakAlakI jaina mUrtiyAM pracura saMkhyAmeM milatI haiN| yahA~ke aneka kSetroMkI sthApanA isI kAlameM huI thI aura una kSetroMpara isI kAlameM jaina mandiroMkA nirmANa kiyA gayA thaa| isalie isa kAlakI jaina mUrtiyoMkA bahusaMkhyAmeM pAyA jAnA svAbhAvika hai| jahA~ koI tIrthakSetra nahIM rahA, una sthAnoMpara bhI isa kAlakI jaina mUrtiyA~ atyadhika saMkhyAmeM milatI haiN| vindhyapradeza, mahAkozala aura madhyabhAratako to jaina purAtattvakA gar3ha hI kahanA caahie| yahAM koI vana, parvata, jalAzaya, durga aisA nahIM hai, jahA~ jaina mUrtiyA~ khaNDita aura akhaNDita dazAmeM saikar3oMkI saMkhyAmeM na milatI hoN| ina bhUbhAgoMmeM candela, kalacuri, pratihAra, tomara aura paramAra zAsakoMke rAjya-kAlameM kalAkA vikAsa druta gatise huaa| yahA~ke kalAkAroMne yugakI badalatI kalA-pravRttiyoMko bhI anUThe DhaMgase AtmasAt karake jaina saMskRtike maulika rUpako surakSita rakhanekA pUrA prayAsa kiyaa| " guptayuga aura madhyayugake sandhikAlakI bhI kucha mUrtiyA~ prApta hotI haiN| mUrtike alaMkaraNa aura pratimA-zailIke AdhArapara mUrtikA nirmANa-kAla nirdhArita kiyA jAtA hai| eka mUrti jabalapurake nikaTa slimanAbAdameM eka vRkSake nIcese prApta huI thii| isa zilAphalakameM aSTa prAtihArya mA 1. Avazyaka niyukti 1278 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke digambara jaina tIrtha 11 yukta tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| usake cAroM ora navagrahoMkI khar3I huI mUrtiyA~ utkIrNa haiM | navagrahoM kI pramukhatA jinamUrtikA aMkana atyanta AkarSaka bana par3A hai / loga ise sindUra potakara khairAmAIke nAmase abataka pUjate rahe haiN| isa prakArakI na jAne kitanI jaina mUrtiyA~ isa prAntameM khairAmAIke nAmase pUjI jAtI haiM / jaso, maihara, ucaharA, rIvA~ AdimeM jaina mUrtiyoMko khairAmAIke nAmase pUjane kA calana aba bhI dekhA jA sakatA hai / vindhyapradeza meM isa yugameM vividha sthAnoMpara jainadharmake sabala kendra rahe the / yahA~kA kaNa-kaNa prAcIna kAla se hI bhAratIya zilpa-sthApatya kalAse sampanna rahA hai / bhArata aura videzoMke aneka saMgrahAlaya isI pradezase gaye hue purAtattvase zrIsampanna haiM / bharahuta stUpa - jaisI vizvavizruta kalAkRti isI pradezakI dena hai| khajurAhoke kalAyatana isI bhUmike jyotita ratna haiM / isa pradezake kalAkAroM kI kalpanAzakti, zilpavaividhya, sulalita aMkana, zArIrika gaThana evaM utpreraka tattva yahA~kI kalAkRtiyoMmeM Aja bhI parilakSita hote haiM / isa pradezameM purAtana sAmagrI ke avazeSa jahA~para bhI milate haiM, unameM jaina sAmagrIkA bhAga bahuta bar3A hotA hai / yahA~ke kaI makAnoMkI dIvAloM, pharzo aura sIr3hiyoM meM jaina purAtattvakA svacchanda upayoga milatA hai / kalakattA, prayAga, rIvAM Adi aneka saMgrahAlayoMmeM yahA~kI purAtattva sAmagrI surakSita hai / Aja bhI isa pradezake khetoMmeM jutAIke samaya aneka jaina mUrtiyA~ bhUgarbhase nikalatI huI sunI jAtI haiM / devatalAba, maU, pyohArI, gurgI, nAgauda, jaso, lakhurabAga, nacanA, ucaharA, mehara, ajayagar3ha, pannA, satanA, khajurAho, chatarapura tathA unake nikaTavartI sthAnoMpara jaina avazeSoMke Dhera isa bAtake sAkSI haiM ki yaha sampUrNa bhUbhAga kabhI jainoMkA kendra rahA hogA / Aja sthiti yaha hai ki ina avazeSoMmeM bikharI huI purAtattva sAmagrIkI nitAnta upekSA ho rahI hai / inameM se kaI sthAnoM para to jainoMkA eka bhI ghara nahIM rahA / isa kAla aura isa pradezakI mUrtiyoMkI apanI kucha vizeSatAe~ haiM / isa kAlakI aura isa pradezakI tIrthaMkara - mUrtiyA~ prAyaH aSTa prAtihAryaMyukta hotI haiM / isI prakAra mUrtike donoM ora yakSayakSI aura bhakta zrAvaka-zrAvikAkA aMkana bhI prAyaH milatA hai| isa pradeza meM aneka sthAnoMpara toraNadvAra bhI mile haiM / inameM lalATa bimbapara tIna jina-pratimAe~ hotI haiM aura zeSa bhAgameM kIrtimukha Adi / kisI-kisI meM tIrthaMkaroMke abhiSekakA dRzya bhI aMkita hotA hai / kuchameM gommaTa svAmI kI mUrti banI hotI hai / kucha aisI bhI mUrtiyA~ prApta huI haiM, jinameM 24 tIrthaMkaroMke sAtha gommaTa svAmIkI bhI mUrti banI huI hai / digambara paramparAmeM bAhubalIkI mUrtiyoMkA pracalana prAcIna kAlase calA A rahA hai / vindhyapradeza aura mahAkozalameM bAhubalIkI mUrtiyA~ tIrthaMkara mUrtiyoMke sAtha bhI aMkita milatI haiN| unakI svatantra mUrtiyAM sambhavataH isa kAlakI koI nahIM milIM, jabaki 7-8vIM zatAbdImeM bAhubalIkI svatantra pratimAoMkA nirmANa hone lagA thA / bAdAmI guphA meM bAhubalIkI 7 // phuTa U~cI pratimA milI hai| yaha sAtavIM zatAbdImeM nirmita huI thI / ailorA guphAke choTe kailAsa mandirako indra sabhAkI dakSiNI dIvArapara bhI bAhubalIkI mUrti banI huI hai / isakA nirmANa kAla AThavIM zatAbdI mAnA jAtA hai / devagar3hake zAntinAtha mandirameM I. san 862 kI bAhubalIkI mUrti hai, jisameM bAmI, kukkuTa, sarpoMke sAtha bicchUchipakalI aura mAdhavI latAe~ bhI milatI haiM / isa pradezameM kucha sthAna to aise haiM, jahA~ purAtana zilpAvazeSa itanI pracuratAmeM upalabdha hote haiM, jinase eka saMgrahAlaya majemeM bana sakatA hai| rIvA~ aisA hI sthAna hai / yahA~ke kalAvazeSoMkI sAmagrI aneka makAnoMmeM lagI hai, una avazeSoMse kaI naye mandira bana gaye haiM / rIvAMke lakSmaNa bAgavAle nUtana mandirakA nirmANa gurgIke kalApUrNa avazeSoMse huA hai| rIvA~ke kucha purAvazeSa
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ____ bhAratake digambara jaina tIrtha vyaMkaTa vidyA sadanameM surakSita haiN| isameM tAmrapatra, zilAlekha, prAcIna mUrtiyAM, hastalikhita grantha aura zastrAstroMkA acchA saMgraha hai| isa saMgrahAlayakA bahubhAga jana sAmagrIse yukta hai| jaina sAmagrImeM RSabhadeva, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra tIrthaMkarakI aSTaprAtihArya, yakSa-yakSI aura parikarayukta pratimAoMke atirikta ambikA aura padmAvatIkI mUrtiyA~, toraNa, caubIsI, mAnastambhakA zirobhAga Adi prApta hote haiN| yaha sAmagrI prAyaH uttarakAlIna mAnI jAtI hai arthAt 12vIM zatAbdIke bAdakI hai| ___ satanAse rIvA jAnevAle mArgameM dasaveM mIlaphra 'rAmavana' nAmaka eka AzramameM bhI purAtattva sAmagrI saMgrahIta hai| adhikAMza sAmagrI vAkATaka aura guptakAlakI haiN| isameM kucha khaNDita aura akhaNDita jaina pratimAeM bhI surakSita haiN| yaha sAmagrI lakhurabAga aura nacanAse lAyI huI hai / jaina pratimAoMmeM pArzvanAtha, mallinAtha, caubIsI pratimAeM haiN| pannAmeM prApta eka mahAvIra pratimA bhI yahA~ surakSita hai jo guptakAlakI hai| jaso to jaina mUrtiyoMkA ghara hai, jaisA ki Upara nivedana kiyA jA cukA hai| yahA~kI sAmagrIse Aja bhI kaI saMgrahAlaya sampanna haiN| yahA~ jAlapAdevIke mandirake ahAtemeM jaina purAtattvakI bahutasI sAmagrI saMgrahIta hai / isameM adhikAMza sAmagrI to vikRta kI huI hai| kucha jaina mUrtiyoMpara sindUra bhI putA huA hai| ina mUrtiyoMmeM bhagavAn RSabhadeva, pArzvanAtha aura mahAvIrakI pratimAe~ padmAsana aura khaDgAsana donoM hI AsanoM meM milatI haiN| yahA~ke ina kalAvazeSoMmeM ambikAkI eka asAdhAraNa.pratimA surakSita hai / AmravRkSake madhya bhAgapara neminAtha tIrthaMkarako pratimA hai / adhobhAgameM gomeda yakSa sahita ambikA virAjamAna haiN| eka nagna strI vRkSa-sthANu para car3hatI huI dIkha par3atI hai / nikaTa hI eka guphA aMkita hai| sambhavataH yaha dRzya rAjImatise sambandhita hai jo neminAthake nikaTa jA rahI hai| ___isa mandirake nikaTavAle makAnakI dIvAlameM kaI jaina mUrtiyAM lagI huI haiN| isI prakAra yahAMke kumhar3A maTha, rAma mandira, jalakuNDa, tAlAba, durga, aneka nijI makAnoM AdimeM bhI jaina mUrtiyA~ milatI haiN| lakhurabAga, nacanA aura ucaharA bhI jaina kalAvazeSoMke kendra rahe haiM / yahA~ke mahattvapUrNa avazeSa kalakattAke saMgrahAlayameM pahuMcA diye gaye haiN| kintu aba bhI ina sthAnoMpara jaina purAtattva-sAmagrI yatra-tatra bikharI huI par3I hai| kucha jaina mUrtiyA~ yahA~ khairAmAI yA khairadaiyAke rUpameM pUjI jAtI haiN| maihara, pauMDI AdimeM aura unake nikaTavartI sthAnoMpara bhI jaina mUrtiyA~ milI haiN| pauMr3Ise upalabdha eka pratimApara saMvat 1157 kA lekha bhI aMkita hai| isa mUrtike Upara grAmINa loga ha~siyA, khurapI Adi aujAra ragar3akara teja karate the| usase yaha lekha kAphI aspaSTa ho gayA hai| _ vindhyapradezake tIrthoMkA jahAM taka sambandha hai, unake mandiroM, mUrtiyoM aura anya purAtattva zilpa sAmagrIke AnumAnika nirmANa-kAlakA vibhAjana zatAbdI kramase hama isa prakAra kara sakate haiN| 5vIM zatAbdIse 8vIM zatAbdI taka tumaina ( khaniyAdhAnAke nikaTa ) meM gupta saM. 116 (san 435 ) kA eka abhilekha upalabdha huA hai, jisameM eka hindU mandirake nirmANakA ullekha hai| anumAna kiyA jAtA hai ki isI kAlameM yahAM jaina mandira aura mUrtiyoMkI bhI pratiSThA prArambha ho gayI hogii| ____9vIM-10vIM zatAbdIkI mUrtiyAM-khajurAhoke ghaNTaI mandira aura pArzvanAtha mandirakA nirmANa 10vIM zatAbdImeM huA thaa| ataH vahA~kI mUlanAyaka pratimAoMkA nirmANa-kAla bhI yahI
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha ho sakatA hai| golAkoTakI mUrtiyoMke lekhAnusAra ye vi. saM. 1000 se 1200 takakI haiN| ataH inameM kucha mUrtiyA~ 10vIM zatAbdIkI haiN| patiyAnadAImeM guptakAlakA athavA 9-10vIM zatAbdIkA ambikA devIkA eka mandira jIrNazIrNa dazAmeM khar3A huA hai / isameM 24 jaina deviyoMkI mUrtiyA~ eka zilAphalakameM utkIrNa haiN| unake madhya meM ambikA devIkI mUrti hai| isI prakAra kArItalAI, rakhetarA, bInA-bArahAke mandiroMmeM 10vIM zatAbdImeM pratihAra-zAsana kAlameM banI huI mUrtiyA~ milatI haiN| 11-12vIM zatAbdIkI jaina mUrtiyA~-vindhyapradezameM isa kAlakI aneka jaina mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM / ina mUrtiyoMpara candela aura pratihAra kalAkA pUrA prabhAva dRSTigocara hotA hai| isa kAlakI mUrtiyAM rezandIgiri, bandhA, ahAra, papaurA, khajurAho, ajayagar3ha, khaniyAdhAnA, golAkoTa, pacarAI, bhiyAdAMta, bIThalA, AmanacAra, bur3hiyAkho, bhAmauna Adi kSetroMpara prApta hotI haiN| uttarakAlIna jaina mUrtiyA~-12vIM zatAbdIke paravartIkAlakI mUrtiyAM to prAyaH sabhI kSetroMpara upalabdha hotI haiN| mahAkozala pradezameM prastara pratimAeM do prakArakI upalabdha hotI haiM-parikarasahita aura parikararahita padmAsana aura dUsarI parikarasahita aura parikararahita khddgaasn| parikarasahita padmAsana pratimAoMmeM sarvazreSTha mUrti bhagavAn RSabhadevakI hai jo hanumAnatAlasthita digambara jaina mandirameM virAjamAna hai| yaha mUrti tripurIse lAkara yahAM virAjamAna kI gayI hai| yaha kalacuri kalAkI eka sarvazreSTha racanA kahI jA sakatI hai| kalApakSa aura bhAvapakSa donoM hI dRSTiyoMse isakA parikara itanA prabhAvaka bana par3A hai ki isa koTi kI eka bhI mUrti isa pradeza meM muzkila se milegii| yaha 5 phuTa UMcI aura 3 / / phuTa caur3I hai| . tripurIse kalacuri kAlakI kaI pratimAe~ prApta huI thIM jo vartamAnameM nAgapura saMgrahAlayameM surakSita haiN| kaI pratimAeM uparyukta mandira naM. 4 (hanumAnatAla jabalapura) meM haiM / nAgapura saMgrahAlayameM tripurIkI jo jina pratimAeM surakSita haiM, unameM ekake siMhAsana pIThapara saMskRtameM lekha bhI hai, yA gayA hai ki mAtharAnvayake dhaulake patra devacandrane saMvata 900 meM yaha pratimA pratiSThita kraayii| isI prakAra eka pratimAke lekhase jJAta hotA hai ki vaha saMvat 951 jyeSTha sudI tIjako pratiSThita kI gyii| ina saMvatoMse prAyaH bhrama ho jAtA hai / ye na zaka-saMvatke sUcaka haiM, na vikrama saMvat ke / apitu ye kalacuri saMvatke dyotaka haiN| kalacuri saMvat IsavI san 248 meM prArambha huaa| ataH ye pratimAeM 12vIM zatAbdIkI haiN| eka khaNDita pratimA prApta huI hai, jisameM alaMkAra dhAraNa kiye hue strI-puruSa haiN| unake madhyameM eka vRkSakI zAkhA dikhAI detI hai| zAkhAke Upara sambhavataH dharmacakra banA huA hai| u / UparakI ora Asanapara jina-mUrti banI huI hai| isa mUrtike donoM ora khaDgAsana jina mUrtiyA~ haiN| unake bagalameM konoM para padmAsana jina-mUrtiyAM dikhAI par3atI haiN| sabhI pratimAoMke kAnoMke pAsa pattiyA~ banI huI haiN| isa prakArakI jina-pratimAeM aura bhI milatI haiN| kucha vidvAn dampatIko azokakI putrI saMghamitrA aura putra mahendra batAte haiM tathA vRkSako bodhi-vRkSa batAte haiN| unheM yaha kliSTa kalpanA kyoM karanI par3I, sambhavataH isakA kAraNa jainamUrtikalAke sambandhameM unakI anabhijJatA hai| unheM yaha kalpanA karate samaya tIrthaMkara-mUrtiyoMkA smaraNa nahIM aayaa| vastutaH yaha mUrti paMca-bAlayatiyoMkI hai / inameM mukhya pratimA neminAtha svAmIkI hai| strI-puruSa neminAtha bhagavAnko yakSI ambikA tathA yakSa gomeda haiN| vRkSakI zAkhA AmravRkSa hai| AmravRkSa ambikAkI mUrtiyoMke sAtha pAyA jAtA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha : isa pradezameM aisI bhI mUrtiyAM milI haiM, jinameM madhyameM tIrthaMkara pratimA banI huI haiM aura usake parikarameM kevala navagraha bane hue haiN| mahAkozalake jaina tIrthoM meM bahurIbanda aura tripurIke nikaTavartI kucha sthAna aise haiM jahA~ guptakAlIna mandira aura mUrtiyA~ upalabdha hotI haiN| bahurIbandake AsapAsa tigavA, rUpanAtha, kakarahaTA AdimeM mauryakAlake avazeSa milate haiN| rUpanAthameM to samrATa azokakA pASANapara utkINaM zAsanAdeza aba taka vidyamAna hai| bahurIbandameM khudAImeM 17 jaina mUrtiyA~ nikalI thiiN| yaha sambhAvanA hai ki yahA~ tigavAke samAna koI guptakAlIna mandira rahA ho / isIke nikaTavartI bhubhArA meM bhI guptakAlakA eka zilAlekha milA hai| kintu ina sthAnoMse guptakAla yA usase pUrvakI koI jaina zilpa-sAmagrI upalabdha nahIM huI, jabaki hindU aura bauddha sAmagrI milatI hai| yahA~se jo jaina sAmagrI milI hai, vaha 9-10vIM zatAbdI yA isake bAdakI hai| bahurIbandakI zAntinAtha-pratimA, jo AkArameM 13 phuTa 9 iMca U~cI aura paune cAra phuTa caur3I hai, kI pratiSThA kalacurinareza gayakarNadevake zAsanakAlameM zaka saM. 1070 (san 1148) meM kI gayI thii| konIke bhI mandira aura kucha mUrtiyAM 9-10vIM zatAbdIkI haiN| lakhanAdaunameM DaoN.hIrAlAlajI kaTanIko eka abhilikhita dvAra-zilAkhaNDa milA thaa| usase unhoMne yaha niSkarSa nikAlA thA ki yahA~ 9-10vIM zatAbdIkA koI mandira avazya hogaa| usIkA yaha dvAra-zilAkhaNDa hogaa| abhI kucha samaya pahale khetameM hala jotate hue mahAvIra svAmIko cAra phuTa U~cI aura savA do phuTa caur3I pratimA saparikara milI thii| isakI gaNanA pradezako sarvazreSTha pratimAoMmeM kI jA sakatI hai| pASANa, racanA-zailI Adise yaha bhI 9-10vIM zatAbdIkI lagatI hai| tripurImeM upalabdha jaina mUrtiyoMkA kAla 12vIM zatAbdI mAnA gayA hai| panAgara, mar3hiyA Adiko mUrtiyAM uttarakAlIna haiM / madhyabhAratakA sampUrNa bhUbhAga jaina purAtattva sAmagrIse sampanna hai| sambhavataH isa bhUbhAgakA koI jilA aisA nahIM milegA, jisameM vipula parimANameM jaina kalAvazeSa bikhare hue na hoN| 'ujjayinI'se sambandhita lekhameM hamane ujjainake nikaTavartI aneka sthAnoMkI sUcI dI hai, jahA~ jaina purAtattva sambandhI sAmagrI milatI hai| suvidhAke lie madhyabhAratameM hamane indaura, ujjaina, dhAra, devAsa, gunA, zivapurI, gvAliyara, vidizA Adi jiloMko liyA hai| madhyabhAratameM vizAlatAkI dRSTise sabase vizAla pratimA bar3avAnIke nikaTa 'bAvanagajAjI' ke nAmase prasiddha 84 phuTa UMcI AdinAtha-mUrti hai jisakA ullekha saMkSepameM hama abhI kara cuke haiN| isake donoM ora yakSa-yakSI bhI utkINaM haiN| usake pazcAt nambara AtA hai gvAliyara durgakI AdinAtha mUrtikA jo 57 phuTa UMcI hai| isa durgakI anya khaDgAsana aura padmAsana mUrtiyA~ bhI isI kramameM Age sthAna pA sakatI haiN| ___madhyabhAratameM kAlakI dRSTi se sabase prAcIna mUrti vidizAmeM prApta tIna tIrthaMkara-mUrtiyAM haiM tathA vidizAke nikaTa udayagiri guphA naM. 20 meM pArzvanAthakI vaha mUrti bhI hai jo aba vahAM nahIM hai| ye cAroM mUrtiyA~ guptavaMzake rAmaguptake kAla kI haiN| inameM candraprabhakI mUrtikI caraNa-caukIke lekhameM tithi to nahIM dI hai, kintu mahArAjAdhirAja zrI rAmaguptakA nAmollekha milatA hai| udayagirikI guphA naM. 20 meM eka tithiyukta abhilekha milA hai jo ukta pArzvanAthakI mUrtise sambandhita hai| isameM guptavaMzIya rAjAoMke zAsana kAlake 106veM varSa meM ( I. sa. 426 ) kArtika kRSNA 5 ko guhA-dvAra meM pArzvanAtha-mUrti banavAnekA ullekha hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 madhyapradezake digambara jaina tIrtha guptakAlIna eka jaina mUrti vesanagarase prApta huI thii| yahA~ bharahuta stUpake kucha bhAga aura abhilikhita vedikA-stambha mile haiM. jinapara azoka zailIke lekha utkIrNa haiN| ye IsA pUra zatAbdIke mAne jAte haiN| yahA~ ArohIyukta gaja, siMhamUrti, makaravAhinI gaMgA Adi anekavidha purAtattva sAmagrI milI hai| kintu jaina mUrti yA anya jaina sAmagrI isa kAlakI upalabdha nahIM huii| ___ isa pradezameM madhyakAlakI sAmagrI vipula parimANameM milatI hai / isa madhyakAlIna sAmagrIkA adhikAMza paramAravaMzI narezoMke zAsana-kAlakI dena hai| ujjayinIke jaina saMgrahAlaya aura vikrama vizvavidyAlayake purAtattva saMgrahAlayameM sthita jaina sAmagrIkA kAla 9vIM yA usake bAdakI zatAbdiyAM haiN| yaha sampUrNa sAmagrI ujjaina aura usake nikaTavartI sthAnoMse lAyI gayI hai| ujjayinImeM kSiprAke dUsare taTapara jo maNDapa banA huA hai, usake eka stambhameM jaina mUrti banI huI hai| isameM to sandeha nahIM hai ki yaha maNDapa atyanta prAcIna hai| eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai| ujjayinImeM bhaTTArakoMkI gaddI thI aura yahAM san 629 se 1058 taka vyavasthita bhaTTAraka-paramparA calatI rhii| prAyaH bhaTTArakoMkI gaddI vahIM banAyI jAtI thI, jahA~ke mandirakI pahalese prasiddhi rahI ho / san 629 meM jaba yahAM bhaTTAraka-gaddIkI sthApanA kI gayI, usa samaya yahA~ koI jaina mandira aisA avazya thA. jisakI khyAti janatAmeM bahata samayase aura dUra-dUra taka thii| hamArA anumAna hai, vaha aura koI nahIM, jainoMkA hI mandira thA jo bhagavAn mahAvIrake upasargakI smRtimeM yahA~ banAyA gayA thaa| gvAliyara durgakI mUrtiyoMkA nirmANa tomaravaMzI rAjA DUMgarasiMha aura unake putra rAjA kIrtisiMhake zAsanakAlameM huA thaa| DUMgarasiMhakA rAjya zAsana vi. saMvat 1481 se 1510 aura kIrtisiMhakA rAjya-kAla saMvat 1510 se 1536 taka thA / ina 55 varSoM meM yahA~ mUrtiyoMke nirmANake atirikta aneka granthoMkA bhI nirmANa haa| apabhraMza bhASAke mahAkavi raidha isI kAlameM hae the| 57 phuTa UMcI pratimAkI pratiSThA unhoMne hI karAyI thii| gvAliyara saMgrahAlayameM jo jaina kalA-sAmagrI hai, vaha kalA aura samaya donoM hI dRSTiyoMse ullekhanIya hai / jisa jaina mandirako mugalakAlameM masajida banA diyA gayA thA, usameM eka kamarA jamInake nIce milA hai, jisameM jaina mUrtiyAM virAjamAna haiN| yahA~ vi. saM. 1165 kA eka lekha bhI milA hai| isase jJAta hotA hai ki ye mUrtiyA~ bhI 12vIM zatAbdIkI haiN| zivapurIkA saMgrahAlaya eka prakArase jaina saMgrahAlaya hI hai| isameM prAyaH sampUrNa kalA sAmagrI jainoMse sambandhita hai / yaha sAmagrI paramArakAlIna hai / kalA-vastuoM arthAt mUrtiyoM AdimeM paramAra kAlakI vikasita kalAko pUrNataH abhivyakti milI hai| gvAliyarake nikaTa sihauniyAke sambandhameM aise ullekha milate haiM ki san 275 meM vahA~ rAjA sUrajasenakI rAnI kokanavatIne kokanapura maThakA bar3A jaina mandira banavAyA thaa| aba to vahA~ bhagnAvazeSa bikhare par3e haiN| jo mandira vartamAnameM vahA~ haiM, ve itane prAcIna nahIM lgte| ataH sambhava hai, rAnI dvArA banavAyA huA mandira bhagna ho gayA ho aura ina avazeSoM meM par3A ho| cUlagirimeM mandirake eka sabhA-maNDapameM cAra zilAlekha aMkita haiM, jinase jJAta hotA hai ki vi. saM. 1116,-1223 aura 1508 meM yahA~ke mandiroMkA jIrNoddhAra kiyA gayA thaa| isakA artha yaha hai ki ye mandira isa kAlase kama se kama 2-3 zatAbdI pUrva meM nirmita hue hoNge| taba ina mandiroMkA nirmANa kAla 8-9vIM zatAbdI mAnA jA sakatA hai| pAvAgiri UnameM rAjA ballAlane jina 99 hindU aura jaina mandiroMkA nirmANa karAyA thA, unameM se 11 mandira jIrNa-zIrNa dazAmeM aba bhI khar3e haiN| inameM 3 jaina mandira bhI haiN| ballAla
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kI mRtyu san 1143 meM paramAravaMzI yazodhavalake hAthoM huI thii| itihAsakAroMkA yaha kathana satya hI hai ki khajurAhoke pazcAt eka pAvAgiri hI aisA sthAna hai jahA~ itane prAcIna mandira aba taka khar3e haiN| yahA~ko mUrtiyoMke pAdapIThapara vi. saM. 1218, 1252, 1263, 1332 ke lekha milate haiM / ina lekhoMse jJAta hotA hai ki ye mandira aura mUrtiyA~ 12vIM zatAbdI aura usake paravartI kAlameM nirmita hue the| manaharadeva, sonAgiri, bajaraMgar3ha, gandharvapurI aura siddhavarakUTameM 15-12vIM zatAbdIkI jina-mUrtiyAM milatI haiN| ___ uttaravartI kAlakI jina-mUrtiyA~ prAyaH sabhI tIrthopara prApta hotI haiN| 'hamane abataka madhyapradezameM prApta pASANotkIrNa tIrthaMkara pratimAoM aura mandiroMkA aitihAsika kramase kAla-nirdhAraNa karanekA prayatna kiyA hai| uparyukta vizleSaNase eka tathya aura bhI ujAgara ho jAtA hai ki madhyapradezako vindhyabhUmikI jaina kalAkRtiyoMpara mukhyataH candela kalAkI chApa hai, mahAkozala vibhAgakI jainAzrita kalA kalacuri kalAse prabhAvita rahI hai aura madhyabhArata sambhAgapara paramAra kalAkA prabhAva aMkita hai| tInoM hI goliyoMkI apanI-apanI vizeSatAe~ rahI haiM, kintu kinhIM kalAkRtiyoMpara ina zailiyoMkA sA~jhA prabhAva bhI dRSTigocara hotA hai| ina zailiyoMkI apekSA mandiroM para adhika AsAnIse pahacAnA jA sakatA hai| dhAtu mUrtiyA~ prAyaH 5-6vIM zatAbdIke bAda nirmita honI prArambha huI, isase pUrvakI koI dhAtu-pratimA upalabdha nahIM hotI, aba taka aisI dhAraNA calI A rahI thii| isa dhAraNAke anusAra causA ( jilA zAhAbAda, bihAra ) se prApta dhAtu matiyAM sarvAdhika prAcIna mAnI jAtI haiN| ve Ajakala paTanA saMgrahAlayameM surakSita haiN| yadyapi ina mUrtiyoMmeM se kisIke bhI pAda-pIThapara lekha nahIM hai, kintu inakA nirmANa-kAla 5-6vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| . bhArata-kalA-bhavana vArANasImeM eka laghu jaina dhAtu-mUrti rakhI huI hai| mUlata: yaha sonAgirike bhaTTArakako hai / isakA nirmANa-kAla guptakAla anumAnita kiyA jAtA hai| madhyapradezameM dhAtu-pratimAeM upalabdha to hotI haiM, kintu ve vizeSa prAcIna nahIM haiN| zAsana-devatAoMko mUrtiyAM __ madhyapradezameM zAsana-devatAoMkI mUrtiyAM bahulatAse prApta hotI haiN| zAsana devatAoMkI mUrtiyA~ tIrthaMkara-mUrtiyoMke sAtha bhI milatI haiM aura svatantra bhI milatI haiN| pratyeka tIrthaMkarake anuSaMgI eka yakSa aura eka yakSI mAne gaye haiN| tIrthakara-mUrtike dAyeM-bAyeM prAyaH ina yakSa-yakSiyoMkA aMkana prApta hotA hai / kucha prAcIna pratimAe~ aisI bhI milatI haiM, jinameM inakA aMkana nahIM milatA, kintu tIrthaMkarake parikarameM inakA aMkana Avazyaka mAnA gayA hai| aisI saparikara tIrthaMkara pratimAe~ prAyaH sabhI tIrtha kSetroM aura prAcIna sthAnoMpara milatI haiN| ina zAsana devatAoMke atirikta bhI kucha deva-deviyoMkA aMkana jaina pratimAoM para milatA hai tathA jaina pratiSThA granthoMmeM ina deva-deviyoMkA ullekha bhI prApta hotA hai| ina deva-deviyoMmeM solaha vidyA devatA, navagraha, dasa dikpAla, aSTa mAtakA sammilita haiN| jaina saMgrahAlaya ujjainameM sthita eka tAmra-yantrapara 64 jaina zAsana-deviyoMke nAma utkIrNa haiN| jo nAma usameM diye gaye haiM, ve kisa AdhArase diye gaye haiM, yaha jJAta nahIM ho skaa| isI saMgrahAlayameM mUrti kramAMka 156 meM cAra deviyAM bAlaka liye hue aMkita haiM / unake nIce unake nAma isa prakAra diye gaye haiM-devIdAsI, rasAdaguNadevI, vibhAravatI aura trislaa| mUrti kramAMka 141 meM 6 zAsana-deviyA~ aMkita haiN| unake nIce unake nAma haiM-vAridevI, simidevI,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha umAdevI, subayadevI, varSAdevI aura svaaiidevii| ina deviyoMke nAma kisI digambara athavA zvetAmbara granthameM nahIM milte| ho sakatA hai, ye deviyAM na hokara mUrti pratiSThApikA gRhastha striyA~ hoN| yakSa-yakSiyoMko svatantra mUrtiyAM to milatI hI haiM, inake svatantra mandira bhI rahe haiN| aisA lagatA hai, ina yakSa-yakSiyoMkI mAnyatA tIrthaMkara-mUrtiyoMke nirmANa-kAlake kucha anantara hI prArambha ho gayI thii| kuSANa-kAlase pUrvakI tIrthaMkara mUrtiyoMkI saMkhyA u~galiyoM para ginane lAyaka hai| kuSANa-kAlameM mathurAmeM mUrti-kalAkA vikAsa huaa| isa kAlameM nirmita mUrtiyoMkI saMkhyA saikar3oM hai| isI kAlameM yakSa aura yakSiyoMkI mUrtiyA~ bhI nirmita hone lagI thiiN| isa kAlameM tIrthaMkara mUrtike donoM pAvoM meM inakA aMkana hone lagA thA tathA sAtha hI inakA svatantra nirmANa bhI hone lagA thaa| isa sambandhameM hama kisI kramika vikAsakI kalpanA karanA cAheM to yaha eka kaThina kalpanA hI khlaayegii| mathurA saMgrahAlayameM kaMkAlI TIlese prApta prathama tIrthaMkara RSabhadevakI yakSI cakrezvarIkI eka mUrti kuSANa-kAlakI surakSita hai| yaha dasabhujI aura DhAI phuTa UMcI hai| yaha garur3AsanA hai| isake Upara padmAsana jinapratimA hai| isa mUrtike atirikta mathurAke kaMkAlI TIlese sarasvatI, naigameza Adi deva-devIkI mUrtiyAM upalabdha huI haiN| ___madhyapradeza meM zAsana-deviyoMke svatantra mandira kaI sthAnoMpara pAye gaye haiN| jaise-kaTanIke samIpa bilaharI grAmameM 'lakSmaNasAgara' ke taTapara cakrezvarIkA eka prAcIna mandira banA huA hai| cakrezvarI garuDapara virAjamAna hai aura usake mastakapara Adya tIrthaMkara RSabhadeva virAjamAna haiN| yaha mUrti Ajakala khairamAIke nAmase pUjI jA rahI hai| - isI prakAra satanAke nikaTa patiyAnadAIkA eka prAcIna mandira hai| eka zilAphalakameM caubIsa yakSiyoMkI eka mUrti hai| madhyameM ambikA virAjamAna hai tathA donoM pAoNmeM tIrthaMkara aura yakSI mUrtiyAM banI huI haiM / yaha pratimA Ajakala prayAga saMgrahAlayameM surakSita hai tathA mandira bhagna dazAmeM khar3A hai| lagabhaga 6 phuTa UMce aura sAr3he tIna phuTa caur3e zilAphalakapara lagabhaga 41 iMcakI caturbhujI ambikA aMkita hai| isake cAroM hAtha khaNDita haiN| kaNThameM hAra muktAmAlA, bA~hoMmeM bhujabanda, hAthoMmeM nAgAvali suzobhita hai| keza-vinyAsa trivalyAtmaka hai| mukhapara oja, lAvaNya aura bhAva-vimugdhatAko sulalita chavi hai| kaTi bhAgameM ratnamekhalA kaI lar3oMkI hai| caraNameM nUpura aura tor3oMkA aMkana hai| pratimAke dAyIM ora eka bAlaka siMhapara ArUr3ha hai, bAyIM ora eka bAlaka khar3A hai| nIceke bhAgameM eka strI aura puruSa aMjalibaddha khar3e haiN| devIke mastakapara bhagavAn neminAthako padmAsana pratimAkA aMkana hai| zaMkhakA cihna spaSTa dikhAI par3atA hai| isa parikarameM kula 13 jina-mUrtiyAM tathA ambikAke atirikta 23 devI-mUrtiyAM banI huI haiN| isa zilAphalakake adhobhAgameM eka paMktikA lekha utkIrNa hai| kalAkI dRSTise ambikAkI aisI sarvAMga sampUrNa mUrti tathA 24 yakSiyoMkI aisI bhavya mUrtiyAM anyatra dekhane meM nahIM aayiiN| sambhavataH yaha mUrtiphalaka 10-11vIM zatAbdIkA hai| ise candela kalAkI pratinidhi racanA mAnA jA sakatA hai| prayAga saMgrahAlayameM bhubhArA, bharahuta, khajurAho, nAgauda aura jaso Adise lAyI huI jaina mUrtiyAM rakhI haiM / ina mUrtiyoMmeM zAsana-deviyoMkI 6 mUrtiyAM aisI haiM, jinheM adbhuta kahA jA sakatA hai| yakSoMkI koI svatantra mUrti yahAM nahIM milI hai| deviyoMkI mUrtiyoMmeM eka mUrti (kramAMka 235) sAr3he tIna phuTI zilAphalakapara hai| mUrti Adya tIrthaMkara RSabhadevakI hai| isake donoM ora Der3ha phuTa avagAhanAvAlI do khaDagAsana jina-mUrtiyAM haiN| nIceke bhAgameM eka ora gRhastha dampatI hAtha jor3e
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bhAratake digambara jaina tIrya ghuTane Tekakara bandanA kara rahA hai| usake bagalameM sukhAsanameM eka mUrti banI huI hai| kucha vidvAnoMkI sammatimeM yaha gomeda yakSakI mUrti ho sakatI hai| kucha logoMkA mata hai ki yaha kubera-mUrti hai| isake bAyIM ora Amralumba liye aura bAyeM hAthase eka bAlakako kamarapara thAme ambikAkI mUrti hai| RSabhadevakI adhiSThAtrI devI cakrezvarI hai, kintu isa zilAphalakameM RSabhadevake sAtha ambikA dI huI hai| ____mUrti kramAMka 610 aura bhI adbhuta hai| yaha khaDgAsana pratimA hai| isakA AkAra hai 38 iMca 4 11 // iMca / pratimAke Upara saptaphaNa hai| lAMchana zaMkha spaSTa dikhAI par3a rahA hai| pratimAke mastakake Upara AmravRkSakI zAkhAe~ haiN| mastakake bAyeM bhAgameM eka devI-mUrti hai| usake bA~yeM ghaTanepara bAlaka baiThA haA hai| tIrthakarake mastakake UparI bhAgameM zAsana-devatAkI mUrti prAyaH milatI nhiiN| zilpaparamparA yahI hai ki zAsana-devatAke mastakake UparI bhAgameM jina-pratimA aMkita kI jAye / aisI mUrtiyA~ saikar3oMkI saMkhyAmeM milatI haiN| dUsarI bAta yaha hai ki saptaphaNAvaliyukta pratimA pArzvanAthakI mAnI jAtI hai, kintu isake nIce lAMchana zaMkhakA hai jo ki neminAthakA cinha hai| AmrazAkhAe~ aura godakA bAlaka ambikAkA pratIka hai| phira pArzvanAthake sAtha ambikAkI kyA saMgati ho sakatI hai| kintu devagar3ha AdimeM pArzvanAthake sAtha ambikAkI kaI mUrtiyA~ milatI haiN| yaha khajurAhose lAyI gayI thii| yaha mUrti lagabhaga 10vIM zatAbdIkI hai| _ mUrti kramAMka 611 lagabhaga 38 iMca x 30 iMca AkArakI hai| yaha khaNDita hai| mUrtike sirapara kezagucchaka haiM / skandhapara par3I huI kezAvalIse yaha RSabhadevakI mUrti nizcita hotI hai| isameM bhI adhiSThAtR devI ambikA hai| dakSiNa bhAgameM khaNDita ghuTanoMvAlI do khaDgAsana jina-mUrtiyA~ haiN| inake Upara bhI tIna khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| sambhavataH yaha caturviMzati zilApaTTa rahA hogaa| yaha mUrti 9-10vIM zatAbdIkI hogii| eka aura mUrti isase bhI adbhuta hai| isameM tIna tIrthaMkara-mUrtiyA~ haiN| donoM orakI mUrtiyA~ kramazaH pArzvanAtha aura supArzvanAthakI haiM, jinake sirapara kramazaH sAta aura pA~ca phaNAvaliyA~ haiN| madhyameM RSabhadevakI mUrti hai| ina mUrtiyoMke mastakapara zikharAkRtiyA~ banI huI haiN| tInoMke ubhaya pAzvameM do-do khaDgAsana-pratimAe~ aMkita haiM aura madhyavartI bhAgameM dAyIM ora ambikA aura bAyIM ora cakrezvarI apane AyudhoM sahita baiThI huI haiN| zikharoMke agrabhAgapara bhI eka-eka padmAsana jina-mUrti hai| AzcaryakI bAta yaha hai ki inameM deviyoMke agala-bagalameM jina-pratimAeM haiM jo prAyaH anyatra dekhanemeM nahIM aatiiN| patiyAnadAIkA caturviMzati yakSI paTa bhI isI prakArakA hai| kintu aisI mUrtiyA~ virala haiN| ... - eka anya mUrti bhI vilakSaNa hai| eka vRkSako do zAkhAeM phailI huI haiN| unake sirepara do deviyA~ haiM jo puSpamAlA dhAraNa kiye hue haiN| vRkSakI chAyAmeM dAyIM ora puruSa aura bAyIM ora strI baiThI huI hai| donoMke bAyeM ghuTanepara eka-eka bAlaka baiThA huA hai| zrI dAyeM hAthameM sambhavataH Amraphala liye hai| bAlaka bhI phala liye hai| puruSake sirapara mukuTa aura galemeM ratnAbharaNa haiN| vRkSakI patrAvaliyoMke bIcameM jina-pratimA dRSTigocara hotI haiN| nimna bhAgameM upAsakoMkI sAta mUrtiyA~ banI huI haiM jo Amane-sAmane mukha kiye hue haiN| avazya hI yaha gomeda yakSa aura ambikA yakSIkI mUrti hai| Upara bhagavAn neminAthakI mUrti hai| manovegA devIkI eka mUrti badanAvarase prApta huI hai| devI caturbhujI hai| vaha azvapara ArUr3ha hai| usake donoM dAyeM hAtha khaNDita haiN| Uparake bAyeM hAthameM DhAla hai tathA nIceke bAyeM hAthase rAsa sa~bhAle hue hai| usakA eka paira rakAbameM hai aura dUsarA paira jaMghAke Upara rakhA hai| devIke
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 19 galemeM mauktika mAlA aura kAnoMmeM kuNDala haiN| devIke Upara eka maNDapa-sA banA huA hai, jisapara tIna jina-pratimAeM banI huI haiN| cAroM konoMpara bhI choTI-choTI jina-mUrtiyA~ haiN| mUrtikI caraNacaukIpara abhilekha bhI hai| usake anusAra devI-pratimAko saM. 1229 (san 1972) meM kucha kuTumboMke vyaktiyoMne vardhamAnapura (badanAvara ) ke zAntinAtha mandira meM virAjamAna kiyaa| isI mandirameM zaka saM. 705 ( I.783 ) meM AcArya jinasenane harivaMzapurANakI racanA pUrNa kI thii| jaina saMgrahAlaya ujjainameM badanAvarase prApta kaI deviyoMkI mUrtiyAM surakSita haiN| yahA~ ambikA, padmAvatI, cakrezvarI, mahAmAnasI, rohiNI, gomedhA, nirvANI aura brahmANI kI kaI svatantra mUrtiyA~ bhI haiN| vikrama vizvavidyAlayameM cakrezvarI devIkI eka adbhuta pratimA upalabdha hai| devI aSTabhujI aura garur3AsanA hai| kintu pAMca hAtha bhagna haiN| zeSa hAthoMmeM cakra aura vajra haiM / garur3a manuSyAkRtike rUpameM pradarzita hai aura vaha apane donoM hAthoMko Upara uThAnekA upakrama karatA pratIta hotA hai| devIke mastakake Upara RSabhadeva jinakI pratimA hai| eka vRkSakA aMkana hai, jisapara do vAnara pradarzita haiN| devIke donoM pAvoM meM unake sevaka-sevikA, deva-devI AkAzagamana kara rahe haiN| madhya bhAgameM navagrahoMkA aMkana bahuta hI kalApUrNa aura bhavya bana par3A hai| kisI devI-pratimAke sAtha navagrahoMkA aMkana prAyaH dekhane meM nahIM aataa| inake atirikta nimnalikhita sthAnoM para cakrezvarI, padmAvatI, ambikA, jvAlAmAlinI, sarasvatI, manovegA Adi deviyoMko durlabha mUrtiyA~ prApta huI haiM---- kArItalAI, khajurAho, pAvAgiri, gyArasapura, siddhavarakUTa, sonAgiri, gandharvapurI, bInA bArahA, thUbauna, droNagiri, rezaMdIgiri, gurIlAgiri, khandAra, cUlAgiri, rakhetarA aadi| khajarAhoke AdinAtha mandirake dvArake siradalapara deviyoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| mandirakI bAhya bhittiyoMpara 16 deviyoMkI mUrtiyAM banI huI haiM jo sambhavataH 16 vidyA deviyAM haiN| yahA~ke pArzvanAtha mandirake mahAmaNDapa aura pravezadvArake Upara lalATa-bimbapara dasabhujI cakrezvarI, trimukha brahmANI, caturbhuja sarasvatI, caturbhuja lakSmI, SaDbhujI sarasvatI Adi deviyoMkA aMkana milatA hai| yahA~ke sabhI prAcIna jaina mandiroMke zikharakI rathikAoM aura toraNapara ina zAsana-devatAoMkI mUrtiyA~ bahusaMkhyAmeM milatI haiN| - isa prakAra madhyapradezameM candela, kalacuri, parihAra aura paramAra kAlakI aneka deva-devI mUrtiyA~ upalabdha huI haiN| yaha kAla 7vIM se 12vIM zatAbdI takakA mAnA jAtA hai| lagatA hai, isa kAlameM zAsana-deviyoMkI mAnyatA madhyapradezameM vizeSa bar3hI huI thii| yadyapi isa kAlakI 24 yakSiyoM, 16 vidyA devatAoM aura 64 adhiSThAta deviyoMkI samaveta athavA ekAkI mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM, kintu ina deviyoMmeM bhI ambikA, padmAvatI, cakrezvarI, sarasvatI aura lakSmIkI mUrtiyA~ atyadhika milatI haiN| devAyatana .. devAlaya sAdhanA aura arcanAke sthAna hote haiN| vahA~ jAkara manuSyake manako AdhyAtmika zAnti aura santoSakA anubhava hotA hai| sAhityika sAkSyoMke AdhArapara kahA jA sakatA hai ki karmabhUmike prArambhika kAlase jinAyatanoMkA nirmANa hotA rahA hai| bhagavajjinasenakRta 'AdipurANa'ke anusAra indrane jaba ayodhyAkI racanA kI to usane sarvaprathama pAMca jinAlayoMkI racanA kI arthAt cAroM dizAoMmeM eka-eka tathA eka jinAlaya nagarake mdhymeN| isake pazcAt bhagavAn
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhAratake digambara jaina tIrtha AdinAthake jyeSTha putra bharata cakravartI dvArA 72 jinAlayoMke nirmANake ullekha milate haiM / isake bAda aneka vyaktiyoMne jaina mandiroMkA nirmANa karAyA, isa prakArake ullekha purANa sAhityameM sthAna-sthAnapara upalabdha hote haiM / __itihAsa aura purAtatvake vidvAnoMkA abhimata hai ki ati prAcIna kAlameM mandiroMkA nirmANa nahIM hotA thA, stUpa banAye jAte the / pUjya puruSoMke nidhana-sthAnapara stUpoMkA nirmANa hotA thaa| unakI kisI vizeSa ghaTanAko smRtiko surakSita rakhaneke lie bhI stUpa nirmita kiye jAte the| mathurAmeM stUpake avazeSa mile haiN| inhIMkA vikAsa hote-hote guphA-caitya athavA guhA-mandira banAye jAne lge| isI kAlameM vihAroMkA bhI nirmANa honA prArambha huaa| sambhavataH gahA-mandiroMke AdhArapara hI svatantra mandiroMke nirmANako paramparA clii| mandiroMke saMracanAtmaka zilpameM jo vaividhya upalabdha hotA hai, vaha saba prAnta, ruci aura saMskRtike vibhedake kAraNa hai| vAstu-kalA aura zilpakA jyoM-jyoM vikAsa hotA gayA, mandiroMkI saMracanA aura zilpameM bhI usI prakAra parivartana hote gye| ___yadyapi prAcIna stUpa vartamAnameM upalabdha nahIM hai kintu guhA-mandira aba taka upalabdha hote haiN| ve na kevala prAcIna vAstukAgake hI nidarzana haiM, apitu unase tatkAlIna sAmAjika sthiti aura itihAsapara bhI vizada prakAza par3atA hai / jainAzrita kalAse sambandhita guhA-mandiroMmeM sarvAdhika prAcIna mahArASTra pradezake usmAnAbAda. jilemeM terApurakI guphAeM haiN| jaina sAhityika srotoMke anusAra ye mahArAja karakaNDu dvArA nirmita karAyI gayI thiiN| karakaNDu narezakA kAla IsA pUrva 800 se 600 ke bIcakA hai| ___ isI prakAra bhadrabAhu guphA ( zravaNabelagolA), sona bhaNDAra guphA (rAjagiri), pabhosAkI guphAeM, udayagiri-khaNDagiri (ur3IsA), udayagiri (vidizA), bAbA pyArAmaThakI guphAe~ (jUnAgar3ha), sittannavAsala, bAdAmI, aihola, ailorA, aMkAI-taMkAI AdikI guphAe~ mauryakAlase lekara 11-12vIM zatAbdI takakI haiN| inameM se kucha guphAe~ kevala muniyoMke dhyAna-adhyayanake hI kAmameM AtI thIM, kintu adhikAMza guphAoMmeM tIrthaMkara mUrtiyAM utkIrNa haiN| madhyapradezameM udayagiri, gvAliyara Adi kucha hI sthAnoMpara guhA-mandira haiN| - jainoMmeM vihAroMkI paramparA prAcIna kAlase rahI hai| ina vihAroMkA upayoga muniyoMke AvAsa aura garukalake rUpameM hotA thaa| aise hI eka vihArakA ullekha pahADapara (jilA rAjazA baMgAla) ke tAmralekhameM AyA hai| lekhAnusAra isakA kAla gupta saM. 159 (I0 san 472) hai| isa lekhameM paMcastUpa nikAyake nirgrantha zramaNAcArya guhandi aura unake ziSyoMse adhiSThita vihAra mandirake lie diye hue dAnakA ullekha kiyA gayA hai / isa lekhameM jisa vihArakA ullekha kiyA gayA hai, saMyogase utkhananake phalasvarUpa vaha vihAra bhUgarbhase prakaTa ho cukA hai / yaha vihAra atyanta vilakSaNa hai| isameM lagabhaga 175 guphAkAra koSTha haiN| cAroM dizAoM meM dvAra bane hae haiM tathA madhyameM sarvatobhadra mandira banA huA hai / mandira tIna maMjilakA hai| duHkha hai ki isa vihArake atirikta anya koI jaina bihAra nahIM milaa| pahAr3apurake tAmrapatrameM ullikhita guhandi AcArya paMcastUpAnvayI the| isI paramparAmeM SaTkhaNDAgamake vidvAn TIkAkAra vIrasena, jinasena Adi AcArya hue| pahAr3apurakA yaha vihAra IsAkI pahalI dUsarI zatAbdIse vidyA aura jainadharmakA mahAn kendra rahA thaa| - jaba hama jaina mandiroMke sambandhameM vicAra karate haiM to hameM lagatA hai, jabase jaina mUrtiyAM upalabdha hotI haiM, tabhose jena mandira bhI milate haiN| abataka upalabdha mUtiyoMmeM sarvAdhika prAcIna mUrti lohAnIpura (paTanA) kI mAnI jAtI hai / yahAM do jina-mUrtiyAM upalabdha huI thIM-eka mUrtikA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha to kabandha mAtra hai| usameM bhI AdhI bhujAe~ aura ghuTanoMse nIcekA bhAga nahIM hai| dUsarI mUrti sirake Adhe bhAgase garadana taka hI hai| donoM hI tIrthaMkara-mUrtiyAM haiM aura opadAra pAlizake kAraNa inheM mauryakAlIna svIkAra kiyA gayA hai / yahAM eka jaina mandirakI nIMva bhI milI hai| yahA~kI IMTeM mauryakAlIna siddha ho cukI haiM / yahA~ eka mauryakAlIna rajatamudrA bhI prApta hai| madhyapradezameM guptakAlase pUrvake kisI caitya, stUpa yA vihArake avazeSa upalabdha nahIM hue| yahAM madhyakAlase pUrvakA bhI koI jaina mandira athavA usake avazeSa bhI upalabdha nahIM hue / gyArasapurakA vajramaTha aura khajurAhokA pArzvanAtha mandira sambhavataH madhyapradezake jaina mandiroMmeM sarvAdhika prAcIna haiN| inakA nirmANakAla 10vIM zatAbdI hai| kucha vidvAnoMke matAnusAra gyArasapurakA yaha bhagna mandira 10vIM zatAbdIse bhI pUrvakA hai| phargusana sAhaba to ise 7vIM zatAbdIkA anumAnita karate haiN| khajurAhoMke AdinAtha aura zAntinAtha mandira isake kucha kAla bAdake haiN| 11-12vIM zatAbdIke mandiroMmeM ullekhanIya hai pAvAgiri Unake caubArA DerA, nahAla avArakA DerA aura gvAlezvara mandira, rezaMdIgirikA pArzvanAtha mandira, khaniyAdhAnAke AsapAsa gUr3ara, golAkoTa, terahIke bhagnaprAya mandira bhI isI kAlake lagate haiN| patiyAnadAIkA mandira apane saMracanAtmaka zilpake kAraNa guptakAlIna kalAke sAtha samAnatA rakhatA hai, kintu ise madhyakAlakA mAnA gayA hai| ___ mandiroMke nirmANa-kAlakA nirNaya usakI saMracanAtmaka vizeSatA, zikharako zailI Adi tattvoMke AdhArapara kiyA jAtA hai| mandiroMmeM prAyaH nirmANa-kAla-sUcaka abhilekha lagAnekI paramparA nahIM rahI / ataH mandirameM virAjamAna mUrtiyoMke lekhake AdhArapara mandira-pratiSThAkA kAla-nirNaya kara liyA jAtA hai, kintu mUrti-lekhoMkA AdhAra isa sambandhameM sadA hI vizvasanIya siddha nahIM ho pAtA / kAraNa spaSTa hai / kabhI-kabhI mandira aura mUrtike pratiSThApaka bhinna-bhinna aura bhinnakAlIna vyakti hote haiM / aneka bAra mUrtiyoMkI pratiSThA kisI sthAnapara karA lI jAtI hai aura AvazyakatA evaM suvidhAko dRSTise kisI mandirameM virAjamAna kara dI jAtI hai| eka hI mandirameM vibhinna kAloMkI vibhinna vyaktiyoM dvArA pratiSThita mUrtiyAM milatI haiN| mandirake kAla-nirNayameM ve hI mUrtilekha sahAyaka siddha ho sakate haiM, jinake sambandhameM yaha nizcita ho jAye ki mandira aura mUrtiko pratiSThA eka sAtha huI hai| ina kAraNoMse abhilekhake abhAvameM kisI mandirake nirmANakAlakA nizcaya karanA atyanta kaThina hotA hai| isIlie hamane uparyukta mandiroMke atirikta anya mandiroMkA ullekha nahIM kiyaa| jahA~ taka hamArI jAnakArI hai, madhyakAlake jaina mandiroMmeM kevala khajurAho, gyArasapura aura unake mandira hI kucha acchI dazAmeM haiM, zeSa mandira to ardhabhagna dazAmeM khar3e haiN| ina sthAnoMke jinAlayoMke Upara zikharakI bhI saMyojanA hai| kintu inameM bhI khajurAhoke zikharoMkI racanA aura alaMkRti ati bhavya hai| ina mandiroMmeM pArzvanAtha mandirakI kalA to anupama hai| zilpIke hastakauzalane pASANoMmeM mAno prANa DAla diye hoN| vaise ina tInoM sthAnoMke mandiroMkI kalA aura zikhara-saMyojanAmeM adbhuta sAmya pAyA jAtA hai| .--yahA~ khajurAhoke anya tIna mandiroMke sambandhameM jemsa phargusanake abhimatakA ullekha karanekA lobha saMvaraNa nahIM kara sktaa| cauMsaTha yoginI mandirakI pramiti aura devakulikAoMko dekha kara unakI yaha dhAraNA banI ki 'mandira nirmANakI yaha rIti jainoMkI apanI vizeSatA hai, ataH-mUlataH isake jena honemeM mujhe tanika bhI sandeha nahIM hai|' madhyavartI mandira aba nahIM hai| phargusana sAhabake matAnusAra sambhavataHprAcIna bauddha caityoMke samAna yaha kASThakA rahA ho| sambhavataH khajurAhoke
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 bhAratake digambara jaina tIrtha mandira samUhameM yahI mandira prAcInatama rahA ho| ghaNTAI mandirI racanA zailIke AdhArapara ise bhI phargusana sAhabane jaina svIkAra kiyA hai| yahA~ prApta khaNDita lekhakI lipike AdhArapara kanidhama sAhabane ise chaThI-sAtavIM zatAbdIkA mAnA hai| phargusana sAhaba bhI isakI racanA zailIke AdhArapara yahI kAla mAnate haiN| madhyapradezake tIrthopara gaharA cintana karanepara unakI eka vizeSatA aura sAmane AtI hai| yahA~ke kucha tIrtha to vAstavameM mandiroMke nagara haiN| jaise sonAgirameM chatariyoM sahita 100 mandira haiM / isI prakAra papaurAmeM 107, kuNDalapurameM 60, rezaMdIgirimeM 52, mar3hiyAmeM 32, droNagiri meM 29, thUbaunameM 25 aura paTanAgaMjameM 25 mandira haiN| lagatA hai, ye tIrtha mandiroMkI bastiyoM hoN| ina sthAnoMpara mandiroMke atirikta prAyaH aura koI bastI nahIM haiN| yadi hai bhI to nAmamAtrako isalie bhI inheM mandiroMkA nagara yA bastI kahA jA sakatA hai| ina tIrthoMmeM papArA aura paTanAmaMjako chor3akara zeSa sabhI mandira parvatoMke Upara haiN| parvatoMpara Upara-nIce chitarAye hue ina mandiroMke kAraNa adbhata dRzya pratIta hotA hai| nirjana ekAntameM nIrava khar3e hue aura apane samunnata zikharoMseM AkAzase batiyAte ye mandira vicitra rahasyamaya vAtAvaraNakI sRSTi karate haiN| __papaurAmeM mandiroMkI adbhuta caubIsI banI huI hai| madhyavartI mandirako cAroM dizAoM meM chaha-chaha mandira haiN| aisI caubIsI anyatra kahIM nahIM miltii| vastutaH yaha kisI urvara kalpanAzIla mastiSkakI dena hai| bhoyare bhI mandiroMke hI laghu saMskaraNa haiN| unakI kalpanA ApatkAlameM kI gayI pratIta hotI hai| jaba videzI AkrAntA mandiroM aura mUrtiyoMkA vidhvaMsa karane lage, usa samaya mUtiyoMkI surakSAke lie bhUgarbha meM bhoyare nirmita hue| vahAM mUrtiyAM pahuMcA dI gyiiN| vAstavameM bhoyaroM meM rakhI huI mUrtiyAM AkrAntAoMkI dRSTise bacI rahIM, isalie ve surakSita rhiiN| vizeSa zAntipUrNa vAtAvaraNakI sRSTike lie bhI sambhavataH aise bhoMyaroMkA nirmANa hotA rahA ho| madhyapradezameM ina bhoyaroMko saMkhyA kevala 7 haiN| ye bhoyare sonAgiri, papaurA, ahAra, panihAra, bInA-bArahA, bandhA kSetroMmeM bane hue haiN| papaurAmeM 2 bhoyare haiN| ina bhoyaroM meM kucha mUrtiyAM. 11-12vIM zatAbdIkI upalabdha hotI haiM / bhoyaroM meM rakhI huI mUrtiyAM prAyaH anya mandiroMse lAyI gayI haiN| caityastambha aura mAnastambha bhI jena sthApatya aura jaina mandira zilpameM viziSTa sthAna rakhate haiN| jayasiMhapurA digambara jaina mandira ujjainake saMgrahAlayameM ajItakho, gunA, indaragar3ha, aura IsAgar3hase lAye cAra caityastambha surakSita haiN| inameM cAroM dizAoMmeM padmAsana tIrthaMkara mUrtiyAM virAjamAna haiN| vidizAse upalabdha rAmagupta-abhilekhavAlI pratimAoMse inakA zailImata sAmya pratIta hotA hai| isalie purAtatvavid inheM guptakAlIna mAnate haiN| sonAgiri, paTanAgaMja, droNagiri Adi tIrthopara bhI caityastambha milate haiN| - isa pradezameM mAnastambha vizeSa prAcIna nahIM mile haiN| prAcIna kAlameM mAnastammoMkI paramparA rahI hai| kahAU~ ( devariyA ) meM upalabdha samudraguptakAlIna mAnastambhase isakI puSTi hotI hai| devagar3hameM 11vIM zatAbdIke bane hue kaI mAnastambha abataka milate haiN| kintu madhyapradezameM madhyakAla takake 2-4 hI mAnastambha mile haiM, zeSa jo vidyamAna haiM, ve saba uttarakAlIna hai| bajayagar3ha kilemeM banA huA mAnastambha candela rAjAoMke kAlakA hai| ataH yaha 11-12vIM zatAbdIkA mAnA jAtA hai| yaha mAnastambha adbhuta hai| isake Upara saikar3oM tIrthaMkara mUrtiyA~ utkIrNa haiN| khaniyAdhAnAke tikaTa terahI grAmameM 10vIM zatAbdIke do jina mandira haiN| eka mAnastambha bhI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 23 banA huA hai jo sambhavataH inhIMke samakAlIna haiN| isI prakAra isake thor3I dUra sakarAM gA~vameM bhI eka prAcIna mAnastambha khar3A huA hai| ahAra kSetrapara do mAnastambha haiM jo 10vIM zatAbdIke haiN| nandIzvara jinAlaya aura sahasrakUTa jinAlaya bhI jinAlaya-zilpakI eka viziSTa vidhA haiN| konI, paTanAgaMja, thUbauna, panAgara AdimeM aba bhI ye milatI haiN| abhilekha . madhyapradezameM abhilekhoMkA bAhulya hai / ina abhilekhoMkA vizeSa mahattva hai| inase itihAsake anAvRta pRSThoMpara prakAza par3atA hai tathA zilpakalAke kramika vikAsakI jAnakArI milatI hai| abhilekha do prakArake hote haiM-zilAlekha aura pratimAlekha / madhyapradezameM upalabdha jaina zilA- . lekhoMmeM sarvaprAcIna lekha udayagiri (vidizA ) ke guphA mandirake haiN| yaha vahA~kI guphA naM. 20 kI eka bhittipara aMkita hai| yaha abhilekha gupta saMvat 106 ( I. san 425 ) kA hai| usa samaya kumAragupta prathamakA zAsana thaa| isI sthAnako eka mUrtikI caraNa-caukIpara rAmaguptakAlIna abhilekha bhI upalabdha huA hai| ye hI donoM lekha madhyapradezake jaina abhilekhoMmeM sarvAdhika prAcIna mAne jAte haiN| isake pazcAt lagabhaga 5 zatAbdIkA kAla andhakAra yuga kahA jA sakatA hai| isa kAlakA koI jaina abhilekha isa pradezameM prApta nahIM huaa| sambhava hai, isa kAlake zilAlekha aura mUrtilekha khaNDita ho gaye hoN| kintu nizcita rUpase kucha kahA nahIM jA sakatA ki isa lambe antarAlameM koI jaina abhilekha na milanekA kyA aitihAsika kAraNa rahA hai| gyArasapurameM vajramaTha jaina mandirake nikaTa ATha khambhe khar3e hue haiN| unameM se eka stambhapara eka abhilekha hai jisameM vi. saM. 1039 meM kisI bhakta dvArA yahA~kI yAtrA karanekA ullekha kiyA gayA hai| khajurAhoke ghaNTaI mandirameM do lekha aMkita haiM jo vi. saM. 1011 aura 1012 ke haiN| cUlagirike eka mandirake sabhAmaNDapaseM 4 zilAlekha utkIrNa haiN| ye vi. saM. 1116, 1223 aura 1508 ke haiN| gvAliyarake saMgrahAlayameM vi. saM. 1319 kA bhImapurakA mahattvapUrNa zilAlekha surakSita hai| indaura saMgrahAlayameM jaina mandirake pravezadvArake ziradalapara aMkita vi. saM. 1332 kA vaha lekha surakSita hai jo pAvAgiri Unase yahAM lAyA gayA thaa| prAyaH sabhI jaina mUrtiyoMpara lekha milate haiN| lekha mUrtiyoMkI caraNa-caukIpara hote haiN| kintu aneka mUrtiyA~ khaNDita kara dI gayI haiN| isase lekha bhI khaNDita honese par3he nahIM jA skte| kucha mUrtiyoMke lekha adhika prAcIna honese aspaSTa ho gaye haiN| tumaina, terahI, nAcanA kuThAra, uchaharA, bhUbharA Adi kucha sthAna aise haiM jahA~ maurya aura guptakAlake lekha hindU aura bauddha kalAkRtiyoMpara milate haiN| una sthAnoMpara bhagna jaina mandiroM aura mUrtiyoMke avazeSa pracura parimANameM milate haiM, jinake sambandhameM anumAna kiyA jAtA hai ki ye bhI vahIMkI hindU yA bauddha kalAkRtiyoMke hI samakAlIna hoMge, kintu dukha hai ki ina sthAnoMke jaina avazeSoMmeM koI lekha upalabdha nahIM huaa| vartamAnameM jo mUrti-lekha milate haiM, ve prAyaH 11vIM zatAbdIke yA usake pazcAtkAlIna haiN| 11vIM zatAbdIke mUrtilekha khajurAhoke zAntinAtha mandirameM mUlanAyaka zAntinAtha tIrthaMkara tathA vahIM ahAtemeM rakhI huI eka tIrthaMkara pratimAke pAdapIThapara aMkita hai| isake atirikta ahAra, sonAgiri, bajaraMgar3hameM isa zatAbdIke mUrtilekha aneka sthAnoMpara upalabdha hote haiM, jaise ahAra, sonAgiri, cUlagiri, khaNDavA, papaurA, khajurAho, bajaraMgar3ha, gyArasapura, gandharvapurI, bandhA, AmanacAra tathA rAyapura, jabalapura, vikrama vizvavidyAlaya saMgrahAlaya evaM jayasiMhapurA jaina mandira,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhAratake digambara jana tIrtha ujjaina sNgrhaaly| 13vIM zatAbdIke mUrti-lekha ahAra, cUlagiri, Una tathA isa pradezake vibhinna saMgrahAlayoMmeM mile haiN| isake pazcAtkAlake mUrtilekha to vibhinna tIrthakSetroM aura mandiroMkI aneka mUrtiyoMkI pAdapIThikApara milate haiN| sArAMzataH madhyapradeza jaina purAtattvako dRSTile atyanta samRddha hai| parimANako dRSTise koI anya pradeza jaina purAtattvake kSetrameM madhyapradezake sAtha samatA nahIM kara sktaa| yaha isa pradezakA saubhAgya hai ki yahA~ke vana-upavana, parvata, upatyakA, nadI, sarovara, durga, vApikA sarvatra jaina purAtattvakI sAmagrI pracura saMkhyAmeM bikharI par3I hai| aura yaha isa pradezakA durbhAgya hai ki yahA~ke gharoMkI dIvAloM, A~gana, sIr3hiyoM aura pAkhAnoM takameM jaina mUrtiyAM lagI huI milatI haiM, dhobI jaina mUrtiyoMkI pIThapara kapar3e pachITate haiM, andhabhakta tIrthakara mUrtiyoMke Age bali dete haiN| yadi sthAnIya jaina samAja prayatna kare athavA purAtattva vibhAga sakriya hokara kucha kArya kare to kalAko yaha viDambanA aura vinAza ruka sakatA hai| saMkSepa meM madhyapradezameM 11-12vIM zatAbdI taka prApta honevAle purAtattvakI tAlikA dI jA rahI hai / isa purAtattvameM mandira, mUrtiyA~, abhilekha, stambha Adi sammilita haiM / yaha tAlikA purAtattvake chAtroM aura zodhakartAoMke lie upayogI siddha hogii| sihauniyA-yahA~ navIna jinAlayameM bhagavAn zAntinAthakI lagabhaga 16 phuTa uttuMga khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isake donoM ora kunthunAtha aura aranAthakI 8-8 phuTa U~cI pratimAeM haiN| inakA nirmANakAla 11 vIM zatAbdI hai| isa mandirameM bhUgarbhase prApta kucha pratimAeM rakhI haiM tathA mandirase lagabhaga eka phalAMga dUra eka pASANa stambha hai jo sambhavataH mAnastambha rahA hogA / inakA kAla bhI vahI lagatA hai| gvAliyara-durgameM pASANa zilAoMmeM ukerI huI lagabhaga 1500 mUrtiyA~ haiN| adhikatama avagAhanAvAlI mUrtiyoMmeM khaDgAsanameM AdinAtha bhagavAnkI 57 phuTakI aura padmAsanameM supArzvanAtha bhagavAnkI 35 phuTakI hai| durga sthita saMgrahAlayameM paryakapara zayana karatI huI tIrthaMkara mAtA aura unake pAzvameM leTe hue bAla tIrthakarakI eka mUrti hai| cAra dikkumArikAe~ tIrthakara mAtAkI sevAmeM rata haiN| yaha mUrti bar3ohake gaDaramala mandirase yahA~ lAyI gayI hai| yaha jena mandira 9vIM zatAbdIkA hai| ukta mUrti bhI isI kAlakI hai| saMgrahAlayameM pAzrvanAtha, AdinAtha AdikI kaI mUrtiyA~ 11-12vIM zatAbdIkI haiN| yahA~ udayagiri guhA mandirase lAyA gayA eka zilAlekha gupta saMvat 106 ( san 435 I.) kA haiM jisameM tIrthaMkara pArzvanAthako pratimAke nirmANa karAnekA ullekha hai| do anya zilAlekha 13vIM zatAbdIke haiN| sonAgiri-parvatake Upara 77 jinAlaya, 13 chatariyA~, 5 kSetrapAla tathA talahaTImeM 17 jinAlaya haiN| parvatake Upara mandira naM. 45, 54, 57, 76 meM 11-12vIM zatAbdIkI kaI mUrtiyA~ haiN| bajaraMgar3ha-seTha pAr3AzAha dvArA nirmita zAntinAtha bhagavAnkI 15 phuTa UMcI pratimA hai| isake donoM pAvoMmeM kunthunAthakI 11 phuTa U~cI pratimAeM haiN| ye tInoM saM. 1236 (I. san 1179) kI haiN| inake atirikta yahA~ vikrama saM. 1075, 1155, 1225, 1250 kI bhI kaI pratimAeM vidyamAna haiN| candero-yahA~kI caubIsI ( 24 tIrthaMkaroMkI ) mUrtiyA~ atyanta vikhyAta evaM bhavya haiM yahA~ kaI mUrtiyA~ 10-11vIM zatAbdIkI haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake dinamAra jaina tIrtha ahAra-pAr3AzAha dvArA pratiSThita zAntinAtha bhagavAnkI 18 phuTa UMcI pratimA saM. 1237 (san 1980 ) kI hai / yahAMke saMgrahAlayameM 11-12vIM zatAbdIkI aneka mUrtiyA~ haiN| dhUbauna-zAntinAtha bhagavAnkI 18 phuTa UMcI pratimA hai jisakI pratiSThA seTha pAr3AzAha dvArA huI batAyI jAtI hai| 16, 15 aura 12 phUTakI bhI kaI matiyAM haiN| yahA~ vizeSa prAcIna mUrti koI nahIM hai| sambhavataH zAntinAtha mUrti 12vIM zatAbdIkI hai| yahA~ kula 25 mandira haiN| inameM eka gumaTI hanumAnjIkI hai| hanumAnjIkI mUrti 7 phuTa U~cI, pUMcha aura vAnara mukhavAlI hai| unake donoM kandhoMpara do digambara muni baiThe hue haiN| yaha dRzya padmapurANameM varNita usa prasaMgakA smaraNa dilAtA hai, jaba jalate hue do muniyoMkA upasarga hanumAnjIne dUra kiyA thaa| kuNDalapura-yahA~ kula 60 jinAlaya haiM-40 parvatake Upara aura 20 talahaTIke maidaanmeN| maidAnake mandiroM aura parvatake bIca meM vardhamAnasAgara nAmaka vizAla sarovara hai| yahA~ mandira naM. 25 meM eka mUrti bArahavIM zatAbdI ( vi. saM. 1157 ) kI hai| rezaMdIgiri-yahAM kula 51 jinAlaya haiM-36 pahAr3Ike Upara aura 15 maidAnameM / mandira naM. 11 (pArzvanAtha mandira) utkhananake phalasvarUpa nikalA thaa| usake sAtha 13 mUrtiyA~ bhI nikalI thiiN| ye mandira aura mUrtiyA~ saM. 1109 ( I. san 1052 ) ke haiM / yahA~ eka sarovarake madhyameM eka jinAlaya banA huA hai| dRzya bahuta sundara hai| . bInA-bArahA-yahA~ kucha prAcIna mUrtiyA~ haiN| kucha to yahIMkI haiM, kucha anya sthAnoMse utkhanana Adise prApta huI haiN| inameM kucha mUrtiyA~ anumAnataH 11-12vIM zatAbdIkI haiN| yahA~ mandiroMkI dIvAloM aura dvAroMke siradaloMpara kucha mUrtiyAM utkIrNa haiN| unameM kaI mUrtiyA~ adbhata haiN| eka mUrti pArzvanAthakI mAtA vAmAdevIkI hai| mAtA zayyApara leTI huI haiN| unake sirapara sarpaphaNa-maNDapa hai| devI caraNa sevA kara rahI hai| zIrSa bhAgapara padmAvatI devI sarpaphaNa-maNDapa sahita baiThI hai / deviyA~ nRtya dvArA mAtAkA manoraMjana kara rahI haiN| eka anya tIrthaMkara mAtAkI mUrti hai| mAtA leTI haiN| dikkumAriyA~ sevArata haiM / zIrSabhAgapara padmabhAsana tIrthakara mUrti hai / sarasvatIkI eka mUrti bar3I adbhuta hai| madhyameM sarasvatI baiThI hai| usake eka aura aSTamAtRkAe~ haiM tathA dUsarI ora navagraha bane hue haiN| do bAteM yahA~ aura bhI adbhata haiN| prathama to yaha ki 13 phuTa U~cI bhagavAn mahAvIrako padmAsana mUrti dIvAlameM cinI huI haiN| yaha IMTa-gAre dvArA banI huI hai| dvitIya yaha ki RSabhadevako mUrtiyoMke samAna yahA~ anya tIrthaMkara mUrtiyoMpara bhI kezoMkI laTeM dikhAI par3atI haiN| yahA~ zAntinAtha bhagavAnkI 15 phuTa uttuMga eka khaDgAsana pratimA hai| __ panAgara-mUla nAyaka bhagavAn RSabhadevako 8 phuTa UMcI khaDgAsana pratimA anumAnataH 11-12vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai| bahurIbanda-bhagavAn zAntinAthakI 14 phuTa U~cI khaDgAsana mudrAvAlI yaha pratimA saM. 1070 ( I. saM. 1013 ) meM pratiSThita huI thii| konI- yahA~ke mandira paryApta prAcIna lagate haiN| yahA~kA sahasrakUTa caityAlaya aura nandIzvara jinAlaya racanA-zailIkI dRSTi se adbhuta haiN| paTanAgaMja-yahAM nadI-taTapara 25 jinAlaya haiN| yahA~ mUrtiyAM adhika prAcIna nahIM haiN| kintu sahasraphaNAvali yukta do pAzvanAtha pratimAe~ vizeSa darzanIya haiN| mar3hiyA-yahA~ 13 mandira aura 24 mandariyA~ haiM / yahA~ purAtattva sAmagrI kucha bhI nahIM hai| siddhavarakUTa-kSetrapara kula 10 mandira haiM / yahA~ oMkArezvarake purAvazeSoMmeM se 2-3 mUrtiyAM
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha rakhI huI haiM jinakA anumAnika kAla 10-11vIM zatAbdI hai| kAverIke taTavartI jaMgalameM bhagna jaina mandira aura mUrtiyAM par3I huI haiN| inameM eka mUrti 5 phuTa U~cI hai| eka vastrAlaMkAra-sajjita rAjapuruSa hai, usake zIrSapara padmAsana mudrAmeM arhanta pratimA virAjamAna hai| yaha mUrti 10-11vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai| cUlagiri-yahA~ bhAratakI sabase vizAla pratimA bhagavAn RSabhadevakI virAjamAna hai jo 84 phITa UMcI hai| kSetrapara kula 29 jinAlaya haiM-8 pahAipara aura 21 maidaanmeN| kSetrapara do pratimAeM saMvat 1131 ( I. san 1074 ) tathA do pratimAeM saMvat 1242 ( I. san 1185 ) kI haiN| saMvat 1380 kI pratimAoMkI saMkhyA lagabhaga 50 hogii| cUlagiri mandirake mahAmaNDapameM saMvat 1116 ( san 1059 ) aura saMvat 1223 (san 1166 ) ke zilAlekha bhI haiN| - tAlanapura-bhUgarbhase prApta 5 mUrtiyAM mandirameM virAjamAna haiM jo saMvat 1325 ( I. san 1268 ) kI haiN| pAvAgiri-yahA~ 3 prAcIna jinAlaya haiM-vAlezvara, covArA DerA naM. 1 aura covArA DerA naM. 2 / ye tInoM hI 12vIM zatAbdoke haiN| gvAlezvara (zAntinAtha ) jinAlaya jainoMke adhikArameM haiM, zeSa donoM purAtattva vibhAgake adhikArameM haiN| dharmazAlAmeM sthita mahAvIra mandira aura gvAlezvara mandirameM kaI mUrtiyAM 12vIM zatAbdI kI haiN| purAtattva vibhAgake saMgrahAlayameM bhI 12vIM zatAbdIkI jaina mUrtiyAM bahuta haiN| yahA~kI kucha mUrtiyA~, toraNa zilAlekha Adi indaura saMgrahAlayameM surakSita haiM jo 12vIM zatAbdIke haiM / yahA~ke prAcIna mandiroMkA zilpa atyanta kalApUrNa aura manohara hai| zikharakI rUpa paTTikAoM aura rathikAoMpara yakSa-yakSI, sura-sundariyoMkI mUrtiyAM aura mithuna mUrtiyAM aMkita haiN| - gyArasapura-kalAke samRddha AgAroMmeM gyArasapurakA mAlAde mandira aura vajramaTha apanA . viziSTa sthAna banAye hue haiM / ye mandira 9-10vIM zatAbdImeM nirmita hue the| mAlAde mandirameM 14 tIrthaMkara mUrtiyAM rakhI huI haiN| dvArapara zAntinAtha tIrthaMkarakI yakSI mahAmAnasI banI huI hai| zikharako jaMghA aura rathikAoMmeM tIrthaMkara aura yakSa-yakSiyoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| bajramaThameM 4 tIrthaMkara mUrtiyA~ virAjamAna haiN| usake praveza-dvAroMke siradaloMpara arhanta mUrtiyA~ haiN| isakI bAhya bhittiyoM aura zikharakI alaMkaraNa-paTTikAoMmeM jaina yakSa-yakSiyoMkI mUrtiyA~ haiN| ataH ye mandira aura mUrtiyA~ jaina haiM aura 9-10vIM zatAbdIke haiN| isI kAlakI eka mUrti bastIke jaina mandira meM hai| khajurAho-yahAM eka hI ahAtemeM 32 jinAlaya haiN| isameM pArzvanAtha, AdinAtha Adi kaI jinAlaya 10-11vIM zatAbdIke bane hue haiN| inakI antaH tathA bAhya bhittiyoMpara tIrthaMkaramUrtiyAM, bAhubalIkI mUrti tathA paurANika kathAnakoMse sambandhita dRzya-jaise rAma aura sItA, azoka vATikAmeM hanumAn Adi, tIrthaMkaroMke sevaka yakSa-yakSI, surasundariyA~ vibhinna AkarSaka mudrAoMmeM aMkita haiN| ye bhI uparyukta kAlakI haiM / mandira naM. 1 meM zAntinAtha jinAlayameM zAntinAtha bhagavAnkI 16 phuTa UMcI khaDgAsana mUrti saMvat 1085 ( I. sa. 1028) kI hai| mandira naM.8 meM bhagavAn candraprabhakI mUrti 12vIM zatAbdIkI hai| yahA~kA ghaNTaI mandira 10vIM zatAbdIkA hai / ina mandiroMkI zilpa-zailI aura sajjA atyanta utkRSTa koTikI hai| inakI bhittiyoM, rathikAoM aura dvArazAkhAoMpara yakSiyoMkI bahubhujI mUrtiyA~ haiN| dazabhujI cakrezvarI, caturbhujI lakSmI, ambikA, padmAvatI, gajalakSmI-gaMgA-jamunA, sarasvatI evaM caturbhujI trimukha brahmANIko mUrtiyAM bar3I manojJa haiN|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha yahA~ke saMgrahAlayameM kaI jaina mUrtiyAM saMvat 1205 kI haiN| gandharvapurI-sarakAra tathA grAma paMcAyatake saMgrahAlayameM aneka prAcIna mUrtiyAM saMgrahIta haiN| inameM aneka mUrtiyA~ 10-11vIM zatAbdIkI haiN| yahAM cakrezvarIkI eka SoDazabhujI mUrti atyanta sundara hai| golAkoTa-yahA~kA mandira aura mUrtiyAM vikrama saMvat 1000 se 1200 takakI haiN| - pacarAI-yahA~ 28 jinAlaya haiN| inameM 11vIM zatAbdIkI aneka mUrtiyAM haiN| zItalanAtha bhagavAnkI eka mUrti 12 phuTa U~cI hai| bandhA-bhagavAn ajitanAthakI mUlanAyaka pratimA vikrama saM. 1199 ( I. sa. 1142 ) kI hai| isake donoM pAryo meM sthita RSabhadeva aura sambhavanAtha tIrthaMkaroMkI do mUrtiyAM saMvat 1209 ( I. sa. 1152 ) kI haiN| anya bhI kaI mUrtiyA~ isI kAlakI haiN| udayagiri-yahA~ guphA naM. 1 aura 20 jainoMse sambandhita haiN| guphA naM. 20 meM eka zilA vata 106 (I.sa.425) kA hai| isameM zaMkara nAma vyakti dvArA pArzvanAtha tIrthaMkarakI mUrti nirmANa karAye jAnekA ullekha hai| yahA~ko eka tIrthakara-mUrti vidizA saMgrahAlayameM tathA anya do tIrthaMkara mUrtiyAM bhopAla saMgrahAlayameM surakSita haiN| vidizA saMgrahAlayakI yaha pratimA adbhuta hai aura samrAT rAmaguptane usakI pratiSThA karAyI thii| yahAM udayagirise prApta eka pratimA surakSita hai jo saMvat 1214 meM pratiSThita huI thii| isa saMgrahAlayameM, zrImanta seTha lakSmIcandrajIke mandirameM evaM upayukta donoM guphAomeM kaI mUtiyA~ 6vIM zatAbdIse 10vIM zatAbdI takakI haiN| isa prakAra udayagirimeM guptakAlake guhA mandira, abhilekha aura mUrtiyAM upalabdha hotI haiN| sambhavataH madhyapradezameM isase prAcIna jaina zilAlekha, mandira aura mUrti anyatra kahIM upalabdha nahIM hotii| isa dRSTise udayagirikA jaina purAtattva madhyapradezake jaina purAtattvameM sarvAdhika prAcIna hai| .. udayapura-yahA~ 10-11vIM zatAbdIkI tIrthaMkara mUrtiyAM aura mandira haiN| paThArI-yahAM gaDaramala mandira, vana-mandira tathA anya kaI jaina mandira evaM tIrthaMkara mUrtiyA~ 8-9vIM zatAbdIke vidyamAna haiN| badanAvara-yahAMkI aneka mUrtiyAM jaina saMgrahAlaya ujjainameM haiN| ina mUrtiyoMpara saMvat 1122, 1202, 1205, 1216, 1219, 1228, 1229, 1234 tathA isake pazcAtkAlake lekha haiN| isa prakAra badanAvarakA purAtattva 11-12vIM zatAbdI taka pahuMcatA hai| badanAvarameM ina zatAbdiyoMke mandiroMkA avazeSa aura khaNDita mUrtiyoMke Dhera par3e hue haiN| kArItalAI-yahAMkI aneka jaina mUrtiyAM rAyapura aura jabalapura saMgrahAlayameM surakSita haiN| inameM kaI mUrtiyA~ 10-11vIM zatAbdIkI haiN| ___ujjayinI-yahAM jaina saMgrahAlaya aura vikrama vizvavidyAlayake saMgrahAlayameM nikaTavartI aneka sthAnoMse lAyI huI jaina sAmagrI surakSita hai| isameM ajItakho, gunA Adise lAye hue mAnastambhake zIrSabhAga athavA caitya sammilita haiN| ye guptakAlIna kahe jAte haiM / yahA~ 11-12vIM zatAbdI. kI aneka pratimAeM vidyamAna haiN| papaurA-eka parakoTeke andara 107 mandira haiN| eka bhoyaremeM do mUrtiyAM saMvat 1202 ( I. sa. 1145 ) kI haiN| lakhanAdauna-bhagavAn mahAvIrakI pratimA 10-11vIM zatAbdIkI hai| patiyAnavAI-yahAMkA mandira guptakAlakA mAnA jAtA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vizeSa ullekhanIya ukta sandarbha meM kucha vizeSa ullekhanIya bAtoMpara prakAza DAlanA Avazyaka lagatA hai bhoyarA-madhyapradezameM sonAgiri, ahAra, papaurA, bandhA, bInA-bArahA aura panihAra ina kSetroMpara bhoyare bane hue haiN| - meru-mandira-ahAra, sonAgiri, rezaMdIgiri, khajurAho, droNagiri, paTanAgaMja kSetrapara merumandira nirmita haiN| ... sahasrakUTa jinAlaya-konI, paTanAgaMja, kArItalAI ( rAyapura saMgrahAlaya ), gvAliyara saMgrahAlayameM haiN| ____ nandIzvara jinAlaya kI racanA kaI sthAnoM para milatI hai, jaise thUbauna, sonAgiri, konI, paTanAgaMja, panAgara, rAyapura saMgrahAlaya, maksI pArzvanAtha / / mAnastambha-ahAra, kuNDalapura, sonAmiri, cUlagiri, pAvAgiri, siddhavarakUTa, mar3hiyA, thUbauna, papaurA, rezaMdIgiri, droNagiri, gUDara ina kSetroMmeM mAnastambha haiN| droNagiri parvatake UparakA aura ahArameM eka mAnastambha paryApta prAcIna pratIta hote haiN| sihoniyA aura paTanAgaMjameM pASANa-stambha bane hue haiM / sambhavataH ve bhI mAnastambha rahe hoN| samavasaraNa racanA-kisI kSetrapara prAcIna kAlakI samavasaraNa racanA upalabdha nahIM hotii| semavasaraNakI Adhunika racanA mar3hiyA aura kuNDalapurameM hai| bhaTTAraka pITha-madhyapradezameM panAgara, ujjaina, gvAliyara aura sonAgiri ina cAra sthAnoMpara bhaTTAraka pITha rahe haiM / indaurameM bhI bhaTTArakoMkI gaddI thI, aise ullekha prApta hote haiN| saMgrahAlaya-madhyapradezake nimnalikhita tIrthakSetroMpara sarakAra yA samAjakI orase saMgrahAlaya sthApita kiye gaye haiM athavA mUrtiyoMkA saMgraha ho cukA hai aura saMgrahAlaya sthApita karanekI yojanA hai-vidizA, pAvAgiri, Una, gandharvapurI, ujjayinI, gvAliyara, sonAgiri, ahAra, canderI, thUbauna, bInA-bArahA, khjuraaho| saMvat aura san-isa granthameM prasaMgAnusAra aneka saMvatoM aura saMvatsaroMkA ullekha AyA hai| inako samajhanemeM aneka vidvAnoMko bhI bhrama ho jAtA hai| isakA prabhAva kisI aitihAsika vyakti aura ghaTanA kAlake nirNayapara par3atA hai| pAThakoMkI suvidhAke lie yahA~ granthameM Aye hue saMvatoM-saMvatsaroMkA nAmollekha karate hue unakA IsvI san se antara batAyA jA rahA hai| gupta saMvat aura IsvI sanmeM 319 varSakA antara hai arthAt gupta saMvat I. san 319 meM huaa| kalacuri saMvat-jisakA dUsarA nAma cedi saMvat bhI hai-kA prArambha IsvI san 249meM huaa| zaka aura IsvI sanmeM 78 varSakA antara hai arthAt I. san 78meM zaka saMvatkA prArambha huaa| vikrama saMvat aura IsvI sanmeM 57 varSakA antara hai arthAt vikrama saMvat 57 meM IsvI vikrama saMvat aura zaka saMvatmeM 135 varSakA antara hai arthAt vikrama saMvat 135 meM zaka saMvat prArambha huaa| 'hijarI aura IsvI sanmeM 602 varSakA antara hai arthAt I. san 602 meM hijarI san prArambha huaa| kAmAkA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ cedi janapada sihauniyA gvAliyara manaharadeva sonAgiri panihAra-baraI khaniyAdhAnA aura usake nikaTavartI kSetra bajaraMgar3ha thUvauna canderI khandAragiri gurolAgiri bUr3hI canderI AmanacAra bhAmauna bhiyAdAMta bIThalA papaurA ahAra bandhA khajurAho droNagiri rezandIgiri pajanArI bInA-bArahA paTanAgaMja ajayagar3ha kArItalAI patiyAnadAI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ga rA A . bha ra tara iTA vA sammA pahaniyA bhiNDa cedi janapada bamabI savAI mAdhopura sabalagar3ha baradezavAliyara jA lau na - marA panihAra AMtarI cAdara nAhanA manahAdeva sonAgi bAMdA bAM dA poharI zivapurI mhaurI barAta hamI ra pur| nava ilAhA. bAda koTA milAkara khaniyAdhAna ch sohAga mijI pura ThalAgAra mAtra TIkamagar3ha chatarapura pAlagaMja bhiyAMti latapura/ bhAgoDa- satanA managa 41 PRbijAvara karAnagada pramokanagara lAla ta pura)X malaharA hIrApura cIcaTa cAcaTa jhAlAvAr3a "haTA sI ghI / zandrAgiri bAra kArItalAI janArI / rAja goda zahaDola ) vi saMketa jabala purI / -nadiyoM paTanAgaMja baunA mArahA/damoha rAMya se na devarI ..--.--rAjya kI sImA ------jilA kI sImA |0 jilA mukhyAlaya 0 nagara -- bahI relave lAIna -koTI relave lAIna - rAjakIya matha -- anya pakke patha ---- karace patha jaina tIrtha prAcIna sthala narasiMhapura 1. bhAratake mahAsarvekSakakI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitrapara aadhaarit| (c) bhArata sarakArakA pratilipyadhikAra, 1976 2. mAnacitrameM diye gaye nAmoMkA akSara-vinyAsa vibhinna sUtroMse liyA gayA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sihauniyA itihAsa sihoniyA kSetra ahasina nadIke taTapara avasthita hai| isa nagarake suddhanapura, sudhAniyApura, suhAniyA, sihoniyA, sudhInapura, siMhapANIya Adi kaI nAma milate haiN| isa nagarakI sthApanAke sambandhameM kahA jAtA hai ki yaha nagara gvAliyarake saMsthApaka rAjA sUrajasenake pUrvajoMne do hajAra varSa pUrva sthApita kiyA thaa| prArambhase hI yaha nagara jaina saMskRtikA kendra rahA hai| pahale isa nagarakA nAma kyA thA yaha to patA nahIM calatA kintu vartamAna nAma sihoniyA sUrajasenake nAmapara hI par3A hai| kahA jAtA hai ki jaba rAjA sUrajasenakA kuSTha roga gvAliyara kilemeM sthita kuNDake jalameM snAna karaneke kAraNa dUra ho gayA, taba usane apanA nAma zodhanapAla yA zuddhanapAla rakha liyaa| unake isa nAma-parivartanakI smRti surakSita rakhaneke lie nagaravAsiyoMne isa nagarakA nAma suddhanapura yA sughAniyApura rakha liyaa| yahI nAma badalate-badalate suhAniyA yA sihoniyA ho gyaa| isa rAjAkI jaina dharmameM gAr3ha zraddhA thii| usakI rAnI kokanavatI bhI jaina dharmakI anuyAyI thii| usane sana 275 meM kokanapUra maThakA bar3A jaina mandira banavAyA thaa| yaha mandira gvAliyarake kilemeM vidyamAna hai| isake atirikta isane suhAniyAke nikaTa bhI eka jaina mandira banavAyA thA / yahAM cauthI-pAMcavIM zatAbdImeM jaisavAla jainoMke banavAye hue 11 jaina mandira the, isa prakArake ullekha bhI milate haiN| ___ yaha bhI kahA jAtA hai ki yaha nagara apane vaibhava-kAlameM 12 kosameM vistRta thaa| cAroM dizAoMmeM nagarake cAra phATaka the| kahA nahIM jA sakatA ki yaha bAta kahAM taka ThIka hai / kintu isake cAroM ora eka-eka, do-do kosakI dUrIpara bilonI, borIpurA, puravAsa aura bAr3hA nAmaka grAmoMmeM daravAjoMke avazeSa aura cihna aba taka milate haiN| yadi ye avazeSa prAcIna suhAniyA nagarake hI hoM to isameM sandeha nahIM ki yaha nagara avazya hI itanA vizAla rahA hogaa| 10vIM zatAbdI taka yahA~ jaina dharmakA prabhAvazAlI pracAra rahA / kintu usake pazcAt yahA~ AkramaNa hone lage aura koI zAsana adhika dinoM taka sthira nahIM raha skaa| phalataH nagara ujar3ane lgaa| inhIM dinoM muslima zAsakoMne yahAMke mandira aura mUrtiyoMkA dhvaMsa kara diyaa| sambhavataH taba se aba taka yaha sthAna upekSita dazAmeM par3A rhaa| aba bIsavIM zatAbdImeM jainoMkA dhyAna isake jIrNoddhAra kI ora gayA hai| kSetrakA itihAsa ___ lagabhaga 50 varSa pUrva ambAhanivAsI brahmacArI gumAnImalajI dharma-pracAra karate hue kamatarI (ambAhake nikaTa eka gAMva) phuNce| rAtrimeM unheM svapnameM usa grAmake nikaTavartI jaMgalameM bhagavAn jinendrakI ati manojJa mUrtiyAM dikhAI diiN| prAtaHkAla hote hI ve svapnameM dekhI huI mUrtiyoMke anveSaNake lie jaMgaloMmeM cala diye| khoja karate hue ve sihoniyA phuNce| vahAM unheM vahI TIlA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 bhAratake digambara jaina tIrthaM dikhAI diyA jo unheM svapnameM dIkhA thaa| unhoMne usa TIlekI khudAI kI to unheM mUrtikA sira dIkha pdd'aa| yaha samAcAra AsapAsake gA~voMmeM bhI pahu~cA / vahA~se aneka bandhu A juTe / sAvadhAnI ke sAtha khudAI kI gayI to eka atyanta bhavya aura vizAla pratimA bhUgarbhase prakaTa huii| isake sAtha anya bhI kaI mUrtiyA~ nikliiN| vahA~ bhaktajanoMkA melA laga gyaa| vahA~ nityaprati saikar3oM vyakti bhagavAnke darzanoMke lie Ane lage / aneka vyakti manautiyA~ mAnaneke lie Ate aura unakI manokAmanAe~ pUrNa ho jaatiiN| isa prakArakI ghaTanAeM anuzrutiyA~ banakara cAroM ora phailane lagIM, jisase isa sthAnakI prasiddhi atizaya kSetrake rUpameM hone lagI / brahmacArI gumAnIlAlajI mandirake nirmANake lie cintita the / mUrtiyA~ khule maidAnameM rakhI huI thiiN| eka rAtriko unheM svapta dikhAI diyA / svapnameM eka vyakti unase kaha rahA thA - "tuma cintA mata kro| tumhArA manoratha saphala hogaa| mandira nirmANake lie tumheM paryApta dhana milegA / isa bhaviSyavANIse brahmacArIjI Azvasta hue aura unhoMne dUsare dinase hI vibhisa sthAnoMpara jAkara dhana-saMgraha karanA prArambha kara diyA / alpakAlameM hI mandirakA nirmANa ho gyaa| mUrti jahA~ prakaTa huI thI, usI sthAnapara virAjamAna hai / mandira nirmANake pazcAt yahA~ aura AsapAsa kucha jaina mUrtiyA~ prApta huI haiM / atizaya i zAntinAtha bhagavAnkI mUrtimeM mahAn atizaya hai, isa prakArakI mAnyatA idharake pradezakI jaina aura jenetara janatAmeM bahupracalita hai| yahA~ aneka cAmatkArika ghaTanAe~ ghaTita bhI ho cukI haiN| kahate haiM, eka bAra kSetrakA prathama mekA zrI motIrAma kuMjalAla karArIvAloMne bar3I dhUmadhAmase kraayaa| unhoMne sabhI samAgata yAtriyoMko prItibhoja bhI diyaa| melemeM lagabhaga 20 hajAra janasamudAya ekatra huA thA / kintu jalakI samasyA vikaTa thI / nadIse gAr3iyoMmeM TaMkiyAM bharakara ma~gAnekI vyavasthA kI gayI thI / kintu itane vyaktiyoMke bhojameM itanI dUrase jalakI vyavasthA karanese jalakI santoSajanaka pUrti nahIM ho pA rahIM thI / sthiti bar3I asantoSajanaka thii| yaha dekhakara cintAmagna brahmacArIjI prabhu zAntinAthake caraNoMmeM jA leTe aura bar3e gadgada kaNThase prArthanA karane lage - 'prabho ! pAnIkA bar3A saMkaTa hai| kSetrakI lAja tere hAtha hai / ' idhara mandirameM brahmacArIjI bhaktibharI stuti kara rahe the aura dUsarI ora mandirake nikaTa eka kue~ meM svayameva pAnI A gayA aura bar3hatA gayA / janatAko kiramicake purahoM dvArA jala khIMcakara santuSTa kiyA gayA / janatAmeM zAntinAtha bhagavAn ke isa camatkArakI bar3I carcA rahI . aura sabake hRdaya isa camatkArake kAraNa bhaktise bhara gaye / isa prakArake camatkAra yahA~ Aye dina hote rahate haiN| isa pradezakI jainetara janatA bhI bhagavAn zAntinAthakI bhakta hai / vaha ise cetanAtha bAbAke nAmase mAnatI hai / lagatA hai, 'cetanAtha' nAthakA apabhraMza hai| sambhavata: prAcIna kAlameM yahA~ koI mandira thA, usa mandirako caityAlaya kahA jAtA thA athavA isa mandirameM caitya rahA hogA / ataH yahA~ke mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthako caityanAtha kahA jAne lagA hogA / phira caityanAthase bigar3akara dhIre-dhIre cetanAtha ho gayA / astu ! - idhara AsapAsa ke grAmoMmeM jaba bhI koI manuSya athavA pazu bImAra par3a jAtA hai to loga bAbA cetanAthakI bolArI bolate haiM / phalataH usako tatkAla ArAma ho jAtA hai ja
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha kSetra varzana - sihauniyA grAmake bAhara jahAM pulisa sTezana hai, vahAM maidAnameM pASANakA prAcIna mAnastambha banA huA hai| yaha eka TIlepara avasthita hai| yaha bhUmike Upara ATha phuTa UMcA hai| kintu isakA kucha bhAga bhamike nIce bhI dabA huA hai| yadyapi vartamAnase isake zIrSapara koI mati nahIM hai. kinta dhyAnapUrvaka dekhanese spaSTa pratIta hotA hai ki isake zIrSa bhAgapara pahale koI vedikA aura usameM tIrthaMkara mUrtiyAM rahI hoNgii| pratiSThAzAstroMke anusAra mAnastambhakA nirmANa jina-mandirake sAmane hotA hai| jisa TIlepara prastuta mAnastambha banA huA hai, yadi usa TIlekI khudAI kI jAye to prAcIna mandirake avazeSa prApta honekI sambhAvanAko inakAra nahIM kiyA jA sktaa| ____ yahA~se lagabhaga eka kilomITara dUra sihoniyA atizaya kSetra hai / kSetrake mandirake tIna ora dharmazAlAke kamare bane hue haiN| unameM kucha pUrNa nirmita haiM, kucha ardhanirmita haiM / mandirake sAmanevAle bhAgameM abhI kucha nahIM banA hai, kintu vahA~ mukhya pravezadvAra tathA kAryAlaya Adi banAnekI yojanA hai| prAMgaNake madhyameM jinAlaya banA huA hai| jinAlayameM kevala mahAmaNDapa ( haoNla ) hai| praveza-dvArake bilakula sAmane dIvAlake sahAre bhagavAn zAntinAtha sasmita mudrAmeM khar3e hue haiN| chavi atyanta saumya hai| mukhakI chavise karuNA, zAnti aura vItarAgatAkI tridhArA pravAhita hotI huI pratIta hotI hai| Akula-vyAkula karanevAle jIvana-prasaMgoMse Ube hue vyaktiko yahAM bhagavAnke caraNoMmeM pahuMcate hI apUrva zAntikA anubhava hotA hai| bhagavAn zAntinAthakA sabase bar3A atizaya yahI hai| bhagavAn zAntinAthakI yaha mUrti balue pASANakI halake katthaI varNakI khaDgAsana mudrA meM hai| Uparase caraNoM takakA bhAga bhUmike Upara hai aura pIThAsana abhI bhUmi-garbhameM hai| mUrtikI avagAhanA 13 phuTa hai tathA anumAnataH 3 phuTa bhUmike garbhameM pIThAsana hai| mUrtike dAyeM kandheke nikaTa eka zilAlekha aMkita hai| lekha aspaSTa hai, kintu prAcIna hai| usameM saMvat 141 par3hane meM AyA hai / sambhavataH prArambhakA aMka 1 par3hanemeM nahIM aataa| mUrtikI racanA-zailIko dekhakara yaha gyArahavIM zatAbdIkI anumita kI jAtI hai| isa mUrtike donoM ora bhagavAn kunthunAtha aura aranAthakI mUrtiyAM virAjamAna haiM / ye donoM mUrtiyAM bhI khaDgAsana mudrAmeM haiM tathA inakI avagAhanA ATha phuTa hai| inake pAdapIThapara kramazaH bakarA aura machalI ye lAMchana utkINaM haiN| madhyapradezameM vizeSataH bundelakhaNDameM atizaya kSetroMpara zAntinAtha, kunthunAtha aura aranAtha-tInoMkI pratimAe~ pratiSThita karAnekA pracalana madhyakAlameM vizeSa rUpase rahA hai| ye tInoM hI kAmadeva, cakravartI, hastinApurake nivAsI aura tIrthaMkara the| sambhavataH jIvana-samAnatAkA yaha tathya hI tInoM tIrthaMkaroMkI mUrtiyoMko ekatra pratiSThita karAnemeM preraka kAraNa rahA hai| ___ina tInoM mUrtiyoMke atirikta yahA~ 19 mUrtiyAM aura haiN| ye sabhI mUrtiyA~ sihauniyAmeM bhUgarbhase hI prakaTa huI haiN| inameM eka mUrti pAMca phuTa nau iMca U~cI hai| yaha mUrti bar3I prabhAvapUrNa hai| isake sirapara jaTAjUTa, mukhapara bhavya dAr3hI, galemeM galahAra, skandhase bagalameM laTakatA huA yajJopavIta, sirake pIche prabhAvatula, kaTimeM mekhalA, kalAImeM dastabanda aura bAMhoMmeM bhujabanda haiN| dAyAM hAtha jaMghe para rakhA huA hai tathA bAyeM hAthameM parazu hai| caraNoMke donoM ora karabaddha sevakasevikA khar3e haiN| yaha mUrti lokapAla yA dikpAlakI hai| lokapAla yA dikpAlakI isa prakArakI mUrtiyA~ khajurAhomeM bhI milatI haiN|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 bhAratake digambara jaina lo ___ isake atirikta zeSa 18 mUrtiyAM tIrthaMkaroMkI haiN| inameM khaDgAsana aura padmAsana donoM hI prakArakI mUrtiyAM haiN| kintu adhikAMza mUrtiyAM padmAsana haiN| ye mUrtiyAM kamase kama 9 iMcakI haiM aura adhikatama avagAhanAvAlI mUrti tIna phuTakI hai| eka mUrti caturmukhI ( sarvatobhadrikA ) hai| ina mUrtiyoMke lie abhI taka vedI nahIM banI hai| ataH ye mUrtiyA~ abhI bhUmipara hI rakhI huI haiN| " mUlanAyaka pratimAko bhittike pIche khule AkAzake nIce bhUgarbhase prApta kucha khaNDita mUrtiyAM rakhI huI haiN| * uparyukta sabhI khaNDita aura akhaNDita mUrtiyAM madhyakAlakI, vizeSataH 10-11vIM zatAbdI kI haiN| purAtattva madhyapradezameM purAtattva aura kalAkI dRSTise jina sthAnoMkA-sarvAdhika mahattva hai, unameM sihoniyAkA bhI apanA viziSTa sthAna hai| yahA~ upalabdha purAtattvAvazeSa mandira aura mUrtiyA~isa bAtakI sAkSI haiN| sihoniyA madhyayugameM eka sampanna nagara thaa| isakA patA hameM yahAM prApta hindU aura jaina mandiroMke avazeSoMse calatA hai| isa samaya yaha gAMva bahuta sAdhAraNa aura choTA-sA raha gayA hai, kintu isa samaya bhI yahAM prAcIna gauravakI paricAyaka kucha sAmagrI-mandira aura mUrtiyA~-bacI huI haiN| jaise kAkanamaTha, ambikAdevIkA mandira, hanumAnkI mUrti, pASANa-stambha aura jaina muurtiyaaN| inameM pASANa-stambha to asandigdha rUpase kisI jaina mandirakA mAnastambha thaa| kyA yaha kalpanA karanA saMgata hogA ki zAntinAtha mandira ( jisameM zAnti. kantha aura aranAthakI vizAla mUrtiyAM virAjamAna thIM) usa kAlameM itanA vizAla banA huA thA ki ukta mAnastambha usa mandirake sAmane par3atA thaa| yaha kalpanA kucha tarkasaMgata bhI pratIta hotI hai kyoMki aba taka jitanI jaina mUrtiyAM yahA~ upalabdha huI haiM, ve sabhI vartamAna jaina mandira aura pASANa-stambhake madhyavartI kSetrameM hI milatI haiM / isameM bhI sandeha nahIM hai ki upalabdha jaina tIrthaMkara mUrtiyAM aura yaha pASANastambha samakAlIna haiN| yaha bhI sambhava hai ki yaha mAnastambha nikaTavartI kisI anya jaina mandirakA rahA ho| sihauniyA aura usake nikaTavartI sthAnoMpara jo purAtattva-sAmagrI prApta huI hai, vaha kachavAhA athavA parihAra narezoMke zAsanakAlakI hai| gvAliyara-durga meM bane hue sAsa-bahUke mandirameM utkIrNa eka lekhase jJAta hotA hai ki kachavAhAnareza kIrtirAjane sihauniyAmeM zivakA eka vizAla mandira banavAyA thaa| kIrtirAjane gvAliyara-durgapara lagabhaga 1000 I. meM rAjya kiyA thaa| lekhameM sihoniyAkA nAma 'siMhapANIya' diyA hai| yaha zivamandira kauna-sA thA, isa sambandhameM kucha vidvAnoMko mAnyatA hai ki kAkanamaTha hI vaha ziva mandira hai / ina vidvAnoMko sammatimeM kAkanamaThakA nirmANa rAnI kAkanavatIne karAyA thA aura yaha kotirAjako patnI thii| kucha anya vidvAn isa maThako mUlataH jaina mandira mAnate haiN| isa mandirameM isa samaya koI mUrti nahIM hai| isakA sabhAmaNDapa stambhoMpara AdhArita hai| maNDapake Upara zikhara hai| pahale yaha bhUtalase 100 phUTa U~cA thaa| aba to mandirakI UMcI caukI jamInake andara dabI huI hai| isa mandirake stambhoM aura bAhya bhAgapara nAnA dRzya utkIrNa the jo aba naSTa yA aspaSTa ho gaye haiN| isa maThake cAroM ora bikhare hue bhagnAvazeSoMse jJAta hotA hai ki isake cAroM ora aneka mandira bane hue the kintu aba to unake avazeSa hI par3e milate haiN| kAkanamaTha gAMvase do mIla uttara-pazcimameM hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake vigambara jaina tIrtha ambikA devIkA mandira aura hanumAn mUrti gAMvake nikaTa hI haiN| sihauniyAmeM purAtattvasAmagrI vipula parimANameM upalabdha huI hai| yaha sAmagrI prAyaH 10-11vIM zatAbdIkI hai| yaha sampUrNa sAmagrI gvAliyara-durgameM sthita saMgrahAlayameM surakSita hai| isa sAmagrImeM viSNu, narabarAha, narasiMha, rAma-sItA, vaidyanAtha, pArvatI, agni, sUrya, brahmANI, sarasvatI, indra Adi deva-deviyoMkI mUrtiyA~ haiM / kucha nArI-mUrtiyAM bhI haiM, jinameM se kucha to apsarAoMkI haiM aura eka mUrti zAlabhaMjikAkI hai / zAlabhaMjikAkI mUrti sarasa loka-jIvanakA pratinidhitva karatI hai| kucha aisI bhI nArImUrtiyA~ yahA~ milI haiM, jinameM strI sirapara bharA huA ghar3A rakhakara aura donoM hAthoMmeM dIpaka liye iThalAtI huI jA rahI hai| zAyada yaha bhAratIya nArIkI hI vizeSatA hai ki vaha bhare hue ghar3eko sirapara rakhakara use binA pakar3e sAdhakara sahaja hImeM le jA sakatI hai| isI vizeSatAko pradarzita karanevAlI ye mUrtiyAM vastutaH bhAratake tatkAlIna loka-jIvanapara prakAza DAlatI haiN| isa sabase lagatA hai ki sihauniyA madhyayugameM atyanta samRddha thaa| tatkAlIna samAjameM kalAke prati atyadhika ruci thI, kalAne kevala kalpanA na rahakara, vAstavika rUpa grahaNa kara liyA thA; aura vikasita dazAko prApta ho cukI thii| isa kAlako kalAkI dRSTise hama usakA praur3ha kAla kaha sakate haiN| sihauniyA kalAko apanA mahattvapUrNa yogadAna karanemeM kisIse pIche nahIM rhaa| mArga sihauniyA kSetra AgarA-vAliyarake madhya sthita murainAse 30 ki. mI. hai| murainAse bar3AgAMva hokara sihoniyA taka pakkI sar3aka hai aura baseM calatI haiN| basa gA~vake bAhara thAne taka jAtI hai| vahA~se sihauniyA digambara jaina atizaya kSetrakA mandira kacce mArgase lagabhaga eka kilomITara dUra hai| gvAliyara sthiti aura mArga gvAliyara seNTrala relavekI mukhya lAinapara AgarA-jhAMsIke madhyameM AgarAse 118 ki. mI. aura jhAMsIse 97 ki. mI. dUra eka prasiddha zahara hai| yaha eka samaya briTiza zAsanakAlameM bhAratakI riyAsatoMmeM cauthe nambarapara thA aura usake nareza sindhiyA vaMzake the| Ajakala to yaha madhyapradezakA eka pramukha zahara mAtra raha gayA hai aura kucha prazAsakIya kAryAlayoMke atirikta usakA koI vizeSa rAjanaitika mahattva nahIM hai| kintu prAcIna kAlameM isakA bar3A rAjanaitika mahattva rahA hai aura anekoM rAjanaitika ghaTanAe~ yahA~ ghaTita huI haiN| dakSiNa-bhAratakA dvAra honeke kAraNa isako vizeSa rAjanaitika mahatva mila cukA hai| jaina itihAsa, jaina kalA aura purAtattvakI dRSTise bhI isakA gauravapUrNa sthAna rahA hai| yaha zahara tIna bhAgoMko milakara banA hai-gvAliyara, lazkara aura murAra / gvAliyara pahAr3Ipara bane hue kileke uttarameM sthita hai, lazkara kileke dakSiNameM tathA murAra kileke pUrva meM hai| lazkara san 1810 meM daulatarAva sindhiyAke phojI lazkara yA chAvanIke rUpameM basa gayA aura murArameM pahale aMgarejoMkI chAvanI rahatI thii| gvAliyara AgarAse dakSiNameM 118 ki. mI., dillI
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha se 317 ki. mI. aura bambaIse 1225 ki. mI. dUra hai| gvAliyarase indaura hote hue bambaI taka, AgarA hote hue dillI taka aura kAnapura hote hue kalakattA taka pakkI sar3akeM haiN| gvAliyara havAI mArgapara bhI hai| 'eyara iNDiyA sarvisa' gvAliyarako dillI-bambaIse jor3atI hai| gopAcala durga purAtana kAlameM gvAliyarake kaI nAma jaina vAGmayameM upalabdha hote haiM jaise gopAdri, gopagiri, gopAcala, gopAlAcala, govAgiri, govAlagiri gopAlagiri, govAlacalahu, gvAliyara / ye saba nAma gvAliyarake durgake kAraNa par3e haiN| isa durgakA apanA eka itihAsa hai| kucha logoMkA kathana hai ki yaha durga IsAse 3000 varSa pUrvakA hai| kucha purAtattvajJa ise IsAkI tIsarI zatAbdImeM nirmita mAnate haiM / isa durgakI gaNanA bhAratake prAcIna durgomeM kI jAtI hai| isa durgakI sthApanAke sambandhameM kaI kiMvadantiyA~ pracalita haiN| eka kiMvadantIke anusAra yahA~ pahAr3Ipara gvAliya nAmaka eka sAdhu rahate the| eka dina nagarake nareza sUryasena, jinheM kuSTha roga ho gayA thA, ghUmate hue isa pahAr3Ipara A nikale aura unakI ukta sAdhuse bheMTa ho gyii| narezane sAdhuko praNAma karake apane kuSTha rogakA kucha upacAra puuchaa| sAdhune rAjAse vahA~ bane hue tAlAbameM snAna karanekA parAmarza diyaa| rAjAne vaisA hI kiyA aura snAna karate hI unakA kuSTha roga jAtA rahA / rAjAne usa sAdhuke icchAnusAra usa pahAr3Ipara eka durga banavAyA aura usakA nAma gvAligar3ha rakhA aura pazcAt usa nagarakA nAma bhI gvAliyara rakha diyaa| sambhavataH yaha ghaTanA IsAkI tIsarI zatAbdIkI hai| aitihAsika dRSTi se isakA sarvaprathama ullekha hUNa saradAra mihirakulake sUrya mandiravAle zilAlekhameM milatA hai| isameM rAjyake 153 varSameM gopagiripara mAtRcela dvArA sUrya mandirako sthApanAkA ullekha hai| isI prakAra caturbhuja mandirake vi. saM. 932-933 ke zilAlekhameM bhI ukta durgakA ullekha milatA hai| yaha zilAlekha kannaujake rAjA bhojadevake samayakA hai| usa kAlameM isa durgapara kannauja-narezakA adhikAra thaa| isa prakAra yaha kilA isase pUrvakA honA caahie| vaha jalAzaya aba bhI hai, jisakA nAma sUryakuNDa hai kintu lagatA hai, usake jalameM pahale-jaisA camatkAra nahIM raha gyaa| yaha kilA 300 phuTa UMcI pahAr3Ipara banA huA hai| uttarase dakSiNakI ora isakI lambAI paune do mIla hai tathA pUrvase pazcima taka isakI caur3AI 600 se 2800 phuTa taka hai| kilemeM cAra hindU aura do muslima imArateM vizeSa rUpase ullekhanIya haiM-mAna mandira, gujarI mahala, karaNa mandira, vikrama mandira, jahA~gIra mahala aura zAhajahAnI mahala / kucha mahattvapUrNa hindU mandira bhI yahA~ darzanIya haiM-jaise sUryadeva, gvAliyA, caturbhuja, jayantI thorA, telIkA mandira, sAsa-bahU ( bar3A), sAsa-baha ( choTA ), mAtA devI, dhIndhadeva aura mahAdeva / inake atirikta eka mahattvapUrNa jaina mandira bhI kilemeM hai, jisakA patA san 1844 meM kaniMghamane lagAyA thaa| gopAcala durgapara vibhinna rAjavaMzoMkA zAsana sUrajapAlane yahA~ 36 varSa rAjya kiyaa| isa kezameM rasakapAla, naharapAla, bhImapAla, amarapAla, gaMgapAla, bhojapAla, padamapAla, anaMgapAla. indrapAla, jItapAla, DhANDapAla, lakSmaNapAla naharapAlaM, maNDarapAla, ajItapAla, buddhapAla Adi 84 rAjAoMne rAjya kiyaa| inakA rAjyakAla lagabhaga 989 varSa rahA / phira yahA~ parihAravaMzakA 102 varSa taka rAjya rahA / uparyukta zilAlekhoMse
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha yaha patA calatA hai ki pratihAra rAjA bhojane ise jItakara apane kannauja rAjyameM milA liyA thaa| vikramakI 11vIM zatAbdImeM kacchapaghATavaMzI vajranAbhana nAmaka nareza (1007-1037 rAjya zAsana) ne gvAliyarako jItakara apane adhikArameM kara liyaa| vi. saM. 1034 meM usane eka jainamUrtikI pratiSThA bhI karAyI thI, jaisA ki mUrti-lekhase jJAta hotA hai| isase patA calatA hai ki jaina dharmake prati isa narezakI gaharI AsthA thii| isa vaMzake aneka rAjA hue-jaise maMgatarAja, kIrtirAja, bhuvanapAla, devapAla, padmapAla, sUryapAla, mahIpAla, bhuvanapAla, madhusUdana Adi-jinhoMne gvAliyarapara zAsana kiyaa| phira pratihAravaMzakI dvitIya zAkhAne isapara apanA adhikAra kara liyaa| vi. saM. 1249 meM dillIke zAsaka altamazane durgapara gherA DAla diyA aura kAphI za kiyaa| sAraMgadeva aura 1500 vIra rAjapata vIratApUrvaka laDe aura mAtabhamike lie bali ho gaye / rAjapUta striyoMne hajAroMkI saMkhyAmeM agnikI bhayaMkara jvAlAoMmeM kUdakara jauhara-vrata liyA aura isa prakAra apane satItvakI rakSA kii| rAjamahalakI 70 rAniyA~ pahale AgameM kUdI, phira anya striyA~ kUdIM / jahA~ jauhara huA, vaha jauhara tAla aba bhI maujUda hai| kilepara altamazakA adhikAra ho gyaa| vi. saM. 1455 meM jaba kUdI taimUralaMgane bhAratapara prabala vegase AkramaNa kiyA, usa samaya arAjakatApUrNa sthitise lAbha uThAkara vIrasiMha nAmaka eka tomaravaMzI saradArane gvAliyarapara adhikAra kara liyaa| yaha alAuddInake senApati sikandarakhAM kI naukarImeM thA aura IsAmaNi bholA ( DANDaraulI paraganA ) kA rahanevAlA thaa| gvAliyarapara isa vaMzakA adhikAra vi. saM. 1593 taka rhaa| isa vaMzameM aneka nareza hue jinhoMne gvAliyarapara 105 varSa taka zAsana kiyaa| una narezoMke nAma isa prakAra haiM-vIrasiMha, uddharaNadeva, vikramadeva ( vIramadeva ), gaNapatideva, DUMgarasiMha, kIrtisiMha, kalyANamala, mAnasiMha, vikramasAha, rAmasAha, zAlivAhana, unake do putra zyAmasAha aura mitrasena / apane zAsana-kAlameM ina sabhI rAjAoMkA jaina dharmake prati sahAnubhUtipUrNa vyavahAra rahA / ataH inake zAsanakAlameM jaina dharma aura jaina kalAko phalane-phUlanekA khUba avasara prApta huaa| ina tomaravaMzI narezoMmeM-se mahArAja dUMgarasiMha athavA dUMgarendradeva aura kIrtisiMhakI AsthA jaina dharmapara pUrNa-rUpase rhii| DUMgarasiMhakA zAsana-kAla tIsa varSa thA aura kIrtisiMhane pacIsa varSa taka zAsana kiyaa| ina donoM hI narezoMke rAjyakAlameM gopAcalapara aneka bhavya aura vizAla mUrtiyoMkA nirmANa huA aura aneka pratiSThotsava hue| tomaravaMzake bAda durgapara lodIkza, mugalavaMza, sindhiyAvaMza aura aMgarejoMkA zAsana rhaa| tAjula-maAsirake lekhaka eka mugala itihAsakArane isa kileko hindake galemeM par3e hue kiloMke ratnahArakA eka ujjvala ratna batAyA hai| kisIne ise dakSiNa bhAratakA praveza-dvAra batAyA hai| kileke isa mahattvake kAraNa hI ise itanA rAjanaitika mahattva prApta huA aura isapara vibhinna rAjavaMzoMke AkramaNa nirantara hote rhe| -------- jaina pratimAe~ -~-Upara kaniMghama dvArA khoje gaye jisa jaina mandirakA ullekha kiyA gayA hai, vaha kilemeM hAthI daravAjA aura sAsa-bahUke mandirake madhyameM avasthita hai| kaniMghamake anusAra ise mugala zAsana-kAlameM masajidake rUpameM parivartita kara diyA gayA thaa| khudAI karate samaya nIce eka kamarA milA hai| usameM kaI digambara jaina mUrtiyA~ haiN| ye mUrtiyA~ padmAsana aura kAyotsargAsana donoM hI prakArakI haiN| eka lekha vi. saM. 1165 kA milA hai| isa kamaremeM do vediyA~ banI huI haiN| uttarakI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vedImeM do nagna kAyotsarga mUrtiyAM virAjamAna haiM, jinameM eka mUrti saptaphaNamaNDita bhagavAn pAvanAthakI hai| madhyameM 6 phuTa 8 iMca lambA Asana hai, jisapara koI mUrti virAjamAna nahIM hai| dakSiNakI bhItameM pAMca vediyAM haiM, jinameM doke sthAna rikta haiN| kevala do digambara jaina mUrtiyAM vidyamAna haiN| lagatA hai, zeSa mUrtiyAM AtatAyiyoMne naSTa kara dii| - isa gar3hameM jitanI mUrtiyA~ banI huI haiM, unakA nirmANa mahArAja DUMgarasiMha aura kIrtisiMhake zAsana-kAlake 55 varSoM meM ho pAyA thaa| mUrtiyoMke nirmANakA prArambha to mahArAja DUMgarasiMhake kAlameM hI ho gayA, kintu mUrtiyoMkA nirmANa adhikAMzataH mahArAja kIrtisiMhake kAlameM pUrNa huaa| mahArAja iMgarasiMhake zAsanakAlameM to pahAr3akI Ubar3a-khAbar3a, Ar3I-tirachI zilAoM aura caTTAnoMko chenI-hathaur3oMkI sahAyatAse sApha aura cikanA banAnekA upakrama calatA rhaa| phira kalAkAroMne caTTAnoMke kaThina hRdayoMko bhedakara unake bhItarase saumyatA, zAnti aura vItarAgatAko pratimAke mukhapara aMkita karanemeM saphalatA prApta kii| sAre parvatako udher3akara jinendra prabhuke vizAla aura kamanIya rUpako ujAgara karane meM kalAkArane pUrNataH saphalatA prApta kii| unhoMne sampUrNa durgako jaina pratimAoMkA bhavya mandira banA diyaa| pratimAoMkI isa vizAlatAmeM bhI kalAkArakI chenI aura hathaur3A cUke nahIM haiM aura saba kahIM samucita rUpameM bhAvanAoM aura rekhAoM takakA ubhAra huA hai| yaha kalAkAroMke naipuNyako pradarzita karaneke lie paryApta hai| suvidhAke lie gvAliyara kilekI ina mUrtiyoMko hama pAMca bhAgoMmeM bAMTa sakate haiM(1) uravAsI samUha, (2) dakSiNa-pazcima samUha, ( 3 ) dakSiNa-pUrva samUha, (4) uttara-pazcima / samUha aura ( 5 ) uttara-pUrva smuuh| inameM uravAhI samUha aura dakSiNa-pUrva samUha atyanta mahattva pUrNa haiM / uravAhI samUha apanI vizAlatAke kAraNa tathA dakSiNa-pUrva samUha alaMkRta kalAke kAraNa sabako apanI ora AkRSTa kara lete haiN| ina mUrtiyoMkI jAnakArIke lie inake sambandhameM saMkSipta vivaraNa yahAM diyA jA rahA hai| - isa parvatapara kula jaina mUrtiyoMkI saMkhyA 1500 ke lagabhaga hai| inameM 6 iMcase lekara 57 phuTa takakI mUrtiyAM sammilita haiN| yahA~kI sabase vizAla mUrti bhagavAn AdinAthakI hai jo uravAhI daravAjeke bAhara hai, khaDgAsana mudrAmeM hai aura 57 phuTa UMcI hai| isake pairoMkI lambAI 9 phuTa hai| zvetAmbara AcArya zIlavijaya aura AcArya saubhAgyavijayane apanI tIrthamAlAmeM isa mUrtiko bAvanagajA batAyA hai aura bAbarane apane Atmacarita (bAbaranAmA) meM isa mUrtiko 40 phUTakA likhA hai, kintu ye donoM hI dhAraNAe~ galata haiM / eka pattharakI bAvar3ImeM supAzvanAthakI padmAsana pratimA hai jo 34 phuTa U~cI aura 30 phuTa caur3I hai / padmAsana pratimAoMmeM yaha bhAratameM sabase vizAla hai| mahAvIra dharmazAlA nayI sar3akase kilekA uravAhI dvAra lagabhaga 6 kilomITara hai| kilekI bAharI dIvArameM kucha ardhanirmita mUrtiyAM banI huI haiN| sambhavataH mUrtiyA~ banAnekI yojanA thI, kintu kisI kAraNavaza chatra Adi khodakara chor3a diyA gyaa| bAyIM orako sarvaprathama pahAr3ameM tIna khaDgAsana mUrtiyAM milatI haiN| tInoM kamalAsanapara khar3I haiN| tInoM mUrtiyoMke madhya sthAnoMmeM zilAlekha utkIrNa haiN| pahAr3ake sabhI zilAlekha denA to sambhava nahIM hai, kintu yahAM kevala eka zilAlekha jAnakArIke lie diyA jA rahA hai "saM. 1510 varSe mAgha sudI 8 some gopAladurge tomaravaMzAnvaye mahArAjAdhirAja rAjA zrI DUMgarendradeva rAjya pavitramAne zrI kASThASThAsaMgha mAthurAnvaye bhaTTAraka zrI guNakIrtidevAstatpaTTe zrI yazakIrtidevAstatpaTTe zrI malayakIrti devAstato bhaTTAraka guNabhadradeva paMDitavayaM raidhU tadAmnAye
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapravezake digambara jaina tIrtha 37 agrotavaMze vAsila gotre sAkelahA bhAryA nivArI tayoH putraH vijayaSTa zAha sahajA tatputra zAha nAthU teu nAtha patrI mAlAde bhausA teja patrI govindadevajImahArathI bAlamatI sAdha mAlahA bhAryA siro putra saMghAdhipatideva bhAryA mAlehI dvitIya lochi tayoH putra zaMkara masIjAkaramAsAre pati putra nema bhAryA hemarAja hi caturtha sAhIgA putra seI mAgha putra bIjA joDasI kumarA pannavasA celA puNyAdhidA dvitIya bholA tRtIya alUsA jIdA putra mANikuTI dhArataru sahArApu DAlU putra devIdAsa isa vaMza nirdeza eteSAM madhye sAdhu zrI mAlhA putra saMghAdhipati deutAya putra saMghAdhipati karamasIhA zrI candraprabhu jinabiMba mahAkAya pratiSThApitaM praNamati karNAsI zrI sAdhvI vIra jinapada cakra aMguSTha mAtR vimAna jinasA kriyA pratiSThApayato mahutayA kulaM valaM rAjyamanaMtasaukhyaM tavasya vicchittirathovimuktiH / zubhaM bhavatu deshvRssyoH|" isa zilAlekhameM kula 15 paMktiyA~ haiM aura yaha lagabhaga paune do phuTa lambA aura itanA hI caur3A hai| __ bAyIM orase pratimAeM isa prakAra haiM-tIrthakara mUrti, donoM ora indra aura indrANI haiN| phira tIrthaMkara candraprabhakI mUrti hai| usake donoM ora indra-indrANI haiN| phira tIrthaMkara mahAvIrakI mUrti hai / usake bagalameM indra vinamra mudrAmeM khar3A hai| ___ isa samUhameM vizAla khaDgAsana mUrtiyA~ 40, padmAsana mUrtiyA~ 24, stambhoM aura dIvAroMmeM laghu tIrthaMkara mUrtiyA~ 840, upAdhyAya aura sAdhu mUrtiyA~ 4, yakSa aura zAsana devI-mUrtiyA~ 12 haiN| 4 caitya stambha bhI bane hue haiN| unake Upara dIvArameM zikhara bane hue haiN| isa samUhameM kula 10 zilAlekha haiM jinameM se kaI to saMvat 1510 aura 1522 ke haiN| uravAhI dvArakI ora jAnepara dAyIM orake mUrti-samUhake sambandhameM Avazyaka jJAtavya nimna prakAra hai dAyIM orase bAyIM orako-isa samUhameM 47 khaDgAsana mUrtiyAM haiM, 31 padmAsana mUrtiyA~, 6 yakSa aura devI-mUrtiyA~, 6 caitya-stambha aura 3 zilAlekha haiN| isa parvatakI mUrtiyoMmeM sabase vizAla avagAhanAvAlI mUrti bhagavAn RSabhadevakI hai jo isI samUhameM hai aura jisakI avagAhanA 57 phuTakI hai| isa mUrtike pAdapIThake sAre bhAgapara mUrtilekha hai. tathA isa mUtike donoM ora bhI lekha hai / mUrti-lekhake anusAra isa mUrtike pratiSThAkAraka sAhU kamalasiMha tathA pratiSThAcArya raidhU the| yahA~ 5 matiyAM aisI haiM, jinameM mahArAja zreyAMsa dvArA bhagavAna RSabhadevako AhAra dete hae pradarzita kiyA gayA hai / isa samUhameM eka koSThakameM caityAlaya banA huA hai| isameM tIna vediyAM banI huI haiN| pratyeka vedIke Upara zikhara nirmita haiN| eka sthalapara sambhavataH muniyoMke dhyAnake lie eka guphA aura eka kakSa bane hue haiN| eka mUrti tIrthaMkara mAtAkI banI huI hai jo upadhAnake sahAre zayanamudrAmeM dIkha par3atI hai| sambhavataH yaha svapna-darzanake avasarakI mUrti hai| kaI sthAnoMpara dIvArameM laghu mUrtiyA~ utkIrNa haiN| eka sthAnapara 71 mUrtiyAM banI huI haiN| kintu saba mUrtiyoMkI gaNanA karanA sambhava nahIM lgtaa| kucha mUrtiyAM bar3I aspaSTa aura ardhanirmita haiN| kucha bar3I mUrtiyA~ bhI ardhanirmita dazAmeM haiM / zilpIko unheM pUrNa karane meM kyA bAdhA AyI, yaha anumAnase bAhara hai| - Age bar3hanepara uravAhI dvAra milatA hai| dvArake donoM ora do khaDgAsasa tIrthaMkara mUrtiyAM khar3I haiM, kintu inakI kamara taka IMTeM cuna dI gayI haiM tathA mUrtiyoMpara saphedI kara dI gayI hai| uravAhI dvArase sindhiyA skUla hote hue Age bar3hanepara sAsakA bar3A mandira aura bahUkA choTA mandira milate haiM / sAsa-bahUke ina donoM mandiroMmeM garbhagRhameM koI mUrti nahIM hai / bar3A mandira 105 phuTa lambA, 75 phuTa caur3A aura 100 phuTa U~cA hai| mandirake bIcakA haoNla 32 phuTa lambA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 bhAratake digambara jaina tIrtha aura 31 phuTa caur3A hai| isameM eka caukora cabUtarA banA huA hai| cAroM konoMpara stambha haiM / stambhoM aura dIvAroMpara vividha prakArake dRzya atyanta kalApUrNa rItise utkIrNa kiye gaye haiN| dvAra aura chatakA alaMkaraNa darzanIya hai| yahA~para lage hae eka zilAlekhase prakaTa hotA hai ki kachavAhA rAjapUta mahIpAlane ise saMvat 1093 meM pUrNa kiyaa| zilAlekhase yaha prakaTa nahIM hotA ki yaha mandira kisa deva yA bhagavAnko arpita kiyA gyaa| kintu paramparAgata mAnyatA hai ki ukta bhakta rAjapUtane ASTAhnika vratake upalakSyameM nandIzvara dvIpakI anukRtipara yaha jaina mandira banavAyA thaa| nandozvara dvIpameM jAnevAle deva-deviyoMkI mUrtiyA~ nRtya evaM vibhinna mudrAoMmeM mandirake sabhI bhAgoMmeM utkIrNa kraayiiN| sambhavataH muslima kAlameM isakI mUrtikA bhaMjana kara diyA gyaa| yahI kahAnI isake nikaTa bane bahUke mandirako hai / ye donoM hI mUlataH jaina mandira rahe haiN| kintu kucha Adhunika itihAsakAra sAsa-bahUke sthAnapara sahasrabAhukA mandira batAkara inheM viSNu mandira siddha karate haiN| isake samarthanameM koI abhilekha yA anya pramANa upalabdha nahIM hotaa| ataH nizcita rUpase isa sambandhameM kucha kahanA sambhava nahIM hai| - ina mandiroMse Age bar3hanepara telIkA mandira milatA hai| isa mandirakA nirmANa nauvIM zatAbdImeM dravir3a zailImeM huA hai| yaha 100 phuTa U~cA hai| isameM bhI vedI sUnI par3I hai| isake cAroM ora bATikAmeM jaina mandira yA mandiroMke pASANa-stambha tathA tIrthaMkara mUrtiyAM rakho huI haiN| ye mUrtiyA~ kisa mandirako haiM tathA ye khule maidAnameM kyoM rakhI gayI haiM, yaha jJAta nahIM ho skaa| hamArA anumAna hai ki yaha sAmagrI telIke mandira aura usake nikaTa bane hue eka jINaM jaina mandirakI hai| telokA mandira bhI mUlataH jaina mandira thaa| kucha loga isakA nAma tilaganA ( tailaMga ) kalpita karake ise viSNu mandira mAnate haiN| ___ isa mandirake nikaTa eka jIrNa-zIrNa kamarA banA huA hai| san 1844 meM kaniMghamane isa 35 phuTa lambe aura 15 phuTa caur3e kamareko jainoMke 23veM tIrthakara pArzvanAthakA mandira mAnA thaa| isakA nirmANa san 1108 meM huA batAyA jAtA hai / isake pAsa hI sikhoMkA gurudvArA banA huA hai| isake sambandhameM bar3I rocaka kahAnI pracalita hai| mugala samrAT jahA~gIrane sikhoMke chaThe guru haragovindako bandI banAkara isa kilemeM rakhA thaa| thor3e dinoMke bAda jahA~gIra bImAra par3a gyaa| kucha logoMne bAdazAhako parAmarza diyA ki guruko chor3a do| jahA~gIrane tadanurUpa Adeza de diyaa| kintu gurune apane sAthiyoMko pahale rihA karanekI zarta rkhii| apanI bar3hatI huI bImArIke kAraNa jahA~gIrako gurukI bAta mAnanI pdd'ii| jina logoMne gurukA dAmana pakar3A, ve saba mukta kara diye gaye / isalie gurukA nAma 'dAtA bandI chor3a' par3a gyaa| guruke kAraNa sikhoMke lie yaha tIrthasthAna bana gayA aura unhoMne gurukI smRti surakSita rakhaneke lie yahA~ gurudvArA banavA liyaa| yahA~se kucha Age jAnepara sindhiyA skUlake chAtrAvAsake sAmane sUraja-kuNDa banA huA hai| yaha vahI kuNDa batAyA jAtA hai jisake jalameM snAna karanese rAjA sUrajasenakA kuSTha roga dUra ho gayA thaa| kuNDake cAroM ora pakke ghATa aura sIr3hiyA~ banI huI haiM / kuNDake madhyameM aura kinArepara hinduoMne kucha mandira banA liye haiN| . isase Age bar3hanepara mAna-mandira milatA hai| rAjA mAnasiMha tomaravaMzake narezoMmeM prabhAvazAlI nareza thA / vaha san 1486 meM gaddIpara baitthaa| vaha atyanta kalA premI thA / usake klaeresakA ho namUnA yaha mAna-mandira hai / kalAkI dRSTi se bhAratake bhavanoMmeM isakA bahuta U~cA sthAna hai| yaha bhavana mAnasiMhakA nivAsa sthAna thaa| isakI yadyapi do maMjileM haiM kintu pahAr3akI ora jhuke hue pazcimI bhAgameM do maMjileM jamInake nIce bhI haiN| isameM jAlIkI mahIna kArIgarI aura raMga
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 39 vinyAsa darzanIya hai| kahate haiM, isa rAjaprAsAdameM lage pratyeka pattharapara chattIsa dina taka khudAIkA kAma kiyA gyaa| mAnasiMha lalita kalAoMkA bar3A premI thaa| usane saMgItako protsAhana deneke lie eka saMgIta mahAvidyAlayako bhI sthApanA kI thii| bAdazAha akabarake darabArake navaratnoMmeM prasiddha gAyaka tAnasena isI vidyAlayakI dena thaa| mAnasiMha svayaM bhI gAyana-kalAmeM niSNAta thA / usane tathA usake protsAhanapara anya gAyakoMne usa samaya kaI naye rAgoMkA AviSkAra kiyA jo bAdameM bar3e lokapriya ho gye| isa mahalake nIceke bhAgameM eka jauhara kuNDa bhI banA huA hai| kahA jAtA hai ki jaba musalamAnoMne isa durgapara adhikAra kara liyA to rAniyoM tathA anya striyoMne isa kuNDameM Aga jalA lIM aura usameM kUdakara apane zIlakI rakSA kI thiiN| yahIMpara mugala bAdazAha auraMgajebane apane bhAI murAdako kaida karake rakhA aura phA~sI dI thii| usane yahIMpara apane putra sulatAna muhammada, dArAke putra sulemAna zikoha Adi parivAra-janoMko bandI banAkara rakhA aura unheM nAnA prakArakI krUra yAtanAe~ dekara mAra ddaalaa| mAnasiMha mahalakA pazcimI bhAga 300 phuTa tathA dakSiNI bhAga 150 phuTa lambA aura lagabhaga 60 phuTa U~cA hai| isako dIvAreM nIle, hare aura pIle raMgakI kArIgarIse maNDita haiN| isakI bAharI dIvArapara nAnAvidha devatAoMkI mUrtiyAM utkIrNa haiN| pA~ca tIrthaMkara mUrtiyAM bhI haiN| inameM eka khaDgAsana tIrthaMkara mUrti vizAla hai| isa mahalase thor3A Age calanepara gUjarI mahala banA huA hai| vaha mahala rAjA mAnasiMhane apanI priyatamA rAnI mRganayanIke lie banavAyA thaa| Ajakala isa mahalameM sarakArI saMgrahAlaya hai| gUjarI mahalase gvAliyara geTa hote hue eka pattharakI bAvar3Ipara jAte haiN| yaha sthAna phUlabAga geTake pAsa hai| gvAliyara geTase yaha sthAna lagabhaga 2-3 ki. mI. hai| sar3akase kilekI bAharI dIvAra taka, jahA~ yaha sthAna hai, 2 phalA~gakI car3hAI hai| mArga pakkA hai, kintu car3hAI thakA denevAlI hai| yahA~ kileke prAcIrake bAharI bhAgameM, parvatake eka kone meM eka hI pattharakI khudI huI prAkRtika bAvar3I hai| yaha lagabhaga 20 phuTa lambI aura itanI hI gaharI hai| isameM kisI ajJAta srotase jala AtA hai aura bArahoM mahIne nirantara AtA rahatA hai| jala zItala evaM mIThA hai| bAvar3I eka prAkRtika guphAmeM banI huI hai| durgake isa prAcIrake bAhara vizAla avagAhanAvAlI khaDgAsana aura padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ pahAr3ameM banAyI gayI haiN| yaha dakSiNa-pUrva samUha kahalAtA hai| yaha samUha samunnata mUrti-kalAkI dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai| yaha samUha lagabhaga 2 phalAMgake kSetrameM phailA huA hai| isa samUhakI mUrtiyA~ uravAhI dvArakI mUrtiyoMkI apekSA adhika kalApUrNa, sughar3a aura saumya haiN| isa samUhakI mUrtiyA~ atyanta kuzala, anubhavI aura niSNAta zilpiyoM dvArA nirmita huI pratIta hotI haiN| mUrtiyoMkA sauSThava, aMgavinyAsa aura bhAvAbhivyaMjanA sabhI kalAkAroMkI nipuNatAke mUka sAkSI haiN| yahA~ mUrtiyoMke pIchekI dIvArako tarAzakara cikanA banAyA gayA hai, mUrtiyoMke abhiSekake lie sopAna bane hue haiM tathA mUrtiyoMkI grIvAke sAmane pASANa-paTTikAe~ banI huI haiM jinapara khar3e hokara sugamatAse abhiSeka kiyA jA sakatA hai| 9 mUrtiyoMke Age U~cI dIvAra uThAkara aura mUrtiyoMke Upara zikhara banAkara jinAlayakA rUpa pradAna kiyA gayA hai| mUrtiyoMke pIche bhAmaNDala, sirake Upara chatameM candovA aura hAthoMmeM kamala bane hue haiM aura ve atyanta kalApUrNa haiN| pratyeka mUrtike donoM ora gajalakSmIkA aMkana kiyA gayA hai, jinameM gajarAja apanI sUMDameM kalaza liye hue bhagavAnkA abhiSeka karate dikhAI par3ate haiN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha bAvar3I bagalameM dAyIM ora padmAsana pArzvanAtha mUrti hai| isake Upara bahuta sundara chatra banA huA hai / isake Age 20 se 30 phuTa UMcI khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / pAdapIThapara bane hue lAMchanoMke anusAra ye mUrtiyAM jina tIrthaMkaroMkI haiM unake nAma isa prakAra haiM : ( 1 ) zAntinAtha, (2) padmaprabha, (3) zAntinAtha, ( 4 ) padmaprabha, (5) bAhubalI, (6) zAntinAtha, (7) padmaprabha, (8) neminAtha, (9) zAntinAtha / 40 inase Age 9 mUrtiyoMke Age dIvAra meM dvAra bane haiM aura Upara zikhara bane haiM jo mandira pratIta hote haiM / ye mUrtiyAM isa prakAra haiM : (1) kunthunAtha, (2) supArzvanAtha, (3) padmAsana, (4) AdinAtha padmAsana, ( 5 ) zAntinAtha khaDgAsana, ( 6-7 ) padmAsana, (8) zAntinAtha, ( 9 ) sambhavanAtha / inase Age puSpadanta, neminAtha aura RSabhadevakI khaDgAsana tathA padmaprabhakI padmAsana mUrtiyA~ haiM / inake pazcAt kaI choTI mUrtiyA~ haiM / eka mUrtike Age donoM ora mAnastambha bane hue haiN| Age eka guphA milatI hai / isameM choTI-bar3I lagabhaga 125 pratimAe~ dIvAroMmeM utkIrNa haiM / isake pazcAt tIna khaDgAsana mUrtiyAM banI huI haiM / antameM do guphAoM meM kucha mUrtiyA~ haiM / inameM RSabhadevakI eka khaDgAsana mUrti hai jo 35 phuTa U~cI aura 10 phuTa caur3I hai| sabhI mUrtiyAM khaNDita haiN| mugala bAdazAha bAbarane durgaMkI sabhI mUrtiyoMko khaNDita karA diyA thA / kintu eka mUrtike Upara usakI krUratAkA koI prabhAva nahIM pdd'aa| vaha hai supArzvanAthakI padmAsana pratimA, jo 35 phuTa U~cI aura 30 phuTa caur3I hai| yaha mUrti khaNDita nahIM ho sakI, isakA kyA kAraNa thA / isa sambandha meM vividha aura vicitra kiMvadantiyAM pracalita haiM / tathya jo bhI ho, isameM sandeha nahIM hai ki durga sabhI mUrtiyA~ khaNDita haiM, kintu yaha akhaNDita hai / padmAsana mUrtiyoM meM yaha sabase vizAla mUrti hai / isake atirikta eka mUrti aura bhI akhaNDita hai / vaha hai mahAvIra bhagavAnkI mUrti jo bAvar3Ike nikaTa, pArzvanAtha bhagavAnkI mUrtike najadIka virAjamAna hai / uparyukta cAra mUrti samUhoM ke atirikta uravAhI dvArake prAcIrake pIche kolezvarameM bhI kucha mUrtiyAM banI huI haiN| eka mUrti 8 phuTa lambI zilApara banI huI hai / yaha tIrthaMkara mAtAkI zayanamudrA meM hai / isapara opadAra pAliza hai / eka zilAphalaka meM eka strI, puruSa aura bAlaka bane hue haiM / sambhavataH yaha mUrti gomeda yakSa aura ambikAkI hai / mUrtiyoMkA nirmama bhaMjana gvAliyara durgaMkI ina mUrtiyoMkA nirmANa tomaravaMzI nareza DUMgarasiMha aura unake uttarAdhikArI putra karanasiMha ( athavA kIrtisiMha ) ke zAsana kAlake 33 varSoM (san 1440 se 73 ) meM huA thaa| mahArAja mAnasiMhane kucha mUrtiyoMkA nirmANa karavAkara isameM vRddhi kI / ina mUrtiyoMkA nirmANa kevala ina narezoMne hI nahIM karAyA, apitu isa puNya kAryameM aneka bhakta zrAvakoMne bhI bhAga liyA aura karor3oM rupaye vyaya karake akSaya puNya aura kIrtikA saMcaya kiyA / san 1557 meM bAbarake senApati rahImadAdakhAne durgake pAsa rahanevAle eka phakIra zekha mohammada gausakI madada se ibrAhIma lodI ke sUbedAra tAtArakhAMko parAjita karake durgaMpara adhikAra kara liyaa| jaba bAbarane vijetA ke rUpameM dugaMmeM praveza kiyA to vaha ina vizAla aura bhImakAya mUrtiyoM ko dekhakara bar3A jhuMjhalAyA aura usane ina mUrtiyoM ko dhvasta karanekA Adeza de diyA / isa bAtakA ullekha usane apane 'bAbaranAmA' meM kiyA hai| isakA Adeza pAkara sainikoMne ina martiyoMke Upara hathaur3oM ke nirmama prahAra kiye, jisake phalasvarUpa adhikAMza mUrtiyoMkI mukhAkRti hI naSTa
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha ho gyii| aneka mUrtiyoMke hAtha-paira khaNDita kara diye gye| isa prakAra prAyaH sabhI mUrtiyAM kSatavikSata kara dI gyiiN| dharmonmAdakI jvAlAmeM itihAsa, purAtattva aura kalAkI na jAne kitanI bahumUlya sAmagrI naSTa kara dI gayI, isakA mUlyAMkana kauna kara sakatA hai| mUrti-lekhoMkA eka adhyayana ____ gvAliyara durgakI jaina mUrtiyoM, unake abhilekhoM aura vahA~ upalabdha zilAlekhoMkA sAMgopAMga aura vidhivat adhyayana abhI taka nahIM ho pAyA hai aura na aba taka koI aisA grantha hI prakaTa huA hai jisameM vahA~kI sabhI mUrtiyoM, abhilekhoM aura kalAkI vivecanA aitihAsika aura sAMskRtika pariprekSyameM kI gayI ho / yadi ina mUrtiyoM aura abhilekhoMkA tulanAtmaka adhyayana kiyA jAye to usase tatkAlIna itihAsapara abhinava prakAza par3a sakatA hai| isa adhyayanameM tatkAlIna sAhitya atyanta sahAyaka siddha ho sakatA hai| vastutaH yaha adhyayana tabhI sarvAMgapUrNa bana skegaa| isase tomaravaMzake narezoM, gopAcala pIThake bhaTTArakoM, usa kAlameM hue mahAkavi raidhU , kavi vibudha zrIdhara, padmanAbha Adi prasiddha kaviyoM, saMghavI kamalasiMha, mantrivara kuzarAja, khelhA brahmacArI, asapati sAhU, raNamala sAhU, kheU sAhU, loNA sAhU, harasI sAhU, bhullaNa sAhU, tosaTha sAhU, hemarAja, khemasiMha sAhU, ADhU sAhU, saMghavI nemadAsa, zramaNabhUSaNa kunthudAsa, holU sAhU jaise kalA evaM sAhityarasika dAniyoM, mUrti pratiSThAkArakoM, pratiSThAcAryoM evaM gopAcalakI tatkAlIna rAjanaitika, sAmAjika, sAhityika evaM kalAtmaka pravRttiyoMke itihAsapara prAmANika prakAza par3a sakegA / vastutaH aise sampUrNa adhyayanakI AvazyakatAse inakAra nahIM kiyA jA sktaa| yaha kisI zodha-prabandhakA svatantra viSaya ho sakatA haiN| kintu viSaya aura avasarakI maryAdAoMko dRSTimeM rakhate hue hameM yahA~ mUrtiyoMse sambandhita pratiSThAkArakoM evaM pratiSThAcAryoMke sambadhameM hI saMkSepameM vicAra karanA hai| yahA~ke mUrtilekhoMke adhyayanase spaSTataH cAra bAtoMpara prakAza par3atA hai, jinake sambandha meM yahA~ kucha Avazyaka jJAtavya bAteM dI jA rahI haiM (1) tomaravaMzI nareza DUMgarasiMha, unake putra kIrtisiMha tathA kIrtisiMhake pautra mAnasiMhake zAsana-kAlameM ina mUrtiyoMkI pratiSThA huii| ina narezoMne apanI orase kisI mUrtikA nirmANa aura pratiSThA karAyI ho, aisA koI abhilekha hamAre dekhane meM nahIM aayaa| sambhavataH mAnamahalakI dIvArameM jo jaina mUrtiyA~ utkIrNa haiM, unakA nirmANa mahArAja mAnasiMhane karAyA thaa| kintu isa sambandhameM abhI asandigdha pramANa khojanekI AvazyakatA hai| phira bhI jina narezoMke zAsanakAlameM unhIMkI icchA aura AjJAse gopAcala durgake prAcIrakA bAhya aura bhItarI bhAgako vizAla aura laghu pratimAeM ukerakara eka vizAla devAlaya banA diyA gayA, una narezoMkI jaina dharmake prati utkaTa zraddhA aura apane bhaTTAraka guruoMke prati unakI nizchala bhaktimeM sandeha nahIM kiyA jA sktaa| kintu isakA artha yaha nahIM hai ki ye nareza anya dharmoM ke prati asahiSNu athavA anudAra rhe| nizcaya hI ve udAra zAsaka the aura sabhI dharmoMkA samAna Adara karate the| dharma-zraddhA unake vyaktigata jIvana taka sImita thI kintu zAsanakI nItimeM samasta dharma aura prajA unake lie samAna the| (2) gopAcala pIThakI bhaTTAraka-paramparA evaM ve bhaTTAraka, jinakI preraNAse athavA jinake dvArA yahA~ mUrti-pratiSThAeM huiiN| yahA~ke mUrtilekhoMmeM yahA~kI bhaTTAraka-paramparA isa prakAra milatI hai-"zrI kASThAsaMghe mAthurAnvaye bhaTTAraka zrIguNakIrtidevAstatpaTTe zrI yazakIrtidevAstatpaTTe
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 bhAratake digambara jaina tIrtha zrI malayakIrti devAstato bhaTTAraka gunnbhdrdevH|" inameM bhaTTAraka guNakIrti mahArAja vIramadeva, gaNapatideva aura dUMgarasiMhake zAsanakAlameM the| ina bhaTTArakajIke prati ina narezoM-vizeSataH DUMgarasiMhakI atyanta bhakti thii| ina bhaTTArakajIke samparka aura upadezoMke kAraNa hI DUMgarasiMhakI ruci jaina dharmakI ora ho gyii| inhIMkI preraNA aura prabhAvake kAraNa DUMgarasiMhake zAsanakAlameM gopAcalapara aneka mUrtiyoMkA utkhanana huaa| isI prakAra kIrtisiMhake zAsanakAlameM bhaTTAska guNabhadrake upadezase aneka mUrtiyoMkA nirmANa evaM pratiSThA huii| uravAhI dvArake mUrti-samUhameM candraprabhakI mUrtikI pratiSThA inhIM guNabhadrake upadezase huI thii| anya bhI kaI mUrtiyAM inakI preraNAse pratiSThita kI gyiiN| bhaTTAraka mahIcandrane eka pattharakI bAvar3Ike guphA-mandirako pratiSThA karAyI thii| bhaTTAraka siMhakIrtine bAvar3I mUrti-samUhakI pArzvanAtha pratimAkI pratiSThA kraayii| mahArAja gaNapatasiMhake zAsanakAlameM mUlasaMgha nandI taTagaccha kundakunda AmnAyake bhaTTAraka zubhacandradevake maNDalAcArya paNDita bhagavatake putra khemA aura dharmapatnI khemAdene dhAtuko caubIsI mUrtiko pratiSThA karAyI thI ( saMvat 1479 vaizAkha sudI 3 zukravAra ) / yaha mUrti Ajakala nayA mandira lazkarameM virAjamAna hai| isa prakAra bhaTTArakoM dvArA yA unake upadezase hI gopAcalakI samasta mUrtiyoMkI pratiSThA huI thii| __ (3) aneka mUrtilekhoMmeM pratiSThAcAryake rUpa meM paNDitavayaM raidhUkA nAma AtA hai| apabhraMza bhASAke mUrdhanya kaviyoMmeM raidhUkA eka viziSTa sthAna hai| inakA jo kucha paricaya upalabdha hotA hai, vaha inake sAhityase hI hotA hai| inakA samaya vikrama saM. 1450-1546 nizcita kiyA gayA hai| ve saMghAdhipa devarAyake pautra aura harisiMhake putra the| inakI mAtAkA nAma vijayazrI thaa| unakI jAti padmAvatI pUravAla thii| ve kisa sthAnake nivAsI the, ve vivAhita the yA avivAhita, yaha unake kisI granthakI prazastise prakaTa nahIM hotaa| balabhadracaritra (padmapurANa) kI antima prazastike 17veM kar3avakase yaha avazya jJAta hotA hai ki unake do bhAI aura the, jinake nAma the 'bAhola aura maahnnsiNh| isI granthakI Adya prazastike caturtha kar3avakake anusAra raidhUke gurukA nAma AcArya brahmazrIpAla thA jo bhaTTAraka yazaHkItike ziSya the| yadyapi.unhoMne yazodharacarita Adi granthoMmeM kaI sthAnoMpara bhaTTAraka yazaHkIrti aura bhaTTAraka kamalakItikA ullekha guruke rUpameM kiyA hai, kintu ye ullekha kevala zraddhAvaza hI kiye gaye haiM / ve bhaTTArakIya paNDita to the hI, ataH ve sabhI bhaTTArakoMko apanA guru mAnate the| ___gvAliyarameM kavivara neminAtha aura vardhamAna jinAlayameM rahakara sAhityasRjana karate the| ve alpa samayameM hI apanI divyapratibhA, agAdha vaiduSya, ucca koTikI racanAoM aura apane madhura svabhAvake kAraNa jana-janake lokapriya kavi bana gye| una dinoM gopAla durgake zAsaka mahArAja DUMgarasiMha the, jo vidyArasika aura jainadharmake parama zraddhAlu the| unake kAnoMmeM bhI isa mahAn loka-kavikA yazogAna phuNcaa| unhoMne kavivarako Adarasahita durgameM bulaayaa| mahArAja kavivarake vyaktitva aura pratibhAse itane prabhAvita hue ki unhoMne kavivarase durgameM rahakara use hI apanI sAhitya-sAdhanAkA kendra banAnekA anarodha kiyaa| kavivarane use svIkAra kara liyA aura vahIM rahakara sAhitya-sRjana aura pratiSThA-kArya karane lge|' yaha krama mahArAja DUMgarasiMhake pazcAt unake putra mahArAja kIrtisiMhake zAsanakAlameM bhI calatA rhaa| ___kavivarane 30 se adhika granthoMkA praNayana kiyA thA, jinameM se 24 grantha upalabdha ho cuke haiN| 1. govAggiriduggami NivasaMtau bahusuheNa tahi-sammaijiNacariu 113 / 10
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha unako bhASA sandhikAlIna apabhraMza hai, kintu kucha grantha prAkRta evaM hindI tathA kucha padya saMskRtake bhI upalabdha hote haiN| ____kavivara raidhUke vyaktitvakA eka dUsarA rUpa bhI thaa| vaha thA prtisstthaacaarykaa| unhoMne apane jIvanameM kitanI mUrtiyoMkI pratiSThA karAyI, yaha to nahIM kahA jA sakatA; kintu unhoMne gvAliyara durga meM tathA anya nagaroMmeM bhI aneka mUrtiyoM kI pratiSThA karAyI thI, yaha bAta kavivarakI grantha-prazastiyoM evaM mUrti-lekhoMse jJAta hotI hai| uravAhI dvArake mUrti-samUhameM bhagavAn AdinAthakI 57 phuTa U~cI mUrti tathA candraprabha bhagavAnkI vizAla mUrtike lekhoMmeM paNDitavarya raidhU dvArA pratiSThita honA batAyA hai| anya sabhI mUrtilekha aba taka nahIM par3he gaye, anyathA yaha patA cala jAtA ki durgameM kitanI mUrtiyoMkI pratiSThA raidhUne karAyI thii| kavivarane 'sammattaguNaNihANakavva', 'sammaijiNacariu' Adi kAvyoMmeM kaI mUrti-nirmAtAoM aura pratiSThAkArakoMkA ullekha kiyA hai| eka abhilekhake anusAra kavivara raidhUne candrapATa nagara (vartamAna candavAra-phIrojAbAdake pAsa ) meM cauhaanvNsh| nareza rAmacandra aura yuvarAja pratApacandrake zAsanakAlameM agravAlavaMzI saMghAdhipati gajAdhara aura bholA nAmaka pratiSThAkArakoMke anurodhapara bhagavAn zAntinAthake bimbakI pratiSThA karAyI thii| kavivara ke samayameM gvAliyara durgameM jaina mUrtiyoMkA itanA adhika nirmANa huA, jinheM dekhakara unheM yaha likhanA par3AagaNiya aNa paDima ko lakkhai / suraguru tAha gaNaNa jai akkhai / sammatta. 11315 isa padyameM kavivarane gopAcalakI jaina mUrtiyoMko agaNita kahA hai| kavivarakI vidvattA, rAjasammAna aura lokapriyatAko dekhakara yaha kalpanA karanA asaMgata nahIM pratIta hotA ki yahAMkI adhikAMza mUrtiyoMkI pratiSThA unhIMke hAthoM huI thii| (4)mUrti-nirmAtA aura pratiSThAkAraka-kavivara raidhUke granthoMmeM kucha aise vyaktiyoMkA nAmollekha AyA hai, jinhoMne mUrtiyoMkA nirmANa aura unakI pratiSThA gopAcala durgapara kraayii| unameM se kucha nAma ye haiM-saMghavI kamalasiMha, khelhA brahmacArI, asapati sAhU, saMghAdhipa nemadAsa aadi| saMghavI kamalasiMha-inheM kavivara raidhUne gropAcalakA tIrtha-nirmAtA kahA hai| inhIMkI preraNAse kavivarane 'sammatta guNa NihANa' kAvyakI racanA kI thii| isa kAvyakI prazastimeM saMghavIkA paricaya diyA gayA hai| isake anusAra inakA kula agravAla aura gotra goyala thaa| inake pitAkA nAma kSemasiMha aura mAtAkA nAma niurAde thaa| inakI patnIkA nAma sarAsai aura putrakA nAma mallidAsa thaa| inhoMne bhagavAn AdinAthakI 11 hAtha UMcI pratimAkA nirmANa aura pratiSThA mahArAja DUMgarasiMhake rAjya-kAlameM prArthanA karake raidhUse karavAyI thii| usa pratimAkI prazaMsA karate hue kavivara likhate haiM jo devahideva titthaMkaru, AiNAhu tittho ya suhaMkaru / taha paDimA daggaiNiNNAsaNi, jA micchatta giriMda sarAsaNi // jA puNu bhabaha-suhagai sAsaNi, jA mahiroya soya duhu nnaasnni| sA eyArahakara avihaMgI, kAzaviyaNiruvama artuNgii|| 1. prAcIna jaina lekha saMgraha-bA. kAmatAprasAda dvArA sampAdita /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isa prazastimeM bhagavAna AdinAthakI jisa pratimAkA ullekha kiyA gayA hai, vaha AdinAthakI usa pratimAse bhinna pratIta hotI hai jo 57 phuTa UMcI hai| isake do kAraNa haiM-prathama to donoM pratimAoMke AkArameM antara hai, eka 50 phuTakI hai to dUsarI 16|| phuTa kii| dUsarA kAraNa yaha hai ki bar3I mUrtike lekhameM pratiSThAkA kAla saMvat 1497 diyA gayA hai, jabaki prazastimeM ullikhita pratimA isase pUrvakI hai kyoMki ukta grantha ( sammatta guNaNihANa ) kI racanA' saMvat 1492 meM ho cukI thii| ataH yaha pratimA isase pUrvako honI caahie| hA~, bar3I mUrtike pratiSThAkAraka bhI ukta saMghavI hI haiN| yaha bAta to usake mUrti-lekhase bhI siddha hotI hai| vAstavameM saMghavIjIne ekAdhika mUrtiyoMkI pratiSThA karAyI thI aura ve anya mUrti-nirmAtAoM aura pratiSThAkArakoMko pUrNa sahayoga dete the| khelhA brahmacArI-inake anurodha aura bhaTTAraka yaza kIrtike Adezapara kavivarane 'sammaijiNacariu' granthakI racanA kI thii| isa granthakI prazastimeM khelhAke vaMzakA vistata paricaya diyA hai| usase jJAta hotA hai ki ve hisArake agravAlajAtIya goyala gotrIya sAhU tosauke jyeSTha putra the| unakA vivAha tejA sAhUko putrI kSemoke sAtha huA thaa| kintu santAna-lAbha na honeke kAraNa inhoMne apane bhatIje hemAko goda le liyA aura gRhasthIkA saba bhAra use sauMpakara brahmacaryavrata le liyaa| usI samayase ve brahma khelhA kahalAne lge| unhoMne gvAliyara durgameM candraprabha bhagavAnkI mUrtikA nirmANa karAyA, saMghavI kamalasiMhake sahayogase zikharabanda mandirakA nirmANa aura mUrti-pratiSThAkA kArya sampanna kiyaa| isa sambandhameM kavivarane likhA hai amhahaM pasAeNa bhava duha-kayaMtassa, sasipaha jiNedaMssa paDimA visuddhassa / kArAviyA maI ji govAyale tuMga, uDucAviNAmeNa titthammi suhasaMga // asapati sAhU-inake pitA mahArAja DUMgarasiMhake amAtya the| kucha vidvAnoMkA mata hai ki ve khAdya-mantrI the| sAhU asapati bhI sambhavataH mahArAja kIrtisiMhakA mantrI yA senApati thaa| apane vyayase tIrthayAtrA-saMgha nikAlaneke kAraNa ise saMghapatikI upAdhi prApta huI thii| isane aneka jaina mUrtiyoM aura mandiroMkI pratiSThA karAyI thii| kavivarane inakI prazaMsA karate hue likhA hai puNu vIyau NaMdaNu sakiyacche / rajjakajjadhura dharaNasamacche / saMghAhiu asapatti asaMkiu / sasipahakaraNimmala jasa aNkiu|| NirasiyapAvapaDalaNiuraMvara / jeNa paiTTAviya jiNavivai / -sAvayacariu 6 / 26 / 6-8 saMghAdhipa nemadAsa-kavivarane saMghAdhipa nemadAsakI preraNAse 'puNNAsava kahAkosa'ko racanA kI thii| usa granthako prazastimeM kavivarane nemadAsakA paricaya dete hue usakI bar3I prazaMsA kI hai| usake anusAra nemadAsa yoginIpura ( dillI ) ke nivAsI sAhU tosauke cAra putroMmeM-se jyeSTha putra the| una dinoM candravAr3anagara bahuta prasiddha vyApArika kendra thaa| anya nagaroMke aneka vyApArI vyApArake nimitta vahA~ Ate-jAte the| aneka vyApArI to sthAyI rUpase vahIM basa gaye the| nemadAsa bhI vahIM Akara rahane lage aura unhoMne vahAM vyApArameM apAra dhana kmaayaa| ve atyanta udAra aura dharmaparAyaNa vyakti the| unhoMne dhAtu, pASANa, vidruma aura ratnoMkI aneka . 1. caudaha saya vANau uttarAli, varisai gaya vikkamarAya kaali|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 madhyapradezake digambara jaina tIrtha jine mUrtiyAM banavAyoM aura eka vizAla jinAlaya banavAkara usameM inheM pratiSThita kiyaa| vahA~ke nareza cauhAnavaMzI pratAparudrane unakA bar3A sammAna kiyA thaa| sambhavataH vyApArika kAryase ve gvAliyara bhI Ate-jAte the| vahA~ saMghavo kamalasiMhake mAdhyamase ve kavivara raidhUke samparkameM aaye| dhIre-dhIre yaha samparka pragAr3hatara hotA gyaa| kavivarake Adeza yA upadezase unhoMne gvAliyara durgameM bhI mUrti-pratiSThA karAyo / 'puNNAsava kahAkosa'meM kavivarane isa bAtakA ullekha isa prakAra kiyA hai bho raidhU buha vaDhiyapamoya / ..... saMsiddha jAi tuhu paramamittu / tau vayaNAmiyapANeNa tittu / / pai kiya paiTThamahu suhamaNeNa / jAjayapUriya dhaNakaMcaNeNa / / puNu tuva uvaese jiNavihAru / kArAviu mai duriyAvahAru // 1 / 6 / 8-11 arthAt he buddhimAna raidhU ! merA Apake prati atyanta pramoda hai| tuma mere paramamitra ho / Apa jo kahiye, maiM dhana-kaMcanase Apako santuSTa kruuNgaa| Apane bar3e harSase jina-bimba-pratiSThA kI hai / tumhAre upadezase maiMne jina-bihAra ( mandira ) kA nirmANa karAyA hai| tumane mere pApoMkA kSaya karAyA hai| saMghAdhipa kuzarAja-ye gvAliyarake golArADAnvayI seu sAhUke putra the| inakI preraNAse kavivara raidhUne 'sAvayacariu' granthakI racanA kI thii| inhoMne mahArAja kIrtisiMhake zAsana-kAlameM vizAla jina-mandirakA nirmANa kraayaa| __kumudacandra-ye golAlAre jAtIya the| inhoMne saMvat 1458 meM bAbar3IkI ora bhaTTAraka siMhakIrti dvArA pArzvanAtha-mUrtikI pratiSThA karAyI thii| ___ sAhU padmasiMha-ye jaisavAla vaMzake ulhA sAhUke jyeSTha putra the| inhoMne 24 jinAlayoMkA nirmANa karAyA thA tathA eka lAkha grantha likhavAkara sAdhuoM, zrAvakoM evaM mandiroMko bheMTa kiyA thaa| ___ maMtrI kuzarAja-ye jaisavAla vaMzake bhUSaNa the aura mahArAja vIramadevake mahAmantrI the| inake pitAkA nAma jainapAla aura mAtAkA nAma loNA thaa| inake pAMca bhrAtA the| inhoMne bhaTTAraka vijayakIrtike upadezase candraprabha bhagavAnkA mandira banavAyA thaa| .. saMghapati sahadeva-kavivara raidhUne 'sammai jiNacariu' meM sAhU sahajapAlake putra saMghapati sahadevake sambandhameM likhA hai ki unhoMne gvAliyara durgameM mUrti-pratiSThA kraayii| tathA giranArakI yAtrAkA saMgha calAyA aura usakA sampUrNa vyayabhAra utthaayaa| 1. jiNabiMba aNeya visuddhavoha / Nimmavivi duggai pahaNiroha // ___supaiTTha kArAviu suhamaNeNa / titthesagottu baMdhiyau jeNa // puNNAsava. 1 / 5 / 8-9 bahubiha dhAuphalihaviTumamau / kArAveppiNu agaNiya paDimau // --- patiThThAvivi suhu Avajjiha / sirititthesaragottu samajjiu ||punnnnaasv. 13 / 2 / 3-4 2. vijjula caMcalu lacchI sahAu / Aloi vihuu jiNadhammabhAU // jiNagaMthu lihAvau lakkhu eku| sAvaya lakkhA hArIti rikkhu / muNi bhojana bhuMjAviya sahAsu / caubIsa jiNAlau kiu subhAsu / -jaina grantha prazasti, saM. pR. 144
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha muhammada gausakA makabarA yaha gvAliyara kileke pAsa banA huA hai| isa makabarekA bhI eka itihAsa hai| gvAliyara durga ibrAhIma lodIke sUbedAra tAtAra khAMke adhikArameM thaa| bAbarakI senAoMne durgapara AkramaNa kara diyaa| kintu kileMmeM kaise praveza kiyA jAye, yaha samasyA thii| mugala senAne kileke pAsa rahanevAle eka phakIra zekha mohammada gosakI madada lI / eka barasatI rAtameM kileke pratyeka dvArapara zekhane apane ziSyoMko kisI prakAra niyukta kara diyaa| AdhI rAtako senA kilemeM praveza kara paayii| kilepara mugaloMkA adhikAra ho gyaa| isa upakArake kAraNa mugala gharAnemeM akabarale samaya taka inakA bar3A sammAna rhaa| zekha 80 varSako AyumeM mare / unakI mRtyupara akabarane unakA bhavya smAraka banavAnekI icchA vyakta kii| smAraka turanta taiyAra nahIM ho sakatA thA, ataH zavako pUrvanirmita eka bhavya bhavanameM daphanA diyA gyaa| yaha bhavana jaina mandira thA jo atyanta kalApUrNa banA huA thaa| kintu bAbarake sainikoMne isako vediyAM, mUrtiyA~ Adi naSTa kara dI thiiN| usI jaina mandirako akabarane zekha muhammada gosakA makabarA banA diyaa| isakI banAvaTase hI pratIta hotA hai ki yaha mUlataH jaina mandira thaa| saMgrahAlayameM jaina purAtattva gvAliyarakA kendrIya purAtattva saMgrahAlaya durgake gUjaro mahalameM sthita hai| gUjarI mahala na kevala eka prAcIna smAraka hI hai, apitu vaha sthApatya kalAkA eka anupama udAharaNa bhI hai| isa mahalake sAtha eka prema-kathAnaka jur3A huA hai jo madhyabhAratameM bar3A lokapriya hai| rAjA mAnasiMhako zikAra khelanekA bar3A zauka thaa| eka dina ve durgake uttara-pazcimameM sthita 'rAya' gA~vameM zikAra khelate hue pahu~ca gaye / gA~vameM eka jagaha do bhaiMsoMmeM yuddha ho rahA thaa| donoM bhayaMkara krodhake kAraNa eka-dUsarese guMthe hue the| darzakoMkA bhArI zora ho rahA thaa| kucha gujariyAM sirapara ghar3e rakhe hue rAha sApha honekI pratIkSAmeM vahAM khar3I thiiN| kisImeM yaha sAhasa nahIM thA ki bhaiMsoMko alaga kara de / sahasA eka gUjarI Age bar3hI, ghar3e utArakara eka ora rakha diye, bhaiMsoMke pAsa pahuMcI aura apane baliSTha hAthoMse unake sIMga pakar3akara donoMko alaga kara diyaa| rAjA mAnasiMha khar3e hue dekha rahe the| ve eka nArIke isa atula sAhasa aura zArIrika balako dekhakara usakI ora AkarSita ho gye| usake saundaryane usakA mana hara liyaa| rAjAne gUjarIse vivAhakA prastAva kiyaa| sundarIke parijana aura purajana rAjAkA prastAva sunakara garvase phUla utthe| kintu gUjarI kanyA sahasA vivAhake lie taiyAra nahIM huii| usane eka zarta peza kI-yadi rAya grAmakI nadIse mahala taka hara samaya jala pahuMcAnekI vyavasthA kara dI jAye to vaha vivAha kara sakatI hai kyoMki rAya grAmakI nadIke jalake kAraNa hI to vaha itanI zaktivatI hai| rAjAne yaha zarta svIkAra kara lii| bamboM dvArA pAnI lAnekI vyavasthA kara dI gyii| vivAhake bAda gUjarIkA nAma 'mRganayanA' rakhA gyaa| usake rahaneke lie eka sundara mahala banavAyA gyaa| vaha 'gUjarI mahala' ke nAmase vikhyAta hai tathA 'rAnI sAgara' isa bAtakA smaraNa dilAtA hai ki rAjA mAnasiMhane apanI pyArI rAnIke lie jalakI vizeSa vyavasthA kI thii| __ isa saMgrahAlayameM jo jaina purAtattva-sAmagrI saMgraha kI gayI hai, vaha prAyaH tIna sthAnoM seprAcIna gvAliyara, padhAvalI aura bhilsaa| gvAliyarase AyI mUrtiyAM prAyaH tomaravaMzake zAsanakAla ( 15-16vIM zatAbdI ) kI haiM, kucha 11-12vIM zatAbdIkI haiN| eka padmAsana mUrti, mUrtilekhake anusAra, mahArAjAdhirAja mAnasiMhake zAsanakAlameM vikrama saM. 1552 meM pratiSThita kI
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha gayI thii| dUsarI mUrti pArzvanAthakI vikrama saM. 1476 kI hai| eka anya pAzvanAthakI mUrti 11-12vIM zatAbdIkI hai| gvAliyarakI mUrtiyoMmeM neminAtha, dharmanAtha aura candraprabhakI mUrtiyA~ haiM evaM caumukhI mUrtiyA~ haiN| inameM kramazaH RSabhanAtha, ajitanAtha, mahAvIra aura pArzvanAthakI mUrtiyA~ haiN| bhilasAse bhI eka caturmukhI pratimA milI hai| usameM bhI mUrtiyoMkA krama uparyukta rItise hai / bhilasAse prApta RSabhadevakI eka mUrti apane adbhuta keza-vinyAsake kAraNa vizeSa ullekhanIya jAna par3atI hai| padhAvalIkI mUrtiyoMmeM AdinAtha, dharmanAtha, padmaprabha, ajitanAtha aura pArzvanAthakI mUrtiyA~ haiN| ye mUrtiyA~ padhAvalIke pazcimameM sthita pahAr3Ise lAyI gayI thiiN| ye saba 12-14vIM zatAbdI kI haiN| __ye saba mUrtiyA~ gUjarI mahalake phATakameM ghusate hI gailarImeM rakhI haiM, athavA gailarI naM. 20 ( jainakakSa ) meM surakSita haiM / ina mUrtiyoMkA kramika vivaraNa isa prakAra hai 1. pAzvanAtha-mUrtikA sira 2. padmAsana pratimA, avagAhanA DhAI phutt| Upara donoM siroMpara do padmAsana arhanta pratimAeM haiN| unake nIce do deviyAM vAdya yantra liye hue haiN| unase nIce camaravAhaka haiN| 3-sAr3he cAra phuTa zilAphalaka para do khaDgAsana tIrthakara-mUrtiyA~ haiM / sirake Upara chatra haiM / konoMpara AkAzacArI gandharva haiN| bhagavAnke hAthoMke pAsa donoM ora do-do camarendra khar3e haiN| pASANakA varNa kucha halkA pIlA hai| . 4. dusare barAmademeM-sahasrakaTa caityAlaya / 5. sarvatobhadrikA pratimAeM padmAsana mudrAmeM, avagAhanA cAra phutt| 6. sarvatobhadrikA pratimAe~ khaDgAsana mudraameN| cAroM konoMpara cmrvaahk| 7. pUrvokta pratimA-jaisI hai| camaravAhaka nahIM hai| jaina kakSa naM. 20 meM mUrtiyoMkA krama isa prakAra hai1. savA do phuTa UMcI padmAsana prtimaa| garadanase UparakA bhAga nahIM hai| 2. srvtobhdrikaa| 3. padmAsanamudrAmeM savA do phuTa unnata pratimA puSpadanta tiirthkrkii| parikarameM Upara konoMpara gajArUr3ha indra, nabhacArI deva aura madhyameM camarendra / ___4. tIrthakara mUrtikA kevala pIThAsana bhAga hai, zeSa khaNDita hai| madhyameM bodhivRkSa banA huA hai| usake donoM ora khar3e hue bhakta usakI pUjA kara rahe haiN| usake Upara to padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / unake donoM ora yakSa aura yakSI khar3e haiN| mUrtilekhake anusAra isa mUrtiko pratiSThA saMvat 1552 jyeSTha sudI 9 somavArako sampanna huI thii| 5. khaDgAsana mudrA meM 7 phuTa unnata tIrthaMkara prtimaa| parikarameM AkAzacArI gandharva aura cmrendr| ......6. DhAI phuTa U~cI padmAsana mUrti / sirake pIche prabhAlaya haiN| 7. paMcabAlayatikI mUrti / madhyameM khaDgAsana pArzvanAtha hai| Upara do padmAsana tathA nIce do khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / unake donoM ora camaravAhaka haiN| 8. eka khaNDita mUrti kevala padmAsana (patholI) kA bhAga avaziSTa hai| mUrti-lekhake anusAra saMvat 1492 meM prtisstthit|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha 9. eka bhavya tIrthaMkara pratimA / padmAsana mudrAmeM avagAhanA sAr3he cAra phuTa / chatra aura bhAmaNDala kalApUrNa hai / donoM ora do khaDgAsana mUrtiyAM haiM, kintu khaNDita haiM / 1 10. sAta phuTa unnata, padmAsana mudrAmeM tIrthaMkara mUrti chatratrayI hai / Upara donoM konoMpara mAlA liye hue deva deviyA~ banI huI haiN| do khaDgAsana tathA donoM ora do-do mugala mUrtiyA~ padmAsana mudrA meM / nRtya-mudrAmeM camarendra khar3e haiN| donoM konoMpara yakSa aura yakSI haiN| do siMha bane hue haiN| zeSa bhAga khaNDita hai / 11. bhagavAn pArzvanAthakI 5 phuTa U~cI padmAsana pratimA / sirapara phaNAvalI, usake Upara chatra aura bhAmaNDala suzobhita haiN| Upara pAvoM meM donoM ora gaja bane hue haiM / nIce donoM ora do-do khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / alaMkaraNameM hiraNa aura deviyA~ utkIrNa haiM / 48 12. pA~ca phuTakI khaDgAsana tIrthaMkara pratimA / usake sirake Upara chatratrayI aura pIche bhAmaNDala suzobhita haiN| Upara donoM siroMpara nabhacArI gandhavaM haiN| unake nIce donoM ora eka khaDgAsana aura eka padmAsana mUrtiyA~ virAjamAna haiN| mUrtike donoM kinAroMpara alaMkaraNa haiM / 13. savA do phuTa U~cI padmAsana pratimA hai / sirake pIche bhAmaNDala suzobhita hai / 14. sAta phuTake eka zilAphalakapara bhagavAn RSabhadevakI khaDgAsana mUrti hai / usake donoM ora cAra khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| unase nIce camaravAhaka camara liye hue bhagavAnkI sevAmeM khar3e haiN| pAdapIThapara vRSabhalAMchana aMkita hai / 15. pA~ca phuTake zilAphalakapara padmAsana pratimA utkIrNa hai / bAyIM ora 9 laghu padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiM, dAyIM orakA bhAga khaNDita hai / zilAphalaka bhI TUTA huA hai / 16. bhagavAn ajitanAthakI khaDgAsana pratimA / bAyIM ora tIna laghu khaDgAsana mUrtiyA~ utkIrNa haiM / dUsarI orakA bhAga khaNDita hai / pAdapIThapara gajakA lAMchana aMkita hai / 17. padmAsana tIrthaMkara pratimAke Upara chatra haiN| chatrake Upara 3 padmAsana pratimAe~ haiM / dAyIM aura bAyIM ora 2-2 padmAsana aura 1-1 khaDgAsana pratimAe~ utkIrNa haiN| 18. sarvatobhadrakA pratimA / eka stambhameM cAroM dizAoMmeM cAra padmAsana pratimAe~ virAjamAna haiM / 19. kisI mUrtikA UparakA bhAga, jisameM kevala chatra madhyameM aura do hAthI donoM siroM para bane hue haiN| 20. eka padmAsana pratimA / sira kaTA huA hai / 21. kakSa naM. 20 ke sAmane maidAnameM eka padmAsana tIrthaMkara mUrti rakhI huI hai / usake sirake pIche bhAmaNDala aura sirake Upara chatratrayI hai| donoM pArzvomeM do padmAsana pratimAe~ banI huI haiN| unase nIce camarendra camara liye hue khar3e haiM / mUrti para bhavya alaMkaraNa kiyA huA hai / kucha mUrtiyA~ aisI haiM, jo anya kakSoMmeM rakhI huI haiM / ve vivAdAspada kahI jA sakatI haiN| unameM se eka hai vadoha (vidizA jilA ) se prApta tIrthaMkara mAtAkI mUrti / mAtA paryaMkapara leTI huI / unake bagala meM sadya:jAta bAla tIrthaMkara leTe hue haiN| tIrthaMkara mAtAke sirake pIche bhAmaNDala hai / unake nikaTa indra dvArA mAtAkI sevAke lie bhejI gayI cAra deviyAM khar3I haiN| unake hAthoM meM cAmara Adi vastue~ haiN| ye cAra deviyA~ kona thIM athavA kyA kara rahI thIM, isakA samAdhAna hameM 'harivaMza purANa' se isa bhAMti ho jAtA hai sahaiva ruvakaprabhArucakayA tadAdyAbhayA parA ca rucakojjvalA sakalavidyudagre sarAH / dizAM ca vijayAdayo yuvatayazcatasro varA jinasya vidadhuH paraM savidhijAtakarmaMzritAH || 38 37
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 49 arthAt vidyutkumAriyoMmeM pramukha rucakaprabhA, rucakA, rucakAbhA aura rucakojjvalA ye cAra deviyA~ tathA dikkumAriyoMmeM pramukha vijayA Adi cAra deviyA~ jinendradevake jAtakarma karanemeM juTa gayIM / mUrtiko dhyAnapUrvaka dekhanese spaSTa pratIta hotA hai ki isameM banI huI cAra deviyA~ harivaMzapurANa meM varNita cAra vidyutkumAriyA~ haiM athavA cAra dikkumAriyA~ haiM / pratIkake rUpameM mUrti meM cAra deviyA~ aMkita kara dI gayI haiM / nizcaya hI yaha tIrthaMkara mAtA tathA sadyaH jAta bAlaka tIrthaMkarakI mUrti hai tathA deviyA~ mAtAkA jAtakarma karake mAtAkI sevAmeM khar3I huI haiM / yaha mUrti vadoha gaDaramala mandirase prApta huI thI / yaha mandira 9vIM zatAbdIkA anumAni kiyA jAtA hai / muslima AkrAntAoMne isa mandirakA jIrNoddhAra karavA liyA / mUlataH yaha jaina mandira rahA hai aura aba bhI isameM jaina mUrtiyA~ haiM / kintu koI vidvAn Agrahavaza ise devakI aura kRSNakI mUrti mAnate haiM / tathA yaha AkSepa bhI karate haiM ki isa mandirapara jainoMne adhikAra kara liyA tathA bAdameM apanI mUrtiyA~ vahA~ rakha dIM / kintu unhoMne apanI mAnyatAke samarthana meM koI pramANa nahIM diyA / unakI nirAdhAra kalpanAko kevala unake Agrahake kAraNa svIkAra karanemeM kisI bhI vivekazIla vyaktiko kaThinAI hogI / unake Agraha ekAdhika udAharaNa aura bhI haiM / jese gyArasapurakA mAlAde mandirapara jainoMne adhikAra kara liyA hai aura usameM apanI mUrtiyA~ rakha dI haiM / jena yakSI ambikAke sambandhameM bhI yahI bAta hai / astu / zilAlekha zilAlekhoM kI dRSTise yaha saMgrahAlaya atyanta samRddha hai / isameM kucha jaina zilAlekha bhI haiM jo aitihAsika dRSTise atyanta mahattvapUrNa haiM / eka zilAlekha udayagiri ( jilA vidizA ) guhAse upalabdha huA hai jo gupta saMvat 106 ( san 425 I.) kA hai / isameM ullekha hai ki kurudeza ke zaMkara svarNakArane karmAragaNa ( svarNakAra saMgha ) ke hita ke lie guhA mandira meM tIrthaMkara pArzvanAtha - kI pratimAkA nirmANa karAyA / eka zilAlekha 13vIM zatAbdIkA hai / yaha yajvapAla vaMzake asalladevakA naravara zilAlekha hai jo vikrama saM. 1319 ( san 1262 ) kA hai| isameM gopagiri durgake mAthura kAyastha parivArakI vaMzAvalI dI gayI hai / sarvaprathama bhuvanapAlakA nAma hai jo dhAra nareza bhojakA mantrI thA / usane jaina tIrthaMkara mandirakA nirmANa karAyA, nAgadevane usameM tIrthaMkara pratimAkI pratiSThA karAyI aura yaha zilAlekha vAstavya kAyastha ( zrIvAstava ) ne likhA / eka anya zilAlekha uparyukta asalladevake putra gopAladeva naravarakA hai jisameM AzAditya kAyastha dvArA eka vApikA banavAne aura vRkSa lagAye jAnekA ullekha hai / gvAliyara meM tomara rAjavaMzake kAlameM jainadharma tomara rAjavaMza prAcIna bhAratIya rAjavaMzoM meM atyanta pratiSThita rAjavaMza mAnA jAtA hai / tomaravaMzane apanI vIratA, sAhasa aura sUjhabUjhase bhAratIya itihAsapara ullekhanIya prabhAva DAlA hai / tomaravaMzake rAjA anaMgapAlane dillIko basAyA thA, yaha eka aitihAsika tathya hai, jisakA samarthana dillI saMgrahAlaya meM upalabdha nimnalikhita zlokase hotA hai-- 20
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha dezo'sti hariyAnAkhyaH pRthivyAM svargasannibhaH / DhillikAkhyapurI tatra tomarairasti nirmitA / yahA~ tomaroMse abhiprAya anaMgapAlase hai| isa sambandhameM vistRta vivecana isa granthake bhAga 1 meM kiyA jA cukA hai| isI tomaravaMzakI eka zAkhA gvAliyarameM zAsana karatI thii| isa vaMzake zAsanakAlameM jainadharmako pragati karanekA pUrNa avasara milaa| jainadharmake prati tomaravaMzake zAsakoMkA vyavahAra udAra aura sahAnubhUtipUrNa rahA / isa vaMzake kaI rAjA to jainadharmake anuyAyI bhI the| kaI rAjAoMke mantrI jaina the| yahA~ke rAjAoMpara bhaTTArakoMkA bar3A prabhAva thA aura ve unake ziSya the| isa kAraNa isa kAlameM gvAliyarameM aneka mandiroM aura mUrtiyoMkA nirmANa huaa| aneka pratiSThotsava hue tathA aneka jaina granthoMkA praNayana aura pratilipi huii| ___mahArAja vIramadevakA mantrI kuzarAja thaa| vaha jaisavAla jaina vaMzameM utpanna huA thaa| isa mantrIne gvAliyara meM candraprabha jina mandira banavAyA thA aura usakA pratiSThotsava bar3e samArohake sAtha kiyA thaa| - kuzarAjane padmanAbhanAmaka eka kAyastha vidvAnse yazodharacaritra nAmakA eka kAvya grantha likhanekA anurodha kiyA thaa| padmanAbhane unake anurodhako svIkAra karake bhaTTAraka guNakIrtike saMrakSaNameM isa saMskRta kAvya-granthakI racanA kii| ___vIramadevake rAjyakAlameM yahA~ aneka granthoMkI pratilipiyA~ bhI huI jo aba bhI vibhinna zAstra-bhaNDAroMmeM milatI haiN| jaise saM. 1460 meM gopAcalameM sAhU varadevake caityAlayameM bhaTTAraka hemakItike ziSya muni dharmacandrane samyaktva kaumudIkI prati Atma-paThanAthaM likhI, yaha terApanthI mandira jayapurake zAstra-bhaNDArameM surakSita hai| saM. 1468 meM bhaTTAraka guNakotiko AmnAyameM sAhU marudevakI putrI devasirone 'paMcAstikAya' TIkAkI prati karavAyI, jo kAraMjAke zAstrabhaNDArameM hai| saM. 1469 meM AcArya amRtacandra kRta pravacanasArakI tattvadIpikA TIkA likhI gayI thii| saMvat 1479 meM jautuko strI sarone SaTkarmopadezako prati likhavAkara arjikA vimalamatIko pUjA-mahotsavake sAtha samarpita kii| yaha prati Amerake zAstra-bhaNDArameM vidyamAna hai| mahArAja DUMgarasiMhakI jainadharmameM pUrNa AsthA thii| vaha kuzala rAjanItijJa, apratima sAhasI aura parAkramI yoddhA thaa| naravarako jItakara usane apane rAjyakA bahuta vistAra kara liyA thaa| naravarake durgameM usane apanI vijayake upalakSyameM jayastambha bhI bnvaayaa| gopAcala durgakI Ubar3akhAbar3a caTTAnoMmeM sama, suDaula aura vizAla pratimAoMkA nirmANa usake zAsanakAlameM prArambha huaa| yaha silasilA usake putra kIrtidevake zAsanakAlake anta taka claa| - inake zAsanakAlameM aneka naye granthoMkA nirmANa huaa| bhaTTAraka yazaHkItine saMvat 1497 meM pANDavapurANa, 1500 meM harivaMzapurANako racanA apabhraMza bhASAmeM kii| jinarAtrikathA, ravivratakathA aura candraprabha carita Adi grantha bhI inhoMne bnaaye| svayaMbhUdevake harivaMzapurANakI jIrNa-zIrNa pratikA bhI uddhAra inhoMne kraayaa| ___ apabhraMza bhASAke mahAkavi raidhU gvAliyarake hI rahanevAle the| mahArAja DUMgarasiMha aura unake putra mahArAja kIrtisiMha donoM hI nareza isa mahAna kavike bhakta the| raidhUne apanI racanAoMmeM jo prazastiyA~ likhI haiM, ve aitihAsika dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiN| unameM unhoMne gvAliyara, padmAvatI, ujjayinI, dillI, hisAra Adi sthAnoMko tatkAlIna rAjanaitika, Arthika aura
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha sAmAjika paristhitiyAM bhI dI haiM; apane samakAlIna rAjAoM, seThoM, kaviyoM aura bhaTTArakoMke bhI paricaya diye haiN| mahArAja kIrtisiMhake zAsanakAlameM saMvat 1521 meM jaisavAlakulabhUSaNa ulhA sAhuke jyeSTha putra padmasiMhane 24 jinAlayoMkA nirmANa karAyA aura unakI pratiSThA kraayii| saMvat 1531 meM inhoMne mahAkavi puSpadantake AdipurANako pratilipi kraayii| isa granthake dAnakartAkI prazastimeM likhA hai ki unhone granthoMko eka lAkha pratilipiyA~ karAkara vibhinna mandiroMmeM bhejii| bha. guNabhadrane yahA~ke zrAvakoMkI preraNAse aneka kathAoMkA nirmANa karAyA thaa| saMvat 1521 meM yahA~ke eka luhAr3iyA gotrIya khaNDelavAla jainane 'paumacariu'kI pratilipi kraayii| mahArAja DUMgarasiMhakA zAsana saMvat 1481 se 1510 taka rahA tathA mahArAja kIrtisiMhakA rAjyakAla saMvat 1510 se 1536 taka hai| vastutaH gvAliyarameM jainadharmakA yaha svarNa-kAla mAnA jAtA hai| inake pazcAt mahArAja mAnasiMhake rAjyakAlameM kucha sAMskRtika kArya honeke ullekha prApta hote haiM / saMvat 1558 meM gopAcala durgameM bhaTTAraka somakIrti aura bhaTTAraka vijayasenake ziSya brahmakalAmeM SaTkarmopadezakI pratilipi kraayii| isI saMvatmeM nAgakumAra caritakI prati karAyI gyii| saMvat 1569 meM gopAcalameM zrAvaka sirImalake putra catarune 44 padyoMmeM nemIzvara gItakI racanA kii| isa prakAra tomara-vaMzake rAjya-kAlameM gopAcalameM jainoMke vividha sAMskRtika kArya hue| isa kAlameM nirmita mUrtiyoMke lekhoMmeM gopAcalake narezoMkA spaSTa ullekha milatA hai| jina granthoMkA isa kAlameM nirmANa huA yA pratilipi huI, unakI prazastimeM bhI ina narezoMkA ullekha sammAnake sAtha kiyA gayA hai| gvAliyarameM bhaTTAraka-pITha ___ gvAliyara kASThA saMgha mAthura gacchakA bhaTTAraka-pITha thaa| grantha-prazastiyoM aura mUrti-lekhoMmeM isa saMghake sAtha kASThAsaMgha mAthurAnvaya balAtkAra gaNa sarasvatI gacchakA prayoga milatA hai| gvAliyarake bhaTTArakoMkA ullekha kavivara raidhUke granthoM, mUrtilekhoM aura paTTAvaliyoMmeM prApta hotA hai| unase pratIta hotA hai ki isa zAkhAkA prArambha mAdhavasenase haa| bhadrAraka mAdhavasenake do ziSya the-uddharasena aura vijayasenakI ziSya-paramparAmeM devasena, vimalasena, dharmasena, bhAvasena, sahasrakIrti, guNakIrti, yazaHkIrti, malayakIrti, guNabhadra aura guNacandra bhaTTAraka hue| bhaTTAraka guNacandrake ziSya brahmamaNDanane saMvat 1576 meM sonapatameM ibrAhIma lodIke zAsanakAlameM stotrAdikA eka guTakA likhA thaa| usakI prazastimeM apane guruoMkI paTTAvalIkA ullekha isa prakAra kiyA hai___'svastizrI vikramAkaM saMvatsara 1576 jeTha vadi 1 paDivA zukra dine kurujAMgale suvarNapathanAmni sadarge sikaMdarasAhi tatpUtra sultAna ibrAhima rAjya pravartamAne kASThAsaMgha mAthura puSkaragaNe AcArya zrI mAhavasenadevAH tatpaTTe bha. uddharasena devAH tatpaTTe bha. devasena devAH tatpaTTe bha. vimalasena devAH tatpaTTe bha. dharmasena devAH tatpaTTe bha. bhAvasena devAH tatpaTTe bha. sahasrakIrtidevAH tatpaTTe bha. guNakIrtidevAH tatpaTTe bha. yazaHkIrtidevAH tatpaTTe bha. malayakIrtidevAH tatpaTTe bha. zrI guNabhadradevAH tatpaTTe bha. zrIguNacandra tacchiSya brahmAMDaNa eSAM guruNAmAmnAye....' cchi
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 bhAratake digambara jaina tIrtha - isI prakAra mAdhavasenake dUsare ziSya vijayasenase dUsarI paramparA prArambha huii| isa paramparAmeM vijayasena, nayasena, zreyAMsasena, anantakIrti, kamalakIrti, kSemakIrti, hemakIrti, kamalakIrti hue| kamalakItike do ziSya the-zubhacandra aura kumArasena / zubhacandrane apanI pITha sonAgirimeM sthApita kii| inake ziSya yazaHsena the| kamalakItike dUsare ziSya kumArasenakI ziSya-paramparAmeM hemacandra, padmanandi, yazaHkIrti hue| yazaHkItike paTTa-ziSya do hue-guNacandra aura kSemakIrti / guNacandrake ziSya sakalacandra aura unake ziSya mahendrasena hue| yazaHkIrtikI ziSya ramparAmeM kSemakIrti aura tribhavanakIrti hae / inakA padAbhiSeka hisAra meM haa| inakI paramparAmeM sahasrakIrti, mahIcandra, devendrakIrti, jagatkIrti, lalitakIrti, rAjendrakIrti aura munIndrakIrti hue| .. ina bhaTTArakoMkA apane samayameM rAjA aura prajA donoMpara hI adbhuta prabhAva thaa| inhoMne aneka mandiroM aura mUrtiyoMkI pratiSThA kI, aneka bhaTTArakoMne svayaM zAstra likhe tathA dUsare vidvAnoMko preraNA dekara zAstra likhavAye, zAstroMkI pratilipi kraayii| ina bhaTTArakoMmeM-se jinhoMne kucha vizeSa kArya kiye, unakA saMkSipta ullekha yahAM kiyA jA rahA hai vimalasena-samaya 14vIM zatAbdIkA uttarArdha / vi. saM. 1414 meM inake dvArA pratiSThita eka padmAsana dhAtu caubIsI jayapurake pATaudI mandirameM virAjamAna hai| saM. 1428 meM pratiSThita AdinAthakI eka mUrti dillIke nayA mandirameM vidyamAna hai| - dharmasena-samaya vikramakI 15vIM shtaabdii| inake dvArA pratiSThita pAzvanAtha, ajitanAtha aura vardhamAna tIrthaMkaroMkI pratimAe~ jaina mandira hisArameM virAjamAna haiN| . guNakoti-inake tapa aura caritrakA prabhAva tomaravaMzake zAsakoMpara par3A aura ve jainadharmakI ora AkarSita hue| ye atyanta prabhAvazAlI the| rAjA DUMgarasiMhake zAsanakAlameM jaina mUrtiyoMke utkIrNanakA jo mahattvapUrNa kArya huA, usakA zreya inhIM bhaTTArakako hai| . yaza kIti-ye guNakIrtike laghubhrAtA aura ziSya the| ye bar3e vidvAn the| inakI racanAoMmeM pANDavapurANa, harivaMzapurANa, AdityavArakathA aura jinarAtrikathA mukhya haiN| inhoMne mahAkavi svayambhUke khaNDita aura jIrNa-zIrNa harivaMzapurANakA uddhAra gvAliyarake pAsa panihAra jina caityAlayameM baiThakara kiyA thaa| bhaTTAraka guNabhadra-Apa prakANDa vidvAn the| Apane logoMke Agrahase 15 kathAoMkI racanA kii| . bhAnukoti-inakI likhI huI ravivratakathA prApta hotI hai| - ___kamalakoti-inake samayameM kavivara raidhUne candravAr3ameM bhagavAn candraprabha-mUrtikI pratiSThA kii| gvAliyarameM jaina mandira aura vArSika mele ___ gvAliyara, lazkara aura murAra ina tIna bhAgoMko milAkara gvAliyara zahara kahalAtA hai| inameM se gvAliyarameM 4 mandira aura 4 caityAlaya haiM, lazkarameM kula 20 mandira aura 3 caityAlaya haiM, tathA murArameM 2 mandira aura 2 caityAlaya haiN| : / yahA~ jaina samAjakI orase 26 janavarIko rathayAtrA nikAlI jAtI hai| asauja kRSNa 2 ko gvAliyara kileke uravAhI dvArake nIce paMcAyatI melA hotA hai| asauja kRSNa 4 ko digambara jaina jaisavAla mandira dAnAolIse bhagavAnkI pratimAko eka pattharakI bAvar3Ipara le jAkara
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha virAjamAna karate haiM aura vahAM melA bharatA hai| asauja amAvasyAko vAsupUjya mandira gvAliyarase zrIjIko jaleva eka pattharakI bAvar3Ipara jAtI hai / yaha melA bar3A hotA hai| jainadharmazAlAe~ yahA~ lazkarameM 9, gvAliyarameM 2 tathA murArameM 1 jaina dharmazAlAe~ haiN| inameM nayI sar3aka ( lazkara ) meM mahAvIra dharmazAlA adhika suvidhAjanaka hai| manaharadeva mArga - zrI manaharadeva kSetra gvAliyara jilekI tahasIla pichaurameM sthita hai| seNTrala relaveke AntarI aura DavarAmaNDI sTezanoMse yaha lagabhaga 19 ki. mI. dUra hai| cinaura taka pakkI sar3aka hai| vahA~se 5 ki. mI. kaccA rAstA hai| isakA posTa oNphisa karahiyA ( jilA gvAliyara, madhyapradeza ) hai| karahiyAse yaha 8 ki. mI. dUra par3atA hai| yaha kSetra caitya nAmaka grAmake nikaTa eka choTI-sI pahAr3Ipara sthita hai| atizaya-kSetra __zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya-kSetra manaharadeva eka pahAr3Ipara hai| pahAr3I vizeSa U~cI nahIM hai| parvatapara eka jaina mandira hai tathA 11 mandira jIrNa-zIrNa dazAmeM vidyamAna haiN| parvatakI talahaTImeM bhI do mandira haiN| parvatapara sthita mandirameM mUlanAyakake rUpameM seTha pAr3AzAha dvArA pratiSThita bhagavAn zAntinAthakI 15 phuTa uttuMga kAyotsargAsana digambara jaina pratimA virAjamAna thI, jo aba sonAgira kSetrapara pahuMcA dI gayI hai| pratimA atyanta manojJa aura atizayasampanna hai| isake atizayoMke sambandhameM janatAmeM aneka kimvadantiyA~ pracalita haiN| jaina janatAke samAna nikaTavartI ajaina janatAmeM bhI isa kSetrakI atyadhika mAnyatA rahI hai aura vaha ise caitya-kSetrake nAmase pUjatI haiN| vAstavameM caitya-kSetra usI kSetrako kahA jAtA hai jahA~ caitya arthAt jaina mUrti aura jaina mandira hoN| isI kAraNa gAMvakA nAma bhI caitya par3a gayA hai| yaha mUrti manako haranevAlI hai| isalie sarvasAdhAraNameM yaha manaharadevake nAmase prasiddha rahI hai| pratimAkI caraNa-caukIpara koI lAMchana spaSTa nahIM hai| karahiyA nivAsI paM. lekharAjajIne 'varaiyA vilAsa' nAmaka granthameM isa mUrtiko RSabhadevakI mUrti ke rUpameM ullekhita kiyA hai| kintu jaina samAjameM bhagavAn zAntinAthakI mUrtike nAmase yaha prasiddha hai / isa prasiddhikA kAraNa sambhavataH yaha mAnyatA hai ki isa mUrti ke pratiSThAkAraka seTha pADAzAha the aura pADAzAhane sarvatra zAntinAthakI mUrti hI mUlanAyakake rUpameM pratiSThita kI hai| yaha mAnyatA adhika sAdhAra rahI hai, ataH sarvasAdhAraNameM yahI mAnyatA pracalita rahI hai aura sabhI isa mUrtiko zAntinAthakI hI mUrti mAnate haiN| - yaha kSetra nitAnta ekAntameM hai aura isa kSetrapara evaM isake nikaTavartI pradezameM jaina purAtattvakI sAmagrI vipula parimANameM asurakSita dazAmeM bikharI huI par3I hai| aise sthAna mUrticoroMko apanI surabhisandhi pUrI karane meM bahuta anukUla par3ate haiN| isa kSetrapara bhI ina logoMne apane kutsita kRtyoM dvArA kalA, itihAsa aura dhArmika bhAvanAoMko gaharA AghAta pahu~cAyA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isa kSetrapara manaharadevakI mUlanAyaka pratimAke atirikta bhagavAn candraprabha aura bhagavAn neminAthakI do vizAla mUrtiyA~ haiN| mUrticoroMne ina donoM mUrtiyoMkA zirocchedana aura hastavicchedana kara diyA hai| san 1967 meM mUrticoroMne isa kSetrapara 19 mUrtiyoMke sira kATa diye| ina ghaTanAoMke kAraNa kSetrapara asurakSA aura AtaMkakA vAtAvaraNa bana gyaa| isalie bhagavAn zAntinAthakI mUrtiko vahA~se haTAkara kisI surakSita sthAnapara le jAnekA nirNaya kiyA gyaa| isake lie sonAgirako sarvAdhika surakSita sthAna mAnakara mUrtiko haTAnekI vyavasthA kI gayI aura mAgha zuklA 13 saMvat 2025 (30 janavarI san 1969 ) ko-sonAgirameM bhaTTAraka candrabhUSaNajIko koThImeM alaga vedI banavAkara virAjamAna kara dI gyii| mUrtiko haTAnemeM usake hoThoM aura hAthoMko kucha kSati avazya pahuMcI hai, kintu aba vaha mUrti pUrNataH surakSita ho gayI hai| . bhagavAn zAntinAthake kAraNa hI yaha sthAna 'zrI digambara jaina atizaya-kSetra manaharadeva' kahalAtA thaa| usa mUrtike haTanese aba isa sthAnakA pUrvavat mahattva nahIM raha gayA hai| yahA~ talahaTIke mandiroMkA jIrNoddhAra vi. saM. 2004 meM ho cukA hai kintu abhI taka pahAr3Ike Uparake mandiroMkA jIrNoddhAra nahIM ho paayaa| yahA~para bikharI huI purAtattvasAmagrIko ekatrita aura surakSita karanekI AvazyakatA hai| yahA~ para 11-12vIM zatAbdIkI bhI mUrtiyAM upalabdha hotI haiN| sonAgiri avasthiti sonAgiri jise svarNagiri, zramaNagiri Adi bhI kahate haiM, parama pAvana siddhakSetra hai| yaha madhyapradezake datiyA jilemeM datiyAse relamArgase 11 ki. mI. dUra para avasthita hai| pahAr3akI talahaTImeM sanAvala nAmaka eka grAma hai| yahIM sonAgiri kSetrakA kAryAlaya aura dharmazAlA hai| seNTrala relaveko gvAliyara-jhA~sI lAinapara gvAliyarase 61 ki. mI. Age sonAgiri sTezana hai, vahA~se kSetra 5 ki. mI. hai| sTezanase kSetra taka pakkI sar3aka hai| sar3akakA nirmANa digambara jaina samAjakI orase torthakSetra kameTIne karAyA hai| Trenase jAte samaya parvatapara sthita mandiroMke uttuMga zikharoMke darzana hote haiM / isakA posTa oNphisa sonAgiri hI hai| siddhakSetra ___ sonAgiri svarNagirikA hindI rUpAntara hai| bolacAlameM sonAgiri nAma hI prasiddha hai| yaha sonAgiri siddhakSetra hai| yahA~se naMga, anaMga Adi sAr3he pA~ca joTi muni tapasyA karake mukta hue haiN| prAkRta nirvANa kANDameM isa sambandhameM nimnalikhita gAthA upalabdha hotI hai dhaMgANaMgakumArA koTI paMcaddha muNivarA shiaa| sonAgiri varasihare NivvANagayA Namo tesiM // 5 // arthAt, sonAgirike zikharase naMga-anaMgakumAra sAr3he pAMca karor3a muniyoM sahita mokSa pdhaare| kaI pratiyoMmeM savaNAgiri pATha milatA hai| kucha pratiyoMmeM 'suvaNNagiri mattha-yatthe' pATha hai| savaNAgirikA saMskRta rUpa zramaNagiri hotA hai aura suvaNNagirikA saMskRta rUpa suvrnngiri| isase koI antara nahIM pdd'taa| zramaNase savana, sona aura sonAgiri bana gyaa| isI prakAra suvarNase sonAgiri bana jAtA hai| isa sonAgiri kSetrase sAr3he pAMca karor3a muni mokSa padhAre / ataH yaha kSetra atyanta pavitra hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha naMga-anaMga kumAra AdikA nirmANa yaudheya dezameM zrIpura nagarake nareza ariMjaya aura unakI rAnI vizAlAke do putra the-naMga aura anNg| donoM kumAra rUpa, guNa, bala, vidyA aura buddhimeM anupama the| unhoMne guruke samIpa thor3e samayameM hI vividha vidyAoM aura kalAoMmeM nipuNatA prApta kara lii| eka bAra mAlava dezake ariSTapura nagarake nareza dhanaMjayake Upara tiliMga dezake nareza amRta vijayane AkramaNa kara diyA / dhanaMya mahAmANDalika rAjA thaa| usake adhIna aneka rAjA the| dhanaMjayako amRtavijayakI yojanAkA jaise hI patA lagA, usane apane mitra rAjAoMko senAsahita zIghra padhAraneke lie vizeSa dUtoMke dvArA AmantraNa-patra bhijavA diye| rAjA ariMjayake pAsa bhI nimantraNa-patra aayaa| patra prApta hote hI ariMjaya senA lekara prasthAnakI taiyArI karane lge| jaise hI naMga-anaMga donoM kumAroMne apane pitAko yuddhake lie prasthAna karate dekhA, ve bole-'pitAjI ! Apa kahAM jA rahe haiM ?' pitAne uttara diyA-'mahArAja dhanaMjayane yuddha meM sahAyatA deneke lie balAyA hai. vahIM jA rahA huuN|' kamAra bole-'pitAjI ! hama logoMke rahate hue yuddhake lie ApakA jAnA hamAre lie lajjAkI bAta hai| Apa yahIM rahakara rAjya-kArya dekheM, hama loga yuddhake lie jaayeNge| pitAne unheM bahuta samajhAyA, kintu unake Agraha-anurodhake Age pitAko unakI bAta svIkAra karanI par3I aura ve donoM kumAra senA sahita cala diye| jaba ve ariSTapura pahuMcakara mahArAja.dhanaMjayase mile to devakumAroMke samAna rUpavAn aura balavAn una kumAroMko dekhakara vaha bar3A prasanna huA aura unakA yathocita satkAra kiyaa| dUsare dina donoM senAoMkA bhayAnaka yuddha huaa| jaba tiliMgarAjane dhanaMjayakI senAko rauMdanA zurU kara diyA, taba ve donoM kumAra Ayudha lekara yuddha-bhUmimeM kUda pdd'e| kumAra naMga tiliMgarAjase jA bhir3A aura anaMgakumArane usake sAmantoMkA pratirodha karanA prArambha kara diyaa| tiliMgarAja aura unake sAmantoMkI una kumAroMke samakSa eka na clii| donoM hI siMha-zAvaka zatrurUpI hiraNoMpara TUTa pdd'e| kumAra naMgane apanI amogha bANa-varSAse dinako andhakAramaya banA diyaa| usane tiliMgarAjakI dhvajA, chatra, mukuTa, ghor3e, sArathI sabako mAra girAyA aura apane hAthIse phurtIse pratipakSIke rathapara kUdakara zatruko bandI banA liyaa| zatruke bandI banate hI zatrusenA bhAga khar3I huii| yuddha banda ho gyaa| mahArAja dhanaMjayane naMga aura anaMga kumAroMkA bar3A satkAra kiyA tathA zatruke sAtha bhI sahRdayatAkA vyavahAra kiyaa| kintu tiliMgarAjako apanI parAjaya aura parAbhavake kAraNa manameM virAga utpanna ho gyaa| jaba ariSTapurameM vijayotsava manAyA jA rahA thA, tabhI aSTama tIrthaMkara bhagavAn candraprabhakA samavasaraNa nagarake bAhara aayaa| banapAlane Akara mahArAja dhanaMjayako bhagavAn candraprabhake padhAranekA zubha samAcAra diyaa| samAcAra milate hI sabhI rAjA aura prajA bhaktibhAvase samavasaraNameM pahuMce aura bhagavAnkI pradakSiNA kara unake caraNoMkI pUjA kii| phira bhagavAnkA hitakArI upadeza sunA, jise sunakara dhanaMjaya amRtavijaya, naMga, anaMga Adi 1500 rAjAoMko vairAgya ho gyaa| ve bhagavAnke samavasaraNameM hI saMyama dhAraNa karake muni bana gye| ujjayinInareza zrIdattakI rAnI vijayAke koI santAna nahIM thii| eka dina putra na honeke kAraNa rAnI atyanta dukhI ho rahI thii| tabhI do cAraNaRddhidhArI mani vahA~ pdhaare| rAjadampatine santAna honeke bAremeM unase pUchA to muniyoMne uttara diyA- 'tuma yAtrAsaMgha nikAlakara svarNagirikI yAtrA karo, usa kSetrakI pUjA karo to tumhAre santAna hogii|' rAjAne patra bhejakara
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 bhAratake digambara jaina tIrtha aneka mitra rAjAoM ko svarNagirike yAtrAsaMgha meM sammilita honekA nimantraNa diyA / yathAsamaya vizAla yAtrAsaMgha lekara rAjA zrIdatta vahA~se calA / jaba yAtrAsaMgha svarNagiri pahu~cA, usa samaya bhagavAn candaprabhakA samavasaraNa vahA~para hI virAjamAna thaa| rAjA zrIdatta tathA anya yAtriyoMko bhagavAnkA darzana karake atyanta haSaM huA / sabane bhagavAnke darzana kiye, pUjana- stuti kI aura unakA divya upadeza sunA / upadeza sunakara aneka logoMne vahIM munidIkSA grahaNa kara lI / eka bAra muni naMga-anaMga kumAra aneka muniyoMke sAtha vihAra karate hue punaH svarNagiripara pdhaare| sabhI muni vahIM para ugra tapa karane lage / tapa karate hue vahA~para muni naMgasena, muni anaMgasena Adi aneka muniyoMko kevalajJAna utpanna ho gayA aura kucha samaya pazcAt isI pavitra parvatase aneka muniyoMko nirvANa prApta huA / ina muniyoMke nirvANakA samAcAra sunakara zrIdattake putra suvarNabhadrane bhI apane pitAkI taraha eka vizAla yAtrAsaMgha svarNagiri kI yAtrAke lie nikAlA / isa yAtrAsaMgha meM muni, arjikA, zrAvaka aura zrAvikA the, aneka dezoMke rAjA the aura hajAroM dhArmika strI-puruSa sammilita the / yaha yAtrAsaMgha sAnanda yAtrA karake vApasa AyA / kucha samaya pazcAt suvarNabhadrako bhI saMsArase vairAgya ho gayA aura usane munivrata aMgIkAra kara liyaa| unhoMne svarNagiripara tapasyA karake pA~ca hajAra muniyoMke sAtha mukti prApta kI / isa prakAra naMga, anaMga, cintAgati, pUrNacandra, azokasena, zrIdatta, suvarNasena Adi aneka muniyoMkI nirvANa-bhUmi honeke kAraNa yaha kSetra nirvANa-kSetra mAnA jAtA hai / kSetra-darzana sonAgiri kSetra ke lie gvAliyarase sIdhI basa sevA cAlU hai / yaha basa kSetrake phATaka ke bAhara utAratI hai / jo loga gvAliyara-sonAgiri basa sevAse na jA sakeM, ve gvAliyara - datiyA Adi basoM dvArA sonAgirike mor3apara utara jAyeM / vahA~se kSetra kevala 4 ki. mI. hai| isI prakAra jo Trenase sonAgiri sTezanapara utarate haiM, unheM kSetra 5 ki. mI. dUra par3atA hai / donoM hI sthAnoM para, sTezana tathA mor3apara tA~ge milate haiN| unake dvArA bhI kSetra taka jA sakate haiM / kSetrake sadara phATakameM ghusate hI talahaTIke mandiroM aura dharmazAlAoMkA krama prArambha ho jAtA hai / talahaTI meM kula 17 mandira aura 5 chatarI haiM / yahA~ kula 15 dharmazAlAe~ haiM / yaha kSetra digambara jaina samAja ke Adhipatya meM hai / isa kSetrapara kisI anya sampradAya yA dharmavAloMkA kisI prakArakA vivAda nahIM hai, arthAt yaha zuddha digambara jaina siddhakSetra hai / kintu yahA~ke talahaTIke sabhI mandiroM aura dharmazAlAoMkI vyavasthA eka prabandhaka samitike antargata nahIM hai, sabakI vyavasthA bhinna-bhinna hai, jabaki pahAr3ake Upara jo 77 mandira, 13 chatariyA~ aura 5 kSetrapAlake sthAna haiM, una sabakI vyavasthA 'zrI digambara jaina sonAgiri siddhakSetra saMrakSiNI kameTI' ke adhIna hai| dharmazAlAoM kI vyavasthA pRthak honepara bhI koI bhI yAtrI icchAnusAra kisI bhI dharmazAlA meM Thahara sakatA hai / kSetra kameTIkA kAryAlaya dillIvAle mandirameM hai / talahaTIke mandiroMkA nirmANa jisa samAja athavA mahAnubhAvoMne karAyA hai, unake nAma isa prakAra haiM : 1
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y madhyapradezake digambara jaina tIrtha mandira naM. 1-2-6 terahapaMthI AmnAya, sarrAphA bAjAra, lazkara kharauA jaina samAja, mau. ( bhiNDa ) golasiMghAre jaina samAja, khairolI ( bhiNDa ) padmAvatI puravAra jaina samAja, eTA jaisavAla jaina samAja, murAra 8-9-11-17 sva. bhaTTAraka candrabhUSaNa jI, sonAgiri seTha gulAbacanda gaNezIlAla dozI, murAra zrI munnAlAla karahiyA vAle ( mandira khAlI hai) zrI gundIlAla vaizAkhiyA jhA~sIvAle zrI sonAgiri di. jaina tIrthakSetra kameTI (bIsapanthI AmnAya, campAbAga, gvAliyara ) jaisavAla jaina samAja, rAjAkher3A . ye sabhI mandira zikhara-baddha haiN| inameM se mandira naM. 15 gvAliyarake bhaTTArakakA banavAyA huA hai| isakA nirmANa vikrama saMvat 800 kA batAyA jAtA hai| yaha bahuta vizAla hai| isa mandirameM mUlanAyaka bhagavAn arahanAthakI pratimA hai| isa mandirako cahAradIvArIke andara eka prAcIna bAvar3I hai| kahA jAtA hai ki pahale isa vApikAkA jala bar3A svAsthyavarddhaka thaa| aba bhI isakA jala bar3A svAdiSTa hai aura kSetrapara jalakI 'adhikAMza AvazyakatAko pUrti isI vApikA dvArA hotI hai| isI mandirameM bhaTTArakajIkI gaddI thii| isa mandirake bagala meM se hokara pahAr3ake Upara jAnekA pakkA mArga hai| pahAr3apara kula 77 jaina mandira haiN| pratyeka mandirake Upara mandirakI krama saMkhyA par3I huI hai tathA pratyeka mandirameM vahA~ke mUlanAyaka bhagavAnko adhyaM car3hAnekA pATha bhittipara likhA huA hai| pratyeka mandira taka pahuMcaneke lie pakkA mArga banA huA hai| pratyeka mandirameM vidyutko vyavasthA hai| pahAr3I adhika U~cI nahIM hai| pahAr3oke cAroM ora parikramA-patha banA huA hai| usake cAroM konoMpara cAra chatriyA~ haiM, jinameM caraNa-cihna bane hue haiM, yaha parikramA-patha hI kSetrakI sImA-rekhA hai / yaha sImA-rekhA pahAr3apara jainoMke svAmitva aura adhikArakI rekhA hai| pahAr3ake kisI U~ce sthalapara khar3e hokara dekheM to pahAr3apara zikharabaddha mandiroMkI zrRMkhalA, zikharoMpara sUryake prakAzameM camakate hue kalaza aura unake Upara laharAtI huI dhvajAe~ bar3I manorama aura manomugdhakArI pratIta hotI haiN| mandiroMko dekhakara aisA pratIta hotA hai ki koI parvatAkAra puruSa galemeM mandiroMkI zveta muktamAla pahanakara khar3A ho| meleke dinoMmeM to yahA~kI chaTA aura bhI manohara lagane lagatI hai, jaba rAtrimeM vidyut prakAzase sArA parvata jagamagA uThatA hai| bhakti-vihvala strI, puruSa aura bacce bhaktigAna aura jayaghoSa karate hue parikramA-patha para calate haiM to yahA~kA dRzya eka adbhata svapnaloka-sA pratIta hotA hai aura yahA~ke vAtAvaraNameM eka alaukika ullAsa, bhakti aura adhyAtmakA adbhuta saurabha bhara jAtA hai| yaha siddhakSetra hai, bhaktoMke manakA yaha vizvAsa hI yahAM Anepara unheM eka divya pulakase bhara detA hai| yahA~kA mandira naM. 57 mukhya mandira hai| yaha candraprabha mandira hai aura isameM mUlanAyaka bhagavAn candraprabha haiN| yaha mUrti vizAla, bhavya aura atizayasampanna hai| isa parvatapara candraprabha bhagavAnkI isa vizAlakAya mUrtiko mUlanAyakake rUpameM virAjamAna karanA soddezya hai| naMga-anaMgakumArake caritameM Upara batAyA jA cukA hai ki bhagavAn candraprabhakA samavasaraNa isa parvatapara AyA 3-8
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 bhAratake digambara jaina tItha thA / naMga-anaMgakumAra Adine bhagavAn candraprabhakA upadeza sunakara unhoMke caraNoM meM yahIM para saMyama dhAraNa kiyA thA / isa prakAra bhagavAn candraprabhake pAvana jIvanake sAtha isa parvatakA viziSTa sambandha jur3A huA hai / isalie isa parvatapara candraprabha bhagavAnko mUlanAyakake rUpameM mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai / isa mandirake nikaTa eka chatrImeM muni naMgakumAra, muni anaMgakumArake caraNacihna virAjamAna haiM / eka prakArase ye caraNa-cihna una sAr3he pA~ca koTi muniyoMke pratIka haiM jo yahA~se nirvANako prApta ho cuke haiM / parvatapara sthita mandiroMkA paricaya isa prakAra hai 1. neminAtha mandira - kevala garbhagRha banA huA hai| usameM bhagavAn neminAthakI pA~ca phuTa U~cI kAyotsargAsana pratimA virAjamAna hai / yaha zyAmavarNa hai aura vikrama saMvat 1219 meM isakI pratiSThA huI thI / pratiSThAkAraka the jhirivAle caudharI harIsiMha / isa mandirake bagala meM phATaka hai / usameM praveza karake aura sIr3hiyA~ car3hakara dUsarA mandira milatA hai / 2. neminAtha mandira - bhagavAn neminAthakI zyAmavarNaM padmAsana savA do phuTa avagAhanAvAlI mUrti virAjamAna hai jo saMvat 1888 balAtkAragaNa sarasvatIgacchake AcAyaM vijayakIrtijIke dvArA pratiSThita kI gayI / pratiSThAkAraka jhA~sIvAle si. bulAkIdAsa hemarAja the / mandira meM kevala garbhagRha hai / 3. AdinAtha mandira - bhagavAn AdinAthakI padmamAsana zvetavarNaM Der3ha phuTa avagAhanAvAlI pratimA saMvat 1961 meM pratiSThita hai / mandirameM kevala garbhagRha hai / isake barAbara eka chatrI meM kisI munirAja ke caraNa virAjamAna haiM / 4. AdinAtha mandira - mandirameM kevala garbhagRha hai / isameM bhagavAn AdinAtha kI zvetavarNaM padmAsana solaha iMca avagAhanAvAlI pratimA hai jisakI pratiSThA saMvat 1855 meM huI thI / isake Age eka chatrImeM eka zilAphalakapara 24 tIrthaMkaroMke saMvat 1888 meM pratiSThita caraNa-cihna virAjamAna haiM / 5. pArzvanAtha mandira - bhagavAn pArzvanAthakI zvetavarNaM padmAsana 14 iMca U~cI pratimA hai jisakI pratiSThA saMvat 1548 meM seTha jIvarAja pApar3IvAlane karAyI thI / 6. candraprabha mandira - kevala garbhagRha hai / bhagavAn candraprabhakI zvetavarNaM padmAsana eka phuTa avagAhanA kI mUrti hai jo saMvat 1930 meM pratiSThita kI gayI / 7. neminAtha mandira - bhagavAn neminAthakI zyAmavarNaM khaDgAsana paune tIna phuTa : U~cI mUrti hai / pratiSThA-saMvat 1889 hai / mandirameM kevala garbhagRha hai / 8. padmaprabha mandira - bhagavAn padmaprabhakI zvetavarNaM padmAsana 12 iMca avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai / pratiSThAkAraka haiM zrI chItaramala pannAlAla alavaravAle / mandira meM ardhamaNDapa aura garbhagRha haiN| 9. pArzvanAtha mandira - bhagavAn pArzvanAthakI zvetavarNaM padmAsana do phuTa U~cI pratimA hai / pratiSThA saMvat 1942 hai / mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha haiM / pratiSThAkArakakA nAma hai zrI caturbhuja goramIvAle / 10. pArzvanAtha mandira - isa mandirameM tIna vediyA~ haiN| madhyakI vedIpara mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI zyAmavarNaM padmAsana paune tIna phuTa U~cI mUrti hai| isakI pratiSThA saMvat 1921 meM bhaTTAraka cAru candrabhUSaNajI dvArA sakala jaisavAla varaiyA jaina samAja zamazAbAda
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 59 (AgarA ) kI orase huI / bAyIM orakI vedImeM bhagavAn abhinandananAthakI khaDgAsana zvetavarNaM 21 iMca avagAhanAvAlI aura vIra saMvat 2485 meM pratiSThita mUrti hai| dAyIM orakI vedIpara padmAsana biskuTI varNakI 2 phuTa U~cI pratimA hai, jo vIra saMvat 2490 meM pratiSThita huI / mandira meM ardhamaNDapa, A~gana aura garbhagRha haiM / 11. RSabhadeva mandira - bhagavAn RSabhadevakI khaDgAsana kRSNavarNaM sAr3he tIna phuTa avagAhanA vAlI mUrti hai / pratiSThA saMvat 1827 hai / mandira meM ardhamaNDapa aura garbhagRha haiM / . pratiSThAkAraka haiM agravAla paMcAna kolArasa / 12. neminAtha mandira - bhagavAn neminAthakI zyAmavarNaM, khaDgAsana, paune pA~ca phuTa avagAhanAvAlI mUrti hai / pratiSThA saMvat nahIM hai / mandirameM garbhagRha hai tathA usake cAroM ora pradakSiNApatha banA huA hai / pratiSThA sumAvalIkI jaina paMcAnane karAyI / 13. AdinAtha mandira - bhagavAn AdinAthako do padmAsana zvetavarNaM mUrtiyAM vedImeM virAjamAna haiN| donoM hI eka-eka phuTa U~cI haiM / bAyIM ora kI mUrtikI pratiSThA vIra saMvat 2470 okI mUrti kI pratiSThA vikrama saMvat 1990 meM huI thI / mandira meM garbhagRha aura ardhamaNDapa haiM / 14. AdinAtha mandira - bhagavAn AdinAthakI katthaI varNakI khaDgAsana 21 iMca avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai| vIra saM. 2469 meM pratiSThita hai / mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha bane hue haiM / 14 a - AdinAtha mandira - mUrti ke pIThAsanapara dhyAnapUrvaka dekhanese vRSabhakA lAMchana dikhAI par3atA hai / kucha loga bhramavaza use siMha mAnakara pratimAko mahAvIrakI mAnate haiM / yaha padmAsana zvetavarNa 21 iMca U~cI aura vIra saM. 2497 meM pratiSThita huI hai / isa mandirameM kevala hai| isake bagala meM eka cabUtarepara kinhIM munirAjake caraNa bane hue haiM / 15. munisuvratanAtha mandira - bhagavAn munisuvratanAthakI zyAmavarNa, khaDgAsana, sAr3he tIna phuTa U~cI pratimA virAjamAna hai / pratiSThA vi. saM. 1544 meM huI hai / isa mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha bane hue haiM / 16. mahAvIra mandira - bhagavAn mahAvIrakI biskuTI varNakI padmAsana pratimA 27 iMca avagAhanA vAlI virAjamAna hai / Upara deviyAM puSpamAla liye hue ur3atI huI dIkha par3atI haiM / unase nIce donoM ora do-do padmAsana tIrthaMkara - mUrtiyA~ banI huI haiN| inameM eka pratimA nahIM rahI / sambhavataH yaha zilAphalaka paMcabAlayatiyoMkA hai / yadyapi lAMchana bar3A aspaSTa hai, para usakA AkAra zUkara- jaisA lagatA hai| lekina dhyAnase dekhanepara yaha AkAra zUkara athavA vRSabhakI apekSA siMhase adhika milatA-julatA hai| ataH isa mUrtiko mahAvIrakI mUrti mAnanA adhika tarkasaMgata lagA / paMcabAlayatiko dRSTise bhI ise mahAvIrakI mUrti mAnanA hI ucita lagatA hai / mUrtike adhobhAgameM camarendra camara liye hue bhagavAn kI sevA karate dIkha par3ate haiM / mandira kevala ardhamaNDapa aura garbhagRha haiM / 17. pArzvanAtha mandira - bhagavAn pArzvanAthako padmAsana zvetavarNa 15 iMca U~cI aura saMvat 1745 meM pratiSThita mUrti virAjamAna hai / mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha bane hue haiN| 18. AdinAtha mandira - bhagavAn AdinAthakI yaha mUrti padmAsana zvetavarNa 15 iMca U~cI aura saMvat 1923 kI pratiSThita hai / mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha bane hue haiM /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 . bhAratake digambara jaina tIrtha 19. neminAtha mandira-bhagavAn neminAtha kAyotsarga mudrAmeM dhyAnamagna haiM, zyAmavarNa haiM, avagAhanA savA do phuTa hai / bAyoM ora gajArUr3ha yakSa tathA dAyIM ora nRtyamudrAmeM yakSo khar3I huI hai| lekha nahIM hai / mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha bane haiN| 20. candraprabha mandira-bhagavAn candraprabha padmAsana zvetavarNa 16 iMca avagAhanAvAle vIra saM. 2470 meM pratiSThita yahA~ virAjamAna haiN| mandirake tIna ora barAmade bane hue haiN| bhItara A~gana aura garbhagRha haiN| 21. pArzvanAtha mandira-bhagavAn pArzvanAthakI pratimA zvetavarNa padmAsana 15 iMca UMcI virAjamAna hai| isa mandirako pratiSThA sakala paMca ghoMTAne saMvat 1921 meM karAyI thii| mandirameM garbhagRha aura ardhamaNDapa nirmita haiN| 22. arahanAtha mandira-bhagavAn arahanAthakI yaha khaDgAsana pratimA bAdAmI varNakI paune pAMca phuTa avagAhanAvAlI hai| inake kezavalaya adbhuta zailIke bane hue haiM, lagatA hai jaise sirapara sAta valayako pagar3I lagI huI ho| pratimAke sirake donoM ora gajalakSmI haiM, sirake Upara chatratraya suzobhita hai| Upara konoMpara puSpamAla liye hue AkAzacArI deva haiN| pratimAke caraNoMke donoM ora camaravAhaka khar3e haiM / mandirameM garbhagRha aura ardhamaNDala bane hue haiN| - 23. supArzvanAtha mandira-bhagavAn supArzvanAthakI padmAsana zvetavarNa yaha pratimA 16 iMca avagAhanAkI hai| sirapara nau sapaM-phaNAvalI hai tathA pIThAsanapara svastika lAMchana banA haA hai| isI lAMchanake AdhArapara ise supArzvanAthakI pratimA mAnA jAtA hai| svastikakA AkAra bar3A adbhuta banA huA hai| isakI pratiSThA saMvat 1884 meM bhaTTAraka surendrabhUSaNajIne karAyI thii| pratiSThAkAraka the zrI AchelAla baldeva bhinnddvaale|' isa mandirake eka barAmademeM pArzvanAthakI pratimA virAjamAna hai| pratimAke sirapara sapta phaNAvalI hai| pratimA zvetavarNa padmAsana 15 iMca avagAhanAvAlI hai aura saMvat 1910 meM isakI pratiSThA huI hai| isa mandirameM barAmade, AMgana aura khulA garbhagRha haiN| 24. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI pratimA zyAmavarNa, khaDgAsana aura 4 phuTa 2 iMca AkArakI hai| mUrtike sirake Upara tIna chatra tathA sirake pIche bhAmaNDala suzobhita haiN| camarendra ke sthAnapara donoM ora do karabaddha bhakta khar3e hue haiN| unake mukuTa TopInumA haiM, ataH bar3e adbhuta pratIta hote haiM / isakI pratiSThA vIra saMvat 1986 meM zrI saubhAgyasiMha jhirivAloMne karAyI thii| mandirameM garbhagRha tathA pradakSiNA-patha banA huA hai| 25. mallinAtha mandira-bhagavAn mallinAthakI pratimA kRSNavarNa, padmAsana Der3ha phuTa avagAhanAvAlI hai| isakI pratiSThA seTha phUlajhArIlAla karahalavAloMme saMvat 1925 meM karAyI thii| isa mandirameM garbhagRha cAra stambhoMpara AdhArita hai tathA pradakSiNA-patha Dabala bane hue haiN| 26. naminAtha mandira-yahA~ naminAtha bhagavAnkI zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakA AkAra eka phuTakA hai| isake pAdapIThapara nIla kamalakA cihna aMkita hai| ataH ise naminAthakI mUrti mAnA jAtA hai| isakI pratiSThA khirakovAle zrI dInadayAla ghamaNDIlAlane karAyI thii| isa mandirameM garbhAlaya aura adhamaNDapa bane hue haiN| 27. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthako yaha pratimA kRSNa pASANakI, padmAsana aura 21 iMca avagAhanavAlI hai / mandirameM kevala garbhagRha aura arghamaNDapa bane haiN|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 28. candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhakI isa mUrtikI avagAhanA savA pAMca phuTakI hai| isakA varNa citakabarA ( jisameM hare aura pIle raMgakI bUMdeM haiM ) hai tathA yaha kAyotsargAsanameM virAjamAna hai / pratimAke sirapara chatratraya bane hue haiN| sirake donoM ora AkAzavihArI gandharva puSpavarSA kara rahe haiN| saudharma aura aizAna indra hAthoMmeM camara liye hue bhaktimudrAmeM khar3e hue haiN| mandirameM garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane hue haiN| garbhagRha cAra stambhoMpara AdhArita evaM maNDapanumA isakI pratiSThA goramIkI jaina paMcAyatane karAyI thii| 29. pAzrvanAtha mandira-bhagavAn pArzvanAthakI yaha pratimA citakabare pASANakI hai| kAyotsarga mudrAmeM sthita hai| isakA AkAra chaha phuTa tIna iMca hai| isake sirake donoM ora gajalakSmI tathA puSpamAla liye nabhacArI gandharva bane hue haiN| mandirameM ardhamaNDapa, garbhagRha aura A~gana haiM / isake pratiSThAkAraka haiM jhirivAle zrI pAterAma pttvaarii| isa mandirake bagala meM eka pakkA kuNDa hai, tathA eka cabUtarA banA huA hai jo muniyoke dhyAna, tapake lie upayogameM AtA thaa| 30. candraprabha mandira-kAyotsargAsana, vaNaM citakabarA, avagAhanA 6 phuTa / sirapara chatratraya / chatroMmeM donoM ora AdhAradaNDa lagA haA hai| sirake Upara donoM ora gajalakSmI utkIrNa hai| gajalakSmIke nikaTa hAtha jor3e hue bhakta khar3e haiM / adhobhAgameM donoM ora camaravAhaka khar3e haiM / isa mandirameM garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane hue haiN| isa mandirake bhI pratiSThAkAraka jhirivAle zrI pAterAma paTavArI haiN| 31. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI zyAmavarNa, kAyotsargAsana tathA 4 phuTa avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai| sirake Upara chatratrayI suzobhita hai| unake donoM ora gajalakSmI hai / mUrtike eka ora kamalAsIna caturbhuja yakSa hai tathA dUsarI ora siMhArUr3hA yakSI banI huI hai| sambhavataH ye gomeda yakSa aura ambikA yakSI haiN| devIke nIce eka vRkSa dIkha par3atA hai| sambhavataH yaha AmravRkSa hai jo devIse sambandhita hai| ise bodhivRkSa mAnanA zAyada saMgate na hogA kyoMki bodhivRkSa devIke nIce nahIM banAyA jAtA, vaha prAyaH caraNa-caukIpara aMkita kiyA jAtA hai / mandirameM adhamaNDapa aura garbhagRha haiN| isakI pratiSThA jhA~sIvAle zrI bulAkIdAsane karAyI thii| 32. ajitanAtha mandira-savA do phuTake eka zilAphalakapara bhagavAn ajitanAthakI zvetavarNa padmAsana pratimA banI huI hai| sirake Upara chatratrayI hai / usake donoM ora aSTa maMgaladravya bane haiN| nIce bhagavAnke donoM ora camarendra khar3e haiN| isako pratiSThA zrI nAnUrAma kanhaiyAlAla jayapuravAloMne vikrama saMvat 1992 meM karAyI thii| mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha bane hue haiN| 33. sumatinAtha mandira-yaha mandira naM.32 ke samAna hai| kevala tIrthaMkarakA antara hai| zeSa saba samAna hai| isake Age jJAnagudar3I zilA hai / usase thor3A Upara car3hakara eka chatarI banI huI hai, jisameM saMvat 1902 ke tIna caraNa bane hue haiN| 34. AdinAtha mandira-bhagavAn AdinAthakI kRSNavarNa, khaDgAsana, chaha phuTa avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai| sirake Upara chatra haiM, bagalameM camara liye gandhavaM khar3e haiN| nIce eka 1. isa kSetrapara isa prakArake citakabare pASANakI pratimAoMkI saMkhyA kAphI hai| sambhavataH yaha pASANa isa parvatapara upalabdha nahIM hotaa| aisA pratIta hotA hai ki ina mUrtiyoMkA zilpI eka hI vyakti thA, jo mUrtinirmANa-kalAmeM akuzala thaa| isa pASANakI prAyaH sabhI mUrtiyA~ beDaula aura viSamAnupAtavAlI haiN| Age isa pASANakA varNa citakabarA hI likhA jaayegaa|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 bhAratake digambara jaina tIrtha ora caturbhuja yakSa ( gomukha ) aura dUsarI ora yakSI (cakrezvarI ) banI huI hai| pratiSThAkAraka jhA~sIvAle zrI bulAkIdAsa haiN| - eka anya vedImeM nandIzvara dvIpakI racanA hai| AkAra 1 phuTa 8 iMca hai| isameM cAroM ora khaDgAsana 52 pratimAeM banI huI haiN| yaha racanA saMvat 1236 kI hai| isa mandirake pIche eka chatarImeM kSetrapAlakI khar3I huI mUrti virAjamAna hai, isase kucha Age per3oMke jhuNDameM eka cabUtarA banA huA hai| 35. AdinAtha mandira-bhagavAn AdinAthakI khaDgAsana, citakabarA varNa, sAr3he tIna phuTako avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai / saMvat 1640 meM pratiSThita hai| 36. ajitanAtha mandira-bhagavAn ajitanAthakI yaha pratimA padmAsana, maTamailA vaNaM, 15 iMca AkArakI hai| jaina paMcAna rAnIpurane isakI pratiSThA kraayii| mandirameM kevala garbhagRha hai| 37. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI padmAsana, zvetavaNaM, 11 iMca AkArakI yaha pratimA bhaTTAraka surendra bhUSaNajI dvArA saMvat 1884 meM brahmacArI daulatasAgarajIkI orase pratiSThita kI gyii| mandirameM kevala garbhagRha hai| 38. AdinAtha mandira-isa mandirameM tIna darakI eka vedImeM mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI pratimA padmAsana kRSNavarNakI virAjamAna hai| isake donoM ora mahAvIra svAmIkI khaDgAsana 28 iMca avagAhanAvAlI pratimAeM virAjamAna haiM / isakI pratiSThA bhaTTAraka satendrabhUSaNane saMvat 9950 meM jaina paMcAna AgarAko orase kii| mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha haiN| 39. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI yaha mUrti khaDgAsana, kRSNavarNa hai aura isakI avagAhanA savA chaha phuTa hai| mUrtike sirapara chatratrayI suzobhita hai| madhyameM camarendra khar3e haiM / adhobhAgameM bhagavAn neminAthake yakSa-yakSI bane hue haiN| dAyIM ora puruSArUr3ha gomedha yakSa hAtha ...jor3e hue haiM tathA bAyIM ora siMhArUr3hA ambikA hai| mandirameM cAra stambhoMpara AdhArita maNDapanumA garbhagRha banA huA hai / usake cAroM ora pradakSiNA-patha hai| isakI pratiSThA zrI nAthUrAma mainapurIvAloMne saMvat 1940 meM kraayii| 40. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI yaha pratimA padmAsana aura kRSNavarNavAlI hai| isakI avagAhanA 2 phuTa hai| isakI pratiSThA zrI nAthUrAma mainapurIvAloMne karAyI thii| mandirameM ardhamaNDapa aura garbhagRha haiM / 41. candraprabha mandira-candraprabhakI pratimA padmAsana, zvetavarNa, 22 iMca avagAhanAkI hai| isakI pratiSThA DabarAvAle zrI mohanalAla modIne saMvat 1955 meM kraayii| mandirameM ardhamaNDapa aura pradakSiNA-patha haiN| 42. AdinAtha mandira-bhagavAn AdinAthakI mUrti khaDgAsana, citakabare varNa aura ATha phuTa avagAhanAvAlI hai / isake sirake Upara chatra, donoM ora chatrake daNDadhara gaja aura hAtha jor3e hue bhakta tathA caraNoMke donoM ora camaravAhaka bane hue haiN| isakA garbhagRha cAra stambhoMpara AdhArita hai aura usake cAroM ora pradakSiNA-patha nirmita haiN| pratiSThAkAraka haiM sakala jaina paMcAna vaamauraa| 43. neminAtha mandira-yaha pratimA khaDgAsana hai, varNa kAlA-bhUrA hai tathA avagAhanA 6 phuTa hai / sirake Upara chatra haiN| mUrtike donoM ora camarendra khar3e haiN| nIce yakSa-yakSI bane hue haiN| isakI pratiSThA jhAMsovAle zrI bulAkIdAsane karAyI thii| yaha mandira hai, ToMkanumA nahIM hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM dA 44. candraprabha mandira - yaha mUrti khaDgAsana, kAlA-bhUrA varNaM aura 5 phuTa 3 iMca avagahanAvAlI hai / isa mUrtike sirapara chatra haiM / donoM aura camaravAhaka haiN| nIce eka ora yakSa hAtha jor3e hue khar3A hai| dUsarI ora vRSabhapara caturbhujI yakSI ArUr3ha hai / isa mandirakA garbhagRha cAra stambhoM para AdhArita hai / usake cAroM ora pradakSiNA-patha banA huA hai / isakI pratiSThA sakala paMcAna kalesarAne saMvat 1870 meM karAyI thI / isake Age eka mandirameM kSetrapAla sthApita haiM / dAyIM ora bhI mar3hiyAmeM eka kSetrapAla virAjamAna haiM / 45. pArzvanAtha mandira - isa mandirameM pA~ca vediyA~ haiM / bAyIM orase (1) zAntinAtha - khaDgAsana, kRSNavarNaM, avagAhanA DhAI phuTa / donoM ora camaravAhaka haiN| mUrti saMvat 1982 meM pratiSThita huI tathA isake dAyeM hAthakA UparI bhAga khaNDita hai / (2) pArzvanAtha - padmAsana, halkA katthaI varNaM, saMvat 1163 kI pratiSThita / (3) pArzvanAtha - khaDgAsana, kRSNavarNa, avagAhanA-4 phuTa / bAyIM ora camarendra khar3A hai tathA dAyIM ora kamalAsanA caturbhujI padmAvatI devI / usake hAthoM meM atra haiM / (4) neminAtha- padmAsanaM, kRSNavarNaM, savA do phuTa AkAra / saMvat 1340 meM pratiSThita / (5) mahAvIra - khaDgAsana, halkA katthaI varNaM, 3 phuTa avagAhanA / hAthoMse nIce yakSa-yakSI khar3e haiM / mandirakI pratiSThA jhA~sIvAle siMghaI acharamalane karAyI / 46. neminAtha mandira - yaha pratimA padmAsana, citakabarA varNaM aura tIna phuTa avagAhanAkI hai / ye vATIvAle mahArAja kahalAte haiM / pratiSThAkAraka haiM siMghaI acharamala jhA~sIvAle / 1 1 47. AdinAtha mandira - yaha pratimA kAyotsargAsana, citakabare varNavAlI aura savA chaha phuTa avagAhanA kI hai| garbhagRha stambhoMpara AdhArita hai / usake cAroM ora pradakSiNA-patha banA huA hai| isakI pratiSThA sakala jaina paMcAna, jhA~sIne karAyI thI / 48. candraprabha mandira - yaha mUrti khaDgAsana, citakabare varNakI aura sAr3he pA~ca phuTa avagAhanA vAlI hai / isa mandirakA garbhagRha maNDapanumA hai / usake cAroM ora pradakSiNA - patha banA huA hai | jhA~sIkI jaina paMcAyatane isakI pratiSThA karAyI thI / 49. AdinAtha mandira - bhagavAn AdinAthakI khaDgAsana, citakabare varNa aura 6 phuTa avagAhanAvAlI mUrti virAjamAna hai / stambhoMpara garbhagRha AdhArita hai| usake cAroM ora pradakSiNApatha nirmita haiM / mandirakI pratiSThA jaina paMcAna, kaTakane karAyI / 50. vimalanAtha mandira - yaha mUrti khaDgAsana hai, mU~giyA varNa hai, avagAhanA 6 phuTa hai / mandira saMvat 1836 meM pratiSThita huA / isameM garbhagRha aura ardhamaNDapa banA huA hai / isake bagalameM pattharakI paTiyoMkA banA huA eka lambA maNDapa hai / kahate haiM, isameM pahale jaina mUrtiyA~ virAjamAna thiiN| isakI jIrNaM dazA dekhakara mUrtiyA~ mandira naM. 50 meM pahu~cA dI gayIM / 51. zAntinAtha mandira - yaha pratimA khaDgAsana, mU~giyA varNaM ora 6 phuTa avagAhanA kI hai / mandira meM garbhagRha aura pradakSiNA - patha haiM / 52. mahAvIra mandira - eka zilAphalakapara bhagavAn mahAvIrakI pratimA padmAsana, halake katthaI varNaM aura DhAI phuTa avagAhanAvAlI hai / sirake Upara chatra, sirake pIche bhAmaNDala, Upara konoM para puSpamAla liye hue AkAzacArI gandhavaM dikhAI par3ate haiM / donoM ora camaravAhaka khar3e haiM / hAtha jor3e hue do bhakta dIkha par3ate haiM / isa mandirameM garbhagRha, mahAmaNDapa aura ardhamaNDapa bane hue haiN| yaha mandira prAcIna hai / bAhara dAlAna meM do prAcIna caraNa bane hue haiM / 53. neminAtha mandira - yaha pratimA kAyotsargAsana, mU~giyA varNaM aura paune tIna phuTa avagAhanAvAlI hai / yaha pratimA eka zilAphalaka meM banI huI hai| sirapara chatratrayI hai| usake donoM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 bhAratake digambara jaina tIrtha ora saiMDameM mAlA liye hue gajarAja khar3e haiN| bhagavAnke eka ora saudharmendra aura dUsarI ora usakI zacI camara liye hue khar3I hai| isa zilAphalakapara donoM ora do-do padmAsana tIrthaMkara pratimAeM utkIrNa haiN| pratimAoMke donoM ora camaravAhaka khar3e haiN| caraNa-caukIpara madhyameM zaMkha lAMchana aMkita haiN| usake donoM ora bhakta use hAtha jor3a rahe haiN| vastutaH yaha zilAphalaka paMcabAlayati tIrthaMkaroMkA hai| ___ isa mandirameM garbhagRha, ardhamaNDapa aura AMgana bane haiN| isake pratiSThAkAska haiM zrI choTelAla jauharI, gvaaliyrvaale| 54. neminAtha mandira-isa mandirameM do vediyAM haiN| eka vedIpara bhagavAn neminAthakI saMvat 1112 kI. padmAsana, zyAmavarNa tathA 18 iMca avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai| dUsarI vedIpara bhI neminAthakI mUrti hai jo vIra saMvat 2481 kI pratiSThita hai tathA jo padmAsana, zvetavarNa aura 11 iMcakI hai / mandirameM garbhagRha, ardhamaNDapa aura AMgana haiN| 55. sarvatobhadrikA-mandira naM. 54 ke bAhara eka chatarIke nIce eka pASANa-stambhameM sarvatobhadrikA pratimA banI huI hai| isameM kramazaH candraprabha, dharmanAtha, padmaprabha aura mahAvIrako pratimAe~ haiM / avagAhanA 3 phuTa hai / adhobhAgameM tIna tIrthaMkara pratimAeM banI huI haiN| yaha pratimA lagabhaga 11vIM zatAbdIko hai| 56. AdinAtha mandira-yaha mUrti khaDgAsana, muMgiyA vaNaM aura sAr3he tIna phuTa avagAhanAvAlI hai| mandirameM kevala garbhagRha haiN| mandirake bAhara eka AlemeM caraNa bane hue haiN| mandirako pratiSThA jaina paMcAyata, karaharAne karAyI thii| isa mandirake bAhara caukameM eka pakkI sundara chatrImeM do caraNa-cihna munirAja naMgakumAra aura munirAja anaMgakumArake bane hue haiN| ina caraNa-cihnoMko hama yahA~se mukta hue sAr3he pA~ca koTi muniyoMkA smAraka-pratIka mAna sakate haiN| 57. candraprabha mandira-yaha yahA~kA sarvapramukha mandira hai| isa mandirameM mUlanAyakake atirikta sAta vediyA~ banI huI haiN| bAyIM ora barAmademeM vedI hai jisameM bhagavAn mahAvIrakI zvetavarNa, padmAsana, 14 iMca U~cI, vIra saMvat 2481 meM pratiSThita pratimA virAjamAna hai| ___ barAmadeke dUsare chorapara vedImeM pArzvanAtha virAjamAna haiN| ye kRSNavaNaM, padmAsana aura 18 iMca avagAhanAvAle haiM tathA saMvat 1930 meM pratiSThita hue| ___sAmane bAyIM orake garbhagRhameM bhagavAn zItalanAthakI pratimA eka pASANa-phalakameM banI haI hai| yaha khar3agAsana, maMgiyA varNa aura savA chaha phUTa avagAhanAkI hai| pratimAke sirapara chatratrayI suzobhita hai| isa phalakapara do tIrthaMkara pratimAeM aura banI huI haiN| yaha saMvat 1392 meM pratiSThita huI thii| ___isa garbhagRhameM-se utarakara mUla garbhagRhameM pahuMcate haiN| yahA~ dIvAlameM bhagavAn candraprabhakI bhavya pratimA banI huI hai| sambhavataH yaha pratimA isI sthAnapara parvatameM ukerI gayI hai| pratimAke caraNa takakA bhAga hI dikhAI par3atA hai| usakA pIThAsana bhUmike nIce dabA huA hai| pratimAkA varNa bhUrA hai, khaDgAsana mudrAmeM hai, mUrtikI avagAhanA sAr3he nau phuTa hai| pratimAke sirake Upara chatratrayI suzobhita hai tathA sirake pIche bhAmaNDala banA huA hai| unake donoM ora lekha utkIrNa haiM, jo prAcIna lekhakI nakala batAyA jAtA hai| isa lekhake anusAra mUrtikI pratiSThA saMvat 335 meM huI thI aura saMvat 1883meM seTha lakSmIcandrajI mathurAvAloMne isa mandirakA punarnirmANa kraayaa| mUrti atyanta manojJa hai| yadi bhaktipUrvaka isakI ora kucha dera taka TakaTakI lagAkara dekhA jAye
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha to lagegA ki mUrtikI AMkhoMmeM teja prasphuTita ho rahA hai, isakA rahasyamaya mauna divya sandeza vikIrNa kara rahA hai| aisA sandeza, jo hRdayako chUtA calA jA rahA hai| yahA~ke snigdha vAtAvaraNameM alokika zAnti, virAga aura bhaktikA saurabha ghulA haA hai| isase Age bar3hanepara garbhagRhameM pArzvanAthakI khaDgAsana, sAr3he chaha phuTa avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai| sirapara chatratraya hai| chatrake donoM ora eka-eka arhanta pratimA banI huI hai| nIce gajArUr3ha camarendra haiM / mUrtike adhobhAgameM do bhakta hAtha jor3e hue khar3e haiN| isase Ageko vedImeM mUlanAyaka neminAthake atirikta pAzrvanAtha, candraprabha aura zAntinAthakI zvetavarNa, padmAsana pratimAeM virAjamAna haiN| agalI vedIpara kRSNavarNa pArzvanAtha aura zvetavarNa candraprabha virAjamAna haiN| antima chorapara banI huI vedImeM bhagavAn supArzvanAthakI padmAsana zvetavarNa bhavya pratimA virAjamAna hai| isake sirapara nau phaNAvalI suzobhita hai| nIce svastika cihna honeke kAraNa ise supArzvanAthakI pratimA kahA jAtA hai| mUrti-lekhake anusAra isakI pratiSThA bhaTTAraka dharmacandrajIne saMvat 1272 meM karAyI thii| isase Age zreyAnsanAtha, vimalanAtha aura kunthunAtha virAjamAna haiN| ye tInoM mUrtiyAM zvetavarNa aura padmAsana haiN| __ yaha mandira bahuta vizAla hai| isa sampUrNa mandirake andara aura bAhara caukameM saMgamaramarakA pharza banA huA hai| mandirake bAhara eka chatarImeM bAhubalI svAmIkI khaDgAsana zveta, saMgamaramarakI sAr3he sAta phuTa U~cI vIra saMvat 2477 meM pratiSThita pratimA virAjamAna hai| mandirake sAmane saMgamaramarakA banA huA eka samunnata mAnastambha hai| usakI zIrSa vedikAmeM padmAsana candraprabha bhagavAnkI cAroM dizAoMmeM cAra pratimAe~ virAjamAna haiN| isakI pratiSThA vIra saMvat 2468 meM huI thii| ___mAnastambhase kucha Age calakara samavasaraNa mandira banA huA hai / samavasaraNako gandhakuTImeM caturmukhI zveta pASANako pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA zrI mukhImala jaina, AgarAne vIra saMvat 2493 meM kraayii| candraprabha mandirake adhobhAgameM saMgrahAlaya banAnekI yojanA hai| 58. pAzrvanAtha mandira-bhagavAn pAzvanAthakI pratimA khaDgAsana, muMgiyA vaNaM, 6 phuTa avagAhanAvAlI hai| isa mandirameM do kakSoM meM do pratimAeM aura virAjamAna haiM-bhagavAn AdinAtha aura bhagavAn mhaaviir| inakI bhI avagAhanA 6 phuTa hai| si. devakInandana, jhAMsIne isakI pratiSThA kraayii| 59. AdinAtha mandira-bhagavAn AdinAthako khaDgAsana, muMgiyA varNa, 6 phuTa avagAhanAvAlI mUrti hai / isa mandirameM garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane haiN| pratiSThA jaina paMcAna, chatarapurane kraayii| 60. pisanahArIkA mandira-yaha mandira cakkInumA athavA tIna kaTanIvAlI pANDuka zilA-jaisI AkRtikA banA huA hai| isameM bhagavAn supArzvanAthakI pratimA padmAsana, halakA pIlA varNa, 2 phuTa avagAhanAvAlI virAjamAna hai / isakI pratiSThA saMvat 1549 meM huI thii| isa mandirake nirmANake sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai ki yaha mandira eka nirdhana pisanahArI mahilAne apanI majadUrImeM-se paise jor3akara banavAyA thaa| kahate haiM, isI kAraNa isa mandirakA AkAra cakkIke pAToM-jaisA banAyA gyaa| isa prakArako kiMvadantiyA~ kaI sthAnoMke
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ " bhAratake digambara jaina tIrtha sambandhameM pracalita haiM-jaise mar3hiyA ( jabalapura ) kA jaina mandira, udayapura ( bInA aura vidizAke bIca vAretha sTezanase chaha ki. mI. dUra ) kA hindU mndir| ye donoM hI mandira pisanahArIke mandira kahalAte haiN| kahate haiM, mar3hiyAkA jaina mandira ATA pIsanevAlI eka strIne banavAyA thA aura udayapurakA hindU mandira vahA~ke udayezvara mandirake nirmANa kAryameM majadUrI karanevAlI eka strIne patthara pIsanekI kamAIse bnvaayaa| isI prakArakI kiMvadantI sonAgirake prastuta mandirake sambandhameM pracalita hai| yahA~ke mandirake sambandhameM isa prakArako kiMvadantI pracalita honekA kAraNa isa mandirakA AkAra cakkI-jaisA honA batAyA jAtA hai| kintu isa AkArake mandira ayodhyA Adi kaI sthAnoMpara pAye jAte haiN| hameM lagatA hai, vaha mandira mUlataH pANDuka zilA thI jo bAdameM mandirake rUpameM parivartita kara dI gyii| . ... 61. neminAtha mandira-yaha pratimA kRSNavarNa, khaDgAsana, 3 phuTa avagAhanAvAlI hai| isa . mandirameM kevala garbhagRha aura pradakSiNA-patha haiN| isako pratiSThA jaina paMcAna, maUrAnIpurane kraayii| 62. mahAvIra mandira-yaha pratimA mUgiyA vaNaM, khagAsana aura 6 phuTa AkAravAlI hai| mandira meM garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane hue haiN| pratiSThAkAraka maUrAnIpurakI jaina paMcAyata hai| 63. pArzvanAtha mandira-pArzvanAthakI mUrti khaDgAsana, mUMgiyA varNa aura 6 phuTa avagAhanAvAlI hai / mandirameM garbhagRha aura pradakSiNA-patha haiN| isakI pratiSThA zrI barayA lalitapurane karAyI thii| 64. pArzvanAtha mandira-yaha mUrti padmAsana, kRSNavarNa aura 18 iMca U~cI hai| zrI paMchIlAla mainapurIvAloMne saMvat 1930 meM isakI pratiSThA kraayo| . . 65. candraprabha mandira-yaha mUrti padmAsana, zvetavarNa aura eka phuTa UMcI hai| isakI pratiSThA zrI devAbAI, khurajAne saMvat 1980 meM karAyo / mandirameM garbhagRha aura usake cAroM ora pradakSiNApatha bane haiN| . isa mandirase Age eka chatarImeM kinhIM munirAjake do caraNa-cihna bane hue haiN| 66. sambhavanAtha mandira-yaha mUrti padmAsana, zvetavarNa aura 10 iMca UMcI hai| isakI pratiSThA zrI azaraphIbAI, alIgar3hane saMvat 1885 meM kraayii| isa mandirameM laghu garbhagRha aura pradakSiNA-patha haiN| / 67. mahAvIra mandira-yaha mUrti khaDgAsana, mUMgiyA varNa, 3 phuTa 9 iMca avagAhanAvAlI hai| isa mandirameM garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane hue haiN| isa mandirase Age eka guphAmeM eka devIko mUrti hai, usakI godameM sAta bacce haiN| isake Age do chatriyA~ banI huI haiM jinameM do caraNa-cihna virAjamAna haiN| .. ..68. mahAvIra mandira-yaha mUrti padmAsana, katthaI varNa aura 21 iMca U~cI hai| isa mandirameM - garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane hue haiN| pradakSiNA-pathameM bhagavAn candraprabhakI mUrti virAjamAna hai| yaha padmAsana, katthaI varNa aura 2 phuTa avagAhanAvAlI hai| saMvat 1851 meM isakI pratiSThA huii| isase Age bar3hakara eka kone meM eka ora vedI banI haI hai, jisameM eka zilAphalakameM padmAsana mahAvIra svAmIkI pratimA virAjamAna hai / sirake Upara chatratrayI banI huI hai / zIrSapara donoM ora gajalakSmI aura sarpa liye hue gandharva dIkha par3ate haiN| mUrtike sirake donoM ora khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyAM banI huI haiN| caraNoMke donoM ora camarendra khar3e haiM / adhobhAgameM do siMha bane hue haiN| .69. AdinAtha mandira-yaha mUrti khaDgAsana, muMgiyA varNakI aura 3 phuTa U~cI hai| zrI dayArAma, lazkarane isakI pratiSThA kraayii| mandirameM garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane haiN| yahA~se
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 67 eka mArga bAjanI zilAkI ora gayA hai| rAstemeM eka chatrImeM kSetrapAla virAjamAna hai| isase Age bar3hanepara eka choTA-sA kuNDa banA huA hai, jisakA AkAra nAriyala-jaisA hai| isalie ise nAriyala-kuNDa kahA jAtA hai| yaha eka gaja caur3A aura lagabhaga 17 gaja gaharA hai| isake sambandhameM eka kiMvadantI hai ki eka munirAjane pyAsase vyAkula eka bAlakako dukhI dekhakara eka yAtrIse nAriyala phor3aneke lie khaa| nAriyalake phUTate hI yahAM eka kuNDa umar3a pdd'aa| isameM sabhI RtuoMmeM jala bharA rahatA hai| logoMkA vizvAsa hai ki yadi koI niHsantAna vyakti usa kuNDameM bAdAma DAle aura bAdAma jalake Upara tairane lage to use avazya santAna prApta hogii| isake pAsa hI eka pahAr3I zilA TikI huI hai, jise bajAnese madhura dhvani nikalatI hai| use 'bAjanI zilA' kahate haiN| yaha 15 phuTa lambI aura 10 phuTa caur3I hai| isake sirepara manuSyake sireke AkArakA eka gaharA gaDDhA banA huA hai| inake sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai ki yahA~ eka munirAja tapasyA kara rahe the| akasmAt inake sirapara yaha zilA gira pdd'ii| pattharameM sira dhaMsa gayA kintu munirAjake koI coTa nahIM aayii| zilAmeM manuSyake sira samAne lAyaka gaDDhA hai| nAriyala-kuNDake bagalameM munirAjake caraNa bane hue haiN| .... 70. pArzvanAtha mandira-mandirameM eka chatrIke nIce 3 phuTa U~cI eka sarvatobhadrikA pratimA virAjamAna hai, jisameM cAroM dizAoMmeM AdinAtha, vAsupUjya, anantanAtha aura kunthunAthakI pratimAeM banI huI haiM / vaNaM nIla hai| 71. pAzvanAtha mandira-yaha pratimA khaDgAsana, muMgiyA varNakI aura 6 phuTa U~cI hai| isakI pratiSThA caudharI khaDgasena baraiyA karahiyAne kraayii| isa mandirameM garbhagRha aura pradakSiNApatha bane hue haiN| . 72. pArzvanAtha mandira-isameM pArzvanAthakI khaDgAsana, kRSNavarNa 40 iMcakI pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA magaraunIkI baraiyA paMcAyatane saMvat 1884 meM karAyI thii| isI mandirameM eka aura vedI banI huI hai, jisake Upara bhagavAn candraprabhakI khaDgAsana aura 5 phuTa U~cI pratimA virAjamAna hai| isakI bhI pratiSThA saMvat 1884 meM huii| isa mandirameM garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane hue haiN| 73. neminAtha mandira-bhagavAnkI yaha pratimA khaDgAsana, magiyA vaNaM aura sAr3he cAra phuTakI hai| sirake Upara tIna chatra aura sirake pIche bhAmaNDala banA huA hai| adhobhAgameM eka ora yakSa hai tathA dUsarI ora vRSabhakI pIThapara caturbhujI yakSI ArUr3ha hai| mandirameM garbhagRha aura pradakSiNA-patha bane hue haiN| __74. mahAvIra mandira-isa mandirameM kula sAta vediyA~ Uparake bhAgameM banI huI haiN| mukhya vedIpara bhagavAna mahAvIrako padmAsana, zvetavarNa, 3 phuTa U~cI pratimA virAjamAna hai| isakI saMvat 1838 meM pratiSThA huii| isake bAyIM orakI vedIpara katthaI varNa, khaDgAsana, 23 phuTa UMcI mahAvIra pratimA virAjamAna hai tathA dAyIM orakI vedIpara manisavratanAthakI padmAsana. zvetavarNa. 1 phuTa avagAhanAvAlI aura saMvat 1826 meM pratiSThita pratimA hai| barAmademeM pArzvanAthakI eka pratimA virAjamAna hai jo kRSNavarNa, padmAsana, 15 iMca U~cI hai aura usakI pratiSThA saMbat 1930 meM huii| eka dUsare barAmademeM garbhagRhameM tIna vediyAM banI huI haiN| madhya vedIpara candraprabha bhagavAnkI zvetavarNa, padmAsana, Der3ha phuTa U~cI pratimA virAjamAna hai, jisakI pratiSThA vIra saMvat 2470 meM huii| bAyIM orako vediyoMpara kRSNavarNa, padmAsana, 1 phuTa avagAhanAvAlI pArzvanAtha pratimAeM haiN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake vigambara jaina tothaM mandirake nIce bhoMyaremeM pArzvanAthakI zvetavarNa, padmAsana, 4 phuTa unnata pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 1838 meM huI / zAntinAtha bhagavAn kI eka mUrti zvetavarNa, padmAsana, Der3ha phuTa avagAhanAvAlI yahA~ virAjamAna hai| isa vedIkA vIra saMvat 2491 meM jIrNoddhAra huA thA / eka vedImeM munirAja ke caraNa virAjamAna haiM / 68 isake kucha Age jAnepara kSetrapAlakI bar3I mUrti milatI hai| isase Age Amane-sAmane do chatriyA~ banI huI haiN| donoMmeM caraNa cihna bane hue haiN| 75. candraprabha mandira - isameM bhagavAn candraprabhakI kRSNavarNa, padmAsana, 21 phuTa avagAhanAvAlI mUrti virAjamAna hai, jisakI pratiSThA saMvat 1350 meM huI / isa mUrtike bagalameM eka phuTa U~cI eka tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai / isa mandira meM ardhamaNDapa aura garbhagRha bane hue haiM / 76. candraprabha mandira - isameM candraprabha bhagavAn kI pratimA halake pIle varNakI, khaDgAsana mudrA meM virAjamAna hai| yahAM tIna mUrtiyAM aura haiM - (1) kRSNavaNaM, padmAsana pArzvanAtha, (2) zvetavarNa, padmAsana AdinAtha aura ( 3 ) zvetavarNaM, padmAsana mahAvIra / yahA~ gailarImeM nikaTavartI pradezase prApta khaNDita aura akhaNDita, prAcIna mUrtiyoM kA saMgraha surakSita hai| inameM eka nIlavarNaM pArzvanAthakI padmAsana pratimA saMvat 1101 kI sammilita hai / pratimA choTI hai kintu bahumUlya hai - kalAkI dRSTise bhI aura purAtattvakI dRSTise bhI / 77. mahAvIra mandira - yahA~ mahAvIra svAmIkI Der3ha phuTa U~cI zyAmavarNaM, padmAsana pratimA virAjamAna hai / isake parikara meM hAthameM deviyA~ sarpa liye hue haiM, vimAnameM donoM ora do-do deva| deviyA~ A rahe haiM / caraNoMke donoM ora camarendra bhagavAnkI sevAmeM camara liye hue khar3e haiM / pIThAsanapara madhya meM siMha tathA donoM ora do bhakta khar3e hue haiN| isa mandirameM eka dAlAna aura gRha bane hue haiN| isake sAmane chatrImeM caraNa bane hue haiN| utarate samaya mArga meM eka chatrI aura milatI hai / usameM bhI caraNa hai / isa prakAra jisa phATakase yAtrA prArambha kI thI, usIpara Akara parvatake sampUrNa mandiroMkI vandanA pUrNa hotI hai / manaharadeva ke zAntinAtha bhagavAn - manaharadeva kSetrapara mUrticoroMne aneka mUrtiyoMke sira kATa liye / isase isa nirjana kSetrapara zAntinAtha bhagavAnkI isa vizAla mUrtikI surakSA meM AzaMkA utpanna ho gayI / phalataH pAr3AzAha dvArA pratiSThita zAntinAtha svAmIkI yaha pratimA zrI digambara jaina atizaya kSetra manaharadeva caitagrAma ( jilA gvAliyara) se vikrama saMvat 2025 meM sonAgiri siddhakSetrapara lAyI gayI aura surakSAkI dRSTise bhaTTAraka candrabhUSaNajIkI koThImeM alaga vedI banAkara pratiSThita kI gayI / itanI dUra lAne meM isake hoMTha aura hAthameM sAdhAraNa kSati pahu~cI hai| isake donoM ora camaradhAriNI haiM / nIce eka choTI arhanta pratimA banI huI hai / I bhaTTAraka gaddI kSetraparabhaTTArakoMkI cAra gaddiyA~ rahI thIM / prAyaH sabhI pratimAoMkI pratiSThA inhIM gaddiyoMke bhaTTArakoM dvArA kI gayI hai / yahA~ko bhaTTAraka gaddI gopAcala ( gvAliyara ) ke bhaTTArakakI eka zAkhApITha rahI hai / abhilekhoMse siddha hai ki bhaTTAraka vizvabhUSaNake samaya taka gopAcala, sonAgira aura vaTezvara ye tInoM sthAna eka hI bhaTTArakake adhIna rahe / eka sthAnakA bhaTTAraka tInoM sthAnoM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke digambara jaina tIrthaM 69 kI dekhabhAla kiyA karatA thA / sonAgira kSetra mUlataH balAtkAragaNake bhaTTArakoM kA thA; ataH vizvabhUSaNa ke pazcAt yahA~ko gaddIpara svatantra rUpase bhaTTAraka abhiSikta hone lage / isa paramparAmeM devendrabhUSaNa, jinendrabhUSaNa, narendrabhUSaNa evaM candrabhUSaNa Adike nAma upalabdha hote haiM / 15vIM zatI ke apabhraMza bhASA ke vidvAn kavi raidhUne 'rihaNomicariu' kI prazasti meM sonAgirikA ullekha kanakagirike nAmase kiyA hai 'kamala kitti uttama khama dhArau, bhavvaha bhava-aMkoNihi-tArau / tassa paTTa 'kaNayaddi' pariTThau, siri suhacanda su-tava-ukkaMThiu / ' isameM kamalakIrti bhaTTArakake pazcAt zubhacandrakA abhiSeka sonAgirapara huA batAyA gayA hai / kamalakIrti kASThAsaMghI, mAthuragaccha aura puSkaragaNake bhaTTAraka hemakIrtike ziSya the / vi. saM. 1506, 1510, 1530 aura 1639 ke abhilekhoMse jJAta hotA hai ki hemakIrtike paTTapara kamalakIrti, unake paTTapara zubhacandra aura unake paTTapara yazaH sena deva AsIna hue / bhaTTAraka kamalakIrtine tattvasAraTIkAkI racanA kI / yazaH sena dvArA pratiSThApita eka dazalakSaNa yantra vi. saM. 1639 kA milatA hai / kamalakIrti ke do ziSya the - zubhacandra aura kumArasena / sonAgira kSetrakA adhikAra zubhacandra aura unakI ziSya-paramparAke adhIna rahA / unakA adhikAra 17vIM zatAbdI ke madhya taka rahA, arthAt tabataka mAthuragaccha aura puSkaragaNake bhaTTAraka yahA~ko gaddIMke adhikArI rahe / 17vIM zatAbdI ke uttarArddhase yaha kSetra kucha dinoM taka balAtkAragaNakI aTera zAkhAke bhaTTArakoMke hAthoMmeM rahA / jIrNodvAra zrI candraprabha mandirakA jIrNoddhAra saMvat 1883 meM jagat seTha lakSmIcandrajI mathurAvAloMne karAyA thaa| usa samayake do lekha mandirameM upalabdha haiM / inameM se eka lekha, jo kisI jIrNa mandirake zilAlekhakA sArAMza batAyA jAtA hai, isa prakAra hai mandira saha rAjata bhaye, candranAtha jina Isa / pozasudI pUnama dinA, tIna sataka paiMtIsa // mUla saMgha ara gaNa karo ( yo ) balAtkAra sama / zravaNasena aru dUsare, kanakasena dui bhAI // nIjaka akSara nAMcake, kiyo su nizcaya rAma / aura likhyo to bahuta so so taha paryo lakhAya // dvAdaza sataka barutarA, punyI jIvanasAra / pArasanAtha-caraNa tare, tAsoM vidI ( dhI) vicAra // isameM batAyA hai ki saMvat 335 pauSa sudI 15 kA ukta jIrNa zilAlekha thA / aura usameM mUlasaMgha balAtkAragaNake zravaNasena - kanakasena do bhAiyoMkA ullekha thA / sambhavataH prAcIna lekha jIrNoddhAra ke samaya caraNoMke nIce likhA huA thA, usake AdhArase yaha saMvat uddhRta kiyA gayA aura mUla lekha daba gyaa| yadi yaha ullekha kinhIM bhI pramANoM yA sAkSyoMke AdhArapara satya siddha ho pAtA to vastutaH isakA aitihAsika dRSTise bar3A mahattva hotA /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 bhAratake digambara jaina tIrthakintu ukta jINaM zilAlekha aspaSTa thA, ataH usakA saMvat ThIka par3hA nahIM gyaa| ataH jo saMvat 335 diyA gayA hai, vaha sahI nahIM hai / usakA kAraNa spaSTa hai / lekhameM mUlasaMgha balAtkAragaNa diyA gayA hai, kintu IsAkI tIsarI-cauthI zatAbdImeM balAtkAragaNa thA hI nhiiN| prAcIna lekha aspaSTa honeke kAraNa par3hA nahIM jA sakA, yaha bAta lekha likhanevAlene bhI svIkAra kI hai| lagatA hai, yaha saMvat 335 na hokara 1035 rahA hogA. jo aspaSTatAke kAraNa 335 par3ha liyA gyaa| jyotiSako kAla-gaNanAke anusAra DaoN. nemicandajIne siddha kiyA hai ki saMvat 1035 meM pauSa pUrNimA ravivArako par3atI hai| dinAkA artha jyotiSazAstrake anusAra ravivAra bhI hotA hai| ataH zuddha pATha 'eka sahasra peMtIsa' honA caahie| sArAMzameM bhagavAn pArzvanAthake padatalake lekhakA samaya 1212 saMvat diyA hai arthAt isa saMvatkI pratimA usa samaya yahA~ vidyamAna thii| purAtattva isa kSetrako mAnyatA kabase pracalita hai athavA yahA~ mandira nirmANakA adhikatama kAla kitanA prAcIna hai, yaha vizvAsapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| yahA~ sabase prAcIna mUrti vi. saM. 1233 kI hai jo mandira naM. 16 meM virAjamAna hai| yadi uparyukta jyotiSa kAla-gaNanAke AdhArapara candraprabha mandirake zilAlekhakA kAla vi.saM. 1035 mAna liyA jAye to sonAgirikI mAnyatA gyArahavIM zatAbdI taka pahu~ca jAtI hai| kSetrapara cAroM ora dhvaMsAvazeSa bikharA par3A hai| usameM se kucha sAmagrI eka saMgrahAlayameM ( mandira naM. 76 meM ) rakha dI gayI hai| isa sAmagrIkA adhyayana abhI taka pUrNataH nahIM kiyA gayA hai, kintu yaha kahA jA sakatA hai ki yahA~ 11vIM zatAbdI takakI mUrtiyA~ surakSita haiN| kSetrIya vyavasthA __ isa kSetrako vyavasthA eka nirvAcita prabandhakAriNI kameTIke adhIna hai, aura vaha kameTI bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIke antargata hai| parvatake samI mandiroMko vyavasthA prabandhakAriNo kameTI karato hai, jabaki talahaTIke maMndiroM aura dharmazAlAoMkI vyavasthA vibhinna paMcAyateM karatI haiN| dharmazAlA aura dillovAle mandirako vyavasthA prabandhakAriNI kameTI karatI hai| dharmazAlAeM-yAtriyoMko Thaharaneko yahAM paryApta suvidhAeM upalabdha haiN| yahA~ talahaTImeM 15 dharmazAlAe~ banI huI haiM / yAtrI icchAnusAra kisI dharmazAlAmeM Thahara sakatA hai| mele-kSetrapara vArSika melA caita kRSNA 1 se 5 taka bharatA hai / kSetrapara vi. saM. 1885 meM gajaratha, vi. saM. 2007 meM mAnastambha-pratiSThA aura vIra saM. 2480 meM bAhabalI-mahAmastakAbhiSeka haa| ina avasaroMpara ullekha-yogya mele bhare aura hajAroMko saMkhyA meM yAtrI padhAre the| kSetrapara sthita saMsthAeM-isa samaya kSetrapara naMgAnaMga pustakAlaya, naMgAnaMga auSadhAlaya aura jaina saMgrahAlaya nAmaka tona saMsthAeM haiN| inakI vyavasthA kSetrako prabandhakAriNI kameTI karatI hai| __ svarNagiri yA zramagagiri-prAkRta nirvANa-kANDakI uparyukta gAthAkA tIsarA caraNa kucha vivAdAspada rahA pratIta hotA hai| isa vivAdakA kAraNa vibhinna pratiyoMmeM pATha-bheda hai| kinhIM pratiyoMmeM 'suvaNNagirivara sihare' pATha prApta hotA hai| pahale pAThake anusAra kSetrakA nAma suvarNagiri hai, jabaki dUsare pAThake anusAra isa nirvANa-bhUmikA nAma zramaNagiri hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha jo vidvAn isa nirvANa-kSetrakA nAma zramaNagiri mAnate haiM, ve vartamAna sonAgiriko nirvANakSetra mAnaneke viruddha haiM / unakA tarka isa prakAra hai saMskRta nirvANa bhaktike nauveM padyameM 'RSyadrike' pATha AyA hai| nirvANa bhaktikI TokA karate hue zrI prabhAcandrane 'RSyadrike' kA artha 'zramaNagirau' kiyA hai arthAt RSigiri hI zramaNagiri kahalAtA thaa| nirvANa bhaktike ukta zlokameM 'vaibhAra, vipula aura nalAhakake bIcameM' RSigirikA nAma AyA hai, ataH RSigiri rAjagRhake parvatase bhinna nahIM ho sktaa| rAjagRha nagarake nikaTa pA~ca pahAr3a haiM-vaibhAra, vipula, udaya, ratna aura zramaNagiri ( RSigiri ) / - kucha vidvAnoMne hindI, marAThI, gujarAtI Adi bhASAoMmeM tIrthavandanA' aura jayamAlAoMkI racanA ko hai| lagatA hai, ina kaviyoMmeM bhI 'zramaNagiri' aura 'suvarNagiri ke bAremeM matabheda rahe haiM / guNakIrti (15vIM zatAbdI ) aura cimaNA paNDita (17vIM zatAbdI ) ne marAThI bhASAmeM 'tIrthavandanA'kI racanA kI hai tathA megharAja (16vIM zatAbdI ) ne gujarAtI bhASAmeM 'tIrthavandanA' likhI hai| ina tInoM hI vidvAnoMne zavaNAgiri, sivanAgiri aura sivaNAgiri zabdoMkA prayoga kiyA hai, jisakA artha hotA hai shrmnngiri| dUsarI ora bhaTTAraka vizvabhUSaNa ( 17vIM zatAbdI) ne hindI-saMskRta mizrita 'sarva trailokya jinAlaya jayamAlA' banAyI hai tathA paM. dilasukha ( 19vIM zatAbdI ) ne hindI-saMskRta mizrita 'akRtrima caityAlaya nabhamAlA' kI racanA kI hai| ina donoMne hI 'sonAgiri' zabdakA prayoga kiyA hai| yadyapi suvaNNagiri, savaNAgiri, zavaNAgiri, sivaNAgiri, suvarNagiri aura sonAgiri Adi zabda bhinna-bhinna pratIta hote haiM tathA ina zabdoMkA prayoga karanevAle lekhakoMmeM ina zabdoMko lekara matabheda pratIta hotA hai, kintu ina zabdoMkI gaharAIse. chAnabIna kareM to koI matabheda pratIta nahIM hotaa| suvarNagiripara asaMkhya zramaNa tapasyA karate the, isalie suvarNagiriko zramaNagiri bhI kahA jAtA thaa| RSigiriko bhI zramaNagiri isI arthameM kahA jAtA thA kyoMki zramaNa sAdhu vahA~ tapasyA karate the| vastutaH ina donoM parvatoMkA nAma zramaNagiri nahIM thA, balki inakA nAma to suvarNagiri aura RSigiri hI thaa| naMga-anaMgakumAra Adi muni kA samavasaraNa suvarNagiripara AyA thaa| candraprabha bhagavAnke carita-granthoMse isakA samarthana hotA hai| paramparAse bhI vartamAna sonAgiriko hI naMgAnaMgakumAra muniyoMkI nirvANa-bhUmi honekI mAnyatA calI A rahI hai / ataH sonAgiriko nirvANa-bhUmi mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai| kucha vidvAn sonAgirike virodhameM yaha zaMkA prastuta karate haiM ki 'gopAcala ( gvAliyara ) meM bhaTTAraka-pIThakI sthApanAke pazcAt sonAgirimeM usakI zAkhA-pITha sthApita kI gayI, ataH sonAgiri gopAcalakI zAkhA-pIThake bAda tIrthake rUpameM mAnya haa| hamArI vinamra mAnyatA hai ki sonAgiriko eka nirvANa-kSetrake rUpa meM usa samaya bhI mAnyatA prApta thI jabaki gopIcalakI zAkhA-pITha vahA~ sthApita bhI nahIM huI thii| janatA sonAgiriko nirvANa-kSetra mAnatI thI, usakI yAtrA karatI thI, isIse to AkarSita hokara gopAcalake bhaTTArakane sonAgirimeM apanI zAkhA-pITha sthApita kI, anyathA unake lie sonAgiriko zAkhA-pITha banAnemeM AkarSaNa kyA thA? dUsarI bAta yaha hai ki gopAcala aura sonAgirimeM koI vizeSa antara nahIM hai| phira itane nikaTa apanI dUsarI gaddI banAnekA artha hI yaha hai ki una dinoMmeM sonAgiri kSetrakI mAnyatA bahuta adhika thii| isIse prerita hokara itane nikaTa bhaTTArakajone apanI dUsarI gaddI sthApita kii| sonAgirikI mAnyatAke lie yaha eka prabala tarka hai| .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ___ panihAra-varaI avasthiti aura mArga gvAliyarase AgarA-zivapurI roDapara 32 ki. mI. para sar3akake dAyIM ora 8 phalAMgapara baraI gAMva avasthita hai tathA mukhya sar3akase bAyIM ora panihArako mArga gayA hai| yadyapi panihAra grAma sar3akase lagabhaga 1 ki. mI. dUra par3atA hai, kintu sar3akase lagabhaga 3 phalAMga calanepara bAyoM ora eka TIlA milatA hai| usake bagalase eka kaccA mArga panihArake prasiddha mandirako jAtA hai / yaha mandira adhika dUra nahIM hai / panihArakA caubIsI mandira yaha mandira lAla pASANakA nirmita hai| khule A~ganake madhyameM stambhoMpara AdhArita eka maNDapa ( bArahadarI ) banA huA hai| maNDapake dAyoM aura bAyIM ora dAlAna bane hue haiN| unameM eka-eka choTI koTharI hai tathA bhoyarA banA huA hai| dAyIM orakA bhoyarA tathA donoM koThariyAM khAlI haiN| kintu bAyIM orake bhoyaremeM mUrtiyA~ haiM / mUrtiyoMkI kula saMkhyA 18 hai jo tIna paMktiyoMmeM vibhAjita haiN| dAyoM orako vedIpara 6, sAmanekI vedIpara 5 aura bAyIM orakI vedIpara 7 / sabhI mUrtiyA~ zveta pASANa dvArA nirmita haiM aura padmAsana mudrAmeM haiN| dAyIM orase bAyoM ora kI mUrtiyoMkA krama isa prakAra hai 1. RSabhadeva avagAhanA paune tIna phuTa pAThapIThapara vRSabha lAMchana 2. munisuvratanAtha , 2 phuTa 5 iMca , kacchapa 3. sambhavanAtha 3 phuTa ghor3A 4. mallinAtha __. savA do phuTa ." kalaza 5. RSabhadeva sAr3he tIna phuTa , 6. candraprabha DhAI phuTa 7. supArzvanAtha paune tIna phuTa svastika 8. zAntinAtha savA do phuTa hiraNa 9. dharmanAtha vajradaNDa 10. munisuvratanAtha 3 phuTa kacchapa 11. ajitanAtha savA do phuTa 12. zAntinAtha savA do phuTa hiraNa 13. ajitanAtha hAthI 14. zAntinAtha 2 phuTa 2 iMca hiraNa 15. padmaprabha ___ DhAI phuTa , kamala 16. anantanAtha 17. ajitanAtha DhAI phuTa , 18. zItalanAtha , savA do phuTa kalpavRkSa " isa mandira aura mUrtiyoMko dekhakara aisA lagA ki yaha koI mandira nahIM, yaha to niSadhikA yA samAdhi-sthAna hogaa| yahA~kI mUrtiyA~ bhI isa sthAnakI nahIM lgtiiN| sambhava hai, ye kisI dUsare vRSabha candra hAthI sehI hAthI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 madhyapradezake digambara jaina tIrtha jinAlayameM virAjamAna rahI hoMgI aura jaba usa sthAnapara saMkaTa AnekI sambhAvanA pratIta huI hogI to ve mUrtiyAM isa mandirameM aura bAdameM bhoyare meM surakSita pahu~cA dI gayI hoNgii| ina mUrtiyoMke sambandhameM janatAmeM eka bhrama vyApta hai| matiyoMkI 24 saMkhyAko dekhakara janatAmeM yaha dhAraNA jama gayI hai ki ye mUrtiyA~ caubIsa tIrthaMkaroMkI haiM, isalie loga inheM caubIsI kahate haiN| ina 24 mUrtiyoMmeM-se 2 mUrtiyA~ pyArelAlajIkA mandira, mAmAkA bAjAra, lazkarameM virAjamAna kara dI gayI haiN| 4 mUrtiyA~ khaNDita kara dI gayIM jo isI bhoyaremeM rakhI huI haiN| zeSa 18 mUrtiyAM yahAM virAjamAna haiN| ina mUrtiyoMko caraNacaukIpara utkIrNa cihnoMko dekhanepara yaha svIkAra karanA par3atA hai ki ye sabhI 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM nahIM haiM, ataH usa arthameM inheM caubIsI nahIM kahA jA sktaa| isameM koI sandeha nahIM ki ye mUrtiyA~ mUrti-kalAkA mUrtimAna rUpa haiN| ina mUrtiyoMmeM adbhata dvandvake darzana hote haiN| mukhapara adbhuta sukumAratA jhalaka rahI hai, kintu unakI bhujAe~ aura zrIvatsa lAMchanayukta mAMsala aura caur3I chAtI unake vizvavijayI vIra honekA saMketa karatI haiN| unake ceharepara lAsyayukta hAsya phUTA par3atA hai kintu unake hoMThoMpara virAgakI abhivyaMjanA hai| ____ ina mUrtiyoMkI pratiSThA inake mUrti-lekhoMke anusAra vikrama saMvat 1429 meM huii| usa samaya dillIpara phIrojazAha tugalaka zAsana kara rahA thaa| vaha kaTTara sunnI musalamAna thA / usane kucha mandira-mUrtiyoMko tur3avAyA tathA navIna mandiroMke nirmANapara pratibandha lagA diyaa| kintu jabase usane nandisaMghake bhaTTAraka prabhAcandrako-jo digambara muni the-apane mahaloMmeM bulAkara unase upadeza sunA thA, lagatA hai, tabase jainoMke prati vaha kucha udAra bana gayA thaa| athavA dillIse sudUra isa pradezameM usake Adeza kaThoratApUrvaka lAgU nahIM kiye jA sakate the, ataH bhaktoMne ina bhavya mUrtiyoMkA nirmANa kraayaa| vizvAsapUrvaka yaha kaha sakanA kaThina hai ki ina mUrtiyoMkA nirmANa yahIM huA athavA kisI dUsare sthAnapara huA; yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki ina mUrtiyoMkA pASANa kisa khAnase nikAlA gyaa| kintu ina mUrtiyoMke anupama zilpa-saundaryako dekhakara yahI kahA jA sakatA hai ki isa kAlameM (14-15vIM zatAbdImeM ) mUrti-kalA atyanta samunnata ho cukI thii| ina mUrtiyoMpara candela kalAkA prabhAva spaSTa parilakSita hotA hai| ___ usa kAlameM yahA~ jainoMko saMkhyA paryApta rahI hogI, kintu aba asurakSAkA bhaya aura jIvikopArjanake sAdhana na honeke kAraNa yahA~ke jaina gvAliyara Adi nagaroMmeM cale gye| panihAra grAmameM aba jainoMke do-eka ghara hI zeSa bace haiN| grAmameM jaina mandira bhI hai| ina jaina bandhuoMko hI grAmake mandira aura ukta caubIsI mandirako vyavasthA karanI par3atI hai, ataH santoSajanaka vyavasthA ho nahIM paatii| baraI mukhya sar3akase dAyIM ora eka sar3aka jAtI hai| usase 8 phalAMga jAkara baraI grAma hai| grAmameM koI jaina nahIM hai| sambhavataH prAcIna kAlameM yahA~ jaina acchI saMkhyAmeM rahate hoNge| yahA~ jo bhI mandira aura mUrtiyA~ milatI haiM, ve saba tomara zAsanakAlakI haiN| lagatA hai, jaba panihArameM mUrtiyoMkI pratiSThA huI thI, usa samaya baraImeM koI jaina mandira yA mUrti nahIM thii| panihArakI mUrtiyoMke lagabhaga 100 varSa bAda baraImeM mandiroM aura mUrtiyoMkA nirmANa huaa| isa samaya yahA~ do sthAnoMpara jaina mandira upekSita dazAmeM khar3e hue haiN| jaba mukhya sar3akase baraI gA~vakI ora jAte haiM, usa samaya lagabhaga 5 phalAMga calanepara dAyeM hAtha eka kaccA mArga jAtA hai| usase 3 phalAMga 3-10
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM calanepara eka bhagna mandira milatA hai| kahate haiM, yaha jaina mandira thA / yaha tomaravaMzI mAnasiMha nareza kAlakA banA huA hai| vartamAnameM isameM koI mUrti nahIM hai / yahA~se lagabhaga 3-4 phalIMga Age jAnepara eka UMce TIlepara prAcIna jaina mandiroMke bhagnA*vazeSa vistRta bhUbhAgameM bikhare par3e haiM / bhagnAvazeSoMke madhya eka jIrNa-zIrNaM jaina mandira khar3A huA hai, mAno jarAse jarjarita vaha apanI mRtyukI ghar3iyA~ gina rahA ho / mandirameM kevala garbhagRhakA hI kucha bhAga avaziSTa hai / usameM lagabhaga 18 phuTa unnata tIrthaMkara - mUrti kAyotsargAsana meM virAjamAna hai / usakA sira kATa liyA gayA hai| isake atirikta hAtha, liMga aura paira bhI khaNDita haiM / mUrtikA pIThAsana miTTI meM dabA huA hai| mUrtike bAyIM ora yakSI khar3I hai / kAnoMmeM 'kuNDala, gale meM galahAra hai / ghuTanoMse nIce kA bhAga dabA huA hai / dUsarI ora yakSakI mUrti nahIM hai, sambhavataH vaha naSTa kara dI gayI / mUrti abhiSekake lie donoM pArzvomeM kucha sIr3hiyA~ haiM / mandira ke Upara vizAla zikhara banA huA hai jo mIloM dUrase dikhAI detA hai / mandirakA dvAra aura mUrtike pRSThabhAgakI dIvAra TUTI par3I hai| garbhagRhameM malabA par3A huA hai / 74 vahA~ se lauTakara usI sthAnapara pahu~cate haiM jahA~se kaccA mArga prArambha huA thA / vahA~ bAyIM orako eka mAgaM eka U~ce TIlekI ora gayA hai| vahA~ke mandira aura zikhara dUrase hI dikhAI par3ate haiM / lagabhaga 6 pharlAMga calanepara eka pakkA ahAtA milatA hai, jisameM eka hI paMkti meM 4 garbhagRha bane hue haiM tathA pratyekake Upara vizAla zikhara nirmita haiN| cAroM hI zikhara vizAla haiM / cAroM garbhagRhoM kA paricaya dAyIM orase bAyIM ora ko prathama garbhagRhakA dvAra pASANa nirmita hai / dvArake zIrSa para tIna koSThakoM meM tIna padmAsana ( pratyeka koSThaka meM eka ) ahaMnta pratimAe~ haiN| madhyakI pratimAkA AkAra savA phuTa aura donoM orakI pratimAoM kA AkAra eka phuTa hai| dvArake stambhoMmeM sUkSma alaMkaraNa haiM tathA stambhoM meM nIce ke bhAgameM dvArapAla bane hue haiM / dvArase do sIr3hiyA~ nIce utarakara garbhagRhameM pahu~cate haiN| garbhagRha lagabhaga 12 phuTa lambA aura itanA hI caur3A hai / isameM 16 phuTa U~cI tIrthaMkara pratimA kAyotsargAsana meM virAjamAna hai / pratimAke donoM ora camaravAhikA khar3I huI haiM / pratimAkA abhiSeka karaneke lie donoM ora sIr3hiyA~ tathA pratimA kI chAtI ke sAmane pASANa- paTTikA ( pleTaphaoNrma ) banI huI hai / dUsare garbhagRha dvArapara bhI tIna padmAsana arhanta pratimAe~ banI huI haiN| garbhagRhameM 18 phuTa U~cI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai / mUrti lekhake anusAra isakI pratiSThA vikrama saMvat 1526 vaizAkha sudI 6 ko huI thii| pAdapIThapara zaMkha lAMchana banA huA hai / ataH yaha mUrti bAIsaveM tIrthaMkara neminAthakI hai| mUrti bar3I bhavya hai / mUrtike sirapara adbhuta kezavalaya hai / ghuTanoMse Upara donoM ora kamalapuSpa hAthameM liye hue do deva khar3e haiN| unake nIce donoM ora vAdya-yantra liye aura alaMkAra dhAraNa kiye hue gandhavaM khar3e haiN| unake nIce yakSa aura yakSI ( gomeda aura ambikA ) khar3e hue haiM / bAyIM ora pIThAsanapara 8 phuTa U~cI eka tIrthaMkara mUrti khaDgAsanameM virAjamAna hai kintu mUrticora isakA sira kATakara le gaye / tIsare garbhagRha pASANa-dvArake Upara eka arhanta pratimA banI huI hai / andara 13 phuTa U~cI khaDgAsana mudrAmeM tIrthaMkara - pratimA virAjamAna hai / cauthe garbhagRha dvArameM bhI eka ahaMnta pratimA banI huI hai| garbhagRhameM vizAla tIrthaMkarapratimA banI huI hai, kintu isakA bhI sira mUrticora kATakara le gaye /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 madhyapradezake digambara jaina tIrtha yadyapi isa prAcIna mandirakI dazA abhI bahuta zocanIya nahIM hai kintu koI vyavasthA aura dekhabhAla na honese mandirako kSati pahuMca rahI hai| ahAtA TUTA huA hai| ataH avAMchanIya logoM aura pazuoMkA yahA~ avyAhata praveza hai| garbhagRhoMmeM kivAr3eM nahIM haiN| garbhagRhoMke dvAroMpara ka~TIlI jhA~r3iyA~ lagI huI haiM, jisa kisI prakAra inheM haTAkara bhItara praveza bhI kiyA jAye to garbhagRhoMmeM kaDA-kacarA paDA haA hai| camagAdaDoM, tataiyoM aura makaDiyoMne sAre garbhagahoMko apanA DerA banA liyA hai / dekhabhAla na honeke kAraNa hI yahA~ do mUrtiyoMke sira kaTa cuke haiN| isa mandirake cAroM ora jaMgala hai| AsapAsameM bhagnAvazeSa bikhare par3e haiN| yahA~ke jaMgaloMmeM-se bhagavAn zAntinAthakI 18 phuTa U~cI eka mUrtiko le jAkara nasiyAjI rAmakuI, lazkarameM virAjamAna kara diyA gayA hai| surakSAkI dRSTise yaha kArya bahuta prazaMsanIya kahA jaayegaa| kintu ucita yahI hai ki prAcIna mUrtiyA~ apane mUle sthAnapara raheM aura vahIM unakI surakSAko samucita vyavasthA ho| isakA apanA pRthak aitihAsika mahattva hai| khaniyAdhAnA aura usake nikaTavartI kSetra mArga khaniyAdhAnA madhyapradezameM seNTrala relaveke basaI sTezanase 37 ki. mI., canderIse 53 ki. mI. aura zivapurIse 102 ki. mI. dUra hai| prAcIna mUrtiyAM yahA~ do digambara jaina mandira haiN| inameM se eka mandirameM vi. saM. 1100, 1210 aura 1318 kI prAcIna pratimAeM virAjamAna haiM / mandirake sAmane eka prAcIna mAnastambha bhI hai| __isa kSetrako caurAsI digambara jaina tIrthakSetra kahate haiN| isakI eka kameTI hai tathA isakA kAryAlaya yahIMpara hai| yahA~ tathA isake nikaTa aneka sthAna aise haiM jahA~ jaina purAtattvako sAmagrI pracura mAtrAmeM milatI hai| isa sAmagrImeM mandira, mUrtiyAM, mAnastambha aura abhilekha sammilita haiN| yaha sAmagrI prAyaH IsA kI dasavIM-gyArahavIM zatAbdIke bAdakI hai| inake nirmAtA jaina zrAvakazrAvikA hI the| yaha kAla candela, kalacuri, pratihAra Adi vaMzoMke utkarSa-apakarSakA rahA hai kintu ina vaMzoMke narezoMne kalA aura saMskRtiko pUrNa prazraya aura saMrakSaNa pradAna kiyA thaa| phalataH isa kAlameM ina narezoMke rAjyoMmeM hindU aura jaina saMskRti evaM kalAko pallavita honekA samucita avasara milA / isa kAla taka bauddha dharma bhAratase prAyaH lupta ho cukA thaa| ataH isa kAlameM bauddha kalA niSkriya rhii| isa kAlameM anya sthAnoMke samAna khaniyAdhAnA aura usake nikaTavartI sthAnoMpara bhI jaina kalAko bahuvidha saMracanA huI, kalAke nava-navIna rUpoMko udbhAvanA huI aura kalAke kSitijapara naye AyAma prakAzameM aaye| isa bAtakA samarthana khaniyAdhAnAke AsapAsa milanevAlI pracura jaina purAtana sAmagrI aura usake bhagnAvazeSoMse sahaja hI ho jAtA hai| yahAM aise hI kucha kSetroMkA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| ye saba zivapurI jilemeM haiN|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha gUr3ara yaha eka choTA-sA gAMva hai|.. yaha khaniyAdhAnAse 8 ki. mI. dUra eka pahAr3IkI talahaTImeM sthita hai| yahAM kaI khetoMmeM jaina pratimAeM khaNDita dazAmeM par3I huI haiN| kucha pratimAoMpara kI gayI opadAra pAliza vizeSa darzanIya hai| gAMvake eka kueMmeM do jaina pratimAeM cinI huI haiM / kueMko dhyAnapUrvaka dekhanese jJAta hotA hai ki isa kueMmeM jo sAmagrI prayukta kI gayI hai, vaha kisI yA kinhIM prAcIna jaina mandiroMkI hai| yahA~para pahAr3Ike Upara eka prAcIna jaina mandira banA huA hai| isake cAroM ora prAcIna mandiroMke bhagnAvazeSa bikhare par3e haiN| mandirako dazA ThIka hai| eka mandira gAMvameM hai, jisakI pratiSThA vi. saM. 1718 meM huI thii| mandirake sAmane vi. saM. 1812 kA banA huA mAnastambha hai| mandiroMke avazeSoMko dekhakara aisA lagatA hai ki kabhI yahA~para jainoMkI saMkhyA aura dazA kAphI acchI rahI hogI kintu Ajakala to vahA~ kevala cAra-pAMca hI jaina gRhastha rahate haiN| golAkoTa __yaha kSetra gUDara grAmase prAyaH 3 ki. mI. aura khaniyAdhAnAse 6 ki. mo. hai| gUDara grAmase AdhA mIla calanepara eka ramaNIya sarovara milatA hai| isa sarovarameM eka bA~dha dvArA pAnI diyA jAtA hai| golAkoTa kSetrakA mArga bAMdhake Upara hokara hI jAtA hai| bAMdhakA mArga samApta hote hI golAkoTa pahAr3I milatI hai| pahAr3IkA AkAra gola hai, sambhavataH isIlie isakA golAkoTa nAma par3A hai| talahaTImeM eka bhavya sarovara hai jisake taTapara jhA~katI huI pahAr3I aura pahAr3Ike mArgake donoM ora harasiMgArake vRkSa yAtrIke svAgatameM puSpa vikIrNa karate hue bar3e sundara pratIta hote haiN| _mArga paidalakA hai| pahAr3Ipara car3hate hI kucha dUrapara eka chatarI dikhAI par3atI hai| usase / kucha Age mandirako cahAradIvArI dIkhane lagatI hai| yaha cahAradIvArI yA koTa lagabhaga 80 phuTakA hai| kahIM-kahIM koTakI dIvAra gira cukI hai| isa koTake bhItara hI vizAla jaina mandira banA huA hai| yahA~para 119 mUrtiyA~ haiN| pahale yahA~para 145 mUrtiyAM thiiN| ina mUrtiyoMpara vi. saMvat 1000 se 1200 taka arthAt I. sa. 943 se 1143 takake lekha milate haiM, jisase jJAta hotA hai ki ye mUrtiyA~ aura mandira 10vIM zatAbdI yA usase pUrva nirmita hue the| asurakSita avasthAmeM rahaneke kAraNa mUrtibhaMjakoM aura kartakoMne kucha mUrtiyA~ naSTa kara dii| yaha kSetra zivapurI jilemeM hai| pacarAI zrI digambara jaina atizaya-kSetra pacarAI madhyapradezake zivapuro jilemeM hai| yaha khaniyAdhAnAse 16 ki. mI. hai| seNTrala relaveke basaI sTezanase yaha sthAna khaniyAdhAnA hokara 48 ki. mI. par3atA hai| tathA koTA-bInA lAinapara TakanerI sTezanase IsAgar3ha hokara yaha 56 ki. mI. par3atA hai| IsAgar3hase yaha kacce mArgase 17 ki. mI. hai| ___yahA~ke sabhI mandira eka parakoTeke andara haiN| yahA~ kula 28 mandira haiM / parakoTeke do bhAga haiN| sabhI mandira zikharabaddha haiN| mukhya mandira bhagavAn zItalanAthakA hai| zItalanAthakI mUrtikI avagAhanA 12 phuTa hai aura vaha khaDgAsana hai| yahA~kI mUrtiyoMmeM eka mUrti, jo zveta pASANakI hai, navIna hai aura zeSa sabhI mUrtiyAM prAcIna haiN| ina saba mUrtiyoMpara camakadAra pAliza
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha kI huI hai, jo abhI taka yathAvat hai| kahate haiM, yaha pAliza hIrekI ghoTase kI huI hai| yahAM adhikatama prAcIna pratimA 11vIM zatAbdIkI vidyamAna hai| isase spaSTa hai ki yaha kSetra 11vIM zatAbdIse astitvameM AyA hai| yahA~kI kucha mUrtiyA~ khaNDita kara dI gayI haiN| ina mandiroMke pRSTha bhAgameM eka tAlAba hai| parakoTeke andara eka dharmazAlA aura eka kuAM hai / parakoTeke Age bahuta bar3A maidAna hai / pacarAI gA~va yahA~se AdhA mIla dUra hai / isa gA~vameM koI jaina nahIM hai / yahA~se 2 ki. mI. para piparaudA nAmaka gA~va hai / vahA~ jainoMke kucha ghara haiN| yahA~ pahale prativarSa mAgha zuklA pratipadAse paMcamI taka vArSika melA lagatA thaa| isa avasarapara vimAnotsava bhI manAyA jAtA thaa| nikaTavartI purAtattva-khaniyAdhAnAke AsapAsa aneka sthAnoMpara prAcIna jaina mUrtiyoM aura mandiroMke bhagnAvazeSa vipula parimANameM upalabdha hote haiN| ina sthAnoMmeM eka sthAna tumaina hai| prAcIna kAlameM isakA nAma sambhavataH tumbavana thA / grIka itihAsakAra TolemI ( Ptolemy ) na thAlobana (Tholobana) kA ullekha eka prAcIna mahattvapUrNa sthAnake rUpameM kiyA hai| kaniMghamane isakI pahacAna bahurIbandase kI hai aura likhA hai ki isa prAcIna nagarake AsapAsa kaI sthAnoMpara guptakAlake mandira upalabdha hote haiN| kintu hamArI vinamra mAnyatA hai ki TolemIkA tholobana bahurIbanda nahIM hai, balki vartamAna tumaina hai, jisakA ki prAcIna nAma 'tumbavana' thaa| bahurIbandameM guptakAlakI koI sAmagrI prApta nahIM huI, jabaki tumainameM gupta saMvat 116 ( I. saM. 435 ) kA eka saMskRta abhilekha upalabdha huA hai, jisameM eka hindU mandirake nirmANakA ullekha hai| yahA~para jaina mandiroMke avazeSa aura khaNDita jaina mUrtiyA~ milatI haiM jinakA nirmANa-kAla IsAkI pAMcavIM zatAbdIse lekara gyArahavIM zatAbdI taka anumAna kiyA jAtA hai| yahA~kI kaI mUrtiyA~ guptakAlIna zailIse adhika samAnatA rakhatI haiN| yahA~ eka vizAla padmAsana jaina mUrti vizeSa ullekhanIya hai, jise sthAnIya loga 'baiThA deva' ke nAmase pukArate aura pUjate haiN| dUsarA gA~va hai terhii| yaha sthAna mahuAse 2 ki. mI. hai aura pacarAI se 6 ki. mI. / yahA~ kucha jaina mUrtiyA~ khetoMmeM par3I huI haiM / chaha phuTa UMcA eka mAnastambha bhI yahA~para hai| purAtattva vibhAgakI orase yahA~ eka saMgrahAlaya bhI banA huA hai / yahA~ 10vIM zatAbdIke do mandira bhI bane hue haiN| inameM jo bar3A mandira hai, vaha gAMvake bIcameM banA huA hai tathA choTA mandira gA~vake bAhara hai| isa mandirake sAmane, mandirase 20 phuTa dUra atyanta alaMkRta toraNadvAra banA huA hai| yaha 20 phuTa U~cA hai aura mandirake samAna caur3A hai| isake pAsa hI do abhilikhita stambha par3e hue haiN| donoMpara hI vikramakI dasavIM zatAbdIke lekha aMkita haiN| eka stambhake lekhAnusAra vi. saM. 910 bhAdrapada vadI 4 zanivArako madhuvanake mahAsAmantAdhipati zrI guNarAja uNDa bhaTane zrI caNDI mandirako bheMTa kii| dUsarA lekha aspaSTa hai / jo par3hA jA sakA, usake anusAra vi. saM. 920 bhAdrapada vadI 14 zanivArako zrI ru ......bhaTane devI ambikA bheMTa kii| yaha stambha ambikA devIke mandirakA hogA aura sambhavataH yaha ambikA bAIsaveM tIrthaMkara neminAthako yakSI hogii| yadi hamArA yaha anumAna sahI ho to kahanA hogA ki 10vIM zatAbdImeM yahA~para tIrthaMkara neminAthakA mandira rahA hogA aura usameM unakI yakSI ambikAkI bhI mUrti hogii| ___isI prakAra nivodA, dekho, mahuA, indaura, sakarI, lakhArI, simalAra Adi kaI nikaTavartI sthAna haiM jahA~ jaina mUrtiyA~ milatI haiM / nivodA khaniyAdhAnAse 13 ki. mI. hai| yahAM kucha khaNDita jaina mUrtiyAM par3I huI haiM / dekho gA~va khaniyAdhAnAse 19 ki. mI. hai| yahAM do mUrtiyA~ par3I huI haiM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 bhAratake digambara jaina tIrtha jo kATa dI gayI haiN| mahuA pacarAIse 5 ki. mI. hai| yahA~ khaNDita jaina mUrtiyAM milatI haiN| indaura khaniyAdhAnAse 32 ki. mI. hai| yahA~ mandiroMke bhagnAvazeSa bahuta dUra taka bikhare par3e haiN| unase lagatA hai ki prAcIna kAlameM yahA~ aneka jaina mandira rahe hoNge| AsapAsake gA~voMke bahuta-se gharoMmeM dIvAroMmeM jaina mUrtiyA~ cinI huI haiN| yaha bhI sunane meM AyA ki lagabhaga 30-35 varSa pahale yahA~se kucha loga 12 lAriyoMmeM mUrtiyA~ bharakara le gaye the| isameM kahA~ taka satyAMza hai, yaha nahIM kahA jA sakatA / indaura eka choTA-sA grAma hai| . ___ sakarrA indaurase 3 ki. mI. hai| yahA~ 3 jaina mandiroMke bhagnAvazeSa par3e hue haiM tathA 4 jaina pratimAeM bhI haiN| khule maidAnameM eka mAnastambha aba taka surakSita dazAmeM khar3A hai| lakhArI gAMva khaniyAdhAnAse 29 ki. mI. dUra hai| yahA~ kaI mandiroMke avazeSa bikhare par3e haiM tathA 25 jaina mUrtiyA~ idhara-udhara par3I huI haiN| simalAra khaniyAdhAnAse lagabhaga 22 ki. mI. hai aura lakhArIke mArgameM par3atA hai / san 1960 meM yahA~ eka kisAnako hala calAte samaya bhagavAn pArzvanAthakI savA phuTa U~cI eka pratimA milI thii| jainoMko jaba jJAta huA to ve Akara use vinayapUrvaka le gaye aura khaniyAdhAnA kSetrapara virAjamAna kara diyA jo aba bhI vahA~ vidyamAna hai| pratimA sAMgopAMga aura atyanta manojJa hai| bajaraMgar3ha avasthiti zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya-kSetra bajaraMgar3ha gunA maNDalake mukhyAlaya gunAse 7 ki. mI. dakSiNa dizAkI ora hai| yaha kSetra to samatala bhUmipara avasthita hai kintu cAroM orakI parvatamAlAoMke kAraNa yahA~kA prAkRtika dRzya atyanta manohara aura nayanAbhirAma ho gayA hai / yahA~kA sabase bar3A atizaya yahA~para virAjamAna bhagavAn zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAthakI kAyotsarga mudrAmeM avasthita bhavya pratimAeM haiN| inakI pratiSThA jinendrabhakta pAr3AzAha dvArA saMvat 1236 meM kI gayI thii| ina pratimAoMkA anindya kalA-sauSThava, bhAvAbhivyaMjanA aura zilpavidhAna anupama hai| inake darzana karate hI manameM AhlAda, bhakti aura adhyAtmakI pAvana mandAkinI pravAhita hone lagatI hai| bhagavAn zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAtha tInoM hI cakravartI the tathA manuSyako upalabhya sampUrNa sampadAke svAmI the| tInoM hI kAmadeva the, unheM anindya rUpachaTA upalabdha thii| unake antaHpurameM 96000 striyA~ thIM, mAno saMsAra-bharakA samaveta rUpa-saundarya vahIM eka sthAnapara A juTA ho| isa prakAra unheM anupama rUpa, bhogakI sAmagrI aura bhogakI zakti saba-kucha prApta thii| kintu saMsArake ina bhogoMko kSaNika jAnakara unhoMne saMsArase virAga le liyA aura AtmakalyANakI rAhapara cala pdd'e| unhoMne niSThA, saMkalpa aura sAdhanAke dvArA apanA lakSya prApta kara liyA aura ve zuddha buddha saccidAnanda paramAtmA bana gye| ina tInoM vizAla pratimAoMkI bhAvAbhivyakti inhIM bhAvoMko lekara huI hai| pratimAoMkI mukhamudrA saumya aura zAnta hai| sAtha hI unake Upara virAgakI chavi spaSTa aMkita hai| unake mukhapara kAmadevakI rUpa-mAdhurI hai| unake zarIrameM lokavijetAkI zakti hai| isI zaktise unhoMne kAmadevako bhI vijita kara liyA thaa| inhIM bhAvoMkA aMkana ina pratimAoMpara hAra hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 79 pratiSThAkAraka pAr3AzAha ina pratimAoM ke pratiSThAkAraka zrI pAr3AzAhake jIvanapara itihAsa- granthoM athavA mUrtilekhoMse vizeSa kucha prakAza nahIM par3atA hai| kiMvadantiyoMse itanA hI jJAta hotA hai ki zrI pAr3AzAha gahoI nAmaka vaizya jAtike ratna the / ve canderI paragane ke thUbona gA~vake rahanevAle the / jaina dharma meM unakI agAdha AsthA thI / ve eka kuzala vyApArI the / ataH unake Upara lakSmIkI bhI kRpA thI / isa mandira aura pratimAoMke sambandha meM eka kiMvadantI bahupracalita hai ki pAr3AzAha pAr3oM (bhaiMsoM ) para mAla lAdakara banija kiyA karate the / sambhavataH isI kAraNa unakA nAma pAr3AzAha par3a gayA / eka bAra ve bajaraMgar3hakI ora jA rahe the / paThArapara unakA eka pAr3A guma ho gyaa| isase zrI pAr3AzAha bar3e parezAna hue| ve pAr3ekI khoja karate-karate paThArapara jA rahe the, tabhI unheM eka pArasa patharI milii| pArasa patharI pAkara unake manameM dharmaM-bhAvanA prabala ho uThI / unhoMne mandira aura mUrtiyA~ nirmita karake unakI pratiSThA karanekA saMkalpa kiyA aura sabase prathama bajaraMgar3hameM hI pAr3ADIha nAmaka sthAnase lagabhaga 2 ki. mI. dakSiNameM bhagavAn zAntinAthake bhavya jinAlayakA nirmANa karAyA aura usameM ina tInoM tIrthaMkaroMkI vizAla pratimAe~ phAlguna sudI 6 vikrama saMvat 1236 ko pratiSThita karAyIM / pAr3AzAha dvArA nirmita mandira aura mUrtiyA~ anya kaI sthAnoM para bhI haiM / unhoMne jo bhI mUrtiyA~ pratiSThita karAyI haiM, ve prAyaH vizAla avagAhanAvAlI haiM / unake banavAye hue jinAlayoMkI ThIka saMkhyA to jJAta nahIM hai, kintu nimnalikhita sthAnoMpara unake dvArA nirmita jinAlaya aba bhI vidyamAna haiM - ahArajI, khAnapura, jhAlarApATana, thUbona, bhiyAdA~ta, barrI, bhAmona, satanA, summekA pahAr3a, pacarAI, seronajI / prAyaH unhoMne zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAtha tIrthaMkaroMkI pratimAe~ pratiSThita kraayiiN| unameM sarvatra mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI pratimAko hI rkhaa| kahIM-kahIM to unhoMne akele zAntinAtha bhagavAn kI pratimA hI pratiSThita karAyI / isase aisA lagatA hai ki dharmavatsala pAr3AzAhako yadyapi sabhI tIrthaMkaroM ke prati agAdha zraddhA thI, kintu zAntinAtha bhagavAn ke prati unakA vizeSa AkarSaNa thA / sambhavataH zAntinAtha bhagavAn ke darzana, pUjana aura nAma smaraNase unheM apekSAkRta adhika zAnti prApta hotI thI / ina tIna tIrthaMkaroMkI jitanI bhI pratimAe~ unhoMne pratiSThita karAyIM, ve sabhI halake lAla pASANa athavA katthaI varNakI haiM / kintu mANikyakI banI huI satraha iMca U~cI padmaprabhu tIrthaMkarakI pratimA bhI unake dvArA pratiSThita huI milatI hai jo bUr3hI canderIke jaMgalameM bahanevAlI nadIke kinAre bIThalIke jaina mandirameM aba taka virAjamAna hai / kSetra-darzana gunAse Arona jAnevAlI sar3aka ke kinAre zrI digambara jaina atizaya kSetra bajaraMgar3ha sthita hai / mandirake sAmane maidAna hai jo cahAradIvArIse ghirA huA hai / maidAnameM 15 phuTa U~cI caukIpara mandirakA pUrvAbhimukhI pravezadvAra hai / dvArapara bhavya chatarI banI huI hai / pravezadvArapara hI kSetrakA kAryAlaya banA huA hai / dvAra meM praveza karanepara sAmane hI eka cabUtarepara vedI banI huI hai / usake bilakula pIche mukhya garbhagRha hai jisameM mUlanAyaka zAntinAtha virAjamAna haiN| garbhagRha sAdhAraNa hai / usameM 10 sIr3hiyA~ utarakara jAnA par3atA hai / sAmane dIvAra ke sahAre bhagavAn zAntinAthakI mUlanAyaka vizAlakAya pratimA kAyotsargAsana meM virAjamAna hai| mUrtiko avagAhanA 14 phuTa 6 iMca hai tathA pIThAsanasahita isakA AkAra 18 phuTa hai| isake dAyIM aura bAyIM ora kramazaH
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kunthunAtha aura arahanAthako mUrtiyA~ haiN| ye donoM hI khaDgAsana haiN| inakI avagAhanA 10 phuTa 9 iMca tathA pIThAsanasahita 17 phuTa hai| zAntinAtha bhagavAnke pIThAsanapara mUrtikA pratiSThA-kAla saMvat 1236 phAlguna sudI 6 utkIrNa hai| tInoM hI pratimAoMpara dhuMgharAle kuntala haiN| mudrA dhyAnamagna hai| ardhonmIlita nayana, skandhacumbI karNa, golAkAra mukha, patale hoMThoMpara virAgaraMjita smiti, caur3A vakSasthala aura usake madhyameM zrIvatsa lAMchana, kSINa kaTibhAga ina pratimAoMkA vaiziSTya hai| mukhapara teja, lAvaNya aura zAnti hai| pratimAoMke hAtha jaMghoMse mile hue nahIM haiM, pRthak haiM, hAthoMpara kamala bhI nahIM haiM, jaise paravartI kAlako gvAliyara durga, panihAra-baraI, sonAgiri AdikI vizAla mUrtiyoMmeM upalabdha hote haiM / ina sthAnoMkI mUrtiyoMke hAthoMkI hatheliyoMpara alagase kamala bane hue milate haiN| tInoM hI pratimAoMkI bhujAe~ jAnuparyanta bhI nahIM haiM, jaisA ki prAyaH khaDgAsana tIrthaMkara-mUrtiyoMmeM milatI haiN| pratiSThA-zAstroMmeM tIrthaMkaroMko AjAnubAhu kahA gayA hai aura unakI mUrtiyAM bhI vaisI hI nirmita karanekA vidhAna hai| kintu aneka tIrthaMkara-pratimAoMkI bhujAeM ghuTanoMse Upara hI taka banI huI dekhI jAtI haiN| 11-12vIM zatAbdImeM banI huI aneka pratimAoMmeM pratiSThA-zAstroMke ukta niyamakA pAlana pUrNataH nahIM ho paayaa| astu / tInoM pratimAoMke hAthoMse nIce pRthaka-pRthak saudharmendra aura unakI zacI hAthoMmeM camara liye hue khar3e haiM / indra aura indrANI donoM vividha alaMkAra dhAraNa kiye hue haiN| tInoM pratimAoMke pIThAsanoMpara unake cihna hariNa, chAga aura matsya bane hue haiN| ina pratimAoMke abhiSekake lie donoM ora dIvAroMke sahAre sIr3hiyAM banI huI haiN| donoM orakI dIvAroMmeM pAMca painala bane hue haiM-dAyIM orakI dIvArameM do aura bAyIM orakI dIvArameM tIna / dAyIM orakI dovArake pahale painalakI caur3AI 57 iMca aura U~cAI 40 iMca hai| isake madhyameM pArzvanAthakI mUrti hai, jisake nIce sarpa lAMchana banA huA hai| mUrtike donoM ora stambha tathA caubIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| painalameM vAma pArzvameM RSabhadeva aura dakSiNa pArzvameM neminAthakI mUrtiyAM haiM, jinake nIce kramazaH gomukha, yakSa aura zaMkha bane hue haiM jinase unakI pahacAna ho sakatI hai| dAyIM orakI dIvArake dUsare painalameM bhagavAn ajitanAthakI khaDgAsana mUrti hai| mUrtike nIce do hAthI aura unake madhyameM ajitanAthakA yakSa mahAyakSa banA huA hai| unake nIce donoM ora do-do siMha aura madhyameM bhagavAnkI yakSiNI rohiNI banI huI hai| isa painalakI caur3AI 57 iMca aura U~cAI 24 iMca hai| bAyIM orakI dIvArameM eka painalameM khaDgAsana ajitanAthakI mUrti banI huI hai| usake nIce do gaja aura madhyameM yakSa hai / usake nIce do-do hAthI aura unake madhyameM yakSI banI huI hai| __eka anya painalameM cAra khaDgAsana mUrtiyAM haiN| donoM ora caubIsa khaDgAsana tIrthakara mUrtiyA~ aura do stambha haiN| nIce siddhAyikA yakSI ( mahAvIrakI yakSI ) banI huI hai| isa painalakI caur3AI 57 iMca tathA U~cAI 42 iMca hai| tIsarA painala dAyIM orakI dIvArake painalake samAnAntara banA huA hai| dAyIM orakI dIvArake eka painalameM par3he gaye lekhake anusAra ye sabhI mUrtiyAM bar3I mUrtiyoMke samaya hI arthAt saMvat 1236 meM pratiSThita kI gayI thiiN| isa garbhagRhake Upara zikhara banA huA hai| mUla vedoke pIche pA~ca vediyA~ banI huI haiN| bAyIM orakI vedImeM mUlanAyakake atirikta kucha prAcIna mUrtiyA~ eka cabUtarenumA vedIpara virAjamAna haiM, jinameM saMvat 1075, 1155, 1225,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 1312, 1320, 1321, 1329 kI bhI mUrtiyAM sammilita haiN| isa prakAra dAyIM orakI caturtha vedopara pASANanirmita kRSNavarNakI dvArAkRtimeM 24 tIrthakara mUrtiyAM banI huI haiN| yaha dvArAkRti 58 iMca UMcI hai| dvArAkRtike madhya lalATapara chatratrayI suzobhita hai| dvArAkRtike khule hue madhyabhAgameM bhagavAn neminAthakI kRSNavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratimA atyanta manojJa hai| isakI avagAhanA 21 iMca hai tathA yaha saMvat 1250 meM pratiSThita huI thii| pahale isake sthAnapara isa caubIsIke sAtha bhagavAn RSabhadevakI khaDgAsana mUrti virAjamAna thii| yaha saMvat 1903 meM pratiSThita kI gayI thii| kintu saMvat 1943 meM AtatAyiyoMne isa mUrtiko khaNDita kara diyaa| isa durghaTanAmeM guphAmeM sthita mUrtiyoMko bhI kSati pahuMcI thii| isa kANDake pariNAmasvarUpa vimAna nikAlanemeM bhI bAdhA par3a gayI thii| taba pArasparika sahamati aura borDa ( tatkAlIna riyAsatI borDa) se vimAna nikAlanekI AjJA prApta huii| RSabhadevakI khaNDita mUrti jalameM pravAhita kara dI gayI aura usake sthAnapara bhagavAn neminAthakI prAcIna mUrti pratiSThita kara dI gyii| ___isI paMktimeM antima vedIpara pASANanirmita kRSNavarNa bhagavAna pArzvanAthakI bhavya mati virAjamAna hai| mUlanAyaka mUrtike sAtha anya mUrtiyAM bhI vedIpara virAjamAna haiM jo kramazaH saMvat 1548, 1208 aura 1324 ko pratiSThita haiN| mUlanAyaka pratimAkI pratiSThA saM. 1949 phAlguna zukla 5 hai| mUrtike sirapara sapaM apane gyArahamukhI phaNoM dvArA AbhA vikIrNa kara rahA hai| isa vedopara kAMcakA kArya kalAtmaka rItise kiyA gayA hai| jisake kAraNa isa vedIko 'caturAnavAlI vedI' kahakara pukArA jAtA hai| ina tInoM vediyoMke atirikta zeSa do vediyoMmeM se eka vedIkI pratiSThA saMvat 1943 meM huI va dUsarI zveta saMgamaramarakI chaha phuTa avagAhanAvAlI bAhubalI svAmIkI khaDgAsana pratimA vikrama saMvat 2025 meM zrI mahAvIrajI ke paMcakalyANaka mahotsavameM pratiSThita karAke yahA~ pratiSThita kI gyii| isa mandirako dIvAroMpara kuzala citrakAroM dvArA paurANika AkhyAna Alekhita kiye gaye haiN| ve bodhaprada to haiM hI, citrakalAkI dRSTise darzanIya bhI haiN| chatake Upara mukhya zikharake nikaTa eka stambhapara eka zilAlekha hai, kintu usakA Azaya abhI taka durbodha banA huA hai| zilAlekhameM zAntinAthako mUrti banI huI hai tathA prArambhameM zAntinAthakA nAmollekha bhI hai kintu lekha azuddha honeke kAraNa use samajhane meM kaThinAI hai| ___isa mandirakA pharza aura bAharI sIr3hiyAM Adi makarAnekI haiN| isakA zikhara bhUmitalase 90 phITa UMcA hai| ---- isa mandirake atirikta bajaraMgar3ha nagarameM do mandira aura haiN| dUsarA mandira kSetrase kucha hI dUra bAjArake samIpa mukhya rAstepara sthita hai| isa mandirako pratiSThA saMvat 1949 meM huI thii| isa mandirameM virAjamAna prAyaH sabhI mUrtiyAM isI utsavameM pratiSThita huI thii| isameM mUlanAyakake rUpameM bhagavAn pArzvanAthakI kRSNavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| kSetra-mandirake samAna isa mandirakA bhI bAharI bhAga tathA isake zikhara atyanta samunnata aura bhavya haiN| kahA jAtA hai ki isa mandirakA nirmANa seTha jholUzAhane karAyA thaa| isa mandirake pRSTha bhAgameM dharmazAlA banI huI hai| isameM 14 kamare, kuAM, vizAla sahana Adi bane hue haiN| kahate haiM, pahale isa nagarameM jainoMkI saMkhyA vizAla thii| usa kAlameM sabhI dhArmika aura sAmAjika Ayojana isI sthAnapara hote the| kintu samaya parivartanazIla hai| vyApAra Adike kAraNa yahA~ke adhikAMza jaina anya nagaroM meM cale gaye, yahA~ to aba kucha hI jaina 3-11
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 bhAratake digambara jaina tIrtha parivAra raha gaye haiM / kSetrapara AnevAle yAtrI bhI prAyaH gunA zaharameM hI Thahara jAte haiN| ina saba kAraNoMse mandira aura dharmazAlA meM pahale jaisI ronaka nahIM raha gayI / dharmazAlA meM yAtriyoMke lie pUrNa suvidhAe~ haiN| isameM samaya- samayapara Adarza vivAha aura goTa hotI rahatI hai / isa nagarakA tIsarA jinAlaya nagarake bAhya aMcalameM copeTa nadIke kinArepara avasthita hai / isa mandirako 'rakAvAlA mandira' kahA jAtA hai| isakA nirmANa saMvat 1980 meM seTha haricandrane karAyA thaa| surakSA AdikI dRSTise isa mandira kI sabhI mUrtiyA~ kSetra - mandira meM le jAkara pratiSThita kara dI gayI haiN| aba isa jinAlayakA upayoga saMgrahAlayake rUpameM kiyA jA rahA hai / yahA~ AsapAsase upalabdha khaNDita mUrtiyA~ surakSita rakhI jA rahI haiM / isa mandira nirmANa sambandhameM bar3I adbhuta aura rocaka kiMvadantI pracalita hai| isa mandira ke nirmAtA seTha haricandra bar3e sammAnya aura sampanna vyakti the / usa samaya isa nagarapara khIcI rAjavaMzake nareza jayasiMhakA zAsana thaa| eka bAra seThajIne rAjAko apane gharapara Amantrita kiyA / rAjAke prati apanI niSThA aura sammAna prakaTa karaneke lie seThajIne rAjamahalase lekara apane nivAsa taka cA~dIke patroMkA bichAvA bichavA diyA tathA rAjAko svarNa pAtroMmeM bhojana karAyA / isa sammAna se seThajIpara rAjAko mugdha hote dekha darabAriyoMne IrSyAvaza rAjAke kAna bhare ki 'seThajI ne Apako nIcA dikhAne aura duniyAmeM apanA vaibhava pradarzita karanekA prayatna kiyA hai| isa taraha ApakI avajJA karake seThane ghora aparAdha kiyA hai| isakA pratikAra honA Avazyaka hai, anyathA rAjya meM rAja-maryAdA sthira nahIM raha sakegI / ' rAjA una matsarI vyaktiyoMkI bAtoMmeM A gyaa| usane rAjApamAnake abhiyogameM seThajIko bandI banAkara kArAgArameM DAla diyA tathA unake samasta svarNa aura rajata pAtroM evaM anya sAmagrIko jabta karake rAjakoSa meM jamA karA diyaa| samasta janatAko rAjAke isa vyavahArako dekhakara bar3A Azcarya evaM kSobha huaa| udhara seThajIne pratijJA kI ki ve binA deva darzana kiye bhojana nahIM kareMge tathA kArAvAsase mukta hote hI jinAlaya banavAyeMge / dUsare dina aisA camatkAra huA ki rAjAne seThajIko kArAvAsase svayaM hI mukta kara diyA, kintu eka zarta ke sAtha ki bandI apane gharapara kevala pItalakI dhAtukA hI upayoga kara sakegA / seThajI kArAvAsase mukta hokara apanI pratijJApUrti meM juTa gaye aura pItala beca - becakara isa jinAlaya - kA nirmANa kiyA / atizaya isa kSetrapara honevAle nAnA prakArake atizaya janatA meM kiMvadantiyoMke rUpameM pracalita haiM / dazalakSaNa parvake dinoM meM bhagavAn zAntinAthakA pUjana karane devagaNa yahA~ Ate haiM / unake bhaktimaya saMgIta aura vAdyoMkI madhura dhvani nikaTavartI aneka nivAsiyoMne madhya rAtrimeM sunI hai / saM. 1943 meM jabaki grAmameM pAlakI nikala rahI thI, sunasAna mandira jAnakara kucha AtatAyiyoMne mandira meM praveza kara garbhagRhasthita mUrtiyoMko kSati pahu~cAnekA dussAhasa kiyA to tatkAla agnivarSA hone lagI aura AtatAyI prANa bacAkara bhAga gaye / eka bAra saMvat 1961-62 kI bAta hai| kSetrakA bAgavAna bhAgacanda mandirakI saphAI tathA apane kAryase thakakara mandirake andara hI leTa gayA / leTate hI use nidrA A gyii| rAtrimeM devoMne use mandirake andarase uThAkara bAhara lAkara sulA diyaa|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 madhyapradezake digambara jaina tIrtha aneka jaina aura jainetara vyakti manameM kAmanAe~ lekara yahAM Ate haiN| zAntinAthakI bhaktise unakI manokAmanAeM pUrNa ho jAtI haiN| kucha loga kahate haiM-bhagavAnne unakI suna lii| dUsare kahate haiM-bhagavAnke sevaka deva loga bhaktoMkI kAmanAe~ pUrNa karake apane ArAdhya prabhukA mAhAtmya-vistAra karate haiN| donoM hI bAtoMmeM satyAMza hai| bhagavAn zAntinAthakI mUrtiko dekhakara jinakI dRSTi bhagavAnkI vItarAgatA aura zuddha pariNatise AtmAke zuddha svarUpakI ora jAtI hai, unheM Atma-zuddhi prApta hotI hai| jinakI pariNati tIrthaMkara bhagavAnkI nirmala bhakti dvArA zubhopayogamaya ho jAtI hai, unheM zubhodayake kAraNa apanI sAMsArika kAmanAoMkI pUrti hotI hai| kitanA bar3A camatkAra hai yaha bhagavAnkA ! yahA~ AdhyAtmika zAnti bhI milatI hai aura laukika icchAoMkI bhI pUrti hotI hai| vastutaH bhagavAn yA deva to nimitta mAtra haiN| phala apanI bhAvanAoMse milatA hai| atizaya bhagavAnkA kahalAtA hai kyoMki bhaktoMkI bhAvanAmeM jo tAtkAlika zuddhatA athavA zubharAgatA Ayo, usameM bhagavAn usa samaya nimitta kAraNa haiN| isa dRSTise isa kSetrapara kaba kitane atizaya hue, unakA lekhA-jokhA rakhanA kyA sambhava hai ? kSetrakI ekAnta zAnti, vItarAga bhagavAnkA sAnnidhya aura bhaktipUrNa vAtAvaraNa ina sabane milakara bhaktoMke manameM atizayoMkI AsthA utpanna kara dI hai, jisake kAraNa yahA~ Ate hI manakI bhAvanAmeM adbhuta parivartana utpanna ho jAtA hai aura socA huA kArya pUrNa ho jAtA hai| itihAsa ___ isa nagarane itihAsake aneka utthAna-patana aura rAjanItikI aneka uthala-puthala dekhI haiM / itihAsameM isa nagarake kaI nAma prApta hote haiM-jaise mUsAgar3ha, jharakhona, sArakhona, bajaraMgar3ha, jainAgara, jyngr| ina nAmoMkA apanA-apanA eka itihAsa bhI hai| itihAsa-granthoMse jJAta hotA hai ki lagabhaga 1000 varSa pUrva isa nagarakA nAma mUsAgar3ha thaa| usa samaya kile meM choTI-sI bastI thii| kilepara vairagar3hiyoMkA zAsana thaa| eka bAra jhiravAra raghuvaMziyoMne kilepara AkramaNa kara diyaa| yuddhameM vairagar3hiye hAra gye| kilepara jhiravAroMkA Adhipatya ho gyaa| nagarakA nAma badalakara jharakhona huA aura vaha phira badalate-badalate sArakhona ho gyaa| kucha samaya pazcAt punaH vairagar3hiyoMne nagarapara adhikAra kara liyaa| para nagarakA nAma sArakhona hI calatA rhaa| sArakhonake nikaTavartI rAghogaDha aura usake AsapAsake pradezapara usa samaya cauhAnavaMzI khIcI rAjapUtoMkA rAjya thaa| ye cauhAna khilacIpurake nivAsI honeke kAraNa khIcI kahalAte the| isa vaMzake rAjA dhIrajasiMha usa samaya zAsana kara rahe the| dhIrajasiMha mahattvAkAMkSI zAsaka the| usa samaya isa pradezameM mugala saltanata vicchRkhala ho rahI thii| sArA mAlava pradeza choTe-choTe rAjyoMmeM ba~Ta gayA thaa| aisI avyavasthAke samaya dhIrajasiMhane sArakhona para AkramaNa kara diyA aura vairagar3hiyoMko parAjita kara diyaa| kintu khIcI cauhAnoMkA yaha vijayollAsa zIghra hI parAjayake viSAdameM DUba gyaa| jaba gar3hImeM vijayollAsa manAyA jA rahA thA aura mahArAja dhIrajasiMha isameM sammilita hone jA rahe the, akasmAt eka vairagar3hiyene mahArAjake Upara AkramaNa kara diyA aura unakI hatyA kara dii| isake pazcAt vairagar3hiyoMne punaH gar3hIpara adhikAra kara liyaa| khIcI cauhAna khIcIvAr3A (rAghogar3ha aura usakA nikaTavartI pradeza) para zAsana karate rahe / mahArAja dhIrajasiMhakI hatyAkI ghaTanA 18vIM zatAbdIke pUrvArdhameM ghaTita huI thii| kintu isI zatAbdIke uttarArdhameM dhIrajasiMhake prapautra balavantasiMhane isa nagarapara AkramaNa karake vairagar3hiyoMko mAra bhagAyA aura isa prakAra apane prapitAmahakI hatyAkA pratizodha liyaa| usane nagarakA nAma-parivartana karake bajaraMgar3ha kara
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha diyaa| usane navIna kilA bnvaayaa| usake pazcAt usake putra jayasiMhane kilekA nicalA bhAga banAyA aura usakA nAma jainAgara rkhaa| isako jayanagara bhI kahate the| usa samaya isa nagara meM lagabhaga do sau ghara jainoMke the / rAjyameM jainoMkA bar3A sammAna aura prabhAva thaa| - saMvat 1872 meM isa nagarapara gvAliyarake sindhiyA narezake senApati sara jaoNna vaipTisane karaka usa gvAliyara rAjyameM sammilita kara liyaa| svatantratAke pazcAta dezI riyAsatoMke bhAratameM vilaya honepara bajaraMgar3ha madhyapradezake gunA jileke antargata A gyaa| ___ bajaraMgar3ha Aja bhI hai, usake kile, mahala Adi bhI haiM, kintu bilakula shriihiin| nagarakI cahala-pahala aura raunaka bhI nahIM rhii| jaina loga bhI prAyaH gunA Adi bar3e zaharoMmeM jA bse| kintu zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya-kSetra nagarameM mastakapara lage hue saubhAgya-bindukI taraha aba bhI AkAzameM jayadhvaja laharAtA huA khar3A hai| usake AkAzacumbI zveta zikharoMpara svarNakalaza sUryako khilatI dhUpameM aba bhI apanA teja cAroM ora vikIrNa kara rahe haiN| sRSTi parivartanazIla hai, kintu bhagavAn zAntinAthake caraNoMmeM loTA huA bajaraMgar3ha sadA jIvita hai| zAntike adhiSThAtA mahAprabhukA AzIrvAda jo use prApta hai| mArga __ zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya-kSetra bajaraMgar3ha jAneke lie pazcimI relave lAinake koTA-bInA rela-mArga dvArA gunA A sakate haiN| basa mArgase AgarA-bambaI sar3akapara athavA indauragvAliyara sar3akapara gunA par3atA hai| bajaraMgar3ha gunA-Arauna mArgapara gunAse sAta ki. mI. dUra hai / yaha kSetra sar3akake nikaTa hI hai| bajaraMgar3hameM yAtrI pramukha mandira bAjArake jaina mandirakI dharmazAlAmeM Thahara sakate haiM / athavA gunAmeM Thaharakara vahA~se lokala basoM dvArA yA tA~goM dvArA bajaraMgar3ha kSetrakI yAtrA kara sakate haiN| gunA jilekA mukhyAlaya hai aura acchA zahara hai| yahA~ eka jaina dharmazAlA / aura do jaina mandira haiM / gunAse bajaraMgar3hake lie subahase zAma taka lokala baseM calatI rahatI haiN| vyavasthA kSetrako vyavasthAke lie eka prabandha samiti banI huI hai, jisameM gunA aura bajaraMgar3hake sadasya haiN| thUvauna atizaya kSetra zrI digambara jaina atizaya kSetra thUvIna madhyapradezake gvAliyara saMbhAgameM gunA jileke antargata tahasIla muMgAvalImeM pArvatya pradezameM avasthita hai| yaha atizaya-kSetrake rUpameM prasiddha hai| yahA~para devakRta atizayoMkI aneka ghaTanAe~ kiMvadantIke rUpameM prasiddha haiN| kahA jAtA hai ki seTha pADAzAhakA rAMgA yahA~ Akara cAMdI ho gayA thaa| pAr3AzAhako lekara isa prakArakI na jAne kitanI kiMvadantiyA~ vibhinna kSetroMpara pracalita haiN| bajaraMgar3hameM unheM eka pArasamaNi milI thI, jisase ve sonA banAkara mandira banavAyA karate the| ahArajImeM eka zilApara rA~gA utAranepara vaha sArA rA~gA cA~dI ho gyaa| thUvaunameM bhI unakA rAMgA cAMdI ho gayA aura bhI na jAne kina-kina kSetroMpara
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha unakA rA~gA cA~dI huA ho| Adhunika samIkSakoMkA vicAra hai ki pAr3AzAha rA~gAke bahuta bar3e vyApArI the| unake pAsa rAMgAkA bahuta bar3A sTAka thaa| paristhitivaza rA~gA mahaMgA ho gyaa| isase seTha pAr3AzAhakI cAMdI ho gayI aura usa munApheke dhanase unhoMne khalArA, balhArapura, sukhAhA, bhAmauna, sumekA pahAr3a, zeSaI, rAI, panavAr3A, AmeTa, dUvakuNDa, thUvIna, ArA ( agarA ), pacarAI, golAkoTa, sonAgira, ahAra, bajaraMgar3ha Adi aneka sthAnoMpara jaina mandira banavAye aura unakI dharmapatnIne-jo vaiSNava dharmakI anuyAyI thI-vaiSNava mandira bnvaaye| vAstavameM isa kSetrakA atizaya yaha nahIM hai ki yahAM kisI vyaktivizeSakA rAMgA cAMdI ho gayA, varan kSetrakA atizaya yaha hai ki yahA~ jo vyakti bhaktivaza darzanArtha AtA hai, usake mAnasapara yahA~ko ekAnta zAnti, pavitra vAtAvaraNa aura bhagavAn jinendradevako vItarAga mUrtiyoMkA aisA prabhAva par3atA hai ki vaha kucha kAlake lie sAMsArika cintAoMse mukta hokara Atmika zAnti aura AhlAdakA anubhava karane lagatA hai| isa zAnti aura AhlAdako pAneke lie yahA~ devagaNa bhI Ate haiM aura yahAM Akara ve bhAva-bhaktise vItarAga prabhuke darzana, vandana aura pUjana karate haiN| kintu sAdhAraNa janoMke manameM camatkAroM aura atizayoMke mAdhyamase bhagavAnkI bhaktikA aMkurAropaNa hotA hai| ve aise camatkAroM aura atizayoMse hI atizaya prabhAvita hote haiN| isalie unakI santuSTike lie yahA~ aisI kucha ghaTanAoMkA ullekha karanA prAsaMgika hogA jo kiMvadantiyoMke rUpameM isa pradezameM bahupracalita haiM -eka bAra AtatAyiyoMne isa kSetrapara AkramaNa kiyaa| ve jaba-mUrtibhaMjana karaneke lie Age bar3he to unheM mUrti hI dikhAI nahIM dii| taba ve loga mandirako hI kSati pahu~cAkara vApasa cale gye| -mandira naM. 15 meM bhagavAn AdinAthakI 30 phuTa UMcI pratimAko khar3A karanA thaa| sabhI sambhava prayatna kiye gaye kintu saphalatA prApta nahIM huii| taba pratiSThAkAraka Aye aura mUrtike samakSa baiTha gye| unhoMne bhagavAnkI stuti karate hue kahA-"prabho ! kyA isI prakAra upahAsa aura lokanindA hotI rahegI!" yaha kahakara bhaktikI umaMgase unhoMne 'bhagavAn RSabhadevakI jaya' bolakara mUrtiko uThAnekA prayatna kiyA aura sabane Azcaryake sAtha dekhA ki mUrti sugamatAse uTha gayI hai| -kSetrake cAroM ora bhayAnaka jaMgala hai| pahale isameM siMhAdi krUra jAnavara bhI rahate the| kSetrake AsapAsa aura kSetrapara pazu carate-phirate rahate the, kintu kabhI kisI pazupara koI bAdhA AyI ho, aisA sunanemeM nahIM aayaa| -bhagavAn AdinAtha-mandira ( krama saMkhyA 15) meM phAlguna, ASAr3ha aura kArtikakI aSTAhnikA tathA paySaNa-parvameM ardharAtrimeM devoMke pUjanakI madhura dhvani aura vAdya-yantroMke madhura svara sunAI par3ate haiN| -aneka grAmINa loga putrakI kAmanA lekara yA apane pazuoMke kho jAnepara yahAM Akara AdinAtha bhagavAnke Age manautI mAnate haiM aura manokAmanA pUrNa honepara bhagavAnke caraNoMmeM zrIphala bheMTa karate rahe haiN| kSetrakA prAkRtika saundarya vetravatI ( vetavA ) kI eka sahAyaka nadI urvazI ( ura ) se eka ki. mI. dUra eka sapATa - caTTAnapara mandira hai / mandirake uttarakI ora eka choTI-sI nadI lIlAvatI (lIlA) hai / isa prakAra
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ina yugala saritAoMke madhya sthita kSetrako prAkRtika suSamA avarNanIya hai / ye nadiyAM kalakala dhvani karatI huI parvata-zilAoMse TakarAtI, uchalatI, macalatI, bahatI atyanta lubhAvanI lagatI haiM / eka ora parvatamAlAe~, unapara chitarAye hue saghana vanakI harItimA aura usake bIca sira uThAkara jhAMkate hue jinAlayoMke uttuMga zikhara tathA unake zIrSapara phaharAtI huI dharma-dhvajAe~-ye saba milakara isa sAre aMcalako, sAre vAtAvaraNako eka svapnaloka-sA banA dete haiN| aura bhakta-hRdaya AdhyAtmika sAdhanAke upayukta isa prazAnta pAvana lokameM Akara sAre bhautika avasAdoMko bhUla jAtA hai| usakA mana adhyAtmako raMgoniyoma DUba jAtA hai| kSetrake nAmakI vyutpatti jisa prakAra bauddha sAhityameM 'tumbavana' kA nAma AtA hai jo aba 'tUmaina' kahalAtA hai, usI prakAra prAcIna kAlameM isa kSetrakA nAma 'tapovana' rahA hogaa| tapovana zabda vikRta hokara 'thovana' ho gyaa| kucha loga ise thUvauna bhI kahate haiN| kSetra-darzana kSetrapara mandiroMkI kula saMkhyA 25 hai / darzanArthiyoMkI suvidhAke lie mandiroMpara jo kramAMka likhe hue haiM, unake anusAra ina mandiroMkA vivaraNa isa prakAra hai canderI-azokanagara sar3akake kinAre hI kSetra avasthita hai| basa kSetrake pravezadvArapara rukatI hai| pravezadvArameM praveza karate hI kSetrakA kAryAlaya hai| yaha dharmazAlA hai| isameM kula 26 kamare haiN| dharmazAlAmeM bijalIkI vyavasthA hai| jalake lie kuA~ hai| isa dharmazAlAse milI huI eka purAnI aura kaccI dharmazAlA hai / isameM kamaroMke Upara khaparaila par3I huI hai| dharmazAlAke pRSThabhAgameM mandiroM taka jAnekA mArga hai| mandira naM. 1. pArzvanAtha jinAlaya-isameM bhagavAn pAzvanAthakI mUlanAyaka pratimA lagabhaga 15 phuTa U~cI khaDgAsana hai / nikaTavartI thUvauna grAmake nivAsI lachamana modI aura paMcama siMghaIne saMvat 1864 meM vaizAkha zuklA pUrNamAsIke dina isakI pratiSThA kraayii| mUlanAyakake donoM ora do khaDgAsana aura unase nIce do padmAsana pratimAeM haiM tathA mandirake Upara tIna zikhara bane hue haiM, jinameM tIna mUrtiyAM virAjamAna haiN| mUlanAyakake sirake Upara sarpaphaNa-maNDapa banA hai| isameM phaNAvalI pRthak-pRthak soke dvArA ati kalApUrNa DhaMgase banAyI gayI hai| ye sarpa pratimAke kandhoMke donoM pAvoM meM spaSTa parilakSita hote haiN| pratimAke caraNoMke donoM pAryo meM camarendra khaDe haiN| garbhagRhakA AkAra 11 phuTa 3 iMca 410 phuTa 10 iMca hai| 2. pAzrvanAtha jinAlaya-isameM bhagavAn pArzvanAthakI kAyotsargAsanameM mUlanAyaka pratimA hai| isakI avagAhanA 12 phuTa hai| isake donoM ora do khaDgAsana aura do padmAsana bimba haiM / isa mandirakA nirmANa thUvaunanivAsI zrI khuzAlarAya modIne karAyA aura saMvat 1869 meM mAgha zuklA trayodazIko pratiSThA karAyI / garbhagRhakA AkAra 11 phuTa 2 iMca x 10 phuTa 10 iMca hai| 3. neminAtha jinAlaya-isameM mUlanAyaka bhagavAn neminAthakI khaDgAsana mUrti virAjamAna hai| yaha pAMca phuTa U~cI hai| mUrti atyanta manojJa hai| chatrake bagala meM do padmAsana bimba bane hue haiN| mUlanAyakakI nAka, hAthakI aMgulI aura choTI mUrtiyoMke mukha khaNDita haiN| mandirake nirmAtA moharI grAmanivAsI kalle siMghaI the jinake vaMzaja abhI piparaI gAMvameM haiN| pratiSThA saMvat 1872
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake vivambara jaina tIrtha meM vaizAkha zuklA paMcamIko huii| mUrtike adhobhAgameM hAthIpara camaravAhaka khar3e haiN| mandira-dvArake lalATa-bimbapara 1 padmAsana aura 2 khaDgAsana pratimAe~ utkIrNa haiN| isa mandirase saMlagna do koThariyoMmeM kucha khaNDita-akhaNDita mUrtiyA~ varauM grAmase lAkara rakhI gayI haiN| dAyIM orakI koTharImeM tIna khaDgAsana mUrtiyAM haiM jinameM madhyakI mUrti bhagavAn sambhavanAthakI 7 phuTa 4 iMca hai| mUrtilekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 1694 meM huI thii| bAyIM ora bhagavAn RSabhadevakI 4 phuTa 9 iMca tathA dAyIM ora bhagavAn mahAvIrakI 4 phuTa 4 iMca U~cI mUrti hai| bAyIM orako koTharImeM cAra mUrtiyA~ rakhI haiN| bhagavAn candraprabhakI mUrti 6 phuTa 8 iMca, bhagavAn sambhavanAthakI 4 phuTa 9 iMca tathA bhagavAn aranAthakI 4 phuTa 6 iMca hai| ina sabake pIThAsanapara lAMchana aMkita hai| eka anya mUrti 1 phuTa 3 iMca kI hai| isameM lAMchana nahIM hai| inake atirikta tIna khaNDita mUrtiyAM haiN| isa mandirake pIche cabUtarepara kucha prAcIna pratimAeM rakhI haiM jo idhara-udharase ekatrita kI gayI haiN| inameM caturmukhI ( sarvatobhadrikA ), zAsanadevatA, kubera aura tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| . 4-eka haoNlameM saMgrahAlaya banAyA jA rahA hai| isameM kucha prAcIna mUrtiyA~ saMgrahIta ho cukI haiN| inameM eka mUrti kAyotsargAsanameM hai aura 12 phuTa U~cI hai| isakA bhAmaNDala ati bhavya hai| mUrtike donoM ora yakSa-yakSI bane hue haiN| yaha mUrti bhAmaunase lAyI gayI hai| saMgrahAlayake bAhara lAla pASANakI 5 phuTa 4 iMca avagAhanAvAlI padmAsana mUrti rakhI huI hai, jo ati bhavya hai| ye mUrtiyA~ bhAmauna, varauM, pATakher3A Adi grAmoMse saMgrahIta kI gayI haiN| 5. zAntinAtha jinAlaya-mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI khaDgAsana pratimA hai jo 18 phuTa U~cI aura 6 phuTa 7 iMca caur3I ( kandhe se kandhe taka ) hai| zIrSake donoM pAryoM meM puSpamAla liye hue gandharva haiN| unase nIce do khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyAM haiN| donoM hI mUrtiyoMke donoM pAryoM meM camaravAhaka haiN| mUtike adhobhAgameM bAyIM ora padmAvatI devI hai aura dAyIM ora ambikaa| inakI avagAhanA sAr3he pAMca phuTa hai / ambikAkI godameM eka bAlaka hai, dUsarA bAlaka u~galI pakar3e hue khar3A hai| zIrSapara Amrastabaka hai aura madhyameM neminAtha bhagavAn virAjamAna haiN| padmAvatI caturbhujI hai| usake do hAthoMmeM kamala haiM, zeSa do bhujAe~ khaNDita haiN| devI cUr3iyAM, kar3e, galahAra, mekhalA Adi ratnAbharaNoMse sajjita hai| devIke sirapara sarpaphaNa-maNDapa hai jo usake nAgakumAra jAtiko indrANI honekA sUcaka hai| phaNake Upara bhagavAn pArzvanAtha virAjamAna haiN| unake donoM ora kinnara nRtyamudrAmeM aMkita haiN| zAntinAtha bhagavAnkI mUrti samacaturasra saMsthAnavAlI hai| usake pratyeka avayavameM samAnupAtika ubhAra aura saundarya hai| sirake kuntala mohaka haiN| kaNaM skandhacambI haiN| makhakA lAvaNya aura rUpacchaTA mohaka hai| isa mUrtike pratiSThAkAraka aura isa mandirake nirmAtA seTha pAr3AzAha kahe jAte haiN| inake dvArA pratiSThita mandira-mUrtiyoMpara kahIM bhI mUrtilekha, nirmAtA aura pratiSThAkArakake nAma Adi utkIrNa hue nahIM milte| kevala anuzrutike AdhArapara hI vibhinna sthAnoMke samAna yahAM bhI unheM isa mandira aura mUrtikA pratiSThAkAraka mAna liyA gayA hai| . ... ___ isa mandirake sAmane sabhAmaNDapa thA jo mandirake sAtha hI banAyA gayA hogaa| use cAroM orase banda karake haoNlakA rUpa de diyA gayA hai aura usameM saMgrahAlaya banAyA jA rahA hai| 6. choTe paMcabhaiyoMkA mandira-bhagavAn AdinAthakI kAyotsarga mudrAvAlI 6 phuTa UMcI mUrti hai / inakI jaTAeM adbhuta haiM aura pAdacumbI haiM / aisI pAdacumbI jaTAeM anyatra durlabha haiN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ... inake donoM ora pArzvanAtha bhagavAnkI 4 phuTa 7 iMca U~cI khaDgAsana mUrtiyAM virAjamAna haiN| pArzvanAthake pArzvameM eka padmAsana pratimA pAMca phuTakI hai| dvArapara 11 paMktiyoMkA lekha hai| isase jJAta hotA hai ki mandirakA nirmANa san 1680 meM huA hai| 7. pArzvanAtha mandira-yaha mandira bar3e paMcabhaiyoMkA kahalAtA hai| mUlanAyaka pratimA bhagavAn pArzvanAthakI hai| yaha khaDgAsana hai aura isakI avagAhanA 15 phuTa hai| isa pratimAke donoM ora do khaDgAsana aura do padmAsana mUrtiyAM haiN| mUlanAyakake hAthoMse adhobhAgameM gajapara camarendra khar3e haiN| sabase nIceke bhAgameM donoM ora do-do bhakta hAtha jor3e baiThe hue haiN| bAyIM orakI dIvArameM bhagavAn candraprabhakI 13 phuTa 3 iMca tathA bhagavAn neminAthakI 8 phuTa U~cI mUrtiyAM virAjamAna haiN| isI prakAra dAyoM orakI dIvArameM bhagavAn zAntinAthakI 8 phuTa aura bhagavAn mahAvIrako 13 phuTa 3 iMca mUrtiyA~ virAjamAna haiN| ye sabhI mUrtiyA~ kAyotsargAsanameM haiN| bhagavAn mahAvIrakI caraNacaukIpara mUrtilekha aMkita hai, jisake anusAra isakI pratiSThA vaizAkha zuklA 5 saMvat 1671 ko mUlasaMgha, balAtkAragaNake bhaTTAraka dharmakItike upadezase saMghapati bhavAnIdAsane bundelavaMzI rAya manoharadAsake rAjyameM kraayii| mUrtilekhameM bhaTTAraka dharmakIrtikI guru-paramparA isa prakAra dI gayI hai-bhaTTAraka bhuvanakIrti, tatpaTTe bhaTTAraka sahasrakIrti, tatpaTTe bhaTTAraka padmanandi, tapaTTe bhaTTAraka yazakIrti, tatpaTTe bhaTTAraka lalitakIrti, tatpaTTe bhaTTAraka dhrmkiirti| 8. yaha gumaTI hanumAnjIkI hai| anuzruti pracalita hai ki yaha mandira seTha pAr3AzAhane apanI vaiSNava patnIkI prasannatAke lie banavAyA thaa| jaina purANoMmeM yadyapi hanumAnajI kAmadeva aura vidyAdhara batAye gaye haiM kintu jaina dharmAnuyAyI seThane kevala apanI patnIko prasanna karaneke lie hI hanumAnjIko vAnaramukha aura pUMchayukta bnvaayaa| phira bhI seThane isa vaiSNava AkArameM jaina raMga , bhara diyaa| purANoMmeM varNana milatA hai ki rAmane sItAkA patA lagAneke lie hanumAnko laMkA bhejaa| mArgameM unhoMne do muniyoMko jalate hue dekhaa| unhoMne unakA upasarga dUra kiyaa| hanumAnjIkI isa mUrtike kandhoMpara do munirAja virAjamAna haiN| yaha dRzya jaina purANoMke uparyukta upasarganivAraNake prasaMgakA smaraNa dilAtA hai| yaha mUrti 7 phuTa UMcI hai| ...9. zAsanadevIkI 5 phuTa 3 iMca U~cI mUrti hai| zIrSapara madhyameM padmAsana aura donoM pAryomeM khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyAM haiN| yaha kisa yakSIko mUrti hai, yaha spaSTa nahIM ho paayaa| isake pArzvameM sarasvatIko 3 phuTa 6 iMca avagAhanAvAlI bhavya mUrti hai| devI apane vAhana haMsake Upara AsIna hai aura aSTabhujI hai| eka hAtha akSamAlAsahita varada mudrAmeM hai| dUsare hAthameM kamaNDalu hai / zeSa bhujAeM khaNDita haiM / devI vINA dhAraNa kiye hue hai| dAyIM-bAyIM ora deviyAM khar3I huI haiN| donoM hAtha varada mudrAmeM haiN| dAyIM dIvArake sahAre eka zilAphalakameM ambikAkI khaNDita mUrti hai| usakI godameM bAlaka hai / usake dAyIM ora Amragucchaka laTaka rahe haiM / hAtha khaNDita hai tathA chAtIkA bhI UparI bhAga khaNDita hai| isI garbhAlayameM cAra stambha-khaNDa rakhe hue haiN| inameM se domeM tIrthaMkara mUrtiyAM haiM tathA domeM yakSI-mUrtiyAM haiN| garbhAlayake pravezadvArake lalATa-bimbake Upara padmAsana tIrthaMkara pratimA sthita hai| isa mandirake sambandhameM bhI anuzruti pracalita hai ki ise seTha pAr3AzAhane apanI vaiSNava patnIko prabhAvita karaneke lie banavAyA thaa|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake vigambara jaina tIrtha 10. eka mar3hiyA yA chatarImeM do pASANa-stambha rakhe hue haiN| eka stambhameM cAroM ora ATha tIrthakara mUrtiyA~ utkIrNa haiN| dUsare stambhameM cAroM dizAoMmeM 13-13 mUrtiyoMkA aMkana hai jo nandIzvarake 52 jinAlayoMkA pratIka pratIta hotA hai| 11. eka zilAphalakameM eka khaDgAsana tIrthaMkara pratimA banI huI hai| avagAhanA 7 phuTa hai| sirake Upara chatratrayI hai| usake donoM pAzoNmeM do padmAsana pratimAe~ haiN| adhobhAgameM camarendra camara liye bhagavAnkI sevA kara rahe haiN| isake bAyIM ora saptaphaNAvalIyukta pArzvanAtha haiM tathA dAyIM ora paMcaphaNAvalIyukta supArzvanAtha haiM / pIThake pIche sarpakuNDalI atyanta kalApUrNa DhaMgase nirmita hai| eka zilAphalakameM 3 phuTa 9 iMca U~cI eka tIrthaMkara mUrti hai| zIrSabhAgake donoM pAryoM meM puSpamAla liye gandhavaM dikhAI par3ate haiN| adhobhAgameM do karabaddha bhakta baiThe hue haiN| madhyameM mukhya pratimAke donoM ora 10 tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiN| eka mUrti bhagavAn candraprabhakI 3 phuTa avagAhanAkI hai| 12. pArzvanAtha jinAlaya-isameM bhagavAn pArzvanAthakI 16 phuTa avagAhanAvAlI mUlanAyakakI khaDgAsana pratimA hai| kandhoMse Upara donoM ora do padmAsana mUrtiyA~ haiN| hAthIpara camaravAhaka khar3e haiN| yaha mandira rAvatoMkA kahalAtA hai| paravAra jAtimeM IDarImUrako rAvata kahate haiN| kintu lekha na honese nirmAtAkA nAma aura nirmANakA kAla jJAta nahIM ho paayaa| 13. pArzvanAtha jinAlaya-isameM bhagavAn pArzvanAthakI mUlanAyaka pratimA 16 phuTa ( Asanasahita ) hai / pratimAke sirake Upara nau phaNAvalIvAlA sarpaphaNa-maNDapa banA huA hai| isa phaNAvalImeM nau sarpa pRthak-pRthak bane hue haiN| phaNAvalIke donoM ora do padmAsana mUrtiyA~ haiN| gajArUr3ha camarendra bhagavAnkI sevAmeM saMlagna haiN| caraNoMke donoM ora do bhakta mahilAeM bhagavAnke Age hAtha jor3e hue khar3I haiN| isa mandirake zikharameM pUrva, dakSiNa aura uttara tInoM ora tIna bimba haiN| isakA pratiSThAkAla zakAbda 1645 (vikrama saMvat 1780) hai| lagatA hai, yaha kAla AnumAnika he / pratiSThAcArya bhaTTAraka mahendrakIrtijI the| 14. zAntinAtha jinAlaya-mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthako mUrti Asanasahita 12 phuTa U~cI kAyotsargAsanameM virAjamAna hai| chatratrayake donoM ora do padmAsana mUrtiyA~ haiN| siMhAsanapIThapara hariNa, lAMchana tathA mUrtilekha haiN| gajoMke Upara camaravAhaka khar3e hue haiN| isake zikharameM tIna bimba haiN| mUrtilekhake anusAra isakI pratiSThA mAgha zuklA 5 saMvat 1855 meM huI thii| yaha mandira sADhaurAvAloMkA kahalAtA hai| sADhaurA grAmameM bhI purAnA jinAlaya hai / mandira kramAMka 11 se 14 taka pAsa-pAsameM aura eka paMktimeM haiN| krama-saMkhyA 15 kucha dUra hai aura usakA dvAra bhI usa paMktikI viparIta dizAmeM hai / 15. AdinAtha jinAlaya-mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevakI 25 phuTa avagAhanAvAlI khaDagAsana pratimA hai| isake aMgoMmeM zilpavidhAnake anusAra samAnupAta hai| mati atyanta bhavya hai| galemeM trivalI bar3I sundara pratIta hotI hai / chAtIpara zrIvatsa lAMchana hai / mUrti akhaNDita hai / isake donoM ora camaradhArI yakSa haiN| caraNatalameM zrAvaka-zrAvikAkA bhakta-yugala baiThA huA hai| sambhavataH ye pratiSThAkAraka pati-patnI haiN| mUrtike donoM ora do khaDgAsana aura do padmAsana pratimAe~ haiN| isa mandirake nirmAtA khaNDelavAlajAtIya seTha bihArIlAla kAlA haiN| isakI pratiSThA vaizAkha zuklA 5 saMvat 1672 meM huii| 3-12
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha: ___ isa mandirako mUlanAyaka pratimA atyanta atizayasampatra hai| atizayoMke kAraNa yaha kSetra atizaya kSetra kahalAtA hai| yahI mandira yahA~kA bar3A mandira kahalAtA hai| aneka bhaktajana isI murtike Age bhaktibhAvase manautI mAnane Ate haiN| 16. ajitanAtha jinAlaya-bhagavAn ajitanAthako 16 phuTa UMcI khaDgAsana pratimA isa mandirakI mUlanAyaka pratimA hai| isake mukhapara vItarAga-chavi aura hoMThoMpara madhura smita aMkita hai| UparI bhAgameM do padmAsana pratimAe~ haiM tathA adhobhAgameM donoM ora camaravAhaka haiN| bAyIM orakI dIvArameM 6 phuTa 6 iMca U~cI sambhavanAtha bhagavAnkI khaDgAsana mUrti hai| isakI uMgalI khaNDita hai| UparI bhAgameM do padmAsana mUrtiyA~ haiN| inameM ekakA mukha khaNDita hai| adhobhAgameM camaravAhaka haiN| isa mandirakI pratiSThA mandira naM. 15 ke sAtha hI vaizAkha zuklA 5 saMvat 1672 meM huI thii| pratiSThAkAraka koI puravAra-jAtIya the, kintu nAma par3hanemeM nahIM aataa| patnIkA nAma lAlamaNi aura putrakA nAma damana thaa| pratiSThAcArya bhaTTAraka dharmakIrti the, jinhoMne mandira naM. 7 kI bhI pratiSThA karAyI thii| isa mandirake pIche eka mUrti ardhanirmita dazAmeM rakhI huI hai| 17. abhinandananAtha jinAlaya-isameM bhagavAn abhinandananAthakI 16 phuTa U~cI khaDgAsana mUrti virAjamAna hai| Uparake bhAgameM donoM ora do padmAsana mUrtiyA~ haiN| nIceke bhAgameM camarendra hAthIpara khar3e haiN| mandirako pratiSThA saMvat 1708 meM nekAnane karAyI thii| isake zikharameM tIna ora tIna bimba haiN| 18. arahanAtha jinAlaya-isameM mUlanAyaka bhagavAn arahanAthakI 4 phuTa 9 iMca U~cI hai| mandirako pratiSThA vaizAkha zuklA 13 saMvat 1923 meM amarodanivAsI zrI thovanalAla modIne karAyI thii| 19 mahAvIra jinAlaya-isameM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrako 6 phuTa 6 iMca UMcI khar3agAsana pratimA virAjamAna hai| canderIkI zrImatI amarobAIne mandirako pratiSThA vaizAkha zuklA 13 saMvat 1923 ko mandira naM. 18 ke sAtha kraayii| 20. candraprabha jinAlaya-isameM candraprabha bhagavAnakI 8 phuTakI khaDgAsana pratimA mUlanAyakake rUpa meM virAjamAna hai| zrImatI novAbAIne isa mandirakI pratiSThA mandira naM.18-19 ke sAtha hI vaizAkha zuklA 13 saMvat 1923 ko karAyI thii| - 21 mahAvIra jinAlaya-isameM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIra svAmIkI 8 phuTa U~cI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA azokanagarakI eka vRddhA mahilAne mandira naM. 18-19-20 ke sAtha hI karAyI thii| eka AlemeM eka phuTakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| 22. zAntinAtha jinAlaya-isa mandirameM zAntinAtha bhagavAnkI mUlanAyaka pratimA kAyotsargAsanameM virAjamAna hai| isakA AkAra 8 phuTa hai| canderInivAsI caudharI rAmacandrane mandira naM. 18 ke sAtha isakI pratiSThA kraayii| hAthIpara camarendra khar3e haiN| Uparake bhAgameM do padmAsana pratimAeM haiN| mandirameM eka mUrti 1 phuTa 9 iMcakI hai| mandirake Age eka cabUtarepara zveta pASANakA 30 phuTa U~cA eka mAnastambha banA huA hai, jisakA nirmANa vIra nirvANa saMvat 2481 meM muMgAvalIke savAI siMghaI nAthUrAma rAjamala paravAra aura oDeranivAsI sa. si. lakhamIcandra ne karAyA tathA usake cAroM bimboMkI paMcakalyANaka pratiSThA do gajaratha calAkara pRthakapRthak kraayii|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM 91 I 23. pArzvanAtha jinAlaya - bhagavAn pArzvanAthakI mUlanAyaka pratimA kAyotsargAsana meM virAjamAna hai / avagAhanA 6 phuTa 3 iMca hai / Upara donoM ora do padmAsana pratimAe~ haiM / nIce camaravAhaka haiM / mandira ke nirmAtA prAnapurA nivAsI koI modI haiM / nAma aspaSTa hai / isa mandirakI pratiSThA mandira naM. 18 ke sAtha huI thI / isa prakAra mandira naM. 18 se 23 taka 6 mandiroMkI pratiSThA eka sAtha huI thI / ye mandira eka paMkti meM haiM / ye mUrtiyA~ vizeSa manojJa nahIM haiM / sambhavataH saba mUrtiyoM kA zilpakAra eka hI vyakti thA / I 24. candraprabha jinAlaya - yaha mandira Adhunika hai| isakA nirmANa kisI udAsIna zrAvakane karAyA thA / parantu mUrti virAjamAna karAneke pUrva hI ve svargavAsI ho gaye / ataH mandira kucha varSoM taka rikta par3A rhaa| phira athAIkher3A nivAsI madanalAla buddhUlAla sarrAphane isameM vedI banavAkara saMvat 1970 ke mArgazIrSa meM paMcakalyANaka pratiSThA karAyI / mUlanAyaka bhagavAn candraprabhakI zvetavarNaM Der3ha phuTa U~cI padmAsana pratimA hai / isake atirikta isa vedIpara pASANa aura dhAtuko 10 pratimAe~ haiM / isa mandirake bAhara barAmade meM bAharase lAyI huI kucha prAcIna mUrtiyAM rakhI huI haiM / eka mUrti baraudiyA grAmase lAyI gayI hai, jo 3 phuTa U~cI hai| isakI caur3AI DhAI phuTa hai / yaha zvetavarNa hai aura padmAsana hai / mUrti ke zIrSa bhAgapara koSThaka meM arhanta virAjamAna hai / usake donoM pAvoM meM puSpavarSA karate hue AkAzacArI gandharbaM haiM / caraNoMke donoM ora vastrAbhUSaNoMse alaMkRta camarendra hAthameM camara liye hue khar3e haiM / mUrtike zeSa bhAgameM bhavya alaMkaraNa hai / kucha mUrtiyA~ purAne thUvana se lAkara yahA~ rakhI gayI haiM / sambhavataH ye mUrtiyA~ vahA~ utkhananameM yA khetoM meM prApta huI thIM / 25. RSabhadeva jinAlaya - bhagavAn RSabhadevakI 16 phuTa uttuMga khaDgAsana pratimA virAjamAna hai / chatrake donoM ora do padmAsana pratimAe~ haiM / nIce camaravAhaka khar3e haiM / caraNacaukIpara donoM ora hAthI khar3e haiN| madhyameM vRSabha lAMchana aMkita hai / isakI pratiSThA sabhAsiMha (savAI siMha ) canderInivAsIne saMvat 1873 meM vaizAkha zuklA 3 ( akSaya tRtIyA ) ke dina karAyI thI / inhoMne hI isake bIsa varSa bAda canderIkI vikhyAta caubIsIkI bhI pratiSThA karAyI thI / isa vizAla mUrti ke pIThAsanapara lekha utkIrNa hai / isa lekhase pratiSThAkAraka, pratiSThAkAla, tatkAlIna rAjyakAla Adi mahattvapUrNa bAtoMpara prakAza par3atA hai / vaha lekha isa prakAra hai 'atha zubha saMvatsare vikramAditya rAjyodayAt 1873 mAsottama mAse vaizAkhe zubhe zuklapakSe 3 bhaumavAsare zrI mUlasaMce sarasvatI gacche balAtkAragaNe kundakundAmnAye pravartite zrI mahArAjA - dhirAja zrI daulatarAva AlIjA bahAdura rAjye karnala jAna vatIsa ( vaipTisa) bahAdura rAjye caudharI savAI rAjadhara hiradezAha caudharI phatahasiMha voharA gotre gumAztA savAIsiMha, bhAryA kamalA khaNDelavAla vaMze baja gotre ete saparivAro nityaM jinapade praNamati / ' mandira saMkhyA 24 ko chor3akara sabhI mandiroMkI mUrtiyA~ dezI pASANakI haiM aura adhikatara mUlanAyaka pratimAe~ khaDgAsana haiM / kSetrastha mandiroMkA jIrNoddhAra samaya-samayapara hotA rahA hai / jIrNoddhAra karAnevAloM meM anyatama dAnavIra sAhU zAntiprasAdajIkA nAma ullekhayogya hai /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mArga seNTrala relaveke lalitapura sTezanapara utarakara vahA~se sar3aka-mArgase 34 ki. mI. canderI hai| canderI-azokanagara sar3aka-mArgapara canderIse 14 ki. mI. aura azokanagarase lagabhaga 50ki.mI. dUra piparaula grAma hai| vahA~se 8 ki. mI. kacce mArga dvArA thavauna kSetra hai| dUsarA mArga azokanagarase sIdhA 26 ki. mI. hai| isa mArgapara ATha mahIne moTarakA AvAgamana rahatA hai| pazcimI relavekI koTA-bInA lAinapara muMgAvalI sTezana utarakara vahA~se bhI canderI jA sakate haiN| isa prakAra lalitapura, azokanagara, muMgAvalI tInoM hI sthAnoMse kSetrapara jA sakate haiM aura mArgakI dUrI bhI lagabhaga samAna par3atI hai| canderI... caubIsI mandira canderI caubIsI arthAt caubIsa tIrthaMkaroMkI atyanta kalApUrNa aura tIrthaMkaroMke hI varNakI mUrtiyoMke kAraNa bundelakhaNDake tIrthakSetroMko paMktimeM apanA eka viziSTa sthAna rakhatI hai| caubIsa tIrthaMkaroMkI ye mUrtiyA~ yahA~ke bar3e mandira meM virAjamAna haiN| yahA~ke eka stambha-lekhameM saMvat 1350 aMkita honese yaha mandira itanA yA isase bhI prAcIna pratIta hotA hai| isI mandirameM caubIsa zikharayukta koThariyoMmeM 24 tIrthaMkaroMkI padmAsana mUrtiyA~ haiN| mUrtiyoMkA varNa vahI hai jo zAstroMmeM vibhinna tIrthaMkaroMkA batAyA gayA hai, arthAt 16 svarNa varNakA / varNakI, 2 zyAma varNakI, 2 harita varNakI aura 2 rakta varNa kii| sabhI mUrtiyoMkI racanA-zailI ekasI hai| ye mUrtiyA~ jayapurase banavAkara ma~gAyI gayI haiN| inakI kalA anupama hai| aisI sundara aura zAstrokta varNakI caubIsI anyatra nahIM hai| uttara bhArata aura dakSiNameM aneka caubIsI mandira haiM jahA~ caubIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ eka sAtha mileMgI athavA vibhinna vediyoMpara hoNgii| bahudhA sabhI mUrtiyA~ zveta yA zyAma varNako milatI haiM kintu yathAvarNa nhiiN| canderIko caubIsIke nirmANameM kalAkArane kalAko parAkASThApara pahuMcA diyA hai| ___ isa vikhyAta caubIsIke nirmAtA saMghAdhipati savAIsiMha vajagotrI khaNDelavAla the, jo savAI caudharI hiradezAha phatahasiMha phaujadArake gumAztA the| savAIsiMhakI bhAryAkA nAma kamalA thaa| isa caubIsIkI pratiSThA saMvat 1893 phAlguna kRSNA 11 ko huii| sonAgirike bhaTTAraka candrabhUSaNa isake pratiSThAcArya the| mUrtiyoMkI caraNa-caukIpara nimnalikhita lekha utkIrNa hai jisase mUrtiyoMkI pratiSThA, pratiSThAkAla, pratiSThAkAraka aura pratiSThAcAryake sambandhameM pUrA prakAza par3atA hai- "saMvat 1893 phAlguna kRSNA 11 bhRgau suvarNAcale bhaTTAraka candrabhUSaNasyopadezAt candrAvatyAM savAI siMghaI rAjadhara hiradezAha caudharI mardanasiMhasya zubhaciMtaka saMgharadhipati lAlA savAIsiMha nityaM praNamanti pratiSThA kArapitA gajaratha sahita / " isa mandirake atirikta nagarameM eka digambara jaina mandira, eka digambara jaina caityAlaya aura eka zvetAmbara jaina mandira hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha bhAratIya sAhityameM cedi janapada . jaina purANoM aura kathAgranthoMmeM 'cedi' rASTrakA nAma AtA hai| zrImajjinasenAcAryakRta AdipurANake anusAra karmabhUmike prArambhameM indra dvArA jina 52 janapadoMkI racanA kI gayI thI, unameM cedi janapada bhI thaa| isI prakAra bhagavAn AdinAthane jina dezoMmeM vihAra kiyA thA, unameM cedikA nAmollekha milatA hai| AcArya jinasenakRta harivaMzapurANa 17436meM cedi rASTrakI sthApanA harivaMzI rAjA vasuke pitA abhicandra dvArA vindhyAcalake Upara batAyI gayI hai| isI purANameM zizupAlako cedinareza batAyA gayA hai| mahAbhArata Adi hindU purANoMmeM bhI haihayavaMzI zizupAlako cedinareza batAyA gayA hai| zizupAlake pitAmaha cidi the| sambhavataH cedi nAma isI cidike nAmapara pdd'aa| cidikA uttarAdhikArI usakA putra damaghoSa thaa| isa prakAra jaina aura hindU purANoMmeM cedi rASTrakA ullekha to milatA hai kintu canderIkA nAma dekhane meM nahIM aataa| ina saMskRta granthoMke hindI TIkAkAroMne cedikA artha canderI kiyA hai| bauddha granthoMmeM cedi, ceti aura cetiya zabdoMkA prayoga aneka sthAnoMpara milatA hai| aMguttara nikAyameM solaha mahAjana janapadoMke sambandhameM sUcanA milatI hai| ina solaha janapadoMmeM aMga, magadha, kAzI, kosala, vajjI, malla, ceti, vaMsa (vatsa), kUru, pAMcAla, maccha (matsya), sUrasena, assaka, avantI, gandhAra aura kamboja sammilita the| inameM ceti mahAjanapadakA bhI nAma hai| isI jAtakameM likhA hai ki buddhane ceti janapadake sahajAti nagarameM bhI vihAra kiyA thaa| cetiya jAtakameM kahA gayA hai ki ceti dezake rAjA upacarake pA~ca putroMne hAsipura, assapura, sIhapura, uttara pAMcAla aura daddarapura ina pA~ca nagaroMko bsaayaa| isImeM eka sthAnapara batAyA gayA hai ki ceti rAjyakI rAjadhAnI sotthivati nagarI thii| buddhatva-prAptike pazcAt buddhane apanA terahavA~ varSAvAsa ceti yA cetiya rASTrake cAliya yA cAlika parvatapara kiyA, jo usI rASTrake prAcIna vaMsadAyameM thA aura jisake pAsa hI jantugAma aura kimikAlA nadI thii| bauddha sAhityake AdhArapara ceti yA cetiya janapada vaMsa ( vatsa ) janapadake dakSiNameM, yamunA nadIke pAsa, usakI dakSiNa dizAmeM sthita thaa| isake pUrva meM kAzI janapada, dakSiNameM vindhya parvata, pazcimameM avantI aura uttara-pazcimameM matsya aura sUrasena janapada the| vatsa janapada aura ceti janapada donoM eka dUsarese saTe hue the| ceti janapadakI rAjadhAnI sosthivati batAyI gayI hai| isa nagarIko nandolAla Dene zuktimatIse milAyA hai| pAjiTara aura DaoN. hemacandarAya caudharI Adhunika bA~dAke samIpa isakI sthiti mAnate haiM / kintu vastutaH yaha nagarI hastinApurake pazcimameM thii| sahajAti ceti rAjyakA dUsarA bar3A nagara thaa| yaha sthala aura jala donoM mArgopara avasthita thaa| sahajAtikI pahacAna Adhunika bhITAke bhagnAvazeSoMse kI jAtI hai jo ilAhAbAdase 8-9 mIla dakSiNa-pazcimameM hai| yaha nagara gaMgA-yamanAke saMgamake samIpa thaa| isa vivaraNase yaha nizcita hotA hai ki ceti yA cedi rASTra vartamAna bundelakhaNDa aura usake AsapAsake pradezase milakara banA thaa| 1. aMguttara nikAya, jilda pahalI, pRSTha 213, pAli TaiksTa sosAiTI / 2. aMguttara nikAya, jilda pAMcavIM, pR. 41 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake vigambara jaina tIrtha TADa (rAjasthAna) ne canderIko hI cedi mAnA hai| AIne akabarIke anusAra prAcIna kAlameM canderI bahuta bar3A zahara thaa| kucha itihAsakAroMkI mAnyatA hai ki mahAbhArata kAlameM cedi janapadakI rAjadhAnI zuktimatI thI aura gupta-kAlameM kAliMjara thaa| anaghaM rAghavake anusAra kalacuri kAlameM cedi maNDalakI rAjadhAnI mAhiSmatI thii| canderIkA nAmakaraNa canderI nagara bahuta prAcIna nahIM pratIta hotA / canderIkA nAmakaraNa kisa prakAra huA, isa sambandhameM prasiddha purAtattvavettA ema. vI. garde ne 'e gAiDa Tu canderI' nAmaka pustakameM tIna vikalpa diye haiM 1. cedise canderI bana gayA ho| 2. candragirise canderI nAma par3A ho| vartamAna canderImeM jisa pahAr3opara kilA hai, vaha candragiri mAnA gayA hai| 3. candeloMkI rAjadhAnI honese isa nagarakA nAma candelI pdd'aa| candelIse canderI ho gayA / kucha zilAlekhoMmeM 'candelI' zabda bhI milA hai| aitihAsika mahattva vartamAna canderIse 14 ki. mI. uttara-pazcimameM prAcIna canderIke bhagnAvazeSa haiN| gajeTiyara aura gAiDameM prAcIna canderIke lie aMgarejImeM 'olDa canderI' likhA jAtA rahA hai, jisakA anuvAda hindImeM purAnI na karake bUr3hI kara diyaa| isa prakAra 'bUr3hI canderI' zabda adhika purAnA nahIM hai| bUr3hI canderI vaha sthAna kahalAtA hai jahAM aitihAsika aura prAcIna canderI nagara AbAda thA aura vartamAnameM jahA~para usa prAcIna nagarake bhagnAvazeSa bikhare par3e haiN| gvAliyarake gUjarI mahalameM purAtattva saMgrahAlaya hai| vahA~ canderIse prApta eka zilAlekhameM pratihAravaMzI 13 rAjAoMke nAma haiM / inameM se sAtaveM rAjA kIrtipAla devane prAcIna nagarake dakSiNapUrvameM eka durga banAyA aura apanI rAjadhAnI vahIM le gye| durgakA nAma rAjAne apane nAmapara kIrtigar3ha rakhA tathA durgake pIche eka sarovara aura mandira banavAyA jo rAjAke nAmapara 'kotinArAyaNakA mandira' khlaayaa| kilA aura tAlAba to abhI haiM, para mandira nahIM hai| sambhavataH vaha TUTa gyaa| zilAlekhameM kIrtipAlakA samaya aMkita nahIM hai / navIna canderI basAnekI yaha ghaTanA sambhavataH gyArahavIM zatAbdIke prathama caraNameM huI / sambhavataH yaha vahI kIrtipAla athavA kIrtirAja thA, jisane mahamUda gajanavIke samakSa san 1021 meM AtmasamarpaNa kiyA thaa| isake pazcAt yahA~ musalamAnoMke jitane bhI AkramaNa hae. sabhI vartamAna canderIpara hI he| muslima itihAsakAroMmeM canderIkA sarvaprathama ullekha alaberunIne kiyA hai| yaha vidvAn mahamUda gajanavIke AzrayameM rahatA thaa| yaha mahamUda gajanavIke sAtha bhArata AyA thA aura yahA~se lauTakara usane 'kitAbula hinda' likhI thii| muslima saltanata-kAlameM aneka bAra canderI durgapara AkramaNa hue| terahavIM zatAbdImeM canderI candelanareza cAhar3adevake adhikArameM calI gyii| san 1251 meM nAsiruddIna mahamUdake pradhAnamantrI balavanane canderIpara AkramaNa kiyA aura ise hastagata kara liyaa| kintu thor3e dinoM bAda yaha nagarI phira candela rAjAoMke adhikArameM calI gyii| san 1304 meM alAuddIna khilajIke senApati Ainulamulkane isapara AkramaNa kiyaa| isake bAda phIrojazAha tugalaka aura sikandara lodIne AkramaNa kiye|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha mugala vaMzake saMsthApaka bAbarane canderIke rAjA medinIrAya cauhAnapara AkramaNa kiyaa| isa yuddha meM rAjAne vIragati paayii| jaba musalamAnoMne kilA jIta liyA to hajAroM vIrAMganAoMne 28 janavarI san 1528 ko haMsate-haMsate jauhara-vrata kiyA arthAt apane zIlakI rakSAke lie jalatI huI agnimeM kudakara apane prANa de diye| jahA~gIrane orachAnareza madhukarazAhake jyeSTha putra rAmazAha bundelAko rAjAkI upAdhi dekara san 1605 meM canderIkA zAsaka bnaayaa| bundelA vaMzake 12 rAjAoMne isa nagarapara zAsana kiyaa| bundelA devIsiMhane siMhapurameM, unake putra durgAsiMhane paMcama nagarameM, unake putra durjanalAlane rAmanagarameM mahala bnvaaye| antima bundelA rAjA maradAnasiMhane san 1857 meM jhA~sIkI rAnI lakSmIbAIkA sAtha diyaa| isa kAraNa a~garejoMne unheM rAjyacyuta kara diyaa| mugala kAlameM canderI rAjyameM 18 paragane the aura 22 lAkhakI vArSika Aya thii| __ bAdameM gvAliyarake sindhiyA rAjAoMkA Adhipatya isa nagarIpara ho gyaa| 1948 I. meM gvAliyara rAjyakA vilInIkaraNa madhyabhAratameM ho gayA aura 1956 I. meM madhyabhArata madhyapradezameM A gayA / gvAliyara rAjyameM canderI gunA jilemeM thI aura aba bhI hai| yahA~kI sAr3iyA~ bhAratameM Aja bho prasiddha haiM / yahA~ rAjapUta rAjAoM dvArA banavAye hue mahala, mandira aura sarovara Aja bhI darzanIya haiM aura muslima zAsakoM dvArA banavAye hue makabare, masajideM, tAla aura bAvar3I bhI draSTavya haiN| yaha nagara samudra-talase 1700 phuTakI U~cAIpara sthita hai tathA durgakA nirmANa nagarase 200 phITa U~cI pahAr3Ipara huA hai| nagarake cAroM ora parvatamAlAe~ haiN| pahAr3iyoMmeM prAkRtika sarovara aura jharane haiM / isake pUrvameM 8 mIlapara betavA aura pazcimameM ATha mIlapara urvazI nadI bahatI hai| jaina saMskRtikA kendra vindhya bhUmi jaina saMskRtike lie urvara kSetra rahI hai| ati prAcIna kAlase yahA~ jainadharmakA pracAra-prasAra rahA hai / canderI bhI jaina saMskRtikA kendra thaa| isake cAroM ora prasiddha tIrthasthala haiM-jaise siddhakSetra zramaNagiri ( sonAgira ) evaM atizaya kSetra devagar3ha, khajurAho, pavA, papaurA, serauna, ahAra, tapovana (thUvauna ), golAkoTa, pacarAI, bhiyAdAMta, bhAmona, tUmaina, AmanacAra, gurIlAgiri aadi| kSetra-darzana mandirake mukhya dvArameM praveza karanepara eka cauka milatA hai, jisameM eka ora pujAriyoMke lie snAnaghara hai / dAlAnameM svAdhyAya aura sAmAyika karanekI suvidhA hai / dAlAnameM hI pravezadvAra hai| isa dvArameM praveza karanepara dUsarA cauka milatA hai jisameM cAroM ora barAmadoMmeM 12 vediyA~ banI huI haiM / inameM 9-10vIM vedImeM kucha prAcIna mUrtiyAM virAjamAna haiN| ye kahA~se AyIM yaha jJAta nahIM ho sakA / ye sabhI mUrtiyAM apanI zailI Adise 10-11vIM zatAbdIkI pratIta hotI haiN| yadyapi eka mUrtipara lekha hai kintu aspaSTa honeke kAraNa par3hanemeM nahIM aataa| " isake pazcAta tatIya caukameM jAte haiN| isI meM cAroM ora 24 garbhagaha bane hae haiN| prathama paMktimeM 4 gabhaMgRha haiM / dvitIya paMktimeM 8, tRtIya paMktimeM 7 aura caturtha paMktimeM 5 garbhagRha haiN| - prathama garbhagRhameM RSabhadeva bhagavAnkI svarNavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| bhUtikI avagAhanA 3 phuTa 5 iMca hai| garbhagRhakA AkAra 7 phuTa 3 iMca: 5 phuTa 3 iMcA hai| "
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ '16. bhAratake digambara jaina tIrtha ___ isake mUrti-lekhase jJAta hotA hai ki mUrtikI pratiSThA suvarNAcala (sonAgira) para huI thii| lekhameM pratiSThAkArakako candrAvatI nagarakA nivAsI batAyA gayA hai| canderIko sambhavataH candrAvatI bhI kahate the| ajitanAtha, sambhavanAtha aura abhinandananAthakI mUrtiyoMkI avagAhanA, varNa aura garbhagRhakA AkAra prathama garbhagRhake samAna hai| sumatinAtha bhagavAnkA varNa svarNa hai aura avagAhanA binA Asanake 3 phuTa 1 iMca hai| garbhagRhakA AkAra 6 phuTa 6 iMca 44 phuTa 7 iMca hai| padmaprabha bhagavAnkA varNa rakta hai, avagAhanA 3 phuTa 7 iMca hai| garbhagRha 6 phuTa 4 iMcax 4 phuTa 5 iMca hai| pArzvanAtha bhagavAnkA varNa harita hai tathA mUrtiko avagAhanA 4 phuTa 2 iMca hai| zeSa mUrtiyA~ aura garbhagRha RSabhadevakI mUrti aura garbhagRhake samAna haiM / kevala varNameM antara hai / candraprabha aura puSpadanta zvetavarNake, muni suvratanAtha aura neminAtha nIla varNake, vAsupUjya aura padmaprabha raktavarNake tathA supArzvanAtha aura pArzvanAtha harita varNake haiM / zeSa tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM svarNa varNakI haiN| pratyeka garbhagRhake Upara zikhara hai| ___mahAvIra svAmIke garbhagRhake pAzvameM eka gandhakuTI banI huI hai| isameM adhobhAgameM 8, madhyabhAgameM 4 aura uparibhAgameM 4 evaM zorSavedikAmeM 4, isa prakAra 20 kalikAeM banI huI haiN| sambhavataH nirmANake pazcAt inameM kabhI mUrti pratiSThita nahIM kI gyii| isake nirmANakA kyA uddezya thA, yaha bhI kisIko jJAta nahIM hai| aisA pratIta hotA hai, yaha videha kSetrake 20 tIrthaMkaroMke lie banAyI gayI hogii| nirmAtAkI bhAvanA sambhavataH yaha rahI hogI ki isa yugake bharata kSetra sambandhI 24 tIrthaMkaroMkI asAdhAraNa mUrtiyA~ pratiSThita ho gayIM, aura kSetrake vartamAna 20 tIrthaMkaroM (virahamAnoM) kI mUrtiyAM pratiSThita karake unakI navInatA aura asAdhAraNatAse bhaktoMko camatkRta aura prabhAvita kiyA jaaye| kintu kisI kAraNavaza nirmAtAkI bhAvanA pUrNa nahIM ho skii| tabase yaha asAdhAraNa racanA upekSita dazAmeM par3I huI hai| hameM Azcarya nahIM hogA, yadi yaha sundara kRti zIghra hI jIrNazIrNa hokara bikhara jaaye| caubIsI caukake madhyameM eka stambha hai / isake Upara koI pratimA nahIM hai, kintu yaha mAnastambha sthAnIya pratIta hotA hai| mandirake dvitIya caukake barAmademeM bhUgarbhake lie jInA banA huA hai| yaha bhUgarbha meM bane hue eka kue~kI ora jAtA hai| pahale mandirake abhiSeka aura pUjanake lie isI kue~se jala lAyA jAtA thaa| mandira bahuta vizAla hai| usake bagalameM eka dharmazAlA banI huI hai, jisameM tyAgI vratIjanoMke ThaharanekI vyavasthA hai| isImeM eka pakkA kuAM banA huA hai| eka pRthak dharmazAlA bhI banI huI hai, jisameM kanyA pAThazAlA cala rahI hai| isImeM yAtriyoMke ThaharanekI bhI vyavasthA hai| khandAragiri mArya canderIse purAnI kacaharI hokara lagabhaga do ki. mI. kaccA mArga hai / athavA sar3aka kaTI ghATIke pAsase milatI hai| isase kSetra lagabhaga 3 ki. mI. dUra par3atA hai| yaha kSetra canderIke
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM kileke dUsare-tIsare daravAjeke bIcameM par3atA hai / kSetrakI mUrtiyA~ aura guphAe~ yahA~ko caTTAnoM meM se banAyI gayI haiM / isake nikaTa hI bur3hiyA khoha, bhar3iyAkhoha Adi guphAe~ haiM / bur3hiyA khoha ke nikaTa saMvat 1132 kA eka zilAlekha aura mandiroMke bhagnAvazeSa milate haiM / itihAsa vartamAna canderImeM kucha zatAbdI pUrva balAtkAragaNakI jerahaTa zAkhAkA atyadhika prabhAva thA / lagatA hai, kucha bhaTTArakoMne yahA~ apanA upapITha bhI banA rakhA thA / ve samaya-samayapara yahA~ Akara Thaharate the aura logoMko mandira nirmANa aura mUrti pratiSThAke lie prerita karate rahate the / papaurAke eka mUrtilekha meM ullekha hai - " saMvat 1718 varSe phAlgune mAse kRSNapakSe zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAnvaye bha. zrI 6 dharmakIrti tatpaTTe bha. zrI 6 padmakIrti tatpaTTe bha. zrI 6 sakalakIrti upadezeneyaM pratiSThA kRtaa....|" isI prakAra ahArake eka mUrtilekha meM 'zrI dharmakIrti upadezAt' tathA ahArake hI eka anya mUrtilekhameM 'bha. zrI sakalakIrtiupadezAt' aise ullekha upalabdha hote haiM / inase isa bAtakI puSTi hotI hai ki balAtkAragaNakI jerahaTa zAkhAke bhaTTArakoMne papaurA ahAra Adi kSetroMpara aneka mandiroM aura mUrtiyoMkI pratiSThA karAyI thI / inhIM bhaTTArakoMke upadezase canderI nagarake nikaTa eka pahAr3I meM guhA - mandiroMkA nirmANa kiyA gayA / kandarAoMke kAraNa hI isa sthAnako bolacAlameM kandarAjI kahA jAtA hai jo bigar3ate-bigar3ate aba khandArajI kahalAne lagA hai| ina bhaTTArakoMmeM se kuchakI chatarI aura cabUtare yahA~ pahAr3akI talahaTImeM bane hue haiM / inameM sabase vizAla smAraka bhaTTAraka padmakIrtikA hai / eka pASANa caraNapara saMvat 1717 mArgazISaM sudI 14 budhavAsare aMkita hai / uparyukta bhaTTArakoMkA bhaTTArakIya kAla kramazaH dharmakIrti saMvat 1645-1683, padmakIrti saMvat 1683 - 1711, sakalakIrtiM saMvat 1711-1720 hai / kSetra-darzana pahAr3a ke nIce talahaTImeM bhaTTArakoMkI chatarI aura cabUtaroMke pAsa eka pASANazilAmeM kSetrapAla ukere hue haiM / usake sAmane sar3aka ke dUsarI ora mAnastambha banA huA hai, jisameM catumuMkhI tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| isake nikaTa hI dharmazAlA, kuA~ tathA pUjanAdike lie maNDapa banA huA hai / mAnastambha ke nikaTa Upara pahAr3Ipara guhA-mandiroM taka jAne ke lie sIr3hiyA~ nI huI haiM / yadyapi yahA~ mukhya do guphAeM haiM- eka to mukhya mUrtike dAyIM ora aura dUsarI usake bAyIM ora - kintu kula guphAoM kI saMkhyA 6 hai / inameM se pA~ca guphAe~ 16vIM zatAbdImeM nirmita huI haiM aura mAtra eka guphA 13vIM zatAbdIkI hai / guphA naM. 1 - yaha guphA bAyIM orakI pahAr3Ipara hai / isa ora anya koI guphA nahIM hai / isake lie pRthak sIr3hiyA~ banAyI gayI haiM / guphA-dvAra bahuta hI choTA hai tathA bhItara bhI khar3e hone lAyaka hI U~cAI hai / yaha guphA 16vIM zatAbdIkI hai| isameM mUlanAyaka bhagavAn sambhavanAtha kI pratimA padmAsana mudrAmeM dhyAnAvasthita hai aura 3 phuTa 6 iMca U~cI hai / isake parikarameM gajapara khar3e hue camaravAhaka indra haiM jo pratimAke donoM ora bane hue haiN| isake donoM ora tIrthaMkara pratimAe~ virAjamAna haiM jo U~cAImeM kramazaH choTI hotI gayI haiM / mUlanAyakake dAyIM ora candraprabha, zAntinAtha ( donoM saMvat 1991), kunthunAtha ( saMvat 1990 ) aura puSpadanta ( saMvat 1690 ) kI pratimAe~ hai / isI prakAra bAyIM ora mUlanAyakase Age anantanAtha, mahAvIra, pArzvanAtha, padmaprabha aura sambhavanAthako mUrtiyA~ haiM / ye bhI kramazaH choTI hotI gayI haiM / 3-13
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha yahA~ kAyotsarga mudrA meM bAhubalI svAmIko eka adbhuta mUrti hai| ise grAmINa loga 'aughar3a bAbA' bhI kahate haiN| unake galemeM do sarpa lipaTe haiN| kaTike donoM pAryo meM bhI sarpa lipaTe hue haiN| nAbhise Upara donoM ora do cUhe bane hue haiN| donoM hAthoMpara do chipakalI banI huI haiM tathA pairoMmeM jaMghepara eka ghumAvake sAtha sarpa bane haiN| mUrtiyoMke donoM ora sthAna kama honeke kAraNa do pratimAoMke bIca eka camaravAhaka banAkara usake donoM hAthoMmeM camara de diyA gayA hai jisase donoM ora camaradhArI pratIta hote haiM / jahAM sthAna adhika hai, vahA~ donoM ora pRthak-pRthak camarendra banAye gaye haiN| - guphA naM. 2-yahA~se nIce utarakara guphA naM. 2 milatI hai / yaha sabhIke madhyameM hai| yahI guphA yahA~ko sarvAdhika darzanIya aura lokapriya hai| isameM eka hI caTTAnameM 35 phuTa U~cI zAntinAtha bhagavAnkI khaDgAsana pratimA hai / mUrti kAle pASANakI hai| mUrti khaNDita hai| isa mUrtike caraNoMke adhobhAgameM 6 khaDgAsana pratimAeM haiN| unake bhI adhobhAgameM 5 padmAsana pratimAeM utkIrNa haiM / caraNoMke donoM pAryo meM hAthiyoMpara khar3e camaradhArI bhagavAnkI sevA kara rahe haiN| bar3I pratimAke dAyIM ora 16 phuTa uttuMga kAyotsarga mudrAmeM tIrthaMkara mUrti hai / bAyIM aura itanI hI bar3I pArzvanAthako mUrti thii| use kATakara nikAla liyA gayA hai kintu sarpaphaNa abhI taka bane hue haiN| guphA naM. 3-guphA naM. 2 se sIr3hiyoM dvArA kucha Upara jAnepara prakSipta caTTAnake nIce parvatameM ukerI huI tIna pratimAeM haiN| inameM zreyAnsanAthakI pratimA 16 phuTakI hai| zeSa do pratimAeM 8-8 phuTakI haiN| ye tInoM 16vIM zatAbdIkI haiN| tInoM pratimAoMke donoM pAryoM meM gajapara camaravAhaka khar3e hue haiN| yahA~ pASANa-caraNa bhI bane hue haiN| inapara saMvat 1717 mArgazIrSa sudI 14 budhavAsare aMkita hai| ____ guphA naM. 4-guphA naM. 3 se kucha Uparako nIce jhukI huI caTTAnapara eka AlemeM tIna pratimAe~ utkIrNa haiN| madhyameM eka tIrthaMkara pratimA hai aura usake donoM ora pArzvanAtha haiN| ye tInoM padmAsanameM haiM aura inakA AkAra lagabhaga 3 phuTa 6 iMca hai| inake donoM ora gajapara khar3e hue camaradhArI haiN| pArzvanAthakI donoM mUrtiyoMke donoM ora dharaNendra-padmAvatI haiM tathA sirapara sarpaphaNAvalI hai| yaha guphA 16vIM zatAbdIkI hai| guphA naM. 3 se kucha Upara jAnepara eka bar3A cabUtarA milatA hai| vahAM khar3e hokara ina mUrtiyoMke darzana ho sakate haiN| guphA naM. 5 --guphA naM. 4 ke samAna caTTAnameM do mUrtiyAM utkIrNa haiN| eka tIrthaMkara pratimA hai jo padmAsanameM dhyAnAvasthita hai| dUsarI pratimA bAhubalI svAmIkI hai| yaha kAyotsarga mudrAmeM hai| galemeM, kaTipara tathA jaMghe taka sarpa lipaTe hue haiN| zrIvatsake donoM ora nAbhi taka do cUhe bane hue haiM tathA donoM bhujAoMpara chipakaliyA~ haiN| kAmadeva bAhubaloke sughar3a salone zarIrapara ina kSudra jantuoMke kAraNa citrAMkana-jaisA pratIta hotA hai| , guphA naM. 6-guphA naM. 1 ke dAyeM sirepara yaha guphA banI huI hai| pahale isa guphAmeM khar3A hone yogya sthAna nahIM thA, jhukakara darzana karane par3ate the| kintu aba usakI chatako kATakara khar3A hone yogya sthAna banA diyA gayA hai| yahI guphA yahA~kI sabase prAcIna guphA hai| isake mUrti-lekhoMmeM saMvat 1283 utkIrNa hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha isa guphAmeM 10 tIrthaMkara pratimAeM haiM tathA 3 pratimAeM yakSIko haiM / yakSI pratimAeM ambikAkI haiM / devI eka bAlakako godameM liye hue khar3I hai, dUsarA bAlaka usakI u~galI pakar3e khar3A hai| tIrthaMkara pratimAoMmeM eka pratimA khaDgAsana hai, zeSa sabhI padmAsana mudrAmeM haiN| ye sabhI mUrtiyA~ saMvat 1283 kI haiM, inameM se kucha mUrtiyA~ saMvat 1283 meM jyeSTha sudI 3 guruvArako antezAha lambakaMcuka ( laMvecU) dvArA pratiSThita huI haiN| isa kSetrake jIrNoddhArakA kArya evaM sar3akakA nirmANa dAnavIra sAhU zAntiprasAdajIkI orase kiyA gayA hai| vArSika melA-canderIke vArSika vimAnotsavake dina bhagavAnkA vimAna khandArako AtA hai| mahAvIra jayantIkA cala-samAroha bhI yahA~para AtA hai| varSA RtumeM jaina aura jainetara loga yahAM vana-vihAra aura vana-bhojake lie Ate haiN| isa RtumeM yahA~ko prAkRtika chaTA nirAlI hotI hai| gurIlAgiri mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra gurIlAgiri madhyapradezake gunA jilemeM muMgAvalI tahasIlameM avasthita hai| lalitapura-canderI mArgapara lalitapurase 25 ki. mI. sar3aka kinAre prANapura gA~va hai| yahA~se, pagaDaNDIse 4 ki. mI. aura canderIse 6 ki. mI. dUra siddhapurA nAmaka grAma hai| yahA~se pahAr3Ipara 6 phalA~ga calanepara yaha kSetra par3atA hai| prANapurase 5-6 ki. mI. kacce mArgase paidala yA bailagAr3I dvArA sirasauda grAma pahu~ca sakate haiN| yahA~ jaina dharmazAlA aura mandira bhI haiN| yahA~se kSetra eka-Der3ha ki. mI. hai| yahA~kA jaina samAja tIrthayAtriyoMke lie bailagAr3I tathA surakSAke lie AdamIko bhI vyavasthA kara detA hai| yahI mArga sarvazreSTha hai| itihAsa seTha pAr3AzAha 12vIM zatAbdIke vikhyAta dharmAtmA the jinhoMne aneka sthAnoMpara bhagavAn zAntinAthakI vizAlakAya pratimAoM aura mandiroMkI pratiSThA kraayii| unhoMne rA~geke vyApArameM apAra dhana arjita kiyA aura usakA upayoga mandira-mUrtiyoMke nirmANameM kiyaa| jainadharmake prati unakI zraddhA agAdha thii| ataH unhoMne jaina mandiroM aura mUrtiyoMkA nirmANa kraayaa| unakI dharmapatnI vaiSNava thiiN| ataH unhoMne kaI sthAnoMpara vaiSNava mandiroMkI pratiSThA kraayii| mandiroM aura mUrtiyoMke nirmANa tathA pratiSThAoMmeM vipula dhanakA vyaya hote dekhakara janatAmeM yaha dhAraNA vyApta ho gayI ki seThako kahIMse pArasamaNi mila gayI hai aura usIse sonA banAkara ve mandira Adi banavAte haiN| koI yaha kahane lagA ki kahIM unhoMne apanA rA~gA sandhyAke samaya utArA thA aura dekhA to vaha cA~dI ho gayA thA jise becakara sArA dhana mandiroM-mUrtiyoMmeM lagA diyaa| isa prakAra unakI dharmarucike sambandhameM janatAmeM nAnA bhA~tikI kiMvadantiyA~ pracalita ho gyiiN| itanA hI nahIM, unhoMne jahA~-jahA~ mandira banavAye, unake sambandhameM bhI kiMvadantiyA~ phaila gayIM ki ve sabhI sthAna atizaya kSetra bana gye| ___isI seThane gurIlAgirike Upara bhI eka mandira bnvaayaa| isameM bhI bhagavAn zAntinAthakI bhavya mUrti virAjamAna hai| yahA~ bAdameM 10-12 mandira aura bhI bne|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha - pahale yahA~ koI bar3I bastI rahI hogii| Aja bhI yahA~para pASANanirmita saikar3oM bhavanoMkI caukiyAM aura avazeSa mandirake cAroM ora bikhare par3e haiN| jala aura vyApAra AdikI asuvidhA honepara yahA~ke nivAsI zanaiH-zanaiH isa sthAnako chor3akara pahAr3akI talahaTImeM jA bse| jainoMkI adhikatAke kAraNa isa gAMvakA nAma siddhapurA ho gyaa| san 1528 meM mugala bAdazAha bAbarane canderIke hindUnareza medinI rAyapara bhayAnaka vegase AkramaNa kiyA | hindU lalanAoMne jauhara kiyA aura ve apane dharmakI rakSA karaneke lie agni-jvAlAoMmeM ha~sate-ha~sate kUda pdd'iiN| hindU vIroMne kesariyA bAnA pahanakara musalamAnI senAke sAtha bhayaMkara yuddha kiyA kintu prANa dekara bhI ve mAtRbhUmikI rakSA na kara ske| vijayI mugala sainikoMne lUTa, balAtkAra aura apaharaNake kANDoM dvArA bAbarake jihAdako saphala bnaayaa| mArgameM unheM jo bhI mandira aura mUrtiyA~ milatI gayIM, unakA bhaMjana karate gye| lagatA hai, garIlAke mandira aura matiyA~ isI jihAdameM toDI gyiiN| vahA~ke makAna bhI naSTa kara diye gye| gurIlA aura siddhapurAke nivAsI gAMva chor3akara bhAganepara bAdhya hue| jihAdake isa krUra kANDako auraMgajebake samayameM bhI zAyada duharAyA gyaa| ___yahA~ bhagna bhavanoM aura mandiroMko dekhanepara pratIta hotA hai ki inameM do prakArake pASANoMkA prayoga kiyA gayA hai-bhUre aura kaale| mandira jisa pASANake banAye gaye, unakI mUrtiyA~ bhI usI pASANakI banAyI gayI haiN| mandira banAne meM IMTa-gArekA prayoga nahIM kiyA gayA, kevala pASANa hI kAmameM lAye gaye haiN| atizaya - isa kSetrake atizayoMke prati jaina aura ajaina donoMmeM hI gaharI AsthA hai| grAmINa loga vibhinna avasaroMpara yahAM manautI mAnane Ate haiN| agara kisIkA pazu kho jAtA hai to siddhabAbA ( eka zilA ) ko car3hAvA ( nAriyala ) car3hAtA hai| usakA pazu mila jAtA hai| ativRSTi ho yA anAvRSTi, donoM hI avasaroMpara yahA~ Akara grAmINa bandhu kIrtana karate haiM aura unakI kAmanA pUrNa ho jAtI hai| - idhara eka vicitra kiMvadantI pracalita hai| yadi koI vyakti isa pahAr3Ipara Akara mArga bhUla jAtA hai to use eka bAvar3I dikhAI detI hai| usameM se use bhojana aura jala milatA hai| taba koI-na-koI vyakti A milatA hai| phira bAbar3I adRzya ho jAtI hai| ___ isa kSetrake prati idharakI grAmINa janatAke mana meM itanI zraddhA hai ki pracalita prathAke anusAra pratyeka navajAta zizukA muNDana-saMskAra yahIM karAyA jAtA hai| ullekhanIya sthAna zAntinAtha mandirake nikaTa do sthAna vizeSa ullekhanIya haiM, jinase 1000 varSoMse pahAr3Ipara jainoMke dhArmika Adhipatya aura prabhAvakA patA calatA hai| eka to siddhababbA hai| yaha eka zilA hai| yahIM loga manautI mAnane Ate haiN| yahA~ke camatkArake sambandhameM eka pratyakSadarzIne hameM batAyA-kaI varSa pahalekI ghaTanA hai| siddhababbApara kIrtana ho rahA thaa| kIrtanake pazcAt prasAda bA~TA gyaa| kisI vyaktine siddhababbApara hI vaha prasAda khA liyaa| dekhate-dekhate kahIMse kaI phuTa lambI-caur3I eka zilA havAmeM ur3atI huI AyI aura usa vyaktike pairapara Akara gira pdd'ii| usakA sArA paira burI taraha kucala gyaa| taba sabane milakara punaH kIrtana kiyA aura bAbA khuza ho gye| vaha zilA jisa Akasmika DhaMgase Ayo thI, vaise hI vaha ur3atI huI eka sthAnapara jA girii|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 101 vaha vyakti isake pazcAt pahAr3ase gira pdd'aa| vaha zilA aba taka vahA~ hI rakhI huI hai aura loga aba usakI bhI pUjA karate haiN| dUsarA hai vaha mArga jo pahAr3ase nIce sarovara taka jAtA hai| usakA nAma hai par3AzAha ghaatt| yaha nAma pAr3AzAhake nAmapara hI par3A hai, jinhoMne yahA~ mandira aura mUrti banavAye aura jo isI mArgase pAr3oM ( bhaiMsoM) para rA~gA lAdakara lAye the| janatAne pAr3AzAhake prati apanI kRtajJatA prakaTa karaneke lie isa mArgakA nAma pAr3AzAha-ghATa rakha diyA jo bolacAlakI bhASAmeM par3AzAhaghATa kahalAne lgaa| kSetra-darzana siddhapurA grAmase pahAr3IkI car3hAI lagabhaga 3 phalAMga hai| pahAr3Ike Upara samatala bhUmipara bhI lagabhaga 2-3 phalAMga calanA par3atA hai| kahate haiM, pahale yahAM hajAroM jaina pratimAeM thIM kintu upekSA, dharmonmAda aura nikRSTa sAdhanase dhanopArjana karanekI lAlasAke kAraNa una sabhI pratimAoMkA vinAza ho gyaa| AtatAyiyoMne dharma-dveSavaza aneka mUrtiyoMko naSTa kara diyaa| dhanake lobhase mUrticora yahAMkI aneka mUrtiyoMke sira kATakara le gye| jainoMkI upekSAke kAraNa isa prakArako nindya vRttivAloMko anukUla avasara prApta huaa| vinaSTa honese jo kucha baca rahA hai, usakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai ___ mandira naM. 1-yaha zAntinAtha mandira hai| mandirake dvArapara lalATabimbapara eka phalakameM padmAsana mudrAmeM eka tIrthaMkara pratimA utkIrNa hai| usake sirake donoM pAryoM meM do gaja bane hue haiM jo airAvata pratIta hote haiM / ve indra bhagavAnkI sevAmeM bhakti-bhAvase baiThe hue haiN| unake adhobhAgameM unakI indrANI bhI baiThI huI hai| . isa mandirameM bhUrA pASANa kAmameM liyA gayA hai| isakI pratimAe~ bhI bhUre pASANakI haiN| isa mandirameM garbhagRha eka hI hai| usameM bhagavAn zAntinAthakI 16 phuTa U~cI eka pratimA kAyotsarge mudrAmeM dhyAnAvasthita hai| yaha pratimA eka hI zilAse ukerI gayI hai| mUrtike sirapara tIna chatra suzobhita haiN| chatroMke Upara dundubhivAdaka haiN| bhagavAnke caraNoMke donoM ora camarendra sevArata haiN| do zrAvikAeM, jo vastrAlaMkAroMse alaMkRta haiM, sAmagrI liye bhagavAnke caraNoMmeM namana karatI dIkha par3atI haiN| eka zilAphalakapara bhagavAn neminAthakI khaDgAsana pratimA hai| isake donoM pAryoM meM do deviyAM haiN| dAyIM orakI devI lalitAsanameM baiThI huI hai| bAyIM orakI devI khar3I huI hai / usakI u~galI pakar3e hue zubhaMkara bAlaka khar3A hai| devI apane dUsare hAthase bAlaka prItikarako godameM liye hue hai| ina deviyoMke donoM ora pAvaMda khar3e haiN| ye devI-mUrtiyAM ambikAkI haiM, jo mAtRdevIkA rUpa hai| eka zilAphalakameM pAzvanAthakI padmAsana pratimA hai / phaNAvalI khaNDita ho gayI hai| pIThAsana dharaNendrapara AdhArita hai| pratimAke donoM ora do-do khaDgAsana tIrthaMkara pratimAeM banI huI haiN| dAyIM orakI eka pratimA khaNDita kara dI gayI hai / yaha mUrti paMcabAlayatikI hai| pArzvanAthakI eka padmAsana pratimAkI kevala phaNAvalo avaziSTa hai / bhAmaNDalake Upara donoM ora gajakA aMkana hai| eka phalakameM paMcabAlayatikI pratimA hai| madhyakI mUrti padmAsana mudrAmeM hai tathA usake donoM pAryo meM do-do khaDgAsana tIrthaMkara pratimAe~ haiN|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhAratake digambara jaina tIrtha eka zikSAphalakameM chaha tIrthaMkaroMkA aMkana hai| tIrthaMkara kAyotsarga mudrAmeM dhyAnamagna haiN| 2-3 pratimAeM aisI haiM jo adhika kSatigrasta haiN| ataH unheM pahacAnanA kaThina hai| mandira naM. 2-yaha caubIsI mandira kahalAtA hai| yaha kAle pASANakA banA huA hai| mUrtiyAM bhI kAle pASANako banI huI haiM / inakI avagAhanA 4 phuTa hai / isI AkArakI bhUre pASANakI bAhubalI svAmIkI pratimA bhI yahAM virAjamAna hai| sabhI pratimAoMke sira kaTe hue haiM / kucha sira yahIM vidyamAna haiN| ina pratimAoMke donoM ora eka-eka sevikAdevI banI huI hai| isake galemeM akSamAlA aura tirAnA tathA kaTimeM mekhalA suzobhita hai| mandirake stambhoMpara natya-madrAmeM puruSa aura striyA~ pradarzita haiM / mandirake dvArakI caukhaTapara madhyameM padmAsana aura donoM konoMpara khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ utkIrNa haiN| do padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ 48 dalavAle kamalapara virAjamAna haiN| inake bhI sira kaTe hue haiN| mandirakI dharanapara madhya meM padmAsana aura usake donoM konoMpara kAyotsargAsana tIrthaMkara pratimAeM utkIrNa haiN| ina donoM mandiroMke atirikta kucha mandira bhagna bazAmeM par3e hue haiN| inakI lagabhaga 600 mUrtiyAM mandirake parakoTekI dIvAroMse TikAkara rakhI huI haiN| eka zilAphalakapara caubIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM utkIrNa haiM aura akhaNDita dazAmeM haiN| kucha varSa pUrva use sirasauda gA~vake mandirameM pratiSThita kara diyA gayA hai| isa phalakameM do paMktiyoMmeM 12-12 pratimAeM haiN| sabhI khaDgAsana haiM aura 2 iMca avagAhanA kI haiN| yahA~ mandiroMke sAmane eka mAnastambha hai jo gira cukA hai| usameM padmAsanameM padmaprabhakI pratimA banI huI hai| yahA~kI sabhI mUrtiyoMke zArIrika avayava samAnupAtika haiM aura unakI gaThana bharAvadAra hai| bUr3hI canderI mArga bUr3hI canderI yA prAcIna canderI vartamAna canderIse uttara aura uttara-pazcimakI ora 14 ki. mI. dUra hai / mArga isa prakAra hai-canderIse khaniyAdhAnA-zivapurIkI tarapha jAnevAlI sar3akapara 9 ki. mI. dUra mohanapurase 5 ki. mI. kaccA mArga hai| sAtha hI canderI-IsAgar3ha-roDapara canderIse 13 ki. mi. dUra bhANDarIse bhiyAdAta hote hue 8 ki. mI. kaccA rAstA hai| betavA nadIpara bane hue rAnIghATase bhI pazcima aura uttara-pazcimameM lagabhaga itanI hI dUra yaha sthAna par3atA hai| bUr3hI canderI jaMgaloMse ghirI hai| mIloM taka bastI nahIM hai| eka pahAr3Ipara koTa aura gar3hIke bhagnAvazeSa haiN| sArI pahAr3I ina avazeSoMse paTI par3I hai| canderIse bUr3hI canderIke lie pakkI sar3aka bana cukI hai| itihAsa zatAbdiyoMse yahA~ bhagnAvazeSa par3e hue haiN| isa vinAzako dekhakara manameM sahaja hI yaha prazna uThatA hai ki aisA nirmama vinAza kina hAthoM dvArA kiyA gayA, kintu koI samAdhAna nahIM miltaa| itihAsa-granthoMko dekhanese patA calatA hai ki mAlavApara jaba musalamAnoMne adhikAra kiyA, tabhI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha isa nagarapara bhI unakA adhikAra ho gayA thaa| yahA~ke tatkAlIna hindU zAsakane apanI rAjadhAnI yahA~se haTAkara navIna canderImeM sthApita kara lii| yaha samaya sambhavataH 15vIM zatAbdI thA / vijayI musalamAnoMne isa nagarako jItakara mandiroM aura mUrtiyoMkA bhISaNa vinAza kiyaa| unhoMne yahA~ kucha mahala aura masajideM bhI banAyoM jinake cihna yahA~ aba taka upalabdha hote haiN| canderIkA sarvaprathama ullekha phArasIke itihAsakAra phariztAne kiyA hai| usane likhA hai ki dillIke nAsiruddIna mahamUdane hijarI san 649 ( I. san 1251 ) meM canderI aura mAlavApara adhikAra karake vahA~ sUbedAra niyukta kara diyaa| muhammada tugalakake kAlameM, san 1335 meM, ibna batUtA nAmaka itihAsaprasiddha yAtrI bhArata AyA thaa| usane bhI isakA ullekha karate hue likhA hai ki-'taba hama canderI zahara pahuMce jo eka bar3A nagara hai|' isa canderIsambandhI sampUrNa vivaraNase lagatA hai ki yaha ullekha bUr3hI canderIke lie kiyA gayA hai| isake pazcAt san 1434 meM mahamUda khilajIne canderIpara adhikAra kara liyaa| isake AgAmI varSa cittaur3anareza rANA kumbhAne yahAMke muslima sUbedArako mAra bhgaayaa| taba mahamUda yahA~ svayaM yuddha karane aayaa| vaha ATha mAha taka kilepara gherA DAle par3A rhaa| Akhira mahamUda vijayI huaa| cUMki isa ghaTanAmeM durgakI vijayakA ullekha hai, ataH yaha nizcita rUpase navIna canderI ( vartamAna canderI ) honI caahie| ina ullekhoMse hama isa nizcita pariNAmapara pahuMca sakate haiM ki san 1335 yA isake AsapAsa ibna batUtAke kAlameM (bar3hI) canderI surakSita aura sampanna nagara thaa| kintu sana 1434 meM yuddhakA kendra vartamAna canderI nagara bana gyaa| isase lagatA hai ki san 1335 aura 1434 ke bIca bUr3hI canderIkA mahattva samApta ho gayA aura usakA vinAza kara diyA gyaa| hamAre vicArase yaha kArya mAlavAke svayambhU sulatAnoM meM se kisIkA ho sakatA hai| isa nagarakI sthApanA mahobAke candela rAjAoMne kI thI, jinakA zAsana san 700 se 1984 taka rhaa| bUr3hI canderI eka pahAr3Ipara sthita hai| betavAke pazcimI taTapara sthita yaha pahAr3I 300 phuTa UMcI hai| yaha nagara to aba khaNDaharoMke rUpameM par3A hai kintu nagarake bikhare hue avazeSoMse pratIta hotA hai ki prAcIna kAlameM yaha nagara atyanta samRddha thaa| yahA~ jaina zilpa aura sthApatyakA ullekhayogya vaibhava bikharA par3A hai| usase lagatA hai ki yaha kabhI jaina dharmakA bahuta bar3A kendra thaa| zatAbdiyoMse ye kalAvazeSa upekSita dazAmeM par3e rahe, kisIkA dhyAna inakI ora nahIM gyaa| kintu saMvat 2001 meM jaina samAjane isa ora dhyAna diyaa| taba jIrNoddhArakA kArya prArambha kiyA gyaa| saikar3oM matiyAM jamIna khodakara yA jaMgaloMmeM.khojakara prApta kI gyiiN| yahA~ko kalAmeM eka vaiziSTya parilakSita hotA hai| yahA~kI mUrtiyAM alaMkRta haiN| unake aMga-vinyAsameM samAnupAta hai| ve aSTa prAtihArya aura yakSa-yakSIsahita haiN| unake mukhapara ISat musakAna hai| mUrtilekha aura zrIvatsa kisI mUrtipara nahIM hai| kucha mUrtiyoMpara lAMchana bhI nahIM hai| vipula parimANameM aisI sundara mUrtiyA~ devagar3hako chor3akara anyatra durlabha haiN| kucha varSoMse mUrtiyoMke sira khaNDita kiye jAne lage haiN| yaha vidhvaMsa-lIlA yahA~ bhI huii| saikar3oM mUrtiyA~ siravihIna ho gyiiN| taba kendrIya purAtattva vibhAgane avaziSTa mUrtiyoMko canderImeM lAkara ekatra kara diyaa| zAsanakI orase yahA~ eka saMgrahAlaya banAnekI yojanA hai| kintu aba bhI khaNDita aura akhaNDita aneka mUrtiyA~ vahA~ bikharI aura dabI par3I huI haiN| prAcIna kAlameM yaha tIrthakSetra rahA hogA, kintu aba yaha koI tIrtha nahIM raha gayA hai| phira bhI hama ise kalA-tIthaM avazya kaha sakate haiN|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhAratake digambara jaina tIrtha AmanacAra mArga AmanacAra canderIse lagabhaga 29 ki. mI. hai| muMgAvalI roDa-para pathaurA taka 26 ki. mI. pakkI sar3aka hai tathA 3 ki. mI. kaccA mArga hai| canderI aura muMgAvalI roDake madhya seharAI gAMva hai| donoM sthAnoMse yaha 19 ki. mI. hai| vahA~se kSetra 3 ki. mI. hai| purAtattva yahAM gAMvake bhItara aura bAhara, galI-bAjArameM, gharoMmeM, kuoMpara, per3oMke nIce saba jagaha jaina mUrtiyAM par3I huI haiN| gAMvameM eka jaina mandira hai| isameM prAcIna kAlakA eka sahasrakUTa caityAlaya hai| yaha zilpa-sauSThavakA adbhuta namUnA hai| ___ mUrtiyoMko zailI Adise aisA anumAna hai ki ve 11-12vIM zatAbdIkI haiN| bhAmauna . bhAmauna bIThalAse 6 ki. mI. hai| IsAgar3hase 13 ki. mI. aura mahaulIse 8 ki. mI. hai| sabhI mArga kacce haiN| purAtattva ___ antima 3 ki. mI. bhAgameM bhAmauna taka aura usake cAroM ora mandiroMke bhagnAvazeSa par3e hae haiN| ina avazeSoMmeM jaina mUrtiyA~ bhI bar3I saMkhyAmeM haiN| lagabhaga 100 mUrtiyoMke khaNDita bhAga bhI milate haiM / bhAmaunake AsapAsakI pahAr3iyoMpara bhI prAcIna mUrtiyA~ milatI haiN| bhiyAdA~ta mArga bhiyAdAta madhyapradezameM canderI-IsAgar3ha roDase 13 ki. mI. dUra bhANDarI gAMvase 5 ki. mI. kI dUrIpara urvazI nadIke kinAre eka pahAr3Ipara sthita hai| yaha kSetra gunA jilekI muMgAvalI tahasIlameM hai| isakA nikaTatama relave sTezana muMgAvalI ( koTA-bonA lAina ) 53 ki. mI. hai tathA azokanagara 50 ki. mI. hai| sAtha hI canderI-IsAgar3ha roDase 17 ki. mI. dUra mahaulIse 5ki. mI. kacce mArgapara hai| purAtattva yahA~ jaina purAtattva aura kalAkI sAmagrI vipulatAse milatI hai| yahA~ke mandirameM padmAsana tIrthaMkara-mUrti mUlanAyakake rUpameM pratiSThita hai| grAmINa loga ise 'baiThA deva' kahate haiN| pratimA atyanta AkarSaka evaM prabhAvotpAdaka hai| isa pratimAke kAraNa hI loga isa sthAnako atizaya
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 105 kSetra kahate haiM / ahIra aura gUjara ise bhImasaina bAbA kahate haiN| jaba unakI gAya-bhaiMsa bacce detI hai, taba ye loga Akara yahA~ bhagavAnke Upara dUdha car3hAte haiN| yahA~ eka guphA hai jo mIloM taka calI gayI hai| usake sirepara eka tAlAba hai| bIThalA mArga canderIse IsAgar3ha jAnevAle roDapara 13 ki mI. para bhANDarI gAMvase 8 ki. mo. bhiyAdA~ta hote hue boThalA kSetra hai| canderIse 17 ki. mI. dUra sar3akapara mahaulI hai| vahA~se yaha kSetra 6 ki. mI. hai / mArga kaccA hai / yaha kSetra gunA jilemeM hai| . purAtattva isa gA~vase do phalAMgapara eka prAcIna jaina mandira khar3A huA hai| isake AsapAsa kaI jaina mandiroMke bhagnAvazeSa par3e hue haiN| ina avazeSoMmeM kucha tIrthaMkaroMkI khaNDita mUrtiyA~ par3I huI haiN| mUrti-cihnoMse sambhavanAtha aura munisuvratanAthakI mUrtiyAM pahacAnI jA sakatI haiN| ye mandira aura mUrtiyAM lagabhaga 12vIM zatAbdIkI pratIta hotI haiN| AsapAsameM isa prakArake kaI sthAna haiM jahA~ prAcIna mandiroMke avazeSa milate haiM tathA jahA~ khaNDita-akhaNDita mUrtiyA~ idhara-udhara par3I huI haiM, jaise nAdArI, insaarii| papaurA sthiti aura mArga papaurA atizaya kSetra hai| yaha madhyapradezake Tokamagar3ha jilemeM kAnapUra-sAgara-mArgapara TIkamagar3hase pUrva dizAmeM 5 ki. mI. hai| yahA~ jAneke lie seNTrala relaveke lalitapura sTezanapara utaranA hotA hai| yahA~se TIkamagar3ha 58 ki. mI. hai aura vahA~ taka pakkI sar3aka hai| baseM barAbara milatI haiN| TIkamagar3hase papaurA taka bhI sar3aka pakkI hai| basa, tAMge yA skUTara dvArA vahA~ jA sakate haiN| sar3akase kSetra lagabhaga eka phalAMga hai / mandiroMkI nagarI suramya vRkSAvalIse ghire hue vizAla maidAnake bIcameM eka parakoTeke andara 107 gaganacumbI mandira haiN| mandira naM. 24 a aura ba ko eka hI mAnA hai| inheM do mandira mAnanepara 108 mandira ho jAte haiN| kintu vastutaH mandiroMkI saMkhyA itanI nahIM hai kyoMki navanirmita bAhubalI mandirameM 24 tIrthaMkaroMkI 24 mandariyA~ banI huI haiN| ve bhI pRthak mandiroMke rUpameM ukta saMkhyAmeM sammilita kara lI gayI haiN| isI prakAra mandira naM.76 meM 24 tIrthaMkaroMke pRthak-pRthak garbhagRha bane hae haiN| inheM 24 mandira mAnakara mandiroMkI gaNanA kara lI gayI hai| yadi bAhabalI mandira aura caubIsI mandirako eka-eka mandira mAneM to kSetrapara mandiroMkI saMkhyA 107 na hokara 60 3-14
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 bhAratake digambara jaina tIrtha raha jAyegI kyoMki taba 47 mandira kama ho jaayeNge| mandiroMkI isa nagarImeM zveta mandiroMpara zveta uttuMga zikhara, zikharoMpara havA meM jhUmatI-laharAtI dhvajAeM kitanI bhavya pratIta hotI haiM ! jaina mandiroMkI yaha nagarI apane prAkRtika saundarya aura zAnta vAtAvaraNake kAraNa AtmasAdhakoM aura bhakta zrAvakoMke lie to AkarSaNakA kendra hai hI, sAtha hI yaha kalApremiyoM, zodha-chAtroM aura itihAsakAroMko bhI apanI ora AkarSita kara letI hai| yahA~ke mandiroMko kAlakI dRSTise vibhAjita karanA cAheM to yaha kahA jA sakatA hai ki yahA~ 1 mandira 12vIM zatAbdIkA, 1 mandira 14vIM zatAbdIkA, 3 mandira 15vIM zatAbdIke, 4 mandira 17vIM zatAbdIke, 1 mandira 18vIM zatAbdIkA, 61 mandira 19vIM zatAbdIke aura 33 mandira 20vIM zatAbdIke haiN| 4 mandiroMke nirmANa-kAlakA patA nahIM cltaa| unake lekha yA to aspaSTa haiM, athavA haiM hI nhiiN| 12vIM zatAbdIkA jo mandira batAyA gayA hai, vaha mandira nahIM, bhoyarA hai| sambhava hai, yahA~ke kisI mandirameM ina mUrtiyoMkI pratiSThA huI ho, aura AtatAyiyoMke AtaMkase mUrtiyoMkI surakSAke lie bAdameM bhoyarA banAyA gayA ho, yaha anumAna mAtra hI hai kyoMki yahA~ koI mandira 12vIM zatAbdIkA pratIta nahIM hotA, na hI usa kAlake bhagnAvazeSa yahA~ upalabdha hote haiN| isa viSayameM zodhakI AvazyakatA hai| yahA~ke sabase prAcIna cAra mandira haiM-mahAvIra mandira (mandira kramAMka 5), candraprabha mandira (mandira kramAMka 7), pAzrvanAtha mandira (kramAMka 41) aura candraprabha mandira (kramAMka 42), ye cAroM hI mandira saMvat 1430, 1524 aura 1542 ke haiN| inameM do meru-mandira haiN| lagabhaga isI kAlameM meru-mandiroMkI isI prakArakI racanA ahAra aura sonAgirameM huii| ahArakA meru-mandira saMvat 1548 meM banakara pratiSThita huA aura sonAgirike meru-mandirakI pratiSThA ( jise pisanahArIkA mandira kahA jAtA hai ) saMvat 1549 meM huii| khajurAho, rezandIgiri, droNagiri, paTanAgaMja Adi kSetroMpara meru-mandiroMkI racanA inhIMkI anukRtipara huii| meru-mandirakI antaHparikramAvAlI racanAkA prArambha kaba aura kahA~ huA, yaha abhI vizvAsapUrvaka nahIM kahA jA sakatA, kintu madhyapradezake meru-mandiroMmeM sarvAdhika prAcIna papaurAke ye do meru-mandira lagate haiM jinakA anukaraNa anya kaI tIrthopara kiyA gyaa| ina mandiroMko chor3akara kevala 5 mandira hI aise haiM jo 17-18vIM zatAbdIke haiM, zeSa to 19-20vIM zatAbdIke haiN| zilpakAroMke samakSa mandiroMkI nAnAvidha zailiyA~, rUpa aura prakAra vidyamAna the| isalie unhoMne papaurAke mandira-zilpameM unakA anukaraNa karake use vaividhya pradAna kiyA hai| isalie hameM yahA~ eka ora nAgara-zailIke mandiroMke darzana hote haiM, dUsarI ora yahA~ke mandiroMke kaI zikharoMpara dravir3a zailIkI bhI chApa par3I hai| yahA~kA zilpI pAramparika sImAoMmeM ba~dhakara calatA dIkha par3atA hai kintu phira bhI vaha zilpako nayo vidhA denemeM saphala rahA hai| mandirako ratha yA mukulita kamalakA AkAra dene meM zilpIkI pratibhAkA paricaya milatA hai| mandirakI caubIsIke nirmANameM bhI viziSTa kalpanA aura sUjhabUjha jhalakatI hai| yahA~ke mandiroMkI pratiSThA kaba huI, isa sambandhameM kahIM koI lekha prApta nahIM hotaa| kintu prAyaH mUlanAyakakI pratiSThAke samaya hI mandira aura vedIkI pratiSThA hotI hai| ataH pratyeka mandirakI malanAyaka pratimAke lekhake dvArA usa mandirakA bhI pratiSThA-kAla jJAta ho jAtA hai| isa AdhArapara mandiroMkI pratiSThAkA isa prakAra vargIkaraNa kara sakate haiM-saMvat 1430 meM 1 mandira aura saMvat 1524 meM 1 mandirako pratiSThA huI ; saMvat 1542 meM 2 mandiroM kI; 1684 meM 1; 1687 meM 1; 1716 meM 1; 1718 meM 1, 1779 meM 1; 1860 meM 1; 1865 meM 1; 1869 meM 1; 1872 meM 2; 1875 meM 1; 1876 meM 1, 1882 meM 2; 1883 meM 3; 1888 meM 1; 1890
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 107 meM 1; 1892 meM 6; 1893 meM 3; 1894 meM 1; 1897 meM 2; 1900 meM 2; 1903 meM 1; 1916 meM 26; 1939 meM 1; 1940 meM 1; 1942 meM 2; 1955 meM 1; 2016 meM 1 aura saMvat 2025 meM mandira naM. 44 se 68 takake 25 mandiroMkI pratiSThA kI gyii| 12 mandiroMkA pratiSThA-kAla jJAta nahIM ho sakA hai| isa vivaraNase yaha niSkarSa nikalatA hai ki 14vIM zatAbdIse 18vIM zatAbdI taka yahA~ kula 9 jinAlaya nirmita hue| yaha gaNanA mUrtilekhoMke AdhArapara kI gayI hai| kintu mUrtilekhoMkA sUkSma adhyayana karanepara jJAta hotA hai ki 18vIM zatAbdI takake kisI mUrtilekhameM papaurA kSetrakA nAmollekha nahIM kiyA gyaa| saMvat 1860 ke mUrtilekhameM sarvaprathama papaurAkA ullekha prApta hotA hai, aura vaha bhI kSetra papaurAke ruupmeN| isake uttarakAlIna mUrtilekhoMmeM kSetra papaurAkA ullekha barAbara milatA hai| kucha ullekhanIya vizeSatAe~ isa kSetrapara kaI cIjeM aisI haiM jo aitihAsika aura purAtAttvika dRSTise ullekha yogya kahI jA sakatI haiM aura darzaka jinakI upekSA nahIM kara sktaa| aisI kucha vizeSatAoMkA ullekha yahA~ kiyA jA rahA haibhoyare __yahA~ do bhoyare ( bhU-garbhagRha ) haiN| eka bhoyare meM tIna kamare haiN| bhoyarA kAphI vizAla hai| kamaroMkI chateM bhI bahuta U~cI haiN| ina kamaroMmeM eka kamareko lambAI-caur3AI 20 phuTa 9 iMca hai| kintu isa bhoyaremeM koI mUrti nahIM hai| eka dUsarA bhoyarA bhI hai jo yahA~kA sabase prAcIna sthAna hai| isameM bhagavAn AdinAthakI kRSNa pASANakI pAlizadAra pratimA ati manojJa hai| bhagavAnke mukhapara vItarAgatA, zAnti aura saundaryakA adbhuta saMgama hai / aisI manojJa mUrtiyA~ bhAratameM bahuta kama prApta hotI haiN| isa mUrtike donoM ora do mUrtiyA~ 800 varSase kucha adhika prAcIna haiN| jaisA ki unake pIThAsanoMpara aMkita lekhoMse prakaTa hotA hai, donoM hI mUrtiyAM saMvat 1202 kI haiN| dAyIM ora kI mUrtikI pratiSThA saMvat 1202 ASAr3ha vadI 10 budhavArako golApUrvI sAhu galle aura unakI strIne kraayii| dUsarI pratimAko pratiSThA isI muhUrtameM golApUrva sAhu Tur3A aura unake parivArane kraayii| ye tInoM hI mUrtiyA~ apane zilpa-saundarya aura prAcInatAkI dRSTise bahumUlya haiN| isa bhoyarese aisA lagatA hai ki ahAra, bandhA, papaurA Adi sthAnoMke bhoyare eka hI kAlameM bane hue haiN| usa samaya isa kSetrapara koI mandira Adi nahIM thaa| bhoyare koI kalAkI vastu nahIM the| unake nirmANakA uddezya mUrtiyoMkI surakSA karanA thaa| vaha kAla aisA thA, jaba bAharase AnevAle musalamAnoMke AkramaNa zurU ho cuke the aura ve AkramaNa karate samaya mandiroM aura mUrtiyoMkA bhI vidhvaMsa kara rahe the| ina AtatAyiyoMkA AtaMka uttara bhAratameM sarvatra phaila cukA thaa| aise hI kAlameM una sthAnoMpara bhoyare banAye gaye, jo prAkRtika dRSTise surakSita the aura jinakI ora AtatAyiyoMkA dhyAna na jA sake / nagaroMmeM kucha mandiroMke nIce garbhagRha banAye gaye aura kucha garbhagRha parvatoM, vanoM aura ekAnta sthAnoMmeM banAye gaye / sthAnIya starapara hI ye prayatna kiye gye| ataH bhoMyaroMkI saMkhyA adhika nahIM ho skii| bundelakhaNDake bhoMyaroMkA adhyayana karanepara hama isa niSkarSapara pahuMcate haiM ki kevala surakSita sthAna dekhakara hI vahA~ ye bhoyare banAye gaye / bhoMyaroMke nirmANase pUrva yahA~ koI mandira rahA ho athavA tIrthako mAnyatA rahI ho, aisA bhI nahIM lgtaa| yahI kAraNa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 bhAratake digambara jaina tIrthaM hai ki ina sthAnoM para 11-12vIM zatAbdIse pUrvake koI mandira nahIM milte| isa sambhAvanAko bhI inakAra nahIM kiyA jA sakatA ki 10 se 12vIM zatAbdI taka kI jo mUrtiyAM ina bhU-garbhAlayoM meM upalabdha hotI haiM, ve usa sthAnakI na hoM jahA~ ve vartamAna haiM, balki anyatrase lAkara pratiSThita kara gayI hoM / prAcIna samuccaya yaha yahA~kA sabase prAcIna sthAna mAnA jAtA hai| isa sthAnake bIcameM eka mandira banA huA hai aura usake cAroM ora purAne DhaMgake bAraha maTha haiN| loga isa sthAnako 'sabhA maNDapa' kahate haiM / caubosI - mUrtiyoMkI caubIsI to kaI sthAnoMpara milatI hai kintu yahA~ mandiroMkI caubIsI banI huI hai| eka mandirake cAroM ora arthAt cAroM dizAoMmeM chaha-chaha mandiroMkI paMktiyA~ haiM / mandiroMkI aisI caubIsI zAyada anyatra kahIM nahIM hai / kSetrapara atizaya 1 isa kSetrake atizayoMke sambandha meM aneka kiMvadantiyA~ janatA meM pracalita haiM / kaI kiMvadantiyA~ to aisI bhI haiM jo anya kaI kSetroMpara bhI pracalita haiM, jaise bAvar3I dvArA baratanoMkA dAna, mahilAkA sUkhe kue~meM utaranA aura usake Upara Anepara jalakA Upara AnA Adi / isalie yaha nahIM kahA jA sakatA ki ina kiMvadandiyoMmeM kitanA satyAMza aura kitanI kalpanA hai / yadi inameM kucha satyAMza bhI hai to ye ghaTanAe~ vastutaH kisa kSetrapara ghaTita huIM, yaha nahIM kahA jA sakatA / yahA~ jo kiMvadantiyA~ pracalita haiM, unameM se kucha isa prakAra haiM 1. yahA~ eka purAnI bAvar3I hai| jaba kisI yAtrIko baratanoMkI jarUrata par3atI thI to vaha eka parcIpara baratanoMke nAma likhakara use usa bAvar3I meM DAla detA thaa| thor3I dera meM baratana pAnI ke Upara A jAte the / kAma pUrA honepara vaha una baratanoMko punaH pAnImeM DAla detA thaa| eka bAra eka yAtrIkI nIyata kharAba ho gayI / usane baratana pAnI meM nahIM DAle / tabase bAvar3Ine baratana denA banda kara diyA / 2. mandira naM. 1 bana rahA thA / eka vRddha mahilA isa mandirakA nirmANa karA rahI thI / mandirakI nIMva bharI jA cukI thI / bhoja honevAlA thA / kintu kue~kA pAnI sUkha gayA / vaha vRddhA rassoMse ba~dhI caukIpara baiThakara bhagavAn ke nAmakI mAlA pheratI huI kue~ meM utrii| jaba vaha vApasa Ane lagI to jaise-jaise vaha Upara AtI gayI, kue~kA pAnI caukoko chUtA huA Upara uThane lagA / vaha mahilA bAhara nikalI to kue~kA pAnI bhI kue~se bAhara bahane lagA / bhojakA kAma sAnanda sampanna huaa| vaha kuA~ aba bhI maujUda hai aura usakA nAma tabase hI 'patarAkhana' ho gayA hai / 3. aneka loga bhoMyare aura candraprabha mandira meM manokAmanA lekara Ate haiM / striyA~ santAna - kI icchAse yahA~ manautI mAnatI haiM aura hAthake chApe lagAtI haiM / 1 aitihAsika sAmagrI yahA~kI mUrtiyoM ke pIThAsanoMpara lekha utkIrNaM haiM / unameM itihAsakI pracura sAmagrI bharI par3I hai / upalabdha mUrti-lekhoM kA adhyayana aura vizleSaNa karanepara aneka bAtoMpara prakAza par3atA hai, jaise
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha bhaTTAraka-paramparA, rAjAoMke nAma, pratiSThAkArakoMke parivAra, unakI jAti, gotra, vaMza Adi / yahA~ vistRta vivecana na karake unake kevala nAma hI diye jA rahe hai bhaTTAraka-dharmakIrti tatpaTTe padmakIrti tatpaTTe sakalakIrti, candrapurI paTTe bhaTTAraka narendrakIrti / lalitakIrti tatpaTTe ratnakIrti / orachA-nareza-(mahArAjakumAra mahendra bahAdura mahArAjAdhirAja yaha padavI sabhI rAjAoM: ke sAtha hai) vikramAjIta, dharmapAla, tejasiMha, sujAnasiMha, hamIrasiMha, udyotsiNh| ___ nagaroMke nAma-TeharI, papaurA, TIkamagar3ha, chatrapura, canderI, bhopAla, paratApagaMja, sunavArA, bhaamon| jAti-paravAra, golAlAre, golApUrva, paurptttt|| gotra-kochalla, vAsalla, bhAralla, goilla, gohilla, kAsilla, vAchalla, veriyA, kAsiya, vAjhalla, paDele, zvAna bihAra / mUra-ochalli, bahuriyA, bhAru, vaizAkhiyA, mAgera, nArada, devA, godU, rakiyA, dderiyaa| kSetra-darzana mukhya sar3akase thor3A calakara vizAla gopura ( mukhya dvAra ) milatA hai| isa dvArake Upara hI rathAkAra jinAlaya banA huA hai| dvArase praveza karate hI donoM ora do-do mAnastambha dikhAI par3ate haiM jinakI vedImeM cAra-cAra pratimAe~ pratiSThita haiN| dAyIM ora vIra vidyAlaya bhavana aura chAtrAvAsa hai tathA bAyIM ora vizAla haoNla aura vratI bhavana hai| Age bar3hanepara donoM ora prAcIna aura navIna kSetra-kAryAlaya haiN| purAne kAryAlayake nikaTa hI patarAkhana kuA~ hai aura Age bhojnshaalaa| sAmane maidAna pAra karake dharmazAlA hai| navIna kAryAlayake nikaTa hI mandiroMkI tAlikA prArambha ho jAtI hai| pratyeka mandirapara krama-saMkhyA likhI huI hai| isase yAtrIko darzana karanemeM asuvidhA nahIM hotii| ina mandiroMkA kramazaH paricaya isa prakAra hai 1. AdinAtha mandira-bhagavAn RSabhadevakI 10 phuTa U~cI svarNavarNa khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| sirapara chatra aura pIche bhAmaNDala haiN| sirake donoM ora gaganavihArI deviyA~ pUSpavarSA kara rahI haiN| caraNoMke donoM ora camarendra khar3e haiN| unase nIce caturbhujI gomeda yakSa aura aSTabhujI cakrezvarI yakSI haiN| bilakula adhobhAgameM donoM ora bhaktagaNa haiN| isake atirikta pASANakI 2 tathA dhAtuko 10 pratimAe~ haiN| pratiSThA-saMvat 1872 hai| 2. supAzvanAtha mandira-eka gandhakuTImeM bhagavAn candraprabhakI zvetavarNa padmAsana mUrti virAjamAna hai / avagAhanA Der3ha phuTa hai / eka dhAtu-mUrti bhI isake Age AsIna hai| ___ mukhya vedImeM supAzvanAthakI kRSNa pASANako savA do phuTa U~cI padmAsana mUrti virAjamAna hai| pratiSThAkA saMvat miTa gayA hai / vaha saMvat 1883 pratIta hotA hai| 3. candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhakI 2 phuTa uttuMga kRSNavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratiSThAkA saMvat 1892 hai|| 4. zreyAnsanAtha mandira-bhagavAn zreyAnsanAthakI 3 phuTa 7 iMca uttuMga kRSNavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratiSThA-kAla saMvat 1882 hai| isake Age zveta pASANako candraprabhapratimA virAjamAna hai jo 2 phuTa 2 iMca U~cI hai| 5. mahAvIra mandira-eka vedImeM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI zveta pASANakI padmAsana
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhAratake digambara jaina tIrthaM pratimA virAjamAna hai / isakI avagAhanA 2 phuTa 7 iMca hai| isakI pratiSThA saMvat 1994 meM huI thii| isake samavasaraNameM zveta pASANakI 5 padmAsana pratimAe~ haiM / uparyukta mandirameM Upara kI maMjila meM bhI vedI hai, jisameM madhyameM zyAmavarNaM pArzvanAtha AsIna haiN| yaha mUrti saMvat 1904 meM pratiSThita huI / bAyIM ora eka zilAphalakameM 24 tIrthaMkaroMkI pratimAe~ rakhI huI haiN| prathama paMkti meM 9 padmAsana, dUsarI paMkti meM 5 padmAsana, tIsarI paMkti meM 4 khaDgAsana, cauthI paMktimeM 4 padmAsana, pAMcavIM paMktimeM 4 khaDgAsana, chaThI paMkti meM 4 padmAsana tathA madhyameM 1 padmAsana mUrti hai / madhya mUrtike sirake Upara chatra, usake Upara dundubhivAdaka tathA donoM ora dharmacakrakA aMkana hai| isa mUrti ke nIce tIna gandharva nRtyamudrAmeM aMkita kiye gaye / isake lekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 1430 meM huI thI / bhagavAn pArzvanAthake dAyIM ora sAta iMcake eka zilAphalakameM eka padmAsana mUrti banI huI hai / 6. meru mandira - antaHparikramAvAlA meru-mandira hai / isameM lAla pASANakI padmAsana mudrA pArzvanAtha mUrti virAjamAna hai| avagAhanA 1 phuTa 5 iMca aura pratiSThA kAla saMvat 1890 hai / 7. meru-mandira - yaha bhI pUrvavat meru-mandira hai / isameM candraprabhakI zvetavarNaM 1 phuTa 3 iMca U~cI padmAsana mUrti AsIna hai / pratiSThA saMvat 1542 meM huI / / 8. pArzvanAtha mandira - yahA~ saMvat 1903 meM pratiSThita 3 phuTa U~cI pArzvanAtha pratimA padmAsanameM dhyAnalIna hai / isa mandirameM parikramA patha bhI banA huA hai / 9. candraprabha mandira - pArzvanAtha mandirameM hI UparakI maMjilameM candraprabha bhagavAn kI zvetavarNa 2 phuTa 1 iMca avagAhanAvAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai / pratiSThA kAla saMvat 1942 hai / 10. AdinAtha mandira - RSabhadeva bhagavAnkI saMvat 1942 meM pratiSThita zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / 11. AdinAtha mandira - bhagavAn AdinAthakI kRSNa pASANakI aura 1 phuTa 3 iMca avagAhanAvAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai / dezI pASANake caraNa haiM / saMvat 1939 meM pratiSThita inake Age 8 iMca lambe 12. vimalanAtha mandira - mUlanAyaka vimalanAtha kRSNavarNaM padmAsanameM AsIna haiM / avagAhanA 2 phuTa 8 iMca hai aura pratiSThA saMvat 1906 meM huii| unake idhara-udhara zvetavarNake pArzvanAtha aura AdinAtha virAjamAna haiM jo kramazaH saMvat 1900 aura 1903 meM pratiSThita hue haiN| 13. AdinAtha mandira - bhagavAn AdinAthakI 5 phuTa 3 iMca pratimA svarNavarNakI kAyotsargAsana mudrAmeM hai aura saMvat 1718 meM pratiSThita huI hai / idhara-udhara do AloMmeM bAyIM ora abhinandananAtha aura dAyIM ora ajitanAtha virAjamAna haiM jo kramazaH saMvat 1872 aura 1931 meM pratiSThita hue| ye donoM hI mUrtiyAM zveta pASANakI padmAsana haiM / 14. pArzvanAtha mandira - pASANake eka caukhaTemeM pArzvanAtha bhagavAnkI 4 phuTa 10 iMca U~cI zvetavarNaM khaDgAsana pratimA virAjamAna hai jisakI pratiSThA saMvat 1916 meM huI hai| donoM pAzvoM meM camarendra sevA kara rahe haiN| yaha pratimA pairoMse Upara khaNDita hai / isa mandira meM vedI aura pharzapara TAilsa lage hue haiN| 15. arahanAtha mandira - vedImeM zveta pASANakI 2 phuTa 5 iMca U~cI arahanAthakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakI pratiSThA saMvat 1892 meM huI / mUrtikA pIThAsana 2 phuTa 9 iMca hai| 16. AdinAtha mandira - AdinAtha bhagavAnkI 1 phuTa 1 iMca avagAhanAvAlI saMvat 1892 meM pratiSThita padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakA varNaM zveta hai /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza digambara tIrtha 17. AdinAtha mandira-bhagavAn RSabhadevakI zyAmavarNa aura 2 phuTa 2 iMca uttuMma padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratiSThAkA saMvat 1900 hai / isako caraNacaukI 2 phuTa 7 iMca UMcI hai| 18. meru-mandira-isameM raktAbha pArzvanAthakI padmAsana pratimA virAjamAna hai jo saMvat 1872 meM pratiSThita huii| . 19. sambhavanAtha mandira isa mandirakI vedI zikharake mUlako sparza karatI hai| isameM bhagavAn sambhavanAthako 2 phuTa 7 iMca uttuMga zyAmavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA pratiSThA-kAla saMvat 1892 hai| . 20. candraprabha mandira-2 phuTa 6 iMca U~cI isa pratimAko pratiSThA saMvat 1892 meM huI thii| yaha zvetavaNaM hai aura padmAsana mudrAmeM hai| 21. AdinAtha mandira-yaha khAkI varNako 5 phuTa 2 iMca avagAhanAvAlI padmAsana pratimA saMvat 1687 meM pratiSThita huii| donoM pAryoM meM camaradhArI indra khar3e haiN| bAyIM ora eka vedImeM supArzvanAthakI kRSNa pASANakI padmAsana pratimA hai, jisakI pratiSThA saMvat 1918 meM huii| 22. neminAtha mandira-eka gumaTImeM neminAthakI savA phuTa UMcI bAdAmI varNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA pratiSThA-kAla saMvat 1716 hai| 23. bhoyarA ( bhUgarbhagRha )-isa bhoyaremeM eka cabUtarepara sundara pAlizavAlI aura 2 phuTa 8 iMca avamAhanAkI tIna tIrthakara mUrtiyAM virAjamAna haiN| inake Upara lAMchana aura lekha kucha bhI nahIM hai| bagalakI donoM mUrtiyAM bhI isI varNa aura pAlizakI haiN| inakA pratiSThA-kAla, mUrtilekhake anusAra, saMvat 1202 ( I. san 1145 ) hai| ye hI mUrtiyA~ isa kSetrapara sarvAdhika prAcIna mAnI jAtI haiM / inakI avagAhanA lagabhaga savA do phuTa hai| 24. a-neminAtha mandira-yaha kRSNa varNavAlI 2 phuTa 7 iMca U~cI padmAsana pratimA saMvat 1940 meM pratiSThita kI gayI / 24. ba-mahAvIra mandira-eka 3 phuTa 1 iMca U~ce zilAphalakameM raktAbhavaNaM mahAvIrakI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| sirake Upara chatratrayo suzobhita hai| usake donoM ora tathA Upara gandharva vAdya-yantra liye hue dIkha par3ate haiN| unase kucha nIce donoM ora hAthIpara abhiSekakalaza liye hue saudharma evaM aizAna svargoMke indra baiThe haiN| unase nIce do padmAsana tIrthaMkara mUrtiyoMkA aMkana hai| caraNoMke donoM pAryoM meM nRtyamudrAmeM camaravAhaka khar3e hue haiN| inake pRSTha bhAgameM khaDgAsana mudrAmeM tIrthaMkara pratimA hai| inake nikaTa bhakta-zrAvikAeM hAtha jor3e hue baiThI haiN| sabase adhobhAgameM siMhatrayI banI huI hai| . isa mUrtise Upara dIvArameM gandharva aura kinnariyAM bhaktivibhora hokara nRtyagAnameM magna haiN| donoM ora dIvAroMmeM 2 khaDgAsana aura 2 padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ avasthita haiN| ye saba mUrtiyAM kahIM bhUgarbhase nikalI pratIta hotI haiN| 25. pArzvanAtha mandira-lagabhaga do phuTa UMcI yaha zvetavarNa padmAsana pArzvanAtha pratimA saMvat 1875 meM pratiSThita huI hai| 26. isa mandirameM zyAma varNakI tIna mUrtiyAM virAjamAna haiN| tInoMpara hI koI lAMchana nahIM hai| madhyakI mUrti 5 phuTa 3 iMca hai, bAyIM orakI 5 phuTa 2 iMca tathA dAyoM orakI 4 phuTa 5 iMca hai| ye tInoM alaga-alaga alamArInumA vediyoMmeM avasthita haiN| inake atirikta Der3ha phuTa U~cI pArzvanAthakI aura eka phuTa U~cI candraprabhakI eka-eka mUrti aura haiN|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 'bhAratake digambara jaina tIrtha 27. bhoyarA-bhagavAn neminAthakI kRSNavarNakI 2 phuTa 2 iMca U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai| mUrti-lekhameM saMvat 1779 aMkita lagatA hai| isake bAyIM ora raktAbha-varNa sambhavanAthakI 7 iMcako mUrti hai| dAyIM ora 2. phuTa 1.iMca U~cI mUrti hai| pAdapIThapara koI lAMchana nahIM hai| saMvat bhI aspaSTa hai| eka 1 phuTa 7 iMca U~ce stambhameM do khaDgAsana mUrtiyA~ banI huI haiN| eka anya 1 phuTa 6 iMca UMce stambhameM 6 mUrtiyAM utkIrNa haiN| eka zilAphalakameM 1 phuTa 10 iMca UMcI pArzvanAtha mUrti banI huI hai| neminAthakI eka choTI mUrti anya mUrtiyoMke Age rakhI huI hai| 28. candraprabha jinAlaya-bhagavAn candraprabhako kRSNa pASANakI 1 phuTa 6 iMca avagAhanAvAlI padmAsana pratimA hai / mUrti-lekha nahIM hai| 29 se 35. taka sAta gumaTiyAM banI huI haiM, jisameM kramazaH AcArya puSpadanta, bhUtabali, kundakunda, umAsvAmI, samantabhadra, pUjyapAda, zivasAgara aura zrutasAgarake zveta pASANake caraNacihna bane hue haiN| 36. pArzvanAtha mandira-isako vedI 3 phuTa 4 iMca UMcI hai| isapara bhagavAnkI zyAmavarNa padmAsana mUrti virAjamAna hai| isakI avagAhanA 3 phuTa 3 iMca hai| isakA pratiSThA-kAla saMvat 1888 hai| ___37. puSpadanta mandira-bhagavAn puSpadantako 8 phuTa uttuMga svarNa varNavAlI pratimA kAyotsargAsanameM virAjamAna hai. jisakI pratiSThA saMvata 1869 meM huI hai| pratimAke sirake donoM pAzoNmeM camarendra khar3e haiM tathA caraNoMke donoM ora bhagavAnke sevaka ajita yakSa aura mahAkAlI (bhRkuTi) yakSI bhagavAnkI sevAmeM upasthita haiN| ye donoM hI caturbhujI haiN| 38. pArzvanAtha mandira-yaha mandira UparakI maMjilapara hai| pArzvanAtha bhagavAnkI kRSNavarNa 4 phuTa avagAhanAvAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 1894 meM kI gyii| phaNAvalImeM 9 phaNa haiN| . 39. candraprabha mandira-7 phuTa UMce eka zilAphalakameM candraprabha tIrthaMkarako khaDgAsana pratimA hai / zIrSabhAgake donoM pAryoM meM puSpamAla liye nabhacArI deva dikhAI par3ate haiN| caraNoMke donoM ora camaravAhaka khar3e haiN| adhobhAgameM bhaktayugala sambhavataH pratiSThAkAraka aura unakI dharmapatnI karabaddha mudrAmeM avasthita haiN| isakI pratiSThA saMvat 1684 meM kI gyii| mandirameM parikramA-patha bhI banA huA hai| 40. pArzvanAtha mandira-2 phuTa 10 iMca uttuMga zvetavarNa aura saMvat 1893 meM pratiSThita padmAsana mudrAmeM pAzvanAtha-mUrti virAjamAna hai / isakA pIThAsana 2 phuTa 10 iMca UMcA hai| 41. pArzvanAtha mandira-pAzrvanAthakI yaha padmAsana pratimA zveta pASANakI hai aura saMvat 1542 meM isakI pratiSThA huI hai| .. 42. candraprabha mandira-yaha 7 phuTa 3 iMca uttuga bAdAmI varNakI khaDgAsana pratimA saMvat 1524 meM pratiSThita huI hai / sirapara chatratraya suzobhita hai| usake donoM ora gajalakSmI aura puSpavarSA karate hue gandharva pradarzita kiye gaye haiN| caraNoMke donoM ora camaradhArI indra khar3e haiN| adhobhAgameM bhakta-zrAvikA hAtha jor3e hue baiThI hai| - isa mUlanAyaka pratimAke atirikta isa garbhagRhameM 9 mUrtiyAM aura haiM, jinameM 6 mUrtiyA~ mUlanAyakake donoM ora virAjamAna haiM tathA 3 mUrtiyA~ bAyIM ora AloMmeM rakhI huI haiN| ina 9 mUrtiyoMmeM 8 mUrtiyA~ mUlanAyakake samakAlIna lagatI haiN| unakA pASANa bhI vahI hai jo
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 113 mUlanAyakakA hai| candraprabha bhagavAnkI zvetavarNa eka padmAsana pratimA saMvat 1911 kI pratiSThita hai / mUlanAyaka candraprabhako pratimA atyanta manojJa aura atizayasampanna hai| aneka strI-puruSa isake manautiyoM mAnane Ate haiN| . mandirake bAhara cAra stambhoMpara AdhArita maNDapa hai| mandirake praveza-dvAra, toraNa aura AdhAra-stambhoMmeM nRtya-mudrAmeM mithuna, saMgIta-samAja aura mohaka bhaMgimAmeM nartakiyoMkA bhavya aMkana kiyA gayA hai| yaha dRzyAMkana khajurAhokI kalAke anukaraNapara kiyA gayA lagatA hai| __43. padmAvatI mandira-yahA~ devI padmAvatI sukhAsanameM AsIna hai| devI caturbhujI hai| Uparake hAthoMmeM aMkuza aura kamala haiM tathA nIceke hAthoMmeM mAlA aura bijaurA haiN| nIce usakA vAhana haMsa khar3A hai| devI alaMkAramaNDita hai| kAnoMmeM kaNDala. bhajAoMmeM bhajabanda, hAthoM tathA pairoMmeM kar3e aura gale meM galahAra haiN| devIke Upara nAgakumAra devoMkI indrANIkA sUcaka sapta phaNacchada hai / usake Upara siMhAsanapara bhagavAn pArzvanAtha virAjamAna haiN| yaha devI-mUrti pAlizadAra zveta pASANakI hai| isake cAroM ora pASANakA caukhaTA banA huA hai, jisameM cAra tIrthaMkara mUrtiyAM banI huI haiN| pArzvanAtha aura devI donoMke donoM pAryoM meM camaravAhaka khar3e hue haiN| adhobhAgameM donoM ora kuttepara ArUr3ha bhairava kSetrapAla haiN| ve eka hAthameM gadA uThAye hue haiN| dAyeM hAthameM trizUla hai jo kandhepara rakhA huA hai tathA bAyeM hAthameM sambhavataH kanduka hai jo kutteke mukhapara rakhA huA hai| mUrtike zilAphalakakI mApa 2 phuTa 10 iMca hai| 44. munisuvratanAtha mandira-munisuvratanAthakI 2 phuTa 6 iMca U~cI kRSNavarNa padmAsana pratimA saMvat 1892 meM pratiSThita huI hai| mandirameM parikramA-patha banA huA hai| 45. candraprabha mandira-Asanasahita isa mUrtikI U~cAI 8 phuTa hai| yaha svarNavarNavAlI khaDgAsana mUrti saMvat 1876 meM pratiSThita kI gyo| pratimAke sirake pIche bhAmaNDala aura Upara chatratrayI suzobhita hai / zIrSake donoM ora gaja bane hue haiN| bhagavAnke caraNoMke donoM ora camarendra aura nRtyamudrAmeM deviyA~ pradarzita haiN| adhobhAgameM arahanAtha aura zItalanAthakI khaDgAsana mUrtiyAM haiN| bAyIM ora candraprabha bhagavAnkA yakSa zyAma kapotapara AsIna hai| usake eka hAthameM mAlA hai aura dUsare hAthameM kamalapuSpa hai| usake bagalameM bhagavAnkA camaravAhaka khar3A hai| dAyIM ora aSTabhujI jvAlAmAlino yakSI hai| vaha mahiSapara ArUr3ha hai| do dAyeM hAthoMmeM trizUla aura ekameM bANa haiM tathA eka hAtha mahiSake mukhapara hai| eka bAyeM hAthameM nAgapAza aura dUsaremeM dhanuSa hai, tIsarA hAtha vakSapara rakhA hai aura cauthA muTThI bA~dhe laTakA huA hai| inake adhobhAgameM hAtha jor3e hue striyA~ aura siMhapIThake siMha baiThe haiM / isa mandirameM parikramA-patha banA huA hai| 46. bAhubalI mandira- yaha abhI nirmANAdhIna hai / saMvat 2025 meM isakI pratiSThA ho cukI hai| bAhubalI svAmIko makarAnAkI zveta mUrti lagabhaga 8 phuTa UMcI hai| mukhapara pAramparika virAgaraMjita musakAna / bhujAoM aura jaMghoMpara mAdhavI latAeM lipaTI huI haiN| mandira golAkAra banA huA hai aura vaha 38 stambhoMpara AdhArita hai| mandirake cabatarepara cAroM ora gheremeM 24 mandariyA~ banI huI haiN| inameM 24 tIrthaMkaroMkI 24 padmAsana pratimAe~ pratiSThita haiN| pratimAoMkA varNa vahI hai jo tIrthaMkaroMkA hai| pratyeka pratimAkA AkAra 2 phuTa 2 iMca hai| ina 24 mandariyoMko svatantra mandira mAnakara isa mandirako saMkhyA 46 se 70 taka likha dI gayI hai| 71. candraprabha mandira-yaha mUrti svarNavaNaM aura khaDgAsana hai| avagAhanA 8 phuTa 10 iMca hai / isakI pratiSThA saMvat 1865 meM huii| mUrtike sirapara tIna chatra haiN| gajalakSmI bhagavAnkA 3-15
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhAratake digambara jaina tIrya abhiSeka kara rahI hai aura gandharva AkAzameM vAdya-yantra bajA rahe haiN| adhobhAgameM bhagavAnke yakSayakSI zyAma aura jvAlAmAlinI haiM / yakSa kapotapara AsIna hai| hAthoMmeM camara aura kamalapuSpa haiM / yakSI aSTabhujI hai| dAyeM hAthoMmeM trizUla, zakti aura kamala haiN| bAyeM hAthoMmeM camara aura zakti haiN| eka hAtha peTapara hai aura cauthA muTThI banda karake laTakA huA hai| cauthA hAtha mahiSapara rakhA huA hai / mandirameM parikramA-patha banA huA hai| ___72. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI kRSNa pASANakI 3 phuTa 4 iMca UMcI yaha pratimA padmAsanameM dhyAnamudrAmeM virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 1897 meM huI thii| isa mandirameM parikramA-patha banA huA hai| 73. RSabhadeva mandira-RSabhadeva bhagavAnkI zyAmavarNa padmAsana pratimA saMvat 1883 meM pratiSThita huii| ___74. candraprabha mandira-raktAbha varNako candraprabha mUrti Der3ha phuTa avagAhanAkI padmAsanameM sthita hai| isake sirake pIche bhAmaNDala aura Upara chatra haiN| donoM pAzvoM meM cAra khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / caraNoMke nikaTa camarendra bhagavAnkI sevAmeM khar3e hue haiN| adhobhAgameM do bhakta-mahilAeM hAtha jor3e hue baiThI haiN| . 75. Upara chatapara eka mandariyAmeM AcArya zAntisAgarajI aura vIrasAgarajI mahArAjake saMvata 2016 ke pratiSThita caraNa-cihna haiN| isake pIche bhagavAna neminAthakI kRSNavaNaM padmAsana mUrti hai| ___ 76 se 99. caubIsI mandira-isa mandirameM 24 garbhagRha bane hue haiN| ina sabako pRthak mandiroMke rUpameM mAna liyA hai| ina sabakI pratiSThA saMvat 1916 meM huI hai / inakA saMkSipta vivaraNa nimna prakAra hai 1. RSabhadeva bhagavAn padmAsana. zyAmavarNa 2 phuTa 8 iMca avagAhanA 2. aranAtha // 2 phuTa 4 iMca 3. supAzvanAtha , zvetavarNa 2 phuTa 2 iMca 4. pArzvanAtha , zyAmavarNa 2 phuTa 1 iMca zvetavarNa 2 phuTa 3 iMca 1 phuTa 9 iMca 3 phuTa 8. neminAtha 2 phuTa 9. pArzvanAtha 2 phuTa 3 iMca 10. candraprabha zvetavarNa 2 phuTa 11 iMca 11. vAsupUjya 2 phuTa 12. candraprabha , 2 phuTa 1 phuTa 7 iMca 14. pArzvanAtha , kRSNavarNa 2 phuTa 4 iMca 15. neminAtha , 2 phuTa 8 16. munisuvratanAtha , zvetavarNa 1 phuTa 4 iMca 17. pArzvanAtha // kRSNavarNa 2 phuTa 4 iMca 18. neminAtha , zvetavarNa __2 phuTa 6 iMca w mn nwr kRSNavarNa 13. "
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. pArzvanAtha bhagavAn padmAsana 20. candraprabha 21. RSabhadeva " " madhyapradezake digambara jaina tIrthaM kRSNavarNaM zvetavarNaM 11 " "" " 33 " 22.,, 23. supArzvanAtha,, 24. RSabhadeva 2 phuTa 7 iMca "" " 100 candraprabha mandira - bhagavAn candraprabhakI bAdAmI varNakI yaha khaDgAsana pratimA 6 phuTa 11 iMca U~cI hai / saMvat 1860 meM isakI pratiSThA huI hai / sirake pIche prabhAvalaya hai aura sirake Upara tIna chatra haiM | chatrake donoM ora camaravAhaka haiM / adhobhAgameM bhagavAn ke yakSa-yakSI zyAma aura jvAlAmAlinI haiM / yakSa kapotAsIna hai aura dvibhujI hai / yakSI aSTabhujI hai aura sukhAsana meM baiThI huI hai| donoMke hAthoMmeM 71 nambarake mandirake yakSa-yakSiyoMke samAna Ayudha Adi haiN| 101. candraprabha mandira - isameM zvetavarNa candraprabhakI padmAsana pratimA AsIna hai / isakI pratiSThA saMvat 1955 meM kI gayI / 102. pArzvanAtha mandira - vedImeM tIna mUrtiyAM pratiSThita haiN| mUlanAyaka pArzvanAthakI mUrti madhya hai / yaha mUrti 4 phuTa 3 iMca unnata hai, padmAsana hai aura kRSNavarNakI hai / isakI phaNAvalI meM 25 phaNa haiM / isakI pratiSThA saMvat 1833 meM huI hai / "2 " 115 2 phuTa 10 iMca avagAhanA 2 phuTa 4 iMca 2 phuTa 11 iMca 1 phuTa 7 iMca 2 phuTa 6 iMca kRSNavarNa zvetavarNaM " " " 13 mUrti donoM ora zveta pASANake RSabhadeva virAjamAna haiN| avagAhanA 2 phuTa 9 iMca hai / 103. pArzvanAtha mandira - cAra phuTa UMcI pArzvanAthakI kRSNavarNaM padmAsana mUrti U~cI vedapara pratiSThita hai / saMvat 1883 meM isakI pratiSThA huI hai| 104. pArzvanAtha mandira - pArzvanAtha bhagavAnkI 3 phuTa U~cI zveta pASANakI yaha padmAsana pratimA saMvat 1897 kI pratiSThita hai / sirake pRSTha bhAgameM sundara bhAmaNDala hai / isake atirikta mAmarase AyI huI dhAtukI 45 aura pASANakI 2 pratimAe~ rakhI huI haiM / 105. RSabhadeva mandira - kRSNa pASANakI 2 phuTa 7 iMca unnata yaha padmAsana pratimA saMvat 1893 meM pratiSThita huI / 106. RSabhadeva mandira - isa pratimAkA varNaM bAdAmI hai aura khaDgAsana hai / saMvat 1892 meM isakI pratiSThA huI / 107. neminAtha mandira - bhagavAn neminAthakI yaha padmAsana pratimA 3 phuTa 9 iMca unnata hai / isakA varNaM kRSNa hai tathA isakI pratiSThA saMvat 1916 meM huI / mAnastambha kSetrapara cAra mAnastambha bane hue haiM / prathama mAnastambhakA nirmANa zrI vaMzIdhara sidhaguvA~vAloMkI orase saMvat 1999 meM huA / dvitIya mAnastambha siM. sundaralAla maDAvarA - nivAsIne saMvat 2006 meM bnvaayaa| tIsarA mAnastambha saMvat 2013 meM zrI mUlacanda jAvanasakarAranivAsI kI orase taiyAra huA / cauthA mAnastambha barakher3A nivAsI caudharI raghunAthaprasAda jIvanalAlakI orase saMvat 2015 meM nirmita huA / dharmazAlAe~ kSetrapara 5 dharmazAlAe~ haiM, jinameM 125 kamare haiM tathA 5 haoNla haiM / vidyAlaya aura chAtrAvAsake 25 kamare inase pRthak haiM / jalake lie kue~ meM moTara lagAkara nala lagAye gaye haiM / yoM bhI kSetrapara
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 __ bhAratake digambara jaina tIrtha 11 kue~ aura 2 bAvar3I haiN| 2 bagIce bhI haiN| yAtriyoMke lie nivAsa, jala, rozanI Adiko samucita vyavasthA hai| saMsthAe~ ' kSetrapara nimnalikhita saMsthAeM haiM zrI digambara jaina vIra vidyAlaya, zrI RSabha digambara jaina udAsInAzrama aura zrI motIlAla varNI sarasvatI sdn| vASika melA - kSetrapara prativarSa kArtika zuklA 13 se 15 taka vArSika melA lagatA hai| ahAra sthiti .. zrI digambara jaina atizaya kSetra ahArajI madhyapradezake antagata jilA TIkamagar3hase pUrvakI ora sthita hai| TIkamagar3ha baladevagar3ha roDapara TIkamagar3hase 19 ki. mI. para ahAra tigolakI puliyA hai| yahA~se madana sAgara sarovarake bA~dhako pAra kara parvatamAlAoM aura vanoMke bIca 5 ki. mI. dUra yaha kSetra sthita hai / TIkamagar3hase kSetra taka pakkI sar3aka hai / baseM kSetra taka jAtI haiN| chatarapurase.bhI sIdhI sar3aka kSetra taka hai| atizaya kSetra ___ yaha kSetra atizaya kSetrake rUpameM prasiddha hai| kiMvadantIke anusAra prakhyAta vyApArI pADAzAha lAsapura nagarase pAr3oMpara rA~gA lAdakara lA rahe the| vizrAmake lie unhoMne isa sthAnakI eka zilApara apanA sAmAna utaaraa| kintu pAr3AzAhane bar3e Azcaryake sAtha dekhA ki unakA rA~gA cAMdI ho gayA hai| nirlobhI vRttivAle zrAvaka pAr3AzAhako yaha bhrama huA ki lAsapurake vyApArIne bhUlase rA~gAke sthAnapara cAMdI de dI hai| yaha vicArakara unhoMne vizrAmakA vicAra tyAga diyA aura rA~gAko punaH pAr3oMpara lAdakara ve lAsapura pahu~ce / jisa vyApArIse unhoMne rAMgA kharIdA thA, usase jAkara bole-"bandhuvara ! Apane bhUlase rA~gAke sthAnapara cAMdI de dI thii| maiMne to Apase rA~gA mAMgA thA aura mUlya bhI rA~gAkA hI diyA thaa| ataH maiM ApakA mAla vApasa karane AyA huuN| kRpA karake Apa mujhe rA~gA de diijie|" pAr3AzAhakI bAta sunakara vyApArIko bar3A Azcarya huaa| vaha bolA--"Arya! maiMne to Apako rA~gA hI diyA thaa| mere yahA~ cA~dIkA vyApAra bhI nahIM hotaa| Apake puNyodayase hI rA~gA cA~dI ho gayA hai| isa mAlapara merA koI adhikAra nahIM hai| mAla ApakA hI hai| sambhava hai, Apane yaha mAla kahIM utArA ho aura vahA~ kisI pArasa pattharake saMsargase ApakA rAMgA cAMdI ho gayA ho|" pAr3AzAhako samajhameM yaha bAta A gyii| ve phira ahAra lauTe aura unhoMne apanA mAla punaH usI zilApara utArA jisapara pahale utArA thaa| vahAM punaH pUrvavat camatkAra huaa| punaH unakA rA~gA cA~dI ho gyaa| taba unhoMne usa cAMdIke mUlyase vahA~para zAntinAtha bhagavAnkA mandira banavAyA aura usameM bhagavAn zAntinAthakI atyanta manojJa mUrti sthApita kii|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha tabase yaha atizaya kSetra kahalAne lagA / yahA~ aba bhI kabhI-kabhI atizaya hote dekhe jAte haiM, aisI anuzruti hai / 117 kabhI-kabhI pahAr3Ise ardhaMrAtriko do deva AkAzamArga se Ate haiN| unake donoM hAthoM meM prajvalita dIpaka aura sirapara kalaza rahate haiM / ve zAntinAtha mandirameM do ghaNTe rahate haiM / isake pazcAt loTakara ve usI pahAr3Ipara cale jAte haiM / kabhI-kabhI rAtrimeM mandirameM bAjoM kI dhvani sunAI detI hai / aneka bhaktajana zAntinAtha svAmIke samakSa manautI mAnane Ate haiM aura unakI kAmanA pUrNa hotI hai / siddha kSetra kucha vyakti yaha mAnate haiM ki yaha sthAna siddha kSetra bhI hai| unake matase bhagavAn mallinAthake tI meM isa sthAna se madanakumAra kevalI mukta hue tathA bhagavAn mahAvIrake tIrthameM AThaveM antaHkRta kevalI zrI viSkaMvala yahIMse mokSa pdhaare| ina donoM kevaliyoMkI mokSaprAptike sthAnake sambandhameM koI ullekha hamAre dekhanemeM nahIM AyA hai / isa viSayameM khoja karanepara jo kucha jJAta huA, vaha atyanta rocaka hai / kinhIM brahmacArIjIne batAyA ki maiMne eka zAstra bhaNDAra meM hastalikhita zAstra dekhA thA / usa zAstrakA nAma hai 'caubIsa kAmadeva zAstra' (purANa) isake racayitA haiM antima avadhijJAnI muni 'zrI' | yaha grantha prAkRta gAthAoMmeM nibaddha hai| isake hindI - TIkAkAra haiM paM. dharmadAsa / kahA jAtA hai ki ukta zAstrameM sandhi 17 gAthA 35 meM varNana hai ki 17veM kAmadeva balarAja aparanAma madanakumAra mallinAthake pIche aura munisuvratanAthake pahale hue the / gAthA 37 ke anusAra ve bundelakhaNDake gaganacumbI valayAkAra parvatase mokSa pdhaare| vahIM pAsameM gaganapura zahara thaa| usa samaya isa nagarapara vighnavardhana rAjA rAjya karatA thA / usakI rAnIkA nAma zAntidevI thA / usa rAnIne prabhAcandra munike upadezase pahAr3apara zAntinAtha bhagavAnkA jinamandira banavAyA / usameM zAntinAtha bhagavAnkI 9 phuTa U~cI dezI pASANakI khaDgAsana pratimA sthApita kI aura usakI pratiSThA agahana sudI 15 budhavArako paMcakalyANapUrvaka kara dI / inhIM ke vaMzameM niSiddhapura nagarameM rAjA nIsadhara aura rAnI viralAdevIse nalarAja ( madanakumAra ) kA janma huA thA / usakA vivAha kuNDalapurake rAjA bhImasena aura rAnI puSpadattAkI putrI damayantI ke sAtha huA / pitAke bAda madanakumArane zAsana kiyA / usane madanapura nagara basAyA aura madanasAgarakA nirmANa karAyA / kisI munike upadezase prabhAvita hokara usane saMnyAsa grahaNa kara liyA aura ghora tapa dvArA apane karmoMkA nAza karake ahArase mukti prApta kI / mahAvIrake tIrthaMmeM AThaveM antaH kRta kevalI zrI viSkaMvala kisI zreSThI ke putra the / kisI munirAja ke upadezako sunakara zreSThI aura usakI patnIne dIkSA le lii| viSkaMvala muni hokara antaHkRta kevalI hue aura ahArase mukta hue / seTha-seThAnI kalpavAsI svargaM ( sambhavataH tIsare svarga meM ) deva-devI hue / ve ahAra kSetrakA mAhAtmya prakaTa karaneke lie svargase prati eka hajAra varSa bAda yahA~ Akara pItalako sonA athavA rAMgAko cAMdI karake atizaya dikhAte haiM / seTha pAr3AzAha ke rAMgAko inhIM vaimAnika deva-devIne cAMdI banA diyA thA / isase pUrva unhoMne vikramasiMha rAjAke samaya meM sAhU lUhar3ake pItalako sonA kara diyA thA / isa kahAnIko par3ha-sunakara manameM jijJAsA jAgRta huI ki -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhAratake digambara jaina tIrtha 1. kyA zrI nAmaka koI antima avadhijJAnI muni hue haiM jinhoMne 'caubIsa kAmadeva purANa' kI racanA kI ho| yadi hae haiM to.yaha grantha kasAyapAhaDa aura SaTkhaNDAMgamase bhI pUrvakA mAnanA hogaa| kintu isameM 12vIM zatAbdIke pAr3AzAhakA bhI ullekha milatA hai aura usa kAlameM koI avadhijJAnI muni nahIM huaa| 2. kyA vaimAnika deva bhI isa paMcama kAlameM atizaya prakaTa karaneke uddezyase bharatakSetrameM Ate haiM ? 3. kAmadeva nalarAja siddhavarakUTase mukta hue, aisA mAnA jAtA hai| dUsarI ora tathAkathita 'kAmadeva purANa' ke anusAra ve ahArase mukta hue mAne jAte haiN| ina donoM sthAnoMmeM se vastutaH unhoMne kisa sthAnase nirvANa prApta kiyA, yaha nirNaya honA abhI zeSa hai| 4. itihAsa granthoMse yaha siddha hotA hai ki candela nareza madanavarmanane cedi-vijayake upalakSyameM madanasAgarakA nirmANa karAyA thaa| isI sarovarake nAmapara yahA~ke gAMvakA nAma madaneza sAgarapura par3a gyaa| ahArake mUrti-lekhoMmeM bhI ye donoM nAma milate haiN| dUsarI ora 'kAmadeva purANa' meM aisA varNana batAyA jAtA hai ki madanasAgarakA nirmANa kAmadeva madanakumArane 19veM tIrthaMkara mallinAthake bAdameM kraayaa| rAjA madanavarmanase pUrva kisI grantha, zilAlekha athavA mUrtilekhameM isa sAgara ( sarovara ) aura nagarakA nAma upalabdha nahIM hotaa| aisI sthitimeM kyA yaha ucita hogA ki ukta kathita granthakA tatsambandhI vivaraNa mAnya kiyA jAye ? 5. nirvANakANDa, nirvANabhakti, kisI purANa athavA kathAkozameM ahArakA ullekha nirvANa kSetrake rUpa meM nahIM miltaa| 6. 'caubIsa kAmadeva purANa' nAmaka kisI granthakA astitva hai, yaha bhI sandigdha hai| yadi yaha grantha vidyamAna hai to svIkAra karanA hogA ki yaha racanA ati Adhunika hai aura racayitA koI vidvAn nahIM hai, anyathA siddhAnta aura paramparA-viruddha bAteM usameM na hotiiN| isa granthakA ullekha bhI kisI granthameM nahIM miltaa| jabataka ina bAtoMkA santoSajanaka samAdhAna prApta na ho jAye, tabataka ahArako siddha kSetra svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| usake lie kalpita zAstroMke bajAya kucha Thosa zAstrIya AdhAra DhU~r3hane hoNge| hamArI vinamra mAnyatA hai ki ahAra eka aitihAsika atizaya kSetrameM lagabhaga eka hajAra varSoM se mAnya rahA hai| isa kSetra aura yahA~ke bhagavAn zAntinAthake prati janatAke manameM apAra zraddhA hai / use balAt siddha kSetrakA nAma denese jana-zraddhAmeM koI vRddhi nahIM hotii| isa prakArakI pravRtti anya kaI atizaya kSetroMke sambandhameM bhI cala par3I hai| Thosa zAstrIya yA abhilekhIya pramANa upalabdha honepara hI kisI atizaya kSetrako siddha kSetrake rUpameM mAnyatA milanI caahie| pAr3AzAha kA mandira - pAr3AzAhane aneka tIrthopara zAntinAtha jinAlaya banavAye the| una sabhI tIrthoMpara unake dhanake sambandhameM vibhinna aura vicitra kiMvadantiyAM pracalita haiN| ahArake zAntinAtha jinAlayakA nirmANa rAMgAke cAMdI ho jAnepara usa cAMdIke malyase karAyA thaa| anuzrati hai ki unhoMne zAntinAthako pratiSThA gajaratha mahotsavapUrvaka kI thii| usameM itano janatA ekatra huI thI ki paMktibhojameM 52 mana pisI mirca bhI kama par3a gayo thiiN| kintu pAr3AzAhakA mandira aura mUrti kahA~ haiM, yaha jJAta nahIM ho skaa| kyoMki mUrti-lekhake anusAra vartamAna mandira galhaNane banavAyA aura
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha unake putra jAhaDa aura udayacandrane zAntinAthakI mUrti banavAkara usakI saMvat 1237 meM pratiSThA kraayii| sambhavataH kunthunAtha aura aranAthako mUrtiyoMkA nirmANa galhaNane karAyA thaa| aisI sthitimeM pAr3AzAhake mandira aura mUrtiyoMkI khoja honA Avazyaka hai| aitihAsika pRSThabhUmi . itihAsa-granthoMmeM isa sthAnakA nAma 'madanezasAgarapura' milatA hai| yahA~ candelavaMzIya rAjA madanavarmanane eka vizAla sarovarakA nirmANa karAyA thA jisakA nAma madanavarmanake nAma para 'madanasAgara' par3a gyaa| isa sarovarake nikaTavartI nagarako 'madanezasAgarapura' nAma milaa| isa rAjAke sambandhameM itihAsa-granthoMse kucha jAnakArI prApta hotI hai| madanavarmanake tAU sallakSaNavarmana vIra puruSa the| ve candelavaMzI rAjAoMkI rAjadhAnI kAliMjarameM rahakara zAsanasUtrakA saMcAlana karate the| unhoMne paramAravaMzI naravarmanako parAjita karake mAlavApara adhikAra kara liyA aura cedinareza kalacuri yazaHkarNako bhArI parAjaya dii| gAhar3avAloMko harAkara sampUrNa antarvedI ( gaMgA-yamunAkA madhyavartI pradeza ) para adhikAra kara liyaa| lagabhaga san 1917 meM sallakSaNavarmanakA putra jayavarmana gaddIpara baitthaa| thor3e dina zAsanaM karaneke pazcAt use apane cAcA pRthvIvarmanake lie rAjagaddI chor3anI pdd'ii| pRthvIvarmanakA uttarAdhikArI usakA putra madanavarmana huA, jisane san 1129 se 1163 taka zAsana kiyaa| zilAlekhoMse jJAta hotA hai ki usake rAjyameM bhilasA, maU (jhAMsI jilA), ajayagar3ha, chatarapura, khajurAho, mahobA aura kAliMjara zAmila the| paramAranareza yazovarmanako parAjita karake usane bhilasApara adhikAra kiyaa| kalacuri gayakarNako karArI hAra dekara cedipara apanA adhikAra jmaayaa| jaba gujarAtake cAlukya jayasiMha siddharAjane dhArapara vijaya prApta karake mahobApara AkramaNa kiyA, taba madanavarmanane vIratApUrvaka yuddha karake apanI rAjadhAnIko to bacA liyA, kintu isa yuddha meM bhilasA usake hAthase nikala gyaa| madanavarmanake pazcAt kAliMjarakI gaddIpara usakA pautra aura yazovarmanakA putra paramardI san 1165 se kucha pahale baitthaa| . . - kahate haiM, isI candelanareza madanavarmanane cedi-vijayake pazcAt isa sthAnapara ukta 'madanasAgara' banavAyA thA aura usIke kAraNa yahAMke nagarakA nAma madanezasAgarapura pdd'aa| madanezasAgarapura nAmakA samarthana zAntinAtha bhagavAnke mUrti lekhase bhI hotA hai, jisameM 'yena zrI madanezasAgarapure tajjanmano nirmime' isa prakArakA pATha hai| eka mUrti-lekhameM 'taTe madanasAgara nirmalam' pATha hai| kintu madanezasAgarapura nAma prApta karanese pUrva bhI yaha sthAna AtmasAdhana karaneke abhilASI mumukSu janoMke AkarSaNakA kendra thA, kyoMki yahA~para madanavarmanake rAjyakAlase pUrvakI, saMvat 1123 aura saMvat 1136 taka kI, mUrtiyAM upalabdha hotI haiN| ahArakA nAmakaraNa - isa sthAnakA nAma 'ahAra' kaise par3A, isa sambandhameM bhI eka rocaka kiMvadantI pracalita hai| kahate haiM, pAr3AzAha isI sthAnapara eka dina AhArake samaya kisI satpAtrakI pratIkSAmeM khar3e the| kintu AhArako belA TalatI jA rahI thI aura kisI satpAtrake darzana nahIM ho rahe the| isase zrAvakaziromaNi pAr3AzAhako bar3A manaHkleza ho rahA thaa| ve apane azubha karmoko hI isakA uttaradAyI mAnakara pazcAttApa kara rahe the| tabhI unheM mAsopavAsI nirgrantha digambara muni IryApatha
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 bhAratake digambara jaina tIrtha vizuddhipUrvaka jaMgalase Ate hue dikhAI pdd'e| bhakta zrAvakakA roma-roma harSase pulakita ho utthaa| unhoMne navadhA bhaktipUrvaka vItarAga munikA pratigrahaNa kiyaa| munikA nirantarAya AhAra huaa| ve muni mAsopavAsI the| kintu muni bananepara unako gRhastha-dazAko palIko apane patike Upara bar3A krodha AyA aura ArtadhyAnase marakara vyantarI huI / vaha pratizodha leneke uddezyase munike pAraNAke samaya antarAya DAla diyA karatI thI, jisase chaha mAsase manirAja binA AhAra kiye hI lauTa jAte the| kintu bhaktapravara pAr3AzAhake prabala puNyodaya aura kSetrake prabhAvase isa bAra usa vyantarIkI eka nahIM calI aura munirAjakA AhAra nirvighna huaa| vyantarIko bhI apane kukRtyapara pazcAttApa huA aura munirAjake caraNoMmeM Akara usane apane aparAdhake lie kSamA maaNgii| ___ isa ghaTanAke phalasvarUpa arthAt munirAjake AhArake kAraNa isa sthAnakA nAma hI 'AhAra' ho gyaa| 'AhAra' hI bigar3ate-bigar3ate 'ahAra' bana gyaa| isa kiMvadantImeM tathyAMza kitanA hai, yaha kahanA kaThina hai| isakI satyatAkI parIkSA karanekA bhI koI sAdhana yA purAtattva-sAkSya upalabdha nahIM hai / sambhava hai, ahAra nAmase hI prerita hokara isa kiMvadantIkA janma huA ho| - isa nAmakA kAraNa jo bhI rahA ho, kintu yaha nirvivAda satya hai ki isa kSetrakI prAkRtika suSamA, ekAnta zAnti aura manohara dRzyAvalIne ise eka suramya tapovanakI mahattA pradAna kara do hai aura eka aise AdhyAtmika vAtAvaraNakA svataH hI sRjana ho gayA hai, jahA~ pahuMcakara mana sAMsArika pralobhanoMse virakta hokara AtmAke niHzreyasakI ora lalaka uThatA hai| isa kSetra aura aise hI anya atizaya kSetroMke atizaya manakI isI nibhRta nigUr3ha adhyAtmabhAvanAse udbhUta hote haiM / manakI capala caMcala gati jahA~ pahu~cakara svataH ho Atmonmukha ho uThe, yaha saMsArakA aisA sabase bar3A atizaya hai / atizaya kSetra ahArameM bhI isa prakArake atizayoMke darzana hote haiN| aitihAsika sAmagrI . isa kSetrapara tathA isake nikaTavartI bhUbhAgapara purAtattva-sAmagrI vipula parimANameM upalabdha hotI hai| yahA~ bhagarbhase tathA bAhara aneka khaNDita aura akhaNDita jaina matiyA~ prApta haI haiN| ane mUrtiyoMkI caraNacaukIpara lekha aMkita haiM jinase aneka aitihAsika tathyoMpara prakAza par3atA hai, jaise bhaTTArakoMkI paramparA, jaina samAjameM pracalita anvaya, pratiSThAkAraka bhaktajana, tatkAlIna rAjavaMza, mUrtikAra, kalAkA kramika vikAsa aadi| . bhaTTAraka-paramparA ___ yahA~kI kucha mUrtiyoMke lekhoMse bhaTTArakoMke nAmoM aura unakI paramparApara prakAza par3atA hai-jaise kuTakAnvayake paNDita zrI maMgaladeva aura unake ziSya bhaTTAraka padmadeva, kuTakAnvayake paNDita lakSmaNadeva aura unake ziSya Aryadeva, paNDita zrI yazakIrti, siddhAntI sAgarasena, bhaTTAraka mANikyadeva, guNadeva, bhaTTAraka jagendraSeNa, bhaTTAraka jinacandradeva, bhaTTAraka dhavalakIrti, bhaTTAraka sakalakoti, bhaTTAraka dharmakIrti, bhaTTAraka zolasUtradeva, bhaTTAraka jJAnasUtradeva, bhaTTAraka guNakIrti, bhaTTAraka malayakIrti, bhaTTAraka vizAlakIrti, bhaTTAraka padmakIrti, bhaTTAraka maMgaladeva / - bhaTTArakoMke nAmollekhoMkA adhyayana karanepara eka vizeSatAkI ora dhyAna AkRSTa hue binA nahIM rahatA ki gyArahavIMse pandrahavIM zatAbdI takake jina mUrtilekhoMmeM bhaTTArakoMkA nAmollekha kiyA gayA hai, unake sAtha saMgha, gaNa, gaccha aura AmnAyakA ullekha nahIM kiyA gyaa| kintu saMvat
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 121 1502 ke eka mUrti lekhameM bhaTTArakake nAmake sAtha kASThAsaMghe diyA hai tathA saMvat 1642 se 1869 taka kaI mUrtilekhoMmeM mUlasaMgha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha aura kundakundAnvayakA ullekha milatA hai / isakA artha yaha hai ki gaNa, gaccha, anvaya Adike ullekhakI paramparA bahuta bAda meM pracalita huI / bhaTTArakoM ke nAmoMke sAtha kahIM 'paNDita' zabdakA bhI prayoga kiyA gayA hai aura unake ziSyako bhaTTAraka kahA gayA hai| yaha kahanA kaThina hai ki jinake sAtha 'bhaTTAraka' zabda na lagAkara 'paNDita' zabda prayukta hai, ve bhaTTAraka the yA nahIM / kintu bhaTTArakake guru bhaTTAraka hI hone cAhie, isa kAraNa aise paNDitoMkA nAma bhI bhaTTAraka-sUcI meM de diyA gayA hai| bhaTTArakoMkA nAmollekha bArahavIM zatAbdIse aThArahavIM, unnIsavIM zatAbdI taka ke mUrtilekhoM meM milatA hai / lagatA hai, ye ullikhita bhaTTAraka anya sthAnoMke the / inhoMne mUrtiyoMkI pratiSThA kraayii| jaise bhaTTAraka dharmakIrti, zIlasUtra ( zIlabhUSaNa), jJAnasUtra ( jJAnabhUSaNa), balAtkAragaNa aTera zAkhAke bhaTTAraka the / bhaTTAraka vizAlakIrti aura bhaTTAraka padmakIrti balAtkAragaNakI lAtUra-zAkhAke bhaTTAraka the / bhaTTAraka guNakIrti, yazaH kIrti aura malayakIrti kASThAsaMghakI mAthuragaccha zAkhA aura puSkaragaNake the| eka guTake meM inakI paramparA isa prakAra pAyI jAtI hai-- mAhabasena, uddharasena, devasena, vimalasena, dharmasena, bhAvasena, sahasrakIrti, guNakIrti, yazaH kIrti, malayakIrti, guNabhadra, guNacandra, brahmamANDaNa / isI prakAra anya bhaTTAraka bhI ahArake nahIM, bAharake hI the / isa kSetrapara bhI (jaise madanasAgara ke taTapara avasthita jinAlaya meM ) unhoMne mUrtiyoM kI pratiSThA karAyI / kaI mUrtilekhoMmeM anya sthAnoMpara pratiSThA honeke spaSTa ullekha upalabdha hote haiM / udAharaNataH eka yantra lekha se jJAta hotA hai ki isa yantrakI pratiSThA akabara jalAluddInake rAjyameM phIrojAbAda ngrhuii| kaI mUrtiyA~ jIvarAja pApar3IvAlane bhaTTAraka jinacandra dvArA pratiSThita karAyI thIM aura ve yahA~ lAkara sthApita kI gyiiN| ye mUrtiyAM saMvat 1548 kI haiN| itanA honepara bhI bhagavAn zAntinAtha Adiko vizAla mUrtiyoMkI pratiSThA yahIM huI hogI, isameM koI sandeha nahIM hai / AyikAoMke nAma ina mUrti-lekhoMmeM bhaTTArakoMke sAtha yA svatantra rUpase kucha AryikAoMke nAmoMkA bhI ullekha milatA hai, jaise jJAnazrI, jayazrI, tribhuvanazrI, lakSmazrI, cAritrazrI, ratnazrI, zivaNI, zivazrI, siddhAntI devI Adi / eka aura bhI tathya ra prakAza par3atA hai ki AryikAoMne bhaTTArakoMke sAtha athavA svatantra rUpase bhI mUrtiyoM kI pratiSThA kraayii| kaI AryikAoMke nAmake sAtha siddhAntI - jaise pANDityasUcaka vizeSaNa bhI lage hue haiN| isase yaha prakaTa hotA hai ki ye AryikAe~ parama viduSI, vidhi-vidhAnameM niSNAta aura siddhAnta zAstroMkI marmajJa thIM / dUsarI ullekhanIya bAta yaha hai ki pratiSThA karAnevAlI ina AryikAoMkA nAmollekha bArahavIM zatAbdIko mUrtiyoMke lekhoMmeM milatA hai, bAdake mUrtilekhoMmeM nahIM / anvaya aura gotra ina mUrti-lekhoM meM pratiSThAkArakoMke anvayoM aura gotroMkA bhI nAmollekha milatA hai / kucha anvaya aura gotra to bar3e vicitra haiM; aneka anvaya aise haiM, jo azrutapUrva haiM / mUrti lekhoM meM jo 3-16
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bhAratake digambara jaina tIrtha anvaya milate haiM, unake nAma isa prakAra haiM-khaNDelavAla, jaisavAla, meDavAla, lameMcU, paurapATa, gRhapati, golApUrva, golArADa, avadhapuriyA, gargarAT, mAdhava, mahaDitavAla, kuTaka, agravAla, osavAla, vaizya, mAhezvara, devavAla, mAthuravaMza, zrImalayakIrti devAnvaya, bhaTTArakAnvaya, mahiSaNa puravAr3Anvaya, mar3avAla, madhuka, mahavarya, bhaTTAraka vizAlakIti anvaya, bhaTTAraka sakalakIrti anvaya, bhaTTAraka jinacandra anvaya aadi| inameM kucha anvaya to vyaktiyoMke nAmapara haiM, jinakA ullekha sambhavataH anyatra nahIM miltaa| . nagaroMke nAma ina mUrti-lekhoMmeM kucha nagaroMke nAma bhI Aye haiM, jaise--bANapura, vasuhATikA, nandapura / sambhavataH ye nagara ahAra ( madanezasAgarapura ) ke nikaTa hI rahe hoNge| ina lekhoMmeM ahArake lie madanezapura aura madanasAgarapura nAmoMkA bhI prayoga kiyA gayA hai| kSetra-darzana isa kSetrapara kula mandiroMkI saMkhyA 13 hai tathA 2 prAcIna mAnastambha haiN| ina mandiroMmeM kSetrapara 7 mandira haiM tathA parvatapara 6 mandariyAM haiN| kSetrake cAroM ora ahAtA banA huA hai| . mandira aura dharmazAlA isI ahAteke andara haiN| mandira naM. 1 prathama mandira sabase prAcIna hai| yaha bhagavAn zAntinAthakA mandira kahalAtA hai| isa mandirakA nirmANa zrI galhaNane madanezasAgarapurameM karAyA thaa| inhoMne nandapura nAmaka nagarameM bhI eka zAntinAtha jinAlaya banavAyA thaa| madanezasAgarapurake jinAlayameM zrI galhaNake zrI jAhar3a aura zrI udayacandra nAmaka putroMne bhagavAn zAntinAthakA bimba sthApita kiyA aura saMvat 1237 meM agahana sudI 3 zukravArako usakI pratiSThA kraayii| isa vizAla mUrtikI racanA vAlhaNake putra pApaTa zilpIne kI thii| pahale yaha mandira bAharase choTA dikhAI par3atA thA, kintu bhItara 6 phuTakI gaharAI honeke kAraNa kAphI vizAla thaa| pravezadvAra do the| prathama dvArake bAhara eka sundara pairakAra thaa| isake AjU-bAjU aura bIcameM tIna bar3e kamare the| dakSiNa bAjUke kamaremeM eka talahaTa thA / mandirake donoM pAva bhAgoMmeM 2-2 tathA pazcimameM 1 gandhakuTI thiiN| isa mandirake tIna orake dAlAna gira par3e the| unakI khudAI karanepara 29 manojJa pratimAeM nikalI thiiN| isa mandirako dazA atyanta kharAba ho gayI thii| ataH isakA jIrNoddhAra jaina samAjake vikhyAta sAhU zAntiprasAdajI kI orase huaa| mandirameM vizAla haoNla aura madhyameM garbhagRha hai| garbhagRhameM bhagavAn zAntinAthakI svarNavarNavAlI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA 18 phuTa hai| hAthakI hathelIpara sundara kamala banA huA hai| caraNoMke donoM ora camarendra vinata mudrAmeM khar3e haiN| caraNacaukIpara ratnAbharaNamaNDita do rAjapuruSa yA zreSThI karabaddha khar3e haiN| ye sambhavataH pratiSThAkAraka jAhar3a aura udayacandra haiN| Asanapara donoM ora do hiraNa aMkita haiN| Asanake donoM ora do yakSiyoMkI mUrtiyAM utkIrNa haiM, kintu unake aMga khaNDita haiN| isa vizAla matike Upara pannekI paoNliza kI gayI thii| jaba AtatAyiyoMne yahA~ke mandiroM aura mUrtiyoMkA jo nirmama vidhvaMsa kiyA, usameM yaha mUrti bhI nahIM baca paayii| isakA dAyA~ hAtha khaNDita kara diyA gayA hai| nAka, pairoMke aMgUThe Adi kaI aMgopAMgoMko bhI kSati pahu~cI hai| bAdameM kabhI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke digambara jaina tIrthaM 123 khaNDita aMzoMko jor3a diyA gyaa| hathaur3oMko coToMse mUrtikI pAliza caTaka gayI thI / paM. pannAlAla zAstrI sADhUmalavAloMne 72 tolA pannA prApta karake isa mUrtipara punaH pAliza karAyI / isase pAlizameM dvaividhya A gayA hai / hAtha Adike jor3ake cihna pAlizase chipa nahIM sake, ve spaSTa dikhAI par3ate haiM / isa pratimAkI mukha-chaTA dekhate hI banatI hai / isake Upara jo prasanna gAmbhIrya, saumyatA aura smitake bhAva chiTaka rahe haiM, ve vastutaH anupama haiM / kaThora pASANameM itane gAmbhIrya aura vItarAga chavikA aMkana Azcaryajanaka hai | isakI caraNapIThikApara eka mUrtilekha utkIrNa hai| yaha lagabhaga 4 iMca lambA aura 9 iMca caur3A hai| mUrtilekha atyanta aitihAsika mahattvakA hai / isase pratiSThAkArakakA vaMza-paricaya, pratiSThA-kAla, tatkAlIna zAsana, mUrtikAra Adi mahattvapUrNa bAtoMpara prakAza par3atA hai / vaha lekha isa prakAra hai OM namo vItarAgAya // gRhapativaMza saroruha - sahasra razmiH sahasrakUTaM yaH / vANapure vyadhitAsIt zrImAniha devapAla iti // 1 // zrI ratnapAla iti tattanayo vareNyaH, puNyekamUrtirabhavat vasuhATikAyAM / kIrtirjagattrayaparibhramaNazramArtA yasya sthirAjani jinAyatanacchalena // 2 // ekastAvadanUna buddhinidhinA zrI zAnticaityAlayo, diSTyAnandapure paraH paranarAnandapradaH zrImatA / yena zrI madanezasAgarapure tajjanmano nirmime, . so'yaM zreSThivariSTha galhaNa iti zrI ralhaNAkhyAdabhUt ||3|| tasmAdajAyata kulAmbara pUrNacandraH zrIjAhaDastadanujodayacandra nAmA | ekaH paropakRtihetukRtAvatAro dharmAtmakaH punaramoghasudAnasAraH // 4 // tAbhyAmazeSa duritaughazamaikahetuM nirmArpitaM bhuvanabhUSaNabhUtametat / zrI zAnti caityamiti nityasukhapradAnAt muktizriyo vadanavIkSaNa lolupAbhyAm // 5 // saMvat 1237 mArgaM sudi 3 zukre zrImatparamarddhideva vijayarAjye candrabhAskarasamudratArakA yAvadatra janacittahArakAH / dharmaMkArikRtazuddhakIrtanaM tAvadeva jayatAt sukIrtanam ||6|| vAlhaNasya sutaH zrImAn rUpakAro mahAmatiH / pApaTo vAstuzAstrajJastena bimbaM sunirmitam ||7| isa mUrti-lekhakA Azaya yaha hai ki gRhapati-vaMzameM zreSThI devapAla hue, jinhoMne bAnapura meM sahasrakUTa jinAlayakA nirmANa kraayaa| unake putra ratnapAla hue / ratnapAlake putra ralhaNa the / rahaNa ke putra galhaNa hue, jinhoMne nandapura tathA madanezasAgarapurameM zAntinAtha jinAlaya banavAye / galhaNake do putra hue---jAhar3a aura udayacandra / ina donoM bhAiyoMne zAntinAthako mUrti banavAyI, jisakI pratiSThA mahArAja paramarddhike rAjyameM agahana sudI 3 zukravAra saMvat 1237 meM karAyI / isa mUrtikA nirmANa vAlhaNa ke putra vAstuzAstrake jJAtA pApaTane kiyA / isa pratimAke bAyeM pArzvameM bhagavAn kunthunAthakI mUrti virAjamAna hai| yaha mUrti 13 phuTa zilAphalaka meM 10 phuTa avagAhanAvAlI khaDgAsana mudrAmeM utkIrNa hai / isa mUrtikI bhI nAsikA,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bhAratake digambara jaina tIrtha upastha, indriya tathA pairoMke aMgUThe khaNDita haiN| bAyA~ hAtha punaH jor3A huA hai| mUrti-lekhakA bahubhAga khaNDita hai| isa mUrtipara bakarekA lAMchana hai| pAliza maTiyAle raMga yA svarNakI hai| isake pAThapIThapara jo lekha utkIrNa hai, usakA Azaya isa prakAra hai zrI ralhaNakI navavivAhitA patnIkA nAma gaMgA thaa| usake tIna putra utpanna hue| unameM se do choTe bhAiyoMke svargavAsake kAraNa bar3e bhAIke manameM saMsArase nirveda ho gyaa| dhana, jIvana aura yauvanako kSaNabhaMgura samajhakara usane apanA sampUrNa dhana Atma-hitake lie vyaya kiyaa| usane hI isa mUrtikA nirmANa kraayaa| isakI pratiSThA bhagavAn zAntinAtha-mUrtike sAtha hI saMvat 1237 meM huI thii| bhagavAn zAntinAthake dAyeM pArzvameM bhagavAn arahanAthako makarAnA pASANakI 10 phuTa UMcI zyAmavarNa pratimA virAjamAna hai| saMvata 1237 meM zAntinAtha bhagavAnake sAtha jo mati pratiSThita kI gayI thI, use AtatAyiyoMne khaNDita kara diyaa| taba san 1958 meM prAntake jaina samAjane yaha mUrti maMgavAkara pratiSThita kii| ___isa garbhagRhake bAhara cAra vediyoMmeM cAra prAcIna pratimAeM haiN| mandirake haoNlameM cAroM ora barAmade haiM aura dIvAroMmeM vediyA~ banI huI haiN| inameM tIna caubIsIkI 72 mUrtiyA~ aura videha kSetrake 20 tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM haiN| isa prakAra kula 92 mUrtiyA~ haiN| sabhI mUrtiyA~ padmAsana haiM aura pratyekakI avagAhanA 1 phuTa 7 iMca hai| isa mandirake zikharako zukanAsikApara eka rathikAmeM 5 phuTa UMcI khaDgAsana mUrti banI 2. mahAvIra mandira-saMgrahAlayake Upara yaha mandira banA huA hai| isameM bhagavAn mahAvIrakI zvetavarNa 1 phuTa 10 iMca (maya Asana ) avagAhanAvAlI padmAsana mUrti mUlanAyakake rUpameM virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 2500 meM kI gyii| yahA~ 3 pASANa aura 1 dhAtukI mUrtiyAM haiN| inameM se eka mUrti saMvat 1713 kI hai| 3. pArzvanAtha mandira-isameM bhagavAn pAzvanAthakI silahaTI varNakI 2 phuTa 2 iMca UMcI padmAsana mUrti virAjamAna hai| isake atirikta do vediyAM aura haiN| bAyIM orakI vedImeM pAzvanAtha bhagavAnkI silahaTI varNakI 1 phuTa 8 iMca UMcI padmAsana pratimA hai| phaNake Upara donoM pAzrvomeM puSpavarSA karate hue nabhacArI deva dikhAI par3ate haiN| unase nIce eka-eka gaja banA huA hai| nIce eka-eka padmAsana mUrti hai / adhobhAgameM bhagavAnke donoM ora camaravAhaka indra khar3e haiM / ___ isake Age bhagavAn neminAthakI zvetavarNa 1 phuTa 2 iMcakI mUrti rakhI huI hai| dAyoM vedImeM katthaI varNakI 1 phuTa 6 iMca U~cI pArzvanAthakI padmAsana mUrti hai| pratiSThA-kAla saMvat 1869 hai| isake Age pArzvanAthakI zveta mUrti hai| 4. meru-mandira-saMgrahAlayake bagalameM yaha mandira sthita hai| tIna parikramAvAlI kaTaniyA~ banI huI haiN| vedImeM kRSNa pASANakI 1 phuTa 7 iMca avagAhanAvAlI padmAsana mUrti hai| mUrtike pAdapIThapara lekha yA lAMchana kucha bhI nahIM hai| usake Age 1 phuTa U~cI puSpadanta bhagavAnkI zvetavarNa padmAsana mUrti virAjamAna hai / yaha saMvat 1548 meM pratiSThita kI gyii| 5. nayA mandira kahA jAtA hai ki zAntinAthakI pratiSThAke samaya isameM havanakuNDa thaa| yaha ATha khambhoMkA maTha thaa| bAdameM ise mandirakA rUpa de diyA gyaa|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke digambara jaina tIrthaM 125 6. bAhubalI mandira - prathama kAmadeva bAhubalI svAmIkI zveta makarAne kI pratimA kAyotsargAsana meM virAjamAna hai / mUrtipara pAramparika mAdhavI latAe~ lipaTI huI haiM / mUrtiko avagAhanA 7 phuTa hai tathA isakA kamalAsana 2 phuTa 2 iMca UMcA hai| isakI pratiSThA vikrama saMvat 2014 meM huI thii| 7. bhUgarbha jinAlaya - nIce kucha sIr3hiyA~ utarakara bhUgarbha meM eka cabUtarepara mUrtiyA~ haiM, jinameM 20 pASANa kI, 51 dhAtu kI, 1 meru dhAtukI aura 4 caraNacihna haiM / inameM se kaI mUrtiyA~ jIvarAja pApar3IvAla dvArA saMvat 1548 meM pratiSThita kI huI haiM / mAnastambha - bAhubalI mandirake sAmane lAla pASANake do mAnastambha haiM / ye eka hI zilAse nirmita haiM / inake abhilekhAnusAra inakI pratiSThA vikrama saMvat 1013 meM huI thI / sambhavataH usa kAlameM yahA~ ekAdhika mandira rahe hoMge, jinake sAmane ye mAnastambha nirmita kiye gaye the / yaha bhI sambhava hai ki ye mAnastambha nikaTakI pahAr3Ipara nirmita mandiroM ke sAmane bane hoM / mandira dhvasta ho gaye, taba unheM vahA~se haTAkara bhakta zrAvakoMne saMvat 1953 meM yahA~ lAkara sthApita kara diyA / isa sambhAvanAkI kalpanAkA tarkasaMgata AdhAra yaha hai ki jaba yahA~ zAntinAtha jinAlayakA nirmANa huA, usa samaya koI pUrvavartI jinAlaya yahA~ nahIM thA / jinAlaya ke abhAvameM akele mAnastambhoM kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / yahA~ jinAlaya na honekA mukhya hetu yaha hai ki yahA~ usa kAlake avazeSa upalabdha nahIM hote, na jinAlaya hI prApta hote haiM / avazeSa upalabdha hote haiM phaadd'iipr| ataH ye mAnastambha bhI vahIM ke hone caahie| kintu jo mUrtiyA~ aba taka prApta huI haiM, unameM se koI mUrti saMvat 1013 kI nahIM milI / sambhava hai, bhaviSyameM saMvat 1013 yA usake pUrvakAlakI koI mUrti yahA~ mila jAye / uttara dizA ke mAnastambhako AdhAra-caukI 6 phuTa 9 iMca tathA mAnastambha 12 phuTa U~cA hai / isake adhobhAgameM cAroM dizAoMmeM kramazaH cakrezvarI, ambikA, sarasvatI aura padmAvatIkI mUrtiyA~ banI huI haiM / inase Upara eka khaDgAsana tIrthaMkara mUrti hai| isase kucha Upara cAroM dizAoM meM cAra padmAsana anta pratimAe~ banI huI haiM / zISaM vedIpara cAra tIrthaMkara mUrtiyA~ virAjamAna haiM / dUsare mAnastambhakI racanA bhI prAyaH isIke samAna hai / antara itanA hai ki isakI caukI 7 phuTa U~cI hai tathA mAnastambhakI U~cAI 11 phuTa hai / pahAr3Ike mandira - kSetrake dakSiNa dvArase nikalakara lagabhaga do pharlAMga kaccA mArga taya karanepara eka pahAr3I TIlepara chaha laghu mandira yA mandariyAM milatI haiM / inameM se do mandiroMmeM madanakumAra aura viSkaMvala muniyoMke halake gulAbI varNake caraNa-cihna bane hue haiN| kahA jAtA hai ki ina donoMne isI sthAnapara nirvANa prApta kiyA thA / ina caraNoMkA AkAra 10 iMca hai| inakI pratiSThA vikrama saMvat 2024 meM mArga zuklA 15 ko kI gayI / zeSa cAra mandiroMmeM bhI caraNa-cihna haiN| ye zvetavarNa haiM aura inakI lambAI 7 iMca hai / siddhoM kI guphA - kSetra se lagabhaga 2 ki. mI. dUra parvatoMke madhya eka vizAla guphA hai jo siddhoMkI guphA kahalAtI hai / yahIM jhAlara kI TauriyA hai| saMgrahAlaya - ahAra kSetrapara eka saMgrahAlaya hai / san 1993 meM yahA~ khudAI karAyI gayI thI jisameM saikar3oM mUrtiyA~ aura unake khaNDa nikale the / ve saba tathA nikaTavartI sthAnoMse utkhananameM prApta purAtana sAmagrI yahA~ surakSita haiM / isa sAmagrI meM purAtattva aura kalAkI dRSTise mahattvapUrNa 1227 kalAkhaNDa sammilita haiM / ina kalAkhaNDoM meM tIrthaMkara mUrtiyA~, yakSa-yakSIkI mUrtiyA~, stambha,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhAratake digambara jaina tIrtha vedikA, toraNa, ghar3e Adi sammilita haiM / yaha sAmagrI prAyaH saMvat 1923 se 1869 takakI hai / isa sAmagrI aura mUrtilekhoM kA adhyayana karanepara kucha rocaka niSkarSa nikalate haiM, jo itihAsa pariprekSyameM bahuta mahattvapUrNa haiN| yathA 1. candela nareza madanavarmanane yahA~para jo vizAla madanasAgara nAmaka sarovara banavAyA thA, usake kAraNa isa nagarako madanasAgarapura yA madanezasAgarapura kahA jAne lagA thaa| ye nAma saMvat 1209 aura saMvat 1237 ke mUrtilekhoM meM do mUrtiyoMpara abhilikhita milate haiM / madanavarmanakA rAjya saMvat 1986 se 1220 taka rhaa| usake pazcAt usakA pautra aura yazovarmanakA putra paramardI gaddI - para baiThA jisakA zAsana saMvat 1259 taka rhaa| isakA artha yaha samajhA jA sakatA hai ki nagara ke ye nAma ina donoM narezoMke rAjyakAlameM kucha hI samaya taka pracalanameM rahe / sambhava hai, ye nAma bolacAla meM bilakula pracalita na hue hoM, kevala abhilekhoMmeM hI kaviyoMkI kRpAse sthAna pA gaye hoM / 2. mUrtilekhoMkA vargIkaraNa karanepara lagatA hai ki saMvat 1923 se isa sthAnako eka tIrthaMkSetrake rUpameM mAnyatA prApta ho gayI aura saMvat 1237 taka yaha janatA kI zraddhA aura AkarSaNakA mahattvapUrNaM kendra rhaa| ina 115 varSoM meM hI, vartamAnameM upalabdha mUrtiyoMke AdhArapara kahA jA sakatA hai ki 25 bAra yahA~ paMcakalyANaka pratiSThA huii| ina varSoMmeM bhI saMvat 1203 se 1237 ke madhya 20 pratiSThAe~ huiiN| ina varSoM meM bhI saMvat 1203 meM 3 bAra pratiSThA huI; 1209 meM 2 bAra, 1213 meM 2 bAra, 1216 meM 3 bAra bimba-pratiSThA huii| saMvat 1203, 1207 aura 1213 meM bAnapura meM vizAla pratiSThA samAroha huA thaa| vahA~ bhI aneka mUrtiyoMkI pratiSThA karAke unheM yahA~ rakha diyA gayA thA / yadyapi saMvat 1237 ke pazcAt bhI yahA~ jaba-taba pratiSThAe~ hotI rahIM, kintu ina 35 varSoM meM pratiSThAoM kI adhika saMkhyA aura bahusaMkhyaka mUrtiyoMkI pratiSThA tathA isa kAryameM aneka jAtiyoM ke sakriya sahayoga se aisA lagatA hai ki ukta avadhimeM ahAra tIrthakSetra kI khyAti apane carama bindupara pahu~ca cukI thii| hameM Azcarya hai ki kisI mUrti lekhameM ahAra kSetrakA nAma nahIM milatA; bAnapurameM saMvat 1207 aura 1213 kI pratiSThita kucha pratimAoMko chor3akara pratiSThA-sthAnakA bhI nAmollekha nahIM milatA / sambhava hai, jina mUrtiyoMkI pratiSThA ahArameM huI thI, unakI pratiSThA vastutaH kahIM anyatra huI ho / kintu isase sthiti meM koI antara nahIM par3atA / asandigdha zabdoM meM yaha kahA jA sakatA hai ki ahAra kSetrane utkarSaMkA eka lambA svarNima yuga dekhA hai aura usane zatAbdiyoM taka mahAn khyAtikA bhoga kiyA hai / 3. yahA~ kabhI bhaTTArakoMkI gaddI rahI ho, aisA koI pramANa nahIM milatA / kintu isa kSetra ke sAtha bhaTTArakoM kA kucha sambandha avazya rahA hai aura unake dvArA pratiSThita aneka mUrtiyA~ yahA~ prApta hotI haiM / kintu yaha eka Azcaryajanaka tathya hai ki yahA~ yakSa-yakSiyoMkI mUrtiyA~ atyalpa saMkhyAmeM upalabdha haiM / yahA~ upalabdha purAtatvameM inakI saMkhyA bilakula nagaNya hai / 4. yahA~kI mUrtiyoMko dhyAnapUrvaka dekhanepara vibhinna kAlakI kalAkA antara pakar3a meM A sakatA hai / ataH yaha saMgrahAlaya 11vIM zatAbdIse 19vIM zatAbdI takake kalA-parivartanakA adhyayana karane meM bahuta upayogI siddha ho sakatA hai / mUrtiyoM ko dekhakara lagatA hai ki tIrthaMkara mUrtiyoMpara aSTa prAtihAryaM aura parikarakI ora vizeSa dhyAna nahIM diyA gayA kintu unake alaMkaraNakI upekSA nahIM kI gayI / 5. saMgrahAlaya meM eka mUrtilekha naM. 811 isa prakAra hai - saMvat 588 mAgha sudI 13 gurau puSya nakSatre golA pUrvAnvaye sAhu rAmala suta sAhu gaNapati sAhu, bhAmadeva hIMgaramala suta vaMzI madanasAgara tilakaM nityaM praNamati' / isameM 'madanasAgara tilaka' yaha pada zAntinAtha bhagavAn ke lie prayukta
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 madhyapradezake digambara jaina tIrtha huA hai / isa lekhameM saMvat 588 galata hai| isake tIna kAraNa haiM-(1) usa samaya yahA~ madanasAgara nahIM thaa| usakA nirmANa 12vIM zatAbdImeM huA thaa| (2) usa samaya golApUrva jAti nahIM thii| (3) isa lekhakI lipise yaha lekha 16vIM zatAbdIkA lagatA hai| ataH yaha saMvat 1588 honA caahie| darzanIya sthala yahA~ pahalI pahA para chaha choTe-choTe mandira bane hue haiN| yahA~se dUsarI pahAr3Ipara jAnepara eka sarovara dikhAI par3atA hai jo bar3A koTA sarovara kahalAtA hai| kivadantIke anusAra isI sarovarake kinAre kisI zilApara pAr3AzAhakA rA~gA cA~dI ho gayA thaa| isa pahAr3Ipara tathA AsapAsa prAcIna mandiroMke avazeSa bikhare par3e haiN| ye avazeSa vizAla bhUbhAgameM bikhare hue haiN| isase aisA lagatA hai ki yahA~ kabhI aneka jinAlaya rahe hoMge jo kAlakramase krUra dAr3hoMmeM phaMsakara athavA dharmonmAdiyoMke hAthoM vinaSTa ho gye| yahA~ko pahAr3iyoMmeM kuchake nAma haiM mur3iyA, richArI vandaroMI, sunAI, mar3agullA Adi / ina nAmoMse hI pratIta hotA hai ki kisI jamAnemeM yahAM bhayaMkara jaMgala the, jahA~ rIcha, bandara, bher3iye Adi jaMgalI jAnavara rahate the| ina sabhI sthAnoMpara mandiroMke zeSa milate haiN| yaha baha kAla thA jaba logoMkA AvAgamana yahA~ kama ho gayA thaa| dhIre-dhIre mandira dharAzAyI ho gaye aura mUrtiyA~ malabemeM yA jhAr3iyoMmeM daba gyiiN| isI kAlameM zAntinAtha bhagavAnkI vizAla mUrti bhI khaNDaharoMmeM par3I rahI aura loga mUr3Adeva kahA karate the| jaina samAja isa jaina kendrako bhUla hI cukA thaa| grAmake caravAhoMse patA laganepara saMvat 1884 meM kucha utsAhI dharmapremI bandhu vahA~ke grAmavAsiyoMke sahayogase zAntinAtha bhagavAnkI mUrti taka phuNce| unhoMne samAjake sahayogase vahA~ taka jAnekA mArga banavAyA aura isa kSetrako punaH prakAzameM lAye / yahA~ darzanIya vastuoMmeM madanasAgara aura eka bAvar3I hai jo madanaverake nAmase prasiddha hai|| dharmazAlAe~ yahA~kI dharmazAlAoMmeM 100 kamare bane hue haiN| dharmazAlAoMmeM bijalI hai, pakke kueMmeM moTara lagI huI hai / kSetra taka pakkI sar3aka banI huI hai| kSetrasthita saMsthAe~ ... vartamAnameM kSetrapara nimnalikhita saMsthAeM haiM-zAntinAtha sarasvatI bhavana, zAntinAtha saMskRta vidyAlaya evaM chAtrAvAsa, zAntinAtha vratI Azrama, zAntinAtha mahilAzrama, zAntinAtha digambara jaina saMgrahAlaya / kSetra tathA sabhI saMsthAoMko prabandhakAriNI kameTI eka hai kintu saMgrahAlayakI kameTI pRthak hai| bandhA sthiti aura mArga __ zrI digambara jaina atizaya kSetra bandhA, madhyapradezake TIkamagar3ha jilemeM bamhaurI-barAnA nAmaka grAmase dasa kilomITara dUra dakSiNakI ora suramya pahAr3iyoMke bIcameM sthita hai| TIkamagar3hase nivAr3I hote hue jhA~sI jAte samaya mArgameM bamhaurI-barAnA par3atA hai| TIkamagar3hase bandhA 50 ki. mI. dUra hai| isakA posTa Aphisa bamhaurI-barAnA hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bhAratake digambara jaina tIrtha kSetra-darzana isa kSetrake cAroM orakA dRzya atyanta manorama hai| kahA jAtA hai ki bundelakhaNDameM sAta bhoyare bahuta prasiddha rahe haiN| ye sAtoM bhoyare pavA, devagar3ha, sIrIna, karaguvAM, bandhA, paporA aura thUvaunameM sthita haiN| aisI bhI anuzruti hai ki ye sAtoM bhoyare devapata aura khevapata nAmaka do bhAiyoMne nirmita karAye the| ina bhoyaroMkA nirmANa kAla kyA hai, yaha abhI taka jJAta nahIM ho sakA hai| kintu ina bhoyaroMmeM kucha mUrtiyA~ 11vIM-12vIM zatAbdIkI bhI upalabdha hotI haiN| ye mUrtiyA~ mUlataH ina bhoyaroMmeM hI pratiSThita kI gayI thIM, yaha vizvAsapUrvaka kahanA kaThina hai / aitihAsika pRSThabhUmike sandarbhameM vicAra karanepara aisA lagatA hai ki bhoyare usa kAlakI upaja haiM jaba AtatAyI muslima zAsaka devAlaya aura deva-pratimAoMkA vidhvaMsa karane lage the| aise saMkaTa-kAlameM deva-pratimAoMkI surakSAkI cintA honA svAbhAvika thaa| devAlayoMkI surakSA honA kaThina jAnakara deva-pratimAoMkI sarakSAke prayatna kiye gaye aura bhUgarbha meM vediyAM yA cabatare banAkara vahIM devAlayakI matiyAM virAjamAna kara dI gyiiN| kucha sthAnoMpara isa prakArako bhI ghaTanAeM huIM ki AtatAyiyoMne devAlayako hI naSTa kara diyaa| satata AtaMkake kAraNa jaina samAjane una vidhvasta mandiroMkA punanirmANa nahIM kraayaa| dhIre-dhIre samAja una dhvaMsAvazeSoMke nIce dabe hue bhoyareko bhI bhUla gyaa| kahIM-kahIM khudAI karAte samaya aise bhoyare aura unameM sthita mUrtiyA~ surakSita rUpameM milI haiN| bhoyare-nirmANakA eka anya uddezya tapaHsAdhanAke lie zAntipUrNa vAtAvaraNakI sRSTi bhI rahA hogaa| bandhA kSetra meM bhI eka bhoyarA hai| isakI racanA-zailI uparyukta garbhagRha-saptakase bahuta kucha milatI-julatI hai| isa bhoyaremeM mUlanAyaka pratimA bhagavAn ajitanAthakI hai| lekhase spaSTa hai ki isa pratimAkI pratiSThA caitra zuklA trayodazIko vi. saMvat 1199 ( I. sa. 1142) meM huI thii| yaha mUrti atyanta prabhAvaka hai| isake netroMmeM prazAnta snigdhatA hai, mukha-mudrA atyanta saumya hai| darzana karanepara anubhava hotA hai ki prabhu karuNAkI varSA kara rahe haiN| _isa mUrtike eka ora bhagavAn RSabhadeva aura dUsarI ora bhagavAn sambhavanAtha khaDgAsanameM dhyAnalIna haiN| ina donoMkA pratiSThA-kAla saMvat 1209 hai| prAcIna pratimAoMmeM do pratimAeM aura bhI ullekhanIya haiN| ve haiM bhagavAn sambhavanAtha aura bhagavAn neminaathkii| ina donoMke pIThAsanoMpara saMvat 1209 ke abhilekha utkIrNa haiN|| eka mUrti bhagavAn RSabhadevakI hai jisake pAdapIThapara lekha to hai kintu saMvat par3hanemeM nahIM aataa| lagatA hai, yaha bhI upayukta mUrtiyoMkI samakAlIna hai| yahA~ anya bhI aneka mUrtiyA~ haiM, kintu ye isa kAlake bAdakI haiN| isa garbhagRhake nikaTa eka vizAla zikharabaddha mandira hai| zikharabaddha mandirake nikaTa hI eka aura mandira hai| yaha pahale sambhavataH jaina maTha thA, jisameM bAraha dvAriyA~ haiN| aisA lagatA hai, prAcIna kAlameM jaina sAdhuoMkI samAdhi ( niSadhikA ) ke rUpameM isakA upayoga hotA hogaa| yahA~ eka stambhapara abhilekha bhI aMkita hai, kintu aspaSTa honese vaha par3hanemeM nahIM aataa| yahA~ tIna prAcIna mUrtiyAM virAjamAna haiM, jo anumAnataH 11-12vIM zatAbdI kI haiN| zikharabaddha mandirakI UMcAI lagabhaga 65 phuTa hai| isa mandirakA nirmANa 18vIM zatAbdImeM bamhaurI barAnAnivAsI sa. siM. giradhArIlAlajIko mAtezvarIne karAyA thaa| ve dharmaniSTha mahilA thiiN| unake Adezase nirmANake samaya mandirake kAmameM AnevAlA jala pahale chAna liyA jAtA thaa|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 129 kSetrapara atizaya isa kSetrake atizayoMke bAremeM janatAmeM aneka prakArako kiMvadantiyAM pracalita haiN| mandirase lagabhaga 100 mITara dUra eka bAvar3I hai| usake pAsa hI eka kheta hai| kucha varSa pUrva isa khetake mAlikako hala jotate samaya eka jaina mUrti milI thii| khetake bIcameM eka pASANa-khaNDa par3A huA hai| jaba bhI khetakA mAlika isa pASANako vahA~se haTAkara anyatra DAla detA hai, tabhI usakA parivAra bImAra par3a jAtA hai| janatAmeM dhAraNA hai ki usa sthAnake nIce koI garbhagRha hai aura yaha vahAMko mUrtiyoM yA kisI mUrtikA atizaya hai| isa pradezakI janatAmeM eka anuzruti yaha bhI pracalita hai ki eka bAra mugala bAdazAhakI AjJAse kucha dharmAndha sainikoMne yahA~ko mUrtiyoMko tor3aneke lie hathiyAra utthaaye| tabhI kSetrarakSaka devane unheM kolita kara diyaa| unako chuTakArA tabhI milA, jaba unhoMne isa prakArake duSkRtya karanese tobA kii| kahate haiM, sainika yahA~ baMdhe the, isalie tabase isa sthAnakA nAma bhI bandhA par3a gyaa| saMvat 1890 meM eka bAra eka mUrtikAra eka mUrti becaneke lie bamhaurI hokara jA rahA thaa| jaba vaha bamhaurImeM bar3e pIpalake nikaTa pahuMcA to usakI gAr3I acala ho gyii| gAr3I aneka prayatna karanepara bhI nahIM clii| kisIne bamhaurIke savAI siMghaIjIse vaha mUrti kharIdakara becAre mUrtikArakA saMkaTa dUra karanekA Agraha kiyaa| savAI siMghaIjI mUrti kharIdaneko to rAjI ho gaye kintu eka hI zartapara ki mUrti bandhAjI pahu~ca jaaye| AzcaryakI bAta ki gAr3I bandhAjokI ora mor3o gayo to majese calane lagI aura bandhAjI pahuMca gyii| vaha mUrti Aja bhI bar3e mandirameM virAjamAna hai| san 1953 meM AcArya mahAvIrakIrtijI mahArAjakA saMghake sAtha yahAM padArpaNa huaa| usa samaya yahA~kA kuA~ sUkhA huA thaa| isase bar3I asuvidhA ho rahI thii| kSetrake adhikAriyoMne AcAryazrIse isa sambandhameM nivedana kiyaa| taba AcAryazrIne bhagavAn ajitanAthakA abhiSeka karAyA aura gandhodaka lekara kueM meM DAla diyaa| dekhate-dekhate kueMmeM jala bhara gyaa| isa ghaTanAke pratyakSadarzI aneka loga Aja bhI vidyamAna haiN| yahA~ aneka jaina aura jainetara vyakti aba bhI apanI manokAmanAoMkI pUrtike lie Ate rahate haiN| jhA~sIvAloMkI dharmazAlA seThAnIkI manokAmanA pUrNa honepara hI yahAM nirmita karAyI gyii| isa prakAra yahA~ aneka camatkArapUrNa ghaTanAeM hotI rahatI haiM jinake kAraNa isa pradezakI janatA isa kSetrake prati atyadhika zraddhA rakhatI hai aura ise atizaya kSetra mAnatI hai / purAtatva yaha kSetra tathA isake AsapAsakA samUcA pradeza purAtattvako dRSTise atyanta samRddha hai| isa pradezameM khetoMmeM, sarovaroMmeM aura prAcIna bhavanoM yA devAyatanoMke avazeSoMmeM purAtattvakI jaina sAmagrI vipula parimANameM bikharI huI hai| isa kSetrake nikaTa hI eka TIlA hai, jise loga 'dharmaTIlA' kahate haiM / nikaTavartI grAmoMke kucha utsAhI logoMne kucha varSa pUrva isa TIlekI khudAI kii| pariNAmasvarUpa isameM se kucha prAcIna jaina mUrtiyA~ nikliiN| ve kSetrapara sthita saMgrahAlayameM rakha dI gyiiN| yadi isa TIlekI pUrI taraha khudAI kI jAye to aba bhI isameM se jaina sAmagrI milanekI paryApta sambhAvanA hai| 3-17
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhAratake digambara jaina tIrtha isa kSetrake nikaTavartI grAmoMke kucha hindU mandiroM, vizeSataH jagadambA-mandiroMmeM prAcIna jaina mUrtiyAM rakhI huI haiN| inameM se kucha mUrtiyAM khaNDita haiM aura kucha akhaNDita haiN| hindU loga inheM mahAmAI aura jagadambA mAnakara pUjate haiN| bandhAse Der3ha mIla dUra kumhair3I gA~vake eka hindU mandirameM eka pASANa-stambha lagA huA hai, jisapara jaina tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ aMkita haiM / grAmINa loga ise bhI jagadambA mAnate haiM aura jala DhArakara pUjA karate haiN| aisA pratIta hotA hai ki candelavaMzI rAjAoMke zAsana-kAlameM saMskRti aura kalAko atyadhika protsAhana aura vikAsakA avasara milA / dhArmika janatAne isa pradezameM naye tIrthoMkI sthApanA karake athavA pASANoMmeM kalAko avatarita karake isa avasarakA khUba lAbha utthaayaa| ahAra, papaurA AdikI zrRMkhalAmeM bandhA kSetra bhI hai| ina kSetroMkA udaya prAyaH eka hI kAlameM huA lagatA hai| ina kSetroMkI kalA bhI prAyaH samAna hai| itihAsa aura purAtattva bhI samamAmayika lagate haiN| prAyaH candela rAjAoMke zAsana kAlameM hI ye tIrtha bane aura yahA~ mandira aura matiyA~ pratiSThita huiiN| usake pazcAt yahA~ aneka mandira banate rhe| yahAMkI prArambhika kAlakI mUrtiyoMpara candela aura kalacuri zailIkI chApa spaSTa parilakSita hotI hai| ataH yaha svIkAra karanemeM koI bAdhA pratIta nahIM hotI ki bandhA kSetrakA udaya candela vaMzake zAsana-kAlameM huA aura muslimakAlameM yahAM garbhagRhakA nirmANa huaa| saMgrahAlaya kSetrake adhikAriyoMne eka stutya prayAsa kiyA hai| kSetrake nikaTavartI pradezameM jo mUrtiyAM khetoM aura jaMgaloMmeM asurakSita dazAmeM par3I huI thIM, unheM lAkara unhoMne yahAM eka sthAnapara rakha diyA hai aura isa mUrti-saMgrahako eka laghu saMgrahAlayakA rUpa pradAna kara diyA hai| ina mUrtiyoMkA apanA eka vizeSa aitihAsika aura kalAtmaka mahattva hai| yadi sabhI tIrthakSetroMke adhikArI isI prakAra apane tIrthake nikaTavartI pradezameM par3I huI mUrtiyoMkA saMgraha apane kSetrapara kara leM to isase hajAroM jaina mUrtiyoM aura prAcIna kalAvazeSoMko surakSA alpa vyaya aura sAdhAraNa zramameM hI ho sakatI hai| kSetrapara sthita saMsthAeM (1) kSetrapara san 1967 meM zrI ajitanAtha digambara jaina vidyAlayako sthApanA kI gyii| tabase yaha vidyAlaya barAbara cala rahA hai| (2) san 1968 meM kSetrapara uparyukta saMgrahAlayakI sthApanA kI gyii| (3 ) yahA~ prakAzana-vibhAga bhI cAlU kiyA gayA hai| abhI taka usakI orase bandhA kSetrasambandhI kaI pustikAeM, riporTa aura zatavarSIya kaleNDara nikala cuke haiN| dharmazAlA ___ yAtriyoMke Thaharaneke lie eka dharmazAlAkA nirmANa ho cukA hai, jisameM 10 kamare haiN| vyavasthA kSetrako vyavasthA eka kAryakAriNI samiti karatI hai| isI samitike hAthameM kSetra aura vahAMpara sthita saMsthAoMkI vyavasthA hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 131 khajurAho mArga aura avasthiti khajurAho madhyapradezake chatarapura jile meM sthita hai aura atyanta kalApUrNa bhavya mandiroMke kAraNa vizva-bharameM prasiddha paryaTana-kendra hai / eka hajAra varSa pUrva yaha candeloMkI rAjadhAnI thA, kintu Aja to yaha eka choTA-sA gA~va hai jo khajurAho sAgara aparanAma ninaurA tAlanAmaka jholase dakSiNa-pUrvI konemeM basA hai| yaha sthAna mahobAse 55 ki. mI. dakSiNakI ora, harapAlapurase 98 ki. mI. tathA chatarapurase 46 ki. mI. pUrvakI ora, satanAse 120 ki. mI. va pannAse 43 ki. mI. pazcimottara dizAmeM hai| ina sabhI sthAnoMse khajurAho taka pakkI sar3aka hai aura niyamita basa-sevA hai| relase yAtrA karanevAloMke lie hAvaDA-bambaI lAinapara satanA sTezanase tathA jhAMsImAnikapura lAinapara harapAlapura aura mahobAse yahA~ke lie baseM niyamita calatI haiN| isI prakAra ilAhAbAda, kAnapura, jhAMsI, gvAliyara, bInA, sAgara, bhopAla, jabalapura Adise basa dvArA chatarapura hote hue khajurAho pahu~ca sakate haiN| iNDiyana eyara lAinsa kAraporezanakI havAI sevA dillI-AgarA hote hue khajurAho jAneke lie pratidina upalabdha hai / jaina bandhuoMke Thaharaneke lie basa-aDDese 3 ki. mI. dUra kSetrapara dharmazAlAeM haiM / paryaTakoMke lie paryaTaka ba~galA (zreNI 1), vizrAma-bhavana, paryaTaka ba~galA (zreNI 2) tathA hoTala AdimeM ThaharanekI suvidhA hai| yahA~kA basa aDDA khajurAho sAgara (ninaurA tAla) ke kinAre avasthita hai| isake sAmane hI zaiva-vaiSNava mandiroMkA pazcimI samUha, saMgrahAlaya, hoTala aura choTA-moTA bAjAra haiN| nAmakaraNa bhAratIya vAstu aura zilpakalAke kSetrameM khajurAhokA viziSTa sthAna hai| candelakAlIna utkRSTa zilpakalAkA nidarzana yahA~ milatA hai / khajurAho nAmake sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai ki prAcInakAlameM isa nagarake cAroM ora pakkI dIvAra thI aura isake mukhya dvArapara soneke do khajUrake per3a lagAye hue the| isa kiMvadantIkA kyA AdhAra hai, yaha jJAta nahIM ho sakA hai / sambhava hai, yaha nagara kabhI khajUrake vRkSoMke bIca meM basA ho aura ina vRkSoMke bAhulyake kAraNa nagarakA nAma kharjUrapura par3a gayA ho / vartamAnameM to yahA~ khajUrake per3a bahuta virala haiN| zilAlekhoM aura prAcIna itihAsa-granthoMmeM isa nagarake kaI nAma upalabdha hote haiM jaise khajUravATikA, khajUrapura, khajurA, khajurAhA / vi. saM. 1056 (san 999) ke gaNDadevake eka zilAlekhameM saMvatke pazcAt nimna vAkya ullikhita hai-'zrI khajUravATikA rAjA dhaMgadeva rAjye / / ___ abU rihAna nAmaka muslima itihAsakArane san 1031 meM isakA nAma khajUrapura aura ise jejAhutiko rAjadhAnI likhA hai| isakA samarthana do zilAlekhoMse bhI hotA hai| inameM se eka hai kotivarmAke kAlakA aura dUsarA paramardike kAlakA hai| pahalA zilAlekha mahobAmeM upalabdha huA thA, jisameM isa pradezakA nAma jejAkhya athavA jejAbhukti likhA hai| dUsaremeM isakA nAma jejAkabhukti diyA huA hai| isIkA apabhraMza hote-hote jejAkahuti aura jejAhuti bana gaye / ibna batUtAne ise khajurA likhA hai aura likhA hai-'vahA~ eka mIla lambI jhIla hai, jisake cAroM ora mandira bane hue haiN| unameM mUrtiyAM rakhI huI haiN|' batUtAne san 1335 meM yahA~kI yAtrA kI thii| usa samaya khajurAho aura ajayagar3hapara candela rAjAoMkA adhikAra thA, jabaki kAliMjara aura mahobApara musalamAnoMkA adhikAra ho cukA thaa|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 bhAratake digambara jaina tIrtha ____ vartamAnameM khajurAho eka choTA-sA gAMva hai| kintu paryaTana-kendra honeke kAraNa yahA~ dezavidezake aneka paryaTaka aura yAtrI Ate rahate haiN| kSetra-darzana khajurAhoke hindU aura jaina mandira candela rAjAoMke zAsana-kAlako samunnata zilpakalAke utkRSTa namUne haiM / yahA~ jitane mandira tathA candeloMse sambandhita sthAna haiM, ve rAhila varmA ( lagabhaga san 900) se lekara musalamAnoM dvArA kAliMjarakI vijaya ( I. sa. 1213 ) takake kAlake haiN| - yahA~ eka zilAlekhakA eka bhAga milA hai, jisapara kuTilA lipimeM harSadeva aura kSitipAladeva nRpatikA ullekha hai| ye harSadeva yazovarmAke pitA aura dhaMgarAjake pitAmaha the| ataH yaha zilAlekha I. sa. 900 ke lagabhagakA mAnA jAtA hai| candela rAjAoMmeM prArambhake kucha rAjA viSNu-bhakta the kintu adhikAMza rAjA zivake upAsaka the| jaina dharmake prati ve kabhI asahiSNu nahIM rahe / balki unake zAsana kAlameM unakI udAra nItike phalasvarUpa jaina dharma aura jaina kalAko vikAsa aura prasArakA pUrA avasara milaa| yahI kAraNa hai ki candeloMke zAsana-kAlameM aneka sthAnoMpara uccakoTike jaina kalAyatana nirmita hue| - janazrutike anusAra yahA~ 85 mandira the, kintu aba to prAcIna mandiroMmeMse kevala 30 mandira hI vidyamAna haiM, zeSa mandira naSTa ho gye| candela rAjAoMke zAsanase pUrva hI bauddha dharma bhAratase luptaprAya ho gayA thA, ataH bauddhoMkA koI mandira yahA~ nahIM miltaa| eka mahAkAya buddha-mUrti avazya milI hai| usapara nauvIM-dasavIM zatAbdIke akSaroM meM bauddha mantra aMkita hai| isa mUrtiko chor3akara zeSa sabhI mandira aura mUrtiyAM hindU dharma aura jaina dharmase hI sambandhita haiN| ___ yahA~ke mandiroMko suvidhAke lie tIna bhAgoMmeM bAMTa sakate haiM-(1) pazcimI samUha, (2) pUrvI samUha, (3) dakSiNI samUha / pazcimI samUha mandiroMkA yaha samUha mIThA-rAjanagara sar3akake pazcimameM sthita hai aura do zreNiyoMmeM vibhakta hai| isa samUhameM sabase pahalA hai cauMsaTha yogino mndir| yaha chatarahita hai tathA zivasAgara jhIlake dakSiNa-pazcimameM banA huA hai| vartamAnameM isa mandirameM kevala tIna yoginI mUrtiyA~ haiM aura ve bhI apane vAstavika sthAnoMpara nahIM haiN| aSTabhujI mahiSAsura mardinI mukhya vedImeM virAjamAna haiN| bagalakI vediyoMmeM se ekameM mAhezvarI hai aura dUsaromeM caturbhuja brhmaannii| __ isa mandira-samahameM lAla gaAna mahAdeva mandira, kandAriyA mandira, mahAdeva mandira, jagadambA mandira, citragupta yA bharata mandira, vizvanAtha aura nandI mandira, pArvatI mandira, lakSmaNa mandira, mAtaMgezvara mandira aura varAha mandira sammilita haiN| inameM lAla guAna mahAdeva mandira causaTha yoginI mandirase pazcimameM tIna phalAMga dUra hai| kandAriyA mandira cauMsaTha yoginI mandirake uttarameM hai aura khajurAhoMke mandiroMmeM sabase bar3A hai| yaha 102 phuTa lambA, 67 phuTa caur3A aura 102 phuTa U~cA hai| isameM pUrNa vikasita mandiroMke sabhI tattva vidyamAna haiM, yathA adhamaNDapa, maNDapa, mahAmaNDapa, antarAla, garbhagRha aura prdkssinnaa-pth| mahAdeva mandira jIrNa-zIrNa dazAmeM hai aura vaha kandAriyA mandirake pAsa hai| isake uttarameM devI jagadambA yA kAlIkA mandira hai| isake uttarameM thor3I dUrapara citragupta mandira hai| isake uttara-pazcimameM eka choTA tAlAba hai| vizvanAtha aura nandI mandira pazcimI samUhakI pUrvI katArake uttarI sirepara avasthita haiN| ye
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 133 mandira nauvIMse bArahavIM zatAbdI taka nirmita hue the, yaha bAta vizvanAtha mandirake maNDapakI dIvArameM lage hue eka zilAlekhase pramANita hotI hai| pArvatI mandira, vizvanAtha mandirake dakSiNapazcimameM nikaTa hI sthita hai| isake nikaTa chatarapura mahArAja dvArA banavAyA huA lagabhaga sau varSa prAcIna eka mandira hai| lakSmaNa mandira pArvatI mandirake dakSiNameM hai aura AyAmameM vizvanAtha mandirake samAna hai| eka lekhake anusAra yaha mandira yazovarmana ( aparanAma lakSmavarmana ) ne banavAyA thaa| yaha lekha maNDapakI dIvArameM eka zilApara utkIrNa hai| yaha lekha san 953-54 kA siddha hotA hai| lakSmaNa mandirake pAsa hI mAtaMgezvara mandira hai| isa mandirameM 3 phuTa 8 iMca vyAsakA aura 8 phuTa 4 iMca U~cA atyanta camakIlA vizAlakAya liMga sthApita hai| khajurAhoke hindU mandiroMmeM yaha mandira sarvAdhika pUjya mAnA jAtA hai| mAtaMgezvara mandirake sAmane varAha mandira banA huA hai| isa mandirameM 8 phuTa 9 iMca lambI aura 5 phuTa 9 iMca U~cI eka varAha mUrti hai jo eka hI pASANase nirmita hai / pUrvI samUha isa samUhameM hanumAna mandira, brahmA mandira, vAmana mandira, javArI mandira ye to hindU mandira haiM aura ghaNTaI mandira, AdinAtha mandira, pArzvanAtha mandira aura zAntinAtha mandira ye cAra jaina mandira haiN| dakSiNI samUha __ mandiroMke dakSiNI samUhameM dulAdeo mandira aura caturbhuja mandira haiN| yahA~ jaina mandiroMke sambandhameM kucha prakAza DAlanA upayogI hogaa| ghaNTaI mandira-yaha mandira gA~vake dakSiNameM hai| isa mandirakA yaha nAma sambhavataH isalie paDA hai ki isake khambhoMpara ghaNTA aura jaMjIrake alaMkaraNa utkINaM haiN| yaha mandira da zatAbdImeM nirmita huA thaa| yahA~ke saMgrahAlayameM isI kAlakI kucha mUrtiyAM rakhI huI haiM, jinake abhilekhameM 'ghaNTaI' zabda aMkita hai| isase pratIta hotA hai ki isa mandirakA 'ghaNTaI' nAma prArambhase pracalita rahA hai| yaha mandira 42 phuTa 10 iMca pUrvase pazcimakI ora aura 21 phuTa 6 iMca uttarase dakSiNakI ora thaa| isakA dvAra pUrvAbhimukhI hai| jaina samUhake mandiroMse yaha 1 ki. mI. kI dUrIpara hai / prArambhameM isa mandirameM ardhamaNDapa, mahAmaNDapa, antarAla aura garbhagRha samAviSTa the| eka pradakSiNApatha bhI thaa| kintu aba to usako bAharI dIvAra naSTa ho cukI hai| kevala ardhamaNDapa aura mahAmaNDapa hI avaziSTa haiN| isakI racanA-zailI pArzvanAtha mandirase bahuta kucha milatI-julatI hai| pahale isa mandirameM 24 stambha the aura pratyekameM eka-eka dIvAragIra banI huI thii| sambhavataH inake nirmANakA uddezya pratyekameM eka-eka tIrthaMkara-mUrti sthApita karanA ho| kintu aba to isameM 20 stambha ho avaziSTa haiM / ye 14 phuTa 6 iMca UMce haiN| ina stambhoMkI alaMkaraNa-sajjA aura zilpa-saundarya anaThA hai| ina stambhoMpara kIrtimakhoMse kiMkaNIjAla aura muktAmAlAeM jhUla rahI haiN| inakA aMkana vividha rUpoMmeM huA hai-kahIM kSudra ghaNTikAe~ mAlAoM meM ulajha rahI haiM, kahIM mAlAe~ paraspara guMtha rahI haiM / vRttA!meM sAdhuoM, vidyAdharoM aura mithunoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| ghaNTaI mandirake stambhoMkI isa alaMkaraNa-kalAkI upamA sambhavataH anyatra kahIM nahIM hai| ina stambhoMko caukiyA~ aThapahalU aura zIrSa golAkAra haiN| ardhamaNDapake cAroM stambha
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bhAratake digambara jaina tIrtha pratIkAtmaka bhavya alaMkaraNoMse sajjita haiN| stambhoMkI caukiyAM patrAvalIse alaMkRta haiN| ardhamaNDapakI chata kaToreke AkArakI hai, kintu chatakA kucha bhAga naSTa ho gayA hai| chatameM dilahe bane hue haiM aura unameM nRtya aura saMgIta-samAjakA sundara aMkana kiyA gayA hai| mahAmaNDapakA pravezadvAra darzanIya hai| usakI caukhaToMke donoM ora yakSa-dampatI vibhinna premAtura mudrAoMmeM aMkita haiN| caukhaTake adhobhAgameM zAsana-deviyoMkI bar3e AkArakI mUrtiyA~ haiN| padmAvatIke sirake Upara sarpa-phaNa hai jo khaNDita hai| deva-deviyoMke alaMkAra atyanta kalAtmaka DhaMgase aMkita kiye gaye haiN| kaI deviyoMke stana aura sira kaTe hue haiN| dvArake siradalapara madhyameM prathama tIrthakara AdinAthakI garur3avAhinI aSTabhujI cakrezvarI virAjamAna hai| devI apane hAthoMmeM cakra, vajra, mAtuliMga phala liye hue hai aura eka hAtha abhayamudrAmeM uThA huA hai| siradalake donoM siroMpara padmAsana jaina tIrthaMkara-pratimAeM utkIrNa haiN| Uparake toraNameM dakSiNa aura vAma konoMmeM navagraha utkIrNa haiN| siradalake Upara banI huI paTTImeM tIrthaMkara mAtAke solaha svapnoMkA aMkana kiyA gayA hai| mandira jIrNa-zIrNa dazAmeM haiN| isa mandirakI mUlanAyaka pratimA bhagavAn RSabhadevakI rahI hogii| isa anumAnake kaI kAraNa haiN| (1) praveza-dvArake lalATa-bimbapara garuDArUr3hA aSTabhujI cakrezvarIkI mUrti utkIrNa hai jo RSabhadeva tIrthaMkarakI yakSI hai| (2) yahA~ke sabhI jaina mandiroMmeM bhagavAn RSabhadevakI hI pratimA mUlanAyakake sthAnapara virAjamAna hai| yahAM taka ki pAzvanAtha mandirameM bhI mUlanAyakake rUpameM RSabhadevakI hI pratimA virAjamAna thI, jisakA cihna vRSabha aba bhI pArzvanAthakI caraNa-caukIpara aMkita hai| yahA~ do zilAlekha prApta hue haiM jo aspaSTa honeke kAraNa par3he nahIM jA ske| inameM se eka lekha eka stambhapara utkIrNa hai| isameM kevala 'nemicandra' zabda par3hA jA sakA hai| akSaroMkI zailIse yaha 10vIM zatAbdIkA siddha hotA hai| isI prakAra dUsare lekhameM 'svasti zrI sAdhu pAlanA' zabda par3he jA sake haiM / san 1876-77 meM yahA~ khudAImeM 13 jaina mUrtiyA~ upalabdha huI thiiN| jaina mandiroMkA samUha ___ gAMvake dakSiNa-pUrva meM jaina mandiroMkA samUha hai| ve mandira eka Adhunika cahAradIvArIse ghire haiN| AdinAtha, pAzrvanAtha aura zAntinAtha mandiroMke atirikta kaI Adhunika jaina mandira haiM jo prAcIna mandirake dhvaMsAvazeSoMpara banAye gaye haiN| tIrthaMkaroMkI aneka prAcIna mUrtiyA~ mandiroMmeM tathA ahAtemeM khule saMgrahAlayake rUpameM rakhI huI haiN| inameM se kaI mUrtiyoMpara tithivAle lekha aMkita haiN| yahA~ke hindU mandiroM aura jaina mandiroMmeM vAstukalAkI dRSTise samAnatA pAyI jAtI hai| isakA kAraNa sambhavataH yaha hai ki donoM dharmoke mandira-nirmAtA sthapati eka hI the| ina donoM dharmoke mandiroMmeM jo antara hai, vaha sUkSma dRSTise hI pakar3ameM A pAtA hai| hindU mandiroMmeM prakAzake lie khir3akiyoMvAle pakSAvakAza banAye gaye, jabaki jaina mandiroMmeM chedoMvAle jharokhe banAye gaye haiM / yahA~ke navIna jaina mandiroMmeM prAcIna jaina mandiroMkI sAmagrIkA upayoga huA hai| (1) zAntinAtha mandira-pArzvanAtha mandirake nikaTa hI dakSiNameM zAntinAtha mandira hai| isakA nirmANa aneka prAcIna jaina mandiroMkI sAmagrIse kiyA gayA hai| kintu purAtattvavettA kanidhamakI mAnyatA hai ki isa mandirameM zAntinAthakI jo mUrti virAjamAna hai, vaha apane mUla sthAnapara hI hai / phalataH yaha mandira 11vIM zatAbdImeM nirmita honA caahie| isase lagatA hai ki
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha zAntinAtha mandira prAcIna hai| vaha jIrNa-zIrNa ho gayA thaa| 19vIM zatAbdImeM prAcIna jaina mandiroMkI sAmagrIkA upayoga karake isakA jIrNoddhAra kiyA gyaa| kintu cUnA-saphedIke kAraNa mandirakI prAcInatA daba gayI aura yaha Ama dhAraNA bana gayo ki mandira 19vIM zatAbdImeM nirmita huA hai| isameM tIna garbhagRha to abhI taka apane mUla rUpameM surakSita haiN| __isa mandirameM mUlanAyaka solahaveM tIrthaMkara bhagavAn zAntinAthakI 16 iMca UMcI bhavya pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA kAyotsargAsanameM bAdAmI varNakI hai| isakI caraNa-caukIpara eka paMktikA lekha hai, jisake anusAra isa mUrtikI pratiSThA vikrama saMvat 1085 meM AcakSake putra zriya ThAkura aura devadharake putra zrI zivi evaM zrI candayadevane karAyI thii| caraNa-caukIke madhyameM hariNa lAMchana hai| pratimAke sirake Upara chatratraya vibhUSita hai| sirake donoM pAzoNmeM hAthIpara kalaza liye hue indra sthita haiN| inake atirikta donoM ora pAMca-pAMca padmAsana aura eka-eka khaDgAsana pratimAeM banI huI haiN| camarendra hAthameM camara liye hue bhagavAnkI sevAmeM rata haiN| caraNoMke donoM pAryoM meM bhakta zrAvaka-zrAvikA jo sambhavataH pratiSThAkAraka dampatI haiM, hAtha jor3e baiThe haiN| kintu unake sira khaNDita haiN| mUrtikA abhiSeka karaneke lie lohekI sIr3hiyA~ donoM ora rakhI huI haiN| mUlanAyakake donoM pAryoM meM padmAsana aura khaDgAsana mudrAmeM aneka choTI mUrtiyAM haiN| garbhagRhameM bAyIM aura dAyIM orakI dIvArameM 6-6 painala bane hue haiM, jinameM tIrthaMkara-mUrtiyAM utkIrNa haiN| mUlanAyakake parikarameM do mUrtiyA~ hamArA dhyAna barabasa apanI ora AkRSTa kara letI haiN| eka to hai pAzvanAthakI choTI padmAsana prtimaa| isameM Asanase lekara phaNAvali taka sarpakA guMjalaka bar3A manorama hai| dUsarI mUrti hai aadinaathkii| isameM bhagavAnke bhavya rUpako jaTAoMne atyadhika nikhAra diyA hai| isake pIThAsanapara navagrahoMkA aMkana milatA hai| mandira naM. 2-eka zilAphalakameM 4 phuTa 2 iMca unnata mahAvIrakI padmAsana pratimA hai| parikarameM puSpavarSI gandharva, hAthIpara kalaza liye hue indra, camaravAhaka, yakSa aura yakSI haiM / pIThikApara siMha lAMchana hai / adhobhAgameM siddhAyikA ( mahAvIra bhagavAnkI yakSI ) aMkita hai| _mandira naM. 3-khaDgAsana do tIrthaMkara-mUrtiyA~ 3 phuTa 7 iMca AkArako haiN| zIrSapara 3 khaDgAsana aura idhara-udhara 6-6 tIrthaMkara-mUrtiyAM haiN| donoM mUrtiyoMke parikarameM chatra, gandharva, gajArUDha indra kalaza liye hae. camarendra, do-do zrAvaka-zrAvikAeM haiN| eka matimeM eka zrAvaka nahIM hai tathA eka zrAvakakA sira khaNDita hai| isa garbhagRhameM aura bhI kaI mUrtiyA~ haiN| isakA zikhara atyanta kalApUrNa hai| mandira naM. 4-kRSNa pASANakI 3 phuTa 6 iMca U~cI pArzvanAthakI padmAsana pratimA hai| bAyIM ora eka khaNDita stambhameM 17 mUrtiyAM utkIrNa haiM / sambhavataH isameM 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ rahI hoNgii| dAyIM ora 1 phuTa 5 iMca U~ce pASANa-phalakameM mUrtiyAM banI huI haiN| ___ mandira naM. 5-pA~ca phuTake zilAphalakameM pArzvanAthakI khaDgAsana pratimA utkIrNa hai / phaNa khaNDita hai| donoM konoMmeM UparakI ora 3-3 gandharva puSpamAlA liye hue aura hAthIpara kalaza liye hue indra haiN| donoM ora 2-2 khaDgAsana mUrtiyAM aura camarendra haiM tathA caraNoMke pAsa donoM ora hAtha jor3e huI zrAvikAe~ pratimAke parikarameM haiN| 1. saMvat 1085 zrImadAcArya putra zrI ThAkura zrI devadhara suta zrI zivi zrI candrayadevaH zrIzAntinAthasya prtimaakaari|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhAratake digambara jaina tIrtha - bAyIM ora eka stambhameM pAzrvanAthakI khaDgAsana pratimA hai| stambhakA AkAra 3 phuTa 7 iMca hai / mUrtikI phaNAvalIke Upara chatra, unake donoM ora puSpamAla liye AkAza-vihArI gandharva, dAyIM ora Upara-nIce do siMha-vyAla haiN| eka khaDgAsana mUrti hai| usake donoM pAryo meM yakSa-yakSI haiN| yakSa khaNDita hai| pAdapIThapara vINAdhAriNI sarasvatI hai| dAyIM ora 3 phuTa 10 iMca UMce stambhameM khaDgAsana pArzvanAtha pratimA hai| camaravAhaka haiM aura bhakta zrAvaka-zrAvikA hAtha jor3e hue baiThe haiM / noce siMha banA huA hai| mandira naM. 6-isake praveza-dvArake siradalapara, eka madhyameM tathA eka-eka donoM konoMmeM padamAsana pratimAe~ haiN| Upara toraNameM deviyoMkA samAja jaDA haA hai| vaha natya-vAdyameM lIna hai| deviyA~ vividha alaMkAra dhAraNa kiye huI haiN| unakA keza-vinyAsa AkarSaka hai| vedIpara bhagavAn neminAthakI eka zvetavarNa padmAsana pratimA hai| yaha saMvat 1920 meM pratiSThita huI thii| isake lekhameM atizaya kSetra khajarAhA likhA hai| isake samavasaraNameM 33 pASANakI aura 23 dhAtukI mUrtiyAM virAjamAna haiN| inameM 24 pASANa-pratimAeM prAcIna haiN| ___ gandhakuTI naM. 7-bhagavAn neminAthakI kRSNa varNakI saMvat 1943 meM pratiSThita padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakA AkAra 1 phuTa 6 iMca hai| ___mandira naM. 8-kRSNa pASANakI 2 phuTa 8 iMca unnata candraprabha bhagavAnkI padmAmana pratimA virAjamAna hai| isakI pIThikApara nimnalikhita lekha utkIrNa hai 'saMvata 1215 mAgha sudI 5 ravau dezI gaNe paNDita zrI rAjanandi tat ziSya paNDita zrI bhAnukIrti arjikA meruzrI pratinaMdana zrImataM nityaM prnnmti|' . isa mUrtikI pAliza kahIM-kahIM ukhar3a gayI hai| isa pratimAke bAyIM ora eka 3 phuTa 2 iMca U~cI khaDgAsana pratimA hai| yaha kAphI ghisa gayo hai| dAyIM ora 2 phuTa 3 iMca U~ce aura 1 phuTa 9 iMca caur3e zilAphalakameM tIna khaDgAsana tIrthaMkara-mUrtiyAM haiN| tInoMke camaravAhaka aura camaravAhikA alaga-alaga haiN| ___mandira naM. 9-kisI prAcIna pratimAke pIThAsanapara saMvat 1919 meM pratiSThita aura 1 phUTa 8 iMca unnata zAntinAtha bimba hai| bAyIM ora 1 phUTa 6 iMca UMce eka pASANa-phalakameM eka padmAsana aura usake donoM pAzoNmeM khaDgAsana pratimAeM haiN| isa phalakakA zIrSa bhAga zikharAkAra hai| dAyoM ora 11 iMca UMce zilAphalakapara eka padmAsana tIrthaMkara-mUrti hai / usake donoM bAjuoMmeM camarendra haiN| mandira naM. 10-isakA pravezadvAra atyanta kalApUrNa hai| siradalapara tIna padmAsana jina pratimAe~ haiM-1 madhyameM aura 1-1 konoNpr| madhyamUtike nIce kIrtimukha hai| caukhaToMpara mithunamUrtiyA~ haiM / anya bhI aneka devI-mUrtiyA~ banI huI haiN| ___garbhagRhameM bhagavAn candraprabhako zveta pASANako padmAsana mUrti hai / bAyIM ora 2 phuTa 2 iMca U~ce zilAphalakameM eka padmAsana pratimA hai| sirake Upara chatra, unake donoM ora gaja aura nabhacArI deva haiM / camarendra bhagavAnkI sevAmeM rata haiN| pIThAsanapara neminAthakI yakSI ambikA aura yakSa gomeda bane hue haiN| godameM eka bAlaka hai| isase lagatA hai ki yaha mUrti neminAtha tIrthaMkarakI hai| dAyIM ora RSabhadevakI 2 phuTa 2 iMca unnata padmAsana pratimA hai| sirapara jaTAjUTa hai tathA pIThAsanapara vRSabha cihna aMkita hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM 137 mandira naM. 11 - dAyIM ora 3 phuTa 11 iMca UMce zilAphalakameM do khaDgAsana mUrtiyA~ ukerI huI haiM / isameM UparakA kucha bhAga khaNDita hai| parikarameM do chatra, do gaja, vimAnameM mAlA liye hue do deva, do padmAsana mUrtiyA~ aura aneka bhakta strI-puruSa hAtha jor3e hue baiThe haiM / 4 phuTa 4 iMca unnata eka zilAphalakameM bhagavAn pArzvanAthake yakSa-yakSI dharaNendra aura padmAvatI kI sundara mUrti hai| donoM hI alaMkAroMse vibhUSita haiM aura lalitAsanameM AsIna haiM / devIke dAyeM hAthameM bijorA phala hai aura bAyeM hAthameM eka bAlaka hai / yakSake dakSiNa hastameM phala hai aura vAma hasta bhagna hai / donoMke bAyeM dAyeM camaravAhaka haiM / nIce bhakta hAtha jor3e hue khar3e haiM / zIrSa para siMhAsanapara bhagavAn pArzvanAtha AsIna haiM / zIrSake konoM meM puSpamAla liye hue deva-devI haiM / yaha mUrti atyanta AkarSaka hai| bhAvAMkana isameM ucca koTikA hai / yadyapi deviyoMmeM ambikA vAtsalya kI garimAse maNDita devI mAnI jAtI hai kintu yahA~ kalAkArane yaha pratiSThA padmAvatIko dI hai jo vastutaH bhaktoM ke Upara sadA apanI karuNA barasAtI rahatI hai aura isalie yaha bhaktavatsalA mAnI jAtI hai / garbhagRhameM vedIpara khaDgAsana pratimA 2 phuTa 10 iMca avagAhanAkI hai / phalakapara donoM ora stambha bane hue hai / donoM konoMpara gaja haiM / camaravAhaka camara liye hue khar3e haiM / 1 vedIkI jagatIpara sAmane padmAvatI devI utkIrNa hai / Upara zISaMpara phaNa hai| devI eka hAthameM zrIphala aura dUsare hAthameM kamaNDalu liye huI haiN| isa mandirake Age cAra khambhoMpara AdhArita maNDapa hai / dvAra aura maNDapa alaMkRta haiM / dvArapara mithuna mUrtiyA~ banI huI haiM / mandira naM. 12 - eka choTe garbhagRhameM bhagavAn zAntinAthakI 2 phuTa 7 iMca U~cI padmAsana pratimA hai / sirapara chatra, sirake pIche bhAmaNDala, chatrake ubhaya pArzvomeM AkAzagAmI gandharva mAlA liye hue haiM / bhagavAn ke donoM ora camarendra khar3e haiM / mandira naM. 13 - bhagavAn candraprabhakI 2 phuTa 8 iMca unnata padmAsana pratimA hai jo saMvat 1967 meM pratiSThita huI / vedIpara bAyIM ora 1 phuTa 2 iMca U~ce aura 1 phuTa 1 iMca caur3e zilAphalakapara padmAsanAsIna tIrthaMkara pratimA hai / isake donoM pAvoMmeM indra-indrANI haiM / dAyIM ora 2 phuTa 3 iMca zilAphalakapara khaDgAsana tIrthaMkara pratimA hai| parikarameM chatra, gandhavaM, gaja, siMha aura camaravAhaka haiM / isake dAlAna meM kisI mUrtikA pAdapITha rakhA huA hai / mandira naM. 14 - bhagavAn pArzvanAtha zvetavarNaM, padmAsana mudrAmeM virAjamAna haiM / avagAhanA 1 phuTa 8 iMca hai tathA isakI pratiSThA saMvat 1927 meM huI hai / isa vedIke ubhaya pArzvomeM eka-eka vedI hai / inapara zvetavarNaM pArzvanAthakI padmAsana pratimA hai / mandira naM. 15 - mandira naM. 13-14-15 paraspara mile hue haiN| inameM ekase dUsare mandira meM jAneke lie daravAje bane hue haiM / 14-15 ko vibhakta karanevAle kevala khambhe haiN| ina donoM mandiroM meM lagabhaga 30 prAcIna khaNDita akhaNDita mUrtiyAM, stambha, caraNa caukI Adi rakhe hue haiM / isa mandira meM tIna darakI vedImeM bhagavAn pArzvanAthakI 3 phuTa 1 iMca U~cI kRSNavarNaM padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA pratiSThA kAla saMvat 1927 hai / isake donoM ora kRSNa pASANakI 2 padmAsana pratimAeM haiM / ye sabhI mandira zAntinAtha mandirake andara hI haiN| eka prakArase inheM alaga-alaga garbhagRha kahA jA sakatA hai / mandirakA nAma zAntinAtha mandira hai / isake sabhI mandiroM athavA garbhagRhoMke 3-18
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha Upara 11 samunnata zikhara haiN| inameM se kitane mandira navIna nirmita hue haiM aura kitane apane mUla rUpako surakSita rakhe hue haiM, yaha kahanA kaThina hai| mandirake dvArapara vizAla siMha baiThe hue haiN| dvArake Upara tidarIpara do hAthI baiThe haiM / isa mandirako uttaravAlI bhittipara gomukha yakSa, cakrezvarI yakSI caturbhujI, dharaNendra-padmAvatI tathA kucha anya yakSiyA~ banI huI haiN| ... mandira naM. 16-praveza-dvArake siradalapara pArzvanAthakI mUrti banI huI hai| isake sirapara phaNa hai / siradalake donoM konoMpara koSThakoMmeM khaDgAsana pratimAe~ haiN| madhyavartI bhAgameM do hAthiyoMpara indra baiThe hue haiN| hAthoMmeM kalaza haiN| unake pIche mAlA liye huI deviyA~ pramodase pUrita ho cala rahI haiM, mAno indra aura deviyA~ bhagavAnke abhiSekake lie jA rahI hoN| mandirameM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI 2 phuTa 6 iMca padmAsana pratimA hai| sirake Upara chatra haiN| unake bagalameM puSpavarSI gandharva haiN| konoMmeM do khaDgAsana pratimAeM haiN| nIce camarabAhaka haiN| inake bagalameM do khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| eka ora mAtaMga yakSa hai aura dUsarI ora siddhAyikA yakSI hai| pAdapIThapara siMha lAMchana aMkita hai| . mandira naM. 17-bhagavAn RSabhadevakI padmAsanAsIna pratimA 3 phuTa 4 iMca UMce eka prastara-khaNDapara utkIrNa hai / zIrSa konoMpara padmAsana mUrtiyAM haiN| nIce camarendra bane hue haiN| unakI pArzva-paTTikApara do-do khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| unase nIce bAyoM ora gomukha yakSa tathA dAyIM ora cakrezvarI yakSI hai| RSabhadeva pratimAke sirapara unakI dIrgha tapasyAko sUcita karanevAlI jaTAe~ haiN| unake skandhapara bhI keza rAzi zobhita hai| ... dIvArapara tIna koSThaka bane hue haiN| madhya koSThakake zIrSa bhAgapara padmAsana arhanta-pratimA hai| madhyameM aSTa mAtakAeM haiN| donoM konoMke koSThakoMmeM vibhinna deviyAM haiN| nIce idhara-udhara yakSa-yakSo aMkita haiN| vedIke adhiSThAnapara sAmane cakrezvarI devIkA bhavya aMkana hai| mandira naM. 18-tIna darakI vedIpara madhyameM eka zilAphalakapara bhagavAn padmaprabhakI padmAsana pratimA hai| donoM ora stambha bane hue haiN| sirake Upara chatratraya haiN| AkAzacArI deva donoM orase chatroMko sahArA diye hue haiN| unake nIce airAvatake pratIka gaja utkIrNa haiN| unase nIce camaravAhaka haiN| siMhAsanake siMhoMke donoM pAzoM meM do-do padmAsana mUrtiyA~ haiN| vedIke do dara khAlI haiN| bAyIM orake stambhapara do padmAsana aura tIna khaDagAsana matiyAM utkIrNa haiN| isI prakAra dAyIM orake stambhapara pArzvanAthako eka khaDgAsana mUrti hai| mUrti aura phaNa khaNDita haiN| praveza-dvArake Upara lalATa-bimbapara padmAsana jina-mUrti hai| usako ora pITha kiye bhakta baiThe haiN| koI hAtha jor3e hue haiM aura kisIke hAthameM pUjAkI sAmagrI hai| donoM caukhaToMpara devadeviyoMkA aMkana hai| mandira naM. 19 -isa mandirake Age cAra stambhoMpara eka maNDapa banA huA hai| mandirakA praveza-dvAra alaMkRta hai| vedIpara eka zilAphalakameM bhagavAn vimalanAthakI bhavya pratimA utkINaM hai| usakA lAMchana sUara caraNa-caukIpara aMkita hai| pratimAke donoM ora stambha bane hue haiM jinapara madhyameM padmAsana aura donoM ora khaDgAsana mUrtiyA~ banI haiN| bhagavAnke sirapara chatra haiN| chatradaNDako deva thAme hue haiN| unake nIce gaja aura unase nIce camaravAhaka haiN| pAdapIThapara sAmane siMhoMke bagalameM donoM ora do-do padmAsana mUrtiyA~ haiN| - mandira naM. 20-vedI tIna darakI hai| madhyameM eka zilAphalakameM bhagavAna manisavratanAthako 3 phuTa 11 iMca unnata pratimA kAyotsargAsanameM sthita hai| bhagavAnke sirake pIche bhAmaNDala hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 139 sirake Upara chatra hai, jisake daNDako deva pakar3e hue haiN| gaja haiN| bAyIM ora padmAsana jina-mUrti hai| dAyIM ora zArdUlamukha vyAla banA huA hai| usake nIce eka manuSya aura bhaiMsA hai| vyAla mUrtiyAM pratIkAtmaka hotI haiN| yaha mUrti isa bAtakA pratIka hai ki manuSyakA AsurI aura tAmasika pravRttiyoMpara sAhasake dvArA vijaya prApta kI jA sakatI hai| adhobhAgameM chaha paMktiyoMmeM do-do bhaka hAtha jor3e baiThe haiM / bAyIM ora eka bhakta zrAvikA hai| dAyIM orakA bhAga khaNDita hai| vedIke do dara khAlI haiN| praveza-dvArake siradalapara padmAsana jina-mUrti virAjamAna hai| donoM ora bhakta hAtha jor3e hue baiThe haiM / donoM konoMpara yakSa-yakSI haiM / caukhaToMpara yugala mUrtiyA~ prema-krIr3AoMmeM magna haiN| adhobhAgameM yakSa-yakSI haiN| yakSI aMzataH khaNDita hai kintu yakSa to naSTa kara diyA gayA hai| dvArake Age maNDapa hai| __ mandira naM. 21- zilAphalakameM bhagavAn sumatinAthakI khaDgAsana pratimA utkIrNa hai| bhAmaNDala, chatra, hAthI chatroMko sUMr3a dvArA AdhAra diye hue haiN| nIce padmAsana aura khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| unase nIce camaravAhaka, eka pArzvameM zrAvaka aura dUsare pArzvameM zrAvikA haiN| praveza-dvArapara madhyameM aura konoMpara yakSiyA~ utkIrNa haiM / caukhaTa ekala aura yugala mUrtiyoMse alaMkRta hai| caukhaTake adhobhAgameM bAyIM ora tIna nAga-puruSa aura striyA~ haiM tathA dAyIM ora 2 nAga-puruSa aura 4 nAga-kanyAeM haiN| dvArake Age ardhamaNDapa hai| isameM bhI vividha alaMkaraNa haiN| mandira naM. 22-3 phuTa 5 iMca unnata eka zilAphalakameM bhagavAn AdinAthakI padmAsana pratimA ukerI huI hai| pratimAke sirapara jaTAe~ haiN| sirake pIche bhAmaNDala aura Upara chatra haiN| chatroMke Upara padmAsana aura usake pArzvake konoMmeM khaDgAsana jina-mUrtiyA~ haiN| kaI mUrtiyoM ke sira khaNDita haiN| chatroMke donoM pAvoMmeM mAlAdhArI gandharva, gaja, unake nIce do-do khaDgAsana mUrtiyA~ aura camaravAhaka haiN| unake bagalakI paTTIpara do-do zArdUla vyAla, nIce hAthI, unase nIce cAra koSThakoMmeM do-do khaDgAsana mUrtiyAM haiN| inameM se eka khaNDita hai| sabase nIce yakSa aura yakSIkA aMkana hai| praveza-dvArapara Upara pAMca koSThakoMmeM aura donoM ora caukhaToMpara tIna-tIna koSThakoMmeM yakSImUrtiyA~ banI huI haiN| aneka deviyA~ nRtya-mudrAmeM darzita haiN| caukhaToMke adhobhAgameM donoM ora padmAvatI devIkI khar3I mUrtiyA~ haiM jinake sirapara sarpa-phaNa hai / bagala meM maMgala-kalaza liye huI devI aura paricArikA haiM / isake Age alaMkRta maNDapa hai| ___mandira naM. 23-3 phuTa 5 iMca UMce eka zilAphalakameM AdinAthako kRSNa varNakI padmAsana pratimA utkIrNa hai| kahIM-kahIMse pAliza ukhar3a gayI hai| isake pIThAsanapara saMvat 1215 kA mahattvapUrNa mUrti-lekha hai| garbhagRhakI chata padmazilAse alaMkRta hai| isake praveza-dvArake uttaraMgapara pA~ca bar3e evaM cAra madhyavartI koSThakoMmeM tathA donoM orakI bAharI caukhaToMpara 4-4 koSThakoMmeM yakSI-mUrtiyAM haiM tathA unake idhara-udhara nRtyamudrAmeM hAtha jor3e huI deviyA~ haiN| nIce donoM ora bhI yakSI-mUrtiyA~ haiM / kaI mUrtiyoMke sira kaTe hue haiN| unase nIce donoM ora maMgala-kalaza liye hue cAra vyakti haiM tathA do-do koSThakoMmeM yakSI haiN| Age maNDapa hai| ____mandirake bAhya bhAgameM jaMghApara rUpa-paTTikA hai| usameM bhinna-bhinna rathikAoMmeM kaI tIrthaMkaroMkI yakSI-mUrtiyA~ aura vidyA-devatAoMkI mUrtiyA~ utkIrNa haiN| zikharake zeSa bhAgameM vAstu
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha evaM zilpakA sUkSmAMkana hai| zikharakA zIrSa bhAga khajurAhokI tatkAlIna kalAkA sundara nidarzana hai| __ mandira naM. 24-tIna darakI vedImeM 2 phuTa 7 iMca x 1 phuTa 7 iMca caur3e zilAphalakameM khaDgAsana tIrthaMkara-pratimA hai| sirake Upara chatra haiN| usake bAyeM pAzvameM puSpavarSA karatI huI deviyA~ haiM aura dAyIM orakA bhAga khaNDita hai| dAyIM orakA gaja hai aura bAyIM orakA gaja khaNDita hai| usake nIce donoM pAryoM meM cAra-cAra khaDgAsana tathA bagalameM tIna-tIna khaDgAsana aura cAra-cAra padmAsana jina-pratimAeM banI huI haiN| bhagavAnke donoM bAjuoMmeM camaravAhaka khar3e hue haiN| unake barAbarameM do bhakta zrAvikA hAtha jor3e huI haiN| adhobhAgameM yakSa-yakSI (bhagavAn zreyAnsamAyake sevaka kumAra aura gaurI ) aMkita haiN| "bedIke do dara khAlI haiN| mandirake Age ardhamaNDapa banA haA hai| toraNa aura caukhaToMpara mithuna-mUrtiyoM aura yakSI-mUrtiyoMkA bhavya aMkana hai| caukhaToMke adhobhAgameM sarpaphaNamaNDita padmAvatI devI tathA anya deviyA~ haiN| mandira naM. 25-khajurAhoke vartamAna jaina mandiroMmeM pArzvanAtha mandira sabase vizAla aura sabase sundara hai / vaha 68 phuTa 2 iMca lambA aura 34 phuTa 11 iMca caur3A hai / yaha mandira pUrvAbhimukha hai / khajurAhoke samasta hindU aura jaina mandiroMmeM bhI kalA-sauSThava aura zilpako dRSTise yaha anyatama mAnA jAtA hai| khajurAhokA kandAriyA mandira apanI vizAlatA evaM lakSmaNa mandira utkIrNamUrti-sampadAko dRSTise vikhyAta haiN| kintu pAzvanAtha mandirake kalAgata vaiziSTya evaM adbhuta zikhara-saMyojanAkI samAnatA ve mandira nahIM kara skte| prasiddha vidvAn phergusanane isa mandirake sambandhameM jo udgAra prakaTa kiye haiM, unase vAstavika sthitipara prakAza par3atA hai| 'vAstavameM samUce mandirakA nirmANa isa dakSatAke sAtha huA hai ki sambhavataH hindU sthApatyameM isake jor3akI koI racanA nahIM hai jo isakI jagatokI tIna paMktiyoMkI mUrtiyoMke saundarya, utkRSTa koTikI kalA-saMyojanA aura zikharake sUkSmAMkanameM isakI samAnatA kara ske|' ___kandAriyA mahAdeva mandirake sAtha pAzrvanAtha mandirakI tulanA karate hue phargusana Age likhate haiM-. ..'kandAriyA mahAdeva mandirake sAtha pArzvanAtha mandirakI tulanA kareM to hama yaha svIkAra kiye binA nahIM raha sakate ki pArzvanAtha mandira kahIM atyadhika zreSTha hai|' isI prakAra pAzvanAtha mandirake sAtha lakSmaNa mandirako tulanA karate hue khajurAhoke kalAvizeSajJa zrI rAmAzraya avasthIne likhA hai 8. In fact, the entire temple is so exquisitely wrought that there is nothing probably in Hindu Architecture that surpasses the richness of its threestoreyed base combined with the extreme elegance outline and delicate detail of the upperpart. Fergusson in the Khajuraho, by Kanwarlal, p. 66. 8. If we compare the Parshwanath with Kandariya Mahadeo, we can not but admit that the former is by far the most elegant. Ibid, p. 66. 3. khajurAhokI deva-pratimAe~, prathama khaNDa, pR. 15 /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke digambara jaina tIrthaM 141 'lakSmaNakI apekSA pArzvanAthakI vAstukalA adhika vikasita hai / lakSmaNa mandirake viparIta, jisake zikharameM uraHzRMgoM kI mAtra eka paMkti aura varNazRMgoMkI do paMktiyA~ haiM / isa mandirameM uraH zRMgoM kI do aura karNazRMgoM kI tIna paMktiyA~ dekhaneko milatI haiM / isake atirikta lakSmaNa mandirakI jaMghA meM do mUrti paMktiyA~ haiM kintu isameM tIna paMktiyA~ haiM aura sabase UparI paMkti meM vidyAdharoM aura unake yugmoMke citraNa haiM / UrdhvaM paMkti meM vidyAdharoMkA citraNa paravartI khajurAho mandiroM kI eka viziSTatA hai jisakA zrIgaNeza isI mandirase huA hai / ' isa prakAra hama dekhate haiM ki pArzvanAtha mandira khajurAho ke mandira - samUhameM sarvazreSTha aura advitIya hai| pArzvanAtha mandirakA nirmANa-kAla prAyaH sabhI vidvAn 10vIM zatAbdI mAnate haiM / dvArake bAyeM khambhepara 12 paMktiyoMkA eka lekha hai, jisameM pratiSThA kAla saMvat 1011 diyA gayA hai / lipike AdhArapara yaha lekha kisI prAcInatara lekhakI uttarakAlIna pratilipi mAnA jAtA hai / yaha pratilipi lupta mUla abhilekhake eka zatI bAda likhI gayI aisA mAnA jAtA hai / lakSmaNa mandirake abhilekhakA saMvat bhI 1011 hI hai, kintu lakSmaNa aura pArzvanAtha ke eka hI saMvat ke abhilekhoMkI lipimeM avazya antara hai / abhilekha candela nareza dhaMgake zAsana kAlameM likhe gaye the / dvAra-abhilekhake atirikta kucha pUrvavartI tIrthayAtrI - lekha bhI isa mandirameM kaI sthAnoMmeM aMkita haiM / lipike AdhArapara unheM dasavIM zatAbdI ke madhyakA mAnA jA sakatA hai / dvAra-abhilekha 12 paMktiyoM kA hai / vaha abhilekha isa prakAra hai "oM saMvat 1011 samaye / nijakula dhavaloyaM di vyamUrtiH svazIlasamadamaguNayukta savvaMsatvAnukaMpI svajanajanitatoSo dhAMgarAjena mAnyaH praNamati jinanAthoyaM bhavya pAhila nAmA // 1 // pAhila vATikA 1 candravATikA 2 laghucandravATikA 3 saMkaravATikA 4 paMcAI talavATikA 5 AmravATikA 6 dhaMgavAr3I pAhilavaMse tu kSaye kSINe aparavaMsoyaH kopi tiSThati tasya dAsasya dAsoyaM mama datti tu pAla yet mahArAjaguru srIbAsavacandra 7 somadine // arthAt, saMvat 1011 / bhavya pAhila jinanAthako namaskAra karatA hai, jo apane kulameM zreSTha hai, divya mUrti hai, zIlavAn hai, samatA aura indriyadamanake guNoMse yukta hai, saba jIvoM para dayA karanevAlA hai, apane parivArake sabhI svajanoMko santuSTa kara diyA hai aura dhaMga nareza dvArA mAnya hai / ( isa mandira ke lie ) pAhilavATikA, candravATikA, laghucandravATikA, saMkaravATikA, paMcAItalavATikA, AmravATikA aura dhaMgavAr3I ( ina sAta vATikAoMkA dAna karatA hU~ / ) pAhilavaMza ke kSINa honepara jo bhI anya vaMza (isa mandirako vyavasthA karegA) meM usakA dAsAnudAsa hU~ / vaha mere .. diye hue dAnakI rakSA kare / mahArAjaguru zrI vAsavacandra (ke AzIrvAdase) vaizAkha sudI 7 somavAra / isa abhilekha se kaI Avazyaka bAtoMkI jAnakArI milatI hai / vaha yaha ki isa mandirakA nirmANa pAhila zreSThone candela nareza dhaMgake zAsana kAla meM karAyA thA / vaha rAjamAnya vyakti thA / .
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bhAratake digambara jaina tIrtha mandirakI pratiSThA saMvat 1011 (I. san 954 ) meM vaizAkha sudI 7 somavArako huii| pAhila zreSThIne abhilekhameM atyanta vinamratA aura nirabhimAna vRttikA paricaya yaha kahakara diyA hai ki jo vyakti yA vaMza bhaviSyameM mandira aura vATikAoMko vyavasthA kareMge, maiM unakA dAsAnudAsa huuN| isa dvArako bAyIM caukhaTapara eka choTA-sA abhilekha hai-"zrI hATaputra zrImAhula zrI AcArya zrI devacandra ziSyaH kumudacandra / hATaputra zrI goll|" isI prakAra dAyIM caukhaTapara abhilekha hai-"hATaputra zrI devasammaMsiri jytu|" isa abhilekhake Upara bAyIM ora eka cauMtIsA yantra banA huA hai| isameM 16 aMka bane hue haiN| ise cAhe jidharase bhI jor3A jAye, aMkoMkA yoga 34 hI AtA hai| aisI janazruti isake sambandhameM pracalita hai ki yadi kisI strIko prasava-vedanA ho to isa yantrako kezarase kA~sekI thAlImeM likhakara zuddha jalase use gholakara pilA denese prasava binA kaSTake ho jAtA hai| bAlakoMke udara-zUlameM bhI yaha lAbhakArI hai| vaha yantra isa prakAra hai dvArake bAyIM ora makaravAhinI gaMgA aura dAhinI ora kUrmavAhinI yamunAke sAtha caturbhuja dvArapAla sthita haiN| gaMgA-yamunAke pAryoM meM vibhinna vAdya-yantra bajAte gandharva aura yakSa-mithuna aMkita kiye gaye haiN| Upara toraNake lalATa-bimbapara dasabhujI cakrezvarI garur3apara AsIna aMkita hai| khajurAhomeM dasabhujIke rUpameM cakrezvarIkA aMkana kevalamAtra yahI hai| devIkI dakSiNa bhujAoMmeM sambhavataH padma, cakra, gadA, khaDga aura varada mudrA pradarzita haiN| tathA vAma bhujAoMmeM cakra, dhanuSa, kheTaka, gadA aura zaMkha haiN| toraNapara vAma pArzvameM caturbhujI trimukha brahmANIkI mUrti utkIrNa hai| devI haMsapara ArUr3ha hai| dakSiNa pArzvameM bhI isI prakArako brahmANokI mUrtikA aMkana hai| isameM usakA vAhana ha~sa usake nikaTa hI aMkita hai| ye devI-pratimAe~ donoM ora navagrahoMse AveSTita haiN| - isake UparI toraNake madhya lalATa-bimbapara AdinAthakI tathA unake donoM pAzoNmeM ekaeka tIrthakara pratimA banI huI hai| isa toraNake donoM konoMmeM 6-6 digambara muni tIrthaMkaroMkI vandanA karate dikhAI par3ate haiN| ___ isa dvArake bAhara cabUtarepara eka ardhamaNDapa banA huA hai| yaha cAra stambhoMpara AdhArita hai| isakI chata ulaTe kamalapuSpa athavA kaTorIke AkArakI hai| isa chatake kendrase eka DaNDImeM jhUmatI huI zRMkhalAe~ aura puSpavallariyA~ aMkita haiN| inake nIce do vidyAdhara-mUrtiyA~ banI huI haiN|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 143 maNDapake cehareke toraNapara deviyAM, yakSa-mithuna, nAga-nAgI, maMgala-kalaza liye huI deviyAM, hAthI aura siMhake yuddha Adike dRzya aMkita haiN| ' mandirake tIna Antarika bhAga haiM-mahAmaNDapa, antarAla aura garbhagRha / ina tInoMke cAroM ora eka sAjhA pradakSiNA-patha hai| usake cAroM ora dIvAra hai| pradakSiNA-pathapara prakAzake lie chedadAra jharokhoMkA prayoga kiyA gayA hai| inase prakAza aura vAyukA saMcAra hotA hai| ina jharokhoMse na to pUrNa prakAza hI ho pAtA hai aura na andhakAra hI pUrNataH naSTa ho pAtA hai| isase maNDapa aura pradakSiNA-pathameM eka adbhuta rahasyamaya aura pavitra vAtAvaraNakI sRSTi ho jAtI hai| ___mahAmaNDapa bhI cAra stambhoMpara AdhArita hai| isakI chata padmazilAse alaMkRta hai / stambhoM aura chatoMpara yakSa-yakSiyoM tathA deviyoMkA aMkana hai| mahAmaNDapameM sAta prAcIna mUrtiyAM yA toraNake bhAga rakhe hue haiN| ekameM gomeda aura ambikAkI mUrtiyA~ utkIrNa haiN| kaI mUrtiyoMke sira kATa liye gaye haiN| isa mahAmaNDapakI chatapara banA padmapuSpa kalAkA sundara udAharaNa kahA jA sakatA hai| ___ ardha-maNDapa, mahAmaNDapa aura antarAla, tInoMke Upara zikhara bane hue haiN| isase isa mandirako zikhara-saMyojanA adbhuta, anupama aura adhika sundara ho gayI hai| kalAko isa adbhuta vidhAne saundaryako naye AyAma pradAna kiye haiN| antarAlase bar3hanepara gabhaMgRhakA praveza-dvAra milatA hai| dvAra atyanta alaMkRta hai| dvArake donoM stambhoM ( caukhaToM) para gaMgA, yamunA, yakSa, mithuna aura dvArapAlakA aMkana hai| bAyIM ora eka caturbhuja devIkA aMkana hai| usake hAthoMmeM sanAla kamala, abhaya-mudrA aura kamaNDalu pradarzita haiN| kamaloMke Upara gaja aMkita haiN| kamala aura gajase isakI pahacAna lakSmIke rUpameM kI jAtI hai| dvArake dAyIM ora sarasvatIkI caturbhujI mUrti banI huI hai| devIke hAthoMmeM sanAla kamala, pustaka aura vINA haiN| isake uttarAMgapara do rUpa-paTTikAeM banI huI haiM / adhaHpaTTikAke lalATa-bimbapara bhagavAn candraprabhako manojJa padmAsana pratimA virAjamAna hai| paTTikAke donoM konoMpara kAyotsargAsanameM tIrthaMkara pratimAeM aMkita haiN| unake donoM ora cAmaradhAriNI yakSiyA~ haiN| UparI paTTikAmeM 5 padmAsana, 6 kAyotsargAsana tIrthaMkara-mUrtiyA~ aura navagraha bane hue haiN| garbhagRha atyanta sAdA hai| Akula manako vahA~ pahuMcate hI zAntikA anubhava hotA hai| garbhagRhakA AkAra 7 phuTa 48 phuTa hai| vedIke mAthepara vRSabha lAMchana banA huA hai| isase lagatA hai ki yaha mandira mUlataH AdinAtha mandira thaa| kisI kAraNavaza AdinAtha bhagavAnkI pratimA khaNDita ho gyii| taba usake sthAnapara pArzvanAthakI yaha mUrti (saMvat 1917 kI) pratiSThita kara dI gyii| mUrtike sirake pIche bhAmaNDala, chatra, chatrake Upara dundubhivAdaka, usake Upara koSThakoMmeM, unake bagala meM, Upara tathA nIce 39 tIrthakara-mUrtiyA~ utkIrNa haiN| donoM ora pAzvanAthakI khaDagAsana pratimAe~ haiN| parikarameM gaja, mAlAdhAriNI deviyAM aura camarendra haiN| gomakha yakSa aura cakrezvarI devIkA bhavya aMkana hai| isase bhI isa bAtakA samarthana hotA hai ki isa vedIpara mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI pratimA virAjamAna thii| jaba pArzvanAthakI mUrti mUlanAyakake rUpameM yahA~ virAjamAna kara dI gayI, tabase yaha mandira pArzvanAtha mandira kahA jAne lgaa| garbhagRhase nikalakara pradakSiNA-pathapara jAte hue pradakSiNA-pathakI bhittiyoMpara zAsana-devadeviyoM aura gandharvokI mUrtiyA~ banI huI haiN| unake madhya 8 manojJa jina-pratimAeM virAjamAna haiN| bAhubalI svAmIkI tapasyArata eka sundara pratimA darzakakA dhyAna barabasa apanI ora AkarSita kara letI haiN| pratimAkI TAMgoMse lipaTe bhayAnaka viSadharoM aura zarIrapara reMgate hue khataranAka
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vRzcikoMke bAvajUda bAhubalI nirbhaya aura aDiga bhAvase apanI sAdhanAmeM lIna haiM, yaha dekhakara mastaka anAyAsa usa mahAyogIke caraNoMmeM namita ho jAtA hai| garbhagRhakI bAhya bhittiyoM, vizeSataH uttarI mAthepara surasundariyoMko vibhinna mudrAoMkA aMkana mUrtikalAkA utkRSTa udAharaNa hai| ina aMkita mUrtiyoMmeM zizuko dulAra karatI huI vAtsalyamayI jananI, patiko patra likhanemeM magna proSitapatikA, aMgar3AI letI huI alasitavadanA, AMkhoMmeM aMjana AMjatI, mAthepara kuMkuma lagAtI, sImantameM sindUra bharatI aura darpaNameM apanA rUpa nihAratI rUpagarvitA zRMgArikA evaM aeNgiyAke banda bAMdhatI kAminIke manomugdhakArI rUpa sammilita haiN| ___ surasundarIke eka mohana dRzyakA aMkana karane meM to kalAkArako sUjhabUjha aura kalA naipuNyameM mAno spardhA ho gyii| dRzya hai-eka phala-sI komala alhar3a yauvanAke pairameM kAMTA cubha gyaa| yuvatI paira pakar3akara raha gyii| usakI A~khoMmeM vyathA taira aayii| vaha saMgiyoMko rukanekA saMketa karatI-sI lagatI hai| karuNa bhAva aura vyathAne milakara usake saundaryameM atizaya vRddhi kara dI hai| nikaTavAle dUsare phalakameM nAI dvArA kAMTA nikAlanekA dRzya hai| isa dRzyAMkanameM kalAkArane apanI kalAko apane carama bindu taka pahuMcA diyA hai| nAIkI peTIke upakaraNa aura pairameM gar3A kA~TA taka pASA-meM ujAgara ho uThe haiN| ina kaThora pASANoMmeM loka-jIvanake sarasa AhlAdakArI rUpoMke bhAvapUrNa aMkanako dekhakara yahA~ke kalAkArake saundarya-bodha aura abhirucikA patA calatA hai| kahanA hogA ki khajurAhokA vaha kalAkAra 'satyaM' aura 'ziva' ke sAtha 'sundaraM' kA bhI upAsaka thaa| tabhI to usake lalitakalA-bodhane pASANoMmeM alaukika lAlitya aura zilpakalAmeM jIvana bhara diyaa| garbhagRhakI bAhya dakSiNI bhittipara SaDbhujI sarasvatIkI eka sundara mUrti hai| devI eka UMce pIThapara lalitAsanameM AsIna hai| usakA eka paira kamalapara sthita hai| devIke hAthoMmeM kamala, pustaka, vINA, varada mudrA aura kamaNDalu pradarzita haiN| devI vastra aura alaMkAra dhAraNa kiye huI hai| usake zIrSa bhAgapara kAyotsarga mudrAmeM do tIrthaMkara mUrtiyAM dhyAnamagna haiN| devIke parikarameM camaradhArI, puSpamAla liye AkAzacArI gandharva aura hAtha jor3e hue devIke upAsaka bhakta haiN| sarasvatIkI aisI hI eka mUrti uttarI bhittike adhiSThAnapara aMkita hai| yaha mUrti aMzataH khaNDita hai| - isa mandirakI bAhya bhittiyA~ kalA-sauSThavakI dRSTi se bejor3a haiN| isakI jaMghAmeM samAnAntara tIna rUpa-paTTikAe~ haiN| prathama paTTikAmeM tIrthaMkara-mUrtiyoMkI pradhAnatA hai| kintu unake sevakake rUpameM kubera, dikpAla aura vibhinna vAhanoMpara ArUr3ha jaina zAsana-devatAoMkA aMkana hai| madhyavartI rathikAoMmeM loka-jIvanake sarasa dRzya bhI aMkita haiM, yathA pairoMmeM AlatA lagAtI huI zRMgArikA, netroMmeM aMjana-zalAkAse aMjana lagAtI huI kAminI, priyatamakI prema-pAtI par3hane meM tanmaya proSitapatikA, dhuMgharU bA~dhatI huI nRtyAMganA, bAlakako dUdha pilAtI huI vAtsalya mUrti jananI aadi| . - madhyavartI paTTikAmeM mukhyataH jaina yakSa-yakSiyoMkA ArSAnusArI aMkana hai| isameM kisI-kisI yakSa yA yakSIko dvimukha, trimukha, caturmukha, aSTamukha, dvibhuja, caturbhuja, SaDbhuja, aSTabhuja, dazabhuja, dvAdazabhuja, SoDazabhuja, caturviMzatibhuja, trinetra, vakramukha, gomukha, sarpopanIta, sarpaphaNa-maNDita, mastakapara dharmacakra Adi rUpoMmeM bhI dikhAyA gayA hai| inake vAhana, AbharaNa, Ayudha, Asana Adi bhI adbhuta kintu nizcita haiN| isa paTTikAmeM kucha paurANika dRzyoMkA bhI bhavya aMkana hai, yathA uttarakI ora eka rathikAmeM rAma aura sItAkA aMkana hai| donoM hI tribhaMga mudrAmeM khar3e haiN| rAmake kandhepara dhanuSa, pIThapara tarakasa aura hAthameM bANa haiM / nikaTa hI hanumAn khar3e haiN| isI prakAra dakSiNI bhittipara azokavATikAmeM sItAkA aMkana kiyA gayA hai| sAmane hanumAn unase rAmakA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 145 sandeza nivedana kara rahe haiN| pIche khaDgahasta rAkSasa aura rAkSasiyAM paharepara satarka khar3e haiN| tRtIya paTTikAmeM AkAzameM vihAra karate hue vidyAdhara, nRtya-gAna karate hue kinnara-kinnariyAM, puSpamAla hAthoMmeM liye deva Adi pradarzita hai| ina paTTikAoMse Upara Uru-zRMgoMke adhobhAgameM bhI jaina devadeviyAM aura vidyAdharoMkI mUrtiyAM haiN| __ jaina zAsana-devatAoMke svarUpa aura jaina paurANika AkhyAnoMse paricita na honeke kAraNa kaI vidvAn bhramavaza una mUrtiyoMko hindU yA bauddha mUrtiyAM mAna lete haiN| isa bhramakA kAraNa ajJAna to hai hI, eka dUsarA bhI kAraNa hai| jaina, hindU aura bauddha deva-deviyAMke rUpa aura nAmameM itanA adhika sAmya hai ki jaina deva-deviyoMko jhaTa hindU yA bauddha kaha diyA jAtA hai| kintu yaha bar3e AzcaryakI bAta hai ki jisa prakAra jaina mandiroMmeM sthita jaina deva-deviyoMko hindU yA bauddha deva-devI kahane-likhaneke udAharaNa milate haiM, usa prakAra kisI hindU yA bauddha mandirameM sthita hindU yA bauddha deva-devIko jaina deva-devI kahane-likhanekA udAharaNa hamAre dekhanemeM nahIM aayaa| astu| khajurAhoke mandiroMmeM utkIrNa ye mUrtiyA~ jaina zAsana-devatAoMke svarUpako samajhane aura unapara zodha-khoja karaneke sarvottama sAdhana haiN| mandira naM. 26-kalAgata vaiziSTya aura zilpagata saundaryake atirikta bhI pArzvanAtha mandirakI apanI eka vizeSatA hai| isake garbhagRhake pIche eka atirikta choTA mandira saMyukta hai| isa mandirameM garbhagRha aura adhamaNDapa hI haiM / ardhamaNDapa sambhavataH bAdameM banAyA gayA hai| garbhagRhake pravezadvArakA alaMkaraNa pArzvanAtha mandirake anurUpa hI hai| isake siradalake madhyameM eka koSThakameM lakSmIkI caturbhujI mUrti banI huI hai| usake hAthoMmeM kamala aura kamaNDalu dIkha par3ate haiN| devIkI nicalo dAyoM bhujA khaNDita hai| bAyIM orake koSThakameM kamala, pustaka aura vINAdhAriNI sarasvatIkA bhavya aMkana hai| isI prakAra dAyIM orake koSThakameM bhI sarasvatIkI mUrti utkIrNa hai| caukhaToMpara yakSa-mithuna aura deviyA~ utkIrNa haiN| pArzvanAtha mandirake ardhamaNDapa aura mahAmaNDapakI chateM koNa-stUpAkAra haiN| inake Upara bane hue uruzRMgoM aura karNazRMgoMne garbhagRhake Upara nirmita zikhara-saMyojanAko saundarya-vRddhi kara dI hai| zikharakI cUr3Apara Amalaka, stUpikA, usapara kalaza aura bIjapUraka haiN| itanI bhavya aura alaMkRta zikhara-saMyojanA khajurAho meM dUsarI nahIM hai| zikharoM aura mUrtiyoMke Upara vyAloM aura zArdUloMkI mUrtiyoMkA vaividhya candela kalAkA apanA vaiziSTya hai| aisI mUrtiyA~ khajurAhoke mandiroMpara vipula saMkhyAmeM upalabdha hotI haiN| jaina mandiroMmeM bhI ye mUrtiyA~ bahutAyatase milatI haiN| inakA dhar3a siMhake zarIra-jaisA hotA hai kintu mukha vibhinna prakArake milate haiM, jaise siMhamukha, vyAghramukha, gajamukha, vRSabhamukha, yahAM taka ki mAnavamukha bhii| inakA mukha raudra hotA hai, krodha unake zarIrake hara aMgase TapakatA hai| unake pairoMke nIce manuSya yA koI paza hotA hai| eka mAnava-mUrti vyAlako pIThapara baiThI huI dIkha par3atI hai| yaha pratIkAtmaka hai| ise tantravettA mandira-mUrtiyoMke lie ariSTa nivAraka mAnate haiN| adhyAtmavettA ise manuSyako zubhAzubha vRttiyoM aura sAttvika-tAmasika bhAvanAoMke dvandvakA pratIka mAnate haiM jisameM zubha aura sAttvika vRttikI vijaya hotI hai| isa prakAra ina vyAla aura zArdUla-mUrtiyoMkI aneka vyAkhyAe~ kI jAtI haiN| inakI vyAkhyA kucha bhI ho, itanA nizcita hai ki candela yugakI yaha bhI eka vidhA thI, jisakA prArambha sambhavataH khajurAhose huA aura kucha sthAnoM taka usakA prasAra bhI huaa| kintu lagatA hai, isa azobhana zilpako vidhAko vyAkhyA usa yugameM bhI santoSajanaka nahIM ho pAyI, ataH zilpameM yaha vidhA adhika lokapriya nahIM ho skii| 3-19
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha - prAcIna kAlameM yahA~ aneka jinAlayoMkA nirmANa huA thaa| ve saba aba nahIM rhe| unakI sAmagrIse yahA~ naye mandira bana gye| una mandiroMmeM prAcIna pratimAeM virAjamAna kI gyiiN| kintu yaha sthAna to, lagatA hai, candeloMke rAjya-kAlameM jaina kendra thaa| isalie yahA~ aura nikaTavartI pradezameM jaina purAtattva vipula parimANameM bikharA huA hai| usa purAtattvako ekatrita karake ( abhI saMgrahAlaya to nahIM bana pAyA hai ) pArzvanAtha mandirake khule ahAtemeM, dIvArameM yA cabUtaroMpara vyavasthita rUpase sajA diyA gayA hai| isameM padmAsana aura kAyotsargAsana donoM mudrAoMmeM tIrthaMkara mUrtiyAM (prAyaH khaNDita), apane parikarasahita jaina zAsana-deva-deviyA~ mandiroMke toraNa, stambhoM aura dvAroMke bhAga, zikharakI cUr3A Adi sAmagrI sammilita haiN| inakI kalA yahA~ke mandiroM aura mUrtiyoMkI kalAse abhinna hai| kucha mUrtiyAM kaI mandiroMke andara aura pRSThabhAgameM rakhI huI haiN| saMgrahAlayakI kaI mUrtiyoMkI caraNa-caukIpara abhilekha haiN| eka mUrtikA pratiSThA-kAla saMvat 1205 hai| bhagavAn mahAvIrako eka mUrtipara saMvat 1212 aMkita hai| isameM mUrtikArakA nAma kumArasiMha diyA huA hai| saMvat 1215 ke eka mUrti-lekhake anusAra yaha mUrti candela nareza madanavarmAke rAjyameM pratiSThita huii| ajitanAthakI eka mUrtipara saMvat 1220 aMkita hai| yahA~kI mUrtiyoMke Upara sabase antima lekha saMvat 1234 kA hai| aisA pratIta hotA hai ki madanavarmAkA uttarAdhikArI evaM pautra paramardideva ( apara nAma paramAla, rAjya-zAsana I. san 1163-1203 ) ne pRthvIrAja cauhAnake sAtha hue yuddha meM ( san 1980 ) yA isake AsapAsa khajurAhose haTAkara apanI rAjadhAnI kAliMjarameM banA lii| rAjadhAnI haTanese khajurAhokA sampanna aura vyApArI-varga bhI yahA~se haTa gayA aura isa prakAra dhIre-dhIre khajurAho ujar3a gyaa| jabataka yahA~ rAjadhAnI rahI, tabataka yahAM mandiroM aura mUrtiyoMkA nirmANa aura pratiSThA bhI hotI rhii| / mandira naM. 27-yaha mandira pArzvanAtha mandirase AkArameM choTA hai aura usakI uttara dizAmeM sthita hai| isameM kevala tIna bhAga haiM-zikharayukta garbhagraha, antarAla aura adhamaNDapa / ardhamaNDapa Adhunika hai| garbhagRhake pravezadvArake siradalapara caturbhujI cakrezvarI lalitAsanameM AsIna hai jisakA eka paira nIce laTakA huA hai aura dUsarA paira Asanapara sthita hai| devIkI UparI dAyIM aura bAyIM bhujAoMmeM vajra aura cakra dikhAI par3ate haiM, jabaki nicalI bhujAoMmeM abhayamudrA aura mAtuliMga-phala haiN| devI garur3apara ArUr3ha hai| devIke dAhine pairake pAsa eka bhagna AkRti hai jo sambhavataH devIkA bhakta hai| devIke sirake donoM pAryoM meM puSpamAlA liye hue AkAzacArI deva pradarzita haiN| cakrezvarI devIkI isa mUrtike kAraNa hI yaha anumAna kiyA jAtA hai ki isa mandirameM mUlanAyakake rUpameM bhagavAn AdinAthakI mUrti virAjamAna thii| kintu prAcIna pratimA yahA~se kaba lupta ho gayI, yaha kahanA kaThina hai| usake sthAnapara bhagavAn RSabhadevakI Adhunika mUrti virAjamAna kara dI gayI hai| siradalake bAyeM konepara caturbhujI ambikAkI mUrti utkIrNa hai| devI lalitAsanase baiThI hai| devIke dAyIM ora usakA vAhana siMha banA huA hai / devIkI bAyIM godameM usakA. choTA putra priyaMkara baiThA hai| devI use nicalI bhujAkA sahArA de rahI hai| bAlaka devIke stanakA sparza kara rahA hai / devIke zirobhAgake donoM ora AmravRkSa haiM aura unake Upara Amra-gucchaka lage hue hai| siradalake dAyeM konepara caturbhuja devI lalitAsana mudrAmeM baiThI hai| usake sirapara sarpaphaNamaNDala hai / yaha padmAvatI devIkI mUrti hai| devIkI UparI bhujAoMmeM pAza aura kamala haiM aura nIcekI bhujAoMmeM abhayamudrA aura kamaNDalu pradarzita haiN|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 147 cakrezvarIke donoM ora do caturbhuja deviyA~ aMkita haiN| unake hAthoMmeM kamala, kamaNDalu tathA eka hAtha varadamudrAmeM aMkita haiN| deviyAM lalitAsanase baiThI haiN| ye ardha-stambhoMse nirmita rathikAoMmeM AsIna haiN| ___ dvAra-zAkhAoMke Upara bAyIM ora cAra-cAra devI-mUrtiyAM aMkita haiN| isI prakAra caukhaTake donoM konoMpara caturbhuja deva-mUrtiyA~ banI huI haiN| bAyIM ora deva-mUrtikI bagalameM eka rathikAmeM gajalakSmIko caturbhujI devI-mUrti dikhAI par3atI hai| devIkA vAhana kUrma pradarzita hai tathA sirake Upara tIna sarpaphaNoMkA ghaTATopa dIkha par3atA hai| dvAra-zAkhAoMke nIce gaMgA aura yamunAkA aMkana milatA hai, jo khajarAhoko kalAkA abhinna aMga mAlama par3atA hai| yahA~ gaMgA aura yama caturbhujI banI haiN| unake pIche unake vAhana makara aura kacchapa dIkha par3ate haiN| siradalake UparI bhAgameM tIrthaMkara mAtA dvArA dekhe gaye 16 maMgala svapnoMkA aMkana kiyA gayA hai| khajurAhoke sabhI jaina mandiroMmeM 16 svapnoMkA aMkana milatA hai| yahA~ jo svapnoMkA citraNa kiyA gayA hai, vaha atyanta spaSTa hai| sabhI svapnoMko itanI spaSTatAke sAtha aMkita kiyA gayA hai ki unako pahacAnane meM koI bAdhA nahIM hotii| svapna-darzanase pUrva tIrthaMkara mAtA zayyApara leTI huI haiM aura deviyA~ unakI sevA kara rahI haiM / eka puruSa aura eka strIko vArtAlApa karate hue dikhAyA gayA hai jo indra aura indrANI pratIta hote haiM / phira gaja, vRSabha, siMha, kamalAsIna caturbhujI lakSmI, puSpamAla, candra, dvibhuja sUrya, matsya-yugala, do klaza, divya sarovara, kUrma-matsya Adise pUrNa samudra, do siMhoMpara AdhArita aura madhyameM dharmacakrase yukta siMhAsana, vimAnameM deva, nAgendra-bhavanameM sarpa-phaNase yukta dvibhuja nAga-nAgI, dhana-rAzi aura agni-zikhAoMke bhAmaNDalase yukta agnikI zmazruyukta AkRti isa prakAra 16 svapnoMkA aMkana hai| garbhagRhameM vedIpara eka 4 phuTa 6 iMca UMce zilAphalakameM bhagavAn RSabhadevakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake sirapara chatra tathA pIche bhAmaNDala suzobhita haiN| chatrake donoM pAvoMmeM puSpamAla liye hue gandharva, gajArUr3ha indra, unake adhobhAgameM do khaDgAsana mUrtiyAM aura camaravAhaka haiM / pIThikApara nRtya-gAnameM nirata deva-samAja aMkita hai| isa mUrtike donoM pAryoM meM 2 phuTa 3 iMca unnata eka-eka khaDgAsana pratimA hai| eka anya vedImeM kRSNa pASANakI 4 phuTa 10 iMca U~cI sambhavanAtha bhagavAnkI padmAsana pratimA virAjamAna hai| caraNa-caukIpara lAMchana hai| usapara utkIrNa mUrti-lekha isa bhA~ti hai 'oM saMvat 1215 mAgha sudi 5 zrImAn madana varmadeva-pravardhamAna-vijaya-rAjye gRhapativaMze zreSThI dedu tatputra pAhilla: pAhillAMga ruha sAdhu sAlhenedaM pratimA kArApitA tatputrAH mahAgaNa mahAcandra sanicandra jinacandra udayacandra prabhRti saMbhavanAthaM praNamati nityam / maMgala mahAzrI rUpakAra rAmadeva // isa mUrti-lekhase jJAta hotA hai ki sambhavanAthakI isa mUrtikI pratiSThA candela nareza madanavarmAke rAjya-kAlameM mAgha sudI 5 saMvat 1215 ko huI thii| pratiSThAkAraka the gRhapati-vaMzake seTha dedu, unake putra pAhilla aura unake vaMzaja saalh| sAlhake putroMke nAma the mahAgaNa, mahAcandra, zanicandra, jinacandra, udayacandra Adi / mUrtikArakA nAma rAmadeva thaa| pAzvanAtha mandira pAhilla
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 bhAratake digambara jaina tIrtha nAmaka jisa zreSThIne nirmita karAyA thA, sambhavanAthakI isa mUrtiko pratiSThA usI pAhillake vaMzadhara sAlha aura usake putroMne kraayii| isa mandirake maNDapameM aneka prAcIna mUrtiyAM, stambha khaNDa, toraNa-khaNDa rakhe hue haiN| isa mandirako zikhara-saMyojanA anUThI hai| isako zikhara-saMyojanAmeM uruzRMga aura karNazrRMgako sthAna nahIM milA hai| isakA zikhara UMce adhiSThAnapara sIdhA khaDA hai| usameM uThAna ka nahIM hai| kintu vaha atyanta alaMkRta hai| isa mandirameM na pradakSiNA-patha hai, na isakI bhItarI bhittiyoMpara mUrtiyoMkA aMkana kiyA gayA hai| mUrtiyoMkA aMkana bAhya bhittiyoM, jaMghA aura zikharapara kiyA gayA hai| pArzvanAtha mandirase isakI mUrtiyAM yadyapi AkArameM choTI haiM kintu haiM atyanta bhAvapUrNa, suDaula evaM sughdd'| isakI jaMghAmeM bhI tIna samAnAntara rUpa-paTTikAeM banI huI haiN| UparakI paTTikAmeM vidyAdhara, kinnara aura gandharva haiN| zeSa do paTTikAoMmeM zAsana-devatA, yakSa-mithuna aura surasundariyoMkA aMkana hai| madhya paTTikApara koSThakoMmeM 16 deviyoMkA aMkana kiyA gayA hai| deviyAM lalitAsanase baiThI huI haiM / deviyAM apane vAhanoMpara apane samasta AyudhoMko lekara avasthita haiN| inameM se do mUrtiyAM apane sthAnase gAyaba haiN| lagatA hai, ye 16 vidyAdeviyA~ haiM jinakA jaina zAstroMmeM varNana milatA hai| ye jaina zAstrAnukUla to nirmita huI hI haiM, inameM jo lAvaNya, zilpasauSThava aura bhAvAbhivyaMjanA hai, aisA anyatra kahIM 16 vidyAdeviyoMkI mUrtiyoMmeM dekhanemeM nahIM aayaa| isa mandirake eka vaiziSTyakI ora darzakakA dhyAna barabasa khiMca jAtA hai| ina paTTikAoMke konoMpara AdinAthake sevaka yakSa gomukhakA bhavya aMkana milatA hai| yaha mandirake cAroM konoMpara aMkita hai / yaha caturbhuja hai, khar3I huI mudrA hai aura manuSyAkAra hai| isake Ayudha, alaMkAra, yajJopavIta spaSTa pahacAne jA sakate haiN| ___ surasundariyoMkA aMkana to bar3A hI sajIva bana par3A hai| inake mukhapara mohana rUparAzi aura bhAva-bhaMgimA, inako vilAsa aura zRMgArapriyatA, inako sukumAra dehako gaThana aura loca, inake yauvanakA ubhAra aura tribhaMga mudrAkA manabhAvana rUpa sabhI kucha jaise sA~cemeM DhAlA gayA ho / ArasI dekhatI huI sImantameM sindUra bhara rahI saubhAgyavatI, ArasIke sAmane nayanoMmeM kAjala lagAtI huI zRMgArikA aura nRtyAMganAoMkI nRtyamudrAkI nAnA chaviyA~-ina saba rUpoMmeM nArIsaundaryakA jo sarasa rUpa ujAgara huA hai, vahI nArIkA sarvasva nahIM hai, yahI pradarzita karaneke lie mamatAmayI mAke usa rUpakA bhI aMkana kiyA gayA hai, jisameM mAtA apane zizukA cumbana letI huI pradarzita hai / nArIko carama aura parama sArthakatA mAtRtvake isa vAtsalyameM hI hai| ___ madhya paMktimeM capala pagoMse nRtya karatI huI eka nRtyAMganAkA aMkana hai| sambhavataH yaha nRtyAMganA purANaprasiddha nIlAMjanA hI hogii| isa mandirakA zikhara aura usakI cUr3Apara banA Amalaka, sUcikA aura kalaza atyanta bhavya lagate haiN| madhyapradeza meM 5vIM-ThI zatAbdImeM zikhara-zailIkA vikAsa prArambha huA aura 8vIM zatAbdImeM yahA~ nAgara zailI ujAgara huii| madhyapradezakI bhaugolika sthiti aisI hai ki usapara pUrva aura pazcima donoMkA hI prabhAva par3a sakatA hai| sambhavataH prastuta mandirakI zikhara-zailIpara pUrvakA, vizeSataH ur3IsAkA prabhAva par3A pratIta hotA hai| ___ mandira na. 28-AdinAtha mandirameM-se isa mandirake lie mArga hai / 6 phuTa 8 iMca U~ce zilAphalakameM RSabhadeva bhagavAnkI padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratimAkA keza-vinyAsa manohara hai / isake parikarameM bhAmaNDala, chatra, mAlA liye gandharva, gajapara ArUr3ha indra, camaravAhaka,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha zArdUla, donoM ora khaDgAsana jina-pratimA, yakSa-yakSI aura caitya haiN| isa pratimAke vAma pAzvameM 4 phuTa 9 iMca unnata aura dakSiNa pAzvameM 4 phuTa 5 iMca unnata pArzvanAtha pratimAeM haiN| . isa mandirameM kaI prAcIna pratimAe~ rakhI huI haiN| mandira naM. 29-tIna darakI vedImeM 2 phuTa 9 iMca avagAhanAkI padmAsana pratimA virAjamAna hai| sirake Upara chatra, sirake pIche bhAmaNDala, puSpamAla liye AkAzacArI gandhavaM, gajapara khar3e hue indra, unase adhobhAgameM padmAsana jina-mUrtiyAM aura camaravAhaka parikarameM haiN| vedIke do dara khAlI haiN| yahA~ bhI prAcIna pratimAe~ rakhI huI haiN| mandira naM. 30-vedIpara 2 phuTa 6 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake parikarameM pUrvavat hai / isameM phalakapara do khaDgAsana pratimAeM haiM / garbhagRhake Age ardhamaNDapa hai| mandira naM. 31-yaha meru mandira hai| isameM 2 phuTa 10 iMca UMcI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| mandira naM. 32-3 phuTa 2 iMca UMce eka zilAphalakameM bhagavAn candraprabhakI padmAsana pratimA phalakake madhyameM banI huI hai| isake parikarameM chatra, bhAmaNDala, mAlAdhArI gandharva, gaja, mUlanAyakake donoM ora padmAsana pratimAe~, camaravAhaka, koNoMpara zArdUla, pArzvameM khaDgAsana pratimAe~, yakSa aura yakSIkA aMkana hai| phalakake Uparake bhAgameM eka koSThakameM bhagavAn pAzvanAthakI padmAsana pratimA hai| usake idhara-udhara 4 mUrtiyAM haiM tathA 24 mUrtiyoMkA aMkana paTTikAoMmeM kiyA gayA hai| inameM do mUrtiyA~ padmAsana haiM, zeSa 22 mUrtiyA~ khaDgAsana haiN| bAyIM ora dIvArameM tona koSThaka Upara-nIce bane hue haiN| nIceke koSThakameM gomeda yakSa hai, madhya koSThakameM ambikA hai aura UparakA koSThaka khAlI hai| aura bhI kaI devI-mUrtiyA~ banI isa mandirakA garbhagRha choTA aura sAdhAraNa hai| zAntinAtha mandirake bAhara kue~ke nikaTa kisI prAcIna mandirake siradala rakhe hue haiN| unake Upara navagraha, tIrthaMkara mAtAke solaha svapna aura zAsana-deviyoMkA bhavya aMkana kiyA gayA hai| saMgrahAlaya basa aDDeke pAsa sarakArI saMgrahAlaya hai| isameM prAyaH khajurAhoke prAcIna mandiroMke bhagnAvazeSoMmeM se prApta purAtattva-sAmagrI saMgraha kI gayI hai| usameM se kucha sAmagrI to yahA~ vyavasthita rUpase surakSita hai, kintu adhikAMza sAmagrI hindU mandira-samUhake pAsa eka khule ahAtemeM par3I hai| saMgrahAlayameM surakSita sAmagrImeM jaina purAtana sAmagrI bhI hai| isameM tIrthaMkara mUrtiyAM aura zAsana-devatAoMkI mUrtiyA~ haiN| jaina sAmagrIke lie alagase eka jena kakSa banA huA hai| pramukha kakSameM bhI do jaina mUrtiyA~ surakSita haiN| eka to bhagavAn RSabhadevakI hai aura dUsarI zAsana-sevaka yakSa aura yakSIkI hai| jaina kakSameM vartamAnameM kula 12 jaina mUrtiyAM surakSita haiN| unakA saMkSipta byorA isa prakAra hai (1) pArzvanAtha, (2) mahAvIra, (3) jaina mandirake dvArakA siradala, (4) jaina tIrthaMkara, (5) bAIsaveM tIrthaMkara neminAthakI yakSI ambikA apane donoM putroMke sAtha, (6) sattarahaveM tIrthaMkara
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 bhAratake digambara jaina tIrtha kunthunAtha, (7) RSabhadeva, (8) yakSa-dampati, (9) jaina mAtRkA, (10) tIsare torthaMkara sambhavanAtha, (11) padmaprabha bhagavAnko zAsana- devI manovegA, (12) sarvatobhadrikA / dharmazAlAe~ khajurAho vikhyAta paryaTaka - kendra hai| yahAM hajAroM vyakti prAcIna bhAratako kalAkA darzana karane Ate haiM / aneka jaina isa kSetrake darzana karane aura pUrvajoMke kalA-prema evaM kalAko dekhane Ate haiN| yoM to yahA~ zreNI 1 aura 2 ke hoTala, resTa hAusa, DAka baMgalA, laoNja Adi haiM jinameM yAtrI Thaharate haiM; kintu jaina yAtriyoMkI suvidhAke lie samAja ke sahayoga se yahA~ 6 dharmazAlAoM kA nirmANa kiyA gayA hai / inameM do vibhAga kara diye gaye haiM / eka to sAmAnya dharmazAlA hai jisameM yAtrI niHzulka Thahara sakate haiM / dUsarA vizrAnti bhavana, jisameM nizcita zulka dekara Thahara sakate haiM / dharmazAlAmeM 11 kamare aura vizrAnti bhavanameM 8 kamare haiN| inameM kuoM aura zaucAlayoMkI vyavasthA hai / kSetra para vidyutprakAzakI bhI vyavasthA hai| yAtriyoMkI suvidhAke lie baratana, indhana, koyale, or3hane-bichAneke vastra AdikI bhI vyavasthA hai / melA kSetrakA vArSika melA caitra mAsake zukla pakSameM hotA hai / isI avasarapara vidhAnAnusAra kSetrakI prabandha samitikA bhI cunAva hotA hai / yahA~ Azvina kRSNA 3 ko prativarSaM pAlakI nikAlI jAtI hai / yaha utsava chatarapura riyAsatake kAlase prativarSaM manAyA jA rahA hai / donoM hI utsavoM meM jaina janatA bar3I saMkhyA meM ekatra hotI hai / droNagiri sthiti aura mArga droNagiri madhyapradeza ke chatarapura jilemeM vijAvara tahasIlameM sthita hai / droNagiri kSetra parvatapara hai / vahA~ pahu~cane ke lie 232 sIr3hiyAM car3hanI par3atI haiN| sIr3hiyA~ pakkI banI huI haiM / parvatakI talahaTImeM seMdhapA nAmaka eka choTA-sA gA~va hai / yahA~ pahu~caneke lie madhya relaveke sAgara yA harapAlapura sTezanapara utaranA caahie| suvidhAnusAra maU, mahovA yA satanA bhI utara sakate haiM / pratyeka sTezanase kSetra lagabhaga 100 ki. mI. par3atA hai| sabhI sthAnoMse pakkI sar3aka gayI hai / kAnapura-sAgara roDa athavA chatarapura-sAgara roDapara malaharA grAma hai / malaharAse droNagiri 7 ki. A. hai / vahA~ taka pakkI sar3aka hai / sAgarase malaharA taka baseM calatI haiM / basa dvArA malaharA pahu~cakara vahA~se niyamita basa dvArA kSetra taka jA sakate haiN| basakA TikaTa seMdhapAke lie lenA cAhie / gA~vakA nAma to seMdhapA hai, kintu parvatakA nAma droNagiri hai| seMdhapAke basa aDDese jaina dharmazAlA lagabhaga 100 gaja dUra gA~vake bhItara hai| vahIM gAMvakA mandira aura gurudatta saMskRta vidyAlaya hai / pA grAma kAThina aura zyAmalI nAmaka nadiyoMke bIca basA huA hai / nirantara pravAhita honevAlI ina nadiyoMne isa sthAnakI prAkRtika sundaratAko atyanta AhlAdadAyaka banA diyA hai / grAmameM jAte hI mana meM zAnti anubhava hone lagatI hai / grAmase saTA huA droNagiri parvata hai / yahA~ prakRtine tapobhUmike upayukta suSamAkA samasta koSa sulabha kara diyA hai| saghana vRkSAvali, nirjana
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 151 pradeza, vanya pazu, candrabhAgA nadI (kAThina nadI), parvatase jharate hue nijharoMse bane do nirmala kuNDaye sabhI milakara ise tapobhUmi banAte haiN| nirvANa-bhUmi droNagiri nirvANa-kSetra hai| prAkRta nirvANa-kANDameM isa sambandhameM nimnalikhita ullekha milatA hai phalahoDI bar3agAme pacchima bhAyammi droNagiri sihare / gurudattAdi muNindA NivvANa gayA Namo tesi // arthAt, phalahor3I baDagAMvake pazcimameM droNagiri parvata hai| usake zikharase gurudatta Adi munirAja nirvANako prApta hue| unheM maiM namaskAra karatA huuN| saMskRta nirvANa-bhaktimeM kevala kSetrakA nAma droNimAna diyA huA hai| usakA koI paricaya athavA vahA~se mukta honevAle munikA nAma nahIM diyA gayA hai| bhaTTAraka zrutasAgarane bodhaprAbhUtakI 27vIM gAthAkI TIkAmeM 27 tIrthoMkA nAmollekha kiyA hai aura usameM droNagirikA bhI nAma diyA hai| ye bhaTTAraka mUlasaMgha balAtkAragaNa sUratazAkhAke suprasiddha bhaTTAraka vidyAnandike ziSya the / ataH inakA samaya IsAkI 15vIM zatAbdI hai| .. marAThIke 15vIM zatAbdIke prasiddha lekhaka guNakIrtine apanI marAThI 'tIrthavandanA meM likhA hai-'phalahor3i grAmi AhUTha koDi siddhAsi namaskAra mAjhA' arthAt phalahor3I grAmase sAr3he tIna koTi muniyoMne mukti prApta kI, unako namaskAra hai| isameM guNakIrtine na droNagirikA ullekha kiyA hai, na gurudatta munikA hii| isameM to droNagirike nikaTavartI phalahor3I grAmako hI siddhakSetra mAnakara lekhakane vahA~se mukta honevAle muniyoMkI saMkhyA sAr3he tIna koTi batalAyI hai, jabaki unakI nizcita saMkhyAkA kundakunda, pUjyapAda, zivakoTi Adi kisI pUrvavartI AcAryane ullekha nahIM kiyA hai| marAThI jaina sAhityake lekhaka aura 15vIM-16vIM zatAbdIkI sandhike pramukha vidvAn cimaNA paNDitane 'tIrthavandanA' nAmaka stotrameM isa kSetrake sambandhameM likhA hai-"baDagrAma sunAma pacchima disaa| droNAgiri parvata kailAsa jaisA // tethe siddha jhAle muni gurudatta / aise tIrtha vaMdA tumhI ekacitta // 19 // " isameM kavine droNagiriko phalahor3Ike sthAnapara bar3agrAmakI pazcima dizAmeM batalAyA hai tathA vahA~se gurudatta muniko mukta huA mAnA hai| kintu isase koI antara nahIM dd'taa| phalahor3I aura bar3agrAma donoM eka hI the, bhinna nhiiN| prAkRta nirvANa-kANDameM phalahor3I bar3agrAma dekara AcAryane isa tathyako spaSTa kara diyA hai| nirvANa-kANDameM droNagirikI pUrva dizAmeM jisa phalahor3I bar3agAMvakA ullekha kiyA gayA hai, vaha gAMva Ajakala nahIM miltaa| vartamAna droNagirike nikaTa seMdhapA grAma hai, jisakA kahIM koI ullekha nahIM hai| kalpanA kI jAtI hai ki yahAM prAcIna kAlameM phalahor3I bar3agAMva rahA hogA aura vaha kisI kAraNavaza naSTa ho gayA hogaa| vAstavameM seMdhapA gAMva vizeSa prAcIna pratIta nahIM hotaa| kahA to yaha jAtA hai ki jisa bhUmipara yaha grAma basA huA hai, vaha pahale nikaTavartI grAmakI zmazAna-bhUmi thii| isa gAMvake nikaTa kisI prAcIna grAmake avazeSa prApta hote haiM jo kAphI bar3e kSetrameM phaile hue haiN| parvatakI talahaTImeM inhIM avazeSoMke bIca eka bhagna prAcIna jaina caityAlaya aba bhI khar3A hai, jise loga ba~galA kahate haiN| yadi yahA~ khudAI kI jAye to yahA~para purAtattvakI vipula sAmagrI milanekI sambhAvanA hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 bhAratake digambara jaina tIrtha . nirvANa-kANDake ullekhase yaha jJAta hotA hai ki yahA~se na kevala gurudatta muni hI mokSa padhAre haiM, apitu anya muni bhI mukta hue haiN| bhASA-kaviyoMne inakI saMkhyA sAr3he tIna koTi dI hai| vAstavameM tapobhUmike upayukta ramaNIyatAko dekhate hue prAcIna kAlameM yahA~ tapasyAke lie AnA adhika sambhava thA aura aneka muniyoMkA yahA~se nirvANa prApta karanA asambhava nahIM thaa| droNagiri nAmaka eka parvata RSikezase nItI ghATIkI ora jAte hue 169 mIla dUra jumbhAse dikhAI par3atA hai| yaha kumAyU~meM hai / ise dUnagiri kahate haiN| kintu isa parvatake nikaTa bhI phalahor3I nAmaka koI grAma kabhI rahA thA, aise pramANa nahIM milte| ataH yaha droNagiri gurudattAdi muniyoMkI tapobhUmi rahA ho, aisI sambhAvanA pratIta nahIM hotii| hindU paramparAmeM vAlmIki tathA tulasIkRta rAmAyaNoMmeM lakSmaNake zakti laganepara hanumAn dvArA jisa droNagiri parvatase saMjIvanI bUTI lAneke ullekha milate haiM, vaha droNagiri himAlaya-zRMkhalAmeM sthita yahI droNagiri thA, aisI mAnyatA pracalita hai| dUnagiri parvata yahA~kA pracalita nAma hai| yaha dUnagiri hI hindU purANavaNita droNagiri hai| yahA~ke lor3hamUnA jaMgalameM garga RSikA Azrama thaa| gAgasa nadI isI jaMgalase nikalatI hai aura dhaulImeM jAkara giratI hai|' hindU loga isI dUnagiriko apanA tIrtha mAnate haiM / kUrmAcala ( kumAyU~ ) meM viSNune mandarAcalako sAdhaneke lie kUrmAvatAra liyA, aisI unako mAnyatA hai| vaha sthAna lohAghATake nikaTa mAnA jAtA hai| kucha vidvAnoMko mAnyatA hai ki vartamAna saiMdhapA grAmake nikaTastha droNagiri hI vaha pavaMta hai, jahA~se hanumAn saMjIvanI bUTI le gaye the| ina vidvAnoMko dhAraNA hai ki zrI rAmacandra vanavAsake samaya orachA bhI padhAre the| ve isake nikaTa 'ramannA' ( rAmAraNya ) vanameM Thahare the aura usa samaya ve droNagiri parvatapara bhI Aye the| kintu yaha saba kevala kalpanA-bhara hai| prAcIna zAstroMmeM droNagirikA ullekha nirvANa-kANDa aura nirvANa-bhaktike atirikta droNagiri yA droNimAn parvatakA ullekha bhagavatI-ArAdhanA, ArAdhanAsAra, ArAdhanA-kathAkoSa Adi granthoMmeM AyA hai| bhagavatIArAdhanAmeM AcArya zivakoTi isa prakAra varNana karate haiM hatthiNapura gurudatto saMvalithAlIva doNimaMttammi / - ujjhaMto adhiyAsiya paDipaNNo uttamaM aTTha // 1552 / / arthAt, hastinApurake nivAsI gurudatta munirAja droNimAn parvatake Upara sambhalithAlIke samAna jalate hue uttama arthako prApta hue| ___sambhalithAlIkA artha hai-eka baratana jisameM ghAsa-phUMsa bharA ho, usakA mukha nIcekI ora ho aura sUkhe pattoM Adise DhaMkA ho tathA usake cAroM ora agni lagI ho| agni laganepara jisa prakAra bhItarakA ghAsa-phUsa jalane lagatA hai, usI prakAra droNimAn parvatake Upara gurudatta munirAja bhI jalakara mukta hue| isI prakAra ArAdhanAsAra granthameM isa ghaTanAkA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai vAstavyo hAstine dhIro droNImati mahIdhare / gurudatto yatiH svArtha jagrAhAnalaveSTitaH // arthAt, hastinApurake nivAsI gurudatta munine doNimAn parvata para agni laganepara AtmAke prayojana ( svArtha ) ko siddha kiyaa| 1. Geographical Dictionary of Ancient India, by Nandolal Dey.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 153 paurANika AkhyAna - bhagavatI-ArAdhanA aura ArAdhanAsAra nAmaka zAstroMmeM droNagiri parvatapara gurudatta munirAjake Upara hue jisa upasargakI ora saMketa kiyA gayA hai, usake sambandhameM hariSeNakRta kathAkozameM vistRta kathAnaka diyA gayA hai, jo isa prakAra hai zrAvastI nagarIkA zAsaka uparicara padmAvatI, amitaprabhA, suprabhA aura prabhAvatI nAmaka cAroM rAniyoMke sAtha pramadavanameM vihArake lie gyaa| ve jaba sudarzanA bAvar3ImeM krIr3A kara rahe the, tabhI vidyadRSTra nAmaka eka vidyAdhara apanI patnI madanavegAke sAtha vimAnase AkAzameM jA rahA thaa| vidyAdharI jala-krIr3A karate hue rAjA aura rAniyoMko dekhakara bolI-"dhanya haiM ye rAniyA~ jo apane patike sAtha jala-krIr3AmeM Asakta haiN|" patnIke mukhase anya puruSakI prazaMsA sunakara vidyAdharako bar3A burA lgaa| gusseke mAre vaha vimAnako lauTA le gayA aura apanI patnIko apane ghara chor3akara vaha punaH usI bAvar3Ike pAsa AyA aura eka bar3I bhArI zilAse bAvar3Iko Dhaka diyaa| isase dama ghuTakara pAMcoM prANI mara gye| rAjA krodhameM bharakara sAMpa banA tathA cAroM rAniyA~ samyagdarzanake prabhAvase svargameM deviyAM bniiN| vahA~ avadhijJAnase pUrvabhavakA vRttAnta jAnakara eka dina ve apane pUrvabhavake patike jIvako sambodhana karane aayiiN| usI samaya usa rAjAkA putra anantavIrya usa vanameM vihAra karane aayaa| vahAM usane eka zilA-talapara virAjamAna avadhijJAnI sAgarasena nAmaka munirAjako dekhaa| rAjA anantavIyaM unake nikaTa AyA aura darzanavandanA karake unake pAsa baiTha gyaa| usane munirAjase prazna kiyA-"bhagavan ! mere pitA marakara kisa gatimeM utpanna hue haiM ?" munirAja bole-"vApImeM terA pitA rAniyoMke sAtha jaba jalakrIr3A kara rahA thA, tabhI vidyudaMSTra vidyAdharane zilAse vApIko Dhaka diyA, jisase marakara vaha yahIM nikaTa hI sA~pa huA hai| tU jA aura usase kahanA 'uparicara! tU sAdhuke nikaTa jaa|' terI bAta sunakara vaha bilase nikalakara dharmagrahaNa kregaa|" ___munirAjake vacana sunakara rAjA anantavIrya bilake nikaTa jAkara munirAjake Adezake anusAra bolA / usakI bAta sunakara vaha sarpa munirAjake samIpa gyaa| munine use upadeza diyaa| upadeza sunakara sarpako jAti-smaraNa jJAna ho gyaa| usane apanI Ayu alpa jAnakara hRdayase dharma grahaNa kara liyA aura kucha dinoM bAda anazana karate hue usakI mRtyu ho gyo| zubha bhAvoMse marakara vaha nAgakumAra-jAtikA deva huaa| avadhijJAnase apane pUrvabhava jAnakara vaha deva ananta pAsa AyA aura apane pUrva-janmakA vRttAnta btaayaa| devake vacana sunakara anantavIryako vairAgya ho gyaa| usane apane suvAsu nAmaka putrako rAjya dekara sAgarasena munike samIpa jAkara nigrantha muni-dIkSA dhAraNa kara lI aura ghora tapa dvArA karmoMkA nAza karake mukta paramAtmasvarUpako prApta kiyaa| ___ nAgakumAra sumeru parvata Adipara jAkara jinAlayoMkI vandanA kiyA karatA thaa| eka dina vimAnameM jAte hue use vidyudaMSTra vidyAdhara dikhAI pdd'aa| pUrva-janmakI ghaTanAkA smaraNa Ate hI use bhayAnaka krodha AyA aura use strI sahita le jAkara samudrameM DubA diyaa| vidyuddeSTra azubha pariNAmoMse marakara prathama narakameM nArakI banA / vahA~se Ayu pUrNa honepara vaha droNagiripara siMha huaa| . nAgakumAra marakara hastinApuranareza vijayadattakI vijayArAnIse gurudatta nAmaka putra huaa| jaba gurudatta yauvanAvasthAko prApta huA to usake pitA usakA rAjyAbhiSeka karake muni ho gye| gurudatta AnandapUrvaka rAjya-zAsana karane lgaa| eka bAra usane lATa dezameM droNagirikI pUrvottara 3-20
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 bhAratake digambara jaina tIrtha dizAmeM sthita candrapurI nagarIke rAjA candrakIrtise usakI choTI kanyA abhayamatI maaNgii| kintu rAjAne apanI kanyAkA vivAha gurudattake sAtha karanese inakAra kara diyaa| isase ruSTa hokara gurudattane candrakIrtipara AkramaNa kara diyaa| antameM candrakIrtiko bAdhya hokara apanI putrIkA vivAha gurudattake sAtha karanA par3A / gurudatta kucha samaya vahIM Thahara gyaa| _____eka dina grAmake kucha loga gurudatta narezake pAsa Aye aura hAtha jor3akara kahane lage"deva ! droNimAn parvatapara eka vyAghrane bar3A utpAta kara rakhA hai| usane hamAre na kevala gokulako, apitu kaI manuSyoMko bhI khA liyA hai| Apa hamArI rakSA kreN|" prajAkI karuNa pukAra sunakara rAjA gurudatta sainikoMko lekara droNimAn parvatapara phNcaa| senAke kalakalase ghabarAkara vaha siMha eka guphAmeM ghusa gyaa| use mAranekA anya koI upAya na dekhakara sainikoMne guphAmeM Indhana ikaTThA karake usameM Aga lagA dii| siMha dhue~ aura Agake kAraNa usI guphAmeM mara gayA aura marakara candrapurImeM bhavadharma nAmaka brAhmaNake gharameM kapila nAmaka putra huaa| ___ rAjA gurudatta apanI patnIko lekara sainikoMke sAtha hastinApura lauTa AyA aura zAsana karane lgaa| eka bAra sAta sau muniyoMke sAtha AcArya zrutasAgara nagarake nikaTa padhAre / unakA upadeza sunakara rAjA aura rAnI donoMne dIkSA le lii| eka dina muni gurudatta vihAra karate hue droNimAn parvatake nikaTastha candrapurI nagarIke bAhara dhyAna lagAye khar3e the| kapila apanI strIse madhyAhna velAmeM bhojana lAneke lie kahakara kheta jotane calA gyaa| usI khetameM gurudatta muni dhyAnArUr3ha the / vaha kheta pAnIse bharA honeke kAraNa jotane lAyaka nahIM thaa| ataH vaha dUsare khetako jotane calA gayA aura munise kahatA gayA ki strI bhojana lekara AyegI to usase kaha denA ki maiM dUsare khetapara gayA huuN| usakI strI madhyAhnameM bhojana lekara AyI aura vahA~ patiko na pAkara usane munise pUchA / kintu munine koI uttara nahIM diyA to vaha ghara lauTa gyii| sandhyA taka kapila bhUkhA rhaa| bhUkhake mAre gusse meM bharA huA vaha ghara lauTA aura apanI strIko DAMTate hue kahane lagA-"duSTe, tujhase roTI lAneko kaha gayA thaa| tU phira bhI roTI nahIM laayii| maiM sAre dina bhUkhA maratA rhaa|" strI bhayAkrAnta hokara bolI-"maiM to roTI lekara gayo thI kintu tuma vahA~ mile hI nhiiN| maiMne vahAM khar3e hue naMge bAbAse bhI tumhAre bAremeM pUchA lekina usane bhI koI javAba nahIM diyA to maiM kyA karatI, lauTa aayii|" strIkI bAta sunakara ajJa kapilako sAdhupara krodha AyA aura vicArane lagA-"sArA doSa usa sAdhukA hai| usIke kAraNa mujhe bhUkhA rahanA pdd'aa| ataH use isakA pATha par3hAnA caahie|" yaha vicArakara vaha phaTe-purAne kapar3e, tela aura Aga lekara phira khetameM phuNcaa| usane sirase paira taka munirAjake zarIrapara cithar3e lapeTa diye aura unapara tela chir3akakara Aga lagA dii| Aga lagate hI munirAjakA zarIra jalane lgaa| kintu ve Atma-dhyAnameM lIna the| unheM bAhya zarIrakA jJAna hI nahIM thaa| ve zuddha bhAvoMmeM lIna rahakara zukla dhyAnameM pahuMca gye| tabhI unheM lokAloka-prakAzaka kevalajJAna ho gyaa| cAroM nikAyake deva gurudatta munirAjake kevalajJAnakI pUjAke lie vahAM aaye| yogIzvara gurudattakA yaha camatkAra aura prabhAva dekhakara kapila brAhmaNa bhayase kAMpatA haA unake caraNoMmeM jA girA aura kSamA-yAcanA karane lgaa| vItarAga bhagavAnako na to usake aparAdhapara roSa hI thA aura na usakI kSamA yAcanApara hrss| ve to roSa-harSa Adise Upara the| phira kapilane bhagavAn kevalIke mukhase upadeza sunakara janma-janmAntaroMkA baira tyAgakara unhIMke caraNoMmeM dIkSA le lii|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 155 vicAraNIya prazna ___ isa kathAnakameM tIna bAteM vicAraNIya haiN| eka to yaha ki gurudatta kevalI kisa sthAnase mukta hue, kathAnakameM isa bAtakA koI ullekha nahIM hai| phira yaha ki isa kathAnakameM droNimAn yA droNagiriko toNimAn parvata kahA gayA hai tathA usakA ullekha candrapurIke sandarbha meM isa prakAra kiyA gayA hai lATadezAbhidhe deze caarulokdhnaanvite| pUrvottaradizAbhAge toNimadbhUdharasya ca / AsIccandrapurI ramyA sitaprAsAdasaMkulA / bahulokasamAkIrNA dhanadhAnyasamanvitA / -hariSeNa kathAkoza-kathA 139, zloka 45-46 isameM candrapurI nagarIkA varNana karate hue use lATa dezameM aura toNimAn parvatako pUrvottara dizA (IzAnakoNa) meM batAyA hai| isase aisA AbhAsa hotA hai ki toNimAn parvata lATa dezameM thaa| isa kathAnakase eka nayA prazna bhI ubharatA hai ki unako kevalajJAna droNimAn (toNimAn) parvatapara nahIM huA thA / vaha candrapurI nagarIke bAhara khetoMmeM huA thaa| ina tIna praznoMkA samAdhAna milanA tathA bhagavatI ArAdhanAse usakA sAmaMjasya sthApita honA atyanta Avazyaka hai| bhagavatI ArAdhanAke anusAra droNimAn parvatake Upara jalate hue gurudatta munine uttamArtha prApta kiyaa| ArAdhanAsArameM bhI isI AzayakI puSTi kI gayI hai| isameM bhI droNimAn parvatake Upara agni laganepara unake Atma-prayojanakI siddhi batAyI gayI hai| kathAkoza granthoMmeM droNimAna parvatake Upara upasarga honekA prAyaH ullekha nahIM milatA, kintu usa parvatake nikaTa kisI sthAnapara yaha bhayaMkara upasarga huA, aisA pratIta hotA hai| nirvANa-kANDameM droNagirike zikharase gurudatta muniko nirvANa prApta karanekA ullekha hai| isameM upasarga honekA yA upasarga-sthAnakA koI ullekha nahIM hai| isase spaSTa hai ki upasargake tatkAla bAda hI gurudattako nirvANa prApta nahIM huaa| upasarga droNagiripara huaa| bhagavatI ArAdhanA aura ArAdhanAsArameM upasargakA ullekha karate hue droNimAn parvatapara jisa AtmArthakI prApti yA Atma-prayojanakI siddhikA ullekha kiyA gayA hai, usase AcAryoMkA abhiprAya kevalajJAnakI prAptise hI hai, jaisA ki kathAkoza granthoMse bhI samarthana hotA hai| hariSeNa-kathAkozameM candrapurIke nikaTa jisa sthAnapara yaha ghaTanA ghaTI, vaha, lagatA hai, droNagirike nikaTa hI thaa| isalie use droNagirikI upatyakA na likhakara droNagiri hI likha diyA gyaa| nirvANa kANDako spaSTa sUcanAse hariSeNa-kathAkozakI adhUrI sUcanAkI pUrti ho jAtI hai / vaha yaha ki gurudattako mukti droNagiripara huii| . aba sabase adhika vicAraNIya samasyA yaha raha jAtI hai ki droNagiri kahA~para thaa| hariSeNako sUcanAke anusAra vaha lATa dezameM thaa| yadi toNimAnko candrapurIke nikaTa na mAnakara usase atyadhika dUra khIMcanekA prayatna kareM to sahaja hI prazna uTha sakatA hai ki phira droNagirikA ullekha vahA~ karanekI AvazyakatA kyA thI? aura usa sthiti meM bhagavatI ArAdhanA Adi granthoke varNanako saMgati kisa prakAra baiThAyI jA skegii| eka kalpanA yaha bhI ho sakatI hai ki toNimAn parvata, droNimAn yA droNagirise bhinna thaa| kintu isa kalpanAke mAnanepara gurudatta muni do mAnane pdd'eNge| phira toNimAnpara ghaTita ghaTanAkA upayoga droNimAn parvatake lie nahIM ho skegaa| isalie yaha mAnanemeM koI hAni nahIM hai ki droNagirike kaI nAma the| use droNagirike atirikta droNAcala, droNimAn aura toNimAn bhI kahate the| kintu kaThinAI yaha raha jAtI hai ki lATa deza ( gujarAta ) meM kisI droNagirike honekI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha koI sUcanA nahIM hai| kisI prAcIna sthalakozase bhI isakA samarthana nahIM hotaa| isI prakAra vartamAnameM jahA~ droNagiri (chatarapurake nikaTa) mAnA jAtA hai, usake nikaTa phalahor3I gA~vakA patA sarakArI kAgajoMse bhI nahIM lgtaa| kucha vidvAn phalahor3I aura phalodhI ( mAravAr3a ) kI kiMcit samAnatAke kAraNa phalahor3IkI pahacAna phalodhIse karate haiM aura usako droNagirike sAtha sambaddha karanekA niSphala prayAsa karate haiM, jabaki vahA~ droNagiri nAmaka parvata hai hI nhiiN| ina saba sthitiyoMpara vicAra karanepara hameM lagatA hai ki kucha zatAbdiyoMse to droNagiri ( chatarapurake nikaTavAlA) tIrthakSetra mAnA hI jA rahA hai| sambhava hai, vahA~para mandira banAnevAloMko mAnyatAviSayaka paramparAkA samarthana milA ho| sabhI sambhAvanAoM aura phalitArthoMpara vicAra karaneke pazcAt yaha niSkarSa nikalatA hai ki zatAbdiyoMse jise siddhakSetrake rUpameM mAnyatA aura janatAkI zraddhA prApta hai, vaha tIrthakSetra to hai hii| vizeSataH usa sthitimeM, jabaki kisI dUsare droNagiriko sambhAvanA nahIM hai| ataH vartamAna droNagiri hI siddhakSetra hai, yaha mAna lenA par3atA hai| kSetra-varzana droNagirikI talahaTImeM seMdhapA gAMva basA huA hai| gAMvameM eka jaina mandira hai| yahIM jaina dharmazAlAe~ banI huI haiN| dharmazAlAse dakSiNakI ora do phalAMga dUra parvata hai| parvatake dAyeM aura bAyeM bAjUse kAThina aura zyAmalI nadiyAM sadA pravAhita rahatI haiN| aisA pratIta hotA hai, mAnoM ye sadAnIrA pArvatya saritAeM isa siddhakSetrake caraNoMko pakhAra rahI hoN| parvata vizeSa U~cA nahIM hai| parvatapara jAneke lie 232 pakkI sIr3hiyAM banI huI haiN| cAroM ora vRkSoM aura vanaspatiyoMne milakara kSetrapara saundarya-rAzi bikhera dI hai| parvatake Upara kula 28 jinAlaya bane hue haiN| inameM tigor3AvAloMkA mandira sabase prAcIna hai| ise hI bar3A mandira kahA jAtA hai| isameM bhagavAn AdinAthako eka sAtizaya pratimA saMvat 1549 kI virAjamAna hai| sammedazikharake samAna yahA~para bhI candraprabha ToMka, AdinAtha ToMka Adi ToMka haiN| yahA~ 13 / / phuTa UMcI eka pratimAkA bhI nirmANa huA hai| ___antima mandira pAzvanAtha svAmIkA hai| usake nIce 3 gaja U~cI, 1 // gaja caur3I aura 4-5 gaja lambI eka guphA banI huI hai| isa guphAke sambandhameM vicitra prakArako vividha kiMvadantiyA~ pracalita haiN| eka kiMvadantI yaha hai ki seMdhapA gAMvakA rahanevAlA eka bhIla pratidina isa guphAmeM jAyA karatA thA aura vahA~se kamalakA eka sundara phUla lAyA karatA thaa| usakA kahanA thA ki gaphAke antameM dIvArameM eka choTA chidra hai| usameM hAtha DAlakara vaha phUla tor3akara lAtA thaa| usa chidrake dUsarI ora eka vizAla jalAzaya hai| usameM kamala khile hue haiM / vahA~ alaukika prabhA-puMja hai / bilakula isI prakArako kiMvadantI mAMgItuMgI kSetrapara bhI pracalita hai| eka dUsarI kiMvadantI hai ki yaha guphA 14-15 mIla dUra bhImakuNDa taka gayI hai| parvatakI talahaTIse eka mIla Age jAnepara zyAmalI nadIkA bharAva hai, jise kuDI kahate haiN| vahAM do jalakuNDa pAsa-pAsameM bane hue haiM, jinameM eka zItala jalakA hai aura dUsarA uSNa jalakA / yahAM cAroM ora haraM, baher3A, A~valA Adi vanauSadhiyoMkA bAhulya hai| yahA~kA prAkRtika dRzya atyanta AkarSaka hai| isa vanameM hariNa, nIlagAya, roja Adi vanya pazu nirbhayatApUrvaka vicaraNa karate haiN| kabhI-kabhI siMha, teMduA yA rIcha bhI idhara jala pIne A jAte haiN|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tautha pavatapara sthita jinAlayoMkA vivaraNa isa prakAra hai 1. supArzvanAtha mandira-pratimA zvetavarNa, 2 phuTa 4 iMca U~cI, pdmaasn| pratiSThA-kAla saMvat 1938 / ____2. candraprabha mandira-pratimA zvetavarNa, padmAsana, 1 phuTa 7 iMca avgaahnaa| vi. saMvat 2021 meM prtisstthit| 3. pArzvanAtha mandira-pASANakI kRSNavarNa, 2 phuTa 7 iMca U~cI, padmAsana pratimA / vikrama saMvat 1918 mAgha sudo 5 candravArako pratiSThita / isa pratimAke Upara sahasra phaNAvali suzobhita hai| 4. AdinAtha mandira-kRSNavarNa, padmAsana, 3 phuTa 3 iMca uttuMga pratimA / vikrama saMvat 1918 mAgha sudI 5 candravArako pratiSThita / eka dIvArameM saMvat 1918 kA eka zilAlekha hai| 5. ajitanAtha mandira-mUMgiyA varNa, padmAsana, 1 phuTa 10 iMca avagAhanAvAlI prtimaa| vikrama saMvat 1918 mAgha sudI 5 candravAsarameM pratiSThita / 6. AdinAtha mandira-zvetavarNa, 1 phuTa 10 iMca uttuMga, padmAsana pratimA / vi. saM. 1918 mAgha sudI 5 ko pratiSThita / 7. candraprabha mandira-zvetavarNa, 1 phuTa 10 iMca avagAhanAvAlI padmAsana prtimaa| vi. saM. 1892 meM pratiSThita / vedI 3 darakI hai| 8. candraprabha mandira-zvetavarNa, 2 phuTa 2 iMca avagAhanAvAlI padmAsana prtimaa| vi. saM. 1981 mAgha sudI 14 ko prtisstthit| 9. pArzvanAtha mandira-muMgiyA varNa, padmAsana pratimA, 3 phuTa 3 iMca avagAhanA, vi. saM. 1907 phAguna sudo 10 zukravArako pratiSThita / sapta-phaNavAlI hai| 10. pArzvanAtha mandira-zuklavarNa, padmAsana pratimA, 2 phuTa 6 iMca avgaahnaa| vi. saM. 1907 phAguna vadI 10 ko pratiSThita / sapta-phaNavAlI hai| 11. pAzvanAtha mandira-pratimA zvetavarNa, padmAsana, 2 phuTa 8 iMca avagAhanA / lekha nahIM hai| nau phaNavAlI hai| 12. neminAtha mandira-kRSNavarNa, padmAsana, 2 phuTa 6 iMca uttuMga prtimaa| vi. saM. 1937 caitra sudI 2 ravivArako prtisstthit|| 13. candraprabha mandira-zvetavarNa, padmAsana, 1 phuTa 9 iMca uttuMga prtimaa| vi. saM. 1975 caitra sudI 5 somavArako prtisstthit| 14. mahAvIra mandira-zvetavarNa, padmAsana, 1 phuTa 11 iMca uttuMga prtimaa| vi. saM. 2011 meM prtisstthit| 15. pArzvanAtha mandira-zvetavarNa, padmAsana, 1 phuTa 10 iMca uttuMga prtimaa| vi. saM. 1545 meM pratiSThita / dUsarI vedImeM bhI pAzrvanAtha haiN| 16. naminAtha mandira-kRSNavarNa, padmAsana prtimaa| vi. saM. 1825 meM pratiSThita / 17. zAntinAtha mandira-kRSNavarNa, padmAsana, 1 phuTa 10 iMca uttuMga prtimaa| vi. saM. 1952 phAguna vadI 2 somavArako pratiSThita / 18. aTArIpara-AdinAtha mandira-zvetavarNa, padmAsana, 2 phuTa 4 iMca uttuMga prtimaa| mUrti-lekha nahIM hai| 19. AdinAtha bar3A mandira-zvetavarNa, padmAsana, 2 phuTa 7 iMca uttuMga prtimaa| vi. saM.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bhAratake digambara jaina tIrtha 1549 / yaha mandira sabase prAcIna hai| pratimA atyanta manojJa hai| loga ise hI bar3e bAbAke nAmase pukArate haiM aura yahIMpara vizeSa rUpase pUjanAdi karate haiN| 20. supAzvanAtha mandira-kRSNavarNa, padmAsana, 2 phuTa 2 iMca UMcI prtimaa| vi. saM. 1907 phAguna vadI 12 zukravArako pratiSThita / pAdapIThapara svastika cihna ulaTA hai| 21. meru mandira-3 kaTanIkA meru banA huA hai| 1 phuTa 10 iMca U~cI zvetavarNa pASANakI pratimA hai| pratimA bhagavAn RSabhadevakI hai| yaha dezI pASANakI khaDgAsana hai| pratimAke sirake pIche bhAmaNDala aura sirake Upara chatratrayI hai| pratimAke sirapara jaTAeM haiM jo kandhepara laharA rahI haiN| sirake donoM pAzoNmeM gandharva puSpavarSA kara rahe haiN| hAthIkI pIThapara indra baiThe hue haiM / tribhaMga mudrAmeM RSabhadevakI sevAmeM camarendra khar3e haiN| unake nIce karabaddha mudrAmeM bhakta zrAvakazrAvikA haiM / bagala meM vRSabha lAMchana hai| . 22. pAzvanAtha mandira-kRSNavarNa, padmAsana, 3 phuTa UMcI prtimaa| phAlguna kRSNA 12 saMvat 1907 ko pratiSThita / yaha 11 phaNAvaliyukta hai| 23. AdinAtha mandira-kucha zyAma, padmAsana, 1 phuTa 1 iMca avagAhanAvAlI prtimaa| saMvat 1901 mAgha sudI 5 somavArako pratiSThita / jaTAeM kandhoMpara laharA rahI haiN| 24. mAnastambha-bhUre dezI pASANakA, 9 phuTa 6 iMca UMcA yaha golAkAra stambha 6 phuTa 2 iMca x 6 phuTa 2 iMcake kamaremeM bIca avasthita hai| isake zIrSapara tIna dizAoMmeM khaDgAsana tIrthaMkara matiyA~ haiM aura eka dizAmeM pdmaasn| unake Upara 2-2 paMktiyoMmeM 12-12 khaDagAsana mUrtiyAM haiM jo prAyaH 3 iMcakI haiN| pharzameM eka phuTa nIce taka stambhakA bhAga khulA huA hai| stambhake isa bhAgameM cAroM dizAoMmeM padmAvatI cakrezvarI Adi cAra zAsana-deviyAM utkIrNaM haiN| isakA jIrNoddhAra sAhU jaina TrasTakI orase ho cukA hai| 25. candraprabha mandira-zvetavarNa, padmAsana, 9 iMca avagAhanAvAlI prtimaa| vi. saM. 1811 meM pratiSThita / 26. neminAtha mandira-kRSNavaNaM, padmAsana, 11 iMca avagAhanAvAlI prtimaa| vi. saM. 1931 caita sudI 4 ko pratiSThita huii| 27. pArzvanAtha mandira-zvetavarNa, padmAsana, 10 iMca avagAhanAvAlI pratimA / saM. 1548 meM pratiSThita / mUrtipara phaNa nahIM haiM / sarpa lAMchana hai| 28. pAzvanAtha mandirake pAsa parvatapara jo guphA hai, usake bAyIM ora indaurakI seThAnI pyAra kuMvarabAIjIne saMvat 1996 meM eka kamaremeM 3 hAtha U~cI aura 4 hAtha caur3I dezI pASANakI vadIpara gurudatta munirAjake caraNa virAjamAna karAye the| ve aba vahA~se uThAkara mUrtiyoMke Age rakha diye gaye haiN| isa kamare meM dalIpura aura golagaMja grAmoMse lAyI huI kucha prAcIna mUrtiyA~ rakho haiN| ina mUrtiyoMmeM mandira naM. 2 ko vaha pAzvanAtha mUrti bhI hai, jise kisI ajJa gvAlane lAThose dAyIM bhujA aura kandheko khaNDita kara diyA thA aura mandirameM isa mUrtike sthAnapara anya mUrti virAjamAna kara dI thii| pArzvanAthakI yaha mUrti kRSNavaNaM, padmAsana hai aura isakI avagAhanA 3 phuTa 6 iMca hai| nirvANa-guphA ___ antima pArzvanAtha mandirake nIce eka prAkRtika guphA hai| vaha vizeSa lambI-caur3I nahIM hai| usakI gaharAI jAnanekA koI sAdhana bhI nahIM hai| guphAke bAhya bhAgameM gurudattAdi muniyoMke
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 159 caraNa-cihna virAjamAna haiM / vizvAsa kiyA jAtA hai ki isI guphAmeM tapasyA karate hue unheM mukti prApta huI thii| grAma-mandira seMdhapA grAmameM kevala eka AdinAtha mandira hai| isameM do vediyA~ banI huI haiM, jinapara kramazaH RSabhadeva aura zAntinAtha mulanAyakake rUpa meM virAjamAna haiN| bhagavAn RSabhadevaka na haiM / bhagavAn RSabhadevakI pratimA zvetavarNa, padmAsana hai jo vi. saMvat 1903 meM pratiSThita huii| yaha 2 phuTa 10 iMca unnata hai| inake samavasaraNameM pASANako 2 aura dhAtukI 59 mUrtiyAM virAjamAna haiN| isI prakAra dUsaro vedIpara zAntinAtha bhagavAnko mUrti zvetavarNa, padmAsana aura 1 phuTa 7 iMca U~cI hai| isakI pratiSThA saMvat 2011 meM huI thii| droNagiri aura varNojI pUjya gaNezaprasAdajI varNIko IsarIke bAda droNagiri hI sabase priya kSetra thaa| ve prAyaH kahate the ki yaha choTA sammedazikhara hai| unhoMne apanI jIvana-gAthAmeM likhA hai-"droNagiri siddhakSetra bundelakhaNDake tIrthakSetroMmeM sabase adhika ramaNIya hai| harA-bharA parvata aura bahatI huI yugala nadiyAM dekhate hI banatI haiN| parvata aneka kandarAoM aura nirjharoMse suzobhita hai| zrI gurudatta Adi munirAjoMne apane pavitra pAdarajase isake kaNa-kaNako pavitra kiyA hai / yaha unakA muktisthAna honese nirvANa-kSetra kahalAtA hai| yahA~ Anese na jAne kyoM manameM apane-Apa asIma zAnti kA saMcAra hone lagatA hai|" dharmazAlAe~ kSetrapara kula 3 dharmazAlAe~ haiM, jinameM kula 3 kamare bane hue haiN| kSetrapara bijalI hai tathA jalake lie kue~ haiN| kSetrapara gadde, rajAiyAM, baratana, cArapAI AdikI vyavasthA hai tathA kSetrase ATA, dAla Adi khAdya vastue~ bhI mila sakatI haiN| vArSika-melA kSetrapara prativarSa phAlguna kRSNA 1 se 5 taka vArSika melA hotA hai| kSetra-vyavasthA isa kSetrakI vyavasthA nirvAcita prabandha samiti karatI hai| kSetrakI sArI vyavasthAke atirikta kSetrapara sthita zrI gurudatta digambara jaina saMskRta vidyAlaya aura malaharAmeM sthita janatA uccatara mAdhyamika vidyAlayako vyavasthA bhI yahI samiti karatI hai| inake atirikta kSetrapara anya jo bhI saMsthAe~ haiM, unakA bhI saMcAlana yahI samiti karatI hai| kSetrapara sthita saMsthAeM isa kSetrapara nimnalikhita saMsthAeM kArya kara rahI haiM-zrI gurudatta digambara jaina saMskRta vidyAlaya aura digambara jaina udAsIna Azrama / droNagiri kSetrake vidyAlayakI eka zAkhA gurukulake rUpameM malaharA grAmameM cala rahI thii| kucha varSoMse vaha janatA uccatara mAdhyamika vidyAlaya bana gayA hai| usake sAtha hI zrI gaNezaprasAda varNI digambara jaina chAtrAvAsa bhI hai| udAsInAzrama kSetrase lagabhaga tIna phalA~ga dUra hai| usakA apanA sundara bhavana hai| usake sAmane eka vizAla
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha jinAlayakA nirmANa ho rahA hai jisameM bAhubalI svAmIke atirikta 24 tIrthaMkara mUrtiyAM virAjamAna kI jaayeNgii| kSetrapara zikAra-niSedhakA rAjakIya Adeza vijAvara-nareza rAjA bhAnupratApa (riyAsatoMke vilInIkaraNase pUrva ) ke samayase isa tIrthapara zikAra Adi khelanA rAjyakI orase niSiddha hai| isase sambandhita pharamAna, jo rAjadarabArase jArI kiyA gayA thA, isa prakAra hai _ "nakala hukama daravAra vijAvara ijalAsa janAva yetamAharAma muMzI zaMkaradayAla sAhaba dIvAna riyAsata musavate darakhvAsta jaina paMcAna sabhA saMdhapA jariye dulIcanda vaizAkhiyA ajanA saMrakSaka jaina sabhA mAru je 22 maI san 1931 ( IsavIya darakhvAsta pharmAye jAne hukma na khelane zikAra kSetra droNagiri vAkai maujA seMdhapApara anIja isake ki vilA ijAjata jaina sabhA dIgara kaumake loga kSetra majakUrapara na jA sakeM hukmo ijalAsa khAsa rakama jade 25 maI san 1931 IsavIya aimAda karAye jAne muztaharI koI zakhsa vagaira ijAjata jaina sabhA parvatapara na jAye na zikAra khele| (muhara) hukma huA jariye paracA muhakamA jaMgala a muhakamA pulisake vAste tAmIla ittalA dI jaave| tArIkha 28 maI san 1931 ii|" isa pharamAna dvArA droNagiri parvatapara jaina samAjakA pUrA adhikAra mAnA gayA hai tathA jaina sabhAko AjJAke binA zikAra khelanepara pAbandI lagA dI gayI hai| yadyapi riyAsatoMke samApta honepara unake kAnUna aura Adeza bhI samApta ho gaye haiM kintu yaha Adeza kAnUnake rUpameM nahIM, paramparAke rUpameM aba bhI pracalita aura mAnya hai| dukhada ghaTanAeM isa zatAbdImeM kSetrapara do atyanta dukhada ghaTanAeM ghaTita huii| eka to vIra saMvat 2420 meN| isa samaya eka caravAhene pArzvanAtha mandirameM pratimAke hAthoMke bIcameM lAThI phaMsAkara use khaNDita kara diyA thaa| dUsarI ghaTanA vIra saMvat 2457 ke lagabhaga hii| usa samaya kisIne pArzvanAtha svAmIkI mUrtiko nAsikAse khaNDita kara diyA thaa| aparAdhI bAdameM pakar3A gayA thA aura use daNDa bhI diyA gayA thaa| ye ghaTanAeM aparAdhiyoMkI ajJAnatAse huI thiiN| rezandIgiri nirvANa-kSetra zrI rezandIgiri nirvANa-kSetra hai| isa kSetrakA dUsarA nAma nainAgiri bhI hai| prAkRta nirvANakANDameM isa kSetrake viSayameM nimnalikhita ullekha AyA hai| ___ 'pAsassa samavasaraNe sahiyA varadatta muNivarA pNc| risside girisihare NivANa gayA Namo tesiM // 19 // ___ arthAt, bhagavAn pAzvanAthake samavasaraNameM svahitake icchuka varadatta Adi pAMca munirAja rezandIgirike zikharase mokSa gye| unheM namaskAra hai| ....
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha ye varadatta Adi pAMca munivaroMke kyA nAma the, yaha kiso purANa-granthameM dekhane meM nahIM aayaa| kintu isa kSetrake parvatasthita prathama mandirameM una pA~coM muniyoMkI mUrtiyA~ banI huI haiM aura unake nAma isa prakAra aMkita haiM-munIndradatta, indradatta, varadatta, guNadatta aura sAyaradatta / isa gAthAse itanA jJAta hotA hai ki ye pAMca muni bhagavAn pAzvanAthake samavasaraNameM aura unake muni-saMghameM the| isa gAthAke artha aura pAThake sambandhameM vidvAnoMmeM kucha matabheda hai| kucha vidvAn isa gAthAse yaha Azaya nikAlate haiM ki pArzvanAtha bhagavAnkA samavasaraNa isa kSetrapara AyA thaa| unake isa prakArakA Azaya nikAlanekA AdhAra sambhavataH bhaiyA bhagavatIdAsa dvArA kiyA huA isa gAthAkA padyAtmaka hindI anuvAda hai jo isa prakAra hai 'samavasaraNa zrI pArzva jinaMda / resiMdIgiri nayanAnaMda / varadattAdi paMca RSirAja / te bando nita dharama jihAja // ' ___ isa hindI anuvAdameM rezandIgiripara pArzvanAthake samavasaraNake AgamanaviSayaka koI kriyApada nahIM hai aura na varadatta Adi pAMca muniyoMke vahA~se mukti-gamanase sambandhita ho koI kriyApada hai| sambhavataH isIse kucha loga yaha Azaya nikAlate haiM ki pAzrvanAthakA samavasaraNa isa kSetrapara AyA thaa| vastutaH yaha hindI anuvAda truTipUrNa hai| mUla gAthAse aisA koI Azaya vyakta nahIM hotaa| kintu kucha vidvAn yaha kahate haiM ki isa gAthAko dekhate hue yaha nizcita dhAraNA jamatI hai ki rezandIgiripara pArzvanAthakA samavasaraNa AyA thA kyoMki isa gAthAmeM spaSTa ullekha hai ki pAzvanAthake samavasaraNameM sthita varadatta Adi pAMca muni rezandIgirise mukta hue, kyoMki yadi pAzvanAthakA samavasaraNa yahA~ na AyA hotA to AcArya 'pArzvanAthake samavasaraNameM sthita' yaha vizeSa pada kyoM rhtaa| AcAryane yaha pada vastutaH eka vizeSa uddezyase diyA hai| vaha uddezya yaha hai ki isa kSetrapara pArzvanAthakA samavasaraNa jaba AyA, tabhI pA~ca muniyoMne tapa kiyA aura zukladhyAna dvArA karmoMkA nAza kara yahA~se nirvANa prApta kiyaa| isI sthitimeM 'pArzvanAthake samavasaraNameM sthita' isa padako sArthakatA hai| kucha vidvAn 'rissinde' isa pAThako azuddha mAnakara isake sthAnapara 'rissaddhi' zuddha pATha mAnate haiM aura usakA artha RSyadri arthAt RSigiri karate haiM / RSigiri rAjagRhIke pAMca pahAr3oMmeM-se eka pahAr3a hai| ye vidvAn varadatta Adi muniyoMkA nirvANa-sthAna rezandIgiri na mAnakara RSigiriko mAnate haiN| ina vidvAnoMne isa pATha-bhedakI kalpanA kisa AdhArapara kI, yaha spaSTa nahIM ho paayaa| lagatA hai, saMskRta nirvANa-bhaktike 'RSyadrike ca vipulAdri balAhake ca' isa padake 'RSyadrike' pAThase unheM aisI kalpanA karanekI preraNA prApta huI hogii| kisI pratimeM 'rissaddhi' yaha pATha nahIM miltaa| vastutaH 'rissinde' pATha sarvathA zuddha hai| usakA saMskRta rUpa 'riSyande athavA RSyande' banatA hai / RSyandagirikA apabhraMza hokara rezandagiri, phira bolacAlameM rezandIgiri ho gyaa| paM. pannAlAlajI sonI dvArA sampAdita 'kriyAkalApa meM yaha gAthA nimnalikhita rUpameM dI gayI hai pAsassa samavasaraNe gurudttvrdttpNcrisipmuhaa| girisiMde girisihare NivvANa gayA Namo tesiN|| isa pAThake anusAra pArzvanAthake samavasaraNameM sthita gurudatta, varadatta Adi pA~ca muni girIzendra (himAlaya)ke zikharase mukta hue| isa mAnyatAkA samarthana kisI anya srotase nahIM hotaa| 3-21
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 bhAratake digambara jaina tIrtha 17vIM zatAbdImeM hue paM. cimaNA paNDitane marAThI bhASAmeM 'tIrthavandanA' likhI hai| usameM unhoMne bhI gurudatta aura varadatta muniyoMkA nAmollekha karake unakA mukti-sthAna rezandIgiri hI mAnA hai| isakA mUla pATha isa prakAra hai|| 'samosaranaramya zrI pAsojIce / rIsidegiri Ale hote tayAce / tethe gurudatta muni varadatta / tape jhAle paMca yati muktikAMta // 24 // ' isI prakAra solahavIM zatAbdIke vidvAn megharAjane marAThImeM tIrthavandanA likhI hai| usameM unhoMne bhI rezandIgirikA hI nAma diyA hai| isakA mUla pATha isa prakAra hai 'vali muni siddha vahuta varadatta raMga Adi kriie| rIsaMdIgirivara jANa tehu vAMdu bhAva dharIe // 14 // ' gurudatta-varadattasambandhI pAThabheda vizeSa mahattvakA nahIM hai / sambhava hai, pAMca muniyoMmeM gurudatta aura varadatta nAmaka do muni bhI rahe hoN| kintu 'rissinde'ke sthAnapara 'rissaddhi' yA anya kisI pAThakI kalpanA bar3I kliSTa kalpanA hai| paramparAgata rUpase rezandIgiriko hI nirvANa-sthAna mAnA jAtA hai / tIrthavandanasambandhI sabhI pAThoMmeM rezandIgirikA hI nAma AtA hai| rezandIgirikA nAma nainAgiri kyoM aura kisa prakAra par3A, isakA koI yukti-saMgata kAraNa nahIM miltaa| kisI granthameM rezandIgirikA nAma nainAgiri AyA ho, aisA bhI dekhane meM nahIM aayaa| bhaiyA bhagavatIdAsane nirvANa-kANDakA jo bhASAnuvAda kiyA hai, usameM 'rezandIgiri nainAnanda' AyA hai| isameM nenAnanda rezandogirikA vizeSaNa-paraka pada hai| sambhava hai, bhaiyA bhagavatIdAsake kAlameM rezandIgiriko nainAgiri bhI kahA jAtA ho aura nainAnanda padase usIkI ora saMketa kiyA gayA ho| . hameM isameM to tanika bhI sandeha nahIM hai ki vartamAna rezandIgiri hI nirvANa-kSetra rahA hai aura kisI kAraNase bhI ho, ise hI nainAgiri kahA jAtA hai / purAtattva yahA~ kSetrapara tathA usake AsapAsa kucha purAtattva-sAmagrI prApta hotI hai| yahA~ jo mUrtiyAM khudAImeM nikalI haiM, ve anumAnataH 11vIM zatAbdIkI haiN| anuzruti hai ki lagabhaga 100 varSa pahale bamhorInivAsI caudharI zyAmalAlajIko svapna aayaa| usameM unhoMne rezandIgiri parvatapara eka mandira dekhaa| jaba unakI nIMda khulI to unhoMne apane svapnakI carcA anya dharma-bandhuoMse kii| taba nizcaya huA ki kSetrapara jAkara khudAI karAyI jaaye| kSetrapara svapnameM dekhe hue sthAnapara khudAI karAyI gyii| vahA~ eka prAcIna mandira bhUgarbhase utkhananake phalasvarUpa niklaa| yaha pAzvanAtha mandira kahalAtA hai| kSetrapara jo prAcIna mUrtiyAM nikalI haiM, ve bhI isI mandirameM rakhI huI haiN| yahI mandira yahA~kA sabase prAcIna mandira kahalAtA hai| eka zilAlekhake anusAra, jo mandirakI dIvArameM lagA huA hai, isa mandirakA nirmANa saM. 1109 meM huA hai| isa prakAra yaha mandira eka hajAra varSase bhI adhika prAcIna hai| isa mandirameM bhUgarbhase prApta 13 prAcIna mUrtiyAM rakhI huI haiN| ve apanI racanA-zailIse hI mandirakI samakAlIna pratIta hotI haiN| purAtattva-sAmagrImeM eka vedikA bhI hai jo kSetrase lagabhaga eka mIla dUra jaMgalameM hai| ise bhI 11vIM-12vIM zatAbdIkA batAyA jAtA hai, yadyapi yaha itanI prAcIna nahIM hai / isake atirikta yahA~ aura koI purAtattva-sAmagrI nahIM milI hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 madhyapradezake digambara jaina tIrtha kSetra-darzana yaha pahAr3I sAdhAraNa UMcI hai| yahA~ 36 jinAlaya pahAr3Ike Upara haiM aura 15 jinAlaya maidAnameM sarovarake nikaTa haiM / isa prakAra yahAM jinAlayoMkI kula saMkhyA 51 hai tathA 1 mAnastambha hai| inameM se 37 mandira zikharabaddha haiN| eka mandira sarovarake madhyameM pAvApurIke samAna banA huA hai| ise jala-mandira kahate haiM / . talahaTIke mandira eka parakoTeke andara bane hue haiN| __ yaha kSetra apanI prAkRtika suSamAke sAtha AdhyAtmika sAdhanAkA kendra rahA hai| isI prAkRtika vaibhavase AkarSita hokara isa ekAnta nirjana sthAnameM baradatta Adi munIzvaroMne ise apanI sAdhanA-sthalI banAyA aura yahA~se mukti prApta karake ise siddhakSetra honekA gaurava pradAna kiyaa| parvatake mandira 1. pArzvanAtha mandira-bhagavAn pArzvanAthakI bAdAmI varNakI yaha khaDgAsana pratimA 11 phuTako ( Asanasahita 16 phuTa ) hai / isakI pratiSThA vIra saM. 2478 ( vikrama saM. 2009 ) meM huii| isa pratimAke sirapara sarpa-phaNAvalI nahIM hai| caraNa-caukIpara sarpakA lAMchana hai jo pArzvanAtha tIrthaMkarakA lAMchana hai| sirake pRSThabhAgameM sundara bhAmaNDala hai tathA Upara chatratrayI suzobhita hai| parikarameM vimAnameM baiThe hue deva, camarendra aura vAdyavAdaka haiN| ____ mukhya vediyoMke atirikta 6 vediyA~ aura 22 laghu vedikAe~ ( Ale ) haiM, jinameM 24 tIrthakaroMkI saMvat 2482 kI pratimAeM haiN| isake alAvA pAzvanAthake garbhagRhake daravAjepara eka ora 5 phuTa 6 iMca UMco bAhubalI svAmIkI khaDgAsana pratimA hai / eka vedImeM yahA~se mukta hue munirAja munIndradatta, indradatta, varadatta, guNadatta aura sAyaradattakI khaDgAsana zveta varNakI mUrtiyAM virAjamAna haiM / isa mandirameM mUrtiyoMkI kula saMkhyA 38 hai| bhaktajana isa mandirako 'bar3e bAbAkA mandira', 'caubIsI jinAlaya' Adi kaI nAmoMse pukArate haiM / yaha mandira bahuta vizAla hai| 2. pArzvanAtha mandira-Upara dUsarI maMjilapara yaha mandira hai| isameM bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa pASANakI 1 phuTa 4 iMca avagAhanAvAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai, jisakI pratiSThA vIra saMvat 2465 3. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI zvetavarNa padmAsana pratimA hai| isakI pratiSThA saM. 2012 meM huii| 4. candraprabha mandira-candraprabha bhagavAnkI zvetavarNa padmAsana pratimA hai, jisakI avagAhanA 1 phuTa 3 iMca hai| 5. ajitanAtha jinAlaya kRSNa pASANakI ajitanAtha bhagavAnko 1 phuTa 10 iMca UMcI pratimA hai / mUrti-lekha nahIM hai / 6. AdinAtha jinAlaya-1 phuTa 6 iMca avagAhanAvAlI AdinAtha bhagavAnko kRSNa pASANakI yaha padamAsana pratimA saMvata 1858 meM pratiSThita huii| 7. AdinAtha jinAlaya-AdinAtha bhagavAnkI zveta pASANakI yaha pratimA Asanasahita 3 phuTa 7 iMca hai| yaha padmAsana hai aura isakI pratiSThA saMvat 1858 meM huI hai| isake Age varadattAdi muniyoMke do caraNa-cihna virAjamAna haiN|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bhAratake digambara jaina tIrtha 8.zAntinAtha jinAlaya-bhagavAna zAntinAthakI zvetavarNa padamAsana pratimA 2 phUTa 5 iMca unnata hai| yaha vIra saM. 2490 meM pratiSThita huI hai| isake Age tIna pratimAeM virAjamAna haiN| tInoM hI sAr3he sAta iMca UMcI haiM aura saM. 1548 meM pratiSThita huI haiN| inameM candraprabhakI do zveta varNakI haiM aura pArzvanAthakI eka kRSNa varNakI hai| 9. zAntinAtha jinAlaya-isameM zAntinAtha bhagavAnkI zveta pASANakI padmAsana pratimA hai| isakI avagAhanA 1 phUTa 7 iMca hai tathA isakI pratiSThA saMvat 1943 meM huii| 10. candraprabha mandira-muMgiyA varNako candraprabha bhagavAnko yaha pratimA 1 phuTa 4 iMca UMcI hai aura saMvat 1942 ko pratiSThita hai| isake pArzvameM naminAtha bhagavAnkI sAr3he nau iMca UMcI zveta varNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakI pratiSThA saMvat 1548 meM huI hai| 11. yaha mandira 'bar3A mandira' kahalAtA hai| yaha utkhananake phalasvarUpa bhUgarbhase 100 varSa parva nikalA batAyA jAtA hai| yahI vaha mandira hai jisako carcA jaina purAtattvake sandarbhameM pUrva meM kI jA cukI hai| mandirake sAtha 13 mUrtiyAM bhI bhUgarbhase prApta huI thIM aura ve bhI isI mandirameM virAjamAna haiN| isa mandira aura mUrtiyoMkI prAcInatA batAnevAlA eka zilAlekha isa mandirakI eka dIvArameM lagA huA hai jisameM pratiSThA-kAla saMvat 1109 aMkita hai| ___mandirakI mUlanAyaka pratimA bhagavAn pArzvanAthakI hai| yaha 4 phuTa 7 iMca unnata hai, khaDgAsana hai aura saMvat 2015 meM isako pratiSThA huii| bhUgarbhase prApta 13 mUrtiyoMmeM se 9 mUrtiyA~ mukhya vedIpara virAjamAna haiM aura zeSa 4 mUrtiyAM alaga-alaga cabUtaroMpara haiN| ina mUrtiyoMmeM eka gomeda yakSa aura ambikAkI mUrti hai jo 3 phuTa U~cI hai| yaha dezI pASANako aura bhUre varNakI hai| devI godameM bAlaka liye hue hai| yakSa-yakSI donoM hI alaMkAroMse sajjita haiN| donoMke kirITa atyanta kalAtmaka haiM / donoMke Upara jo Amra-stavaka hai, usakI kalA bhI asAdhAraNa hai| AmrazAkhAoMpara eka bAnara car3hatA huA dikhAI detA hai| usake Upara neminAtha tIrthaMkarako padmAsana pratimA hai / mUrtike hAtha khaNDita haiN| ___ eka mUrti 4 phuTa U~cI hai| yaha RSabhadevakI padmAsana pratimA hai| pratimAke sirapara tIna chatra haiN| sirake donoM ora gajarAja khar3e hue haiN| chatroMke donoM pAryoM meM mAlA liye hue nabhacArI gandharva haiM / unake nIce 4 khaNDgAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| caraNoMke donoM ora camarendra vinayamudrAmeM khar3e haiN| eka mUrtikI avagAhanA 3 phuTa 8 iMca hai| isa zilAphalakameM donoM ora jo hAthI bane haiM, unameM se eka khaNDita hai| camaravAhakoMke nIce do bhakta hAtha jor3e hue baiThe haiN| mUrtike adhobhAgameM yakSa-yakSI bhI utkIrNa haiM / mUrtikI chAtIpara zrIvatsa hai / mUrtikA eka kAna khaNDita hai| 5 phuTakI eka anya mUrti RSabhadevakI hai| parikara anya mUrtiyoMke samAna hai| mUrtike hAtha, paira, nAka vagairaha khaNDita haiN| chatratrayIke bagalameM eka ora gaja nahIM hai| eka camarendrakA sira khaNDita hai| 12. candraprabha jinAlaya-isameM bhagavAn candraprabhakI 2 phuTa U~cI kRSNavarNa padmAsana pratimA hai jo saMvat 2002 meM pratiSThita kI gyii| isa vedImeM do mUrtiyAM aura haiN| inake atirikta do prAcIna mUrtiyA~ alaga-alaga vediyoMmeM virAjamAna haiN| 13. abhinandananAtha mandira-yahA~ abhinandananAtha bhagavAnkI kRSNa pASANakI 2 phuTa 7 iMca U~cI padmAsana mUrti hai| isakA saMvat par3hA nahIM gyaa| isake atirikta 3 pASANa-mUrtiyAM aura haiN|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 169 14. munisuvratanAtha mandira-isameM bhagavAn munisuvratanAthakI kRSNa pASANakI padmAsana mUrti vIra saMvat 2451 meM pratiSThita huii| isakI avagAhanA 2 phuTa 5 iMca hai| pAMca mUrtiyA~ aura haiM / isa mandirake Age mAnastambha hai| 15. munisuvratanAtha mandira-yahA~ zveta varNakI bhagavAn munisuvratanAthakI padmAsana pratimA hai| yaha 2 phuTa 6 iMca UMcI hai| isakI pratiSThA saMvat 1943 meM huii| 16. neminAtha mandira-yahA~ neminAthakI 1 phuTa 3 iMca unnata kRSNa varNako padmAsana pratimA hai| yaha saMvat 1955 meM pratiSThita huii| 17. munisuvratanAtha mandira-isa mandirameM virAjamAna munisuvratanAtha mUrtikI avagAhanA 3 phuTakI hai| yaha kRSNa pASANako hai, padmAsana hai aura vIra saMvat 2482 meM pratiSThita huI hai| ____18. candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhakI zvetavaNaM padmAsana pratimAkI avagAhanA 1 phuTa 5 iMca hai / isakI pratiSThA saMvat 1983 meM huii| 19. ajitanAtha mandira-isa mandirameM pratiSThita pratimAkI U~cAI 2 phuTa 8 iMca hai| yaha zveta pASANakI padmAsana hai aura saMvat 1943 meM isakI pratiSThA huii| 20. neminAtha mandira-yahA~ vIra saMvat 2464 meM pratiSThita neminAthako 1 phuTa 3 iMca unnata kRSNa pASANakI padmAsana pratimA hai| 21. candraprabha mandira-isameM mUMgiyA varNakI candraprabha bhagavAnkI pratimA hai / yaha 1 phuTa 7 iMca U~cI hai, padmAsana hai aura saMvat 1943 meM pratiSThita huI hai| 22. pArzvanAtha mandira-isa mandirakI mUlanAyaka pratimA bhagavAn pArzvanAthakI hai, padmAsana hai, kRSNa pASANakI nirmita hai aura saMvat 1943 meM isakI pratiSThA huI hai| isa vedIpara eka kRSNa varNavAlI mUrti aura virAjamAna hai| 23. neminAtha mandira-yahAM bhagavAn neminAthakI 1 phuTa 7 iMca UMcI zveta pASANakI pratimA hai / yaha padmAsanameM AsIna hai aura saMvat 1943 meM pratiSThita karAyI gayI hai| 24. candraprabha mandira-isa mandirameM zveta pASANakI 1 phuTa unnata candraprabhakI mUrti hai| yaha padmAsana mudrAmeM AsIna hai aura saMvat 1942 meM pratiSThita huI hai| 25. pAzrvanAtha jinAlaya-yahA~ bhagavAn pArzvanAthakI zveta varNakI pratimA hai| yaha padmAsana hai, 2 phuTa samunnata hai aura saMvat 1943 meM pratiSThita huI hai| 26. candraprabha jinAlaya-yahAM bhagavAn candraprabhakI zveta pASANakI pratimA hai| yaha padmAsana hai| isakA mApa 1 phuTa 2 iMca hai| isakI pratiSThA saMvat 1942 meM huI hai| isa mUrtike alAvA eka kRSNa pASANakI padmAsana pratimA aura virAjamAna hai| 27. candraprabha jinAlaya-yaha pratimA padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| yaha zveta varNakI hai aura 1 phuTa U~cI hai| isa mUrtike pIThAsanapara lekha nahIM hai| 28. pArzvanAtha mandira-isa mandirameM pAzvanAtha bhagavAnkI zveta pASANakI saMvat 1995 kI pratiSThita pratimA virAjamAna hai| 29. candraprabha mandira-yahA~ bhagavAn candraprabhakI yaha mUrti 1 phuTa 5 iMca uttuMga zvetavarNa aura padmAsana hai| 30. ajitanAtha mandira-isa mandirameM bhagavAn ajitanAthakI 5 phuTa avagAhanAvAlI kRSNa pASANako pratimA hai / yaha saMvat 1948 meM pratiSThita huI hai| 31. eka gumaTImeM varadattAdi muniyoMke caraNa-cihna virAjamAna hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhAratake digambara jaina tIrtha 32. RSabhadeva mandira-yahAM RSabhadeva bhagavAnkI zvetavarNa, 2 phuTa 3 iMca UMco padmAsana mUrti hai / saMvat 1952 meM pratiSThita huI hai| 33. candaprabha mandira-isameM candraprabha bhagavAnkI zvetavarNa tathA 1 phuTa 3 iMca uttuMga padmAsana pratimA hai / mUrtilekha na honese pratiSThA-kAla jJAta nahIM huaa| 34. abhinandananAtha mandira-zvetavarNako vIra saMvat 2478 meM pratiSThita aura 2 phuTa 2 iMca U~cI abhinandananAthako padamAsana pratimA isa mandira meM virAjamAna hai| 35. meru mandira-isa mandirameM caraNacihna virAjamAna haiN| 36. meru mandira-isa mandirameM antaHpradakSiNA-pathase gandhakuTo taka pahuMcate haiM / gandhakuTImeM candraprabhakI zveta pASANakI 1 phuTa 2 iMca UMcI pratimA virAjamAna hai| yaha padmAsana hai aura saMvat 2008 meM pratiSThita huI hai| mAnastambha-meru mandirake nikaTa hI mAnastambha banA huA hai| - isa pahAr3Ipara jaina mandiroMkA yaha gucchaka adhika vistRta bhUbhAgameM phailA huA nahIM hai| isalie darzana karane meM adhika samaya nahIM lgtaa| yahA~ko prabandha samitikI udAratAke kAraNa eka hindU bAbAne jaina mandira-gucchakake prAyaH madhyameM eka hanumAna mandira banA liyA hai aura kucha hI varSoM meM use kAphI bar3hA liyA hai, astu / mandiroM taka jAnekA mArga pakkA hai / prathama mandirake bAhara kucha prAcIna mUrtiyAM rakhI huI haiM jo bhUgarbhase prApta huI haiN| unameM ambikAkI bhI eka sundara mUrti hai| ye mUrtiyA~ prAyaH 11vIM zatAbdIkI pratIta hotI haiN| ye samasta mandira eka ahAteke andara haiN| - pahAr3Ipara khar3e hokara sarovarako ora dRSTipAta karanepara dRzya bar3A AkarSaka pratIta hotA hai| madhyameM jala-mandira, usa ora maidAnake zikharabaddha jinAlaya aura isa ora pavaMtakI mandiramAlA, jinapara uttuMga zikhara zobhAyamAna haiN| talahaTIke mandira 1. jala-mandira-eka vizAla sarovarake madhyameM eka bhavya mandira banA huA hai| mandira taka jAneke lie pula hai| pulase jAnepara sarvaprathama cabUtarA milatA hai| cabUtarepara eka pakkA kuA~ banA huA hai| mandirameM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI zveta varNako padmAsana pratimA hai jo 2 phuTa UMcI hai aura vIra saM. 2482 meM pratiSThita huI hai| samavasaraNameM 5 pASANako aura 9 dhAtukI mUrtiyAM haiN| pulake pAsa sar3aka kinAre pASANakA eka sUcanA-paTa lagA huA hai / usameM rAjyakI orase sarovarameM machalI pakaDane tathA parvata aura jaMgalameM kisI paza-pakSIkA zikAra karanepara kaDA pratibandha lagAyA gayA hai aura isakI avahelanA karanepara kaThora daNDakI vyavasthA hai| - 2. sumatinAtha mandira-yahAM bhagavAn sumatinAthakI zveta varNakI 2 phuTa UMcI pratimA saMvat 2008 meM pratiSThita huii| yaha padmAsanAsIna hai| vedopara eka dhAtu-pratimA bhI hai| 3. neminAtha mandira-neminAthakI kRSNa pASANakI 1 phuTa 8 iMca U~cI yaha padmAsana mUrti saMvat 1979 meM pratiSThita huii| 4. neminAtha mandira-yaha mUrti 1 phuTa 5 iMca U~cI hai aura isakI pratiSThA saMvat 1966 meM huii| zeSa saba kucha mandira naM. 3 kI mUrtike samAna hai| 5. candraprabha mandira-zvetavarNa, 1 phuTa 10 iMca UMcI isa padmAsana mUrtikI pratiSThA saMvat 1955 meM huii| isa mandirameM 4 pASANako tathA 20 dhAtukI choTI mUrtiyA~ haiN|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 6. pArzvanAtha mandira-yahAM pAzvanAthakI sileTI varNakI, 2 phuTa 2 iMca U~cI padmAsana mUrti hai aura isakA pratiSThA-kAla saMvat 1917 hai| isa vedIpara mUlanAyakake atirikta 2 pASANakI aura 5 dhAtuko pratimAeM haiN| 7. pArzvanAtha mandira-yahAM cA~dIkI eka vedImeM dhAtukI sAr3he-sAta iMca U~cI eka pAzvanAthakI pratimA virAjamAna hai| yaha saMvat 1881 kI hai| isa pratimAke atirikta isa vedImeM 2 tIrthaMkara mUrtiyA~ aura do camaravAhakoMko dhAtu-mUrtiyAM haiN| 8. candraprabha mandira-mUlanAyaka bhagavAn candraprabhakI pratimA zveta pASANakI hai| isakI avagAhanA 2 phuTa hai| isakA pratiSThA-kAla saMvat 1967 hai| yaha padmAsana mudrAmeM hai| isake atirikta 3 pASANakI aura 21 dhAtukI mUrtiyAM haiN| 9. candraprabha mandira-isameM zveta pASANakI 1 phuTa 4 iMca unnata padmAsana mUrti hai| yaha saMvat 1955 meM pratiSThita huI hai| 10. neminAtha mandira-isakI vedIpara mUlanAyaka neminAthakI tathA 4 anya pASANapratimAeM virAjamAna haiN| mUlanAyakakA varNa zveta hai| isakI mApa 1 phuTa 3 iMca hai| saMvat 1948 meM yaha pratiSThita huii| yaha padmAsana hai| 11. pArzvanAtha mandira-yahA~kI pArzvanAthakI pratimA pUrvokta neminAtha pratimAke sAtha pratiSThita huii| isakA varNa kRSNa hai aura isakI avagAhanA 2 phuTa 2 iMca hai| yaha bhI padmAsana hai| 12. pAzvanAtha mandira-yahA~ko pArzvanAthakI mUrti bhI saMvat 1948 meM pratiSThita huii| yaha zvetavarNa, padmAsana aura 1 phuTa 9 iMca avagAhanAkI hai| 13. RSabhadeva mandira--RSabhadevakI isa pASANa-pratimAkI pratiSThA bhI saMvat 1948 meM huI hai| isakA varNa zveta hai| 14. pItalakI eka vedImeM kRSNa varNakI tIna pASANa-pratimAeM virAjamAna haiN| 15. RSabhadeva mandira-isakI bhI pratiSThA saMvat 1948 meM huI thii| yaha zvetavarNa evaM padmAsana hai aura isakI mApa 1 phuTa 8 iMca hai| isake atirikta vedopara tIrthakraroMkI 4 pASANapratimAeM haiM aura siddha bhagavAnkI 2 dhAtu-pratimAeM haiN| atizaya ___kabhI-kabhI isa kSetrapara aisI ghaTanA bhI ghaTita ho jAtI hai jisake kArya-kAraNakA patA sAdhAraNa buddhi dvArA nahIM cala paataa| aisI asAdhAraNa ghaTanAko hI bolacAlako bhASAmeM atizaya yA camatkAra kahA jAne lagatA hai| ghaTanA adbhuta hai| yaha pratyakSadarziyoMse sunI huI hai| 40 varSa pahalekI bAta hai| eka baila mandira naM. 2 meM jInese Upara car3ha gayA aura kArnizapara A gyaa| jaba logoMko patA calA to vahA~ ekatra ho gaye, kintu sabhI kiMkartavyavimUr3ha the| baila na pIche lauTa sakatA thA, na mur3a sakatA thA, aura girate hI usake maranekA bhaya thaa| lAcAra hokara upadravakI zAntike lie mandirameM zAntividhAna aura havana kiyA gyaa| havana karate samaya AvAja AyI-tuma loga cintA mata karo, baila sakuzala utara jaayegaa| saba loga nizcinta hokara dharmazAlAmeM lauTa aaye| jaba loga lauTa rahe the, taba sabane Azcaryase dekhA ki baila tAlAbameM cara rahA thaa| - isa prakArakI adbhuta bAteM yahAM aneka bAra dekhaneko milI haiN|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha 168 darzanIya sthala kSetrake nikaTa nadIkI dhArAke madhyameM 50 phuTa U~cI eka pASANa zilA hai / kahA jAtA hai| ki isI zilApara tapa karate hue varadatta Adi pA~ca munirAja mukta hue the / ataH yaha zilA siddhazilA kahI jAtI hai / isake atirikta kSetrase lagabhaga eka mIla dUra jaMgala meM eka vedikA hai jo kAphI vizAla hai / dekhanese pratIta hotA hai ki vedikA kAphI prAcIna hai / dharmazAlAe~ kSetrapara 3 dharmazAlAe~ haiM - ( 1 ) seTha zobhArAma malaiyA sAgara dvArA nirmita, ( 2 ) si. mUlacanda giradhArIlAla vilAI dvArA nirmita aura ( 3 ) sAgaravAloMkI / ina dharmazAlAoMmeM kula milAkara 52 kamare aura 3 haoNla haiM / kSetrapara bijalI hai, jalake lie sarovara aura kueM haiM / bastI bahuta choTI so hai, kintu kSetrapara khAdya sAmagrI mila jAtI hai / kSetra dalapatapura bakasvAhA sar3aka bilakula kinAre hai / melA kSetrakA vArSika melA prativarSa agahana sudI 11 se 15 taka hotA hai / isa avasarapara rathotsava bhI hotA hai / kSetrapara tIna utsavoMke avasarapara lage mele vizeSa ullekhanIya haiM / prathama utsava saMvat 1943 meM huA / isa varSaM yahA~ tIna gajaratha cale the| dUsarA utsava saMvat 2008 meM thA / usa varSaM yahA~ paMcakalyANaka pratiSThA huI thii| tIsarA utsava saMvat 2013 meM huA aura usa varSa yahA~ eka gajaratha calA thA / ina utsavoMmeM paMcakalyANakapUrvaka bimba-pratiSThAe~ huI thiiN| ina pratiSThotsavoM meM sahasroM vyaktiyoMne bhAga liyA thA / vyavasthA kSetrakI vyavasthA prAntIya samAja dvArA nirvAcita prabandha samiti karatI hai / prabandha samiti - kA cunAva hara tIsare varSaM vArSika meleke avasarapara hotA hai / avasthiti aura mArga rezandIgiri (nainAgiri ) siddhakSetra madhyapradeza ke chatarapura jilemeM avasthita hai| yahA~ pahu~cane kA mArgaM isa prakAra hai - sAgara-kAnapura roDapara sAgarase 45 ki. mI. dUra dalapatapura gA~va hai / yahA~ se pUrva kI ora dalapatapura - bakasvAhA mArgapara dalapatapura se 12 ki. mI. dUra yaha kSetra avasthita hai| sar3aka pakkI hai / dalapatapurameM kSetrako dharmaMzAlA bhI hai / sAgarase rezandIgirike lie sIdhe basa bhI jAtI hai| prathama sAgara - bakasvAhA aura dvitIya sAgara-vijAvara mAgaM, donoM hI basa - mArgoM para rezandIgiri par3atA hai| pajanArI mArga aura avasthiti zrI digambara jaina atizaya kSetra pajanArI jilA sAgara meM baNDAse pazcima dizA kI ora, baNDA - bA~darI roDapara 8 ki. mI. dUra bAkaraI nadI ke taTapara sthita hai / isI prakAra sAgarase
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 169 kAnapura-roDapara 22 ki. mI. kandArI grAma hai, vahA~se yaha kSetra 5 ki. mI. hai| grAma choTA-sA hai| grAmameM kRSakoMkI AbAdI hai / mandira choTI-sI pahAr3Ipara hai jo 500 phuTa UMcI hai| kSetra-darzana ___mandirake cAroM ora 100 phuTa lambA ahAtA hai| mandira UMcI caukIpara banA huA hai| garbhagRhameM mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI dezI pASANakI 4 phuTa UMcI padmAsana pratimA hai| usake donoM pAryoM meM kunthunAtha aura arahanAthakI 6 phuTa U~cI khaDgAsana pratimAeM haiN| mandirake nikaTa eka maTha thaa| kintu gAMvavAloMne nadI-taTapara jaina dharmazAlAke nikaTa ziva mandira banavAte samaya maThake kalApUrNa pASANa nikAlakara usa mandirameM lagA diye| ye pASANa isa mandirameM aba bhI lage hue haiN| maThake bhagnAvazeSa tAlAbake kinAre bikhare par3e haiN| maThake samIpa eka guphA hai| yaha guphA kitanI lambI hai aura isakA anta kahA~ hotA hai yaha jJAta nahIM ho skaa| 30 phuTa andara jAnepara guphA mur3atI hai aura vahA~se 20 phuTa sIdhA mArga hai| yahA~ nikaTavartI pradezameM yaha kiMvadantI pracalita hai ki pahale maThameM eka yogI rahatA thaa| vaha bhoMharIke mArgase do mIla bhItara jAkara jala lAyA karatA thaa| pahAr3IkI talahaTImeM udyAna hai tathA isake nikaTa hI sarovara hai| udyAnameM prAcIna bAvar3I hai| bAkaraI nadI pahAr3Ike caraNoMko tIna orase dhotI huI bahatI hai| sunA jAtA hai ki 40-60 varSa pUrva taka pahAr3Ipara kucha khaNDita jaina pratimAeM par3I huI thIM jinheM sambhavataH usa samaya isa nadImeM visarjita kara diyA gyaa| pahale mandirake nikaTa AbAdI thii| Aja vahA~ bhavanoMke khaNDahara isa bAtake sAkSI haiN| __ pahAr3Ike nikaTa nadI-taTapara jaina dharmazAlA bana cukI hai| mandira aura mUrtiyoMkI nirmANazailIse jJAta hotA hai ki 10vIM-11vIM zatAbdImeM ( candeloMke zAsana-kAlameM ) mandira aura mUrtiyoMkA nirmANa huA thaa| bInA-bArahA mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra bInA-bArahA madhyapradezake sAgara jileke antargata rahalI tahasIlameM sthita hai| yahA~ jAneke lie madhya relaveke sAgara yA karelI-kaTanI-bInAse AnevAloMko sAgara aura jabalapura-iTArasIse AnevAloMko karelI-sTezanapara utaranA caahie| sAgara narasiMhapura roDapara sAgarase devarIkalA~ 66 ki. mI. hai aura rahalIse 32 ki. mI. hai| sar3aka pakkI hai| niyamita basa-sevA hai| devarIkalAMse bInA vAyA khairI 6 ki. mI. hai| mArga kaccA hai| bailagAr3I dvArA jA sakate haiM / pakkI sar3aka bananevAlI hai| isakA posTa oNphisa devarIkalA hai| . mandira nirmANakA itihAsa isa kSetrapara 6 jaina mandira haiN| unameM mukhya mandira bhagavAn zAntinAthakA hai| bhagavAn zAntinAthakI khaDgAsana pratimA 15 phuTa avagAhanAvAlI hai| isa pratimAke camatkAroMke sambandhameM nAnA bhAMtikI anuzrutiyA~ pracalita haiN| 3-22
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 bhAratake digambara jaina to yaha kSetra kisa prakAra prakAzameM AyA aura bhagavAn zAntinAthakA yaha mukhya mandira kaba, kisane banavAyA, isake sambandhameM koI pramANa nahIM milte| itihAsake nAmapara kucha kiMvadantiyA~ isa sambandhameM pracalita haiN| ina kiMvadantiyoMmeM kitanA tathya hai, yaha jAnanekA bhI koI sAdhana sulabha nahIM hai| ataH kSetrake itihAsake lie hameM ina kiMvadantiyoMpara hI nirbhara rahanA par3atA hai| isa sambandhameM eka kiMvadantI bahuta pracalita hai jo isa prakAra hai goMDavAnemeM sattApara jaba goMDoMkA prabhutva thA, taba benu nAmaka koI choTA-sA rAjA yahA~ rAjya karatA thaa| vaha bar3A nyAyaparAyaNa aura vIra thaa| usIke nAmapara isa nagarakA nAma bInA par3a gyaa| usakI rAnIkA nAma kamalAvatI thaa| vaha rUpa aura zIlake sAtha hI vIratAkI bhI khAna thii| yuddhake samaya vaha rAjAke sAtha yuddhapara jAtI aura zatruoMse morcA letI thii| usake pAsa eka paMkhA thA jisakA koI bhAga tor3anepara zatru-senA khaNDa-khaNDa ho jAtI thii| kamalake pattoMpara calakara vaha pAnI bharakara lAtI thii| rAjA-rAnI donoMkI jaina dharmapara pUrNa AsthA thii| ___ bInAke nikaTa malakher3A grAmameM eka dharmAtmA jaina rahate the| ve baMjI karake apanI jIvikA calAte the| baMjIke silasilemeM unheM bInA bhI jAnA par3atA thaa| kintu jaba ve bInA jAte to eka sthAnapara barAbara unheM Thokara lagatI thii| eka dina unheM jorakI Thokara lgii| ve jaba vApasa apane ghara pahuMce to usa Thokarake sambandhameM hI vicAra kara rahe the| usI rAtako unheM svapna aayaa| svapnameM unase koI divya puruSa kaha rahA thA-"tumheM jahAM Thokara lagI hai, vahAM khudAI kro| vahAM tumheM bhagavAn zAntinAthake darzana hoNge|" svapna samApta hote hI unakI nIMda khula gayI aura ve zeSa rAtrimeM usa svapnake bAremeM hI vicAra karate rhe| unheM svapnakI satyatApara vizvAsa ho gyaa| unhoMne dUsare dina jAkara khudAI karanekA nizcaya kara liyaa| dUsare dina ve kisIse kucha kahe-sune binA phAvar3A lekara ThokaravAle sthAnapara pahuMce aura khudAI karane lge| unhoMne isa prakAra tIna dina taka bar3e parizramapUrvaka khudAI kii| tIsare dina rAtrimeM unheM phira svapna dikhAI diyaa| svapnameM vahI divya puruSa unase kaha rahA thA-"tumheM kala bhagavAn zAntinAthake darzana hoNge| tuma bhagavAn zAntinAthako jisa sthAnapara virAjamAna karanA cAho, vahA~ cale jaanaa| mUrti svayaM tumhAre poche-pIche A jaayegii| kintu mur3akara dekhanekI bhUla haragija na krnaa|" dUsare dina unhoMne phira khudAI prArambha kara dI aura sAdhAraNa parizramase hI unheM bhagavAn zAntinAthako usa atyanta prazAnta, saumya aura sAtizaya pratimAke darzana hue| darzana karake ve AhlAdase bhara uThe aura bhaktike AvegameM barabasa unake mukhase nikalA-"bhagavAn zAntinAthakI jy|' ve prabhuke caraNoMmeM loTa gaye aura bahuta samaya taka ve bhaktiplAvita hRdayase bhakti-gAna aura stuti karate rhe| unakA mana usa samaya zraddhAcchanna thaa| unakI samagra cetanA prabhu-caraNoMmeM samarpita thii| ve aisI hI bhAvAviSTa dazAmeM vahA~se cala diye| zAyada mIla-bhara cale hoMge ki unhoMne mur3akara pIchekI ora dekhA-bhagavAn A rahe haiM yA nhiiN| unheM yaha dekhakara hArdika santoSa haA ki bhagavAn kucha dUrapara vidyamAna haiN| ve punaH cala diye| kintu bhagavAn to jahA~ the, vahIM the| ve acala ho gaye the| ve vahA~se raMcamAtra bhI nahIM haTe, prayatla karanepara bhI nahIM htte| bhaktako apanI bhUlapara bhArI duHkha huA, AMkheM barasane lagIM, kintu bhagavAn to jaise vahIM samAdhilIna ho gaye the| yaha ghaTanA carcA banakara jaina samAjameM cAroM ora phaila gyii| hajAroM bhaktoMkI bhIr3a juTa
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 madhyapradezake digambara jaina tIrtha gyii| taba vahIMpara mandira-nirmANa karanekA nizcaya huaa| kucha dinoMmeM hI vahAM eka bhavya mandirakA nirmANa huA aura bhagavAn zAntinAtha usameM pratiSThita kara diye gye| bhagavAn zAntinAthakI yaha mUrti camatkArI hai| isake camatkAroMkI kahAniyA~ aba bhI sunI jAtI haiM / jaina aura jainetara janatA yahA~ manautI mAnane aba bhI jAtI rahatI hai| zAntinAthakI mati mandira nirmANase parva kAlakI hai| yaha bhagarbhase nikAlI gayI hai| isase aisA pratIta hotA hai ki yahAM pahale koI jinAlaya thA, jo kinhIM kAraNoMse dhvasta ho gayA aura mUrti malabe meM daba gyii| isa mandirakA nirmANa saMvat 1803 meM pANDe jayacandane kraayaa| isa saMvatkI pratiSThita kucha mUrtiyA~ bhI isa mandirameM vidyamAna haiN| kSetra-darzana kSetrapara pahu~canese pUrva grAmake bAhara eka choTI nadI milatI hai, jisakA nAma sukhacaina hai / isapara pula nahIM hai / nadI pAra karanepara grAmameM praveza karate haiN| grAmameM prAcIna bhagnAvazeSa bikhare hue haiN| kaI sthAnoMpara mandiroMke stambha, toraNa aura mUrtiyAM par3I huI haiN| yahA~ke kaI makAnoMmeM prAcIna mandiroMke ina stambhoM aura pASANoMkA udAratAke sAtha upayoga kiyA gayA hai / ajJAnatAke kAraNa, zatAbdiyoM pUrvakA yaha kalA-vaibhava upekSita dazAmeM galI-kUcoMmeM par3A huA hai| gA~vake eka sirepara kSetra hai| kSetrapara koI praveza-dvAra nahIM hai| vahA~ ahAtA bhI nahIM hai| sarvaprathama kSetrakA prAcIna kuAM milatA hai, kintu yaha kuA~ grISmakAlameM athavA utsavake avasarapara jalakI pUrti nahIM kara paataa| dAyIM ora jinAlaya aura dAlAnanumA dharmazAlAe~ haiN| bAyIM ora kSetra-kAryAlaya aura kamaroMvAlI dharmazAlA hai| mandira naM. 1-prathama mandira bhagavAn mahAvIrakA hai| ise mAmA-bhAnajekA mandira bhI kahate haiM / yaha adbhata nAma kyoM par3A, yaha bAta bhI bar3I rocaka hai| isa mandirameM do bar3I mUrtiyA~ haiM-mahAvIra aura cndrprbhkii| mahAvIrakI mUrti garbhAlayameM sAmanekI dIvArameM cinI huI hai| yaha 13 phuTa UMcI aura 12 phuTa 4 iMca caur3I hai| isake Age candraprabhakI 6 phuTa 9 iMca UMcI mUrti virAjamAna hai / donoM hI mUrtiyAM padmAsana haiN| grAmINa janatAmeM yaha kahanekA pracalana ho gayA hai ki candraprabha mahAvIrakI godameM baiThe haiN| isI kAraNa ise loga mAmAke saMrakSaNa yA godameM bhAnajeko mAnakara isa mandirako mAmA-bhAnajekA mandira kahane lage haiN| isa mandirakA nirmANa gAr3hAghATake siMghaI sevakarAmane karAyA thaa| prathama mandirakA dvAra vizAla hai| praveza-dvArake Upara naubatakhAnA banA huA hai| isake bAda eka lambA dAlAna aura sahana milatA hai| taba garbhagRhameM praveza karate haiN| garbhagRhameM sAmane dIvArameM bhagavAn mahAvIrakI IMTa-cUnekI banI huI kRSNa varNakI padmAsana mUrti hai / mUrtike Asanapara lekha nahIM hai| cihna bhI spaSTa dikhAI nahIM pdd'taa| anuzrutike AdhArapara ise mahAvIra bhagavAnkI mUrti mAnA jAtA hai| mUrtike Upara nAriyalakI jalI huI jaTAoMko dhImeM milAkara usakA lepa kiyA jAtA hai| isakI avagAhanA 13 phuTa hai tathA caur3AI 12 phuTa 4 iMca hai / mUrtiko chAtIpara zrIvatsa lAMchana hai| isake Age bhagavAn candraprabhakI raktAbha padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake kandhoMpara kezoMkI laTeM par3I huI haiN| isake keza mukuTAkAra haiN| chAtIpara zrIvatsa cihna hai| isake pIThAsanapara ardhacandra lAMchana hai| isa kAraNa yaha candraprabha bhagavAnkI mUrti mAnI jAtI hai| mUrtikI caraNa-caukIpara saMskRta bhASAmeM lekha bhI aMkita hai| lekhakA Azaya isa prakAra hai-gomila dezameM
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 bhAratake digambara jaina tIrtha sadAzivake rAjyameM saMvat 1832 phAlguna zuklA 13 budhavArako paravAra-jJAtIya gohila-gotrI bInAnagara nivAsI modI harisevakake putra matirAmane isa mUrtikI pratiSThA kraayii| yaha mUrti 6 phuTa 9 iMca UMcI hai| yaha likhanA aprAsaMgika na hogA ki bInA-bArahAmeM do bAteM vizeSa ullekha yogya haiN| prathama to yaha ki yahA~ IMTa-cUnese mUrti nirmita kI gayI hai| dakSiNa bhAratameM isa prakArako aneka mUrtiyAM milatI haiM, jinakI bhAvAbhivyaMjanA aura kamanIyatAko dekhakara koI yaha kalpanA bhI nahIM kara sakatA ki mUrtiyAM iMTa-cUneko banI huI haiN| kintu uttara bhAratameM isa prakArakI mUrtiyoMkA pracalana prAyaH nahIM rahA / idhara yaha aisA prathama prayoga thA, aisA lagatA hai| mUrtiko dekhakara yaha bhI pratIta hotA hai ki isa mUrtiko gar3hanevAlA sambhavataH mUrtikAra na hokara koI rAjazilpI rahA hogaa| dvitIya ullekhanIya bAta, jisakI ora darzakakA dhyAna sahaja hI AkarSita ho jAtA hai, yaha hai ki yahA~ kezoMkI laTeM kevala RSabhadevakI mUrtiyoM taka hI sImita nahIM rahIM, balki mUrtizilpIne anya bhI kaI tIrthaMkara-matiyoMke skandhoM taka laToMkA aMkana kara diyA hai| isIlie yahA~ RSabhadevake atirikta mahAvIra, ajitanAtha, candraprabha, neminAtha aura pAzvanAthakI mUrtiyoMpara bhI laTeM aura keza-kirITa dikhAI dete haiN| zAstrIya niyamoM aura paramparAoMko svatantracetA kalAkArakI yaha eka khulI cunautI thii| bar3I mUrtike donoM ora dIvArameM do mUrtiyAM haiM, dAyIM ora bhagavAn RSabhadevakI aura bAyIM ora bhagavAn ajitnaathkii| RSabhadevakI mUrti katthaI varNakI hai| sirake donoM pAzryoM meM gajalakSmI haiM tathA deviyA~ pArijAta puSpoMkI mAlA liye hue AkAzameM dRSTigocara ho rahI haiM / bhagavAnke donoM ora camarendra sevAmeM khar3e hue haiN| bhagavAn ajitanAthakA varNa aura parikara bhI aisA hI hai| ___ bAyIM orakI dIvArameM tIna painala haiN| dAyIM orake painala meM RSabhadevakI kAyotsargAsana pratimA hai| sirake pIche bhAmaNDala suzobhita ho rahA hai aura sirake Upara chatratrayI hai| chatroMke Upara dundubhivAdaka haiN| usake donoM ora gaja haiN| sirake donoM pAvoM meM puSpamAla liye nabhacArI deva dIkha par3ate haiN| nIce camaravAhaka khar3e haiN| pIThAsanapara madhyameM lAMchanake rUpameM RSabha banA huA hai tathA konoMpara do bhakta baiThe hue haiN| - madhya painalameM bhagavAn pArzvanAtha khaDgAsana mudrAmeM virAjamAna haiM / avagAhanA 3 phuTa 3 iMca hai| parikarameM chatra, puSpamAla liye gandharva aura camarendra haiN| bAyIM orake painalameM neminAthakI khaDgAsana mUrti hai| avagAhanA 3 phuTa 5 iMca hai| bhagavAnake Upara tIna chatra suzobhita haiN| chatroMke Upara padmAsana arhanta pratimA hai| usake donoM ora phUlamAlA liye hue gandharva AkAzameM dikhAI par3a rahe haiN| bhagavAnke caraNoMke donoM ora camaravAhaka khar3e haiN| dAyIM orakI dIvArameM bhI tIna painala bane hue haiN| bAyIM orake painalameM RSabhadevakI 3 phuTa uttuga padmAsana pratimA hai| kandhepara jaTAoMkI laTeM bikharI huI haiM / chatra, gandharva aura camaravAhaka parikarameM yathApUrva haiN| . madhya painalameM bhI RSabhadevakI jaTAyukta pratimA hai| avagAhanA 2 phuTa 10 iMca hai| parikarameM chatra, gaja, mAlAdhArI gandharva aura camaravAhaka indra haiN| __dAyIM orake painalameM pAzvanAthakI 3 phuTa UMcI padmAsana pratimA hai| mUrtike sirapara saptaphaNAvalI hai| usake Upara tIna chatra haiN| unake donoM ora puSpavarSA ke lie puSpa liye hue deva haiM tathA adhobhAgameM camaravAhaka khar3e haiN|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 173 mukhya vedIpara mukhya pratimAke atirikta 6 pASANa-mUrtiyAM haiM, jinameM se do mUrtiyAM saMvat 1548 kI haiN| dhAtuke do meruoMmeM caubIsa tIrthaMkara-mUrtiyA~ banI huI haiN| isa mandirake garbhagRhake nIce isake samAna AkAravAlA kamarA banA huA hai| ise bhoyarA kahate haiM / ApatkAlIna sthitimeM isakA prayoga mUrtiyoMkI surakSAke lie kiyA jAtA thaa| isameM jAneke lie mandirake uttarI hissemeM, sahanameM jInA banA huA hai| kahA jAtA hai, yaha eka suraMga hai jo nadI taka gayI hai / suraMgakA dvAra alaMkRta hai / isake siradalapara 11 yakSa-mUrtiyA~ utkIrNa haiM / caukhaToMpara mithuna bane hue haiN| caukhaToMke adhobhAgameM deviyAM banI huI haiN| dIvArameM eka yakSa banA huA hai| mandirameM garbhagRhake bAhara pradakSiNA-patha banA huA hai| mandirake cAroM ora UMcI dIvAra hai / mandirake cAroM konoM aura dvArapara laghu zikhara bane hue haiM tathA mandirake Upara vizAla zikhara hai| dvArapara kSetrapAla bane hue haiN| __ mandira naM.2-prathama mandirase nikalakara dUsare mandirameM praveza karate haiN| yahA~ eka cabUtarAnumA vedIpara mUlanAyaka bhagavAn supArzvanAtha virAjamAna haiN| mUrti padmAsana hai aura 3 phuTa 2 iMca U~cI hai / mUrtike Asanapara svastika cihna aMkita hai| mUrtike hAtha khaNDita haiN| mUrti prAcIna hai| isake atirikta do padmAsana mUrtiyA~ aura haiN| eka 10 iMcakI hai aura dUsarI 9 iMcakI / isake barAmadeke stambhoM aura bAharI dIvArapara 2 tIrthaMkara mUrtiyAM padmAsana mudrA meM haiN| kucha mUrtiyA~ zAsana-devatAoMko bhI haiN| - isakI bagalameM eka Tina zeDameM tIna vediyAM banI huI haiN| madhya vedIpara RSabhadeva bhagavAnkI 3 phuTa 8 iMca UMcI padmAsana pratimA hai| pratimAke parikarameM bhAmaNDala, chatra, dundubhivAdaka, Upara konoMpara eka deva aura devI puSpamAla liye hue aura bhagavAnke donoM ora camaravAhaka haiN| dAyIM vedImeM bhagavAn zItalanAthakI 3 phuTa 10 iMca U~cI padmAsana pratimA hai| parikara pUrva mUrtike samAna hai| antara itanA hai ki siMhAsanake siMhoMke idhara-udhara zItalanAthakA sevaka brahmA yakSa aura mAnavI yakSI sukhAsanameM baiThe hue haiN| bAyIM vedImeM bhagavAn neminAthakI 2 phuTa 9 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai| bhagavAnake sirake pRSThabhAgameM bhAmaNDala hai| mandira naM. 3-Tina zeDake pRSThabhAgameM bhagavAn zAntinAthakA mandira hai| yaha garbhagRha 15 phuTa 4 iMca lambA aura 11 phuTa 3 iMca caur3A hai| isameM bhagavAn zAntinAthakI 15 phuTa uttuMga khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA dezI pASANakI hai| madhyapradezameM ahAra, thUbauna, bajaraMgar3ha, pAvAgiri, khajurAho Adi aneka sthAnoMpara zAntinAthakI vizAlakAya pratimAeM virAjamAna haiM / bInA-bArahAkI yaha bhavya sAtizaya pratimA usI zRMkhalAkI eka samartha kar3I hai| isa mUrtipara nikaTavartI pradezameM sarvasAdhAraNakI bar3I zraddhA hai| logoMkA vizvAsa hai ki zAntinAthake darzana karanese samasta cintA aura duHkha dUra ho jAte haiN| striyA~ to manautI mAnakara mandirakI bAharI dIvArapara haldIke chApe lagAtI haiN| isa garbhagRhameM dAyIM aura bAyIM orakI dIvAroMmeM 9 pratimAeM jar3I huI haiM, jisameM 8 khaDgAsana haiM aura 1 padmAsana hai / sabhI mUrtiyAM kRSNavarNa haiN| inake Upara kabhI-kabhI ghIkA athavA nAriyalako jalI huI jaTAoMko dhImeM milAkara usakA lepa kiyA jAtA hai| prathama mandirakI mahAvIra svAmIkI pratimA tathA ina pratimAoMkA abhiSeka nahIM kiyA jaataa| kabhI-kabhI kevala lepa hI kiyA jAtA hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhAratake digambara jaina tIrtha isa garbhagRhake dvArapara do khaDgAsana aura eka padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiN| dvArakI caukhaTapara mithuna-mUrtiyA~ banI huI haiN| isase Age bar3hanepara Tina zeDavAle jinAlayake dUsarI ora dAlAna hai| isake eka sirepara 3 phuTa 10 iMca U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake parikarameM bhAmaNDala, chatra, dundubhivAdaka, gaja, gandharva, camaravAhaka, yakSa-yakSI aura do padmAsana mUrtiyA~ haiN| dAlAnake stambhoMpara bhI deva-deviyoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| ___ mandira naM. 4-Tina zeDake pAsa hI jInA hai| usase jAkara Upara eka koTharImeM eka vedI hai| vedIpara bhagavAn neminAthakI kRSNa pASANakI eka padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakI avagAhanA 1 phuTa 4 iMca hai| mandira naM. 2, 3 aura 4 eka hI ahAte meM haiM, balki kahanA cAhie ki ye tInoM mandira eka hI mandirake pRthak-pRthak bhAga haiN| ___mandira naM. 5-isa mandirase nikalanepara eka kuAM milatA hai| usake nikaTa hI gandhakuTI mandira hai| isameM pahuMcaneke lie 5 mArga haiN| pratyeka dizAmeM 40 sIr3hiyAM banI huI haiN| pA~cavA~ mArga meru mandiroMke samAna cakrAkAra pradakSiNA-patha hai| garbhagRha choTA hai aura golAkAra hai| madhya vedIpara eka pASANa-stambhameM tIna dizAoMmeM arhanta pratimAeM banI huI haiN| cautho dizAmeM upAdhyAyakI mUrti utkIrNa hai| eka hAthameM ve zAstra liye hue haiM tathA dUsarA hAtha upadeza-mudrAmeM uThA huA hai| unake pIThAsanameM kamaNDalu aura pIchI banI huI haiN| isa mUrti-stambhakI bagalameM do zvetavarNa tIrthaMkara mUrtiyA~ saMvat 1548 kI pratiSThita haiN| dAyIM orakI vedImeM eka pASANa-phalakameM bhagavAn candraprabhakI kAyotsargAsanameM 3 phuTa 6 iMca avagAhanAvAlI mUrti aMkita hai| bhagavAnke Upara chatratraya hai| unake donoM ora deva AkAzase puSpavarSA karaneke lie puSpa liye hue haiN| bhagavAnke donoM ora camarendra sevAmeM khar3e ___ bAyIM orakI vedImeM RSabhadevakI khaDgAsana mUrti eka zilAphalakameM utkIrNa hai| avagAhanA 3 phuTa 6 iMca hai| bhagavAnke parikarameM bhAmaNDala, tIna chatra, gaja, gandharva aura camaravAhaka haiN| isa mandirake parikramA-pathameM dIvAroM aura dvAroMke siradaloMpara kucha mUrtiyAM utkIrNa haiN| ina mUrtiyoMpara saphedI potI huI hai / isase mUtiyoMkA saundarya to naSTa ho hI gayA hai, unake vivaraNa bhI dhUmila par3a gaye haiN| ina mUrtiyoMkA paricaya isa prakAra hai (1) gomeda yakSa aura ambikA yakSI sukhAsanAsIna haiN| unake zIrSa bhAgapara neminAtha tIrthaMkara padmAsanameM virAjamAna haiN| ( 2 ) yaha bhI gomeda, ambikA aura neminAthakI pUrvavat mUrtiyA~ haiM / ( 3 ) tIrthaMkara mAtA leTI huI haiM / dikkumArikAe~ mAtAkI caraNa-sevA kara rahI haiM / Upara padmAsanameM tIrthaMkara-mUrti banI huI hai| (4) teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAthakI mAtA vAmAdevI zayyApara leTI huI haiN| unake sirake Upara sapaM-phaNamaNDapa hai| devI caraNa-sevA kara rahI hai| mUrtike zIrSa bhAgapara padmAvatI devI baiThI hai| usake Upara usakA cihna sarpaphaNa bhI banA huA hai / isase Upara deviyA~ nRtya-gAna karake apanA moda prakaTa kara rahI haiN| sambhavataH mAtA vAmAdevIkI yaha mUrti pAzrvanAthake garbhAvasthAkI hai| mAtA vAmAdevIkI yaha mUrti adbhuta hai / aisI anya koI mUrti abhI taka dekhanemeM nahIM aayii|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 madhyapradezake digambara jaina tIrtha (5) dvArake siradalapara aSTa mAtRkAoMkI mUrtiyAM utkIrNa haiN| ina aSTa mAtRkAoMke nAma isa prakAra haiM-indrANI, vaiSNavI, kaumArI, vArAhI, brahmANI, mahAlakSmI, cAmuNDI aura bhvaanii| (6) cakrezvarI devI lalitAsanameM baiThI hai| dAyIM ora bhI cakrezvarI devI tribhaMga mudrAmeM khar3I hai| (7) siradalapara madhyameM sarasvatI virAjamAna hai| bAyIM ora aSTa mAtRkAe~ banI huI haiM tathA dAyIM ora navadevatA bane hue haiN| mandira naM.6-mandira naM. 1 ke sAmane eka choTA mandira banA huA hai| usake Upara zikhara nahIM hai, jabaki anya sabhI mandira zikharabaddha haiN| mAnastambha abhI taka kSetrapara mAnastambha nahIM thaa| ataH mAnastambhakI AvazyakatAkA anubhava karake aba yahA~ usake nirmANakI taiyAriyAM cala rahI haiN| mAnastambhakA samUcA DhA~cA khaNDoMmeM makarAnese A cukA hai| mAnastambhakI nIMva khuda gayI hai aura caukI taiyAra ho rahI hai| AzA hai, yaha zIghra taiyAra ho jaayegaa| purAtattva ___yahAM kucha prAcIna mUrtiyoMkA saMgraha kiyA gayA hai| kucha mUrtiyA~ gandhakuTIkI sIr3hiyoMke pAsa khule maidAnameM rakhI huI haiN| kucha mUrtiyAM mandiroMkI bAhya bhittiyoM, stambhoM aura zikharoMmeM jar3a dI gayI haiM / jo mUrtiyAM maidAnameM rakhI huI haiM, ve dhUla, varSA aura dhUpase virUpa hotI jA rahI haiM aura jo bhittiyoM AdimeM jar3I gayI haiM, unheM cUnA-saphedI potakara virUpa kara diyA gayA hai| ye mUrtiyA~ prAyaH khaNDita haiN| inameM se kucha mUrtiyAM akhaNDita bhI haiN| kintu ina sabhI prakArakI mUrtiyoMkA purAtAttvika aura kalAtmaka mahattva hai| ye mUrtiyAM meDakher3A, amaragar3ha, Izvarapura, bijaurA, bInA Adi nikaTavartI sthAnoMse prApta huI haiN| inameM se kucha mUrtiyA~ bhUgarbhase prApta huIM, kucha nadIse tathA kucha mUrtiyA~ Izvarapurake jaina mandirakI haiN| pahale vahAM jaina mandira thaa| gA~vameM jainoMkI AbAdI thii| bhagavAnkI pUjA yathAvasthita rItise hotI rahatI thii| kintu AjIvikA Adike kAraNoMse Izvarapurake jaina anya nagaroMmeM cale gye| dhIre-dhIre mandira naSTa ho gyaa| taba vahAMkI mUrtiyAM yahAM lAkara rakha dI gyiiN| ina tamAma mUrtiyoMmeM tIrthaMkara-pratimA, devatA-mUrti aura stambha Adi haiN| jinhoMne ina mUrtiyoMkA yahAM saMgraha kiyA hai, unhoMne vastutaH bar3A stutya kArya kiyA hai| tIrthaMkara-mUrtiyoMmeM 8 mUrtiyA~ khaDgAsana haiM aura 4 padmAsana haiN| kucha tIrthaMkara mUrtiyoMke kucha khaNDita bhAga rakhe hue haiN| ye mUrtiyA~ 1 phuTa 6 iMca se lekara 3 phuTa 7 iMca takako mApakI haiN| inameM se kisIkA mukha khaNDita hai, kisIkA koI anya bhaag| inameM mahAvIra aura RSabhadevakI hI pratimAeM haiM / kucha pratimAoMke cihna aspaSTa haiM yA unakI caraNa-caukI hI nahIM hai| paMcAMga namaskAra karatI huI eka strIko pASANa-mUrti bhI yahAM rakhI huI hai| strI alaMkAroMse susajjita hai| usake eka hAthameM kaTAra hai| usakI pIThapara strIkA paMjA banA huA hai| aisA pratIta hotA hai ki yaha mUrti goMDavAnAnareza benukI rAnI kamalAvatIkI hai| usake sambandhameM yaha anuzruti prasiddha hai ki vaha zIlavatI thii| use padmAvatI yA anya kisI devIkA iSTa thaa| devIke prasAdase usake pAsa eka paMkhA thA, jise tor3ane mAtrase zatru-senA naSTa ho jAtI thii| prastuta mUrti
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhAratake digambara jaina tIrtha usa samayakI hai, jaba rAnI yuddhameM jAnese pUrva bhagavAnko namaskAra kara rahI hai| usakI bhaktise prasanna hokara devI use AzIrvAda de rahI hai| strIko pIThapara banA huA paMjA devIke AzIrvAdakA hI pratIka hai| yahA~ eka cabUtarepara eka zilAphalakameM bhI strIkA eka paMjA banA huA hai| paMjA AzIrvAdamudrA meM hai| zilAphalakake paMje aura strIkI pIThapara bane paMjemeM nizcaya hI sambandha hai aura donoM eka hI ghaTanA-zRMkhalAko kar3I pratIta hote haiN| kucha loga ise satI-caurA kahate haiN| dharmazAlAe~ yahAM yAtriyoMke lie kaI lambe dAlAna bane hue haiM tathA 40 kamare bhI haiN| kSetrapara bijalI hai / jalake lie kuAM hai / mele Adike avasaroMpara gA~vake kueMse TaMkiyoMmeM jala ma~gAyA jAtA hai| vArSika melA kSetrakA vArSika melA pratyeka varSa 25 disambarase 1 janavarI taka hotA hai| isa avasarapara 4-5 hajAra vyakti ekatra ho jAte haiN| san 1139 meM zAntinAtha bhagavAnkA mahAmastakAbhiSekasamAroha huA thaa| isa avasarapara sahasroM vyakti yahA~ ekatra hue the| vyavasthA - kSetrakI vyavasthA meleke avasarapara ekatra samAjameM se cunI huI prabandha samiti karatI hai| . kSetrakI Arthika dazA santoSajanaka hai / kSetrake pAsa kucha bhUmi bhI hai| usameM khetI karAyI jAtI hai, jisase kSetrako acchI Aya ho jAtI hai| paTanAgaMja avasthiti aura mArga - zrI digambara jaina atizaya kSetra paTanAgaMja sAgara jilemeM rahalIke pAsa avasthita hai| madhya relavekI bInA-kaTanI lAinapara sAgara hai, jahA~se 42 ki. mI. dUra rahalI hai| damohase rahalI 53 ki. mI. hai / vahA~ taka pakkI sar3aka hai / baseM barAbara milatI haiM / rahalI suvarNabhadra nadIke taTapara basA huA hai aura tahasIlakA mukhyAlaya yahIMpara hai| nadIke usa taTapara maidAnameM paTanAgaMja kSetra hai| nadIpara pula banA huA hai / kSetrake pAsa bhI bastI hai kintu vyApAra rahalImeM hai| isakA posTa oNphisa bhI rahalI hai| kSetra-darzana . isa kSetrapara kula milAkara 25 mandira haiN| inake cAroM ora pakkA ahAtA banA huA hai| yahA~kA prAkRtika dRzya AkarSaka hai| sadAtoyA svarNabhadrA nadI isa kSetrake caraNoMko dhotI hai| mandiroMke pRSThabhAgameM khetokI hariyAlI suSamA bikheratI hai| kolAhalase dUra, ekAnta zAntipUrNa vAtAvaraNa meM vyaktike manameM bhagavAnkI bhakti mukhara ho uThatI hai| aisA hI hai yahA~kA vAtAvaraNa, kintu phira bhI nirjanatA nahIM hai|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake vigambara jaina tIrtha 177 yahAM eka sabhA-bhavana hai| yaha bhavana zAstra-sabhA athavA vyAkhyAna-sabhAke uddezyase seTha nArAyaNadAsajIkI dharmaniSTha mAtA kezarabAIne nirmita karAyA thaa| dIvAroMpara paurANika AkhyAna citrita kiye gaye haiM / nItiparaka chanda bhI likhe gaye haiN| yahA~ke mandiroM aura mUrtiyoMkA vivaraNa isa prakAra hai mandira naM. 1-bhagavAn zAntinAthakI pIta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| avagAhanA 3 phuTa 4 iMca hai / mUrti-lekhake anusAra pratiSThA-kAla saM. 1864 hai| __ mandira naM. 2-bhagavAn candraprabha pItavarNa, padmAsana haiN| avagAhanA 3 phuTa hai aura saMvat 1864 meM pratiSThita huI hai| ___ mandira naM. 3-yaha meru-mandira hai| gandhakuTI tIna kaTaniyoMke Upara sthita hai aura gandhakuTI taka pahu~caneke lie cakrAkAra parikramA-patha banA huA hai| gandhakuTImeM zAntinAtha bhagavAnkI zveta pASANakI 10 iMca U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakI pratiSThA saMvat 1951 meM huii| mandira naM. 4-isa mandirameM 1 phuTa 10 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai| pAdapIThapara koI lAMchana nahIM hai| mandira naM. 5-isameM nandIzvara jinAlaya aura samavasaraNakI racanA hai| nandIzvarake meru raMgIna haiM / inakI racanA konIke nandIzvara jinAlayakI anukRtipara huI lagatI hai| isakA nirmANakAla saMvat 1835 hai / samavasaraNakI racanA isIke nikaTa hai aura usake samakAlIna hai| ___mandira naM. 6-mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI katthaI varNakI yaha pratimA padmAsanameM dhyAnAvasthita hai| isakI UMcAI 4 phuTa hai aura isakI pratiSThA saMvat 1835 meM huI thii| isa vedImeM saMvat 1835 aura saMvat 1548 kI aneka mUrtiyA~ haiN| do matiyA~ dAyIM aura bAyIM dIvArameM kAyotsargAsanameM avasthita haiN| ina donoM mUrtiyoMpara kalacuri zailIkA prabhAva dRSTigocara hotA hai| sambhavataH ye mUrtiyA~ 12vIM zatAbdIkI haiN| dAyIM orakI zilAmeM pAMca mUrtiyA~ khaDgAsana mudrAmeM utkIrNa haiM-1 madhyameM aura 2-2 donoM pAzoNmeM / isake parikarameM chatra, bhAmaNDala, Upara donoM konoMpara deva-deviyA~ kamalapuSpa liye hue puSpavarSA ke lie taiyAra pratIta hote haiN| nIce gajArUr3ha camarendra bhagavAnkI sevAmeM sthita haiM / bAyIM orakI mUrti bhI khaDgAsana mudrAmeM hai| isa vedIpara pASANako 61 aura dhAtukI 10 mUrtiyA~ haiN| pASANake DhA~cemeM 20 dhAtukI choTI mUrtiyA~ jar3I huI haiM / pA~ca meru haiM / pASANako do caubIsI haiN| mandira naM. 7-yaha mandira sahasrakUTa jinAlaya kahalAtA hai| yaha 9 phuTa U~cA hai aura isakI golAI 32 phuTa hai / isameM 1008 arhanta-mUrtiyA~ banI huI haiM / ye donoM hI AsanoMmeM utkIrNa haiM-khaDgAsana aura pdmaasn| eka dIvAra-vedImeM tIna pratimAeM virAjamAna haiN| unameM se eka pratimA pArzvanAthakI hai / do pratimAoMpara koI lekha yA lAMchana nahIM hai| ye pratimAe~ sonAgirakI kucha pratimAoMkI zailIkI haiN| mandira naM.8-bhagavAn RSabhadevakI lagabhaga 1 phuTa UMcI pratimA hai / yaha padmAsana hai aura saMvat 1842 kI pratiSThita hai| mandira naM. 9-bhagavAn mahAvIrakI yaha padmAsana pratimA 1 phuTa 4 iMca U~cI hai aura saMvat 1842 meM pratiSThita hai| mandira naM. 10-bhagavAn sambhavanAthakI 1 phuTa 7 iMca UMcI yaha padmAsana pratimA saMvat 1842 meM pratiSThita huii| 3-23
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM ina mandiroMke sAmane 9 phuTa U~cA eka mAnastambha yA stambha banA huA hai, kintu usake Upara koI mUrti virAjamAna nahIM hai / T mandira naM. 11 - eka kakSameM tIna prAcIna mUrtiyA~ rakhI haiM jo khaNDita haiN| inameM RSabha - devakI mUrti padmAsana hai / isa zilAphalaka meM bhAmaNDala, chatra, puSpavarSA karanevAle gandha, 2 tIrthaMkara mUrtiyA~, camaravAhaka aura zArdUla dikhAI par3ate haiM / dUsarI mUrti 2 phuTa 10 iMca U~cI hai / yaha khaDgAsana hai aura gajalakSmI bhagavAn kA abhiSeka kara rahI hai| yaha mUrti bhagavAn zreyAMsanAtha kI hai / tIsarI mUrti bhagavAn zAntinAthakI hai / yaha khaDgAsana hai / gajalakSmI bhagavAn kA abhiSeka karatI huI dikhAI par3atI hai / mandira naM. 12 - yaha pratimA kisa tIrthaMkarakI hai, yaha jJAta nahIM ho sakA / cihna nIce daba gayA hai / yaha mUrti khaDgAsana hai / isakI avagAhanA 3 phuTa 9 iMca hai / gajalakSmI bhagavAnkA abhiSeka kara rahI hai| sirake Upara tIna chatra haiM / bhagavAn ke donoM pAvoMmeM camarendra khar3e hue haiN| mandira naM. 13 - bhagavAn pArzvanAtha kI 2 phuTa U~cI yaha padmAsana mUrti hai / bAyIM ora arahanAthakI mUrti hai tathA dAyIM orakI mUrti meM cihna nahIM hai / ataH yaha kisa tIrthaMkara kI mUrti hai, yaha jJAta nahIM hotA / 178 mandira naM. 14 - mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAtha / avagAhanA 2 phuTa / padmAsanameM virAjamAna / unake pAzvameM 1 phuTa 4 iMca U~cI candraprabha bhagavAn kI mUrti hai / mandira naM. 15 - bhagavAn mallinAthakI 3 phuTa 8 iMca avagAhanAkI yaha mUrti padmAsanastha hai aura saMvat 1472 meM pratiSThita huI hai| isakI nAka khaNDita haiM / bAyIM ora eka stambhameM 1 phuTa 3 iMca AkArakI 1 padmAsana aura 2 khaDgAsana mUrtiyoM kA aMkana kiyA gayA hai / mandira naM. 16 - padmAsanastha bhagavAn abhinandananAthako pratimAkI avagAhanA 4 phuTa hai / pratiSThA -saMvat 1871 hai / bAyIM ora bhagavAn zAntinAthakI 1 phuTa 10 iMca AkArakI pratimA hai tathA dAyIM ora 1 phuTa 11 iMca AkArako tIrthaMkara mUrti hai / isake Asanapara cihna nahIM haiM / mandira naM. 17 - vedIpara bhagavAn neminAthakI zyAmavarNaM pratimA virAjamAna hai| isakI U~cAI 1 phuTa 9 iMca hai / lagatA hai, yaha vedI kisI aura mUrtiko hai / mandira naM. 18 - eka tIrthaMkara mUrti 2 phuTa 2 iMca U~cI padmAsanameM avasthita hai aura zyAmavarNa hai| mandira naM. 19-katthaI varNakI eka tIrthaMkara mUrti 1 phuTa 6 iMca UMcI hai aura padmAsana hai / mandira naM. 20 - 2 phuTa 10 iMca uttuMga katthaI varNakI tIrthaMkara mUrti hai aura padmAsana meM sthita hai / mandira naM. 21 - eka dIvAra vedImeM zveta pASANakI 5 iMca U~cI tIrthaMkara mUrti virAjamAna hai| dAyIM ora tIna vediyA~ banI huI haiM jinameM kramazaH candraprabha, neminAtha aura candraprabha virAjamAna haiM / mandira naM. 22 - yaha mahAvIra mandira kahalAtA hai aura mahAvIrako 'bar3edeva' kahA jAtA hai / yaha padmAsana pratimA bhUre varNakI hai| yaha 13 phuTa 7 iMca U~cI aura 10 phuTa 10 iMca caur3I hai / isakI caraNa-caukIpara madhya meM siMhakA aspaSTa lAMchana pratIta hotA hai / isIlie ise mahAvIra mUrti mAnA jAtA hai / 'bar3edeva' ke bAyIM ora gadA liye hue tathA dAyIM ora eka hAthameM nAla
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ praveza digambara jaina tIrtha 179 sahita kamala tathA dUsare hAthameM vikasita kamala liye hue pAbaMda khar3e haiN| bar3I mUrtike abhiSeka lie lokI sIr3hIkI vyavasthA hai / bar3I mUrti donoM ora vikrama saMvat 1842 kI mUrtiyA~ virAjamAna haiM / dAyIM ora RSabhadeva aura bAyIM ora sambhavanAthako mUrtiyA~ haiM aura donoM hI saMgamUsA haiM / usameM supArzvanAtha aura pArzvanAthakI mUrtiyA~ virAjamAna haiM / ora eka dIvAra meM mahAvIra aura pArzvanAthakI padmAsana mUrtiyAM haiN| donoMkA hI varNaM saleTI hai| mahAvIrakI mUrti saMvat 1856 kI hai| dAyIM ora vedI hai / usameM vedIke bAhara 1 phuTa 7 iMca U~cI tIrthaMkara - mUrti virAjamAna hai / ora eka vedI hai / isa mandira ke dvArapara bane hue dvArapAloMkI bagalameM pArzvanAthakI do mUrtiyA~ virAjamAna haiM / bAyIM orakI mUrtike sapta phaNa haiM tathA dAyIM orakI mUrti nau phaNayukta hai / isa kSetrapara bar3A mandira yahI kahalAtA hai / 'bar3edeva' ke kAraNa hI yaha kSetra atizaya kSetra kahalAtA hai / yahA~ striyA~ apanI goda bharanekI kAmanA lekara AtI haiM aura puruSa anya sAMsArika manautiyA~ manAte haiM / unakI bhaktikI mAtrApara unakI kAmanAkI siddhi nirbhara karatI hai / mandira naM. 23 - yaha pArzvanAtha mandira kahalAtA hai / yaha yahA~kA vikhyAta aura darzanIya mandira hai / yahA~ sahasraphaNayukta pArzvanAtha virAjamAna haiN| unake sahasra phaNoMkI racanA adbhuta aura anupama hai / phaNa-maNDapa sira tathA donoM bhujAoMko AvRta kiye hue haiN| phaNAvalI anya mUrtiyoM ke samAna nahIM hai, unase bhinna / mUrtike sira aura bhujAoMko tIna orase ghere hue pASANa - maNDapameM 1000 sarpaMphaNoMkA kalAtmaka aMkana hai / mUrti kRSNavarNa aura padmAsana hai / 4 phuTa 4 iMca U~cI aura 2 phuTa 8 iMca caur3I hai / isakA pratiSThA-saMvat 1842 hai / isake Age nicAIpara eka anya pArzvanAtha- mUrti virAjamAna hai / yaha bhI kRSNavaNaM aura padmAsana hai / isakI mApa 4 phuTa 4 iMca x 2 phuTa 7 iMca hai| banA huA sarpaphaNa-maNDapa vizAla hai aura vaha kevala sirameM Upara hI tanA huA apane prakArakA eka hI hai / sahasra - phaNavAlI, isake sirake Upara hai / kintu yaha bhI 1 mUlanAyaka ke donoM ora pArzvanAthakI nau phaNAvalIsahita do padmAsana mUrtiyAM virAjamAna haiN| uparyukta sabhI mUrtiyAM saMvat 1842 ko pratiSThita haiM / usI saMvatko pratiSThita 12 mUrtiyA~ isa vedIpara aura virAjamAna haiN| tIna mUrtiyA~ saMvat 1548 kI jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita virAjamAna haiM / pApar3IvAlane ye mUrtiyA~ pratiSThita karAkara yahA~ bhijavAyI thIM / unhoMne aneka mandiroMmeM isa prakAra pratiSThita mUrtiyA~ bhejakara virAjamAna karAyI thIM / sthAna-sthAnapara unakI mUrtiyA~ aba bhI upalabdha hotI haiM / ina sabhI mUrtiyoM kI pratiSThA bhaTTAraka jinacandra ke dvArA huI thI / ye balAtkAragaNakI dillIjayapura - zAkhAke the / inakA bhaTTAraka-kAla saMvat 1507 se 1571 hai / inake dvArA pratiSThita mUrtiyA~ bhArata ke kone-kone meM milatI haiN| sirpha nAgapurake jaina mandiroMmeM hI inakI saMkhyA 100 se Upara hai / isa mandirake Age eka maNDapameM tIna chatariyA~ banI huI haiN| sambhavataH inakA nirmANa caraNa virAjamAna karane ke lie kiyA gayA thA, kintu Ajakala ye khAlI haiM / mandira naM. 24 - eka bar3I vedIpara bhagavAn pArzvanAthakI zvetavarNaM padmAsana mUrti virAjamAna hai / yaha 11 phaNoMse maNDita hai / isakI avagAhanA 4 phuTa hai aura saMvat 1548 meM pratiSThita
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 bhAratake digambara jaina tIrtha huI hai / isake donoM ora saMvat 1548 kI cAra mUrtiyAM virAjamAna haiN| isakA zikhara bar3A bhavya evaM vizAla hai| __ mandira naM. 25-yaha pArzvanAtha mandira hai / bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa pASANako padmAsana mUrti virAjamAna hai| isakI avagAhanA 3 phuTa hai| mUrti-lekhake anusAra isakA pratiSThA-kAla saMvat 1837 hai / isake samavasaraNameM tIrthaMkaroMko 5 pASANa-mUrtiyAM aura haiM / purAtattva kisI kSetrapara upalabdha purAtattvase kSetra, mandira aura mUrtike racanA-kAla aura itihAsapara prakAza par3atA hai| isa kSetrapara isa prakArakA koI purAtattva mUrti, lekha, stambha Adike rUpameM nahIM hai jise adhika prAcIna kahA jA ske| yahAMkI ullekhanIya mUrtiyA~ mahAvIra aura sahasra-phaNavAlI pArzvanAthakI haiN| kintu unakA nirmANa-kAla saMvat 1842 hai| saMvat 1548 kI kucha mUrtiyA~ kaI mandiroMmeM milatI haiM, kintu ve saba pratiSThita hokara maDAsA.nagarase AyI haiM, ve isa kSetrapara pratiSThita nahIM huiiN| una mUrtiyoMke pratiSThAkAraka zAha jIvarAja pApar3IvAla aura pratiSThAcArya bhaTTAraka jinacandra the| unakA isa kSetrake sAtha kabhI koI samparka huA ho, aisA koI pramANa nahIM miltaa| mandira naM. 15 meM mallinAtha svAmIkI saMvat 1472 ( I. sa. 1415) kI pratimA virAjamAna hai| isameM sandeha nahIM hai ki yaha mUrti apane pratiSThA-kAlase yahAM para virAjamAna rahI hai| ataH yaha kahA jA sakatA hai ki isa sthAnapara IsAkI 15vIM zatAbdImeM digambara jaina mandira thaa| lagatA hai, prAcIna kAlameM yahA~ koI nagara rahA hogaa| usI nagarameM yaha mandira aura mUrti rahI hogii| ina mUrtiyoMke sivA aura jitanI mUrtiyA~ yahA~ milatI haiM, ve prAyaH IsAkI 18vIM-19vIM zatAbdIkI haiM / isase aisA lagatA hai ki yahA~ke adhikAMza mandiroMkA nirmANa inhIM zatAbdiyoMmeM haa| mandira naM. 6 kI bhitti-matiyAM aura mandira naM. 11 kI khaNDita matiyAM sambhavataH kisI anya sthAnase yahA~ lAyI gayI haiM, aisA pratIta hotA hai| jisa mandirakI dIvArameM mUrtiyAM virAjamAna haiM, vaha mandira hI 18vIM zatAbdI kA hai| mandira naM. 11 ko khaNDita mUrtiyA~ bhI kisI sthAnIya mandirako pratIta nahIM hotii| ataH yaha kahA jA sakatA hai ki paTanAgaMjameM mandiroMkA nirmANa 15vIM zatAbdImeM honA prArambha ho gayA thA, kintu use atizaya-kSetrakA rUpa mahAvIra mandirake nirmANake pazcAt milaa| dharmazAlA kSetrapara mandiroMke sAmane eka dharmazAlA hai, jisameM 15 kamare haiN| rahalImeM bhI jaina mandira aura dharmazAlA hai| yAtriyoMke lie yahIM ThaharanA suvidhAjanaka hai| kSetrapara bijalI hai| jalake lie kuA~ aura nadI hai| rahalIke bAjArase kSetra prAyaH eka mIla par3atA hai| nadIke pulake pazcAt kucha mArga kaccA hai| vArSika melA yahA~ vArSika melekI koI tithi nizcita nahIM hai| mAgha mAsameM kabhI bhI melA ho sakatA hai / naimittika mele kaI bAra vizAla samArohake sAtha ho cuke haiN| eka bAra san 1944 meM melA bharA thA, jaba yahA~ pUjya gaNeza prasAdajI varNI padhAre the| dUsarI bAra san 1968 meM eka
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 181 ullekhanIya melA huaa| isa avasarapara yahAM paMcakalyANakapUrvaka bimba-pratiSThA evaM gajarathakA Ayojana huaa| isa melemeM yahA~ kaI lAkha vyakti ekatra hue the| vyavasthA kSetrako vyavasthA meleke avasarapara nirvAcita prabandha samiti karatI hai| ajayagar3ha sthiti aura mArga ajayagar3ha pannA jilemeM eka choTA-sA gA~va hai| gAMvake nikaTa eka pahAr3Ipara candela rAjAoMkA banavAyA haA eka prAcIna kilA hai| yaha saDaka-mArgase kAliMjarake dakSiNa-pazcimameM lagabhaga 32 ki. mI. hai / yaha kilA samatala bhUmise 700-800 phuTa UMcA banA huA hai| yaha uttarase dakSiNakI ora eka mIla lambA aura pazcimase pUrvakI ora isase kucha kama caur3A hai| _____ ajayagar3hakA nirmANa kisI ajayapAla nAmaka rAjAne karAyA thaa| kintu yahA~ke upalabdha zilAlekhoMmeM isakA nAma kahIMpara bhI ajayagar3ha nahIM diyA gayA hai, balki ina zilAlekhoMmeM sarvatra jayapura durga diyA huA hai| isa durgameM do dvAra haiM-eka uttarakI ora, jise daravAjA kahate haiN| zilAlekhoMmeM isakA nAma kahIM-kahIM kAliMjara-dvAra bhI diyA huA hai kyoMki yahIMse sIdhA kAliMjarako mArga jAtA hai aura vaha yahA~se kevala 32 ki. mI. hai| dUsare dvArakA nAma 'tArahInI dvAra' hai| yaha dakSiNa-pUrvakI ora hai| yahA~se pahAr3akI talahaTImeM base hue tArahauna gAMvako rAstA jAtA hai, isIse dvArakA nAma 'tArahInI dvAra' par3a gyaa| uttarI dvArameM praveza karate hI caTTAnoMmeM khude hue do tAlAba milate haiN| inakA gaMgA-yamunA nAma pracalita hai| durgake bIcoM-bIca eka bahuta bar3A tAlAba banA huA hai| ise 'ajayapAlakA tAlAba' kahate haiN| tAlAba kAphI prAcIna lagatA hai| isa tAlAbake kinAre ajayapAlakA mandira hai, jisameM kAle pASANakI caturbhujI viSNukI mUrti hai| tAlAbake dUsarI ora ghirI huI caukora dIvArameM bhagavAn zAntinAthakI khaDgAsana pratimA hai| yaha lagabhaga 15 phuTa UMcI hai aura 11vIM-12vIM zatAbdIko lagatI hai| tAlAbake AsapAsa prAcIna jaina mandiroMke bhagnAvazeSa aura khaNDita pratimAe~ bikharI par3I haiN| durgake dakSiNI sirepara eka baDA tAla hai jise paramAla tAla kahA jAtA hai| isake nikaTa candela rAjAoMke kAlake tIna jIrNa-zIrNa mandira khar3e haiN| inameM sabase bar3A mandira 60 phuTa 440 phuTa hai aura isakA dvAra pazcimAbhimukhI hai| isake uttarI bhAgakI dovAreM to gira cukI haiM kintu jo dIvAreM abhI taka khar3I haiM, unakI zilpakalA aura ucca koTikA alaMkaraNa darzanIya hai| dUsarA mandira bho itanA ho lambA-caur3A hai tathA tIsarA mandira inase kucha choTA 54 phuTa x 36 phuTa hai| tArahInI dvArake nikaTa eka caTTAnapara aSTa-devI-mUrtiyA~ utkIrNa haiM, jinheM aSTazakti kahA jAtA hai| ye zrI caNDI, zrI cAmuNDA, zrI kAlikA Adi haiN| inake nAma bhI mUrtiyoMke nIce aMkita haiN| inake nikaTa 7 phuTa lambA aura 2 phuTa 4 iMca caur3A citra-varNameM likhA huA eka zilAlekha caTTAnameM khudA huA hai / isameM candela vaMzake kIrtivarmAse lekara bhojavarmA takake rAjAoMke nAma milate haiN|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 bhAratake digambarajaina tIrtha ___ isake nikaTa hI caTTAnoMmeM ukerI huI jaina tIrthaMkaroMkI padmAsana mUrtiyAM milatI haiN| inakI kaI paMktiyA~ haiM / saMkhyAmeM ye 50 ke lagabhaga hoNgii| inake pAsa hI eka gAya aura bachar3A bane hue haiM aura eka sukhAsIna caturbhujI devI banI huI hai| usakI godameM eka bAlaka hai| usake dAyIM ora eka-dUsareke Upara pAMca zUkara bane hue haiN| isI prakAra usake bAyIM ora jor3oMmeM ATha zUkara ekadUsareke Upara bane hue haiM / sambhavataH yaha SaSThI devI hai| ____kilemeM eka bhavya mAnastambha banA huA hai| usake Upara saikar3oM jaina pratimAeM utkIrNa haiN| isa pahAr3ake cAroM ora talahaTImeM aura jaMgalameM aneka jaina mUrtiyAM bikharI par3I haiM / ajayagar3ha gA~vameM eka prAcIna mandira hai| yahA~ digambara jainoMke kucha ghara haiM / zilAlekha yahA~ durgameM choTe-bar3e milAkara 16 zilAlekha upalabdha hue haiM jo vi. saM. 1208 se vi. saM. 1372 takake haiM / ye sabhI candela rAjAoMke kAla meM likhe gaye haiN| inase kaI aitihAsika mahattvakI bAtoMpara prakAza par3atA hai tathA candela rAjAoMkI vaMzAvalI bhI jJAta hotI hai| inameM se eka zilAlekhameM, jo 15 paMktiyoMkA hai tathA saMvat 1312 kA hai, candela rAjA kIrtivarmAse candelavaMzI rAjAoM takake nAma diye gaye haiM / ve isa prakAra haiM candravaMzameM utpanna rAjA kIrtivarmA, sulakSaNa varmA (jisane mAlavApara vijaya prApta kI thii)| jayavarmA, pRthvIvarmA, madanavarmA, trailokyavarmA aura usake do putra-yazovarmA aura viirvrmaa| ina donoMmeM-se vIravarmA rAjA bnaa| kArItalAI avasthiti ___ kArItalAI gAMva kaimUra parvata-zreNiyoMkI pUrvI mAlAoMmeM, maiharase dakSiNa-pUrvameM 35 ki. mo., kaTanIse 46 ki. mI. uttara-pUrvameM aura ucaharAse dakSiNameM lagabhaga 50 ki. mI. hai| __ kArItalAIkA prAcIna nAma karNapura yA karNapurA thaa| avazeSa vartamAna kArItalAI gAMvake uttarameM pahAr3Ike kinAre jaina aura hindU mandiroMke avazeSa vidyamAna haiN| una avazeSoMke pUrva meM AdhA mola lambA sAgara tAla hai| ina kalAvazeSoMmeM bahata-sA sAmAna-pASANa, stambha aura mUrtiyAM-gAMvavAloMne apane gharoMmeM lagA liyA hai| kucha khaNDitaakhaNDita pratimAe~ tAlAbake kinAre par3I huI haiM tathA kucha mUrtiyAM, abhilekha, tAmrapaTa Adi jabalapura aura rAyapurake saMgrahAlayoMmeM surakSita rakhe hue haiN| gAMvavAloMne IMTa-pattharoMke lie yahA~ke kaI sthAnoMpara khudAI kI hai| isameM 8 phuTa gaharAI taka prAcIna iMToMkI dIvAra milI hai| kahate haiM, vijaya-rAghogar3hake kilekA nirmANa kArotalAIke prAcIna pattharoMse huA thaa|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 183 tIrthako prAcInatA ____kArItalAI prAcIna kAlameM eka prasiddha tIrtha aura samRddha nagara rahA hai, aise pramANa upalabdha hue haiN| gupta-kAlameM yahA~ mandiroM aura mUrtiyoMkA nirmANa tathA unako pratiSThA huI thii| tripurIke kalacuri nareza lakSmaNarAja (dvitIya) ke zAsana-kAlameM isa kSetrakA paryApta vikAsa huaa| isa kAlameM jaina, vaiSNava, zaiva aura bauddha mandiroM aura mUrtiyoMkA nirmANa yahA~ huaa| ___ kArItalAIke nikaTavartI prAcIna sthAnoMmeM prakhyAta bharahuta, zaMkaragar3ha, uchaharA, kho, bhubhArA Adi haiM jahA~ maurya-kAlase lekara parihAra aura kalacuri-kAla takake abhilekha aura mUrtiyA~ milatI haiN| bharahutameM mauryakAlIna stUpake avazeSa mile haiN| zaMkaragar3hameM bharahuta stUpake vedikA-stambha aura usake anya aMza prApta hue haiN| uchaharA, kho aura bhubhArAmeM guptakAlIna tAmra-abhilekha prApta hue haiM jo gupta-saMvat 156 se 214 takake haiN| ina abhilekhoMmeM rAjA hastin, rAjA jayanAtha, rAjA sarvanAtha aura rAjA saMkSobhake ullekha milate haiN| ____kArItalAI bhI isI zRMkhalAkI eka mahattvapUrNa kar3I hai| yahA~kI kucha guphAoMmeM brAhmIlipimeM 2000 varSa prAcIna abhilekha prApta hue haiN|' san 1850 meM eka tAmra-abhilekha yahA~ke bhagna barAha mandirake avazeSoMmeM se prApta huA thA jo saMvat 174 kA hai| kaniMghamane ise guptasaMvat mAnA hai| isameM mahArAja jayanAthake bhUmi-dAnakA ullekha hai| kArItalAIke nikaTastha bhubhArA nAmaka eka grAmameM eka zilAlekha upalabdha huA hai jisameM gupta-zailImeM 8 paMktiyA~ utkIrNa haiN| isameM pRthak vaMzoMke hastina aura sarvanAtha nAmaka rAjAoMkA ullekha hai| sarvanAtha mahArAja jayanAthakA putra thaa| isa zilAlekhase pramANita hotA hai ki rAjA hastin aura rAjA sarvanAtha donoM samakAlIna the| rAjA hastinke guptakAlIna tAmra-abhilekha kaI sthAnoMpara upalabdha hue haiN| ataH kArItalAImeM upalabdha tAmra-abhilekhakA saMvat asandigdha rUpase gupta-saMvat hI siddha hotA hai| kArItalAImeM kalacuri-kAlake bhI kucha abhilekha prApta hue haiN| isa kAlakA eka abhilekha saMgrahAlayameM surakSita hai / isameM yuvarAjadeva aura lakSmaNarAjakA nAmollekha milatA hai / lakSmaNarAjako cedIndra aura cedinarendra bhI kahA gayA hai| isase yaha siddha hotA hai ki kArItalAI cedike kalacuri-zAsakoMke rAjyameM thaa| yahA~kA eka zilAlekha rAyapura saMgrahAlayameM surakSita hai / isa zilAlekhase yaha jJAta hotA hai ki kalacuri-kAlameM kArItalAIko somasvAmipura bhI kahA jAtA thaa| prAcIna kArItalAIkA vartamAna avazeSa karanapurA hai jo eka choTA-sA gAMva hai| yahA~ eka vRkSake nIce ambikA devIkI eka sundara pratimA rakhI huI hai| ise gaur3a loga 'khairamAI ke nAmase pUjate haiN| kArItalAI aura isake nikaTavartI sthAnoMpara ati prAcIna kAlase jaina mandiroM aura mUrtiyoMke astitvake pramANa milate haiN| kintu jJAta nahIM, kisa zatAbdImeM ye bhagnAvazeSoMke rUpameM parivartita ho gye| yahA~ke sahasrAdhika avazeSoMko loga uThAkara le gaye aura kahIM kisI cabatareke Upara athavA kisI vRkSake nIce rakhakara pUjane lage / jaina zAsana-deviyoMkI aneka mUrtiyoMko khairamAIke nAmase aba bhI isa kSetrameM pUjA jAtA hai| varahaTA gAMvameM khairamAIkI pratimAoMke DherameM aneka jaina mUtiyAM milI haiN| 1. bAlacandra jaina-kArItalAIkA kalA-vaibhava, 'jaina sandeza', 19-11-1959 / 2. Report of the Archaeological Survey of India, 1973-74 &1974-75, Vol. IX.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrya kArItalAIko jaina mUrtiyAM . vartamAnameM kArItalAImeM koI akhaNDita jaina mandira nahIM hai| ataH jaina mUrtiyAM bhI vyavasthita rUpameM nahIM miltii| yahA~ko adhikAMza mUrtiyA~ jabalapura aura rAyapura saMgrahAlayoMmeM pahu~cA dI gayI haiN| kucha pratimAoMko AsapAsake loga uThA le gaye tathA aneka pratimAeM yahIMpara khaNDita-akhaNDita dazAmeM par3I huI haiN| yahA~kI pratimAoMme adhikAMzataH tIrthaMkaroM aura zAsanadevatAoMko pratimAe~ haiN| tIrthaMkaroMmeM bhI prathama tIrthakara bhagavAn RSabhadevakI pratimAeM adhika haiN| zAsana-devatAoMmeM ambikA, padmAvatI aura sarasvatIkI pratimAeM milatI haiN| vizeSa pratimAoMmeM dvimUrtikAe~, trimUrtikAe~, sarvatobhadrikA aura sahasrakUTa jinAlaya athavA nandIzvara jinAlayakI pratikRti-pratimAe~ vizeSa ullekhanIya haiN| rAyapura saMgrahAlayameM yahA~kI uparyukta sabhI prakArakI jaina mUrtiyA~ surakSita haiN| ve gupta-kAlase kalacuri-kAla takake anUThe namUne haiN| kArItalAIkI jo pratimAeM rAyapura saMgrahAlayako prApta huI haiM, unameM se 39 kalAkRtiyAM, pratimAeM Adi jainoMse sambandhita haiN| jaina pratimAoMmeM 6 pratimAeM RSabhadevakI haiN| 7 dvimUrtikAe~, 4 nandIzvara jinAlaya yA sahasrakUTa jinAlaya, paMcabAlayati, sarvatobhadrikA, cakrezvarIkI 1, ambikAkI 2, sarasvatIkI 1 tathA anya pratimAeM sammilita haiN| inameM se kucha vizeSa mUrtiyoMkA paricaya yahA~ diyA jA rahA haiRSabhadeva pratimAe~ ____ eka pratimA 3 phuTa 9 iMca UMcI hai aura padmAsana mudrAmeM dhyAnamagna hai / RSabhadevakI sabhI pratimAeM aSTa prAtihAryayukta haiN| mastakake Upara trichatra aura mastakake pIche bhAmaNDala, vakSapara zrIvatsa lAMchana, sevakake rUpameM saudharma aura IzAna svargake indra tIrthaMkarake donoM pAryoM meM hAthameM camara dhAraNa kiye hue, gomukha yakSa aura cakrezvarI yakSI caraNoMke donoM ora, caraNa-caukIpara madhyameM RSabhadevakA lAMchana vRSabha, usake nIce dharmacakra aura usake donoM ora siMha yaha parikara yahA~kI sabhI RSabhadeva pratimAoMmeM milatA hai| uparyukta pratimAmeM bhI isa parikarakA sundara aMkana kiyA gayA hai| isameM siMhayugalake sAtha gajayugalakA bhI aMkana karake vizeSatA pradAna kI gayI hai| eka anya pratimA 4 phuTa 6 iMca unnata hai aura padmAsanAsIna hai| isakI dakSiNa bhujA aura vAma dhaTanA khaNDita haiN| zeSa parikara yathApUrva hai| bhagavAnakA zAsana-deva gomakha dakSiNa pArzvameM aura sevikA yakSI cakrezvarI vAma pArzvameM lalitAsanase baiThe haiN| eka anya pratimAmeM devI apane vAhana garur3apara ArUr3ha hai| eka pratimAmeM cakrezvarIke sthAnapara ambikA yakSIkI pratimA banAyI gayI hai| madhya kAlameM neminAthakI yakSI ambikAko vizeSa mahattva prApta ho gyaa| phalataH isa kAlameM sabhI tIrthaMkaroMke sAtha ambikAkI pratimA banAnekI paramparA cala pdd'ii| caubIsI pratimAe~ eka pratimA 2 phuTa 3 iMca U~cI padmAsanastha hai| isake skandhoMpara laharAte hue kezoMkA aMkana atyanta kalApUrNa hai| isa pratimAke donoM pAryo meM 23 tIrthakaroMkI laghu mUrtiyA~ haiN| dakSiNa pAvakI mUrtiyA~ padmAsanameM aura vAma pAzrvako mUrtiyAM khaDgAsanameM haiN| caukIke madhyameM vRSabha lAMchana aura usake nIce cakra aMkita hai| cakrake donoM ora siMha aura usakI bagalameM konoMpara yakSa-yakSI bane hue haiN|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 madhyapradezake digambara jaina tIrtha eka anya caturviMzatipaTTameM pArzvanAtha mUlanAyakake rUpameM padmAsanAsIna haiN| unake mastakapara sarpake sapta phaNa phaile hue haiN| adhobhAgameM camarendra sevAmeM khar3e hue haiN| tIna orakI paTTikAoMpara zeSa 23 tIrthaMkaroMkI pratimAeM utkIrNa haiN| dvimartikAe~ rAyapura saMgrahAlayameM 7 jaina pratimAeM aisI haiM, jinameM do-do tIrthakaroMkI kAyotsarga mudrAvAlI pratimAe~ banI huI haiN| ina dvimUrtikAoMmeM eka pratimA aisI bhI hai jisameM ambikA aura pAvatI lalitAsanase baiThI haiN| tIrthaMkarakI yagala matiyoMmeM aSTa prAtihAryake alAvA tIrthaMkaroMke lAMchana aura unake zAsanadevatA bhI aMkita haiN| ye yugala pratimAeM isa prakAra haiM-RSabhanAthaajitanAtha, ajitanAtha-sambhavanAtha, puSpadanta-zotalanAtha, dharmanAtha-zAntinAtha, mallinAtha-munisuvratanAtha, pAzvanAtha-neminAtha / inake atirikta eka dvimUrtikAmeM ambikA aura padmAvatI haiN| RSabhanAtha-ajitanAtha-3 phuTa 7 iMca U~ce zveta baluA pASANameM donoM tIrthaMkaroMkI khaDgAsana mUrtiyAM utkIrNa haiM / donoM mUrtiyoMke parikara pRthak-pRthak haiM / parikarameM trichatra, bhAmaNDala, dundubhi, hasti, puSpavRSTi karate hue vidyAdhara, vakSapara zrIvatsa lAMchana, camarendra aura bhakta haiN| donoM mUrtiyoMke mukha aura hAtha khaNDita haiN| RSabhanAthakI caraNa-caukIpara unakA lAMchana, vRSabha aura yakSa-yakSI gomukha-cakrezvarI bane hue haiN| isI prakAra ajitanAthakI pIThikApara unakA cihna hAthI tathA unake yakSa-yakSI mahAyakSa-rohiNI aMkita haiN| isa pratimAkA kAla 10vIM zatAbdI pratIta hotA hai| ___ ajitanAtha-sambhavanAtha-4 phuTa 7 iMca U~ce zilAphalakameM donoM tIrthaMkaroMkI kAyotsargAsana pratimAeM banI huI haiN| donoMke parikarameM chatra, prabhAmaNDala, dundubhi, gajayugala, puSpamAlAe~ liye vidyAdhara, camaravAhaka aura bhakta haiN| donoMke pAdapIThapara unake lAMchana hasti evaM ghor3A tathA unake yakSa-yakSI ( ajitanAthake mahAyakSa aura rohiNI tathA sambhavanAthake trimukha aura prajJapti ) aMkita haiN| caukIpara siMhoMke jor3e evaM dharmacakra bane hue haiN| donoM tIrthaMkaroMke hAtha aura mastaka khaNDita haiN| puSpadanta-zItalanAtha-3 phuTa 7 iMca UMce eka zveta baluA zilAphalakameM donoM tIrthaMkaroM yotsargAsana matiyAM haiN| pUSpadantakA dakSiNa hasta evaM zItalanAthakA vAma hasta khaNDita haiN| caukiyoMpara puSpadantakA cihna magara aura unake yakSa-yakSI ajita aura mahAkAlI tathA isI prakAra zItalanAthakA lAMchana kalpavRkSa aura unake yakSa-yakSI brahma aura mAnavI aMkita haiN| - dharmanAtha-zAntinAtha-3 phuTa 7 iMca U~ce zilAphalakameM donoM tIrthaMkaroMkI khaDgAsana mUrtiyAM haiN| unakI caraNa-caukIpara dharmanAthakA lAMchana vajradaNDa aura zAntinAthakA lAMchana hiraNa aMkita haiN| dharmanAthake yakSa kinnara tathA yakSI mAnasI tathA zAntinAthake yakSa garur3a aura yakSI mahAmAnasI tIrthaMkara mUrti ke sAtha aMkita haiN| mallinAtha-munisuvratanAtha-eka zilAphalakameM donoMkI kAyotsarga mudrAmeM dhyAnastha mUrtiyAM haiN| mallinAthakA dakSiNa evaM munisuvratanAthakA vAma hasta khaNDita haiN| donoM ke vakSapara zrIvatsa aMkita haiN| donoMkI caukiyoMkI laTakatI huI jhUlapara donoMke alaga-alaga kalaza evaM kacchapa lAMchana bane hue haiN| mallinAthakI caukIpara unakA yakSa kubera aura yakSI aparAjitA evaM munisuvratanAthakI caukIpara unakA yakSa varuNa evaM yakSI bahurUpiNI lalitAsanameM sthita haiN| 3-24
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 bhAratake digambara jaina tIrtha pAzvanAtha neminAtha-yaha dvimUrtikA bhI kArItalAIse prApta huI thI aura isa samaya 'philADelaphiyA myUjiyama oNpha ArTa' meM surakSita hai| ina sabhI pratimAoMkA kAla 10-11vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| paMcabAlayati aisI pratimAoMmeM eka tIrthaMkarakI mUlanAyaka pratimAke atirikta prAyaH cAroM konoMpara cAra anya tIrthaMkaroMkI pratimAe~ utkIrNa hotI haiN| paMcabAlayati ve tIrthaMkara haiM jo AjIvana bAlabrahmacArI rhe| ye kumAra pravajita bhI kahalAte haiN| unake nAma haiM-vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mhaaviir| aisI eka pratimAmeM bhagavAn mahAvIrakI padmAsana pratimAko kendra banAkara cAra anya tIrthaMkara pratimAeM utkIrNa haiN| ye sabhI padmAsana haiN| pIThikAke madhyameM mahAvIrakA lAMchana siMha banA huA hai| usake nIce dharmacakrakA aMkana hai| lAMchanake donoM ora bhI siMha bane hue haiM / mahAvIrakA yakSa mAtaMga vAma pAzvameM karabaddha khar3A huA hai aura yakSI siddhAyikA camara liye huI hai| inake donoM ora pUjA karate hue bhakta pradarzita haiN| sarvatobhadrikA - yaha eka zikharAkAra caitya hai, jisake stambhameM cAroM dizAoMmeM eka-eka tIrthaMkara pratimA banI huI hai| sabhI pratimAeM kAyotsargAsanameM haiN| inameM se eka to pArzvanAthakI pratimA hai jisakI pahacAna usake sarpaphaNase ho jAtI hai| zeSa pratimAe~ sambhavataH RSabhadeva, neminAtha aura mahAvIrakI haiN| aise hI kucha zikharAkAra laghu stUpoMpara tIrthaMkaroMkI laghu mUrtiyAM banI huI haiM jo sambhavataH nandIzvara jinAlaya athavA sahasrakUTa caityAlayake pratIka ho sakatI haiN| zAsana-deviyA~ ___tIrthaMkara pratimAoMke sAtha to zAsana deva-deviyoMkI mUrtiyAM milatI hI haiM, kintu kucha deviyoMkI svatantra mUrtiyAM bhI yahA~ haiM / ye mUrtiyAM kArItalAIse hI prApta huI thiiN| devI ambikAkI eka mUrti dvibhujI hai| devI apane vAhana siMhapara lalitAsanase baiThI huI hai| vaha bAyeM hAthase apane choTe putra priyaMkarako godameM liye hue hai / dUsare hAthameM Amra-gucchaka hai| bar3A putra zubhaMkara apanI mAtAke pairoMke pAsa baiThA hai| devI nAnA ratnAbharaNoMse vibhUSita hai| eka anya ambikA mUrti hai| devI AmravRkSake nIce tribhaMga mudrAmeM khar3I huI hai| usakA vAhana siMha usake pIche baiThA huA hai / AmravRkSake Upara neminAtha tIrthaMkarako pratimA hai| kArItalAIke kisI jaina mandirake dvArakA eka phrema hai| usakI caukhaToMke adhobhAgameM ambikA aura padmAvatI lalitAsanase baiThI huI haiN| ambikAkI godameM bAlaka hai aura padmAvatIke mastakapara phaNa hai / caukhaTake UparI bhAgameM tIrthakara mUrtiyAM haiN| inake atirikta yahA~ avazeSoM meM se sarasvatIkI eka atyanta sundara mUrti prApta huI hai| patiyAnadAI satanA nagarase dakSiNa-pazcimameM lagabhaga 9 ki. mI. para sindUriyA pahAr3I hai| usake eka sAdhAraNa UMce TIlepara eka prAcIna mandira jIrNa-zIrNa avasthAmeM khar3A huA hai| sthAnIya loga
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezakai digambara jaina tIrtha 187 ise 'DubarIkI mar3hiyA' yA 'patiyAnadAI' ke nAmase jAnate haiN| yaha mandira choTA hI hai-kula 6 phuTa 10 iMca lambA aura 6 phuTa 6 iMca caur3A, aura bhItarase kula 5 phuTa lambA aura 4 phuTa caur3A. hai| isakI chata pUrva-gupta-kAlake mandiroMkI zailIkI banI huI hai| yaha 7 phuTa 8 iMca lambI aura 7 phuTa 4 iMca caur3I eka pASANa-zilAse banAyI gayI hai| mandirako surakSita rakhanekA bahuta-kucha zreya isI chatako diyA jA sakatA hai| isa mandirake pASANa isI pahAr3oke haiN| bharahutake prasiddha stUpameM bhI isI pahAr3Ike patthara kAmameM Aye haiM / - yaha mandira uttarAbhimukha hai / isakA dvAra 1 phuTa 10 // iMca caur3A aura 3 // phuTa U~cA hai| dvArake donoM ora makaravAhinI gaMgA aura kUmavAhinI yamunAkA manohara aMkana hai| ina deviyoMke eka hAthameM kalaza aura dUsare hAthameM camara pradarzita haiN| tribhaMga mudrAmeM khar3I huI ina deviyoMkA aMkana kalAkArako kuzalatAkA dyotaka hai| deviyoMke ratnAbharaNoMkI saMyojanA bhI kalApUrNa hai| donoM deviyoMke pArzvameM caturbhuja yakSa-mUrti pradarzita hai| deviyoMke UparI bhAgameM kalpavallarIkA aMkana kiyA gayA hai| ___ dvArake toraNameM tIna koSThaka bane hue haiN| madhya koSThakameM AdinAtha tIrthaMkara padmAsana mudrAmeM AsIna haiN| unakI caraNa-caukIpara vRSabha lAMchana aMkita hai tathA donoM orake koSThakoMmeM phaNAvaliyukta pAzrvanAtha virAjamAna haiN| pIThikApara sarpa lAMchana banA huA hai| tInoM hI pratimAeM padmAsanameM haiM tathA 5 phuTa UMcI haiN| mandirakI vedI vartamAnameM pratimArahita hai| kaniMghamane jaba san 1874 meM isa sthAnakI yAtrA kI thI, usa samaya unhoMne isa vedIpara eka zilAphalakameM utkIrNa caubIsa jaina yakSiyoMkI mUrtiyA~ dekhI thiiN| vaha mUrti Ajakala prayAga saMgrahAlayameM surakSita hai| usa mUrtikA kaI dRSTiyoMse asAdhAraNa mahattva hai| sabase prathama yaha ki caubosa yakSiyoMkI mUrti hai, arthAt yaha aisI durlabha pratimA hai jisameM samasta tIrthakara yakSiyAM eka sthAnapara aMkita haiM aura donoM pAryoM meM tIrthaMkaramUrtiyAM utkIrNa haiN| dUsarA mahattva yaha hai ki yaha caubIsa yakSiyoMkA svatantra mandira thaa| jaina zAsana-deviyoM aura yakSiyoMke svatantra mandiroMke nirmANake itihAsakI dRSTise isa mUrti aura mandirakA apanA vizeSa mahattva hai| astu / isa mUrtikA vivaraNa isa prakAra hai 68 phuTa x 39 iMca U~ce eka zilAphalakameM 24 yakSiyoMkI mUrtiyAM utkIrNa haiN| madhyameM mukhya devI ambikAkI khar3I mUrti hai| devI tribhaMga mudrAmeM khar3I hai| vaha alaMkAroMse sajjita hai| devI caturbhujI hai kintu durbhAgyase usakI cAroM hI bhujAeM khaNDita haiN| sirapara vaha mukuTa dhAraNa kiye huI hai| mastakake pIche prabhAvalI hai| nAka khaNDita honeke bAvajUda mukha-saundaryameM kamI nahIM Ane pAyI hai| devIke alaMkAroM aura zATikAkI cunnaToMmeM kalAkA jo sUkSma aMkana huA hai aura zilpa-saundaryakI jo abhivyakti huI hai, vaha anyatra kahIM dekhanemeM nahIM aayii| isakA AkAra 41 phuTa hai| . devIke kaNTha meM ha~sulI, ratnahAra evaM tilar3I mauktika mAlA hai| bhujAoMmeM bhujabandha haiN| kaTi-pradezameM kaI prakArakI kaTi-mekhalAe~ suzobhita haiN| AbhUSaNoMkI khudAI itanI spaSTa hai ki ekaeka lar3I aura eka-eka kar3I ginI jA sakatI hai| devI pairoMmeM kar3e aura pAjeba dhAraNa kiye huI hai| devIke dAyIM ora eka bAlaka siMhapara ArUr3ha hai tathA bAyIM ora eka bAlaka devIkA hAtha pakar3e hue khar3A hai| ye donoM bAlaka devoke putra priyaMkara aura zubhaMkara haiN| donoMke nimna bhAgameM strI-puruSa aMjalibaddha aMkita haiN|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 bhAratake digambara jaina tIrtha mUla pratimAke samAna isakA parikara bhI atyadhika sundara hai| devIke donoM pAzvoM evaM Urdhva bhAgameM laghu stambhoM dvArA koSThaka banAye gaye haiN| inameM 23 tIrthaMkaroMkI zAsana-rakSikA 23 yakSiyoMkA aMkana kiyA gayA hai| ina sabhI yakSiyoMkI mUrtiyoMke nIce caukhaTepara usa yakSIkA nAma bhI aMkita hai| UparI bhAgameM 5 yakSo mUrtiyAM hai jinake nAma haiM-bahurUpiNI, cAmuNDA, padmAvatI, vijayA aura srsvtii| vAma pAzvameM 7 yakSiyAM haiM jinake nAma haiM-aparAjitA, mahAmAnuSI, anantamatI, gAndhArI, mAnasI, jvAlAmAlinI aura maanujii| dakSiNa pArzvavartI deviyoMke nAma haiM-jayA, anantamatI, vairATI, gaurI, kAlI, mahAkAlI aura vjr-shRNkhlaa| adhobhAgameM 4 devImUrtiyA~ haiN| unake nAma ( sambhavataH ) rohiNI, prajJapti, puruSadattA aura siddhAyinI haiN| ina nAmoMmeM anantamatIkA nAma do bAra AyA hai| sarasvatI vidyAdevI hai, yakSI nhiiN| sambhavataH isa nAmakA upayoga cakrezvarIke lie huA hai / mAnujI nAmakI koI devI nahIM hai| lagatA hai, 'mAnavI' ke sthAnapara 'mAnujI' nAma diyA gayA hai| . devIke zirobhAgapara 5 tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiM, jinameM 3 padmAsana aura 2 khaDgAsana haiN| padmAsana pratimAoMmeM madhyakI pratimAke sirapara chatra aura pIThikApara vRSabha lAMchana aMkita haiN| ataH yaha pratimA Adideva RSabhadevakI hai| dAyIM orakI pratimAke zorSapara sapta-phaNAvalI hai| ataH yaha pAzrvanAtha pratimA hai| bAyIM ora paMca-phaNAvalI honese vaha supAzvanAthakI pratimA hai| dakSiNa aura vAma pAzvoMmeM 8 khaDgAsana tIrthaMkara pratimAeM haiN| isa prakAra kula 13 jina-pratimAeM aMkita haiN| inake atirikta navagraha aura cakradhArI yakSa-mUrti bhI aMkita haiN| devIkI itanI sundara mUrti anyatra durlabha hai / vastutaH ise jaina zilpakI eka maulika dena kahA jA sakatA hai| isa mandirakI nirmANa-zailI prArambhika guptakAlIna mandiroMkI zailIse bahuta-kucha milatIjulatI hai| isalie isakA nirmANa nizcita rUpase gupta-kAlameM huA hogaa| yaha sambhava ho sakatA hai ki isa mandirameM devI-mUrti bAdameM virAjamAna kI gayI ho| mandirakA dvAra alaMkRta hai| dvArake donoM ora dvArapAla khar3e haiN| siradalapara tIna koSThaka bane hue haiM / madhya koSThakameM padmAsana tIrthakara mUrti virAjamAna hai tathA donoM konoMke koSThaka khAlI par3e hue haiN| sambhavataH ye mUrtiyA~ naSTa kara dI gayIM yA curA lI gyiiN| mandirako banAvaTase lagatA hai ki mandirake Age ardhamaNDapa rahA hogA, jisameM 4 stambha hoNge| isa viSayameM sandeha karanekA koI avakAza nahIM hai ki yaha mandira mUlataH jaina mandira hai| yaha zakti-mandira yA hindU mandira nahIM hai, jaisI ki kucha purAtattvavettAoMne AzaMkA prakaTa kI hai| mandirake garbha-dvArake siradalapara tIrthaMkara mUrtiyoMkA aMkana ise jaina mandira mAnaneko bAdhya karatA hai| ____ isa mandirakA nAma kisa prakAra 'patiyAnadAI mandira' ho gayA, yaha avazya anusandhAnakA viSaya hai| kucha vidvAnoMkI rAyameM yaha mandira pahale 'padmAvatI devI mandira' kahalAtA thaa| isIkA apabhraMza hokara 'patiyAnadAI mandira' ho gyaa| kintu apabhraMzavAlI yaha bAta tarkasaMgata nahIM lagatI kyoMki mUlanAyaka devIke atirikta jina 23 deviyoMke nAma deviyoMke pAdapIThapara aMkita milate haiM, unameM padmAvatIkA bhI nAma milatA hai| isakA artha yaha hai ki mUlanAyaka devI anya ho koI hai| hamAro sammatimeM vaha devI ambikA hai| isakI pahacAna usake do putroMzubhaMkara aura priyaMkara, tathA usake vAhana siMhase ho jAtI hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukozala janapada kuNDalapura lakhanAdauna mar3hiyA tripurI barahaTA konIjI panAgara bahorIbanda
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ chatarapura pa trA -... sukozala janapada sA ga ra zahaDola abhAnA sAgara sara gujA tindUkher3A lonIpomAna rAyagar3ha paNDAroDa kaTaporA narasiMha pura KT narasiMhapura NAdhumA punasora maNDalA banAdA rAyagar3ha hAvAkA kharAsiyA - maNDalA bilAsapura muMgelI spkhaarclpii| Mera (kavaradhAAV mAnegAMva tAmaTA parAsiyA silahaTAsamatA paramATolabAlAghATa sigA A sajA ekindavADA viThalI raekaTaMgIrA sikna pAnegAMva rogI kharorA kharAgamanA) rAyapura coraTrI mahAsamA goMdiyA abhAnA nAgapura janAMdagAva ciolA nAgapura ko 1 bha DA rA dhamatarI ... IMsAMtIpura kusumakalA bolA gira mohelA pArA saMketa ----- rAjya kI sImA nadiyoM -----jilA kI sImA -rAjakIya patha 0 jilA mukhyAlaya -anya pakke patha 0 nagara ----kacce patha hIrelave lAIna . jaina tIrtha -boTIrelave saIna prAcIna sthala ba sta ra bha vA nI pattana 1. bhAratake mahAsarvekSakakI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitrapara AdhArita / (c) bhArata sarakArakA pratilipyadhikAra, 1976 2. mAnacitrameM diye gaye nAmoMkA akSara-vinyAsa vibhinna sUtroMse liyA gayA hai.'
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuNDalapura mArga aura avasthiti kuNDalapura kSetra madhyapradezake damoha jilemeM avasthita hai| yaha bInA-kaTanI rela-mArgake damoha sTezanase IzAna koNameM 35 ki. mI. aura damoha-paTerA roDapara paTerAse 5 ki. mI. dUra hai| sar3aka pakkI hai| kaTanIse sagaunI hokara bhI jA sakate haiN| kuNDalapura eka choTA-sA grAma hai| isakA posTa oNphisa kuNDalapura hI hai| yahA~ke mandira eka golAkAra choTI pahAr3Ike uttarI sirepara avasthita haiN| ___kuNDalapura samudrI satahase tIna hajAra phuTa UMcI parvatamAlAoMse ghirA huA hai| yahAMkI parvatamAlA kuNDalAkAra hai| sambhavataH isIlie isa sthAnakA nAma kuNDalapura par3a gayA pratIta hotA hai| yahA~ke dRzya atyanta manorama haiN| madhyameM vardhamAna sAgara nAmaka eka vizAla sarovara hai tathA usake tIna ora parvatapara aura cauthI ora kinArepara bhI mandiroMkI pAMta hai| sarovarapara pakkA ghATa honeke kAraNa yaha sthAna atyanta sandara bana gayA hai| pahADapara jAneke lie tIna mArga haiN| pahale aura dUsare mArgase pAMca sau sIr3hiyAM car3hanI par3atI haiM tathA tIsarA mArga mandiroMke bIcase hokara jAtA hai| isa mArgase utarane-car3hanemeM koI kaThinAI nahIM hotii| yahA~kA prAkRtika dRzya atyanta cittAkarSaka evaM AhlAdaka hai| kuNDalapurake bar3e bAbA yahA~ parvatake Upara aura nIce talahaTImeM mandiroMkI kula saMkhyA 60 hai| inameM se mukhya mandira 'bar3e bAbA' kA mandira kahalAtA hai| yaha pahAr3apara mandira naM. 11 hai| baDe bAbAkI mati padamAsana hai| isakI U~cAI 12 phuTa 6 iMca tathA caur3AI 11 phuTa 4 iMca hai| isa mUrtiko Ama janatAmeM mahAvIra bhagavAnkI mUrtike rUpameM mAnyatA prApta hai| yaha dhAraNA zatAbdiyoMse calI A rahI hai, aisA lagatA hai| bar3e bAbAke mandirameM saMvat 1757 kA eka zilAlekha hai| usameM mandirake sandarbha meM zloka naM. 2 tathA 10 meM 'zrIvaddhaMmAnasya' aura 'zrI sanmateH' diyA huA hai, jisakA Azaya yaha hai ki usa kAlameM arthAt 17vIM-18vIM zatAbdImeM yaha mandira. mahAvIra mandira kahalAtA thaa| isase yaha spaSTa hai ki isa mandirako mUlanAyaka pratimA bhagavAn mahAvIrakI hogI aura usake kAraNa hI yaha mandira mahAvIra mandira kahalAtA hogaa| sambhavataH 'bar3e bAbA' kI yaha mUrti hI usa kAlameM mahAvIrakI mUrti kahalAtI hogii| dhyAnapUrvaka dekhanese pratIta hotA hai ki bar3e bAbA aura pAzvavartI donoM pArzvanAtha-pratimAoMke siMhAsana mUlataH ina pratimAoMke nahIM haiN| bar3e bAbAkA siMhAsana do pASANa-khaNDoMko jor3akara banAyA gayA pratIta hotA hai| isI prakAra pAzvanAtha-pratimAoMke Asana kinhIM khaDgAsana pratimAoMke avazeSa-jaise pratIta hote haiN| isase do hI niSkarSa nikAle jA sakate haiM-(1) pIThAsana apane maulika rUpameM hoM kintu unake UparakI mUrtiyA~ anya virAjamAna kara dI gayI hoN|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 bhAratake digambara jaina tIrthaM (2) mUrtiyA~ mUlataH ye hI rahI hoM kintu kisI kAraNavaza pIThAsana kabhI badale gaye hoM / yadi aisI koI sambhAvanA bhI ho, to yaha bAta AtatAyiyoMke AkramaNake bAdakI hI ho sakatI hai / tathya kucha bhI ho, yaha to svIkAra karanA hI hogA ki idhara kI do-tIna zatAbdiyoMmeM mUlanAyakake garbhagRhameM kaI mahattvapUrNaM parivartana kiye gaye haiM / udAharaNata: isa garbhagRhakI dIvAroMpara jisa DhaMga se pratimAe~ lagI huI haiM, usameM koI vyavasthA yA yojanA nahIM mAlUma par3atI hai / aisA vizvAsa kiyA jAtA hai ki yahA~se 5 ki. mI. dUrastha varaMTa nAmaka sthAnase, ye mUrtiyA~, vahA~kA mandira dhvasta ho jAne para lAkara yahAM virAjamAna kI gayI haiM / Saran mUlanAyaka bhagavAnkI jo sthiti hai, use dekhate hue avazya Azcarya hotA hai ki isa mandirako uparyukta zilAlekha meM vardhamAna mandira athavA sanmati - mandira kyoM likhA gayA hai aura yaha ki paramparAgata anuzruti ke anusAra mUlanAyaka pratimAko mahAvIrakI pratimA kyoM kahA jAtA hai, jabaki pratimAkI caraNa-caukIpara mahAvIra tIrthaMkarakA lAMchana siMha yA anya koI pratIka aMkita nahIM hai / caraNa-caukIpara donoM pAvoMmeM do siMha avazya ukere gaye haiM kintu ye caubIsaveM tIrthaMkarake lAMchana yA pratIka nahIM haiM, apitu ye siMhAsana ke siMha haiM, jaise ki prAyaH anya sabhI pratimAoM kI caraNa-caukIpara aMkita milate haiN| isake viparIta kucha aise Thosa AdhAra haiM jo bar3e bAbAko mahAvIra - mUrti mAnane kI mAnyatAke viruddha par3ate haiM / prathama to yaha ki mUrti ke kandhepara jaTAoM kI do-do laTeM laTaka rahI haiM / sAmAnyataH tIrthaMkara mUrtiyoMke kezakuntala ghuMgharAle aura choTe hote haiM, unake jaTA evaM jaTAjUTa nahIM hote / kintu bhagavAn RSabhadevakI kucha pratimAoMmeM prAyaH isa prakAra ke jaTAjUTa athavA jaTA dekhanemeM AtI hai / RSabhadeva pratimAoMkA yaha jaTAyukta rUpa zAstrasammata bhI hai / AcArya jinasenane 'harivaMza purANa' meM RSabhadeva ke jaTAyukta manohara rUpake sambandhameM jo prazaMsAparaka udgAra prakaTa kiye haiM, ve dhyAna dene yogya haiM aura mUrti - zilpameM usakA vizeSa mahattva hai / sambaddha zloka isa prakAra hai sapralambajaTAbhArabhrAjiSNujiMSNurAbabhau / rUDhaprArohazAkhAgro yathA nyagrodhapAdapaH // 9-204 arthAt, lambI-lambI jaTAoMke bhArase suzobhita AdinAtha jinendra usa samaya aise vaTavRkSake samAna suzobhita ho rahe the, jisakI zAkhAoMse jaTAe~ laTaka rahI hoM / isI prakAra AcArya raviSeNane padmapurANa ( 3 / 288 ) meM bhagavAnkI jaTAoMkA varNana kiyA hai / inakI bAtakA samarthana anya AcAryoMne bhI kiyA hai| kintu kisI anya tIrthaMkarakI jaTAoM kA koI varNana kisI granthameM nahIM milatA / RSabhadevake tapasyArata rUpameM jaTAoMkA honA apavAda hai / yahI kAraNa hai ki RSabhadevake atirikta anya kisI tIrthaMkara mUrtike sirapara jaTAbhAra nahIM miltaa| kevala RSabhadevakI aneka mUrtiyoMke sirapara nAnAvidha jaTAjUTa, jaTAgulma aura jaTAe~ prApta hotI haiM / kuNDalapurake bar3e bAbA ke kandhepara bhI jaTAe~ laharA rahI haiM / ataH yaha mUrti nissandeha RSabhadevakI hai, mahAvIrakI nahIM / dUsarA kAraNa aura bhI prabala aura spaSTa hai, jisase ise RSabhadevakI mUrti svIkAra karane ke sivA anya koI cArA nahIM hai| isakI vedoke agrabhAgameM bhagavAn RSabhadevake yakSa-yakSI gomukha aura cakrezvarI bane hue haiN| ye donoM hI kAraNa aura tarka itane puSTa haiM, jinase bar3e bAbAkI mUrti mahAvIrakI na hokara RSabhadevakI siddha hotI hai /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina toya atizaya kSetra bahuta samayase kuNDalapura eka atizaya kSetrake rUpameM vikhyAta hai| yahA~ke bar3e bAbAke camatkAroMke sambandhameM aneka kiMvadantiyA~ pracalita haiN| kahA jAtA hai, eka mugala bAdazAhane kuNDalapurapara AkramaNa kara diyaa| jaba usane 'bar3e bAbA' ke hAthako tor3aneke lie hathaur3ese prahAra kiyA to pratimAke khaNDita a~gUThese dUdhako dhArA baha niklii| usI samaya usakI senApara madhumakkhiyoMne bhISaNa AkramaNa kara diyA, jisase senA vahA~se apanI jAna bacAkara bhAga gyii| ___ isI prakAra kiMvadantI hai ki yahA~ kezarakI varSA kaI bAra huI hai| rAtrimeM devagaNa parvatake mandiroMmeM pUjanake lie Ate rahe haiN| kahA jAtA hai ki unake gIta-vAdyakI madhura dhvani aneka logoMne sunI hai| aneka jaina aura jenetara vyakti yahA~ manokAmanA-pUrtike nimitta Ate haiM aura aneka logoMkI manokAmanAeM pUrI hotI haiN| aiso kiMvadantiyoMke kAraNa yaha atizaya kSetra mAnA jAtA hai| mahArAja chatrasAla dvArA jIrNoddhAra isa kSetrake prati itihAsaprasiddha mahArAja chatrasAla vizeSa rUpase AkRSTa hue the, isa prakArake pramANa bhI upalabdha hote haiM / ghaTanA 17vIM-18vIM zatAbdIke madhyakI hai| bhaTTAraka surendrakIrti, jo mUlasaMgha balAtkAragaNa sarasvatIgacchake the, apanI ziSyamaNDalIsahita hiNDoriyA pdhaare| ve devadarzana kiye vinA AhAra grahaNa nahIM karate the| AsapAsa kahIM jaina mandira nahIM thaa| tabhI unheM logoMse kuNDalapurakA paricaya milA jo vahAMse 19 ki. mI. dUra thaa| ve eka bhIlako lekara kuNDalapura phuNce| usa samaya yaha kSetra upekSita dazAmeM par3A huA thaa| isakI durdazA dekhakara bhaTTArakajIko bar3A kheda huaa| kintu jaba bhagavAn AdinAthakI isa atizayasampanna vizAla mUrtike darzana unhoMne kiye to unheM atyanta AhlAda huaa| tabhI unakI AjJA lekara unake ziSya zrI zubhacanda gaNIne kSetrake uddhArakA bIr3A utthaayaa| kucha samaya bAda unakA dehAvasAna ho gyaa| taba unake gurubandhu zrI bra. nemisAgarajIne unake adhUre kAryako pUrA karanekA saMkalpa kiyaa| eka bAra mahArAja chatrasAla mugala bAdazAhase parAjita hokara kuNDalapura A nikale / vahA~ unakI bheMTa brahmacArI nemisAgarajIse huii| brahmacArIjIne isa hindU narezase kSetrake jIrNoddhArake lie sahAyatAkI yAcanA kii| kintu nareza svayaM hI sahAyatAkI talAzameM the| phira bhI unhoMne yaha vacana diyA ki yadi ve apanA khoyA huA rAjya punaH prApta kara leMge to rAjya-koSase yahA~kA jIrNoddhAra karA deNge| unhoMne bar3I bhaktike sAtha 'bar3e bAbA' ke darzana kiye aura pracchanna rUpase kucha samaya taka yahIM rhe| ... isake kucha dinoM pazcAt mugala senAse mahArAja chatrasAlakI muThabher3a huii| usa yuddha meM vijayazrI vIra chatrasAlako prApta huii| unheM khoyA huA rAjya mila gyaa| unheM apanA vacana smaraNa thaa| unhoMne yahA~ke vardhamAnasAgarake cAroM ora pakkA ghATa banavAyA aura mandirakA jIrNoddhAra kraayaa| jIrNoddhArakA kArya pUrA honepara mAgha zuklA 15 somavAra vi. saM. 1757 ko paMcakalyANaka pratiSThAkA vizAla samAroha kiyaa| isa samArohameM mahArAja svayaM bhI padhAre the| isa avasarapara unhoMne mandira meM sone-cAMdIke chatra, camara aura pUjAke baratana bheMTa kiye, jo aba taka mandirameM vartamAna batAye jAte haiN| unhoMne mandirake lie pItalakA do manakA eka ghaNTA bhI bheMTa kiyaa|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mahArAja chatrasAla dvArA kiye gaye jIrNoddhAra aura upakaraNAdi bheMTa kiye jAneke bAre meM eka zilAlekha bhI milatA hai jo mandirake praveza-dvArapara aba bhI lagA huA hai| isa zilAlekhameM kula 24 paMktiyAM haiN| yaha lekha saMvat 1757 mAgha sudI 15 somavAra (31 disambara san 1700 somavAra ) ko utkINaM kiyA gayA thaa| isa zilAlekhameM kundakundAnvayameM hue yazaHkIrti, lalitakIrti, dharmakIti, padmakIrti aura surendrakIrti bhaTTArakoMkA ullekha karake batAyA gayA hai ki unake ziSya zubhacandra gaNI hue jinhoMne isa sthAnako jIrNa-zINaM dekhakara bhikSAvRttise ekatrita dhanase isakA jIrNoddhAra kraayaa| pazcAt unake ziSya bra. nemisAgarane vi. saM. 1757 mAgha sudI 15 somavArako saba chatoMkA kAma pUrA kiyaa| bhaTTArakoMko yaha paramparA balAtkAragaNa jerahaTa-zAkhAkI hai / isa zAkhAkA prArambha 15vIM zatAbdImeM huA thaa| kyA yaha kSetra nirvANa-kSetra hai ? .. AcArya yativRSabha viracitta 'tiloyapaNNati' meM nimnalikhita gAthA Ayo hai"kuNDalagirimmi carimo kevalaNANIsu siridharo siddho // " 4 / 1479 arthAt , kevalajJAniyoMmeM sabase antima zrIdhara hue jo kuNDalagirise mukta hue| zrIdhara mani kevaliyoMkI paramparAmeM antima ananabaddha kevalI the. kyoMki isase parvako dUsarI gAthAmeM 'tattha vi siddhipayaNNe kevaliNo Natthi aNubaddhA' isa vAkya dvArA yaha sUcita kiyA hai ki jambU svAmIke bAda koI anubaddha kevalI nahIM huaa| zrIdhara munikA ullekha isake bAda huA hai| isalie adhyAhAra dvArA yaha artha nikalatA hai ki ve antima ananubaddha kevalI the| bhagavAn mahAvIrake samavasaraNameM jo 700 kevalI the, unameM 3 anubaddha aura zeSa ananubaddha kevalI the, aura zrIdhara unameM sabase antima the| ____ uparyukta gAthAke AdhArapara kucha vidvAn prastuta kuNDalapurako zrIdhara kevalIko nirvANa-bhUmi mAnakara use nirvANa-kSetra batAte haiN| yaha vastutaH vicAraNIya hai| zrIdhara muniko nirvANa-bhUmi kauna-sI hai, aba taka isa ora dhyAna prAyaH kama gayA hai aura tatsambandhI ullekha kevala zAstroMmeM dikhAI par3atA hai, kintu unakI nirvANa-bhUmikA nirNaya nahIM ho paayaa| AcArya pUjyapAdakRta saMskRta nirvANa-bhaktimeM eka zloka milatA hai jo avazya vicAraNIya pratIta hotA hai| vaha zloka isa prakAra hai droNImati-prabala kuNDala-mer3hake ca, vaibhAraparvatatale vrsiddhkuutte| RSyadrike ca vipulAdri-valAhake ca, vindhye ca podanapure vRSadIpake ca // isa zlokameM 'prabala kuNDala mer3hake ca' isa padakA artha AcArya prabhAcandrane "kriyAkalApa' meM 'prabala kuNDale prabala mer3ha ke ca' diyA hai, jisakA artha hai zreSTha kuNDalagiri aura zreSTha medgiri| isa zlokameM kaI siddha tIrthoM kA nAmollekha kiyA gayA hai, yathA droNimAn, kuNDalagiri, mer3hagiri, vaibhAragiri, RSigiri, vipulagiri, balAhaka, vindhyagiri, podanapura aura vRSadIpaka / inameM kuNDalagirikA ullekha droNimAn parvatake pazcAt aura mer3ha girise pUrva kiyA gayA hai| usake pazcAt rAjagRhake cAra parvatoMkA ullekha kiyA gayA hai jinake nAma haiM-vaibhAragiri, RSigiri, vipulAcala aura balAhaka / sambhavataH rAjagRhIkA pAMcavAM parvata nirvANa-bhUmi nahIM rahA hai, isalie usakA ullekha yahAM nahIM kiyA gyaa| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki kuNDalagiri bhI siddha kSetra thA tathA tiloyapaNNatti, jayadhavalA Adi granthoMke anusAra vahAMse zrIdhara kevalI mukta hue jo mahAvIra bhagavAnke antima ananubaddha kevalI the|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 193 kuNDala nAmake kaI sthAna haiM-(1) kuNDalapura athavA kuNDagrAma, vaizAlI (vartamAna basADha) ke nikaTa jisakA vartamAna nAma vAsukuNDa hai| isakA nAma mahAvIra-kAlameM kuNDagrAma thaa| digambara jainAcAryoMne isakA nAma kuNDalapura bhI likhA hai| (2) nAlandAke nikaTa kunnddlpur| vastutaH gAMvakA nAma kuNDalapura nahIM hai, bar3AgAMva hai| vaizAlIke kuNDagrAmake sthAnapara isI gAMvako kuNDalapura kSetra mAnakara yahA~ mandira banA diyA gayA thaa| (3) kuNDalapura, mahArASTrake satArA jilemeM pUnA-satArA relamArgapara kirloskara gar3hI sTezanase pAMca ki. mI. hai| yaha tIrthakSetra hai| yahA~ pahAr3apara jharI pArzvanAtha aura giri pAzvanAtha nAmaka do mandira haiN| (4) kuNDalagiri-damoha jilekA vartamAna kSetra / ina ukta cAroM sthAnoMko tIrtha-kSetra mAnA jAtA hai| kintu Azcarya hai ki kucha samaya pUrvataka inameM se kisIko bhI siddhakSetra nahIM mAnA jAtA thaa| idhara kucha varSoMse damoha jileke kuNDalagiriko siddhakSetra ghoSita karaneke prayatna kiye jA rahe haiN| ina cAroM meM se kauna-sA kuNDala siddhakSetra hai, yaha siddha karanA abhI zeSa hai| damoha jileke NDalagiriko siddhakSetra mAnane ke lie pramANa-rUpameM ve caraNacinha upasthita kiye jAte haiM jinakI caukIpara AgekI ora likhA hai-'kuNDalagirI zrIdhara svaamii'| kintu ina caraNoMko dekhakara lagatA hai ki ye 12vIM-13vIM zatAbdI yA usake bAdake haiM aura lekha to vizeSa prAcIna pratIta nahIM hotaa| yaha koI pratiSThA-lekha bhI nahIM lagatA kyoMki anya lekhoMke samAna isameM pratiSThA-kAla, pratiSThAcArya aura pratiSThAkAraka kisIkA bhI ullekha nahIM hai| yaha saba kyoM nahIM diyA gayA, yaha nahIM kahA jA sktaa| kucha varSa pUrva taka yaha lekha kisI vyaktiko dRSTimeM bhI nahIM AyA thaa| ina saba kAraNoMse isa lekhako adhika prAmANika mAnanekI sthiti nahIM bntii| phira bhI isa kSetrako siddhakSetra mAnane meM isakI prAkRtika sthiti sahAyaka bana sakatI hai| yaha sthiti anya kisI kuNDalapurako prApta nahIM hai| tiloyapaNNattimeM jisa sthAnakA nAma kuNDalagiri diyA gayA hai, usIkA ullekha pUjyapAdane nirvANa-bhaktimeM prabala kuNDalake nAmase diyA hai| isa ullekhameM prabala to vizeSaNapada hai, sthAnakA nAma to kuNDala hI hai| kintu tiloyapaNNattike kuNDalagiri-ullekhase lagatA hai ki yaha kSetra koI nagara na hokara parvata hai / vaizAlI kuNDagrAma aura nAlandAke nikaTavAlA kuNDalapura to gA~va haiM, parvata nhiiN| isalie unheM to vicArakoTimeM rakhA hI nahIM jA sktaa| satArA jilekA kuNDala aura damoha jilekA kuNDala ina donoMpara vicAra karate samaya hameM saMskRta nirvANa-bhaktimeM diye gaye nirvANa-kSetroMke kramako ekadama upekSita yA gauNa nahIM samajha lenA caahie| isameM droNimAn, kuNDala aura mer3haka isa kramase tIna tIrtha diye hue haiM / lagatA hai, yaha krama niruddezya nahIM hai| yadi hama isa kramako soddezya aura sArthaka mAna leM to drauNimAn aura mer3hakake madhya kuNDalakI avasthiti svIkAra karanI hogii| bhaugolika dRSTise vartamAnameM droNagiri aura mer3haka arthAt muktAgirike madhyameM kuNDalapura avasthita hai| ataH saMskRta nirvANa-bhaktikA siddhakSetra prabala kuNDala aura tiloyapaNNattimeM varNita zrIdhara kevalIkA nirvANa-kSetra kuNDalagiri vastutaH damoha jilekA yaha vartamAna kuNDalapura siddhakSetra hai| kaI vidvAnoMne eka nayI prasthApanA kI hai| unakA abhimata hai ki nirvANa bhaktike uparyukta zlokameM rAjagRhIke cAra parvatoMkA to ullekha kiyA gayA hai kintu pAMcaveM parvatakA nAmollekha taka nahIM kiyA gyaa| isase lagatA hai ki prabala kuNDala pada rAjagRhIke pAMcaveM parvatake lie prayukta huA 3-25
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrya hai| isa padakA prayoga bhI soddezya kiyA gayA hai / yataH rAjagRhIke paMcapahAr3a bilakula golAkAra hai jaisA ki kuNDala gola hotA hai| kintu yaha mata hameM koI rAha nahIM dikhaataa| na to rAjagRhake pAMca pahAr3oMmeM kuNDala nAmakA koI parvata hI hai, aura na vahAMke pahAr3a kuNDalAkAra hI haiN| isake atirikta pada-racanAmeM rAjagRhake cAroM pavaMtoMke sAtha kuNDalakA ullekha bhI nahIM kiyA gyaa| ataH kuNDalagiri rAjagRhakA koI parvata rahA hogA, isa kalpanAko prAmANika mAnanemeM sahaja hI saMkoca hotA hai| isa vivecanake pazcAt hama isa niSkarSapara pahuMcate haiM ki jabataka koI prabala aura virodhI pramANa prApta nahIM hotA, damoha jilekA kuNDalapura hI vaha siddhakSetra hai jahA~se antima ananubaddha kevalI zrIdhara muni mukta hue| kSetra-darzana isa kSetrapara kula 60 mandira bane hue haiM, jinameM se pahAr3apara 40 aura nIce maidAnameM 20 bane hue haiN| maidAnake mandiroMmeM kevala eka mandira dharmazAlAoMke madhya banA huA hai| yaha mahAvIra mandira kahalAtA hai| zeSa mandira vardhamAnasAgarake taTapara bane hue haiN| dharmazAlAoMke madhya maidAnameM eka vizAla saMgamaramarakA mAnastambha banA huA hai| ___yahAM dharmazAlAke nikaTa vardhamAnasAgara nAmaka eka vizAla sarovara banA huA hai| isake kinArepara pASANakI sIr3hiyAM aura ghATa bane hue haiN| sIr3hiyoM aura ghAToMkA nirmANa itihAsaprasiddha mahArAja chatrasAlane karAyA thA, aisA kahA jAtA hai| kSetrakI vandanAke lie jAte hue tAlAbake kinArepara candraprabha bhagavAnkI gumaTI par3atI hai| yahI prathama mandira hai| kSetrakI vandanA yahIMse prArambha hotI hai| - mandira naM. 1.-candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhakI zvetavarNa, 1 phuTa 2 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai, jisakI pratiSThA saMvat 1889 meM huii| 2. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI padmAsana, zvetavarNa 1 phuTa UMcI pratimA hai| pratiSThA saMvat 1901 meM huii| yaha eka gumaTI hai| isake pAsa eka choTI chatarImeM caraNa virAjamAna haiN| 3. eka gumaTImeM Der3ha phuTake eka zilAphalakameM caraNacihna utkIrNa haiM / caraNa 8 iMca lambe haiM aura eka dIvAra meM jar3e hue haiN| isake Age pahAr3akI car3hAI prArambha ho jAtI hai / pakkI sIr3hiyAM banI huI haiN| kucha sIr3hiyAM car3hanepara eka dvAra milatA hai| usake bAda lagabhaga 200 sIr3hiyAM car3haneke bAda phira eka dvAra AtA hai| yaha eka prakArase vizrAmasthala hai| yahA~se lagabhaga 200 sIr3hiyAM car3haneke bAda candraprabha mandira milatA hai| 4. candraprabha mandira-isameM candraprabhakI zvetavarNa padmAsana, 2 phuTa 11 iMca uttuMga pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 1548 meM huii| bAyIM ora eka vedImeM candraprabha 2 phuTa 9 iMca U~ce svarNa-vaNaM virAjamAna haiN| isa mandirake bAhara cAroM konoMpara gumaTiyAM banI huI haiN| inameM zyAmavarNa, 1 phuTa 7 iMca U~cI, padmAsana pratimA virAjamAna hai| isameM lAMchana aura lekha nahIM haiN| ____5. pArzvanAtha mandira-yahA~ tIna darako vedI hai| madhyameM kRSNavarNa padmAsana pArzvanAtha virAjamAna haiN| avagAhanA 2 phuTa 9 iMca hai aura pratiSThAkAla hai saMvat 1902 / bAyIM ora
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 madhyapradezake digambara jaina tIrthaM munisuvratanAthako zvetavarNaM, padmAsana, saMvat 1902 meM pratiSThita aura 2 phuTa 3 iMca avagAhanAvAlI pratimA hai| dAyIM ora AdinAthakI kRSNavaNaM, 2 phuTa 3 iMca unnata, padmAsana aura saMvat 1902 meM pratiSThita pratimA virAjamAna hai / 6. pArzvanAtha mandira - mandira vizAla hai / pArzvanAthakI kRSNavarNaM, saMvat 1888 meM pratiSThita, 2 phuTa 9 iMca U~cI, padmAsana pratimA virAjamAna hai / bAyIM ora zvetavarNake candraprabha haiM / avagAhanA 2 phuTa 5 iMca hai aura pratiSThAkAla saMvat 1888 hai / dAyIM ora isI varNaM aura kAlakI RSabhadeva pratimA hai / 7. neminAtha mandira - 2 phuTa 8 iMca U~cI, kRSNa pASANakI, saMvat 1882 meM pratiSThita padmAsana mUrti hai / bAyIM ora RSabhadeva aura dAyIM ora mahAvIrakI zvetavarNaM pratimAe~ haiM / 8. pArzvanAtha mandira - saMvat 1871 meM pratiSThita aura 3 phuTa 10 iMca U~cI, kRSNavaNaM, padmAsana pratimA virAjamAna hai / idhara-udhara vedI khAlI hai / 9. ajitanAtha mandira - ajitanAtha bhagavAnkI zvetavarNaM, padmAsana, 1 phuTa 9 iMca U~cI aura saMvat 1548 meM pratiSThita pratimA virAjamAna hai / 10. candraprabha mandira - bhagavAn candraprabha zyAmavarNaM, 1 phuTa 2 iMca unnata aura padmAsana virAjamAna haiM / vakSapara zrIvatsa suzobhita hai / lekha nahIM hai / isake pAzvameM bhagavAn anantanAthakI padmAsana, saMvat 1897 meM pratiSThita aura 2 phuTa 1 iMca U~cI pratimA virAjamAna hai| yahA~ do prAcIna mUrtiyA~ bhI virAjamAna haiM / 11. bar3e bAbAkA mandira - isa mandirakI mUlanAyaka pratimA bhagavAn RSabhadevakI hai| yaha lAla varNaMkI padmAsana hai / isakI U~cAI 12 phuTa 6 iMca tathA caur3AI 11 phuTa 4 iMca hai / isake donoM pAvoM meM pArzvanAtha bhagavAnkI 11 phuTa 10 iMca U~cI khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| pArzvanAthake Upara sapta phaNAvalI suzobhita hai / RSabhadeva pratimAko hI 'bar3e bAbA' kahate haiN| bar3e bAbAke abhiSeka ke lie donoM ora lohekI sIr3hiyAM lagI huI haiN| RSabhadeva bhagavAn ke mukhapara saumyatA, bhavyatA aura divya smita hai / dhyAnapUrvaka kucha dera dekhate rahanepara mukhapara adbhuta lAvaNya, alaukika teja aura divya AkarSaNa pratIta hotA hai / bhagavAn kI chAtIpara zrIvatsa suzobhita hai, kandhoMpara jaTAoMkI do-do laTeM donoM ora laTaka rahI haiM / bhagavAn ke siMhAsanake nIce do siMha bane hue haiM, jo Asanake siMha haiN| ye tIrthaMkarake lAMchana nahIM haiM / pAdapIThake adhobhAgameM arthAt vedIke sAmaneke bhAgameM RSabhadevake sevaka yakSa gomukha aura yakSI cakrezvarI utkIrNa haiM / yakSa dvibhujI hai / usake eka hAthameM parazu aura dUsare hAthameM bijaurA phala hai| yakSakA mukha gAya jaisA hai / dAyIM ora cakrezvarI hai / vaha caturbhujI hai| usake Uparake do hAthoMmeM cakra haiM | nIce dAyA~ hAtha varada mudrAmeM hai / bAyeM hAthameM zaMkha hai / isa garbhagRhameM dAyIM ora kI dIvArapara chaha zilAphalakoMpara tIrthaMkara mUrtiyA~ utkIrNa haiM, jinameM kramazaH bAyIM orase dAyIM orako RSabhadeva, abhinandananAtha, neminAtha, pArzvanAtha tathA chaThe phalakameM Upara kunthunAtha tathA nIce RSabhadeva haiN| inameM pahalI, tIsarI aura cauthI pratimAe~ khaDgAsana haiM, zeSa padmAsana haiM / bar3e bAbAke sAmane dIvAra para - vAma bhAga meM RSabhadevakI khaDgAsana pratimA hai / dUsarI pratimAkA cihna jJAta nahIM ho sakA / dakSiNa bhAga meM RSabhadeva aura candraprabhakI khaDgAsana mUrtiyA~ haiM /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM bAyIM orakI dIvArameM RSabhadeva, kunthunAtha aura pArzvanAthako cAra mUrtiyA~ haiM / pratyeka ke sAtha puSpavarSI deva aura camaravAhaka haiN| garbhagRha pravezadvArake bAyIM ora eka zilAlekha aMkita hai / yaha 9 phuTa 11 iMca caur3A aura 1 phuTa 7 iMca U~cA hai| yaha aitihAsika dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai / isI zilAlekhameM mahArAja chatrasAla dvArA kSetrako diye gaye bahumUlya sahayoga aura bheTakA ullekha hai / isI pravezadvArake Age eka cabUtarepara gulAbI pASANake caraNacihna utkIrNa haiM / inake pAdapIThapara sAmane kI ora Adhunika lipimeM 'kuNDalagirI zrIdhara svAmI' likhA huA hai / caraNoMkI bagala meM 4 phuTa 2 iMcakA aura meruke AkArakA eka pASANa-stambha rakhA huA hai / isake do bhAga isa prakAra ho gaye haiM mAno yaha madhyabhAgase cIra diyA gayA ho| donoM bhAgoMpara 20 mUrtiyA~ ukerI huI haiN| inameM se do mUrtiyAM nahIM haiN| isake Upara saMvat 1892 kA eka lekha aMkita hai / 196 1 mandira meM cAra vediyA~ banI huI haiM / mandirake mukhya pravezadvAra para dAyIM ora kSetrapAla virAjamAna haiN| unakI khar3I mudrA hai, cAra bhujAe~ haiM, jinameM se ekameM phala, dUsare meM puSpa, tIsare hAthameM daNDa aura cauthe hAthase apane vAhana kutte ko pakar3e hue haiM / yahA~se nIce dharmazAlAko jAnekA mArga bhI hai| yahA~ aneka jaina aura jainetara strI-puruSa baccoMkA muNDana karAne aura manautI mAnane Ate haiM / 12. neminAtha mandira - neminAtha bhagavAn kI yaha pratimA saleTI varNaMkI hai aura khaDgAsana hai / bhagavAn ke Upara tIna chatra haiM / unake donoM ora gaja bane hue haiN| unake nIce bhakta hAtha jor3e hue haiN| caraNoMke donoM ora camarendra sevA - mudrAmeM khar3e hue haiN| yaha eka gumaTI hai / 13. mahAvIra mandira - yaha bhI eka gumaTI hai / isameM svarNaM varNaMkI padmAsana mahAvIra - mUrti virAjamAna hai / mUrtike sirake pIche prabhAvalaya hai, kintu yaha khaNDita / bAyIM ora cAra padmAsana aura dAyIM ora chaha padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiM / yaha zilAphalaka 1 phuTa 10 iMca U~cA hai, kintu khaNDita hai| mUrtikI nAka aura hoTha bhI khaNDita haiM / 14. pArzvanAtha mandira - bhagavAn pArzvanAthakI kRSNavarNa, 2 phuTa 6 iMca U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai / mUrtipara lekha nahIM hai / 15. ajitanAtha mandira - yaha mUrti padmAsana, zvetavarNaM, 1 phuTa 4 iMca U~cI hai tathA saMvat 1584 kI pratiSThita hai / 16. padmaprabha mandira - mUlanAyaka pratimA zveta pASANako, 1 phuTa 3 iMca avagAhanAkI padmAsana hai| isakI pratiSThA saMvat 1548 meM huii| do vediyA~ aura haiM, jinameM candraprabha bhagavAnko zvetavarNaM pratimAe~ virAjamAna haiM / 17. ajitanAtha mandira - ajitanAtha bhagavAnkI yaha khar3agAsana pratimA eka zilAphalakameM utkIrNa hai / pratimA prAcIna pratIta hotI hai kintu mUrtipara lekha nahIM hai / mUrtike sirake Upara chatratrayI suzobhita hai / sirake pIche bhAmaNDala virAjamAna hai / bhAmaNDalake idhara-udhara do haiM tathA do bhakta hAtha jor3e hue baiThe haiM / bhagavAnkI sevAmeM eka camaravAhaka aura eka camaravAhikA khar3e haiN| mUrti prAcIna pratIta hotI hai / 18. zAntinAtha mandira - zAntinAtha bhagavAnkI yaha pratimA 4 phuTa 5 iMca U~cI hai aura saMvat 1548 meM isakI pratiSThA huI hai / yahA~ mandira ke ahAtemeM kucha prAcIna mUrtiyA~ rakhI huI haiN| jo ku~varapura (bA~sA tArakher3A ) gA~va ke mandirase lAyI gayI haiM /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 197 19. mahAvIra mandira-mahAvIra svAmIkI yaha padmAsana pratimA kRSNa pASANako banI huI hai| 20. candraprabha mandira-yaha zvetavarNa pratimA hai| 21. AdinAtha mandira-bhagavAn RSabhadevakI kRSNa pASANakI yaha 4 phuTa 5 iMca unnata padmAsana pratimA hai / isa mUrtike Upara koI lekha nahIM hai| 22. puSpadanta mandira-yaha pratimA 2 phuTa 4 iMca avagAhanAvAlI hai| yaha zvetavarNa aura padmAsana hai tathA saMvat 1548 meM pratiSThita huI hai| bAyIM ora padmAvatI devIkI mUrti hai tathA dAyIM ora AdinAthako pratimA virAjamAna hai| 23-candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhako yaha pratimA saleTI varNakI hai| isakA AkAra 9 iMcakA hai, padmAsana hai aura saMvat 1881 ko pratiSThita hai| yaha mandira pisanahArIkI mar3hiyA kahalAtI hai| 24. pArzvanAtha mandira-saMvat 1870 meM pratiSThita aura 2 phuTa 9 iMca unnata pAzvanAthakI yaha pratimA padmAsana hai aura saleTI varNakI hai| 25. sumatinAtha mandira-yaha mUrti 1 phuTa 3 iMca UMcI hai, zveta pASANakI hai aura padmAsana hai| isakA pratiSThA-saMvat 1794 hai / idhara-udhara do deviyA~ haiN| unameM pArzvanAtha bhagavAn virAjamAna haiN| inameM eka mUrtipara pratiSThA-kAla saMvat 1257 mAgha sudI 15 somavAra utkIrNa hai| 26. pAzvanAtha mandira-pAzvanAthakI kRSNa pASANako pratimA padmAsana hai aura isakI avagAhanA 3 phuTa 2 iMca hai| isake pIThAsanapara koI lekha nahIM hai / bAyIM ora sambhavanAtha virAjamAna haiN| ye kRSNavarNa haiM / avagAhanA 5 phuTa 7 iMca hai / ye kAyotsargAsanameM haiN| mandirake bAhara eka kamare meM kSetrapAla virAjamAna haiN| 27. pArzvanAtha mandira-pArzvanAthakI yaha padmAsana pratimA kRSNa varNakI hai aura 1 phuTa 2 iMca U~cI hai / isakI caraNa-caukIpara koI lekha nahIM hai| idhara-udhara do vediyAM aura haiM jinameM zveta varNake AdinAtha virAjamAna haiN| 28. pArzvanAtha mandira-pArzvanAthakI yaha zvetavarNa pratimA padmAsana hai| yaha saMvat 1813 meM pratiSThita huI hai aura isakI avagAhanA 1 phuTa 7 iMca hai| eka anya vedImeM padmaprabha virAjamAna haiN| ye zveta varNake haiM aura padmAsana haiN| UMcAI 11 iMca hai aura saMvat 1548 pratiSThAkAla hai| 29. candraprabha mandira-candraprabha bhagavAnkI kRSNa pASANakI yaha 2 phuTa 8 iMca UMcI mA saMvat 1935 meM pratiSThita kI gyii| isake idhara-udhara donoM ora do vediyA~ haiM jinameM candraprabha aura AdinAthakI zveta pASANakI pratimAeM virAjamAna haiN| 30. candraprabha mandira-yaha pratimA zvetavarNa aura padmAsana hai| 1 phuTa U~cI hai aura saMvat 1903 meM isakI pratiSThA huii| ____ 31. arahanAtha mandira-yaha zvetavarNa padmAsana pratimA 1 phuTa 2 iMca unnata hai tathA saMvat 1548 meM pratiSThita huI hai| ___32. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI yaha mUrti kRSNavarNa, padmAsana aura 1 phuTa 2 iMca UMcI hai| isakI pratiSThA saMvat 1952 meM huii| isa mUrtike donoM pAryoMmeM candraprabha aura zreyAMsanAthakI zvetavarNa mUrtiyA~ virAjamAna haiN| pratimA saMvat 1935 meM
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 bhAratake digambara jaina tIrtha 33. pArzvanAtha mandira-pArzvanAtha bhagavAnkI raktAbha varNakI yaha padmAsana pratimA 3 phuTa UMcI hai aura saMvat 1858 meM pratiSThita huI hai| idhara-udharakI do vediyoMmeM isI pASANa aura kAlakI candraprabha bhagavAnko pratimAeM haiN| 34. pArzvanAtha mandira-yaha pratimA kRSNavarNa, padmAsana aura 2 phuTa 9 iMca avagAhanAvAlI hai aura saMvat 1897 kI pratiSThita hai| idhara-udhara do vediyoMmeM zAntinAtha aura kunthunAthakI kRSNa pASANakI padmAsana pratimAeM virAjamAna haiN| ____35. RSabhadeva mandira-saMvat 1889 meM pratiSThita AdinAthakI padmAsana mUrti zveta varNakI hai aura 1 phuTa avagAhanAkI hai| usake donoM pAzoNmeM bhagavAn munisuvratanAtha aura neminAthakI kramazaH zveta varNa aura katthaI varNakI mUrtiyAM virAjamAna haiN| 36. candraprabha mandira-candraprabhakI zvetavarNa padmAsana pratimA 1 phuTa 7 iMca UMcI hai tathA saMvat 1548 meM pratiSThita huI hai| 37. neminAtha mandira-saMvat 1900 meM pratiSThita 2 phuTa avagAhanAkI yaha zvetavarNa pASANa-mUrti padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| isake donoM ora vediyAM hai jisameM munisuvratanAthakI mUrtiyA~ virAjamAna haiN| 38. pArzvanAtha mandira-yaha mUrti 1 phuTa 10 iMca U~cI hai, saMvat 1611 meM pratiSThita, zveta varNakI aura padmAsana hai| isake eka pArzvameM pAzvanAthakI tathA dUsare pAzvameM eka anya mUrti virAjamAna hai jo saMvat 1742 kI pratiSThita hai| 39. sambhavanAtha mandira-yaha mUrti khaDgAsana, saleTI varNakI aura 4 phuTa U~cI hai| 40. RSabhadeva mandira-yaha RSabhadevakI zveta padmAsana mUrti 1 phuTa 3 iMca UMcI hai aura saMvata 1996 kI pratiSThita hai| idhara-udhara do vediyA~ aura haiM, jinameM do matiyA~ virAjamAna haiN| ye saba mandira pahAr3apara bane hue haiN| ina mandiroMke darzanake lie pattharakI sIr3hiyAM tathA sar3aka banI huI hai / mandiroMke bAhara mandirakA nAma aura kramasaMkhyA likhI huI hai| isalie navAgantuka yAtrIko parvatake mandiroMkI vandanA karanemeM koI asuvidhA nahIM hotii| pahAr3ake mandiroMmeM kucha mandira aise haiM jo vastutaH pahAr3apara na hokara talahaTImeM bane hue haiN| pahAr3ake sabhI mandira mandira nahIM hai, inameM kucha mar3hiyA yA ToMka-jaise laghu AkArake bhI haiN| kintu ve sabhI mandira hI kahalAte haiN| maidAnake adhikAMza mandira prAyaH eka hI ahAtemeM bane hue haiN| yahAMke sabhI mandira zikharabaddha haiN| mandira naM. 41 se 47 takake mandira laghu mandira haiN| ye saba pahAr3IkI talahaTImeM sarovarake kinArese kucha haTakara bane hue haiN| mandira naM. 48 se 60 taka ke mandira vizAla aura zikharabaddha haiM / aba unakA paricaya isa prakAra hai 48. pArzvanAtha mandira-bhagavAn pArzvanAthakI zvetavarNa padmAsana pratimA 3 phuTa 11 iMca unnata hai| isa vedImeM do pASANa-mUrtiyAM aura rakhI huI haiN| 49. pArzvanAtha mandira-yaha mUrti kRSNa pASANakI, 3 phuTa U~cI aura padmAsana hai / isakI phaNAvalomeM nau phaNa haiN| mUrtike pAdapIThapara lekha nahIM hai / mUlanAyakake atirikta vedIpara 6 pASANa-mUrtiyA~ virAjamAna haiN| unakA paricaya ( bAyIM orase dAyIM ora ) isa bhAMti hai : / 1-10 iMcake zilAphalakameM tIna tIrthaMkara mUrtiyAM haiN| madhyakI mUrti padmAsana hai tathA bAyIM orakI khaDgAsana hai aura dAyIM orako khaNDita hai /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 2-bhagavAn candraprabhakI zvetavarNa, 1 phuTa UMcI, padmAsana pratimA hai| saMvat 1945 meM pratiSThA kI gyii| 3-8 iMcake zilAphalakameM paMcabAlayati / 4-bhagavAn pArzvanAthakI kRSNavarNa padmAsana pratimA jo 1 phuTa 1 iMca U~cI aura saMvat 1548 meM pratiSThita hai| 5-neminAtha bhagavAnkI zveta pASANakI 11 iMca UMcI prtimaa| 6-2 phuTa 1 iMcake zilAphalakameM madhyameM khaDgAsana tIrthaMkara pratimA hai| usake Upara chatra haiN| usake donoM pAryoM meM gandharva puSpamAla liye hue hai| usase nIce padmAsana tIrthaMkara-mUrti hai| isase nIce camaravAhaka khar3e hue haiN| 50. neminAtha mandira-bhagavAn neminAthakI kRSNa pASANakI 2 phuTa 4 iMca unnata padmAsana pratimA virAjamAna hai aura saMvat 1937 kI pratiSThita hai| isake donoM ora pArzvanAtha bhagavAnkI zvetavarNa, padmAsana aura saMvat 1548 meM pratiSThita pratimAeM virAjamAna haiN| 51. pArzvanAtha mandira-saMvat 1948 kI pratiSThita 2 phuTa 2 iMca UMcI pAzvanAtha bhagavAnkI zvetavarNa padamAsana pratimA virAjamAna hai| inakI bagala meM 1 phaTa 9 iMca U~ce zilAphalakameM paMcabAlayatikI mUrtiyAM haiN| madhyameM padmAsana aura donoM ora eka-eka khaDgAsana aura eka-eka padmAsana pratimAeM haiN| madhya pratimAke sirapara chatratraya hai aura unake donoM pAvoMmeM puSpavarSA karate hue nabhacArI deva pradarzita haiN| inake atirikta pA~ca pASANa-pratimAeM aura haiN| 52. mahAvIra mandira-mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI yaha pratimA zvetavarNa, padmAsana aura 2 phuTa 4 iMca U~cI hai aura saMvat 1935 kI pratiSThita hai| isake atirikta isa vedIpara 4 pASANa aura 9 dhAtukI pratimAeM virAjamAna haiN| 53. ajitanAtha mandira-ajitanAtha bhagavAnakI padmAsana, kRSNavarNa aura saMvat 1942 kI pratiSThita pratimA hai| isakI avagAhanA 2 phuTa 10 iMca hai| isake atirikta vedImeM 2 pASANapratimAeM aura haiN| 54. 4 phuTa U~ce eka caukoNa pASANa-stambhameM sarvatobhadrikA pratimAe~ haiM / pratimAeM 1 phuTakI haiN| pratimAoMke sirake donoM ora camarendra khar3e haiN| pratimAke nIce do siMha bane hue haiM jo siMhAsanake haiN| usase nIce sarpa lAMchana hai| usake donoM ora pAzvanAtha bhagavAnke yakSa-yakSI dharaNendra aura padmAvatI haiN| 55. ajitanAtha mandira-ajitanAtha bhagavAnkI pratimA 2 phuTa 1 iMca U~cI, zvetavarNa aura padmAsana hai aura saMvat 1942 kI pratiSThita hai| isa vedImeM mUlanAyakake atirikta do pASANakI aura do dhAtuko pratimAeM aura haiN| ___56. mahAvIra mandira-bhagavAn mahAvIrakI zvetavarNakI padmAsana pratimA 3 phuTa 2 iMca unnata hai aura saMvat 1935 meM pratiSThita huI hai| isa vedIpara mUlanAyakake atirikta 1 pASANakI aura 15 dhAtuko mUrtiyA~ haiN| 57. candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhakI padmAsana-zvetavarNa pratimA mUlanAyakake rUpameM virAjamAna hai| isake atirikta 3 pASANakI aura 4 dhAtukI pratimAeM haiN| 58. AdinAtha mandira-isa mandirameM tIna darako vedI hai| isameM madhyameM bhagavAn RSabha
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 bhAratake digambara jaina tIrtha devakI zveta varNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake atirikta isameM 3 pASANakI tathA kucha dhAtu kI mUrtiyAM virAjamAna haiM / 59. samavasaraNa mandira-- yaha golAkAra navIna mandira bahuta bhavya bana rahA hai / isake madhyameM gandhakuTI hai, jisameM cAra kRSNavarNaM mUrtiyAM virAjamAna haiN| inakI avagAhanA 2 phuTa hai / cAroM ora 24 tIrthaMkaroMkI ToMkeM banAyI gayI haiN| cAroM dizAoMmeM cAra mAnastambha haiM / samavasaraNakI racanA atyanta AkarSaka aura bhavya hai / dvAdaza sabhAoMkI racanA bhI zAstrokta paddhatise kI gayI hai / vastutaH samavasaraNa mandira, mandiroMkI mAlAmeM hIraka-maNi pratIta hotA hai| 60. mahAvIra mandira - dharmazAlAoMke madhya meM aura kSetrake mukhya dvArake nikaTa yaha mandira avasthita hai / isameM bhagavAn mahAvIrakI padmAsanameM virAjamAna zveta varNakI mUlanAyaka pratimA hai / bhagavAn ke samavasaraNameM 12 dhAtukI ora 6 pASANakI pratimAe~ haiM / bar3e vAbAkI vizAla pratimA, kalAkI dRSTise dekhanepara, 10-11vIM zatAbdI kI pratIta hotI hai / usI mandirake garbhagRhameM bAdameM lagAyI gayI tIrthaMkara pratimAe~ 11vIM - 12vIM zatAbdIkI haiM / Upara varNita pratimA-lekhoMse hama pAte haiM ki vikrama saMvat 1611 (1554 IsvI) ke AsapAsa yaha sthAna tIrthakSetra ke rUpameM vikhyAta thA aura tabase yahA~ mandira aura vedIkA nirmANa aura mUrti pratiSThA samaya-samaya para hotI rahI hai| mandira kramAMka 4, 9, 16, 18, 22, 28, 31 aura 36 meM saMvat 1548 kI jo pratimAeM haiM, ve vaizAkha sudI 3 saM. 1548 ko jIvarAja pApar3IvAla 'dvArA pratiSThita yahA~ lAkara rakhI gayI haiM / mAnastambha mahAvIra mandirake sAmane, dharmazAlAoMke madhya prAMgaNa meM mAnastambha khar3A hai, mAno kSetrakA samunnata gaurava hI mastaka uThAkara khar3A ho| yaha zveta makarAnA pASANakA banA huA hai| isakI zIrSa vedIpara 4 padmAsana tIrthaMkara mUrtiyAM virAjamAna haiM / gajaratha mahotsavapUrvaka isakI paMcakalyANaka pratiSThA pharavarI san 1975 meM ho cukI hai, jisameM lAkhoM vyakti sammilita hue the / kSetrapara sthita saMsthAeM kSetrako ekAnta aura zAnti dhyAna, adhyayana aura sAdhanAke lie atyanta upayukta hai / isI dRSTise vIra saMvat 2444 meM bra. gokuladAsajIne samAjake sahayogase kSetrapara eka udAsInAzramakI sthApanA kI thI / AzramameM kucha udAsIna tyAgI vratI rahate haiM aura dhyAnAdhyayanameM kAla-yApana karate haiM / yahA~ eka sarasvatI bhaNDAra bhI hai / dharmazAlAe~ kSetrapara kula 11 dharmaMzAlAe~ haiM / saba milI huI haiM / sabameM milAkara kula 100 kamare haiM / kSetrapara jala aura bijalIkI paryApta suvidhA hai / yahA~ 2 sarovara, 3 kue~ evaM 8 bAvar3I haiN| sabapara pakke ghATa bane hue haiN| kSetrake pAsa 80 ekar3a kRSi bhUmi hai / vArSika melA yahA~ prativarSa mAgha sudI 11 se 15 taka vizAla melA lagatA hai| mahAvIra jayantI aura dIvAlIpara bhI kAphI jana-samudAya ekatra hotA hai /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 madhyapradezake digambara jaina tIrtha varzanIya sthala - kSetrake nikaTa prAcIna sthAnoMmeM eka rukmiNI maTha hai| yaha vastutaH prAcIna kAlameM jaina mandira thaa| isameM jaina mUrtiyAM thiiN| ye pratimAeM surakSAkI dRSTise bar3e bAbAke mandirameM pahuMcA dI gayI haiM / kaniMghamane isa mandirake bhagnAvazeSoMmeM 4 phuTa UMcA aura 2 phuTa caur3A eka pASANa dekhA thA jisapara kisI zAsana-devatA, sambhavataH dharaNendra-padmAvatIkI mUrti thii| yaha mUrti eka caitya vRkSake nIce dikhAI par3atI thI aura caitya vRkSake Upara bhagavAn pArzvanAthakI pratimA banI huI thii| vaha pratimA Aja bhI vahAM par3I hai| kahate haiM, rukmiNI maThakI bahuta-sI prAcIna sAmagrI kuNDalapura aura varaMTake bIca eka puliyAmeM kUTakara lagAyI gayI thii| . nAma-sAmyake kAraNa kucha loga rukmiNI maTha aura varraTakA sambandha kRSNakI paTarAnI rukmiNIse jor3ate haiN| unakA vicAra hai ki yahI vaha kuNDalapura hai jahA~ kRSNane rukmiNIkA haraNa kiyA thA tathA varaMTa kRSNakAlIna virATa hai| kintu kisI bhI sAkSyase kuNDalapura rukmiNIkA janma-nagara siddha nahIM hotaa| vastutaH rukmiNIke janma-nagarakA nAma kuNDinapura thaa| vaha vidarbhameM thaa| isakA apara nAma vidarbhapura thaa| vartamAnameM kuNDinapurakI pahacAna devalavAr3Ase kI jAtI hai jo mahArASTrake cAMdA jilemeM vardhA nadIke kinArepara hai aura naraurAse 11 mIla hai| yahA~ rukmiNI mandira banA huA hai aura prativarSa vahA~ melA bharatA hai| prAcIna kAlameM kuNDinapurakA vistAra vardhA nadIse amarAvatI taka thaa| kahate haiM, amarAvatImeM bhavAnIkA mandira aba bhI banA huA hai jahA~se kRSNake dvArA rukmiNIkA haraNa honA batAyA jAtA hai| DaoN. phyUrara vidarbhake koNDAvirako prAcIna kuNDinapura mAnate haiN| DaoNrsena isakI pahacAna amarAvatIse 40 mIla dUra avasthita kuNDapurase karate haiN| jaina aura hindU purANa bhI rukmiNIke janma-nagarakA nAma kuNDanapura yA kuNDinapura mAnate haiM aura use vidarbhameM avasthita mAnate haiN| jaina aura hindU purANoMke anusAra rukmiNIke bhAI aura vidarbhake rAjakumAra rukmane girivrajake samrAT jarAsandhakI preraNAse apanI bahanakA sambandha cedi-narezake sAtha kara diyA thaa| rukmake pitA bhISmako bhI apane putrake nirNayase sahamata honA pdd'aa| isa vivAha-sambandhane rAjanaitika rUpa le liyaa| zizupAla aura bhISma, jarAsandhake karadayA mANDalika nareza the| dUsarI ora nArada kRSNake pakSadhara the jo tor3a-jor3akI nItimeM niSNAta the| kRSNa jarAsandhake pratidvandvo the| nAradane bhISmake mahaloMmeM jAkara pahale rukmiNIko buAko kRSNake pakSameM kiyA, phira kRSNakA citrAMkana karake use rukmiNIko dikhAyA aura vArtAlApakI apanI anupama kalA dvArA rukmiNIke mAnasa-mandirameM kRSNakA mohana rUpa priyatamake rUpameM virAjamAna kara diyaa| rukmiNIne apanI buAke parAmarza aura sahayogase kRSNake nAma prema-patra bhejA aura unheM usI dina AnekA anurodha kiyA jisa dina usakA vivAha zizapAlake sAtha honevAlA thaa| yathAsamaya kRSNa saMketasthAna (jaina purANoMke anusAra madana-mandira aura hindU purANoMke anusAra indrANI-mandira ) meM Akara chipa gye| rukmiNI bhI apane vacanAnusAra vahA~ aayii| vahIMse kRSNa rukmiNIko rathameM lekara cala diye| kanyA pakSane pratirodha bhI kiyA, kintu kRSNane usake sAre virodha-pratirodhoMko niSprabha 1. harivaMza purANa 2, mahAbhArata vana parva 73 2. Report of the Archaeological Survey of India, Vol. IX, P. 133. 3. Monumental Antiquities and Inscriptions, by Dr. Fuhrer. 4. Dowson's Classical Dictionary, 4th Ed., p. 171. 3-26
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 - bhAratake digambarajaina tIrya kara diyaa| isase kRSNako strIratna to milA hI, sAtha hI unheM tatkAlIna jaTila aura jarAsandhake AtaMkase vyApta rAjanItipara apanA varcasva sthApita karanekA eka svarNa avasara bhI prApta huaa| yaha ghaTanA vidarbhameM ghaTita huI thii| yahAM vicAraNIya yaha hai ki rukmiNIkA janma-nagara vidarbhameM thaa| zizupAla cedikA zAsaka thaa| cedi hI prAcIna kAlameM dahala-maNDala yA bundelakhaNDa kahalAtI thii| zizupAlake samaya cedikI rAjadhAnI canderI thii| gupta-kAlameM cedikI rAjadhAnI kAliMjara thaa| mahAbhAratakAlameM zuktimatI rAjadhAnI thI aura kalacuri-kAlameM isakI rAjadhAnI mAhiSmatI thii| kucha kAlataka dahalamaNDalakI rAjadhAnI tripurI ( jabalapurase 11 ki. mI. dUra vartamAna tevara ) bhI rhii| kuNDalapura cedi yA dahalamaNDalake hI antargata thaa| zizupAlake samaya kuNDalapura usake rAjyameM sammilita thaa| bhISma vidarbhake prabhAvazAlI nareza the| cedi aura vidarbha donoM pRthakpRthak rAjya the| ataH yaha tarkasaMgata tathya hai ki kuNDalapurake sAtha rukmiNIkA koI sambandha nahIM thaa| rukmiNI maTha nAmaka jaina mandirake sAtha rukmiNIkA nAma kaise jur3a gayA, yaha zodhakA eka pRthak viSaya ho sakatA hai| sambhava hai, isa mandirakA nirmANa evaM pratiSThA rukmiNI nAmaka kisI udAra mahilAne karAyI ho| jo bhI ho, itanA to sunizcita hai ki kRSNakI mahArAnI rukmiNIkA koI sambandha isa kuNDalapurake sAtha nahIM rhaa| . vartamAnameM rukmiNI maTha kucha stambhoMpara AdhArita bhagna dazAmeM khar3A hai| yaha pASANakA maNDapa-jaisA pratIta hotA hai / isake cAroM ora bhagnAvazeSa vizAla bhUbhAgameM bikhare par3e haiN| lakhanAdauna mArga ___yaha sthAna madhyapradezake jabalapura-nAgapura roDapara jabalapurase 83 kilomITara hai aura rASTrIya mArga naM. 26 evaM naM. 7 ke saMgamapara sthita hai| bhaviSyameM yahA~se bhopAla-rAyapura rASTrIya mArga tathA lakhanAdauna-goMdiyA rASTrIya mArga bananevAlA hai| inhIM rASTrIya mArgoke caurAhepara mahAvIra kIrtistambha nirmita hai / yaha sivanI jilekI ekamAtra tahasIlakA mukhyAlaya hai| purAtattva-sAmagrI ___ lakhanAdauna nagara tathA isake AsapAsa 20-25 mIlake vRttameM prAcIna bhavanoMke bhagnAvazeSa bikhare hue par3e haiN| nagarake aneka makAnoMmeM prAcIna mUrtiyAM jar3I huI haiN| aneka makAna aise bhI mileMge, jinake nirmANameM prAcIna bhavanoMke stambhoM, alaMkRta pASANoM evaM purAtAttvika mahattvakI sAmagrIkA svatantratApUrvaka upayoga kiyA gayA hai| yahA~ aba bhI kabhI-kabhI kheta jotate samaya yA 1. skanda purANa, revA khaNDa, parva 56 / 2. Journal of the Asiatic Society of Bengal, Vols. xV and LXXI. 3. Epigraphia Indica, Vol. I, pp. 220-253. Alberuni's India, Vol. I, P. 202..
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 203 kisI sthAnakI khudAI karate samaya jaina mUrtiyAM mila jAtI haiN| yahA~se upalabdha do tIrthaMkara pratimAeM nAgapura tathA kalakattAke saMgrahAlayoMmeM bhejI jA cukI haiN| vartamAnameM lakhanAdaunakI bhagavAn mahAvIra 25 sauvA~ nirmANa-mahotsava samitine tIna sause jyAdA jaina avazeSa lakhanAdauna tahasIlameM khoje haiM jo ki purAtattvako dRSTise mahattvake haiN| ye avazeSa grAmINoM dvArA ajaina devIdevatAoMke rUpameM pUje jAte haiM aura kucha buddhijIviyoMke baiThakakhAnoMkI zobhA bar3hAte haiN| prasiddha purAtattvavettA svargIya rAyabahAdura DaoN. hIrAlAlajIne apanI pustaka 'inskripzansa ina sI. pI. eNDa barAra' ke pRSTha 69 para lakhanAdaunase prApta eka abhilikhita dvAra-zilAkhaNDakI sUcanA dI hai tathA ukta abhilekhakA vizleSaNa karate hue unhoMne yaha mata vyakta kiyA hai ki isa kSetrameM jaina mandira avazya rahA hai aura yaha dvAra-zilAkhaNDa usI jaina mandirakA hogaa| unhoMne lekhake AdhArapara mandira-nirmAtAko amRtasenakA praziSya tathA trivikramasenakA ziSya batAyA hai| nirmAtAkA nAma vikramasena batAyA gayA hai| lipike AdhArapara unhoMne ukta abhilekhako 9vIM10vIM zatAbdIkA pramANita kiyA hai| sva. DaoN. hIrAlAlajIke isa ullekhase yaha pramANita hotA hai ki lakhanAdauna nagarake usa kSetrameM jahAM yaha dvAra-zilAkhaNDa upalabdha huA hai, 8vIM aura 10vIM zatAbdiyoMke bIca arthAt kalacuri-kAlameM koI bhavya jaina mandira avazya rahA hai jisake irdagirda Aja taka ye avazeSa mila ___ina sambhAvanAoMkI puSTi julAI san 1971 meM yahA~se upalabdha eka tIrthaMkara-pratimAse hotI hai / yaha pratimA mUla kAchI-parivArake zrI zAradAprasAda haradiyAko kheta jotate hue milI thii| yaha pratimA 4 phuTa UMce aura 2 / phuTa caur3e eka zilAphalakapara atyanta kalAtmaka DhaMgase utkIrNa hai / jaina samAjane ise lAkara sthAnIya jaina mandirameM virAjamAna kara diyA hai aura mArca 1974 meM isakI paMcakalyANaka pratiSThA sampanna ho cukI hai| yaha aSTaprAtihArya-yukta SaT-samakoNIya pratimA hai jo ki mUrtikalAko durlabha kRti mAnI jAtI hai| isa pratimAkA aMkana atyanta sajIva aura bhavya hai| isakA zilpa sauSThava prabhAvaka hai| isakI bhAvAbhivyaMjanA, aMgavinyAsa aura kalA atyanta manohara hai| yaha pratimA mUrti-zilpako dRSTise sundaratama pratimAoMmeM se eka hai, yaha vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai| ____ bhagavAn cAra khambhoMpara nirmita siMhapIThikApara padmAsana mudrAmeM dhyAnAvasthita haiN| a?nmIlita prazAnta nayana, sirapara ghugharAlA kezagulma aura sirake pRSThabhAgameM alaMkRta prabhAmaNDala hai| bhagavAnke donoM pAzoNmeM camarendra camara liye bhagavAnkI sevAmeM khar3e haiN| sirake Upara trichatra pradarzita hai / trichatrake donoM ora gajArUr3ha indra-dampatI aMkita haiN| gajarAjake UparI bhAgameM donoM gandharva puSpavarSA karate hue dIkha par3ate haiN| pIThikAke siMhoMse saTe khar3e donoM ora yakSa mAtaMga evaM siddhAyanI yakSI haiN| madhyameM dharmacakrakA aMkana hai / ___ sva. DaoN. hIrAlAlajIne mUrti, yakSa-yakSI, prabhAmaNDala, alaMkaraNa tathA zAla-vRkSake pattoM evaM phUla ( jo ki prabhAmaNDalapara spaSTa dikhAI dete haiM ) ko AdhAra mAnakara ise bhagavAn mahAvIrakI pratimA mAnA hai / anya kaI vidvAnoMne bhI isa matakI puSTi kI hai| vidvAnoMkA eka varga lakhanAdaunako pulakezI dvitIyake samayakA mAnatA hai jisakA ki rAjya narmadAke 50 kosa dakSiNameM thaa| Adhunika kucha vidvAn isako lakSmaNadroNa nAmaka mahAbhAratayugIna grAma mAnate haiN|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 bhAratake digambara jaina to mar3hiyA avasthiti aura mArga jabalapura nagarakI gaNanA madhyapradezake pramukha nagaroMmeM kI jAtI hai| yaha audyogika, rAjanItika, sAmAjika aura dhArmika sabhI dRSTiyoMse mahAkozalakA sabase bar3A nagara hai / jaina samAjakA to yaha kendra hI hai| yahA~ jenoMke lagabhaga do hajAra ghara haiM tathA 36 digambara jaina mandira aura 3 caityAlaya haiN| jabalapura nagarase 6 ki. mI. dUra jabalapura-nAgapura roDapara dakSiNa-pazcimakI ora puravA aura tripurIke bIcameM eka choTI-sI pahAr3I hai| yaha dharAtalase 300 phuTa UMcI hai| 'pisanahArIkI mar3hiyA' athavA mar3hiyA isI pahAr3Ipara hai| pahAr3Ipara jAneke lie 265 sIr3hiyAM banI huI haiN| isake pAsa hI meDikala kAleja banA huA hai| jabalapura zaharase yahAM Aneke lie basoM aura TempuoMkI suvidhA hai| yahA~kA patA isa bhAMti hai-pisanahArI mar3hiyA TrasTa, nAgapura roDa, jblpur| kSetrakA itihAsa yaha sthAna lagabhaga 500 varSase prakAzameM AyA hai| yadyapi isake AsapAsa cAroM ora prAcIna kalA-sAmagrI bikharI par3I hai, kintu mar3hiyAmeM isase pUrvakA koI purAtattva nahIM miltaa| isa kSetrake nAma aura nirmANake sambandhameM aneka kiMvadantiyA~ pracalita haiM / eka kiMvadantI yaha hai 500 varSa pUrva isa bhUbhAgapara goMDa rAjAoMkA rAjya thaa| rAjadarabArameM eka jainadharmAvalambI pezavA thaa| usane jinendra bhagavAnke nitya darzanake lie isa ekAnta pahADIpara jaina mandirakA nirmANa kraayaa| isake kAraNa kucha samaya taka yaha 'pezavAkI mar3hiyA' nAmase prasiddha rhaa| dhIre-dhIre yaha nAma badala kara 'pisanahArIkI mar3hiyA' ho gyaa| kintu yaha kiMvadantI kucha adhika vizvasanIya nahIM lgtii| yaha to sambhava hai ki kisI jaina pezavAne yahA~ mandira-nirmANa karAyA ho aura usake kAraNa isa sthAnakA nAma 'pezavAkI mar3hiyA' par3a gayA ho / kintu 'pezavAkI mar3hiyA' hI badalate-badalate 'pisanahArIkI mar3hiyA' kahalAne lagI ho, yaha buddhigamya nahIM hai| - isa sambandhameM eka dUsarI bhI kiMvadantI pracalita hai, jo adhika prAmANika lagatI hai tathA jo adhika janavizruta bhI hai| kahate haiM, jabalapura nagarake madhyameM kamAniyA dvAra (tripurIsmAraka dvAra ) ke nikaTa eka nirdhana pisanahArI vidhavA rahatI thii| vaha ATA pIsakara apanA nirvAha karatI thii| eka dina usane jaina munikA upadeza sunaa| upadeza sunakara usane tabhI manameM eka jaina mandirakA nirmANa karAnekA saMkalpa kara liyaa| kintu samasyA thI dhnkii| jisane jIvanameM dUsaroMke samakSa kabhI hAtha nahIM pasArA, jo apane zramapara hI nirbhara rahakara apanA jIvana-yApana karatI thI, vaha mandirake lie dUsaroMse bhikSA kaise maaNgtii| usakA saMkalpa akhaNDa thaa| usane nizcaya kara liyA ki zrama dvArA dhana-saMgraha karake mandira nirmANa karAnA hai, aura mandira avazya banegA cAhe isake lie kitanA hI zrama kyoM na karanA pdd'e| basa, isa saMkalpakA sambala lekara vaha zrama karane meM juTa gyii| vaha ghara-ghara jAtI aura vahA~se anna lAkara piistii| sabase zAma taka usakI cakkI kabhI virAma na letii| cakkIkI madhura dhvanimeM usakA aDiga saMkalpa gAnoMke rUpameM guuNjtaa| vRddha zarIra aura athaka parizrama / kintu
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake vigambara jaina tIrtha 205 saMkalpakI saMjIvanI use zrAnta-klAnta na hone detii| jyoM-jyoM dhana-saMcaya hotA jAtA, tyoM-tyoM usameM eka navIna sphUrti taraMgita hotI jaatii| loga usake isa dussAhasa para ha~sate, kintu vaha loka-nindA yA upahAsase nilipta banI apanI sAdhanAmeM nirata rhtii| vaha dina bhI A paha~cA, jaba logoMne dekhA ki vaddhA pisanahArI kadAla-phAvaDA lekara mar3hiyAkI pahAr3Ipara vanya jhAr3iyoM aura vRkSoMko kATa-kATakara mandirake lie Ubar3a-khAbar3a bhUmiko samatala banAnemeM juTI huI hai| taba rAja Aye, majadUra Aye, iMTa-cUnA aura patthara lAye gaye aura mandirakA nirmANa Arambha ho gyaa| usakI nindA karanevAle aba usakI prazaMsA karane lage / jo usakA upahAsa ur3Ate the, ve use sahayoga deneko tatpara ho gye| kintu usa tapasvinIko yaha saba dekhane-sunanekA avakAza kahA~ thaa| vaha to majadUroMke saMga IMTa-gArA idhara se udhara pahuMcAnemeM juTI rhtii| prAtaH se sandhyA taka majadUroMke sAtha vaha kAma karatI, unake kAmakI dekhabhAla karatI, aura rAtri hote hI usa nirjana nIrava jaMgalameM khaTiyA DAlakara caukasI krtii| taba vaha dina bhI A pahuMcA, jaba mandira taiyAra ho gyaa| usake Upara zikharakA mukuTa laga gayA / kintu mukuTameM maNi nahIM thI, jo bar3I bhArI kamI thii| svarNa-kalazake binA zikhara sUnAsUnA-sA laga rahA thaa| eka nidhana asahAya abalAke pAsa itanI pUMjI kahAM thI jisase vaha svarNakalaza car3hA paatii| taba usa puNyazIlA mahAbhAgAne aisA kalaza car3hAyA, jaisA saMsArane na kabhI dekhA thA, na kabhI sunA thA / usane apanI cakkIke donoM pATa zikharameM cinavA diye| jina pAToMne use jIvanameM roTI dI, jina pAToMne usake saMkalpako mUrta rUpa diyA, ve hI to usako ekamAtra pUMjI the| bhagavAnke lie usane apanI samagra pU~jo samarpita kara dii| kintu itihAsa usakA nAma surakSita na rakha pAyA, yaha kaisI viDambanA hai| phira bhI janajanakI zraddhAne isa kSetrako 'pisanahArIko mar3hiyA' ke rUpameM sadA-sarvadAke lie amara kara diyaa| uparyukta donoM kiMvadantiyoMmeM hameM kucha bhI asvAbhAvikatA nahIM lgtii| donoM kiMvadantiyoMko saMyukta karake dekheM to isa kSetrakA eka itihAsa banatA hai| pahale kisI pezavAne yahA~ mandira bnvaayaa| usase yaha 'pezavAko mar3hiyA' kahalAne lgaa| phira kisI pisanahArIne eka mandira bnvaayaa| tabase isa kSetrakA nAma 'pisanahArIkI mar3hiyA' ho gyaa| isa mandirameM gumbajake nIceke Ale meM do mUrtiyAM virAjamAna haiN| inake siMhAsana-pIThapara pratiSThA-saMvat 1587 utkIrNa hai| ye hI yahAMkI sarvaprAcIna mUrtiyAM haiN| inase pUrvavartI eka mUrti saMvat 1548 kI hai| kintu vaha zAha jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita hai| unhoMne vibhinna sthAnoMpara isI pratiSThA-saMvatkI aneka mUrtiyAM bhejI thiiN| ukta mUrti pApar3IvAlajI dvArA bhejI huI hai| saMvat 1587 meM nirmita mandira aura mUrtiyoMke atirikta yahA~ anya koI purAtattva-sAmagro nahIM hai| zeSa mandira aura mUrtiyoMkI pratiSThA to vIra saMvat 2483 aura 2484 meM huI hai / lagatA hai, isa antarAlameM ( vIra saMvat 2056 se 2483 taka ) 427 varSa taka yahAM koI dUsarA mandira nahIM banA aura na ise tIrthakSetrake rUpameM mAnyatA milii| / saMvat 1939 meM jabalapurake jaina samAjakI dRSTi isa ora gyii| vaha yahA~ke prAkRtika saundarya, aitihAsika mahattva aura AdhyAtmika sAdhanAke upayukta vAtAvaraNase prabhAvita hokara AkRSTa huaa| dhIre-dhIre yahA~ nirmANa kArya prArambha ho gyaa| sIr3hiyAM banIM, dharmazAlAeM bniiN| phira saMvat 1976 meM yahAM do gajaratha-mahotsava sampanna hue| ina utsavoMmeM sahasroM vyaktiyoMne sammilita hokara isa sthAnake mahattvako smjhaa| saMvat 1984 meM cAritracakravartI AcArya zAntisAgarajI mahArAjakA yahA~ padArpaNa huaa| pUjyapAda kSullaka gaNezaprasAdajI varNI to yahAM paryApta
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhAratake digambara jaina tIrtha samaya taka rhe| ina donoM AdhyAtmika santoMke puNya prasAda aura prabhAvase isa sthAnakA druta gatise vikAsa huA, kSetrake rUpameM isakI khyAti huI aura aneka navIna mandira-mandariyoMkA nirmANa karanekI preraNA jgii| - yahA~kA eka cAmatkArika jalakuNDa avazya ullekhanIya hai| yahAM eka zuSka gaDDhA thaa| pUjya varNIjIkI kRpAse vaha jalapUrNa ho gayA aura eka jalakuNDa bana gyaa| vaha jalakuNDa aba bhI vidyamAna hai / janatAne usakA nAma varNI-kuNDa rakha liyA hai| kSetra-varzana jabalapura-nAgapura sar3aka kinAre eka vizAla ahAteke madhyameM kSetrakA kAryAlaya, dharmazAlA tathA kSetrasthita saMsthAoMke bhavana avasthita haiN| yahA~ eka jinAlaya aura mAnastambha bhI hai / isake pRSThabhAgameM pahAr3I hai, jisapara mandiroMkI zveta paMkti, unnata zikhara aura unake Upara laharAtI dhvajAeM barabasa dhyAna AkarSita kara letI haiN| - kAryAlayase kucha dUra calanepara pahAr3IkI car3hAI prArambha ho jAtI hai| pahAr3Ipara car3haneke lie sIr3hiyAM banI huI haiN| car3hAI sugama hai| - mandira naM. 1-eka choTe-se kamaremeM vedIpara bhagavAn padmaprabhakI zvetavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| pAdapIThapara kamalakA cihna aMkita hai| pratiSThA-saMvat vIra ni. saMvat 2483 hai / isa mandirake pAsa eka kamarA khAlI hai| mandira naM. 2-isase kucha sIr3hiyAM car3hanepara pAzvanAtha mandira milatA hai| yaha mUrti kRSNa pASANakI hai aura padmAsana hai| isako avagAhanA 2 phuTa 7 iMca hai| yaha vIra saMvat 2483 meM pratiSThita huii| isa cabUtarAnumA vedIpara 2 pASANakI aura 4 dhAtu-pratimAeM virAjamAna haiM / yahA~ bhagavAn pArzvanAthake vIra saM. 2483 meM pratiSThita caraNa-cihna bhI virAjamAna haiN| mandira naM. 3-bhagavAnko kRSNa pASANako padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI mApa 4 phuTa 2 iMca hai aura vIra saM. 2483 meM pratiSThita huI hai| isake Age caraNa-cihna bane hue haiN| kA~cakI eka choTI AlamArImeM dhAtuko 11 choTI-choTI mUrtiyAM rakhI huI haiN| ___ mandira naM. 4-bhagavAn mahAvIrakI pratimA padmAsana mudrAmeM dhyAnAvasthita hai| zveta pASANako yaha pratimA 1 phuTa 3 iMca UMcI hai aura vikrama saMvat 202 meM pratiSThita huI hai| isake Age eka dhAtu-pratimA virAjamAna hai| ___isa kSetrapara pratyeka tIrthaMkarako eka mandariyA banI huI hai| isa prakAra 24 tIrthaMkaroMkI 24 ToMkeM banI huI haiM, kintu ye saba na to eka hI sthAnapara haiM aura na madhuvana yA papaurAke bAhubalI mandirake samAna kisI eka mUrtiko kendra banAkara golAkAra banI huI haiN| yahA~ ye 24 mandiriyAM kucha gucchakoMmeM baMTI huI haiN| inakI sabhI mUrtiyAM AkArameM 1 phuTa 9 iMca UMcI, padmAsana haiM aura vIra saMvat 2484 meM inakI pratiSThA huI hai| ina mUrtiyoMkA varNa tIrthaMkaroMke mUla varNAnusAra hI hai| ataH saba mUrtiyoMmeM samAnatA honepara bhI varNameM kahIM-kahIM vaiSamya hai| mandariyA~ jahA~ jaise haiM,unakA varNana vaise hI kiyA jaayegaa| sAtha hI mandariyoMkI krama-saMkhyA mandiroMse pRthak rakhI jaayegii| - mandariyA naM. 1 RSabhadeva pratimA, svarNa varNa / ajitanAtha // 3 sambhavanAtha //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 207 mandariyA naM. 4 abhinandananAtha pratimA, svarNa vrnn| . sumatinAtha ... " padmaprabha " " supAzvanAtha " " ... candraprabha , " puSpadanta , , isase Age eka sthAnapara dIvAra meM 5 prAcIna choTI tIrthaMkara mUrtiyAM haiN| mandira naM. 5-bhagavAn mahAvIra kI makarAnekI zvetavarNa, padmAsana pratimA 4 phuTa uttuMga haiM aura vIra saMvat 2484 meM pratiSThita huI hai| isake Age dhAtukI eka tIrthaMkaramUrti virAjamAna hai| mandariyA naM. 10 zAntinAtha svarNa varNa zreyAMsanAtha .. , 12 vAsupUjya lAla varNa mandira naM. 6-bAhubalI svAmI kAyotsarga mudrAmeM dhyAnamagna haiN| unakI avagAhanA 6 phuTa 9 iMca hai| inakA vaNaM zveta hai aura inakI pratiSThA vIra saM. 2484 meM kI gyii| mandariyA naM. 13 vimalanAtha svarNa varNa .. , 14 anantanAtha . , 15 dharmanAtha , mandira naM.7 yaha kAMcakA mandira hai| isameM Upara, nIce aura dIvAroMmeM kAMca kalAtmaka DhaMgase jar3e hue haiN| kakSake madhyameM samavasaraNakI racanA hai| isa racanAmeM bhI kA~cakA hI prayoga kiyA gayA hai| isake mAnastambha aura indra kAMcake na hokara sImeNTa aura saMgamaramarake bane hue haiN| yaha mandira UparakI maMjila meM hai / mandira darzanIya hai| mandira naM. 8-bhagavAn AdinAthakI zveta makarAnA pASANakI yaha pratimA padmAsanAsIna hai, 3 phuTa 9 iMca UMcI hai| isakI pratiSThA vIra saMvat 2484 meM huii| isake Age zveta saMgamaramarakA 2 phuTa UMcA eka caitya virAjamAna hai| isameM cAroM dizAoMmeM cAra tIrthaMkara-pratimAeM banI huI haiN| isake nikaTa dhAtuko do tIrthaMkara-mUrtiyAM virAjamAna haiN| mandariyA naM. 16 zAntinAtha pratimA svarNa varNa 17 kunthunAtha , arahanAtha " " . mallinAtha , " . munisuvratanAtha,, zyAma varNa naminAtha , svarNa varNa neminAtha , zyAma varNa pAzvanAtha , harita varNa, no phaNa haiN| mahAvIra , svarNa karNa
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 bhAratake digambara jaina tIrtha mandira naM. 9-bhagavAn zAntinAthako yaha padmAsana mUrti maTamaile raMgako hai| pASANapara kucha kAlI dhAriyAM haiM / vIra saMvat 2483 meM pratiSThita huI hai| caraNa-caukIpara aSTa maMgala dravya bane hue haiN| mUrtike Age caraNa virAjamAna haiN| __ mandira naM. 10-eka guphAmeM munirAja sukozala svAmIkI tapasyAkA dRzya utkIrNa hai| munirAja sukozala AtmadhyAnameM lIna haiM / eka siMhanI aura usake zAvaka munirAjakA sAnanda bhakSaNa kara rahe haiN| mandira naM. 11--zveta pASANako mallinAtha bhagavAnkI yaha pratimA padmAsana hai| vIra saMvat 2483 meM isakI pratiSThA huii| mandira naM. 12-kamalAsanapara bhagavAn pAzrvanAthakI 1 phuTa 10 iMca UMcI mUrti padmAsanameM virAjamAna hai / vIra saMvat 2484 meM isakI pratiSThA huii| isake Age bhagavAn candraprabhakI saMvat 1548 meM pratiSThita mUrti virAjamAna hai| isa mandirake bagalase nIce dharmazAlAke lie pagaDaNDI bhI jAtI hai| ukta prakArase parvatapara 12 mandira aura 24 mandariyAM banI huI haiM, arthAt pahAr3Ipara kula 36 (12+ 24) mandira haiN| mandira naM. 13-yaha mandira dharmazAlAke nikaTa maidAna meM hai| yaha mahAvIra mandira kahalAtA hai| eka bar3e haoNlameM cabUtarAnumA vedImeM bhagavAn mahAvIrakI zveta makarAnekI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA 4 phuTa hai| isakI pratiSThA vIra saMvata 2484 meM hii| mandira bhavya evaM vizAla hai| mUlanAyakake Age do siMhAsanoMmeM eka pASANako tathA 5 dhAtukI pratimAeM virAjamAna haiN| mandirake Age saMgamaramarakA vizAla mAnastambha hai jisake zIrSapara cAra tIrthakara-pratimAeM virAjamAna haiN| kSetrasthita saMsthAeM kSetrapara pUjya vIjIkI preraNAse sthApita varNI jaina gurukula aura chAtrAvAsa haiN| vidyAlaya aura chAtrAvAsake bhavana gurukulake apane haiM / yahA~ nikaTa hI meDikala kAleja hai| isa dRSTise gurukulake mahattva aura upayogitAkA sahaja hI mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai| dharmazAlAe~ kSetrasthita dharmazAlAoM meM 60 kamare haiN| dharmazAlAoMmeM prakAzake lie bijalIko vyavasthA hai / jalake lie kaI kueM aura haiNDapampa haiN| kSetrapara Avazyaka vastuoMko vyavasthA hai, jaise baratana, bistara Adi / jabalapura, bher3AghATa Adike lie basa aura Taimpo yahA~ barAbara milate haiN| vyavasthA yahA~ko vyavasthAke lie 'pisanahArI mar3hiyA TrasTa' nAmaka eka TrasTa hai / isake padAdhikAriyoM aura saMdasyoMkA cunAva jabalapurake jaina samAja dvArA hotA hai|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 madhyapradezake digambara jaina tIrtha tripurI avasthiti tripurI bhAratakI prAcIna nagariyoMmeM eka mahattvapUrNa nagarI hai| haimakoSameM isakA anya nAma cedi nagarI bhI milatA hai| yaha nagarI cedike kalacuri-narezoMkI rAjadhAnI thii| hindU aura jaina purANoMmeM bhI cedi dezake ullekha milate haiN| mahAbhArata aura rAmAyaNa Adi prAcIna sAhityase jJAta hotA hai ki bundelakhaNDake. dakSiNa aura pUrvakA pradeza pahale yAdavavaMzI rAjAoMke adhikArameM thaa| inakI rAjadhAnI mAhiSmatI thii| sahasrArjuna yahIMkA pratApI nareza thaa| usake vaMzaja Age calakara haihayavaMzI kahalAne lge| haihayavaMza Age calakara kaI zAkhAoMmeM vibhakta ho gyaa| mahAbhArata kAlameM mAhiSmatImeM rAjA nIla rAjya karatA thaa| isa vaMzakA eka anya nareza zizupAla thaa| sambhavataH isa zAkhAkI rAjadhAnI tripurI thii| yaha zAkhA itihAsameM cedike kalacuri nAmase prasiddha hai| jaina mAnyatAnusAra RSabhadeva bhagavAnne jina 52 janapadoMkI sthApanA kI thI, unameM cedi nAmakA bhI eka janapada thaa| vartamAna itihAsameM cedikI prasiddhi 9vIM-10vIM zatAbdImeM usake rAjanaitika mahattvake kAraNa huI / isa kAlameM cedi dezako rAjadhAnI tripurI thii| Ajakala tripurIkA nAma tevara hai jo vartamAnameM eka choTA gAMva raha gayA hai| yaha bambaI-roDako dakSiNa dizAmeM jabalapurase pazcimameM 9 ki. mI. dUra hai| itihAsa 10vIM-11vIM zatAbdImeM cedike zAsaka kalacurivaMzI nareza the| isa kAlameM jabalapurake Asa-pAsakA pradeza dahala kahalAtA thaa| kalacuri kokala dvitIyake putra gAMgeyadevake zAsana-kAlameM tripurIkI zakti aura pratiSThA AkAzako chUne lagI thii| isa narezane apane jIvana meM aneka yuddha kiye aura apane sAmrAjyakA cAroM ora vistAra karake 'vikramAditya' kI gauravapUrNa upAdhi dhAraNa kii| usane paramAra bhoja aura rAjendra colase sandhi karake cAlukya jayasiMha dvitIyake rAjyapara AkramaNa kara diyaa| san 1019 ke eka zilAlekhase jJAta hotA hai ki cAlukya-narezane ina sabako yuddhameM bhagA diyaa| isake pazcAt gAMgeyadevane kosala-nareza somavaMzI mahAzivagupta yayAti aura utkala-narezako jItakara 'trikaliMgAdhipati' kA viruda dhAraNa kiyaa| tatpazcAt usane baghelakhaNDa aura banArasako apane rAjyameM milaayaa| san 1034 meM mahamUda gajanavIke paMjAba pradezake gavarnara ahamada niyAlagItane banArasapara AkramaNa kiyA aura apAra sampatti lUTa le gyaa| gAMgeyadevane isakA pratizodha kiradeza ( vartamAna kAMgar3A ghATI ) ko musalamAnI Adhipatyase mukta karake liyaa| gAMgeyadevake svarNa, rajata aura tAMbeke sikke bahuta bar3I saMkhyAmeM milate haiN| kumhIMmeM prApta eka tAmralekhake anusAra usakI mRtyu 150 paliyoMke sAtha prayAgameM akSayavaTake nIce huI batAyo jAtI hai| usakA uttarAdhikArI usakA putra lakSmIkarNa ( karNake nAmase vikhyAta ) huaa| usane apane pitAkA zrAddha-tarpaNa san 1041 meM kiyaa| isake pazcAt karNane tripurI rAjyake prabhAva, pratiSThA aura samRddhikA khUba vistAra kiyaa| usane banArasa jItA, rADha (pazcima baMgAla) para vijaya prApta kI, pratihAra yazapAlase prayAga chInA aura kiradezameM jAkara musalamAnoMko hraayaa| usane pAlavaMzI nareza nayapAlase sandhi karake 3-27
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 bhAratake digambara jaina tIrtha usake yuvarAja vigrahapAla tRtIyake sAtha apanI putrI yovanazrIkA vivAha kara diyaa| isa bAta kI puSTi usake san 1048 ke rIvA - zilAlekha se bhI hotI hai / isake bAda usane kaliMgako rauMda DAlA, cola rAjendrase kA~cI viSaya chIna liyA / nolambabAr3Ike pallava, salemake kuMga, malAvAra - taTavartI yUrala aura madurAke pANDya narezoMko usake caraNoMmeM apane mukuTa jhukAne par3e / cAlukya somezvara prathamako usane karArI parAjaya dii| rIva zilAlekhake anusAra usakI dakSiNa- vijaya san 1048 samApta huI / san 1051 meM usane candela kIrtivarmanako harAkara bundelakhaNDapara adhikAra kara liyA / kintu kucha samaya pazcAt candela - nareza ke sAmanta gopAlane usase bundelakhaNDa chIna liyA / phira karNane mAlavA ke uttara-pazcima meM sthita hUNa- maNDalapara AkramaNa kiyaa| usane cAlukya bhIma prathamake sAtha milakara paramAra nareza bhojapara pUrva aura pazcimakI orase AkramaNa kara diyA / isI bIca san 1055 meM bhojakI mRtyu ho gayI aura ina donoMne mAlavApara adhikAra kara liyA / yaha adhikAra thor3e hI samaya taka rhaa| bAdameM usakA jhagar3A bhImake sAtha ho gayA / bhImane usase bhojakI sunaharI maNDapakA, hAthI aura ghor3e chIna liye / kumhIMke tAmralekha se jJAta hotA hai ki karNa karNAvatI nagara basAyA thA / karNAvatI hI aba kArItalAI kahalAtI hai / isa prakAra karNa jIvana-bhara yuddha karatA rahA, kintu prayAgako chor3akara use koI vizeSa bhautika lAbha nahIM huaa| usane 'trikaliMgAdhipati' kA viruda dhAraNa kiyA, jabalapurake nikaTa eka naye nagara kI sthApanA kI aura hUNa parivArakI avalladevI ke sAtha vivAha kiyA, jisase yazaHkarNakA janma huA / san 1073 meM usane apane putrake lie rAjagaddI chor3a dI / yazaH karNa apane pitAke samAna vIra nahIM thA / usake Upara cAlukya jayasiMha aura gAhar3avAla candradevane AkramaNa karake banArasa aura prayAga chIna liye / paramAra lakSmaNadevane usakI rAjadhAnI tripurIpara adhikAra karake rIvAMmeM kucha samaya taka par3Ava bhI DAlA / ina AkramaNoMke kAraNa tripurIkA kalacuri rAjya bahuta nirbala ho gayA / bArahavIM zatAbdI ke prathama caraNameM usakA putra gayakarNa rAjasiMhAsanapara ArUr3ha huA / AcAryaM merutuMgane 'kumArapAla pratibodha' meM likhA hai 'dahalake nareza karNa ( gayakaNaM ) ne gujarAta- nareza kumArapAlapara bar3I bhArI senA lekara AkramaNa kara diyA / isa AkramaNake daurAna karNa eka rAta hAthIpara so rahA thaa| hAthI calA jA rahA thA / usake galekA hAra eka vRkSakI zAkhAmeM ulajha gayA jisase karNa ke prANa-pakherU ur3a gaye / ' san 1155 meM usakA bar3A putra narasiMha gaddIpara baitthaa| phira san 1959 aura 1967 ke bIca usakA choTA bhAI jayasiMha tripurIkA zAsaka huaa| usane tukaM khusarU malikake AkramaNakA vIratA ke sAtha mukAbalA kiyA aura use asaphala kara diyA / san 1977 aura 1980 ke bIca usakA putra vijayasiMha zAsanArUr3ha huA / yaha kalacuri - vaMzakI tripurI - zAkhAkA antima nareza thA / isa rAjAke upalabdha zilAlekhoMse yaha pramANita hotA hai ki vaha san 1211 taka dahalamaNDala aura baghelakhaNDa ke Upara apanA adhikAra banAye rakhanemeM saphala rhaa| kintu eka varSake bhItara hI candela trailokya varmanane use baghelakhaNDa se aura sambhavataH dahala -maNDala se bhI khader3a diyA / isake pazcAt tripurIkA rAjanaitika mahattva sambhavataH samApta ho gayA / kalacuri - zAsanakA anta honepara dahala - maNDala candela nareza trailokya varmanake eka pautra hammIra varmanake rAjyameM mila gyaa| usa samaya usakI rAjadhAnI kAkaredila ( vartamAna kAkerI, jo pannA aura rIvA~kI sImA 1. The struggle for Empire, pp. 61-64, Bharatiya Vidya Bhawan, Bombay.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 111 para sthita hai ) meM banAyI gyii| hammIra varmanakA eka zilAlekha san 1308 kA milatA hai / san 1309 meM alAuddIna khilajIne damoha jilA usase chIna liyaa| isake pazcAt dahala - maNDalakA prabhAva bhI samApta ho gayA / yadyapi tripurIkA vAstavika itihAsa kalacuri kAlase prArambha hotA hai, tathApi isase pUrva bhI yaha eka mahattvapUrNa sthAna rahA hai / rAmAyaNa meM varNita tripurA nAmaka rAkSasakA vadha kadAcit yahIM huA thA / yahA~para IsAse tIna zatAbdI pUrvake pAye hue sikkoMmeM revAkI mUrti milatI hai / IsAkI 5vIM - 6ThI zatAbdI taka yahA~ parivrAjaka aura uccakalpa rAjAoMkA zAsana rahA / vAkATakoMne bhI isapara zAsana kiyA / tridharmokI triveNI yahA~ bauddha, hindU aura jaina, tInoM dharmoke mandira, mUrtiyAM athavA unake avazeSa prApta hote haiN| isase pramANita hotA hai ki yaha nagarI tInoM dharmokI krIDA-sthalI rahI hai / bauddha dharma cInI yAtrI hventsAMgane tripurIkA ullekha karate hue apane yAtrA-vivaraNameM likhA hai ki tripurIkA rAjA kSatriya hai aura vaha bauddhadharmakA anuyAyI hai| tripurI tathA usake nikaTavartI, gopAlapura meM bauddhoM kI tAntrika mUrtiyA~ pracura saMkhyAmeM milatI haiN| isase lagatA hai ki yaha vajrayAniyoMkI guhyasAdhanAkA pramukha kendra rahA hai / bauddhoM meM tAntrika praNAlIkA pracalana aura prArambha buddhake ATAnATIya sUtrake pravacanase hI ho gayA thA / pAlike vatyajAta sUtrase mAlUma hotA hai ki zAkya munike samaya meM gAndhArI aura AvartanI vidyAkA bar3A pracAra thA tathA tathAgatake parinirvANake bAda saugata tantrane bar3A jora pakar3A thA / yahA~ bodhisattvoMkI aneka mudrAoMvAlI pratimAeM milI haiN| vajrapANikI bhI eka pratimA milI hai / vajrapANi eka yakSa thA jo bodhisattvake padapara pahu~ca gayA thA / lagatA hai, tripurI AThavIM zatAbdIse pUrva taka vajrayAniyoMkA mahAn kendra thA / hindU dharma kalacuri nareza zaiva dharmake anuyAyI the / yadyapi ve sabhI dharmoke prati udAra aura sahiSNu rahe, kintu zaivadharmaM ko unhoMne rAjAzraya diyA / phalataH tripurI lakuTIza pAzupatoMkI kendra bana gayI / yahA~ke pAzupata siddhoM meM sadbhAva zambhu aura soma zambhu adhika prasiddha hue haiM / inhoMne varNAzrama - vyavasthA aura jAti prathAkA DaTakara virodha kiyA aura eka aisI sAmAjika vyavasthApara bala diyA jisameM zUdra aura ucca varNake logoMmeM kisI prakArakA antara na rahe / tripurIke nikaTavartI bher3AghATameM cauMsaTha yoginI mandira, golakI maTha tathA bilaharImeM nohalezvarakA mandira pAzupata sampradAyake tatkAlIna prabhAvake dyotaka haiN| cauMsaTha yoginiyoMkI mUrtiyoM para likhe hue nAme devI bhAgavata, cAmara tantra Adi pustakoMmeM nahIM pAye jAte / ye mattamayUra 1. cauMsaTha yoginI mandirakI yoginI - mUrtiyoM para likhe hue nAma isa prakAra haiM- siMhAsiMhA, jhAgiNI, kAmadA, raNAjirA, antakArI,...., erur3I, nandinI, bIbhatsA, vArAhI, mandodarI, sarvatomukhI, thiracittA, khemukhI, jAhnavI,...., oDArA.... yamunA, ..., ....pANDavI, nIlaDambarA, ...., terambA, zaNDinI,
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 bhAratake digambara jaina tIrtha sampradAyake apane nAma haiN| pAzupatoMko mattamayUra zAkhA vAmamArgI zAkhA hai| isa sampradAyakA prabhAva yahAM pAyI jAnevAlI azlIla mUrtiyoMke rUpameM spaSTa parilakSita hotA hai| eka aisI mUrti yahAM prApta huI hai, jisameM kRSNa bAMsurI bajA rahe haiM aura unheM nagna gopiyAM ghere huI haiN| khajurAhoke mandiroMmeM pAyI jAnevAlI azlIla mUrtiyoMke samAna yahA~ bhI mithuna-mUrtiyAM pracura saMkhyAmeM prApta jaina dharma tripurImeM aba taka jo purAtana kalAkRtiyAM athavA avazeSa upalabdha hue haiM, unase yaha pratIta hotA hai ki usa kAlameM jaina kalA vikAsake ucca zikharapara thii| madhyayuga jaina kalAkA svarNakAla kahA jA sakatA hai| isa kAlameM madhyapradezameM, vizeSataH tripurIke AsapAsa jaina zilpako nayA rUpa, nayA AyAma aura vaividhya prApta huaa| isa kAlameM aneka sthAnoMpara jaina tIrtha bne| vahA~ aneka mandira aura mUrtiyAM nirmita huii| yahAM taka ki eka-eka tIrthapara 10-20 mandiroMse lekara 70-80 mandira taka bana gaye / kevala saMkhyAkI dRSTise hI nahIM, kalA-sauSThavako dRSTise bhI ina mandiroM aura mUrtiyoMkA mahattva asAdhAraNa hai| yadyapi kalacuriyoMkA AdipuruSa bodharAja jaina dharmAnuyAyI thA, kintu usake kAlameM tripurImeM kalacuriyoMkA astitva pramANita nahIM hotaa| jaina kalA sadA svatantra rahI hai| use kabhI rAjAzraya nahIM milA, vaha sarvasAdhAraNako bhakti aura sadbhAvanAke balapara hI vikasita huI hai| tripurImeM jo jaina kalA-sAmagrI prApta huI hai, usameM tIrthaMkaroM aura yakSa-yakSiyoMkI mUrtiyA~ zAmila haiM / adhikAMza jaina kalAvazeSa sar3akoM, puloM, nijI makAnoM aura mandiroMmeM lagA diye gaye haiM, kucha kalAkRtiyAM rAyapura Adike saMgrahAlayoMmeM pahuMcA dI gayI haiN| vartamAna tevara gA~vake pUrva meM bAlasAgara nAmaka eka vizAla sarovara hai| usake cAroM ora pakkI cahAradIvArI banI huI hai| sarovarake madhyameM eka Tolepara eka zaiva mandira banA huA hai| usameM putrasahita eka mAtR-mUrti neminAtha tIrthakarakI yakSiNI ambikA devIkI hai| usakI caraNacaukIpara likhA hai-'mAnAdityakI patnI soma tumheM roja praNAma karatI hai|' isa mandirameM dIvAroMke bAhya bhAgameM jaina devI cakrezvarIkI kaI mUrtiyAM lagI haiN| yahA~kI eka jaina pratimA hanumAn tAla ( jabalapura ) ke digambara jaina pArzvanAtha bar3A mandirameM virAjamAna hai| isa pratimAko hama kalacurikAlIna kalAkI pratinidhi racanA athavA kalAkI utkRSTa kRtiyoMmeM se eka kRti kaha sakate haiN| yaha pratimA 5 phuTa UMce aura 3|phuTa caur3e eka zilAphalakapara banI huI hai| pratimA padmAsana mudrAmeM hai| dRSTi nAsAgra hai| keza kuMcita haiN| piMgalA, aharavalA, ...., ...., mAsavardhanI, ..., riDhAlIdevI, gaNeza, chatrasaMvarA, ajitA, caNDikA, ...., gahanI, brahmANI, mAhezvarI, TaMkArI, rUpiNI, pagrahaMsA, haMsinI, ...., ...., ..., ....IzvarI, ThANI, indrajAlI, tapanI, ...., gAMgiNI, aiMgiNI, uttAlA, NAlinI, lampaTA, DeDDarI, RtasamAdA, gAndhArI, jAhnavI, DAkinI, bandhaNI, darpahArI, ...., raMgiNI, jahA, TIkkiNI, ghaNTAlI, DhaDDharI, ... vaiSNavI, bhISaNI, satanusambarA, kSatrarmiNI, ..., phaNendrI, vIrendrI aura tthaakinnii| ___ ina mUrtiyoMpara 10vIM zatAbdIkI lipimeM deviyoMke nAma khude hue haiM / yahA~ eka mUrti kuSANakAlakI hai aura lAla pASANakI mUrtiyA~ 8vIM zatAbdIkI hai| isase jJAta hotA hai ki yahA~ 10vIM zatAbdIse pUrva bhI mandira the|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 madhyapradezake vigambara jaina tIrtha vaNa skandhacumbI haiN| zrIvatsa lAMchana nahIM hai kintu chAtIpara usakA cihna avaziSTa hai| isase lagatA hai ki zrIvatsa avazya rahA hogaa| pratimAke sirake pIche alaMkRta bhAmaNDala hai| sirake Upara chatratrayo sUkSma zilpAMkanase alaMkRta hai / chatroMke donoM pAvoM meM gaja khar3e haiM jinakI sUMr3a chatroMkA AdhAra banI huI hai / gaja eka vikasita puSpapara avasthita haiN| puSpase nIce mAlAdhArI deva-devI aura gandharvabAlA AkAza-vihAra kara rahI haiN| ye sabhI ratnAbharaNoMse sajjita haiN| deva galemeM dodo mAlAeM, bhujAoMmeM bhujabandha, kar3e, karadhanI, mudrikA dhAraNa kiye hue haiM / deviyAM mAlA, kuNDala, keyUra, kaMgana, mekhalA aura mudrikA dhAraNa kiye huI haiN| gandharvabAlAeM do mauktika mAla aura ratnahAra dhAraNa kiye huI haiN| inase nIcekI ora pratimAke donoM pAryoM meM saudharma aura aizAna indra apanI indrANiyoM sahita alaMkRta dazAmeM khar3e haiN| hAthameM camara dhAraNa kiye hue haiN| unake AbharaNoMmeM kirITa, kuNDala, keyUra, kaMgana, karadhanI, mudrikA aura ratnahAra sammilita haiN| indrANI bhI alaMkAra-vibhUSita hai| isakI caraNa-caukI para kamalakA lAMchana aMkita hai| ataH yaha padmaprabha tIrthakarakI pratimA hai kintu mahAvIra bhagavAnkI mAnI jAtI hai| yadyapi siMha lAMchana pAdapIThapara aMkita nahIM hai, kintu kahA jAtA hai ki yaha Asana isa pratimAkA nahIM hai| isakA mUla Asana upalabdha nahIM ho paayaa| eka anya pratimA devI padmAvatIkI hai jo isI mandirameM virAjamAna hai| devI kamalAsanapara AsIna hai| isakA varNa lAla hai| sirapara kirITa aura galemeM mauktika mAlA dhAraNa kiye huI hai| kirITake Upara saptaphaNAvalI aura usake Upara padmAsanameM tIrthaMkara pratimA hai| devI caturbhujI hai| Uparake donoM hAthoMmeM aMkuza aura kamala dhAraNa kiye huI hai tathA nIceke donoM hAthoMmeM mAlA aura sambhavataH mUzala liye huI hai| devIke donoM pAvoMmeM do camaradhArI deva khar3e haiM / unake nIce idhara-udhara zvAnapara baiThe hue deva haiM jo sambhavataH bhairava kSetrapAla haiN| tripurIkI kucha mUrtiyAM nAgapura saMgrahAlayameM surakSita haiN| eka kRSNa pASANakI tIrthaMkara pratimAke pIThAsanapara yaha lekha utkIrNa hai-'mAthurAnvaye sAdhudholu suta devacandra saMvat 900 / ' isameM kauna-sA saMvat abhipreta hai, yaha ullekha nahIM hai / sambhavataH yaha kalacuri saMvat hogaa| isI saMvat aura anvayakI eka pratimA aura hai, jisakI pratiSThA mathurAke jasadeva aura jayadhavalane karAyI thii| isI saMgrahAlayameM eka pratimA mahAvIra svAmIkI surakSita hai| yaha 10vIM zatAbdIkI batAyI jAtI hai| kucha mUrtiyAM per3oMke nIce tathA idhara-udhara par3I huI haiN| ___ isase pratIta hotA hai ki madhyakAlameM isa pradezameM cAroM ora jaina dharmakA vyApaka pracAra thA tathA kalAtmaka aura nayanAbhirAma mUrtiyoMkA nirmANa yahIM hotA thaa| yadi yahA~ utkhanana kiyA jAye to bhUgarbhase aneka jaina kalAkRtiyA~ prakAzameM A sakatI haiM aura ve itihAsako eka nayA dizA-bodha de sakatI haiN| barahaTA mArga aura avasthiti ____ narasiMha jileke goTegAMvase lagabhaga 40 ki. mI. dUra yaha sthAna hai| pakkI sar3aka hai| narasiMhapurase baseM jAtI haiN| yaha eka sampanna kasbA hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha jaina purAtatva kucha logoMko dhAraNA hai ki yaha mahAbhArata kAlakA vaha virATanagara hai jo virATa-narezakI rAjadhAnI thA aura jahAM pAMcoM pANDava draupadIke sAtha apane ajJAtavAsake samaya rahe the| isI dhAraNAke kAraNa janatAne yahA~ pANDavoM aura draupadIkI mUrtiyA~ banavAyI haiN| yahA~ draupadIke nAmapara eka mandira bhI banA huA hai| yaha bhramita dhAraNA nAmasAmyake kAraNa huI hai| mahAbhAratameM jisa virATanagarakA varNana AyA hai, vaha matsyadezameM thaa| matsyadezameM vartamAna alavara, bharatapura jile tathA jayapurake kucha bhAga sammilita the / pANDavoMne jisa virATanagarameM ajJAtavAsa kiyA thA, vaha virATanagara jayapurase uttarakI ora 64 ki. mI. aura dillIse dakSiNakI ora 168 ki. mI. hai| yaha nagara indraprasthake nikaTa thaa| pANDavoMne apane ajJAtavAsake lie isa nagarako isalie pasanda kiyA thA ki yaha indraprasthake nikaTa thaa| yahAM rahakara ve apane zatru duryodhanakI gatividhiyoMpara najara rakha sakate the|' yahA~ko pANDu pahAr3Ipara mIloM taka khaNDahara haiN| pahAr3Ipara prAkRtika guphAeM haiN| inameM eka guphAkA nAma bhImaguphA hai| isa pahAr3Ipara samrATa azokakA eka zilAlekha bhI upalabdha huA hai| yahA~ maurya aura mitravaMzI rAjAoMke kAlake sikke bhI prApta hue haiN| kucha loga dinAjapurako virATanagara mAnate haiM / usake nikaTa kAntanagarameM virATa-narezakA uttara gogRha aura midanApurameM dakSiNa gogRha mAnate haiM / yaha mAnyatA bhI AdhArahIna hai| barahaTA gAMvake bAhara do mola lambe-caur3e bhU-bhAgameM prAcIna sAmagrI bikharI huI hai| yahA~ke mAlagujAra ThAkura sabalasiMhane yahA~ kucha samaya pUrva khudAI karAyI thii| phalataH yahA~ aneka prAcIna mUrtiyA~ nikalI thiiN| ye mUrtiyA~ unake nijI makAnameM abhI bhI surakSita haiM / yahA~ eka ardha-bhagna prAcIna jaina mandira hai| mandirakA haoNla 35 phuTa lambA aura 25 phuTa caur3A Aja bhI TUTI-phUTI avasthAmeM khar3A huA hai| isakI chata gira cukI hai| yahAM kula 8 tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / inakI avagAhanA prAyaH 5-6 phuTa hai| ye padmAsana mudrAmeM haiM aura zyAma varNa dezI pASANakI banI huI haiN| yahA~para jo pAMca tIrthakara mUrtiyA~ haiM unheM jainetara loga pA~ca pANDava bhagavAn kahakara pUjate haiN| 'pAMca-pANDava' ke nAmase yahA~ prativarSa melA lagatA hai| mandirake daravAjepara sthita chaha phuTa UMcI padmAsana tIrthaMkara pratimA bahuta manojJa hai| yahA~para pASANakA eka tIna phuTakA vRttAkAra dharmacakra rakhA huA hai| ___ mandirake nikaTa eka tAlAba aura kuA~ banA huA hai| aba taka mandira aura mUrtiyA~ upekSita dazAmeM par3I huI haiN| ____isa sthAnake samIpa hI tAlAbake kinAre jo draupadI-mandira hai vahAM bhI tIrthaMkara pratimAeM haiN| isake AgekI do mIlakI lambI-caur3I jamIna bahuta majabUta hai| jaba bhI vahAM koI khudAI hotI hai to prAcIna jaina-bauddha matiyAM nikalatI haiN| yahA~ko bahata-sI sAmagrI to dezake bAhara calo gayI hai| yahA~ko kucha jaina mUrtiyAM narasiMhapurake sarakArI bAgameM surakSita rakhI huI haiN| 1. mahAbhArata, virATaparva, sabhAparva 30 /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM konIjI 215. mArga zrI konIjI kSetra 'jabalapura - pATana - damoha mAgaM' para kaimUra parvatamAlAkI talahaTI meM hirana : saritA. taTapara avasthita hai| jabalapurase pATana battIsa kilomITara hai aura pATanase konIjI pA~ca kilomITara hai | mukhya sar3akase 'bAsana' grAma taka jAkara bAsana grAmase dAyIM orako konIjI taka pakkI sar3aka jAtI hai / madhya relave ke jabalapura sTezanase tathA damoha sTezanase dina-bhara moTareM milatI haiM / konIjImeM nau zikharabanda digambara jaina mandira haiM / prAcIna kSetra yaha kSetra paryApta prAcIna lagatA hai / yahA~ke kucha mandiroM aura mUrtiyoM para 10vIM - 11vIM zatAbdIkI kalacurikAlIna kalAkA prabhAva spaSTa parilakSita hotA hai / kalacuri zailImeM mandira ke bahirbhAga meM alaMkaraNa kI pradhAnatA rahatI thI, dvAra alaMkRta rahate the / zikharakI UMcAI bhI adhika rahatI thI / paMcAyatana zailIko isI kAlameM pUrNatA prApta huI / ye vizeSatAe~ yahA~ke kucha mandiroMmeM bhI dekhaneko milatI haiM / yahA~kI pratimAoM meM vighnahara pArzvanAthakI pratimA atyanta bhavya aura prabhAvotpAdaka hai / yahA~kI pratimAe~ donoM hI dhyAnAsanoMmeM milatI haiM - padmAsana evaM kAyotsargAsana / ina pratimAoMkI caraNa-caukIpara abhilekha bhI utkIrNa haiM | unake anusAra yahA~ kucha pratimAe~ 10vIM - 11vIM zatAbdIkI bhI upalabdha haiM / yahA~ kI vizeSa ullekhanIya racanAoM meM sahasrakUTa jinAlaya tathA nandIzvara dvIpakI racanA hai / ye racanAe~ apanI viziSTa zailIke kAraNa atyanta kalApUrNaM bana par3I haiM / kalAkArake kuzala hAthoM ke kauzalakI chApa inakI pratyeka mUrtipara spaSTa aMkita hai / aisI manohara racanA kama hI mandiroMmeM dekhane ko milegI / / bahuta varSoM taka yaha tIrthaM atyanta upekSita dazAmeM par3A rhaa| usa kAlameM vanya pazu-pakSiyoMne mandiroMko apanA surakSita AvAsa banA liyA thA / jaMgalI latAoM, jhAr3iyoM aura ina pazupakSiyoMne mandiroM ko durgama aura vIrAna banA diyA thA mandiroMkI chateM aura bhittiyA~ marammata ke abhAvameM jIrNa-zIrNaM ho gayI thIM / jahA~-tahA~se varSAkA pAnI apanA mAgaM banA letA thA, kintu idhara kucha varSoMse 'pATana jaina samAja' kA dhyAna isakI ora AkRSTa huA hai aura aba yahA~ke mandiroMkI dazA santoSajanaka rUpase sudharatI jA rahI hai / atizaya kSetra isa kSetrakI khyAti eka atizaya kSetrake rUpameM hai / yahA~kA 'garbhamandira' devI camatkAroMke lie vizeSa prasiddha hai / zizira RtumeM bhI isa mandira meM praveza karanepara zItakA anubhava nahIM hotA / vighnahara pArzvanAtha mandirameM jaina aura jainetara janatA manautI manAne AtI hai aura unake vizvAsake anurUpa unakI manokAmanAe~ pUrNa hotI haiM / yahA~ke nandIzvara mandira ke prati jainAjaina janatAko atyadhika zraddhA hai| yaha bhI janazruti hai ki isa mandirameM aSTAhnikA parvameM devagaNa Akara gIta-nRtyapUrvaka pUjana kiyA karate the aura mandira meM 'kezara' kI varSA karate the /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha zAntikI jaisI abhilASA aura jinendrabhakti dhArmikajanoMmeM dekhI jAtI hai, vaisI aneka devoM meM bhI hotI hai, aisA mAnA jAtA hai / ata: yaha asvAbhAvika nahIM hai / nizcaya hI ina tIrthaM bhUmiyoM para Akara vividha Adhi-vyAdhiyoMse vyAkula prANiyoMko zAnti prApta hotI hai / kSetra-darzana 216 kSetrameM praveza karaneke lie vizAla praveza-dvAra banA huA hai aura usake Upara naubatakhAnA hai / kSetra sthita mandiroMke cAroM ora ahAtA banA huA hai| yahA~ kula nau mandira haiM jinakA vivaraNa isa prakAra hai mandira kramAMka 1 - jIrNoddhAra kAryaM hokara navIna AkarSaka vedIkA nirmANa huA hai| pharavarI 1976 meM vArSika melAke avasarapara vedI pratiSThA hokara zrI jinabimba virAjamAna kiye gaye haiM / isa mandira meM tIna Adhunika aura do prAcIna pratimAe~ virAjamAna haiM / mUla nAyaka zrI neminAtha bhagavAnkI lAla pASANa ( mU~gA varNa ) kI pratimA bhavya evaM cittAkarSaka hai / eka phuTa ATha iMca U~ce eka zilAstambhameM tIrthaMkara mUrtiyAM haiM jo prAcIna haiM / eka padmAsana prAcIna pratimA hai jo 1 phuTa 5 iMca U~cI hai| tIrthaMkarake donoM pAvoMmeM camaravAhaka khar3e hue haiM / candraprabha bhagavAnkI do padmAsana pratimAe~ haiM, jinameM eka vaha atizaya sampanna pratimA hai, jisapara eka bAra pasInekI bhA~ti jalakaNa dikhAI diye the / mandira kramAMka 2 - bahuta samayase khAlI par3A hai, jIrNoddhArakakI rAha dekha rahA hai / mandira kramAMka 3 - navIna AkarSaka vedIkA nirmANa san 1969 meM kSetrakI vartamAna prabandha samitine karAyA hai, jisameM mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI zveta varNaM padmAsana pratimA virAjamAna hai| mUrti lekhake anusAra isa pratimAkI pratiSThA vikrama saMvat 1885 meM huI thii| isake samavasaraNameM mUlanAyaka ke atirikta pA~ca pratimAe~ aura virAjamAna haiM jinameM tIna pratimAe~ prAcIna haiN| inameM eka phuTa do iMca U~ce eka pASANa- phalakameM 20 tIrthaMkara mUrtiyAM banI huI hai, jinameM do padmAsana aura zeSa khaDgAsana haiN| yaha videha kSetrake 20 tIrthaMkaroMkI parikalpanA hai / 2 phuTa 5 iMca U~cI eka zikharAkRtimeM eka padmAsana aura do khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ utkIrNa haiM / 2 phuTa 5 iMca U~cI avagAhanAko eka khaDgAsana tIrthaMkara mUrti hai| isake parikarameM AkAza -vihArI, gandharva aura camaravAhaka dIkha par3ate haiM / mandira kramAMka 4 - khAlI kiyA gayA hai| jIrNoddhArakA kArya ho rahA hai / yahA~ bhagavAn mahAvIra svAmIkI vizAla pratimA pratiSThA karAkara virAjamAna kiye jAnekI yojanA hai jisake lie yahA~ paMcakalyANaka pratiSThA Ayojita hogii| jIrNoddhAra zrI siMghaI ratanacanda pATana dvArA ho rahA hai / mandira kramAMka 5 - jIrNoddhAra kArya sampanna hokara navIna cittAkarSaka vedIkA nirmANa sampanna huA hai| abhI pharavarI 1976 meM Ayojita vArSika melAmeM vedI pratiSThA hokara zrI jinabimba virAjamAna kiye gaye haiM / mUlanAyaka ke rUpameM sundara kAle pASANakI 2 phuTa 6 iMca U~cI tIrthaMkara caubIsI virAjamAna hai jisameM mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAtha haiN| isa vedImeM virAjita tInoM pratimAeM eka-se kAle pASANa kI cunI gayI haiN| caubIsIke donoM ora kAle pASANakI tIrthaMkara mUrtiyAM virAjamAna / vedImeM donoM ora isa prakAra vizAla darpaNa lagAye gaye haiM, jisase unameM aneka pratimAe~ dikhAI detI haiM /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 217 mandira kramAMka 6-isa mandirako 'garbha-mandira' kahA jAtA hai| zIta RtumeM isa mandirameM uSNatA rahatI hai / yadyapi mandirameM pakSAvakAza bane hue haiM kintu mandirakI USmAkA kyA rahasya hai yaha aba taka avidita hI banA huA hai| bhaktajana zraddhAvaza ise vAtAnukUlita kahate haiN| isa mandirameM samaya-samayapara atizaya bhI hote rahate haiN| pahale isa mandirameM bhagavAn candraprabhukI mUrti virAjamAna thii| pratyakSadarziyoMke anusAra isa pratimApara eka bAra pasInAkI bhAMti jalakaNa dikhAI diye the| sUkhe channese poMchanepara vaha gIlA ho gayA thaa| aba usa pratimAko yahA~se anya mandirameM virAjamAna kara usake sthAnapara sahasrakUTa caityAlaya virAjamAna kara diyA gayA hai| pahale yaha caityAlaya Upara mandira naM. 8 meM thaa| jabalapurake savAI siMghaI nemIcandajIne isa mandirakA jIrNoddhAra karAkara sahasrakUTa caityAlayako yahA~ virAjamAna kiyA hai jisake upalakSyameM kSetrakI prabandha samitine unheM 'tIrthabhakta' kI upAdhise sammAnita kiyA hai| yaha caityAlaya eka aSTakoNa stambhameM banA huA hai| isameM tIna kaTaniyAM haiM / isa caityAlayakI kaTaniyoMpara meru bhI virAjamAna the, kintu ve kisI samaya khaNDita ho gaye taba mUrtiyoMkI saMkhyA pUrI karaneke lie nandIzvara jinAlayakI racanAmeM-ke kucha meruoMko yahA~ isa caityAlayameM virAjamAna kara diyA hai| aba sahasrakUTa caityAlayakI isa racanAko mUrtiyoMkI gaNanAkA yoga isa prakAra hai nIcekI kaTanImeM cAroM dizAoMmeM 5148-408 1 phuTa 10 iMca madhyakI kaTanImeM cAroM dizAoMmeM 4548 = 360 1 phuTa 11 iMca Uparako kaTanomeM , , 1548=120 1 phuTa 11 iMca meruoMkI mUrti saMkhyA 448= 32 meruoMkI mUrti saMkhyA 2044 - 80 meruoMkI mUrti saMkhyA 244- 8 kula yoga 1008 ina meruoMkA mApa isa prakAra haiUparakA meru 2 phuTa 2 iMca cAroM dizAoMke meru kramazaH 1 phuTa 8 iMca, 1 phuTa 9 iMca, 1 phuTa 10 iMca, 1 phuTa 11 iMca - .. pUrva dizAkA ekamAtra meru 8 iMca sahasrakUTa jinAlaya kaI sthAnoMpara milate haiN| digambara paramparAmeM ina jinAlayoMmeM 1008 mUrtiyAM batAyI jAtI haiM jabaki zvetAmbara paramparAmeM 1000 mUrtiyoMkA pracalana hai| bANapura, paTanAgaMja, sammedazikhara, dillI Adi kaI sthAnoMpara prAcIna sahasrakUTa jinAlaya haiN| ina sabhImeM 1008 mUrtiyAM haiM / sahasrakUTa jinAlayoMkA pracalana kabase hai, nizcita rUpase yaha kahanA kaThina hai, kintu 10vI-12vIM zatAbdIse isakA pracalana nizcita rUpase rahA hai / guptottara yugameM mUrti-zilpameM vaividhya dRSTigocara hotA hai| yaha vaividhya zailI, sajjA aura zAsana devatAoMkI matiyoMmeM to daSTigocara hotA hI hai, tIrthaMkaroM aura mandiroMke pratIka rUpoMmeM bhI dikhAI par3atA hai| ina pratIkAtmaka vidhAoMmeM hI sahasrakUTa caityAlayoMkI gaNanA kI jA sakatI hai| ye caityAlaya kisI tIrthakara vizeSakA pratinidhitva nahIM krte| isalie ina caityAlayoMmeM mUrtiyoMke nIce kisI lAMchanakA aMkana nahIM miltaa| 3-28
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bhAratake digambara jaina tIrtha taba manameM yaha jijJAsA honA svAbhAvika hai ki ina caityAlayoMmeM mUrtiyoMkI saMkhyA 1008 rakhAnekA prayojana kyA hai| isake lie koI zAstrIya sAkSya upalabdha nahIM hai / kucha vidvAn 1008 pratimAoMko bhagavAnke 1008 guNoMkA pratIka batAte haiN| kucha vidvAn paMca parameSThIke sAtha isakA sambandha batAte haiN| eka mAnyatAke samAdhAna aneka ho sakate haiN| hamArI vinamra mAnyatA hai ki guNoMkI pratIkAtmakatAke lie tIrthakara mUrtiyoMkI kalpanA adhika buddhisaMgata nahIM lgtii| guNoM aura dharmokI mUrtiyA~ banAnekI paramparA kabhI rahI ho, aisA bhI ullekha purAtattva aura itihAsameM nahIM miltaa| lagatA hai, vaiSNava sampradAyameM jaba bahudevatAvAdakA jora thA aura usake AdhArapara aneka devI-devatAoMkI matiyoMkA nirmANa ho rahA thA unhIM dinoM jainoMmeM viSNu-vaiSNavoM aura jainoMkI saiddhAntika mAnyatAoMmeM maulika antara thaa| vaiSNavoMmeM eka viSNuke aneka rUpa haiM, jainoMmeM kisI eka aisI tIrthaMkarakI mAnyatA nahIM rahI jisake aneka rUpa hote haiN| yahAM to 24 tIrthaMkaroMkA bhI eka rUpa hai| tathApi sabhI tIrthaMkaroMkA eka nAma hotA hai 'jina' aura jinake sahasranAma hote haiM / 'AdipurANa' parva 25, zloka 224 meM indra bhagavAn RSabhadevakI stuti sahasranAmoM dvArA karatA huA kahatA hai : . "he bhagavan ! hama loga Apako nAmAvalIse bane hue stotroMkI mAlAse ApakI pUjA karate haiN|" bahudevatAvAdake isa kAlameM indra dvArA kI gayI nAmAvalI stutike pratyeka nAmako eka rUpa yA AkAra dekara 1008 AkAra yA mUrtiyoMkA eka samaveta caityAlaya banAkara bhagavAnkI pUjA karanekI paddhatikA vikAsa huaa| sahasranAma stotrameM sahasra zabda hote hue bhI 1008 nAmoMmeM bhagavAnakI stuti kI gayI hai / indrane jo stuti kI thI, vahAM bhagavAn eka the, unake nAma 1008 the| sahasrakUTa caityAlayameM bhagavAn eka haiM aura unakI mUrtiyA~ 1008 haiN| unake pratyeka nAmakI eka mUrti hai| stotrameM 1008 nAma eka sthAnapara prApta haiN| sahasrakUTa caityAlayameM 1008 mUrtiyA~ eka sthAnapara prApta haiN| donoM hI sthAnoMpara bhagavAn eka haiN| sambhavataH sahasrakUTa caityAlaya nirmANake pIche yahI bhAvanA kAma karatI pratIta hotI hai| yadi uparyukta kalpanAmeM koI tathya hai, to niSkarSameM yaha bhI mAnanA hogA ki jisa bahudevatAvAdase sahasrakUTa caityAlayake nirmANakI preraNA milI thI, vaha jaina dharmake anukUla nahIM thaa| ataH sahasrakaTa caityAlayake nirmANakI paramparA jena samAjameM adhika lokapriya nahIM ho skii| isameM eka bAta vizeSa rUpase vicAraNIya hai| 'sahasrakUTa caityAlaya' meM 'kUTa' zabda hamArA dhyAna AkarSita karatA hai / sammedazikharapara tIrthaMkaroMke kUTa bane hue haiM, jaise-nATakakUTa, saMkulakUTa, suprabhakUTa, mohanakUTa, lalitakUTa aadi| ina nAmoMkI kyA sArthakatA hai, yaha to jJAta nahIM hai kintu ina nAmoMke sAtha jo 'kUTa' zabda hai, usakA artha hai 'coTI' sabase Upara kA bhAga / 'tiloyapaNNatti' adhyAya 4 meM lokameM caityAlayoMkA avasthAna batAte hae likhA hai-bhavanavAsI devoMke sAta karor3a bahattara lAkha bhavanoMkI vediyoMke madhya meM sthita pratyeka kUTapara eka-eka jina-bhavana haiN| ratnaprabhA pRthvImeM sthita vyantaradevoMke tIsa hajAra bhavanoMke madhya vedIke Upara sthita kUToMpara jinendra prAsAda haiN| himavAn parvatake dasa kUToMpara vyantaradevoMke nagara haiN| inameM jina-bhavana haiN| isa prakAra 'kUTa' zabdakA prayoga kaI sthAnoMpara jinAlayoMke prasaMgameM milatA hai| lekina sabhI sthAnoMpara kUTa zabdakA prayoga 'coTI yA UparakA bhAga' isa arthameM hI milatA hai| lokoMmeM kUToMkI saMkhyA karor3oMmeM hai| yadi una karor3oM kUToMke pratIkake rUpameM jinAlayoMkA nirmANa kiyA gayA hai, taba to 'sahasrakUTa jinAlaya' ke sthAnapara 'koTikUTa jinAlaya' nAma honA caahie| yadyapi isa prakArako zaMkAko sambhAvanA ho sakatI hai, tathApi tathya yahI pratIta hotA hai
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 219 ki una koTikUTa jinAlayoMkI eka pratIkAtmaka vidhAkA vikAsa huA hai aura usakA nAma 'sahasrakUTa caityAlaya' rakhA gyaa| __ mandira kramAMka 7-bhagavAn pAzrvanAthakI zveta pASANakI, sapta phaNAvalI-maNDita, padmAsanastha cAra phuTa UMcI pratimA mUlanAyakakI hai| jinheM vighnahara pArzvanAtha bhI kahA jAtA hai| yadyapi AsanameM kamala cihna aMkita hai| mana-vacana-kAyase inakA japa kiye jAnepara vighnoMke naSTa ho jAnekA atizaya aneka bAra dekhA-sunA gayA batAyA jAtA hai| mUrti-lekhake anusAra isa pratimAkI pratiSThA vikrama saMvat 1863 meM huii| vartamAna prabandha samiti dvArA san 1969 meM isa mandirakA jIrNoddhAra karAkara navIna vedI AkarSaka evaM khulI huI banAyI gayI hai| isa vedImeM kalacurikAlIna pratimAeM bhI virAjamAna haiN| eka zilAphalakameM 2 phuTa 7 iMca avagAhanAkI mahAvIra bhagavAnkI kAyotsarga AsanavAlI prAcIna pratimA hai| AkAzameM gandharva puSpavarSA ke lie taiyAra jAna par3ate haiN| bhagavAnke donoM ora camaravAhaka indra khar3e hue haiM / 2 phuTa 3 iMca U~cI bhagavAn zAntinAthakI pratimA apanI zAnta chavise darzakakA mana moha letI hai| inake atirikta 5 aura pASANa mUrtiyA~ tathA kucha dhAtuko mUrtiyAM aura meru haiN| isa mandirako 'bar3A mandira' kahate haiN| mandira naM.8-jInese Upara jAkara, bAyeM-isa mandirameM pahale sahasrakUTa caityAlaya virAjamAna thaa| aba usake nIce mandira nambara 6 meM cale jAnese usake rikta sthAnapara eka sundara cabUtarA nirmita karAkara 'pASANa stambha' meM aMkita tIrthaMkara caubIsI jise 'sarvatobhadra pratimA' bhI kahate haiM, virAjamAna kara dI gayI hai| mandira naM.9-jInese Upara jAkara, bAyeM-isa mandirameM nandIzvara dvIpake 52 jinAlayoMkI racanA hai| yaha racanA cAra stambhoMpara AdhArita eka vedo maNDapake nIce hai| eka kamalAsana para, madhyameM eka stambhameM bIsa pratimAeM banI huI haiN| cAroM dizAoMmeM cAra stambha haiM, jinameM pratyekameM bIsa pratimAeM haiN| tIna stambha caubIsa mUrtiyoMvAle haiM aura eka stambha solaha mUrtiyoMvAlA hai| 52 jinAlayoMke kucha khaNDita bhAga, jo isa racanAkI zobhAkI kahAnI sunA rahe haiM, kucha eka sthAnapara isI prakoSThameM rakhe hue haiN| isake kucha meru sahasrakUTa caityAlayameM virAjamAna haiN| vastutaH yaha racanA uparyukta kAraNoMse adhUrI hai jise pUrNa kiyA jAnA cAhie / prabandha samitike padAdhikAriyoMne batAyA ki isa mandirakA jIrNoddhAra karAne evaM khaNDita mUrtiyoMkA nirmANa karAneke lie zrI zikharacandajI, vinIta TAkIja, jabalapura vacanabaddha haiN| yathAzIghra yaha kArya prArambha hogaa| nadIzvara jinAlaya tiloyapaNNatti aura trilokasAra granthoMke anusAra nandIzvara dvIpakI racanA isa prakAra hai madhya lokameM lokadvIpoMkI zrRMkhalAmeM AThavAM dvIpa nandIzvara hai| isake bahumadhya bhAgameM pUrva dizAmeM kAle raMgakA eka aMjanagiri hai| usa aMjanagirike cAroM ora cAra vApiyA~ haiN| pratyeka vApIke cAroM dizAoMmeM azoka, saptacchada, campaka aura Amra nAmaka cAra vana haiN| pratyeka vApImeM sapheda raMgakA eka-eka dadhimukha parvata hai| pratyeka vApIke bAhya donoM konoMpara cAra ratikara parvata haiN| ( jinamandira kevala bAharavAle do ratikaroMpara hI hote haiM, Abhyantara ratikaroMpara devagaNa krIr3A karate haiN| ) isa prakAra eka dizAmeM eka aMjanagiri, cAra dadhimukha, ATha ratikara ye saba milakara teraha parvata haiN| inake Upara teraha jinamandira sthita haiN| isI prakAra zeSa tIna
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bhAratake digambara jaina tIrtha dizAoMmeM bhI sampUrNa racanA isI prakAra hai / kula milAkara 52 jinAlaya, 16 vApiyAM aura 64 vana haiM / aSTAhnikA parvameM saudharma Adi indra evaM anya devagaNa bar3I bhaktise ina mandiroMkI pUjA karate haiN| pUrva dizAmeM kalpavAsI, dakSiNameM bhavanavAsI, pazcimameM vyantara aura uttarameM jyotiSka deva pUjA karate haiM / nandIzvara dvIpakI isI parikalpanAkI racanA konIjImeM kI gayI hai| konI dahanakA duHkhada itihAsa konI kabhI nagara rahA hogA, aisA vizvAsa hotA hai / yadyapi vartamAnameM jaina mandira-samUhake atirikta vahA~ ine-gine kucha ghara haiN| kintu isa kSetrake cAroM ora bikhare hue bhagnAvazeSoM, iMTapattharoMse aisA pratIta hotA hai ki isa sthAnane kabhI kisI yugameM vaibhavake dina dekhe haiN| isa sthAnapara kabhI koI nagara AbAda thA, isake lie adhika pramANoMkI AvazyakatA nahIM hai| kSetrake nikaTa sar3akake donoM orake TIloMko eka bAlizta bhI khodeM to vahA~ rAkhake atirikta kucha bhI upalabdha nahIM hogaa| vizAla bhU-bhAgameM phailI huI yaha rAkha apane AMcalameM yahA~kA itihAsa saMjoye hue hai / yaha nizcaya hI dagdha nagarakI rAkha hai| yaha rAkha hI hameM yaha socaneke lie vivaza karatI hai ki yaha duSkarma dharmAndha AtatAyiyoMkA nahIM hai, yadi unakA yaha kArya hotA to ve mandiroMko parivartita karate athavA mUrtiyoMko bhagna aura khaNDita krte| kintu isa prakArako vidhvaMsalIlA yahAM dikhAI nahIM detii| yahAMkI vinAza-lIlAkA rUpa kucha aura hI prakArakA hai| sattAke unmAdane isa samUce nagarako jalAkara bhasma kara diyA ho, aisA lagatA hai| akTUbara, san 1857 meM pATana tahasIlakA samIpI gAr3AghATa grAma aMgrejI zAsanake viruddha, jana-vidrohakA kendra banA huA thaa| gAr3AghATa grAmake vIra gajarAjasiMhake netRtvameM jana-senAke hAthoM aMgrejI senA aura dezadrohiyoMkI nirvIrya jamAta kaI bAra karArI mAta khA cukI thii| taba topoM aura zastrAstroMse sajjita aMgrejI ghur3asavAra senA gADAghATapara car3ha daudd'ii| usameM asaMkhya dezabhakta kAma aaye| taba kruddha aMgrejoMne janatAse bhISaNa pratizodha liyaa| jabalapurake tatkAlIna kamiznara esakinane apanI riporTameM likhA hai-"hamArI vijayI senAoMne krAntikAriyoMke grAmoMko bhasmasAt karanemeM koI kasara nahIM chor3I....jo bhI grAmavAsI vRddha, strI, bacce sAmane par3e, mirdayatApUrvaka mAra DAye gye|" gADAghATa, konI, pATana, bhiDArI, nImI, mihagavAM, jaTavA, bAsana, umariyA, ramapurA Adi gAMvoMke dezabhakta yA to mAra diye gaye yA ve nagara-gAMvoMko chor3akara bhAga gaye / una nagaroM-gAMvoMko aMgrejoMne Aga lagAkara naSTa kara diyaa| Aja gAr3AghATakI pUrvakAlIna vaibhavapUrNa sthiti nahIM rhii| vahA~ke vizAla jaina mandiroMkI mUrtiyA~ pATana pahu~cA dI gyiiN| konI nagara jalAkara bhasma kara diyA gayA thaa| vahA~ke nivAsI punaH lauTakara nahIM aaye| kisIne usa nagarake punarnirmANakA prayatna nahIM kiyaa| yahI hai konIke bhasmAvazeSakA itihAsa / purAtattva kSetrake AsapAsa prAcIna mandiroMkI zilAeM, stambha tathA anya sAmagrI bikharI par3I hai| mandiroMke pRSTha bhAgameM kisI mandirake siradala yA toraNakA bhAga par3A hai| isake lalATa-bimbapara padmAsana pratimA banI huI hai| usake donoM pAvoMmeM bhagna dazAmeM camarendra khar3e haiN| bAyIM ora aSTa mAtRkAe~ utkIrNa haiM aura dAyIM ora navadevatAoM athavA navagrahoMkA pratIkAtmaka aMkana hai| nocekI paMktimeM nRtyamudrAmeM deviyAM dikhAI par3atI haiN| donoM siroMpara deviyAM khaNDita haiN| mandiroMke ahAteke nikaTa kucha zilAeM par3I huI haiM jo kisI prAcIna mandirake dhvaMsAvazeSa pratIta hote haiN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha mandira-prAMgaNake bAhara eka zilApara loka jIvanakA sarasa citraphalaka hai| eka puruSa dIpaka hAthameM liye khar3A hai, madhyameM kisI strIkA hAtha (paMjA) banA hai| usakA paira strIko jaMghApara rakhA hai| strI usakA pAdamadana kara rahI hai| adhobhAgameM eka ghor3epara dhanuSa car3hAye hue eka puruSa aura strI baiThe hue haiN| ghor3eke sAmane tUNIra-sajjita, dhanuSa-bANa dhAraNa kiye hue aura kavaca pahane hue puruSa mArga roke khar3A hai| yaha zilAMkana 'sata-bhaginI' kA kahalAtA hai| lagatA hai yaha satI-caurA hai / isa prakArake zilAMkana isa prAntameM kaI sthAnoMpara dekhanemeM Aye / paThArI (vidizA) meM aise aneka satI-caurA haiN| rAjasthAna uttarapradeza Adi prAntoMmeM striyA~ dIvAroMpara gobarase aise satI-caurA banAkara pUjatI haiN| ____'konI' kA sampUrNa purAtattva 11vIM-12vIM zatAbdIkA pratIta hotA hai| sahasrakUTa caityAlaya aura nandIzvara jinAlaya bhI inake samakAlIna athavA kucha uttarakAlIna lagate haiN| yaha santoSako bAta hai ki yahAMke mandira apane mUla rUpameM, samayake thaper3oM aura jhaMjhAvAtoMke bAvajUda aba bhI surakSita haiN| ve jIrNa-zIrNa ho gaye haiM tathApi isa rUpameM bhI tatkAlona itihAsa aura kalAko apanemeM saMjoye hue, prANImAtrako jIvanoddhArake lie AhvAna karate hue, prakAza stambhakI bhAMti khar3e haiN| aba unakA jIrNoddhAra kiyA jA rahA hai, jo atyanta Avazyaka hai jisase aba unake usa maulika svarUpakI surakSA sambhava pratIta hone lagI hai| vArSika melA yahA~ janavarImeM prati varSa vArSika melA hotA hai| prabandha samiti kSetrakI vyavasthAke lie eka prabandha samiti san 1943 se 'zrI digambara jaina-atizaya kSetra konIjI jIrNoddhAra samiti'ke nAmase pATanameM hai jo madhyapradeza sArvajanika nyAsa adhiniyamake antargata paMjIyata hai / isakA nirvAcana vArSika melAke avasarapara hotA hai| panAgara mArga aura avasthiti zrI digambara jaina atizaya kSetra panAgara madhyapradezake jabalapura jilemeM jabalapurase uttarako ora 16 ki. mI. dUra avasthita hai| yaha sAgara-jabalapurake madhyameM madhya relaveke devarI nAmaka sTezanase eka mIla dUra hai tathA kaTanI-jabalapura roDake kinAre hai| yahAM posTa oNphisa, thAnA, hAIskUla Adi haiM / yaha acchA kasabA hai| prati zanivArako yahAM hATa lagatI hai| atizaya kSetra yaha kaI zatAbdiyoMse atizaya kSetrake rUpameM mAnA jA rahA hai| pahale yahA~ bhaTTArakoMkI gaddI bhI thii| kahate haiM, rAtrimeM eka bhaTTArakajIko svapna dikhAI diyaa| svapnameM unhoMne jamInameM dabI huI eka pratimA dekhii| prAtaHkAla hote hI unhoMne apane svapnakI carcA zrAvakoMse kii| taba saba jaina bandhu bhaTTArakajIke sAtha gAje-bAje aura aSTa dravya lekara kachiyAnekI bAr3ImeM (svapnameM
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 bhAratake digambara jaina tIrtha nirdiSTa sthAna ) phuNce| vahA~ sabane milakara bhUmikI khudAI kii| kucha samaya bAda eka mUrti dikhAI pdd'ii| use sabane milakara bAhara nikaalaa| mUrtiko dekhakara sabake mana harSa aura bhaktise bhara utthe| mUrtiko vahIM virAjamAna karake sabane bhaktibhAvase pUjana kiyaa| tatpazcAt mUrtiko vahA~se uThAkara le gaye aura relave lAinake kinAre paMcAyatI mandirameM virAjamAna kara diyaa| yaha sAtizaya mUrti bhagavAn zAntinAthakI kahI jAtI hai| yaha sileTI varNakI khaDgAsana mUrti 8 phuTa 3 iMca UMcI aura 3 phuTa 10 iMca caur3I hai aura dezI pASANase nirmita hai| isa mUrtipara koI lekha yA cihna nahIM hai| isa mUrtike atizayoMke sambandhameM janatAmeM aneka kiMvadantiyAM pracalita haiN| kSetra-varzana jabalapura-kaTanI mArgapara sthita isa nagarameM kaI sthAnoMpara mandira haiN| mahallA bajariyAmeM 4 mandira haiM, mahallA bAjAra meM 2 mandira haiM tathA relave lAinake kinAre eka ahAtemeM 8 mandira haiM aura 3 mandira ahAteke bAhara haiN| relave lAinake kinAreke mandira-samUhameM kula 12 vediyAM banI huI haiM aura 11 zikhara haiN| paMcAyato mandira hI atizaya kSetra kahalAtA hai| paMcAyatI mandirameM bhagavAn pArzvanAthakI eka zvetavarNa pratimA padmAsana mudrA meM avasthita hai| yaha 4 phuTa 8 iMca U~cI aura 3 phuTa 3 iMca caur3I hai| yaha saMvat 1858 kI hai / kAnase chAtI taka mUrtipara dhAriyA~ haiM / ye dhAriyA~ pASANakI haiM aura pAlizase bhI ye daba nahIM pAyI haiN| mUrti AkarSaka aura bhavya hai| isa kSetrakI mukhya mUrti bhagavAn RSabhadevakI hai| yaha kAyotsargAsana mudrAmeM dhyAnAvasthita hai| isakI U~cAI 8 phuTa 3 iMca tathA caur3AI 3 phuTa 10 iMca hai| yaha saleTI varNake dezI pASANase nirmita hai| caraNoMke nIcekA bhAga pRthvImeM dabA huA hai| ataH isakA lAMchana dikhAI nahIM pdd'taa| paramparAgata anuzrutike AdhArapara ise zAntinAtha bhagavAnkI mUrti mAnA jAtA hai| kintu mUrtikI bar3hI huI jaTAoM aura skandhoMpara par3I huI tIna laToMse yaha mUrti RSabhadeva tIrthaMkarako pratIta hotI hai| caraNa-caukI bhUmike nIce dabI honeke kAraNa lAMchanake samAna lekha bhI apaThita hI banA huA hai| jabataka zAntinAtha bhagavAnkA lAMchana hariNa spaSTa dikhAI na de jAye athavA jaTAoMke rahanepara bhI anya koI spaSTa pramANa prApta na ho jAye, tabataka isa mUrtiko RSabhadeva bhagavAnkI mUrti mAnanA hI saMgata hogaa| mati yadyapi akhaNDita hai kintu sirake pAsa zilAkA bhAga kucha khaNDita hai| gandharva, camarendra aura chatra nahIM haiM / parikarameM kevala vyAla hI kahe jA sakate haiM jo mUrtike donoM ora bane hue haiN| bhAmaNDala Adhunika lagA huA hai| mUrtiko kalApara madhyakAlako kalacuri-kalAkA prabhAva spaSTa dRSTigocara hotA hai, ataH hama yaha mUrti 11vIM-12vIM zatAbdIkI mAna sakate haiN| eka vedImeM nandIzvara jinAlayako manojJa racanA hai| U~cAI 2 phuTa 1 iMca hai| mUrti kRSNa pASANakI hai| isI vedIpara saMvat 1548 kI pAzvanAthakI aura saMvat 1838 kI zAntinAthakI mUrtiyA~ virAjamAna haiM / yahIM kRSNa pASANakI tIna prAcIna mUrtiyA~ eka zilAphalakameM banI huI haiN| ye kisI mUrtikA UparI bhAga mAlUma par3atI haiN| barAmademeM eka prAcIna mUrti 1 phuTa 4 iMca avagAhanAkI aura 1 phuTa 10 iMca caur3I rakhI huI hai| yaha zyAmavarNa hai| isake parikarameM bhAmaNDala, chatra, gaja, nabhase puSpavarSA karate hue vidyAdhara, camarendra AdikA aMkana milatA hai tathA mUrtike donoM pAvoMmeM khaDgAsana tIrthaMkara-mUrtiyA~ haiN|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha bhaTTAraka-pITha isa nagarake harisiMha siMghaIke mandirameM tathA nandIzvaradvIpa jinAlayameM kaI mUrtiyoMpara bhaTTAraka devendrabhUSaNa aura bhaTTAraka narendrabhUSaNake nAma milate haiN| ina mUrti-lekhoMmeM ina bhaTTArakoMkA kAla kramazaH saMvat 1853 aura 1875 milatA hai| jaina kSetrake nikaTa 'balahA' tAlAbake kinAre chaha yA ATha stambhoMpara AdhArita tIna maNDapa bane hue haiN| ina maNDapoMmeM caraNa- cihna virAjamAna haiN| ye caraNacihna bhaTTArakoMke batAye jAte haiN| kSetrake bar3e mandirameM aba bhI 'jatI bAbA' ( bhaTTAraka ) kI gaddI banI huI hai| uparyukta kAraNoMse pratIta hotA hai ki yahAM bhaTTAraka-pITha thaa| mUrti-lekhoMmeM jina bhaTTArakoMkA nAmollekha huA hai arthAt jinake upadezase athavA jinake dvArA yahAM mUrti-pratiSThA huI, unake gaNa-gaccha AdikA ullekha isa bhAMti huA hai-"zrImUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAnvaye", arthAt yahA~ke bhaTTAraka mUlasaMgha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha aura kundakundAcAryAnvayase sambandhita the| mUrtilekhoMmeM yahA~kI paTTAvalI isa bhauti dI gayI hai-zrI munIndrabhUSaNadevAstatpaTTe jinendrabhUSaNadevAstatpaTTe devendrabhUSaNadevAstatpaTTe nrendrbhuussnndevaaH| isa paTTAvalIse jJAta hotA hai ki panAgara kSetrake bhaTTAraka balAtkAragaNakI sonAgiri-zAkhAke the| bhaTTAraka munIndrabhUSaNa, jo vikrama saMvatkI unnIsavIM zatAbdIke madhyameM hue, kI paramparAmeM sonAgirike paTTapara kramazaH jinendrabhUSaNa, devendrabhUSaNa, narendrabhUSaNa, surendrabhUSaNa, candrabhUSaNa Adi bhaTTAraka hue| ye bhaTTAraka yadyapi sonAgiri-pIThake the, kintu inake kucha upapITha bhI the aura una sthAnoMpara ye loga kucha kAlake lie jAte rahate the| panAgara bhI ina bhaTTArakoMkA upapITha athavA asthAyI pITha thaa| sonAgirike bhaTrAraka yahAM samaya-samayapara AyA karate the aura mandira nirmANa, mUrti-pratiSThA Adi dharmaprabhAvanAke kArya kiyA karate the| panAgarakA paMcAyatI mandira samAjake sahayogase kinhIM bhaTTArakakA banavAyA huA hai, aisA kahA jAtA hai| yahA~ bhaTTAraka-pITha kitane samaya taka sthApita rahA, isa bAtakA koI nizcita sAkSya upalabdha nahIM hotaa| kintu isameM sandeha nahIM hai ki balAtkAragaNakI sonAgiri-zAkhAke bhaTTArakoMkA hI yahA~ke sAtha sambandha rahA hai| ataH yahA~kA bhaTTAraka-pITha IsavI sankI 18vIM zatAbdIke antima bhAga athavA 19vIM zatAbdIke prArambhameM sthApita huA aura 20vIM zatAbdIke kucha dazakoM taka kAryarata rhaa| purAtattva panAgara kisI kAlameM bahuta vaibhavasampanna nagara thaa| isake AsapAsameM prAcIna kalacurizilpake sundara jaina mandiroM aura mUrtiyoMke avazeSa paryApta mAtrAmeM upalabdha hote haiN| jaina kSetrake samIpa kucha jaina zilpAvazeSa eka bAr3emeM vidyamAna haiN| ina avazeSoMmeM khaNDita tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM, zAsana-deviyoMkI mUrtiyA~ haiM tathA alaMkRta stambha haiN| AdinAthakI eka siravihIna mUrti hai| isakI grIvAkI tIna AvaliyoM evaM skandhoMpara kezAvalIkA aMkana atyanta sadhe hue hAthoMse huA hai| adhobhAgameM donoM konoMpara gomukha yakSa aura cakrezvarI yakSIkA aMkana kiyA gayA hai| caraNa-caukIke madhyameM vRSabha lAMchana aMkita hai| yahA~ kaI mUrtiyoMke kevala zirobhAga, kaI mUrtiyoMke kevala dhar3a aura kucha mUrtiyoMke AsanamAtra hI milate haiN|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 bhAratake digambara jaina tIrtha zAsana-deviyoMmeM ambikAkI do mUrtiyAM milatI haiN| ekameM devI alaMkAroMse sajjita hai| vaha bAyeM hAthase eka bAlakako pakar3e hue hai| dUsarI ora do khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyAM haiN| eka dUsarI pratimAmeM eka khaNDita mukhavAlA siMha hai| eka devI-mUrti hai jisake galemeM ratnahAra hai| sirake pIche bhAmaNDala hai| godameM bAlaka hai| devIke zIrSa bhAgapara tIrthaMkara-pratimA banI huI hai| parikarameM AkAza-vihArI deva-deviyAM haiN| ___thAneke pAsa 'khairadayyA' kA sthAna hai / DhAI phuTa UMce eka zilAphalakameM devI banI huI hai| usake pRSThabhAgameM AmravRkSakA sundara aMkana kiyA gayA hai| devIke sirake Upara AmravRkSameM gucchaka laTaka rahe haiN| devI lalitAsanameM baiThI huI hai| usakI godameM eka bAlaka hai / mUrtike zIrSa bhAgapara . bhagavAn neminAthakI pratimA virAjamAna hai| usake donoM pAzoM meM pArzvanAtha aura candraprabhakI khaDgAsana pratimAe~ haiM / yaha devI-mUrti nizcaya hI ambikAkI hai| ise hI hindU loga 'khairadayyA' yA 'khairamAI ke nAmase pUjate haiN| isa prakAra yahA~ aura bhI jaina purAtattva paryApta parimANameM mila sakatA hai| jJAta hotA hai ki 12vIM-13vIM zatAbdImeM yaha sthAna jaina saMskRtikA kendra thaa| sambhavataH yahA~ upalabdha honevAlA purAtattva isI kAlakA hai| dharmazAlAeM ___ yahAM do dharmazAlAeM haiN| bijalI aura nala AdikI suvidhA hai| bar3A nagara honese sabhI vastueM suvidhApUrvaka mila jAtI haiM / vArSika melA yahA~para zaratpUrNimA arthAt asoja zuklA pUrNimAko vArSika melA hotA hai| usa dina bar3I mUrtikA mastakAbhiSeka hotA hai| vyavasthA yahA~kI paMcAyata prati tIsare varSa digambara jaina prabandhakAriNI sabhAkA cunAva karatI hai| vahI ina mandiroM aura sthAnIya saMsthAoMkI samasta vyavasthA karatI hai| bahorIbanda sthiti atizaya kSetra bahorIbanda madhyapradezake jabalapura jilAntargata sihorA tahasIlameM sthita hai| isakA posTa Aphisa bahorIbanda tahasIla sihorA hai| yaha seNTrala relaveke sihorA roDa sTezanase 24 kilo mITara hai tathA sihorA roDapara hai| jabalaparase yaha 64 ki. mI. dUra hai| yaha kaimUra pahAr3Ipara sthita hai| kaimUra pahAr3I pUrvakI ora maidAnase 52 phuTake lagabhaga UMcI hai| kahIM-kahIM yaha kucha UMcI aura bhI hai| isake caraNoMko suhAra nadI pakhAratI hai / bahorIbandakA nAmakaraNa sambhavataH bahuta-se bA~dhoMke kAraNa par3A hai| isa pahAr3Ike cAroM ora 45 bAMdha yA jalAzaya haiM, jinameM varSAkA pAnI ekatra ho jAtA hai| inameM se kucha jalAzaya to jhIla bana gaye haiN|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tI 225 janazrutike anusAra kisI jamAnemeM yahAM eka bar3A nagara basA huA thaa| isakI puSTi isa bAtase bhI hotI hai ki yahA~ pahAr3Ipara prAcIna kAlakI TUTI IMTeM aura miTTIke TUTe baratana cAroM: ora bikhare hue haiN| prasiddha groka itihAsakAra TolamI (paTolamI) ne sambhavataH isI sthAnako: tholavana likhA hai| isa grIka uccAraNako iMgalizameM bolavana kahA jA sakatA hai jo ki bahula-: vanake atinikaTa hai / bahorIbanda hI bahulavana ho sakatA hai| ___TaulamIne likhA hai ki yaha parihAra narezoMke AdhipatyameM thaa| purAtattva yaha sthAna madhyakAlameM eka prasiddha sAMskRtika kendra thA, aisA pratIta hotA hai| yaha tathA isake AsapAsakA sampUrNa kSetra sAMskRtika aura dhArmika kendra thaa| isa kSetrameM bhAratakI tInoM saMskRtiyAM-jaina, brAhmaNa aura bauddha unnatikI sadbhAvapUrNa sparddhA rata thiiN| isa pradezameM jo purAtattva sAmagrI upalabdha huI hai, vaha samrATa azokake kAlase lekara kalacuri rAjAoM tathA usake bAdake bhI kAla takakI hai| bahorIbandase uttarakI ora do mIla dUra tigavA nAmaka gAMva hai| yahA~ aneka devAlayoMke avazeSa bikhare hue haiN| kevala eka mandira bacA huA khar3A hai| isameM kevala garbhagRha hai aura cAra stambhoMpara AdhArita hai| isake Age arghamaNDapa hai| isakI zailI udayagiri aura airanake guptakAlIna devAlayoMse milatI-julatI hai| yahA~ 36 mandiroMkI nIMva to aba bhI dekhI jA sakatI hai| kahate haiM, relavekA koI ThekedAra ina mandirake IMTa-patthara taka ukhAr3akara le gyaa| isa ilAkemeM relaveke ThekedAroMne IMTa-pattharoMke lobhameM kaI prAcIna bhavya mandiroMko tur3avA diyaa| tigavAMkA artha tIna gAMvoMkA samUha hai| isa samUhameM isa gAMvake atirikta aMgovA aura devarI the| ye tInoM gA~va bahorIbandake upanagara the, aisA kahA jAtA hai| ___ usa gAMvase tIna mIla dUra kaimUra pahAr3IkI zRMkhalAmeM rUpanAtha hai| yahA~ pahAr3apara samrATa azokakA zilAlekha hai tathA pahAr3apara-se tIna jaladhArAe~ giratI haiM aura unake kAraNa tIna kuNDa bana gaye haiN| inake nAma rAmakuNDa, lakSmaNakuNDa aura sItAkuNDa haiN| mahAdevakA bhI prasiddha mandira hai| kintu isa sthAnako khyAti milI hai maurya samrATa azokake abhilikhita zAsanAdezake zilAlekhake kaarnn| isake nikaTa kakarahaTA grAmameM prAGmauryakAlIna sabhyatAke avazeSa prApta hue haiN| purAtana sabhyatAke kendroMkI isa kar3ImeM bahorIbanda bhI hai jo jaina dharma aura jaina saMskRtikA kendra thaa| yahA~para bhagavAn zAntinAthako eka hajAra varSa prAcIna pratimA hai| yaha 13 phuTa 9 iMca U~cI aura 3 phuTa 10 iMca caur3I hai| lagabhaga 3 phuTa 8 iMca UMce. siMhAsanapara yaha virAjamAna hai| isakI caraNa-caukIpara sAta paMktiyoMkA eka mahattvapUrNa lekha hai / vaha kAphI ghisa gayA hai| yaha isa prakAra par3hA jA sakatA hai____ "svasti saMvat 10 phAlguna badi 9 bhaume zrImad gayakarNadeva vijayarAjye rASTrakUTakulodbhavamahAsAmantAdhipati-zrImadgolhaNadevasya pravadhamAnasya zrImadgollApUrvAmnAye vellaprabhATikAyAmurukRtAmnAye tarkatArkikacUDAmaNiH zrImanmAdhavanandinAnugRhItaH sAdhuH zrIsarvadharaH tasya putraH dharmadAnAdhyayane rataH mahAbhojaH / tenedaM kAritaM ramyaM zAntinAthasya mandiram / . svalAtyamasaMjjaka sUtradhAraH zreSThinAmA tena vitAnaM ca mahAzvetaM nirmitamatisundaraM zrIcandrakarAcAryAmnAye samastavidyAvinayAnanditavidvajjanAH pratiSThAcAryAH zrImantaH subhadrAH ciraM jyntu|" 3-29
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 bhAratake digambara jaina tIrtha - isa mUrti-lekhake anusAra yahA~ gayakarNadevake rAjyameM usake mahAsAmanta rASTrakUTavaMzI golhaNa devakA zAsana thaa| yaha gayakarNadeva kalacurivaMzakA nareza thaa| isa rAjAke sambandhameM kaI sthAnoMpara zilAlekha upalabdha hue haiN| bher3AghATa zilAlekha isI rAjAke zAsanakAla saMvat 909 kA hai / gayakarNake tripurI zilAlekhameM saMvat 902 diyA gayA hai| bahorIbandake mUrtilekha aura ukta zilAlekhoMke kAlameM lagabhaga 100 varSakA antara par3atA hai| isase kaI vidvAnoMko bhrAnti honA svAbhAvika hai| __ kalacuri rAjavaMzakA itihAsa dekhanese jJAta hotA hai ki jabalapurake nikaTavartI bhUbhAgameM dahalake kalacuriyoMne kokalla dvitIyake putra gAMgeyadevake zAsanakAlameM apanI pratiSThA aura zakti kAphI bar3hA lI thii| usane paramAra bhoja aura rAjendra colase sandhi kara lI, kosala nareza ( mahAzivagupta yayAti ) ko parAsta kiyA, utkalako rauMdatA huA samudra-taTa taka jA phuNcaa| banArasako pAlavaMzI mahIpAla prathamase chInakara apane rAjyameM milA liyaa| usane aMga, magadha aura trimuktipara bhI AkramaNa kiyaa| kintu saphala nahIM ho skaa| usane vikramAditya aura trikaliMgAdhipati-jaise viruda dhAraNa kiye| isa rAjAke sone, cAMdI aura tAMbeke aneka sikke prApta hue haiN| isakI mRtyu anumAnataH san 1034 yA usake AsapAsa huii| isake pazcAt isakA putra karNa gaddIpara baitthaa| usakA rIvA zilAlekha sana 1048 kA hai| sana 1073 meM usakA putra yazaHkarNa zAsanArUDha haa| bAraha zatAbdIke prathama caraNameM gayakarNako apane pitAkA rAjya uttarAdhikArameM milaa| kahate haiM, eka abhiyAnake samaya yaha nareza hAthIpara so rahA thaa| usakA ratnahAra vRkSakI eka zAkhAmeM aTaka gyaa| hAthI cala rahA thaa| hArake kAraNa galA ghuTa jAnese isakI mRtyu ho gyii| yaha dahala nareza san 1151 meM rAjya-zAsana kara rahA thA, isa prakArake pramANa upalabdha hote haiN| bher3AghATa zilAlekhameM nIlakaNTha mahAdeva, gajamukha gaNeza aura sarasvatIkI vandanA karaneke pazcAt candravaMzI arjunakI prazaMsA karake usI vaMzameM hue apane pUrvajoMkI vaMzAvalI isa prakAra dI gayI hai-kokalladeva, gagiyadeva, karNa, yazaHkarNa / gayakarNadevako rAnIkA nAma alhanadevI thaa| vaha mevAr3a nareza vijayasiMhakI putrI aura mAlavanareza udayAdityakI dauhitrI thii| usakI mAtAkA nAma zyAmalAdevI thA / isa prakAra usakA rakta sambandha mevAr3ake guhila aura mAlavAke paramAroMse thA / usane bher3AghATameM vaidyanAtha indumauli ( mahAdeva ) kA eka bhavya mandira saMvat 907 meM nirmita karAyA thaa| usase narasiMha nAmaka putra utpanna huaa| dUsare putrakA nAma jayasiMha thaa| mandirake sAtha usane svAdhyAya-zAlA aura udyAna-samUhakA bhI nirmANa kraayaa| ____ isa zilAlekhase jJAta hotA hai ki yaha lekha saMvat 907 meM utkIrNa kiyA gyaa| usa samaya mahArAja narasiMhakA rAjya thaa| bharahuta zilAlekha saMvat 909 zrAvaNa sudI 5 budhavArakA hai aura yaha zrI narasiMhake pautra ballAladevake zAsanakAlakA hai| 7 paMktiyoMke isa zilAlekhakA mUlapATha isa prakAra hai "svasti zrI paramabhaTTArakamahArAjAdhirAjaparamezvara - zrI vAmadevapAdAnudhyAtaparamabhaTTArakamahAmahArAjAdhirAjaparamezvara paramahezvara-trikaliMgAdhipati nijabhujopArjita azvapati gajapati narapati rAjatriyAdhipati zrImAn narasiMhadevacaraNAH vAdhavA grAmakasya mahArAjaputra zrIkezavAditya putra ballAladevakasyAhvayaH saMvat 909 zrAvaka sudI 5 budhe / "
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 223 isa zilAlekhake anusAra saMvat 909 meM narasiMhadevakA zAsana cala rahA thaa| narasiMhadevake zAsanakAlase pUrvakA eka zilAlekha saMvat 902 kA tripurI (tevara ) se prApta huA hai| yaha usa samayakA hai, jaba gayakarNadevakA zAsana cala rahA thA aura narasiMhadeva usakA yuvarAja thaa| yaha zilAlekha 143 iMca lambA 13 iMca caur3A hai| yaha jyeSTha sudI 1 budhavAra saMvat 902 kA hai| uparyukta zilAlekhoMse yaha spaSTa pratIta hotA hai ki saMvat 902 meM gayakarNadeva zAsana kara rahA thA aura saMvat 907 meM usake putra narasiMhakA zAsana cala rahA thaa| isase yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki saMvat 902 aura 907 ke madhyavartI kAlameM gayakarNakI mRtyu huI aura narasiMhadeva zAsanArUr3ha huaa| aba ekamAtra yaha nirNaya karanA zeSa raha sakatA hai ki yahAM kisa saMvatse abhiprAya hai| yaha nizcita honepara ina rAjAoMkA rAjyakAla aura bahorIbandakI mUrtikA pratiSThA-kAla nizcita karanemeM koI kaThinAI nahIM hogii| ___gayakarNakI rAnIkA nAma alhanadevI thaa| vaha mAlavAke udayAdityakI pautrI thii| udayAdityakA zAsana-kAla anumAnataH san 1050 se 1120 mAnA jAtA hai| yaha rAno mAlavanareza lakSmIdharakI bhatIjI thii| lakSmIdharane san 1104 meM tripurIpara vijaya prApta kii| narasiMhadeva candela-nareza madanavarmAkA samakAlIna thaa| madanavarmAkA itihAsasammata zAsana-kAla san 1529 se 1163 taka mAnA jAtA hai| ina samakAlIna narezoMke zAsana-kAlake sAtha kalacuri narezoMke zilAlekhoMmeM ullikhita kAlakI saMgati baiTha sakatI hai, bazarte ina kalacuri narezoMke zilAlekhoM yA tAmralekhoMke saMvatoM para samucita dhyAna deN| ina narezoMke ye lekha saMvat 793, 896, 898, 902, 907, 909, 928 ke haiM aura vArANasI, jabalapura, tevara, bher3AghATa, kumbhI, bharahuta Adi sthAnoMpara prApta hue haiM / rAjimase prApta eka zilAlekhameM isa saMvatko samasyAkA samucita samAdhAna prApta hotA hai / vaha lekha isa prakAra hai ___ "kalacuri saMvatsare 896 mAgha-mAse zukla-pakSe rathASTamyAM budhdine|" isa lekhameM saMvatsarakA nAma kalacuri saMvatsara diyA hai| kisI-kisI zilAlekhameM isako cedi saMvatsara yA cedi saMvat bhI kahA hai| cedi saMvatkA prArambha itihAsakAroMne I. san 249 meM mAnA hai| gayakarNadevake zAsana-kAlakA cedi saMvat 902 kA jo zilAlekha upalabdha huA hai, vaha usake zAsana-kAlake lagabhaga antima varSakA yA antima varSase 2-3 varSa pUrvakA hai kyoMki cedi saMvat 907 kA lekha gayakarNake putra narasiMhakA prApta huA hai| ataH gayakarNakA rAjya anumAnataH I. saM 1115 se 1153 taka mAnA jA sakatA hai| . isa pariprekSyameM bahorIbandake zAntinAthake mUrtilekhapara vicAra kiyA jAye to jJAta hogA ki isameM jo saMvat diyA gayA hai vaha cedi saMvat nahIM hai, apitu zaka saMvat hai| isa mUrtilekhakA vAstavika saMvat kitanA hai, yaha abhI taka anirNIta hai| prasiddha purAtattvavettA aura itihAsakAra kaniMghama. bhaNDArakara, mirAzI Adi vidvAna bhI isa saMkhyAko sahI nahIM paDha sake aura na isakA nirNaya hI kara ske| unhoMne ise apaThanIya kahakara chor3a diyaa| kintu hamArA anumAna hai ki isa mUrtilekhameM jo zaka saMvat diyA hai, vaha 1070 hai| lekha ghisa jAneke kAraNa yaha aspaSTa ho gayA hai| kucha vidvAn ise vikrama saM. 1010 mAnate haiM / kintu upalabdha zilAlekhoMse isakI saMgati nahIM baiThatI hai| gayakarNakA antima zilAlekha cedi saM. 902 ( I. saM. 1151) kA upalabdha huA hai aura usake putra narasiMhake nAmakA ullekha eka zilAlekhameM cedi saM. 907 (1156 I. saM.)
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ (228 bhAratake digambara jaina tIrtha kA milA hai| ataH gayakarNakA rAjya zAsana I. san 1156 se pUrva hI samApta ho cukA thaa| ise hama tIna varSa pUrva svIkAra kara leM to gayakarNako mRtyu I. san 1153 ke AsapAsa ho cukI thii| jabaki bahorIbandake mUrtilekhameM vikrama saMvat 1010 mAnanepara to I. san 953 meM isa mUrtikI pratiSThA mAnanI pdd'egii| usa samaya to gayakarNa utpanna bhI nahIM huA thaa| ataH mUrtilekhoM, tAmralekhoM aura samakAlIna rAjAoMke kAlakA sAmaMjasya karate hue isa mUrtilekhakA kAla zaka saMvat 1070 upayukta lagatA hai| kSetra-darzana gAMvameM pulisa sTezanase Age bAjArameM eka ahAteke andara mandira aura dharmazAlA haiM / mandirakA nirmANa cAlU hai| eka mahAmaNDapa banA hai jo 40430 phuTa hai aura isakI UMcAI 20 hai| isake madhya meM bhagavAna zAntinAthakI mati virAjamAna hai| usake AsanakI karasI banAyI jA rahI hai / mUrti asthAyI rUpase khar3I kara dI gayI hai / mUrtikA varNa saleTI hai| isakI avagAhanA 13 phuTa 9 iMca hai tathA Asanasahita yaha 15 phuTa 6 iMca U~cI hai / na jAne kitane varSoM yA zatAbdiyoMse yaha pratimA khulemeM miTTImeM par3I huI thii| ataH isakI pAliza utara gayI hai| isase mukha hI nahIM, zarIrakA lAvaNya aura snigdhatA jAtI rahI hai| yadi isake Upara punaH pAliza ho jAye to isakA saundarya sahasra gunA bar3ha jaaye| ____isa mUrtike parikarameM chatra aura gajavAlA bhAga TUTa gayA hai| vaha alaga rakhA huA hai| zIrSake donoM pAzvoMmeM deviyA~ pArijAta puSpoMkI mAlA liye hue gaganameM vihAra kara rahI haiN| caraNoMke pAsa saudharma aura aizAna indra hAthameM camara liye hue bhagavAnkI sevAmeM khar3e haiN| caraNoMke nikaTa donoM ora kara-baddha mudrAmeM bhakta baiThe haiN| caraNa-caukIpara zAntinAthakA lAMchana hariNa aMkita hai| bhUmike utkhananake phalasvarUpa kucha mUrtiyAM nikalI thiiN| unameM se kucha mandirameM aura kucha bAhara rakhI huI haiN| ina mUrtiyoMkI kula saMkhyA 16 hai / ye sabhI saleTI varNakI haiN| sabhI mUrtiyAM tIrthaMkaroMkI haiN| kevala eka mUrti ambikAkI hai| eka tIrthaMkara-mUrti nikaTavartI kamaremeM rakhI huI hai / isakI avagAhanA 5 phuTa 6 iMca hai| - dharmazAlAke eka kamaremeM navIna mUrtiyAM virAjamAna haiM, jisase yAtriyoMko darzana-pUjanakI suvidhA rhe| mUrtiyoMmeM mUlanAyaka haiM bhagavAn RSabhadeva / inakI pratimA zveta varNa kI hai aura padmAsana hai| yahA~ke samavasaraNameM 2 pASANakI aura 11 dhAtukI pratimAeM virAjamAna haiN| gAMvameM eka makAnake nikaTa eka tIrthaMkara-mUrti par3I huI hai| mandirase lagabhaga 2-3 phalAMga dUra tAlAbake kinAre eka vRkSake nIce 7 phuTa lambe eka zilAphalakameM nAga-zayyApara leTI huI eka strIko mUrti utkIrNa hai / usake sirake Upara phaNa-maNDapa tanA huA hai| devI usakI sevAmeM rata haiN| pratIta hotA hai, yaha mati padmAvatI devIkI hai| isa tAlAbake cAroM aura pakke ghATa bane hae the jo Ajakala bhagna dazAmeM apane prAcIna vaibhavakA smaraNa karake AMsU bahA rahe haiN| tAlAbake nikaTa jIrNa-zIrNa dazAmeM kaI mandira evaM kamare khar3e hue haiN| prAcIna kAlameM sambhavataH ye jena mandira the| inake nikaTa prAcIna kuAM bhI banA huA hai| . . . kSetrapara jo mUrtiyAM bhUgarbhase nikalI haiM ve 12vIM-13vIM zatAbdI kalacuri-kAlIna pratIta hotI haiN| ina mUrtiyoMse yaha bhI anumAna hotA hai ki yahA~ tathA isake AsapAsameM ekAdhika jaina mandira rahe hoNge| . .
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'madhyapradezake digambara jaina tIrtha -229 atizaya kSetra yahAM aura isake AsapAsameM jo jaina purAtattva bikharA huA hai, usase aisA pratIta hotA hai ki yaha sthAna eka tIrthakSetrake rUpameM mAnya rahA hai| yaha tIrthakSetra rahA hai, isakI eka aura bhI karuNa kahAnI hai| yahAM kabhI jaMgala thA, jahA~ Aja jaina kSetra hai| yahAM eka vizAla pASANa-mUrti par3I haI thii| grAmakI azikSita janatA jAdU-Tone meM adhika vizvAsa karatI thii| kabhI kisIko ikatarA, tijorI yA cauthiyA (eka prakArake bukhAra jo sardI dekara pratidina yA kucha dinake antarAlase Ate haiM ) AtA to isa mUrtike pAsa binA kisIke Toke, muMha aMdhere jAtA aura mUrtiko do-eka bAra jUte mAratA, jhADU mAratA, basa phira bukhAra lauTakara nahIM AtA aisA thA janatAkA vizvAsa / dehAtoMmeM Aja bhI aise vizvAsa maujUda haiM / ukta bukhArakA koI rogI alakha subaha jAkara kisI pIpala yA karIla yA akoarake per3ase lipaTakara milatA hai to koI cUlhe aura cakkIse / ToTakeke lie jAte hue rogIko rAhameM kisIne Toka diyA to bukhAra usa rogIko chor3akara TokanevAleko dhara dbocegaa| aise haiM dehAtake logoMke vizvAsa / isa mUrtiko loga khanuAdeva kahate Aye haiN| khanuAdeva nAma kyoM par3A inakA bhI itihAsa hai| zrI kaniMghamane isa sambandhameM batAyA hai ki "loga isa mUrtiko 'kanuAdeva' kahate haiN| rAjA gayakarNa devake eka putrakA nAma 'kunuAdeva' thaa| yahAM bar3e sarovarake kinAre bane hue eka samAdhistambhapara yaha lekha utkIrNa hai-'mahArAja putra zrI kanaAdeva' / sambhavataH bahorIbanda usakI jAgIra thii| vaha yahIM marA aura usakA smAraka banAyA gyaa| jaba mandira naSTa ho gayA, loga isa mUrtiko bhI bhUla gaye, usa samaya vahA~ke nivAsiyoMkI yaha dhAraNA bana gayI ki yaha mUrti vahA~ke svargIya rAjaputrakI mUrti hai|" jaba jaina samAjako jJAta huA ki unake solahaveM tIrthaMkara zAntinAthake sAtha grAmINa janatA isa prakArakA apamAnajanaka vyavahAra karatI hai to usane prayatna karake bhArata sarakAra aura purAtattva vibhAgase yaha mUrti apane adhikArameM le lI / mUrtiko AtapavarSA Adise surakSita rakhaneke lie aba vahAM mandira banAyA jA rahA hai| jenetara loga aba bhI ise 'khanuAdeva' mAnate haiM aura grAmake rakSaka-devake rUpameM inakI pUjA karate haiN| kintu aba pUjAkA vaha prAcIna rUpa badala gayA hai| aba to strI-puruSa Akara bhagavAnke sAmane manautI mAnate haiM aura unakI kAmanAeM pUrNa ho jAtI haiN| isa prakAra zAntinAtha prabhuke camatkAroMkI kahAnI idharake logoMke mukhase prAyaH sunaneko milatI haiM / aba dhIre-dhIre yaha sthAna sahI arthoM meM atizaya-kSetra bana gayA hai| dharmazAlAeM kSetrapara abhI eka dharmazAlA banI hai, jisameM chaha kamare haiN| kSetrapara bijalIkI suvidhA hai| jalake lie kueMkI vyavasthA hai / kSetrakA abhI navanirmANa ho rahA hai| ataH adhika suvidhA sampanna bananemeM kSetrako samaya laga sakatA hai| vyavasthA meleke avasarapara yahAM eka prabandhakAriNI samitikA nirvAcana hotA hai| kSetrakI sampUrNa vyavasthA usI samitike antargata hai|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 bhAratake digambara jaina tIrtha vArSika melA yahAM prativarSa disambarameM tIna dinake lie vArSika melA bhI bharatA hai| isameM jaina aura jenetara samAja paryApta saMkhyAmeM Akara sammilita hotI hai| isa tIrtha kSetrako prakAzameM lAnekA sampUrNa zreya bra. kalyANadAsa sihorAvAloMko hai| mandira nirmANakA kArya bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsava varSameM prArambha hokara pUrNa hone jA rahA hai| kSetrako vyavasthAke lie zrI jayakumAra eDavokeTa, zrI dharamacanda, pro. surendra rIThIvAlA, sihorAkA kArya sarAhanIya hai| mandirake cAroM taraphakI jamIna kharIda lI gayI hai / aba prAcIna mUrti saMgrahAlaya, svAdhyAyabhavana, brahmacaryAzrama tathA vizAla dharmazAlAkA nirmANa zIghra hI prArambha karanekI yojanA hai| AvAgamanake sAdhana jabalapura-kaTanIke bIca sihorA roDa sTezanase pratidina 6 baseM jAne-Aneko milatI haiN| bInA-kaTanI lAinapara salaiyA sTezana utarakara basa dvArA yAtrAke sAdhana upalabdha haiN| prativarSa hajAroM yAtrI kSetrapara jAte haiN| sampUrNa grAmako janasaMkhyA 3500 hai| grAmameM thAnA, vikAsakhaNDa, janapada, rAisamila, aspatAla, hAIskUla Adi sabhI Avazyaka kAryAlaya haiN| sihorA, bAkala, rIThI.tivarIko jaina samAja dvArA yahA~kI vyavasthA tathA nirmANa kAryoMkI dekharekha kI jAtI hai| kisI prakArakA koI jhagar3A tIrtha kSetrake viSayameM nahIM hai| mandirake dvAra jaina-ajaina sabhoke lie khule haiM / bhaviSyameM isa kSetrakI unnati evaM pragati sambhAvanIya hai|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazArNa-vidarbha janapada udayagiri udayapura paThArI gyArasapura
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidarbha-dazArNa janapada indaura ko saMketa rAjya kI sImA rA jilA kI sImA jilA mukhyAlaya nagara jaina tIrtha prAcIna sthala bar3I relave lAIna * choTI relave lAIna nadiyA~ rAjakIya patha -anya pakke patha kacce patha sanAvada de dezagA~va kharagona, khaNDavA dhulakoTa ja tA burahAnapura ujjaina rAjAlapura zAjApu biyAvara ASTA sa icchAvara AsApura pipaloda na asIragar3ha nepAnagara ke ArmalAkhurda ptI bulaDhANA $ zAmapura bhopAla sivanI siyA jalagA~va 1. bhAratake mahAsarvekSakakI anujJAnusAra sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitrapara AdhArita / 2. mAnacitra meM diye gaye nAmoMkA akSaravinyAsa vibhinna sUtroMse liyA gayA hai / udayagi badonI vidizA rAyasena vehagA~va gauharagaMja cicaulI kalhAr3a gyArasapura hozaMgAbAda iTArasI kher3I maMDI bAmaurA vaDoha paThArI 10 bhaiMsaDIhI aTanera zAhapura a ma rA va tI gairatagaMja sohAgapura 0 sA ga ra mulatAI silavAnI hI jaklakhor3A. narasiMhapura ko narasiMha pura = chindavAr3A ko paMDaranA (c) bhArata sarakArakA pratilipyadhikAra, 1976
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ udayagiri guhAmandira udayagiri pahAr3I bhelasA ( vidizA ) se 6 ki. mI. aura sAMcIse 8 ki. mI. hai| yaha pahAr3I uttara-pazcimase dakSiNa-pUrvakI ora Der3ha mIla lambI aura uttara-pUrvake sirepara 350 phuTa UMcI hai| yahA~ko caTTAneM nama, baluA pASANakI aura paratadAra haiN| yahAMkA patthara makAna banAneke kAma AtA rahA hai| pahAr3Ike uttara-pUrvI bhAgameM pahAr3a kATakara guphAe~ nirmita kI gayI haiM, jinakI saMkhyA 20 hai| inameM adhikAMza choTe AkArakI haiN| pratyeka guphAke bAhara chajjA banA huA hai| inameM se do guphAoMmeM candragupta dvitIyake abhilekha vidyamAna haiM tathA tIsarI guphAmeM gupta saMvat 106 kA eka abhilekha hai| ataH yaha nizcita rUpase kahA jA sakatA hai ki mukhya guphAe~ gupta-kAlakI haiN| ina guphAoMmeM nambara 1 aura 20 kI guphAe~ jainoMse sambandhita haiN| __nambara 20 kI guphA atyadhika mahattvapUrNa hai| yaha guphA pahAr3Ike uttara-pazcimI sirepara avasthita hai| sIr3hiyoMse Upara car3hakara guphAke dvArapara pahuMcate haiN| yaha dvAra pazcAtkAlIna lagatA hai| phira 8-10 sIr3hiyAM utarakara guphAmeM pahuMcate haiN| isa kakSameM 4 phaTa 2 iMca UMce eka zilAphalakapara bhagavAna pArzvanAthakI bhare varNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha 10vIM zatIkI hai jo anyatrase lAkara yahAM virAjamAna kara dI gayI hai| isakI nAka aura kAna khaNDita haiN| mastakake Upara sapta phaNAvalI hai| usake Upara chatratrayI hai| isake Upara dundubhikA aura usake bhI zIrSapara padmAsana tIrthaMkara-pratimAkA aMkana hai| isake donoM pAryoM meM vibhinna prakArake vAdya-yantra liye hue gandharva-samAja hai| inase adhobhAgameM donoM ora do-do padmAsana jina-pratimAe~ haiN| yahAM zArdUlakA bhI aMkana milatA hai| unase bhI nIce gaja aura mAlA liye hue deva haiN| unase nIce camarendra bhagavAnko sevAmeM sevakake samAna khaDe hae haiN| camarendroMse bhI nIceke bhAgameM yakSa-yakSI aMkita haiN| bhagavAnake vakSapara zrIvatsakA sundara aMkana hai| __isa kakSase Age bar3hakara dUsare kakSameM Ate haiN| yaha kakSa sAmanese khulA huA hai / ataH isameM prakAza aura svaccha vAyukA paryApta saMcAra rahatA hai| isa kakSameM ghusate hI dAyIM orakI dIvArameM do padmAsanAsIna pArzvanAtha bhagavAn aMkita dikhAI dete haiN| kintu dIvArameM inakA aMkana aspaSTasA hai| donoMke donoM pAvoM meM camarendra khar3e hue haiN| donoM pratimAoMke madhyavartI pASANa-stambhapara vidyAdhara apane bAyeM hAthameM pUjAkI sAmagrI liye hue dIkha par3ate haiN| dAyeM hAthameM ve kyA liye hue haiM, yaha jJAta nahIM hotA; bahuta aspaSTa hai| dUsare bhItarI kakSameM bAyIM ora ghUmakara sAmanekI dIvArake bAyeM konemeM bhagavAn AdinAthakI 3 phuTa 6 iMca UMcI padmAsana pratimA utkIrNa hai| bhagavAnke mastakake pRSThabhAgameM bhAmaNDala banA huA hai| UparakA bhAga khaNDita hai| vakSapara zrIvatsakA aMkana hai| donoM pAvoM meM khaNDita camaravAhaka khar3e hue haiN| unase nIce hAthI kalaza liye hue dikhAI par3ate haiN| siMhAsanake siMhoMke pAzvameM yakSa-yakSI bane hue haiN| yakSI caturbhujI hai| vaha lalitAsanase baiThI hai| dAyeM ( Uparake ) hAthameM zakti, nIcekA hAtha varada mudrAmeM, bAyAM hAtha (UparakA ) khaNDita, nIceke hAthameM bijaurA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambaravana tIrtha phala hai| isI prakAra yakSa bhI caturbhuja hai| usake dAyeM UparI hAthameM zakti, nIceke hAthameM phala hai| isa mUrtike bagalameM dAyIM ora eka AlemeM 3 iMca lambe caraNa rakhe hue haiN| isake barAbara cabatarA hai| dUsarI ora 2 phaTa 6 iMca cauDA pASANa catvara hai jo sambhavataH maniyoMke vizrAmake prayojanake lie banAyA gayA hogaa| aisI hI catvara-paTTikA kakSa 1 meM bhI hai| ____ uttarI kamarekI eka bhittipara gupta-saMvat 106 kA abhilekha aMkita hai| yaha madhyapradezameM aba taka upalabdha jaina abhilekhoMmeM sabase prAcIna hai| yaha abhilekha 8 paMktiyoMmeM hai aura isa prakAra par3hA gayA hai 1. "namaH siddhebhyaH zrI saMyutAnAM guNatoyadhInAM guptAnvayAnAM nRpasattamAnAm (1) 2. rAjye kulasyAbhivivardhamAne SaDbhiryute varSazate'tha mAse ( / ) 1. sukArtike bahula dine'tha pNcme| 3. guhAmukhe sphuTavikaTotkaTAbhimAM ( / ) jitadviSo jinavara pArzvasaMjJikAM jinAkRtIM zamadamavAna 4. cIkarat ( // ) 2. AcArya bhadrAnvayabhUSaNasya ziSyo hyasAvAryakulodgatasya ( / ) AcArya goza 5. mmaM muneH sutastu padmAvata (syA ) zvapatebhaMTasya ( // ) 3. parairajeyasya ripughnamAninaH ___ sasaMgha6. lasyetyabhivizruto bhuvi (1) svasaMjJayA zaMkaranAmazabdito vidhAnayukta yatimA 7. gaMmAsthitaH ( // ) 4. sa uttarANAM sadRze kurUNAM udagdizAdezavare prasUtaH (1) 8. kSayAya karmArigaNasya dhImAn yadatra puNyaM tadapAsasarja ( // ) 5. isakA Azaya yaha hai-siddhoMko namaskAra ho| vaibhavasampanna, guNoMke samudra, gupta-vaMzake rAjAoMke rAjyameM saMvat 106 ke kArtika mAsakI kRSNapaMcamIke dina guphAke dvArapara vistRta sarpaphaNase yukta zatruoMko jItanevAle jinazreSTha pAzvanAthakI mUrti zamadamayukta zaMkarane banavAyI jo AcArya bhadrake anvayakA bhUSaNa aura Aryakulotpanna AcArya gozamaM manikA ziSya thaa| dUsaroM dvArA ajeya, zatruoMkA vinAza karanevAle azvapati saMghila bhaTa aura padmAvatIkA putra thaa| zaMkara isa nAmase vikhyAta thA aura yatimArgameM sthita thaa| vaha uttarakuruoMke sadRza uttara dizAke zreSTha dezameM utpanna huA thaa| usake isa pAvana kAryameM jo puNya huA ho, vaha saba karmarUpI samUhake kSayake lie ho| . . isa zilAlekhase jJAta hotA hai ki gupta-nareza kumAraguptake zAsanakAlameM zaMkara nAmaka kisI dharmAtmA vyaktine isa guphAmeM bhagavAn pArzvanAthakI mUrti pratiSThita karAyI thii| ___ isa guphAse nikalakara Age jAnepara resTa hAusa milatA hai| pahAr3Ipara mArga banA huA hai jo prAcIna jaina mandira taka jAtA hai| yaha mandira guphA naM. 20 se lagabhaga 3 phAga dUra par3atA hai| isa mandirameM garbhagRha aura ardhamaNDapa haiM / garbhagRhakA AkAra 6 phuTa 10 iMca 45 phuTa 10 iMca hai| isakI chata eka ho zilAse nirmita hai| isake kora airana tigovA aura sAMcIke samAna gar3he hue haiN| isakI pRSThabhittike sahAre vedI hai| pUrvakAlameM madhyameM pratimA rahI hogI, kintu Ajakala usakA sthAna rikta par3A huA hai| bAyIM ora 4 phUTa 6 iMca UMce eka zilAphalakapara bhagavAn supArzvanAthakI khaDgAsana mUrti hai| isake mastakapara paMca phaNAvali hai, jisameM 2 phaNa khaNDita haiN| isake Upara chatra haiN| isake donoM pAzvoM meM AkAzameM ur3ate hue gandharva puSpamAlAeM liye hue haiN|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake viNakara tIrya 233 ye khaNDita haiN| inase adhobhAgameM do padmAsana aura do khaDgAsana jina-mUrtiyAM donoM ora haiN| unase nIce dvibhujI devI lalitAsanameM virAjamAna hai| devIkA bAyA~ hAtha varada mudrAmeM hai| dAyeM hAthameM sambhavataH ghaNTA hai| yaha devI supArzvanAthako zAsana sevikA kAlI ( mAnavI ) pratIta hotI hai| devIke donoM ora devIke bhakta strI-puruSa hAtha jor3akara sira jhukAkara khar3e hue haiN| isakA ardhamaNDapa cAra stambhoMpara AdhArita hai| ye stambha airana aura tigovAko tulanAmeM adhika spaSTa haiM / isa mandirake bagalameM eka khulI guphA hai|| ___ yahA~se lauTate hue vaiSNava aura zaiva guphAe~ milatI haiN| inameM varAhAvatAra guphA, viSNu guphA, aSTa zakti guphA, tavA guphA, koTarI guphA, amRta guphA bAdi guphAeM sammilita haiN| varAha guphAmeM varAhake nikaTa do paMktiyoMkA zilAlekha hai, jisameM parama bhaTTAraka mahArAjAdhirAja candragupta (dvitIya ) ke zAsanakAlameM saMvatsara 82 ke ASAr3ha mAsakI zuklA 11 ko mahArAja chAgalikake pautra, mahArAja viSNudAsake putra sanakAdika mahArAjake dAnakA varNana hai| isI prakAra tavA guphAmeM 5 paMktiyoMkA eka zilAlekha hai, jisake anusAra isa guphAkA nirmANa candraguptake amAtyane karAyA thaa| isameM yaha bhI ullekha hai ki vaha apane mahArAjake sAtha yahAM AyA thaa| ina zilAlekhoMse jJAta hotA hai ki ina guphAoMkA nirmANa candragupta dvitIya ( vikramAditya) ke rAjya-kAlameM huA thaa| vivizA saMgrahAlaya meM jaina purAtattva - vidizA, udayagiri tathA usake AsapAsa par3e hue tathA utkhananameM prApta purAtattvako saMgraha karake yahAM saMgrahAlayameM surakSita rakha diyA gayA hai| yadyapi parimANameM yaha sAmagrI vizAla bhale hI nahIM hai, kintu yahA~ surakSita sAmagrI aitihAsika dRSTise avazya mahattvapUrNa hai| yahAM saMgrahota sAmagrImeM jaina, bauddha, zaiva, vaiSNava sabhI bhAratIya dharmokI sAmagrI hai| yahA~ke saMgrahameM sabase prAcIna sAmagrI gupta-kAlase sambandhita hai / vaha sAmagrI eka jaina pratimA hai| udayagirike nikaTa durjanapurA grAmameM besa nadIke taTapara san 1969 meM vahA~ke eka kRSakako hala calAte samaya jo tIrthakara mUrtiyA~ upalabdha huIM thIM ve AThaveM tIrthaMkara candraprabhu, nauveM tIrthaMkara puSpadanta tathA candraprabha tIrthaMkarako thiiN| inameM se prArambhakI do mUrtiyAM bhopAla saMgrahAlayameM surakSita haiM tathA antima candraprabhakI mUrti isa saMgrahAlayameM vidyamAna hai| isa pratimAkI pratiSThA mahArAjAdhirAja rAmaguptane karAyI thii| kintu rAmaguptakA vyaktitva vivAdAspada hai| isa viSayapara aneka suprasiddha itihAsakAroMne vicAra kiyA hai, kintu ve ekamata nahIM ho ske| rAmagupta gupta-vaMzake suprasiddha samrAT samudraguptakA bar3A putra aura candragupta ( dvitIya ) kA bar3A bhAI thaa| bhAratIya sAhityameM rAmaguptake sambandhameM eka adbhuta aura rocaka ghaTanAkA vivaraNa milatA hai| harSacarita' meM likhA hai-"aripurameM zaka nareza nArIvezadhArI candragupta dvArA usa samaya mArA gayA, jaba vaha parastrIkA AliMgana kara rahA thaa|" harSacaritake TIkAkAra zaMkarAcArya ne isakI vyAkhyA karate hue ghaTanAko kucha vistArake sAtha diyA hai ki "zaka 1. aripure ca parakalatrakAmukaM kAminivezaguptaH candraguptaH shkmtimshaatyt| -harSacarita, nirNayasAgara presa saMskaraNa, pR. 200 / 2. zakAnAmAcAryaH zakamatiH candragupta bhrAtRjAyAM dhruvadevoM prArthayamAnaH candraguptena dhruvadebIveSadhAriNA strIvezajanaparivRtena rahasi vyaapaaditH| 3-30
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 bhAratake digambara jaina tIrtha nareza rAmaguptakI patnI dhruvadevIko cAhatA thA / isalie vaha antaHpurameM candraguptake hAthoM mArA gayA, jisane apane bhAIkI patnI dhruvadevIkA rUpa dhAraNa kara rakhA thA / usake sAtha kucha anya loga nArI-veSameM the / " rASTrakUTa- nareza amoghavarSake zaka saMvat 795 ( I. san 873 ) ke eka tAmralekha meM bhI isa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai / kavi vizAkhadattake devI- candragupta nATaka meM bhI yahI kathAvastu dI gayI hai / rAmagupta eka aitihAsika vyaktitva hai, isameM koI sandeha nahIM hai / kintu rAmaguptake - jIvanakAla meM eka aisI ghaTanA ho gayI, jisase usake vyaktitvako klIba, nirbala aura svArthaparaka vyaktitvake rUpameM samajhaneko hameM bAdhya kiyA aura isakI kAlikha kI lapaTameM candragupta dvitIya bhI A gayA / zaka narezane rAmaguptase usakI sundara patnI dhruvadevI maaNgii| rAmagupta aisI vikaTa sthiti meM pha~sa gayA ki vaha dhruvadevIko dekara janatA ke jIvana aura dhanakI rakSA kare athavA dhruvadevIkI surakSA karake janatAko nirdaya zakoMke hAthoM sauMpa de| usane deza aura janatAke hitake lie apanI patnI denA hI ucita samajhA / kintu usake anuja candraguptakA dRSTikoNa usase bhinna thaa| vaha na dhruvadevIko denA cAhatA thA, na janatAko hiMsra bher3iyoMke hAtha sauMpaneko taiyAra thaa| balki vaha 'zaThake prati zAThya' vAlI fast mAnatA thA / vaha apane kucha cune hue vIroMke sAtha strIvezameM taiyAra huaa| zakarAja bar3I lalakake sAtha dhruvadevIko AliMganameM leneke lie Age bar3hA kintu strIveSadhArI candragupta ne usakA kAma tamAma kara diyA / dhruvadevI candraguptake apratima zauryapara rIjha gayI aura usane usakI bAMhoM meM apane zIlako surakSita samajhA / candragupta dhruvadevIke saundayaMpara mohita ho gayA / usane dhruvadevIke saundarya aura zIlameM bhAratIya AtmAke darzana kiye| usane tatkAla nirNaya kiyA aura kaNTakasvarUpa klaba rAmaguptako mArakara rAjyapara adhikAra kara liyA / bhAratake sAMskRtika aura dhArmika itihAsameM candragupta dvitIya kA viziSTa sthAna hai / kintu apane bar3e bhAIkI strIke saundaryapara mugdha hokara usake sAtha vivAha karanA aura bhAIko mArakara rAjya hathiyAnA yaha bhAratakI naitika paramparA aura prAcIna AdarzoMke viparIta hai| ataH isa ghaTanAse candraguptakI pratiSThApara eka kAlA dhabbA dikhAI par3atA hai / sambhavataH isa kAraNa se kucha itihAsakAra itihAsake isa kaTu satyako sahaja rUpase nigala nahIM pAye / isalie unhoMne isa ghaTanAko nakAranA hI ucita smjhaa| itanA hI nahIM, rAmagupta ke abhilekhoM aura sikkoMkI upalabdhi ke bAvajUda mahArAjAdhirAja-padadhArI rAmaguptako mAlavakA eka kAlpanika mANDalika rAjA mAna liyA, jisakA itihAsameM koI astitva nahIM hai / yaha kitane AzcayaMkI bAta hai ki samudragupta, candragupta, kumAragupta aura skandha guptake airana, udayagiri, prayAga, gar3havA, sA~cI, sakaura (haTAsAgara), vilasada (eTA), mAnaku~ara ( ilAhAbAda ), maNDasara ( mAlavA ) meM mile zilAlekhoM aura 1. hatvA bhrAtarameva rAjyamaharaddevIMzca dInastathA, lakSyaM koTimalekhayat kila kalo dAtA sa guptAnvayaH / yenAtyAjitatu svarAjyamasakRt bAhyarthakaiH kA kathA, hastasyonnati - rASTrakUTatilako dadAti kIrtyAmapi // . - rASTrakUTa tAmralekha, aipigrAphikA iNDikA, bhAga 4. pU. 257 // 2. The Classical Age, by R. C. Majumdar, p. 18, Bharatiya Vidya Bhawan Bombay.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapravezake digambara jaina tIrtha 235 sikkoMko guptavaMzake tattat narezoMkA mAnA jAtA hai, kintu rAmaguptake vidizA, airana, ujjayinI AdimeM mile zilAlekha aura sikkoMko guptavaMzI rAmaguptake honemeM sandeha prakaTa kiyA jAtA hai| yadyapi ye sikke guptakAlIna brAhmI lipi, banAvaTa, zailI, bhAramAna aura sikkoMpara garur3a cihna sabhImeM guptavaMzI narezoMke sikkoMke samAna haiM / astu ! vidizA saMgrahAlayameM durjanapurAse prApta candraprabha pratimA 2 phuTa 1 iMca UMcI hai aura padmAsana mudrAmeM AsIna hai| isakI caraNa-caukIpara utkIrNa lekha isa prakAra hai _ 'bhagavato'haMtaH candraprabhasya pratimeyaM kAritA mahArAjAdhirAja zrIrAmaguptena upadezAt pANipAtrikacandrakSamAcAryakSamAzramaNapraziSya AcArya sarpasena kSamaNa ziSyasya golakyAntyA satputrasya celUkSamaNasya / ' arthAt, bhagavAn candraprabha tIrthaMkarako yaha pratimA mahArAjAdhirAja zrI rAmaguptane muni zrI candrakSamAcArya kSamAzramaNake praziSya evaM sarpasena kSamaNake ziSya golakyAntike putra celU kSamaNake upadezase pratiSThita kraayo| ___ isa mUrti-lekhase jJAta hotA hai ki isa mUrtikI pratiSThA mahArAjAdhirAja rAmaguptane karAyI thii| vidizA saMgrahAlayameM surakSita puSpadanta pratimAkI pIThikApara bhI lagabhaga yahI lekha aMkita hai| tIsarI pratimAke lekhameM kevala do paMktiyAM avaziSTa haiN| ___candraprabha bhagavAnkI ukta pratimAke atirikta isa saMgrahAlayameM sthita anya kucha jaina pratimAoMkA paricaya isa prakAra hai (1) dharaNendra-padmAvatI, (2) neminAtha 4 phuTa 2 iMca U~ce shilaaphlkmeN| mukhya mUrtike parikarake rUpameM 2 padmAsana, 2 khaDgAsana jina-mUrtiyA~-samaya 10vIM shtaabdii| (3) neminAtha 4 phuTa 5 iMca shilaaphlkmeN| mukhya mUrtike parikarameM 2 padmAsana, 2 khaDgAsana, nIce ambikA, samaya 10vIM zatAbdI, (4) tIrthaMkara pratimA 3 phuTa 1 iMca uuNcii| bAyIM orakA bhAga khaNDita / parikara meM chatra, gandharva, camaravAhaka ( khaNDita ) donoM ora khaDgAsana jina-pratimA / (5) AdinAthasaleTI varNa, padmAsana, 2 phuTa 3 iMca UMcI, camaravAhaka khaNDita hai| kAla 13vIM shtaabdii| amarAvada ( rAyasena ) se praapt| (6) jaina pratimAkA zIrSa, 12vIM shtaabdii| tIna alaMkRta zikhara tathA 3 padmAsana mUrtiyA~ / (7) gailarImeM neminAthakI 2 phuTa 3 iMca U~cI padmAsana pratimA / pratimAkI keza-laTeM laTaka rahI haiN| pratimAke zilAphalakapara donoM pAvoM meM 2-2 khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| inameM eka mUrti khaNDita hai| (8) pArzvanAthakI 5 phuTa 11 iMca UMcI khaDgAsana pratimA / pratimAkA sira nahIM hai / phaNa thor3A khaNDita hai / parikarameM gaja, gandharva, chatra, yakSa-yakSI haiM / (9) zAntinAthako 4 phuTa 6 iMca unnata khaDgAsana mUrti / sira nahIM hai| parikarameM bhAmaNDala, chatra, camarendra aura 10 khaDgAsana mUrtiyAM haiN| (10) nAga-nAgI paraspara lipaTe hue haiN| sambhavataH yaha yugala dharaNendra-padmAvatIkA pratIka hai| isake donoM pAryo meM kAyotsargAsana pratimAeM haiN| (11) 1 phuTa 4 iMca U~ce zilAphalakameM yakSa aura ykssii| zIrSa bhAgapara madhyameM padmAsanastha jina-pratimA tathA donoM pAzoNmeM khaDgAsana prtimaa| (12) AdinAthakI 4 iMca UMcI pratimA khaNDita hai| yaha udayagirise prApta huI hai| (13 ) tIrthaMkara pratimA 8 phuTa 7 iMca U~cI khaDgAsana / pratiSThA-kAla vi. saMvat 1214 / pratimAko bA~ha aura camaravAhaka khaNDita haiN| (14) 6 iMca U~cI khaDgAsana jin-prtimaa| (15) khaDgAsana jin-prtimaa| (16) 6 phuTa 6 iMca U~cI pAzvanAthakI khaDgAsana pratimA madhyameM tathA usake cAroM ora 23 tIrthaMkara muurtiyaaN| isa caturviMzati paTTameM chatra, gaja, camaravAhaka parikarameM haiN| (17) 3 phuTa UMcI tIrthaMkara-mUrti hai| donoM ora camaravAhaka haiN|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 bhAratake digambara jaina tIrtha (18) eka zilAphalakameM caturvizati tIrthakara prtimaaeN| madhyameM paashrvnaath-prtimaa| vakSase nIcekA bhAga nahIM hai| (19) eka khaNDita mUrti / sira nahIM hai tathA padmAsanase nIcekA bhAga nahIM hai / (20) 2 phuTa 9 iMca unnata eka pASANaphalakapara padmAsana mudrAmeM tIrthaMkara-pratimA, sirake donoM pAvoM meM pArijAta puSpoMkI mAlA liye hue gandharva, unase nIce eka padmAsana pratimA, nIce camarendra / eka orakA camarendra nahIM hai| (21) eka vizAla tIrthakara mati kaayotsrgaasnmeN| chAtIse nIcekA bhAga nahIM hai / (22) eka phalaka 2 phuTa 8 iMca uuNcaa| usapara padmAsanastha jina-pratimA / sira nahIM hai / parikarameM 13 padmAsana jin-prtimaaeN| chatra, camarendra, yakSa aura yakSI haiN| (23 ) eka kakSameM 3 phuTa 2 iMca U~ce zilAphalakameM AdinAtha tIrthakarakI khaDgAsana prtimaa| mastakake Upara chatra aura pIche bhAmaNDala hai| zirobhAgapara madhyameM dundubhi, donoM pAryoM meM AkAzameM puSpamAlA hAthameM liye hue gandharva tathA adhobhAgameM camaravAhaka indra haiN| ( 24 ) RSabhadeva pratimA padmAsana mudrAmeM siravihIna hai| vartamAna sthitimeM 2 phaTa UMcI hai| camarendra gajapara khaDe haiN| siMhoM ( siMhAsanake ) donoM ora mAnastambha aMkita haiN| konoMpara bAyIM ora gomukha yakSa aura dAyIM ora cakrezvarI yakSIkA aMkana hai| kucha prAcIna pratimAeM udayagiri Adi sthAnoMse prApta huI thiiN| ve zrImanta seTha lakSmIcandajIke jinAlayameM surakSita haiN| inameM kaI pratimAeM gupta aura kalacuri kalAke mizrita prabhAvakI anupama kalAkRtiyAM haiN| inakA anumita kAla 9vIM 10vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| ina madhyakAlIna pratimAoMke kAraNa yaha jinAlaya eka laghu saMgrahAlaya bana gayA hai| ye pratimAeM bAhya kakSameM banAye gaye AloMmeM surakSita haiN| kaI akhaNDita pratimAeM vediyoMmeM virAjamAna haiN| inake kalAgata vaiziSTyakA samucita mUlyAMkana honA abhI zeSa hai| udayagirike AsapAsa jaina purAtatva isake nikaTavartI aneka sthAnoMpara prAcIna mandiroM, mUrtiyoM, stambhoM Adike bhagnAvazeSa prApta hote haiM / ina avazeSoMmeM jaina sAmagrI bhI vipula parimANameM milatI hai| ina sthAnoMmeM udayapura, paThArI, bar3oha, airana, tigovA ye sthAna mukhya haiN| ina sthAnoMpara prAcIna jinAlayoMke Dhera par3e hue haiM, aura kucha khaNDita-akhaNDita jaina pratimAeM par3I huI haiN| kucha jinAlaya ardhabhagna dazA meM haiM tathA kucha mUrtiyoMko mUrticoroM athavA banya. asAmAjika tattvoMne bahuta kSati pahuMcAyI hai| kintu jo sAmagrI aba taka ina sthAnoMmeM surakSita bacI haI haiM, vaha aitihAsika dRSTise atyanta mUlyavAn hai| usakA kAla gupta-kAla ( cauthose chaThI zatAbdI ) se 10vIM-11vIM zatAbdI taka hai| ye sthAna yadyapi tIrthakSetra nahIM haiM isa kAraNa ina sthAnoM aura vahA~ko purAtattva-sAmagrIkA vyavasthita sarvekSaNa nahIM kiyA jA sakA, tathApi ina sthAnoMko kalAtIrtha kahA jA sakatA hai| isa nAte hI unake bAremeM kucha paMktiyAM likhI jA rahI haiM udayapura yaha sthAna vidizAse uttarakI ora 45 ki. mI. dUra hai| isa nagarako sthApanA paramAranareza udayAdityane kI thii| yaha dhArAnareza bhojakA sambhavataH bhAI thaa| isa nagarako sthApanAkA bhI bar3A rocaka itihAsa hai, jo kiMvadantIke rUpameM pracalita hai| kahate haiM-eka bAra rAjA udayAditya
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 237 jaMgalameM zikAra khelane gyaa| usake sainika pIche raha gye| vaha jaMgalameM eka aise sthAnapara pahu~cA jahA~ Aga laga rahI thii| usakI dRSTi eka sapaMpara par3o jo maidAnameM apane bilase bAhara par3A huA thaa| AgakI garmIke kAraNa vaha pyAsase vyAkula ho rahA thaa| rAjAne dayA karake eka bA~sa dvArA usa sA~pako bcaayaa| sAMpane vyAkula hokara rAjAse pAnI maaNgaa| rAjAne kahA-'yahA~ to AsapAsameM kahIM jala nahIM hai| maiM rAjamahalameM pahuMcakara vahA~se jala bheja duuNgaa|' kintu sarpa gir3agir3Akara bolA-'itanI derameM to mere prANa hI nikala jaayeNge| Apa apane muMhameM merA phana rakha liijie| mujhe itanese hI zAnti mila jaayegii|' rAjAko bhaya huA ki aisA karanese sA~pa kahIM peTameM calA yA taba kyA hogaa| usane apanA yaha bhaya kaha snaayaa| kintu sAMpane zapatha khAkara vizvAsa dilAyA ki vaha vizvAsaghAta nahIM kregaa| rAjAne usakA vizvAsa karake phana apane mukhameM rakha liyA, kintu akasmAt sAMpa rAjAke peTameM calA gyaa| rAjA apane nagarameM lauTa gyaa| use peTameM bhayaMkara pIr3A rahane lgii| sabhI upacAra vyartha hue| taba usane jovanase nirAza hokara kAzImeM jAkara prANa-tyAga karanekA nizcaya kiyaa| vaha rAnI aura kucha sevakoMko lekara vahAMse cala diyA aura murtijAnagara phuNcaa| rAtakA samaya thaa| rAjA so rahA thaa| rAnI cintAke kAraNa jAga rahI thii| rAnIne dekhA-sAMpa rAjAke mu~hameM se nikalA aura phaNa phailAkara baiTha gyaa| tabhI eka dUsarA sA~pa eka bilameM-se niklaa| donoM sAMpoMne eka-dUsareko krodhabharI dRSTise dekhA, phira unameM bAteM hone lgii| bilavAlA sAMpa bolA'tU bar3A makkAra aura jhUThA hai| tUne aneka kasameM khAyIM, phira bhI tU usI vyaktiko mAranepara tulA huA hai, jisane tere prANa bcaaye| agara rAjAko jJAta ho jAye ki kAlI mirca, namaka aura maTThA pInese terI mRtyu ho sakatI hai to vaha pIkara tere vizvAsaghAtakA badalA le sakatA hai|' peTavAlA sAMpa phuphakArakara bolA-'tU khajAnepara kyoM baiThA rahatA hai| agara kisIko jJAta ho jAye ki garma tela tere bilameM DAlanese ta mara sakatA hai to sArA khajAnA use mila jaaye|' ina donoM sAMpoMkI bAta rAnI suna rahI thii| prAtaHkAla honepara rAnIne sAMpoMmeM huI bAtacIta rAjAko kaha sunaayii| rAjAne chAchameM namaka aura kAlI mirca milAkara pI lii| usase sAMpa Tukar3e-Tukar3e hokara ulaTI dvArA nikala gyaa| bilameM garama-garama tela DAlA gyaa| isase sAMpa mara gayA aura vipula dhana vahAMse prApta huaa| usa dhanase rAjAne usa sthAnapara eka vizAla mandira banavAyA, jise 'udayezvara mandira' kahate haiN| vahAM rAjAne eka nagarako bhI sthApanA kI, jisakA nAma rAjAke nAmapara 'udayapura' rakhA gyaa| kucha samaya taka yaha nagara udayAdityako rAjadhAnI bhI rhaa| udayapura nagarakI sthApanAke sambandha meM pracalita isa kiMvadantIse milatI-julatI kiMvadantiyA~ kaI nagaroM aura rAjAoMke sAtha jur3a gayI haiN| jaise, nimAr3a jilemeM sthita Unake sambandhameM bhI lagabhaga yahI kahAnI pracalita hai| uttarapradezake lalitapura nagarako sthApanAke sambandhameM bhI aisI hI eka adbhuta aura rocaka kiMvadantI pracalita hai| kahate haiM, mahobAke candela rAjA sumerasiMhako jalodara ho gyaa| bahuta upacAra kiyA, kintu koI lAbha nahIM huaa| taba jIvanase nirAza hokara vaha himAlayakI ora barphameM prANa-visarjana karane cala diyaa| sAthameM usakI rAnI lalitA thii| unakA par3Ava bayAnAmeM thaa| rAtameM rAjA so gyaa| rAnI baiThI huI paMkhA jhalatI rhii| thor3I dera bAda rAnIne Azcaryake sAtha dekhA ki eka sA~pa rAjAke mukha meM-se reMgatA huA bAhara nikalA aura isase bhI adhika Azcarya use eka dUsare sA~pako peTavAle sAMpake sAtha bAteM karate hue dekhakara huaa| donoM sAMpoMkI bAtacIta vahI huI jo Upara batAyI gayI hai| sAdhAraNa-sA antara yaha hai ki
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 bhAratake digambara jaina tIrtha isameM chAchake sthAnapara tAlAbakI kAIkA prayoga batAyA gayA hai| rAjAne vaisA hI kiyaa| vaha nIroga ho gayA aura dhana prApta honepara usane vizAla tAlAba banavAyA, jisakA nAma 'sumera sAgara' rkhaa| isake atirikta usane apanI rAnIke nAmapara eka nagara basAyA, jisakA nAma 'lalitApura' athavA 'lalitapura' rkhaa| ____isa prakArakI eka kathA paMcatantra Adi prAcIna kathA-granthoMmeM bhI AtI hai| ina kiMvadantiyoM aura unapara AdhArita kathAoMse yaha nirNaya nahIM ho pAtA ki kyA isa prakArakI ghaTanA sambhava hai? yadi sambhava hai to yaha ghaTanA kisa sthAnapara ghaTita huI hai ? kintu inase yaha niSkarSa to nikAlA hI jA sakatA hai ki udayapura, Una aura lalitapurakI sthApanA kramazaH udayAditya, ballAla aura sumerasiMhane kI thI aura inhoMne ina sthAnoMpara mandira. sarovara aura bAvaDI banavAyI thii| udayapurameM paramAra narezoMke kAlameM aneka hindU aura jaina mandiroMkA nirmANa huA / vartamAnameM jaina mandira bhagna dazAmeM avasthita haiN| usameM kaI vizAla tIrthakara-mUrtiyAM avasthita haiN| ye mUrtiyA~ 11vIM-12vIM zatAbdIkI pratIta hotI haiN| paThArI yaha sthAna bhelasAse uttara-pUrvakI ora 80 ki. mI. hai aura gaDorI-jJAnanAtha pahAr3iyoMke madhyameM basA huA hai / mugala kAlameM yaha jilekA sadara mukAma thaa| nagara aura pahAr3Ike bIca eka tAlAba banA huA hai jisake cAroM ora vibhinna dharmoM ke prAcIna dharmasthAna, satIcaurA, samAdhi aura stambha bane hue haiN| tAlAbake cAroM ora pakke ghATa bane hue haiN| nagara pahAr3Ipara basA huA hai| nagarake cAroM ora cahAradIvArI hai| isa nagarake bAhara gupta-kAlake mandiroMke bhagnAvazeSa, stambha, mUrtiyAM Adi bikhare par3e haiN| nagarameM eka stambha banA huA hai, jisakI UMcAI 47 phuTa hai| gAMvavAle ise bhImakI char3I kahate haiN| yaha bhI kahA jAtA hai ki apane 14 varSoMke vanavAsa-kAlameM pANDava isa sthAnapara kucha kAla taka Thahare the| aisA pratIta hotA hai ki yaha mAnastambha thA jo kisI jaina mandirake sAmane banA huA thaa| mandira naSTa ho gayA kintu mAnastambha abhItaka banA huA hai| zIrSapara sthita jaina mUrtiyAM tugalaka yA mugala-kAlameM haTA dI gayIM yA naSTa kara dI gyiiN| pahAr3Ike dakSiNa-pUrvameM bar3hoha grAmake pAsa gaDaramala nAmaka eka vizAla mandira khar3A hai| mandirake cAroM ora cahAradIvArI hai| cahAradIvArI dvAra banA huA hai| yaha cAra stambhoMpara AdhArita maNDapanumA hai| mukhya mandirake pAsa sAta laghu mandira haiM / ye saba eka ho gheremeM haiM / gherekA pravezadvAra atyanta alaMkRta aura kalApUrNa hai| mandirakI gaThana sAdo kintu prabhAvazAlI hai| mandirake siradalapara caturbhujI yakSI-mUrti hai| usakI eka bhujA khaNDita hai| usakI tIna bhujAoMmeM DhAla, talavAra aura dhanuSa haiN| devIkA vAhana bhaMsA usake nikaTa baiThA huA hai| aisA pratIta hotA hai ki yaha AThaveM tIrthaMkara candraprabhakI zAsana-sevikA jvAlAmAlinI hai| mandira meM eka bar3I strI-mUrti hai| usake bagalameM bAlaka hai| kucha vidvAn, jaisA ki prAyaH dekhA jAtA hai, use mAyAdevI aura buddhakI mUrti mAnate haiM jabaki yahA~ na bauddha mandira hai, na koI buddha-mUrti milI hai| vAstavameM yaha mUrti tIrthakara mAtA aura bAlaka tIrthaMkarako hai| kintu yaha mUrti tIna Tukar3oMmeM khaNDita hai| - isa mandirake sambandhameM eka adbhuta kiMvadantI pracalita hai| prAcIna kAlameM pahAr3Ipara eka guphAmeM eka muni tapasyA kiyA karate the| eka gar3ariyA una pahAr3iyoMpara bher3a carAne jAtA thaa|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 239 eka bher3a pratidina guphAkI taraphase Akara bher3oMkI jhuNDameM mila jAtI thI aura zAmako gAyaba ( antardhAna ) ho jAtI thI / gar3ariyA kucha dinoM taka yaha saba dekhatA rhaa| eka dina usane bher3ake mAlika kA patA lagAne kA nizcaya kiyA aura sandhyA honepara jaba vaha bher3a guphAkI ora jAne lagI to gar3ariyAne usakA pIchA kiyA / kintu guphAke andara pahu~canepara gar3ariyAko dekhakara bar3A Azcarya huA ki vahA~ bher3akA kahIM patA nahIM hai kintu eka muni avazya dhyAnameM baiThe hue haiM / usane muniko namaskAra kiyA aura bolA, "bAbA ! tumhArI bher3ako maiM kaI mahInoMse carA rahA huuN| maiM usakI ghirAIkI majadUrI lene AyA hU~ / ' muni muskraaye| unhoMne muTThI banda karake gar3ariyA kI dhotI meM kucha DAla diyA / gar3ariyA dhotIkI gA~Tha bA~dhakara vahA~se cala diyA aura apane ghara pahu~cA / bher3eM usase pahale pahu~ca gayI thiiN| isase usakI strI usake Upara bigdd'ii| taba usane strIse sArI ghaTanA kaha sunAyI aura muni dvArA dI huI majadUrIko kholakara dekhane lagA / kintu use yaha dekhakara bar3A krodha AyA ki ve to thor3e-se makkAke dAne the| usane gusseke mAre ve dAne upaloMke Dherapara pheMka diye / strI rasoIke kAmameM laga gyii| jaba vaha upale lene gayI to usane AzcayaMke sAtha dekhA ki upale soneke ho gaye haiN| donoM yaha dekhakara khuzI se bhara uThe / sarala gar3ariyA usa bAta kI khabara dene bhAgA huA guphAmeM pahu~cA kintu guphA sUnI thI / munikA kahIM patA na thA / vaha lauTa aayaa| usane dhana chipA diyA aura eka mandirakA nirmANa kraayaa| gar3ariyAke kAraNa loga mandirako gar3arasala kahane lge| usane mandirake sAmane eka tAlAba bhI banavAyA / usane pakke ghATa banavAye aura ghAToMpara chatariyA~ banavAyIM / kahate haiM, isake bAda usane aura bhI mandira banavAye / yaha bhI kahA jAtA hai ki gaDaramala mandira meM usane apanI aura apanI strI kI pASANa mUrtiyA~ banavAyI thiiN| donoMke koI santAna nahIM thI / unakA avaziSTa dhana jamInameM dabA huA raha gayA / aisA anumAna kiyA jAtA hai ki prArambhameM sambhavataH 8vIM zatAbdImeM, isa mandira meM kevala garbhaMgRha aura usake Upara zikhara banAyA gayA / bAdameM, sambhavataH 9 vIM zatAbdI meM, mandirameM parivardhana kiyA gyaa| yaha mandira mUlataH jaina hai / mandirake jIrNa honepara kabhI isakA jIrNoddhAra kiyA gayA hogA / usa samaya ina mandiroMkI purAnI sAmagrI hI kAmameM lAyI gayI / isa mandira meM aba bhI dvArapara, dIvAroMmeM aura stambhoM meM jaina mUrtiyAM mila sakatI haiM / isa mandirakA praveza-dvAra aura usakA toraNa zilpa-kalAko utkRSTa kRtiyoMmeM se haiM / isapara alaMkaraNake alAvA navagraha, aSTamAtRkA AdikA bhavya aMkana hai / isa mandirake sAmane, sarovara ke taTapara 12 stambhoMpara AdhArita eka bArAdarI hai, jise baiThaka bhI kahate haiM / isake nikaTa mandiroMke avazeSa aura bArAdariyA~ haiM / yahIM pArvatI mandira, dazAvatAra mandira aura varAha- mUrti hai / gar3aramala mandirake uttara-pazcimameM, pahAr3IkI talahaTImeM jaina mandiroMkA samUha hai / ye eka ahAteke andara haiM / yadyapi ye mandira jIrNaprAya haiM kintu inameM vediyA~ aura kucha mUrtiyA~ acchI dazAmeM haiM / kaI mandira to domaMjilA haiM / inake Upara zikhara bhI haiM / yahA~ 8 se 12 phuTa UMcI mUrtiyA~ haiM / mUrtiyA~ donoM hI AsanoMmeM sthita haiM-khaDgAsana bhI aura padmAsana bhI / yahA~ eka nidhikA bhI banI huI hai / usameM caraNa cihna virAjamAna haiM / sambhavataH yaha niSadhikA pazcAtkAlIna hai| kintu mandira aura mUrtiyA~ to nizcaya hI 8vIM zatAbdIke antima caraNa yA 9vIM zatAbdI ke prathama caraNakI haiN| inake nikaTa bahuta-se satI stambha haiM / paThArI prAcIna kAlameM bar3A samRddha aura vizAla nagara
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 rAja pRthvIrAja devajU aura unake bhAratake zivambara valI thaa| vartamAna bar3oha isa nagarakA eka bhAga thaa| kahA jAtA hai ki mahArAja chatrasAlane yuddhake samaya ise lUTakara aura naSTa kara zrIhIna kara diyA thaa| yaha nagara punaH bhagnAvazeSoMke Upara AbAda huaa| isake AsapAsa cAroM ora prAcIna mandiroM, satI-stambhoM, sarovaroM Adike avazeSa bikhare hue haiN| paThArIkI bar3I pahAr3I jJAnanAthapara eka prAkRtika guphA hai, kintu use susaMskRta kiyA gayA hai| isameM tIna kakSa haiM / inameM alaMkRta stambha lage hue haiN| kahate haiM, yaha vahI guphA hai, jahA~ gar3ariyAko munike darzana hue the| cihnoMse pratIta hotA hai ki yaha guphA jaina muniyoMke dhyAna-adhyayanake kAma AtI thii| stambhoM Adipara jaina mUrtiyAM banI huI haiN| isake nikaTa choTIchoTI kaI guphAeM haiN| kisI samaya yaha sthAna jaina dharmakA prasiddha kendra thaa| __paThArImeM eka bAvar3I hai, jisameM eka abhilekha hai| usakA Azaya hai ki isa bAvar3IkA nirmANa saMvat 1733 meM agahana sudI pUrNamAsIko paraganA AlamagIra ( bhilasA ) ke paThArI jilemeM pAtazAha nauraMgajeba AlamagIrajake zAsanameM aura mahArAjAdhirAja pathvIrAja devaja aura unake bhAI kumArasiMha devajUke samayameM ayodhyApuroke zrI sAhU vastapAlajU, usakI putravadhU maNIvA draupadI lakhapatI aura usake pautra udayabhAna, tulArAma, bhagavAnadAsa, jIvanamala aura dizuNDa paravAra jAtIya kauchala gotrIyane kraayaa| isa prakAra jainoMne yahAM aneka lokopayogI kArya karAye the| yaha batAyA jA cukA hai ki bar3oha prAcIna kAlameM paThArIkA hI eka bhAga thaa| jaba paThArI nagara naSTa ho gayA to punarvAsake samaya donoM alaga-alaga ho gye| isa samaya bar3ohake bhagnAvazeSa paThArIse dakSiNameM lagabhaga 3 mIla, jJAnanAtha pahAr3IkI talahaTImeM tAlAbake kinAre bikhare hue haiN| paThArI-bar3ohakI samRddhike sambandhameM eka adbhuta kiMvadantI sunI jAtI hai| telakA eka vyApArI bhaiMsoMpara tela lAdakara usa sthAnapara pahuMcA, jise Ajakala pArasa tAlAba kahA jAtA hai| bhaisoMke galemeM loheko sAMkala baMdhI huI thii| jaba eka bhaiMsA tAlAbase bAhara nikalA to vyApArone Azcaryake sAtha dekhA ki lohekI sAMkala sonekI ho gayI hai| use vizvAsa ho gayA ki tAlAbameM avazya hI pAraNa-maNi hai| vaha tAlAbake bhItara ghusakara pArasamaNikI talAza karane lgaa| bhAgyavaza use pArasa-maNi prApta ho gyii| usako sahAyatAse vaha apAra dhanakA svAmI ho gyaa| usane aneka mandiroMkA nirmANa kraayaa| vaha bhaiMsAzAhake nAmase prasiddha ho gyaa| ___isa kiMvadantIko pArasa-maNiko satyatAke sambandhameM vizvAsapUrvaka kucha kaha sakanA kaThina hai| kintu aisA eka vyakti avazya huA hai jo dhanI thA, pAr3oM ( bhaiMsoM) para sAmAna lAdakara paradezameM jAtA aura vastuoMkA kraya-vikraya kiyA karatA thaa| usane aneka jaina mandiroM aura mUrtiyoMkI pratiSThA karAyo thii| pAr3oMke kAraNa usakA nAma pAr3AzAha hI par3a gyaa| zilAlekhoM yA mUrtilekhoMmeM bhI usakA yahI nAma milatA hai| bar3oha yA paThArImeM usake sambandhameM jo kiMvadantI pracalita hai, isameM use pArasamaNi prApta honekI bAta hai| ahAra, bajaraMgar3ha, thUvIna Adi jina sthAnoMpara usane jinAlaya banavAye, vahA~ kahIM-kahIM usakI samRddhikA kAraNa usake rAMgAkA pArasa-maNi dvArA cAMdI honA batAyA jAtA hai| usake sambandhameM isa prakArako kiMvadantokA pracalana uso sthAnapara dekhA jAtA hai, jahAM usane mandira nirmANa kraayaa| bar3oha-paThAromeM aisI kiMvadantI pracalita honekA tarkasaMgata kAraNa yahI ho sakatA hai ki yahA~para bhI usane kisI jinAlayakA athavA apanI strIke nAmase kisI vaiSNava mandirakA nirmANa karAyA hogaa|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAdezale vimabarana tIrtha 241 gyArasapura avasthiti gyArasapura vidizAse sAgara jAnevAlI sar3akapara uttara-pUrvameM 38 ki. mI. dUrIpara do pahAr3iyoMke madhya basA huA eka prAcIna nagara evaM mahattvapUrNa kalA-tIrtha hai / kucha vidvAnoMke anusAra yaha dazaveM tIrthakara bhagavAn zItalanAthakI tapobhUmi hai| ataH yaha kalyANaka-kSetra bhI mAnA jAtA hai| sAtha hI, katipaya daivIya ghaTanAoMke kAraNa yahA~ko jaina samAja ise atizaya-kSetra bhI mAnatI hai| kSetra-darzana ___ isa nagarake bhItara aura bAhara purAvazeSa bikhare hue haiN| yahA~ke madhyakAlIna mandira aura unake avazeSa purAtattva aura kalApremiyoMke AkarSaNakI vastue~ haiN| mandAkinI tAlake pAsa uttarakI ora purAtana nagarake cihna dikhAI par3ate haiM jinase pratIta hotA hai ki kisI samaya yaha eka mahatvapUrNa nagara rahA hogA / yahA~ke mukhya avazeSoMmeM pazcimakI ora nagarake bAhara aThakhambhA aura vajramaTha, nagarake bAhara pahAr3Ipara hiNDolA aura cArakhambhA aura nagarake dakSiNakI ora pahAr3okI coTIpara mAlAdevI mandira mukhya haiN| inameM vajamaTha aura mAlAdevI ye donoM jaina mandira haiN| inakA zilpa-sauSThava, pASANameM sUkSmAMkana aura vAstu-vidhAna atyanta utkRSTa koTikA hai| nagarameM eka caityAlaya hai / nIceke eka kamaremeM 4 phuTa 9 iMca UMce eka zilAphalakameM madhyameM bhagavAn pAzvanAthakI khaDgAsana pratimA hai| isake sirake Upara saptaphaNa haiN| unake Upara chatratrayI suzobhita hai| unake donoM ora pArijAta puSpoMkI mAlA liye hue deviyAM khar3I haiN| bhagavAnke Upara-nIce donoM ora zeSa 23 tIrthaMkaroMkI padmAsana mUrtiyAM banI huI haiN| bAyIM ora pArzvanAthakA sevaka yakSa dharaNendra aura dAyIM ora unakI sevikA yakSI padmAvatI lalitAsanameM baiThe hue haiN| donoM ke Upara phaNAvalI hai| yaha pratimA atizayapUrNa hai / aisA kahA jAtA hai ki lagabhaga 25 varSa pUrva kinhIM ajJAta kAraNoMse isa mUrtise pasInA nikalane lagA thA jo havana-zuddhi karAnepara banda huA thaa| isa camatkRta ghaTanAke kAraNa isa kSetrako jaina samAja tabase ise atizaya-kSetra mAnane lagI hai| yaha pratimA zailI AdikI dRSTise 10vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai| yaha candela zailIko adbhuta aura kalAsampanna pratimAoM meM se hai| yaha purAvazeSoMmeM-se upalabdha huI thI aura akhaNDita hai| isakI upalabdhise aisA anumAna hotA hai ki yahAM aura bhI jaina mandira usa kAla meM rahe hoNge| caityAlayake Uparake kamare meM navIna pratimA virAjamAna haiN| - nagarake bAhara pahAr3apara thor3A car3hanepara hiNDolA milatA hai| yaha kisI prAcIna mandirakA bacA huA alaMkRta dvAra hai| dvAra hiNDolAke AkArakA hai| isIlie bolacAlameM loga ise hiNDolA kahate haiN| isake stambha cAroM ora alaMkRta haiN| eka stambhapara viSNuke dazAvatAra pradazita haiN| isake nikaTa kisI mandirake avazeSoMkA Dhera par3A huA hai tathA usakI AdhAra-caukI bhI hai| bAyIM ora cAra khambhoMkA maNDapa hai / yaha binA chatakA hai| yahAM eka pASANapara saMvat 1140 kA eka zilAlekha milaa| isake UparI bhAgameM eka rIcha eka manuSyako nIce paTaka rakhA hai| yaha dRzya sambhavataH zrImadbhAgavatameM varNita jAmavanta aura satrAjitke yuddhakA hai| jAmavantaM brahmAkA pUtra batAyA jAtA hai| yuddha syamantaka maNike lie huA thaa| kaniMghamako eka bhagna zilAlekha 1. vidishaa-vaibhv| 3-31
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha milA thA, jisakA kucha aMza isa prakAra par3hA gayA thaa| ___....ana svAmI mandiraM mAlavaccharadam SatriMzat saMyuteSu titeSu navame zateSu / - isakA artha unhoMne mAlva saMvat 936 nikAlA thaa| mAlava saMvatkA artha vikrama saMvat hotA hai| isakA artha yaha hai ki yahA~kA koI mandira I. san 879 meM nirmita huA thaa| eka zilAkhaNDapara unheM saMvat 1065 ( I. san 1010) abhilikhita milA thaa| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki yahA~ke mandira 9.10vIM zatAbdImeM nirmita hue| hiNDolAse parvatake Upara eka pagaDaNDI mAlAdevI mandirakI ora gayI hai| lagabhaga do phalAMga calanepara mAlAdevI mandira pahuMcate haiN| yaha mandira atyanta vikasita nAgara zailIkA hai| isakI kalA aura khajurAhoke mandiroMkI kalAmeM bahuta sAmya pratIta hotA hai| isa mandirakI pRSThabhitti pahAr3ako kATakara banAyI gayI hai tathA anya dIvAroM AdimeM yahA~ke hI pANANoMkA prayoga kiyA gayA hai| yaha talacchanda aura Uvacchanda donoM hI dRSTiyoMse vilakSaNa hai| talacchandameM isakI lambI bhujA pUrvase pazcimakI ora phailI huI hai| isameM garbhagRha, antarAla, pradakSiNApatha, mahAmaNDapa aura ardhamaNDapa haiN| ataH yaha mandira paMcAyatana zailIkA mandira mAnA jAtA hai| isake UrdhvacchandameM bhI vilakSaNatA hai| adhiSThAnake Upara jaMghA yA mandirakI bAhya dIvAreM haiM jinameM gavAkSa haiN| jaMghApara mUrtiyoMkI tIna paTTikAe~ haiN| isakI chateM koNastUpAkAra haiM jo kramazaH unnata hotI gayI haiM aura unakI samApti uttuMga zikharameM hotI hai| yaha parvatazRMkhalA-sI pratIta hotI hai| zikharakI coTIpara Amalaka, usapara candrikAeM, phira choTA Amalaka, usapara kalaza aura antataH bIjapUraka haiM / mandira meM praveza karaneke lie sopAna-patha hai| isakA garbhagRha 13 phuTa 10 iMca 415 phuTa 6 iMca hai / madhya zilAsanapara bhagavAn zAntinAthakI 5 phuTa 3 iMca unnata padmAsana mUrti hai| sirake Upara chatratraya hai| donoM zIrSa koNoMpara AkAzacArI gandharva hAthameM mAlA liye hue haiN| zeSa bhAga khaNDita haiN| dAyIM ora eka zilAphalakameM 5 phuTa 5 iMca unnata khaDgAsana mudrAmeM tIrthaMkara-pratimA hai / sirapara chatra haiM / konoMpara gaja aura mAlAvAhaka gandharva haiM / avobhAgameM camarendra aura yakSa-yakSI bane hue haiN| isa phalakameM tIrthakaroMko aneka khaDugAsana mUrtiyAM banI haiN| dAyIM orako dIvArake sahAre 4 phuTa 5 iMca unnata do padmAsana pratimAeM rakhI haiN| mukhya mUtike bagalameM bAyIM ora 3 phuTa 2 iMca samunnata padmAsana pratimA hai| garbhagRhakA pravezadvAra atyanta alaMkRta hai| mahAmaNDapameM dAyIM orakI dIvAra meM zAntinAthakI khaDgAsana pratimA hai| yaha 10 phuTa lambI aura 4 phuTa caur3I hai| eka padmAsana aura eka khaDgAsana mUrti aura hai| eka mUrti bhagavAn puSpadantakI hai| padmAsana mUrti 3 phuTa 2 iMca UMcI hai| sirake pIche alaMkRta bhAmaNDala hai / kArakA bhAga bhagna hai| inake atirikta 2 padmAsana evaM 2 khaDgAsana mUrtiyAM haiN| bAyIM orakI dIvArameM eka zilAphalakameM bhagavAn zAntinAthako 5 phuTa 3 iMca unnata khaDgAsana pratimA virAjamAna hai / adhobhAgameM vIrAsanase do indra hAtha jor3e hue baiThe haiN| isakA UparakA bhAga khaNDita hai / ye saba mUrtiyAM dIvArameM bane hue tAkoMmeM virAjamAna haiN| mahAmaNDapameM UparI bhAgameM cAroM ora pRthak koSThakoMmeM caityAlaya bane hue haiN| hara mandirake dvArake lalATa-bimbapara zAntinAtha tIrthaMkarakI yakSI mahAmAnasI banI huI hai| usake UparI bhAgameM caityAlaya hai| caukhaToMpara mithuna-mUtiyAM haiM tathA caukhaToMke adhobhAgameM khar3I
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke digambara jaina tIrtha 243 huI devI-mUrtiyA~ haiM / ardhamaNDapa aura mahAmaNDapake vitAna atyanta manorama DhaMgase alaMkRta haiN| mandirako bAhya bhittiyoMpara yakSa-yakSI aura surasundariyoMkI mUtiyAM utkIrNa haiN| - mAlAdevI jaina mandirase bhejI gayI eka sura-sundarIkI mUrtiko vizva-mUrtikalA-pratiyogitAmeM prathama sthAna prApta huA hai / isa mUrtike sambandha meM 28 jUna 1965ke navabhArata TAimsameM jo samAcAra prakAzita huA hai, isa prakAra hai-"ma. pra. ke. gyArasapura nAmaka sthAnase upalabdha 17 iMcakI eka pattharakI mUrtine pichale tIna varSoM meM vizvakhyAti prApta kara lI hai| bhAratakI eka utkRSTa zilpakRtike rUpameM isa matine vizva bhramaNa kara liyA hai| 1962 I. meM yaha pazcimI jarmanImeM Ayojita 'bhAratake pAMca hajAra' pradarzinImeM tathA 1963 meM jApAnameM aura abhI pichale dinoM amerikAke pramukha nagaroMmeM pradarzita kI jA cukI hai / apane dezameM purAtattva zatAbdI samArohameM bhI isakA gauravazAlI sthAna rhaa|". .. . mandirake bAhara parisarameM eka sthAnapara 4 caraNayugala bane hue haiM tathA 1 khaDgAsana tIrthaMkara mUrti utkIrNa hai| isI prakAra eka anya zilApara 1 caraNayugala aMkita hai| ina caraNa-cihnoMse manameM eka sambhAvanA jAgrata hotI hai ki yaha nagara siddhakSetra bhI ho sakatA hai| kinta paurANika yA aitihAsika pramANoMke abhAvameM isake siddhakSetra honekI puSTi kara denA yukti-yukta nahIM hogaa| hA~, isa sambhAvanAse inakAra nahIM kiyA jA sakatA ki yahA~ munijana tapasyAke lie Ate hoNge| parvatako ekAnta zAnti, cAroM orakA anupama prAkRtika saundarya aura parvatase noce bahatI huI nadI Adi bAtoMse yaha sthAna tapasyAke lie ati upayukta ThaharatA hai| mandirake nikaTa dIvAra aura bhavanoMke cihna milate haiN| isase yaha pratIta hotA hai ki prAcIna kAlameM mandirake cAroM ora ahAtA hogA tathA munijanoMke upayukta AvAsa bane hoNge| bajramaTha mandirake pRSTha bhAgase pahAr3ase utarakara pagaDaNDI dvArA lagabhaga 2 phalA~ga calanepara pahAr3akI talahaTImeM vajramaTha pahuMcate haiN| usameM eka paMktimeM tIna garbhagRha haiN| madhya garbhagRhake bAhara ardhamaNDapa hai| mandirake Upara zikhara hai / kalAko dRSTise khajurAhoke pArzvanAtha mandirake zikharake sAtha isakA bar3A sAmya hai| madhya garbhagRha 7 phuTa 6 iMca 7 phuTa 9 iMca hai| caurasa vedIpara RSabhadevakI 6 phuTa 9 iMca unnata dezI pASANako padmAsana pratimA hai| sirake pRSThabhAgameM bhAmaNDala aura sirake Upara chatratrayI hai| inake donoM pAzvoMmeM gaja haiM tathA AkAzavihArI gandharva hAthameM mAlA liye hue haiN| pratimAke donoM ora do padmAsana aura do khagAsana tIrthaMkara-mUrtiyAM haiN| camarendra hAthIpara khar3e haiN| mUrtike hAtha tathA parikarake kaI bhAga khaNDita haiN| ... bAyIM aura dAyIM orake garbhagRha madhya garbhagRhase eka phuTa choTe haiM / bAyoM orake garbhagRhameM eka tIrthaMkara mUrti khaDgAsana mudrAmeM hai / yaha 7 phuTa 9 iMca unnata hai| sirake Upara chatra suzobhita hai| chatroMke donoM pAryoM meM caityAlaya bane hue haiN| unameM padmAsana pratimAeM virAjamAna haiN| parikarakA zeSa bhAga khaNDita hai| ___dAyIM orake garbhagRhameM 4 phuTa 10 iMca U~cI evaM khaDgAsana mudrAmeM tIrthakara mUrti virAjamAna hai| mUrti ke sirake Upara chatra aura unake pAzvameM gandharva haiN| isa mUrtike bagalameM eka anya tIrthaMkara mUrti hai jo 2 phuTa U~cI aura khaDgAsana hai| sirapara tIna chatra haiN| - tInoM garbhagRhoMke dvAra alaMkRta haiN| unameM siradalapara ahaMnta mUrti hai| caukhaToMpara mithunamUrtiyAM aura adhobhAgameM devI-mUrtiyAM haiN| garbhagRha sAdhAraNa UMcAIvAle haiN| madhya garbhagRhake Upara
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 bhAratake digambara jaina tIrya samunnata zikhara haiN| usake kinAre ubhAradAra haiN| zIrSabhAgameM Amalaka, candrikA, laghu Amalaka aura bIjapUraka haiN| kintu bagalake donoM garbhagRhoMkI chateM koNastUpAkAra haiM jo sopAna-zailImeM uThatI huI zikhara taka jA pahuMcI haiN| isase zikharakI zobhA dviguNita ho gayI hai| mandirako dekhanese lagatA hai ki yaha mandira adhika vizAla rahA hogaa| nizcaya hI isameM mahAmaNDapa banA hogaa| isake stambha tathA anya sAmagrI mandirake AsapAsa bikharI huI hai| yaha bhI lagatA hai ki pUrvakI ora Upara jAneke lie jInA rahA hogaa| - mandirakI bAhya bhittiyoMparapara alaMkaraNa paTTikAeM banI huI haiM, jinameM vibhinna tIrthaMkaroMke zAsana-devatAoM aura deviyoM kI, surasundariyoM aura vyAloMkI mUrtiyA~ utkIrNa haiN| inameM kucha hindU devatAoMkI bhI mUrtiyAM haiN| mandirake nikaTa do khaNDita tIrthaMkara mUrtiyAM rakhI huI haiN| inameM eka padmAsana mUrti 4 phuTa 6 iMca avagAhanAkI hai| isakI bAMha aura paira khaNDita haiN| dUsarI mUrti bhI padmAsana hai| isakA sira nahIM hai| sambhavataH yaha mUrti pArzvanAthakI hai| isakA sarpaphaNamaNDita sira alaga par3A huA hai| yaha isI mUrtikA pratIta hotA hai| - mandirakI bAhya bhittiyoMpara hindU devatAoMkI mUrtiyAM dekhakara kucha vidvAnoMne yaha AzaMkA vyakta kI hai ki yaha mandira mUlataH hindU mandira hai| kintu yaha AzaMkA nirAdhAra hai| mandirake praveza-dvArapara, stambhoM aura bhittiyoMpara jaina tIrthaMkaroM aura yakSa-yakSiyoMkI mUrtiyAM banI huI haiN| kintu yaha avazya vicAraNIya hai ki eka jaina mandirameM hindU mUrtiyAM utkIrNa kiye jAnekA kyA kAraNa hai| hamArI sammatimeM isakA eka hI kAraNa ho sakatA hai| vaha yaha ki isa jaina mandirake nirmAtAkA dRSTikoNa atyanta udAra rahA ho| zilpakAroMne usakI udAratAse lAbha uThAkara yahA~ apane dharmakI mUrtiyAM utkIrNa kara dI hoN| jainoMmeM aisI udAratA sadAse rahI hai| isake udAharaNa aneka sthAnoMpara milate haiN| kisI hindU mandirameM jaina devatAoM athavA kathAnakoMkA aMkana kiyA gayA ho, aisA udAharaNa hamAre dRSTipathameM nahIM aayaa| kintu jaina mandiroMmeM hindU devatAoM aura kathAoMkA aMkana kaI sthAnoMpara huA milatA hai| kucha vidvAnoMne bhrama yA ajJAnavaza tIrthaMkara mUrtiyoMko buddha, ziva aura viSNukI mUrtiyAM bhI likha diyA hai| - isa mandirakA nirmAtA kauna thA aura isa mandirakA nAma vajramaTha kaise par3a gayA, isa sambandhameM koI likhita sAkSya prApta nahIM hotaa| kintu hameM lagatA hai, musalamAnoMkI krUra vidhvaMsalIlAke bAda bhI jaba yaha mandira surakSita raha gayA to janatAne isakA nAma vaz2amaTha rakha diyaa| isa mandirakA nirmANa 9vIM-10vIM zatAbdImeM huA thaa| .... vajramaThase nagarameM Anepara eka sthAnapara kueMke pAsa tIrthakara mUrti rakhI huI hai| ise hindU loga sindUra potakara bhairoke nAmase pUjate haiN| . aThakhambhA nagaraseM dUsarI ora banA huA hai| ye kisI prAcIna vizAla mandirake alaMkRta stambha haiM / sambhavataH inameM se cAra stambha to mahAmaNDapake AdhAra-stambha the, do antarAlake aura do garbhagRhake pravezadvArake / ina stambhoMkA zilpa aura takSaNa atyanta samRddha. aura kalApUrNa hai| eka stambhapara lekha bhI hai| isake anusAra vi. saMvat 1039 meM kisI bhaktane yahA~ko yAtrA kI thii| ataH anumAna kiyA jAtA hai ki isa mandirakA nirmANa IsAko nauvIM zatAbdImeM huA hogaa| 1. Report of the Archaeological Survey of India, Vol. VII, pp. 90-95. 2. Report of the Archaeological Survey of India, Vol.x, pp. 31-35.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlava-avantI janapada maksI pAzrvanAtha ujjayinI badanAvara gandharvapurI cUlagiri tAlanapura pAvAgiri siddhavarakUTa banaiDiyA
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ maloTa Agarako mAlava-avantI janapada ____jAvarA mahApura ra ta khAcaroda lA ma ratalAma nAgadA la pAnabihAra/tarAnAmaksIpAzvanAtha ujjaina maksI sTe Xo bho pA la godharA ko - gandharvapurI padakasa sonakaccha - simarola udayUnagara / kAntA mira tAlanapara . hA O sanAvada jhAbuA banaDiyA saradArapara indAra | jhAbu A khAtegA~va dVkhuradA ___ mAMDU mAnapura -siyarakaTa piparI bAlarIra hozaMgAbAda / bar3abAhA : saMketa manAvara V.mAnadhAtA) rAjya kI sImA aMjar3a kasarAvada -- jilA kI sImA phAlaghATa bir3avAnIrAjapura jilA mukhyAlaya cUlagiri pAvAgirikA bhIkanagAMva nagara kharagona jaina tIrtha pAnasemala (pa.nimAi) ) prAcIna sthala sendhavA ghUlakoTaQ kha NDa vA - bar3I relave lAIna dhU liyA leriyA boTIrelave lAIna nadiyoM rAjakIya patha ra bhusA va la anya pakke patha kacce patha julavAniyA nAva +-khaNDabA ko . dhUliyA kona . . (c) bhArata sarakArakA pratilipyadhikAra, 1976 1. bhAratake mahAsarvekSakakI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitrapara AdhArita / 2. mAnacitrameM diye gaye nAmoMkA akSara vinyAsa vibhinna sUtroMse liyA gayA hai|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ . maksI pAzvanAtha mArga aura avasthiti zrI atizaya kSetra maksI pArzvanAtha seNTrala relavekI bhopAla-ujjaina zAkhApara maksI nAmaka sTezanase lagabhaga tIna ki. mI. dUra hai| sTezanase lagabhaga eka phalAMga dUra digambara jaina dharmazAlA bhI hai / kSetrapara do mandira haiN| ujjainase yaha kSetra 38 ki. mI. hai aura indaurase 72 ki. mii.| kSetrake lie ujjaina, indaura, zAjApurase barAbara baseM milatI haiN| yahAM posTa Aphisa hai| isakA jilA zAjApura hai| gA~vakA nAma, jahA~ yaha kSetra hai, kalyANapura hai| atizaya yaha kSetra bhagavAn pAzvanAthakI pratimAke atizayoMke kAraNa atizaya kSetra kahalAtA hai| isa mUtike vividha camatkAroMkI kathAe~ janazrutiyoMke rUpameM prasiddha haiN| mahamUda gajanavIne bhAratake vibhinna bhAgoMpara san 1000 se 1027 taka aneka bAra AkramaNa kiye| AkramaNa karane meM usakA mukhya dhyeya islAmakA pracAra, bhAratIyoMko islAmakI dIkSA denA, bhAratake mandira aura mUrtiyoMkA vinAza karanA, yahAMse dhana lUTanA aura apane sAtha adhikase adhika hAthI aura gulAmoMko gajanI le jAnA thaa| vaha jaba dezako rauMdatA huA aura mandiroM, mUrtiyoMkA bhaMjana karatA huA maksI AyA, usa samaya rAtri ho gayI thii| usane sainikoMko vizrAma karanekI AjJA dii| prAtaHkAla honepara pArzvanAthakI vikhyAta mUrti aura mandirako tor3anekI usakI yojanA thii| kintu rAtameM vaha bhayAnaka rUpase bImAra par3a gyaa| use antaH anubhava hone lagA ki yaha yahA~ke pAzvanAthakA camatkAra hai| usane phaujako Adeza diyA ki ve jainiyoMke isa mandira aura mUrtiko koI nukasAna na phuNcaaveN| balki usane apane kRtyake prAyazcittasvarUpa mandirake mukhya dvArapara IrAnI zailIke pA~ca kaMgUre banavA diye, jisase isa ghaTanAkI smRti surakSita raha sake tathA anya koI muslima AkrAntA isapara AkramaNa na kre| ye kaMgUre mandirake dvArapara aba taka bane hue haiN| lagatA hai, ki ukta ghaTanA mahamada gajanavIkI na hokara mAlavAke kisI sulatAnakI hai kyoMki mahamUda mAlavAmeM to A hI nahIM pAyA thaa| sulatAnakA kyA nAma thA, yaha to jJAta nahIM ho sakA kintu uparyukta ghaTanAmeM satya avazya mAlUma par3atA hai| ____ eka aura bhI anuzruti hai| kucha cora tAlA tor3akara corI karaneke irAdese mandirameM ghuse| ve mAla-asabAbakI gaTharI bAMdhakara calane lage lekina ve andhe ho gye| ve rAta-bhara parikramAmeM ghUmate rahe, kintu mArga nahIM milaa| subaha honepara ve maya mAlake pakar3e gye| . yaha nizcita hai ki maksIke pArzvanAtha camatkArI haiM aura yahAM aneka camatkArapUrNa ghaTanAe~ ghaTita hotI rahatI haiM / isalie yahA~ke sambandha meM aneka rahasyapUrNa kiMvadantiyAM pracalita ho gayI haiN| Aja bhI aneka jenetara loga bhI yahAM manautI manAne Ate haiN| ..
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 bhAratake digambara jaina tIrya kSetrakA itihAsa isa kSetrakA koI prAmANika itihAsa upalabdha nahIM hai / isake sambandhameM bhI eka kiMvadantI avazya pracalita hai| prAcIna kAlameM zAjApura-ujjaina mArgapara maksI gAMvameM eka brAhmaNa rAhagIroMko pAnI pilAyA karatA thaa| eka rAtameM use svapnameM koI divya puruSa kaha rahA thA-jahA~ terI pyAU hai, usake nIce jamInameM bhagavAna haiN| unheM tU nikaal| dUsare dina usane jamIna khodI to pArzvanAthakI mUrti niklii| brAhmaNako atyanta prasannatA huI ki bhagavAnne prakaTa hokara use darzana diye haiN| usane apanI jhopar3ImeM mUrti virAjamAna kara lii| vaha bhairava mAnakara isakI pUjA karatA thaa| isake Upara tela-sindUra cddh'aataa| dhIre-dhIre logoMko isake bAremeM patA calatA gyaa| loga yahAM Ate, manautI mnaate| .. __eka bAra eka digambara jaina zreSThIko kisI aparAdhameM kaida karake ujjaina le jAyA gyaa| zreSThIkA putra apane pitAse milane ujjaina jA rahA thaa| mArgameM maksImeM vaha ukta brAhmaNakI pyAUpara pAnI pIne rukaa| bAtoM-bAtoMmeM use bhairavake camatkAroMkA patA claa| usane bhairavajIke darzana kiye aura manautI manAyI, "agara mere pitA kaidase mukta ho jAyeMge to maiM tumhAre lie eka mandira bnvaauuNgaa|" manautI manAkara vaha cala diyaa| usa rAtako ujjaina narezako svapna dikhAI diyaa| svapnameM rAjAko koI Adeza de rahA thA-"tuma zAjApurake zreSThIko avilamba mukta kara do|" rAjAne prAtaHkAla hote ho zreSThIko mukta kara diyaa| zreSThIkA putra ujjaina pahu~cakara apane pitAse milaa| vahA~se donoM pitA-putra ghara phuNce| rAtako zreSThI-putrako svapnameM eka digambara munike darzana hue| ve zreSTho-putrase kaha rahe the-"tuma maksImeM jise bhairava samajha rahe ho, ve to bhagavAn pArzvanAtha haiN|" zreSTho-putra prAtaH hote hI apane iSTa-mitroMke sAtha maksI phuNcaa| vahAM dekhA ki pratimAkA tela-sindUra apane Apa sApha ho cukA hai| aba bhagavAn pAzrvanAthakI manojJa pratimA vahAM virAjamAna thii| sabane bhaktibhAvase bhagavAnke darzana kiye aura unakI pUjA kii| zreSThI-putrane maksImeM eka vizAla mandira nirmANa kraayaa| usameM pArzvanAtha pratimA virAjamAna karAkara apanI pratijJAko pUrNa kiyaa| - isa kiMvadantImeM ghaTanAmUlaka paricaya to hai kintu mandira nirmANake sambandhameM vizeSa koI jAnakArI nahIM miltii| anya bhI koI srota nahIM hai, jisase mandira nirmAtAkA nAma aura paricaya jJAta ho ske| kintu isameM koI sandeha nahIM hai ki bhagavAna pArzvanAthakI yaha manoja pratimA digambara paramparAkI hai| isa mandirakA nirmANa kisI ajJAta digambara dharmAnuyAyIne karAyA hai| prArambhase isa mandirakA svAmitva, vyavasthA aura adhikAra digambara samAjake adhIna rahA hai / yahA~ke mandira, dharmazAlA, tAlAba, bagIcA AdikA nirmANa digambara samAjane karAyA hai| pahale yahA~ digambara samAjake logoMkI saMkhyA bahuta thii| kintu AjIvikA aura vyApArakI dRSTise adhikAMza digambara jaina anyatra cale gaye / avasara pAkara yahA~ke brAhmaNa pujAriyoMne mandirake pIche dehariyoMmeM mahAdeva, hanumAna, viSNu evaM navagrahakI mUrtiyAM rakha diiN| mesalamAnoMne mandirake pIche bagIceke pAsa apanI kane banA diiN| avyavasthAke isI kAlameM zvetAmbaroMne apanI vidhise pUjA karanA aura kSetrako sampattipara adhikAra jamAnekA prayatla karanA prArambha kara diyaa| .. isa atizaya kSetrakA ullekha bhaTTAraka sumatisAgara (solahavIM zatAbdIke madhyameM), bhaTTAraka jJAnasAgara (solahavIM zatAbdIke antameM), bhaTTAraka jayasAgara (satrahavIM zatAbdIkA pUrvArdha), bhaTTAraka brahmaharSa (san 1843-1866 ) ne apanI racanAoM meM kiyA hai| inase pUrvavartI madanakIrti
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza disambarana sIrya aura AcArya jinaprabhasUrine 'zAsana-catusvizikA' tathA 'vividha-tIrthakalpa' meM isa kSetrakA koI ullekha nahIM kiyaa| ye donoM vidvAn 13vIM-14vIM zatAbdIke haiN| ina donoMne hI tatkAlIna prasiddha tIrthoke sambandhameM paricayAtmaka prakAza DAlA hai, kintu maksI pArzvanAthakA ullekha taka nahIM kiyaa| isase lagatA hai ki isa kSetrake atizayoMkI khyAti ina vidvAnoMke kAlameM nahIM ho pAyI thI, jabaki ina donoMne hI mAlavAke abhinandananAtha jinakI stuti kI hai aura batAyA hai ki yavanoM dvArA yaha pratimA tor3I jAnepara vaha punaH jur3a gayI aura avayavoM sahita vaha ThIka ho gyii| usake pazcAt usa pratimAmeM aneka camatkAra prakaTa hue| 'vividha-tIrthakalpa' meM to avantidezake isa abhinandananAtha jinakI ghaTanAke sambandhameM yaha bhI batAyA hai ki yaha ghaTanA mAlavAdhipati jayasiMha devake zAsana-kAlase kucha varSa pUrvameM huI thii| - uparyukta vivecanase yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki maksI pArzvanAtha atizaya-kSetrakI sthApanA 14vIM zatAbdIke pazcAt kabhI huI hai| sambhavataH pArzvanAthakI yaha mUrti kisI mandirameM thii| mandirako AkrAntAoMne naSTa kara diyaa| 14vIM-15vIM zatAbdImeM yaha mUrti bhUgarbhase nikAlI gayI aura mandirakA nirmANa karake usameM yaha virAjamAna kI gyii| tabase isake atizayoMkI prasiddhi huI aura yaha atizaya kSetrake rUpameM prasiddha ho gyaa| lekina solahavIM zatAbdImeM yaha kSetra khyAtike zikharapara pahuMca cukA thaa| bhaTTAraka jJAnasAgarane isa kSetrake sambandhameM jaisI prazaMsA kI hai, usase isa dhAraNAkI puSTi hotI hai| unhoMne likhA hai "mAlava deza majhAra nayara magasI suprsiddhh| mahimA mehasamAna nidhana dhana diidhh| magasI pArasanAtha sakala saMkaTa bhybhNjn| manavAMchita dAtAra vighanakoTi made gaMjana / . .. roga zoka bhaya cora ripu tisa nAme dUra ple| brahma jJAnasAgara badati manavAMchita sadhaloM phale // -sarvatIrtha vandanA-24 isameM jJAnasAgarajIne maksIke pArzvanAthako samasta saMkaToMko dUra karanevAlA, manokAmanA pUrNa karanevAlA, vighnoMkA hartA, roga-zoka, bhaya, cora-zatru inako dUra karanevAlA batAyA hai| avazya hI bhaTTArakajIke kAlameM maksIke pArzvanAthakI prasiddhi isI rUpameM rahI hogii| adhikArake lie saMgharSa yaha mandira mUlataH digambara jaina sampradAyakA thA aura isakI vyavasthA Adi bhI sadAse digambara jaina samAjakI eka nirvAcita prabandha samiti karatI thii| isakA nirmANa bhI digambara jaina samAjane kevala apane dravyase karAyA thaa| mandirase sambandhita makAna, bagIcA Adi sabhI cala-acala sampatti digambara jaina samAjane hI banavAyo thii| mandiroMmeM jo mUrtiyAM haiM, ve sabhI digambara AmnAyakI haiN| yahAM kabhI-kabhI zvetAmbara sampradAyake loga bhI darzanoMke lie A jAte the| bhagavAnake darzana-pajanase kisIko baMcita na rakhA jAye, isa nItike banasAra usa samayako prabandha samitine zvetAmbara logoMko darzana-pUjana karanese kabhI nahIM rokaa| pUjAke prazna aura sampattikI mAlikIko lekara zvetAmbara samAjane vivAda khar3A kara diyaa| jaba bikAda kisI prakAra zAnta nahIM huA,saba kesa adAlatameM gyaa| taba agasta 1882 meM paMcanAme dvArA yaha taya huA thA ki bar3e mandira meM donoM samAjoMko apanI-apanI AmnAyake
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 bhAratake digambara vatIya anusAra darzana-pUjana karane diyA jAye / phaisalemeM prAtaH 6 baje se 9 baje takakA samaya pUjanake lie digambara samAjako diyA gyaa| usake bAdakA samaya zvetAmbara samAjako diyA gyaa| darzanake lie kisIke Upara samayakA pratibandha nahIM rakhA gyaa| phaisalemeM bar3A mandira zvetAmbara samAjake prabandhameM diyA gayA aura choTe mandirakA prabandha digambara samAjake / tatkAlIna gvAliyara mahArAjakA Adeza spaSTa hai ki supurdagIkA artha mAlikI nahIM, kevala TrasTozipa hai kyoMki mandirako mAlikI devatAmeM nihita hai| inakI Aya unako hogo, jinake supurda yaha hai| kisI sampradAyakA koI vyakti, jo kisI mandira meM darzana, pUjanako jAye, vaha koI nayI bAta nahIM kregaa| digambarI apanI mAnyatAnusAra bar3I mUrtikA abhiSeka, darzana aura pUjana karate haiM aura bhaviSyameM bhI karate rheNge| isake bAda sadAke lie donoMkA vivAda samApta karaneke lie gvAliyara mahArAjane bar3e mandirako supurdagI aura vyavasthA zvetAmbara samAjase lekara dinAMka 4-5-1921 kI AjJA dvArA paMcakameTIke supurda kara dii| isa kameTImeM do digambara, do zvetAmbara aura gvAliyara hAIkorTake mukhya nyAyAdhIzako sammilita kiyA gyaa| mukhya nyAyAdhIzakI orase jilekA kalekTara niyukta kiyA gyaa| san 1927 meM gvAliyara darabArakI AjJAse niyukta supariNTeNDeNTane zvetAmbara-digambara paMcoMke sAmane mandirakI saba mUrtiyoMkA vivaraNa taiyAra kiyA thaa| usakI pustikA bhI banakara prakAzita huI thii| usameM devariyoMkI sabhI mUrtiyAM digambara batalAyI haiN| kAnUnane bahuta spaSTa nirNaya diye haiM kintu zvetAmbara logoMne mUlanAyaka pArzvanAtha bhagavAnkI digambara pratimAko zvetAmbara AmnAyakI banAneke kaI bAra prayatna kiye / isa bIca 42 digambara mUrtiyoMpara netra jar3a diye gaye haiN| vartamAnameM sthiti isa prakAra hai (1) choTe mandira aura usakI dharmazAlApara digambara jaina samAjakA pUrNa adhikAra hai| (2) bar3e mandirameM prAtaH 6 bajese 9 baje taka digambara samAjakA koI bhI yAtrI digambara AmnAyake anusAra svatantratApUrvaka pUjA-prakSAla kara sakatA hai| (3) digambara samAjako adhikAra hai ki pUjAke samaya mUlanAyaka zrI pArzvanAthakI mUrtipara kisI tarahakA koI AbhUSaNa yA zRMgAra hove to use alaga kara deve / (4) digambara yAtrI jaba bhI darzana karanA cAheM, unheM darzana karanese nahIM rokA jA sktaa| kSetra-darzana zrI digambara jaina atizaya kSetra maksI bastIke madhyameM avasthita hai| yahAM parakoTeke andara do mandira aura dharmazAlAeM haiN| parakoTeke mukhya dvArase praveza karanepara dAyIM ora bar3A mandira ( mukhya mandira ) hai tathA bAyIM ora dharmazAlA banI huI hai| mandirameM praveza karanepara sAmane eka cabUtarepara bhagavAn pAzrvanAthakI kRSNa varNa padmAsana mUrti virAjamAna hai| mUrtikI avagAhanA 3 phuTa 6 iMca hai| cabUtarA do phuTa UMcA hai| mUrtike nIce koI pIThAsana nahIM hai| mUrtike sirapara sapta phaNAvalI suzobhita hai| yaha mUrti atyanta saumya, zAnta evaM manojJa hai| mukhapara sahaja vItarAgatA aMkita hai| yaha baluA pASANa kI hai aura isake Upara opadAra pAliza kI huI hai| mUtike darzana karanepara dRSTi aura mana usIpara kendrita ho jAte haiM aura hRdaya bhaktike sarasa bhAvoMse paripUrNa ho AtA hai| yaha pratimA bhagavAnke usa vItarAga rUpakI sAkSAt pratIka hai, jaba bhagavAn antarbAhya
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake vigambara jaina tIrtha 242 parigrahase rahita hokara padmAsana mudrAmeM dhyAnAvasthita the| unake netra dhyAnAvasthAmeM ardhonmIlita the, dRSTinAsAke agrabhAgapara sthira thI aura parama zukla dhyAna dvArA ghAtiyA karmoMkA nAza karake anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya aura anantasukharUpa ananta catuSTaya prApta kara arhanta parameSThI hue| aSTa prAtihAryayukta usI avasthAkI yaha mUrti hai| pratimAkI phaNAvalIke donoM pAryo meM do gaja haiN| unameM nIce do puruSa khar3e haiM / bAyIM orake puruSake hAthameM mAlA hai| dAyIM orake puruSake hAthameM kucha nahIM hai| unase nIce donoM pAryoM meM camaravAhaka nAgendra khar3e hue haiN| ye sabhI kAlI pAlizase raMge hue haiN| inheM kinhIM anAr3I hAthoMne gar3hA hai| lagatA hai bhagavAnkA yaha sampUrNa parikara bAdameM nirmita huA hai| isa mUtipara koI lekha yA lAMchana nahIM hai| saphaNa-maNDalake kAraNa pAzvanAthakI pahacAna ho jAtI hai / jaba yaha pratimA bhUgarbhase nikAlI gayo, taba caraNa-caukI bhUgarbha meM hI dabI raha gyii| ataH yaha kisa kAlameM nirmita huI, isakA koI prAmANika sAkSya upalabdha nahIM hai| loga bhaktivaza ise caturtha kAlakI arthAt IsA pUrva chaThI-sAtavIM zatAbdIkI kahate haiN| pAlizake kAraNa isake pASANakI bhI parIkSA nahIM ho sktii| sAhityika sAkSyake AdhArapara dekheM to madanakIrti yativara kI 'zAsanacatustrizikA' aura 'vividhatIrthakalpa' meM yA unase pUrvavartI kisI granthameM isa pratimAkI carcA nahIM miltii| sambhava hai, yaha paramAra kAlakI racanA ho| yadi yaha anumAna satya ho to yaha svIkAra karanA hogA ki apane prArambhika kAlameM yaha vizeSa prasiddha nahIM thii| muslima kAlameM isakA mandira tor3a diyA gayA yA TUTakara gira gayA hogA aura yaha pratimA mandirake avazeSoMmeM daba gayI hogii| jaba bhUgarbhase nikAlakara virAjamAna kiyA gayA, taba isake camatkAroMkA saurabha bikhraa| mUla vedIke dAyeM aura bAyeM pArzvameM eka-eka vedI hai, jo cabUtarenumA hai| bAyIM orakI vedIpara kRSNavarNake pArzvanAtha virAjamAna haiN| dAyIM orakI vedIpara neminAtha svAmIkI padmAsana pratimA virAjamAna hai| mUlataH yaha pratimA zveta pASANakI hai, kintu kinhIM logoMne kAlA lepa lagAkara ise kRSNa varNakI banA dI hai| isake donoM pAryoM meM do khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| ye sabhI mUrtiyA~ digambara AmnAyakI haiN| isa vedopara sapta dhAtuko candraprabha svAmIkI eka pratimA virAjamAna hai| usakA mUrtilekha nimna bhAMti par3hA gayA hai_ vikrama saMvat 1899 varSe mArgazIrSa zuklapakSe 11 budhavAre zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatI gacche zrI kundakundAcAryAnvaye....TIkamagar3ha nivAsI caudharI lakSmaNastasya bhrAtA....prANasukhastena pratimeyaM zrI kSetra maksImadhye prtisstthitaa'| TIkamagar3ha nivAsI caudharI lakSmaNadAsa prANasukhadAsane yahA~ke choTe mandirakA nirmANa kiyA thA aura usameM mUlanAyaka supAzvanAtha virAjamAna kiye the| isapara bhI vahI lekha aMkita hai| ye digambara dharmAnuyAyI zrAvaka the| TIkamagar3hameM unake vaMzaja aba taka vidyamAna haiN| __ sabhAmaNDapameM cakrezvarI aura padmAvatIkI mUrtiyAM haiN| cakrezvarIko eka mUrti tAkameM hai jisake UparI bhAgapara AdinAtha bhagavAnakI digambara pratimA virAjamAna hai| isa mandirake siradalapara madhyameM neminAtha tathA idhara-udhara khaDgAsana digambara mUrtiyA~ banI huI haiN| bar3e mandirakI palimA ( parikramA ) meM 42 dehariyAM ( choTe devAlaya ) banI huI haiN| inameM 4 dehariyAM khAlI khar3I huI haiN| inameM jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita mUrtiyAM virAjamAna haiN| seTha jIvarAja pApar3IvAla eka dharmAtmA digambara zrAvaka the| unhoMne vikrama saMvat 1548 vaizAkha sudI 3 ko saikar3oM-hajAroM mUrtiyoMkI pratiSThA kraayii| pratiSThAcArya the bhaTTAraka jinacandra / 3-32
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 bhAratake digambara jaina tIrtha unhoMne mUrtiyoMkI pratiSThA karAke gAr3iyoMmeM unheM bharavAkara vibhinna sthAnoMke mandiroMko bheja diyaa| yahI kAraNa hai ki uttara bhAratakA to zAyada hI koI mandira aisA hogA jisameM jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita mUrti virAjamAna na ho| prAyaH unakI sabhI mUrtiyoMpara lekha rahatA hai| yaha mUrti-lekha bahudhA nimna prakArakA yA isase milatA-julatA rahatA hai. 'saMvat 1548 vaizAkha sudi 3 zrImUlasaMghe bhaTTAraka jinacandradeva sAhu jIvarAja pApar3IvAla nityaM praNamati saukhyaM zahara mur3AsA zrI rAjasya siMha rAvala / ' bhaTTAraka jinacandra digambara paramparAmeM balAtkAragaNakI dillI-jayapura zAkhAke bhaTTAraka the| ve bhaTTAraka zubhacandra (saM. 1450-1507 ) ke ziSya the| inakA bhaTTAraka kAla saMvat 1507 se 1571 taka mAnA jAtA hai| Apane apane jIvana-kAlameM aneka mUrtiyoMkI pratiSThA kraayii| yahAMko sabhI dehariyoMmeM seTha jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita mUrtiyAM virAjamAna haiN| ataH aisA lagatA hai ki dehariyoMkI pratiSThA pApar3IvAlane hI karAyI thI aura ina pratimAoMko yahAM virAjamAna kiyA thaa| yadi yaha mAna liyA jAye ki pApar3IvAlane dehariyoMko pratiSThA nahIM karAyI, taba bhI yaha to svIkAra karanA hI hogA ki mUlataH yaha mandira digambara paramparAkA thaa| isalie zrI pApar3IvAlane yahAM mUrtiyAM bhijavAyIM kyoMki unhoMne kisI zvetAmbara mandirameM mUrtiyAM nahIM bhijavAyI thiiN| - deharI naM. 39 meM nandIzvara dvIpakI racanA hai| isameM 52 pratimAeM haiN| inameM 44 pratimAeM khaDgAsana haiM, zeSa padmAsana haiM aura digambara haiN| nandIzvara dvIpako yaha racanA digambara paramparAke anusAra hai / zvetAmbara paramparAmeM to isa prakArakI nandIzvara racanA kahIM nahIM miltii| __ bar3e mandirameM eka zilAlekha ( naM. 1 ) hai, jisameM ullekha hai ki isa mandirakA nirmANa saMgrAmasiMha sonone saMvat 1472 meM karAyA jo mANDavagar3hake sulatAna mahamUda khilajIkA khajAMcI thaa| mUrtiko pratiSThA saMvat 1518 meM kI gyii| zilAlekhapara saMvat 1667 utkIrNa hai| kintu zilAlekhakI lipike AdhArapara yaha zilAlekha ati Adhunika pratIta hotA hai| prAcIna saMvat DAlakara naye zilAlekha banavAne aura unase apane pakSakI puSTi karanekA itihAsa purAnA hai| bar3e mandirase dakSiNakI ora isa ahAtemeM UMce cabUtarepara choTA mandira hai| yaha supAvanAtha digambara jaina mandira kahalAtA hai| isa mandirameM garbhAlaya tathA mahAmaNDapa banA huA hai| garbhAlayameM bhagavAn supAzvanAthakI kRSNa varNa padmAsana mUrti virAjamAna hai| isakI avagAhanA 2 phuTa 6 iMca hai tathA isakI pratiSThA saMvat 1899 meM huii| pratimA caurasa vedImeM virAjamAna hai| isa mandira aura mUrtikI pratiSThA TIkamagar3ha nivAsI seTha lakSmaNadAsa prANasukhadAsane karAyI thI, jinhoMne bar3e mandirako candraprabha bhagavAnkI dhAtu-mUrtikI pratiSThA kraayii| supArzvanAthakI pratiSThAke sAtha hI candraprabhako bhI pratiSThA huI thii| unhoMne eka mUrti choTe mandirameM mUlanAyakake rUpameM virAjamAna kara dI aura dhAtu-mUrti bar3e mandira meN| bar3A mandira taba taka digambara paramparAkA mAnya mandira thA aura digambara samAjake hI adhikArameM thaa| mUlanAyaka bhagavAn supArzvanAthake donoM pAryo meM mahAvIra aura supArzvanAthakI mUgiyA varNakI padmAsana mUrtiyAM virAjamAna haiM / inakI avagAhanA 1 phuTa 8 iMca hai| isake Ageko kaTanIpara bha. pAzvanAthakI 1 phuTa 4 iMca unnata saMvat 1548 kI tathA bha. AdinAthako 1 phuTa 2 iMca UMcI lekharahita tathA do dhAtu-mUrtiyAM eka pArzvanAtha 2 phuTa 2 iMca tathA caubIso 1 phuTa 8 iMca virAjamAna haiN|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jana toyaM 251 mahAmaNDapameM eka vedImeM bhagavAn pArzvanAthako kRSNa pASANakI 5 phuTa unnata padmAsana pratimA virAjamAna hai / yaha saMvat 2025 kI pratiSThita hai / isa mandirake barAbara meM eka choTA mandira hai / isameM tIna darakI eka vedI hai / madhyameM bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa pASANakI padmAsana mUrti virAjamAna hai / isakI pratiSThA saMvat 1961 meM huI thii| isake pArzvameM bAyIM ora candraprabha aura dAyIM ora pArzvanAthakI zvetavarNaM pASANapara padmAsana mUrtiyA~ virAjamAna haiN| donoM hI seTha jIvarAja pApar3IvAla dvArA saMvat 1548 meM pratiSThita huI thiiN| choTe mandirake mukhya pravezadvArake bagalameM kSetrakA kAryAlaya hai / mandirake pRSTha bhAgameM dharmaMzAlA hai / mandirake Age cabUtarA hai / usapara kSetrake dakSiNakI ora sar3akake lie dvAra banA huA hai / kSetrake ahAte pRSTha bhAgakI sar3aka milI huI hai / kSetrake pIche tAlAba banA huA hai / I dharmazAlA choTe mandira ke pRSTha bhAgameM dharmazAlA banI huI hai / isameM 11 kamare haiM / rasoIghara, snAnagRha, zaucAlaya, bagIcA ye saba dharmazAlAke pRSTha bhAgameM haiM / jalake lie nala aura kuA~ hai / prakAzake lie bijalI hai| nagarameM sabhI Avazyaka vastue~ mila jAtI haiN| bar3e mandirake praveza-dvArake sAmane bhI eka dharmazAlA hai | kSetra ke ahAtese lagA huA eka ahAtA aura hai jisameM vizrAnti bhavana banA huA hai| isake Uparake bhAgameM digambara jaina gurukula hai tathA nIcekA bhAga yAtriyoMke upayogake lie hai / yahA~ bhI nala aura bijalI kI samucita vyavasthA hai / kSetrapara sthita saMsthAeM vartamAnameM kSetrapara eka gurukula cala rahA hai, jisakA saMcAlana mAlavA prAntika digambara jaina sabhA bar3anagara dvArA kiyA jAtA hai / vyavasthA kSetrakI sampUrNa vyavasthA eka nirvAcita prabandha samiti karatI hai / yaha samiti madhyapradezIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIke adhIna hai / vArSika melA - isa kSetrapara phAlguna zuklA 8 se 15 taka vArSika melA hotA hai / ujjayinI ujjayinIkA mahattva ujjayinI, vartamAna meM jise ujjaina kahate haiM, bhAratakI prAcIna nagariyoM meM se hai / yaha avantideza ( mAlavA ) meM - siprA nadIke taTapara avasthita hai / prAcIna bhArata ke itihAsameM isa nagarIkA mahattva sAMskRtika aura rAjanaitika dRSTise zatAbdiyoM taka rahA hai / aneka rAjavaMzoMkI rAjadhAnI bananekA gaurava ise prApta huA, kaI pramukha narezoMne ise uparAjadhAnI bhI banAyA / yahA~para aisI aneka ghaTanAe~ huI haiM, jinakA bhAratake sAMskRtika jIvanapara gaharA prabhAva par3A aura
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 bhAratake digambara jaina tIrthaM jinhoMne saMskRtikI vibhinna dhArAoMko hI mor3a diyA / jaina saMskRtikA ujjayinI ke sAtha gaharA sambandha rahA hai, isalie jaina saMskRti ke itihAsa meM ujjayinIko viziSTa sthAna prApta hai / jaina sAhitya meM ujjayinI bhagavajjinasena kRta 'AdipurANa' ke anusAra bhagavAn RSabhadevane bhAratako 52 janapadoM meM vibhAjita kiyA thA, unameM avantI janapada bhI thA / prAcIna kAlameM isakI rAjadhAnI ujjayinI thI / mAlavAkA hI prAcIna nAma avantI thA / IsAkI sAtavIM-AThavIM zatAbdIse avantIkA nAma mAlavA ho gayA / ujjayinIkA sambandha antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrake sAtha bhI rahA hai / yahA~ke atimuktaka zmazAna meM tapasyA-rata bhagavAn mahAvIrake Upara rudrane ghora upasargaM kiyA thaa| AcArya guNabhadrakRta 'uttarapurANa' meM varNita isase sambandhita kathAkA sArAMza isa prakAra hai eka bAra vibhinna dezoM meM vihAra karate hue bhagavAn mahAvIra ujjayinI nagarI padhAre aura vahA~ atimuktaka zmazAna meM AtApana yoga dhAraNa karake dhyAnamagna ho gaye / unheM dekhakara mahAdeva rudrane unake dhaiyaMkI parIkSA karanI cAhI / usane rAtrimeM bhagavAn ke Upara ghora upasagaM kiyaa| usane aneka bhayaMkara vaitAloMkA rUpa dhAraNa kiyaa| una vaitAloM meM koI bhayaMkara mukha phAr3a rahA thA, mAno nigala jAnA cAhatA thA / koI dUsare vaitAlakA peTa phAr3akara usameM praveza karanA cAhatA thA / koI bhayaMkara aTTahAsa kara rahA thA, koI nRtya kara rahA thA, koI bIbhatsa rUpa banAkara kilakAriyA~ mAra rahA thA / ina upasargoMkA jaba bhagavAn para koI prabhAva nahIM par3A, taba vaha sarpa, hAthI, siMha, agni aura bhIloMkI senA bhayaMkara rUpa banAkara upasargaM karane lagA aura bhagavAnko samAdhise vicalita karane kA ghora prayatna karane lagA / kintu dhIra-vIra bhagavAn dhyAnase tanika bhI vicalita nahIM hue / rudrane apanI parAjaya svIkAra kara lii| vaha bhagavAn ke caraNoMmeM namaskAra karake bAra-bAra apane aparAdhoMkI kSamA-yAcanA karane lgaa| phira usane bhaktimeM gadgada hokara bhagavAnkI stuti kI, nRtya kiyA aura bhagavAn ke mahati aura mahAvIra aise do nAma rakhakara svasthAnako calA gayA / zvetAmbara mAnyatAnusAra usa upasarga-bhUmimeM nandivardhanane eka vizAla jinAlayakA nirmANa karAyA, jisase janatAko bhagavAnpara hue ghora upasagaM aura unakI avicala dhIratA - vIratAkI smRti banI rahe / purANaprasiddha sukumAlakI mRtyu yahIM huI thii| unakI smRti meM eka jinAlayaMkA nirmANa avanti sukumAla ke putrane kairAyA thA / sambhavataH bAdameM isa mandirako parivartita karakemahAkAlakA mandira banA diyA gayA / mahAkAla mandirake prAMgaNameM eka samAdhi bhI banI huI hai, jise 'korTi tIrthaM' kahate haiM / mahAkAlake kAraNa ujjayinIkA eka nAma mahAkAla vana bhI hai| hindU mAnyatAnusAra dvAdaza jyotirliMgoM meM mahAkAlakI gaNanA kI gayI hai / mahAvIrakI upasarga-bhUmi honeke atirikta ujjayinImeM eka aisI ghaTanA huI, jisane sampUrNa jaina itihAsako hI jhakajhora diyA aura bhagavAn mahAvIrase cale A rahe eka aura akhaNDa jaina 1. brahmapurANa a. 43, anargha rAghava aMka 7 / 2. uttarapurANa, parva 74, zloka 331 / 3. sthavirAvali carita, 11 / 177, pariziSTa parva, 11 / 167-177 / adhyAya 22 / 4. " 5. zivapurANa, 1 - 38, 46 /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 253 saMghako digambara aura zvetAmbara ina do bhAgoMmeM sadAke lie vibhakta kara diyaa| isa sambandhameM nimnalikhita kathA' prApta hotI hai| antima zrutakevalI bhadrabAhu saMgha sahita ujjayinI nagarI pdhaare| usa samaya ujjayinImeM samrAT candragupta Aye hue the| ve samyagdRSTi evaM mahAn zrAvaka the| eka dina AcArya bhadrabAhune AhArake nimitta eka gharameM praveza kiyaa| vahA~ kevala eka zizu pAlanemeM par3A huA thaa| vaha zizu bolA-tuma yahA~se zIghra cale jaao| nimittajJAnI bhadrabAhune jAna liyA ki yahAM bAraha varSa taka varSA nahIM hogI aura ghora duSkAla pdd'egaa| yaha jAnakara ve AhAra liye binA hI lauTa gaye / unhoMne saMghako ekatrita karake usase kahA-Apa loga yahAMse zIghra vihAra karake anyatra cale jaayeN| yahA~ bAraha varSa taka duSkAla par3anevAlA hai / yaha sunakara samrAT candraguptane unake pAsa jina-dIkSA le lii| muni honeke pazcAt candraguptakA nAma vizAkha ho gyaa| ve dasapUrviyoMmeM prathama hue aura saMghake adhipati banA diye gye| muni-saMgha AcArya bhadrabAhuke sAtha dakSiNakI ora calA gayA, jahAM subhikSa thaa| vahA~ muni loga vibhinna gaNanAyakoMke netRtvameM AcArya mahArAjakI AjJAse vibhinna sthAnoMmeM cale gye| bhadrabAhu aura vizAkhAcArya ( inakA nAma kahIM-kahIM prabhAcandra bhI milatA hai ) kaTabapra parvata (zravaNabelagolAkA candrAgiri ) para Thahara gaye aura eka guphAmeM-jise Ajakala bhadrabAhu guphA kahate haiM-vizAkhAcArya apane gurukI sevA karate rahe / AcArya bhadrabAhukA samAdhimaraNa yahIM huaa| . jaba uttara bhAratameM dubhikSa samApta ho gayA to vizAkhAcArya saMgha sahita madhyadeza lauTa Aye / vahA~ Akara unhoMne dekhA ki madhyadezameM jo sAdhu dubhikSake samaya raha gaye the ve vastra dhAraNa karane lage tathA mani-AcArake viruddha AcaraNa karane lage haiN| AcAryane una maniyoMse isa prakArakA muni-mArga-viruddha AcaraNa karanekA kAraNa puuchaa| taba una muniyoMne akAlajanya ve paristhitiyA~ batAyoM, jinase bAdhya hokara unheM muni-mArgake viruddha AcaraNa karanA pdd'aa| AcAryane sunakara kahA-aba sthiti badala gayI hai| tumaloga vastra chor3akara punaH muni-dhamakA cAritra pAlana kro| AcAryake upadezase unameM se aneka muniyoMne vastra tyAgakara prAyazcitta liyaa| kintu jo muni zithilAcArake abhyasta ho gaye the, unhoMne vastrakA tyAga karanA svIkAra nahIM kiyaa| ve vastra pahanate rahe aura apane zithilAcArako jaina paramparAsammata siddha karanekA prayatna bhI karate rhe| zithilAcArase utpanna huI yaha paramparA bAdako zvetAmbara sampradAya huA tathA tIrthakaroM dvArA prarUpita mUla paramparA digambara sampradAya kahalAne lgaa| isa prakAra jaina saMghake isa durbhAgyapUrNa vibhAjanameM ujjayinIkA pramukha hAtha rahA hai| ujjayinI anya aneka paurANika ghaTanAoMkI kendra rahI hai| muni viSNukumArake prasiddha kathAnakase sambandhita bali, bRhaspati, prahlAda aura namuci nAmaka cAroM mantrI ujjayinI nareza zrIdharmAke rAjyamantrI the / eka dina akampanAcArya apane vizAla saMghake sAtha ujjayinIke udyAnameM Thahare / rAjA cAroM mantriyoMke sAtha rAjamahalakI chatapara baiThA huA thaa| usane dekhA, nagaravAsI vizAla saMkhyAmeM udyAnakI ora jA rahe haiN| pUchanepara bali bolA-"rAjan ! rAjodyAnameM kucha naMge sAdhu Aye haiM / unhIMke darzanoMke lie ye nAgarika jA rahe haiN|" rAjAne kahA-"phira to hameM bhI una sAdhuoMke darzanoMke lie calanA caahie|" vaha pUjAkI sAmagrI lekara calaneko udyata huA 1. hariSeNa kathAkoSa-kathA 139 devasena kRta bhaavsNgrh| AksaphorDa hisTrI oNpha iNDiyA-vI. smitha, pRSTha 75-76 /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 bhAratake digambara jaina tIrya to bali Adine rAjAko rokanekA bahuta prayatna kiyaa| kintu rAjAne unakI bAta svIkAra nahIM kI aura vaha muniyoMke darzanAthaM gyaa| mantriyoMko bhI sAthameM jAnA par3A kintu unhoMne rAjAse eka zarta rakhI ki hama una nagna sAdhuoMse vAda-vivAda karake unheM parAjita kreNge| rAjAne unakI yaha zarta svIkAra kara lii| AcArya akampanane dhyAnayogase paristhiti jAna lI aura phira vicAra karake saMghastha saba sAdhuoMko mauna rakhanekA Adeza de diyaa| kintu zrutasAgara nAmaka eka muniko isa AdezakA parijJAna nahIM thaa| ve usa samaya caryAke lie nagarameM gaye hue the| jaba rAjA mantriyoMke sAtha muniyoMke nikaTa pahuMcA to rAjAne muniyoMkI bhaktipUrvaka vandanA kii| kintu muniyoMko mauna dekhakara bali rAjAse garvapUrvaka bolA-"dekhA mahArAja! mere bhayake kAraNa inhoMne mauna rakhanA hI zreyaskara smjhaa|" rAjAne balikI isa garvoktikI upekSA kara dii| jaba rAjA aura mantrI nagarako vApasa lauTa rahe the to mArgameM unheM zrutasAgara muni Ate hue mile / unheM dekhakara bali bolA-"mahArAja, dekhie, zRMga-pucchahIna eka nagna vRSabha sAmanese A rahA hai|" zrutasAgara munine balikI isa asabhya uktiko suna liyaa| ve bole-"bhadra ! tuma kahA~se A rahe ho?" bali bolA-"tU to bar3A jJAnI hai| itanA bhI nahIM jAnatA, maiM kahA~se A rahA hai|" mani bole-"maiM jAnatA hai, tuma nagarase A rahe ho, kintu maiM pUcha rahA hai, tuma naraka se, nigoda se, tithaMca gati se kahAM se isa janmameM Aye ho ?" becArA bali kyA batAtA / vaha bolA"yaha to koI nahIM batA sktaa|" muni bole-"maiM jAnatA hU~ tumhAre bhavAntara / tuma isI nagarameM manuSya hue the| krodhake kAraNa narakameM gye| vahA~se nikalakara tuma hiraNa hue| eka vyAdhane bANase tumheM mAra diyA, taba tuma devakI mAtA aura deva pitAse bali nAmaka putra hue aura isa rAjAke mantrI bne|" rAjA munise balike bhavAntara sunakara atyanta santuSTa huA aura unheM namaskAra karake mantriyoMke sAtha cala diyaa| __ zrutasAgara muni vAda jotakara apane guru akampanAcAryake pAsa Aye aura unheM sArI ghaTanA sunA dii| sunakara gurune AjJA dI-"vatsa ! tuma saMgha chor3akara anyatra ekAntameM kAyotsarga karo, jisase saMghapara koI saMkaTa na aave|" gurukI AjJAse zrutasAgara muni nagarake nikaTa ekAnta sthAnameM dhyAna lagAkara khar3e ho gye| rAtrimeM ve cAroM mantrI zrutasAgara muniko mAranekI icchAse Aye aura mArgameM hI khar3e hue muniko dekhakara apane apamAnakA badalA leneke lie bhayaMkara krodhameM cAroMne eka sAtha munike Upara talavArakA prahAra kiyaa| kintu devatAne una cAroMko vahIM kIla diyaa| sArI rAta ve muni-nindaka isI avasthAmeM khar3e rhe| sUryodaya honepara jaba logoMne yaha bhayAnaka dRzya dekhA to unhoMne isakI sUcanA rAjAko dii| rAjA avilamba vahAM aayaa| asaMkhya janamedinI vahAM ekatrita ho gyii| taba AkAzasthita devI rAjAse bolI-"mere vAsasthAnameM dhyAnamagna ina muniko hatyA karanekA prayatna karanevAle ina duSToMkA vadha maiM aba tumhAre hI samakSa kruuNgii|" rAjA hAtha jor3akara bolA-"devI ! mere kahanese Apa ina narAdhamoMko chor3akara mujhe inakA nyAya karanekA avasara diijie|" devIne rAjAke kahanese una pApiyoMko mukta kara diyA aura muniko namaskAra karake antardhAna ho gyii| rAjAne una cAroMko dezase nirvAsita kara diyaa| rAjA aura prajA muniko namaskAra karake apane-apane AvAsoMko lauTa aaye| muni bhI niyama pUrNa honepara dhyAna samApta kara guru-caraNoMmeM pahuMca gye| ujjayinIse sambandhita eka anya ghaTanA purANoMmeM isa prakAra milatI hai
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 255 ujjayinI nareza tiSeNake putrakA nAma caNDaprajJa thaa| vaha aThAraha lipiyoMke vettA upAdhyAya kAlasandIvase adhyayana karatA thaa| usane satraha lipiyAM to sIkha liiN| kintu aThArahavIM lipi prayatna karanepara bhI nahIM sIkha paayaa| eka dina upAdhyAyane krodhameM Akara jora se lAta mArI jo rAjakumArake sirameM jAkara lgii| rAjakumAra kruddha hokara bolA-"tumane mere sirameM lAta mArI hai| jaba maiM rAjasiMhAsanapara bailUMgA taba talavArase tumhAre isI pairako kaattuuNgaa|" kAlasandIva bolA-"kumAra, tuma rAjA banoge aura mere pairameM paTTabandha baaNdhoge|" ____ kAlasandIva vahA~se calA gayA aura munike mukhase upadeza sunakara usane muni-dIkSA le lii| kucha hI kAlameM ve samasta siddhAntake pAragAmI vidvAn ho gye| rAjA dhRtiSeNane bhI caNDaprajJakA rAjatilaka karake muni-dIkSA le lii| eka bAra eka yavana rAjAne caNDaprajJa narezako yavana bhASAmeM patra bhejA, rAjA isI eka lipiko nahIM jAnatA thA, yahAM taka ki ujjayinI nagara-bharameM isa lipikA jJAtA koI nahIM thaa| yadyapi rAjAne lekha par3hakara usakA artha to nikAla liyA, kintu sAmantoMko Adeza diyA, "tuma loga jAo aura jahAM bhI mere guru kAlasandIva mileM, unheM Adarasahita yahA~ le aao|" sAmanta saba dizAoMmeM rAja-garuko DhUMDhane nikle| unheM rAja-garu vinyAtaTapara dhyAnalIna mile| unheM dekhakara sAmantoMne nivedana kiyA, "prabho! hama rAjAkI AjJAse Apako lene Aye haiN| jabataka Apa vahAM nahIM padhAreMge, tabatakake lie rAjAne tAmbUlAdikA tyAga kara diyA hai| isalie Apa hamAre sAtha avazya clie| sAmantoMkI prArthanA sunakara kAlasandIva unake sAtha cala diye| jaba muni kAlasandIva caNDaprajJake mahaloMmeM pahuMce to rAjAne hAtha jor3akara unakI vandanA kI, svayaM Asana bichAkara usapara guruko baiThAyA, unake caraNoMkA prakSAlana kiyA, unake caraNoMpara sugandhakA lepa kiyA aura zaMkha-bherI Adi vAdyoMke tumula nAdake bIca guruke donoM caraNoMmeM aSTApadayukta paTTabandha bAMdhA / puSpa Adise guru-caraNoMkI pUjA karake praNipAta kiyA aura donoM hAtha jor3akara guruse prArthanA kI, "bhagavan ! mujhe bhavodadhi pAra karAnevAlI jina-dIkSA denekI kRpA kreN|" gurune usako prArthanA svIkAra karake rAjAko muni-dIkSA de dii| dIkSA lekara muni caNDaprajJa ghora tapa karane lge| tapake prabhAvase unakA zarIra kunda dhavala ho gyaa| isase gurune unakA nAma zvetasandIva rakha diyaa| guru-ziSya donoM eka bAra rAjagRha gye| usa samaya vipulAcalapara bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa AyA huA thaa| donoM bhagavAnke darzana karane samavasaraNa phuNce| zvetasandIvako dekhakara mahArAja zreNikane unase pUchA-"nAtha ! Apane kinase dIkSA lI hai ? yaha sunakara muni zvetasandIva apane gurukA nAma na le sake aura bole-"mere guru to bhagavAn mahAvIra haiN|" isa guru- niva-jaise bhayAnaka pApake kAraNa unakA candrojjvala zarIra bujhe hue aMgArake samAna ho gyaa| rAjA zreNikako yaha dekhakara bar3A Azcarya huaa| unhoMne gautama svAmIse isakA kAraNa pUchA to gautama svAmI bole-"yaha muni lajjAvaza apane gurukA nAma nahIM le sakA aura asatya vacana bolA, jisase isakA zveta zarIra kRSNa ho gyaa|" zvetasandIvane yaha sunA to ve apane guruke caraNoMmeM pahuMce aura apanA aparAdha nivedana kiyaa| gurune unheM prAyazcitta diyaa| prAyazcitta dvArA Atma-zuddhi karanese muni zvetasandIvako kevalajJAna utpanna ho gyaa| ujjayinIse sambandhita eka paurANika kathA isa prakAra hai-ujjayinImeM lakuca nAmaka rAjakumArane zatrupara yuddha meM vijaya prApta kii| rAjAne prasanna hokara usase varadAna mAMganeke lie khaa| kumArane kAmacAra (icchAnusAra vartana) vara maaNgaa| rAjAne kahA-"tathAstu !" vara pAkara
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 bhAratake digambara jaina tIrtha rAjakumAra ucchRkhala ho gyaa| vaha paMgula zreSThokI patnIse prema karane lgaa| eka bAra donoM nandana vanameM vihAra karane gye| vahAM dharmasena munise upadeza sunakara lakucane muni-dIkSA le lii| eka samaya lakuca muni vihAra karate hue ujjayinI padhAre aura mahAkAla vanameM kAyotsarga mudrAmeM dhyAnArUr3ha ho gye| paMgula zreSThIne unheM dekhA to pUrva vairake kAraNa usakA zarIra krodhase kAMpane lgaa| usane garma loha zalAkAoMse munike sAre zarIrako jalA DAlA, kintu muni dhyAnameM nizcala rhe| dharmadhyAnameM unakA maraNa ho gayA aura unako devagati prApta huii| isI nagarImeM hAra curAneke aparAdhameM dRr3hasUrya corako phAMsIkA daNDa milaa| jaba use phAMsI dI jA rahI thI to jinAlayako jAte hue dhanadatta zreSThIko dekhakara corane tRSAkula hokara pAnI maaNgaa| zreSThIne kahA-"jabataka maiM pAnI lAtA hU~, tabataka tU isa mantrakA jApa kr|" yoM kahakara zreSThIne use NamokAra mantra sunaayaa| zreSThI jabataka jala lAyA, tRSAke kAraNa corake prANa nikala gaye, kintu NamokAra mantrake jApyake kAraNa vaha kalpavAsI deva huaa| rAjAko jaba jJAta huA ki dhanadatta zreSThIne phAMsIkA daNDa pAye hue aparAdhIko jala pilAyA hai to vaha atyanta kruddha huaa| usane zreSThIkA ghara aura sampatti lUTanekI AjJA de dii| devane avadhijJAnase yaha ghaTanA jAnakara Aye hue sainikoMko saMjJAhIna kara diyaa| taba rAjA bahuta bar3I senA lekara vahAM aayaa| dRr3hasUrya devane usa senAko bhI acetana kara diyaa| rAjA bhayake kAraNa bhAgA aura jinAlayameM darzana karate hue dhanadatta zreSThIko zaraNameM jA pahuMcA aura rakSA karaneko prArthanA karane lgaa| tabhI vaha deva bhI vahAM A gyaa| dhanadatta zreSThIke kahanepara devane rAjAko mukta kara diyaa| rAjAne tatkAla jinasena munike pAsa jAkara muni dIkSA le lI / deva bhI svarNa-puSpoMse unakI pUjA karake calA gyaa| . eka anya kathA isa prakAra hai-ujjayinIke rAjA vRSabhadattake rAjyameM guNapAla nAmaka zreSThI thaa| usakI seThAnIkA nAma guNazrI thaa| una donoMke viSA nAmaka eka sundara kanyA thii| isI nagarameM zrIdatta nAmaka eka sArthavAha thaa| usakI strI zrImatIse somadatta putra huaa| kintu jaba vaha mAtAke garbhameM thA, taba to usake pitAko mRtyu ho gayI aura jaba usakA janma huA to usakI mAtAkI mRtyu ho gyii| usa sadyaHjAta abhAge bAlakakA usake kuTumbIjanoMne pAlana kiyaa| kintu jyoM-jyoM usa bAlakakI avasthA bar3hatI gayo, tyoM-tyoM kula aura sampattikA kSaya hotA gyaa| aba vaha nirAzraya anAtha bAlaka guNapAla zreSThIke dvArapara khar3A rahatA aura jo jUThana pheMkI jAtI, usase apanA peTa mrtaa| eka dina do muni vahA~se nikle| zubhalakSaNoMse yukta isa bAlakako dekhakara choTe muni bole-"Arya, isa bAlakake lakSaNa to rAjAoM jaise haiM kintu bhAgyakI kesI biDambanA hai ki yaha jUThana khAtA phira rahA hai|" bar3e muni avadhijJAnI the| ve bole-"AyuSman ! yaha bAlaka jisa seThakI jUThana khA rahA hai, eka dina yahI bAlaka usa seThako sampattikA svAmI hogaa|" guNapAla zreSThIne muniyoMkI vArtA suna lo aura socane lagA-"yaha hatabhAgya anAtha bAlaka, merI isa agAdha sampattikA svAmI banegA, phira mere pUtrakA kyA hogA?" isalie isako mAra denA caahie| usane nizcaya karake eka cANDAlako bulAyA aura usa bAlakako ekAntameM mAraneke lie usase saudA kiyaa| cANDAla bAlakako siprAke ekAnta taTapara le gayA, kintu jaba vaha use mAraneko taiyAra huA, usake krUra hRdayameM bhI bAlakake prati dayA umar3a par3I aura use vahIM chor3akara calA aayaa| usane zreSThIse kaha diyA ki bAlakakA badha kara diyA hai|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 257 bAlaka nadIkA jala pIkara aura jaMgalake phala khAkara eka vRkSakI chAyAmeM so gyaa| tabhI govinda gopAla udharase niklaa| usane eka sulakSaNa bAlakako vRkSake nIce sotA dekhaa| vaha bAlakako dekhakara apane ghara pahuMcA aura use apanI patnI ghanazroko de diyaa| vaha nissantAna thii| eka sundara bAlakako pAkara vaha bar3o harSita huii| aba bAlaka somadatakA lAlana-pAlana premapUrvaka hone lgaa| use dUdha-ghIkI aba koI kamI nahIM thii| dhIre-dhIre bAlaka yuvaka ho gyaa| guNapAla zreSThIkA govinda gopAlake sAtha vyavahAra thaa| eka dina guNapAla govindake ghara phuNcaa| usane gharameM eka rUpavAn yuvakako dekhaa| use dekhate hI zreSThIne pahacAna liyaa| use nizcaya ho gayA ki cANDAlane use dhokhA diyA hai| zreSThIne gopAlase pUchA-"yaha sudarzana yuvaka kauna hai ?" gopAla bolA-"yaha merA putra hai|" zreSThI putrakI prazaMsA karatA huA bolA"govinda ! apane putrako mere ghara bheja de| mujhe atyanta Avazyaka kArya A par3A hai, anyathA merI bar3I kSati ho jaayegii| mujhe abhI grAmAntara jAnA hai|" govindane svIkAra kara liyA aura putrako vastrAbhUSaNa pahanAkara bheja diyaa| zreSThIne calate samaya use mudrAMkita patra de diyaa| somadatta vahAMse cala diyaa| jaba vaha ujjayinIke bAhara vanameM pahuMcA to vaha bahuta thaka gayA thaa| vaha vizrAma karaneke lie eka vakSake nIce leTa gyaa| leTate ho use nIMda A gyii| tabhI vasantatilakA gaNikA vana-vihArake lie vahAM aayii| usane eka rUpavAn yuvakako vRkSa tale sotA huA dekhA / use dekhate hI vaha usake Upara mohita ho gyii| tabhI usakI dRSTi yuvakake galepara baMdhe hue patrapara pdd'ii| usane cupake-se patra khola liyA aura kutUhalavaza use par3hane lgii| patra par3hate hI vaha ekadama cauNkii| patrameM likhA thA-"priye ! jabataka maiM ghara lauTUM, usase pUrva hI patravAhakako viSa de denaa|" vasantatilakA patrase sAro sthiti samajha gyii| usane apane netroMke kAjalakI sahAyatAse usa lekhameM isa prakAra saMzodhana kara diyaa| "priye, jabataka maiM ghara lauTU tabataka lekhavAhakake sAtha merI putrI viSAkA vivAha kara denaa|" vasantamAlAne patra punaH mudrAMkita karake pUrvavat yuvakake galemeM bAMdha diyaa| ___somadatta uThA aura ujjayinImeM guNapAla zreSThIke ghara phuNcaa| vahAM use guNapAlakA putra mahAbala milaa| somadattane mudrAMkita patra use de diyaa| usane patra pddh'aa| par3hate hI vaha atyanta harSita huaa| usane jAkara yaha samAcAra apano mAtAko sunaayaa| sAre gharameM harSakA vAtAvaraNa bana gyaa| somadattakA hArdika svAgata-satkAra huaa| mahAbalane usI dina somadattake sAtha apanI bahana viSAkA vivAha kara diyaa| usane daheja meM apAra dhana-rAzi aura mAla diyaa| jaba vara-vadhU vivAha maNDapameM baiThe hue the, tabhI dhUla-dhUsarita guNapAla zreSThI A phuNcaa| usane yaha akalpya dRzya dekhA to use marmAntaka vedanA hii| vaha bhItarI kakSameM jAkara zayyApara hatAza hokara leTa gyaa| mahAbala usake pAsa AyA aura pitAko zokAkula dekhakara kahane lagA-"pUjya ! ApakI AjJAnusAra maiMne bahana viSAkA vivAha somadattake sAtha karanekA Ayojana kiyA hai| Apa udAsa kyoM haiM?" zreSThI uSNa nizvAsa pheMkate hae bolA-"tane merI anupasthitimeM viSAkA vivAha bhI kara diyA ? tUne mere AnekI bhI pratIkSA nahIM kI?" mahAbalane vaha lekha lAkara pitAko dekara kahAApa apane lekhako pddh'ie| maiMne to usIke anusAra yaha kArya kiyA hai|" zreSThI mAthA Thokakara raha gyaa| vivAha sAnanda sampanna ho gyaa| 1. ahaM gRhaM na yAvacca samAyAmi nitambini / tAvadviSaM pradAtavyaM lekhavAhAya satvaram // 2. ahaM gahaM na yAvacca samAyAmi nitambini / tAvadviSA pradAtavyA lekhavAhAya mtsutaa|| -hariSeNa kathAkoSa-kathA 72 3-33
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 bhAratake digambara jana tIrya kintu zreSThI hAra mAnanevAlA prANI nahIM thaa| usane ekAntameM apanI patnIse parAmarza karake eka navIna yojanA bnaayii| usane sandhyAke samaya dhUpa-puSpAdi sAmagrIse sajjita thAla dete hue somadattase kahA-"kula-paramparAse hamAre yahA~ vivAhake bAda nAga-pUjAkI rIti calI AyI hai| tuma yaha sAmagrI lekara nAgamandira cale jaao|" saralahRdaya somadatta pUjAkA thAla lekara calA / mArgameM usakA sAlA mahAbala mila gyaa| use jaba patA calA ki somadatta akele hI nAgamandira jA rahe haiM to use pitAkA yaha kArya bar3A arucikara lagA aura somadattase thAla lekara mahAbala nAgamandirako cala diyaa| - zreSThIne eka badhikako nAgamandira meM pahalese hI chipA diyA thaa| use Adeza thA ki sandhyAke samaya jo vyakti pUjAkA thAla lekara Ave, use tuma talavAra dvArA mAra denaa| mahAbalane jyoM hI nAga-mandirameM praveza kiyA, pratIkSArata badhikane eka hI prahArameM usake zarIrake do khaNDa kara diye| somadatta ghara phuNcaa| use jIvita dekhakara guNapAla bar3e Azcaryake sAtha pUchane lagA"kyoM, tuma nAgamandira gaye nahIM ?" somadatta bolA-"Arya, maiM nAgamandira jA rahA thaa| mArgameM mahAbala mila gaye / ve mujhase jabaradastI thAla lekara mandira cale gye|" yaha sunate hI zreSThI vahAMse eka palakA bhI vilamba kiye binA nAgamandirakI ora bhaagaa| use jisa durghaTanAkI AzaMkA thI, vahI use apanI AMkhoMse dekhanI pdd'ii| usakA ekamAtra putra mahAbala do khaNDoMmeM mRta par3A huA thaa| mandirakI deva-bhUmi raktasnAta thii| bhavitavya hokara hI rahatI hai| vaha durbuddhi apanI putrIkA suhAga miTAne calA thA kintu usake pApoMkI jhaMjhAvAtane usIke kula dIpakako bujhA diyaa| _____ Azcarya hai, itanI bar3I durghaTanAse bhI usakI hiyekI gAMTha na khula skii| usake sirapara pratizodhakA bhayaMkara pizAca car3hA huA thaa| usane apano strIse kahA-"somadatta merA jAmAtA nahIM, zatru hai| ise jaldIse jaldI viSa dekara samApta kara do|" strIne bar3e jatanase modaka bnaaye| unameM sugandhi aura nAnA bhAMtike mevA par3e hue the| inake sAtha halAhala viSa bhI mizrita thaa| - guNazrI modaka banAkara par3osameM kahIM calI gayI aura apanI putrIse kahatI gayI-"beTI ! maiMne jAmAtAke lie ye modaka taiyAra kiye haiM / tU apane hAthase unheM khilA denaa|" tabhI guNapAla A gayA aura putrose bolA-"beTo, mujhe rAjAne bulAyA hai| kucha khAneko ho to le aa| patA nahIM, vahAM kitanA samaya laga jaaye|" putrone ve hI modaka lAkara pitAko parosa diye| zreSThI zIghratAke kAraNa dhyAna nahIM de sakA athavA use jJAna nahIM thaa| vaha una modakoMko khA gyaa| khAte hI usakA prANAnta ho gayA / guNazrI par3osake makAnameM baiThI huI rudanake zabdakI pratIkSA kara rahI thii| usake kAnoMmeM karuNa vilApakA svara phuNcaa| vaha manameM harSa sa~joye tvarita gatise ghara phuNcii| kintu jisake maraNake lie nAnA upAya kiye gaye the, vaha somadatta zvasurake nidhanapara A~sU bahA rahA thA aura maraNa-yojanAoMkA sUtradhAra mRta par3A thaa| zreSThinI pachAr3a khAkara gira par3I aura vilApa karatI huI eka-eka kara una krUra cAloMkA bakhAna karane lagI jo dampatine somadattakI hatyAke lie calI thiiN| antameM apano putro aura jAmAtAse kSamA yAcanA karate hue usane viSa-mizrita modaka khA liyA, jisase usake bhI prANa-pakherU ur3a gye| . rAjAne sArI ghaTanAeM sunI to vaha somadattake saubhAgyakI sarAhanA karane lgaa| usane apanI putrokA vivAha usake sAtha kara diyA aura AdhA rAjya bhI de diyaa| antameM somadattane muni-dIkSA le lI aura tapa karake sarvArthasiddhimeM ahamindra pada prApta kiyaa|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 259 .... yahAM yaha vizeSa ullekhanIya hai ki somadatta pUrvabhavameM mRgasena dhIvara thaa| kinhIM munise usane niyama liyA thA ki vaha jAlameM phaMsI huI pahalI machalIko chor3a diyA kregaa| agale dina jaba vaha jAla lekara siprA nadIpara gayA to usane jAlameM phaMsI pahalI machalIko apane vratake anusAra jalameM chor3a diyA aura pahacAnake lie usane machalIke galemeM eka dhAgA bAMdha diyaa| usane dubArA jAla DAlA to phira vahI machalI A gyii| usane use phira chor3a diyaa| isa prakAra vahI machalI cAra bAra jAlameM AyI aura usane cAroM hI bAra use chor3a diyaa| usa dina phira koI aura machalI jAlameM nahIM AyI / jaba vaha ghara pahuMcA to usakI strI ghaNTAne machalI na lAnepara usa use bahata barA-bhalA kahA aura gharase nikAla diyaa| becArA magasena usa zizira Rtu meM eka zUnyAgArameM jAkara leTa gyaa| vahAM use sA~pane kATa liyA aura mara gyaa| usakI strI ghaNTA bhI use DhU~r3hatI huI aayii| apane patiko marA huA dekhakara usane bhI pratijJA kI ki jo niyama mere patikA thA, vaha maiM bhI letI huuN| phira usane sA~pake bilameM hAtha DAla diyaa| sAMpane use bhI kATa liyA aura vaha bhI zAnta bhAvoMse mrii| donoM marakara saudharma svarga meM deva hue| vahA~se Ayu pUrI honepara mRgasenakA jIva somadatta huA aura ghaNTAkA jIva viSA huaa| somadattane cAra bAra machalIpara dayA karake use chor3a diyA thaa| usIkA phala yaha haA ki usakI hatyAkA cAra bAra prayatna kiyA gayA, kintu phira bhI vaha baca gyaa| ... ujjayinI nagarIse sambandhita eka yaha kathA bhI ullekhanIya hai-maNipati nAmaka eka rAjAne muni-dIkSA lekara ghora tapa kiyaa| eka bAra vihAra karate hue ve ujjayinIke zmazAnameM pahuMce aura vahA~ zayanapratimAse sthita ho gye| kRSNa-pakSakI caturdazIkI aMdhiyArI rAta thI / eka kApAlika vaitAla vidyA-siddhike lie tIna muradoMkI talAza karatA huA vahA~ aayaa| usane dekhA eka muradA par3A huA hai| vaha do aura murade DhU~r3hakara ghasITa lAyA aura una tInoMke siroMko milAkara usane cUlhA banAyA tathA Aga jalA dii| AgameM munikA zarIra jalane lgaa| isase unakA sira hila gayA / sirako hilate hue dekhakara kApAlika bhayabhIta hokara bhAga gyaa| dUsare dina prAtaH la kisI vyaktine arddhadagdha muniko dekhaa| vaha nagarameM gayA aura dhArmika zrAvaka jinadattako arddhadagdha munike sambandhameM samAcAra diyaa| jinadatta dharmavAtsalyake kAraNa tvarita gatise zmazAna pahuMcA aura vahAMse muniko apane ghara le AyA aura kisIse lakSapAka tela lAkara munikA usase upacAra kiyaa| kucha hI dinoMmeM munikA zarIra svarNa-jaisA ho gyaa| cAturmAsa prArambha ho rahA thA, ataH unhoMne jinadattakI prArthanApara usIke caityAlayameM cAturmAsa karanA svIkAra kara liyaa| ... eka dina jinadattane muni mahArAjavAle prakoSThameM jamIna khodakara usameM maNiratnoMse bharA huA eka tAmrakumbha dabA kiyaa| kumbha jamInameM gAr3ate hue jinadattake putra kuberadattane dekha liyaa| vaha atyanta durvyasanI thaa| kisI dina avasara pAkara kuberadattane vaha kumbha nikAla liyaa| muni mahArAjane kumbha gAr3ate hue bhI dekhA thA aura kumbha nikAlate hue bhI dekhA kintu munirAja isa se udAsIna rhe| ____cAturmAsa samAptike bAda munirAjane vahA~se vihAra kara diyaa| unake jAneke bAda jinadattane bhUmi khodI, kintu vahA~ kumbha na pAkara vaha cintita ho utthaa| usakA sandeha munike Upara gyaa| usane apane strI-putra Adiko bhejakara punaH munirAjako kisI bahAnese bulA liyA aura nAnA kathopakathanoM dvArA apanA sandeha unake Upara vyakta kiyaa| munirAja bhI usI prakAra kathAoM dvArA usakA sandeha dUra karanekA prayatna karate rhe|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kuberadatta khar3A-khar3A donoMkA yaha saMvAda suna rahA thaa| eka vItarAga munike Upara aisA jaghanya AkSepa hotA haA dekhakara kuberadattako antarAtmA use dhikkArane lagI-"adhama! yaha saba tere kukRtyoMkA bhISaNa pariNAma hai / " vaha gayA aura tAmrakumbha lAkara bolA, "kumbha maiMne curAyA thaa| vItarAga nirgrantha munipara doSa lagAnA anucita hai|" phira usane munirAjake caraNa pakar3a liye aura phUTa-phUTakara rone lgaa| rote-rote bolA-"bhagavan ! maiM mahApApI hU~, saptavyasanI huuN| Apa mujhe pApase chur3Akara jina-dIkSA denekI kRpA kreN| samasta parigrahakA tyAga kara usane munidIkSA le lI, jinadattane bhI apane gurutara aparAdhako kSamA yAcanA karate hue muni-dIkSA dhAraNa kara lii| ___isI nagarImeM seTha surendradatta aura usakI patnI yazobhadrAke sukumAla nAmaka putra huA, jinheM avantI sukumAla bhI kahate haiN| jaba sukumAla yauvana dazAko prApta hue, taba pitAne putrako zreSTho paTTa bA~dhakara dIkSA le lii| sukumAlakA vivAha 32 sukumArI kanyAoMke sAtha ho gyaa| inakA kAla sukhapUrvaka bIta rahA thaa| eka dina eka nimittajJane zreSThI sukumAlakA hAtha dekhakara kahA, jaba ye kisI munike darzana kareMge to ye bhI muni bana jaayeNge| isa bhaviSyavANIse bhayabhIta hokara mAtAne apane gharameM kisI bhI munike Anepara pratibandha lagA diyaa| usa nagarIke narezakA nAma pradyota aura mahArAnIkA nAma jyotirmAlA thaa| eka dina eka vyApArI ATha ratnakambala lekara usa nagarImeM becane aayaa| ve sAre ratnakambala sukumAlakI mAtAne kharIda liye aura unake cAra-cAra bhAga karake apanI putra-vadhuoMke lie unake jUte banavA diye| eka dina chatapara rakhe hue eka jUteko mAMsa-khaNDa samajhakara cIla le gyii| usane AkAzameM jAkara jUtA chor3a diyA jo rAjamahalakI chatapara mahArAnIke pAsa jAkara giraa| mahArAnI use dekhakara Azcaryacakita raha gyii| Azcarya isa bAtakA thA ki jo ratnakambala mahArAnI nahIM kharIda sakI, kisI nAgarikane ve ratnakambala kharIdakara unake jUte banavAye haiN| kauna hai vaha mahAbhAga kubera! rAnIne mahArAjase isa bAtakI carcA kii| mahArAjane patA lgaayaa| mahArAjako jJAta huA ki mere nagarameM avanti sukumAla aisA dhanakubera hai| ve svayaM sukumAlake prAsAdameM phuNce| vahAM seTha sukumAlake vaibhava aura unakI sukumAratAko dekhakara ve vismita raha gye| zreSThI aura mahArAja donoM prAsAdake udyAna meM banI puSkariNIke taTapara bhramaNake lie gye| mahArAjakI u~galIse ratnamudrikA nikalakara jalameM DUba gyii| tatkAla sevaka bulAye gye| sevaMka gotA lagAkara puSkariNIke talase hAthoMmeM aneka vastue~ nikAlakara le aaye| mahArAjane dekhA-una vastuoMmeM aneka aMgUThiyAM aura maNihAra the, jo zreSThIkI patniyoMke hoMge, kintu jinheM nikAlanekI bhI kabhI kisone cintA nahIM kI thii| mahArAjakI AratI kapUra-dIpoMse kI gayI, jinake prakAzase sukumAlakI AMkhoMmeM A~sU A gye| rAjAke pUchanepara mAtAne batAyA ki sukumAlake lie raladIpaka hI kAma Ate haiM, dIpaka nahIM jalAye jaate| Aja dIpaka jalAye gaye / unako prabhAko sukumAla sahana nahIM kara skaa| isalie usakI AMkhoMmeM AMsU A gye| eka dina cAturmAsakI samApti para munijana prajJaptikA pATha kara rahe the| unake pATha-svarase AkRSTa hokara sukumAla unake nikaTa pahuMcA, unakA upadeza sunA aura unase yaha bhI jJAta huA ki merI Ayu kevala tIna dinakI zeSa hai| isase sukumAlane tatkAla muni-dIkSA le lii| ve mahAkAla udyAnameM eka pIlU vRkSake nIce jIvana paryantake lie caturvidha AhArakA tyAga karake dhyAnArUr3ha ho gaye-niSkaSAya citta, sumeruke samAna acala, niSkampa !
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 261 tabhI eka zRgAlinI apane cAra baccoMke sAtha bhUkhI-pyAsI bhaTakatI huI udhara A niklii| sukumAla naMge paira paidala Aye the, usake kAraNa unake pairoMse rakta baha rahA thaa| zRgAlI Akara rakta cATane lagI, phira usane paira tathA dUsare aMga khAnA prArambha kara diyaa| vaha baccoM sahita tIna dina taka sukumAla muniko khAtI rahI aura sukumAla muni tIna tIna dina taka Atma-svarUpameM lIna rahakara karmokI nirjarA karate rhe| Ayu pUrNa honepara ve acyuta svargake nalinI gulma vimAnameM mahaddhika deva hue| ____ kahate haiM, jisa sthAnapara sukumAla munikA samAdhimaraNa huA thA, vaha ujjayinIke dakSiNa dvArase dikhAI detA hai| usa sthAnakI rakSA kApAlika loga aba bhI karate haiN| sampanna loga kApAlikoMko acchI rakama dekara apane mRta janoMkA dAha-saMskAra vahIM karate haiN| jaba sukumAla munikA nidhana huA, usa samaya devoMne sugandhita jalakI varSA kI thI, jisase vahA~kI nadI gandhavato ho gayI thii| unakI striyoMne usa samaya jo rudana kara kalakala zabda kiyA thA, usake kAraNa vahAMkI devamUrtikA nAma hI kalakalezvara ho gayA thaa| eka paurANika kathA isa prakAra bhI milatI hai kAkandIkA rAjA abhayaghoSa eka kachueko cAroM paira bAMdhakara aura lAThImeM laTakAkara nagarameM laayaa| phira talavArake eka hI prahArase usake cAroM paira kATa DAle / kachuA atyanta vedanA pAkara usI rAtameM mara gayA aura vaha rAjAkA putra caNDavega huaa| eka dina rAjAke manameM candragrahaNa dekhakara vairAgya utpanna ho gayA aura usane muni-dIkSA le lii| ___ eka bAra muni abhayaghoSa vihAra karate hue ujjayinI padhAre aura vIrAsanase dhyAnamagna ho gye| tabhI unakA putra caNDavega udhara A niklaa| pUrvajanmake vairake kAraNa use aisI durbuddhi jAgRta huI ki vaha munirAjake Upara upasarga karane lagA aura unake cAroM hAtha-paira kATa diye| munirAja isa upasargako samabhAvase sahakara Atma-svarUpameM lIna rhe| kucha hI kSagoMmeM unheM kevalajJAna utpanna ho gayA aura tabhI mokSa ho gyaa| muni abhayaghoSake kAraNa ujjayinIko nirvANa bhUmi honekA bhI gaurava prApta huaa| isa prakAra ujjayinImeM aneka paurANika aura dhArmika ghaTanAeM ghaTita huI haiN| unakA vizleSaNa karane para jJAta hotA hai ki ujjayinIkA mahAkAla zmazAna aneka ghaTanAoMkA kendra rahA hai| yahA~ aneka muniyoMne tapasyA kI, aneka muniyoMpara upasarga hue aura kaI muniyoMko isa bhUmimeM kevalajJAna aura nirvANakI prApti huii| isake kAraNa yaha sthAna kalyANaka kSetra bhI hai aura siddhakSetra bhI hai| kintu isa sthAnako sarvAdhika prasiddhi prApta huI mahAvIra bhagavAnke Upara rudra dvArA kiye gaye upasargake kaarnn| tabase isa sthAnako aitihAsika aura dhArmika mahatva prApta ho gyaa| bhagavAn mahAvIrake upasargako ghaTanAko smRti banAye rakhaneke lie vahAM eka vizAla jaina mandira banavAyA gyaa| vaha mandira yahAM kisa kAla taka rahA, vaha kaba dharAzAyI ho gayA athavA parivartita kara diyA gayA, isake lie koI pramANa upalabdha nahIM hai| ujjayinIkA vaibhava jaina sAhityameM ujjayinImeM ghaTita honevAlI ghaTanAoMke atirikta isa prakArake varNana vibhinna sthaloMpara upalabdha hote haiM, jinase ujjayinIkI prAcInatA aura usakI samRddhipara paryApta prakAza par3atA hai| 'AdipurANa' ke anusAra bhagavAn RSabhadevakI AjJAnusAra indrane bhAratavarSako 52 janapadoMmeM vibhAjita kiyA thA, unameM eka avantI janapada bhI thaa| usakI rAjadhAnI avantikA
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bhAratake digambara jaina tIrtha thI, jo bAdameM ujjayinIke nAmase prasiddha huii| avantikAkA vaibhava svargakI amarAvatIse tulanIya thaa| isalie usakA eka nAma amarAvatI bhI thaa| : kathAkoSa ( marAThI ) meM batAyA hai ki ujjayinI nagarI ramya evaM vizAla jina-mandiroM, rAjamArgoM aura uttuMga prAsAdoMse paripUrNa thii| vahA~ke udyAna AkarSaka the| vahA~ke vyApArika peThoM (bAjAroM) ke kAraNa dUradUrake vyApArI vahAM AyA karate the| mahAkavi puSpadanta kRta 'jasaharacariu' meM likhA hai ki avanti dezameM svargapurIke samAna ujjayinI nagarI hai| usa nagarameM marakata maNiyoMko kiraNoMse vyApta, harita pRthvItalameM mUr3ha-buddhi hAthI ghAsa aura madhurasakI icchAse apanI sUMDa calAte hue manda gamana karate haiN| vahA~ke hamyoM meM candrakAnta maNiyoMkI prabhA camacamAtI hai| vahA~kI mahilAeM suzIla aura patiparAyaNA haiN| vahA~ bar3e-bar3e bhavanoMmeM ratnajar3ita kyAriyoMmeM sugandhita puSpa saurabha vikINaM karate rahate haiN| vahA~ koI upadrava nahIM hai| 'karakaNDucariu' meM ujjayinIko dhana-dhAnyase atyanta samRddha batAyA hai| tamila sAhityakA jaina mahAkAvya 'silappadikAram' Adi saMgama kAlakI racanA hai| usameM likhA hai ki avantinarezane ujjayinImeM colarAjakA svAgata maNimuktAkhacita svarNamaya toraNadvAra banAkara kiyA thaa| jisakA zilpacAturya darzanIya thaa| . abhinandana jinako sAtizaya mati-prAkRta nirvANa bhaktimeM 'pAsaM taha ahiNaMdaNa NAyadahi maMgalAure vaMde' gAthA dvArA maMgalApurake abhinandananAthakI vandanA kI gayI hai, jisase jJAta hotA hai ki yaha sthAna atizaya kSetra rahA hai| . maMgalApurake isI abhinandananAtha jinake sambandhameM yati madanakItine 'zAsana catustrizikA' meM eka alaga padya saMkhyA 34 dvArA ullekha kiyA hai| usakA Azaya yaha hai* "mAlavA dezake maMgalapura nagarameM mlecchoMke dvArA, jo apane prabhAvako phailAte hue vahA~ pahuMce, zrI abhinandana jinendrakI mUrti jaba tor3a dI gayI to vaha punaH jur3a gayI aura pUrNa avayava viziSTa ho gayI / bAdameM usake prabhAvase nAnA upadrava dUra hue| ve prabhAvayukta zrI abhinandana prabhu digambara zAsanako sudRr3ha kreN|" / ___maMgalapurake ina abhinandana nAtha prabhuke sambandhameM AcArya jinaprabhasUrine vividhatIrthakalpameM adhika vistRta vivaraNa diyA hai / usakA Azaya isa prakAra hai __ "mAlava dezameM maMgalapurake nikaTa medapallImeM abhinandana devakA caitya thaa| kisI samaya mlecchoMkI senAne Akara mandira aura bimba donoM tor3a diye| bimbake sAta yA nau khaNDa ho gye| bhIloMne ve khaNDa eka jagaha rakha diye| koI eka zrAvaka dhArADa grAmase pratidina vahA~ AtA aura apanA mAla kraya-vikraya karake vApasa apane gAMvako calA jaataa| vahA~ jAkara vaha bhagavAnkI pUjA krtaa| deva-pUjA kiye binA vaha bhojana bhI nahIM karatA thaa| eka dina vahA~ke bhIloMne 1. dI silappadikAram, AksaphorDa presa, pR. 144-320 / 2. zrImanmAlavadeza maMgalapure mlecchaH pratApAgataH bhagnA mUrtirayobhiyojitazirAH sNpuurnntaamaayyo| yasyopadravanAzinaH kaliyugejnekaprabhAvayutaH sa zrImAnabhinandanaH sthirayate digvAsasAM zAsanam // 34 // 3. antidezasya abhinndn-dev-klp|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake vinambara jaina tIrtha 265 usase pUchA-tuma yahA~ bhojana nahIM karate, ghara jAkara karate ho, kyA bAta hai ? zrAvaka bolAbandhuvara ! maiM jabataka jinendra bhagavAnkA pUjana dekha na lUM yA svayaM pUjana na kara lUM, tabataka bhojana nahIM krtaa| bhIla bole-agara ye bAta hai to hama Apako Apake bhagavAn dikhAte haiN| taba ve bhIla mUrtikhaNDoMko uThA laaye| zrAvakane unheM jor3akara yathAsthAna lagAyA aura usake darzana kiye| phira vaha unake darzana karake vahIM bhojana karane lgaa| eka dina bhIloMne kucha dravya aiMThaneke abhiprAyase ve mUrtikhaNDa chipA diye / zrAvaka binA darzana kiye bhojana kaise krtaa| use isa taraha tIna upavAsa karane pdd'e| taba bhIloMne kahA-agara Apa hameM gur3a deM to hama Apako mUrti dikhA sakate haiN| zrAvakane gur3a bAMTanA svIkAra kara liyaa| bhIloMne bhUti khaNDa jor3akara batAye / zrAvakane unheM khaNDoMko jor3ate hue dekha liyaa| isase zrAvakake manameM bar3A viSAda huA aura usane pratijJA kI ki jabataka isa mUrtiko maiM akhaNDa nahIM dekha lUMgA tabataka mere AhArajalakA tyAga hai| isa taraha upavAsa karate hue use kaI dina vyatIta ho gaye, taba use svapnameM eka devane batAyA ki candanakA lepa karanepara yaha mUrti akhaNDa ho jaayegii| prAtaH honepara zrAvakane usI prakAra kiyA aura vaha mUrti akhaNDa ho gyii| saba sandhiyAM mila gyiiN| taba usane bhaktipUrvaka bhagavAnkI pUjA kI aura apanA upavAsa kholaa| usane harSapUrvaka bhIloMko gur3a bAMTA / phira usane eka pIpalake vRkSake nIce vedI banAkara usa mUrtikI vahA~ sthApanA kara dii| tabase loga dezadezAntaroMse vahA~ darzanoMke lie Ane lge| prAgvATa vaMzake thehake putra hAlAkake koI santAna nahIM thii| usane yahAM Akara manautI manAyo-"yadi mere putra utpanna ho jAye to maiM yahAM mandira nirmANa karA duuNgaa|" deva-pUjAke puNyase usake kAmadeva nAmaka patra utpanna ho gyaa| usane yahA~ zikharabanda mandira bnvaayaa| prakAra eka bhIlane mUrtike sAmane apanI aMgulI kATakara car3hA dii| bhagavAnkA candana lagAnepara nayI aMgulI nikala aayii| mAlava nareza jayasiMha deva bhagavAnke ina atizayoMko sunakara yahAM AyA aura usane bhagavAnkI pUjA kii| usane yahA~ke bhaTTArakako deva-pUjAke lie caubIsa halase jotane yogya bhUmi pradAna kI tathA pujAriyoMke lie bAraha haloMse jotane yogya bhUmi dAna kii| dharma dhAraNa kiyA, apanA saMvatsara calAyA, kaI jinAyatana bnvaaye| usake pAMca sau sAmantoMne bhI apane-apane nAmase jinAyatana nirmita kraaye| . ina vivaraNoMse jJAta hotA hai ki IsAkI prathama-dvitIya zatAbdIse caudahavIM zatAbdI taka to maMgalapurake abhinandananAthakI khyAti nizcita rUpase rahI hai| kintu isake pazcAt isa sambandhameM koI ullekha dekhanemeM nahIM aayaa| vartamAnameM maMgalapura kahAM hai aura kyA vahAM aba bhI abhinandana jinakI vaha sAtizaya mUrti vidyamAna hai ? sambhava hai, ujjayinIke bAhya udyAna meM yaha mandira aura mUrti rahI hogii| paravartI jaina sAhityameM ujjayinI-IsAkI pandrahavIM zatAbdIke pazcAt tIrtha sambandhI paryApta sAhitya vibhinna dezI bhASAoMmeM likhA gayA hai| solahavIM zatAbdIke vidvAn bhaTTAraka sumatisAgarane 'tIrtha-jayamAlA' nAmaka laghu racanAmeM ujjayinIke 'cintAmaNi pArzvanAtha' kI vandanA kI hai| unhoMne isa sambandhameM vizeSa vivaraNa to nahIM diyA, kevala itanA hI likhA hai'sucintAmaNi ujjainI dhiir'| isase spaSTa pratIta hotA hai ki unake kAlameM yahA~para cintAmaNi pAzrvanAthakI koI sAtizaya pratimA rahI hogI, jisakI mAnyatA sudUra taka hogii| . unhoMne 'suzAnti avantirAma sudhAra' isa chandAMza dvArA avanti. zAntinAthakI bhI sUcanA dI hai / 'avanti zAntinAtha' isa nAmase aisA jJAta hotA hai ki zAntinAtha bhagavAnkI koI aisI usane jaina dharma dhAraNa kiyA,
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tI mUrti thI, jisakI mAnyatA sampUrNa avanti janapadameM thI aura jo avanti dezakI rASTrIya deva-mUrtike uccAsanapara pratiSThita thii| jisa prakAra kaliMga dezameM lagabhaga 2200 varSa pUrva bhagavAn RSabhadevakI eka mUtiko 'kaliMga jina' kahA jAtA thaa| usa mUrtiko kaI zatAbdI taka rASTrIya deva-mUrtike rUpameM sampUrNa kaliMgavAsI apanI ArAdhya mUrti mAnate rhe| lagatA hai ki yahI khyAti aura sthiti avanti dezameM avanti zAntinAthakI mUrtikI bhI rahI hogii| avanti dezakA kendrasthAna honeke kAraNa sambhavataH avanti zAntinAthakI yaha mUrti ujjayinImeM hI rahI hogii| bhaTTAraka sumatisAgarakI ye donoM sUcanAeM-cintAmaNi pAzvanAtha aura avanti zAntinAtha-atyanta mahattvapUrNa haiN| ina donoM atizaya sampanna pratimAoMkA itihAsa kyA hai tathA vartamAnameM ve kahAM haiM, yaha kucha jJAta nahIM ho skaa| bhaTTAraka jJAnasAgarajI solahavIM-satrahavIM zatAbdIke vidvAn haiN| unhoMne 'sarvatIrthavandanA' likhI hai, jisameM 101 chappaya haiM / isa racanAmeM kavine ujjayinIke sambandhameM isa prakAra likhA hai 'ujjainIpura sAra deza mAlava mukhamaNDana / pArzvadeva jinarAya pApa mithyAmati khaNDana / siddhasena munirAya tena mahiyala pragaTAyo vikrama narapati sAra suddha sabhakti guNa paayo|| mana-vaca-kAyA suddha karI jinapada sevata jagapati / avanti pAvaM jina vaMdiye kahata jJAnasAgara yati // 82 / / arthAt ujjayinImeM pArzvanAtha mandira thaa| AcArya siddhasenane pAzvanAthako mUrti prakaTakarake vikrama narezako dharmaniSTha banAyA thaa| rAjAne mana-vacana-kAyakI zuddhike sAtha usa 'avanti pArzvanAtha' kI pUjA ko| aisA pratIta hotA hai, bhaTTAraka sumatisAgarake cintAmaNi pArzvanAtha aura bhaTTAraka jJAnasAgarake avantipAzvanAtha donoM eka hI haiN| sambhava hai, AcArya siddhasenane pArzvanAthako mUrtiko prakaTa karake jaba vikramAditya narezako prabhAvita kiyA aura vikramAditya narezane zraddhA-bhaktike sAtha usa mUrtikI pUjA kI to vaha mUrti sAre dezameM vizeSataH avanti dezameM sarvasAdhAraNako zraddhAbhAjana bana gayI aura use 'avanti pAzvanAtha' kahA jAne lgaa| pazcAt isIkA nAma 'cintAmaNi pAzvanAtha' ho gyaa| yadi hamArI yaha mAnyatA sahI ho to mAnanA hogA ki IsAkI cauthI zatAbdImeM isa mUrtikI pradezavyApI pratiSThA thii| isake bAda kaI zatAbdiyoM taka yaha pratiSThA banI rhii| satrahavIM zatAbdIke vidvAn bhaTTAraka jayasAgarane gujarAtI mizrita hindImeM 'tIrtha-jayamAlA' nAmaka laghu racanA likhI hai| usameM kavine ujjayinIke 'avanti pAzvanAtha kA varNana kiyA hai| yathA 'suDajeNIya pAsa avaMtIya dhor|' isase jJAta hotA hai ki pArzvanAthakI vaha vikhyAta mUrti hI 'avanti pArzvanAtha' kahalAtI thii| unnIsavIM zatAbdIke bhaTTAraka brahmaharSane saMskRta-hindI mizrita bhASAmeM 'pAzvanAtha-jayamAlA' likhI hai| usameM eka sthAnapara unhoMne ujjayinIke 'avanti pArzvanAtha' ko bhI vandanA kI hai| mUlapATha isa prakAra hai-'tavanidhi pAsa avaMti ujena / ' ___ ina upayukta pramANoMse siddha hotA hai ki yahAM bhagavAn pArzvanAthakI eka mUrtiko lokamAnyatA prApta thii| use hI 'avanti pAzvanAtha' kahA jAtA thA aura usIkA nAma 'cintAmaNi pAzvanAtha' thaa|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 265 aitihAsika pRSThabhUmi bhagavAn mahAvIrake kAlameM caNDapradyota ujjayinIkA zAsaka thaa| eka bAra eka citrakAra kauzAmbI nareza zatAnIkakI patnI mRgAvatIkA citra banAkara laayaa| pradyota usa citrako dekhate hI mRgAvatI para mohita ho gyaa| usane zatAnIkase mRgAvatIkI yAcanA kii| isapara donoMmeM yuddha ho gyaa| yuddhake madhya meM kisI rogase zatAnIkako mRtyu ho gyii| bAdameM mRgAvatI bhagavAn mahAvIrake pAsa ajikA bana gayI aura pradyotane zrAvakake vrata liye| jisa dina bhagavAn mahAvIrakA nirvANa huA usI dina ujjayinImeM pAlakakA rAjyAbhiSeka huaa| ujjayinI maurya samrATa candraguptakI uparAjadhAnI thii| ve varSameM kucha dina yahAM Thaharate the| pATaliputra dakSiNa bhAratase bahuta dUra par3atA thA, vahA~ rahakara vizAla sAmrAjyakA niyantraNa bhalI prakAra nahIM ho sakatA thaa| isalie unhoMne ujjayinIko apanI uparAjadhAnI banAyA thaa| yahA~ unake kumArAmAtya uparikake rUpameM rahate the aura ve svayaM bhI yahA~ kabhI-kabhI jAte rahate the| jaba antima zrutakevalI bhadrabAhu ujjayinI padhAre the, usa samaya samrATa candragupta yahIM para the aura lagabhaga 50 varSako avasthAmeM hI unase dIkSA lekara dakSiNakI ora cale gaye the| __ jaba candragupta samrAT the, usa samaya ujjayinImeM bindusAra uparika the| jaba bindusAra samrAT bana gaye, usa samaya azoka yahA~ke uparika banAye gye| unake putra mahendrakA janma yahIMpara haA thaa| azokake rAjyAsIna honepara kuNAla yahA~ke uparika bne| yahIMpara unakI AMkheM tapta loha zalAkAoM dvArA mahArAnI tiSyarakSitAke kuTila SaDyantrake phalasvarUpa phor3I gyiiN| yahIMpara sampratikA janma huaa| zvetAmbara paramparAke anusAra yahA~ isa kAlameM 'caitya yAtrA utsava' manAnekI paramparA thii| yahAM eka jaina mandira thA, jisameM jIvanta svAmIkI eka pratimA thii| caitra mAsameM yahA~ eka vizAla utsava hotA thaa| utsavake antima dina rathayAtrA hotI thii| isameM sammilita honeke lie dUra-dUrase jainAcArya aura jainasaMgha Ate the| sampratike kAlameM isa utsavameM bhAga leneke lie pATaliputrase Arya suhasti aura AyaM mahAgiri Aye the| samrAT sampratine rAjabhavanake sAmane rathake Anepara jinendra-pratimAkI pUjA aSTa dravyase kI thii| usa rathako zrAvaka loga khIMcate the aura rathake cAroM ora zrAvikAeM maMgalagAna aura jinendra-stuti karatI calatI thiiN| gardabhilla vaMzake rAjAoMkI rAjadhAnI ujjayinI hI thii| 'kAlakAcArya-kathA' ke anusAra kAlakAcArya ( zvetAmbara ) kI bahana sAdhvI sarasvatIke saundaryapara mugdha hokara gardabhilla unheM balAt apaharaNa karake apane mahaloMmeM le gyaa| kAlakAcArya dvArA samajhAnepara bhI jaba vaha atyAcArI sAdhvIko mukta karaneko sahamata nahIM huA to kAlakAcAryane usase bhayaMkara pratizodha liyaa| unhoMne zakoM dvArA gardabhillako ukhAr3a pheMkA, sAdhvIko mukta kraayaa| ujjayinImeM zaka-rAjya sthApita huaa| inhIM kAlakAcAryane paySaNa parva bhAdrapada zuklA 4 se pracalita kiyA / gardabhillake putra vikramAdityane zakoMko harAkara ujjayinIko punaH prApta kiyaa| isake upalakSyameM vikrama saMvat usane pracalita kiyaa| vikrama saMvat 135 meM zakoMne vikramAdityake vaMzajoMko parAjita karake mAlavApara punaH adhikAra kara liyaa| unhoMne bhI isa vijayake upalakSyameM zaka saMvatkA pracalana kiyaa| __candragupta dvitIyako vikramAditya tathA unhIMke dvArA vikrama saMvatke samAna zaka saMvatke 1. pariziSTa parva 11 / 24 3-34
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 bhAratake digambara jaina tIrtha calAye jAneke sambandhameM bhI itihAsakAra ekamata nahIM haiN| kuchakA mata hai ki I. san 78 meM ujjayinIke rAjasiMhAsanapara zaka nareza caSTana AsIna huaa| usane hI digvijayake bAda zaka saMvatkA pracalana kiyA thaa| isa prakAra vikrama saMvat aura zaka saMvat donoMke hI pracalanakA zreya ujjayinIko hai| ___ candragupta prathamake kAlameM guptavaMzakI rAjadhAnI pATaliputra thii| samudraguptane vahA~se haTAkara ayodhyAko apanI rAjadhAnI bnaayaa| candragupta dvitIyane satyasiMhake putra, zaka-nareza rudrasiMhako harAkara lagabhaga san 395 meM ujjayinIko apanI rAjadhAnI bnaayaa| usa samaya taka ujjayinI zaka narezoMkI rAjadhAnI thii| unake rAjyameM mAlavA, kaccha, saurASTra, sindha aura koMkaNake pradeza sammilita the| sAtavIM zatAbdImeM, zaMkarAcAryake kAlameM ujjayinI nareza sudhanvane bauddhoMke Upara bhayAnaka atyAcAra kiye aura unheM bhAratase bhAgakara dUsare dezoMmeM zaraNa leneko bAdhya kiyaa| usane jainoMke Upara bhI bhayaMkara atyAcAra kiye| kintu vaha jainoMko bauddhoMke samAna bhagA nahIM skaa| paramAra vaMzake zAsanakAlameM ujjayinIkI samRddhi bhI bar3hI aura yahAM vidvAnoMkA sammAna bhI bddh'aa| paramAravaMzake rAjA vAkpatirAja muMja aura bhojake kAlameM ujjayinI vidvAnoM aura vidvattAkA kendra bana gayI thii| rAjA bhojake sambandhameM to yaha anuzruti bhI pracalita hai ki vaha pratyeka navIna zlokapara vidvAnko eka lAkha rupayekA puraskAra detA thA aura usake rAjyameM pratyeka jAtike loga saMskRta bhASA aura sAhityake vidvAn hote the| rAjA bhoja vastutaH vidvAnoMkA AzrayadAtA thaa| paramAra vaMzake rAjAoMkI rAjadhAnI dhArA thii| bhojane ujjayinIko apanI rAjadhAnI bnaayaa| rAjA muMjakI rAjya-sabhAmeM lADabAgar3a saMghAnvayI guNAkarasenake ziSya AcArya mahAsenakA bar3A prabhAva thaa| muMjarAja tathA sindhurAjake mantrI papaMTane ApakA bar3A sammAna kiyA thaa| isI prakAra mAthura saMghAnvayI mAdhavasenake ziSya AcArya amitagatiko bhI muMjake darabAra meM bar3A sammAna milaa| subhASita-ratla-sandoha, vardhamAna nIti, dharmaparIkSA, paMcasaMgraha, tattvabhAvanA, upAsakAcAra, dvAtriMzikA aura ArAdhanA ye ApakI racanAeM haiN| halAyudha, dhanapAla, padmagupta, dhanaMjaya. Adi aneka jaina vidvAn yahAM rahate the| isI prakAra rAjA bhojakI sabhAmeM jainoMko vizeSa sammAna prApta thaa| unhoMne prabhAcandrAcAryakA vizeSa sammAna kiyA thaa| digambara jainAcArya zrI zAntisenane bhojakI sabhAmeM aneka vidvAnoMko vAda-vivAdameM parAjita kiyA thaa| isI prakAra caturviMzati prabandhase jJAta hotA hai ki AcArya vizAlakItike ziSya madanakIrtine paravAdiyoMpara vijaya prApta karake 'mahAprAmANika' padavI prApta kI thii| kavizreSTha dhanapAlako vizeSa sammAna prApta thaa| paramAravaMzake arjunavarma, yazovarma, ballAla Adi rAjAoMne bhI isa paramparAkA nirvAha kiyaa| isa kAlameM bhI aneka jaina vidvAnoMko rAjyAzraya milatA rahA aura aneka kalApUrNa jaina mandiroMkA nirmANa huaa| devapAla devake samayameM iltutamizane san 1233 meM ujjayinIpara bhayaMkara AkramaNa karake kucha samayake lie mAlavApara adhikAra kara liyaa| kintu isa alpakAlameM hI 1. kalpasUtra bhASya, merutuMga therAvalI, samayasundara kRta kAlakAcArya kthaa| 2. mAdhavAcAryakRta zaMkara-vijaya, adhyAya 1 aura 5 / 3. jaina hitaiSI, bhAga 1, pR. 485 /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jana tIrtha 267 usane mAlavAke ina gaganacumbI mandiroM aura kalApUrNa mUrtiyoMkA bhayaMkara vinAza kara diyA; dhArA, nalakacchapura, mANDava, ujjayinI Adike vizAla grantha bhaNDAra hamAmoMmeM pAnI garama karaneke lie jalAye gye| ___isa dharmonmAdake pariNAmasvarUpa jaina sAhitya aura kalAkA bhayaMkara vinAza huaa| Aja jainakalA avazeSoMke rUpameM mAlavAke nimnalikhita sthAnoMpara bikharI huI par3I hai ___nAvalI, kAlUkher3A, kavalA~, kAlAkheta, mor3I, bhAnapurA, nimamUra, ( abhinava giranAra) kukar3ezvara, nImaca, khora, malhAragar3ha, jhAraDA, pipalyA, mandasaura, pipaloda, rigaNoda, rUNijA, badanAvara, dhAra, bhopAvara, kukSI, susAro, khaTTIlI, rANApura, nAnapura, bhavA , nisarapura, manAvara, dharamapurI, dhAmanoda, mANDava, nAlachA, DigathAna, sAgoMda, indaura, harasola, kATAphor3a, kannoda, nemAvara, Una, devAsa, nAgadA, gopAvara, sonakaccha, gandhAvala, metavAsa, sihora, ASTA, ujjaina, jhArar3A, mahatapura, Aloda, AsAmapurA, kAyathA, susanera, lohArI, soyata, godala, mahU, zAjApura, sundarasI, sAraMgapura, pacora, koTarA, bihAra, jAmanera, gunA, bajaraMgar3ha, devalI, bar3avAnI, aMjar3a, ojhara, nevAlI, kasarAvada, siddhavarakUTa, mahezvara, colI, vidizA, rAyasena, maNDIdvIpa, bhojapura, AsApura, paThArI, vasodA, zAntikhera aadi| jaina bhaTTArakoMkA paTTa sthAna-guptakAlase ujjayinImeM jaina bhaTTArakoMkA eka sudRr3ha aura vyavasthita pITha-sthAna bnaa| isa paramparAmeM nimnalikhita digambarAcArya prasiddha hue-(1) mahAkIrti (san 629), (2) viSNunandi (san 647), (3) zrIbhUSaNa ( san 669), (4) zrIcandra ( san 678), (5) zrInandi (san 692), (6) dezabhUSaNa ( san 698), (7) anantakIrti (san 708), (8) dharmanandi ( san 728), (9) vidyAnandi (san 851), (10) rAmacandra (san 783), (11) rAmakIrti ( san 790), (12) abhayacandra (san 821), (13) naracandra (san 840 ), (14) nAgacandra (san 859), (15) harinandi ( san 882), (16) harizcandra ( san 891), (17) mahIcandra (san 927), (18) mASacandra (san 933), (19) lakSmIcandra ( san 966 ), (20) guNakIrti (san 970 ), (21) guNacandra ( san 991), (22) lokacandra ( san 1009), (23) zrutakIrti (san 1022), (24) bhAvacandra ( san 1037 ) aura (25) mahIcandra ( san 1058) / . ___isa prakAra san 629 se 1058 taka arthAt 422 varSa taka yahAM bhaTTArakoMkA vyavasthita pITha rahA / markarA tAmrapatra, aihola zilAlekha Adise jJAta hotA hai ki vi. saM. 526 meM vajranandine drAvir3a saMghakI sthApanA kI thii| usake mUlameM paravartI kAlameM bhaTTAraka paramparAse vikasita viziSTa AcaraNa paddhatiyoMke darzana hote haiN| isI prakAra zaka saM. 634 meM muni ravikIrtine aihola grAmameM jo mandira banavAyA, usake lie unhoMne bhUmi-dAna svIkAra kiyA thaa| digambara muniyoM dvArA vastradhAraNa karanekI paramparA, mandiroM aura maThoMkA nirmANa aura unakA apane nivAsake lie upayoga, unake lie bhUmi-dAnakA svIkAra, vaibhavakA saMgraha aura pradarzana Adi kAraNoMse digambara sampradAyameM bhaTTAraka prathAko janma diyA aura use vyavasthita rUpa lene meM paryApta samaya lgaa| kintu hameM lagatA hai, guptakAlase jaina muniyoMko jo rAjyAzraya aura rAjasammAna prApta huA, usane ujjayinImeM guptakAlameM hI bhaTTAraka paramparAkA prArambha kara diyA aura yahA~kA bhaTTAraka pITha cAra 1. vI. esa. vAkaNakarake lekhase sAbhAra uddhRta / 2. jaina hitaiSI, bhAga 6, aMka 7-8, pRSTha 28-31 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 bhAratake digambara jaina tIrya zatAbdiyoMse bhI adhika samaya taka vyavasthita DhaMgase calatA rhaa| isake pazcAt yahA~ke pITha aura bhaTTArakoMkA kyA huA, isakA koI ullekha hamAre dekhanemeM nahIM aayaa| jaina purAtattva mAlava bhUmi jaina purAtattvakI dRSTise atyanta samRddha hai| mAlavAmeM bhI nimAr3a kSetra jaina avazeSoMse atyadhika sampanna hai| jaba mAlavApara AkramaNa hone lage aura vahAMke gaganacumbI jinAlaya dhUli-dhUsarita hone lage, usase pUrva hI kaI sthAnoMkI pratimAeM anya surakSita mandiroMmeM bheja dI gyiiN| tAlanapurameM maNDapadurgase AyI kaI pratimAeM rakhI haiN| kintu adhikAMza sthAnoMpara jaina purAtattva bhagna dazAmeM milatA hai| ina avazeSoMmeM mandiroM aura mUrtiyoMke avazeSa sammilita haiN| mUrtiyAM khaNDita aura akhaNDita donoM hI prakArakI milatI haiN| kaI sthAnoMse mahattvapUrNa zilAlekha bhI upalabdha hue haiN| ujjainake kucha utsAhI bandhuoMne jinameM zrI satyandharakumAra seThIkA nAma vizeSa ullekhanIya hai-mAlavAkI ina bikharI huI kalAkRtiyoMko ekatrita karanekA sAhasa kiyA aura jaisiMhapurA digambara jaina mandira ujjainameM ina ekatrita purAvazeSoM aura kalAkRtiyoMkA saMkalana karake jaina saMgrahAlayakA rUpa pradAna kiyaa| aba taka isa saMgrahAlayameM 51 jaina pratimAoMkA saMgraha ho cukA hai| isa saMgrahameM tIrthaMkaroM, yakSa-yakSiyoMkI pASANa aura dhAtu pratimAeM, dhAtuyantra, mandiroMke stambha, toraNa, abhilekha Adi sammilita haiM / sarvatobhadrikA pratimAeM bhI yahA~ haiN| ye sabhI pratimAeM 9vIM zatAbdIse 16vIM zatAbdIke madhyavartI kAlakI haiN| yahAM paramAra kAla aura usake uttaravartI kAlakI utkRSTa kalAke darzana hote haiN| sabhI jaina tIrthaMkaroM aura jaina zAsana-deviyoMkI mUrtiyA~ pRthaka yA ekatra yahA~ milatI haiN| paramArakAlIna aura uttarakAlIna jaina kalA, itihAsa, purAtattva aura saMskRtikA adhyayana karaneke lie yaha eka samRddha saMgrahAlaya kahA jA sakatA hai| yahAM goMdalamaU, badanAvara, gunA, jAmanera, ujjaina, nAgadA, maksI, ASTA, sundarasI, IsAgaDha, dhAra, indara, javAsa, indaragaDha, gandharvapUrI, ajitakho. nalakheDA, sakarA. udayapura, sasanera. palasAvada, devAsa, bIjAbAr3A, kArachA Adi sthAnoMse isa sAmagrIkA saMgraha kiyA gayA hai / lagabhaga 96 pratimAoMpara abhilekha aMkita haiM, jinase mUrtikA nirmANa kAla, nirmAtA, saMgha, gaNa, gaccha, pratiSThAcArya aura bhaTTArakoM Adike itihAsapara prakAza par3atA hai| isa saMgrahAlayameM sabhI 24 tIrthaMkaroMkI pratimAeM saMyukta aura svatantra vidyamAna haiM, kevala zItalanAtha, vimalanAtha aura mallinAthakI svatantra pratimAeM nahIM haiN| jaina zAsana deviyoMmeM cakrezvarI, mahAmAnasI, rohiNI, ambikA, gomedhA, nirvANI, bahurUpiNI, sarasvatIkI mUrtiyAM yahAMpara vidyamAna haiN| prathama tIrthaMkara AdinAthakI khaNDita-akhaNDita kula pratimAoMko saMkhyA 37 hai| bAIsaveM tIrthaMkara neminAthakI kevala eka hI pratimA hai| pAzvanAtha aura mahAvIrakI pratimAeM sabase adhika haiM / tIrthakara pratimAeM padmAsana aura kAyotsargAsana (khaDgAsana) donoM hI mudrAoMmeM milatI haiM / kintu khaDgAsanako apekSA padmAsana pratimAeM adhika saMkhyAmeM haiN| ___isa saMgrahAlayameM vidyamAna sabhI pratimAoMkA paricaya denA to sambhava nahIM hai, kintu vizeSa pratimAoMkA paricaya sthAna-kramase jahA~se ye pratimAeM lAyI gayI haiM-yahA~ diyA jA rahA hai| badanAvara dhAra jilekI eka tahasIla hai| paramAra yugameM yaha varddhanApura nAmase vikhyAta thaa| mUrtilekhoM, udayapura prazasti evaM mAndhAtA tAmrapatrameM ise 'vardhanApura pratijAgaraNa' kahA gayA hai / yaha paramAra
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM 269 kAlameM eka mahattvapUrNa nagara thA / vartamAnameM yahA~ vaiSNava, zaiva aura jaina dharmoke lagabhaga 12 dhvasta mandira haiM / ina avazeSoMmeM asaMkhya mUrtiyA~ bhagna aura akhaNDita dazAmeM milatI haiM / terahavIM zatAbdIke madhyameM AkrAntAoMne ina mandiroM aura mUrtiyoM kA nirdayatApUrvaka vidhvaMsa kiyA thA / dhAra aura ujjayinIke paramAra zAsakoMke kAlameM kalA, sAhitya aura sthApatyake kSetrameM isa nagarako bhI samRddhisampanna banane kA saubhAgya prApta huA thA / isa nagarakI sthApanA sambhavataH gupta yuga meM huI thI / vartamAna kilese guptayugake mRtpAtra aura mRNmUrtiyA~ ( TerAkoTA ) bhI milI haiM / isalie yaha kahA jA sakatA hai ki gupta yugase paramAra yuga taka yaha nagara vyApArika kendra rahA hogA / badanAvarase 27 jaina pratimAe~ lAkara isa saMgrahAlayameM rakhI gayI haiM / inake atirikta abhI badanAvara meM aneka jaina pratimAe~ par3I huI haiN| saMgrahAlaya meM sthita ye pratimAe~ 9vIM zatAbdIse 14vIM zatAbdI takakI haiM, jaisA ki unake mUrtilekhoMse prakaTa hotA hai / ina mUrtiyoM kA zilpa atyanta utkRSTa koTikA hai| kucha mUrtiyoMkI caraNa-caukIpara saMvat 1219, 1228, 1229, 1234, 1308, 1326 aMkita haiM / mUrti kramAMka 11 saMgamaramarase nirmita eka prastara khaNDa meM mahAvIra padmAsana mudrAmeM dhyAnAvasthita haiN| do camaravAhikA donoM pAzvoMmeM khar3I haiM / pratimAke zISaMbhAgake donoM ora do gaja tathA adhobhAgameM donoM ora do siMha atyanta kalAtmaka bana par3e haiM / mUrti kramAMka 16 - kAle pASANake 1 phuTa 3 // iMca U~ce aura caur3e zilAphalakapara cakrezvarI devIkA bhavya aMkana hai / devI garur3AsanA hai aura cakra dhAraNa kiye hue hai / devIke mastaka bhAgapara padmAsanameM RSabhadeva aMkita haiM / pratimAkI pAda-caukIpara isa prakAra lekha aMkita hai - "saMvat 1308 mAgha sudI 9 zrI vAgar3a saMgha AcArya zrI kalyANakIrti vandyena vagheravAla sA - suta kASThAsaMgha kanaka siri sutapAmAvadA bhAryA bhAgadA dvitIya bhAryA kAku praNamati nityam / " mUrti kramAMka 18 - lAla pASANaphalakapara caubIsI banI huI hai / madhyameM bhagavAn padmAsanameM virAjamAna haiM, zeSa 23 tIrthaMkara khaDgAsana mudrAmeM haiM / mUrti kramAMka 37 - tIna jena yakSiyoMkI mUrtiyA~ haiM jo hiraNa, mayUra aura haMsapara AsIna haiM / sambhavataH ye deviyA~ kramazaH vAsupUjya bhagavAnko yakSiNI gaurI ( gomedhakI ), solahaveM tIrthaMkara zAntinAthakI yakSiNI mahAmAtasI ( kandarpA ) aura aThAraveM tIrthaMkara aranAthakI yakSiNI tArAvatI ( kAlI ) pratIta hotI hai / tArAvatIke atirikta cauthe tIrthaMkara abhinandananAthakI yakSiNI vajrazRMkhalA (duritAri ) tathA caudahaveM tIrthaMkara anantanAthakI yakSiNI anantamatI (vijRmbhiNI ) bhI haMsavAhanA hotI haiM / mUrti kramAMka 51 - mandirakA eka siradala hai, jisakI nIcekI paTTIpara khaDgAsana tIrthaMkara aMkita haiM tathA Uparako paTTIpara haMsa paMkti, kalaza dvArA abhiSeka karate hue gaja aura nRtyarata yuvaka-yuvatI haiN| loka-jIvanakA yaha aMkana atyanta kalApUrNa aura manohArI hai / mUrti kramAMka 29 - saMgamaramara pASANakI 1 phuTa 10 iMca U~cI aura 9 iMca caur3I avagAhanAvAlI RSabhadeva pratimA hai / pAdapIThapara vRSabha lAMchana aMkita hai / zirobhAgake donoM ora gandharva AkAzase puSpavarSA kara rahe haiM / mUrtike donoM ora do camaravAhikA khar3I haiN| caraNoMke pAsa eka bhakta dampati karabaddha khar3e haiM / tIrthaMkara kI mukhamudrApara asIma saumyatA aura ananta karuNAke bhAva aMkita haiN| mUrti kramAMka 61 - padmAvatIkI mUrti / AkAra 3 phuTa 1 iMca x 2 phuTa 10 iMca hai| paramArakAlIna lipimeM devIkA nAma sumedhA aMkita hai| devI vastrAlaMkAroMse sajjita hai / karNaM kuNDala,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 bhAratake digambara jaina tIrtha galahAra aura bhujabandhakA aMkana atyanta sundara hai| devIke zirobhAgapara madhyameM pArzvanAtha aura donoM konoMpara cAra padmAsana tIrthaMkara-pratimAeM utkIrNa haiM / aparake donoM konoMpara kinnara gaja bane hue haiN| caraNa-caukIpara abhilekha aMkita haiN| isameM varddhamAna purAnvaye tathA saMvat 1202 likhe haiN| goMdalamaU __mUrti kramAMka 45-"kRSNa varNakI yaha pAzvanAtha pratimA atyanta bhavya hai| sarpa-phaNa kalApUrNa hai| isakI abhilikhita caukIkA lekha isa prakAra par3hA gayA hai-oM hrIM adaasI avusa hayAM nmoH| zrI zrIsenanAtha AcAryena deyA sutasya bhAryA karamadevA zrI nandI samAdediyana dIsanA vIrAdinAtha pIlAcAryAnvaya padmaprabhu daiva praNamati saMvat 1160 vaizAkha sudI 9 sthitiken|" sundarasI eka zilAphalakapara paMcabAlayatiyoMkI pratimAeM haiN| madhyavartI pratimA khaDgAsana hai tathA zeSa cAra pratimAe~ cAroM konoMpara padmAsana mudrAmeM sthita haiN| yahA~se prApta eka pAzvanAtha pratimA ( mUrti kramAMka 9) ati kalApUrNa hai| pAzvanAtha padmAsanameM dhyAnamagna haiN| sirake Upara sapta-phaNAvaki hai / prastara maTamailA hai| sirake pRSTha bhAgameM prabhA-maNDala banA huA hai jo ati bhavya lagatA hai| UparI bhAgameM kinnara mRdaMga, bA~surI, jhAMjha aura dundubhi liye hue nRtyarata haiN| adhobhAgameM caraNoMke pAsa ArAdhaka yugala karabaddha baiThA huA hai / anumAnataH yaha mUrti 14vIM zatAbdIkI hai| gunA mati kramAMka 2-zAntinAtha bhagavAnkI khaDgAsana pratimA 4 phuTa 6 iMca lambI aura 2 phuTa 6 iMca caur3I eka zilApara utkIrNa hai| mUtike dhuMgharAle kuntala, skandhacumbI karNa, AjAnubAhu, zrIvatsa lAMchana aura puSpAkAra prabhAmaNDala kalAke utkRSTa udAharaNa haiN| zirobhAgameM donoM ora do gaja kalaza liye abhiSekarata haiN| unase Upara do nabhacArI gandharva puSpahAra liye hue aMkita haiN| Upara donoM konoMmeM do dhyAnamagna tIrthaMkara virAjamAna haiN| dAyeM-bAyeM do camaradhAriNI jAsIna haiN| caraNatalameM do paricArikAeM kalaza liye hae khar3I haiN| adhobhAgameM donoM konoMmeM do siMha Asanake pratIka haiN| unake madhya bhAgameM hiraNa lAMchanake rUpameM aMkita hai| paramArakAlIna kalAkA carama vikAsa isa mUrtimeM parilakSita hotA hai| isalie isa mUrtiko sundaratama kalAkRtiyoMmeM mAnA jAtA hai| mUrti kramAMka 7-yaha mUrti bhI paMcabAlayati pratimA hai| madhyameM kAyotsargAsanameM eka tIrthaMkara khar3e hue haiM tathA cAra tIrthaMkara padmAsanameM AsIna haiN| zirobhAgameM vINA liye hue kinnara dikhAI par3ate haiN| adhobhAgameM donoM pAryoM meM do bhakta karabaddha mudrAmeM khar3e haiN| ___ mUrti kramAMka 92-bhagavAn pAzvanAthakI padmAsana pratimA hai| mastakake Upara sarpaphaNa hai| usake Upara chatra haiN| mastakake pIche bhAmaNDala hai| chatroMke donoM pAzvoMmeM do padmAsana pratimAeM haiN| rAjapuruSocita paridhAna dhAraNa kiye hue camarendra khar3e haiN| nIce yakSa-yakSI haiM / yaha saMgrahAlayakI sarvazreSTha pratimA hai| susanera . mUrti kramAMka 33-eka saleTI pASANapara abhilikhita tIrthaMkara pratimA hai| lekha isa prakAra hai
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM 271 "ragaNo zrI kundakundAcAryAnvayena uktAcArya zrI guNacandra tasya devamaMDalAcArya zrI jinavaddattarapade maMDalAcAryaM zrI sakalacandra tadguru mAtRcchavirAcArya zrI hemakIrti gurUpadezAt je sava / " guptakAlIna mAnastambha - yahA~ cAra mAnastambhoMke zIrSa-bhAga athavA caitya haiM | ye ajIta-kho, gunA, indaragar3ha aura IsAgar3hase lAye gaye haiM / ye cAroM guptakAlIna mAne jAte haiN| inameM cAroM dizAoM meM padmAsana mudrAmeM cAra dhyAnastha tIrthaMkara pratimAe~ haiM / ye zailI AdimeM udayagirimeM prApta rAmaguptake abhilekhavAlI pratimAoMse sAmya rakhatI haiM / yahA~ kucha aisI devI pratimAe~ bhI vidyamAna haiM, jinake nIce deviyoMke nAma prAyaH sunanemeM nahIM Aye / jaise mUrti kramAMka 156 meM cAra jaina deviyA~ bAlaka liye hue haiN| unake nIce unake nAma diye gaye haiM - 1. devIdAmI, 2. rasAdaguNadevI, 3. vibhAravatI aura 4. trisalAdevI / mUrti kramAMka 141 meM eka zilAphalaka meM 6 deviyA~ utkIrNa haiN| unake nAma isa prakAra diye haiM- vAridevI, simidevI, umAdevI, suvayadevI, varSAdevI aura savAIdevI / isI prakAra eka tAmrayantra para sahasra kiraNavAlA sUrya aMkita hai / usapara 64 jaina zAsana deviyoMke nAma utkIrNaM haiM jinameM se kucha nAma isa prakAra haiM- jayaMkarI, vidyA, saubhArI, candA, kArAhI, muNDadhAriNI, bhairavI, cakrANI, krudhI, umuMkhI, pretavAsinI, kaTakI, malini, vAkAlI, yakSamA, virUpAkSA, nizAcarI, kAlarAnI, pretasI, jinezvarI, siddhayoginI, vikaTA, durghaTI, vyAghrA, vizAkhA, bhakSiNI, kuNDalA, kaMkAlI, dhUrtezvarI, carcarI Adi / isa prakAra hama dekhate haiM ki jesiMhapurA jaina mandirameM sthita yaha jena purAtattva saMgrahAlaya paramAra kAlIna jaina purAtattva sAmagrIkI dRSTise atyanta samRddha hai / paramAra yugako jaina purAtattva sAmagrI itane pracura parimANameM aura itanI mahattvapUrNa anyatra durlabha hai| paramAra kAlakI kalA, purAtattva aura itihAsakA adhyayana karaneke lie yaha vizeSa aura nAnAvidha upAdAnoMse sampanna hai / isa saMgrahake lie isake saMyojaka vizeSa dhanyavAdake pAtra haiM / vikrama vizvavidyAlaya purAtatva saMgrahAlaya meM saMgrahIta jaina sAmagrI isa saMgrahAlaya meM ujjaina jile tathA usake AsapAsase prApta jaina sAmagrI saMgrahIta kI gayI hai / isa sAmagrImeM prAyaH abhilikhita tIrthaMkara mUrtiyAM, zAsana deviyoMkI mUrtiyAM, pASANa-stambha Adi haiM / yaha sampUrNa sAmagrI paramAra kAla yA usake uttaravartI kAlakI hai / paramAra kAlakA samasta kalA vaiziSTya, zailI aura zilpa Adi inameM dRSTigocara hote haiM / yahA~ aisI kucha mUrtiyoMkA paricaya diyA jA rahA hai 1. bhagna tIrthaMkara pratimA - isa pratimAkA mukha tathA usake UparakA hI bhAga avaziSTa hai / mukha-mudrA atyanta saumya hai / dhyAnAvasthita tIrthaMkarake mukhapara manda smitikI jhalaka hai / keza ghuMgharAle haiM / karNaM skandhacumbI aura netra ardhonmIlita haiM / mukhake donoM pArzvopara gandharva dampati 'nRtya mudrAmeM aMkita haiN| yaha bhakti nRtya atyanta bhAvapUrNa hai / UparI bhAgameM airAvata ke Upara indra AsIna haiN| gajarAjakA eka paira Upara uThA huA hai, jisase pratIta hotA hai ki ve bhagavAnkA abhivAdana kara rahe haiM / pratimAkA jitanA bhAga avaziSTa hai, usase hI pratIta hotA hai ki yaha ati bhavya mUrtiyoM meM se eka hai / 2. pArzvanAtha pratimA - kAle pASANakI yaha pratimA sambhavataH saMgrahAlayakI sarvazreSTha pratimA hai| pratimAke vakSapara zrIvatsa cihna aMkita hai / mUlataH yaha pratimA digambara sampradAyakI rahI hogI, jaisA ki usake caraNa- pITha para abhilikhita lekhase jJAta hotA hai ki vaha mUlasaMghAnvayI
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 bhAratake digambara jaina tIrtha bhaTTAraka vizAlakIrtideva, unake ziSya zubha kIrtideva, unake ziSya AcArya dharmabhUSaNadeva....AcArya sAgaracandra unake ziSya ratnakIrtidevane isa pratimAkI pratiSThA kraayii| mUrti-lekha isa prakAra hai "saMvata 1223 mAgha sudI 7 bhauma zrI malasaMgha bhadAraka zrI vizAlakIrtideva tasya ziSya zrI zubhakIrtideva....AcArya zrI sAgaracandra tasya ziSya ratlakIrti zrI mer3atavAlAnvaye sAha bhogA bhAryA sAvitrI putra mAkhila bhAryA vilha putra parama bhAryA padmAvati vyApta viNI putra....praNamati nitym|" ___ isa lekhake anusAra isa mUrtikI pratiSThA saMvat 1223 mAgha sudI 7 maMgalavArako mUlasaMghake bhaTrAraka ratnakIrtine karAyI thii| ataH yaha pratimA digambara AmnAyakI hai| 3. tIrthaMkara pratimA-12vIM zatAbdIkI padmAsanameM sthita eka tIrthaMkara pratimA okhalezvara (ujjaina) ke nikaTa kSiprA nadImeM-se nikAlakara yahAM lAyI gyii| yaha maTamaile pASANakI hai| ___4. RSabhadeva pratimA-yaha pratimA bhagna hai tathA isakA kevala adhobhAga hai| yaha padmAsana mudrAmeM hai / isake pAdapIThapara vRSabhakA lAMchana aMkita hai| isa pratimAkA nirmANa-kAla saMvat 1299 hai| mUrti-lekha isa prakAra hai " "saMvat 1299 caitra sudI 6 zanI AcArya zrI sAgaracandra zrI khaNDelavAlAnvaye sA0 bharahA bhAryA gaurI praNamati nityaM / " 5. tIrthaMkarakI mRNamUrti-kAyathA grAmase upalabdha tIrthakarakI 4 iMca avagAhanAvAlI isa mRNmUrtikA nirmANa-kAla IsAko 4thI yA 5vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| sirapara uSNISayukta keza haiN| yahAM kucha jaina pratimAeM 15vIM zatAbdIke uttarakAlakI haiM jinameM do pratimAeM pIta varNakI, tIna pratimAe~ zveta varNako tathA do pratimAeM kRSNa varNakI haiN| ye sabhI pratimAe~ zvetAmbara AmnAyakI mAnI jAtI haiN| 6. aSTabhujI cakrezvarI devI-cakrezvarI devIkI yaha pratimA garur3ake Upara AsIna hai / garur3ako mAnavAkArameM pradarzita kiyA gayA hai / vaha apane hAthoMko Upara uThAye hue haiN| devI padmAsana mudrAmeM hai| usakI aSTa bhujAeM haiM, jinameM pAMca bhujAe~ bhagna haiN| do hAthoMmeM cakra aura eka hAthameM vajra liye hue haiN| devIke mastakake Upara tIrthaMkarakI padmAsana pratimA hai| eka vRkSakA bhI aMkana kiyA gayA hai| usakI zAkhAoMpara do vAnara kilola karate hue pradarzita haiN| Upara donoM pAryoM meM AkAzacArI gandharva dampatI hai| pIThAsanameM do strI-puruSa devIkI pUjA karate hue baiThe haiN| madhya bhAgameM navagrahoMkA bhavya aMkana kiyA gayA hai| 7. pASANa-stambha-yahAM tIna stambha bhI saMgrahIta haiN| ye ujjainase prApta hue haiN| eka stambhameM khaDgAsana mudrAmeM pArzvanAthakI mUrti hai| unake donoM pAryoM meM do tIrthaMkara pratimAe~ dhyAnamudrAmeM padmAsanase AsIna haiN| yaha pratimA 11vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai| ___ dUsare stambhameM do ora padmAsana mudrAmeM 12 tIrthaMkara pratimAeM haiN| pratimAe~ prAyaH 3 iMca avagAhanAkI haiN| stambhake do bhAga khaNDita haiN| sambhavataH una donoM bhAgoMmeM bhI 12 tIrthaMkara pratimAeM rahI hoNgii| tIsare stambhameM padmAsana mudrAmeM dhyAnamagna tIrthaMkara pratimA hai| pratimAke AsapAsa choTechoTe stambhoMkI AkRti banI huI hai| jaina mandiroM meM virAjamAna prAcIna pratimAeM____ jayasiMhapurAke digambara jaina mandira meM bhUgarbhase prApta kucha jaina pratimAeM rakhI huI haiN| ye sabhI pratimAeM akhaNDita haiM, kalApUrNa haiN| inakA kAla bhI 11vIM-12vIM zatAbdI hai| ye pratimAe~ paramAroMke zAsana kAlameM nirmita huI thiiN|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM 273 phuTa U~ce eka stUpAkAra pASANa stambhameM atyanta sundara caturmukhI caubIsI hai / caturmukhI yA sarvatobhadrakA pratimAe~ bahuta se sthAnoMpara milatI haiM / unameM pratyeka dizAmeM eka khaDgAsana athavA padmAsana tIrthaMkara pratimA hotI hai / kintu pratyeka dizAmeM cautrIsa tIrthaMkaroMvAlI caturmukhI caubIsI prAyaH dekhanemeM nahIM AtI / ataH isa pratimAko virala evaM adbhuta pratimAoM meM sthAna diyA jA sakatA hai / eka pASANaphalaka 2 phuTa U~cA tathA 2 phuTa 3 iMca caur3A hai / usake Upara 24 tIrthaMkara mUrtiyAM banI huI haiN| 2 phuTa 9 iMca U~ce aura 2 phuTa 3 iMca caur3e lakar3Ike eka caukora kuNDAkAra phremameM pItalakI choTI-choTI pratimAe~ choTI-choTI pratimAkAra kulikAoM meM rakhI huI haiN| cAroM dizAoM meM 54 -54 pratimAe~ haiM / inameM kucha pratimAe~ nahIM haiN| yaha racanA bhI apanemeM adbhuta hai / yahA~ sAdhu parameSThIkI svatantra pratimAe~ dekhane meM AyIM / 1 phuTa 9 iMca UMce eka zilAphalaka meM kRSNavaNaM nagna sAdhumUrtiyA~ haiM / ye khar3I mudrAmeM haiM / bAyeM hAthameM kamaNDalu hai tathA dAyeM hAthameM mAlA aura pIchI hai / Upara chatra zobhita haiM / badanAvara mArga aura avasthiti badanAvara madhyapradeza ke dhAra jilemeM eka prAcIna kasabA hai / yaha indorase 90 ki. mI. dUra maha-nImaca roDapara balavantI nadIke kinAre basA huA hai| isa nadIke kAraNa isa nagarake do bhAga ho gaye haiM / uttarI bhAgako kher3A kahate haiM / yaha sar3aka dvArA dakSiNameM dhAra se, uttara-pazcimameM ratalAmase jur3A huA hai tathA pazcima relaveke bar3anagara sTezanase ( ajamera - khaNDavA rela mArgapara ) prAyaH 18 ki. mI. dUra hai / aise pramANa mile haiM jinase siddha hotA hai ki isa nagarakI sthApanA gupta kAlameM huI thii| jaina kalA kendra madhyakAlIna zilAlekhoMmeM isa nagarake vardhanapura, vardhanApura, vardhamAnapura nAma bhI prApta hote haiM / budhanAvara nAma bhI milatA hai jo apabhraMza nAma hai / yahA~ khudAImeM aneka mUrtiyA~ tathA purAtattva sAmagrI upalabdha huI haiM / yahA~para jo mUrtiyAM milI haiM, ve prAyaH sabhI paramAra kAlakI haiM aura ve vi. saM. 1202 se 1336 taka kI haiM / nagarameM aura nagarake bAhara cAroM ora purAtattva sAmagrI aura purAvazeSa vipula parimANameM bikhare par3e haiM / isase isa nagara ke vigata vaibhavapara prakAza par3atA hai / mugalakAla meM yahA~ sUbedArakA mahala banA huA thaa| Aine akabarIke anusAra yahA~ usa samaya eka kilA bhI banA huA thaa| usake avazeSa aba bhI haiN| isa sthAnase guptakAlIna mRtpAtra aura mRNmUrti prApta huI haiM, jo isa nagarako pramANita karate haiM / madhya kAlameM yahA~ aneka mandira bane hue the / unameM se do vizeSa ullekhanIya haiM - ( 1 ) bejanAtha mahAdeva aura ( 2 ) nAgezvara mahAdeva / 3-35
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha bejanAtha mahAdeva - yaha mandira kasabeke pazcimI sirepara hai| isakI U~cAI 60 phuTa hai / isake bAharI bhAgameM stambhoMpara AdhArita ardhamaNDapa hai / mandirake madhyameM ardhapaTTapara zivaliMga virAjamAna hai / isa mandirake sAmane sar3akakI dUsarI ora prAcIna sthApatyAvazeSa bahusaMkhyA meM bikhare hue haiN| kucha varSa pUrvaM isa mandirakI marammata kI gayI thii| saMbhavataH usa samaya kucha hindU ora jaina mUrtiyoMko mandirakI cahAradIvArIkI pUrvI dovArameM bar3e bhoMDe DhaMgase jar3a diyA gayA / isa mandirako dhyAnapUrvaka dekhane aura usake cAroM ora bikhare hue jaina purAvazeSoMko dhyAna meM rakhane para koI bhI niSpakSa vidvAn isa niSkarSa para pahu~ce binA nahIM rahegA ki uparyukta ziva mandira mUlata: jena mandira thA / jaina mandiroMko parivartita karake hindU mandira banA leneke aneka udAharaNa diye jA sakate haiM / yahIM nikaTa hI mandasaura jileke kohar3I nAmaka grAmameM rAma mandira TheTha jaina vAstuzilpa zailI meM banA huA hai aura vahAM virAjamAna devatAkA nAma bhI 'jaina bhaMjana rAma' hai jisase vizvAsa hotA hai ki vaha mandira mUlataH jaina mandira thA / ukta ziva mandirake sambandha meM bhI yahI sandeha utpanna hotA hai| isa prakArake pramANa upalabdha haiM ki hinduoMne isa prAntameM jaina mUrtiyoM aura mandiroMkA vyApaka vinAza kiyaa| isa vinAzako eka parvakA rUpa de diyA gayA / isakI smRti banAye rakhaneke lie ve loga 'jena bhaMjana divasa' manAte the, jo jena mandira aura mUrtiyAM unhoMne parivartita karake apane dharmaMkI banA lIM; unakA nAma bhI unhoMne 'jaina bhaMjana rAma, jaina bhaMjana mahAdeva' rakhe jo aba bhI pracalita haiM / 274 isa mandirake dvAravartI eka khambheke Upara dasa paMktiyoMkA eka zilAlekha utkIrNa hai / yaha zilAlekha 11 iMca lambA aura 7 iMca cor3A hai / isa zilAlekhake Upara isa burI tarahase saphedI kI gayI hai ki use par3hanA kaThina hai / bahuta prayatnoMke pazcAt kevala vi. saM. 1692 par3hA jA sakA / mandirakI racanA zailI aura sthApatya kalAko dekhanepara pratIta hotA hai ki mandira 12 - 13vIM zatAbdIkA banA huA hai / ataH stambhapara zilAlekha bAdameM utkIrNa kiyA gayA, aisA lagatA hai / nAgezvara mandira - dUsare mandirakA nAma nAgezvara mahAdeva hai jo kasabeke uttara-pazcimameM pahale mandirase lagabhaga 2 ki. mI. dUra hai| isameM bhI mahAdevakA liMga virAjamAna hai / yaha eka Marathi free banA huA hai / yahI yahA~kA mukhya mandira kahalAtA hai / isake AsapAsa aura bhI kaI choTe-moTe mandira bane hue haiN| isake zikhara jagannAthapurI aura bhuvanezvara mandira ke zikhara - jaise haiM / zikharoMke Upara Amalaka yA cUr3AmaNi nahIM hai / yahA~ cAroM ora khaNDita aura akhaNDita mUrtiyAM, stambha, toraNa Adi sthApatya sAmagrI bikharI huI hai / pazcAtkAlIna mandiroM aura bAvar3Ike nirmANameM isa purAtana sAmagrIkA svatantratAse upayoga kiyA gayA hai / yahA~ tIna zilAlekha yA mUrtilekha bhI haiN| eka zilAlekha mukhya mandira meM hai tathA do mUrtiyoM ke pAdapIThapara mUrtilekha haiM / kintu inapara cUnA-saphedI gaharI pota dI gayI hai, jisase ve par3he nahIM jAte / yahA~ kI paristhitikA sUkSma adhyayana karanepara aisA lagatA hai ki badanAvara mukhyataH jaina kA kendra rahA hai aura isane zatAbdiyoM taka samRddhi aura utkarSakA bhoga kiyA hai / yahA~ bhUgarbhase utkhanana meM jaina mUrtiyAM aura mahattvapUrNa jena purAtAttvika sAmagrI nikalI hai / yaha vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai ki yahAM jo bhI prAcIna jenetara mandira Aja vidyamAna haiM, ve mUlata: jaina mandira rahe haiN| isI prakAra jo jainetara mandira 16-17vIM yA usake bAdake zatAbdI ke bane hue haiM, prAyaH dhvasta jaina mandiroMkI sAmagrIse nirmita kiye gaye haiM /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha purAtattva sAmagrI ___eka bAra eka kisAnako dinAMka 14-6-1950 ko hala jotate hue zveta pASANako 58 jaina mUrtiyAM miliiN| prAyaH sabhI mUrtiyAM khaNDita haiN| ina mUrtiyoMke sambandhameM jJAtavya-yathA paricaya, pratiSThAkAla, mandirakA sthAna aura nAma aura unakA vinAza Adi yahAM diyA jA rahA hai| yaha sampUrNa jAnakArI mUrti-lekhoMse saMkalita kI jA sakatI hai| ye mUrtiyAM jaina saMgrahAlaya ujjaina yA sthAnIya jaina mandirameM surakSita haiN| mUrtiyoMkA paricaya-(1) tIrthaMkara mUrti, Asana aura chatra sahita avagAhanA 3 phuTa 1 iMca hai| hatheliyoM aura pairoMpara kamala tathA chAtIpara zrIvatsa aMkita hai| pAdapIThapara siMhakA lAMchana banA huA hai / ataH yaha pratimA antima tIrthaMkara mahAvIrakI hai| (2) tIna tIrthaMkara mUrtiyAM, jo padmAsana mudrAmeM avasthita haiM, ve sabhI 2 phuTa UMcI haiN| ekake pAdapIThapara vRSabha lAMchana hai, ataH vaha RSabhadevakI mUrti hai| dUsarIke Asanapara magarakA cihna banA huA hai, ataH vaha puSpadanta bhagavAnkI mUrti hai| tIsarI mUrtikI caraNa-caukI khaNDita hai, ataH cihna na honeke kAraNa yaha kahanA kaThina hai ki yaha mUrti kisa tIrthakarakI hai| (3) yaha 13 mUrtiyoMkA samUha hai / mUrtiyoMke adhobhAga to Asanake sAtha haiM kintu uparimabhAga nadArada haiN| koI mUrti garadanase khaNDita hai, koI chAtI se| pAMcaM mUrtiyoMkI caraNa-caukIpara kamala, vRSabha, kalaza, magara aura bandarake lAMchana aMkita haiN| ataH ye kramazaH padmaprabha, RSabhadeva, mallinAtha, puSpadanta aura abhinandananAthakI mUrtiyA~ haiN| (4) eka zilA-phalakapara tIrthakara mAtAke 16 maMgala svapna aMkita haiM / svapnoMkI 16 saMkhyAse jJAta hotA hai ki ye mUrtiyA~ aura mandira digambara paramparAse sambandhita the kyoMki zvetAmbara paramparAmeM tIrthaMkara-mAtAko 14 svapna AnekI mAnyatA hai| inake atirikta zeSa sabhI pratimAeM khaNDita haiM arthAt sarvAMga sampUrNa nahIM haiM / kAla-nirNaya ___ mUrtiyoMkI sabhI caraNa-caukiyAM abhilikhita haiN| kisI abhilekhameM 3 paMktiyA~ haiM aura kisImeM 4 paMktiyA~ haiN| kucha mUrtiyoMkI caraNa-caukIpara vi. saMvat 1308 kI mAgha zuklA 9 ravivAra yaha pratiSThA-kAla diyA hai tathA pratiSThAcAryakA nAma AcArya kalyANakIrti diyA hai| lagatA hai, ina sabhI mUrtiyoMkI pratiSThA eka hI pratiSThA mahotsavameM sampanna huI thii| sambhavataH AcArya kalyANakIrti ujjayinIke bhaTTArakapIThake bhaTTAraka the| kucha mUrtiyoMke abhilekha isa prakAra haiM'saMvat 1219 jyeSTha sudI 5 budhe AcArya kumArasena candrakIrti vardhamAna puraanvye|' . caturbhujanAthake cabUtarepara jar3I jaina pratimAke nIce isa prakAra lekha hai 'saMvat 1228 varSe phAlguna sudi 1zrImAthurasaMghe paMDitAcArya zrI dharmakIrti tasya ziSya AcArya lalitakIrti agale jaina mandirameM eka pratimApara lekha isa bhAMti hai 'saMvat 1234 varSe mAgha sudi 5 budhe zrImanmAthurasaMghe paMDitAcArya dharmakIrti ziSya lalitakoti vardhamAnapurAnvaye sI. prAmadeva bhAryA prAhiNI suta rANUsAH digamasAH kA sAH jAdaMDa sAH rANU bhAryA bhANika suta mahaNa kijakule bAla sAH mahuNa bhAryA rohiNI praNamati nityaM / ' ..
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 bhAratake digambara jaina tIrtha kucha mUrti-lekha isa prakAra haiM 'saMvat 1216 caitra sudI 5 budhe rAmacandra praNamati vardhamAnapurAnvaye sA. subhodita suta bAlA sIpA bhAryA rAyA suta billA bhAryA vAyaNi praNamati / ' 'saMvat 1229 vaizAkha vadI 9 zukre ahaMdAsa vardhanApure zrI zAntinAthacaitye sA. zrI salana sA. gokSala bhA. brahmAdi bhA. bar3adevAdi kuTumbasahitena nijagotradevyA zrI acchuptAH pratikRtiH kAritA zrI kulacandropAdhyAyaH prtisstthitaa|' ___ 'saMvat 1308 varSe mAgha sudI 9 zrI vardhanApurAnvaye paMDita ratanu bhAryA sAdhu suta sAigabhAryA kor3e putra sA. asibhAryA hontu nityaM praNamati / ' 'saMvat 1216 jyeSTha sudI 5 budhe AcArya kumArasena candrakIrti vardhamAnapurAnvaye sAdhu vAhibvaH suta mAlhA bhAryA pANu suta pIlhA bhAryA pAhuNI, praNamati nityaM / ' ____ 'saMvat 1230 mAgha zuklA 13 zrI mUlasaMghe AcArya bhaTTArAma nAgayAne bhAryA jamanI suta sAdhu, savahA tasya bhAryA ratanA praNamati nityaM dhAMdhA bIlU bAlhI sAdhU / ' saMvat 1182 mAgha zuklA 9 harA dinaizca adyeha varddhanapure zrI siyApura vAstavya putra salana de0 A0...sevA praNamati nityam / ' isa prakAra ina mUrtilekhoMse jJAta hotA hai ki yahAMkI adhikAMza jaina pratimAoMkI pratiSThA 12vIM-13vIM zatAbdImeM huI thii| ina pratimAoMkI pratiSThA paramAra kAlameM huI thI, kintu kisI bhI mUrtilekhameM tatkAlIna narezakA nAmollekha nahIM miltaa| kintu mUrtilekhoMmeM ullikhita kAlake dvArA paramAravaMzake tatkAlIna rAjAoMkA nAma jJAta kiyA jA sakatA hai| badanAvarakI mUrtiyoMke pAThapIThapara vi. saM. 1202, 1205, 1219, 1228, 1229, 1234, 1308 aura 1415 milate haiM / paramAra narezoMmeM muMja, bhoja, udayAditya, vindhyavarmA, subhaTavarmA, arjunavarmA, devapAla jaitugideva ( jayasiMha dvitIya) ye nareza bahuta prasiddha hue haiN| ina rAjAoMke kAlameM inakI udAratA aura kalA premake kAraNa sAhitya aura kalAko bar3A protsAhana milaa| ye rAjA jaina dharmAnuyAyI na hote hue bhI jaina dharmake prati udAra the| arjunavarmAkA bhAdrapada sudI 15 budhavAra saMvat 1272 kA eka dAnapatra milA hai jisake antameM likhA hai-'racitamidaM mahAsAndhivigrahika rAjAsalakhaNasamatena rAjagaruNA madanena' arthAt yaha dAnapatra mahAsAndhivigrahika rAjA salakhaNakI sammatise rAjaguru madanane rcaa| ye rAjA salakhaNa ( sallakSaNa) prasiddha jaina sAhityakAra paM.AzAdharake pitA the, aisA mAnA jAtA hai| paM. AzAdharake putra chAhar3a bhI arjunavarmAke rAjyameM kisI ucca rAjyapadapara pratiSThita the| paM. AzAdharane apane putra chAhar3ake sambandhameM prazastimeM likhA hai'raMjitArjanabhapatima' arthAta jisane rAjA arjanavarmAko prasanna kiyA hai| sambhava hai apane pitAmaha sallakSaNake bAda chAhar3a rAjAkA sAndhivigrahika banA ho| kahanekA sArAMza yaha hai ki paramAra nareza udAra aura sahiSNu the| unake rAjyameM aneka jaina rAjyake ucca padoMpara adhiSThita the| aise anukUla kAlameM kalAko protsAhana milanA svAbhAvika thaa| badanAvara paramAra narezoMkI donoM rAjadhAniyoM-dhArA aura ujjainase prAyaH samAna dUrIpara 64 ki. mI. avasthita hai| eka prakArase sAhityake samAna kalAko bhI paramAra narezoMkA saMrakSaNa prApta thaa| isalie isa nagarameM bhI jaina mandiroM aura mUrtiyoMpara paramAra kalAkA prabhAva spaSTa aMkita hai| isalie kahA jA sakatA hai ki jaina mUrtiyAM isI kAla kI dena haiN|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM 277 kalAkA vinAza ye mUrtiyA~ kisa mandirakI thIM, yaha jAnanekA koI sAdhana Aja zeSa nahIM hai / jitanI mUrtiyA~ yahA~se aba taka upalabdha ho cukI haiM, unase adhika saMkhyA meM abhI bhagna dazAmeM par3I huI haiM aura yaha bhI asambhava nahIM hai ki bhUgarbha meM abhI kucha mUrtiyA~ dabI par3I hoM / aba taka purAtattva vibhAgakI orase yahA~ utkhanana kAryaM nahIM huA / jo mUrtiyAM milI haiM, ve yA to dhvasta mandirake malabe se nikAlI gayI haiM athavA kisI khetameM jotate samaya nikalI haiM / astu / eka mUrtike abhilekhameM usa jinAlayakA bhI nAma diyA gayA hai jisameM vaha mUrti virAjamAna kI gayI thI / usameM pATha hai 'zAntinAtha caitye / ' arthAt zAntinAtha caityameM / Aja na to vaha zAntinAtha caitya vidyamAna hai aura na zAntinAtha bhagavAnkI vaha mUlanAyaka pratimA hI upalabdha hai jisake kAraNa mandirakA nAma zAntinAtha caitya rakhA gayA / sambhavataH donoM hI naSTa ho gaye / 'naSTa ho gaye' yaha kahanA bhI sambhavataH yathArthaMke viruddha hogA, naSTa kara diye gaye, yahI kahanA tatkAlIna aitihAsika ghaTanAoMke pariprekSya meM susaMgata lagatA hai / tatkAlIna aitihAsika ghaTanAe~ kyA haiM, yaha jAnaneke lie paramAra rAjavaMzake usa kAlameM eka dRSTi DAlanI hogI jaba vaha rAjanItika kSitijapara dhUmila par3ate-par3ate asta ho gayA / terahavIM zatAbdIke uttarArdhameM paramAra sattA nirbala hAthoM meM pahu~ca gayI thii| cAroM orase unake Upara AkramaNa hone lage / dakSiNameM yAdava, uttara meM cAhamAna, pazcimameM baghela aura pUrva meM kalacuri paramAroMke prabala zatru the aura ve nirantara AkramaNa karate rahate the / isa prakAra paramAroMkA rAjya cAroM orase zatruoMse ghirA huA thA / sabase bar3e zatru the ve AkramaNakArI musalamAna jinhoMne isa kAla taka uttarI bhAratakA bahuta bar3A bhAga apane adhikArameM le liyA thA aura aba mAlavAkA dvAra khaTakhaTA rahe the / mAlavApara AkramaNakA yaha daura iltamazane hI prArambha kara diyA thA / usane san 123334 meM bhelasA (vidizA ) ke kilepara adhikAra kara liyA aura phira ujjainako rauMda DAlA / san 1305 meM to musalamAnoMne paramAra sattAko sadAke lie samApta kara diyA / mAlavApara adhikAra hote hI unhoMne bhISaNa raktapAta, balAtkAra aura damanacakra cAlU kara diyaa| unhoMne pavitra dhArmika sthAnoMkA - mandiroM aura tIrthoMkA vyApaka vinAza kiyA tathA mUrtiyoMko burI taraha tor3aphor3a DAlA / usa samaya badanAvara jaina dhArmika kendrake rUpameM vikhyAta thaa| yahA~ke jaina mandiroM aura mUrtiyoM kI khyAti dUra-dUra taka phailI huI thii| isalie yaha kalpanA karanA tarkasaMgata hogA ki usa samaya tathA bAda meM AnevAle muslima AkrAntAoMne apane dharmonmAdameM yahA~ke jaina mandiroM aura mUrtiyoM kA krUra vinAza kiyaa| yaha sambhava hai ki jainoMne ApatkAla samajhakara mandirako samasta mUrtiyoM ko kisI surakSita talaghara meM pahu~cA diyA ho, jisakA patA ina dharmonmAdI AkramaNakAriyoMko bhI laga gayA aura unhoMne una ekatrita samasta mUrtiyoMko tor3a-phor3a DAlA / yaha bhI sambhAvanA hai, AkramaNakAriyoM dvArA tor3I gayI mUrtiyAM bAdameM eka sthAnapara lAkara rakhI gayI hoM / yaha vinAza usa vinAzase pRthak thA jisakA ullekha pUrva meM kara Aye haiM / jitanI mUrtiyAM yahAM milatI haiM, unameM adhikAMza jaina haiM aura zyAma pASANakI haiM / yahA~ vaiSNava aura zaiva dharmaMkI bhI paramAra kAlakI kaI mUrtiyA~ milatI haiM / dhvasta mandiroMmeM - jinako kula saMkhyA 12 hai - jaina mandiroMke atirikta vaiSNava aura zeva mandira bhI haiM /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke digambara jaina tIrtha 0278 badanAvarakA aitihAsika mahattva jaisA ki pUrvameM batalAyA jA cukA hai, badanAvarakA prAcIna nAma vardhamAnapura thA / AcAryaM jinasenane 'harivaMzapurANa' kI prazasti meM isakI racanAkA sthAna vardhamAnapura batAyA hai / prazastikA vaha zloka isa prakAra hai kalyANaiH parivardhamAnavipula zrIvardhamAne pure zrIpArkhAlayananna rAjavasato paryAptazeSaH purA / pazcAddosta TikAprajAprajanitaprAjyAcaM nAvacane zAnteH zAntagRhe jinasya racito vaMzo harINAmayam // 66 // 53 isameM batAyA hai ki atizaya kalyANoMse vRddhigata aura dhana-vaibhavase sampanna vardhamAnapurameM nalarAjake banavAye hue pArzvanAtha jinAlaya meM baiThakara isa granthakI racanA kii| kintu vahA~ isakI racanA pUrNa nahIM huI / pazcAt dostaTikAke prazAnta zAntinAtha jinAlaya meM isakI racanA pUrNa huii| taba prajAne isa granthakI pUjA kii| unhoMne yaha bhI likhA hai ki isakI racanA zaka saMvat 705 ( 783 ) meM samApta kI / inake 148 varSa pazcAt AcArya hariSeNane zaka saMvat 853 ( san 931 ) meM bRhat kathAkoSakI racanA bhI isI vardhamAnapurameM kI thI / ye donoM hI AcArya punnATa saMghake prasiddha AcArya the / nAmasAmyake kAraNa sahaja hI hamArA dhyAna badanAvara ( prAcIna vardhamAnapura ) kI ora jAtA hai aura yaha jijJAsA hotI hai ki kyA AcAryadvayako karma-sthalI bananekA saubhAgya badanAvarako prApta huA thA ? punnATa saMghake AcAryoMmeM kevala ina do hI AcAryoMkI racanAe~ prApta hotI haiM aura ve donoM hI racanAe~ vardhamAnapurameM nirmita huiiN| isa dRSTise vardhamAnapurakA punnATa saMghake sAtha aitihAsika sambandha jJAta hotA hai / vardhamAnapura nAmake kaI nagaroMke ullekha prAcIna zilAlekhoM aura dAnapatroM meM prApta hote haiM aura ve nagara aba bhI kucha apabhraMza nAmoMse milate haiM / jaise (1) badanAvara / yahA~se prApta zilA'lekhoM athavA mUrtilekhoM meM isakA nAma vardhamAnapura milatA hai / (2) baMgAlameM bardavAna nAmaka sthAna hai / yahA~ke kisI citrasenane san 1744 meM citracampUkI racanA kI thii| pahale isakA nAma vardhamAnapuraM hogA / (3) Andhrapradeza meM baDhamANa nAmaka eka sthAna hai, jisakA prAcIna nAma vardhamAna nagarI thaa| kAkAtIya rudradevakA zaka saMvat 1084 kA jo anumakoNDA zilAlekha prApta huA hai, * usameM rudradeva dvArA vardhamAna nagarIpara adhikAra karanekA vivaraNa diyA huA hai / vardhamAna nagarI anumaNDA nikaTa hai aura aba isakA nAma baDhamANa hai / (4) kAThiyAvAr3a - gujarAtameM baDhamANa nAmaka nagara hai jisakA prAcIna nAma vardhamAnapura thA aura jahA~ merutuMgane vi. saMvat 1361 meM prabandha - cintAmaNikI racanA kI thii| isa prakAra vardhamAnapura nAmake cAra nagara vidyamAna the / inameM se AcArya jinasena aura AcArya hariSeNakA vardhamAnapura kauna-sA thA, yaha patA lagAnA hai / AcArya jinasenane vardhamAnapurakI cAroM dizAoMke rAjAoMkA nAma diyA hai, jisase usa sthAnakI pahacAna saralatAse ho ske| unhoMne apane granthako prazasti meM isa prakAra padma diyA haizAkeSvabdazateSu saptasu dizaM paMcottareSUttarAM, pAtIndrAyudhanAmni kRSNanRpaje zrIvallabhe dakSiNAm / pUrvAM zrImadavantibhUbhRti nRpe vatsAdirAje'parAM saurANAmadhimaNDalaM jayayute vIre varAhe'vati ||66||52shaa
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 279 5. arthAt zaka saMvat 705 meM jaba uttara dizAko rakSA indrAyudha nAmaka rAjA, dakSiNako kRSNakA putra zrIvallabha, pUrva dizAkI avanti nareza vatsarAja aura pazcimake saurASTrako bIra jayavarAha rakSA karatA thA, taba isa granthakI racanA huii| / isI prakAra AcArya hariSeNane bhI granthake antameM prazastimeM sUcanA dI hai ki unhoMne yaha grantha zaka saMvat 853, vikrama saMvat 989 meM rAjA vinayapAlake rAjyameM pUrNa kiyaa| . aitihAsika dRSTise ye sUcanAe~ atyanta upayogI haiM aura vi. smitha, Ara. jI. bhaNDArakara, sI. vI. vaidya, aica. sI. ojhA, alatekara Adine apane granthoMmeM inakA upayoga kiyA hai| kintu isa sambandhameM itihAsakAra abhI taka nirdhAnta nahIM haiM aura sthAnake sambandhameM abhI taka antima nirNaya nahIM ho paayaa| sthAnakA nirNaya karaneke lie suprasiddha jaina itihAsakAroM-paM. nAthUrAma premI, DaoN. e. ena. upAdhye, DA. hIrAlAla jainane prayatna kiyA hai kintu ve saba eka niSkarSapara nahIM pahuMca sake / isa sambandhameM ina vidvAnoMne jo taka apane pakSake samarthanameM diye haiM, ve yahAM diye jA rahe haiN| - paM. nAthUrAma premI-AcArya jinasena aura hariSeNa punnATa saMgha ke the| punnATa karnATakakA prAcIna nAma hai / hariSeNane apane kathAkoSameM kaI sthAnoMpara punnATako dakSiNApathameM batalAyA hai| yadi vardhamAnapurako karnATakameM mAnA jAye to usake pUrvameM avanti yA mAlavAko avasthiti ThIka nahIM baiTha sktii| parantu kAThiyAvAr3ameM mAnanese ThIka baiTha jAtI hai| aba hameM ullikhita cAroM rAjAoMke sambandhameM vicAra karanA hai-. - "1. indrAyudha-sva. cintAmaNi vinAyaka vaidyane batalAyA hai ki indrAyudha bhaNDikulakA thA aura ukta vaMzako varmavaMza bhI kahate the| isake putra vakrAyudhako parAsta karake pratihAravaMzI rAjA vatsarAjake putra nAgabhaTa dvitIyane (jisakA rAjya-kAla vinseNTa smithake anusAra vi. saM. 857-882 hai tathA ma. ma. ojhAjIke anusAra vi. saM. 872 se 890 hai ) kannaujakA sAmrAjya usase chInA thaa| baDhamANake uttarameM mAravAr3akA pradeza par3atA hai| isakA artha yaha huA ki kannaujase lekara mAravAr3a taka indrAyudhakA rAjya phailA huA thaa|" "2. zrIvallabha-yaha dakSiNake rASTrakUTa vaMzake rAjA kRSNa prathamakA putra thaa| isakA prasiddha nAma govinda (dvitIya ) thaa| kAvImeM mile hue tAmraparTa meM bhI ise govinda na likhakara vallabha hI likhA hai| vardhamAnapurakI dakSiNa dizAmeM isIkA rAjya thaa| zaka saMvat 692 kA arthAt harivaMzapurANakI racanAke 13 varSa pahalekA usakA eka tAmrapatra bhI milA hai|" "3. vatsarAja-yaha pratihAra vaMzakA rAjA thA aura usa nAgAvaloka yA nAgapaTa dvitIyakA pitA thA jisane cakrAyudhako parAsta kiyA thaa| yaha pUrva dizA aura avantikA rAjA thaa| ojhAjIne likhA hai ki vatsarAjane mAlavAke rAjApara car3hAI kI thI aura mAlavarAjako bacAneke lie dhruvarAja usapara car3ha daur3A thaa| usa samaya to mAlavA vatsarAjake adhikArameM thaa| 1. jaina sAhitya aura itihAsa-pR. 420-39 / 2. dakSiNApathadezasya punnATaviSayaM yayau / -hariSeNa kathAkoSa, kathA 131, pR. 318 / punnATaviSaye ramye dkssinnaapthgocre| , kathA 145, pR. 339 / 3. hindU bhAratakA utkarSa, pR. 175 / 4. iNDiyana eNTIkverI, vAlyu. 5, pR. 146 / 5. epIgrAphiyA iNDIkA, volyUma 6, pR. 209 /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 bhAratake viSambara jaina tIrtha cakrAyudhakA rAjyArohaNa zaka saM. 707 ke lagabhaga anumAna kiyA gayA hai| dhruvarAjane vatsarAjapara isake bAda hI ukta car3hAI kI hogii|" ___ "zvetAmbarAcArya udyotanasUrine zaka saMvat 700 ke samApta honese eka dina pahale 'kuvalayamAlA' grantha jAvAlipura yA jAlaura ( mAravAr3a ) meM samApta kiyA thaa| usa samaya vahAM vatsarAjakA rAjya thA / harivaMzapurANakI samAptike samaya zaka saMvat 705 meM uttarameM mAravAr3a indrAyudhake adhikArameM thA aura pUrvameM mAlavA vatsarAjake adhikArameM thaa| tathA isake pAMca varSa pahale kuvalayamAlAkI samAptike samaya arthAt zaka saMvat 700meM mAravAr3akA adhikArI bhI vatsarAja thaa| isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki pahale mAravAr3a aura mAlavA indrAyudhake adhikArameM the| usase vatsarAjane ye donoM prAnta chIna liye-mAravAr3a zaka saMvat 700 se pahale aura mAlavA zaka saM. 705 se phle| rASTrakUTa nareza govinda dvitIyake choTe bhAI dhruvarAjane car3hAI karake mAlavA usase chInakara punaH indrAyudhako de diyA aura vatsarAjako mAravAr3akI ora bhAganeko majabUra kiyaa|" "4. vIra jayavarAha-yaha pazcimameM sauroMke adhimaNDalakA rAjA thaa| sauroMke adhimaNDalakA artha hai saurASTra / sambhavataH yaha caulukya vaMzakA rAjA thA aura 'varAha' usako usI taraha kahA gayA hogA, jisa taraha kIrtivarmA (dvitIya) ko 'mahAvarAha' kahA gayA hai| caulukyoMke dAnapatroMmeM unakA rAjacihna varAha milatA hai| dharAzraya bhI kucha rAjAoMke nAmake sAtha saMlagna milatA hai| dharAzrayakA artha bhI varAha hai| kAThiyAvAr3apara pahale caulukyoMkA adhikAra thA, kintu zaka saM. 675 meM rASTrakUToMne unase vaha adhikAra chIna liyaa| sambhavataH harivaMzake racanAkAlameM caulukya vaMzakI kisI zAkhAkA adhikAra kAThiyAvAr3apara rahA hogaa| ataH jayavarAha isa zAkhAkA koI sAmanta rAjA hogA aura usakA pUrA nAma jayasiMha hogaa|" 'premIjIke matAnusAra isI vardhamAnapurameM harivaMzapurANako racanAke 148 varSa pazcAt hariSeNane kathAkoSakI racanA kI thii| yadyapi punnATa saMghane kAThiyAvAr3ase dUra karnATakameM janma liyA thA, kintu jisa caulukya aura rASTrakUTa vaMzakA rAjyAzraya jaina dharmako prApta hotA rahA, unhIM vaMzoMke rAjAoMke anurodhapara punnATa saMghake kucha muni kAThiyAvAr3ameM A gaye aura sthAyI rUpase udhara hI vihAra karane lge| vardhamAnapurakI jisa nalarAja dvArA banavAyI huI pArzvanAtha vasatimeM harivaMzapurANakI racanA huI, yaha nalarAja nAma bhI karnATakake sambandhakA AbhAsa detA hai| isa prakArake nAma karnATakake zilAlekhoMmeM prAyaH milate haiN|" ___ isa prakAra premIjI kAThiyAvAr3ake baDhamANako prAcIna varSamAnapura mAnate haiN| DA. e. ena. upAdhyekA mata-"svayaM hariSeNake matAnusAra punnATa viSaya dakSiNApatha meM thaa| rAisa, Ara. narasiMhAcArI, vI. e. sAleTora, ema. jI. pAI, pro. vI. kANe Adike 1. parabhaDabhiDaDibhaMgo paNaIyaNarohiNI klaacNdo| sirivaccharAyaNAmo NarahatthI patthivo jaiA ||-jain sAhitya saMzodhaka, khaNDa 3, aMka 2 / 2. hariSeNa kathAkoSakI bhUmikA / 3. maisUra eNDa kugaM phraoNma di iMskripzaMsa, pRSTha 26 / 4. I. sI. 2, pRSTha-37, 73 / 5. di ensIeNTa kiMgaDama oNpha punnATa, iNDiyana kalcara, volyUma 3, pRSTha-303-17 / 6. rularsa oNpha punnATa / 7. pUnA, 1941, pIpI 308-26 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 madhyapravezake vigambara maina tIrtha matAnusAra "punnATa karnATakakA eka prAcIna rAjya thaa| usake madhyameM kAverI aura kApinI nadiyA~ bahatI thiiN| isako rAjadhAnI kIrtipura-vartamAna kiTUra thI jo kApinI nadIke taTapara avasthita hai| yaha vartamAna maisUrake dakSiNameM hai| isameM haigaDDevanAkoTa aura dUsare tAluke haiN| punnATa saMgha isI kSetrase nikalA hogaa| kintu jahA~ taka merI jAnakArI hai, dakSiNameM aisA eka bhI zilAlekha upalabdha nahIM huA, jisameM punnATa saMghakA nAma AyA ho| dakSiNameM sambhavataH mUlataH isa saMghakA nAma kiTUra saMgha rahA hogA jo punnATa rAjyako rAjadhAnoke nAmapara kahA jAtA hogaa| kiTUra saMghakA ullekha zravaNabelagolAke zaka saMvat 622 ke eka zilAlekhameM bhI AyA hai| kintu punnATa saMghake sambandhameM vizeSa jAnakArI nahIM miltii| itanA sunizcita hai ki IsAko AThavIM zatAbdIke prArambhase yaha saMgha vardhamAnapura aura usake AsapAsa suprasiddha thaa|" "punnATa saMghane dakSiNameM janma liyA, isake samarthana meM kaI tarka haiN| jaina dharma karnATakakA eka samartha dharma thA / vizeSataH IsAko prathama zatAbdIke uttraardhmeN| ise vibhinna rAjavaMzoMkA Azraya prApta huaa| pazcimI cAlukya zAkhAke pulakezina dvitIya (san 608) ne bhar3oMcake lATa aura gurjaroMko jItakara gujarAtameM cAlukya zAkhAko sthApanA kii| jaina kavi ravikIrti ( san 634 ) ke Upara pulakezina dvitIyakA vizeSa sneha thaa| kucha rASTrakUTa narezoMkA bhI gujarAtase sambandha thaa| kakkarAja dvitIyake kAlameM gujarAtameM eka pRthak rASTrakUTa rAjyako sthApanA ho gyii| amoghavarSa prathama jaina dharmake prati zraddhAlu thaa| yaha gurjara narendra kahalAtA thaa| ina anukUla paristhitiyoMke kAraNa punnATa saMghake muni karnATakase gujarAjameM A gaye hoNge| dUsarI bAta yaha hai ki nannarAjajisake mandirakA nAmollekha AcArya jinasenane kiyA hai-dakSiNa bhAratIya nAma hai| sambhavataH yaha nanna dakSiNakA koI sAmanta yA saradAra hogaa| vaha vardhamAnapurameM Akara basa gayA hogA aura usane pAzvanAtha mandirakA nirmANa karAyA hogaa| antima bAta yaha hai ki hariSeNane kathAkoSameM dakSiNa bhAratake pradezoM aura nagaroMkA ullekha pracuratAse kiyA hai| ina tarkoke AdhArapara yaha sambhAvanA susaMgata pratIta hotI hai ki punnATa saMgha karnATakase gujarAta-kAThiyAvAr3ameM phuNcaa| __ "vardhamAnapura nAmake kaI nagara haiN| kintu vaha vardhamAnapura kauna-sA hai, jisakA sambandha AcArya jinasena aura hariSeNake sAtha rahA hai| isa sambandhameM hama una sthitiyoMke prakAzameM sahI nirNayapara pahuMca sakate haiM, jinakA varNana donoM AcAryoMne kiyA hai| jinasenane jina rAjAoMkA ullekha kiyA hai, unakI sImAoMkI saMgati vaDhamANa (kAThiyAvAr3a) ko prAcIna vardhamAnapura mAnanepara hI ho sakatI hai| isI prakAra hariSeNane kathAkoSakI racanA rAjA vinAyakapAlake rAjyameM kii| gurjara pratihAravaMzake eka rAjAkA nAma vinAyakapAla thA, jisane san 931 meM kannauja rAjadhAnIpara adhikAra kiyA thaa| kathAkoSakI racanAse kevala eka varSa pUrva vikrama saMvat 988meM mahodaya (kannauja) se AjJApita usakA eka dAnapatra bhI prApta huA hai / isI prakAra kAThiyAvAr3ake haDDAlA gA~vameM vinAyaka pAlake bar3e bhAI mahIpAlake samayakA bhI zaka saM. 836 kA eka dAnapatra milA hai. jisase mAlUma hotA hai ki usa samaya vadhamAnapurameM usake sAmanta cApavaMzI dharaNIvarAhakA adhikAra thaa| isa prakAra sabhI dRSTiyoMse jAMca karanepara vaDhamANa hI vardhamAnapura nizcita hotA hai|" DaoN. hIrAlAla' ukta donoM vidvAnoMkI mAnyatAse sahamata nahIM haiN| unakA kahanA hai ki 'ina donoM vidvAnoMke kathanoMpara sUkSma vicArako AvazyakatA hai| vicAra karane yogya pahalA viSaya 1. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 12, kiraNa 2, pR. 9-17 / 3-36
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 bhAratake digambara jaina tIrtha yaha hai ki kyA indrAyudhakA rAjya zaka saMvat 705 meM isa aMza taka pazcima kI ora phailA huA thA ki vaha vaDhamANake uttara taka pahuMcA kahA jA sakatA hai / vaDhamANa saurASTra meM hai| usake uttarameM mAravAr3akA pradeza hai aura isa pravezapara indrAyudhakA rAjya siddha karaneke lie koI pramANa nahIM diyA gayA / kuvalayamAlAse to yahI siddha hotA hai ki zaka saMvat 700 meM mAravAr3apara vatsarAja rAjya karatA thA / isase mAravAr3apara indrAyudhake rAjyakI puSTi nahIM hotI / indrAyudha kannojakA zAsaka thaa| isa rAjyapara uttara-pazcimase kAzmIra ke zAsakakA aura pUrvase baMgAla yA gaur3ake zAsakakA dabAva par3a rahA thA / ataH vaha isa yogya nahIM thA ki koI naye dezapara vijaya kre| isake viparIta vatsarAjake prapitAmaha nAgabhaTTa yA nAgAvalokake dvArA bhinamAlameM sthApita kiyA huA mAravAr3akA rAjya kannauja aura AsapAsake rAjyoMko kSati pahu~cAtA huA uttarottara vRddhi kara rahA thA / vaDhamANake uttara aura pUrva donoM dizAoMmeM hI vatsarAjakA rAjya thA / ' dUsarI bhUla huI hai jinasenake rAjAoM sambandhI zlokakA artha krnemeN| usa zlokakI do paMktiyoMko dhyAnapUrvaka dekhanepara yaha bhUla jJAta ho sakatI hai / ve do paMktiyA~ isa prakAra haiM'pUrvA zrImadavantibhUbhUti nRpe vatsAdirAje'parAM saurANAmadhimaNDalaM jayayute vIre varAhe'vati' // 'ina paMktiyoMkA arthaM karate hue vidvAnoMne vatsarAjako avanti nareza mAnA hai / kintu una vidvAnoMne 'avanti bhUbhRti' aura 'nRpe' ina donoM ekArthaka zabdoMpara dhyAna nahIM diyaa| jinasenajaise praur3ha vidvAn AcArya 'bhUbhRti' dekara phira 'nRpe' zabda denekI punarukti kyoM karate, jabaki donoM zabdoMkA arthaM rAjA hai / spaSTa hai ki 'avanti bhUbhRti' 'vatsAdirAje' ( vatsarAja ) kA vizeSaNa nahIM hai, 'nRpe' usakA vizeSaNa hai| isa prakAra mAnanepara avanti nareza koI bhinna vyakti thA aura vatsarAja usase bhinna thaa| itihAsa aura tAmrapatroMse bhI yaha siddha hotA hai ki vatsarAjane mAlavarAjake pradezoMpara AkramaNa kiyA thA / kintu rASTrakUTa nareza mAlavarAjakI sahAyatA ke lie A gayA / ataH vatsarAjako mAravAr3akI ora bhAganA pdd'aa| ataH avantikA rAjA vatsarAja se bhinna thA aura usakA rAjya sauramaNDala (saurASTra ) kI sImA taka nahIM phailA thA / bhaNDArakara, ojhA aura vaidya sabhI donoMko bhinna mAnA hai aura vatsarAjako pazcimameM rAjya karatA huA svIkAra kiyA hai / ' 'tIsarI bhUla huI hai 'aparAM' ko 'saurANAmadhimaNDalaM' ke sAtha lagAkara aisA karanepara yaha arthaM nikalatA hai ki sauramaNDala usake pazcimameM sthita thA aura vIra jayavarAha vahA~ zAsana kara rahA thA / kintu vicAraNIya yaha hai ki vaDhamANa sambhavataH jayavarAhakI rAjadhAnI thI aura vaha sauramaNDala rAjyakI sImA meM thA / vaDhamANako vardhamAnapura mAnA jAye to vaDhamANa meM likhate hue kyA jinasena sadRzya lekhaka yaha kahegA ki sauramaNDala isake pazcimameM sthita thA / ' uparyukta vivecanase zaka saM. 705 meM rAjanItika sthiti isa prakAra siddha hotI hai 'uttara meM kannaujase mAlavAkI sImA taka indrAyudhakA rAjya thA / mAlavAke dakSiNameM rASTrakUToMkA rAjya phailA huA thA / mAlavA avantike rAjAke zAsana meM thA aura usase lagakara hI sampUrNa mAravAr3a aura gujarAtameM vatsarAjakA rAjya thA / kAThiyAvAr3ameM vIra jayavarAha zAsana kara rahA thaa|' 1. iNDiyana eNTIkverI 12, pI. 160 / tRtIya govindarAja ke rAdhanapura aura DiMDorIse prApta lekha /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 283 'aisI sthitimeM vaDhamANako vardhamAnapura nahIM mAnA jA sakatA kyoMki tatkAlIna rAjanItika sthitike sAtha usakI saMgati nahIM baiThatI / ataH vardhamAnapura, jisakA ullekha jinasena aura hariSeNane kiyA hai, ko punaH khoja karanekI AvazyakatA hai|' 'aise sthAnakI khoja karate hue hamArI dRSTi ujjainase pazcimakI ora 64 ki. mI. dUrapara sthita badanAvarapara jAtI hai| jinasena dvArA dI huI sImAe~ bhI usake sAtha saMgata baiTha jAtI haiN| indrAyudhakA kannaujakA rAjya ThIka usake uttarameM thaa| rASTrakUToMkA rAjya dhArakI sImAko chUtA thA, vaha usake dakSiNa meM hogaa| avantikA rAjya usake pUrvameM aura vatsarojakA rAjya, jo ki pazcimameM sauramaNDalase lagA huA thA, usake pazcima meM thaa| badanAvarameM prApta .zilAlekhoM aura mUrtilekhoMmeM isakA vadhamAnapura nAma milatA hI hai| yahAM aneka prAcIna jaina mUrtiyAM milI haiN| isase yaha siddha hotA hai ki prAcona kAlameM yaha jaina dharmakA suprasiddha kendra thaa| yahIMpara jimasena aura hariSeNane apane mahAna granthoMko racanA kI thii| ye donoM ho pUnnATagaNa ke the| isa nagarake nAmapara punnATagaNakI eka zAkhAkA nAma hI vardhamAnapurAnvaya ho gyaa| aise kucha abhilekha bhI yahA~para prApta hue haiM, jinameM isa anvayakA nAma milatA hai| jAnakArIke lie yahA~ aise do abhilekha diye jA rahe haiM 'saM0 1216 jyeSTha sudi 5 budhe A0 kumArasena candrakIrti vardhamAnapurAnvaye sAdhu vohivva suta mAlhA bhAryA pANU suta polhA bhAryA pAhuNI praNamati nityaM / ' . 'saM0 1234 varSe mAgha sudo 5 budhe zrImAn mAthurasaMghe paMDitAcArya dharmakIrti ziSya lalitakIrti vardhamAnapurAnvaye sA0 prAmadeva bhAryA prAhiNI suta rANU sA0 digama sA0 yAkA sA0 jAhar3a sA0 rANU bhAryA mANika suta mahaNa kInU kelU bAlU sA0 mahaNa bhAryA rUpiNI suta nemi dhAMdhA bIjA yamadeva pamA rAmadeva sirIcanda praNamati nityaM / ' AcArya hariSeNane jisa vinAyakapAla rAjAke rAjyameM apane kathAkoSakI racanA kI thI, usa samaya pUrA uttarabhArata gurjara pratihAra rAjAoMke AdhipatyameM A cukA thaa| una rAjAoMmeM vinAyakapAla nAmaka rAjA zaka saM. 853 ( I. sa. 931 ) meM rAjya kara rahA thA aura usI varSa kathAkoSakI racanA samApta huii| jinasenane harivaMzapurANako racanA dostaTikAke zAntinAtha jinAlayameM samApta kI thii| yaha dostaTikA badanAvarase lagabhaga 16 ki. mI. dUra hai, jisakA Adhunika nAma dotariyA hai| yaha gAMva mAhI aura vAger3I do nadiyoMke madhya basA huA hai| mAhI gAMvase eka mIlakI dUrIpara bahatI ra vAger3I isImeM gAMvase kucha dUra jAkara mila jAtI hai| dotariyAke pAsa mAhI nadIke pazcimakI ora gujarAta aura pUrvakI ora mAlavAkI sImA prArambha hotI hai| . niSkarSa-uparyukta vidvAnoMne vardhamAnapurake sambandhameM jo vicAra prakaTa kiye haiM, unameM do mAnyatAeM sAmane AyI haiM-eka to vaDhamANakI, jo saurASTrameM hai aura dUsare badanAvarakI, jo madhyapradeza meM hai| zrI premojI aura DaoN. upAdhyene vaDhamANake pakSameM jo tarka diye haiM, DaoN. horAlAlajIne unakA sayuktika khaNDana karake vaDhamANake pakSako nirbala banA diyA hai| DaoNkTara sAhabane AcArya jinasenake zlokakA jo athaM kiyA hai, usase premojI aura upAdhyejI dvArA khIMcA gayA rAjanItika nakzA hI dhUmila par3a jAtA hai| usase vaDhamANako avasthiti aura usakI kalpita sImAeM sandehAspada bana jAtI haiN| ina donoM mAnya vidvAnoM ke samasta takoMkA ekamAtra AdhAra punnATa nAmaka saMgha rahA hai jo jinasena aura hariSeNa donoM AcAryoMkA thaa| punnATa karnATaka athavA dakSiNApathakA eka viSaya (pradeza) thaa| vahA~ saMghako sthApanA kI gayo, ataH saMghakA nAma
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 bhAratake digambara jaina tIrtha usa viSaya (pradeza ) ke nAmapara punnATa rakhA gyaa| karnATakameM jaina dharmako rAjyAzraya prApta huA thA / pazcimI caulukya aura rASTrakUTa vaMzakI zAkhAoMko sthApanA saurASTra aura gujarAtameM bhI ho gayI thii| ina zAkhAoMke pulakezina dvitIya, amoghavarSa Adi kaI rAjA jaina dharmAnuyAyI the| anukUla paristhitiyAM honeke kAraNa punnATa saMghake muni saurASTrameM A gye| vaDhamANa (vardhamAnapura) unakA kendra yA karma-kSetra thaa| isa prakAra tarka dvArA donoM vidvAnoMne vaDhamANako vardhamAnapura siddha karanekA prayatna kiyA thaa| kintu DaoN. hIrAlAlajI dvArA zlokake kiye jA rahe arthako bhUla pakar3anepara baDhamANakA sArA bhaugolika AdhAra ho samApta ho gyaa| aisA lagatA hai ki ukta donoM mAnya vidvAnoMko dRSTimeM badanAvara nahIM AyA, isalie vaha vicArakoTimeM bhI nahIM rakhA gyaa| aba isameM to koI sandeha nahIM raha gayA ki badanAvara hI prAcIna vardhamAnapura hai / yahIMke pArzvanAtha jinAlayameM baiThakara AcArya jinasenane harivaMzapurANakI racanA kI thI aura yahA~se 16 ki. mI. dUra dostaTikAke zAntinAtha jinAlayameM racanA pUrNa kI thii| isI prakAra AcArya hariSeNane apane kathAkoSako racanA isI nagarameM kI thii| ina AcAryoMke kAraNa yaha nagara jaina dharmakA mahAn kendra bana gayA thaa| jaina dharmake kendrake rUpameM yaha nagara apanI garimAko kamase kama 6-7 zatAbdI taka arthAt AThavIM zatAbdIse 14vIM zatAbdI taka akSuNNa rakha skaa| __yaha avazya AzcaryakA viSaya hai ki punnATa gaNa jisake sAtha jinasena aura hariSeNa-jaise mahAn AcAryokA sambandha thA-usakA nAmollekha Aja taka uttara-dakSiNake kisI zilAlekhameM nahIM milaa| yaha bhI AzcaryakI bAta hai ki badanAvarameM ina AcAryoMke kAlakA mandira athavA eka bhI mUrti nahIM milI. aura na kisI mUrtilekhameM punnATa gaNakA nAmollekha hI milaa| sambhava hai. isakA kAraNa yaha rahA ho ki jisa kAlakI mUrtiyAM yahAM milI haiM, usa kAlameM punnATa gaNakA svatantra astitva samApta ho gayA aura vaha lATavAri (lATavAgar3a ) saMghameM vilIna ho gyaa| isa sambandhameM eka paTTAvalImeM isa prakAra saMketa bhI diyA gayA hai _ 'tadanvaye zrImallATavargaTagacchavaMzapratApaprakaTanayAvajjIvabodhopavAsaikAMtare nIrasyAhAreNAtApanAyogasamuddhAraNadhIrazrIcitrasenadevAnAM yaH paMcalATavargaTadeze pratibodhaM vidhAya mithyAtvamatanirasanaM cakre tataH punnATagaccha iti bhAMDAgAre sthitaM loke lATavargaTanAmAbhidhAnaM prathivyAM prathitaM prkttiibbhuuv| isameM batAyA gayA hai ki ekAntara upavAsa karanevAle, kevala jalakA AhAra karanevAle aura AtApana yoga dvArA durddhara tapa karanevAle bhaTTAraka citrasenane paMca lATavargaTa dezameM dharmakA pracAra karake mithyAtvakA nAza kiyaa| tabase punnATa gacchakA nAma lATavargaTa (lADavAgar3a) gacchake nAmase prasiddha ho gyaa| upayukta prazastiko par3hakara to isameM sandehako koI avakAza nahIM rahatA ki punnATa saMghI AcArya jinasena aura hariSeNane isI vardhamAnapura ( vartamAna badanAvara ) meM zAstraracanA kI thii| yahA~kI mUrtiyoMke abhilekhoMmeM punnATa gacchakA nAma prApta na honekA rahasya bhI yahI jAna par3atA hai, kyoMki jisa kAlakI ye mUrtiyAM haiM, usase pUrvameM hI punnATa gaccha lATavargaTa gacchameM vilaya ho cukA thaa| ___ badanAvarake mUrtilekhoMkA adhyayana karanepara eka rocaka tathyakI ora hamArA dhyAna AkarSita huA / vaha yaha ki ina mUrtilekhoMmeM na to punnATa gacchakA nAma AyA hai aura lATavAgar3a gacchakA 1, bhaTTAraka sampradAya, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, pR. 252 /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 madhyapradezake digambara jaina tIrtha nAma bhI dekhane meM nahIM AyA / balki eka nayA hI anvaya milaa| vaha hai vrdhmaanpuraanvy| isase pratIta hotA hai ki 12vIM-13vIM zatAbdImeM eka vikhyAta jaina kendrake rUpameM vardhamAnapurako mAnyatA prApta thI aura bhaTTAraka apanA mUlagaNa gaccha bhUlakara yahAMkI mUrtiyoMpara apane Apako vardhamAnapurAnvayakA likhavAnemeM gauravakA anubhava karate the| gandharvapurI mAgaM aura avasthiti . gandharvapurI madhyapradezake devAsa jilemeM sonakaccha tahasIlake mukhyAlayase lagabhaga 9 ki. mo. uttarakI ora somavatI nadI, jo kAlo sindhameM giratI hai, ke taTapara sthita hai| ujjainase yaha 78 ki. mI. hai / sonakacchase yahA~ke lie basa, Tempo jAte haiM / pakkI sar3aka hai| isa nagarake nAmake sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai ki mahArAja gardabhilla yahA~ zAsana karate the| unhIMke nAmapara isa nagarakA nAma gandhAvala ho gyaa| kucha samaya pUrva sthAnIya eka devAlayameM eka pASANamUrti rakhI huI thI, jise sthAnIya loga gardabhillakI mUrti kahate the| isa kiMvadantI aura gardabhilla mUrtikI bAtameM kitanA tathya hai, yaha kahA nahIM jA sktaa| kintu abhI taka ina bAtoMko puSTi kiso pramANa dvArA nahIM ho pAyo hai| vartamAnameM isa gA~vakA nAma gandharvapurI hai| purAtattvakA mahattvapUrNa kendra prAcIna kAlameM gandhAvala eka samRddha nagara aura jainoMkA mahattvapUrNa kendra thaa| isakA kAraNa spaSTa hai / vaha aise, prAcIna vyApArika mArgapara avasthita hai jahA~se eka ora ujjaina, nAgadA Adiko sar3aka jAtI hai, dUsarI ora devAsa aura indaurako tathA tIsarI ora bhopAla aura vidizAko mArga hai| vyApArika kendra honeke kAraNa yahA~ aneka devAlayoMkA nirmANa bhI huaa| kintu kAlake karAla AghAtose vaha nagara baca nahIM pAyA aura aba vaha bhagnAvasthAmeM bikharA par3A hai| hindU aura jaina donoM hI dharmoke devAlayoMke avazeSa cAroM ora par3e hue haiN| somakarNa yA sonavatIke pravAhane gAMvake do bhAga kara diye haiN| unameM bar3e hisse meM aneka jaina mUrtiyAM tathA eka jaina mandira hai| gAMvakI khAsa bastI bhI yahIM hai| isa grAmake kuoM, udyAnoM aura khetoMmeM aneka mAe~ par3I huI haiN| grAmavAsiyoMne mandiroMke stambhoM. pASANoM aura yahAM taka ki pratimAoMkA upayoga apane ghara banAnemeM svatantratApUrvaka kiyA hai| anumAna kiyA jAtA hai ki yahAM pAyI jAnevAlI prAcIna pratimAoMkI saMkhyA do sause kahIM adhika hogii| madhyapradeza zAsanake purAtattva vibhAgane bahuta sI mUrtiyAM saMgraha karake grAma-paMcAyata bhavanake samIpa kaTIle tAroMkI bAr3a banAkara vahA~ rakhI haiN| grAma-paMcAyatane bhI bahuta-sI mUrtiyAM gAMvake madhya eka UMce cabUtarepara, jise zItalA mAtAkA cabUtarA kahate haiM, ekatrita kara rakhI haiN| donoM hI sthAnoMpara surakSA aura sammAnako koI vyavasthA nahIM hai / purAtattva vibhAga dvArA saMgrahIta mUrtiyoMkI dekhabhAlake lie sarakArane eka caukIdAra rakhA hai| grAma paMcAyata dvArA ekatrita mUrtiyoMkI dekhabhAlake lie aisI koI vyavasthA nahIM hai| zItalA mAtAkA cabUtarA honeke kAraNa azikSita grAmavAsI mUrtiyoMpara sindUra lagA dete haiN| isase unake lekha Adi daba gaye haiM, par3he nahIM jaate|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 bhAratake digambara jaina tIrtha ___ jJAta huA, yahAM 3 jaina mUrtiyA~ 12-12 phuTakI kAyotsarga mudrAvAlI thiiN| unameM se eka mUrti purAtattva vibhAgake saMgrahameM bhUmipara leTI huI hai| yaha Adi tIrthaMkara RSabhadevakI pratimA hai| isake kandhoMpara jaTAoMko trivaliyAM laharA rahI haiN| caraNoMke donoM ora gomukha yakSa aura cakrezvarI yakSI hai| dUsarI mati gAMvake madhya camarapurIkI mAta nAmaka eka patalI galIke kinAre kisI prAcIna mandirake bhagnAvazeSoMke TIlepara khar3I hai| ghuTanoMke nIcekA bhAga jamInameM dabA huA hai| jamInase Upara jo bhAga nikalA huA hai, usako UMcAI 9 phuTa 6 iMca hai| sambhavataH 2 phuTa 6 iMca ke lagabhaga jamInameM dabI huI hai / bhAmaNDalakA AdhA bhAga vahIM par3A huA hai| chatra nahIM haiM, vakSapara zrIvatsa lAMchana hai| bhagavAnke donoM pAryoM meM camarendra haiM, jinakI avagAhanA 6 phuTa 5 iMca hai| indra sabhI alaMkAra dhAraNa kiye hue haiM, yathA mukUTa, ratnahAra, bhujabanda, kuNDala, keyUra, kar3e, mekhala Adi / ve janeU bhI dhAraNa kiye hue hai| eka orakA camarendra kamarase nIce TIlemeM dabA huA hai| mUrtike UparakA bhAga do khaNDoMmeM par3A huA hai| puSpamAladhArI gandharvavAlA bhAga, chatrase UparakA bhAga aura bhAmaNDala ye saba bhI vahAM par3e hue haiN| isa mUrtipara koI lAMchana yA lekha hai yA nahIM, yaha nahIM kahA jA sakatA kyoMki caraNa-caukokA bhAga bhUgarbhameM dabA huA hai| kintu yaha mUrti nizcita rUpase RSabhadeva tIrthakarakI hai| isakI pahacAna do sAdhanoMse kI gyii| eka to jaTAoMse aura dUsare RSabhadevakI zAsana-rakSikA yakSI cakrezvarIkI mUrtise, jo yahIM avasthita hai| gandhAvala (gandharvapurI) meM prApta pratimAoMmeM cakrezvarIdevIkI isa mUrtikI upalabdhi vastutaH bahuta mahattvapUrNa hai| isa viMzatibhujA devIke adhikAMza hAtha khaNDita haiM kintu avaziSTa hAthoMmeM liye hue mAtuliMga phala, vajra Adike atirikta do hAthoMmeM cakra spaSTa dIkha par3ate haiM jinake kAraNa ise cakrezvarI mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai| devI ratnAbharaNa dhAraNa kiye hue hai| isake zIrSabhAgameM pA~ca koSThakoMmeM pAMca padmAsana tIrthakara mUrtiyAM virAjamAna haiM / siMhake pRSThabhAgameM prabhAvalI aMkita hai jisake donoM ora vidyAdhara-yugala pradarzita haiN| devIkA ghuTanoMse nIcekA bhAga bhUmimeM dhaMsA huA hai| bhUmike Upara isakA AkAra 4 phuTa hai| devIke eka aura devIkA vAhana garur3a dIkha par3atA hai jo apane bAyeM hAthameM sarpa pakar3e hue hai| dUsarI ora sevikAko eka khaNDita mUrti hai / isane dAyeM hAthameM zakti dhAraNa kara rakhI hai| ina tIna vizAla mUrtiyoMmeM se tIsarI mUrtike sambandhameM kahA jAtA hai ki vaha mUrti gAMvameM eka sthAna para par3I huI thii| kucha varSa pahale rAtameM 40-50 vyakti Aye aura mUrtiko TrakameM rakhakara le gaye / ve vyakti kauna the, mUrtiko kahAM le gaye, isakA kisIko patA nahIM hai| isake sambandhameM Aja taka kisIne koI cintA nahIM kii| ___grAma paMcAyata dvArA saMgRhIta mUrtiyoM meM haiM-cakrezvarI, gaurI, ambikA, yakSI, AdinAtha aura mahAvIrakI khaDgAsana mUrtiyAM, zItalanAthako yakSI mAnavI, pArzvanAtha tIrthaMkara mUrtikA pAdapITha, zItalanAthakA yakSa, brahmezvara, tiirthNkr-mstk| eka cabUtaremeM kaI aise zilAphalaka jar3e hue haiM jinapara tIrthakara mUrtiyAM aMkita haiN| isI prakAra eka tIrthakara mUrtikA UparI bhAga jisameM suroM dvArA puSpavarSA pradarzita hai tathA eka mahAvIra mUrti bhI jar3I huI hai| purAtattva vibhAgane jo mUrtiyAM saMgRhIta ko haiM, unameM kucha mUrtiyA~ isa prakAra haiM (1) 12 phuTa UMcI pratimAke atirikta yahA~ jaina pratimAoMko saMkhyA bahuta hai| eka pArzvanAtha pratimA hai jisake donoM ora dharaNendra-padmAvatI tribhaMga mudrAmeM khar3e haiN| mUrtike sirake pIche bhAmaNDala hai. tathA sirake Upara vichatra zobhita haiN| chatrake nIce sapaMphaNa maNDalase suzobhita
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake vivambara jaina tIrtha 287 bhagavAn pAzvanAtha kAyotsargAsanameM khar3e haiN| sarpake phaNa, bhagavAnkA mukha aura u~galiyAM khaNDita haiN| gandharvoke UparI aura nicale bhAgoMmeM laghu tIrthaMkara-mUrtiyAM haiN| caraNa-caukIpara cakra aMkita hai| / bhagavAn mahAvIrakI eka khaNDita pASANa mUrti bhI hai| isake donoM ora mAtaMga yakSa aura siddhAyanI yakSI bane hue haiN| pAdapIThapara siMha lAMchana aMkita hai| (2) prathama tIrthakarakI yakSI cakrezvarI, (3) pAzrvanAtha mUrtike UparI bhAgameM yakSI siddhAyanI sahita tIrthakara vardhamAna, (4) eka zilAphalakapara vidyAdeviyoM sahita tiirthNkr| deviyoMkA aMkana kuNDikA sahita kiyA gayA hai| (5) chatakA zilAkhaNDa, jisameM kIrtimukha dIkha par3ate haiM, (6) eka stambhapara mahAvIrako khaDgAsana mUrti aura usake Upara pArzvanAtha mUrti, (7) eka zilAphalakameM mahAvIrako khaDgAsana mUrti aSTa prAtihAryoMse yukta, (8) eka zilAphalakapara 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~, (9) bhagavAn zAntinAtha / adhobhAgameM do upAsaka praNAma mudrA meM, (10) bhagavAn zAntinAtha, (11) airAvata gajArUr3ha caturbhuja indra, (12) padmaprabha tIrthakara, (13) sumatinAtha, (14) airAvatapara AsIna indra, (15) mahAvIrakI mUrti yakSa-yakSo sahita / kaI dvArapAla mUrtiyA~ haiM / inake atirikta aura bhI kaI mUrtiyA~ haiN| gandharvapurI grAmameM jo jaina mUrtiyAM haiM, ve prAyaH jamInameM se nikalI haiN| aba bhI kabhI-kabhI khetoMmeM hala calAte samaya aura purAne khaNDaharoMmeM jaina mUrtiyAM mila jAtI haiN| aisA pratIta hotA hai ki gandharvapurI prAcIna kAlameM prasiddha jaina tIrtha rahA hogaa| vartamAnameM bhI isa grAmameM eka digambara jaina mandira hai / yaha mandira prAcIna hai kintu jIrNoddhArake kAraNa nayA dIkhatA hai| isameM idharaudharase lAyI huI 6 prAcIna mUrtiyA~ haiM / inakA pASANa saleTI hai| ye sabhI tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| . jaina mandirake sAmane eka pyAU hai| usake cabUtaremeM eka padmAsana tIrthaMkara mUrti jar3I huI aba bhI dikhAI par3atI hai| jaina mandirake nikaTa eka kabristAna hai| kabroMke banAnemeM adhikatara jaina mandiroMkI sAmagrIkA hI upayoga huA hai| harijanoMke mandirameM bhI jaina mandiroMke pASANa evaM mUrtiyoMke khaNDa lage hue haiN| somavatIke dUsare taTapara gandharvasenake mandirake pAsa sIr3hiyoMmeM bhI aisI sAmagrI lagI hai| gAMvameM aura gA~vake bAhara mandiroMke bhagnAvazeSa bikhare hue haiN| yaha samasta sAmagrI 10vIM-11vIM zatAbdIkI hai aura paramArakAlIna hai| cUlagiri siddhakSetra cUlagiri siddhakSetra hai| yahA~se indrajIta, kumbhakarNa tathA anya aneka muni mukta hue haiN| prAkRta nirvANa kANDameM isa sambandhameM nimnalikhita ullekha prApta hotA hai 'bar3avANIvaraNayare dakkhiNabhAyammi cUlagirisihare / iMdajiya kumbhakaraNo NivvANagayA Namo tesiM' // 12 // __ arthAt bar3avAnI nagarase dakSiNakI ora cUlamiri zikharase indrajIta, kumbhakarNa Adi muni mokSa gye| maiM unako namaskAra karatA huuN| isa gAthAkA hindI rUpAntara isa prakAra hai 'bar3avAnI bar3anayara sucaMga / dakSiNadizi giricUla utNg| indrajIta aru kumbhaju kaNaM / te bandoM bhavasAyara tarNa // '
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 bhAratake digambara jaina tIrtha - saMskRta nirvANa bhaktimeM isa tIrthake sambandhameM koI ullekha nahIM hai| kintu uttarakAlIna bhaTTArakoMne isa kSetrako siddhakSetra yA nirvANa kSetra svIkAra kiyA hai| yathA-bhaTTAraka zrutasAgarane bodhaprAbhRtakI 27vIM gAthAkI TIkAmeM nirvANa kSetroM tathA kalyANaka kSetroMkA varNana karate hue cUlAcalakA ullekha kiyA hai| megharAja kavine 'tIrtha-vandanA' nAmaka gujarAto racanAmeM isa tIrthaka sambandhameM nirvANakANDake samAna hI isa prakAra likhA hai ___ 'vaDavAni nagara sutIrtha pazcima culagiri jAnijoe / kuMbhakarNa iMdrajita siddha havA te bakhANi joe|' kASThA saMgha nandItaTagacchake bhaTTAraka jJAnasAgarane 'sarvatIrthavaMdanA' nAmaka eka racanA hindI mizrita gujarAtImeM likhI hai| usameM aneka tIrthoMkA 101 chappaya chandoMmeM paricaya diyA hai| cUlagiri kSetrakA paricaya dete hue unhoMne kucha nayI jAnakArI bhI dI hai 'bar3avANI varanayara tAsa samIpa manohara / calagirIndra pavitra bhaviyaNa jana bahusukhakAra // kuMbhakarNa munirAya iMdrajita mokSa pdhaaryaa| siddhakSetra jaga jANa baha jana bhava jala tAryA // bAvana saMghapati Aya kari biMbapratiSThA bhukrii| brahmajJAnasAgara vadati kIrti tribhuvanamAM vistarI' // 64 // isa padyameM yaha vizeSa sacanA dI gayI hai ki 52 saMghapatiyoMne yahAM aneka bimboMkI pratiSThAe~ kraayiiN| kSetrapara saMvat 1380 meM pratiSThita mUrtiyoMkI bahuta bar3I saMkhyA hai| sambhavataH kavikA abhiprAya inhIM mUrtiyoMkI pratiSThAse hai| marAThI bhASAke pramukha kavi cimaNA paNDitane isa kSetrake sambandhameM paricaya dete hue likhA - hai ki 'baDavAninayara dakSina bhaagii| cUlagiri parvata tU pAhe vegii| indrajita kumbhakarNa ubhaya yogii| taponidhi jhAle ziva sukhabhogI' // 17 // bhaTTAraka udayakIrtine 'tIrtha-vandanA' nAmaka apanI racanAmeM baDavAnIse rAvaNake putra indrajitko mukta huA mAnA hai 'bar3avANI rAvaNa taNau putta / hauM baMdauM iMdajita muNi pavitta / ' yati madanakIrti-jo lagabhaga 12vIM-13vIM zatAbdIke vidvAn haiM, ne 'zAsana-catustrizikA' meM likhA hai ki bhagavAn AdinAthakI 52 hAtha U~cI mUrti hai| ise bRhaddeva kahA jAtA hai| isakA nirmANa arkakIrti rAjAne eka hI pASANase karAyA thaa| isa sthAnako Adi niSadhikA kahA jAtA thA / vaha nagara bRhatpura kahalAtA thaa| 'dvApaJcAzadanUnapANiparamonmAnaM karaiH paJcabhiH yaM cakre jinamakaMkIrtinRpativiANamekaM mahat / tannAmnA sa bRhatpure varabahahevAkhyayA goyate zrImatyAdiniSiddhikeyamavatAd digvAsasAM zAsanam // 6 // 1. madana aura AzAdhara mAlavarAja arjunavarmana paramAra (1210-1218 ) ke darabArake ratna the| di sTragala phaoNra empAyara, pR. 71, bhAratIya vidyA bhavana, bmbii|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 madhyapradezake digambara jaina tIrtha bhaTTAraka sumatisAgarane isa kSetrakI mUrtiko bAvanagajA mAnA hai| 'suviMjhAcala bAvaNagajadeva / ' bhaTTAraka jayasAgarane bhI isakA smaraNa isa prakAra kiyA hai-... 'suvAvanagaja vindhyAcala tthaay|' isa prakAra hama dekhate haiM ki aneka vidvAn lekhakoMne tIrthoMkA varNana karate samaya cUlagirikA smaraNa kiyA hai| kucha lekhakoMne nirvANa kSetrake rUpameM isakA ullekha kiyA hai aura dUsare vidvAnoMne yahAMkI AdinAtha svAmIkI vizAla pratimA-jise bAvanagajAjI kahate haiM-kA varNana kiyA hai| vAstava meM jaise isa kSetrakA mAhAtmya nirvANa kSetra honeke kAraNa hai, usI prakAra bhAratakI sabase bar3I pratimA honeke kAraNa bhI isa kSetrakA mahattva hai, isase inakAra nahIM kiyA jA sktaa| uparyukta ullekhoMke anusAra bar3avAnI nagarake nikaTavartI cUlagirise rAvaNa-putra indrajit aura rAvaNake anuja kumbhakaNaM muni-avasthAmeM tapa karake mukta hue haiN| ataH yaha kSetra siddhakSetra athavA nirvANa-kSetra kahalAtA hai| - AcArya raviSeNakRta 'padmapurANa meM rAvaNakI mRtyu honeke bAdakI eka mahattvapUrNa ghaTanAkA '. varNana AyA hai / eka dina chappana hajAra AkAzacArI muniyoMke saMghake sAtha anantavIrya munirAja pdhaare| usI dina rAtrike samaya unheM kevalajJAna utpanna ho myaa| donoMne Akara kevalajJAnakI pUjA kI aura gandhakuTIkI racanA kii| samAcAra milate hI rAmacandra, lakSmaNa, vAnaravaMzI, RkSavaMzI aura rAkSasavaMzI saba loga unake darzanoMko aaye| bhagavAn anantavIrya kevalIkA upadeza sunakara indrajIta, meghanAda, kumbhakarNa, mArIca Adine laMkAke usI kusumAyudha nAmaka udyAnameM kevalI bhagavAnke samIpa muni-dIkSA le lii| kucha samaya pazcAt ve vibhinna dezoMmeM vihAra karane lge| kintu indrajIta, kumbhakarNa Adine kisa sthAnase mokSa prApta kiyA, isakA koI ullekha padmapurANakArane nahIM kiyaa| sAdhAraNa-sA saMketa diyA hai ki vindhyavanakI mahAbhUmimeM jahA~ indrajItake sAtha meghavAhana munirAja virAjamAna rahe, vahAM megharava nAmaka tIrtha bana gayA (padmapurANa 80 / 136 ) tathA rajoguNa aura tamoguNase rahita mahAmuni kumbhakarNa yogI narmadAke jisa tIrapara nirvANako prApta hue the, vahAM piTharakSata nAmakA tIrtha prasiddha huaa| yaha megharava aura piTharakSita tIrtha kahAM rahe haiN| Aja isakA patA kisIko nahIM hai / AcArya guNabhadrake 'uttarapurANa meM bhI inake nirvANa-sthAnakA ullekha nahIM miltaa| itanA avazya milatA hai ki sugrIva, vibhISaNa, hanumAn Adike sAtha rAmacandrane sammedazikharase nirvANa prApta kiyaa| kucha vidvAn yahAM Aye hue 'Adi' zabdase indrajIta aura kumbhakarNako bhI rAmacandra ke sAtha sammilita karanepara jora dete haiN| vibhISaNa, sugrIva Adi muni-avasthAmeM rAmacandrake sAtha rahe hoM, yaha sambhava ho sakatA hai| kintu indrajIta aura kumbhakarNa rAmacandrake sAtha tapasyA karate hoM aura sammedazikharapara antameM unake sAtha rahe hoM, yaha eka kliSTa kalpanA hai| kyoMki indrajIta aura kumbhakarNane laMkAkI parAjayake bAda hI muni-dIkSA dhAraNa kara lI thI, jabaki rAmacandra Adi bahuta samayake pazcAt muni hue the| dUsare, rAmacandrake prati unake manameM kisI AkarSaNako sambhAvanA hI nahIM thii| isalie yaha svIkAra karanA kaThina hai ki indrajIta aura kumbhakarNane sammedazikharase mokSa prApta kiyA thaa| vAstavameM indrajIta aura kumbhakarNakA nirvANa isI cUlagirise huA thA, isIlie yaha zatAbdiyoMse siddhakSetrake rUpa meM prasiddha rahA hai| prAkRta nirvANa-bhakti AcArya kundakunda viracita 3-37
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 bhAratake digambara jaina tIrtha hai, isa prakArako mAnyatA pracalita hai| yadi yaha mAnyatA ThIka hai to yaha svIkAra karanemeM koI Apatti nahIM hai ki do sahasrAbdI pUrvameM bhI cUlagiri siddhakSetrake rUpameM mAnya rahA hai| bhAratako sarvonnata mati, bAvanagajAjI cUlagiri satapur3A zaila mAlAoMkI sabase UMcI coTI kahI jAtI hai| yahIMpara bhAratakI sabase vizAla mUrti virAjamAna hai / yaha mUrti Adya tIrthaMkara bhagavAn RSabhadevakI hai jo cUlagirike madhyameM eka hI pASANameM ukerI huI hai| yaha pratimA kAyotsarga mudrAmeM hai aura 84 phuTa UMcI hai| sarva-sAdhAraNameM yaha mUrti bAvanagajAjIke nAmase prasiddha hai| prAcIna kAlameM isa prAntameM eka hAthako hI kaccA gaja mAnaneko paramparA thii| cUMki yaha pratimA 52 hAtha UMcI hai, ataH janatAmeM yaha bAvanagajAjIke nAmase vikhyAta ho gyii| zravaNabelagolAmeM gommaTezvarakI pratimA lagabhaga 57 phuTakI hai| saumyatA aura bhAvamudrAmeM saMsArakI koI bhI pratimA gommaTezvarakI pratimAke sAtha samatA nahIM kara sktii| vaha sAre pahAr3ako kATakara nirmita huI hai aura nirAdhAra khar3I huI hai, jabaki bAvanagajAko RSabhadeva pratimA na to bhAvAMkanameM usakI samAnatA kara sakatI hai aura na hI vaha nirAdhAra hI khar3I hai| balki pahAr3ake sahAre khar3I huI hai| tathApi bAvanagajAjIko isa pratimAkI apanI kucha anupama vizeSatA hai aura vaha hai isakI vishaaltaa| itanI vizAla pratimAkA nirmANa karake jainoMne kalAke kSetrameM nizcaya hI eka mahAna dena dI hai| isakA zilpa-vidhAna bhI anUThA hai / yaha samAnupAtika hai / isake aMga-pratyaMga suDaula haiN| mukhapara virAga, karuNA aura hAsyakI saMtulita chavi aMkita hai| ___ bAvanagajAjIkA pUrA mApa isa prakAra haimUrtikI UMcAI 84 phuTa eka bhajAse dUsarI bhajAkA AkAra 29 phuTa 6 iMca bhujAse u~galo taka 46 phuTa 2 iMca kamarase er3I taka sirakA gherA , 26 phuTa pairakI lambAI 13 phuTa 9 iMca nAkakI lambAI 3 phuTa 11 iMca A~khakI lambAI . 3 phuTa 3 iMca kAnakI lambAI - 9 phuTa 8 iMca eka kAnase dUsare kAnako dUrI 17 phuTa 6 iMca pAMvake paMjeko caur3AI mUrtikA nirmANa kAla ___yaha mUrti bhUre dezI pASANakI banI huI hai| isa mUrtipara koI lekha nahIM hai| ataH isake nirmAtA yA pratiSThAkArakakA nAma aura pratiSThA-kAla nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai| yaha kaise -AzcaryakI bAta hai ki itanI vizAla kalA-mUrtike nirmAtA kalAkAra, pratiSThAkAraka aura pratiSThAcAyaM sabhI apane yazake prati itane nirIha rahe haiM ki unhoMne apane pIche apane paricayakA koI satra taka nahIM chor3A aura apanI samasta AkAMkSAoMke sAkAra rUpa meM yaha bhavya-pratimA nirmita karake apane Apako sarvAntaHkaraNase bhagavAn RSabhadevake caraNoMmeM samarpita kara diyaa| vAstavameM yugayugoM taka jagatke lie Atma-kalyANakA mArga prazasta karake ve dhanya ho gye| 37 phuTa 5 phuTa
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 291 yahA~ vicAraNIya yaha hai ki yati madanakIrti 13vIM zatAbdIke vidvAn haiM / unhoMne isa mUrtikA ullekha kiyA hai / isakA artha hai ki yaha mUrti unase pUrvako hai / yatijIne isake nirmAtAkA nAma akIrti likhA hai / isa nAmake tatkAlIna kisI narezakA patA itihAsa-granthoM meM nahIM milatA / sambhavataH yaha koI choTA-moTA rAjA rahA hogA / yatijIse bhI pUrvakAlake do lekha isa mandirake sabhAmaNDapameM pUrvaM ora dakSiNakI ora utkIrNa haiM / ye lekha saMvat 1223 ( san 1166 ) bhAdrapada vadI 14 zukravAra ke haiM / pUrvaMvAle lekhameM rAmacaMdra muniko prazaMsA kI gayI hai tathA dakSiNavAle lekhameM muni lokananda, devananda aura unake ziSya rAmacandrakI prazaMsA karate hue unake dvArA yahA~ mandira nirmANa karAnekA ullekha kiyA gayA hai / isameM jisa mandirake nirmANakA ullekha hai, sambhavataH vaha cUlagiri para sthita mukhya mandira hI hai / kintu isameM bar3I mUrtike nirmANake bAremeM kucha bhI saMketa nahIM kiyA gayA / yaha bhI sambhava hai ki muni rAmacandrake upadezase akaMkIrti narezane mukhya mandira aura bar3I mUrtikA nirmANa karAyA ho / kintu isa prakArakA koI spaSTa ullekha na honeke kAraNa vizvAsapUrvaka kucha nahIM kahA jA sakatA / itanA to sunizcita hai ki zilAlekhake anusAra mukhya mandirakA nirmANa saMvat 1223 meM huA thA aura yati madanakIrti dvArA 52 hAtha U~cI mUrtikA ullekha karane se spaSTa hai ki yaha mUrti madanakIrtike kAla meM vidyamAna thI / madanakIrtikA itihAsasammata kAla 13vIM zatAbdI hai / eka zilAlekha ke anusAra saMvat 1516 meM bhaTTAraka ratnakIrtine isa mandirakA jIrNoddhAra - karAyA / zilAlekha kA mUlapATha isa prakAra hai 'svasti zrI saMvat 1516 varSe mArgazIrSe vadi 9 rakho sUrasena mehamunda rAjye zrI kASThAsaMghe mAthuragache (cche ) puSkaragaNe bhaTTArakaH zrI zrIkSemakIrtidevaH vrataniyamasvAdhyAyAnuSThAnatapopazamaikaniyama bhaTTArakI hema kIrtidevastacchiSya mahAvAdavAdIzvara rAyavAdIpitAmahasakalavidvajjana cakravartinalaH zrIkamalakIrtideyastacchiSyajina siddhAntapAThapayodhinAyakAntaTopAsIna maNDalAcArya zrIratnaMkIrtinA jIrNoddhAraH kRtaH bRhaccaityAlayapArzve dazajinavasatikAH kArApitAH bhaTTezvara dvitIyasaM DAlu bhAryAkhetu dvi (..) nA ( ) padminI khetuputra saM0 vADhA saM pArasa etaiH indrajitaH pratimAM pratiSThApya nityamacaM manto pUjamanto vA zubhaM tAvacchrosaMghasya / ' . isa zilAlekhase jJAta hotA hai ki kASThAsaMgha mAthuragaccha puSkaragaNake bhaTTAraka kSemakIrti, unake ziSya bhaTTAraka hemakIrti, unake ziSya kamalakIrti, unake ziSya bhaTTAraka ratnakIrti devane isakA jIrNoddhAra karAyA tathA bar3e mandirake bagalameM dasa jinAlaya banavAye / unhoMne indrajItakI mUrtikI pratiSThA karake sthApita kI / ye bhaTTAraka gvAliyara pIThake svAmI the / ratnakIrti ke guru kamalakIrtikA AnumAnika kAla saMvat 1506-1510 hai | mandira meM uttara kI ora eka lekha hai / usameM likhA hai ki saMvat 1516 meM sUtrazAlAkA jIrNoddhAra kiyA gayA / isakA artha hai ki mandirakI taraha sUtrazAlA bhI paryApta prAcIna thI, jisase usake jIrNoddhArako AvazyakatA huI / sArAMza yaha hai ki bAvanagajAjI mUrtikA sahI nirmANa kAla to nizcita nahIM ho pAyA, kintu yaha 13vIM zatAbdIse pUrvakAlika hai / yahA~kA mukhya mandira 12vIM zatAbdI meM nirmita huA thA / sambhavataH sUtrazAlAkI racanA bhI isI kAlameM huI thI / mukhya mandirake nikaTavartI 10 mandiroMkA nirmANa bhaTTAraka ratnakIrtike upadezase 15vIM zatAbdImeM kiyA gayA /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 bhAratake digambara jaina tIrtha - isake pazcAt muslima-kAlameM aura bAdameM bhI bahuta samaya taka isa mUrtikI upekSA rhii| matike Upara dhapa aura varSAse bacAvake lie na chatarI thI aura na prakSAla Adi karaneke lie siiddh'ii| burabure pASANakI honeke kAraNa yaha prakRtike asahya prahAroMke kAraNa khiratI bhI rahatI thii| varSAkA pAnI pahAr3ake bhItara praveza karake mUrtike AsapAsase nikalatA rahatA thaa| ataH bhaya hone lagA ki kahIM yaha vizAla pratimA naSTa na ho jAye / taba digambara jaina samAjane isakI surakSAkI ora dhyAna denA Arambha kiyA, kaI prasiddha iMjIniyaroM aura purAtattva vibhAgake adhikAriyoMse parAmarza kiyA gayA aura mAgha sudI 1 vIra saM. 2449 ( vi. saM. 1979 ) ko jIrNoddhArakA muhUrta kiyA gyaa| isameM 59000 rupaye vyaya hue| isake phalasvarUpa mUrtike donoM ora gailarI banA dI gayI, jahAM khar3e hokara AsAnIse abhiSeka kiyA jA ske| dhUpa aura varSAse bacAvake lie mUrtike Upara 40 phuTa lambe 1 // phuTa caur3e garTara DAlakara Upara bAmbeke patroMkI chata banavA dI gayI hai| isa prakAra isa mUrtiko surakSA kI gayI hai / mUrtike Upara pAliza bhI karA dI gayI hai| isase mUrti saumya aura AkarSaka ho gayI hai| kintu mUrtikI prAcInatA isake kAraNa daba gayI lagatI hai| bar3avAnIke mandira aura saMsthAeM bar3avAnImeM eka vizAla digambara jaina mandira hai| mandirameM mUlanAyaka bhagavAn neminAthakI bhavya pratimA hai, jisako pratiSThA saMvat 1380 meM huI thii| isake pAdapIThapara isa viSayaka mUrti-lekha bhI hai| cUlagiri kSetrakI 4 dharmazAlAeM bhI yahA~para haiM / dharmazAlAoMke nikaTa hI zrI harasukharAya di. jaina chAtrAvAsa tathA zrI mahAvIra caityAlaya hai| jaina dharmazAlA aura jaina chAtrAvAsa jisa jamInapara bane hue haiM, vaha jamIna 31 julAI 1867 ko tatkAlIna bar3avAnI nareza mahArANA jasavantasiMhajIne digambara jainoMko bheMTasvarUpa dI thii| yaha jamIna rANApurA muhallekI khAIke pazcimakI ora uttara-pazcimameM 500 hAtha tathA pUrva-pazcimameM 500 hAtha lambI-caur3I aura caurasa hai| jaba isake AsapAsa AbAdI bar3ha gayI aura jamInakA mUlya bar3ha gayA, taba 28-7-1916 ko isa jamInake badale jaina dharmazAlAke pIchekI kharAba jamIna deneke lie tatkAlIna bar3avAnI riyAsatake darabAra oNphisakI orase Adeza jArI huaa| jisake virodhameM sAre bhAratake digambara jaina samAjameM Andolana huaa| phalataH narezako Adeza vApasa lenA pdd'aa| isake bAda vahA~ke darabAra aura myunisipailiTIne isa bhUmipara jainoMke kAnUnI adhikArako mAnya karanekA likhita AzvAsana diyaa| vahAMko nagarapAlikAne prastAva pAsa karake jaina samAjako chAtrAvAsa aura dharmazAlA banAnekI AjJA dI hai| isa prakAra isa bhUmipara jaina samAjakA vaidha adhikAra hai| usane isakA bahuta vikAsa kiyA hai| isa bhUmipara dharmazAlA, chAtrAvAsa aura mandira jana-kalyANake lie banAye gaye haiN| kSetra-darzana bar3avAnIse pahAr3I mArga dvArA cUlagiri kSetra 7 ki. mI. hai| kSetra taka pakkI sar3aka hai| isa sar3akako banavAneke lie digambara jaina samAjane tatkAlIna darabArako 2000 rupaye pradAna kiye the| sar3akakA nAma bAvanagajA roDa hai / baseM dharmazAlA taka niyamita rUpase calatI haiN| talahaTIkI dharmazAlAoMke pAsa seTha roDamala megharAja susArIkI orase do guphAeM banI huI haiN| dharmazAlAse calakara prAyaH 2 phAgapara eka choTA-sA mandira milatA hai| yaha neminAtha mandira hai| isameM kRSNa pASANako 1 phuTa 2 iMca U~cI bhagavAn neminAthakI padmAsana pratimA
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 293 virAjamAna hai / yaha saMvat 1939 meM pratiSThita huI hai / isake bagala meM candraprabha bhagavAnkI 2 phuTa - 1 iMca U~cI padmAsana mudrAmeM zveta varNaM pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 1967 meM huI hai| isa mandirakA nirmANa seThAnI bar3I bAI dharmapatnI seTha nAnUrAma RSabhadAsa bar3avAnIne karAyA thA / Age eka dvAra milatA hai / yaha vizrAma sthAna bhI / isake bagala meM jinAlaya hai / mandirameM ghusate hI bAyIM ora dezI pASANakI AdinAtha svAmIkI padmAsana pratimA hai| isakI avagAhanA 3 phuTa 8 iMca hai aura isakI pratiSThA saMvat 1380 hai / isake bagalake garbhagRhameM bhagavAn neminAthakI kRSNa pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / yaha 3 phuTa 3 iMca UMcI hai aura saMvat 1967 meM isakI pratiSThA huI hai / isakI bAyIM ora bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa varNakI padmAsana pratimA hai jo 2 phuTa 5 iMca UMco hai aura saMvat 1939 kI pratiSThita hai| dAyIM ora bhagavAn pArzvanAthakI dezI pASANakI 3 phuTa 5 iMca samunnata khaDgAsana mUrti hai / vedIpara prAcIna caraNa haiM / mandirake nirmAtA seTha mIThAjI candUlAla motIlAla bar3avAnI haiM / dUsare garbhAlaya meM bhagavAn zAntinAthakI dezI pASANakI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai / avagAhanA 10 phuTa hai aura pratiSThA saMvat 1380 hai / ise naugajAjI kahA jAtA hai / bhagavAnke sirake pRSThabhAga meM bhAmaNDala alaMkRta hai tathA sirake Upara chatratrayI hai / bhagavAnke caraNoMke donoM ora saudharma aura aizAna indra camara hAthameM liye sevArata haiN| bAyIM ora kunthunAtha bhagavAnkI 4 phuTa 7 iMca unnata pratimA hai aura bAyIM ora 5 phuTa unnata aranAtha virAjamAna haiN| ina pratimAoM ke parikarameM bhAmaNDala aura camaravAhaka haiM tathA pratiSThAkAraka aura unakI patnI hAtha jor3e hue bhagavAnkI sevA meM khar3e haiM / zAntinAtha kI caraNa-caukIpara usakA pratiSThA kAla saMvat 1380 aMkita hai / isa mandirakA nirmANa seTha roDajI sUrajamalajI susArI tathA zrI hukmIcanda cunnIlAla DeharIne karAyA thA / ina mandiroMse bAvanagajAjI taka jAneke lie sIr3hiyA~ banI huI haiN| madhyameM pArzvanAtha mandira hai / pArzvanAtha bhagavAnkI bhUre dezI pASANakI 4 phuTa 7 iMca unnata padmAsana pratimA virAjamAna hai / caraNa- cokIpara aMkita mUrti lekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 1242 meM kI gayI / pratiSThAkAraka aura unakI patnI bhagavAn ke donoM ora caraNoM meM hAtha jor3e hue baiThe haiN| isa mandirakA nirmANa seTha hIrAcanda vijayalAla ratAvarane karAyA / 1 isa mandirase kucha hI dUrIpara devAdhideva RSabhadeva svAmIkI jagadvikhyAta pratimA ucca parvata zikharapara khar3I saMsArake santrasta prANiyoMke Upara apanI ananta karuNAkI varSA kara rahI hai / yahI pratimA bAvanagajAjIke nAmase jagavizruta hai / unake caraNoMmeM pahu~cakara unakI mahAnatAke samakSa apanI hInatA aura akiMcanatAkA bodha hotA hai / jAte hI unake caraNoMmeM mastaka svataH jhuka jAtA / mana pAvanatAse snigva ho uThatA hai / jagatkI nAnAvidha AkulatAoMse santapta mAnasapara mAno zItala phuhAreM par3ane lagatI haiM / hRdaya bhaktise taraMgita ho uThatA hai / jaba caraNoMse mastaka haTAkara UparakI ora dRSTi uThAte haiM to mahAprabhuke mukhapara aniMdya musakAna bikharI huI dikhAI par3atI hai / lagatA hai, prabhu hamapara karuNAkI varSA karake abhaya de rahe haiM / unakI pAvana chAyA meM pahu~cakara zAntikA anubhava hone lagatA hai / bhagavAn RSabhadevakI yaha pratimA khaDgAsana mudrAmeM hai / yaha pahAr3a meM se hI ukerI gayI hai / yaha gommaTezake samAna nirAdhAra nahIM hai balki use pahAr3akA AdhAra prApta hai / yaha apanI uccatAmeM advitIya hai / pratimAkI chAtIpara zrIvatsa lAMchana hai / pratimAke hAtha jA~ghoMse mile hue
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 bhAratake digambara jaina tIrtha nahIM haiM, pRthak haiN| bAyIM ora caturbhujo gomukha yakSa aura dAyIM ora SoDazabhujI cakrezvarI yakSIkI mUrti hai| ye bhagavAn RSabhadevake sevaka yakSa-yakSI haiN| isa pratimAke darzana caraNoMmeM khar3e hokara nahIM ho pAte, isake lie mUrtise kucha haTakara sAmane khar3A honA par3atA hai| . bAyIM ora dovArameM do phuTa UMce eka zilAphalakameM ajitanAtha tIrthaMkarakI padmAsana pratimA utkINaM hai| parikarameM bhAmaNDala, chatra, gajalakSmI aura mAlAdhArI gandharva haiN| camaravAhaka eka hAthameM camara tathA dUsare hAthameM jalakalaza liye hue haiN| pratIkAtmaka rUpase saudharma aura aizAna indroMko sAnatkumAra aura mAhendra indroMke kAryoMko karate hae dikhAyA gayA hai| adhobhAgameM ajitanAthake yakSa-yakSI mahAyakSa aura ajitA bane hue haiN| caraNa-caukIpara ajitanAthakA lAMchana hAthI aMkita hai| . bar3I mUrtike Age eka bar3A cabUtarA hai tathA donoM bAjuoMmeM dAlAna yA sabhAmaNDapa bane hue haiN| bar3I mUrtike abhiSeka Adike uddezyase Upara jAneke lie sIr3hiyAM aura maMca bane hue haiN| Upara mUrtike sirake pIche eka kamare meM tIna vediyAM banI huI haiN| madhyavedImeM bhagavAn candraprabhakI zveta pASANakI kAyotsargAsana pratimA hai jisakI avagAhanA 3 phuTa hai / yaha vIra saMvat 2457 meM pratiSThita huI hai| - zeSa donoM vediyoMmeM isI saMvatke pratiSThita tIna muniyoMke caraNa-cihna bane hue haiM / muniyoMke nAma haiM-muni AnandasAgarajI, muni zAntisAgarajI aura muni jnyaansaagrjii| bAvanagajAjIse kucha Upara jAnepara ekadvAra milatA hai| bAyIM orako AdinAtha mandira hai| isameM bhagavAn RSabhadevakI saMvat 1380 kI eka padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA 2 phuTa hai| bAyIM ora 1 phuTa 1 iMca UMce aura 1 phuTa 5 iMca caur3e zilAphalakameM eka padmAsana tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| isake donoM pAzvoMmeM do khaDgAsana pratimAeM banI huI haiN| dAyIM ora eka phalakameM yakSa-yakSI bane hue haiN| donoM baiThe hue haiN| unake donoM paira laTake hue haiM / ye donoM pratimAeM pahAr3apara utkhananameM prApta huI thiiN| dAyIM ora zveta varNa candraprabha virAjamAna haiM / pratimAkA AkAra 1 phuTa 7 iMca hai| yaha padmAsana hai aura saMvat 1967 kI pratiSThita hai| mandirake bAhara do khaNDita tIrthaMkara mUrtiyA~ rakhI huI haiN| ye bhI utkhananameM prApta huI batAyI jAtI haiN| pahAr3akI coTIpara cUlagiri mandira hai| yahI siddhabhUmi hai| yahIMse muni indrajIta, muni kumbhakarNa aura anya aneka muni mukta hue haiN| unakI sAdhanA, tapasyA aura vItarAgatAse pavitra hue yahA~ke paramANu aba taka yahAMke kaNa-kaNameM vyApta haiN| devatAoM aura indroMne ina muniyoMkA nirvANotsava isI sthAnapara Akara dhUmadhAmase manAyA thA / calagiri mandirameM mahAmaNDapa aura garbhAlaya haiN| anya mandiroMke samAna yaha mandira zikharabanda hai / garbhAlayameM vedIpara ukta munirAjoMke tIna caraNa-cihna bane hue haiM tathA zveta pASANakI do pratimAeM virAjamAna haiM-mallinAtha aura candraprabha / inake caraNa-pIThapara kramazaH kalaza aura ardhacandra ye cihna aMkita haiN| inake atirikta mahAmaNDapameM donoM ora 36 mUrtiyAM virAjamAna haiN| inameM 2 mUrtiyAM khaNDita haiN| ina mUrtiyoMmeM 14 mUtiyA~ saMvat 1380 kI hai, zeSa saMvat 1939 kI pratiSThita haiM / mUrtiyoMkI caraNa-caukIpara mUrti-lekha aMkita haiN| 36 mUrtiyoMmeM 17 zveta, 6 kRSNa aura 13 bhUre varNakI haiN| mandirake mahAmaNDapameM 4 zilAlekha bhI haiN| zilAlekha saMvat 1116, .1223 aura 1508 ke haiN| ina zilAlekhoMke anusAra ina saMvatoMmeM isa mandirakA nirmANa evaM
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 295 jIrNoddhAra kiyA gayA thaa| isase pratIta hotA hai ki siddhakSetrake rUpameM isa kSetrakI mAnyatA prAcIna kAlase calI A rahI hai| mandirake bAhara bane hue ahAteke AloMmeM 22 mUrtiyAM rakhI huI haiN| ye saMba pahAr3apara utkhananameM prApta huI thiiN| ina mUrtiyoMmeM neminAthakI eka mUrti 4 phuTa 4 iMca tathA pArzvanAthakI eka mUrti 4 phuTa 3 iMcakI hai| ye mUrtiyAM prAyaH khaNDita haiN| kucha mUrti-lekhoMke anusAra ye saMvat 1380 kI haiN| ___ isa mandirake pRSThabhAgameM eka gumaTI yA mandariyA banI huI hai| isameM tIna vediyAM haiN| sAmanevAlI vedImeM 2 phuTa 2 iMca UMcI eka khar3I nagna mUrti hai| mUrti hAtha jor3e hue hai| isake donoM ora camaravAhaka haiN| mUrtike sAtha pIchI-kamaNDala nahIM hai| dAyIM dIvArameM kRSNa pASANakI hAtha joDe hae mani-mati hai| nIce hAtha joDe hae zrAvaka-zrAvikA haiN| isa matike adhobha lekha aMkita hai| isI prakAra bAyIM orakI dIvArameM bhI eka muni-mUrti khar3I hai| usake donoM pAvoM meM camaravAhaka haiN| bagalameM eka yakSI-mUrti hai| ina tInoM mUrtiyoMkA AkAra 1 phuTa 8 iMca * hai| kucha logoMkI dhAraNA hai ki dAyIM ora kI dIvArameM banI huI mUrti AcArya kundakundakI hai aura zeSa donoM mUrtiyA~ do gaNadharoMkI haiN| isa mUrti-lekhako dekhakara yaha bhrAnti pakar3ameM saralatApUrvaka A jAtI hai| mUrti-lekhake prArambhameM 'kundakunda....nvaye' raha gayA hai / aisA pratIta hotA hai ki 'kundakunda' zabdako par3hakara isa mUrtiko hI kundakunda mAna liyA gyaa| anukaraNapriya logoMne binA dekhe-samajhe riporToM, patroM AdimeM use prakAzita kara diyaa| samAjameM svIkRta tathyake rUpameM yaha pracArita ho gyaa| aisI nirAdhAra mAnyatA bar3I upahAsAspada pratIta hotI hai| cUlagiri kSetrako talahaTIke mandiroMkA vivaraNa isa prakAra hai (1) pAzvanAtha mandira-isameM mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa pASANakI padmAsana mUrti hai| isakI AkAra 3 phuTa hai| isa mandirameM 5 pASANa aura 2 dhAtu mUrtiyA~ haiN| isake nirmAtA seTha gambhIramala Tekacanda manAvara haiN| . (2) candraprabha mandira-isameM candraprabha bhagavAnkI zvetavarNa mUrti hai| yaha padmAsana hai aura 3 phuTa 5 iMca unnata hai / isake atirikta yahAM 2 pASANako tathA 2 dhAtukI mUrtiyAM haiN| mandirakA nirmANa zrI lacchIrAmamalajI aMjar3ane kraayaa| ____(3) pArzvanAtha mandira-isameM 3 phuTa unnata pAzvanAtha svAmIkI mUrti nau phaNAvalIse maNDita hai / mUrti kRSNa pASANakI hai aura padmAsana hai| isake atirikta isa mandirameM 3 pASANakI aura 6 dhAtukI mUrtiyAM aura bhI haiN| ___ (4) pAzvanAtha mandira-isa mandirake nirmAtA cau. goNDusA mahAkAla-sA maNDalezvara haiN| isameM bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa varNakI 3 phuTa UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai| (5) zAntinAtha mandira-isameM mUlanAyaka zAntinAtha svAmIkI 3 phuTa 3 iMca avagAhanAvAlI zveta varNa pratimA hai| yaha padmAsana mudrAmeM dhyAnAvasthita hai| isa mandirake nirmAtA seTha sevAsA pIpala gotra haiN| yahA~ 6 pASANakI aura 1 dhAtuko pratimA aura hai / dhAtuko eka caubIsI saMvat 1487 kI hai| . (6) pAzrvanAtha mandira-yahA~ pArzvanAtha bhagavAnko zyAmavarNa 3 phuTa 3 iMca U~cI padmAsana pratimA hai / isake atirikta do pASANa pratimAeM aura haiN| isa mandirakA nirmANa seTha zAmalAla pannAlAla dharamapurIne karAyA hai|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 bhAratake digambara jaina tIrtha (7) vAsupUjya mandira-isa mandirakI mUlanAyaka pratimA vAsupUjya bhagavAnkI hai| yaha zvetavarNa evaM padmAsana hai / isakA AkAra 2 phuTa 6 iMca hai| isa mandirake nirmAtA seTha jIvanalAla campAlAla aMjaDa haiN| pratiSThA saMvat 2005 hai| (8) candraprabha mandira-isameM candraprabhakI ekamAtra pratimA hai| zvetavarNakI yaha padmAsana pratimA 2 phUTa 6 iMca U~cI hai| mandirakA nirmANa saMvata 1947 meM zrI ratanabAI dharmapatnI zrI mAMgIlAla pATanI indaurane kraayaa| (9) pArzvanAtha mandira-yahAM kevala pArzvanAtha svAmI virAjamAna haiN| yaha mUrti kRSNavaNaM padmAsana hai tathA 3 phuTa 6 iMca unnata hai / seTha mANikacanda maganIrAma indaurane isakA nirmANa kraayaa| (10) neminAtha mandira-mUlanAyakake rUpa meM yahAM bhagavAn neminAthakI kRSNavarNakI pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA 1 phuTa 6 iMca hai| yaha padmAsanameM hai| isake atirikta yahA~ do pratimAeM aura virAjamAna haiM / isake nirmAtA sarvasukha rasoIdAra indaura haiN| (11) AdinAtha mandira-yahA~ mUlanAyaka zrI AdinAtha bhagavAnkI kRSNavarNa padmAsana pratimA hai| isakI avagAhanA 1 phuTa 2 iMca hai| isake alAvA pASANakI do aura bhI pratimAeM yahAM virAjamAna haiN| mandirake nirmAtA zrI vijayacandra seThI bar3anagara haiN| (12) pArzvanAtha mandira-pAzvanAtha bhagavAnko yaha mUlanAyaka pratimA 1 phuTa 9 iMca avagAhanAvAlI hai, zveta pASANakI hai aura padmAsana hai| isa vedIpara pASANakI do pratimA aura haiN| isa mandirake nirmAtA zrI bhIkAsA mAMgIlAla lonArA haiN| (13) zAntinAtha mandira-isameM mUlanAyaka pratimA bhagavAn zAntinAthakI hai| yaha zveta pASANako 3 phuTa 6 iMca U~cI padmAsana mudrAmeM hai| isake atirikta do pASANa-pratimAeM aura virAjamAna haiN| mandirake nirmAtA zrI DAlUrAma kAlUrAma sonakaccha haiN| (14) AdinAtha mandira-isameM mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI zvetavarNa pratimA 3 phuTa 6 iMca unnata hai aura pdmaasn,hai| isa vedIpara do pASANa pratimAeM aura bhI virAjamAna haiN| mandirake nirmAtA zrI jayacanda cunnIlAla indaura haiN| (15) candraprabha mandira-yahAM sAr3he tIna phuTa uttuMga bhagavAn candraprabhakI mUlanAyaka pratimA zveta pASANakI hai aura padmAsana hai| usake atirikta do pASANa pratimAeM aura haiM / isa mandirakA nirmANa zrI nandarAma seThI indaurane kraayaa| (16) AdinAtha mandira-bhagavAn AdinAthakI zveta pASANakI mUlanAyaka pratimA padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai / isakA AkAra 3 phuTa 9 iMca hai| isake atirikta vedIpara 4 pASANa pratimAeM aura haiN| isa mandirake nirmAtA zrI nAthUlAla cunnIlAla indaura haiN| (17) candraprabha mandira-isa mandirakA nirmANa zrI gumAnIrAma nAthUrAma indaurane karAyA hai| mUlanAyaka pratimA bhagavAn candraprabhakI hai| yaha 3 phuTa 9 iMca unnata hai, padmAsana hai aura zveta pASANakI hai| isa pratimAke atirikta yahA~ do pASANa pratimAeM aura haiN| (18) AdinAtha mandira-yahAM AdinAtha bhagavAnkI mUlanAyaka pratimA 3 phuTa 10 iMca UMcI zveta pASANakI hai aura padmAsana hai| isa vedIpara do pASANa pratimAe~ aura haiN| mandirake nirmAtA zrI malukacanda beNIcanda indaura haiN|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapravezake vigambara jaina tIrtha 297 (19) mahAvIra mandira-mahAvIra svAmIkI zvetavarNa padmAsana pratimA isa mandirakI mUlanAyaka pratimA hai / yaha 3 phuTa 6 iMca UMcI hai| isa vedIpara do-pASANa pratimAeM aura virAjamAna haiN| isa mandirakA nirmANa zrI gumAnIrAma sadAlAla indaurane kraayaa| (20) mAnastambha-mAnastambha 60 phuTa U~cA hai| isakI zikhara vedikApara puSpadanta bhagavAnkI zvetavarNakI 4 padmAsana aura 4 khaDgAsana pratimAeM virAjamAna haiN| isakA nirmANa seTha cAMdamala dhannAlAla sajAnagaDhane kraayaa| isa prakAra pahAr3akI talahaTImeM 19 mandira, 1 mAnastambha aura 1 chatrI hai| kSetrapara jitanI mUrtiyA~ haiM, unameM do mUrtiyAM, jo munisuvratanAthakI kahI jAtI haiM, vi. saMvat 1131 kI haiN| ye hI mUrtiyAM yahA~kI prAcInatama mUrtiyAM haiN| inake atirikta pArzvanAthako do mUrtiyAM saMvat 1242 kI haiN| eka dhAtu mUrti saMvat 1487 ko hai| saMvat 1380 aura 1939 kI mUrtiyoMkI saMkhyA bahuta hai| talahaTIke mandiroMmeM 13 mandira eka ahAtemeM bane hue haiM tathA 6 mandira alaga-alaga bane hue haiN| dharmazAlAeM talahaTImeM cAra dharmazAlAe~ yAtriyoMke lie banI huI haiN| inameM kula 50 kamare haiN| dharmazAlAoMke nikaTa hI bAvar3I, kuAM, jalakuNDa, snAnaghara, nala aura basa sTApa hai| prakAzake lie bijalIko suvidhA hai| kSetrako vyavasthA kSetrakI vyavasthA prabandhakAriNI kameTI, zrI calagiri siddhakSetra dvArA hotI hai| isa kSetrapara prArambhase hI digambara jaina samAjakA adhikAra rahA hai| eka bAra saM. 1742 meM vaiSNava samAjane cUlagirike mukhya mandirapara apanA adhikAra jatAnekA prayatna kiyA thaa| vaha indrajIta, kumbhakarNake caraNoMko dattAtreyake caraNa batAte the / yaha kesa saMvat 1758 taka calA, usameM jainoMkI vijaya huii| svargIya mahArAjA raNajItasiMhajIkI rAjamAtezvarI dhanaku~ara mahArAnIne kSetrapara digambara jainoMke paramparAgata adhikAroMko svIkAra kiyA aura vaiSNava samAjako santuSTike lie unhoMne narmadAke taTapara bar3avAnIse 3 mala dUra dattAtreyakA eka sundara mandira banavA diyaa| zikArakA niSedha - talahaTIke gheremeM aura pahAr3ake zikharapara jAneke mArgase eka mIla sabhI dizAoMmeM sarakArI AjJAke anusAra zikAra khelanA kAnUnana niSiddha hai| vASika melA kSetrakA vArSika melA pauSa sudI 8 se 15 taka bharatA thaa| caturdazIko cUlagirike sabhI mandiroMpara dhvajArohaNa kiyA jAtA thaa| jaba bar3avAnI sTeTa thI, usa samaya AkhirI dina bar3avAnIke sabhI mukhya bAjAroMse hokara pAlakI nikalatI thii| kintu kaI varSase yaha utsava banda ho gayA hai| . kSetrapara ullekhanIya melA vi. saMvat 1939 aura 1987 meM huA thaa| donoM hI bAra paMcakalyANaka pratiSThA huI jisameM hajAroM vyaktiyoMne sammilita ho dharmalAbha liyaa| saMvat 1980 kI 3-38
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 bhAratake digambara jaina tIrtha pratiSThAke samaya bAvanagajAjIkA mahAmastakAbhiSeka huA thaa| isI samaya bAvanagajAjI, naugajAjI aura bar3avAnIke mandiroMpara svarNakalaza car3hAye gaye the| mArga 1 zrI digambara jaina siddhakSetra cUlagiri madhyapradezameM bar3avAnI zaharase 7 ki. mI. dUrapara sthita hai| isakA dUsarA nAma bAvanagajAjI atyanta prasiddha hai| baDavAnI jAneke lie indaura. maU, khaNDavA, sanAvada, dhUliyA aura dohada ina sTezanoMse moTara baseM milatI haiN| mAlavAvAloMko indaura va maU se, khAnadezavAloMko dhUliyA se, nimAr3avAloMko khaNDavA va sanAvadase aura gujarAtavAloMko dohada sTezanase AnA caahie| bar3avAnI, jo nimAr3a jilemeM hai, se kSetra taka pakkI sar3aka hai| . . . khaNDavA sTezanase AnevAloMko kharagauna hote hue pAvAgiri kSetrake darzana karate hue julavAniyA AnA par3atA hai| vahA~se moTara basa dvArA bar3avAnI AnA caahie| isI prakAra dohada sTezanapara utaranevAloMko moTara basa dvArA kukSi AnA cAhie aura kukSike pAsa tAlanapurameM darzana kara vahA~se bar3avAnI AnA caahie| tAlanapura mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra tAlanapUra dhAra jilemeM sthita hai| isakA posTa Aphisa kukSi hai / yahA~ jAneke lie dAhoda yA maU sTezana utaranA cAhie / gujarAtako orase AnevAloMko madhya relaveke dAhoda sTezanapara utaranA caahie| vahA~se basa dvArA 96 ki. mI. dUra kukSi yA susArI par3atA hai| susArIse kukSi hote hue tAlanapura 5 ki. mI. hai tathA kukSise 3 ki. mii.| madhyapradezase AnevAloMko madhya relaveke maU sTezanapara utaranA caahie| maUse basa dvArA bar3avAnI jAkara vahA~se kukSi hokara yaha kSetra 22 ki. mI. hai| kukSise kSetra taka pakkI sar3aka hai| dharmazAlA aura mandira sar3aka kinAre hI haiN| kSetra darzana kSetrapara eka vizAla digambara jaina mandira hai| mandirameM mUlanAyakake rUpameM bhagavAn mallinAthakI 2 phuTa 6 iMca avagAhanAvAlI padmAsana pASANa pratimA virAjamAna hai| isakA varNa bhUrA hai| mUrtikI pAda-pIThikApara lekha aMkita hai jisake anusAra isa pratimAkI pratiSThA saMvat 1325 vaizAkha vadI 8 budhavArako lADabAgar3agaccha (kASThA saMgha) ke AcArya mahezakIrti, unake ziSya vipulakIrti, unake ziSya vizAlakItike upadezase kI gayI arthAt yaha pratimA IsvI san 1268 meM pratiSThita huI thii| _isa pratimAke atirikta mandirameM 5 pratimAeM aura haiM, kintu ve avagAhanAmeM isase choTI haiM tathA unake Upara koI lekha bhI nahIM hai| vedI tIna darakI hai| garbhagRha kAphI bar3A hai| bAhara sabhAmaNDapa hai / mandira zikharabanda hai|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha kSetrakA itihAsa isa kSetrake sambandhameM eka kiMvadantI bahu-pracalita hai ki saMvat 1898 meM eka bhIla apane khetameM hala calA rahA thaa| eka sthAnapara hala aTaka gyaa| usane hala nikAlane kA bar3A prayatna kiyA kintu vaha saphala nahIM huA / taba thakakara vaha apane ghara calA gyaa| rAtrimeM use svapna huA / svapnameM use lagA ki use koI divyapuruSa usa sthAnako khodanekA Adeza de rahA hai, jahA~ hala aTakA thA / dUsare dina bhIlane kheta meM jAkara usa sthAnako khodA / vahA~ eka bhoMyaremeM 13 jaina mUrtiyAM nikalIM / isakI sUcanA kukSike jainoMko do gayI / phalataH digambara aura zvetAmbara donoM sampradAya ke jaina vahA~ ekatrita hue| sabhI mUrtiyA~ digambara AmnAyakI thIM / mAlavA sadAse digambara jainoMkA gar3ha rahA hai / usa kAlameM bhI yahA~ digambara jainoMkA prAdhAnya thA / unhoMne udAratA tathA sAdharmI vAtsalyake nAte yaha sujhAva rakhA ki milI huI 13 pratimAoMmeM 5 bar3I pratimAe~ haiM aura 8 choTI haiM / isalie inake aise do vibhAga kiye jAyeM / sabane yaha sujhAva svIkAra kara liyA / parcI DAlI gayI / usake anusAra 5 bar3I mUrtiyA~ digambaroMko aura choTI 8 pratimAe~ zvetAmbaroM ko milIM / pratimAoMkA baMTavArA ho jAnepara kukSikI digambara jaina samAjane nizcaya kiyA ki pratimAoMko kukSi le caleM aura vahA~ke mandirameM virAjamAna kara deM / pratimAe~ gAr3I meM rakha dI gayIM / kintu bahuta kucha upAya karanepara bhI gAr3I nahIM cala sakI / isa daivI atizayako dekhakara sabane yahI nizcaya kiyA ki yahIMpara mandira banavAkara pratimAe~ usameM virAjamAna kara dI jAya~ / phalataH yahIM para eka vizAla digambara jaina mandira seTha roDajI megharAjajI, susArIkI oraseM banAyA gayA jo aba taka vidyamAna hai| isake nikaTa hI zvetAmbara samAjane bhI mandirakA nirmANa karAyA hai / jisa sthAnapara ye mUrtiyAM nikalI thIM, vahA~ eka cabUtarepara gumaTI banAkara usameM caraNaM virAjamAna kara diye haiM / isa gumaTIpara digambara samAjakA adhikAra hai / yaha sthAna mandirase eka phalIMga dUra gA~vake pIche hai / dharmazAlA vyavasthA 299 kSetrapara eka dharmazAlA sar3aka ke kinAre banI huI hai / dharmazAlA meM 4 kamare haiM, eka pakkA kuAM hai| isa kSetrakI vyavasthA seTha roDajI megharAjajI sukRta phaNDa, susArIkI orase yahA~kI vyavasthA sundara thI / nikaTavartI gAMvoM aura dUrake bhI yAtrI yahA~ Ate aba yAtriyoM kA AnA nagaNya-sA hI raha gayA hai| sukRta phaNDakI orase jo milatA hai, usameM zrIjIkI sevA-pUjA bhI santoSajanaka DhaMgase nahIM ho pAtI / melA yahA~ aba koI niyamita vArSika melA nahIM hotA / 1 hotI hai / pahale rahate the / kintu mAsika anudAna
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 bhAratake bigambara jaina tIrtha pAvAgiri siddhakSetra yaha siddhakSetra hai / yahA~se svarNabhadra Adi cAra muni nirvANako prApta hue the| ye svarNabhadra kauna the, isa sambandhameM vizeSa jAnakArI nahIM miltii| eka suvarNabhadra ujjayinI nareza zrIdattake putra the| unhoMne apane pitAke samAna hI eka vizAla yAtrA saMgha svarNagiriko yAtrAke lie nikAlA thA / isa yAtrA - saMgha meM muni, AryikA zrAvaka, zrAvikArUpa caturvidha saMgha sammilita thA / isameM aneka rAjA aura strI-puruSa the / usane svarNagiriko yAtrA Ananda pUrvaka kii| eka dina usake manameM saMsAra aura bhogoMke prati tIvra virAga jAgRta huA / usane muni dIkSA le lI aura ghora... tapa karake svarNagirise pA~ca hajAra muniyoMke sAtha mukti prApta kii| isa kathAnakase to svarNagirise mukti prApta karanevAle suvarNabhadra aura pAvAgirise nirvANa prApta karanevAle suvarNabhadra bhinna-bhinna vyakti the / yaha siddha hotA hai / ataH pAvAgirise mukta honevAle suvarNabhadra aura anya tIna muniyoMkA paricaya anveSaNIya hai / pAvAgirise ina suvarNabhadrAdi cAra muniyoMkI mukti prAptise sambandhita ullekha prAkRta nirvANa - kANDa meM milatA hai / yathA "pAvAgirivarasihare subaNNabhaddAimuNivarA cauro / calaNANaItaDagge NivtrANa gayA Namo tesi || 13|| " arthAt pAvAgirike zikharapara calanA nadI ke taTapara suvarNabhadra Adi cAra munIzvara nirvANako prApta hue / isa gAthA ke anusAra yaha siddhakSetra calanA nadIke taTapara avasthita thaa| saMskRta nirvANabhakti nadIkA nAma na dekara kevala itanA hI ullekha kara diyA hai - ' nadyAstaTe jitaripuzca 'suvarNabhadraH' arthAt karmazatruoMko jItanevAle suvarNabhadra nadIke taTapara mukta hue / bhaTTAraka guNakIrtine pAvAgiriko siddhakSetra to mAnA hai kintu unhoMne isake lie 'calaNA nayataTAka' arthAt 'calanA nadIke taTase' yaha prayukta kiyA hai tathA yahA~se sAr3he tIna karor3a muniyoMkA nirvANa honA mAnA hai| unakA tatsambandhI aMza' isa prakAra hai "calaNA nayataTAki AhUDha koDi siddhAsi namaskAra mAjhA / ' bhaTTAraka zrutasAgarane bhI isa kSetrakA nAma na dekara 'calanAnadI taTa'" zabda diyA hai / bhaTTAraka jJAnasAgarane 'sarvatIrthaM vandanA' nAmaka racanA meM pAvAgirike sthAnapara Una nAma diyA hai aura usakI bar3I prazaMsA kI hai| mUla pATha isa prakAra hai / "Unanayara abhirAma deza namiAu manohara / zikharabaddha prAsAda bhavika jIva mana sukhakara / dekhata paramAnanda pUjata pApa binAse / mana cite je koya tAsa subha jJAna prakAse // darzana dekhata je nipuna pApa tApa dUre pale / brahma jJAnasAgara badati mana citita phala savi phale // 84 // | 1. tIrthavandana saMgraha, pR. 51 / 2. bodha prAbhRta TIkA - gAthA 27 /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha cimaNA paNDita ne 'tIrtha-vandanA' nAmaka racanAmeM pAvAgiri siddhakSetrako namaskAra karate hue bhaktipUrNa pada likhA hai jo isa prakAra hai "pAvAgiri samIpa suvarNabhadrA / mahAtaponidhi caure muniindraa|| sAdhu mukti gele calanA tddaagii| aise siddhakSetrA namaskAra vegii||18||" isa prakAra yadyapi ina sabhI vidvAnoMne isa tIrthako siddhakSetra svIkAra kiyA hai, kintu sabane isakA nAmollekha na karake kisI ne 'nadyAstaTe' likhA, kisIne 'calaNA nayataTaki' likhA aura kisIne na to pAvAgiri likhA, na hI calanA nadIkA taTa, balki Una likhakara siddhakSetrake rUpameM smaraNa kiyaa| ina sabakA abhipreta pAvAgiri hI rahA, jo calanA nadIke taTapara avasthita thaa| nirvANa kANDameM pAvAgirike zikharase suvarNabhadrAdi muniyoMkI mukti mAnI hai aura nirvANabhakti tathA anya kaI tIrtha-vandanAoMmeM calanA yA nadI taTase unako mukta huA mAnA hai| kintu vicAra karanepara inameM koI antara pratIta nahIM hotaa| pAvAke sAtha giri zabda honekA artha hI yaha hai ki yaha parvata thaa| yaha parvata calanA nadIke taTapara avasthita thaa| muniyoMne isa parvata zikharapara tapasyA karake mukti prApta kii| isIko vibhinna lekhakoMne vibhinna rUpoMmeM varNita kiyA hai| bhinna-bhinna rUpoMmeM varNana karanekA eka mAtra kAraNa yaha hai ki pAvAgiri nAmake do tIrtha-kSetra haiN| eka to vaha jahAM rAmake putra aura lATa narendra Adi pAMca karor3a muni mukta hue| dUsarA vaha, jahA~se suvarNabhadra Adi cAra muniyoMko mukti lAbha huaa| prAkRta nirvANa-kANDameM donoM hI pAvAgiri kSetroMkA ullekha hai aura donoMke lie 'pAvAgirivara sihare' likhA hai| kintu vahI donoMke madhya antara bhI DAla diyA hai| ekameM (gAthA naM. 6) to kevala 'pAvAgiri vara sihare' rahane diyA, jabaki dUsare kSetrake varNanameM (gAthA naM. 13 ) meM 'pAvAgirivara sihare' ke sAtha 'calaNANaItaDagge' lagAkara vizeSatA prakaTa kara dii| nirvANa-bhaktimeM isakA nAma na dekara kevala 'nadyAstaTe' diyA hai| zrutasAgarane eka pAvAgirikA ullekha 'lATadeza pAvAgiri ke rUpameM kiyA tathA dUsarA nirvANa-bhaktike samAna 'calanAnadI taTa' isa rUpa meM diyaa| jJAnasAgarane pAvAgirike lie 'pAvAgar3ha supavitra deza gujjara mukhamaNDana' likhakara use gurjara dezameM avasthita batAyA aura dUsare pAvAgirikI sthiti adhika spaSTa karaneke lie use nimAr3a dezameM sthita batAkara Una nAmase abhihita kiyaa| ___sAhityameM donoM hI kSetroMko pAvAgiri kahA gayA hai, kintu vyavahArameM gurjara (gujarAta) pradezake pAvAgiriko pAvAgar3ha kahA jAtA hai kyoMki yahAM bahuta vizAla pahAr3I gar3ha (kilA ) hai| aura dUsare kSetrako pAvAgiri hI kahA jAtA hai| kSetrakA itihAsa bAta una dinoMkI hai jaba UnameM prAcIna jaina mandira jIrNa-zIrNa dazAmeM khar3e hue the| loga kinhIM kAraNoMse tIrthakSetrake rUpa meM ise bhUla cuke the aura yahAM koI yAtrI nahIM AtA thaa| yahA~ke jIrNa mandira aura mandiroMke bhagnAvazeSa tatkAlIna holkara riyAsatake purAtattva vibhAgake adhikArameM the| una dinoM seTha motIlAlajI bar3avAnI aura seTha harasukhajI susArIne sAgara nivAsI zrI cetanalAla pujArIko Unake mandiroMke prakSAla, pUjana aura saphAIke lie niyukta kiyaa| kucha samaya bAda ASAr3ha vadI 8 saMvat 1991 ko pujArIko eka adbhuta svapna aayaa| svapnameM unase koI kaha rahA thA-'amuka sthAnapara jinendra bhagavAnko mUrtiyAM haiM, tuma unako khodo to darzana hogaa|'
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 bhAratake digambara jaina tIrtha . prAtaHkAla niyamAnusAra pujArI mandirameM prakSAla pUjAke lie gyaa| isase nivRtta honepara jaba vaha vApasa Ane lagA, taba use rAtrimeM dekhe hue svapnakA smaraNa ho aayaa| khaNDaharoMke bIcameM svapnameM dekhA huA sthAna use dIkha pdd'aa| usane usa sthAnase kucha miTTI haTAyI hI thI ki mUrtikA sira dikhAI pdd'aa| taba utsAhita hokara majadUroMse usa sthAnako khudvaayaa| phalataH bhagavAn mahAvIrako eka sundara pratimA niklii| isake atirikta caraNa cihna aura cAra anya tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM nikliiN| pujArIne ye saba mUrtiyAM apanI kuTiyAmeM rakha lI aura yaha samAcAra nikaTavartI nagaroMmeM bhijavA diyaa| samAcAra milate hI susArI, bar3avAnI, lonAvA Adi sthAnoMse aneka pratiSThita sajjana padhAre / unhoMne Akara mUrtiyoMkA prakSAla aura pUjana kiyaa| caraNa-cihna bhI utkhananameM prApta hue the / ataH yaha nizcaya kiyA ki caraNa-cihna siddhakSetrapara virAjamAna hote the, ataH yaha sthAna siddhakSetra honA caahie| yaha siddhakSetra pAvAgiri ho sakatA hai, jisakA ullekha nirvANa-kANDameM kiyA gayA hai| kucha dinoM pazcAt apane isa nirNayakI puSTi indaura Adi kaI sthAnoMke vidvAnoMko Una bulAkara unase karA lI gayI aura sthAnako pAvAgiri siddhakSetra ghoSita kara diyA gyaa| sarakAra dvArA jaina samAjako adhikAra . Unake nikaTa pAvAgiri siddhakSetrako sthApanA aura usakA udghATana kara diyA gyaa| kintu prAcIna mandira-mUrtiyoMpara sarakArakA adhikAra thA / ataH adhikAra prAptike lie sara seTha hukamacandrajI, indaurane tatkAlIna holkara riyAsatake mahArAja zrI yazavantarAva holkarakI sevAmeM prArthanA patra diyA aura yaha kSetra digambara jaina samAjake adhikArameM denekA anurodha kiyaa| kAphI prayatnoMke pazcAt hujUra zrI zaMkarake Adeza naM. 294 dinAMka 29-8-35 ke anusAra sara seTha sAhabako adhikAra-patra prApta huA, jisake anusAra digambara jaina samAjako yaha adhikAra pradAna kiyA gayA ki UnameM nayI khojI huI mUrtiyoMpara usakA adhikAra rahe yA, Unake gvAlezvara mandirameM inheM virAjamAna kiyA jA sakatA hai| sAtha hI, apane vyayase digambara jaina samAja gvAlezvara mandirakA jIrNoddhAra karA sakatI hai| bazarte (1) jIrNoddhArakA yaha kArya indaura myUjiyamake kyUreTarake parAmarzase kiyA jAye, jisase isa prAcIna smArakakA purAtAttvika mahattva aura kalAvaiziSTya naSTa na ho| (2) mUrtiyAM Unase anyatra nahIM le jAyI jaayeNgii| (3) Unake prAcIna smArakoMkA svAmitva sarakArakA hogaa| Una nAma : eka kiMvadantI isa sthAnakA nAma Una kyoM par3A, isa sambandhameM eka kiMvadantI bahupracalita hai| jisakA ullekha 'dI indaura sTeTa gajeTiyara' ji. 1 pR. 667 para isa prakAra kiyA gayA hai____ Unake rAjA ballAlake peTameM eka sarpiNI calI gyii| dhIre-dhIre vaha vahAM bar3I ho gyii| isake kAraNa rAjAko asahya vedanA hotI thii| usane aneka upacAra karAye kintu koI lAbha nahIM huaa| taba jIvanase nirAza hokara vaha gaMgAmeM DUbaneke lie banArasako cala diyaa| usakI rAnI usake sAtha thii| rAtameM rAjAke so jAnepara sarpiNI bAhara nikala AtI thii| eka rAta eka sAMpa AyA aura usa sarpiNIse vArtAlApa karane lgaa| sAMpane nAginase kahA-"agara rAjAko yaha jJAta ho jAye ki pAnImeM bajhAyA haA canA khA lenese terA anta ho sakatA hai to terA jInA hI asambhava ho jaaye|" nAgina bolI-"agara rAjAko yaha patA cala jAye ki tere bilameM garama
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 303 tela DAlanese tU mara sakatA hai to use vaha apAra dhana mila jAyegA, jisakI rakSA tU barAbara karatA rahatA hai|" rAnIne nAga-nAginakA yaha vArtAlApa suna liyA aura prAtaHkAla honepara rAjAko kaha sunaayaa| rAjAne vaisA hI kiyaa| kucha cUnA khA liyA jisase peTakI nAgina mara gayI aura usakI pIr3A dUra ho gyii| phira usa sarpake bilakA patA lagAkara usane garma tela DAla diyaa| jisase sAMpa mara gayA aura rAjAko vipula dhana-rAzikI prApti huii| dhana pAkara usane 100 mandiroM, 100 sarovaroM aura 100 kuoMke nirmANa kI pratijJA kii| kintu kueM, sarovara aura mandira pratyeka 99 hI bana pAye / pratyekameM ekakI kamI ( Una ) rahanese isa sthAnakA nAma hI 'Una' par3a gyaa| kanakA aitihAsika mahattva UnakA zAsaka ballAla kauna thA aura kisa vaMzase sambandhita thA, isa viSayameM itihAsakAroMmeM kaI mata pAye jAte haiN| eka mata hai ki UnameM mandiroMkA nirmAtA hoyasalavaMzI ballAla dvitIya thaa| yaha narasiMha deva prathamakA putra thaa| isakA zAsana-kAla san 1173 se 1220 taka thaa| hoyasala vaMzameM vinayAdityakA putra ereyaMga huA thA, jo cAlukya rAjAkA sAmanta thA tathA jisane mAlavarAjakI rAjadhAnI dhArAnagarIpara AkramaNa karake usakA vidhvaMsa kiyA thaa| isa ghaTanAse yaha anumAna lagAnA svAbhAvika hai ki ereyaMgakI cauthI pIr3hImeM honevAlA ballAla dvitIya mAlavAkA zAsaka rahA hogaa| vahI ballAla vArANasI bhI gaMgAmeM prANa visarjanake lie jAtA huA jaba isa sthAna (Una ) para ThaharA hogA, jisakA saMketa kiMvadantImeM hai taba isa hoyasalavaMzI ballAla dvitIyane UnameM mandiroMkA nirmANa karAyA hogaa| - dUsarA mata 'pajjuNNacariyaM (pradyumnacaritaM ) kI prazastimeM pratipAdita hai| isa granthake kartA siddha aura siMha kavi haiN| isakA racanA kAla anumAnataH bArahavIM zatAbdIkA madhya kAla hai| isameM batAyA hai ki bramhaNavAr3a nAmaka nagarameM aneka maTha, mandira aura jinAlaya the| vahAMkA zAsaka raNaghorIkA putra ballAla thaa| arNorAjakA kSaya karaneke lie vaha kAlasvarUpa thaa| usakA bhRtya guhilavaMzIya bhullaNa thaa| arNorAja sapAdalakSa ( sAMbhara ) kA rAjA thaa| ukta prazastimeM raNaghorIke putra ballAlako arNorAjakA kSaya karaneke lie kAlasvarUpa batAyA hai| kintu anya sAkSyoMse yaha siddha hotA hai ki arNorAjakA saMhAra caulukyavaMzI kumArapAlane kiyA thaa| isase lagatA hai ki ballAlane kisI yuddhameM arNorAjako parAjita kiyA hogA kintu bAdameM una donoMkI mitratA ho gayI hogI aura bAdameM una donoMko kumArapAlane parAjita kiyaa| ___isa prazastise yaha spaSTa jJAta nahIM hotA ki raNaghorIkA putra ballAla kyA mAlavarAja ballAla thA athavA nimAr3akA koI rAjA thaa| kintu vicAra karanepara yaha ballAla mAlavarAja pratIta hotA hai| kumArapAlane jisa ballAlako yuddha meM maravAyA thA, vaha vahI ballAla thA, jisane UnameM 99 mandiroMkA nirmANa karAyA thA aura jo mAlavAkA svAmI thaa| AcArya somaprabhane 'kumArapAla-prabodha' nAmaka grantha 9000 zloka parimANa likhA thaa| isa granthakI racanA saMvat 1241 meM kI gayI arthAt somaprabhAcArya mahArAja kumArapAlake samakAlIna the aura unhoMne mahArAjako upadeza bhI diyA thaa| isalie inakI racanAmeM aitihya sAmagrI vizeSa prAmANika ho sakatI hai aisA vizvAsa kiyA jAtA hai| inhIMkI racanAko AdhAra batAkara sobhatilaka sUrine vikramako caudahavIM zatAbdIke antima caraNameM 'kumArapAlacarita' kI racanA kI thii|
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 bhAratake digambara jaina tIrtha - ina AcAryoMke ina granthoMse ballAla tathA tatkAlIna rAjAoMke itihAsapara paryApta prakAza par3atA hai| kumArapAla jaba gaddIpara baiThA, usa samaya caulukya vaMzakA rAjya-vistAra sudUra prAntoM meM thaa| usakA mantrI udayana thaa| udayanakA tIsarA putra cAhar3a bar3A sAhasI samaravIra thaa| jaba kumArapAla apane rAjyakI vyavasthAmeM lagA huA thA, taba kisI kAraNavaza cAhar3a kumArapAlase asantuSTa hokara zAkambharI-nareza arNorAjase jA milaa| arNorAjake sAtha kumArapAlakI bahana devaladevIkA vivAha huA thaa| kintu arNorAja kumArapAlake viruddha ho gayA thaa| cAhar3akI kUTanItise mAlavarAja ballAla bhI kumArapAlake viruddha isa guTameM A milaa| jaba kumArapAla arNorAjake Upara car3hAI karaneke lie calA to candrAvatI ( AbUke nikaTastha ) ke rAjA vikramasiMhane kumArapAlakI abhyarthanA karake bhojanakA nimantraNa diyaa| kintu catura kumArapAla usakI kapaTa-yojanAko bhAMpa gyaa| vAstavameM vikramasiMhane lAkhakA eka mahala banavAyA thaa| vaha kumArapAlako mAranA cAhatA thaa| kumArapAla usa samaya vahA~se zatruse yuddha karane calA gyaa| usane arNorAjapara prabala AkramaNa karake use zaraNAgata honeko bAdhya kiyaa| lauTate hue usane vikramasiMhapara AkramaNa kiyA aura use piMjar3e meM banda karake apane sAtha apanI rAjadhAnI le gyaa| ballAlake Upara AkramaNa karaneke lie usane apane vizvasta senAdhyakSa kAkamarakI adhyakSatAmeM eka vizAla senA bhejii| senApatine mAlavanarezakA sira kATakara kumArapAlakI vijayapatAkA ujjayinIke rAjamahalapara phaharA dii| isa prakAra gujarAtake par3osI aura pratispardhI tIna rAjyoMko eka sAtha gujarAtake mAtahata kara liyaa| mantrI tejapAlake AbU sthita lUNabasati ke lekha meM-jo saMvat 1287 kA hai-mAlavarAja ballAlakA vadha karanevAlekA nAma yazodharabala diyA hai| isakA samarthana acalezvara mandirake zilAlekhase bhI hotA hai| - yazodhavalakA vi. saM. 1202 kA eka zilAlekha ajArIgA~vase milA hai, jisameM 'pramAravaMzodbhava mahAmaNDalezvara zrIyazodhavalarAjye' isa vAkya dvArA yazodhavalako mahAmaNDalezvara aura paramAravaMzakA batAyA hai / vaha kumArapAlakA mANDalika rAjA thA aura AbUmeM rAjya karatA thaa| usake putra dhArAvarSakA saMvat 1220 kA eka lekha milA hai| isase anumAna lagAyA jA sakatA hai ki yazodhavalakA dehAnta isase pUrva ho gayA hogaa| , mAlavAke paramAra rAjA yazovarmAko gurjaranareza siddharAja jayasiMhane parAjita karake mAlavApara adhikAra kara liyA thaa| yazovarmAke pazcAt mAlavAdhipatikA viruda ballAladevake sAtha lagA huA milatA hai| kintu paramAra vaMzAvalImeM ballAla nAmaka koI vyakti nahIM miltaa| taba prazna uThatA hai ki yaha ballAla kisa vaMzakA thaa| 1. rodaHkandaravartikItilaharIliptAmRtAMzudyute rapradyumnavazo yazodhavala ityAsIttanUjastataH / yazcaulukyakumArapAlanRpatiH pratyarthitAmAgataM mattvA sattvarameva mAlavapati ballAlamAlabdhavAn // arthAt paramAravaMzI rAmadevake atyanta yazasvI kAmajetA yazodhavala nAmaka putra huaa| caulukyavaMzI kumArapAlake zatru mAlavapati ballAlako AtA jAnakara isIne usako mAra ddaalaa| 2. bhAratake prAcIna rAjavaMza, bhAga 1, pR. 76-77 /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 305 ballAlakI mRtyuke sambandhameM kaI prazastiyoM aura lekhoMmeM ullekha milatA hai| bar3anagarameM kumArapAlako eka prazasti milI hai| usake 15veM zlokameM batAyA hai ki ballAlako jItakara usakA mastaka kumArapAlake mahaloMke dvArapara laTakA diyaa| isa prazastikA kAla saMvat 1208 hai aura kamArapAlake rAjyAbhiSekakA kAla saM. 1200 hai| ataH isa bIca meM hI ballAlakI mRtyu honI sambhava hai| Unake eka zivamandirameM eka zilAlekha hai| usameM ballAla devakA nAma AyA hai| 'bhojaprabandha' kA kartA bhI eka ballAla thaa| Una nagarake basAnevAle ballAlase bhoja-prabandhakA kartA ballAla bhinna thA yA donoM eka hI vyakti the, yaha bhI eka prazna hai| Unako basAnevAlA ballAla nizcaya hI eka rAjA thA, aura usakA eka sAmanta bhullaNa brahmaNavAr3akA zAsaka thaa| jaisA ki 'pajjaNNacariyaM' kI prazastise patA calatA hai| sambhava hai, isa rAjAne hI bhoja-prabandhakI racanA kI ho| . ___ abhI eka samasyA zeSa hai, jisakA samAdhAna Avazyaka hai| ballAlako kumArapAla caritagranthoM, zilAlekhoM aura prazastiyoMmeM sarvatra mAlavarAja likhA hai| kyA mAlavameM ujjayinI bhI zAmila thI? zrI lakSmIzaMkara vyAsane 'caulukya kumArapAla' nAmaka grantha likhA hai| usameM unhoMne ballAla nAmaka do rAjAoMkA ullekha kiyA hai-eka ujjayinIrAja ballAla tathA dUsarA mAlavarAja ballAla / tathA yaha bhI likhA hai ki ujjayinIrAja ballAlane mAlavarAja ballAlase sainika abhisandhi kara lii| isa granthake Amukha lekhaka DaoN. rAjabalI pANDeyane bho caulukya kumArapAlake viruddha ujjayinIke rAjA ballAla dvArA abhiyAna karanekA ullekha kiyA hai| ina itihAsakAroMke matameM ujjayinI aura mAlavAke rAjAoMke nAma ballAla the| donoM samakAlIna the aura donoMkI paraspara surakSA sandhi thii| ina vidvAnoMkI isa mAnyatAkA AdhAra kyA hai, yaha spaSTa nahIM ho skaa| ___AcArya somaprabha, AcArya hemacandra aura AcArya somatilaka sUrike kumArapAla sambandhI carita-granthoMmeM ballAlako mAlavarAja likhA hai| tathA yaha bhI spaSTa likhA hai ki ballAlake Upara car3hAI karanevAle senApatine zatrukA ziraccheda karake kumArapAlakI vijayapatAkA ujjayinIke rAjamahalapara phhraayii| udayapura ( bhelasA ) meM kumArapAlake do lekha saM. 1220 aura 1222 ke mile haiN| unameM kumArapAlako avantinAtha kahA gayA hai| mAlavarAja ballAlako mArakara kumArapAla avantinAtha khlaayaa| isakA tAtparya yaha hai ki mAlavarAja ballAla aura ujjayinIkA ballAla ye do pRthak vyakti nahIM the, donoM eka the| ___ yahA~ hama saMkSepameM mAlavAke paramAroM aura gujarAtake cAlukya rAjAoMkA kramabaddha itihAsa de rahe haiM / isase aneka zaMkAoMkA samAdhAna ho jAtA hai| "muMja aura sindhurAjane mAlavAmeM paramAroMkA rAjya sudRr3ha kiyaa| sindhurAjakA putra bhoja san 1000 meM mAlavAkI gaddI para baitthaa| usane apanA rAjya cittaur3a, bA~sagar3A, DUMgarapura, bhelasA, 1. The Parimaras of Malwa (X1). The Chaulukyas of Gujrat (XII ) by D. C. Ganguly, in the Struggle for Empire, Vol. V, pp. 66.81, Bharatiya Vidya Bhawan, Bombay.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 bhAratake digambara jaina tIrtha khAnadeza, koMkaNa aura godAvarIke UparI muhAnoM taka vistRta kara liyaa| dhArA, ujjaina aura mANDu bhI usake adhikArameM the / usake rAjyakAlameM hI san 1042 meM caulukya jayasiMhake putra somezvara prathamane mAlavApara kucha samayake lie adhikAra kara liyA / bhojakI mRtyuke bAda san 1055 meM mAlavA kalacuri aura cAlukyoMke hAthameM calA gyaa| bhojakA uttarAdhikArI jayasiMha huA / usane dakSiNake vikramAditya SaSThakI sahAyatAse punaH eka bAra mAlavApara adhikAra kara liyA / somezvara dvitIyane punaH mAlavApara car3hAI karake jayasiMhako mAra diyA aura mAlavApara adhikAra kara liyA / jayasiMhakI mRtyu honepara bhojake bhAI udayAdityane cAhamAna vigraharAja tRtIyako sahAyatAse punaH mAlavApara adhikAra kara liyaa| san 1080 aura 1086 ke udayA* dityake zilAlekhoMke anusAra usakI rAjya sImAe~ dakSiNameM nimAr3a jilA, uttarameM jhAlAvAr3a sTeTa, pUrvameM bhelasA taka thIM / san 1904 ke lekhake anusAra usake bAda kramazaH usake do putra lakSmadeva aura naravarmana gaddIpara baiThe / naravarmana mAlavAkI gaddIpara san 1094 meM baiThA / yaha candela aura zAkambharIke rAjAoMse parAjita bhI huA / caulukya nareza jayasiMha siddharAjake hAthoM bhI use karArI parAjaya uThAnI par3I aura isameM vaha kaida bhI ho gayA / vaha bAdameM chUTa gayA, kintu paramAra rAjyakI cUleM -taka isase hila gayIM / naravarmanakA putra yazovarmana san 1933 meM gaddIpara baiThA / paramAra rAjya bikhara gayA thA / devAsa meM vinayapAlane apanA rAjya jamA liyA / candela madanavarmanane bhelasApara adhikAra kara liyA / phira caulukya jayasiMha siddharAjane punaH mAlavApara AkramaNa karake use bandI banA liyA aura sampUrNa mAlavApara adhikAra karake use apane rAjyameM milA liyA aura avantinAtha viruda dhAraNa kiyA / san 1938 taka mAlavA jayasiMhake adhikArameM rahA / isake pazcAt sambhavataH yazovarmaMnake putra jayavarmana ne jayasiMha caulukyake zAsana ke antima dinoM meM mAlavAko svatantra kara liyA / kintu vaha adhika samaya taka mAlavApara apanA adhikAra nahIM rakha sakA / kalyANake cAlukya jagadekamalla aura hoyasala narasiMha prathamane mAlavApara AkramaNa kiyA, usakI zakti naSTa kara dI aura usa dezakI rAjagaddIpara 'ballAla' nAmaka eka vyaktiko baiThA diyaa| isa ghaTanA ke kucha samaya pazcAt san 1143 meM caulukya kumArapAla ballAlako rAjagaddI se ukhAr3a pheMkA aura bhelasA taka sArA mAlavA apane rAjyameM milA liyA / * lagabhaga bIsa varSa taka mAlavA gujarAtake rAjAkA bhAMga rahA / isa avadhi meM paramAra vaMzake rAjA gujarAta nareza sAmanta banakara bhopAla, nimAr3a jilA, hozaMgAbAda aura khAnadezakA zAsana calAte rahe / inheM 'mahAkumAra' kahA jAtA thA / bArahavIM zatAbdI ke sAtaveM zatakameM paramAra jayavarmanake putra 'vindhyavamaMnane caulukya mUlarAja dvitIyako parAjita karake mAlavApara adhikAra kara liyA / kintu vindhyavarmana zAntipUrvaka rAjya nahIM kara pAyA / hoyasaloM aura yAdavoMne use cainase nahIM baiThane diyA / ve mAlavApara nirantara AkramaNa karate rahe / san 1990 ke lagabhaga coloMkI sahAyatA se vindhyavamaMnane hoyasala rAjyapara AkramaNa kara diyA kintu hoyasala nareza ballAla dvitIyane use bhagA diyA / " uparyukta vivaraNa se kaI bAtoMpara prakAza par3atA hai| (1) mAlavarAja ballAla paramAra vaMza kA rAjA nahIM thA / (2) mAlavA aura avantImeM ballAla nAmake do rAjA nahIM the, kintu avantI bhI mAlavA meM thI aura cAlukya hoyasala rAjAoMne milakara paramAra narezako mArakara usake sthAnapara ballAlako rAjA banAyA thA / (3) hoyasalavaMzI ballAla dvitIya kumArapAlakI mRtyu (san
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke digambara jaina tIrtha 307 1172 ) ke pazcAt san 1173 meM rAjasiMhAsanapara baiThA thaa| mAlavarAja ballAlakI mRtyu usase pahale hI ho cukI thI kyoMki kumArapAlake sAmanta yazodhavalane yuddha meM use mArA thaa| isalie yaha sambhAvanA bhI samApta ho jAtI hai ki prazastiyoM aura lekhoMmeM jisa mAlavarAja ballAlakA ullekha AyA hai, vaha hoyasalavaMzI ballAla dvitIya ho sakatA hai| . .. ina niSkarSoM ke prakAzameM hama yaha svIkAra kara sakate haiM ki UnameM mandiroMkA nirmAtA mAlavarAja ballAla thaa| taba eka prazna zeSa raha jAtA hai ki agara yaha mAlavarAja ballAla paramAra yA hoyasala nahIM thA to phira yaha kisa vaMzase sambandhita thA ? isa sambandhameM kheralA gA~va (jilA baitUla ) se prApta zilAlekhase kucha samAdhAna mila sakatA hai / yaha zilAlekha zaka saMvat 1079 ( I. san 1157 ) kA hai| isa zilAlekhameM rAjA nasiMha ballAla jaitapAla aisI rAja paramparA dI haI hai| yaha zilAlekha khaNDita hai, ataH yaha pUrA nahIM par3hA jA sakA hai| eka aura bhI lekha yahA~ prApta huA hai| yaha lekha zaka saMvat 1094 (I. san 1172 ) kA hai| isa samaya jaitapAla rAjA rAjya kara rahA thaa| isa lekhakA prArambha 'jinAnusiddhiH' padase huA hai| isase lagatA hai ki ye rAjA jaina the| kintu jaitapAlako marAThIke Adyakavi mukundarAjane vaidika dharmakA upadeza dekara use vedAnuyAyI banA liyA thaa| / ye rAjA ailavaMzI rAjA zrIpAlake vaMzaja the| kheralA grAma zrIpAla rAjAke AdhIna thaa| rAjA zrIpAlake sAtha mahamUda gajanavI ( san 999 se 1027 ) ke bhAnaje abdula rahamAnakA yuddha huA thaa| 'tavArIkha-e-amajadiyA' ke anusAra yaha yuddha I. san 1001 meM ailicapura aura khesA nikaTa huA thaa| abdula rahamAnakA vivAha ho rahA thA tabhI lar3AI chir3a gyii| vaha dUlheke veSameM hI ldd'aa| isa yuddha meM donoM mAre gye| isa aitihAsika tathyase yaha siddha ho jAtA hai ki ballAla ailavaMzI thA, isake pUrvajoMkA zAsana ailicapurameM thaa| kalyANake cAlukya jagadekamalla aura hoyasala narasiMha prathamane paramAra rAjA jayavarmanake viruddha san 1138 ke lagabhaga AkramaNa karake use rAjyacyuta kara diyA aura apane vizvasta rAjA ballAlako ailicapurase bulAkara mAlavAkA rAjya sauMpa diyaa| san 1143 meM caulukya kumArapAlakI AjJAse candrAvatI nareza vikramasiMhake bhatIje paramAravaMzI yazodhavalane ballAlapara AkramaNa karake yuddha meM usakA vadha kara diyA aura usakA sira kumArapAlake mahalake dvArapara TAMga diyaa| isa prakAra ballAla mAlavApara prAyaH 5-7 sAla taka hI zAsana kara paayaa| kintu 'pajjuNNacariyaM' meM ballAlako sapAdalakSake adhipati arNorAjake lie kAlasvarUpa batAyA hai| isase pratIta hotA hai ki ballAla atyanta vIra aura sAhasI thA aura usane alpakAlameM apane prabhAvakA vistAra kara liyA thaa| .. hameM yaha avazya svIkAra karanA par3egA ki ballAla pratApI nareza thaa| sAtha hI usakA vyaktitva vivAdAspada bhI thaa| vibhinna zilAlekhoM aura granthoMmeM usake sambandhameM aikamatya nahIM miltaa| 'pajjuNNacariyaM' meM use raNadhorIkA putra batAyA hai to kheralAke zilAlekhameM nRsiMhakA / somaprabha AcAryane 'kumArapAlaprabodha' meM kumArapAla narezake senAdhyakSa kAkabhaTako ballAlakA vadha karanevAlA batAyA hai to lUNavasati, acalezvara aura ajArIgAMvake zilAlekhoMmeM ballAlake saMhArakartAkA nAma yazodhavala diyA hai / isa prakArake matabhedoMke kAraNa aura kahIM bhI usake vaMzakA ullekha na honeke kAraNa itihAsajJoMmeM bhI ballAlako lekara bhArI matabheda pAye jAte haiN| aisI sthitimeM kisI bhI zilAlekha athavA prAcIna granthakI vizvasanIyatAmeM sandeha na karate hue bhI unameM sAmaMjasya sthApita karanekA hameM prayatna karanA hai| tabhI satya pakar3ameM A sakatA hai|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vivAdAspada pAvAgiri calanA nadI kauna-sI hai, yaha jJAta nahIM hotaa| ataH pAvAgirike viSayameM vivAda hai| jinhoMne Unake nikaTa pAvAgiriko sthiti mAnI hai, ve Unake nikaTa bahanevAlI cirUr3hako ho calanA nadI mAnate haiN| unake mata se celanAkA ceTaka, ceTakakA ciraTa, ciraTakA cirUr3ha ho gyaa| Unake nikaTa pAvAgiri mAnaneke lie tarka yaha diyA jAtA hai "nirvANa kANDameM nimAr3a sthita siddhakSetroMkI vandanAkA krama isa prakAra hai-(1) revA nadIke donoM taToMse mukta honevAle rAvaNake putra aura sAr3he pAMca koTi muniyoMkI nirvaann-sthlii| (2) revAnadIke taTapara pazcima dizAmeM siddhavarakUTa kSetra jahA~se do cakro, dasa kAmakumAra aura sAr3he tIna karor3a muniyoMne mukti-lAbha kiyaa| (3) bar3avAnI nagarake dakSiNameM cUlagirike zikharase indrajIta aura kumbhakarNa mukta hue| (4) calanA nadIke taTapara pAvAgirika zikharapara suvarNabhadra Adi cAra muniyoMko nirvANa prApta huaa| . uparyukta kramameM siddhavarakUTa, baDavAnI, phira pAvAgiri hai| isa kramase yaha saMgati baiThAyI gayo hai ki ye tInoM tIrtha nikaTavartI haiN| isalie pAvAgiri bar3avAnI nagarake nikaTa honA caahie| isa sthAnake atirikta anya koI sthAna nahIM hai, jise pAvAgiri kSetra mAnA jA ske| Una ke nikaTa prAcIna mandira aura mUrtiyAM milI haiM jinakA kAla IsavI sankI 11vIM-12vIM zatAbdI taka hai| vahA~ prAcIna caraNa-cihna bhI upalabdha hue haiN| siddhakSetroMpara caraNa-cihna virAjamAna karanekI paramparA rahI hai| ina saba taka saMgata kAraNoMse Unake nikaTavartI sthAnako pAvAgiri siddhakSetra mAnanA susaMgata hai|" Una ko pAvAgiri siddhakSetra mAnane meM jo kAraNa Upara diye haiM, kucha vidvAn ina kAraNoMko vizeSa mahattva nahIM denA caahte| purAtattva sAmagrI aura caraNa to una sthAnoMpara bhI. prApta hue haiM, jo siddhakSetra nahIM mAne jAte haiN| isI prakAra nirvANa-kANDake kramika varNanako gambhIra kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| nirvANa-kANDameM kramakA koI dhyAna nahIM rakhA gyaa| isake atirikta ina kAraNoMke viruddha kaI tarka haiN| nirvANa-kANDakI kaI prAcIna pratiyoMmeM 'pAvAgirivarasihare' yaha gAthA nahIM miltii| lagatA hai, yaha gAthA vivAdAspada rahI hai| kucha loga ise nirvANa-kANDakI mala gAthA mAnate haiM aura kucha loga ise prakSipta mAnate haiN| yaha bAta bhI Azcaryajanaka hai ki vartamAna meM UnameM upalabdha kisI zilAlekha, mandira yA mUrtipara pAvAgirikA nAma nahIM milatA aura na yahA~ celanA athavA calanA nadI hI hai| yahA~ jo nadI vartamAnameM hai use loga cirUr3ha kahate haiM aura sarakArI kAgajAtoMmeM isa nadIkA nAma canderI pAyA jAtA hai| celanAkA cirUr3ha yA canderIke rUpameM kaise apabhraMza ho gayA, isakI khoja aba taka nahIM ho sakI hai| . eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai| mAlavanareza ballAlane yahA~ 99 mandiroMkA nirmANa karAyA thaa| uparyukta kiMvadantIke anusAra usane ina mandiroMkA nirmANa vyAdhise mukta honepara aura dabA huA dhana prApta honepara usase hI karAyA thaa| yaha kiMvadantI nirAdhAra hai, yadi yaha bhI mAna liyA jAye, taba bhI usane yahA~para tIrthakSetra honeke kAraNa ina mandiroMkA nirmANa karAyA thA, yaha bAta vizvAsapUrvaka kahanA kaThina hai| ina 99 mandiroMmeM kitane jaina mandira the aura kitane vaiSNava mandira, yaha ullekha kisI zilAlekha AdimeM dekhane meM nahIM aayaa| kintu vartamAnameM jo 11 mandira bace hae milate haiM, unameM 8 vaiSNava mandira haiM aura 3 jaina mndir| isase yaha anumAna lagAnA anupayukta na hogA ki vaiSNava mandiroMkI saMkhyA jaina mandiroMkI saMkhyAse adhika rahI
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthaM 309 hogI / ina mandiroMke atirikta isa bhUbhAgameM jo bhagnAvazeSa bikhare par3e haiM, ve unhIM 99 mandiroMke pratIta hote haiM / jo mUrtiyAM aura zilAlekha yahA~ mile haiM, ve saba prAyaH ballAlake samaya athavA pazcAtkAlake haiM, ballAlase pUrvakA koI lekha, mUrti athavA mandira nahIM milaa| isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki ballAlase pahale isa sthAnako tIrthaMke rUpameM mAnyatA nahIM thI / ballAlane tIrthakSetra honeke kAraNa yahA~ mandiroMkA nirmANa nahIM karAyA thA, anya kisI kAraNase karAyA thA / yadi tIrthabhUmi hone ke kAraNa usane yahA~ mandiroMkA nirmANa karAyA hotA to use yahA~ vaiSNava mandira banavAnekI kyA AvazyakatA thI / ballAla apane jIvana meM mandiroMkA hI nirmANa karA sakA, mUrtiyoMkI pratiSThA to usake bAdameM huI / jo jaina mUrtiyAM aba taka bhUgarbhase prApta huI haiM ve saMvat 1218, 1252 aura 1263 kI haiN| ye saba ballAlake bhI bAdakI haiN| isa sthAnakA nAma kabhI pAvA rahA ho, aisA koI pramANa bhI nahIM milatA / kintu ina saba tarkoMke viruddha eka prabala samarthaka pramANa upalabdha hotA hai, jisase yaha pramANita hotA hai ki IsAkI 15vIM - 16vIM zatAbdI meM yaha sthAna tIrthakSetra ke rUpameM mAnya thA / 15-16vIM zatAbdI ke vidvAn bhaTTAraka jJAnasAgarane 'sarvatIrthaM - vandanA' meM isa kSetrakA mAhAtmya prakaTa kiyA hai jaisA ki pichale pRSThoM meM nivedana kara cuke haiM / usameM yadyapi Una nagarake zikharabaddha mandiroMkA varNana hai, kintu vaha varNana vastutaH pAvAgiri kSetrakA hI hai kyoMki na to Una koI kSetra hai aura na pAvAgiri kSetrakA kisI anya padyameM mAhAtmya hI prakaTa kiyA hai| ataH isameM to sandeha nahIM hai ki yaha varNana pAvAgirise sambandhita hai / isase siddha hotA hai ki 15vIM - 16vIM zatAbdI meM yaha tIrtha yahA~ mAnA jAtA thA / ina samasta tarkoMke bAvajUda hamArA eka nivedana hai / yadi vAstavika pAvAgiri kSetra vartamAna Una na hokara koI anya sthAna hai, taba jabataka usake sambandha meM nizcita pramANa upalabdha na hoM, tabataka sandeha aura sambhAvanAoMke balapara vartamAna kSetrako amAnya kara denekI bAtako gambhIratA ke sAtha nahIM liyA jA sakatA / pakSa-vipakSake takaM upasthita karanemeM hamArA Azaya zodhachAtroM aura vidvAnoMke samakSa tathya upasthita karanA hai jisase pAvAgiri siddhakSetra vastutaH kahA~ hai, isakA nirNaya kiyA jA sake / kyA pava kSetra pAvAgiri hai ? pavA kSetra jhAMsI jilemeM jhAMsI aura lalitapura ke madhyameM tAlavehaTase 13 ki. mI. dUra hai / yaha kSetra ghane jaMgaloM meM do pahAr3iyoMke bIca meM sthita hai / kSetrakA prAkRtika saundarya atyanta manorama hai / eka ora betavA bahatI hai, dUsarI ora belanA / cAroM ora pahAr3iyA~ aura ina sabake bIca meM kSetra hai / uttarakI ora jo nadI bahatI hai, use nAlA kahA jAtA hai / isake kaI nAma haiM / nAleko bA~dhake pAsa 'bailA nAlA' kahate haiM aura dUsare bA~dhake pAsa isakA nAma 'belAtAla' hai / yaha tAla bahuta bar3A hai| Age pahAr3akI parikramA karatA huA yaha nAlA 'belonA' nAmase pukArA jAtA hai / * kintu thor3A aura Age calakara ise 'belanA' kahate haiM / kSetrapara eka bhoMyarA hai, jisameM 6 tIrthaMkara mUrtiyAM haiN| kucha mUrtiyA~ bAvar3I kI khudAI meM bhI nikalI thiiN| eka mUrtikI caraNa-caukIpara pratiSThAkAla saMvat 299 utkIrNa hai / kintu mUrtikI racanA-zailIse yaha saMvat 1299 pratIta hotA hai / isa lekha meM 'pavA' zabda bhI likhA huA hai, jisase pratIta hotA hai ki mUrti kI pratiSThA yahIM para huI thI / isa kSetra adhikAriyoMkI mAnyatA hai ki yaha kSetra bahuta prAcIna hai tathA yahI pAvAgiri kSetra hai, yahIMse svarNabhadra Adi cAra muni mukta hue the| belanA nadI hI vastutaH celanA nadI hai /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 bhAratake digambara jaina tIrtha celanAkA rUpa badalate-badalate belanA nAma par3a gyaa| apanI isI mAnyatAke balapara ye loga aba pavAko pAvAgiri kSetra kahane lage haiN| isameM sandeha nahIM hai ki pAvA aura pavA, celanA aura belanA inameM zabdasAmya hai| kintu vicAraNIya bAta yaha hai ki jisa mUrtikI caraNa-caukIpara pavA zabda utkIrNa milatA hai, usase lagatA hai ki saMvat 299 ( I. san 242 ) meM athavA 1229 ( I. san 1242 ) meM bhI isa kSetrako pavA kahA jAtA thA, pAvA nhiiN| belanA nadIke jo vibhinna nAma milate haiM, jaise bailAnAlA, bailAtAla, bailonA, belanA, una nAmoMmeM to paraspara sAmya hai aura bailAnAlAkA hI rUpa badalatebadalate velanA par3a gayA hai, kintu celanA yA calanAke sAtha unakA koI sAmya nahIM aura vizvAsapUrvaka yaha nahIM kahA jA sakatA ki celanA athavA calanAkA rUpa bigar3ate-bigar3ate belanA par3a gyaa| isake atirikta yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki 12vIM-13vIM zatAbdIse pUrvavartI koI lekha, mUrti athavA mandira yahA~ upalabdha nahIM, jisameM pAvAkA spaSTa ullekha milatA ho| isalie kevala sambhAvanAke balapara ise pAvAgiri aura siddhakSetra mAnanA kyA ucita ho sakatA hai ? isake lie kucha Thosa AdhAra khojane hoNge| vartamAna kalpanAoMke sahAre adhika dUra taka nahIM calA jA sktaa| pAvAgiri kSetrapara upalabdha purAtattva sAmagrI holkara rAjyake gajeTiyarameM Una grAmake sambandhameM vivaraNa prakAzita huA thA, usameM likhA hai-'yaha eka choTA-sA gA~va hai| isakI ekamAtra vizeSatA prAcIna jaina mandiroMke bhagvAvazeSoMmeM nihita hai / ye 12vIM zatAbdIke haiN| unameM se eka mandirase dhArake eka paramAra rAjAkA eka lekha bhI milA hai| prasiddha purAtattvavettA zrI rAkhAladAsa banarjIke matAnusAra khajurAhoke pazcAt madhyabhAratameM Unake alAvA aura koI sthAna aisA nahIM hai jahA~ itane prAcIna devAlaya aba taka surakSita athavA ardharakSita dazAmeM vidyamAna hoN| prArambha meM yahAM pujArIko pAMca pratimAe~ aura eka caraNa-yugala mile the| kucha samaya pazcAt dharmazAlAke pIche jamIna khodate samaya eka pratimA aura caraNa nikale the| inake atirikta caubArA DerA naM. 2 nAmaka jaina mandirameM bArahavIM zatAbdIkI do tIrthakara mUrtiyAM thIM jo indaura navaratna-mandira (purAtattva saMgrahAlaya ) meM pahuMcA dI gayI haiN| mandira-dvArake siradalapara vi. saM. 1332 kA do paMktiyoMkA eka lekha thaa| vaha bhI indaura saMgrahAlayameM surakSita hai| jo pAMca mUrtiyAM bhUgarbhase utkhananake phalasvarUpa nikalI thIM, unakA vivaraNa isa prakAra hai mUrti naM. 1-mUrti khaDgAsana, avagAhanA 1 phuTa 10 iMca, donoM ora indra / UparakI ora do deva tathA do padmAsana evaM eka khaDgAsana muurtiyaaN| mUrti naM.2-khaDgAsana, avagAhanA 1 phuTa 10 iMca / zeSa pahalI mUrtike samAna / mUrti naM. 3-khaDgAsana, avagAhanA 1 phuTa 10 iNc| idhara-udhara do cmrendr| Upara do deva tathA do tIrthakara pratimAeM, eka padmAsana, dUsarI khddgaasn| mUrti naM. 4-khaDgAsana, eka camaravAhaka / yaha zilAphalaka lagabhaga Der3ha phuTakA hai| ti na. 5-bhagavAn mahAvIrakI 2 phuTa 2 iMca avagAhanAvAlI padmAsana, zyAma varNa / isakI caraNa-caukIpara lekha hai jo isa prakAra par3hA gayA hai. 1. The Indore State Gagetteer, Vol. I, Text by L. C. Dhariwal.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 madhyapradezake digambara jaina tIrtha 'AcArya zrI prabhAcandaH praNamati nityaM saM. 1252 mAgha sudI 5 ravI citrakUTAnvaye sAdhu bAlhu bhAryA zAlha tathA mandodarI suta golha ratana bhAllU praNamati nityaM / " citrakUTAnvaya balAtkAragaNakI eka zAkhA rahA hai| balagAmbeke eka kannar3a zilAlekhameM citrakUTAnvayakA prayoga milatA hai| usake anusAra mAlavake zAntinAthadevase sambandhita balAtkAragaNake citrakUTAnvayake municandra siddhAntadevake ziSya anantakIrtidevako unake bhakta heggar3e kezavadeva dvArA dAna diyA gayA thaa| ina mUrtiyoMke sAtha jo caraNa mile the, ve lagabhaga 10 iMca lambe haiN| unapara koI lekha aMkita nahIM haiN| dharmazAlAke pIche jo mUrti nikalI thI, vaha bhagavAn sambhavanAthakI hai| isakI avagAhanA 2 phuTa 8 iMca hai| isake Asanapara saMvat 1218 kA lekha aMkita hai jo do paMktiyoMmeM hai| kucha mUrtiyA~ dharmazAlAke eka kamaremeM rakha dI haiN| ye bhUgarbhase nikalI thiiN| kSetrapara tIna mandira prAcIna haiM jinameM sar3akake pAsa grAmameM do mandira haiN| ina donoM jaina mandiroMkA kalApakSa atyanta samRddha aura samunnata hai| ina donoM mandiroMmeM eka hai caubArA DerA ra dasarA hai 'nahAla avArakA DerA' yA caubArA DerA nN.2| tIsarA mandira gvAlezvara mandirake nAmase prasiddha hai jo dharmazAlAse do phalAMga dUra pahAr3apara avasthita hai| ye mandira 12vIM zatAbdIke haiN| inakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai caubArA DerA naM. 1-yaha mandira nagarameM pUrvAbhimukha ardhabhagna dazAmeM vidyamAna hai| yaha sabhI mandiroMmeM vizAla hai| isa mandirake madhyameM eka sabhA maNDapa banA huA hai tathA pUrva-dakSiNa aura uttarakI ora ardhamaNDapa bane hue haiN| sabhA-maNDapake cAroM AdhAra stambha kalAke utkRSTa namanoMmeM se haiN| uttarI dIvArapara eka vastu aisI banI huI hai jisakI ora sahaja hI dhyAna A rSita ho jAtA hai aura isase prAcIna devanAgarI lipipara mahattvapUrNa prakAza par3atA hai-yaha hai sarpabandha / eka sarpAkRti kuNDalAkAra banI huI hai, jisapara devanAgarI lipike varNa aura dhAtuoMke parasmaipada aura Atmanepadake pratyaya bane hue haiN| sambhavataH prAcIna kAla meM mandirake isa bhAgakA upayoga eka pAThazAlAke rUpameM kiyA jAtA thaa| bAlakoMko khela-khilonoMke mAdhyamase usa kAlameM zikSaNa diyA jAtA thaa| isa prakAra sarpabandha tatkAlIna zikSaNa paddhatikI ora saMketa karatA hai| sarpabandhake nikaTa hI choTe lekha bhI aMkita haiM jinameM mAlavAke paramAravaMzI rAjA udayAditya ( lagabhaga san 1080 se 1104 ) kA ullekha hai / isI devAlayake dvArapara vi. saM. 1332 kA eka zilApaTa lagA huA thA, jisameM lekha thA tathA eka dharmacakra banA huA thaa| usake donoM ora siMha aura hAthI bane hue the| yaha Ajakala indaura saMgrahAlayameM surakSita hai| isa mandirakA zikhara aura usameM kI gayI takSaNakalA nayanAbhirAma hai| isameM kucha prAcIna pratimAeM saMgrahIta haiN| bhagavAn pAzrvanAthako 5 phuTa unnata eka padmAsana pratimA hai| isakI phaNAvalI khaNDita hai| sabhAmaNDapameM eka 7 phuTa 3 iMca, dUsarI 7 phuTa 3 iMca, tIsarI 5 phuTa unnata khaNDita pratimAe~ haiN| isake stambha kalAtmaka DhaMgase alaMkRta haiN| unameM yakSI aura sura-sundariyAM vibhinna mudrAoMmeM utkIrNa haiM / isakI chatakA alaMkaraNa anUThA hai| caubArA DerA naM. 2 (nahAla avArakA DerA) yaha mandira uttarakI ora gAMvake chorapara eka UMce Tolepara banA huA hai| yaha uttarAbhimukha hai| yaha kAphI jIrNa ho cukA hai| isameM garbhagRha, antarAla aura maNDapa bane hue haiN| cAyeM dizAoMmeM ardhamaNDapa haiM / garbhagRhase unameM jAneke lie 1. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, pR. 265 mANikacandra jaina granthamAlA /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha dvAra bane haiN| yaha caulukya zailIkI atyutkRSTa zilpa racanA hai| caulukya kumArapAlake banavAye hue mandiroMke sAtha isakI bahuta samAnatA hai| pratyeka ardhamaNDapa cAra stambhoMpara AdhArita hai / uttarI ardhamaNDapase mandirameM praveza karanA par3atA hai| adhamaNDapa, maNDapa aura gUr3hamaNDapake stambha cAhe ve AdhAra-stambha hoM yA bhitti-stambha-sabhI alaMkRta haiN| isakI chatoM vizeSataH adhamaNDapa aura mahAmaNDapakI chatoMmeM alaMkRta padma bane haiN| gUDhamaNDapameM ATha stambha haiN| dvAra zAkhAe~, patralatA, padmapatra-latAoMse suzobhita haiN| isake siradaloMpara tIrthaMkara aura yakSI-mUrtiyA~ utkIrNa haiM / isakI bAhya bhittiyoMmeM rathikAeM banI huI haiN| unameM yakSa-yakSI, sura-sundariyA~ evaM tIrthaMkara mUrtiyAM utkIrNa haiM / ina bhittiyoMpara khajurAhoke samAna kucha kAmakalA sambandhI aMkana bhI haiN| kintu donoM sthAnoMkA antara dhyAnapUrvaka dekhanepara dRSTimeM Aye binA nahIM rhtaa| mukhya antara to pASANakA hai / khajurAhokA pASANa cikanA aura Thosa hai| yahA~kA pASANa buraburA aura khuradarA hai| khajurAhokA pASANa jhaDatA nahIM, isalie vahA~ko matiyAM dhapa aura varSA meM bhI aba taka surakSita haiM aura spaSTa haiM, jabaki yahAMkI mUrtiyoMkA pASANa khira rahA hai, isalie ye mUrtiyAM bahuta kucha aspaSTa hotI jA rahI haiN| sarasarI dRSTise dekhanepara ye pakar3ameM nahIM aatiiN| khajurAhoke samAna yahA~ke kalAkAra zilpIne laukika aura dhArmika donoM hI jIvanoko pASANameM mUrta rUpa diyA hai| eka ora usane tIrthaMkaroM, unake sevaka yakSa-yakSiyoMkA aMkana kiyA to dUsarI ora lokAnuraMjaka dRzyoM-jaise, surasundariyoM aura mithunoMko bhI apanI kalpanA aura kalAke sahAre pASANoMmeM sajIva rUpa diyaa| vartamAnameM isa mandirameM koI pratimA virAjamAna nahIM hai| yahAMkI do pratimAe~ indaura myUjiyamameM pahuMca gayI haiN| unameM zAntinAtha bhagavAnkI pratimApara saM. 1242 mAgha sudI 7 aMkita hai| dUsarI pratimApara lekha to hai kintu vaha aspaSTa hai / sambhavataH vaha bhI isake samakAlIna hogii| gvAlezvara mandira-pahAr3apara jo vizAla mandira banA huA hai, vaha gvAlezvara mandirake nAmase prasiddha hai| saMbhavataH yaha mandira kisI gvAla nAmaka vyaktine banavAyA thA, isalie isakA nAma gvAlezvara mandira prasiddha ho gyaa| sirapura meM eka mandirameM zilAlekha milA thA usameM rAmakhetake ziSya gvAla govindakA nAma milatA hai| udayapUra kezariyAmeM bhI gvAla govinda dvArA pratiSThA kiye jAneke pramANa mile haiN| acalapura aura kheralAkA zAsaka zrIpAla nareza jisakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai-sambhavataH inhIM rAmakhetakA ziSya thaa| yadi yaha gvAlezvara mandira isI gvAla govindakA banAyA huA siddha ho jAtA hai to UnakA itihAsa ballAlase prAyaH sau varSa prAcIna siddha ho sakatA hai| kintu abhI isa sambandhameM koI nizcita mata prakaTa karanA jaldabAjI hogii| kahate haiM, isa mandirameM pahale eka siMha rahA karatA thaa| ho sakatA hai, isa nirjana aura ekAnta vana pradezameM bane hue isa pArvatya mandirako apane lie surakSita aura suvidhAjanaka samajhakara vanarAjane ise apanA aDDA banA liyA ho| isa mandirakI racanA zailIpara paramAra aura caulukya kalAkA saMyukta prabhAva parilakSita hotA hai| yoM yaha caubArA DerA naM. 2 se bahuta milatA-julatA hai| isakI chatoMmeM atyanta kalApUrNa kamala bane hue haiM jo ATha zatAbdiyoMke kaThina AghAta sahakara Aja bhI sajIva-se pratIta hote haiN| mandirake madhyameM sabhA-maNDapa banA huA hai| tIna dvAra haiM, jinake siradaloMpara padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiN| isakA garbhagRha sabhA-maNDapase dasa phuTa nIcA hai| nIce pahu~caneke lie dasa
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ - madhyapradezake digambara jaina tIrtha 313 sIr3hiyAM banI huI haiN| garbhagRhameM tIna vizAla pratimAeM khaDgAsana mudrAmeM virAjamAna haiN| ye tInoM pratimAeM bhagavAn zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAthakI haiN| . - isa mandirako dekhanese eka bAtakI ora vizeSa rUpase dhyAna jAtA hai| isake zikharakI racanA anUThI hai aura vaha jena stUpoMke AdhArapara kI gayI pratIta hotI hai| caubArA DerA mandiroMke AsapAsameM prAcIna mandiroMke avazeSa bikhare par3e haiN| aneka jaina mUrtiyAM bhI purAtattva vibhAgane eka sthAnapara saMgraha kara lI haiN| jaina kanyA vidyAlayake bhavanameM bhI aneka mUrtiyAM saMgrahIta haiN| inameM tIrthaMkaroM, yakSa-yakSiyoM, navagrahoM tathA kaI hindU devatAoMkI mUrtiyAM sammilita haiN| kucha prAcIna mUrtiyAM zAntinAtha mandirake mahAmaNDapameM virAjamAna haiN| inameM adhikAMza mUrtiyAM 12vIM zatAbdIkI haiM / usa kAlake jaina mandiroMke samAna kaI hindU mandira bhI abataka surakSita haiM / yahA~ke ye sabhI mandira aura bhagnAvazeSa ballAla nareza dvArA nirmita mandiroMke hI kahe jAte haiN| zAntinAtha mandirako chor3akara zeSa sabhI mandira aura mUrtiyAM bhArata sarakArake purAtattva vibhAgake saMrakSaNameM haiM / kSetra darzana sar3akake kinAre hI zrI pAvAgiri digambara jaina siddhakSetrako vizAla dharmazAlA hai| usake madhyavartI prAMgaNameM mahAvIra mandira banA huA hai| isameM tIna darakI. eka vedI hai jisameM bhagavAn mahAvIrako zyAmavarNako 2 phuTa 2 iMca unnata bhavya pratimA virAjamAna hai| yahI yahA~ko mUlanAyaka pratimA hai| yaha saMvat 1252 meM AcArya prabhAcandrane pratiSThita kraayii| yaha pratimA utkhananameM prApta huI thii| bAyIM ora padmaprabha ora dAyoM ora AdinAtha bhagavAnko zvetavarNa padmAsana pratimAe~ virAjamAna haiM / ye donoM vIra saMvat 2464 meM pratiSThita huI haiN| vedImeM 8 ghAtu pratimAeM tathA 1 laghu pASANa pratimA aura virAjamAna haiN| mandirake Age eka bhavya samunnata mAnastambha banA huA hai, jisake zIrSa para 4 mUrtiyAM virAjamAna haiN| cAroM mUrtiyAM bhagavAn zAntinAthakI haiM / mandirake zikharameM eka vedI banI huI hai, jisameM bhagavAn zAntinAthakI zvetavarNako khaDgAsana mUrti saM. 1995 kI virAjamAna hai / avagAhanA 3 phuTa 6 iMca hai / eka caraNa cihna bhI hai / mandirake dvArake Upara bhI eka choTI vedI hai| usameM bhagavAn zAntinAthakI 1 phuTa 3 iMca UMcI zveta padmAsana mUrti hai| pratiSThA kAla saMvat 2008 hai| sar3akase evaM dharmazAlAke pRSThabhAgase pAvAgiri kSetra taka roDa bana gayA hai| roDakA nAma mahAvIra mArga rakhA gayA hai| kucha dUra calanepara eka pakkA dvAra banAyA gayA hai jisakA nAma zrI mahAvIra praveza-dvAra hai| usase thor3A aura Age jAnepara kSetrapara pahuMca jAte haiN| yaha dharmazAlAse 2 phalAMga hai aura eka choTI pahAr3Ipara hai| mahAvIra mandira-yaha eka gamaTI yA mandariyA hai| isameM bhagavAna mahAvIrakI eka zveta varNavAlI 1 phuTa 9 iMca unnata padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratiSThA kAla saMvat 2487 hai| candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhako 11 phuTa UMcI zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake donoM pAzvoMmeM bhagavAn zAntinAthakI zveva varNavAlI padmAsana pratimAeM virAjamAna haiN| , ina donoM mandiroMke madhya caukameM 40 phuTa UMcA mAnastambha hai| isake sAmane hI suprasiddha gvAliyara yI zAntinAtha mandira hai| yahI yahA~kA sarvapramukha mandira hai| svarNabhadra Adi muniyoMkI nirvANa-bhUmi yahI mAnI jAtI hai| yaha mandira ekA aMcI TekarIpara banA huA hai| yaha madhya 3-40
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kAlIna paramAra aura caulukya kalAkI utkRSTa kRti hai| isa mandirameM gUr3hamaNDapa yA garbhagRha, mahAmaNDapa, adhamaNDapa haiM, tIna ora dvAra bane hue haiN| gUDhamaNDapake Upara samunnata zikhara hai| Una ke prAcIna mandiroMmeM ekamAtra yahI mandira acchI dazAmeM hai| isakA jIrNoddhAra kiyA jA cukA hai| isase yaha AkarSaka bana gayA hai / jIrNoddhAra karate samaya isakI prAcInatA aura kalAko kSati nahIM pahuMcI, yaha prazaMsA yogya hai| garbhagRhameM jAneke lie 10 sIr3hiyAM utaranI par3atI haiM / garbhagRhakA AkAra 11 phuTa 8 iMcax 9 phuTa 3 iMca aura U~cAI 20 phuTa hai| garbhagRha apane mUlarUpameM surakSita hai, kevala zikharameM kucha parivartana kiyA gayA hai| sAmane vedIpara bhagavAn zAntinAthakI 12 phuTa 9 iMca UMcI bhavya pratimA virAjamAna hai| yaha kAyotsarga madrAmeM khar3I hai| yaha kRSNa pASANakI hai| caraNa-caukIpara unakA lAMchuna hiraNa banA huA hai tathA mUrtilekha bhI aMkita hai jisakA 'saMvat 1263 jeSTha vadI 13 gurau AcArya zrI yazakIrti praNamati' yaha aMza hI par3hA jA skaa| isake pAzvameM bAyIM ora kunthunAtha aura dAyIM ora aranAthakI 8-8 phuTa UMcI khaDgAsana mUrtiyAM haiN| kunthunAthakI mUrtike pIThAsanapara yakSa-yakSI aura lAMchana bakarA bane hue haiM tathA 'saMvat 1263 jyeSTha vadI 13 gurau sindhI paM. taraMgasiMha suta jItasiMha praNamati' yaha lekha aMkita hai| aranAthakI mUrtike pAdapIThapara unakA cihna matsya aMkita hai| ina tInoM mUrtiyoMke donoM pAzrvomeM camaravAhaka khar3e hue haiN| yaha navIna racanA hai / mUrtiyoMke sirake Upara pASANa chatra nahIM hai, balki dhAtuke navIna chatra lage hue haiN| garbhagahakA dvAra vizeSa alaMkRta hai| dAyIM ora tIna darakI eka vedImeM mandirake sAtha nikalI huI mUrtiyAM aura caraNa virAjamAna haiN| eka zilAphalaka 3 phuTa caur3A aura 1 phuTa 3 iMca U~cA hai| usameM pAMca padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ utkIrNa haiN| yaha kisI siradalakA bhAga lagatA hai| eka anya mUrti 10 iMca U~cI hai| madhyameM padmAsana pratimA hai| usake Upara chatra banA huA hai| donoM ora koSThakoMmeM do padamAsana pratimAeM haiN| nIce do khar3agAsana pratimAe~ haiN| eka aura mUrti 1 phuTa 5 iMca caur3I aura 10 iMca UMcI hai / koSThakameM padmAsana mUrti hai| dAyIM ora deva puSpamAlA liye hue haiM aura devI bAyeM hAthameM sambhavataH bijaurA phala liye hai / eka pASANameM caraNacihna bane hae haiN| inakA AkAra 10 iMca hai| bAyIM orakI vedImeM kisI mUrtikA UparI bhAga rakhA haA hai| isake zIrSapara eka padmAsana tIrthaMkara pratimA banI huI hai| usase nIce mAlA liye hue devI hai| usase nIce chatra haiN| isake donoM ora nartaka-nartakI tathA deva-deviyA~ haiN| unase nIce gaja haiN| koSThakameM eka padmAsana pratimA hai| deva mAlA liye hue hai aura devI phala (bijaurA ) liye hue hai| eka mUrti 1 phuTa 2 iMca unnata hai / zikharAkRtimeM padmAsana pratimA banI huI hai| 10 iMca lambe caraNacihna virAjamAna haiN| dAyIM orakI vedImeM bhagavAn pAzvanAthakI zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA AkAra 1 phuTa 6 iMca hai aura pratiSThA-kAla vIra saM. 2493 hai| isake donoM pAvoM meM do prAcIna pratimAeM haiN| eka 1 phuTa 3 iMca hai| yaha khaDgAsana hai| eka ora tIna padmAsana aura eka khaDgAsana pratimA hai| sirake donoM ora mAlAdhArI deva haiN| caraNoMke donoM ora camarendra khar3e haiN| dUsarI pratimA 1 phuTa 10 iMca hai| isa phalakameM donoM ora do-do stambha aura unake madhya koSThaka haiN| una koSThakoMmeM khaDgAsana mUrtiyAM haiN| unake eka pArzvameM camaravAhaka haiN| . isase AgekI vedI mahAvIra bhagavAnkI hai| unakI mUrti kRSNavarNakI hai aura padmAsana hai| yaha 1 phuTa 4 iMca UMcI hai tathA isakA pratiSThAkAla vIra saMvat 2462 hai| dAyIM ora eka
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 madhyapradezake digambara jaina tIrtha prAcIna pratimA virAjamAna hai| pASANaphalaka 1 phuTa 7 iMca hai| pratimAke donoM ora camaravAhaka khar3e hue haiM / bAyIM ora bhagavAn mahAvIrakI zvetavarNakI padmAsana pratimA hai| lekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 1993 meM huI / isakI avagAhanA 1 phuTa 8 iMca hai| idhara-udhara do khaDgAsana prAcIna pratimAeM haiN| inakA AkAra 1 phuTa 10 iMca hai| bagalakI vedImeM bhagavAn sambhavanAthakI kRSNa pASANakI pratimA padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| isakI avagAhanA 2 phuTa 8 iMca hai| isake pratimA-lekhameM pratiSThA saMvat 1218 diyA hai| isakI bagalameM zvetavarNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| ___paMca pahAr3I-zAntinAtha mandirase utarakara thor3I dUra calanepara eka UMcI TekarI milatI hai| isake Upara prAcIna mandiroMke avazeSoMpara choTe-choTe chaha navIna mandira bane hue haiN| (1) AcArya zAntisAgarajI ke caraNacihna virAjamAna haiN| (2) bAhubalI svAmIkI mArbalakI zveta pratimA hai / (3,4) bhagavAn zAntinAthakI padmAsana mUrtiyAM haiM (5) bhagavAn pAzvanAthakI zveta pratimA hai, (6) bhagavAn AdinAthakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| . yahAM prAcIna mandiroMke bhagnAvazeSa dabe par3e haiN| yadi yahA~ utkhanana kiyA jAye to kAphI purAtattva sAmagrI upalabdha honekI sambhAvanA hai| atizaya siddhakSetra honeke kAraNa yahA~ samaya-samayapara kucha aisI asAmAnya bAteM dekhane-sunaneko milatI haiM, jinheM sarvasAdhAraNa zraddhAvaza daivI camatkAra mAnatA hai kyoMki una bAtoMkA koI kAryakAraNa samajhameM nahIM AtA / jaise, saMvat 1962 kI bAta hai| AcArya mahAvIrakIrtijI mahArAjakA yahA~ cartumAsa thaa| cauMsaTha Rddhi vidhAna ho rahA thaa| eka dina lagabhaga 15 minaTa taka 'OM namaH' kI dhvanike sAtha raha-rahakara bAje bajanekI dhvani AtI rhii| rAtrimeM nRtya, pUjana aura bAjoMko dhvani aneka bAra sunI gayI hai| aise aneka pratyakSadarzI vidyamAna haiM, jinhoMne ye AvAjeM sunI haiN| ye ghaTanAeM mahAvIra mandira (dharmazAlA) meM hotI haiN| dharmazAlA ___yahA~ dharmazAlAmeM kula 52 kamare haiM / pratyeka kamareke pIche rasoI ghara hai| sAmUhika bhojake lie bar3A rasoI ghara hai / dharmazAlAmeM snAnagRha, zaucAlaya, mUtrAlaya, nala, kuAM, bijalI Adi sabhI Azyaka suvidhAe~ haiN| yahAM bAjAra honese pratyeka Avazyaka vastu mila jAtI hai / posTa oNphisa, TelIphona, pulisa-sTezana ye dharmazAlAke nikaTa hone se bar3I suvidhA hai| kSetrapara sthita saMsthAeM kSetrapara jana-sevAkI pravRttiyAM nirantara calatI rahatI haiN| jana-sevA karanevAlI kucha saMsthAeM bhI kSetrapara cala rahI haiN| 1. zrI zAntinAtha Ayurvedika auSadhAlaya / 2. zrI sambhavanAtha vaacnaaly| 3. zrI nihAlacanda zAradA bhavana (bAlakoMkA uccatara mAdhyamika vidyAlaya usa sthAna para sthita hai jahA~ 5 mUrtiyAM bhUgarbhase nikalI thiiN)| 4. zrI digambara jaina gurukula /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 bhAratake digambara jaina tIrtha vASika melA kSetrapara koI niyamita vArSika melA nahIM hotA hai| pahale phAguna sudI 5 se 10 taka vArSika melA bharatA thaa| vyavasthA - isa kSetrakI sampUrNa vyavasthA zrI digambara jaina siddhakSetra zrI pAvAgirijI TrasTa kameTI aura prabandhakAriNI kameTI dvArA hotI hai| hara tIna varSake bAda sAdhAraNa sabhA dvArA prabandhakAriNI kameTIkA cunAva hotA hai| mArga aura avasthiti . zrI pAvAgiri siddhakSetra madhyapradezake jilA kharagaunameM Una nAmaka sthAnase do phalAMga dUra sthita hai| Una eka choTA-sA kasabA hai jisakI janasaMkhyA lagabhaga 4000 hai| yahAMpara posTaoNphisa, pulisathAnA, davAkhAnA, uccatara mAdhyamika skUla Adi haiN| yahAM Aneke lie nikaTavartI sTezana khaNDavA 104 ki. mI., indaura 154 ki. mI., sanAvada 83 ki. mI. aura maha 131 ki. mI. hai| khaNDavA aura sanAvada hokara AnevAle yAtriyoMko kharagauna hokara aura indaura yA mahase AnevAle yAtriyoMko julavAnyA hokara basa dvArA Una utaranA par3atA hai| kharagauna yahA~se kevala 18 ki. mI. hai / kharagaunase julavAnyA jAnevAlI sar3akake kinAre hI digambara jaina dharmazAlA banI huI hai| yaha UnameM hai| dharmazAlAse pAvAgiri siddhakSetra kevala do phalAMga dUra hai| siddhakSetra pAvAgirike pUrva bhAgameM cirUr3ha nadI bahatI hai, pazcimameM kamalatalAI tAlAba hai| isameM kamalake phUla khilate haiN| uttarameM Una grAma hai| dakSiNa dizAmeM eka kuNDa banA huA hai jise nArAyaNa-kuNDa kahA jAtA hai| vaiSNava loga ise tIrtha mAnate haiN| ka isa kSetrake pazcimameM cUlagiri, bAvanagajAjI aura uttarameM siddhavarakUTa kSetra haiN| yahA~kA posTa oNphisa Una hai| siddhavarakUTa siddhakSetra siddhavarakUTa siddhakSetra hai isa bAtakA samarthana aneka AcAryoMne kiyA hai| prAkRta nirvANakANDameM isa sambandhameM isa prakAra ullekha hai revANaiye tIre pacchimabhAyammi sichavarakUDe / do cakkI daha kappe AhaThThayakoDi Ninvude vaMde // 11 // arthAt revA nadIke taTapara pazcima dizAko ora siddhavaskUTa kSetra hai / vahA~se do cakrI, dasa kAmadeva aura sAr3he tIna karor3a muni nirvANako prApta he| hindI bhASAkArane isakA rUpAntara isa prakAra kiyA hai 'revA nadI siddhavarakUTa pazcima dizA deha jaha~ chUTa / dvaya cakrI daza kAmakumAra hU~Da kor3i bandoM bhava pAra / '
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 317 saMskRta nirvANa-bhaktimeM siddhavarakUTa nAmaka kisI nirvANa-kSetrakA ullekha nahIM milatA, kintu usameM 'vindhye' pada dvArA vindhyAcalake samasta tIrthoMko le liyA hai| isa nirvANa-bhaktimeM isI kAraNa siddhavarakUTake samAna pAvAgirikA bhI nAmollekha nahIM kiyA hai evaM vindhyAcalake samAna sahasrAcala aura himavAna parvatakA hI nAma diyA hai, vahAMke tIrthoMkA nhiiN| bodhaprAbhRtakI gAthA 27 kI vyAkhyAmeM bhaTTAraka.zrutasAgarane kSetrakA nAma siddhakUTa diyA hai / bhaTTAraka guNakIrti, vizvabhUSaNa Adi lekhakoMne bhI isakA nAma siddhakUTa hI diyA hai| prAkRta nirvANa-kANDakI uparyukta gAthAmeM isa kSetrako avasthitikI ora bhI saMketa kiyA gayA hai ki yaha kSetra revA nadIke pazcima taTapara avasthita hai| kUTa zabdase yaha Azaya nikalatA hai ki yaha kSetra parvatakai Upara hai aura vaha kUTa siddhakUTa yA siddhavarakUTa kahalAtA hai| saMskRta nirvANa-bhaktimeM 'varasiddhakUTe' zabda AyA hai kintu vaha isa kSetrake sandarbhameM nahIM AyA, balki vaibhAragirike sandarbhameM AyA hai aura usameM 'vebhAra parvatatale varasiddhakUTe' isa pada dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki vaibhAragirikI talahaTI aura Upara zikharase muni mukta hue| revAke taTavartI isa kSetrakA koI vizeSa nAma nahIM thA, balki sAr3he tIna karor3a muniyoMkA siddhisthAna honeke kAraNa isa parvata-zikhara aura kSetrakA nAma hI siddhavarakUTa ho gyaa| do cakrI aura basa kAmadeva-do cakravartI aura dasa kAmakumAra kauna the, inake nAmoMkA ullekha kahIM dekhanemeM nahIM aayaa| cakravatiyoMmeM bharata aura sagara kailAsase mukta hue| zAntinAtha, kunthunAtha aura aranAtha sammedazikharase mokSa gye| hariSeNa sarvArthasiddhimeM aura jayasena anuttara vibhAgameM ahamindra bne| subhauma aura brahmadatta ye do cakravartI narakameM gye| kevala maghavA, sanatkumAra aura padmanAbha ye tIna cakravartI zeSa rahe, jinake sambandhameM vizeSa anusandhAnakI AvazyakatA hai| isa sambandhameM AcAryoM meM kucha matabheda pratIta hotA hai| 'tiloya-paNNatti' 411410 ke anusAra ATha cakravartI mokSameM, brahmadatta aura subhauma narakameM tathA maghavA aura sanatkumAra tIsare sAnatkumAra kalpameM gye| 'uttara purANa' ke anusAra ye donoM cakravartI mukta hue the| padmanAbhake sambandhameM donoM AcArya ekamata haiM aura unako mukta honA mAnate haiN| kevala matabheda maghavA aura sanatkumAra ina do cakravartiyoMke bAremeM hai| munirAja sanatkumArane jisa prakAra ghora tapazcaryA kI aura indrako bhI unakI taponiSThAko prazaMsA karanI par3I thI, usase to yaha vizvAsa hotA hai ki aisA samyagdRSTi ghora tapasvI muni avazya mukta huA hogaa| yadi ina donoM cakravartiyoMko hama mukta huA mAna leM to unakA nirvANa-sthAna kauna-sA thA, isa sambandhameM jijJAsA honA svAbhAvika hai| lagatA hai, jina AcAryoMne siddhavarakUTa kSetrase do cakravatiyoMkA nirvANa-gamana likhA hai, ve 'uttarapurANa' ke matake hI the aura unake manameM, siddhavarakUTase maghavA aura sanatkumAra ye do cakravartI mukta hue, yaha bAta rahI thii| astu, jisa prakAra do cakravartiyoMke sambandhameM kahIM spaSTa ullekha upalabdha nahIM hotA, isI prakAra dasa kAmakumAroMke sambandhameM bhI kahIM koI ullekha dekhane meM nahIM aayaa| - isa sambandhameM digambara paramparAmeM jo sthiti hai, lagabhaga vahI sthiti zvetAmbara paramparAmeM bhI rahI hai| AcArya hemacandra kRta 'triSaSThi zalAkApuruSacarita' meM bAraha cakravatiyoM meM se ATha cakravatiyoMko mokSa mAnA hai, maghavA aura sanatkumArako tIsare svarga sAnatkumArameM deva paryAya aura subhauma evaM brahmadatta do cakravartiyoMko naraka paryAyakI prApti batAyA hai| . isase aisA pratIta hotA hai ki isa sambandha meM kucha aspaSTatA yA mata-vibhinnatA rahI hai| eka mata 'tiloyapaNNatti' aura 'triSaSThizalAkApuruSacarita' kA rahA hai, jisake anusAra maghavA aura
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 bhAratake digambara jaina tIrtha sanatkumAra tIsare svargameM deva bane, aisA mAnA gayA hai| dUsarA mata uttarapurANa aura nirvANakANDakA rahA-jisake anusAra do cakrI siddhavarakUTameM revA-taTase mukta hue, aisA svIkAra kiyA gayA hai| digambara paramparAke samAna zvetAmbara paramparAmeM bhI ina dasa kAmakumAroMke sambandhameM koI spaSTa ullekha nahIM miltaa| kula kAmadeva 24 hue haiM, jinake nAma isa prakAra milate haiMbAhubalI, amitateja, zrIdhara, dazabhadra, prasenajit, candravarNa, agnimukti, sanatkumAra cakravartI, vatsarAja, kanakaprabha, meghavaNaM, zAntinAtha, kunthunAtha, aranAtha, vijayarAja, zrIcandra, rAjA nala, hanumAn, balarAja, vasudeva, pradyumna, nAgakumAra, zrIpAla aura jiivndhr| ___ inameM se kauna-se 10 kAmakumAra yahA~se mukta hue haiM, yaha ullekha kahIM nahIM miltaa| kucha logoMne yahAMse nirvANa-prApta kAmakumAroMke nAma isa prakAra diye haiM-sanatkumAra, vatsarAja, kanakaprabha, meghaprabha, vijayarAja, zrIcanda, nalarAja, balarAja, vasudeva aura jiivndhr| ye nAma kisa zAstrake AdhArase liye gaye haiM, yaha jJAta nahIM ho skaa| inameM se vasudeva, jIvandhara Adi kaI kAmakumAra to harivaMzapurANa, uttarapurANake anusAra giranAra, vipulAcalase mukta hue haiM / yaha viSaya anusandhAna zreNImeM hai, abhI nirNIta nahIM hai| kSetrakI khoja ___ siddhavarakUTa kSetra vAstavameM kahAM thA, aura vaha kaba, kaise vismRta kara diyA gayA, isake bAremeM koI spaSTa pramANa prApta nahIM hote| 'nirvANa-kANDa' meM siddhavarakUTa kSetrase do cakrI, dasa kAmakumAra aura sAr3he tIna koTi muniyoMkA mukta honA batAyA hai, kintu zAstroMmeM aise prasiddha nirvANa-kSetrake bAremeM vizeSa jJAtavya kucha bhI upalabdha nahIM hotaa| 'nirvANa-kANDa meM bhI jo batAyA hai, vaha bhI bar3A aspaSTa hai| ___'nirvANa-kANDa' ( prAkRta ) meM siddhavarakUTakA nAma to AyA hai, kintu saMskRta 'nirvANabhakti' meM isa kSetrakA nAma taka nahIM hai, kevala 'vindhye' zabda AyA hai / arthAt sampUrNa vindhyAcalako siddhakSetra svIkAra kiyA hai| aura vindhyAcala revAke taTapara bahuta dUra taka gayA hai, isalie revAtaTavartI siddhakSetroMkA antarbhAva isameM kiyA jA sakatA hai| 'nirvANa-kANDa' meM revAtaTavartI siddhakSetroMke lie nimnalikhita do gAthAe~ milatI haiM 'dahamuharAyassa suA koDI paMcaddhamuNivare sahiyA / revAuTThayammi tIre NivvANa gayA NamotesiM // 10 // revANaie tIre pacchimabhAyammi siddhvrkuutte| do cakkI daha kappe AhuTThayakoDiNivvude vaMde' // 11 // 1. 'kriyAkalApa' granthameM paM. pannAlAla sonIne sUcita kiyA hai ki kaI pustakoMmeM yaha gAthA nahIM miltii| kucha pustakoMmeM isake sthAnapara nimnalikhita do gAthAe~ upalabdha hotI hai revAtaDammi tIre dakSiNabhAyammi siddhavarakUDe / AhuTThakoDIo NivANa gayA Namo tesi // 1 // revAtaDammi tIre saMbhavanAthassa kevluppttii| AyakoDIo NimvANa gayA Namo tesi // 2 //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 319 arthAt revA nadIke donoM taToMse sAr3he pAMca karor3a muniyoMke sahita dazamukha ( rAvaNa ) rAjAke putra mukta hue| . revA nadIke kinAre pazcima bhAgameM sthita siddhavarakUTase do cakrI, dasa kAmakumAra aura sAr3he tIna karor3a muni mokSameM gaye / maiM unheM namaskAra karatA huuN| pahalI gAthAmeM revA nadIke donoM taToMse sAr3he pAMca karor3a muniyoMkA nirvANa honA batAyA hai aura dUsarI gAthAmeM kevala pazcima taTavartI siddhavarakUTase sAr3he tIna karor3a muniyoMkI mukti batalAyI hai / isakA artha yaha huA ki revA nadIke pUrvI taTase do karor3a muni mukta hue| yahAM prazna ho sakatA hai ki jaba pahalI gAthAmeM donoM taToMse mukta hue muniyoMkA ullekha kara diyA to phira pazcima taTase mukta honevAloMkI saMkhyA denekI AvazyakatA kyA thii| kintu isake lie pRthak gAthA denekA uddezya hamArI sammatimeM yaha rahA ki siddhavarakUTa vikhyAta tIthaM rahA hai, usakI asAdhAraNa mahattA thii| ataH usa kSetrakI mahattA akSuNNa rakhane kI dRSTise hI usakA pRthak ullekha kiyA gyaa| revA nadIko vartamAnameM narmadA nadI kahA jAtA hai| ukta gAthAoMmeM dazamukha rAjAke kauna-kauna-se putra revA taTase mukta hue, yaha nAmollekha nahIM hai| 'padmapurANa' AdimeM bhI una putroMkA nAma nahIM milatA jo yahA~se mukta hue the| isa gAthAmeM ullikhita siddhavarakUTa kahA~para avasthita thA, yaha bhI jJAta nahIM hotaa| vastutaH akRtrima parvatoMke zikharapara eka siddhavarakUTa hotA hai, jahA~se munijana mukti jAte haiN| vindhyAcala parvata akRtrima parvata to hai nahIM, vaha kalpake antameM naSTa ho jAtA hai| isalie siddhavarakUTa yaha vastutaH kSetrakA nAma hai| akRtrima parvatoMke zikharapara sthita usa kUTase yahA~ sambhavataH tAtparya nahIM hai jo tapasvI muniyoMke nirvANa-sthalake rUpa meM siddhavarakUTa kahalAne lagatA hai| eka sthAna vizeSakA nAma hai, dUsarA parvatake zikharakA nAma hai| siddhavarakTa kSetra revAke pazcima taTapara avasthita thA, isake atirikta anya koI sUcanA kisI granthameM nahIM miltii| aisA lagatA hai ki zatAbdiyoMse yaha tIrtha ajJAta dazAmeM par3A huA thaa| sambhavataH koI yAtrI bhI yahAM nahIM Ate the| upekSAke kAraNa yahA~ke mandira jIrNa-zIrNa hokara dharAzAyI hone lge| yaha bhI sambhava hai ki kisI dharmAndha zAsakane isa kSetrako naSTa kara diyA ho aura janatApara itane bhayAnaka atyAcAra DhAye hoM ki usake hRdayameM AtaMka vyApta ho gayA ho tathA bhayake kAraNa yahA~kI yAtrA banda kara dI ho| dhIre-dhIre janatA isa kSetrakA nAma aura sthAna Adike bAremeM bhI bhUla gyii| ___yaha kSetra prakAzameM kaise AyA, isakA bhI eka rocaka itihAsa hai| kArtika kRSNA 14 saMvat 1935 ko indaura paTTake bhaTTAraka zrI mahendrakIrtijIko svapna AyA, jisameM unhoMne siddhavarakUTa kSetrake darzana kiye| svapnameM dekhe hue sthAnakI khojake lie bhaTTArakajI dUsare dina hI cala diye aura revA nadIke taTapara pahu~cakara unhoMne khoja prArambha kii| ve kucha logoMke sAtha revAke arthAt revAke taTapara dakSiNa dizAmeM sthita siddhavarakUTase sAr3he tIna karor3a muni mukta hue / maiM unako namaskAra karatA haiN| revA nadIke taTapara sambhavanAtha bhagavAnako kevalajJAna utpanna huA tathA sAr3he tIna karor3a muni mokSa gaye / maiM una sabako namaskAra karatA huuN| - inameM dvitIya gAthAmeM revA nadIke taTapara sambhavanAtha bhagavAnko kevalajJAnakI prApti batalAyI hai| kintu 'uttarapurANa' parva 49 / 40-41 meM unheM zrAvastIke sahetuka vanameM kevalajJAnakI prApti batalAyI hai| ,
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 bhAratake digambara jaina tIrtha taTavartI vanake bhItara jAkara talAza karate rahe, kintu jo dRzya unhoMne svapna meM dekhA thA, vaha aba taka nahIM milA thA / khoja kaI dinoM taka hotI rhii| tabhI eka dina unheM usI jaMgalameM bhagavAn candraprabharko atimanojJa eka mUrti milii| isa mUrtiko pratiSThA rANA udayasiMhake rAjyakAlameM zrI vizAlabhUSaNa svAmI pratiSThAcArya dvArA kI gayI thii| eka aura pratimA bhagavAn AdinAthakI milI jo bhaTTAraka somaseMnake dvArA zAha mANikacanda hemadatta suta dharmadAsane pratiSThita karAyI thI / mUrti prApta honepara AzA hone lagI ki avazya hI yahA~ kahIM mandira bhI rahA hogaa| kucha Age bar3hane para eka jIrNa-zIrNaM kintu vizAla jaina mandira milaa| usake dvArake siradalapara digambara tIrthaMkara pratimA banI huI thii| aura bhI do-tIna jaina mandira bhagnAvazeSa dazAmeM mile / yadyapi koI zilAlekha yA purAtattva sambandhI sAkSya prApta nahIM huA, jisake AdhArapara yaha siddha hotA ki yaha sthAna hI vastutaH siddhavarakUTa kSetra hai, kintu bhaTTArakajIne apane svapna meM dekhe sthAnake hue sAtha usa sthAnakI samAnatAke AdhArapara yaha mAna liyA ki avazya yahI sthAna siddhavarakUTa kSetra hai / kintu phira bhI apanI isa dhAraNAkI puSTi karA lenA unhoMne Avazyaka samajhA / taba saMvat 1940 meM zrI cArukIrti paNDitAcArya aura zrI sUrasena paTTAcAryaMne isa sthAnakA nirIkSaNa karake bhaTTArakajI kI dhAraNAkI puSTi kii| tabase yaha sthAna siddhakSetra siddhavarakUTake rUpameM mAnya ho gayA / oMkArezvara mandira isa kSetrake nikaTa oMkArezvara mandira hai / usakA AkAra prAyaH OM jaisA hai / sambhavataH isI kAraNa yaha mandira oMkArezvara kahalAtA hai| yaha mAndhAtA TApUpara hai jo narmadA aura kAverI ke madhya meM hai / mAndhAtA eka pahAr3I hai jo prAyaH eka vargamIlameM haiN| yaha mandira Ajakala hinduoM ke adhikArameM hai / isa mandirakA sUkSma nirIkSaNa karanepara aisA pratIta hotA hai ki mUlataH yaha mandira jainoMkA rahA hogA / kucha sthApatya vizeSajJoMne to yahA~ taka anumAna lagAyA hai ki oMkArezvara mandira, kolhApurakA ambikA mandira aura ajamerako khvAjA sAhaba kI daragAhaina tInoMkI racanA zailImeM bar3I samAnatA hai / sambhava hai, inakI racanA zailIkA mUla preraNA srota eka hI rahA ho aura yaha srota jaina dharma ho / oMkArezvara mandirake jinhoMne darzana kiye haiM, aise kucha vidvAnoMkI to dhAraNA hai ki siddhavarakUTa isa oMkArezvara parvatapara honA caahie| unakI rAya meM siddhavarakUTa nAmakA koI kSetra nahIM thA balki isa pahAr3I ke Uparake kUTako hI siddhavarakUTa kahA jAtA thA / yahA~kA dRzya bar3A sundara / isa pahAr3Ike eka ora kAverI bahatI hai to dUsarI ora narmadA / oMkArezvarakA mandira timaMjilA hai / isake pAsameM hI eka chatarI banI huI hai / yahA~ kAlabhairava vAsa karate haiM / unake lie apanA jIvana arpaNa karanekA vidhAna hai / muktikAmI hindU logoMkI dhAraNA thI ki isa chatarI meM se chalAMga lagAkara pahAr3Ike nIce banI huI eka zilApara girakara maranese mukti milatI hai / isa vizvAsake anusAra aneka vyakti yahA~se muktikI durAzAmeM mRtyukA AliMgana karate rahe haiN| kintu aMgarejI zAsanane kAnUna dvArA isa Atma-hatyAko niSiddha karAra de diyA / Te yahA~ se mukti milatI hai, isa dhAraNAke mUlameM koI eka bAta hai, jisako bhulA diyA hai aura pattharase sira phor3akara AtmahatyA karaneko mukti mAna liyA hai / yahA~se mukti milatI hai, isameM koI sandeha nahIM hai / yahA~se sAr3he tIna karor3a muniyoMko mukti milI thii| kintu vaha mukti unheM 'Atma-hatyA dvArI nahIM milI, varan sampUrNa Arambha - parigrahakA tyAga karake samyak tapasyA dvArA
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 321 karmoMkA nAza karanese milI thii| prAcIna kAlase yahA~se mukti prAptakI jo dhAraNA calI A rahI hai, vaha bhI eka tathya hai jo hameM yaha svIkAra karaneko prerita karatA hai ki yahI sthAna siddhavarakUTa hai| vartamAnameM jo kSetra hai vaha oMkArezvarase bahuta nikaTa hai| hindU purANoMmeM oMkArezvarako 12 jyotiliMgoMmeM se eka jyotiliMga mAnA hai| oMkArezvara mandira jisa pahAr3Ipara hai, vahAM prAcIna mandiroMke bhagnAvazeSa par3e hue haiN| ye purAtattva vibhAgake antargata haiN| yadi yahA~ khudAI kI jAye to yahA~ jaina kalAvazeSa pracura parimANameM milanekI sambhAvanA hai| kSetrakA vikAsa kSetrakA nizcaya honepara indaura paTTake bhaTTAraka mahendrakItijIne kSetrake uddhAra kAryameM apanA pUrA dhyAna lgaayaa| unake AdezAnusAra zrI bhUrajI sUrajamalajI modI indaura aura unake parivAra-janoMne prAcIna bar3e mandirakA jIrNoddhAra karanekA saMkalpa kiyaa| mAgha sudI 3 saMvat 1940 se mandirake jIrNoddhAra karanekA kArya Arambha huA tathA mandira aura bimba-pratiSThA saMvat 1951 meM zrI hakamalajI zolApurane bhaTTAraka mahendrakIrtijI dvArA kraayii| eka bAra isa bhUmiko siddhakSetra svIkAra karaneke bAda isa kSetrakA vikAsa jisa drutagatise huA hai vaha avazya hI Azcaryajanaka hai / kAverI nadIse kSetra paryanta pakkA ghATa aura sIr3hiyAM bhI bana cukI haiN| kSetra darzana mAndhAtA ( oMkArezvara ) meM basa sTaiNDake nikaTa hI kSetrako dharmazAlA hai| oMkArezvara roDapara bhI basa sTaiNDake nikaTa seTha kalyANamala trilokacanda indauravAloMkI dharmazAlA hai| mAndhAtAse siddhavarakUTa taka nAvoM dvArA narmadA-kAverI saMgamako pArakara pahuMcanA hotA hai| ina donoM nadiyoMke bIcameM oMkArezvara pahAr3I hai, jisake Upara oMkArezvara mandira aura kAlabhairavakA mandira banA huA hai / nAvameM jAte hue yaha mandira aura pahAr3I par3atI hai| nAva dvArA lagabhaga eka mIla jAnA par3atA hai| kSetrakI orase nAva bhAr3A nizcita hai| nAvase kSetrake ghATapara utarate haiN| yadi kSetrake darzana karake tatkAla vApasa jAnA ho to nAva vApasI karanI caahie| nAvavAlA ghATapara rukA rahatA hai| Avazyaka sUcanAe~ mAndhAtAko jaina dharmazAlAke vyavasthAse jJAta kara lenA upayogI rahatA hai| ghATapara utarakara pakkI sIr3hiyAM milatI haiN| yahA~se mArga kSetra taka jAtA hai| kSetrapara pahu~cakara vizAla dvAra milatA hai| mandira, dharmazAlAeM aura kAryAlaya eka sthAnapara haiN| inake cAroM ora ahAtA hai| praveza-dvArake nikaTa hI kSetrakA kAryAlaya banA huA hai| sAmane hI UMcAIpara mandira bane hue haiN| vahAM pahuMcaneke lie mAbalako sIr3hiyAM banI huI haiN| madhyameM mArbalakA khulA cabUtarA hai jisake tIna ora bhavya jinAlaya haiN| sabhI jinAlaya zikharabanda haiN| unakI namasparzI unnata zveta dhavala zikhara-paMkti bar3I manojJa pratIta hotI hai| mandiroMke nikaTa sAmane hI uddhata narmadA aura prazAntaka kAverI bahatI hai, mandiroMke tIna ora saghana jaMgala haiN| siddhi-prApta mahAmuniyoMkI tapaHpUta sAdhanA yahA~ke vAtAvaraNameM Aja bhI vyApta hai| yahAM Akara mAnavakA bojhila mana sahaja zAnti, nirAkula Ananda aura divya sapanoMse bhara uThatA hai| __ yahA~ke sabhI mandiroMpara krama saMkhyA par3I huI hai| ata: darzanoMmeM koI asuvidhA nahIM hotii| mandiroMkA vivaraNa isa prakAra hai
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 bhAratake vigambara jaina tIrya mandira naM. 1-yahAM mUlanAyaka bhagavAn neminAthakI pratimA zveta pASANakI 1 phuTa 7 iMca unnata hai aura padmAsana mudrAmeM AsIna hai / pratiSThA saMvat 1951 meM huii| yahA~ vedIpara dhAtuko do pratimAeM bhI haiM-mahAvIra svAmI aura candraprabha svaamiikii| pratyekakI avagAhanA 1 phuTa 3 iMca hai| mandira naM. 2-isameM bhagavAn zAntinAthakI 3 phuTa 2 iMca uttuMga zvetavarNa pratimA padmAsanameM virAjamAna hai| pratiSThA saMvat 2463 ( vIra saM.) hai| isake pArzvameM kRSNa varNa pAzvanAtha aura zveta varNa mahAvIrakI padmAsana pratimAeM haiN| 4 dhAtu-pratimAe~ bhI haiN| .. isa mandirameM bAyIM ora barAmademeM do dIvAra-vediyAM haiN| ___ chatarI-isa mandirake nikaTa eka chatarI hai| isameM 10 kAmadeva tathA 2 cakravartI muniyoMke caraNa-cihna bane hue haiM tathA 1 caraNa-cihna anya munikA hai| - mandira naM. 3-isa avasarpiNI kAlake prathama siddhiprApta munirAja bAhubalI svAmIkI ya prAtamA kAyotsargAsanase dhyAnamudrAmeM khar3I huI hai| isakI pratiSThA vIra saMvat 2491 meM huii| - mandira naM. 4-bar3e mandirake bAhara barAmademeM yaha mandira hai| isameM bhagavAn mahAvIrako eka khaDgAsana mUrti virAjamAna hai, jisakI pratiSThA saMvat 1951 meM bhaTTAraka mahendrakIti dvArA huI / yaha 4 phuTa UMcI hai| yaha muMgiyA varNakI hai| isa vedIpara 2 pASANa pratimAeM aura haiM / mandira . 5-yaha yahA~kA bar3A mandira kahalAtA hai| isameM mUlanAyaka pratimA bhagavAn sambhavanAthakI hai| yaha 3 phaTa 1 iMca avagAhanAkI hai| padmAsana madrAmeM dhyAnAvasthita hai| isakA varNa zveta hai| yaha vi. saMvat 1951 meM pratiSThita huI hai| isake donoM pAryo meM candraprabha aura sambhavanAtha tIrthaMkaroMkI zvetavarNakI pratimAeM padmAsana mudrAmeM avasthita haiN| inake atirikta samavasaraNameM 27 dhAtukI aura 3 pASANakI pratimAeM haiN| bAyIM ora vedImeM vi. saM. 1951 kI pratiSThita candraprabhakI zveta pASANakI padmAsana mUrti virAjamAna hai| avagAhanA 1 phuTa 8 iMca hai| inake atirikta supAzrvanAtha, candraprabha, supAzvanAthakI kRSNa varNa padmAsana aura bAhubalIkI zveta varNa khaDgAsana pratimAeM virAjamAna haiM / isI barAmademeM kSetrapAla eka AlemeM virAjamAna haiN| dAyIM ora gandhakuTImeM pArzvanAtha bhagavAnko eka dhAtu pratimA hai, jisakI avagAhanA 1 phuTa 2 iMca hai| yaha bhI vi. saMvat 1951 meM pratiSThita huI hai| ___ isake Age bar3hanepara eka vedImeM isI kAlakI zveta pASANakI sambhavanAtha bhagavAnkI pratimA hai| yaha 1 phuTa 10 iMca UMcI hai| isake atirikta isa vedIpara 5 pASANa pratimAe~ virAjamAna haiM, jinameM 3 kRSNa varNakI ora 1 zveta varNakI hai| inameM pArzvanAthakI 1 pratimA vi. saMvat 1548 kI hai| - Upara chatapara bhI eka vedI hai| isameM bhagavAn AdinAthakI kRSNa pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI caraNa-caukIpara nAgarI lipimeM nimnalikhita lekha utkIrNa hai| isakI bhASA atyanta azuddha hai ___ "saMvat.......11 aikana aikanape vaisASa mAse zukla pakSe tithau 9 guruvAsare mUlasaMghe gaNe balAtkAra zrI kundakundacAracArIya AmanAya tat upadesAt zrI hemacandra asArIya nagra sIdapura.... hUbar3a gyAti lagusA sASA bhaveraja gotra sAhAji dayacandajI bhArIyA surIbAI bojA dalIca vaSapa niittaakmiinii|"
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 323 yaha pratimA lipi aura bhASAkI dRSTise 18voM-19vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai| isake atirikta cAra zveta varNakI tIrthaMkara pratimAeM isa vedopara virAjamAna haiN| ye sabhI padmAsana haiN| isa mandirake pravezadvArake lalATa bimbapara arhanta bhagavAnkI padmAsana mUrti utkIrNa hai| dUsare dvArapara bhI eka padmAsana ahaMnta mUrti banI huI hai| yaha eka zilAphalakapara utkIrNa hai| Uparake bhAgameM yakSa-yakSI aura puSpamAla liye hue deva-deviyAM bane hue haiN| ___ mandira naM. 6-UparavAle mandirake bagalameM hI yaha mandira banA huA hai| isameM saMvat 1951 meM pratiSThita bhagavAn ajitanAthakI zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA 1 phuTa 6 iMca hai| isI kAlakI candraprabha svAmIkI do pASANa pratimAeM isI vedIpara virAjamAna haiN| ye 9 iMca UMcI haiN| mandira naM. 7-pUrvavAle mandirake pRSTha bhAgameM eka vedImeM kRSNa pASANakI bhagavAn mahAvIrakI padmAsana pratimA hai| isakA mApa 2 phuTa 7 iMca hai| pAdapIThapara koI lekha nahIM hai| pratimA zAstrIya dRSTise saumya aura samacaturasra nahIM hai / sambhavataH yaha saMvat 1951 meM hI pratiSThita huI hai| isake donoM pAzvoMmeM AdinAtha aura candraprabha bhagavAnkI kRSNa varNakI padmAsana pratimAeM haiN| isa mandirake bAhara barAmademeM dIvAlapara yakSa-yakSI utkIrNa haiN| yakSa-dampati lalitAsanase baiThA huA hai| yakSake donoM hAthoMmeM cakra hai| yakSI caturbhujI hai| dAyeM UparI hAthameM kuThAra hai tathA nIcekA dAyAM hAtha varada mudrAmeM hai| UparakA bAyAM hAtha khaNDita hai tathA nIceke hAthameM kalaza hai| isa yakSa-dampatike Upara gaharI saphedI potI huI hai| yakSa-yakSIke upakaraNa spaSTa nahIM haiM, kevala anumAna dvArA likhe gaye haiN| mandira naM. 8-yaha gumaTI yA mandariyA hai| isameM dezI pASANakI bhagavAn AdinAthakI 1 phuTa 2 iMca UMcI pratimA khaDgAsana mudrAmeM virAjamAna hai| pratimApara koI lekha aura lAMchana nahIM hai| isa mandirake cabUtarepara kisI mandirake toraNakA bhAga rakhA huA hai| yaha 3 phuTa 6 iMca UMcA aura 4 phuTa 4 iMca caur3A hai| zIrSapara ahaMnta pratimA padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| unake donoM pAzvameM mAlA liye hue deva khar3e haiN| unake adhobhAgameM camaravAhaka khar3e haiN| nIce deviyoMkI pA~ta hai| eka koSThaka madhyameM khAlI hai| usake Upara hAtha jor3e bhakta khar3e haiN| koSThakake donoM ora gaja khar3e haiN| koSThakake nIce khaDgAsana tIrthaMkara pratimA hai| usakI eka bAMha khaNDita hai| isa phalakake donoM siroMpara stambha bane hue haiM, jinameM zrRMkhalA yukta ghaNTe laTaka rahe haiM / isa phalakako bhI cUnA-saphedIse pota diyA gayA hai| ataH ina mUrtiyoMke nirmANa kAlakA koI anumAna nahIM lagAyA jA sktaa| mandira . 9-isameM kRSNa pASANakI bhagavAn pAzvanAthako pratimA virAjamAna hai| yaha 2 phuTa 11 iMca uttuMga hai evaM padmAsana mudrAmeM hai| isakI pratiSThA saMvat 1951 meM huii| dhAtukI khaDgAsana mudrAmeM eka siddha pratimA bhI vedopara virAjamAna hai| mandira naM. 10-isameM dhAtukI zAntinAtha pratimA mUlanAyaka hai| isake atirikta 10 kAmakumAroM aura 2 cakriyoMkI bhI dhAtu-pratimAeM virAjamAna haiN| mUrtiyoMpara unake nAma bhI aMkita haiM tathA dIvArapara bhI darzanArthiyoMke avalokanArtha nAma likha diye haiN|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha purAtattva isa kSetrapara purAtattva sambandhI sAmagrIkA sarvathA abhAva nahIM hai| yahAM kaI prAcIna mUrtiyAM dekhanemeM AyI haiN| inake Upara saphedI-cUnA putA huA honeke kAraNa inakA samaya nirdhAraNa to nahIM kiyA jA sakatA kintu oMkArezvara pahAr3Ipara jo bhagnAvazeSa par3e hue haiM, unheM dhyAnapUrvaka dekhanepara jJAta hotA haiM ki yaha sampUrNa avazeSa jina mandira mUrtiyoMke haiM ve anumAnataH 11vIM-12vIM zatAbdIke lagate haiN| kSetrapara sthita ye mUrtiyAM unhIM avazeSoMke bhAga haiN| ataH koI Azcarya nahIM ki ina mUrtiyoMkA kAla bhI vahI ho| purAtattvAvazeSoMko ukta zrRMkhalA kAverIko pAra karake kSetrake pRSTha bhAgameM dUra taka calI gayI hai| kucha bhagna mandira aura mUrtiyAM kSetrase lagabhaga 3 phalIMga dUra kAverIkI taTavartI pahAr3Ike Upara eka sthAnapara par3e hue haiN| yahAM eka jIrNa mandira khar3A huA hai| eka choTA mandira ardhabhagna ho cukA hai| mandirakA eka garbhagRha bhI apanI antima sAMseM gina rahA hai| ina mandiroMke stambha tathA anya sAmagrI bhI yahAM-vahAM bikharI huI par3I haiN| isa kalAvazeSameM eka bahumUlya mUrti surakSita khar3I huI hai| yaha mUrti 5 phuTa U~cI aura 2 phuTa 9 iMca caur3I zilAmeM banI hai| mUrti kisI rAjapuruSakI pratIta hotI hai| usake sirapara mukuTa, galemeM ratnahAra, bhujAoMmeM keyUra, kaTipara ratnamekhalA Adi ratnAbharaNa haiM / usake zIrSapara tIrthaMkara pratimA padmAsana mudrAmeM hai| donoM pAvoM meM camaravAhaka haiN| eka ora azvapara eka puruSa ArUr3ha hai| usake sAtha sevaka-sevikA bhI haiN| kucha loga ise cakravartIkI mUrti batAte haiN| kintu isameM cakravartIkA paricaya denevAle navanidhi yA caudaha ratna athavA cakra kucha bhI nahIM haiN| kevala alaMkAroMke kAraNa ise cakravartIko mUrti svIkAra karanA tarkasaMgata nahIM lgtaa| isameM koI sandeha nahIM hai ki yaha mUrti adbhuta hai aura paramAra-zilpakI pratinidhi racanA hai| dharmazAlAeM kSetrapara 14 dharmazAlAeM haiN| inameM bijalI aura nalakI vyavasthA hai| yAtriyoMko Thaharaneke lie 62 kamare haiM / yahA~ muni aura tyAgiyoMke lie pRthak Azrama haiN| melA kSetrapara vArSika melA phAguna sudI 13 se 15 taka hotA hai| vyavasthA kSetrako vyavasthA eka prabandhakAriNI samiti dvArA hotI hai, jisakA cunAva meleke avasarapara hotA hai| mArga indaurase mAndhAtA (oMkArezvara )77.ki. mI. hai| khaNDavAse bhI itanA hI hai| oMkArezvara roDa ( ajamera-khaNDavAke madhya relave sTezana ) se mAndhAtA 11 ki. mI. hai| vahA~se nAva dvArA siddhavarakUTa pahuMcate haiN| bar3avAha ( pazcimI relaveke indaura khaNDavA sTezanoMke madhya eka sTezana ) se phearavedara roDa dvArA siddhavarakUTa 19 ki. mI. hai| isa mArgase narmadA nadI nahIM
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 325 pdd'tii| kintu yaha mArga abhI pakkA nahIM ho paayaa| mAndhAtAmeM kSetrakI dharmazAlA hai aura bar3avAhameM poravAr3a jaina dharmazAlA hai / ye donoM dharmazAlAe~ moTara sTaiNDake nikaTa hI haiN| muktAgirise AnevAloMko khaNDavA hokara, maksI aura banaiDiyAse AnevAloMko indaurase aura pAvAgirise AnevAle yAtriyoMko sanAvada aura mAndhAtA hokara yahA~ AnA caahie| nikaTavartI pradezameM jaina sAhityakAra yaha kSetra khaNDavA tahasIlameM hai / khaNDavA yahA~se kevala 77 ki. mI. hai| khaNDavAse burahAnapura jAte hue mArga meM Aseragar3hakA kilA milatA hai| mugala kAlameM yahA~ brahma jinadAsa nAmaka bar3e prabhAvaka bhaTTAraka hue haiN| ye bar3e vidvAn aura mantravettA siddha puruSa the| inake sambandhameM aneka kiMvadantiyAM janatAmeM aba taka pracalita haiN| kahate haiM, bAdazAhane unakI khyAti sUnakara parIkSA lenekI. icchAse unheM bulaayaa| unake baiThaneke lie eka cabUtarA banavAyA gayA aura usake nIce eka bakarI baMdhavA dii| jaba bhaTTArakajI yahAM padhAre aura unase cabUtarepara baiThanekA anurodha kiyA gayA to unhoMne baiThanese inakAra kara diyaa| bAdazAhane isakA kAraNa pUchA to unhoMne kahA ki cabUtareke nIce tIna prANI kaSTa pA rahe haiN| bAdazAhako isase bar3A Azcarya huaa| unhoMne cabUtarA tur3avAyA to dekhA ki eka bakarI aura usake do bacce vahAM maujUda haiN| vAstavameM bakarI vahA~ byAha gayI thii| bAdazAhane bhaTTArakajIkA bar3A sammAna kiyaa| isa kileke nikaTa jaMgalameM ina bhaTaTArakajIkI chatrI aura.caraNaciha aba taka vidyamAna haiN| brahma jinadAsa bhaTTArakake sambandhameM kucha granthoM-jaise jambU-svAmI carita, harivaMza-purANa Adiko grantha prazastiyoMse kucha jAnakArI prApta hotI hai| inake anusAra inake pitAkA nAma karNasiMha thaa| ye pATanameM rahate the aura hUmar3avaMzI the| mAtAkA nAma zobhA thaa| parivAra atyanta sampanna thaa| jinadAsa bhaTTAraka sakalakItike laghu bhrAtA the jo mUlasaMgha sarasvatI gacchake prasiddha vidvAn the| jinadAsake Upara apane bhAIke vyaktitvakA bar3A prabhAva thaa| ye AjIvana brahmacArI rahe aura apane bhAIke pAsa jAkara unake ziSya ho gaye / Apake jIvanakA adhikAMza samaya AtmasAdhanA, paThana-pAThana aura grantha-nirmANameM vyatIta hotA thaa| Apa prAkRta, saMskRta, gujarAtI, rAjasthAnI aura hindI bhASAke vettA the| Apane vihAra karake aneka sthAnoMpara mandiroM aura mUrtiyoMkI pratiSThA kraayii| upadezoM dvArA aneka bhavya logoMkA kalyANa kiyaa| Apane aneka granthoMkA nirmANa kiyA, jinameM adhikAMza rAjasthAnI bhASAkA rAsA sAhitya hai, kucha grantha kathA aura pUjAke haiN| unake rAsA granthoMse unake kaI ziSyoMkA patA calatA hai jaise manohara, mallidAsa, guNadAsa, nemidAsa, zAntidAsa, guNakIrti / brahma jinadAsakA kAla kyA thA, yaha to ThIka ThIka jJAta nahIM ho pAyA kintu bhaTTAraka sakalakItine bar3AlI nagarake cAturmAsameM amIjharAke pAzvanAtha mandirameM brahma jinadAsake anurodhase saMvat 1481 meM mUlAcAra pradIpakI racanA kI thii| kavine 'rAma-rAsa' kI racanA saMvat 1508 meM kI thii| gaMja-bAsaudAke bUr3hepurA mandirameM eka mUrti-lekha hai, jisakI anusAra saMvat 1516 mAgha sudI 5 ko mUlasaMghake zrI sakalakIrti devake ziSya jinadAsake upadezase bra. mallidAsa jogar3A poravAr3a nAU bhAryA neI bhrAtAne bar3I prasannatAse pratiSThA kraayii| isI prakAra kavine 'harivaMza-rAsa' kI racanA saMvat 1520 meM kI thii| isa prakAra saMvat 1481 se saMvat 1520 taka to ve nizcita rUpase the| kintu unakA nizcita kAla kyA hai, yaha abhI anveSaNIya hai| inakI bhASA gujarAtI mizrita hindI hai, inake grantha khaNDavA, burahAnapura, zAhapura, aMbhAzA, malakApura Adi sthAnoMke zAstra-bhaNDAroMmeM milate haiN|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 bhAratake vigambara jaina tIrtha burahAnapura meM kSullaka dharmadAsa hue haiN| inake bhI tIna-cAra adhyAtma grantha milate haiN| hindU tIrtha siddhavarakUTa kSetrake nikaTa oMkArezvara kSetrameM oMkArezvarakA timaMjilA mandira hai| viSNupurImeM amalezvara jyotiliMga hai| kAverIke udgama sthAnapara caubIsI avatAra aura pazupatinAthakA mandira hai| yahA~se lagabhaga 10 mIla dUra sItAvATikA nAmaka sthAna hai| kahA jAtA hai ki yahA~ maharSi vAlmIkikA Azrama thA aura sItAjIne parityakta dazAmeM yahIM nivAsa kiyA thaa| banair3iyA mArga aura avasthiti zrI digambara jaina atizaya kSetra banaiDiyA indaura jilemeM sthita hai| yaha indaura sTezanase sar3aka mArgase 45 ki. mI. tathA pazcima relaveke pAvimA sTezanase 29 ki. mI. hai / isakA posTa Aphisa banaiDiyA hai / indaurase vAyA devAlapura banaiDiyA taka baseM calatI haiN| kSetra-darzana yahAM eka sarovarake taTapara eka parakoTeke andara do jaina mandira haiM, jinameM eka prAcIna hai| dUsarA navIna hai jisakI pratiSThA vi. saM. 1994 meM huI hai| prAcIna mandirameM mUlanAyaka pratimA bhagavAn ajitanAthakI hai| yaha padmAsana zvetavarNa hai / isakI avagAhanA 3 phuTa 8 iMca hai| isa pratimAkI pratiSThA zAha jIvarAja pApar3IvAlane vi. saM. 1548 vaizAkha sudI 3 ko karAyI thii| isa pratimAke atirikta pApar3IvAla dvArA pratiSThita anya kaI pratimAeM bhI yahAM milatI haiN| kucha aisI bhI pratimAeM yahAM virAjamAna haiM, jinakI pratiSThA pApar3IvAlakI mAtA varayaNA devI tathA unakI laghu patnI dvArA karAyI gayI thii| yahA~ vi. saM. 1548 meM pratiSThita 43 pratimAeM vidyamAna haiN| inameM AdinAtha 3 phuTa 3 iMca, ajitanAtha 2 phuTa 11 iMca, candraprabha 2 phuTa 5 iMca, AdinAtha 2 phuTa 9 iMca aura ajitanAtha 2 phuTa 8 iMcakI pratimAeM adhika manojJa aura prabhAvaka haiM / ye sabhI pratimAeM zveta pASANakI haiM aura padmAsana haiN| isake pazcAt vi. saM. 1673, 1784 aura inake pazcAtkAlakI aneka pratimAeM haiN| isa mandirameM cAra vediyA~ haiN| mukhya vedI bhagavAn ajitanAtha kI hai| unake samavasaraNameM 7 pASANa mUrtiyAM haiN| bAyIM orakI vedImeM mUlanAyaka pAzrvanAtha haiN| usameM 21 mUrtiyA~ virAjamAna haiN| dAyIM orako vedImeM mUlanAyaka zAntinAtha haiM tathA sAthameM 34 mUrtiyAM aura virAjamAna haiN| caukameM vedIpara bhagavAn AdinAthakI pratimA hai| cabUtarepara eka gandhakuTImeM bhagavAn pAzvanAthako pratimA hai / yahI dUsarA mandira kahalAtA hai / isa mandirakA zikhara atyanta kalApUrNa aura darzanIya hai| atizaya yahAMkI mUlanAyaka pratimAke atizayoMke sambandhameM aneka kiMvadantiyAM pracalita haiN| yahA~para kevala jaina hI nahIM hajAroM jainetara loga bhI manautI manAne Ate haiN| yahA~ke vArSika meleke avasara
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrtha 327 para to AsapAsake hajAroM kRSaka nara-nArI Ate haiM aura bar3I zraddhA-bhaktike sAtha paise Adi car3hAte haiN| ___isa mandirake sAtha camatkArakI eka vicitra kiMvadantI jur3I huI hai| kahate haiM koI yati isa mandirako gujarAtake kisI sthAnase apane mantrabalake dvArA AkAzamArgase le jA rahe the| kisI kAraNavaza unheM banaiDiyAmeM utaranA pdd'aa| tabase yaha mandira yahIMpara sthita hai| isa mandirakI nIMva nahIM hai / yaha ur3A huA mandira kahalAtA hai| dharmazAlA - yahAM parakoTeke andara mandirake nikaTa hI eka dharmazAlA hai| kula 30 kamare haiN| dharmazAlAmeM bijalI hai| jalake lie kue~ haiM, tAlAba haiN| kSetra taka basa jAtI hai / yahAM koI dukAna nahIM hai| melA kSetrakA vArSika melA caitra sudI 13 se 15 taka hotA hai| yahAM ullekha yogya eka dhArmika melA vi. saM. 2494 meM vedI pratiSThAke avasarapara huA thaa| isameM hajAroM vyaktiyoMne bhAga liyA thaa| vyavasthA kSetrakI vyavasthA isa zatAbdIke pUrvase hI mAravAr3I goTha, zakkara bAjAra, indaurake AdhIna calI A rahI hai| pahale mAlavAmeM prati jaina ghara pIche ATha Ane isa kSetrake lie lAga lagI huI thii| pratyeka sthAnakI paMcAyata apane yahA~se rupayA ugAkara mAravAr3I goThako bheja diyA karatI thii| isase kSetra Arthika dRSTise nizcinta thaa| kintu aba yaha paramparA prAyaH samApta ho cukI hai|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-42 pariziSTa-9 madhyapradezake digambara jaina tIrthoMkA saMkSipta paricaya aura unakA yAtrA-mArga
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradezake digambara jaina tIrthoMkA saMkSipta paricaya aura unakA yAtrA-mArga sihoniyA AgarA-vAliyarake madhya sthita murainAse yaha sthAna 30 ki. mI. hai| murainAse sihauniyA gA~va taka pakkI sar3aka hai aura kaI baseM jAtI haiN| basa gAMvake bAhara thAne taka jAtI hai| vahA~se zrI digambara jaina atizaya kSetra sihoniyA kacce mArgase lagabhaga 1 ki. mI. hai| kSetrapara Thaharaneke lie dharmazAlA hai, kintu abhI vahAM surakSAkI koI vyavasthA nahIM hai| kSetrapara zAntinAtha bhagavAnkI 16 phuTa UMcI mUrti tathA bhUgarbhase nikalI huI mUrtiyAM haiN| kSetrake mantrI kAryAlayakA patA isa prakAra hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra sihoniyA, dvArA zramaNa vastrAlaya, jhaNDA cauka, murainA (ma.pra.) gvAliyara murainAse rela-mArga dvArA gvAliyara 39 ki. mI. hai| yaha zahara tIna bhAgoMmeM vibhAjita hai| gvAliyara, lazkara aura murAra / lazkarameM 9 jaina dharmazAlAe~ haiN| gvAliyarameM 2 aura murArameM 1 / inameM nayI saDaka ( lazkara ) para mahAvIra dharmazAla naka hai| gvAliyara meN| mandira aura 4 caityAlaya haiN| lazkarameM 20 mandira aura 3 caityAlaya haiM tathA murArameM 2 mandira aura 2 caityAlaya haiM / gvAliyarake kilemeM pahAr3ameM ukerI huI mUrtiyAM darzanIya haiN| mUrtiyoMkI saMkhyA anumAnataH 1500 ke lagabhaga hai| ye mUrtiyAM kilemeM 5 samUhoMmeM haiM, uravAhI samUha, dakSiNa-pazcima samUha, dakSiNa-pUrva samUha, uttara-pazcima samUha aura uttara-pUrva samUha / inameM sabase vizAla mUrti khaDgAsanameM uravAhI dvIpa samUhameM bhagavAn AdinAthakI 57 phuTa aura padmAsanameM eka pattharakI bAvar3ImeM supAzvanAthako 35 phuTa UMcI pratimA haiN| ye mUrtiyA~ 15vIM zatAbdImeM tomaravaMzIya nareza DUMgarasiMha, kIrtisiMha aura mAnasiMhake rAjyakAlameM banI thIM aura bananeke 60 varSa bAda bAbarane inheM khaNDita kiyaa| - ina mUrtiyoMke atirikta kile meM darzanIya sthAna ye haiM-gUjarI mahala jahA~ saMgrahAlaya hai| sAsa-bahUke do mandira, telIkA mandira / varSameM gvAliyarameM kaI jana mele hote haiM-26 janavarIko rathayAtrA, asoja kRSNA 2, 4 aura amAvasyAko jaleva / sonAgiri .. gvAliyarase 61 ki. mI. dUra sonAgiri relave sTezana hai| vahA~se kSetra 5 ki. mI. hai / kSetra taka pakkI sar3aka hai / sTezanapara tAMge milate haiN| gvAliyarase sonAgiri taka sIdhI pakkI sar3aka hai tathA sIdhI basa-sevA bhI hai| __yaha siddhakSetra hai| yahA~se naMgakumAra, anaMgakumAra Adi pAMca karor3a muni mukta hue haiN| AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhakA samavasaraNa bhI yahA~para AyA thaa| isa parvatapara a muniyoMko kevalajJAnakI prApti huI hai|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 bhAratake digambara jaina tIrtha parvatake Upara 77 mandira, 13 chatariyA~ haiM tathA talahaTImeM 17 mandira aura 5 chatariyAM haiM / yahA~kA mandira naM. 57 mukhya mandira hai| isameM bhagavAn candraprabhakI sAr3he nau phuTa U~cI mUlanAyaka pratimA hai| mUrti atyanta bhavya hai / mandira vizAla hai| isa mandirake nikaTa eka chatarImeM naMga-anaMga Adi muniyoMke caraNa-cihna bane hue haiN| isa kSetrapara do sthAna vizeSa AkarSaNake kendra haiM nAriyala kuNDa aura bAjanI shilaa| mandira naM. 69 ke bAda eka mArga ina donoM sthAnoMke lie gayA hai| nAriyala kuNDa eka choTA-sA kuNDa hai jo nAriyalake AkArakA hai| logoMkA vizvAsa hai ki yadi koI nissantAna vyakti isa kuNDameM bAdAma DAle aura bAdAma jalake Upara tairane lage to use avazya santAna prApta hogii| isake pAsa eka pahAr3I zilA hai jise bajAnese madhura dhvani nikalatI hai| kSetrapara kula 15 dharmazAlAeM haiN| pahAr3ake mandiroMkI vyavasthA to eka kameTIke antargata hai, kintu dharmazAlAoMkI aura talahaTIke mandiroMkI vyavasthA vibhinna kameTiyoMke AdhIna hai / kintu koI yAtrI kisI bhI dharmazAlAmeM Thahara sakatA hai / kSetrapara vArSika melA caitra kRSNA 1 se 5 taka bharatA hai| kSetrakA patA isa prakAra hai-mantrI, zrI digambara jaina sonAgiri siddhakSetra saMrakSiNI kameTI, sonAgiri, jilA datiyA (ma.pra.) panihAra-baraI sonAgirise gvAliyara lauTakara vahA~se panihAra baraI jA sakate haiN| gvAliyarase zivapurI rela-mArgapara gvAliyarase 24 ki. mI. dUra panihAra sTezana hai| sTezanase panihAra gAMva lagabhaga 2 ki. mI. hai| sar3aka-mArgase gvAliyara-zivapurI ror3apara 22 ki. mI. dUra sar3akase dAyIM ora baraI gAMva hai aura bAyIM ora panihAra gAMva hai| panihAra gAMvake bAhara hI prAcIna jinAlaya aura bhoyarA hai| sar3akase yaha lagabhaga 1 ki. mI. hai| rAstA kaccA hai| sar3akase lagabhaga 3 ki. mI. dUra baraI gAMvake bAhara eka Tolepara bhagnaprAya jaina mandira hai| vahA~ bar3I-bar3I mUrtiyAM haiN| yahAM ThaharanekI suvidhA nahIM hai| zivapurI ___ panihArase zivapurI rela aura sar3aka-mArgase 96 ki. mI. hai| yahAM sarakArI saMgrahAlaya hai| isameM adhika bhAga jaina sAmagrIkA hai| nagarameM kaI jinAlaya haiN| khaniyAdhAnA * zivapurIse sar3aka-mArgase yaha sthAna 102 ki. mI. hai| yahA~ do prAcIna mandira aura 1 mAnastambha haiN| yahA~ko kSetra-kameTIkA patA hai-mantrI, caurAsI digambara jaina tIrthakSetra kameTI, khaniyAdhAnA (zivapurI ma. pr.)| golAkoTa ___ khaniyAdhAnAse gUDara hote hue 11 ki. mI. hai| mArga kaccA hai| bAMdhake kinAre pahAr3Ipara yaha kSetra hai / eka cahAradIvArIke andara eka mandira hai usameM 119 mUrtiyA~ haiN| .
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 333 pacarAI khaniyAdhAnAse yaha 18 ki. mI. hai, jisameM 14 ki. mI. pakkI sar3aka hai aura 4 ki. mI. kaccA mArga hai| yahAM eka parakoTeke andara 28 jaina mandira haiN| bhagavAn zItalanAtha mandira yahAMkA mukhya mandira hai| zItalanAtha svAmIkI mUrti 12 phuTa UMcI hai| yahAMkI mUrtiyoMke Upara horekI pAliza kI huI hai| bajaraMgar3ha khaniyAdhAnAse gunA taka pakkI sar3aka hai| gunA AgarA-bambaI mArgapara athavA indauragvAliyara mArgapara par3atA hai / gunAmeM do bhavya mandira haiN| gunAse gunA-Arona mArgapara 7 ki. mI. dUra bajaraMgar3ha hai / gunAse basa aura tAMgoM dvArA yahAM pahuMca sakate haiN| sar3akake nikaTa hI yaha kSetra hai| mukhya mandirake atirikta eka mandira bAjArameM hai| donoM mandiroMke sAtha dharmazAlAeM haiM / gunA nagarameM bhI jaina dharmazAlA hai| yaha adhika suvidhAjanaka hai| ' yaha atizaya kSetra hai| isa mandirakA nirmANa seTha pAr3AzAhane vi. saM. 1236 meM karAyA thaa| isameM bhagavAn zAntinAthakI sAr3he caudaha phuTa U~cI mUlanAyaka pratimA hai| patA : mantrI, digambara jaina atizaya kSetra, bajaraMgar3ha ( gunA ma. pr.)| thUvauna gunAse azokanagara 45 ki. mI. pakkI sar3aka hai| azokanagarase canderI jAnevAlI sar3aka para thUvIna 58 ki. mI. hai jisameM 50 ki. mI. pakkI sar3aka hai aura phira piparaulase 8 ki. mI. kaccI sar3aka hai| yahAM kula 25 mandira haiN| mandira naM. 15 kI mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevakI pratimA 25 phuTa avagAhanAvAlI kAyotsarga mudrAmeM virAjamAna hai| isI pratimAke atizayoMke kAraNa yaha kSetra atizaya-kSetra kahalAtA hai| kSetrapara dharmazAlA hai| dharmazAlAmeM bijalIkI vyavasthA hai / jalake lie kue~ haiM, thor3I dUrapara nadI bahatI hai| patA : mantrI, digambara jaina atizaya kSetra, thUvona, po. canderI, jilA gunA ( ma. pr.)| canderI thUvaunase canderI 22 ki. mI. hai jisameM 8 ki. mI. piparaula grAma taka kaccI sar3aka hai aura piparaulase 34 ki. mI. pakkI sar3aka hai| azokanagarase canderI taka baseM calatI haiN| canderIke basa sTaiNDase lagabhaga eka ki. mI. dUra bar3A jaina mandira hai| isI mandirameM vikhyAta caubIsI virAjamAna hai| pratyeka tIrthakarakI pratimA eka alaga garbha-gRhameM virAjamAna hai| jisa tIrthaMkarakA jo varNa zAstroMmeM batAyA gayA hai, vahI varNa unakA pratimAkA hai| sabhI mUrtiyA~ atyanta manohara hai| isa mandirake barAbarameM eka dharmazAlA tyAgI vratiyoMke lie hai| dUsarI dharmazAlA yAtriyoMke lie hai| isameM kanyA pAThazAlA cala rahI hai| nagarameM isa mandirake atirikta eka mandira aura eka caityAlaya aura haiN| patA-mantrI, zrI digambara jaina caubIsI bar3A mandira, po.-canderI ( gunA ) m.pr.| canderIke AsapAsa aneka sthAna haiM, jahAM aneka prAcIna mUrtiyAM aura mandira haiM, jaise khandAra (canderIke nikaTa pahAr3apara ), gurIlAgiri ( canderIse 7 ki. mI. mArga dvArA), AmanacAra (canderIse muMgAvalI roDapara 29 ki. mI., jisameM 26 ki. mI. pakkI sar3aka aura 3 ki. mI.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kaccI sar3aka hai) bhiyAMdAMta, canderIse 14 ki. mI., (11 ki. mI. pakkI sar3aka aura 3 ki. mI. kaccA mArga ), biThalA ( canderIse.19 ki. mI.), bhAmauna ( canderIse 16 ki. mI.), Adi / papaurA canderIse lalitapura ( 34 ki. mI.) hote hue vahA~se TIkamagar3ha jAnA cAhie / TIkamagar3hase baNDA-sAgara roDapara papaurA 5 ki. mI. hai| sar3akase kSetra do phalAMga dUra hai| yahAM kula 107 mandira aura 4 mAnastambha haiN| mandira sabhI zikharabanda haiN| ataH yaha mandiroMkI nagarI lagatI hai| yaha eka atizaya-kSetra hai| mandira naM. 42 kI mUlanAyaka pratimA candraprabha bhagavAnkI hai| vaha bar3I atizaya sampanna hai / aneka strI-puruSa yahA~para manautI manAne Ate haiM aura isI pratimAke kAraNa yaha kSetra atizaya-kSetra kahalAtA hai| . . - isa kSetrapara darzanIya sthAnoMmeM eka to caubIsI mandira hai| isa adbhuta racanAmeM cAroM dizAoMmeM chaha-chaha mandiroMkI paMktiyAM haiN| dUsarA hai bAhubalI svaamii-mndir| isameM madhyameM bAhubalI svAmIkI mUrti hai| usake cAroM ora golAkArameM 24 tIrthaMkaroMkI gumaTiyAM banI huI haiN| kSetrapara vArSika melA kArtika zuklA 13 se 15 taka bharatA hai| ___kSetrapara dharmazAlA, nala, bijalI, phlazake saNDAsa Adiko suvidhA santoSajanaka hai| yahAM zrI digambara jaina vIra vidyAlaya bhI cala rahA hai / yahA~kA patA hai mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra, papaurA ( TIkamagar3ha) ma. pr.| ahAra papaurAse TIkamagar3ha Akara vahA~se TIkamagar3ha-baldevagar3ha roDapara 19 ki. mI. para ahAratigolakI puliyA hai| vahA~se 5 ki. mI. dUra madana-sAgarase Age yaha kSetra hai / baseM kSetra taka jAtI haiM / pakkI sar3aka hai| yahAM pAr3AzAha dvArA nirmita bhagavAn zAntinAthakA mandira hai| bhagavAn zAntinAthakI mUrti atyanta atizaya-sampanna hai tathA lagabhaga 17 phuTako hai| yahAM hAlameM 92 dIvAra-vediyAM banI huI haiN| inameM tIna caubIsI aura 20 videha kSetrastha tIrthaMkaroMkI kula 92 mUrtiyAM virAjamAna haiN| inake atirikta garbhagRhake bAhara 4 vediyoM aura banI haiN| mukhya mandirake atirikta yahA~ 6 mandira aura 10vIM zatAbdIke do mAnastambha aura haiM tathA yahA~se lagabhaga do phalAMga kacce rAstese jAkara pahAr3Ipara 6 laghu mandira bane hue haiN| kSetrapara . eka saMgrahAlaya banA huA hai| isameM ahAra tathA nikaTavartI sthAnoMse bhUgarbha Adise prApta pratimAeM surakSita haiM / inameM aneka mUrtiyA~ 11vIM-12vIM zatAbdIkI haiN| ___kSetrapara dharmazAlA, nala, kuAM, bijalIkI samucita vyavasthA hai| yahAM bhI zAntinAtha di. jaina vidyAlaya, mahilAzrama aura vratI nAmaka saMsthAeM cala rahI haiN| yahA~kA patA hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra, ahAra (ji. TIkamagar3ha ) ma. pr.| bandhA ahArase TIkamagar3ha lauTakara vahA~se jhA~sI jAnevAlI sar3akapara 40 ki. mI. dUra bamhaurI varAnA sthAna par3atA hai / bamhaurI varAnAse kacce mArga dvArA yaha 10 ki. mI. hai|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 khajurAhoM bandhAse TIkamagar3ha, vahA~se chatarapura hokara khajurAho jA sakate haiN| niyamita basa-sevA hai| khajurAho atyanta utkRSTa zilpa aura bhavya mandiroMke kAraNa vizva-bharameM prasiddha hai| yaha eka prasiddha paryaTaka kendra hai / yahA~ aneka hindU aura jaina mandira haiN| jena mandiroMkA samUha basa sTaiNDase lagabhaga 3 ki. mI. hai| yahIMpara eka ahAtemeM 32 mandira aura dharmazAlAeM haiN| mandiroMmeM pAzvanAtha mandira, AdinAtha mandira aura zAntinAtha mandira uccakoTikI kalAke kAraNa darzanIya haiN| inakI bhItarI aura bAhya bhittiyoM, zikharoM aura dvAra-zAkhAoMpara tIrthakara mUrtiyoM ke atirikta zAsana deva-deviyoM, sura-sundariyoM, gandharva-mithunoM aura vyAloMkI mUrtiyAM banI huI haiN| ina mandiroM tathA anya bhI mandiroMmeM eka hajAra varSa prAcIna aneka mUrtiyAM haiN| zAntinAtha mandirameM mUlanAyaka bhagavAn zAntinAtha ko 16 phoTa UMcI manojJa mUrti hai| pArzvanAtha mandirake pAsa khule maidAnameM prAcIna jaina-mUrtiyoMkA saMgrahAlaya hai| __gAMvake dakSiNameM, una mandiroMse lagabhaga 1 ki. mI. dUra ghaNTaI mandira hai| yaha prAcIna jaina mandirakA avazeSa mAtra hai / kintu isake khambhoM aura chatapara utkIrNa kalA darzanIya hai| . :. isake pazcAt yahA~ke hindU mandira aura saMgrahAlaya darzanIya haiN| ye basa sTaiNDake nikaTa haiN| yoM to sabhI mandira darzanIya haiM kintu inameM kandAriyA mahAdeva, lakSmaNa, caturbhuja, dUlAdeva Adi mandira vizeSa draSTavya haiN| jaina yAtriyoMko jaina dharmazAlAmeM ThaharanemeM vizeSa suvidhA rahatI hai| jalake lie kue~ haiN| kSetrapara bijalIkI vyavasthA hai| yahA~kA patA isa prakAra hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra khajurAho prabandhaka samiti, khajurAho (jilA-chatarapura ) m.pr.| droNagiri __khajurAhose chatarapura hokara malaharA jAnA caahie| yaha chatarapura-sAgara roDapara hai| khajurAhose malaharA 104 ki. mI. hai| malaharAse droNagiri 7 ki. mI. hai| sabhI jagaha niyamita basa-sevA hai| gAMvakA nAma seMdhapA hai, droNagiri to parvatakA nAma hai| seMdhapAke basa-sTaiNDase jaina dharmazAlA 100 gaja dUra gAMvake bhItara hai| vahIM gAMvakA mandira aura gurudatta jaina saMskRta vidyAlaya hai| dharmazAlAmeM bijalI aura kueMkI suvidhA hai / parvatake Upara kula 28 jinAlaya bane hue haiN| inameM tigor3AvAloMkA mandira sabase prAcIna hai aura bar3A mandira kahalAtA hai| antima mandirake nikaTa eka guphA hai| kahA jAtA hai ki muni gurudattane yahIMse nirvANa prApta kiyA thaa| isIlie yaha kSetra siddha-kSetra kahalAtA hai| ___yahAMkA patA hai-mantrI, zrI digambara jaina siddha kSetra droNagiri, seMdhapA ( jilA chatarapura) ma. pr.| yahA~kA vArSika melA phAlguna kRSNA 1 se 5 taka hotA hai| rezanvIgiri droNagirise malaharA vApasa lauTakara vahA~se dalapatapura (64 ki. mI. ) tathA vahA~se dalapatapura-bakasvAhA roDase kSetra rezandIgiri (12 ki. mI.) jAnA caahie| pakkI sar3aka hai / niyamita basa-sevA hai| kSetra sar3aka kinAre hI hai| . yaha siddha-kSetra hai / yahA~se varadatta Adi 5 munirAja mukta hue haiN| yahAM parvatapara 36 mandira haiM tathA talahaTImeM 15 mandira haiN| parvatapara mandira kramAMka 11 bar3A mandira kahalAtA hai| yaha
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake dipambara jaina tIrtha mandira bhUgarbhase utkhananake phalasvarUpa 100 varSa pUrva nikalA thaa| isameM 11vIM zatAbdIkI mUrtiyAM aura zilAlekha haiN| talahaTIke mandiroMmeM jala-mandira bahuta sundara lagatA hai| yahAM Thaharaneke lie dharmazAlA hai| bijalI aura kueMkI suvidhA hai| kSetrakA vArSika melA aura rathotsava agahana sudI 11 se 15 taka hotA hai| kSetrakA patA isa prakAra hai-mantrI, zrI siddhakSetra saMrakSiNI sabhA, rezandIgiri, po. nainAgira (chatarapura ) ma. pr.| ___ yahA~se yadi ajayagar3hake purAtattvako dekhane jAnA cAheM to rezandIgirise vijAvara hokara jA sakate haiN| pajanArI rezandIgirise basavAhA hokara vahA~se baNDA jAnA caahie| baNDAse pazcimameM baNDAbAMdarI roDapara 8 ki. mI. dUra bAkaraI nadIke taTapara pahAr3Ipara yaha kSetra hai| nadI-taTapara jaina dharmazAlA hai tathA pahAr3Ipara eka vizAla ahAtemeM mandira hai| mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI bhUrti padmAsana mudrAmeM 4 phuTa avagAhanAkI hai| yaha bar3o atizaya-sampanna hai| isake kAraNa yaha atizaya-kSetra kahalAtA hai| patA hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra, pajanArI, po. bnnddaa| belaI (sAgara) m.pr.| bInA-bArahA pajanArIse baNDA vApasa Akara vahA~se sAgara 45 ki. mI. hai| sAgarase devarIkalAM 66 ki. mI. hai / pakkI sar3aka hai| devarIkalAMse bInAbArahA lagabhaga 6 ki. mI. hai| mArga abhI taka kaccA hai| sar3aka bana rahI hai| sar3aka taiyAra honepara kaccA mAgaM kevala 1 ki. mI. raha jaayegaa| . yaha atizaya kSetra hai| bhagavAn zAntinAthakI 15 phuTa UMcI khaDgAsana pratimA atyanta atizaya-sampanna hai| bhagavAn mahAvIrakI eka padmAsana pratimA 13 phuTa UMcI hai aura dIvArameM ITa-gArese banI huI hai| jalI huI nAriyalakI jaTAoMko ghImeM milAkara usase isakA lepa kiyA jAtA hai, jalase abhiSeka nahIM kiyA jaataa| kSetrapara kula 5 mandira haiN| eka sthAnapara prAcIna mUrtiyoMkA saMgraha kiyA gayA hai / kSetrapara dharmazAlA aura bijalI hai, kuAM bhI hai| ___yahAMpara vArSika melA 25 digambarase 1 janavarI taka hotA hai| yahAMkA patA isa prakAra hai-mantrI, digambara jaina atizaya kSetra, bInA-bArahA, po. devarIkalAM ( sAgara ) ma. pr.| paTanAgaMja devarIkalAMse rahalI 32 ki. mI. hai / pakkI sar3aka hai| niyamita basa-sevA hai| rahalI suvarNabhadra nadIke isa taTapara avasthita hai tathA nadIke dUsare taTapara paTanAgaMja kSetra hai| Thaharaneke lie rahalImeM bhI dharmazAlA hai tathA paTanAgaMjameM bhI dharmazAlA hai / bAjAra AdikI suvidhA rahalImeM haiN| kSetrapara bijalIkI vyavasthA hai / kueM bhI haiN| isa kSetrapara kula 25 mandira haiN| inameM mandira kramAMka 22 bar3A mandira hai tathA usameM virAjamAna sAr3he teraha phITa UMcI bhagavAna mahAvIrakI pratimA 'bar3e deva' kahalAtI hai| yaha pratimA sAtizaya hai aura isIke kAraNa yaha atizaya kSetra kahalAtA hai| mandira naM. 23 meM pArzvanAtha svAmIkI do adbhuta pratimAeM haiM / inake sirapara sahasra phaNAvalIkA vitAna hai|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 337 yahA~kA patA isa bhAMti hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra, paTanAgaMja, po. rahalI (jilA sAgara ) ma. pr.| kuNDalapura rahalIse gar3hAkoTA hote hue damoha jAnA caahie| yaha lagabhaga 70 ki. mI. hai| damohase 35 ki. mI. paTerA hai aura vahA~se 3 ki. mI. kuNDalapura hai| sar3aka pakkI hai| yaha atizaya kSetra hai| kucha samayase ise antima ananubaddha kevalo zrIdharako nirvANa-bhUmi honeke kAraNa siddhakSetra batAyA jA rahA hai| yahA~ pahAr3I aura talahaTIpara mandiroMkI kula saMkhyA 61 hai tathA eka mAnastambha hai / pahAr3Ipara mandira naM. 11 mukhya mandira kahalAtA hai| yaha bar3e bAbAkA mandira kahA jAtA hai| mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI pratimA sAr3he bAraha phuTa UMcI aura padmAsanastha hai| isa pratimAke atizayoMke sambandhameM bahuta kiMvadantiyAM pracalita haiN| kahate haiM mahArAja chatrasAlane manautI manAyI thI aura vaha pUrI ho gyii| phalataH unhoMne bar3e bAbAke pUjanake lie baratana aura bhArI ghaNTA car3hAye aura vardhamAna sarovarapara pakke ghATa bnvaaye| kSetrapara dharmazAlAe~ haiM, bijalI hai tathA jalake lie vizAla sarovara, bAvar3I aura kueM haiN| yahA~kA vArSika melA mAgha sudI 11 se 15 taka hotA hai| mahAvIra-jayantI aura dIpAvalIpara bhI mele bharate haiN| yahAMkA patA isa bhAMti hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra, kuNDalapura ( damoha ) m.pr.| lakhanAdauna damoha Akara vahA~se jabalapura jAnA caahie| jabalapurase sivanI jAnevAle mArgapara 83 ki. mI. lakhanAdauna hai / nagarameM zrI digambara jaina mahAvIra mandira hai| isameM bhagavAna mahAvIrako bhUgarbhase prApta padmAsana pratimA sAtizaya aura atyanta manojJa hai| isa pratimAke kAraNa hI isa mandirako vizeSa khyAti prApta huI hai| yahAM jaina dharmazAlA hai, jisameM nala, bijalI AdikI suvidhA hai| patA hai-mantrI, zrI mahAvIra digambara jaina mandira, lakhanAdauna ( sivanI ) ma. pra. / jabalapura __lakhanAdaunase vApasa jabalapura lauTakara baaveN| jabalapura jainoMkA pramukha kendra hai| yahA~ 46 digambara jaina mandira haiN| lArDagaMja, hanumAnatAla AdimeM jaina dharmazAlAeM haiN| hanumAnatAlake bar3e mandirameM atyanta kalApUrNa aura manojJa mUrtiyA~ haiN| zaharase pazcima dizAmeM 9 ki. mI. dUra tripurI (vartamAna nAma tevara ) hai| isake nikaTa mArbalakI caTTAneM aura narmadAkA vizvavikhyAta dhuAMdhAra prapAta hai| yahIMpara narmadAke donoM ora saMgamaramarakI ve caTTAneM haiM jinheM bandara-kUdanI kahate haiN| yAtrI nAva dvArA ina sthAnoMko dekhane jAte haiN| vahA~se lauTate hue mArgameM cauMsaTha yoginiyoMkA mandira milatA hai| yaha bhI darzanIya hai| ina darzanIya sthAnoMke lie basa aura Taimpo calate haiM / mar3hiyA jabalapura-nAgapura roDapara jabalapura nagarase 6 ki. mI. dUra meDikala kAlejake sAmane 'pisanahArIkI mar3hiyA' nAmaka atizaya-kSetra hai| sar3aka kinAre dharmazAlA hai tathA mahAvIra 3-43
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 bhAratake digambara jaina tIrthaM jinAlaya aura usake sAmane mAnastambha hai| pahAr3Ipara choTe-bar3e saba milAkara kula 37 mandira haiM / yahA~ dharmazAlA meM jala aura prakAzakI samucita vyavasthA hai / yahA~kA patA hai-- mantrI, pisanahArI mar3hiyA TrasTa, nAgapura roDa, jabalapura (ma. pra. ) / konI jabalapurase damoha jAnevAle rAjamArgapara 32 ki. mI. pATana nagara hai tathA pATanase 4 ki. mI. bAsana grAma hokara vahA~se konI taka 2 ki. mI. pakkI sar3aka hai / yaha eka atizaya kSetra hai / yahA~ kula 9 mandira haiN| inameM garbha mandira atizayoMkA kendra hai / isa mandirameM sahasrakUTa caityAlaya hai / yahA~ke sahasrakUTa caityAlaya aura nandIzvara jinAlaya darzanIya haiN| kSetrapara dharmazAlA hai / bijalI aura kue~kI vyavasthA hai / yahA~kA vArSika melA janavarImeM hotA hai / isakA patA isa prakAra hai- mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra konI, po. pATana (jabalapura ) ma. pra. / panAgara pATanase puna: jabalapura lauTakara vahA~se panAgara jAnA caahie| yaha jabalapurase uttarakI ora 16 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai / jabalapura-sAgara relamArgapara devarIse yaha do ki. mI. hai| nagarameM 17 mandira haiN| relave lAinake kinAre 11 mandira haiM -8 eka ahAteke andara aura 3 eka ahAte bAhara / inameM paMcAyatI mandirameM bhagavAn RSabhadevakI kAyotsargAsana meM savA ATha phITa U~cI mUrti hai jo bar3I sAtizaya hai / isa mUrtike atizayoMke kAraNa hI yaha atizaya kSetra kahalAtA hai / yahA~ do dharmazAlAe~ haiM jinameM nala, bijalIkI vyavasthA hai / mA~ganepara baratana aura bichAvana bhI mila sakate haiM / yahA~kA vArSika melA agahana zuklA pUrNimAsIko hotA hai / yahA~kA patA isa prakAra hai - mantrI, zrI digambara jaina prabandhakAriNI sabhA, panAgara ( jabalapura ) ma.pra. / bahorIbanda panAgarase sIhorA nagara 11 ki. mI. dUra hai tathA sIhorA - salehA roDapara bahorIbanda sIhorAse 24 ki. mI. pakkI sar3aka hai| yaha mandira bAjArameM hai / bhagavAn zAntinAthakI paune caudaha phITa UMcI khaDgAsana mUrti bahuta varSoMse khulemeM par3I huI thI / loga avinaya karate the / ata: tayA mandira banAkara isa mandirameM mUrtiko virAjamAna kiyA jA rahA hai| mUrtike camatkAroMkI aneka kahAniyA~ pracalita haiM / isI mUrti ke kAraNa yaha atizaya kSetra kahalAtA hai| khudAI meM jamIna se 16 mUrtiyA~ nikalI haiM / yahA~ dharmazAlA hai / dharmazAlA meM kuA~ aura bijalI hai / yahA~ disambara meM tIna dinake lie melA bharatA hai / yahA~kA posTa Aphisa sIhorA aura jilA jabalapura hai / gyArasapura husena hote hue sAgara AveM / sAgarase vidizA jAnevAlI sar3akapara gyArasapura nAmaka gA~va / yahA~ nagarake dakSiNakI ora pahAr3IkI coTIpara mAlAdevI mandira hai tathA vahA~se utara kara pahAr3Ike pIche maidAnameM vajramaTha nAmaka mandira hai| ye donoM jaina mandira haiM tathA kalAke uccakoTike kendra haiM / nagarameM koI jaina dharmazAlA nahIM hai| nagarameM eka caityAlaya hai / isakA patA hai - mantrI, digambara jaina samAja, po.- gyArasapura ( jilA vidizA ) ma. pra. 1
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 339 vivizA ____ gyArasapurase vidizA 38 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai| zrImanta seTha lakSmIcandrajIko jaina dharmazAlA suvidhAjanaka hai| isImeM Uparake bhAgameM jinAlaya hai| isameM idhara-udharase prApta aneka jaina mUrtiyA~ surakSita haiN| inameM 9vIM-10vIM zatAbdo takakI mUrtiyA~ haiN| yahA~ sarakArI saMgrahAlaya bhI hai| isameM durjanapurAse utkhananameM prApta aura gupta samrAT rAmagupta dvArA pratiSThita candraprabha tIrthakarakI mUrti virAjamAna hai / isake atirikta udayagiri Adi sthAnoMse prApta madhyakAlIna jaina mUrtiyAM bhI haiN| udayagiri vidizAse 6 ki. mI. dUra udayagirikI prasiddha guphAeM haiN| pakkI sar3aka hai| tAMge yA skUTara dvArA jA sakate haiN| gaphAoMmeM gaphA naM.20 aura 1jaina gaphAe~ haiN| gaphA naM.20 meM gapta saMva saMvat 106 kA eka abhilekha tathA guptakAlIna mUrtiyA~ upalabdha haiN| guphA naM. 1 meM bhI supArzvanAthako eka prAcIna mUrti virAjamAna hai| ina do guphAoMke atirikta zeSa guphAe~ zaiva aura vaiSNava dharmase sambandhita haiM / inameM kaI guphAe~ gupta-kAlakI haiM / sAMcI yahA~se 8 ki. mI. hai| paThArI udayagirise vidizA lauTakara vahA~se maNDI-bAmaurA Trenase 68 ki. mI. jAyeM / vahA~se paThArI 12 ki. mI. hai| yahAM gaDaramala mandira aura vanamandira nAmake do prAcIna jaina mandira haiM jo saMbhavataH 8-9vIM zatAbdIke hoNge| yahAM aneka prAcIna jaina mUrtiyA~ tathA mandiroMke dhvaMsAvazeSa par3e hue haiN| maksI pArzvanAtha paThArIse bAmaurA-maNDI lauTakara vahA~se rela yA basa dvArA 121 ki. mI. bhopAla jAnA cAhie tathA vahAMse rela dvArA yA basa dvArA ( lagabhaga 143 ki. mI.) maksI jAnA caahie| kSetrapara eka parakoTemeM do mandira aura dharmazAlAe~ haiN| bar3A mandira pAzvanAtha bhagavAnkA hai / isa mandirameM digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyavAle apanI-apanI mAnyatAnusAra darzanapUjana karate haiN| darzanoMke lie samayakA koI pratibandha nahIM hai| pUjanakA samaya digambara sampradAyake lie prAtaH 6 se 9 taka nizcita hai| mUrti atyanta atizaya sampanna hai| isa mandirakI parikramAmeM 42 dehariyA~ (choTe devAlaya ) bane hue haiN| choTA mandira supAzvanAtha digambara jaina mandira hai| isa mandirake pRSTha bhAgameM yAtriyoMke ThaharanekI vyavasthA hai| isake ahAtese lagA huA vizrAntibhavanakA ahAtA hai| isake UparI bhAgameM mAlavA prAntika digambara jaina gurukula cala rahA hai tathA nIcekA bhAga yAtriyoMke lie hai| nala, bijalI Adiko samucita vyavasthA hai| kSetra bastIke bIcameM hai aura vahA~ taka sar3aka hai| kSetrakA patA hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra, maksI ( ji. ujjaina) ma. pr.| phAlgunI aSTAhnikAmeM kSetrapara vArSika melA hotA hai| ujjaina __ maksIse ujjaina rela mArga dvArA 41 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai| yahA~ke zmasAnameM rudrane bhagavAn mahAvIrapara upasarga kiyA thaa| yahIMse nimitta-zAstra dvArA bAraha varSake bhAvI duSkAlakA
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 bhAratake digambara jaina tIrtha jJAna honepara antima zrutakevalI bhadrabAhu apane vizAla saMghake sAtha dakSiNa bhAratakI ora cale gaye the| unake sAtha maurya samrAT candragupta bhI muni-dIkSA lekara cale gye| jo muni yahAM raha gaye, ve paristhitiyoMse bAdhya hokara zithilAcArI bana gaye aura vastra pahanane lge| dhIre-dhIre isakA abhyAsa honepara duSkAla bItanepara bhI ve zithilAcArakA parityAga nahIM kara sake aura apane zithilAcArako zAstra sammata siddha karaneke lie unheM zvetAmbara sampradAya nAmase eka pathaka sampradAya aura naye zAstroMkA sRjana karanA pdd'aa| muni abhayaghoSa antakRt kevalI the, ve yahA~se mukta hue / ataH yaha nirvANa-kSetra bhI hai| yahAM jayasiMhapurA digambara jaina mandirake pRSTha kakSameM jaina saMgrahAlaya hai, jisameM lagabhaga 500 prAcIna kalAvazeSa aura mUrtiyA~ surakSita haiN| namakamaNDImeM digambara jaina dharmazAlA hai| ujjaina madhyapradezakA pramukha vyavasAya kendra hai aura jilA mukhyAlayakA kendra hai| gandharvapurI ujjainase devAsa aura sonakaccha hote hue gandharvapurI 78 ki. mI, hai| pakkI sar3aka hai| sonakaccha devAsa-bhopAla mArga para hai| vahA~se gandharvapurI 9 ki. mI. hai| basa aura Taimpo jAte haiN| nagarameM eka jaina mandira hai| yahAM eka sarakArI saMgrahAlaya hai| usameM aneka jaina mUrtiyAM haiN| nagarake bhItara aura bAhara jaina purAtattva bikharA par3A hai| kaI makAnoMmeM jaina mUrtiyAM lagI huI haiN| yahAM koI jaina dharmazAlA nahIM hai| jainoMke kucha ghara haiN| yahAM posTa-Aphisa hai tathA isakA jilA devAsa hai| indaura / gandharvapurIse sonakaccha lauTakara vahAMse indaura jAnA caahie| yahAM javarIbAgameM sara seTha hukamacandajokI naziyA hai| vahIM vizrAnti-bhavana ( jaina dharmazAlA ) hai| vahIM jinAlaya, jaina mahAvidyAlaya evaM chAtrAvAsa hai| yaha sthAna madhyapradezakA pramukha vyApArika kendra hai tathA jainoMkA gar3ha hai| yahA~ aneka jaina saMsthAeM haiM / yahA~ke pramukha jinAlayoMmeM kAMca-mandira, tukogaMja, malhAragaMja aura dItavAriyAke mandira haiN| indaurase cAheM to moraTakkA hote hue siddhavarakUTa, phira pAvAgiri, bajavAnI, tAlanapura hote hue banaiDiyAko jA sakate haiN| athavA pahale bar3avAnI, tAlanapura, pAvAgiri, siddhavarakUTa aura banaiDiyAkI yAtrA kI jA sakatI hai| cUlagiri ___ indaurase sar3aka mArgase bar3avAnI 150 ki. mI. hai / bar3avAnIse cUlagiri bAvanagajAjI kSetra 6 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai| basa dharmazAlA taka jAtI hai| cUlagiri siddha-kSetra hai| yahAMse indrajIta aura kumbhakarNa mukta hue haiN| parvatapara bhAratakI sabase vizAla pratimA bhagavAn AdinAthako 84 phuTa UMcI virAjamAna hai / pahAr3apara kula 11 mandira hai tathA talahaTImeM mandiroMkI kula saMkhyA 19 hai / pahAr3akI coTIpara cUlagiri mandira hai| yahIM nirvANa-sthAna mAnA jAtA hai| yahA~ 4 dharmazAlAeM haiM, jinameM nala, kuAM, bijalIkI vyavasthA hai| bar3avAnImeM vizAla neminAtha digambara jaina mandira, zrI harasukharAya di. jaina chAtrAvAsa aura jaina dharmazAlA hai| kSetrakA patA hai-mantrI, zrI digambara jaina siddha kSetra, cUlagiri, jilA kharagona ma. pr.|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 341 tAlanapura bar3avAnIse kukSi 22 ki. mI. hai tathA vahA~se tAlanapura 5 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai| niyamita basa sevA hai| yaha eka atizaya-kSetra kahalAtA hai| yahA~ eka khetameM 13 mUrtiyAM bhUgarbhase prApta huI thiiN| paraspara vivAda honepara 8 choTI mUrtiyAM zvetAmbaroMne le lI aura 5 bar3I mUrtiyAM digambara samAjane liiN| donoMke pAsa-pAsa mandira haiN| digambara jaina dharmazAlA bhI hai| jala aura prakAzako samucita vyavasthA hai| isa kSetrakA patA hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya-kSetra tAlanapura, po. kukSi ( jilA dhAra) ma. pr.| pAvAgiri bar3avAnIse basa dvArA julavAniyA hokara Una utaranA caahie| sar3aka kinAre hI kSetrakI vizAla dharmazAlA aura jinAlaya hai| yahA~se do phalAMga dUra gvAlezvara yA zAntinAtha mandira hai / yahI nirvANa-sthAna hai jahA~se svargabhadra Adi cAra mani makta hue haiN| isalie yaha nirvANa-kSetra kahalAtA hai| yahA~ tIna mandira haiN| gvAlezvara mandirase lauTate samaya paMca pahAr3I nAmaka eka TIlA hai jahAM pAMca laghu mandira haiN| Una nagarameM 11vIM-12vIM zatAbdIke mandira aura mUrtiyAM milatI haiM, jinameM caubArA DerA naM. 1 aura naM. 2 ullekha yogya haiN| yahAM dharmazAlA bahuta bar3I hai| nala, bijalI, vidyut AdikI sabhI suvidhAeM upalabdha haiM / yahA~kA patA hai-mantrI, zrI digambara jaina pAvAgiri siddhakSetra, po. Una, ji.-kharagauna ( pazcima nimAr3a) m.pr.| siddhavarakUTa Unase kharagauna hote hue sanAvAda aura vahA~se mAndhAtA jAnA caahie| Unase mAndhAtA 88 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai| mAndhAtAmeM kSetrakI dharmazAlA hai| vahA~ke mainejarase nAva bhAr3e AdikI pUrI jAnakArI le lenI caahie| dharmazAlAse calakara narmadA nadIpara Akara nAva dvArA siddhavarakUTa kSetra jAnA caahie| yahAM narmadA aura kAverI nadiyoMkA saMgama huA hai| kAverIkI eka dhArA alaga ho gayI hai aura donoM nadiyoMke madhya parvata A gayA hai| isIpara vaiSNavoMkA oMkArezvara tIrtha hai| bar3avAhAse siddhavarakUTa kSetra taka pheara vaidara roDa hai| 19 ki. mI. mArga hai| isa mArgapara narmadA par3atI hai| siddhavarakUTa siddha-kSetra hai| yahA~se 2 cakravartI, 10 kAmadeva aura sAr3he tIna karor3a muni mukta hue haiN| yahAM eka hI sthAnapara 10 jinAlaya haiN| kSetrapara 14 dharmazAlAe~ haiM / nala, bijalI, baratana Adiko sampUrNa suvidhA sulabha hai| yahAMkA melA phAguna sudI 13 se 15 taka hotA hai| yahAMkA patA-mantrI, zrI digambara jaina siddhakSetra siddhavarakUTa, po. mAndhAtA (oMkArezvara ), jilA pUrva nimAr3a ma. pr.| banaiDiyA siddhavarakUTase lauTakara mAndhAtA AnA caahie| yahA~se indaura 77 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai / niyamita basa sevA hai| indaurase devAlapura hokara banaiDiyA kSetra 45 ki. mI, hai / baseM jAtI haiN| yaha eka atizaya-kSetra hai| yahA~kA vArSika melA caita sudI 13 se 15 taka hotA hai| / yahAMkA patA hai-mantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra, banair3iyA, (jilA indaura ) ma. pr.|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarma grantha-sUcI harSacarita-mahAkavi bANa skandapurANa jaina sandeza zramaNa madhyabhArata sTeTa gajeTiyara jaina sAhitya aura itihAsa-nAthUrAma premI bRhatkathAkoSa-AcArya hariSeNa hindU bhAratakA utkarSa-cintAmaNi vinAyaka vaidya jaina sAhitya saMzodhaka ( khaNDa 3) jaina siddhAnta bhAskara brahmapurANa uttarapurANa-AcArya guNabhadra sthavirAvalI zivapurANa zaMkara vijaya-mAdhavAcArya jaina hitaiSI mahAbhArata bRhatsaMhitA hemakoza-hemacandrAcArya anargharAghava-murArI maratezvara bAhubalI vRtti Avazyaka cUrNi nizItha cUrNi vasudeva hiNDI Avazyaka niyukti bhAvasaMgraha-AcArya devasena harivaMzapurANa-AcArya jinasena nirvANa-bhakti (saMskRta ) AcArya pUjyapAda kriyAkalApa-AcArya prabhAcandra tiloyapaNNattI-AcArya yativRSabha harivaMzapurANa-maharSi vedavyAsa trilokasAra-AcArya nemicandra nirvANakANDa ( prAkRta )-AcArya kundakunda bodhaprAmRta TIkA-bhaTTAraka zrutasAgara tIrthavandanA ( gujarAtI )-kavi megharAja sarvatIrthavandanA-bhaTTAraka jJAnasAgara tIrthavandanA-bhaTTAraka udayakIrti tIrthavandanA ( marAThI )-cimaNA paNDita zAsana catustrizikA-yati madanakIti tIrthajayamAlA (gujarAtI)-bhaTrAraka jayasAgara tIrthajayamAlA-bhaTTAraka sumatisAgara padmapurANa-AcArya raviSaNa uttarapurANa-AcArya guNabhadra jaina zilAlekha saMgraha-bhAga 1 se 5 vividha tIrthakalpa-AcArya jinaprabhasUri tIrtha-vandanA ( marAThI )-bhaTTAraka guNakIrti bhAratIya saMskRtimeM jainadharmakA yogadAna DaoN. hIrAlAla pajjuNNacariyaM-kavi siddha kumArapAla prabodha-AcArya somaprabha kumArapAla carita-AcArya somatilaka sari bhAratake prAcIna rAjavaMza-vizvezvaranAtha reu caulukya kumArapAla-lakSmIzaMkara vyAsa mahAraka sampradAya-DaoN. vidyAdhara joharApurakara jasaharacariu-mahAkavi puSpadanta karakaNDucariu-muni kanakAmara pArzvanAtha jayamAlA-bhaTTAraka brahmaharSa kalpasUtra merutuMga therAvalI kAlakAcArya kathA-samayasundaraNaNi pariziSTa parva-AcArya hemacandra sammai jiNacariu-mahAkavi raidhU
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 bhAratake digambara jaina tIrtha prAcIna jaina lekha saMgraha-kAmatAprasAda jaina puNNAsavakahAkosa-mahAkavi raidhU jaina grantha prazasti saMgraha-paramAnanda zAstrI riTaNemicariu-mahAkavi raidhU aMguttara nikAyabhagavatI ArAdhanA-AcArya zivakoTi ArAdhanAsAra nirvANakANDa (hindI)-bhaiyA bhagavatIdAsa bundelakhaNDakA saMkSipta itihAsa-gorelAla tivArI tIrthavandana saMgraha-DaoN. vidyAdhara joharApurakara khaNDaharoMkA vaimava-muni kAntisAgara khajurAhokI deva pratimAe~-DaoN. rAmAzraya avasthI Epigraphia Indica The classical age-R.C. Majumdar The struggle for Empire- " Archeological survey of India Report Monumental antiquities and inscrip tions-Dr. Farhrer Dow son's Classical Dictionary. 4th ed. Journal of the Asiatic Society of Bengal Alberuni's India Indian Antiquary Mysore & Coorg from the inscriptions David Rhys The Ancient Kingdom of Punnat-Dr. ___B.A. Saletore, in Indian Culture Rulers of Punnat, M. G. Pai Buddhist India-Rhys David The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India Nandalal Day Me Crindle's Invasion of India Alexandar History of Daccan-Dr. Bhandarkar Journal of Oriental Institute Inscriptions in C. P. & Berar-Ra. B. Hiralal The Indore State Gazetteer ( Vol. I.) AGuide to the Central Archeological Museum Gwalior-S, K. Dixit.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra-sUcI 1. cedi janapada 18. thUbauna-purAnI thUbaunake jaMgalameM eka bhagna 1. sihauniyA-bhagavAn zAntinAthako 13 phuTa jinaaly| unnata mUrti, bhUgarbhase prApta / pAzvoMmeM bhagavAn 19. canderI-bUDhI canderIse prApta bhagavAn mahAvIra. kunthunAtha aura arnaath| samaya 10vIM shtaabdii| kI bhavya mati / 2. gvAliyara-eka pattharakI bAvar3I (kile ) meM 20. khandAra-bAhubalI svAmIkI eka adbhuta ____eka vizAla tIrthakara-mUrti / ____pratimA, jisake Upara sarpa, chipakalI, cUhe Adi 3. gvAliyara-kilemeM sAsa-bahUkA atyanta kalApUrNa kA aMkana karake avicala dhyAna mudrA pradarzita ... bala mndir| / kI hai| 4. gvAliyara-sarakArI saMgrahAlaya (gUjarI mahala) 21. papaurA-mukhya dvArake Upara nirmita jinAlaya jo . meM eka madhyakAlIna bhavya tiirthkr-muurti| .. rathAkAra hai| 5. sonAgiri-bhagavAn candrapramakA vikhyAta 22. papaurA-mandiroMkI adbhuta caubiisii| 'mndir| 23. ahAra-bhagavAn zAntinAthakA vizAla mndir| 6. sonAgiri-bhagavAn candraprabhakI bhavya pratimA / 24. ahAra-bhagavAn zAntinAthakI bhavya pratimA / 7. sonAgiri-mandira naM. 57 ke sAmane samavasaraNa 25. khajurAho-pArzvanAtha mandirakA bAhya dRzya / racanAkI eka jhaaNkii| - isakA zilpa-saundarya anupama hai| 8 sonAgiri-manaharadeva (caitanAtha) ke zAntinAtha 26. khajurAho-zAntinAtha mandirameM bhagavAn ... svAmIkI 14 phuTa uttuMga khaDgAsana muurti| zAntinAthakI vizAla khaDgAsana prtimaa| 9. panihAra-bhoyare meM ati manojJa tiirthkr-muurtiyaaN| 27. khajurAho-zAntinAtha mandirameM ykss-dmptii| 10. baraI-eka upekSita prAcIna jinAlayakA 28. khajurAho-nRtya karatI huI niilaaNjnaa| kalApUrNa prveshdvaar| 29. khajurAho-kAMTA nikAlatI huI eka surasundarI11. goLAkoTa-eka manojJa tIrthaMkara pratimA / / ___ kA mohaka ruup| 12. pacarAI-jinAlayoMkI manohara jhaaNkii| 30. pannA-tIrthaMkara mhaaviir| samaya-chaThI shtaabdii| 13. bajaraMgar3ha-kSetrakA bAhya dRzya / 31. droNagiri-nirvANa-guphA, jahA~se munirAja 14. bajaraMgar3ha-eka dvAra AkRtimeM caubiisii| madhyameM gurudattako nirvANa huaa| ... bhagavAn neminAtha / samaya 12vIM shtaabdii| 32. droNagiri-parvatapara jinAlayoMkA manorama dRshy| 15. babIna-malanAyaka bhagavAna bAdinAthakA 33. nainAgiri-jala mandirakA manorama dRzya / / .. mandira (naM. 15) / 34. nainAgiri-parvatapara ahAteke andara bane hue 16. thUbauna-pAr3AzAha dvArA nirmita bhagavAn jinAlayoMkA bhavya dRshy| zAntimAyakA mandira (naM. 5) / 35. pajanArI-mUlanAyaka bhagavAn zAntinAtha / 17. thabauna-bhagavAn zAntinAthakA mandira (maM. unake donoM pAvoM meM bhagavAn kunthanAtha aura 22) tathA sAmane 30 phuTa U~cA mAnastambha / bhagavAn aranAtha / 3-44
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha 36. bInA bArahA-bhagavAn AdinAthakI 13 phuTa 54. paThArI-vana-mandirakI bhavya jhaaNkii| UMcI padamAsana prtimaa| yaha iMTa-gArese 55. gyArasapura-mAlAdevIke vikhyAta mandirakA nirmita hai| bAhya dRshy| 37. bInA bArahA-gandhakuTI mandira / mandirameM 56. gyArasapura-bajramaThakI kalApUrNa shikhr-sNyojnaa| pahu~cane ke lie cAroM dizAoMmeM sIr3hiyAM banI 57. gyArasapura-bajramaThameM eka vedIpara prAcIna tIrthakara mUrtiyA~ / 38. paTanAgaMja-bhagavAn mahAvIrakI sAr3he teraha phuTa 4. mAlava-avantI janapada uttuMga atizayasampanna padmAsana prtimaa| inheM 58. maksI-mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI 'bar3e deva' bhI kahate haiN| __atizayasampanna prtimaa| 39-40. paTanAgaMja-pArzvanAtha tIrthakarakI sahasra- 59. ujjaina-lakar3Ike eka caukora phremameM pItalakI phaNAvalI yukta do adbhuta muurtiyaaN| 54-54 pratimAe~ cAroM dizAmeM / 2. sukozala janapada 60. ujjaina-bhUgarbhase prApta eka phalakameM sAdhu 41. kuNDalapura-bhagavAn RSabhadevakI sAr3he bAraha parameSThIkI pratimAe~ hAthoMmeM kamaNDalu-pIchI phuTa U~cI sAtizaya padmAsana prtimaa| ise 'bar3e aura mAlA hai| bAbA' bhI kahate haiM 61. gandharvapurI-bhagavAn RSabhadevakI 12 phuTa 42. kuNDalapura-'bar3e bAbA' ke pIThAsanapara U~cI mUrti / RSabhadevakA yakSa gomukha / 62. cUlagiri-vizvakI sabase vizAla pratimA / 43. kuNDalapura-'bar3e bAbA' ke pIThAsanapara RSabha- bhagavAn RSabhadevako yaha prati 82 phuTa UMcI devakI yakSI ckreshvrii| hai| janatAmeM yaha 'bAvanagajAjI' ke nAmase 44. kuNDalapura-antima ananubaddha kevalI zrIdhara prasiddha hai| svAmIke crnn-cihn| 63. cUlagiri-munirAja indrajIta, kumbhakarNa Adi. 45. kuNDalapura-vardhamAnasAgara ( sarovara ) ke taTa- ke caraNa / yahIse unhoMne mukti prApta kI thii| para sthita jinAlayoMkI bhavya jhaaNkii| 64. tAlanapura-kSetrakA bAhya dRzya / 46. lakhanAdauna-bhUgarbhase prApta bhagavAna mahAvIrakI 65. pAvAgiri-gvAlezvara mandira, samaya 12vIM madhyakAlIna manojJa prtimaa| shtaabdii| 47. mar3hiyA (jabalapura)-kSetrakA eka vihaMgama dRshy| 66. pAvAgiri-caubArA DerA naM. 1, samaya 12vIM 48. konI-kalApUrNa sahasrakUTa jinaaly| shtaabdii| 49. panAgara-bhagavAn RSabhadevakI sAtizaya 67. pAvAgiri-dharmazAlAke mandira meM mUlanAyaka prtimaa| bhagavAn mahAvIrakI AkarSaka prtimaa| samaya 50. bahorIbanda-zAntinAtha bhagavAnkI mUlanAyaka vikrama saMvat 1252 / pratimA / janatAmeM yaha 'khanudeva' ke nAmase 68. siddhavarakUTa-kSetrake mandiroMkI eka jhalaka / prasiddha hai| 69. siddhavarakUTa-kAverIke taTavartI jaMgalameM prAcIna 3. dezArNa-vidarbha janapada mandiroMke bhagnAvazeSoMke madhya 5 phuTa UMcI eka 51. udayagiri(vidizA)-guptakAlIna guhaa-mndir| alaMkRta prtimaa| zIrSa bhAgapara tIrthaMkara 52. udayagiri-guphA naM. 20 meM dIvAlapara gupta- pratimA hai| ___kAlIna abhilekh| 70. banair3iyA-kSetrakA vizAla prvesh-dvaar| 53. paThArI-gaDaramala mandirakA bhavya zikhara / 71. banar3iyA-mandirakI eka vedIkA dRshy|..
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. sihauniyA-bhagavAn zAntinAthakI 13 phuTa unnata mUrti, bhUgarbhase prApta / pAzvoM meM bhagavAn kunthunAtha aura aranAtha / samaya 10vIM zatAbdI /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. gvAliyara-eka pattharakI bAvar3I (kile) meM eka vizAla tIrthaMkara-mUrti /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. gvAliyara-kile meM sAsa-bahUkA atyanta kalApUrNa bar3A mandira /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. gvAliyara-sarakArI saMgrahAlaya(gUjarI mahala) meM eka madhyakAlIna bhavya tIrthaMkara-mUrti /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sonAgiri - bhagavAn candraprabhakA vikhyAta mandira /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ KRORM 6. sonAgiri - bhagavAn candraprabhakI bhavya pratimA /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. sonAgiri-mandira naM0 57 ke sAmane samavasaraNa racanAkI eka jhaaNko| 8. sonAgiri-manaharadeva (caitatAtha) ke zAntinAtha svAmIkI 14 phuTa uttuMga khaDgAsana mUrti /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. panihAra-bhoyaremeM ati manojJa tIrthaMkara-mUrtiyA~ /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. baraI - eka upekSita prAcIna jinAlayakA kalApUrNa pravezadvAra /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. golAkoTa-eka manojJa tIrthaMkara pratimA /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. pacarAI--jinAlayoMkI manohara jhaaNkii|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. bajaraMgar3ha-kSetrakA bAhya dRzya /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtI sayaMkaralatA / sAyanAlaBLUEMES samara1803 vaje HdhyAesamatrasAda gikIkI maraNayavIra garIjAgemadhacaraNa vidI92 sakaravArakoma RtrIkakaravAnyAja pratamajI kIpitiSyaka kamAyavinAyI 14. bajaraMgar3ha-eka dvAra AkRtimeM caubIsI / madhyameM bhagavAn neminAtha / samaya 12vIM shtaabdii|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. thUbona - mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakA mandira (naM0 15) 16. thUbona pAr3AzAha dvArA nirmita bhagavAn zAntinAthakA mandira (naM0 5)
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. thUbauna-bhagavAn zAntinAthakA mandira (naM0 22) tathA sAmane 30 phuTa U~cA mAnastambha / 18. thUbauna-purAnI thUbaunake jaMgala meM eka bhagna jinAlaya /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ mApa 19. canderI-bUr3hI canderIse prApta bhagavAn mahAvIrakI bhavya mUrti / 20. khandAra-bAhubalI svAmIkI eka adbhuta pratimA, jisake Upara sarpa, chipakalI, cUhe AdikA aMkana karake avicala dhyAna mudrA pradarzita kI hai|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ LIFT 21. papaurA-mukhyadvArake Upara nirmita jinAlaya jo rathAkAra hai|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ FXXXX 22. papaurA - mandiroMkI adbhuta caubIsI / (TV)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ TWITTHI 23. ahAra-bhagavAn zAntinAthakA vizAla mandira /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. ahAra-bhagavAn zAntinAthakI bhavya pratimA /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. khajurAho -- pArzvanAtha mandirakA bAhya dRzya / isakA zilpa-saundaryaM anupama hai /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. khajurAho-zAntinAtha mandira meM bhagavAn zAntinAthakI vizAla khaDgAsana pratimA /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ TECH 27. khajurAho-zAntinAtha mandira meM yakSa-dampati /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. khajurAho-nRtya karatI huI niilaaNjnaa| 29. khajurAho-kA~TA nikAlatI huI eka surasundarIkA mohaka rUpa /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. pannA -- tIrthaMkara mahAvIra / samaya-chaThI zatAbdI /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. droNagiri-nirvANa guphA, jahA~se munirAja gurudattako nirvANa huA /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. droNagiri-parvatapara jinAlayoMkA manorama dRzya /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33. nainAgiri-jala mandirakA manorama dRzya / 34. nainAgiri-parvatapara ahAte ke andara bane hue jinAlayoMkA bhavya dRzya /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. pajanArI-mUlanAyaka bhagan zAntinAtha / unake donoM pAzvoM meM bhagavAn kunthunAtha aura bhagavAn aranAtha /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36. bInA bArahA--bhagavAn AdinAthakI 13 phuTa U~cI padmAsana pratimA / yaha IMTa-gArese nirmita hai| 37. bInA bArahA-gandhakuchI mandira / mandira meM pahu~caneke lie cAroM dizAoM meM sIr3hiyAM banI huI haiN|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. paTanAgaMja - bhagavAn mahAvIrako sAr3he teraha phuTa uttuMga atizayasampanna padmAsana pratimA / inheM 'bar3e deva' bhI kahate haiM /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39,40 paTanAgaMja-pArzvanAtha tIrthakarakI sahasra-phaNAvalI yukta do adbhuta mUrtiyA~ /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41. kuNDalapura-bhagavAn RSabhadevakI sAr3he bAraha phuTa U~cI sAtizaya padmAsana pratimA / ise 'bar3e bAbA' bhI kahate haiM /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42. kuNDalapura-bar3e bAbAke pIThAsanapara RSabhadevakA yakSa gomukha / 43. kuNDalapura-bar3e bAbAke pIThAsanapara RSabhadevakI yakSI ckreshvrii|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ carana cina: zrIdharakevalI zrIbhagavAna mahAvAstAkAraka sumArAraNa meM sthita 700 kuvalayA ma aMtima anadabaI devalIzrIzrIpara (svAmI kI nirmANa bhUmi sthala puru pramANa -1 kuMDalaoNgarima parigI kevalaNI siridharA siddh||140 -tiloyayatti gNth| 2. isa chatrI sthApita kRSNa pASANa kaunake prAcAna caraNa jina para likhA hai| kaDalAgarI zrI zrIdhara svAmI 44. kuNDalapura - antima ananubaddha kevalI zrIdhara svAmI ke caraNa-cihna |
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45. kuNDalapura -- vardhamAnasAgara (sarovara) ke taTapara sthita jinAlayoMkI bhavya jhAMkI /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ HERE 46. lakhanAdauna-bhUgarbhase prApta bhagavAn mahAvIrakI madhyakAlIna manojJa pratimA /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47. mar3hiyA (jabalapura)-kSetrakA eka vihaMgama dRzya /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ OU 00000000000000) R 48. konI-kalApUrNa sahasrakUTa jinAlaya /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan 49. panAgara -- bhagavAn RSabhadevakI sAtizaya pratimA / 50. bahorIbanda - zAntinAtha bhagavAnkI mUlanAyaka pratimA ! janatA meM yaha 'khanuAdeva' ke nAma se prasiddha hai /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51. udayagiri (vidizA)-guptakAlIna guhA-mandira / BABETH 52. udayagiri-guphA naM0 20 meM dIvAlapara guptakAlIna abhilekha /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53. paThArI-gaDaramala mandirakA bhavya zikhara /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. paThArI-vana-mandirakI bhavya jhA~kI /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. gyArasapura-mAlAdevIke vikhyAta mandirakA bAhya dRzya /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56. gyArasapura ... bajramaThakI kalApUrNa shikhr-sNyojnaa|
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57. bajamaThameM eka vedIpara prAcIna tIrthakara matiyA~ /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58. maksI-mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI atizayasampanna pratimA /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ PIPAR 59. ujjaina-lakar3I ke eka caukora phremameM pItalakI 54-54 pratimAe~ cAroM dizAmeM / 60. ujjaina-bhUgarbhase prApta eka phalakameM sAdhu parameSThI kI pratimAe~ hAthoM meM kamaNDala-pIchI aura mAlA hai /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. gandharSapurI-bhagavAn RSabhadevakI 12 phuTa U~cI mUrti /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. cUlagiri-vizvako sabase vizAla pratimA / bhagavAn RSabhadevakI yaha prati 82 phuTa U~cI hai / janatAmeM yaha 'bAvanagajAjI' ke nAmase prasiddha hai|
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ FACEACH NewsART 63. cUlagiri-munirAja indrajIta, kumbhakarNa Adike caraNa / yahIse unhoMne mukti prApta kI thii| 64. tAlanapura-kSetrakA bAhya dRzya /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65. pAvAgiri - gvAlezvara mandira, samaya 12vIM zatAbdI /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66. pAvAgiri-caubArA DerA naM01, samaya 12vIM zatAbdI /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67. pAvAgiri-dharmazAlAke mandirameM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI AkarSaka pratimA / samaya vikrama saMvat 1252 /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ PwwEX 68. siddhavarakUTa-kSetrake mandiroMko eka jhalaka /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69. siddhavarakUTa-kAverIke taTavartI jaMgala meM prAcIna mandiroMke bhagnAvazeSoMke madhya 5 phuTa U~cI eka alaMkRta pratimA / zIrSa bhAgapara tIrthaMkara pratimA hai|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. banair3iyA-kSetrakA vizAla praveza-dvAra /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71. banair3iyA-mandirakI eka vedIkA dRzya /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
_