Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણં નમો સિદ્ધાણં
નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં
નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં એસો પંચ નમુકકારો
સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વેસિં પઢમં હવઈ મંગલં
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના
પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
ઃઃ યોજનાના આયોજક :: શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી - પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
TALP SUTP
SHRI KI વીમા ક2,
PART : 02
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ભાગ ૦૨
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jo Tag Tora Jos
AAAAAAA
संस्कृतप्राकृतज्ञ-प्रियव्याख्यानि - जैनागमनिष्णात - पण्डित - मुनिश्री - कन्हैयालालजी - महाराजविरचितया कल्पमञ्जरी त्याख्यया - व्याख्यया समलङ्कतं
हिन्दीगुर्जर भाषानुवादसहितं पूज्यश्रीघासीलालजी महाराजविरचितं
॥ कल्पसूत्रम् ॥
( द्वितीयो भागः )
KALPASOOTRAM
प्रकाशक:
बम्बई - घाटकोपरनिवासी - श्रेष्ठि- श्री - माणेकलाल - अमूलखराय - मेहता - प्रदत्तद्रव्य साहाय्येन अ. भा. - श्वे. - स्था. - 1. - जैनशास्त्रोद्धारसमिति - प्रमुखः श्रेष्ठि श्रीशान्तिलाल मङ्गलदासभाई - महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा - आवृत्तिः प्रति १०००
वीर - संवत्
२४८५
Price Rs. 20/ मूल्यम् - रू० २०)
विक्रम संवत् २०१६
ईस्वी सन् १९५९
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
: Publishers: Shree A. B. S. Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Near Green Lodge Rajkot (Saurashtra)
: પ્રાપ્તિસ્થાન : શ્રી અ. ભા. . સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ
ગ્રીન લેજ પાસે રાજકોટ (સૌરાષ્ટ્ર)
FIRST Edition Copies 1000 Vir Samwat
2485 Vikram Samwat: 2015 A. D.
1959
પહેલી આવૃત્તિ: પ્રત ૧૦૦૦ વીર સંવત : ૨૪૮૫ વિક્રમ સંવત : ૨૦૧૬ ઇસવીસન : ૧૯૫૯
1
મુદ્રક અને મુદ્રણ સ્થાન: જાદવજી મોહનલાલ શાહ
નીલ કમલ પ્રીન્ટરી ઘીકાંટા નગરશેઠ વંડ રોડ
અમદાવાદ,
: Printer : Jadavji Mohanlal Shah
at Nilkamal Printery Ghee kanta, Nagarseth Vanda Road
Ahmedabad
.....
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
બે બોલ
આ અપૂર્વ કલ્પસૂત્ર આપ શ્રી સુધાના કરકમળમાં મૂકાય છે. તેના પ્રથમ ભાગ અગાઉ ખહાર પડેલ છે. અને આ બીજો ભાગ પૂર્ણ થાય છે. જેને અનેક સૂત્રા અને ગ્રંથાના આધારે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજશ્રીએ તૈયાર કરી સમાજ ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે. તેથી આપણા સમાજ તેઓશ્રીના સદા ઋણી છે. તે ઋણુથી આપણે કદી મુક્ત થઈ ન શકીએ.
પ્રથમ ભાગ ઘાટકોપરના રહીશ સમાજ ભૂષણ મહાન સેવાભાવી, ધનિષ્ટ, પરમ ઉદાર, સંઘ આગેવાન શેઠ શ્રી માણેકલાલભાઈ અમુલખરાય મહેતા તરફથી-રૂા. ૩૦૦૧] મળતાં તેઓશ્રીના વતી બહાર પડેલ છે. તેવી રીતે આ બીજે ભાગ પણ શેઠ શ્રી માણેકલાલભાઇએ સમિતિને સેટી રકમ આપી પેાતાના જ વતી કલ્પસૂત્રના ખીજો ભાગ પ્રકાશિત કરાવવામાં જે સહગ આપેલ છે તે બદલ સમિતિ તેઓશ્રીને ધન્યવાદ સાથે આભાર માને છે. જેમ શેઠ માણેકલાલભાઈએ ઉદારતા બતાવી, તેજ પ્રમાણે જો આપણા સમાજના દરેક ભાઇ-બહેનેા આ સમાજોત્થાનના પવિત્ર આગમ કાર્યને વેગ આપવા જરા ઉદાર
ભાવે ગુણાનુરાગી બની હાથ લંબાવે તે આ મહાન ભગીરથ કાય વહેલામાં વહેલી તકે પાર કરી શકાય. આ પરમ પવિત્ર અપૂર્વ કલ્પસૂત્રનું વાંચન કરી સમાજના દરેક આત્માએ આત્માત્થાન કરે તેવી આશા છે.
એજલિઃ મત્રી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય
(૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય.
(૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગન્ધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ—જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૮) રાજવ્યુદ્ગત—નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૯) પતન—કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૦) ઔદારિક શરીર—ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૧થી ૨૮) ચારે મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા—આષાઢ પૂર્ણિમા, (ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્ર પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સન્ધ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી અર્થાત્ સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१)
(२)
(३)
(8)
स्वाध्याय के
प्रमुख
नियम
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है
I
प्रातः ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी ( ४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए ।
मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है ।
नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय - प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए—
(१)
आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल
(१)
(२)
(३)
(8)
(५)
(६)
(७)
(८)
उल्कापात—बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
दिग्दाह — किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
गर्जारव—बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे ) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
निर्घात – आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
विद्युत - बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यूपक — शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यक्षादीप्त— यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
धूमिका कृष्ण - कार्तिक से माघ मास तक घूँए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रात:काल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें त तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
THORTHEATRINA
कल्पसूत्र की विषयानुक्रमणिका विषयांकः
पृष्ठाङ्कः विषयांकः१ भगवान के जन्मकाल का वर्णन १-१४ रखकर अपने अपने स्थान पर जाना ५७-६३ २ मेघङ्करादि दिक्कुमारियों का आगमन १५-२० ११ सिद्धार्थने मनाया हुवा भगवान के जन्म३ शकेंद्र के आसन का कंपित होना और
महोत्सव का वर्णन
६४-७२ ___ भगवान के दर्शनार्थ उसका आना २१-२५
१२ त्रिशला द्वारा की गई पुत्र की प्रशंसाका वर्णन ७३-८३ ४ भगवान् के दर्शनार्थ आते हुए
१३ भगवान् के नामकरण का वर्णन ८४-९० देवों का वर्णन
२६-३१
१४ भगवान् की बाल्यावस्था का वर्णन ९१-९६ मा ५ भगवान के जन्ममहोत्सव के लिये भग- १५ भगवान् के कलाचार्य के समीप प्रस्थानका वान को लेकर शक्रेन्द्र का मेरु पर जाना ३२-४०
वर्णन और कलाचार्य का भगवान के ६ भगवान् को उत्संग में लेकर अभिषेक
आगमनकी प्रतीक्षा करना ९२-१०१ सिंहासन पर शक्रेन्द्र का बैठना ४१ ।।
१६ भगवान् का कलाचार्य के समीप अध्य७ भगवान का जन्ममहोत्सव करने की इच्छा
यन करने की अनुचितता का पतिपादन करना
१०२ वाले देवों के मनोभाव का वर्णन ४२-४४
१७ भगवान् का कलाचार्य के पास जाना८ देवों के आनन्द, आठ प्रकार के कलश,
जानकर शक्रेन्द्र का आसन कम्पायमान शक्रेन्द्र की चिंता और मेरुकंपन का वर्णन ४५-५०
होना, शक्रेन्द्र का ब्राह्मण रूप से आकर ९ मेरु के कंपन से भुवनत्रय में रहे हुवे
प्रश्न करके भगवान के सर्वशास्त्रज्ञ होने जीवों को भय होना, शक्रेन्द्र की चिन्ता,
का प्रकाशन करना
१०१-१०४ कम्पन के कारण को जानना, प्रभु से
१८ भगवान् को सर्वशास्त्राभिज्ञ जानकर कला क्षमायाचना
चार्यादिकों का परम आनन्दित होना १०५-१०६ अच्युतेन्द्रादिकों से किये हुये भगवान के १९ इन्द्र द्वारा किये गये प्रश्नों का उत्तर अभिषेक का वर्णन, सर्व देवों का श न्द्र के
सुनकर लोगों का और कलाचार्य का साथ त्रिशला महारानी के पास भगवान को
आनन्दित होना
१०७-१०८
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयांकःपृष्ठाङ्कः। विषयांकः
पृष्ठाङ्क: २० इन्द्र द्वारा भगवान् को चरमतीर्थकर । | ३३ भगवान की शिविका (पालखी)का वर्णन १३२-१३३ रूप से प्रकाशित करना
| ३४ भगवान की शिविका को वहन करने का २१ भगवान का अपने प्रासाद में आना और
प्रकार का वर्णन
१३४ मातापिता का आनन्दित होना ११० ३५ सुरेन्दादि देवोंका पूर्वादि दिशाओंका २२ भगवान् के विवाह का वर्णन १११ क्रम से वहन करने का वर्णन १३५ २३ भगवान् के स्वमो का वर्णन
३६ देवेन्द्रादि द्वारा शिबिका में भगवान को २४ भगवान के मातापिता विगेरहका वर्णन ११६
ज्ञातखण्डोद्यान में लाना २५ दीक्षित होने के लिये भगवान् का नन्दि- | ३७ शिविका द्वारा भगवान् का ज्ञात
वर्धन के साथ का संवाद का वर्णन ११७-१२१ ___ खण्डोद्यान में आगमन १३७ २६ निश्चय ज्ञानवान् भगवान् का दो वर्ष
३८ भगवान का सर्व अलङ्कार का त्याग गृहस्थावास में स्थित होना १२२
करना और सामायिक चारित्र का २७ भगवान् को दीक्षा के लिये लोकान्तिक
एवं मनःपर्यवज्ञान की प्राप्ति का वर्णन १३८-१४० देवों की प्रार्थना
१२३ ३९ भगवान् का शक्रादि देवेन्द्रकृत अभि२८ भगवान् का वार्षिक दान, अभिनिष्क
नन्दन और भगवान् का अभिग्रह मण और शक्रादि देवों का आगमन १२४ धारण करने का वर्णन १४१ २९ दीक्षा के लिये लोकान्तिक देवों की
४० भगवान् का पञ्चमुष्टिक लुंचन करना भगवान से प्रार्थना
१२५-१२६ ___ और सामायिक चारित्र अंगीकार करने ३० भगवान ने वर्षीदान में दान दी हुइ
का वर्णन
१४२ सुवर्णमुद्राकी संख्या का वर्णन
४१ भगवान को मनःपर्यवज्ञानप्राप्ति का वर्णन १४३ न ३१ भगवान के अभिनिष्क्रमण में आये
४२ शक्रादि देव और मित्र स्वजन ज्ञात्यादि र हुवे इन्द्रादि देवों का वर्णन १२८ जाने के पीछे भगवान का अभिग्रह - ३२ भगवान का दीक्षामहोत्सव का वर्णन १२९-१३१ ग्रहण करना
१४४-१४५
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयांका
पृष्ठाकः विषयांकः
पृष्ठाङ्कः ४३ भगवान् के विरह से नन्दिवर्धन आदि
५५ भगवान् से यक्षकी क्षमाप्रार्थना १८२ के विलाप का वर्णन
१४६-१६० | ५६ श्वेताम्बिका नगरी प्रति भगवान के ४४ गोप द्वारा किये हुए भगवान् के
विहार का वर्णन
१८३-१८७ उपसर्ग का वर्णन
१६१-१६३ ५७ विकट मार्ग में चंडकौशिकसर्प के ४५ गोपकृत उपसर्ग के निवारण के लिये
__ बांबी के पास भगवान के कायोइन्द्र का आगमन
१६४ त्सर्ग करने का वर्णन
१८८ ४६ सहायता के लिये इन्द्रकृत प्रार्थना का
५८ श्वेतांबिका नगरी के मार्गस्थित अस्वीकार करना
चंडकौशिकसर्प का वर्णन १८९-१९० ४७ इन्द्रदत्त देवदृष्यवस्त्र से भी भगवान् ने
५९ विकट जंगल के मार्ग से जाते हुए कभी शरीर आच्छादित नहीं किया १६६ भगवान् को गोपोंद्वारा निषेध करना १९१ ४८ भगवान् के उपसर्ग का वर्णन १६७-१६९ | ६० चण्डकौशिक के विषय में भगवान के ४९ इन्द्र द्वारा गोपका तिरस्कार करना १७०
विचार का वर्णन
१९२-१९५ । ५० गोप को मारने के लिये उद्यत इन्द्र को
६१ चंडकौशिक सर्पकी बांबी के पास भगवत्कृतनिषेध
१७१
भगवान् का कायोत्सर्ग में स्थित होना १९६ ५१ सहायता के लिये इन्द्र की प्रार्थना का
६२ चंडकौशिकसर्प का भगवान् के उपर अस्वीकार
१७२
विषप्रयोग और भगवान के चंडकौशिक ५२ बेले के पारणे में भगवान् का बहुल
को प्रतिबोध करने का वर्णन १९७-२०३ नामक ब्राह्मण के घर में पधारना १७३-१७४ ६३ उत्तरवाचाल गाम में नागसेन के घर पर ५३ भगवान् को भिक्षा देने से बहुल
भगवान् के भिक्षा ग्रहण का वर्णन २०४-२०६ ब्राह्मण के घर में देवकृत पांच दिव्यों
६४ भगवान् के प्रतिलाभित होने से का प्रगट होना
१७५
नागसेन के घर में पांच दिव्यों के ५४ भगवान के यक्षकृत उपसर्ग का वर्णन १७६-१८१ प्रगट होने का वर्णन
२०७
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८-२७३
विषयांकः
पृष्ठाङ्कः | विषयांक:६५ गंगा नदी में सुदंष्ट्रदेवकृत भग
७८ भगवान के विहारस्थान का वर्णन २४० वान् के उपसर्ग का वर्णन २०८-२१५ | ७९ भगवान् के उपसर्गों का वर्णन २४१-२५३ TH ६६ उपकारक और अपकारक के प्रति
८० भगवान की आचारपरिपालन विधिका भगवान् के समभाव का वर्णन २१६ वर्णन
२५४-२६१ ६७ भगवान् के संगमदेवकृत उपसर्ग
८१ भगवान् के अभिग्रह का वर्णन २६२-२६७ का वर्णन
२१७-२१९ । ८२ अभिग्रह की पूर्ति के लिये फिरते हुवे ६८ भगवान् के चातुर्मास का और
भगवान के विषय में लोगों के तर्क तप का वर्णन
२२०-२२१
वितर्क का वर्णन ६९ भगवान् को संगमदेवकृत उपसर्गका
८३ अभिग्रह की पूर्ति के लिये फिरते हुवे और भगवान के चातुर्मास का वर्णन २२२-२२६
भगवान् के चन्दनबाला के समीप पहुँचने का वर्णन
२७४ ७० भगवान् के अनार्य देश में प्राप्त परी
८४ भगवान को आहार ग्रहण के लिये पह एवं उपसर्ग का वर्णन २२७-२२८
चन्दनवाला की प्रार्थना
२७५ ७१ घोर परीषह एवं उपसर्ग प्राप्त होने
भगवान को भिक्षा ग्रहण किये विना पर भी भगवान् के मन के अविकृत
ही पीछे फिरते देखकर चन्दनबाला के स्थिति का वर्णन
२२९ अश्रुपात का वर्णन
२७६ ई ७२ भगवान् की आचारविधि का वर्णन २३०
८६ धनावह शेठ के घर में पांच दिव्य । 1 ७३ भगवान् के समभाव का वर्णन २३१-२३५
प्रगट होने का वर्णन
२७७ ७४ भगवान् की आचारविधि का वर्णन २३६ ८७ चन्दनबाला के चरित्र का वर्णन २७८-२९२ ७५ भगवान के अनार्यदेश में उपस्थित
८८ अन्तिम उपसर्ग का वर्णन २९३-३०० परीषह एवं उपसर्ग का वर्णन २३७ ८९ भगवान् के विहार का वर्णन ३०१-३०३ मार ७६ भगवान् के विहारस्थानों का वर्णन २३८ ९० भगवान के दश प्रकार के महा७७ भगवान् के समभाव का वर्णन २३९
स्वमदर्शन का वर्णन
३०४-३०५
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
FDATEDMASTRATREETTERTAINERARTHA
विषयांकः
विषयांकः९१ ईर्यादि पांच समिति के लक्षण का वर्णन ३०६ १०८ इन्द्रभूति का दीक्षाग्रहण और उनका ९२ मनोगुप्ति का वर्णन
संयमाराधन का वर्णन
३७७ ९३ वचोगुप्ति का वर्णन
१०९ अग्निभूति ब्राह्मण का कर्म के वि९४ कायगुप्ति का वर्णन
३०९-३१० षय का संशय निवारण और उन की ९५ भगवान् की अवस्था का वर्णन
दीक्षाग्रहण का वर्णन
३७८-३८९ ९६ भगवान् का विहार वर्णन ३१५ ११० वायुभूति ब्राह्मण का 'तज्जीवतच्छ९७ दश महास्वप्न दर्शन का वर्णन ३१६-३१८
रीर के विषय में संशय का निवारण ९८ दश महास्वम फल का वर्णन ३१९-३२४
और उनकी दीक्षाग्रहणवर्णन ३९०-३९५ ९९ भगवान् को केवलज्ञानदर्शन प्राप्ति का
१११ व्यक्त नामक ब्राह्मण का पंचभूत के वर्णन
३२५-३२८
अस्तित्व विषयक संशय का निवारण १०० केवलोत्पत्ति का वर्णन ३२९-३३० और उनकी दीक्षाग्रहण का वर्णन ३९६-४०० १०१ चतुर्थआश्चर्य (अच्छेरा ४)का वर्णन ३३१-३३४ | ११२ सुधर्मा नामक ब्राह्मण का 'समानभव' १०२ आश्चर्यदशक (अच्छेरा १०)का वर्णन ३३४
विषयक संशय का निवारण और १०३ पावापुरी और वहां का राजा का वर्णन ३३५-३३६ उनकी दीक्षाग्रहण का वर्णन ४०१-४०७ १०४ पावापुरी मे सोमिल ब्राह्मण का
११३ 'मण्डिक' नामक पंडित का 'बन्धमोक्ष' यज्ञ का वर्णन
३३७-३३९ के विषयक संशय का निवारण और १०५ भगवान् का समवसरण और उनकी
उनकी दीक्षाग्रहण का वर्णन ४०८-४१० शोभा का वर्णन
३४०-३४८ ११४ मौर्यपुत्र पंडित का देवों के अस्तित्व १०६ यज्ञ के वाडे में उपस्थित ब्राह्मणों
विषयक संशय का निवारण और उनकी का वर्णन ३४९-३६३ दीक्षाग्रहण का वर्णन
४१०-४११ १०७ इन्द्रभूति ब्राह्मण का आत्मविषयक
११५ मण्डिक पंडित का 'बन्धमोक्ष' के विसंशय का निवारण और उनकी
पय में संशय का निवारण और उनकी दोक्षाग्रहण का वर्णन ३६४-३७६ दीक्षाग्रहण का वर्णन
४१२-४१४
शोभा
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
AP विषयांकःपृष्ठाङ्कः विषयांकः
पृष्ठाङ्क: ११६ मौर्यपुत्रका देवों के अस्तित्व के
१२४ गणधरों के शिष्यसंख्या का वर्णन ४३० विषय में संशय का निवारण और
१२५ मेतार्य पंडित का परलोकविषयक उनके दीक्षाग्रहण का वर्णन ४१५-४१६ संशय का निवारण और उनके म ११६ अचलभ्राता नामक पंडितका पुण्य
दीक्षाग्रहण का वर्णन
४३१-४३२ पाप के विषय में संशय का निवा
१२६ प्रभास नामक पंडितका निर्वाण रण और उनके दीक्षाग्रहणका वर्णन ४१७-४२० विषयक संशय का निवारण और ११७ अकम्पित नामक पंडित का 'परभव
उनके दीक्षाग्रहण का वर्णन ४३२-४३३ में नारक नहीं है। इस विषयके
१२७ गणधरों के संदेह का संग्रह ४३५ संशयका निवारण और उनके दीक्षा
१२८ गणधरों के शिष्यसंख्या का वर्णन ४३६ ग्रहणका वर्णन
४२०-४२१, १२९ चतुर्विधसंघ की स्थापना और अचल भ्रातानामक पंडित का पाप
चातुर्माससंख्या कथन
४३७ पुण्यविषयक संशय का निवारण
१३० गणघरों को त्रिपदीपदान का वर्णन ४३८ और उनकी दीक्षाग्रहणका वर्णन ४२२-४२४ १३१ नवप्रकार के गणों के भेदका वर्णन ११९ मेतार्य पंडितका परलोकविषयक सं.
और भगवानकी धर्मदेशना का वर्णन ४३९ शयका निवारण और उनके दीक्षा
१३२ भगवान के चातुर्मास संख्या का कथन ४४० ग्रहण का वर्णन
४२४ १३३ चन्दनवाला के दीक्षाग्रहण का वर्णन ४४१ १२० प्रभास पंडितका निर्वाणविषयक सं
१३४ चतुर्विधसंघ की स्थापना और गणशय का निवारण
४२५
घरौंको त्रिपदीपदान का वर्णन ४४२ १२१ मेतार्य का परलोक विषयक संशय
१३५ नवप्रकार के गणों का भेदप्रदर्शन ४४३ का निवारण और उनके दीक्षा
१३६ भगवान् की धर्मदेशना का वर्णन ४४४-४४५ ग्रहण का वर्णन
४२६-४२७ | १३७ गौतमस्वामीको देवशर्म ब्राह्मण को १२२ प्रभास पंडित के दीक्षाग्रहण का वर्णन ४२८
प्रतिबोधित करने के लिये नजदीक १२३ गणधरों के संदेह का संग्रह ४२९
के गांवमें भेजने का वर्णन ४४६-४४७
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६३
वर्णन
विषयांकःपृष्ठाङ्कः विषयांकः
पृष्ठाङ्कः १३८ भगवान् के निर्वाण का वर्णन ४४८-४५३ १४६ गौतमस्वामी के केवलज्ञानमाप्ति १३९ गौतमस्वामी के विलाप का वर्णन ४५४-४५५ से देवों के उसका महोत्सव मनाने १४० गौतस्वामी के अवधिज्ञानप्रयोग
का वर्णन
४६२ करने का वर्णन
४५६
१४७ दीपावल्यादिकी प्रसिद्धि के कारण ४४१ गौतमस्वामो के केवलज्ञानप्राप्ति का ।
का वर्णन ४५७
१४८ भगवान् के परिवार का वर्णन ४६४-४६९
१४९ अन्तकृतभूमिका वर्णन ४४२ दीपावली आदि की प्रसिद्धि के
४७०-४७१
१५० भगवान् के पाट का वर्णन ४७२ कारण का वर्णन
४५८
५५१ सुधर्मस्वामी के परिचय का वर्णन ४७३-४७४ ४४३ गौतमस्वामी के विलाप का वर्णन ४५९
१५२ जंबूस्वामी के परिचय का वर्णन ४७५-४८१ ४४४ गौतमस्वामी के अवधिज्ञानप्रयोग का
१५३ प्रभवस्वामी के परिचय का वर्णन ४८२-४८५ वर्णन
१५४ उपसंहार और ग्रन्थसमाप्ति ४८६-४९० १४५ गौतमस्वामी के केवलज्ञानमाप्ति का
१५५ श्री महावीरस्वामीकृत तप का वर्णन
कोष्ठक
४९१
४६१
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज विरचितस्य श्रीकल्पसूत्रस्य
संस्कृत -प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनिश्रीकन्हैयालालजी-महाराज-विरचितायां कल्पमञ्जरी-व्याख्यायां
पश्चमवाचनादि-नवमवाचनान्तो
द्वितीयो भागः।
कल्पमञ्जरी टीका
भगवज्जन्मकालवर्णनम्
मूलम्-जं समयं च णं तिसला खत्तियाणी दारयं पसूया तं समयं च णं दिव्वुज्जोएणं तेलुकं पयासियं, आगासे देवदुंदुहीओ आहयाओ, अंतोमुहुत्तं णारयजीवाणपि दसविह-खित्त-वेयणा परिक्खीणा, अनोनवेरं च तेसिं उपसमियं, अघणा सचंदणा कलिय-ललिय-कमल-सिट्टी बुट्ठी जाया। फारा वसुहारा वुढा, पवणा य मुहफासणा मंजुला अणुकूला मलयज-उप्पल-सीयला मंदमंदा सोरब्भाणंदा तं दारगं फासिउं विव पवाया। देवेहि दसद्धवण्णाई कुसुमाइं निवाइयाई, चेलुक्खेवे कए, अंतरा य आगासे 'अहो जम्मं अहो जम्म ति घुटुं। उज्जाणाणि य अकालम्मि चेव सव्वोउय-कुमुम-निहाणाणि संजायाणि । वावी-कुवतडागाइ-जलासएसु जलानि विमलानि जायाणि । जणवए य जणमणा हरिस-पगरिस-वसेण पवनवेगेण सरसि घणरसाविच विसप्पमाणा संजाया। वणवासिणो जंतुणो जम्मजायाणि वेराणि विहुणिय सहाहारिणो सहविहारिणो य जाया। अंबरमंडलं धाराहरा-डंबर-विहुरं अमलं चक्कचिक्कचंचियं जायं। कोइलाइपक्खिणो साल-रसाल-तमालपमुह-साहिसाहासिहा-वलंबिणो सहयार-सरस-मंजरीरसस्साय-मायो-दंचियपंचमस्सरा मुहरा अणंतगुण-ग्गाम-धाम-पहुललाम-जस-गायग-सूय-मागह-चारण-विडंबिणो महुरं परं कुइउमारभित्था ॥१०५५।।
॥१॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
छाया-यस्मिन् समये च खलु त्रिशला क्षत्रियाणी दारकं प्रास्त, तस्मिन् समये च खलु दिव्योदृयोतेन त्रैलोक्यं प्रकाशितम् , आकाशे देवदुन्दुभयो वादिताः, अन्तर्मुहर्त नारकजीवानामपि दशविध-क्षेत्रवेदनाः परिक्षीणाः, अन्योऽन्यवैरं च तेषाम् उपशमितम् । अघना सचन्दना कलित-ललित-कमल-मृष्टिष्टिर्जाता। स्फारा वसुधारा दृष्टा। पवनाश्च सुखस्पर्शना मजुला अनुकूला मलयजो-त्पल-शीतला मन्दमन्दाः सौर
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे ॥२॥
मञ्जरी
टीका
पञ्चमवाचना से नवमवाचनापर्यन्त
द्वितीय भाग मूल का अर्थ-'जं समय' इत्यादि। जिस समय त्रिशला क्षत्रियाणी ने पुत्र को जन्म दिया, उस समय दिव्य उद्द्योत से तीनों लोक प्रकाशित हो गये। आकाश में देवदुंदुभिया बजने लगीं। अन्तमुहूर्त के लिए नरक के जीवों की भी दस प्रकार की क्षेत्र वेदनाएँ शान्त हो गई। उन्होंने आपस काम वैर त्याग दिया। मेघों के अभाव में भी, चन्दन की गन्ध से युक्त, सुन्दर कमलों से युक्त वर्षा हुई। सोने की प्रचुर वर्षा हुई। सुखद स्पर्श वाला, मनोहर, अनुकूल, मलयज चन्दन और कमल के समान शीतल, सुगंध से आनन्द देने वाला मन्द-मन्द पवन चलने लगा, मानो बाल्य अवस्था में स्थित भगवान
भगवज्जन्मकालवर्णनम्
પંચમવાચનાથી નવમવાચના પર્યા
બીજો ભાગ भूजन। अर्थ- 'जं समय' त्यादि.२ समये त्रिशला २९ पुत्रने भन्म आभ्यो ते सभये, ऋणे લોકમાં પ્રકાશ થયો. આકાશમાં દેવદુંદુભી વાગવા લાગ્યાં. અંતમુહૂર્ત સુધી, નારકીના જીની દશ પ્રકારની ક્ષેત્રવેદના શાંત થઈ ગઈ. નારકીઓ અંદર અંદરને વેર ભાવ ભૂલી ગયાં.
વરસાદની ગેરહાજરીમાં પણુ, ચંદનની સુગંધવાળા સુંદર કમલાને વરસાદ વરસ્યો. સેના મેહરાની પણ વૃષ્ટિ થઈ.
સુખદ સ્પર્શ કરવાવાળા, મનહર, અનુકુળ, મલયાગિરિના ચંદન જેવી શીતલતા આપવાવાળે, કમળ જે કંડે, અને સુગંધિત તેમજ આનંદકારી પવન મંદ મંદ રીતે વહેવા લાગે. જાણે આ પવન તે બાળકને સ્પર્શ
॥२॥
AREREST
જો
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
भ्यानन्दारतं स्पष्टुमिव प्रवाताः। देवैः दशार्द्धवर्णानि कुसुमानि निपातितानि, चेलोत्क्षेपः कृतः। अन्तरा च आकाशे "अहो जन्म अहो जन्म" इति घुषितम्। उद्यानानि च अकाले एव सर्वतुक-कुसुम-निधानानि संजातानि । वापी-कूप-तडागादि-जलानि च विमलानि जातानि । जनपदे च जनमनांसि हर्ष-प्रकर्षवशेन पवनवेगेन सरसि धनरसा इव विसर्पन्ति संजातानि। वनवासिनो जन्तवो जन्मजातानि वैराणि विधय सहा हारिणः सहविहारिणश्च जाताः। अम्बरमण्डलं धाराधरा-ऽऽ-डम्बर-विधुरम् अमलं चाकचक्यचञ्चितं जातम्। कोकिलादिपक्षिणः साल-रसाल-तमालप्रमुख-शाखि-शाखा-शिखा-चलम्बिनः सहकार-सरस-मञ्जरीरसा-55
कल्पमञ्जरी टीका
॥३॥
का स्पर्श करने के लिए चला हो ! देवों ने पाँच वर्गों के पुष्पों की वर्षा की, वस्त्रों की वर्षा की। 'अहो जन्म, अहो जन्म' का आकाश में घोष हुआ। उद्यान असमय में ही सब ऋतुओं के फूलों के भंडार बन गये। बावड़ी, कूप, तालाब आदि जलाशयों का जल विमल हो गया। जैसे वायु के वेग से तालाब का जल चंचल हो उठता है, उसी प्रकार जनपद की जनता के मन हर्ष के प्रकर्ष से चंचल हो उठे। जंगली जानवर जन्मजात वैर को त्याग कर एक साथ आहार और विहार करने लगे। नभ-मण्डल मेघों की घटानों से विहीन, विमल और विमानों की चमक से चमकने लगा। साल, रसाल (आम्र) तथा तमाल आदि वृक्षों की चोटियों पर चढ़े हुए कोकिल आदि पक्षी आम की रसीली मंजरियों के रसास्वादन से
भगवज्जन्मकालवर्णनम्
કરવા આવતે ન હોય! દેવેએ પંચવણ પુષ્પને વરસાદ વરસાવ્યો, તેમજ વસ્ત્રોની પણ વર્ષા કરી.
“અહે જન્મ! અહો જન્મ! ‘એમ આકાશવાણી થઈ. ઉદ્યાનમાં અસમયે પણ, સર્વ ઋતુઓના ફુલેના ભંડાર ઉભરાઈ ગયા. વાવડી, કુવાતલાવ વિગેરે જલાશના પાણી, નિમલ થઈ ગયાં. જેવી રીતે વાયુના સંચારથી, તલાવનું પાણી, હલી ઉઠે છે, તેમ જનપદના હૃદયે, ભગવાનના જન્મના કારણે, હબહલી ઉઠયાં, ને હર્ષના આવેશથી સમસ્ત રાષ્ટ્રમાં ચં ચળતાં વ્યાપી રહી.
જંગલી જનાવરે પણ, અ ન્યના વૈર ભાવેને ત્યાગ કરી, એકી સાથે ચરવા લાગ્યાં. તેમજ એકજ સ્થાને રહેવા લાગ્યાં. નભમંડળ પણ, મેઘ-ઘટાએથી રહિત થયું. વિમલ અને પ્રકાશિત વિમાન વડે, આખું આકાશ ચમકવા લાગ્યું.
સાલ, રસાલ (આખા) તથા તમાલ વિગેરેના, વૃક્ષની ડાળીઓ પર બેઠેલી કેયલો, મીઠા ટહૂકાર કરવા
॥३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
વા-માવો-ત્રત-ઉમરા મુવા ગ્રાન્ત-Tગ્રામ-થી-મુ---ભૂત-માથ-વારविडम्बिनो मधुरं परं कूजितुमारेभिरे सू०५५।।
टीका-'जं समयं च णं' इत्यादि । यस्मिन् समये च खलु त्रिशला क्षत्रियाणी दारक-पुत्रं पासूत: अजनयत् , तस्मिन् समये च खलु दिव्योद्योतेन देवप्रकाशेन अद्भुतप्रकाशेन वा त्रैलोक्यं लोकत्रयं प्रकाशितमभूत् ।
श्रीकल्प
सूत्रे Iકા
૬૬ ૬
जनित आनन्द से पंचम स्वर में बोलने लगे और अनन्त गुणगण के धाम भगवान के ललाम यश का गान करने वाले सूत, मागध और चारणों को भी मात करते हुए कूजने लगे ॥१०५५॥
टीका का अर्थ- 'जं समय' इत्यादि । जिस समय में त्रिशला क्षत्रियाणी ने पुत्र को जन्म दिया, उस समय दिव्य-अनूठे प्रकाश से तीनों लोक प्रकाशित हो गये। आकाश में देवदुदुनिया बजने लगों। अन्तमुहर्त के लिए नरक
મમવંsqન્મ
नम्
લાગી. તે વખતે, તેઓ આમ્રની મંજરિયને રસાસ્વાદ લેતી હોવાથી, વધારે આનંદિત જણાતી હતી. આ કોયલે પંચમ સ્વરમાં અવાજ કરવા લાગી.
અનંત ગુણાના ધામ એવા ભગવાનના ગુણુગ્રામ અને યશ ગાવાવાળા બંદિજને, ચારણ અને બારોટને પણ ગુણ ગાવામાં ટપી જતાં ન હોય! તેમ જણાતું હતું. અનેક વિવિધ પક્ષિઓને કુંજારવ ચારણ ભાટની ગાયન કળાને પણ વટાવી જાય તે હતો (સૂ૦૫૫) ટીકાને અર્થ– રમ” ઈત્યાદિ. ભગવાન મહાવીરને જન્મ થતાંજ, સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાલ એટલેઉક-અપેક અને તિરછાલકમાં પ્રકાશ છવાઈ રહ્યો. દેવેએ, પિતાના દિવ્ય વાજી વડે, હર્ષનાદ કર્યો. ત્રણે લોકમાં ઉજજવલતા વ્યાપી રહી. સર્વત્ર આનંદ મંગલ ગાવાઈ રહ્યાં. દેવદુદુભીના નાદો શરું થયાં. દેવે પિતાને હર્ષ વ્યક્ત કરવા, “અહો જન્મ! અહે જન્મ!” ને દિવ્ય ધ્વનિ કરવા લાગ્યાં. સમકિતિ દેને તે જાણે ગેળના ગાડાં અનાયાસે મલી ગયાં તેવા હર્ષવંત તેઓ બની ગયાં. મિથ્યાત્વી દે પશુ, સમકિતી દેવના આનંદમાં, કુતૂહલ દષ્ટિએ, ભાગ લેવા લાગ્યાં. દેવાંગનાઓ પણ ભગવાનને જન્મત્સવ મનાવવા લાગ્યાં. જેને જે ફાવે તે ઉત્સવ માણવા લાગ્યાં. પિતાની ગૂઢ શકિતઓને બહાર કાઢી, તેના લૈક્રિયપણુ કરી, પિતાને હૃદયગત હર્ષ વ્યકત કરવા લાગ્યાં.
II
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
आकाशे-देवपथे देवदुन्दुभयः आहता: ताडिताः-वादिताः। नारकजीवानामपि अन्तर्मुहूर्त दशविधक्षेत्रवेदनाः-दशવિષા શીત–ર–સુધારૂ–પાક-ઇર્ષ-વરતત્રતા–મr૭-શર૮-ર૬-૦થાય૨૦-૨૫T દ્વારા વિધા:= प्रकाराः यासां तास्तथाभूता याः क्षेत्रवेदना:-स्वाभाविक्योऽनन्ता नरकक्षेत्रवेदनास्ताः परिक्षीणाविनष्टाः। तथा-तेषां नारकजीवानाम् अन्योऽन्यवैर-परस्परशत्रभावश्च उपशान्तम् । तथा-अपना-मेघवर्जिता-मेधं विना,
ધીરવ- માં
૫
मञ्जरी
टीका
જે જીવ શી મી (૨) શીત, (૨) ૩Mr, (૩) ખૂલ, (૪) થાણ, (૫) પુનરી, (૬) Tધીનતા, (૭) મા, (૮) શો, (९) जरा, (१०) व्याधि यह दश प्रकार की नरक क्षेत्र में स्वभावतः होने वाली अन्तरहित वेदनाएँ मिट गई। नारकी जीवों का पारस्परिक वैरभाव भी शान्त हो गया।
भगवज्जन्मकालवर्णनम्
ને પણ સમજીને, કૃષા , તરસવેદનાઓનું નિવાર
નારકીના છને અન્યની વેદના હોય છે. અને પરમાધમીઓ તરફથી પણ તીવ્ર ત્રાસ આપવામાં આવે છે. આવું તે દુઃખ અનંત છે. તે ઉપરાંત સ્થાનાધીન દુઃખ કાયમી રહેલાં છે, જેનું વર્ણન વચન દ્વારા થઈ શકે તેમ નથી. તેમજ સાંસારિક દુઃખેની સાથે તેની સરખામણી થઈ શકે તેમ નથી.
નારકીના જીને ઠંડી-ગ૧ મી પુષ્કળ લાગે છે. ત્યાંના નારકીના જીવને, આપણું હિમાલયના ઠરેલાં બરફ ઉપર કદાચ સુવાડવામાં આવે છે, તેને ઘસઘસાટ ઉંધ આવી જાય ! આથી કલપી છે કે ત્યાંની સ્થાનિક ઠંડી કેટલી હશે ! આવી રીતે ગરમીના પ્રમાણનું પણ સમજી લેવું.
શીત ૧, અને ગરમી ૨, ઉપરાંત, નારકીના જીને, સુધા ૩, તરસ ૪, પરાધીનતા ૫, દાહ ૬, ખુજલી ૭, ભય ૮, શેક ૯, જરા ૧૦, આ પ્રકારની ક્ષેત્ર વેદના હોય જ છે, આ દશ વેદનાઓનું નિવારણ, જેમ મૃત્યુ લેકમાં થઈ શકે છે ને રાહત મળે છે, તેમ નરકમાં બનતું નથી, કારણ કે, ત્યાં એકલા પાપનું જ પરિણામ ભેગવવાનું હોય છે, અહિં પાપ અને પુણ્ય બન્નેના પરિણામો ભેગવાય છે.
નારકીમાં, સુધા-તરસનું નિવારણ કરવાના કોઈ સાધન પ્રત્યક્ષ નથી. શારીરિક રેગ ફાટી નીકળેલા હોય છે પણ કઈ તેની શાંતિ માટે જોનાર પણ નથી. પરાધીન પણાનો તે કેઈ આરે તારે નથી ! ક્ષણ એક પણુ, પરમાધમીએ, નારકીના જીને છૂટાં મૂકતાં નથી, તેમજ માર-પીટથી, નિરંતર ભયયુકત રાખે છે. કોઈ દયા ખાનાર હોતું નથી. જીવે, જે નારકીના પાપના બંધ બાંધ્યા હોય તે સર્વે, ભગવીનેજ છૂટા. થવાનું હોય છે. તેમાં રજ જેટલા પણ ફરક પડતું નથી, આ છે ત્યાંની સ્થાનિક-નિરંતર વર્તતી ક્ષેત્ર વેદના !
આવી વેદનાએથી તરફડતાં નારકીના છને, ભગવાન મહાવીરને જન્મ થતાં, અંતમુહૂત્તર સુધી સર્વ છે
કરવાના કર અને તે કાઈ . તર મધ્યકાર,
IslI
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજુ- ક
सचन्दना-चन्दनपङ्कसहिता कलित-ललित-कमल-सृष्टि:-कलिता धृता ललितानां मुन्दराणां कमलानां सृष्टिः= सर्गः-उत्पत्तिर्यया तथाविधा वृष्टिः जाता। स्फारा-प्रचुरा वसुधारा दृष्टा । पवनाच-सुखस्पर्शनाः सुखस्पर्शवन्तो मञ्जुलाः अनेकपुष्पसुगन्धवहत्वेन सुन्दराः अनुकूलाः सकलजनानन्दजनकाः, मलयजो-त्पल-शीतलाः-मलयजं-चन्दनम् , उत्पलं कमलं, तदुभयवत् शीतलाः शीतस्पर्शाः, पुनः मन्दमन्दा: अतिमन्दाः, सौरभ्याऽऽनन्दा सुगन्धेनाऽऽमोदकाः, तं-पूर्वोक्तं दारक-बालकं स्पष्टुमिव प्रवाता: प्रचलिताः। तथा देवैः दशार्द्धवर्णानि
सूत्रे
मञ्जरी टीका
Iધા
तथा-मेघों के विना ही, चन्दनमिश्रित, सुन्दर-कमल-युक्त जलवृष्टि होने लगी। प्रचुर सम्पत्ति (स्वर्ण) की वर्षा हुई। सुखदायी स्पर्श वाला, अनेक पुष्पों के सौरभ को वहन करने के कारण सुन्दर, सभी प्राणियों को आनन्द देने वाला, चन्दन एवं कमल के समान शीतल, अतिशय मन्द, सुगंध से आमोद प्रदान करने वाला पवन चलने लगा।
भगवजन्मकालवर्णनम्
ક્ષેત્રવેદનાઓ શાંત પડી ગઈ. તેમજ, નારકીઓ ક્ષણ ભર પરસ્પરને વેરભાવ પણ ભૂલી ગયાં, ને શાંતચિત્ત ઉભાં રહ્યાં. જન્મ સાથે જ કેટલી અદ્ભુત ઘટનાઓનું સર્જન થયું !
તિરછા લેક (મધ્યલોક-મૃત્યુલોક)માં, ભગવાન જન્મતાંની સાથે, એવા મેઘની વૃષ્ટિ થઈ કે, મેહ આવતા જ, પૃથ્વી ઉપર સુંદર કમલેની સૃષ્ટિ ઉભી થઈ ગઈ. જ્યાં જ્યાં જુઓ ત્યાં ધગધગતી ગ્રીષ્મ ઋતુમાં લીલુછમ દેખાવા લાગ્યું ! ને પૃથ્વીએ જાણે લીલી સાડીનું આચ્છાદન કર્યું ન હોય ! તેમ જોવામાં આવ્યું.
સોનામહોરોની વૃદ્ધિ શરું થઈ. ધનની તે કાંઈ જાણે કિંમત જ ન હોય તેમ તેને ઘેધમાર પ્રવાહ, સુવર્ણ રૂપે, ઉપરથી પડવા લાગ્યા. આ સુવર્ણ પ્રવાહ જાણે પૃથ્વીને પિતામય ન બનાવતે હોય! તેમ તેની ધારાઓ અતૂટપણે પડવા લાગી.
મલયગિરિમાં છુપાઈ રહેલ પવન પણ શીતલ મંદ સુગધરૂપે વાવા લાગે. જાણે ભગવાનના દર્શન કરવા માટે ઉભે ન રહેતા હોય તેમ લાગતું હતું. આ પવનને સુગંધ ઘણુ ગાઉ સુધી પ્રસારિત થઈ, અનેક જીવોને સ્પર્શ કરી, તેમને મુગ્ધ બનાવતે આ પવન પણ, એટલો મીઠા અને મધુર માલુમ પડતું હતું કે, ભૂખ અને તરસ છિપાઈ જાય અને રેમેરમ તૃપ્તિ આવી જતી, સાડા ત્રણ કરોડ રોમરાયથી ભરેલી કાયા, સર્વાગે તાજી અને પ્રકુલિત થઈ જતી.
//દ્દા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चवर्णानि कुसुमानि-पुष्पाणि निपातितानि=आकाशाद् वर्षितानि, पुनर्देवैः चेलोत्क्षेपः कृतः वस्त्रवृष्टिः कृता । अन्तरा च आकाशे आकाशमध्ये देवैः 'अहो ! जन्म अहो जन्म' इति घुषितम् उच्चैरुच्चारितम् , उद्यानानि च अकाले एव=स्वपुष्पण समयाभावेऽपि सातुक-कुसुम-निधानानि सार्वर्तुककुसुमानां सकलऋतुसम्भविपुष्पाणां निधानानि संजातानि । तथा-वापी-कूप-तडागादि-जलाशयेषु-पापी-दीर्घिका, कूप-प्रतीतः, तडागः सरः, तदादिपु-तत्प्र
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
||७||
टीका
___ तथा-देवों ने पाँचों वर्गों के पुष्पों की आकाश से वर्षा की और वस्त्रों की भी वर्षा की। आकाश के बीच 'अहाँ जन्म, अहो जन्म' का उद्घोष किया। अर्थात अहो-आश्चर्यकारी तीनों लोकों को अपूर्व आनन्द देने वाला भगवान का जन्म हुआ।
तथा-उद्यान, असमय में फूलने का समय न होने पर भी, सभी ऋतुओं के फूलों से समृद्ध बन गये। वापी, कूप, सरोवर आदि जलाशय निर्मल पानी से भर गये। देश भर में जन-जन के मन हर्ष की अधिकता से ऐसे चंचल हो उठे, जैसे वायु के वेग से सरोवर का वारि चंचल हो उठता है।
भगवज्जन्मकालवर्णनम्
દેએ, ઉપરોકત ઉત્સવ ઉપરાંત સેના-મેહરે અને દિવ્ય વસ્ત્રો પણ વર્ષોવ્યા. છએ ઋતુઓના દેવી પંચરંગી ફૂલો પણ વર્ષોવ્યા.
બાગ-બગીચાઓ, જે ગ્રીષ્મ ઋતુમાં સુકાઈ ગયાં હતાં, તે પણ નવપલ્લવિત થયાં. તેઓમાં ચેતન અને જીવત આવ્યું. રજ-પરાગરજ, રંગ અને સુગંધથી, સર્વ પ્રકારના કુલે ખીલી ઉઠયાં. સર્વ પ્રકારની વનસ્પતિ ફૂટી નીકલી, અનેકના અંકુર ફૂટવા લાગ્યાં, ને અનેક ગાઉમાં આવેલા ઉદ્યાને, મનહર અને આંખને ઠંડક આપે તેવા ઉભરાવા લાગ્યાં. કરમાઈ ગયેલ કળીએ, જાણે હસતી હસતી બહાર આવતી હોય તેમ જણાવા લાગી. ફૂલની દુનિયાને પણ, આ એક અને અને અનેરો ઉત્સવ ઉજવવાનું હોય, તેમ જણાવા લાગ્યું. આ ફૂલોએ પિતાની સૌરભ, સર્વશકિત દ્વારા, ખિલવવા માંડી, ને જગત ને પિતાને પરિચય આપવા તૈયાર થયાં હોય તેમ તેઓ દેખાવા લાગ્યું.
પાણીના સુકકા અને ખાલી જલાશો પણ વગર વરસાદે ઉભરાવા લાગ્યાં. પૃથ્વીએ પોતાનામાં સંચય કરી રાખેલું અને સંઘરી રાખેલું પાણી, ઝરણા અને ધધ દ્વારા, વહેતું મુકવા માંડયું. જેના પરિણામે, ઠેર ઠેર કુવા, નદી, વાવડી વિગેરે પાણીથી ભરાઈ ગયાં ને ગ્રીષ્મ ઋતુને વર્ષા ઋતુ તેમજ વસંત ઋતુ જેવી બનાવી દીધી.
||७||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ૫सूत्रे
በረሀ
画面 ®®®
કાયા તા
भृतिषु जलाशयेषु जलानि = पानीयाति च विमलानि = स्वच्छानि जातानि जनपदे-देशे च जनमनांसि हर्ष - प्रकर्षवशेन = प्रमोदाधिक्यहेतुना पवनवेगेन = वायुवेगेन सरसि = कृत्रिमपद्माकरे घनरसा : = जलानि इव विसर्पन्ति - विशेषेण चलन्ति संजातानि । तथा - वनवासिनो जन्तवः = प्राणिनः जन्मजातानि - जन्मना सहोत्पन्नानि = सहजानि वैराणि= शत्रुभावान् विषय-विमुच्य
च
નાતાઃ ।
तथा - अम्बरमण्डलम् = आकाशप्रदेशः
सहविहारिणः = सहगामिनथ अमलं=स्वच्छं સા—સા–તમાજીપ્રમુરવ-શાવિ—
चाकचक्य
चश्चितं = विमानादिप्रकाशयुक्तं
सहाऽऽहारिणः = सहभोजिनः, धाराधराऽऽ - डम्बर विधुरं = मेघघटारहितम्, તથા-જોાિદ્વિપક્ષિણ
ખાતમ્।
तथा - जगली जन्तु सहज - जन्म से ही उत्पन्न होने वाले वैर को त्याग कर साथ-साथ चरने लगे और साथ-साथ चलने लगे और साथ साथ रहने लगे ।
तथा - आकाश - मंडल मेघ-घटाओं से विहीन, स्वच्छ तथा देवों के विमानों आदि से चमचमाने लगा । આ પાણી પણ સ્વચ્છ, નિર્મળ અને ાંદૃષ્ટ હતાં. પાણી પણ, ખારાકની ગરજ સારે તેવાં હતાં. ને તૃષાતુરને શીતલતા આપે તેવા મીઠા અને ગુણયુક્ત હતાં.
જેમ પવનના ફુંકાવાથી, પાણી હિલેાલે ચઢે ને મેાજાએ ભરના લેાકેાના ઉત્સાહના જુવાલ, ક્રમે ક્રમે વધવા માંડચો.
તાંડવનૃત્ય શરુ' થાય, તેમ દેશ અને રાષ્ટ્ર
જંગલના પ્રાણીઓએ પોતાના વૈર યુક્ત સ્વભાવનું વિસ્મરણ કરવા માંડયુ. એક બીજાને પ્રેમથી ચાહવા લાગ્યાં, ને આહાર-વિહાર આદિમાં, જરાપણુ ક્ષેાભ અનુભવ્યા વિના, એકજ પ્રદેશે, ચરવા તેમજ હર-ફર કરવા લાગ્યાં. જાણે પ્રેમાળુ કુટુંબ હોય.
જંગલેા સર્વાં પ્રાણીએ માટે ઉત્પન્ન થયેલાં છે, એમ, જંગલી પ્રાણીઓના મનમાં ભાવ પ્રગટ થયા. દરેકને સુખરૂપ અને સહાયક બનવું તેમ, તેમની મનોવૃત્તિ થવા લાગી જાતિવેરની ભાવના અદૃશ્ય થવા લાગી. પાતપાતાની ભાષા દ્વારા, પ્રેમસૂચક ચિન્હા બતાવવા લાગ્યાં. પેત પેાતાની રીતે આનંદ વ્યક્ત કરતાં જણાવા લાગ્યાં. કદાપિ આવા આનંદ, જીવનમાં નહિ આવ્યેા હાય! તેમજ નહિ' માણ્યા હોય ! તેમ તેઓને જણાવા લાગ્યું. ને આવા ઉર્દૂભવેલા આનંદના ભોગવટા કરી લેવા, એમ માની, તેમાં ગરકાવ થયાં હોય તેમ તે જણાવા લાગ્યાં, આકાશ માર્ગો પણ, ચકચકિત વિમાનાથી ભરચક ભરેલાં હતાં તેમ જણાતુ હતું. વિમાનોની હારમાળાઓ દૃશ્યમાન થતી હતી. દેવિમાનેાથી, આકાશ માર્ગ રુધાંઇ ગયા હોય તેમ જણાતુ. વિમાનાના અંદર થતાં નાટયા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
-
मञ्जरी टीका
भगवज्जन्मकालवर्णनम्
||||
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी
टीका
शाखा-शिखा-वलम्बिनः-तत्र-सालाः वृक्षविशेषाः, रसाला आम्राः, तमाली: वृक्षविशेषाः, तत्पमुखाः-तत्प्रभृतयो ये शाखिनोवृक्षास्तेषां याः शाखाः तासां याः शिखाः शिरःप्रदेशाः तदवलम्बिनः तदाश्रयिणः-तदधिष्ठायिनः सन्तः सहकार-सरस-मञ्जरी-रसाऽऽ-स्वादमादो-दश्चित-पञ्चमस्वरा:-सहकाराणाम् आम्राणां याः सरसाः रसयुक्ता मञ्जयः, तासां यो रसास्वादस्तेन यो मादा हर्षस्तेन उदश्चितः उद्गतः पञ्चमस्वरः स्वरविशेषो येषां तथाभूताः, अत एव-मुखरा:-शब्दं कुर्वन्तः, अनन्त-गुण-ग्राम-धाम-प्रभु-ललाम-यशो-गायकसूत-मागध-चारण-विडम्बिनः-अनन्ता-अन्तरहिता ये गुणाः-ज्ञानादयः तेषां यो ग्रामः-समूहः, तद्धाम यः प्रभुः वीरः तस्य यल्ललाम-शोभन यशः तद्गायकाः तद्गानकर्तारो ये सूताः वन्दिनः-स्तुतिपाठकाः, मागधा: वंशपरम्परावर्णकाः, चारणा: वन्दिविशेषाश्च, तद्विडम्बिनः-तत्सादृश्यं भजन्तः सन्तो मधुरं-मिष्टं परं-प्रकृष्टं कूजितुमारेभिरे=अव्यक्तं शब्दं कर्तुमारब्धवन्तः ।।सू०५५।।
तथा-साल, रसाल, तमाल आदि वृक्षों की चोटियों पर चढ़े हुए कोकिल आदि पक्षी आम्रों की सरस मंजरियों के रसास्वादन के आनन्द से निकले हुए पंचम स्वर में मुखरित हो उठे-शब्द करने लगे तथा अनन्त गुणों के आधार प्रभु के सुन्दर यश के गायक सूतों-बन्दी जनों मागधों-वंशपरम्परा का बखान करने वालों, तथा चारणों को भी मात करते हुए मधुर और उत्तम रूप से कूजने लगे ॥सू०५५।।। રંભનો દિવ્ય ધ્વનિ, પૃથ્વી ઉપરના લાકે સાંભળી શકે તે તીવ્ર અને ઉચ્ચ શ્રેણીને હતે. કિન્નર-ગંધ પિતાની ગાયનકળા અને નૃત્યો ઉચ્ચશ્રેણીના દેવેને બતાવી રહ્યાં હતાં. વિદ્યાધરે, પિતાના પહાડો પરની રાજધાનીને, શણગારી તેજોમય બનાવી રહ્યાં હતાં તે પોતાની પુત્રીઓને, તે સમારંભેના ઉત્સ માણવા, પ્રેરણા કરી રહ્યાં હતાં.
કોયલ-કેકિલા-પોપટ વિગેરે જાનવરો પણ કદી નહિ ભગવેલ એ આમ્રરસ પાઈ રહ્યાં હતાં. પ્રકૃતિ (કુદરત) પણ તૃષાયમાન થઈ રહી હોય તેમ જણાતું હતું. કારણ કે, ઝાડપાન પરના ફળે લચી રહ્યાં હતાં ને મિઠાશથી ભરચક બની રહ્યાં હતાં. જંગલના અને વનવગડાના પક્ષીઓને, ભગવાનના જન્મ સમયે, મિષ્ટ ભેજને આપવાના ઈરાદાથી, પ્રકૃતિએ કુદરતે પણ ફળ-ફૂળની આડે વગડે, રેલમછેલ કરી મૂકી હતી. અને આ ફળમાં બારેબાર સાકર ભરી દીધી હોય તેમ જણાતું.
આશ્રમંજરીના રસની મિઠાશથી, ધરાઈ ગયેલ કેયલો, પંચમ સ્વરથી, ગીત ગાઈ રહી હતી. ને જીવનની અનુપમ મજ, સર્વ પક્ષીઓ માણી રહ્યાં હતાં. (સૂ૦૫૫)
भगवज्जन्मकालवर्णनम्
કે, પૃથ્વી ફીના વાસીની પુત્રી હિ હોગાડપાન પર
॥९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१०॥
कल्पमञ्जरी
टीका
भगवज्जन्म
मूलम्-जं रयणि च णं तिसला खत्तियाणी दारगं पसूया, तं रणिं च णं भवणवइ-वाणमंतरजोइसिय-विमाणवासि-देवेहि य देवीहि य उवयंतेहि य उप्पयंतेहि य एगं महं दिव्वे देवुज्जोए देवसण्णिवाए देवकहकहे उप्पिंजलगभूए यावि होत्था।
अह य देवा य देवीओ य एगं महं अमयवासं च गंधवासं च चुण्णवासं च पुप्फवासं च हिरणवासं च रयणवासं च वासिंसु ॥सू०५६।।।
छाया-यस्यां रजन्यां च खलु त्रिशला क्षत्रियाणी दारकं प्रास्त, तस्यां रजन्यां च खलु भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिपिक-विमानवासि-देवेषु च देवीषु च उपयत्सु उत्पतत्सु च एको महान् दिव्यो देवोद्द्योतो देवसंनिपातः देवकलकल उत्पिञ्जलकभूतथापि बभूव ।
अथ च देवा देव्यश्च एका महतीम् अमृतवर्षा च गन्धवर्षा च चूर्णवर्षा च पुष्पवर्षा च हिरण्यवर्षा च रत्नवर्षा च अवर्षन् ।सू०५६॥
टीका-'ज रयणि च णं' इत्यादि । यस्यां रजन्यां-रात्रौ च खलु त्रिशला क्षत्रियाणी दारक-पुत्रं पासूत अजनयत् , तस्यां रजन्यां च खलु भवनपति-व्यन्तर ज्योतिपिक-विमानवासि-देवेषु देवीषु च उपयत्सु=
मूल का अर्थ-'जं रयणि' इत्यादि । जिस रात्रि में त्रिशला क्षत्रियाणी ने पुत्र को जन्म दिया, उस रात्रि में भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों और देवियों के भगवान् के समीप आते
और ऊपर जाते समय एक महान् दिव्य देव-प्रकाश हुआ, देवों का आपस में मिलन हुआ, देवों का 'कल-कल' शब्द हुआ-अस्फुट सामूहिक शोर हुआ, तथा देवों की अत्यन्त भीड़ हुई।
इस के पश्चात् देवों और देवियों ने एक बहुत बड़ी अमृतकीवर्षा की, सुगंधजलकीवर्षा की, पुष्पोंकीवर्षा की, सोने-चांदी की वर्षा की और रत्नों की वर्षा को |सू०५६।।
टीका का अर्थ 'जं रयणि' इत्यादि । जिस रात में त्रिशला क्षत्रियाणी ने पुत्र को जन्म दिया. उसी रात में भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क और विमानवासी देव और देवियों का आना-जाना हुआ। उनके । भूज मने जाना मय-जं रयणि' त्याहि समय भावान
नाम थय। ते समये, मने ते त्रिमे, ભવનપતિ-વ્યતર-જતિષ્ક અને વૈમાનિક દેવ અને દેવિઓ, ભગવાન સમીપ આવતાં, અને ઉપર જતાં તેથી એક મહાન અદ્ધત પ્રકાશ ફેલાઈ ગયે. અને તે પ્રકાશ દિવ્ય હોઈ, તેની મહાન તેજોમય ઉજજવલતા પૃથ્વી પર દેખવામાં આવતી.
कालवणनम्
॥१०॥
श्री ३९५ सूत्र:०२
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥११॥
समीपमागच्छत् उत्पतत्सु = उपरि गच्छत्सु च सत्सु सति सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् तृतीया, एको महान् दिव्यः = अद्भुतः देवोद्योतः = देवप्रकाशः, देवसंनिपातः = देवसम्मिलनं, देवकलकल:= देवानामागतानां सामूहिकशब्द:, उत्पिञ्चलकभूतः = देवानामत्यन्तसंवाथचापि बभूव ।
अथ = अनन्तरं देवा देव्यश्व एकां महतीममृतवर्षा = सुधादृष्टिं, गन्धवर्षा = गन्धद्रव्यदृष्टिं, चूर्णवर्षा = सुगन्धिचूर्णदृष्टिं पुष्पवर्षा च हिरण्यवर्षा = स्वर्णदृष्टिं रजतदृष्टिं वा रत्नवर्षा = रत्नदृष्टिं च अवर्षन् कृतवन्तः ||सू०५६ || मूलम् - तर णं आसणेस कंपमाणेसु छप्पन्नं दिसाकुमारीओ ओहिनाणोवओगेण भगवओ सिरिमहावीरस संसारतावहारं जन्मं जाणिय सोकरिसहरसा सिग्धं सिग्धं पसूइघरं समागया, तं जहा -
भोगंकरा १, भोगवई २, सुभोगा ३, भोगमालिनी ४, सुवच्छा ५ वच्छमित्ता ६ वारिसेणा ७ बलाहगा ८; एयाओ अदिसाकुमारीओ अहोलोगाओ आगया तित्थयरं तित्थयरमायरं च कमणिज्जभावभरिय चेयसा अभिवंदिऊण पसूइघरं संवगवारण विसोहित्ता सुगंध वरगंधियं गंधवट्टिभूयं किच्चा भगवओ तित्थयरस्स तित्थयरमाऊ य अदूरसामंते आगायमाणीओ परिगायमाणीओ चिसि ॥०५७॥
आने-जाने से लोगों में एक महान अद्भुत प्रकाश फैल गया। देवों का सम्मिलन हुआ । आये हुए देवों का कल-कल शब्द हुआ। तथा देवों की खूब भीड़ हुई, अर्थात् इतने बहुत देवों और देवियों का आगमन हुआ कि राजभवन विशाल होने पर भी उसमें समाना कठिन हो गया।
इसके पश्चात् देवों और देवियों ने एक बड़ी सुधा की वर्षा की, सुगंधित द्रव्यों की वर्षा की, सुगंधित चूर्ण की वर्षा की, पुष्पों की वर्षा की, सोने-चाँदी की वर्षा की और रत्नों की वर्षा की । ०५६ ।
દેવા અદરા જીંદર મળતા ઝુલતાં હતાં, તેથી ‘કલ-કલ ’ શબ્દના શાર અકાર પણ થતા હતા. આ શેર અસ્ફુટ રહેતા. અને દેવ-દેવીઓની ખૂબ ભીડ જામી હતી.
ત્યારપછી દેવા અને દેવીએ એક ઘણી મોટી અમૃતવર્ષા કરી, સુગધવર્ષા કરી, ચૂ`વર્ષા કરી, પુષ્પવર્ષા કરી, સેાનાચાંદી અને રત્નાની પણ વર્ષા કરી. (સ્૦૫૬)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
好強的面
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवज्जन्मकालवर्णनम्
॥ ११ ॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥१२॥
छाया-ततः खलु आसनेषु कम्पमानेषु षट्पञ्चाशद दिक्कुमायः अवधिज्ञानोपयोगेन भगवतः श्रीमहावीरस्य संसारतापहारं जन्म ज्ञात्वा सोत्कर्षहर्षाः शीघ्रं शीघ्रं प्रसूतिगृहं समागताः। तद्यथा
भोगङ्करा १, भोगवती २, सुभोगा ३, भोगमालिनी ४, मुवत्सा ५, वत्समित्रा ६ वारिसेना ७ बलाहका ८। एता अष्टदिक्कुमार्योऽधोलोकादागताः, तीर्थकर तीर्थकरमातरं च कमनीयभावभृतचेतसाभिवन्ध प्रसूतिगृहं संवर्तकवातेन विशोध्य सुगन्धवरगन्धितं गन्धवर्तिभूतं कृत्वा भगवतस्तीर्थकरस्य तीर्थकरमातुश्च अदूरसामन्ते आगायन्त्यः परिगायन्त्योऽतिष्ठन् ॥१०५७॥
मूल का अर्थ-'तए ण' इत्यादि। तत्पश्चात् आसनों के कापने पर छप्पन दिशाकुमारी देविया, अवधिज्ञान का उपयोग लगा कर भगवान् श्रीमहावीर का संसार के ताप को हरने वाला जन्म जान कर, अत्यधिक हर्षित होकर जल्दी-जल्दी प्रसूतिगृह में आयीं। वे इस प्रकार थीं
(१) भोगंकरा (२) भोगवती (३) सुभोगा (४) भोगमालिनी (५) सुवत्सा (६) वत्समित्रा (७) वारिसेना (८) बलाहका; यह आठ दिक्कुमारिया अधोलोक से आयीं। ये तीर्थकर को और तीर्थकर की माता को, प्रशस्त भावों से भरे हुए चित्त से नमस्कार करके, प्रसूतिगृह को संवर्तक वायु से शुद्ध करके, श्रेष्ठ सुगंधों से सुगंधित करके, गंध की बत्ती जैसा बना कर, भगवान् तीर्थकर और तीर्थकर की माता से न अधिक दूर न अधिक समीप अर्थात् थोड़ी दूरी पर खड़ी २ आगान और परिगान करने लगीं ॥१०५७॥
भूजन। अथ -'तपण' त्याल. भासन पायभान यता, छपन हमारीमा, विज्ञानना ઉપગ મૂકી જોયું તે, તેમને જાણવામાં આવ્યું કે, સંસારના તાપ હરવાવાળા ભગવાન મહાવીર દેવને જન્મ થયો છે. આથી, તેઓ ઘણુ હર્ષિત થઈને, ઉતાવળી-ઉતાવળી પ્રસૂતિગૃહમાં આવી પહોંચી.
આ દિશાકુમારીઓ કેટલી અને કયા કયા પ્રકારની હતી તે નીચે મુજબ વર્ણવવામાં આવે છે, ને તેઓનું શું શું કાર્ય હોય છે. તેની રૂપરેખા પણ બતાવવામાં આવે છે.
निशाभारियाना २-(१) लोग४२ (२) सागवती (3) सुखासा (४) सामालिनी (५) सुबत्सा (६) वसभित्रा (७) पारिसेना (८) ale या माहिशाभारिया मधासाभांथी मावी.
આ કુમારીકાએ પિતાની ફરજ અનુસાર, તીર્થકર અને તેમની માતાને, ભાવ ભર્યું વહન કરે છે. ત્યારબાદ, પ્રસૂતિ ગૃહને સંવત્તક વાયુ દ્વારા, સાફસુફ કરી શુદ્ધ કરે છે. શ્રેષ્ઠ સુગંધિ પદાર્થો દ્વારા તેને સુગંધિત બનાવે છે. તીર્થકર અને તેમની માતાથી ઘેડે દૂર ઉભી રહી તીર્થકરને હાલરડાં ગાય છે. (સૂ૦૫૬)
भगवज्जन्मकालवणनम्
॥१२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका-'तएणं पासणेस' इत्यादि । ततः खलु स्वस्वासनेषु कम्पमानेषु सत्सु पट्पश्चाशद् दिक्कुमार्य: पूर्वादिषु दिक्षु स्थिताः कुमारिकाः अवधिज्ञानोपयोगेन भगवतः श्रीमहावीरस्य संसारतापहारं भवजनितसन्तापहारकं जन्म ज्ञात्वा सोत्कर्षहर्षाः-सोत्कर्षः उत्कर्षसहितो हर्षः प्रमोदो यासां तथाभूताः सत्यः शीघ्रं शीघ्रम् अतिशीघ्र प्रसूतिगृहं प्रसवभवनं समागताः। तद्यथा
भोगङ्करा १, भोगवती २, सुभोगा ३ भोगमालिनी ४, सुवत्सा ५ वत्समित्रा ६, वारिसेना ७ बलाहका ८; एता अष्टदिक्कुमार्योऽधोलोका=अधोलोके गजदन्तगिरिचतुष्टयस्य अधस्तान् स्थितेभ्यः स्वस्व
श्रीकल्पसूत्रे
कल्प
मञ्जरी
॥१३॥
टीका
टीका का अर्थ-'तए णं' इत्यादि। अपने-अपने आसनों के कम्पायमान होने पर छप्पन दिशाकुमारियाँ अर्थात् पूर्व आदि दिशाओं में स्थित कुमारिया, अवधिज्ञान के उपयोग (व्यापार) से भगवान् श्रीमहावीर का, भवजनित संताप को हरण करने वाला जन्म जान कर, अत्यधिक हर्षयुक्त होकर अत्यन्त शीघ्र ही प्रसूतिगृह में आ पहुँचीं। वे इस प्रकार थीं
(१) भोगकरा (२) भोगवती (३) सुभोगा (४) भोगमालिनी (५) सुवत्सा (६) वत्समित्रा (७) वारिसेना और (८) बलाहका; ये आठ दिशाकुमारिया अधोलोक से अर्थात् अधोलोक के चार गजदन्त
भगवज्जन्म
कालवर्णनम्
सानो अथ-'तए णत्याहि. ५२ वीतरागी पुरुषन। म यतi, २ती अनून अनुसार, ७५न मारिमाना આસન હચમચી ઉઠે છે અને અસ્થિર માલુમ પડે છે. આવા આસને કદાપિ પણ ચલાયમાન થતાં નથી. છતાં તેમનું ચલિતપણું જોઈ, ઘડી એક ભર વિચારમગ્ન બની જાય છે. વિચારમગ્ન થતાં, કાંઈ સમજણ નહિ પડવાથી, પિતાના અવધિજ્ઞાનને ઉપયોગ કરે છે. આ જ્ઞાનદ્વારા, ઘણે દૂર દૂર બનતાં બનાવે જોઈ, કોઈક નિર્ણય પર આવી જાય છે. તદનુસાર, ઉપયોગ દ્વારા, જોતાં જણાયું કે, ભરતક્ષેત્રમાં આ વીશીના અંતિમ તીર્થકરને જન્મ, ત્રિશળા રાણની કૂખથી થયો છે.
આ જાણ થતાની સાથે જ, તમામ કામ પડતાં મૂકી, ઉતાવલી-ઉતાવલી દેડતી આવી, પ્રસૂતિ ગૃહમાં હાજર થઈ ગઈ. ભગવાનને જોતાં, તેમને દેહ-મન અને વાણી પ્રફુલિત થયાં.
આ આઠ કુમારિઓ, નીચે અલકમાં વાસ કરીને રહે છે. તેઓને વાસ, હાથીના દંકૂશળના આકારે રહેલાં પર્વતની નીચે બનેલાં ભવનોમાં હોય છે.
॥१३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ १४॥
भवनेभ्य आगताः सत्यः तीर्यकरं =भावितीथङ्करत्वं बुद्धिविषयीकृत्य प्रयोगात् सम्प्रत्यपि तीर्थकर, च = पुनः तीर्थकरमातरं कमनीयभावभृतचेतसा=प्रशंसनीयभावपूर्णमनसा अभिवन्द्य प्रणम्य प्रसूतिगृह = प्रसवगृहं संवर्तकवातेन = संवर्तक नामक वायुना विशोध्य= संमाये सुगन्धवरगन्धितम् = उत्तमगन्धसुगन्धितं तथा-गन्धवर्तिभूतम् = अनेकविधगन्धगुटिकायां यथा सौरभ्यं तादृशसौरभ्यवत्वेन तत्सदृशं नानागन्धान्वितं कृत्वा भगवतः तीर्थकरस्य तीर्थकरमातुश्च अदूरसामन्ते= नातिदूरे नातिसमीपे आगायन्त्यः = गीतप्रारम्भकाले मन्द्रस्वरेण गायन्त्यः परिगायन्त्यः = गीतमारम्भानन्तरं तारस्वरेण गायन्त्यः श्रतिष्ठन् = स्थितवत्यः || सू० ५७ ||
पर्वतों के नीचे रहे हुए अपने-अपने भवनों से आयीं। उन्होंने तीर्थकर को (भावी तीर्थकरत्व का आश्रयण कर वर्तमान में भी 'तीर्थकर' शब्द का प्रयोग किया गया है) तथा तीर्थकर की माता को, प्रशंसनीय भावों से परिपूर्ण मन से वन्दन किया। वन्दन करके प्रसूतिगृह को संवर्त्तक नामक वायु से स्वच्छ किया। उत्तम गंध से सुगंधित किया। अनेक गंधों वाली बत्ती में जैसा सौरभ होता है, वैसे ही सौरभ से युक्त होने के कारण गंधवती के समान किया अर्थात् नाना प्रकार की सुगंधों से युक्त किया। फिर तीर्थकर और तीर्थकर की माता से न ज्यादा दूर न ज्यादा समीप में वे आगान तथा परिगान करने लगों । अर्थात् गीत प्रारंभ करते समय मन्द्र (धीमे ) स्वर से तथा प्रारंभ करने के बाद तार (ऊँचे स्वर से गाती
हुई खड़ी रहीं । ०५७॥
તે પરિપૂર્ણ ભાવેથી, આવા વીતરાગી પુરુષને તથા તેમની માતાને, વંદન-નમસ્કાર કરે છે. ને પોતાની ફરજ ઉપર ચડી જાય છે. આ કુમારિકાઓની ફરજ પ્રથમ વખતે પ્રસૂતિગૃહનુ' મેલું ઉપાડી, ફ્રેંકી દઇ, તેને સાસુ કરવાનું હોય છે. આ માલાએ, ઝપાટામાં, નિમેષમાત્રમાં, સાફ કરી નાખે તેવા ચક્કર ચક્કર ફરતા સવ ક નામના વાયુના ઉપયેગ કરે છે. ત્યારબાદ, સુગ ંધિ પદાર્થોના છંટકાવ કરી, પ્રસૂતિ ગૃહને, મઘ-મધાયમાન બનાવી મૂકે છે, ને માતા તેમજ બાળકને જાતે સાફ કરી, બાળકને પારણામાં સુવાડી પહેલુ હાલરડું ગાય છે, અને જરા દૂર ઉભી રહે છે. (સુપા)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
Jamm
कल्प
मञ्जरी
टीका
मगवज्जन्म
कालवर्णनम्
॥१४॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१५॥
कल्पमञ्जरी टीका
9
मूलम्-मेहंकरा १, मेहबई २, सुमेहा ३, मेघमालिनी ४, तोयधरा ५, विचित्ता ६, पुष्फमाला ७ अर्णिदिया ८; एयाओ अट्ठ उड्ढलोगाओ आगया, पंचवष्णपुप्फवुड्ढ किच्चा भगवओ महावीरस्स तम्माऊए य अदरसामते आगायमाणीओ परिगायमाणीओ चिढिसु ।१६।
नंदोत्तरा १, नंदा २, आणंदा ३, नंदिवद्धणा ४, विजया ५, वेजयंती ६, जयंती ७, अपराजिता ८; एयाओ अट्ठ पुरथिमाओ रुयगपव्वयाओ आगया आयंसहत्थगयाओ भगवओ तिसलाए य पुरथिमेणं चिटिसु । २४॥
समाहारा १, सुप्पइण्णा २, मुप्पबुद्धा ३, जसोहरा ४, लच्छीवई ५, सेसवई ६, चित्तगुत्ता ७, वसुंधरा ८ एयाओ दाहिणाओ रुयगपव्वयाओ आगया भिंगारहत्थगयाओ भगवओ तिसलाए य दाहिणणं आगायमाणीओ परिगायमाणीओ चिर्टिसु । ३२।
इलादेवी १, मुरादेवी २, पुढवी ३, पउमावई ४, एगणासा ५, णवमिया ६, सीया ७, भद्दा ८; एयाओ अट्ठ पञ्चत्थिमाओ रुयगपचयाओ आगया तालियंटहत्थगयाओ भगवओ तिसलाए य आगायमाणीओ परिगायमाणीओ चिटिंमु । ४०।
___ अलंबुसा १, मियकेसी २, पुंडरीगिणी ३, वारुणी ४, हासा ५, सव्वगा ६, सिरी ७, हिरी ८; एयाओ अट्ठ उत्तरिल्लाओ रुयगपञ्चयाओ आगया चामरहत्यगयाओ भगवओ तिसलाए य उत्तरेण आगायमाणीओ परिगायमाणीओ चिढिसु । ४८।
चित्ता १, चित्तकणगा २, सएरा ३, सोयामिणी ४, एयायो चउरो विदिसिरुयगाो आगया दीवियाहत्थगयाओ भगवओ तिसलाए य चउसु विदिसासु आगायमाणीओ परिगायमाणीओ चिर्टिसु १५२।।
रूवा १, रूवंसा २, मुख्वा ३, रूवबई ४; एयाओ चउरो रुयगमज्झायो आगया भगवो तित्थयरस्स चउरंगुलावसिटं नाभिनालं कष्पित्ता भूमीए निहणिसु ।५६।
तए णं छप्पन्नं दिसाकुमारीओ तित्थयरं 'भवउ भगवं पव्वयाउए'-त्ति बइत्ता आगायमाणीओ परिगायमाणीओ चिलुिसु ॥०५८॥
१४ मेघङ्करादि
दिक्कुमारीणाम् आगमनम्
॥१५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१६॥
ACCATEGORIE
CSARKA
छाया - मेघङ्करा १, मेघवती २, सुमेधा ३, मेघमालिनी ४, तोयधरा ५, विचित्रा ६, पुष्पमाला, ७, अनिन्दिता ८; एता अष्ट ऊर्ध्वलोकात् आगताः पञ्चवर्णपुष्पवृष्टिं कृत्वा भगवतो महावीरस्य तन्मातुश्च अदूरसामन्ते आगायन्त्यः परिगायन्त्य: अतिष्ठन् । १६ ।
नन्दोत्तरा १, नन्दा २ आनन्दा ३, नन्दिवर्द्धना ४, विजया ५, वैजयन्ती ६, जयन्ती ७, अपराजिता ८; एता अष्ट पौरस्त्यात् रुचकपर्वतात् आगता आदर्शहस्तगता भगवतस्त्रिशलायाच पौरस्त्येन आगायन्त्यः परिगायन्त्योऽतिष्ठन् । २४ ।
समाहारा १, सुप्रतिज्ञा २, सुप्रबुद्धा ३, यशोधरा ४, लक्ष्मीवती ५, शेषवती ६, चित्रगुप्ता ७,
मूल का अर्थ- 'मेहंकरा' इत्यादि । (१) मेघंकरा (२) मेघवती (३) सुमेधा (४) मेघमालिनी (५) तोयधरा (६) विचित्रा (७) पुष्पमाला और (८) अनिदिन्ता ये आठ दिशाकुमारियाँ ऊर्ध्वलोक से आयीं । वे पाँच वर्ण के फूलों की वर्षा करके भगवान महावीर और उनकी माता से कुछ दूर आगान - परिगान करती हुई खड़ी रहीं (१६)
(१) नन्दोतरा (२) नन्दा (३) आनन्दा (४) नन्दिवर्द्धना (५) विजया (६) वैजयन्ती (७) जयन्ती और (८) अपराजिता; ये आठ पूर्व दिशाके दिशाकुमारियाँ रुचक पर्वत से आयीं और आपना हाथ में लिये भगवान् तथा त्रिशला के पूर्व दिशा में आगान तथा परिगान करती हुई खड़ी रहीं । (२४)
(१) समाहारा ( २ ) सुप्रतिज्ञा (३) सुप्रबुद्धा ( ४ ) यशोधरा (५) लक्ष्मीवती (७) चित्रगुप्ता और
भूजना अर्थ - ' मेहंकरा' इत्यादि (१) भेघ १२ (२) मेघवती (3) सुमेधा (४) भेद्यभाविनी (4) तोयधरा (९) विथित्रा (७) पुष्पमाणा (८) अनिहिता, या आठ हिशाकुमारियो उसोभांथी उतरी खावी. या माताએએ પંચર’ગી ફૂલેની વૃષ્ટિ કરી, ભગવાન અને તેની માતાને હાલરડાં સંભલાવતી, જરા દૂર ઉભી રહી. (૧૬) (१) नहोत्तरा (२) नंहा (3) मानं हा (४) नं द्विवर्धना (4) विक्या (६) वक्यन्ती (७) जयन्ती (૮) અપરાજીતા, એ આઠ, પૂર્વ દિશામાં રહેલી દિશાકુમારિકાઓ, રુચક પર્વત ઉપરથી ઉતરી આવી તેઓના હાથમાં દણુ હતાં. ભગવાન અને તેમની માતાને વિધિયુક્ત વંદન કરી, જરા દૂર ઉભી રહી, હાલરડાં ગાવા લાગી ने भगवानने हि योजना बागी (२४)
(१) समाहारा (२) सुप्रतिज्ञा (3) सुप्रयुद्धा (४) यशोधरा ( 4 ) लक्ष्मीपती (६) शेषवती (७) चित्रगुप्ता
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
मेघङ्करादिदिक्कुमा
रीणाम्
आगमनम्
॥१६॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१७॥
वसुन्धरा ८; एता अष्ट दक्षिणस्मात् रुचकपर्वतात् आगता भृङ्गारहस्तगता भगवतः त्रिशलायाश्च दक्षिणेन गायन्त्यः परिगायन्त्यः अतिष्ठन् । ३२ ।
इलादेवी १, सुरादेवी २, पृथ्वी ३, पद्मावती ४, एकनासा ५, नवमिका ६, सीता ७, भद्रा ८; एता अष्ट पाश्चात्यात् रुचकपर्वतात् आगतास्तालवृन्तहस्तगता भगवतः त्रिशलायाश्च पाश्चात्येन आगायन्त्यः परिगायन्त्य: अतिष्ठन् । ४० ।
अलम्बुषा १, मितकेशी २, पुण्डरीकिणी ३, वारुणी ४, हासा ५, सर्वगा ६, श्रीः ७, हीः ८; एता अष्ट उत्तरीयाद् रुचकपर्वतात् आगताः चामरहस्तगताः भगवतस्त्रिशलायाश्व उत्तरेण आगायन्त्यः परिगायन्त्य: अतिष्ठन् । ४८ ।
वसुन्धराः ये आठ दिशाकुमारियाँ दक्षिण दिशा के रुचक पर्वत से आईं। इनके हाथों में भृंगार ( झारी) था। ये भगवान् और त्रिशला के दक्षिण भाग में आगान - परिगान करती हुई खड़ी रहीं ( ३२ ) ।
(१) इलादेवी (२) सुरादेवी (३) पृथ्वी (४) पद्मावती ( ५ ) एकनासा (६) नवमिका (७) सीता और (८) भद्रा; ये आठ दिशाकुमारियाँ पश्चिम दिशा के रुचक पर्वत से आई । इनके हाथ में पंखे थे । ये भगवान और त्रिशला के पश्चिम भाग में आगान - परिगान करती हुई खड़ी रहीं । (४०)
(१) अलम्बुषा (२) मितकेशी (३) पुण्डरीकिणी (४) वारुणी (५) हासा (६) सर्वगा (७) श्री और ही; (८) ये आठ दिशाकुमारियाँ उत्तर के रुचक पर्वतसे आई। इनके हाथमें चमर थे। ये भगवान और त्रिशला के उत्तर भाग में आगान - परिगान करती हुई खडी रहीं (४८)
(૮) વસુધરા; એ આઠ દિવાળાએ દક્ષિણ દિશાના રુચક પર્યંત ઉપરથી આવી પહોંચી. આ આઠેની હાથમાં છરી हती. उपर प्रमाणे विधि यतावी, गाए जावा सागी (३२)
(१) साहेवी (२) सुराहेवी (3) पृथिवी (४) पद्मावती (५) मेनासा (६) नवभिठा (७) सीता (८) लद्रा; આ આળા પશ્ચિમ દિશાના રુચક પર્યંત ઉપરથી આવે છે. તેઓના હાથમાં ૫'ખા હોય છે. ભગવાન અને માતાને વદન કરી, ગાણાં ગાતી જરા દૂર ઉભી રહે. છે. (૪૦)
(१) अक्ष भुषा (२) भितठेशी (3) चुडरीडिशी (४) वारुडी (५) हासा (६) सर्वगा (७) श्री (८) ड्री; मा
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पमञ्जरी
टीका
मेघङ्करादिदिवकुमा
रीणाम्
आगमनम्
॥ १७॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
चित्रा १, चित्रकनका २, शतेरा ३, सौदामिनी ४; एताश्चतस्रः विदिग्चकात् आगताः दीपिकाहस्तगताः भगवतस्त्रिशलायाश्च चतसृषु दिक्षु आगायन्त्यः परिगायन्त्यः अतिष्ठन् । ५२।
रूपा १, रूपांशा २, सुरूपा ३, रूपावती ४, एताश्चतस्रः रुचकमध्यात् आगता भगवतस्तीर्थकरस्य चतुरङ्गलावशिष्टं नाभिनालं कल्पित्वा भूम्यां न्यखनन् ।५६)
ततः खलु षट्पञ्चाशद् दिशाकुमार्यः तीर्थकरं 'भवतु भगवान् पर्वतायुष्कः' इति उदित्वाागायन्त्यः परिगायन्त्योऽतिष्ठन् ॥मू०५८॥
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
॥१८॥
टाका
म मेघङ्करादि
दिक्कुमापरीणाम्
आगमनम्
(१) चित्रा (२) चित्रकनका (३) शतेरा (४) सौदामिनी ये चार दिशाकुमारियाँ विदिशाओं (दिक्कोणों) से आई । इनके हाथ में छोटे-छोटे दीपक थे। ये भगवान् और त्रिशला के चारों विदिशाओं में आगान-परिगान करती हुई खडी रहीं। (५२)
(१) रूपा (२) रूपांशा (३) सुरूपा और (४) रूपवती; ये चार दिशाकुमारियाँ रुचक पर्वत के मध्यभाग से आई। इन्होंने भगवान् तीर्थकर के चार अंगुल शेष नाल को काट कर भूमि में गाड़ दिया। (५६)
ये छप्पन दिशाकुमारिया 'भगवान् पर्वत के समान चिरायु हों' इस प्रकार के आशीर्वाद वचन बोल करके आगान-परिगान करती हुई खडी रहीं ॥सू०५७।। આઠ દિકકુમારીઓ, ઉત્તરના ચકપ્રદેશ પરથી આવી. તેઓના હાથમાં ‘ચમર’ હતાં. તેઓ ગાયન કરતી, નજીકમાં Geी २४ी. (४८)
(१) यित्रा (२) चित्र (3) शत। (४) सौहाभिनी; PAL यार सुभारिया विहिशाय। (301) भांथी ઉતરી આવી. તેઓના હાથમાં નાના નાના “દીપક” હતાં. આ ચારે જણીઓ ખૂણાઓમાં ઉભી રહી હાલરડાં ४ २४ी. (५२)
(१) ३५(२) ३५iशा (3) सु३५० (४) ३५५ती; थे या२ शुभारिता २४ ५ तना भध्य भागमाया આવી રહી. આ કુમારિકાઓએ, ભગવાનના ચાર અંગુળ પ્રમાણુ નાળને કાપી, ભૂમિમાં દાટી દીધે. (૫૬)
આ છપન દિશાકુમારીએ “ભગવાન પર્વતની સમાન ચિરાયુ થાઓ’ આ પ્રકારે કહી ગાણું ગાતી ४ भाभी २४ी. (२०५८)
॥१८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्र ॥१९॥
टीका-'मेहंकरा' इत्यादि। स्पष्टम् , ऊर्ध्वलोकात्-भद्रशालवनस्य समभूतलात् पञ्चशतयोजनोचनन्दनबनगतपश्चशतयोजनप्रमाणाऽकूटरूपस्थानात् । अदूरसामन्ते-नातिदूरे नातिसमीपे । १६ ।
'नंदोत्तरा' इत्यादि । स्पष्टम् , नवरम्-आदर्शहस्तगताः-हस्तगत हस्तस्थः आदर्शो-दर्पणो यासां ताः= हस्तगृहीतदर्पणा इत्यर्थः। 'हस्तगत' शब्दस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् । एवमग्रेऽपि बोध्यम् ।२४।
'समाहारा' इत्यादि। स्पष्टम् , भृङ्गारहस्तगताः-भृङ्गार:='झारी' इति भाषाप्रसिद्धः, स हस्तगतो यासां ताः ॥३२॥
'इलादेवी' इत्यादि। स्पष्टम् , नवरम्-तालद्वन्तहस्तगताः-तालवृन्तानि-व्यजनानि हस्तगतानि यासां ता:-तालव्यजनधारिण्य इत्यर्थः । ४० ।
टीका का अर्थ-'मेहंकरा' इत्यादि । 'मेहंकरा' इत्यादिका अर्थ स्पष्ट है। केवल विशेष इतना ही है कि ये अर्ध्व लोक से आई अर्थात् भद्रशाल वन के सम भूभाग से पांच सौ योजन ऊँचा नन्दन वन है, उसमें पांच सौ पाँच सौ योजन प्रमाणवाले आठ कूटों से आई। 'अदूरसामंते' का अर्थ है-न अधिक दूर, न अधिक समीप । इन्होंने पांच वर्ण के फूलों की वर्षा की।
'नंदोत्तरा' आदिका अर्थ स्पष्ट है। केवल 'आदर्शहस्तगताः' का अर्थ है-उनके हाथों में दर्पण थे ।२४॥ समाहारा इत्यादि स्पष्ट है। 'भृङ्गारहस्तगताः' अर्थात् इनके हाथों में झारी थी ।३२। इलादेवी आदि स्पष्ट है। केवल इनके हाथों में ताड़-पंखे थे, इतना समझना चाहिए ।४।
मेघङ्करादिदिक्कुमारीणाम् आगमनम्
टीना अथ-'मेधकरा' त्याहि. सूत्रनाम स्पष्ट छ. ३५ मा छे ४थी मापी એટલે ભદ્રશાળ વનની સમભૂમિથી પાંચશે જોજન ઊંચું નંદનવન છે. ત્યાં પાંચ પાંચસે જન પ્રમાણવાળા माटो मावेस छेतेपूटाथी भावी. अदूरसामंते ने। अर्थ-नहि २ नाइन, तेव। थाय छे. (१६)
'नंदोत्तरा विगैरेन। म २५ट छे. वण-आदर्शहस्तगताः न मय वो याय छे तेभाना डायमा ६५ तi. (२४) समाहारा त्यादि २५४ छ. भृङ्गारहस्तगताः न म सवा थाय छे या 'आरी' ती. (३२) इलादेवी विरेन। म स्पष्ट छे. ५४तत्याना डायमा ताना मातi, तेवय महि ४२०५ छे. (४०)
॥१९॥
श्री ३९५ सूत्र:०२
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
'अलंबुसा' इत्यादि। स्पष्टम् , नवरम्-चामरहस्तगता:चामरधारिण्यः । ४८। 'चित्ता' इत्यादि। स्पष्टम् , नवरम्-दिपिकाहस्तगताः-दीपधारिण्यश्चतस्रः । ५२। 'रूवा' इत्यादि। स्पष्टम् , नवरम्-रूपादयश्चतस्रो नाभिनालच्छेदिन्यः । ५६ ।
रुचकपर्वतो हि जम्बूद्वीपस्थमेरुपर्वतस्य प्राकाररूपेण वर्तत इति बोध्यम् ॥ ___ 'तए णं इत्यादि । ततः खलु ताः पूर्वोक्ताः षट्पञ्चाशदपि दिक्कुमार्यः 'हे भगवन् ! भवान् पर्वतायुष्कापर्वतवत् चिरायुष्को भवतु' इति-इत्थम् आशीर्वचनं तीर्थकरम्-उदित्वा-उक्त्वा आगायन्त्यः परिगायन्त्योऽतिष्ठन् ॥ सू० ५८॥
कल्पमञ्जरी टीका
|॥२०॥
अलंबुषा आदि स्पष्ट है। सिर्फ यह विशेषता है कि ये चामरधारिणी थीं ।४८) चित्रा आदि स्पष्ट है। सिर्फ यह विशेषता है कि ये चार दीपक लिये थीं ।५२। रूपा आदि स्पष्ट है। सिर्फ-यह विशेषता है कि ये चार नाल छेदन करने वाली थीं ॥५६॥ रुचक पर्वत जम्बूद्वीप के पाकार (परकोटे) के रूप में अवस्थित है, ऐसा समझना चाहिए।
यह सब छप्पन दिशाकुमारिया 'हे भगवन् ! आप पर्वत के समान चिरायु हों' इस प्रकार तीर्थकर को आशीष के वचन कह कर आगान और परिगान करती हुई स्थित हुई ।मु०५८॥
मेघङ्करादिदिक्कुमा
रीणाम्
आगमनम्
अलम्बुषा माहिना म ५५ ५४ छे. विशेषता यही है दिशाभारियाना डायमां, 'यामर' २सा इतi. (४८)
चित्रा माहि २५४ छ. विशेषभ त थारना डायम हवा तi. (५२)
रूपा माहि २५ट छे. विशेषता - यार हशामारीया नाण छ। ४२वावाणीती . (५६) २४ પહાડ, જંબૂ દ્વીપના પ્રકાર સમાન લેખાય છે.
આ સર્વ છપ્પન દિશાકુમારિકાઓ, ભગવાનને, હે ભગવન્! “તમે પર્વતની સમાન ચિરાયુ થાઓ” એવા આશિષવચને બેલી, ગાતાં ગાતાં ઉભી રહી. (સૂ૦૫૮)
॥२०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२१॥
मञ्जरी
टीका
शक्रस्या होना सनकम्पः,
शक्राज्ञया
__ मूलम्--तए णं आसणंसि कंपमाणसि सके देविंद देवराया ओहिणाणेण चरमतित्थयरस्स जम्मणं जाणिऊण सिद्धाणं तित्थयरस्स य 'नमोत्थु ण' दलइ, दलित्वा हरिणेगमेसिणं देवं पायत्ताणीयाहिवई जोयणपरिमंडलं सुघोसं घंटं घोसिउ आणवेइ । तए णं हरिणेगमेसिणा देवेणं मुघोसाए घंटाए घोसियाए समाणीए सोहम्मे कप्पे अण्णेसु बत्तीसविमाणसयसहस्सेमु अण्णाई एगृणाई बत्तीसघंटासयसहस्साई जमगसमगं कणकणरावं काउं पवत्ताई। तए णं अकम्हा आसाइयाए संपयाए दीणा विव तम्मि समयम्मि सव्वे देवा य देवीओ य दिव्वं आणंदं अणुहविसु ।
तए णं हरिणेगमेसिदेवेणं घोसियं सकिंदस्स आणं सोचा सव्वे देवा हट्टतुट्टा हरिसवस-विसप्पमाणहियया सयसयविमाणमारुहिय चलिया। तत्थ केवइया इंदस्स आणाए, केवइया मित्तपेरिया, केवइया देवीपेरिया, केवइया कोउगालोयणुक्कंठिया, केवइया अब्भुयं दटुं, केवइया तित्थयरजम्ममहोच्छवं दटुं, केवइया भगवंतं दटुं, केवइया इमो भयवं मुत्तिमग्गस्स दरिसगो भविस्सइ-त्ति कटु, केवइया इमाए ओसप्पिणीए अस्सि भारहवासे इमो चरिमो तित्थयरो-त्ति कट्ट, केवइया अप्पणिजभावेण, केवइया भत्तिभावेण चलिंसु ॥सू० ५९॥
छाया-ततः खलु आसने कम्पमाने शक्रो देवेन्द्रो देवराजः अवधिज्ञानेन चरमतीर्थकरस्य जन्म ज्ञात्वा सिद्धेभ्यः तीर्थकराय च नमोत्थु णं-(नमोऽस्तु खलु) ददाति, दच्या हरिणैगमेपिणं देवं पदात्यनीकाधिपति
मूलका अर्थ-'तए ' इत्यादि । तत्पश्चात् आसन कापने पर शक देवेन्द्र देवराज ने अवधिज्ञान से चरम तीर्थकर का जन्म जान कर सिद्धों को तथा तीर्थकर को 'नमोत्थु णं' दिया, देकर पदात्यनीकाधिपति (पैदल सेना के सेनापति) हरिणैगमेषी देव को एक योजन घेरा वाली मुघोपा नाम की घंटा बजाने की आज्ञा दी। हरिणैगमेषी देव ने जब सुघोषा घंटा बजाई तो सौधर्म देवलोक के एक कम बत्तीस लाख
भूगना -'तए ण' त्या. डेन्द्रनु ५४ सिंहासन यासत थdi त विया२ ४२१। बाया. अधिજ્ઞાનના ઉપયોગ વડે દૃષ્ટિ ફેંકતા, તેને તીર્થંકરને જન્મ થયે જણાય. સિદ્ધ ભગવાન અને તીથ કરને નોરથ if નો પાઠ બેલી નમસ્કાર કર્યા.
ત્યાર બાદ પાયદળ સેનાના અધિપતિ હરિપ્શનમેષ દેવને, “સુષા’ નામને ઘંટ બજાવવા હુકમ કર્યો. આ ઘંટ એક જોજનના ઘેરાવાવાળા બનેલ હતે.
मार देवानां
भगवदर्श
नार्थ चलनम्
॥२१॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
योजनपरिमण्डलां सुघोषां घण्टां घोषयितुम् आज्ञापयति । ततः खलु हरिणैगमेषिणा देवेन सुघोषायां घण्टायां घोषितायां सत्यां सौधर्मे कल्पे अन्येषु एकोनद्वात्रिंशद्विमानशतसहस्रेषु अन्यानि एकोनानि द्वात्रिंशद्घण्टाशतसहस्राणि युगपत् कनकनरावं कर्तुं प्रवृत्तानि । ततः खलु अकस्मादासादितया सम्पदा दीना इव तस्मिन समये सर्वे देवाश्च देव्यश्च दिव्यमानन्दमन्वभूवन ।
ततः खलु हरिणैगमेषिणा देवेन घोषितां शक्रेन्द्रस्य आज्ञां श्रुत्वा सर्वे देवा हृष्टतुष्टा हर्षवंश-विसर्पद-धृदयाः स्वस्वविमानमारुह्य चलिताः। तत्र कियन्त इन्द्रस्य आज्ञया, कियन्तो मित्रप्रेरिताः, कियन्तो देवीप्रेरिताः, कियन्तः कौतुका-लोकनो-त्कण्ठिताः, कियन्तोऽद्भुतं द्रष्टुं, कियन्तः तीर्थकरजन्ममहोत्सवं द्रष्टुं,
मञ्जरी
॥२२॥
टीका
PEARLETE
विमानों में अन्यान्य एक कम बत्तीस लाख घंटायें खनखनाने लगीं। उस समय जसे दीनोंको अचानक ही सम्पत्ति मिल गई हो, इस प्रकार समस्त देवों और देवियों को दिव्य आनन्दका अनुभव हुआ।
तत्पश्चात हरिणैगमेची देव द्वारा घोषित की हुई शकेन्द्रकी आज्ञा को सुनकर सब देव हृष्ट-तुष्ट हुए। सबके हृदय हर्ष से खिल गये। सब अपने-अपने विमानों पर सवार होकर चल पडे। उनमें से कोई कोई इन्द्र की आज्ञा से, कोई-कोई मित्रों की प्रेरणा से, कोई-कोई अपनी देवी के अनुरोध से, कोई-कोई कौतुक देखने की उत्कंठा से, कोई कोई अद्भुत दृश्य देखने को, कोई-कोई तीर्थकर का जन्म
शक्रस्यासनकम्पः , शक्राज्ञया
देवानां भगवद्दशनाथे चलनम्
की
ઘંટ વાગતાની સાથે, સૌધર્મ દેવલોકના એક ઓછું બત્તીસ લાખ વિમાનના એક ઓછુ બત્તીસ લાખ ઘંટાઓને ખણખણાટ થવા લાગે. જેમ ગરીબ માણસો ને, આકસ્મિક સંપત્તિ મળી જાય ને, જે આનંદ વ્યાપી રહે, તે એ અનુભવ્યો.
હરિર્ઝેગમેલી દેવ દ્વારા, ઘેષિત થયેલી શક્રેન્દ્રની આજ્ઞાને સાંભળી સર્વ દે, ખુશખુશાલ થયાં. બધા દે હર્ષોન્મત્ત થયાં. દરેક જગુ, પિતપતાના વિમાન પર બેસી, ચાલતાં થયાં.
કેઈ દે, ઈન્દ્રની આજ્ઞા થવાથી રવાના થયાં, કેઈ દે મિત્રેની પ્રેરણાથી પ્રેરાયાં, કે પિતાની દેવીના આગ્રહને લીધે ખેંચાયા, કે કૌતુક દેખવાની ઉત્કંઠાથી આકર્ષાયા, કેઈ આશ્ચર્યકારક ઘટનાથી દોરાયા, કે તીર્થકરને જન્મ મહોત્સવ જેવાની ભાવનાથી દોડ્યા, કેઈ ભગવાનના દર્શન કરવાના અભિલાથી થઈ ઉપડયા,
॥२२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२३॥
कल्पमञ्जरी
टीका
कियन्तो भगवन्तं द्रष्टुं, कियन्तः 'अयं भगवान् मुक्तिमार्गस्य दर्शको भविष्यति' इति कृत्या, कियन्तः-'अस्यामवसर्पिण्याम् अस्मिन् भारतवर्षे अयं चरमस्तीर्थकरः' इति कृत्वा, कियन्त आत्मीयभावेन, कियन्तो भक्तिभावेनाचलन् ॥सू०५९॥
टीका-'तए णं' इत्यादि । ततः खलु आसने कम्पमाने सति शक्रः-तदाख्यो देवेन्द्रः सुरपतिः, देवराजः देवनायकः अवधिज्ञानेन-अवधिज्ञानोपयोगेन चरमतीर्थकरस्य अन्तिमचतुर्विंशतितमतीर्थकरस्य जन्म ज्ञात्वा सिद्धेभ्यः तीर्थकराय च 'नमोत्थु णं' ददाति, दत्त्वा पदात्यनीकाधिपति-पदचारिसैन्यनायकं हरिगैगमेषिणं देवं योजनपरिमण्डलां मुघोपां-मुन्दरघोषवतीत्यन्वर्थसंज्ञां घण्टां घोषयितुं वादयितुम् , आज्ञापयति आज्ञा ददाति । महोत्सव देखने को, कोई भगवान् का दर्शन करने के लिए, कोई यह समझ कर कि यह भगवान् मोक्षमार्ग के दर्शक होंगे, कोई यह जानकर कि इस अवसर्पिणी काल में, इस भरत क्षेत्र में यही अंतिम तीर्थकर हैं, कोई आत्मीयभाव से और कोई भक्तिभाव से रवाना हुए ।।सू०५९॥
टीका का अर्थ---'तए थे' इत्यादि। तदनन्तर आसन कापने पर शक नामक देवाधिपति देवनायक ने अवधिज्ञान द्वारा अन्तिम चौबीसवें तीर्थकर का जन्म जान कर सिद्ध भगवान् को तथा तीर्थकर को 'नमोत्थु णं दिया, अर्थात् 'नमोत्थु णं' का पाठ पढ़ कर नमस्कार किया। फिर पैदल सेना के नायक हरिणैगमेपी देव को एक योजन के घेरे वाली सुघोषा-मनोहरध्वनिवाली इस यथानाम तथागुण वाली घंटा को बजाने की आज्ञा दी। કોઈ આ ભગવાન મેક્ષમાગના દર્શક થશે એમ જાણીને રવાના થયાં. આ અવસર્પિણી કાળમાં, અહિં ભરતક્ષેત્રે, ભગવાન અંતિમ તીર્થંકર છે. એમ સમજી કે દેવે, પ્રયાણ કર્યું, કેઈ ભક્તિભાવથી ખેંચાઈ ચાલી નીકળ્યાં. એમ વિવિધ દૃષ્ટિકોણ રાખીને સૌધર્મ દેવલોકના દેએ, ભરતખંડમાં આવવા રવાનગી લીધી. (સૂ૦૫૯) टन। अर्थ-'तए ण त्याहि. त्या२मा भासन Jशताश नामना देवाधिपति देवनाय५५धिज्ञानद्वारा अन्तिम योवीसभा ती ४२नो भयानु सिद्ध भगवानने तथा ती ४२ने “नमोत्थु गं" धु, थेट "नमोत्थु ण" ને પાઠ ભણીને નમસ્કાર કર્યો. પછી પાયદળ સેનાના નાયક હરિëગમેથી દેવને એક એજનના ઘેરાવાવાળા સુષા-મનહર અવાજ વાળે, યથાનામ તથા ગુણવાળો ઘંટ વગાડવાની આજ્ઞા આપી. ત્યાર બાદ
शक्रस्या
सनकम्पः , शेक शक्राज्ञया
देवानां भगवद्दर्शनार्थ चलनम्
॥२३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
ततः तदनन्तरं खलु हरिणैगमेषिणा देवेन सुघोषायां घण्टायां घोषितायां-वादितायां सत्यां सौधर्मे कल्पे अन्येषु एकोनद्वात्रिंशद्विमानशतसहस्रेषु अन्यानि एकोनानि-एकन्यूनानि द्वात्रिंशद्घण्टाशतसहस्राणि-घण्टानां द्वात्रिंशल्लक्षाणि युगपत् एककालावच्छेदेन 'जमगसमगं' इति युगपदर्थे देशीयशब्दः, कनकनरावं-कनकनेतिशब्दं कर्तुं प्रवृत्तानि-उद्यतानि । ततः तदनन्तरं खलु अकस्मात्-सहसा प्रासादितया प्राप्तया सम्पदा दीनाः रङ्का इव सर्वे देवा देव्यश्च दिव्यम् अद्भुतम् आनन्दम् प्रभुजन्मश्रवणजनितं प्रमोदम् अन्वभवन् अनुभूतवन्तः।
ततः खलु हरिणैगमेषिदेवेन घोषितां सूचितां शक्रेन्द्रस्य आज्ञाम् आज्ञावचनं श्रुत्वा सर्वे देवा हृष्टतुष्टाः अतिप्रसन्ना हर्षवश-विसर्पद-धृदया: हर्षोत्फुल्लमानसाः स्वस्वविमानम् आरुह्य आश्रित्य चलिता:प्रस्थिताः। तत्रचलितेषु देवेषु मध्ये कियन्तो देवा इन्द्रस्य आज्ञया अचलनिति परेणान्वयः। एवमग्रेऽपि। कियन्तश्च
कल्पमञ्जरी
मूत्र ॥२४॥
टीका
तत्पश्चात् हरिणैगमेपी देव के सुघोषा घंटा बजाने पर सौधर्म कल्प में एक कम बत्तीस लाख विमानों में, एक कम बत्तीस लाख घंटायें एक ही साथ बजने लगीं।
उस समय समस्त देवों और देवियों को प्रभु के जन्म का समाचार सुनकर ऐसे अद्भुत आनन्द का अनुभव हुआ, जैसे दरिद्र को अचानक ही सम्पदा को प्राप्ति से होता है।
तत्पश्चात् हरिणैगमेषी देव द्वारा सुचित शक्रेन्द्र की आज्ञा सुनकर सभी देव हृष्ट और तुष्ट अर्थात् अत्यन्त प्रसन्न हुए। हर्ष से उनका हृदय फूल उठा। सब अपने२ विमानों पर चढ़ कर चले। उन देवों में कितनेक इन्द्र की आज्ञा से चले, कितनेक मित्रों की प्रेरणा से चले, कितनेक अपनी
शक्रस्यासनकम्पः , शक्राज्ञया
देवानां SER भगवद्दश
नार्थ चलनम् .
હરિશૈગમેલી દેવે સુઘાષા નામને ધંટ બજાવતા જ સૌધર્મ ક૫માં બત્રીસ લાખમાં એક ઓછા વિમાનમાં, બત્રીસ લાખમાં એક એાછા ઘંટ એક સાથે જ વાગવા લાગ્યા. તે વખતે સમસ્ત દેવ અને દેવીઓને પ્રભુના જન્મના સમાચાર સાંભળીને એટલા અદૂભુત આનંદને અનુભવ થયો કે જેટલો દરિદ્રને અચાનક સંપત્તિ પ્રાપ્ત થવાથી થાય છે.
ત્યારબાદ હરિણામેથી દેવ દ્વારા સૂચિત શક્રેન્દ્રની આજ્ઞા સાંભળીને બધા દે હર્ષ અને સંતોષ પામ્યા રે એટલે કે અત્યન્ત પ્રસન્ન થયા. હર્ષથી એમનું હૃદય ખિલી ઉઠયું. બધા પિત પિતાના-વિમાનમાં બેસીને ચાલી નીકળ્યાં. તે દેવેમાં કેટલાક ઈન્દ્રની આજ્ઞાથી ઉપડયાં, કેટલાક મિત્રોની પ્રેરણાથી ઉપડયાં, કેટલાક પિતાની દેવીના છે
॥२४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्र
||२५||
浪漫
मित्र प्रेरिताः कियन्तश्च देवीप्रेरिताः = स्वदेव्या प्रेरिताः कियन्तच कौतुकाऽऽ - लोकनो- त्कण्ठिताः- कौतुकं कुतूहलं तस्याऽऽलोकनं=निरीक्षणं तत्रोत्कण्ठिताः = उत्सुकाः कियन्तश्च अद्भुतम् = आश्चर्य द्रष्टुम् कियन्तश्च देवाः तीर्थकरजन्ममहोत्सवं द्रष्टुम् कियन्तश्च भगवन्तं द्रष्टुम् कियन्तश्च 'अयं भगवान् मुक्तिमार्गस्य =मोक्षमार्गस्य दर्शको भविष्यति' इति कृत्वा = इति बुद्ध्वा कियन्तश्च 'अस्यामवसर्पिण्याम् अस्मिन् भारते वर्षे अयं चरमः = अन्तिमः तीर्थकर :' इति कृत्वा, कियन्तच आत्मीयभावेन कियन्तश्च देवा भक्तिभावेन अचलन् ||सू०५९ || मूलम् - जं समयं च णं देवा चलिया तं समयं च णं तत्थ पवट्टमाणेहिं नाणाविह - दिव्व-तुडियसद- संनिनाहिं घंटाणिणाएहिं तप्पडिज्झणीहिं देवदेवीकल कलेहिं च अखंडं आगासमंडलं गुंजियं आसि । तंसि समय कोडिसो देवविमाणेहिं विसालमवि आगासं संकिण्णं जाये ।
तत्थ सीहागिइविमाणवासिणो देवा गयागिइविमाणारूढे देवे कहिंसु - "भो भो अग्गे सरतो देवा !
ये सये हत्थो एओ करेमाणा चलंतु, अन्नहा दुद्धरो मम केसरी तुम्हाणं हथिणो हणिस्सर । एवं महिसागवाणाख्दा आसागि विमाणारूढे गरुलागि विमाणाख्दा भुयंगागिड़ विमाणारूढे, चित्तगागिइ विमाणारूढा मेसागि विमाणारूढे देवे य कहिंसु ।
देवी के आग्रह से चले, कितनेक कुतूहल देखने की उत्कंठा से चले, कितनेक आश्चर्य देखने के लिए चले, कितनेक तीर्थंकर का जन्म - महोत्सव देखने के लिये चले और कितनेक भगवान् का दर्शन करने के लिए रवाना हुए। कोई-कोई यह समझ कर गये कि यह भगवान् मोक्षमार्ग के दर्शक होंगे, और कोई-कोई यह सोच कर कि इस अवसर्पिणी काल में, इस भरतक्षेत्र में यही अन्तिम तीर्थंकर हैं । कुछ देव आत्मीयभाव से चले तो कुछ भक्तिभाव से प्रेरित होकर चले || सू०५९ ।।
આગ્રહથી ઉપડયાં, કેટલાક કુતૂહલ જોવાની ઉત્કંઠાથી ઉપડયાં, કેટલાક આશ્ચય જોવાને માટે ઉપડયાં, કેટલાક તી કરના જન્મમહોત્સવ જોવાને માટે ઉપડયાં, અને કેટલાક ભગવાનનાં દર્શન કરવાને માટે રવાના થયાં. કાઇ કોઇ એમ સમજીને ગયા કે આ ભગવાન મોક્ષમાર્ગના દશક થશે, અને કાઈ કાઇ એમ ધારીને ગયા કે આ અવર્પિણી કાળમાં, આ ભરતક્ષેત્રમાં આ જ અન્તિમ તીર્થંકર છે. કેટલાક દેવા આત્મીયભાવથી ગયા તેા કેટલાક ભકિતભાવથી પ્રેરાઇને ગયા. (સ્૦૫૯)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
海寳寳寳潕國民寳寳寳寳餐
कल्प
मञ्जरी
टीका
शक्रस्या
सनकम्पः,
शक्राज्ञया
देवानां
भगवद्दर्श-
नाथ
चलनम्.
॥२५॥
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२६॥
मञ्जरी टीका
केवइया देवा उस्सुयत्तणेण मित्ते मोत्तण अग्गे चलिंसु। केवइया कहिंमु-भो भायरा ! चिहंतु चिटंतु अम्हेवि आगच्छामो। केवइया अग्गे अग्गे चलिउं विवायं कुणमाणे कर्हिसु-जं अज्ज पव्वदिणं वट्टइ, अओ तुण्ही चेव आगच्छंतु ।
एवं गगणमंडले गमणेण देवाणं सिरसि अइसंनिहीए चंदकिरणपडणेण निज्जरा अवि देवा जरामतोमिव सोभिंसु। देवमुद्धेसु ठिया तारा घडागारा लक्विजिसु, गलेसु य ता रयणगेवेज्जगाई पिव दीसिसु, देवसरीरेमु य ता सेयबिंदुणोच्च भासिंसु ||सू०६०॥
छाया-यस्मिन् समये च खलु देवाश्चलितास्तस्मिन् समये च खलु तत्र प्रवर्तमानैः नानाविधदिव्य-त्रुटित-शब्द-संनिनादैः घण्टानिनादैः तत्पतिध्वनिभिर्देवदेवीकलकलेश्च अखण्डमाकाशमण्डलं गुञ्जितमासीत् । तस्मिन् समये कोटिशो देवविमानविंशालमप्याकाशं सकीर्ण जातम् ।
तत्र खलु सिंहाऽऽकृतिविमानवासिनो देवा गजाऽऽकृतिविमानारूढान् देवान् अकथयन्-“भो भो
भगवदर्श
नार्थ
चलितानां देवानां वर्णनम्.
मूल का अर्थ--'जं समयं च णं इत्यादि । जिस समय देव रवाना हुए, उस समय वहा होने वाले विविध दिव्य वाद्यों के शब्दों की ध्वनि से, घंटाओं की ध्वनि से, और उस ध्वनि की प्रतिध्वनि से तथा देवों और देवियों के कलकल-नाद से सम्पूर्ण आकाशमंडल गूंज उठा। उस समय कोटि-कोटि देवविमानों से विशाल आकाश भी सँकड़ा जान पड़ने लगा।
वहाँ सिंहाकार (सिंह के समान आकृति वाले) विमानके वासी देव गजाकर-विमानों पर आरूढ़ देवों से कहने लगे-'अजी आगे-आगे चलने वाले देवो! अपने-अपने हाथियों को जरा एक किनारे
|॥२६॥
भूसने। मथ–ज समयं च णं त्यादि.२ समये वो रवाना यांत सभये, स्वाभा, विविध हिव्य વાઘોનો ધ્વનિ થઈ રહ્યો. ઘંટાઓની ધ્વનિવડે, ધ્વનિઓના પ્રતિધ્વનિઓ વડે, દેવ-દેવીઓના કલરવના નાદવડે, સંપૂર્ણ આકાશમંડળ ગાજી ઉઠયું. તે સમયે, કરોડો દેવ-વિમાનથી આકાશ સંકડાઈ ગયું હોય ! તેમ જણાવા લાગ્યું.
સિંહાકાર વાલા વિમાનમાં બેઠેલાં દે, ગજાકાર વિમાનના દેવને કહેવા લાગ્યા કે “હે દે! તમે કોણ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२७॥
कल्पमञ्जरी टीका
अग्रेसरन्तो देवाः ! स्वकान् स्वकान् हस्तिन एकतः कुर्वन्तश्चलन्तु, अन्यथा दुईरो मम केसरी युष्माकं हस्तिनो हनिष्यति। एवं महिषाऽऽकृतिविमानारूढा अश्वाकृतिविमानारूढान्, गरुडाकृतिविमानारूढा भुजङ्गाकृतिविमानारूढान् , चित्रकाकृतिविमानारूढा मेषाकृतिविमानारूढान देवांश्च अकथयन ।
कियन्तो देवा उत्सुकत्वेन मित्राणि मुक्त्वाऽग्रऽचलन्। कियन्तोऽकथयन्-भो भो भ्रातरः! तिष्ठन्तु तिष्ठन्तु, वयमपि आगच्छामः। कियन्तोऽग्रेऽग्रे चलितुं विवादं कुर्वाणान् अकथयन्-यद् अद्य पर्वदिनं वर्तते, अतस्तूष्णीमेव आगच्छन्तु ।
एवं गगनमण्डले गमनेन देवानां शिरसि अतिसन्निधेः चन्द्रकिरणपतनेन निर्जरा अपि देवा जरावन्त करके चलिए, नहीं तो हमारा पराक्रमी सिंह आपके हाथी की हत्या कर देगा!' इसी प्रकार महिषाकार-विमान-वालों ने अश्वाकार-विमानके वासियों से, गरुडाकार विमान वालों ने भुजंगाकार विमानके वासी देवों से कहा।
कितने ही देव उत्कंठा के कारण अपने मित्रों को छोड़ कर आगे चल दिये। कोई-कोई कहने लगे-'भाइयो, ठहरो ठहरो, हम भी आ रहे हैं।' कोई-कोई आगे चलने के लिए विवाद करने वालों से बोले-'आज उत्सव का दिन है, अतः चुपचाप चले आओ।
इस प्रकार आकाश-मंडल में चलने से देवों के मस्तक पर अत्यन्त निकटता से चन्द्रमा की આગળ આગળ ચાલ્યા જાઓ છો પણ તમારા હાથિયોને એક તરફ તારવી અમને આગળ જવાદે, નહિતર અમારા પરાક્રમી સિંહો તમારા હાથીઓની હત્યા કરી બેસશે!” આ પ્રકારે ભેંસના આકારવાલા દેવે તેમની આગળ નીકળી ચુકેલાં અશ્વાકાર વિમાનના દેવને પડકારતાં, ગરુડાકાર વિમાનીએ, સપકાર વિમાનિને ચેલેંજ ફેંકતાં, ચિત્તાના આકારવાળા વિમાનિયા, ઘેટાના આકારવાળા વિમાનિયો ને ધમકાવતાં.
કેટલાક દે ઉત્કંઠાથી અને દેશના કારણે પિતાના મિત્રને પણ છોડી આગળ-આગળ નીકળી જતાં. કેઈ કે તે એક બીજાને કહી પણ દેતા કે “ભાઈએ! જરા થંભી જાવ, અમે પણ તમારી સાથે આવીએ છીએ” કઈ કઈ તે, આગળ માર્ગ કાઢવા વાડિયા અને દલીલબાજ દેને સાફ શબ્દોમાં સંભળાવી પણ દેતાં હતાં કે “આજ ઉત્સવનો દિવસ છે માટે ચૂપચાપ રહી, વખતસર પહોંચી જાવ, નહિતર રહી જશે!
આકાશમંડળમાં ચંદ્રનું સ્થાન જ્યાં આવી રહેલું છે તે સ્થાનની નજીક દે પ્રયાણ કરી રહ્યાં હતાં.
भगवद्देश
नाथ चलिताना
देवानां वर्णनम्.
॥२७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
व
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२८॥
इवाऽशोभन्त । देवमूर्द्धसु स्थितास्तारा घटाकारा अलक्ष्यन्त, गलेषु च ताः रत्नोवेयकानि इव अदृश्यन्त, देवशरीरेषु च ताः स्वेदबिन्दव इव अभासन्त ॥सू०६०॥
टीका-जं समयं चेत्यादि । यस्मिन् समये च खलु, प्राकृतत्वादत्र सप्तम्यर्थे द्वितीया; देवाश्चलिताः, तस्मिन् समये च खलु तत्रदेवमार्गे प्रवर्तमानः जायमानः नानाविधदिव्यत्रुटितशब्दसंनिनादैः-नानाविधानि अनेकप्रकाराणि यानि दिव्यानि त्रुटितानिचादित्राणि तेषां शब्दसंनिनादैः-शब्दैः सामान्यशब्दैः संनिनादैः सम्यक् व्याप्तः शब्दः, तथा-घण्टानिनादैः, तत्प्रतिध्वनिभिः दिव्यवाद्यघण्टापतिशब्दैः देवदेवीकलकलैःदेवानां देवीनां कलकलशब्दैश्च अखण्डं-समस्तम् आकाशमण्डलं गुञ्जित-मधुराव्यक्तशब्दव्याप्तम् आसीत् ।
मञ्जरी
टीका
नार्थ
किरणें पड़ रही थीं। इस कारण वे देव निर्जर (जरा-बुढ़ापे से रहित) होकर भी जरावान्-(वृद्ध) जैसे दिखायी दिये। देवों के सिर पर स्थित तारे घट जैसे दिखाई देते थे। गले में वे रत्नमय आभूपण सरीखे नजर आते थे और देवों के शरीर पर पसीने की बूंदो की तरह चमक रहे थे ॥०६०।।
भगवदर्शटीका का अर्थ-'ज समयं च णं' इत्यादि। जिस समय देव रवाना हुए, उस समय देवों के मार्गमें होने वाले नाना प्रकार के दिव्य बाजों के सामान्य शब्दों से तथा सम्यक् प्रकार से व्याप्त हो जाने चलितानां वाले शब्दोंके-निनादों से, घंटाओं की ध्वनि से, दिव्य वाद्यों एवं घंटाओं की प्रतिध्वनि से, देवों तथा मार देवाना
वर्णनम्. ચંદ્રમાનાં શ્વેત કિરણે, દેના માથા પર પડવાથી તે દેવે નિર્જર–એટલેજ -ગઢપણુ-વગરના હોવા છતાં જરાવાળા એટલે વૃદ્ધ જેવા દેખાવા લાગ્યાં.
દેના માથા પર આવેલા તારાઓ ઘડા જેવા દીસતાં હતાં ને ગળા માં આવેલા તારાઓ ઝગમગ ઝગમગ થતાં હોવાને કારણે દેના રત્નમય આભૂષણે સમાન દષ્ટિગોચર થતાં હતાં. આ ઉપરાંત, દેના શરીર પર આવેલા તારાઓ પરસેવાના ટીપાં જાણે બાજ્યાં ન હોય ! તેમ જણાતાં; કારણ કે દેવે આ તારામંડળની વચમાં થઈને જ પસાર થતાં હતાં (સૂ૦ ૬૦)
टान २५ --'जं समयं च णत्याहि समये वो २वाना थयां, त्यारे हेवोनामा भने यतालिवाना हि० वा. ત્રોના સામાન્ય અવાજથી તથા સારી રીતે પ્રસરી જતા અવાજેથી ઘટના અવાજ થી, દિવ્ય વાદ્યો અને ઘટના પ્રતિવનિથી
रा
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२९॥
तस्मिन समये कोदिशो देवविमानैः विशालमपि आकाशं संकीर्ण-देवगणभृतत्वात् सूच्या अपि प्रवेशशून्यं जातम् ।
तत्र-विमानचारिषु देवेषु खलु सिंहाऽऽकृतिविमानवासिनः=सिंहाऽऽकारविमानस्था देवा गजाऽऽकृतिविमानारूढान=हस्त्याकारविमानासीनान् देवान् अकथयन् उक्तवन्तः, किम् ? इत्याह-भो भो अग्रे सरन्त:चलन्तो देवाः स्वकान् स्वकान्-निजान निजान् हस्तिन एकता एकपाश्व कुर्वन्तःचलन्तुगच्छन्तु, अन्यथा एकतः कग्णाभावे दुर्द्धर:-बली मम केसरी-सिंहः युष्माकं हस्तिनो हनिष्यति । एवम् अनेन प्रकारेण महिषाऽऽकृतिविमानाऽऽरूढा महिषाऽऽकारविमानाऽसीना देवा अश्वाकृतिविमानाऽऽरूढान् देवान् , गरुडाऽऽकृतिविमानाऽऽरूडाः गरुडाकारविमानाऽऽसीना देवा भुजङ्गाऽऽकृतिविमानाऽऽरूढान् देवान् , चित्रकाऽऽकृतिविमानाऽऽरूढाः-चित्रको
कल्पमञ्जरी टीका
भगवद्देश
देवियों के कलकल नाद से, समस्त आकाश गूंजने लगा-मधुर एवं अस्फुट शब्दों से व्याप्त हो गया। उस समय करोड़ो विमानों से विस्तीर्ण आकाश भी, देवसमूह से भर जाने के कारण संकीर्ण हो गया-मुई भी न समा सके, इस प्रकार का हो गया।
उन विमानचारी देवों में जो सिंह की आकृति वाले विमानों में आरूढ़ थे, उन्होंने हाथी के आकार के विमानों पर चढ़े देवों से कहा- अरे आगे २ चलने वाले देवो! अपने-अपने हाथियों को एक बगल में करके चलो, अन्यथा-एक बगल में न करने पर हमारा बली सिंह तुम्हारे हाथियों का हनन कर देगा। इसी प्रकार महिपाकार (भैंसे के आकार वाले) विमान में बैठे देवोंने अश्वाकृतिवाले विमान के वासियों से कहा। गरुडाकार विमान पर आरूढ देवों ने भुजंगाकृति के विमान वालों से कहा।
नार्थ
चलितानां
देवानां वर्णनम्.
દે તથા દેવીઓના કલકલનાદથી આખું આકાશ ગુંજી ઉઠયું, મધુર અને અફ્ટ શબ્દોથી છવાઈ ગયું. તે સમયે કરડે વિમાનેથી વિસ્તીર્ણ આકાશ પણ દેવ-સમૂહથી ભરાઈ જવાને કારણે સાંકડું થઈ ગયું–એક સેય પણું સમાઈ ન શકે એવું થઈ ગયું. તે વિમાનચારી દેવામાં જેઓ સિંહની આકૃતિવાળાં વિમાનમાં બેઠેલા હતા તેમણે હાથીના આકારના વિમાનમાં બેઠેલા દેને કહ્યું -“અરે આગળ ચાલનારા દેવો! પિતા-પિતાના હાથીઓને એક બાજુ કરીને ચાલે, નહિ તે-એક બાજુ ન કરવાથી અમારા બળવાન સિંહ તમારા હાથીઓની હત્યા કરી નાખશે. એજ પ્રમાણે મહિષાકાર (સના આકારવાળા) વિમાનમાં બેઠેલા દેએ અધાકૃતિવાળાં વિમાનમાં રહેલાઓને કહ્યું. ગરુડાકાર વિમાનમાં બેઠેલા દેએ ભુજંગાકૃતિના વિમાનવાળાઓને કહ્યું. ચિત્તાના આકારના વિમાનમાં જેઓ
॥२९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३०॥
वन्यपशुजातिः, तदाकृति यद् विमानं तदारूढा देवाः मेषाऽऽकृतिविमानाऽऽरूढान् देवांश्च अकथयन् कथितवन्तः ।
कियन्तो देवाः उत्सुकत्वेनसोत्कण्ठतया मित्राणि मुत्तवा त्यक्त्वा अग्रे अचलन् , कियन्तो दवा अकथयन्-'भो भ्रातरः! तिष्ठन्तु तिष्ठन्तु, वयमपि आगाच्छाम:=युष्माभिः सह गन्तुं वः सहचरतया वयमपि त्रिशलानन्दनजन्मोत्सवदिदृक्षया आयामः, कियन्तो देवा अहमहमिकया अग्रेऽग्रे चलितुं गन्तुं विवादं कुर्वाणान् अकथयन् कथितवन्तो, यत् अद्य पर्वदिनं वर्तते, अतो भवन्तः तूष्णींसमौनम् आगच्छन्तु । अथ देवानामागमनसमयस्वरूपमाह
एवं पूर्वोक्तप्रकारेण गगनमण्डले आकाशप्रदेशे गमनेन देवानां शिरसि मस्तके अतिसन्निधित:अत्यन्तसमीपात् चन्द्रकिरणपतनेन-चन्द्रकिरणागमेन निराम्वृद्धत्वरहिता अपि श्वेतवर्णकरपातजनितचाकचक्य
कल्पमञ्जरी टीका
भगवद्दर्श
नार्थ
चीताके आकार के विमान पर जो आरूढ थे, उन्होंने मेष (मेढ़े) के आकार के विमान वालों से कहा।
कितने ही देव उत्सुकता के कारण मित्रों को छोड़ कर आगे२ चल दिये। कितने ही कहने लगे हे भाइयो! ठहरो ठहरो, हम भी आते हैं। हम भी त्रिशलानन्दन का जन्मोत्सव देखने की इच्छा से तुम्हारे साथी बन कर साथ २ चलते हैं। कितने ही देवों ने, 'मैं आगे चलूँ, मैं आगे चलूँ' इस प्रकार कह कर विवाद करने वाले देवों से कहा-आज उत्सव का दिन है, अतः आप लोग चुपचाप आइए।
अब देवों के आगमन के समय का स्वरूप कहते हैंपूर्वोक्त प्रकार से आकाश में गमन करने से देवों के मस्तक पर अत्यन्त समीप से चन्द्रमा की
चलितानां
देवानां वणेनम्.
બેઠેલા હતા તેમણે મેષ (ઘેટ)ના આકારના વિમાનવાળાઓને કહ્યું, કેટલાય દેવ ઉત્સુકતાને કારણે મિત્રોને મૂકીને આગળ ચાલી નીકળ્યા. કેટલાય કહેવા લાગ્યા–“હે ભાઈઓ ! જરા થોભે, ભે, અમે પણ આવીએ છીએ. અમે પણ ત્રિશલાનન્દનને જન્મોત્સવ જેવાની ઈચ્છાથી તમારા સાથીદાર બનીને સાથે આવીયે છીએ. કેટલાય દેએ, હુ આગળ ચાલું, હું આગળ ચાલુ’ આમ કહીને વિવાદ કરનારા દેવને કહ્યું “આજ ઉત્સવનો દિવસ છે, માટે તમે લેક શાન્તિપૂર્વક આવે”
હવે દેના આગમનના સમયના સ્વરૂપને કહે છે–પૂર્વોક્ત પ્રકારે જ્યારે દેવો આકાશમાં ઉના ગમન કરી રહ્યાં હતાં ત્યારે તેમનાં મસ્તકે ચદ્રમાની ઘણી નજીક હોવાથી, ચન્દ્રમાના પ્રકાશિત કિ૨ણે, તેમના
॥३०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥३१॥
धवलिम्ना पलितायमानतया जरावन्तः = वृद्धा इव अशोभन्त = शोभितवन्तः, तथा अतिसन्निधितः देवमूर्धसुदेवशिरस् स्थिताः तारा घटाऽऽकारा अलक्ष्यन्त । गलेषु देवानां कण्ठेषु च ताः=ताराः रत्नग्रैवेयका नि= रत्नविरचितकण्ठभूषणानि इव अदीप्यन्त = शोभितवत्यः । तथा-ता देवशरीरेषु च स्वेदविन्दवः=मार्गचलनजन्यश्रमजलकणा इव अभासन्त = शोभितवत्यः ॥ मु०६० ॥
मूलम् - तणं सके देविंदे देवराया पालगजाणविमाणमारुहिय दिव्वाए देविड्ढीए दिव्वा देवजुईए दिव्वेणं देवाणुभावेणं सयसयविमाणारूढेहिं सयलपरिवारेहि य परिवुडो नंदीसरदीवे दाहिणपुरत्थिमे रइगरपव्व तं दिव्वं देवि दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं सयस्यविमाणारूढे सयलपरिवारे य पडिसाहरिय जेणेव भगवो तित्थयरस्स जम्मणनगरे जेणेव जम्मणभवणे तेणेव उवागच्छर, उवागच्छित्ता तिस्थयरजम्मणभवणं तेण दिव्वेण जाणविमाणेण तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करे, करिता भगवओ तित्थयरस्स जम्मणभवणस्स उत्तरपुरत्थिमे दिसीभाए चउरंगुलमसंपत्ते धरणियले तं दिव्यं जाणविमाणं ठवेइ, ठवित्ता जेणेव भयवं तित्थयरे तित्थयरमाया य तेणेव उवागच्छर, उवागच्छित्ता तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करे, करिता
श्वेत किरणें गिरने से निर्जर ( जरा - रहित ) भी देव जरावान-बूढ़े के समान शोभायमान हुए, क्यों कि श्वेतवर्ण की चन्द्रमा की किरणों के गिरने से उनका मस्तक चमकने लगा था, जिससे ऐसा प्रतीत होता था कि उनके बाल धौले हो गये हैं। बहुत पास में देवों के सिर पर स्थित तारे मस्तक पर घट की तरह प्रतीत होते थे । वही तारे देवों के कंठ में रत्नमय आभूषण सरीखे शोभित होते थे और वही तारे देवों के शरीर पर मार्ग चलने के परिश्रम से उत्पन्न पसीने की बूंदों के समान प्रतीत होते थे ||सु०६०॥
પર ચકચકિત પણે પ્રકાશિત થતા હોવાને કારણે તેમના મસ્તકેાનાં વાળ, અત્યંત શ્વેત અને તેજોમય લાગતાં હતાં, તેથી જોનારને એમ લાગતું કે યુવાન દેવે પણ વૃદ્ધ બની ગયાં છે! ચકચકત તારાએનાં ઝૂમખા પણુ તેમનાં માથાં પર આવી રહેલાં હોઇ, માથા ઉપર મૂકેલા ઘડાએ જેવાં લાગતા હતા, ગળાપર આવેલા તારાએ માતીનાં હારાની ગરજ સારતા હતાં. પરસેવા પર સૂર્યંના પ્રકાશ પડવાથી જેમ પરસેવાનાં બિંદુએ ચળકાટ મારે છે. તેમ નાના તારાએ દવાનાં શરીર પર બિંદુ રૂપે ચળકાટ મારતાં હતાં. (સૂ॰ ૬૦)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
果然超待
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवद्दर्शनार्थ चलतानां
देवाना
वर्णनम्.
॥३१॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥३२॥
आलोए चेव पणामं करेइ, करित्ता करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कटु एवं वयासी-नमोत्थु णं ते रयणकुच्छिधारिए ! जगप्पईवदीविए! सव्वजगमंगलस्स सव्व-जीव-चक्खुभूयस्स मुत्तस्स सव्व-जगजीव-वच्छ. लस्स हियकारगमग्ग-देसिय-वागिड्ढि-विभु-प्पभुस्स जिणस्स णाणिस्स नायगस्स बुद्धस्स बोहगस्स सव्वलोगनाहस्स निम्ममस्स पवर-कुल-समुन्भवस्स जाइए खत्तियस्स जं सि लोगुत्तमस्स जणणी, धण्णाऽसि तं, कयत्यासि । अहणं देवाणुप्पिए! भगवओ तित्थयरस्य जम्मणमहिमं करिस्सामि, तणं तुम्भेहिं णो भीइयव्वं-त्ति कटु
ओसावणि निदं दलइ, दलित्ता पंच सकरूवे विउब्बइ, तत्थ एगे सके भयवं तित्थयरं कोमलेणं करयलसंपुडेणं गिहइ १, एगे सक्के पिट्टओ धवलिमा-जिय-मरालवत्तं आयवत्तं धरेइ २, दुवे सका उभओ पासि सियचामरुक्खेवं करेंति ४, एगे सके वज्जपाणी पुरंदरे भगवओ तित्थयरस्स रक्खg पुरओ पवट्टए ॥सू०६१॥
छाया-ततः खलु शक्रो देवेन्द्रो देवराजः पालकयानविमानमारुह्य दिव्यया देवऋद्धया दिव्यया देवद्युत्या दिव्येन देवानुभावेन स्वस्वविमानारूढैः सकलपरिवारैश्च परितृतो नन्दीश्वरद्वीपे दक्षिणपूर्वे रतिकरपर्वते तां दिव्यां देवद्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावं स्वस्वविमानारूढान् सकलपरिवारांश्च प्रतिसंहत्य यत्रैव भगवतस्तीर्थकरस्य जन्मनगरं यत्रैव जन्मभवनं तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य तीर्थकरजन्मभवनं तेन दिव्येन
भगवज्ज
न्मोत्सव भार कत्तुकामस्व
शक्रस्य तमादाय गमनम्.
मूल का अर्थ--'तए णं' इत्यादि। तत्पश्चात् देवेन्द्र देवराज शक्र, पालकयान विमान पर आरूढ होकर दिव्य देवऋद्धि, दिव्य देवधुति और दिव्य देवप्रभाव के साथ अपने-अपने विमानों पर आरूढ सकल परिवार से घिरे हुए, नन्दीश्वर द्वीप में, आग्नेय कोण में, रतिकर पर्वत पर उस दिव्य देवऋद्धि, दिव्य देवधुति, दिव्य देवप्रभाव तथा अपने-अपने विमान पर आरूढ सकल परिवार को स्थापित करके, जहाँ भगवान् तीर्थकर का जन्मनगर था और जहाँ जन्म-भवन था, वहीं आये। आकर तीर्थकर के जन्म
॥३२॥
भूसन। अथ -'तए णत्याहि. त्यारमा हेवेन्द्र देवरा श, पासयान विमान ५२ मा३८ थ, दिव्य દેવત્રદ્ધિ, દિવ્ય દેવઘતિ અને દિવ્ય દેવપ્રભાવ વડે સજજ થઈ, સર્વ પરિવારને પિતતાના વિમાન પર બેસાડી નંદીશ્વર દ્વીપ મળે આવ્યા. આ દ્વીપના અગ્નિકોણમાં, રતિકર પર્વતપર, સર્વ દિવ્ય ત્રાદ્ધિ, દેવધતિ, દેવપ્રભાવ તથા સવંકુટુંબ પરિવારને વિમાન સહિત ત્યાં મૂક્યાં.
ત્યાંથી રવાના થઈ, જ્યાં તીર્થકર ભગવાનનું જન્મનગર હતું, જ્યાં જન્મભવન હતું, ત્યાં આવી પહોંચ્યાં.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
यानविमानेन त्रिकृत्व आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा भगवतस्तीर्थकरस्य जन्मभवनस्य उत्तरपूर्व दिग्भागेमा चतुरङ्गलमसम्पाप्ते धरणितले तत् दिव्यं यानविमानं स्थापयति, स्थापयित्वा यत्रैव भगवाँस्तीर्थकरः तीर्थकरमाता च तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य विकृत्व आदक्षिणपदक्षिणं करोति, कृत्वा आलोके एव प्रणामं करोति, कृत्वा करतलपरिगृहीतं शिरस्याऽऽवत मस्तके अञ्जलि कृत्वा एवमवादीत-नमोऽस्तु नलु ते रत्नकुक्षिधारिके ! जगत्प्रदीप
मञ्जरी दीपिके! सर्वजगन्मङ्गलस्य सर्वजीवचक्षुर्भूतस्य सर्व-जगजीव-वत्सलस्य हितकारक-मार्ग-देशिक-विभुवागृद्धि-प्रभो- टीका र्जिनस्य ज्ञानिनो नायकस्य बुद्धस्य बोधकस्य सर्वलोकनाथस्य निर्ममस्य प्रवर-कुल-ससुद्भवस्य जात्या क्षत्रियस्य
कल्प
सूत्रे
॥३३॥
भवन की उस दिव्य यानविमान से तीनवार दक्षिण से आरंभ करके प्रदक्षिणा की, और भगवान् तीर्थकर के जन्मभवन के उत्तरपूर्व-ईशान कोण-में पृथ्वीसे चार अंगुल की ऊँचाई पर अपने यान-विमान को ठहरा दिया। ठहरा कर जहां भगवान् तीर्थकर थे और तीर्थंकर की माता थी, वहां आये। आकर तीन बार आदक्षिणप्रदक्षिण किया और दृष्टि पड़ते ही प्रणाम किया। प्रणाम करके दोनों हाथ जोड़ कर मस्तक पर आवर्त एवं अंजलि करके इस प्रकार बोले-हे उदर में रत्न को धारण करने वाली ! हे जगत् के प्रदीप की जननी ! तुम्हें नमस्कार हो। क्यों कि तुम समस्त जगत् के हितकारी, प्राणीमात्र के लिए नेत्र के समान, अखिल संसारी जीवों के वत्सल, मोक्षमार्ग का प्रकाश करने वाले, विशाल वचन-ऋदि के स्वामी, जिन, ज्ञानी, नायक, बुद्ध, बोधक, सर्वलोक के नाथ, अनासक्त, श्रेष्ठ कुल में उत्पन्न, जाति से क्षत्रिय और लोक
भगवज्ज
न्मोत्सव PER कत्तुकामस्य
शक्रस्य तमादाय गमनम्
પિતાના દિવ્યથાન-વિમાનથી તીર્થકરના જન્મભવનના ઇશાનકેણમાં પૃથ્વીથી ચાર આંગળની ઉંચાઈએ પિતાનું વિમાન સ્થાપિત કર્યું
આ કાર્ય પતાવીને, જ્યાં તીર્થકર ભગવાન અને તેની માતા હતાં ત્યાં આવી ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરી, ને તેમની દૃષ્ટિ પડે તેમ, ત્રણ વખત પ્રણામ કર્યા. પ્રણામ બાદ મસ્તક પર અંજલી કરી બેલ્યા “હે ઉઢરમાં રત્ન ધારણ કરવાવાળી, હે જગતના દીપકને પ્રગટ કરવાવાળી, તમને નમસ્કાર કરું છું; કેમકે સમસ્ત જગતના હિત કરવાવાળા, પ્રાણીમાત્રના નેત્ર સમાન, અખિલ સંસારના છને વત્સલસ્વરૂપ, મોક્ષમાર્ગના પ્રકાશક, વિશાલक्यन३५ी ऋद्धिना पाभी, न, शानी, नाय४, सुद्ध, माघ, साना नाथ, मनासत, श्रेखमा उत्पन्न, ज्ञातिथी
॥३३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदसि लोकोत्तमस्य जननी धन्याऽसि तत् , कृतार्थाऽसि । अहं खलु देवानुप्रिये ! भगवतस्तीर्थकरस्य जन्ममहिमानं करिष्यामि, तत् खलु युष्माभिर्नो भेतव्यमिति कृत्वा अवस्वापनी निद्रां ददाति, दत्त्वा पञ्च शक्ररूपाणि विकरोति । तत्र एकः शक्रो भगवन्तं कोमलेन करतलसम्पुटेन गृह्णाति १, एकः शक्रः पृष्ठतः धवलिम-जित मराल-पत्रमातपत्रं धरति, द्वौ शक्रौ उभयोः पार्श्वयोः चामरोत्क्षेपं कुरुतः ४, एकः शक्रो वज्रपाणिः पुरन्दरः भगवतस्तीर्थकरस्य रक्षार्थ पुरतः प्रवर्तते ॥मू०६१॥
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥३४॥
टीका
में उत्तम भगवान् की जननी हो, धन्य हो, कृतार्थ हो। हे देवानुपिये! मैं भगवान तीर्थकर के जन्म की महिमा करूँगा, सो आप भयभीत नहीं होना।'
इस प्रकार कह कर इन्द्र माता को गाढ़ी नींद में मुला देते हैं और फिर वैक्रिय शक्ति से पाच शक्र-रूप बनाते हैं। एक शक्र भगवान् तीर्थकर को कोमल कर-तलों में लेते हैं, एक शक्र पीछे की तरफ अपनी धवलता से हंस के पत्र (पाख) को जीतने वाला आतपत्र-छत्र धारण करते हैं, दो शक्र दोनों बगलों में चामर वींजते हैं, एक इन्द्र बज्र हाथ में लेकर भगवान् तीर्थकर की रक्षा के लिए आगे चलते हैं ।।०६१।।
भगवज्जन्मोत्सव एकत्तुकामस्य
शक्रस्य
तमादाय गमनम्.
ક્ષત્રિય, અને સર્વશ્રેષ્ઠ ભગવાનની જન્મદાત્રી છે. તેથી તમે ધન્યવાદના પાત્ર છે. તમારું જીવન કૃતાર્થ છે ! હે દેવાનુપ્રિયે ! હું ભગવાન તીર્થ કરને જન્મ મહોત્સવ ઉજવીશ, તે તમો દિવ્ય પ્રણાથી જરા પણ ભયભીત । नडि"
આમ કહીને, ઈન્દ્ર માતાને ગાઢનિદ્રામાં સુવાડી દીધાં અને સ્વશકિતના બળે કે જે શકિતને “વૈક્રિય” શકિત કહે છે તે વડે, પોતાના જેવા, પાંચ ઈન્દ્રો (શક્રેન્દ્રો) બનાવી દીધા.
આ વિક્રિયરૂપ ધારણ કરવાવાલા પાંચ શક્રેન્દ્રોમાંથી, એકે તીર્થકર ભગવાનને પિતાના કોમલ કરની હથેળીમાં ઉંચકી લીધાં. બીજા ઈન્દ્ર ભગવાનની પીઠ પછવાડે ઉભા રહી ભગવાન ઉપર છત્ર ધારણ કર્યું. આ છત્ર હસની પાંખ કરતાં પણ, અધિક ધવલ હતું. બીજા બે ઈદ્રો બેઉ બાજુ ચામર વીંજતા હતાં. હવે પાંચમા શકે હાથમાં વજ લઈ ભગવાનની રક્ષા કરવા માટે આગળ ચાલવા માંડયું. (સૂ૦૬૧)
॥३४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ARNEATMEOPANNA
श्रीकल्प
टीका-'तए णं सके देविदे' इत्यादि । ततः सामान्यदेवपचलनानन्तरं खलु शक्रः शक्राख्यः देवेन्द्रः देवपतिः, देवराजः देवस्वामी पालकयानविमानम् आरुह्य दिव्यया देवऋद्धया दिव्यया देवद्युत्या दिव्येन देवप्रभावेण, स्वस्वविमानारूरैः सकलपरिवारैश्च परिवृतो नन्दीश्वरद्वीपे-नन्दीश्वराख्यद्वीपे दक्षिणपूर्वे दक्षिणपूर्वदिशोरन्तराले आग्नेये कोणे रतिकरपर्वते तां दिव्याम् अद्भुतां देवदि देवसम्पत्तिं दिव्यां देवाति देवकान्ति दिव्यं देवप्रभावं स्वस्वरिमानारूढान् सकलपरिवारांश्च प्रतिसंहृत्य-दिव्यां देवर्द्धि स्वस्वविमानारूढांश्च प्रतिसंहत्य-संस्थाप्य दिव्यां देवद्युति दिव्यं देवमभावं च प्रतिसंहृत्य-संक्षिप्य, यत्रैव-यस्मिन्नेव स्थाने भगवतस्तीर्थकरस्य जन्मनगरं यत्रैव जन्मभवनं जन्मगृहं तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य, तीर्थकरजन्मभवनं तेन दिव्येन-दिवि भवेन अद्भुतेन वा यानविमानेन विकृत्वा वारत्रयम् आदक्षिणप्रदक्षिण-दक्षिणपाचे स्थिति
कल्पमञ्जरी
॥३५॥
टीका
भगवज्जन्मोत्सव का कत्तुकामस्य र शक्रस्य तमादाय गमनम्.
टीका का अर्थ-'तए णं' इत्यादि। सामान्य देवों के रवाना होजाने के पश्चात् , शक्र नामक देवेन्द्र देवराज पालकयानविमान पर आरूढ होकर दिव्य देवऋद्धि, दिव्य देव-द्युति, दिव्य देवप्रभाव के साथ तथा अपनेअपने विमानों पर आरूढ सकल परिवार के साथ, नन्दीश्वर नामक द्वीप में, दक्षिण-पूर्व दिशा के अन्तरालमें-आग्नेय कोण में, रतिकर पर्वत पर, उस दिव्य-अद्भुत देवऋद्धि को तथा अपने-अपने विमान पर आरूढ सकल परिवार को रखकर, तथा दिव्य देवधुति और दिव्य देवप्रभाव को संक्षिप्त कर जिस स्थान पर भगवान् तीर्थकर का जन्म-नगर था, जहाँ जन्मगृह था, वहीं आये। आकर तीर्थकर के जन्मगृह को उस अद्भुत यान-विमान से तीन बार दक्षिण की ओर से आरंभ करके प्रदक्षिणा की, अर्थात्
सानो अर्थ -'तएणत्याहि सामान्य हेव। २पाना या पछी, शनामना हेवेन्द्र १२।०४ ५६४ नामनां विमानमा બેસીને દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, દિવ્ય દેવધતિ, દિવ્ય દેવપ્રભાવ સાથે તથા પિતપતાના વિમાનમાં બેઠેલ સઘળા પરિવારની સાથે, નન્દીશ્વર નામના દ્વીપમાં, દક્ષિણ-પૂર્વ દિશાની વચ–અગ્નિ કેણમાં, રતિકર પર્વત પર, તે દિવ્ય અદ્ભુત દેવઋદ્ધિને તથા પિતતાનાં વિમાનમાં બેઠેલ સઘળા પરિવારને મૂકીને, તથા દિવ્ય દેવઘુતિ અને દિવ્ય દેવપ્રભાવને સંકેલીને, જે સ્થાને ભગવાન તીર્થંકરનું જન્મનગર હતું, જ્યાં જન્મગૃહ હતું, ત્યાં આવ્યાં. આવીને તે અદૂભુત વિમાનથી તીથ'કરના જન્મગૃહની ત્રણ વાર દક્ષિણની તરફથી આરંભીને પ્રદક્ષિણા કરી એટલે દક્ષિણ તરફથી પ્રદક્ષિણા શરૂ કરીને દક્ષિણ તરફ જઈને જ તે અટકયું. આ રીતે પ્રદક્ષિણા કરી ભગવાન તીર્થકરનાં
॥३५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥३६॥
करोति, कृत्वा भगवतस्तीर्थकरस्य जन्मभवनस्य उत्तरपौरस्त्ये = उत्तरपूर्वान्तराले दिग्भागे = ईशानकोणे चतुरङ्गुलम्=अङ्गुलिचतुष्टयम् असम्प्राप्ते = अस्पृष्टे धरणितले=भूतले, तद् दिव्यं यानविमानं स्थापयित्वा यत्रैव भगवा स्तीर्थकरस्तीर्थकरमाता च तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य त्रिकृत्वः प्रदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा आलोके एव = दर्शनमात्रे सति प्रणामं वन्दनं करोति, कृत्वा करतलपरिगृहीतं= हस्ततलपरिघृतं शिरस्याऽऽवर्त्त मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा चवमवादीत् - हे रत्नकुक्षिधारिके ! - रत्नं भगवद्रूपं कुक्षौ धरतीति तत्संबुद्धौ, तथा - हे जगत्प्रदीपदीपिके - जगत्प्रदीपः = जगत्प्रकाशको भगवान् तस्य दीपिके= जन्मदत्वेन प्रकाशिके ! ते = तुभ्यं नमो =नमस्कारः अस्तु भवतु, त्वं यत् = यस्माद् हेतोः सर्वजगन्मङ्गलस्य - सर्वेषां जगतां त्रयाणां लोकानां मङ्गलस्य = मङ्गलस्वरूपस्य पुनः सर्वजीवचक्षुर्भूतस्य = सकलजीवनेत्रस्वरूपस्य - चक्षुषो दक्षिण से घूमना आरंभ करके दक्षिणपार्श्व में ही जाकर ठहरे। इस प्रकार प्रदक्षिणा करके भगवान् तीर्थकर के जन्मभवन के ईशानकोण में भूमितल से चार अंगुल ऊपर उस यानविमान को ठहराया। ठहरा कर जहाँ भगवान् तीर्थकर और तीर्थकर की माता थीं, वहाँ आये। आकर तीन बार प्रदक्षिणा की और दर्शन होते ही प्रणाम किया। प्रणाम करके दोनों हाथों को जोड़ कर सिर पर श्रावर्त्त और अंजलि करके इस प्रकार कहा'हे रत्नकुक्षिधारिके! अर्थात् कुंख में भगवान् - रूपी रत्न को धारण करने वाली ! हे जगत्प्रदीपदीपिके! अर्थात् जगत् के प्रकाशक भगवान् को जन्म देकर प्रकाश में लाने वाली ! तुम्हें नमस्कार हो, क्यों कि तुम तीनों लोकों के लिए मंगलस्वरूप, सब जीवों के नेत्र के समान, अर्थात्-जैसे नेत्र घटपट आदि
જન્મભવનના ઇશાન કોણમાં ભૂમિતળથી ચાર આંગળ ઊંચે તે વિમાનને ઉભુ રાખ્યુ. પછી જયાં ભગવાન તીર્થંકર અને તેમના માતા હતાં ત્યાં તે આવ્યા. આવીને ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરી અને દન થતાં જ પ્રણામ કર્યાં, પ્રણામ કરીને બન્ને હાથ જોડીને મસ્તક પર આવતાં અને અંજલિ કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું—
“ હે રત્નકુક્ષિધારિકે! એટલે કે ક્રૂ'ખમાં ભગવાન રૂપી રત્નને ધારણ કરનારી ! હૈ જગદીપદીપિકે ! એટલે કે જગતનાં પ્રકાશક ભગવાનને જન્મ આપીને પ્રકાશમાં લાવનારી! તમને નમસ્કાર હો, કારણુ કે તમે ત્રણે લેાકને માટે મગળસ્વરૂપ, સઘળા જીવેાનાં નેત્ર સમાન, જેમ નેત્ર ઘટ-પટ આદિના પ્રકાશક છે એજ રીતે જિનદેવ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पमञ्जरी
टीका
भगवज्जन्मोत्सवं
कत्तुकामस्य
शक्रस्य
तमादाया
गमनम्
॥३६॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी
श्रीका
यथा घटपटादिप्रकाशकत्वं तथा जिनस्य सदसवस्तुप्रकाशकत्वाद् नेत्ररूपत्वम्, तथा-सर्वजगजीववत्सलस्य= सकलभुवनवर्तिपाणिनां पुत्रवत् परिपालकस्य, तथा-हितकारक-मार्ग-देशिक-विभु-बायद्धिपभो:-हितकारको
मार्गों-मोक्षमार्गः-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपः, तस्य देशिका-उपदेशिका, तथा-विभ्वी सर्वभाषास्वरूपेण परिश्रीकल्पसूत्रे
णमनात् सर्वव्यापिनी-सकलश्रोतजनहृदयसंक्रान्ततात्पर्यार्था, एवंविधा या वागृद्धिा बाक्संपत् , तस्याः ॥३७॥
प्रभु-स्वामी तस्य, सातिशयवचनलब्धिकस्येत्यर्थः, 'विभु' शब्दस्य मूले परनिपातः प्राकृतत्वात ; तथा जिनस्य-रागद्वेषजयिनः, ज्ञानिनाम्सातिशयज्ञानवतः, नायकस्य-धर्मवरचक्रवर्तिनः, बुद्धस्य-ज्ञाततत्त्वस्य, बोधकस्य भविजनबोधदायकस्य, तथा- सर्वलोकनाथस्य सर्वलोकस्वामिनः-बोधिबीजाऽऽधान-संरक्षणाभ्यां योगक्षेमकारित्वात , तथा-निर्ममस्य ममतारहितस्य, तथा प्रवरकुलसमुद्भवस्य-प्रवरं श्रेष्ठं यत् कुलं-सिद्धार्थक्षत्रिय वंशः, तत्र समुद्भवस्य-उत्पन्नस्य, जात्या क्षत्रियस्य-क्षत्रियवर्णस्य, पुनः लोकोत्तमस्य-लोकेषु सर्वजनेषु मध्ये उत्तमस्यश्रेष्ठस्य जनन्यसि, तत्-तस्माद्धेतोः धन्यासि, तथा-कृतार्थाऽसि-कृतकृत्याऽसि, इत्येवं भगवन्मातरं त्रिशला का प्रकाशक है, उसी प्रकार जिनदेव सत्-असत् वस्तु के प्रकाशक हैं, अतएव चक्षु के सदृश, समस्तसंसारवर्ती जीवों का पुत्र के समान पालन करने वाले, सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्र-रूप हितकारक मोक्षमार्ग का प्रकाश करने वाली तथा समस्त भाषाओं के रूप में परिणत होनेवाली होने से सर्वव्यापिनी वचनलब्धि के स्वामी, अर्थात् अतिशय-युक्त वचन-ऋद्धि के धारक, राग-द्वेप के विजेता, सातिशय ज्ञान के धारक, धर्मवरचक्रवर्ती, तत्वों के ज्ञाता, भव्य जनों को बोध देने वाले, बोधिवीज (सम्यत्तव) को देने
और रक्षण करने वाले, अतः योगक्षेमकर होने से समस्त लोक के नाथ, ममत्व से रहित, सिद्धार्थ क्षत्रिय के श्रेष्ठ कुल में उत्पन्न होने वाले, जाति (वर्ण) से क्षत्रिय और समस्त जनों में उत्तम (भगवान्) की माता हो! इस कारण तुम धन्य हो, कृतार्थ हो!' સ-અસતુ વસ્તુના પ્રકાશક છે, તેથી ચક્ષુનાં જેવાં, સમસ્ત સંસારવતી જીનું પુત્રની જેમ પાલન કરનારાં, સમ્યગ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર રૂ૫ હિતકારી મોક્ષમાર્ગને પ્રકાશ કરનારી તથા સમસ્ત ભાષાઓનાં રૂપે પરિણુત થનારી હોવાથી સર્વવ્યાપી વચનલબ્ધિના સ્વામી, એટલે કે અતિશય યુકત વચન-લશ્વિના ધારક, રાગદ્વેષના વિજેતા,
અતિશય જ્ઞાનના ધારક, ધમવરચક્રવતી, તના જાણુકાર, ભવ્ય જનેને બેધ દેનાર, બેધિબીજ (સમ્યકત્વ) નો કરી દેનાર અને રક્ષક, ક્ષેમકર હોવાથી સમસ્ત લેકના નાથ, મમત્વથી રહિત, સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયના શ્રેષ્ઠ કુળમાં ઉત્પન્ન
धनार, गति (4) थी क्षत्रिय, भने समस्त पुरुषामा उत्तम (गवान)नी भाता छ। तथा धन्य छो, ताय छ."
a भगवज्ज
न्मोत्सव कर्तुकामस्य
शक्रस्य तमादाय गमनम्
॥३७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३८॥
वन्दित्वा स्तुत्वा च स्वाभिप्रायमिन्द्रः प्रकटयति-"अहणं" इत्यादिना, अहं खलु देवानुपिये! भगवतस्तीर्थकरस्य जन्ममहिमानं-जन्मोत्सवं करिष्यामि, तत्-तस्मात् हेतोः युष्याभिः नो भेतव्यम्=भयं न कर्तव्यम् , इति कृत्वा इति उक्त्वा अवस्वापनीं स्वपनकरणी निद्रां ददाति, दत्त्वा पञ्चपञ्चसंख्यकानि शक्ररूपाणि विकरोति= वैक्रियशक्त्योत्पादयति, तत्रतेषु पञ्चसु शक्ररूपेषु मध्ये एकः शक्र:=इन्द्रो भगवन्तं तीर्थकरं कोमलेन-मृदुना करतलसम्पुटेन=हस्ततलरूपसम्पुटेन गृह्णाति-धारयति १, तथा एका अन्यो द्वितीयः शक्रः पृष्ठतः पृष्ठप्रदेशे धवलिमजितमरालपत्रं-धवलिम्ना श्वेतत्वेन जितं मरालपत्रं हंसपक्षो येन तादृशम् आतपत्र छत्रं धरति २, द्वौ शक्रौ उभयोः भगवतो द्वयोर्वामदक्षिणयोः पार्श्वयोः चामरोतक्षेपंचामरोद्वीजनं कुरुतः ४, एकः पञ्चमः पुरन्दरः शक्रः वज्रपाणिः वज्रहस्तः सन् भगवतस्तीर्थकरस्य रक्षार्थ पुरतः भगवतोऽग्रे प्रवर्तते प्रचलति ॥०६१॥
मञ्जरी
टीका
भगवज्जन्मोत्सवं कर्तुकामस्य शक्रस्य तमादाय गमनम्
इस प्रकार भगवान् की माता त्रिशला को वन्दना करके तथा स्तुति करके इन्द्र अपने अन्तिम अभिमाय को प्रकट करते हैं-'हे देवानुपिये! मैं भगवान् तीर्थकर का जन्ममहोत्सव करूँगा, अतः आप भय न करें।
इस प्रकार कह कर इन्द्रने उन्हें अवस्वापनी निद्रा में सुला दिया। फिर पाच शक्र के रूपों की विक्रिया की, अर्थात् वैक्रिय शक्ति से अपने पाँच रूप बनाये। उन पांच इन्द्रो में से एक ने भगवान् तीर्थकर को अपने मृदुल करसम्पुट में ग्रहण किया, एकने अपनी श्वेतता से हंस के पंख को भी जीतने वाला छत्र धारण किया। दो इन्द्र भगवान् के दोनों पसवाडों में चामर बींजने लगे। एक पुरन्दर इन्द्र हाथ में वज्र लेकर भगवान् तीर्थकर की रक्षा के लिए आगे-आगे चले ॥१०६१॥
આ પ્રમાણે ભગવાનની માતા ત્રિશલાને વન્દના તથા સ્તુતિ કરીને ઈન્દ્ર પિતાને અંતિમ આશય કહે છે – "हे देवानुप्रिये! भगवान तीथ ४२ म-भाडोत्सर शश, तो आप उसे। भा."
આ પ્રમાણે કહીને ઈન્દ્ર તેમને અવસ્થાપની નિદ્રામાં પિઢાડી દીધાં. પછી વૈકિયશકિતથી પિતાનાં પાંચ રૂપ બનાવ્યાં. તે પાંચ ઈન્દ્રોમાંથી એકે ભગવાન તીર્થકરને પોતાનાં કમળ કરસપુટમાં ઉપાડી લીધાં, એકે શ્વતતામાં હંસની પાંખને પણ મહાત કરનાર છત્ર ધારણ કર્યું, બે ઈન્દ્ર ભગવાનને બને પડખે ચામર ઢાળવાં લાગ્યાં. એક પુરન્દર ઈન્દ્ર હાથમાં વજા લઈને ભગવાન તીર્થંકરનાં રક્ષણને માટે આગળ-આગળ ચાલવા લાગ્યો (સૂ૦૬૧)
॥३८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥३९॥
मूलम् -- तए णं से सके देविंदे देवराया नंदीसरदीवे पुव्वमागएहिं सयसयरइगरपव्वए साहरियसय-सय- इड्ढि - जाण - विमाणेहिं सयसयपरिवारपरिबुडे हिं तिसहिईदेहिं सद्धिं संपरिवुडे जेणेव मेरुपब्बए वलयागारेण ठियस्स चउण्णव अहियच उस्सयजोयणपरिमियविक्खंभस्स चउत्थपंडगवणस्स चउसु दिसामु सेवण्णमया अद्धचंदागारा पुव्व-दक्खिण- पच्छिमु-तर- कमेण ठिया पंडुकंबल - अइपंडुकंवल-रत्तकंबल - अइरत्तकंवला-भिहाणाओ चउरो अभिसेयसिलाओ वति, तासु जेणेव अइपंडुकंवलसिला जेणेव य अभिसेयसीहासणं तेणेव उवागच्छर, उवागच्छित्ता तंसि सीहासांसि सव्वलोग सहायगं तिहुयणनायगं सर्वसि अंकपलंगंसि श्रहियासिय पुरत्याभिमु संनिसणे ||०६२ ||
छाया -- ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजो नन्दीश्वरद्वीपे पूर्वमागतैः स्वक- स्वक- रतिकरपर्वते संहृत- स्वक - स्वक - ऋद्धि - यानविमानैः स्वक-स्वक-परिवारपरिवृतैः त्रिषष्टीन्द्रैः सार्द्ध संपरिवृतः यत्रैव मेरुपर्वते वलयाकारेण स्थितस्य चतुर्नवत्यधिकचतुःशतयोजनपरिमित विष्कम्भस्य चतुर्थपण्डकवनस्य च दिक्षु श्वेतसुवर्णमय्यः अर्द्धचन्द्राकाराः पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरक्रमेण स्थिताः पाण्डुकम्बला - तिपाण्डुकम्बल-रक्त
मूल का अर्थ – 'तर णं' इत्यादि । तत्पश्चात् नन्दीश्वर द्वीप में पहले से आये हुए, अपने अपने रतिकर पर्वत पर अपनी-अपनी ऋद्धि एवं यान - विमानों को छोड़ देने वाले, तथा अपने-अपने परिवार से युक्त तिरसठ इन्द्रों के साथ, वह शक्र देवेन्द्र देवराज जहाँ अभिषेक सिंहासन था, वहाँ आये। मेरु पर्वत पर वलयाकार (चूड़ी की तरह गोलाकार) स्थित तथा चार सौ चौरानवे योजन विस्तार वाला जो चौथा पण्डकवन है उसके चारों तरफ, श्वेतसुवर्णमयी अर्धचन्द्र के आकार की, क्रम से पूर्व, दक्षिण, पश्चिम और उत्तर में स्थित जो पाण्डुकम्बला, अतिपाण्डुकम्बला, रक्तकम्बला और अतिरक्तकम्बला नामक चार अभिषेक - शिलाएँ
भूजना अर्थ - 'तर णं' इत्याहि त्यारपछी नहीश्वर द्वीपमा पहेलेथी आवेसा पोतपोताना रति४२ पर्यंत પર પોતાની ઋદ્ધિ અને યાનિવમાનાને મૂકવાવાળા, અને પોતપોતાના પરિવારથી યુકત એવા ત્રેસઠ ઇન્દ્રોના સાથ મેલવી, તે શક્ર દેવેદ્ર દેવરાજ જયાં અભિષેક-સિંહાસન હતું ત્યાં આવ્યા.
મેરુ પર્યંત ઉપર ચારસા ચારણું (૪૪) જનના વિસ્તારવાલુ ચુડીના આકારે રહેલુ ચેાથે પડકવન છે. આ વનની ચારે બાજી, શ્વેતસુવર્ણમય, અર્ધ ચંદ્રાકારવાળી, પૂર્વ-દક્ષિણ-પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાઓમાં અનુક્રમે આવેલી પાંડુક બલા, અતિપાંડુક બલા, રકતક'ખલા અને અતિરક્તક ખલા નામવાલી ચાર શિલાઓ છે. આ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवज्जन्मोत्सवं कर्तुकामस्य शक्रस्य
तमादाय गमनम्
॥३९॥
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥४०॥
कम्बला-तिरक्तकम्बलाभिधानाः चतस्रोऽभिषेकशिला वर्तन्ते, तासु यत्रैव अतिपाण्डुकम्बलशिला यत्रैव च अभिषेकसिंहासनं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य तस्मिन् सिंहासने सर्वलोकसहायकं त्रिभुवननायकं स्वके अङ्कपर्यडू अध्यास्य पूर्वाभिमुखः संनिषण्णः ॥सू०६२॥
टीका--'तए ण से सके इत्यादि। ततः खलु शक्रो देवेन्द्रो देवराजो नन्दीश्वरद्वीपे पूर्वम्-पाक आगतैः स्वकस्वकरतिकरपर्वते निजनिजरतिकरगिरौ संहृतस्वकस्वर्दियानविमानः स्थापितनिजनिजऋद्धियानविमानः स्वकस्वकपरिवारपरिवृतैः निजनिजपरिजनपरिवेष्टितैः त्रिषष्टीन्द्रैः सार्द्ध-सह संपरिवृतः सम्यक् परिवेष्टितः सन् मेरुपर्वते यत्र यस्मिन्नेव स्थाने वलयाकारेण वर्तुलाकारण स्थितस्य-विद्यमानस्य चतुर्नवत्यधिकचतुःशतयोजनपरिमितविष्कम्भस्य चतुर्नवत्यधिकचतुःशतसंख्ययोजनपरिमितविस्तारवतः चतुर्थपण्डकवनस्य चतसषु दिक्षु श्वेतसुवर्णमय्यः अर्द्धचन्द्राकाराः पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरक्रमेण हैं। इन चारों में से जहाँ अतिपाण्डुकम्बलशिला थी और जहाँ अभिषेक-सिंहासन था, वहाँ (शक्र) आये। आकर वह उस सिंहासन पर समस्त लोक के सहायक और त्रिभुवन के नायक तीर्थकर भगवान् को अपनी गोदरूपी पलंग में विठला कर, पूर्व दिशा की ओर मुँह करके बेठे ॥सू०६२॥
टोका का अर्थ-'तए णंइत्यादि। तदनन्तर शक्र देवेन्द्र देवराज नन्दीश्वर द्वीप में पहले से आये हुए, अपनेअपने रतिकर गिरिपर जिन्होंने अपनी-अपनी ऋद्धि और अपना-अपना परिवार छोड़ दिया था और जो अपने-अपने परिवार से वेष्टित थे ऐसे तिरसठ इन्द्रों के साथ, उनसे घिरे हुए, मेरु पर्वत के ऊपर जिस स्थान पर गोलाकार स्थित तथा चार सौ चौरानवे योजन विस्तार वाला पण्डक नामक चौथा वन है, उस वन की चारों दिशाओं में श्वेत सोने की बनी हुई, अर्द्धचन्द्राकार, पूर्व, दक्षिण, पश्चिम और उत्तर में શિલાઓ અભિષેક-શિલાઓ કહેવાય છે. જે સ્થાને અતિપાદુકંબળશિલા છે, અને જ્યાં અભિષેક સિંહાસન છે, ત્યાં દેવેન્દ્ર આવ્યાં, ત્યાં આવી પડીવાળી બેઠા પછી, ભગવાનને ખોળામાં લીધાં, ને પૂર્વ દિશા તરફ મેં કરી पोते स्थिर मासन यु (सू०६२)
सानो अर्थ-'तपणत्याहित्यार ५७ हेवेन्द्र वराल नही दीपमा पसेथी आस, पातपाताना ति:२ પર્વત પર જેઓ પોતપોતાની ઋદ્ધિ અને પિતાના પરિવારને મૂકી ગયા હતા અને જેઓ પિતપતાના પરિવારની સાથે હતાં, એવાં ત્રેસઠ ઈન્દ્રોની સાથે, તેમનાથી વીંટળાયેલા, મેરુ પર્વતની ઉપર જે સ્થાન પર વર્તુળાકારે ઉભેલું તથા ચાર ચેરાણું એજનના વિસ્તારવાળું પંડેક નામનું ચોથું વન છે, તે વનની ચારે દિશાઓમાં વેત સુવર્ણની
भगवज्जन्मोत्सव कतुकामस्य शक्रस्य तमादाय गमनम्
॥४०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥४१॥
暴
स्थिताः = वर्तमानाः पाण्डुकम्बला - तिपाण्डुकम्बला - रक्तकम्बला-तिरक्तकम्बलाभिधानाः - पूर्वदिशि पाण्डुकम्बला, दक्षिणदिशि अतिपाण्डुकम्बला, पश्चिमदिशि रक्तकम्बला, उत्तरदिशि अतिरक्तकम्बला चेति चतस्रोऽभिषेकशिला वर्तन्ते, तासु तासां मध्ये यत्रैव दक्षिणदिशि अतिपाण्डुकम्बलशिला, तथा यत्रैव च अभिषेकसिंहासनं तत्रैत्र उपागच्छति, उपागत्य तस्मिन् अभिषेकके सिंहासने सर्वलोकसहायकं = सकललोकोपकारकं त्रिभुवननायकं = त्रिलोकीनाथं स्वके= निजे अङ्कपर्यङ्के = क्रोडरूपे पल्यङ्के अध्यास्य = उपवेश्य पूर्वाभिमुखः संनिषण्णः = उपविष्टः ॥सु० ६२॥
मूलम् -- तए णं तेसद्वीवि इंदा नियनिय - परिवार - परिवुडा तत्थ सयसयासणे ठिया । तए णं सव्वे देवाय देवीओ एमओ मिलित्ता सयसयकज्जपवत्ता सव्बिडूढीए सब्वज्जुईए सव्ववलेण सव्वसमुदणं सव्वसंभमेणं सव्वारोहेहिं सव्व - पुप्फ-गंध-मल्ला-लंकार - विभूसाए सव्व - दिव्व - तुडिय - निना देणं महयाए इड्ढीए महया हिययोल्लासेणं महया रवेणं एवं महं तित्थयरजम्मा भिसेयं काउं इंदस्स आणं अभिकखेति ।
जं समयं च णं भगवओो तित्थयरस्स जम्माभिसेओ भविस्सर-त्ति णायं तं समयं च णं देवगणो तिसिओ जलं पाउमिन, जम्मदीणो इहसिद्धिं लधुमिव, रोगी आरोग्गं पचुमित्र, निराधारो आधारमवतुमिव, सरणी सरणं पत्तुमिव विमलं पहुमुहकमलं लोयणगोयरीकाउं नितंतुकंठियसंतो असि ॥०६३ ||
क्रम से विद्यमान चार अभिषेक शिलाएँ हैं-अर्थात् १-पूर्व में पाण्डुकम्बला, २- दक्षिण में अतिपाण्डुकम्बला, ३- पश्चिम में रक्तकम्बला, और ४-उत्तर में अतिरक्तकम्बला शिला है। इन चारों में से जहाँ अभिषेक - सिंहासन है वहाँ पहुँचे, पहुँच कर उस अभिषेक सिंहासन पर सकल लोक के उपकारक और त्रिलोकी के नाथ तीर्थकर को अपनी गोदरूप पलंग में बिठला कर स्वयं पूर्व दिशा की ओर मुख करके बैठ गये ||०६२ ||
બનેલી, અર્ધચન્દ્રાકારની પૂર્વ, દક્ષિણ, પશ્ચિમ અને ઉત્તરમાં અનુક્રમે વિદ્યમાન ચાર અભિષેકશિલાએ છે, એટલે કે (१) पूर्वभां पांडुकुम्वा, (२) दक्षिणुभां अतियांडुकुभ्सा, (3) पश्चिमभांतभ्सा, अने (४) उत्तरमां અતિરકતક ખલા શિલા છે. એ ચારેમાંથી જયાં દક્ષિણ દિશાની અતિપાંડુકમ્મલા શિલા છે અને જયાં અભિષેક–સિંહાસન છે, ત્યાં પહોંચ્યાં, ત્યાં પહોંચીને તે અભિષેક-સિ’હાસન પર સકળ લેાકના ઉપકારક, અને ત્રિાકના નાથ તીથ કરને પોતાના ખાળા રૂપી પલંગમાં બેસાડીને પાતે પૂર્વ-દિશાની તરફ મુખ કરીને બેસી ગયાં. (સ્૦૬૨)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवन्तं क्रोडे कृत्वा
शक्रस्या
भिषेक
सिंहासने
समुपवे
शनम्
॥४१॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥४२॥
VACCINE
छाया - ततः खलु त्रिषष्टिरपीन्द्राः निजनिजपरिवारपरिवृताः तत्र स्वस्वासने स्थिताः । ततः खलु सर्वे देव देव्यश्व एको मिलित्वा स्वकस्वककार्यप्रवृत्ताः सर्वद्वर्या सर्वद्युत्या सर्वबलेन सर्वसमुदयेन सर्वादरेण सर्वविभूत्या सर्वसम्भ्रमेण सर्वाऽऽरोहैः सर्व-पुष्प - गन्ध-माल्या-लङ्कार- विभूषया सर्व-दिव्य त्रुटित निनादेन महत्या ऋद्धया महता हृदयोल्लासेन महता रवेण महान्तं तीर्थकरजन्माभिषेकं कर्तुम् इन्द्रस्य आज्ञामभिकाङ्क्षन्ति ।
यस्मिन् समये च खलु 'भगवतस्तीर्थकरस्य जन्माभिषेको भविष्यती' - ति ज्ञातं तस्मिन् समये च खलु देवगणः तृषितो जलं पातुमिव, जन्मदीन इष्टसिद्धिं लब्धुमिब, रोगी आरोग्यं प्राप्तुमिव, निराधार आधार
मूल का अर्थ- 'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् विरसठ इन्द्र भी अपने-अपने परिवार के साथ, अपने - अपने आसन पर स्थित हुए। उस समय सभी देव और सभी देवियाँ, एक साथ मिल कर अपने-अपने काम में जुट गये और सम्पूर्ण ऋद्धिसे, सम्पूर्ण द्युति से, सम्पूर्ण बल से, सम्पूर्ण समुदय से, सम्पूर्ण आदर से, सम्पूर्ण विभूति से, सम्पूर्ण संभ्रम से, सम्पूर्ण समारोह से, पुष्प, गंध, माला, अलंकार एवं विभूषा के साथ, समस्त दिव्य वाद्यों की ध्वनि के साथ, बड़े ठाउ से, बड़े हृदयोल्लास से और महान् शब्दोंसे एक महान तीर्थंकर का जन्माभिषेक करने के लिए इन्द्र की आज्ञा की अभिलाषा - प्रतीक्षा करने लगे ।
जिस समय देवगण ने जाना कि भगवान् तीर्थंकर का जन्माभिषेक होगा, उस समय जैसे प्यासा जल पीने को, जन्म का दरिद्र इष्टसिद्धि पाने को, रोगी आरोग्य प्राप्त करने को, निराधार आधार पाने
भूजने। अर्थ'-'तए णं' धत्याहि त्यारपछी ईशान याहि त्रेसठ द्रो पोतपोताना मुटु साथै पोतपोताना आसना पर બેસી ગયાં. તે સમયે, સર્વાં દેવ-દેવીએ એકીસાથે મળીને પોત-પોતાના કામમાં પરાવાઇ ગયાં. સ'પૂણ' રિદ્ધિ, धुति, माण, समुदय, महर, विभूति, मैश्वर्य, संलम भने समारोहधी भने पुण्य, गंध, भाषा, सार भने હૃદયના ઉલ્લાસથી અને મહાન્ શબ્દોથી એક મહાન્ તીથંકરના જન્માભિષેક કરવા માટે તૈયાર રહીને, ઈંદ્રની આજ્ઞાની રાહ જોતાં ઉભા હતાં.
ઉપરોકત તૈયારી પૂરી થતાં સ* દેવો, ભગવાનનું મુખારવિંદ જોવા તલપાપડ થઇ રહ્યાં હતાં. જેમ તરસ્યા પાણીની પ્રતીક્ષા કરતા ઉભા હાય છે, જેમ શ્રી ઇષ્ટવસ્તુ મેળવવાની લાલચે વાટ ોઈ રહ્યો હોય છે,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवज्जन्मोत्सवं कर्तुकामा
नां देवानां मनोभाव
वर्णनम् .
॥४२॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥४३॥
टीका
मवाप्तुमिच, प्रशरणः शरणं प्राप्तुमिव, विमलं प्रभुमुखकमलं लोचनगोचरीकर्तुं नितान्तो-त्कण्ठित-स्वान्त आसीत् ॥सू०६३।।
टीका-'तए णं सकिंदवज्जा' इत्यादि । ततः खलु त्रिषष्टिसंख्यका अपि इन्द्राः ईशानादयो निजनिजपरिवारपरिवृताः स्वस्वपरिजनपरिवेष्टिताः सन्तः, तत्र अतिपाण्डुकम्बलशिलासमीपे स्वस्वासने स्थिताः। ततः खलु सर्वे देवा देव्यश्च एकतः एकत्र मिलित्वा स्वकस्वककार्यप्रवृत्ताः सन्तः सर्वऋद्धया= सकलसम्पच्या, सर्वद्युत्या सर्वप्रकाशेन, सर्वबलेन=सर्वपराक्रमेण सर्वसैन्येन वा, सर्वसमुदयेन-सर्वेषां स्वपरिवाराणां समुदयेन समूहेन सर्वेण सम्यगुदयेन वा, सर्वाऽऽदरेण सर्वप्रकारेण आदरेण, सर्वविभूत्या सर्वैश्वर्येण, सर्वसंभ्रमेण= सर्वप्रकारया त्वरया, सर्वाऽऽरोहे सर्वसंनद्धीकरणैः, सर्व-पुष्प-गन्ध-माल्या-लङ्कार-विभूषया, तत्र सर्वेत्यस्य पुष्पाको, शरणहीन शरण प्राप्त करने को उत्कंठित होता है, उसी प्रकार देवगण भी भगवान् का निर्मल मुखकमल देखने के लिए उत्कंठितचित्त हो गये ॥मू०६३॥
टीका का अर्थ-'तए ण' इत्यादि । तत्पश्चात् ईशान आदि तिरसठ इन्द्र भी अपने-अपने परिवार से वेष्टित होकर अतिपाण्डुकम्बलशिला के समीप अपने-अपने आसन पर बैठ गये। तब सब देव और देवियाँ एक साथ मिल कर अपने-अपने कार्य में लग गये। समस्त सम्पत्ति से, समस्त प्रकाश से, समस्त पराक्रम से या समस्त सेना से, अपने-अपने समस्त परिवार से या सम्यक् उदय से, सब प्रकार के आदर से, समस्त ऐश्वर्य से, समस्त त्वरा से, समस्त समारोह-तैयारी से, पुष्पों से, समस्त गंधों, समस्त मालाओं, समस्त अलंकारों જેમ રાગી રગના નિવારણની રાહ જોઈ રહ્યો હોય છે, જેમ નિરાધાર આધારને વળગવાનું વિચારી રહ્યો હોય છે, જેમ શરણહીન શરણ પ્રાપ્ત કરવાને ઝંખી રહ્યો હોય છે, તેમ સર્વ દેવ-દેવાંગનાઓ, ભગવાનનું નિર્મળ અને સૌમ્ય મુખ જેવાની તાલાવેલી સેવી રહ્યાં હતાં, (સૂ૦૬૩)
ટીકાનો અર્થ—“” ઈત્યાદિ. ત્યાર બાદ ઈશાન આદિ ત્રેસઠ ઈન્દ્ર પણ પિતાપિતાના પરિવારથી ર્વીંટળાઈને અતિ પાંડકમ્બલશિલાની પાસે પોતપોતાનાં આસન પર બેસી ગયાં. ત્યારે સઘળા દેવ અને દેવીઓ એક સાથે મળીને પોતપોતાના કામે વળગી ગયાં. સમસ્ત સંપત્તિથી, સમસ્ત પ્રકાશથી, સમસ્ત પરાક્રમથી, સમસ્ત સેનાથી, પિતા પોતાના સમસ્ત પરિવારથી અથવા સમ્યફ ઉદયથી, બધી જાતના આદરથી, સમસ્ત એિશ્વર્યથી, પૂરી ત્વરાથી, પૂણું સમારેહ-તૈયારીથી, પુષ્પો થી, સમસ્ત ગધે, સમસ્ત માળાઓ, સમસ્ત આભૂષણે, અને
भगवज्ज
न्मोत्सव न कर्तुकामा
नां देवानां मनोभाववर्णनम्
॥४३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
॥४४॥
टीका
दिभिः प्रत्येकं सम्बन्धः, तेन सर्वपुष्पेण, सर्वगन्धेन, सर्वमाल्येन, सर्वालङ्कारेण, सर्वविभूषया-सर्वशोभया सर्वविशिष्टाऽऽभूषणेन वा, तथा सर्व-दिव्य-त्रुटित-निनादेन-सर्वेषां दिव्यानां दिवि भवानाम् अद्भुतानां वा, त्रुटितानांवाद्यानां निनादेन-शब्देन, महत्या-विशालया ऋद्ध्या-सम्पत्त्या महता-अधिकेन हृदयोल्लासेन= चित्तानन्देन, महता रवेण शब्देन एकम् अद्वितीयं महान्तं विशालं तीर्थकरजन्माभिषेकम्=तीर्थकरजन्माभिषेकरूपम् उत्सवं कर्तुम् इन्द्रस्य-शकेन्द्रस्य आज्ञाम् अभिकाङ्क्षन्ति अभिलपन्ति । यस्मिन् समये च खलु भगवतस्तीर्थकरस्य जन्माभिषेको भविष्यतीति देवगणेन ज्ञातं, तस्मिन् समये च खलु देवगणः, तृषितः पानीयं पातुमिव, जन्मदीन-जन्मदरिद्र इष्टसिद्धिम् अभिलषितवस्तुसिद्धिं लब्धुमिव, रोगी आरोग्यं नैरुज्यं प्राप्तुमिव, निराधार:= निरवलम्बो जनः आधारम् अवलम्बनम् अवाप्तुम् इव, अशरण: शरणरहितः शरणं प्राप्तुमिव, विमलं स्वच्छं प्रभुमुखकमलं लोचनगोचरीकर्तु-द्रष्टुं नितान्तोत्कष्ठितस्वान्तः अत्यन्तोत्सुकमना आसीत् । इहैकदेवगणस्योपमेयस्य तृषितादिबहूपमानसत्त्वाद् मालोपमाऽलङ्कारः ॥०६३।। और समस्त शोभाओं के साथ या समस्त विशिष्ट आभूषणों से, तथा सब दिव्य बाजों की ध्वनि से, विशाल ऋद्धि से, महान् चित्त के उल्लास (आनन्द) से, महान् शब्दों से तीर्थकर का जन्माभिषेक रूप एक-अद्वितीय उत्सव मनाने के लिए इन्द्र की आज्ञा की अभिलाषा करने लगे।
जब देवगण को ज्ञात हुआ कि भगवान तीर्थकर का जन्माभिषेक होने वाला है तो वह भगवान् का निर्मल मुख-कमल देखने के लिए अत्यन्त ही उत्कंठितचित्त हो गये, जैसे प्यासा पानी पीने के लिए, जन्म का दरिद्र मन चाही वस्तु की प्राप्ति के लिए, रोगी आरोग्य पाने के लिए, निराधार जन आधार पाने के लिए और अशरण शरण पाने के लिए उत्कंठित होता है। સમસ્ત શેભાની સાથે એટલે કે વિશિષ્ટ આભૂષણથી, તથા સઘળાં દિવ્ય વાજિંત્રોના ઇવનિથી, વિશાળ અદ્ધિથી, ચિત્તના અત્યંત ઉ૯લાસ (આનંદ)થી, મહાન શબ્દોથી, તીર્થકરના જન્માભિષેકને એક અનુપમ ઉત્સવ ઉજવવાને માટે ઈન્દ્રની આજ્ઞાની અભિલાષા કરવા લાગ્યાં. જ્યારે દેવગણને જાણ થઈ કે ભગવાન તીર્થંકરને જન્માભિષેક થવાને છે ત્યારે તેઓ ભગવાનના નિર્મળ વદન-કમળના દર્શનને માટે એટલા બધા આતુર થઈ ગયાં જેટલા તરસ્યા પાણીને માટે, જમદરિદ્ર ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિને માટે, રેગી આરોગ્ય મેળવવાને માટે, નિરાધાર માણસ આધાર મેળવવાને માટે અને અશરણુ શરણુ મેળવવા માટે આતુર હોય છે !
भगवज्जन्मोत्सव का कर्तुकामा
नां देवानां मनोभाववर्णनम्
॥४४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी
॥४५॥
टीका
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं देवपमोओ अईव अलोइओ जाओ। “ तयायणं देवगणप्पमोयं, वागीसरी नत्थि अलं पवत्तुं।
अञ्चंतसंता य हविंसु देवा, सद्दायई जत्थ पडतसूई ॥१॥”
तए णं ते देवा य देवीमो य हरिसुकरिसेण तहा एकताणमाणसा जाया जहा तंसि समयंसि गिरिवरपडणेणावि तेसिं दिट्टीओ लेसमित्तमवि चलिया न भविज्जा। तए णं सुवण्णमया १, रययमया २, रयणमया ३, सुवष्णरययमया ४, सुवण्णरयणमया ५, रययरयणमया ६, सुवण्णरययरयणमया ७, मटियामया ८ जे कलसा, तेसिं कलसाणं इक्किक्काए जाईए अहुत्तरसहस्सं अटुत्तरसहस्स ईक्विकस्स इदस्स आसी। एवं चउसट्ठीए इंदाणं छण्णवइ-अहिय-सोलससहस्स-संजुयाइं पंचलक्खाई कलसाणं दहण सक्कस्स देदिस्स देवरन्नो इमेयारूवे अज्झथिए पथिए चिंतिए कप्पिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था-"जं इमा बालो सिरीसकुसुम-सुउमालो पहू एवइयाणं जलसंभियाणं महाकलसाणं महइमहालय जलधारं कहं सहिस्सई"-त्ति। एवंविहं सक्कस्स अज्झत्थियं ५ ओहिणा आभोइय तस्संसयनिवारणटुं अउलबलपरकमो भयवं सयपादंगुटग्गेणं सीहासणस्स एगदेसं फुसइ। तए णं भगवओ तित्थयरस्स अंगुढग्गफासमेत्तणं मेरू 'महापुरिसाणं चरणफासेण अहं पावणो जाओम्हि'-त्ति कह हरिसिओ विव कंपिउमारद्धो ॥सू०६४॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये देवप्रमोदोऽतीवालौकिको जातः।
यहाँ एक देवगण उपमेय है और प्यासे आदि बहुत-से उपमान हैं। इस कारण मालोपमा अलंकार है ॥सू०६३॥
मूल का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि। उस काल और उस समय में देवों को अतीव अलौकिक
म देवप्रमोदा
टविधकलशशक्रेन्द्रचिन्तामेरुकम्पनवर्णनम्
છે. તે કારણે
॥४५॥
અહીં એક દેવગણ ઉપમેય છે અને તરસ્યા આદિ બીજા બધા ઉપમાન भासामा म २ छ. (२०६३)
भूगनी -"तेणं कालेणं" या. आणे भनेते समय वोन मतिशय PRAT
या.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
सूत्र
॥४६॥
टीका
" तदातनं देवगणप्रमोदं, वागीश्वरी नास्ति अलं प्रवक्तुम्।
अत्यन्तशान्ताश्च बभूवुर्देवाः, शब्दायते यत्र पतत्सूची ॥१॥” ततः खलु ते देवाश्च देव्यश्च हर्षोत्कषण तथा एकतानमानसा जाताः, यथा तस्मिन् समये गिरिवरपतनेनापि तेषां दृष्टयो लेशमात्रमपि चलिता न भवेयुः। ततः खलु सुवर्णमयाः १, रजतमयाः २, रत्नमयाः३, सुवर्णरजतमयाः ४, सुवर्णरत्नमयाः ५, रजतरत्नमयाः ३, सुवर्णरजतरत्नमयाः ७, मृत्तिकामयाः ८ ये कलशाः, तेषां कलशानाम् एकैकस्य जात्या अष्टोत्तरसहस्रम् अष्टोत्तरसहस्रम् एकैकस्य इन्द्रस्य आसीत्। एवं चतुष्पष्टेरिन्द्राणां हर्ष हुआ।
उस समय के देव-गण के आनन्द को सरस्वती भी कहने में समर्थ नहीं हैं। उस समय देव एकदम इतने शांत हो गये कि गिरती हुई मुई का भी शब्द सुनाई दे ॥१॥
तब देवों और देवियों का मन हर्ष के उत्कर्ष से एकाग्र हो गया। उनकी दृष्टि ऐसी निश्चल हो गई कि बड़े पर्वत के गिरने से भी लेशमात्र चलायमान न हो।
तत्पश्चात् (१) स्वर्ण के, (२) चांदी के, (३) रत्नों के, (४) सोने-चांदी के, (५) सोने-रत्नों के (६) चांदी-रत्नों के, (७) सोने-चांदी-रत्नों के तथा (८) मृत्तिका के, इन आठ प्रकार के कलशों में से एक-एक जाति के, प्रत्येक इन्द्र के पास एक हजार आठ कलश थे। इस तरह चौंसठ इन्द्रों के कुल पांच लाख, सोलह हजार, छयानवे कलश हुए। इतने कलशों को देख कर देवेन्द्र देवराज शक्र को ऐसा
देवममोदा
मटविध
कलश
शक्रेन्द्रचिन्ता
ए मेरुकम्पन
वर्णनम्
“તે સમયના દેવગણના આનંદનું વર્ણન કરવાને સરસવતી પણ શકિતમાન નથી. એ વખતે દેવો એટલા બધા શાન્ત થઈ ગયાં કે નીચે પડતી સોયનો અવાજ પણ સાંભળી શકાય. ( ૧
ત્યારે દેવો અને દેવીઓનાં મન હર્ષના અતિરેકથી એકાગ્ર થઈ ગયાં. તેમની પલકે એટલી બધી નિશ્ચલ થઈ ગઈ કે મેટો પર્વત પડે તે પણ જરાયે ચલાયમાન ન થાય ! ત્યાર બાદ (૧) સુવર્ણનાં (૨) ચાંદીનાં (8) रत्नाना (४) सोना-यांधीनां (4) साना-रत्नाना (6) यही-२त्नानां (७) सोना-यी मन नानां तथा (૮) માટીના; એ આઠ પ્રકારના કળશેમાંથી એક એક પ્રકારના, પ્રત્યેક ઇન્દ્રની પાસે એક હજાર આઠ કળશ હતાં. આ પ્રમાણે ચૌસઠ ઈન્દ્રોના કુલ પાંચ લાખ, સેળ હજા૨, છનું (૫૧૬૦૯૬) કળશ થયાં. આટલા બધા કળશને
॥४६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
पणवत्य-धिक-षोडशसहस्र-संयुतानि पञ्च लक्षाणि कलशानां दृष्ट्वा शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य अयमेतद्रूपः आध्यात्मिकः १, पार्थितः २, चिन्तितः ३, कल्पितः ४, मनोगतः ५ संकल्पः समुदपद्यत- “यदयं बालशिरीषकुसुमसुकुमारः प्रभुः एतावतां जलसंभृतानां महाकलशानां महामहती जलधारां कथं सहिष्यते" इति। एवंविधं शक्रस्य आध्यात्मिकम् ५ अवधिना आभुज्य तत्संशयनिवारणार्थम् अतुलबलपराक्रमी भगवान् तीर्थकरः स्वकपादाङ्गुष्ठाग्रेण सिंहासनस्यैकदेशं स्पृशति। ततः खलु भगवतस्तीर्थकरस्य अङ्गष्ठावस्पर्शमात्रेण मेरु: 'महापुरुषाणां चरणस्पर्शन अहं पावनो जातोऽस्मि" इति कृत्वा हर्षित इव कम्पितुमारब्धः ।।सू०६४॥
___टीका-'तेणं कालेणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये देवप्रमोदः देवानां हर्षः अतीव
मञ्जरी
॥४७॥
टीका
आध्यात्मिक, प्रार्थित, चिन्तित, कल्पित, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ कि शिरीष के कुसुम के समान सुकुमार यह शिशु भगवान् इतने जलपूर्ण महाकलशों की अत्यन्त विशाल जलधारा को किस प्रकार सहेंगे?
शक्र के इस प्रकार पांचों प्रकार के विचार अवधिज्ञान से जान कर, उनकी शंकाको दूर करने के लिए, अतुल बल और पराक्रम वाले तीर्थकर भगवान्ने अपने पैर के अंगूठे के अग्रभाग से सिंहासन के एक भाग का स्पर्श किया, तब भगवान तीर्थकरके अंगूठे के स्पर्शमात्र से मेरु पर्वत कापने लगा, मानो 'महापुरुषों के चरणस्पर्श से मैं पावन हो गया' ऐसा सोचकर हर्ष से हिलने लगा हो ॥सु०६४॥
टीका का अर्थ--'तए णं' इत्यादि। उस काल और उस समय में देवों को अतीव लोकोत्तर आनन्द
र विधकलशशक्रेन्द्रचिन्तामेरुकम्पनवर्णनम्
જોઈને દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રને એવો આધ્યાત્મિક, પ્રાર્થિત, ચિન્તિત, કલ્પિત, મને ગત સંક૯૫ ઉત્પન્ન થયે કે શિરીષના ફૂલ જેવો સુકુમાર આ બાળક (ભગવાન) આટલાં બધાં, જળથી ભરેલાં મહાકળશેની અત્યંત વિશાળ જળધારાને કેવી રીતે સહન કરી શકશે? શફનાં આ પ્રકારના પાંચે વિચારોને અવધિજ્ઞાનથી જાણીને તેની શંકાનું નિવારણ કરવા માટે, અપાર બળ અને પરાક્રમવાળાં તીર્થંકર ભગવાને પોતાના પગના અંગુઠાના અગ્રભાગથી સિંહાસનના એક ભાગને સ્પર્શ કર્યો. ત્યારે ભગવાન તીર્થકરના અંગુઠાના સ્પર્શ માત્રથી જ મેરુ પર્વત કંપવા લાગે. જાણે “મહાપુરુષોનાં ચરણ સ્પર્શથી હું પાવન થઈ ગયે”-એમ ધારીને હર્ષથી ડોલવા લાગે (સૂ) ૬૪)
ASTRI -'तेण कालेणं' त्यात आणे भने ते समय होने मत्योत्त२ भान ययो.
॥४७||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥४८॥
अतिशयितः अलौकिकः=लोकोत्तरो जातः । तस्मिन् समये नितरां शान्तिरासीदिति दर्शयितुमाह - ' तयायणं' इत्यादि ।
तदातनं - तदा तस्मिन् काले भवं जातं, देवगणप्रमोदम् - देवानां गणस्य = समूहस्य प्रमोदं = हर्षम्, वागीश्वरी = सरस्वती अपि वक्तुं वर्णयितुम् अलं=समर्था नास्ति = न विद्यते । देवास्तत्र श्रत्यन्तशान्ताः=अतिशयितनिश्चलमनसो बभूवुः । यत्र = यस्मिन् देवगणशान्तिस्थले पतत्सूची = पतन्ती सूची शब्दायते शब्दं करोतिशब्दं कुर्यादित्यर्थः । ततः खलु ते= शान्तचित्ता देवाथ देव्यश्च हर्षोत्कर्षेण = आनन्दाधिक्येन तथा = तेन प्रकारेण एकतानमानसाः = एकाग्रमनसो जाताः, यथा येन प्रकारेण तस्मिन् समये तेषां =शान्तचित्तानां देवानां दृष्टयः= नेत्राणि गिरिवरपतनेनापि = महापर्वत निपतनेनापि लेशमात्रमपि = किञ्चिदपि चलिताः = चञ्चला न भवेयुः । हुआ। उस अवसर पर एकदम शांति थी, यह बतलाने के लिए कहते हैं
“तयायणं देवगणप्पमोयं, वागीसरी नत्थि अलं पवतुं ।
अच्तसंताय हविसु देवा, सहायई जत्थ पडतसूई ॥ १ ॥ " इति |
अर्थात् उस समय देवों के समूह को जो प्रमोद हुआ, उसका वर्णन करने में सरस्वती भी समर्थ नहीं है। वहाँ देव अत्यन्त ही शांत एकाग्रचित्त हो गये, इतने शान्त हो गये कि गिरती हुई सुई की भी आवाज आये विना न रहे।
અવસરે તદ્દન શાન્તિ હતી, તે દર્શાવવા માટે કહે છે—
“तयायणं देवगणप्पमोयं, वागीसरी नत्थि अलं पवत्तुं । सहायई जत्थ पडतसूई ॥१॥ इति ।
अच्चंत संताय हविसु देवा,
એટલે કે તે સમયે દેવોના સમૂહને જે હ દેવો એટલાં બધાં શાન્ત અને એકાગ્રચિત્ત થઇ ગયાં કે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
થયા તેનુ વર્ણન કરવાને સરસ્વતી પણ સમથ નથી. ત્યાં નીચે સોય પડે તે તેના અવાજ પણ સભળાયા વિના રહે નહી.
Ba
कल्प
मञ्जरी टीका
देवप्रमोदा
ष्टविध
कलशशक्रेन्द्रचिन्तामेरुकम्पन
वर्णनम्
॥४८॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे
॥४९॥
mancecord
ततः खलु सुवर्णमयाः १, रजतमयाः २, रत्नमयाः ३, सुवर्णरजतमयाः ४ सुवर्णरत्नमयाः ५, रजतरत्नमयाः ६, सुवर्णरजतरत्नमयाः ७, मृत्तिकामयाः ८ ये कलशा भवन्ति तेषां कलशानाम् एकैकया जात्या अष्टोत्तरसहस्रम् अष्टोत्तरसहस्रम् एकैकस्य इन्द्रस्य आसीत् । एवम् = एकैकजातीयघटानाम् एककस्थ इन्द्रस्य अष्टोत्तरसहस्रसत्त्वेन चतुष्षष्टे := चतुष्षष्टिसंख्यानाम् इन्द्राणाम् = इन्द्रसम्बन्धिनां कलशानाम् पष्णवत्यधिकषोडशसहस्रसंयुतानि=षण्णवत्यधिकषोडशसहस्त्राधिकानि पञ्च लक्षाणि ५१६०९६ दृष्ट्वा शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य अयमेतद्रूपो = वक्ष्यमाणप्रकार आध्यात्मिकः प्रार्थितः चिन्तितः कल्पितः मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत = जात:
उसके बाद शांतचित वे देव और देवियाँ आनन्द की अधिकता से इतने एकाग्रचित्त हो गये कि बड़ा भारी पर्वत गिर पडे तो भी उन देव-देवियों की दृष्टि लेशमात्र भी चलायमान न हो ।
उसके बाद (१) सोने के, (२) चांदी के, (३) रत्नों के, (४) मिले हुए सोने-चांदी के (५) सोने - रत्नों के, (६) चांदी - रत्नों के, (७) सोने-चांदी - रत्नों के और (८) मिट्टी के ये आठ प्रकार के कलश थे। इन में एक एक प्रकार के कलश प्रत्येक इन्द्र के पास एक हजार आठ-एक हजार आठ थे, सभी प्रकार के कलश एक २ इन्द्र के पास आठ हजार चौसठ-आठ हजार चौसठ थे, अतः चौसठ इन्द्रों के सब मिल कर पाँच लाख, सोलह हजार, छयानवे कलश हुए। कलशों की इतनी बड़ी संख्या देखकर शक्र देवेन्द्र देवराज के मन में इस प्रकार का आध्यात्मिक, प्रार्थित, चिन्तित, कल्पित, मनोगत संकल्प अर्थात् विचार उत्पन्न
ત્યાર ખાદ શાંતચિત્ત તે દેવ-દેવીએ આનંદના અતિરેકથી એટલાં ખધાં એકાગ્રચિત્ત થઇ ગયાં કે ઘણા ભારે પત પડે તેા પણ તે દેવ-દેવીઓની સૃષ્ટિ સ્હેજ પણ ચલાયમાન થાય નહીં.
त्यारा (१) सोनानां, (२) यांहीनां (3) रत्नानां, (४) मिश्रित सोना-चांदीना, (५) सोना - रत्नानां (९) यांही - रत्नानां, (७) सोना-यांही - रत्नानां, भने (८) भाटीनां, खेम आहे अारनां उशी इतां तेमां प्रत्ये इन्द्रनी પાસે દરેક પ્રકારના એક હજાર આઠ કળશ હતાં. બધા પ્રકારના કળશેા મળીને પ્રત્યેક ઈન્દ્રની પાસે આઠ હજાર ચોસઠ કળશેા હતાં. તેથી ચાસઠ ઇન્દ્રોના બધાં મળીને એકંદર પાંચ લાખ, સાળ હજાર, છન્નું કળશ હતાં. કળશે।ની આટલી બધી માટી સખ્યા જોઇને શક દેવેન્દ્ર દેવરાજના મનમાં આ પ્રકારના આધ્યાત્મિક, પ્રાર્થિત, ચિન્તિત, કલ્પિત,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
देवप्रमोदाष्टविध
कलश
शक्रेन्द्र
चिन्ता
मेरुकम्पन
वर्णनम्
॥४९॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प सूत्रे ॥५०॥
TERAT
यदयं प्रभुः बालः पुनः शिरीषकुसुमसुकुमारः = शिरीषाख्यपुष्पवत् अतिकोमलाङ्गोऽस्ति, कथमयम् एतावतां (५१६०९६) जलभृतानां जलपूर्णानां महाकलशानां महामहतीम् = अतिविशालां जलधारां सहिष्यति ?' इति । एवंविधम् = एतत्प्रकारकं शक्रस्य = इन्द्रस्य आध्यात्मिकं प्रार्थितं चिन्तितं कल्पितं मनोगतं सङ्कल्पम् अतुलबलपूराक्रमः= अनुपमबलपराक्रमी भगवांस्तीर्थकरः अवधिना = अवधिज्ञानोपयोगेन आभुज्य = ज्ञात्वा, तत्संशयनिवारणार्थम् इन्द्रसंदेह दूरीकरणार्थ स्वपादाङ्गुष्ठाग्रेण = निजचरणाङ्गुष्ठाग्रभागेन सिंहासनस्य = सिंहासनाकारपरिणतमेरुपर्वतावयवस्य एकदेशम् = एकभागं स्पृशति । ततः = स्पर्शनानतरं खलु भगवतस्तीर्थकरस्य अङ्गुष्ठाग्रस्पर्शमात्रेण 'महापुरुषाणां= श्रेष्ठपुरुषाणां चरणस्पर्शेन अहं पावनः = पवित्रः संजातोऽस्मि' - इति कृत्वा = इति ज्ञात्वा मेरुः हर्षित इव कम्पितुम् आरब्धः । अत्र कलशसंख्यायां धातकीखण्डादिज्यौतिषेन्द्रादिदेवकलशाविवक्षा बोध्येति ||सू०६४ ||
हुआ कि प्रभु बालक हैं, शिरीष पुष्प के समान अतिशय कोमल हैं। यह पांच लाख सोलह हजार छयानवे (५१६०९६) जल-भरे महाकलशों की अत्यन्त विशाल जलधारा को कैसे सह सकेंगे ? ।
इस प्रकारके शक्र के आध्यात्मिक, प्रार्थित, चिन्तित, कल्पित, मनोगत संकल्प को अतुल बल और अनुपम पराक्रम से सम्पन्न भगवान् तीर्थकर ने अवधिज्ञान से जान करके, उनके संशय को दूर करने के लिए, अपने पैर के अंगूठे के अग्रभाग से अपने आधारभूत (जिस पर वह विराजमान थे) मेरुपर्वत के अवयवरूप सिंहासन के एक भाग का स्पर्श किया। भगवान् तीर्थंकर के अंगूठे के अग्रभाग से स्पर्श करते ही 'महापुरुषों के चरण-स्पर्श से मैं पावन हो गया' ऐसा जान कर मानों हर्ष के कारण मेरुपर्वत कापने लगा। यहां धातकीखण्ड आदि के ज्योतिपी देवेन्द्र आदि देवोंके कलशोंकी विवक्षा नहीं की गयी है । सू०६४॥ મનેાગત સંકલ્પ (વિચાર) ઉત્પન્ન થયે કે પ્રભુ બાળક છે, શિરીષ-પુષ્પના જેવાં અતિશય કામળ છે. તે આ પાંચ લાખ સેાળ હજાર છન્નું (૫૧૬૦૯૬) જળપૂણું મહાકળશેાની અત્યંત વિશાળ જળધારાને કેવી રીતે સહન કરી શકશે ?
આ પ્રકારના શક્રના આધ્યાત્મિક, પ્રાર્થિત, ચિન્તિત, કલ્પિત, મનેાગત સંકલ્પને, અનુપમ બળ અને અનુપમ પરાક્રમવાળા ભગવાન તીર્થંકરે અવિધજ્ઞાનથી જાણીને તેની શકાને દૂર કરવા માટે, પેાતાના પગના અંગુઠાના અગ્રભાગથી પેાતાના આધારભૂત (જેના પર તેઓ વિરાજમાન હતાં) મેરુપર્યંતના અવયવરૂપ સિંહાસનના એક ભાગના સ્પર્શ કર્યાં. ભગવાન તીર્થંકરના અ`ગુઠાના અગ્રભાગના સ્પર્શ થતાં જ “મહાપુરુષોનાં ચરણ-સ્પશથી હું પાવન થઈ ગયે.” એમ માનીને જાણે હને લીધે મેરુ પર્યંત કપવા લાગ્યા. અહિ ધાતકીખંડ આદિના જ્યાતિષી દેવેન્દ્ર આદિ દેવાના કળશાની વિવક્ષા કરેલ નથી. (સ્૦૬૪)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
(AAAAAAAAAA
कल्प
मञ्जरी
टीका
देवप्रमोदाष्टविध
कलश
शक्रेन्द्रचिन्तामेरुकम्पनवर्णनम्
॥५०॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥५१॥
क
मूलम्—जं समयं च णं मेरू कंपिउमारद्धो, तं समयं च णं पुढवी कंपिया, समुद्दो खुद्धो, सिहराणि पडिउमरद्धाणि । तेसिं सयल- जगजीवजाय-हियय - विदारगो भयमेवो महासदो समुब्भूओ । तिहुयणंसि महं कोलाहलो जाओ। लोगा भयभीया जाया । सव्वजंतुणो भयाउला सयसयद्वाणाओ निस्सरिय ' को अम्हाणं तायगो' भविस्सर-त्ति कट्टु सरणमन्नेसिउं विव जत्थ तत्थ पलाइउमारद्वा । सब्वे देवा देवीओ यावि भवि
ग्गमाणसा जाया ।
तणं से सके देविंदे देवराया एवं चिंते- 'जणं अयं विसालो मेरू इमस्स कमलाओवि कोमलस बालगस्स पहुणो उवरि पडिस्सर, तो अस्स बालगस्स का दसा भविस्सर ?, इमस्स बालगस्स अम्मापि - ऊणं समीवे कहं गमिस्सामि ? किं कहिस्सामि ?-त्ति कट्टु सकिंदो अज्झाणोवगओ झियाय । तओ 'केण एवं कडं' - ति कट्टु सके देविंदे देवराया आमुरुते मिसिमिसंते कोवग्गिणा संजलिए श्रहिं पउंजइ । तए णं ओहिणा नियदोस विष्णाय भगवत्र तित्थयरस्स पायमूले करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु एवं वयासी - णायमेयं अरहा ! विष्णायमेयं अरहा ! परिण्णायमेयं अरहा ! सुयमेयं अरहा ! अणुहूयमेयं अरहा ! जे अईया जे य पपन्ना जे य श्रागमिस्सा अरहंता भगवंतो ते सव्वेऽवि अनंतबलिया अनंतबीरिया अनंतपुरिसकारपरकमा हति-त्ति कट्टु बंदर नमसर, वंदित्ता नमसित्ता नियअवराहं स्वमावेइ ||०६५||
छाया - यस्मिन् समये च खलु मेरुः कम्पितुमारब्धः, तस्मिन् समये च खलु पृथ्वी कम्पिता, समुद्रः क्षुब्धः शिखराणि पतितुमारब्धानि । तेषां सकलजगज्जीवजातहृदयविदारको भयभैरवो महान् शब्दः
मूल का अर्थ - - 'जं समयं च णं' इत्यादि । जिस समय मेरु पर्वत काँपने लगा, उस समय निश्चय ही सारी पृथ्वी काँप उठी, समुद्र क्षुब्ध हो गया, शिखर गिरने लगे, समस्त संसार के जीवों के हृदय को विदारण करने वाला महान् भयंकर नाद हुआ। तीनों लोक में बड़ा कोलाहल हो
भूजना अर्थ - 'जं समयं च णं' इत्याहि के समये सुमेरु पर्वते न शरु युते समये गायी પૃથ્વી ક ́પવા લાગી. સમુદ્રો ખળભળી ઉઠ્યાં. શિખરા ઉપરા-ઉપરી પડવા મંડયાં. સમસ્ત સ ંસારી જીવાના યને ભેદી નાખે તેવા દારુણ અવાજ થયો. ત્રણે લેકમાં કોલાહલ મચી ગયા. લેકે ડરના માર્યા ભયભીત થવા લાગ્યાં.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
मेरुकम्पनेन त्रिभु
वनस्थित
जीवानां
भयं, शक्रे न्द्रस्य चि
न्ता, क्रोधः, कम्पकारण
परिज्ञानं,
क्षामणं च ।
॥५१॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥५२॥
दा
XTEE
समुद्भूतः। त्रिभुबने महान् कोलाहलो जातः। लोका भयभीता जाताः । सर्वजन्तवो भयाकुला: स्वकस्वकस्थानात् निःसत्य 'कोऽस्माकं त्रायको भविष्यति'-इति कृत्वा शरणमन्वेषयितुमिव यत्र तत्र पलायितुमारब्धाः। सर्वे देवाश्च देव्यश्च भयोद्विग्नमानसा जाताः।
कल्पततः स शक्रो देवेन्द्रो देवराज एवं चिन्तयति-यत् खलु अयं विशालो मेरुरस्य कमलादपि कोमलस्य
मञ्जरी बालकस्य प्रभोरुपरि पतिष्यति, ततोऽस्य बालकस्य का दशा भविष्यति, अस्य बालकस्य अम्बापित्रोः समीपे कयं टीका गमिष्यामि ? किं कथयिष्यामि ? इति कृत्वा शक्रेन्द्रः आर्तध्यानोपगतो ध्यायति। ततः 'केन एवं कृत'-मिति कृत्वा शक्रो देवेन्द्रो देवराज आशुरुतो मिसमिसायमानः कोपाग्निना संज्वलितः अवधि प्रयुङ्क्ते । ततः खलु अवधिना गया। लोग डर गये। सब प्राणी भयसे व्याकुल होकर, अपने-अपने स्थान से निकल कर 'कौन हमारा मेरुकम्प
नेन त्रिभुप्राण करेगा' ऐसा सोच कर शरण खोजने के लिए इधर-उधर भागने लगे, और सभी देवी-देवताओं
वनस्थितका चित्त भी भय से कॉपने लगा।
से जीवानां तब देवेन्द्र देवराज शक्र ने इस प्रकार विचार किया-'अगर यह विशाल मेरु पर्वत, कमल से भयं, शक्रेभी कोमल, बालवय-वाले इन प्रभु के ऊपर गिर जायगा तो इनकी क्या दशा होगी? कैसे मैं इनके मातापिता के पास जाऊँगा! क्या कहूँगा?'। इस तरह विचार करके शकेन्द्र आतध्यान से युक्त होकर चिन्ता,
al क्रोधः, चिन्ता करने लगे।
सो कम्पकारफिर 'किसने ऐसा किया है ?'-यह सोच कर शक्र देवेन्द्र देवराज को क्रोध आगया। क्रोध की परिज्ञानं
- क्षामणं च। પ્રાણીઓ આમ તેમ દોડધામ કરવા લાગ્યાં. સર્વ જીવજંતુ ભયથી આકુળ-વ્યાકુલ થઈ રહ્યાં. “ત્રાહિ ત્રાહિના પિકારો થવા લાગ્યા. શરણુ શોધવા આમ તેમ મથામણ કરી રહ્યાં. સર્વ દેવ-દેવીઓનાં મન પણ ભયથી ધ્રુજી ઉઠયાં.
આ વખતે કેન્દ્રને આ પ્રમાણે મને ગત ભાવો ઉઠી આવ્યાં છે, કદાચ આવો મહાન-વિશાલ અને ઊંચા મેરુ પર્વત, આ કેમલ શરીરવાળા બાળ પ્રભુ ઉપર ગબડી પડશે તે, તેમની શું દશા થશે ?, હું તેમની માતા
॥५२॥ પાસે શું મોડું લઈને જઈશ?, તેમને કઈ હકીકતથી વાકેફ કરીશ?, આવા પ્રકારના વિચારોની પરંપરાને લીધે તેનું મન ઉગ્રતાને પામ્યું, ને તે આર્તધ્યાન કરવા લાગ્યો.
આવા ભાવ મનમાં આવતાં, તેમનામાં તીવ્ર ક્રોધાગ્નિ સળગી ઉઠય. ક્રોધની જવાળાઓને લીધે, આખું
THATATESTER
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
"मुत्रे
मञ्जरी
॥५३॥
निजदोषं विज्ञाय भगवतस्तीर्थकरस्य पादमूले करतलपरिगृहीतं शिरस्याऽवर्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवमवादीत-ज्ञातमेतत् अर्हन् ! विज्ञातमेतत् अर्हन् ! परिज्ञातमेतत् अर्हन् ! श्रुतमेतत् अर्हन् ! अनुभूतमेतत् अर्हन् ! ये अतीताः, ये च प्रत्युत्पन्नाः, ये च आगमिष्यन्तोऽर्हन्तो भगवन्तस्ते सऽपि अनन्तबलिका अनन्तवीर्या अनन्तपुरुषकारपराक्रमा भवन्ति' इति कृत्वा चन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा निजापराध क्षमयति ॥सू०६५।।
टीका-'जं समयं च णं' इत्यादि । यस्मिन् समये च खलु मेरुः कम्पितुम् आरब्धः, तस्मिन् समये अग्नि से वह प्रज्वलित हो गये । उनने अवधिज्ञान का उपयोग लगाया। तब अवधिज्ञान से अपना ही दोष जान कर भगवान् तीर्थकर के चरण-मूल में दोनों हाथ जोड़ कर और मस्तक पर आवर्त एवं अंजलि करके वह इस प्रकार बोले-'हे भगवन् ! मैंने जाना है, हे भगवन् ! मैंने अच्छी तरह जाना है, हे भगवन् ! मैंने खूब अच्छी तरह जाना है, हे भगवन् ! मैंने सुना है, हे भगवन् ! मैंने अनुभव भी कर लिया है, कि जो अर्हन्त भगवान् अतीत काल में हो चुके हैं, जो अर्हन्त भगवान् वर्तमान में हैं, और जो अर्हन्त भगवान् भविष्य में होंगे, वे सभी अनन्तवली, अनन्तवीर्यवान् , अनन्त पुरुषकार-पराक्रम के धनी होते हैं। इस प्रकार बोल कर उनने वन्दना की, नमस्कार किया, बन्दना-नमस्कार करके अपने अपराध को खमाया ॥सू०६५॥
टीका का अर्थ- 'जं समयं च णं' इत्यादि। जिस समय सुमेरु पर्वत कम्पायमान हुआ, उस समय सारी की सारी पृथ्वी काप उठी। समुद्र क्षुब्ध हो गया। पर्वतों के शिखर गिरने लगे। कापती पृथ्वी,
मेरुकम्पनेन त्रिभुवनस्थितजीवानां भय, शक्रेन्द्रस्य चिन्ता
क्रोधः, मा कम्पकारण
परिज्ञानं क्षामणं च ।
શરીર બળવા લાગ્યું. બળતરા થતાં તેણે અવધિજ્ઞાનને ઉપયોગ મૂકો, તેમાં તેમને સર્વ હકીકત વિદિત થઈ ને
तपात थ,
न પિતાને દોષ જણાતાં, બે હાથ જોડી, માથે અંજલી ધરી, ભગવાન પાસે ગળગળા-દયે બેલવા લાગ્યા કે “હે ભગવન્ત! હું સર્વ જાણી ચુકયે, સારી રીતે મને સર્વ સમજાયું, મેં સાંભળ્યું છે અને અત્યારે અનુભવ પણ કરી લીધે છે કે અતીત, વર્તમાન અને ભાવી કાળના અહંન્ત ભગવાને, અનંત વીર્યવાન, અનંત પુરુષાકારના ધણી, અને અનંતપરાક્રમી હોય છે. આવા પ્રકારનું કથન નમ્રભાવે પ્રગટ કરી, કેન્દ્ર ભગવાનને વંદન-નમસ્કાર કરી, થયેલ અપરાધની માફી માગી. (સૂ૦ ૬૫)
सजाना मय- समयं च णत्याहि.भैरुपतत्र ने भारी वाहवाथी, , पहाणामन याभां, સંપૂર્ણ રીતે વિસ્તૃત છે, આથી તેના કંપનને સ્પર્શ ત્રણે લેકમાં અનુભવાય. કંપનના લીધે, ધરતી પણ ઘણ
॥५३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
च खलु पृथिवी कम्पिताऽभूत् , समुद्रः क्षुब्धोऽभूत् , शिखराणि-गिरिशृङ्गाणि पतितुम् आरब्धानि । तेषां कम्पोन्मुखपृथिवी-क्षोभोन्मुखसमुद्र-पतनोन्मुखशिखराणां सकलजगज्जीवजातहृदयविदारका सर्वभुवनस्थप्राणिगणहृदयभेदनकारकः भयभैरव: भयङ्करः महान्-दिग्व्यापकः शब्दः समुद्भूतः समुत्पन्नः। त्रिभुवने महान् उच्चैः कोलाहल: कलकलो जातः । लोकाः भयभीताः भययुक्ता जाता। सर्वजन्तवः सकलपाणिनः भयाकुला भयोद्विग्नाः सन्तः स्वकस्वकस्थानात-निजनिजस्थानात निःमृत्य=निर्गत्य "काको जनः अस्माकंत्रायक: रक्षको भविष्यति?"इति कृत्वा इति हेतोः शरणं-रक्षकम् अन्वेषयितुम् इव यत्र तत्र-इतस्ततः पलायितुम् आरब्धाः। सर्वे देवा देव्यथापि भयोद्विग्नमानसा भयत्रस्तचित्ता जाताः।
ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराज एवं वक्ष्यमाणप्रकारं चिन्तयति=विचारयति । शक्रचिन्तनीयमाह
||५४॥
मञ्जरी टीका
क्षुब्ध समुद्र और पतनोन्मुख गिरि-शिखरों का, तीन लोक के समस्त प्राणियों के हृदय को भेदने वाला, भयंकर और सब दिशाओं में व्यापी शब्द हुआ। तीनों लोकों में तीव्र कोलाहल फैल गया। लोग भयभीत हो उठे। समस्त जीव भय से व्याकुल होते हुए अपने-अपने स्थान से बाहर निकल कर 'कौन हमारा रक्षक होगा' ऐसा सोचकर शरण खोजने के लिए इधर-उधर भागने लगे। तथा सभी देवी-देवताओं का चित्त भी भय से व्याकुल हो गया।
तब शक देवेन्द्र देवराजने इस प्रकार सोचा-'जो यह महान् मेरुपर्वत कमल से भी कोमल इन।
मेरुकम्पनेन त्रिभुवनई स्थित जीसेवानां भयं, शक्रेन्द्रस्य चिन्ता,
क्रोध,
कार
मा कम्पकारण
परिज्ञानं, क्षामणंच।
ધણી ઉઠી, ધરતી ધણધણાતાં, સમુદ્રનું પાણી ઉછળી આવ્યું, ને આ ઉછાળાને લીધે, ચારે બાજુ જળજળાકાર થઈ રહ્યું.
ઉકાપાતથી, ધરતીના આધારે રહેલા નાના-મોટા શિખરો પણ સ્વસ્થાનેથી ચુત થતાં જણાવા લાગ્યા, ને ઘરબાર-મેડી--મહેલાત-હવેલીઓ સર્વે પડીને પાદર થયાં. માનવ, પશુ, પ્રાણુ દુઃખના લીધે અથાગ શેક-સંતાપને પામે છે, શરણ અને આશ્રય વિનાના થઈ જવાથી, કોલાહલ કરી મૂકે છે. માનવેના આશ્રય
સ્થાને તે, ચલ અને અસ્થિર છે, તે તે કંપ લાગતાં પડી જાય છે. પણ દેવના આશ્રય સ્થાને-દેવાલય, વિમાને, કીડાંગણે સર્વે અચલ અને સ્થિર છે, છતાં તેમને પણ કંપને સ્પર્શ થતાં, પડવાને લય ઉપસ્થિત થયો न :- य २ai.
આવી સ્થિતિ સર્વ લોકેમાં વ્યાપી રહી હતી. ત્યારે કેન્દ્રના મનમાં પણ ચિત્ર-વિચિત્ર તરંગ ઉઠવા લાગ્યા.
॥५४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥५५॥
टीका
“यत् खल्लु अयम् विशालो-महान् मेरुः अस्य=पुरोवर्तिनः कमलादपि कमलपुष्पापेक्षयाऽपि कोमलस्य-सुकुमारस्य बालकस्य-बालवयोवर्तिनः प्रभोरुपरि पतिष्यति, ततः अस्य बालकस्य की दशा परिस्थितिर्भविष्यति ?, अहं च अस्य बालकस्य अम्बापित्रोः समीपे कथं केन प्रकारेण गमिष्यामि ! तथा कि कथयिष्यामि ? इति कृत्वा इति
कल्पचिन्तयित्वा शक्रेन्द्र आर्तध्यानोपगतः आर्तध्यानावस्थितः सन् ध्यायति=चिन्तयति। ततः 'केन एवं कृतम् ईदश उत्पातः कृतः' इति कृत्वा इति मनसि चिन्तयित्वा शक्रो देवेन्द्रो देवराजः आशुरुतः अतिकुपितः मिसमिसायमानः =जाज्वल्यमानः कोपाग्निना क्रोधरूपवहिना संज्वलितः=ध्मातः सन् अवधिम् अवधिज्ञानं प्रयुङ्क्ते। ततः अवधिज्ञानोपयोगानन्तरं खलु अवधिना=अवधिज्ञानद्वारा निजदोषं विज्ञाय भगवतः तीर्थकरस्य पादमूले चरणतले करतलपरिगृहीतं हस्ततलभृतं शिरस्यावर्त्त-शिरसि आवतः प्रदक्षिणतया भ्रामणं यस्य तं तथाविधम् अञ्जलिं हस्त
मेरुकम्पनेद्वयसम्पुटं मस्तके शीर्ष कृत्वा संस्थाप्य एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत-उक्तवान् , तद्वक्तव्यमाह-'णायमेयं' का न त्रिभुवन
स्थितजीबालवयवाले प्रभु के ऊपर गिरे तो इनकी क्या दशा होगी?, मैं इनके माता-पिता के समीप किस प्रकार जाऊँगावानां भयं, और क्या कहूँगा ?। इस प्रकार विचार करके शक्रन्द्र आर्तध्यान-युक्त होकर चिन्ता में पड गये । तदनन्तर 'किसने शक्रेन्द्रस्य ऐसा किया है-इस प्रकार का उत्पात मचाने वाला कौन है ?' यह सोचकर शक्र देवेन्द्र देवराज अतिकुपित हुए,
क्रोधः, क्रोध की आग से प्रज्वलित हो गये । ' यह उत्पात करने वाला कौन है-पह जानने के लिये उन्होंने अवधिज्ञान
कम्पकारणमें उपयोग लगाया, और अवधिज्ञान से अपना ही दोष जानकर भगवान् तीर्थकर के चरणों में शिर झुका कर, दोनों हाथ जोड़ कर मस्तक पर आवत्तयुक्त अंजलि करके, आगे कहे अनुसार कहा-हे भगवान् ! सुमेरु के रक्षामणं च।
चिन्ता,
परिज्ञानं,
કદાચ મેરુ પર્વતના શિખરેને તે હું આડે હાથ દઈ, ભગવાનના કમળ-બાળશરીર પર પડતાં, અટકાવી દઈશ, પણ મેરુ પર્વત ગબડી પડતાં હું, ભગવાનને કેવી રીતે બચાવી શકીશ?, ને તેમની માતાને વિલાએ જઈ શું જવાબ આપીશ?
આવા વિચારથી તેમનું મન ઘેરાઈ ગયું, બુદ્ધિ અને વિચારશક્તિ કુંઠિત થઈ ગઈ, ને મૂઢ જેવા થઈ ગયા. અચાનક પિતાની દિવ્યશક્તિ “અવધિજ્ઞાનને વિચાર ફુરી આવ્યું, ને તે શકિતનો ક્ષણ એકમાં ઉપયોગ કરતાં જણાયું કે, આ સર્વના દુઃખને કર્તા હું છું. કારણ કે, અરિહંતની અનંત શક્તિમાં મારે વિશ્વાસ ડગમગી ઉઠો, તેથી જ ભગવાનની સહનશકિતમાં મને અપૂર્ણતા ભાસી. મને વિશ્વાસ પૂર્ણ કરવા સારું ભગવાને સ્વયં પ્રેરિત
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी
॥५६॥
इत्यादिना। हे अर्हन् ! हे जिन ! एतत्-मेरुकम्पनादिनिमित्तं ज्ञातं मया, हे अर्हन् ! एतद् विज्ञात-विशेषेण ज्ञातम्, हे अर्हन् ! एतत् परिज्ञातम्-परितः सर्वथा ज्ञातम् , हे अर्हन् ! एतत् श्रुतम् आकर्णितम् , हे अर्हन् ! एतत् अनुभूत-संप्रत्येव अनुभवविषयीकृतं, यद् ये अर्हन्तः अतीताभूतकालीनाः, ये च अर्हन्तः
कल्पप्रत्युत्पन्नाः वर्तमानाः, ये च अर्हन्तः आगमिष्यन्तः भविष्यन्तस्ते अर्हन्तो भगवन्तः सर्वेऽपि अनन्तबलिकाः अनन्तबलसम्पन्नाः अनन्तवीर्याः अनन्तशक्तिसम्पन्ना अनन्तात्मबला वा, तथा-अनन्तपुरुषकारपराक्रमा भवन्ति-इति टीका कृत्वा इत्युत्त्वा अर्हन्तं भगवन्तं चरमतीर्थकरं शक्रो बन्दते नमस्यति च, वन्दित्वा नमस्यित्वा च निजापराध स्वापराचं क्षमयति ॥१० ६५॥ मुलम्-तएणं सव्वे इंदा हरिस-वस-विसप्पमाण-हियया सबिड्डीए जाव महया रवेणं अच्चईदाइ.
मेरुकम्पनेकमेण भगव तित्थयरं तित्थयराभिसेएणं अभिसिंचिंसु ।
न त्रिभुवनतएणं सकिंदण अणुवममहावीरयाचंचियत्तणेण कंपियमेरुत्तणेण 'भीमभयमेरवं उरालं अचेलयाइयं स्थित जी
रवानां भयं, कॉपने आदि का कारण मैं जान गया, हे भगवान् ! अच्छी तरह जान गया, और हे भगवान् ! पूरी शक्रेन्द्रस्य तरह जान गया। हे भगवान् ! मैंने सुना है, हे भगवान् ! मैंने अनुभव भी किया है कि जो अर्हन्त भग- चिन्ता,
म क्रोधः, वन्त भूतकाल में हो चुके हैं, जो अर्हन्त भगवन्त वर्तमान कालमें हैं, और जो अर्हन्त भगवन्त भविष्य में
कम्पकारणहोंगे, वे सभी अर्हन्त भगवान् शरीरसम्बन्धी अनन्त बल से सम्पन्न आत्मसम्बन्धी अनन्त शक्ति
परिज्ञानं, से युक्त होते हैं, तथा अनन्त पुरुषकारपराक्रम से युक्त होते हैं। ऐसा कह कर शक्र अर्हन्त भगवान् को
क्षामणंच। वन्दना करते हैं, नमस्कार करते हैं, वन्दना और नमस्कार करके अपना अपराध खमाते हैं ॥६५॥ થઈને આ ઘડીભરના તાંડવનૃત્યમાં પિતાની વીરતા દાખવી.
પિતાના જ દેશનું આરોપણ કરી, ગળગળે હૈયે ભગવાન સામું જોઈ થયેલ અપરાધની માફી માગી, દોષમુક્ત થયા. આમાં કેન્દ્રને વિચારદેષ નથી, તેમજ તેની શ્રદ્ધામાં અપૂર્ણતા હતી તેમ પણ ન હતું, પરંતુ ભક્તહૃદય, આવાજ કેમળ હૈયાનાં ઘડાયેલાં હોય છે, તેથી પિતાની અપેક્ષાએ, ભગવાનના દુઃખની ગણત્રી કરે છે, અને તે દુઃખને કંપ જાતે અનુભવે છે, ને અનુભવતાં પ્રતિકાર કરવાના રસ્તા પણ ખેળી કાઢે છે. આ છે ભગવાનના વાત્સલ્યભાવવાળા ભકતના શુદ્ધ હદ! (સૂ૦ ૬૫)
પાતાની વીરતા છે કે ભગવાન શ્રી અપૂર્ણતા
બની
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी टीका
॥५७॥
परिसई सहिस्सइ'-त्ति कडु य भगवो गिव्याणगणसमक्खं अस्थधामं सिरिमहावीरेति नामं कयं ।
तए णं सके देविदे देवराया पंच सकरूवे विउव्वइ । तत्थ एगे सके भयवं तित्थयरं करयलसंपुडेणं गिण्हइ, एगे सके पिट्टओ आयवत्तं धरेइ, दुवे सका उभो पासिं चामरुक्खेवं करेंति, एगे सके वज्जपाणी पुरंदरे पुरओ पवटइ।
तए णं से सक्के देविंदे देवराया चउरासीए सामाणियसाहस्सीहिं जाव अण्णेहिं भवणवइ-वाणमंतरजोइसिय-वेमाणिएहि देवेहि य देवीहि य सद्धि संपरिबुडे सविड्ढीए जाव महया रवेणं ताए उकिटाए जाव जेणेव भगवओ तित्थयरस्स जम्मणणयरे जेणेव जम्मणभवणे जेणेव य तित्थयरमाया तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता भगवं तित्थयरं माऊए पासे ठवेइ, ठवित्ता तित्थयरमाऊए ओसावणि निदं पडिसाहरइ । एवं भगवओ तित्थयरस्स जम्मणमहोच्छवं करिय सव्वे इंदा सव्वे देवा य देवीओ य जामेव दिसि पाउन्भूया तामेव दिसि पडिगया ० ६६॥
छाया-ततः खलु सर्वे इन्द्राः हर्षवशविसर्पदधृदयाः सर्वर्या यावत् महता रवेण अच्युतेन्द्रादिक्रमेण भगवन्तं तीर्थकरं तीर्थकराभिषेकेण अभ्यषिञ्चन् ।
ततः खलु शकेन्द्रेण अनुपममहावीरताचश्चितत्वेन कम्पितमेरुत्वेन ‘भीमभयभैरवम् उदारम् अचेल
PARENERAL MERENEPARE
अच्युतेन्द्रामादिकृत भगहा वदभिषेकः, ना शक्रेन्द्रस्य र भगवन्नाम: करणं, सर्वदेवानुगतशक्रेन्द्रस्य त्रिशला
पावें
मूल का अर्थ-'तए ण' इत्यादि । तत्पश्चात् हर्ष से विकसित चित्तवाले होकर सब इन्द्रोंने पूरे ठाठ के साथ यावत् महान् घोष करते हुए, अच्युतेन्द्र आदि के क्रमसे भगवान् तीर्थकर का अभिषेक किया।
तत्पश्चात् शक्रेन्द्रने, अनुपम महावीरता से युक्त होने के कारण, मेरु पर्वत को कम्पित कर देने
भगवस्थापन, सर्वदेवानां में स्वस्वस्थान गमनम्।
॥५७॥
भूबनोभ-'तपणत्याहथी विसित धन तमाम चन्द्रोमे, पू२।४मा सहित, महान घोषणा ४२री, ने ભગવાનને અભિષેક કર્યો. આ અભિષેકની ક્રિયા અમૃતેન્દ્ર શરુ કરી, અને સમપ્રમાણે ઉત્તરની શ્રેણીના ઈન્દ્રો વડે, પૂરી કરવામાં આવી.
ભગવાનનું અનુપમ બળ જોઈને, ભવિષ્યમાં પણ દારુણ દુઃખેને તે સહનશીલતાપૂર્વક સામને કરશે, તેમજ ઉપસર્ગોની અવગણના કરીને પણ, પિતાનું ધ્યેય હાંસલ કરશે, એવી નીડરતા અને મક્કમતા બાળપણથી જ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
तादिकं परिषहं सहिष्यते' इति कृत्वा च भगवतो गीर्वाणगणसमक्षम् अर्थधाम श्रीमहावीरेति नाम कृतम् ।
ततः खलु शक्रो देवेन्द्रो देवराजः पञ्च शक्ररूपाणि विकरोति । तत्र एकः शक्रः तीर्थकरं करतलसम्पुटेन गृहणाति, एकः शक्रः पृष्ठतः आतपत्रं धरति, द्वौ शक्रौ उभयपार्चे चामरोतक्षेपं कुरुतः, एकः शक्रो वज्रपाणिः पुरन्दरः पुरतः प्रवर्तते । ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः चतुरशीत्या सामानिकसाहस्रीभिः यावत् अन्यैः भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिषिक-वमानिकैः दे वैश्च देवीभिश्च सार्द्ध संपरिहतः सर्वदर्या यावत महता रवेण तया उत्कृष्टया यावत् यत्रैव भगवतस्तीर्थकरस्य जन्मनगरं यत्रैव जन्मभवनं यत्रैव च तीर्थकरमाता
कल्पमञ्जरी
||५८॥
टीका
के कारण, तथा 'यह भगवान् , भविष्यत्-काल में घोर भय से भयानक अचेलता आदि बडे-बडे परीपहों को सहन करेंगे' यह सोचकर, देवों के समूह के सामने भगवान् का गुणनिष्पन्न 'श्रीमहावीर' ऐसा नाम रक्खा।
तत्पश्चात् शक्र देवेन्द्र देवराजने पाच शक्र के रूपों की विकुर्वणा की। एक शक्रने भगवान तीर्थकर को दोनों हाथों में लिया, एक शक्रने पीछे से छत्र किया, दो शक्र दोनों तरफ से चामर बीजने लगे, और एक पुरन्दर शक हाथ में वज्र लेकर आगे-आगे चलने लगे। तब वह शक्र देवेन्द्र देवराज चौराशी हजार सामानिक देवों के साथ, यावत् अन्य भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क तथा वैमानिक देवों और देवियों के साथ, उन सब से घिरे हुए, सब प्रकारकी ऋद्धि सहित, यावत् महान् घोष के साथ, उत्कृष्ट
अच्युतेन्द्रादिकृतभगवदभिषेकः, शक्रेन्द्रस्य भगवन्नामकरणं, सर्वदेवानुगतशकेन्द्रस्य त्रिशलापाचे भगवस्थापन, सर्वदेवानां स्वस्वस्थानगमनम् .
પારખી લઈને, શક્રેન્દ્ર, તેમનું નામ દેવેના અગણિત સમૂહની વચ્ચે, ગુણનિષ્પન્ન “મહાવીર’ એવું રાખ્યું.
ઉત્સવની ક્રિયા સંપૂર્ણ થયા બાદ, શક્રેન્દ્ર, પોતાના દેવશરીરની વિકુવણા કરીને પાંચ શક્રેન્દ્રો સર્યા. એક શકે, ભગવાનને પિતાની હથેળીમાં ઉપાડયા. બીજાએ ભગવાનના મસ્તક ઉપર છત્ર ધારણ કર્યું. ત્રીજાએ અને ચોથાએ બન્ને ખભા ઉપર ચામર વીંજવા માંડયા. પાંચમા શકેન્દ્ર હાથમાં વજ લઈ, ભગવાનની આગળ ચાલવા લાગ્યા.
- આ પ્રમાણેના સરઘસ સાથે, કેન્દ્રની સેવામાં, ચૌરાસી હજાર સામાનિક દેવ હતા. તથા ભવનપતિ, વ્યન્તર, તિષિક, અને વૈમાનિક દે પિતાની સર્વોત્તમ રિદ્ધિ સાથે હાજર હતા. તે સર્વે આ સમારેહમાં સાથે ચાલતા હતા.
॥५८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्र
॥५९॥
तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य भगवन्तं तीर्थकरं मातुः पार्श्वे स्थापयति, स्थापयित्वा तीर्थकरमातुः अवस्थापन निद्रां प्रतिसंहरति । एवं भगवतस्तीर्थकरस्य जन्ममहोत्सवं कृत्वा सर्वे इन्द्राः सर्वे देवाच देव्यथ यस्यामेव दिशि प्रादुर्भूताः तामेव दिशं प्रतिगताः ||सू० ६६ ||
टीका- 'तए णं सव्वे इंदा' इत्यादि । ततः शक्रेन्द्रस्य निजापराधक्षमणानन्तरं खलु सर्वे इन्द्राः हर्षवशविसर्पद्वृद्द्याः=आनन्दोत्फुल्लमनसः सन्तः सर्वद्वर्या. यावत्पदेन 'सर्वद्युत्या सर्ववलेन सर्वसमुदयेन सर्वादरेण सर्वविभूत्या सर्वसंभ्रमेण सर्वाऽऽरोहैः सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारविभूषया सर्वदिव्यत्रुटितनिनादेन महत्या ऋद्धया
दिव्य गति से यावत् जहाँ भगवान् तीर्थकर का जन्म नगर था, जहाँ जन्म-भवन था, और जहाँ तीर्थकर की माता थीं, वहीं आये। आकर भगवान् तीर्थकर को माता के पास स्थापित कर दिया। स्थापित करके तीर्थकर की माता की अवस्वापनी निद्रा को दूर कर दिया।
इस प्रकार भगवान् तीर्थकर का जन्ममहोत्सव करके सभी इन्द्र, सभी देव, और सभी देवियाँ जिस दिशा से आये थे उसी दिशा में चले गये । ०६६ ।। टीका का अर्थ - '
' इत्यादि । इन्द्र के अपना अपराध खमा लेने के बाद, सभी इन्द्रोंने, हर्षवश - विकसित-चित्तवाले होकर, सब ऋद्धि से, सब युति से, सब बल से, सब समुदय से, सब आदर से, सर्व विभूति से, संभ्रम (स्वरा) से, समस्त अद्भुत दिव्य वाद्यों के घोष से, अच्युतेन्द्र आदि के क्रम से भगवान् तीर्थंकर का अभिषेक किया।
ઘોષણા અને દિવ્યનાદ કરતા કરતા, જ્યાં જન્મનગર હતુ, જ્યાં જન્મભવન હતું, જ્યાં માતા નિદ્રાધીન થયેલાં હતાં તે સ્થાને તે બધા આવી પહેાંચ્યા, ને ભગવાનને માતાની ગેાદમાં મૂકયા. ત્યારબાદ માતાને આવરણ કરી રહેલા અવસ્ત્રાપની નિદ્રાને દૂર કરી સવ દેવ-દેવીઓ જે સ્થાનેથી આવ્યા હતા, તે સ્થાને જવા રવાના थया. (सू०६६)
टीना अर्थ' - 'तणं' इत्याहि न्यारे शडेन्द्र, म दु:भय घटनाओोथी विभुक्त थया, ने थयेस आशातनानी भाटे પ્રભુની મારી માગી, ત્યારે જેમ દેણદાર ઋણમાંથી મુક્ત થાય ત્યારે છેલ્લા શાંતિના શ્વાસ ખેંચે છે, તેમ તેનુ હૃદય હળવું ફૂલ થઈ ગયું, ને અગાઉની માફક પ્રફુલ્લિત-વદને ઉભા રહ્યા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
अच्युतेन्द्रा
दिकृतभगवदभिषेकः, शक्रेन्द्रस्य
भगवन्नाम
करणं, सर्व
देवानुगतशक्रेन्द्रस्य
त्रिशला
पार्श्व
भगव
स्थापनं,
सर्वदेवानां
स्वस्वस्था
नगमनम् .
॥५९॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
महता हृदयोल्लासेन"-इत्येषां सङ्ग्रहः, तथा-महता रवेण, 'सर्वां ' इत्यारभ्य रवेणे'-त्यन्तानां व्याख्या पूर्व गता। इत्यम् अच्युतेन्द्रादिक्रमेण भगवन्तं तीर्थकर तीर्थकराभिषेकेण अभ्यषिश्चन्-स्नपितवन्तः।
ततः तीर्थकराभिषेकानन्तरं शक्रेन्द्रेण अनुपममहावीरताचञ्चितत्वेन, सर्वातिशायिपराक्रमयुक्तत्वेन, कम्पितमेरुत्वेन स्वाङ्गुष्ठस्पर्शन मेरुपर्वतस्य कम्पनया च, तथा-भीमभयभैरवं घोरभयेन भयङ्करम् , उदारम्= विशालम् , अचेलतादिकं परिषहं सहिष्यते-इति कृत्वा इति ज्ञात्वा भगवतस्तीर्थकरस्य गीर्वाणगणसमक्षं देव
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥६०॥
टीका
HAAEETSMATERSaaseey
तीर्थकराभिषेक के पश्चात् शक्रेन्द्र ने, भगवान् को असाधारण महावीरता से युक्त जान कर, सर्वोस्कृष्ट पराक्रम से युक्त होने के कारण तथा अपने अंगूठे के स्पर्शमात्र से मेरु पर्वत को कँपा देने के कारण और भविष्य में यह घोर भय से भयंकर, विशाल अचेलता आदि परीषहों को सहन करेंगे, ऐसा जान
अच्युतेन्द्रा
दिकृतभगमए वदभिषेकः,
शक्रेन्द्रस्य SH भगवन्नाम
करणं, सर्व
देवानुगत
આ બધું ક્ષણવારમાં બની ગયું, ને કંપ વિગેરે અદશ્ય થયા, ત્યારે દેવ દેવીઓએ પણ ખુશીને દમ ખેંચે અને અંગે અંગ તેઓને શાતા વળી, ઘડી ભર પહેલાં તે સર્વેના જીવ તાળવે ચૂંટી ગયા હતા, ને “શું બન્યું ને શું બનશે તેની કાગારોળ કરી રહ્યા હતા, ને જન્મ-મરણની વચ્ચે જેલાં ખાઈ રહ્યા હતા, દરેકને હમણાં ગયાં કે જશું' એજ ભય વ્યાપી રહ્યો હતો, ત્યાં તે સપાટામાં, કાળનું અવળદેમ ચક્કર ફરી ગયું. સર્વ વેદનાઓ નાશ પામી. આક્રંદને ઠેકાણે સંતોષ અને આનંદ છવાઈ ગયાં. ભયનું ભૂંગળ સલામતીના રૂપમાં ફેરવાયું, ને લેકના વિષે જીવ-જંતુઓએ નિરાંત અનુભવી.
ભય દૂર થતાં દેવ-દેવીઓએ આનંદને ઉભરો ઠાલવ્યે. દરેક પ્રકારની છે જે સામગ્રીઓ, જુદે જુદે સ્થરીએથી, ભેગી કરી હતી, તે સર્વને ઉપયોગ, ભગવાનના અભિષેકમાં કર્યો.
भगाय भुनिय, संयति ने "अभओ पत्थिवा तुझं"-हे राम! तु लयभुत छ.-माम ह्यु ને રાજા ભયથી મુકત થાતાં અભયદાનનું મહાસ્ય સમયે, તેમ દેવેને પણ, ‘અભયદાન ની મહત્તાને પૂરેપૂરો ખ્યાલ આવ્યો ને આ ભગવાનની વીરતા અતૂટ છે તેવું તેમને ભાન થયું. આવું બળ, વીર્ય અને પરાક્રમ પણ માનવ દેહમાં હોય છે.-તેમ ખ્યાલ આવતાં તેઓને ગર્વ ગળવા માંડ, ને પૂર્ણ ભકિત પ્રદર્શિત કરીને, ભગવાનને અભિષેક કર્યો.
ભય કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયો તેનું ખ્યાન જ્યારે કેન્દ્ર આપ્યું, ત્યારે દેવદેવીઓ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ
शक्रेन्द्रस्य त्रिशलापाचे
भगवर स्थापनं, S, सर्वदेवानां
स्वस्वस्थानगमनम् .
॥६
॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
वृन्दसमक्षे अर्थधाम सार्थकं श्रीमहावीरेति नाम कृतम् ।
ततःचरमतीर्थकरस्य श्रीमहावीरेतिनामकरणानन्तरं, शक्रो देवेन्द्रो देवराजः पश्च शक्ररूपाणि विकरोति वैक्रियशक्तयोत्पादयति, तत्र-पश्चानां शक्ररूपाणाम्मध्ये एकः शक्रो भगवन्तं तीर्थकर-चरमतीर्थकरं श्रीमहावीरं करतलसम्पुटेन गृह्णाति, एकः शक्रः पृष्ठत आतपत्र छत्रं धरति, द्वौ शक्रौ उभयपाधैवामदक्षिण- पार्श्वद्वये चामरोत्क्षेपंचामरवीजनं कुरुतः। एकअपरः-पञ्चमः शक्रो बज्रपाणिः वज्रहस्तः पुरन्दर इन्द्रः पुरतः अग्रे प्रवर्तते प्रचलति ।
ततः शक्रो देवेन्द्रो देवराजः चतुरशीत्या-चतुरशीतिसंख्याभिः सामानिकसाहस्रीभिः सामानिकानां
मरी टीका
॥६१॥
तायकर का 'श्रीमहाराहावार' ऐसा सार्थक
8 रूपों की
कर भगवान् का देवगणों के सामने 'श्रीमहावीर' ऐसा सार्थक नाम रक्खा।
चरम तीर्थकर का 'श्रीमहावीर' ऐसा नाम रखने के पश्चात् शक्र देवेन्द्र देवराजने शक के पाँच रूपों की विकुर्वणा की पाँच रूप बनाये। उन पाँच शक्र के रूपों में से एक शक्रने भगवान् को अपने करसंपुट में लिया, दूसरे शक्रने पीछे से छत्र धारण किया, दो शक्रों ने दाहिनी और बॉई ओर चामर वींजना आरंभ किया। एक-पाँचवाँ पुरन्दर इन्द्र हाथ में वज्र लेकर आगे-आगे चले।
तब देवेन्द्र देवराज शक्र चौरासी हजार सामानिक देवों के साथ, तेंतीस त्रायखिंश देवों के
अच्युतेन्द्रादिकृतभगका वदभिषेकः, SEL शक्रन्द्रस्य
भगवन्नामकरणं, सर्वदेवानुगतशक्रेन्द्रस्य त्रिशलापाचे भगवस्थापन, सर्वदेवानां स्वस्वस्थानगमनम्.
ગયાં. અભિષેકની ક્રિયા પૂરી થતાં, મોટા સમુદાયની વચ્ચે “ભગવાનનું નામ “મહાવીર' રાખવામાં આવે છે?એવી દિવ્ય ઘોષણા કરી શકેન્દ્ર સર્વને જાણ કરી, અને આ જાણ કરતાંની સાથે, ભગવાનના અતુલબળનું વિવરણ કરતા ગયા, અને “કંપ” થવાના કારણે ખુલ્લા કરી, દરેકને સમજણ આપતા ગયા.
બાળપણમાં જ પોતાના પરાક્રમને, આપણને પરચે બતાવ્યો, ને આ જ ભવમાં, પિતાના પૂર્વે કરેલ શુભાશુભ કર્મોને, વીરતાપૂર્વક સામનો કરી, ખુડદો કરી નાખશે, ને તે કર્મ ચકચૂર કરવામાં અનંત સહનશકિત ધારણ કરી, અને પ્રગટ કરી, સામે આવેલા ઉપસર્ગો અને પરીષહેને, આનંદથી વધાવી લેશે, માટે જ આ પ્રભુનું નામ વાસ્તવિકરીતે ગુણસંપન્ન “મહાવીર હોવું જોઈએ”—એમ દૃઢતાપૂર્વક જાહેરાત થતાં તે “નામ” ને સર્વ દેવોએ વધાવી લીધું.
શકેન્દ્રની પાસે કેટલે દેવસમુદાય હતો તેનું વર્ણન કરતાં ટીકાકાર કહે છે કે ચેરાસી હજાર સામાન્ય
॥६
॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥६२॥
देवानां सहस्रैः, 'यावत्' - पदेन " त्रयस्त्रिंशता त्रायत्रिंशकैः, चतुर्भिलोकपालैः, अष्टाभिरग्रमहिषीभिः सपरिवाराभिः, तिसृभिः परिषद्भिः सप्तभिरनीकाधिपतिभिः चतसृभिः चतुरशीत्याऽऽत्मरक्षदेवसाहस्रीभिः (षट्त्रिंशत्सहस्राधिकलक्षत्रयेण ) - इत्येषां सङ्ग्रहः, अन्यैः = तदितरैः भवनपतिव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकैः देवैः देवीभिश्र सार्द्ध = सह संपरिवृतः = युक्तः, सर्वद्वर्या 'यावत्' पदेन - 'सर्वद्युत्ये' - त्यादि 'महता हृदयोल्लासेने' -त्यन्तानां सङ्ग्रहः, स चात्रैव सूत्रे पूर्वकृतोऽवसेयः । महता = उच्चै रवेण = भेर्यादिशब्देन, तया= पूर्वोक्तया प्रसिद्धया वा उत्कृष्टया = उत्तमया, 'यावत्' - पदेन त्वरितया - उत्कण्ठावशाच्छीघ्रया, आन्तराभिप्रायतोऽप्येषा भवतीत्याह-चपलया = कायतोऽपि चञ्चलया, चण्डया=उग्रयाऽत्युत्कर्षयोगेन, सिंहया = सिंहसदृश्या तदाढर्थस्थैर्येण, उद्धतया = दर्पातिशयेन
साथ, चार लोकपालों के साथ, आठ सपरिवार अग्रमहिषियों ( पटरानियों) के साथ, तीनों परिषदों के साथ, सात अनीकों के साथ, सात अनीकाधिपतियों के साथ, चार चौरासी हजार आत्मरक्षक देवों के साथ (अर्थात् तीन लाख छत्तीस हजार आत्मरक्षक देवों के साथ), और इनके अतिरिक्त भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क एवं वैमानिक देवों तथा देवियों के साथ, सर्वऋद्धिसहित, सर्वद्युतिसहित. सर्वबलसहित, सर्वसमुदयसहित, सर्वादरसहित, सर्वविभूतिसहित, सर्वसंभ्रमसहित, सर्वसमारोहसहित, पुष्पसहित, सभी प्रकारके गंध, माल्य और अलङ्कार की शोभा से युक्त होकर, तथा दिव्य वाद्यों की ध्वनि से, महती ऋद्धि से, महान् मानसिक उल्लास से और भेरी आदि बाजों के महाध्वनि से युक्त होकर, उत्कृष्ट, त्वरित - उत्कंठा के कारण शीघ्रतावाली, आन्तरिक अभिप्राय से भी यह होती है इस कारण कहा है-चपला, अर्थात् काय से भी
કક્ષાના ધ્રુવે હતા, તેત્રીશ ત્રાયશ્રિંશ દેવા હતા, ચાર લેાકપાલ દેવા હતા, આઠ અગ્રમહિષીએ તેમના પરિવાર સાથે હતી, ત્રણ પરિષદે હતી, સાત અનીકાધિપતિએ (સેનાપતિઓ) અને ચેાશસી હજાર આત્મરક્ષક દેવા હતાં”. આ અંગત પરિવાર ઉપરાંત, મૂળ અર્થાંમાં દર્શાવ્યા મુજબ, ચાર જાતના દેવે, દેવી, ભવનપતિ વિગેરે પણ હાજર હતાં. આ જબરજસ્ત સમારેાહ પૂર્ણ રીતે દિવ્ય વાજીંત્રા આદિની સાથે સજ્જ થઈ, પૂર્ણ રીતે શાભાયમાન થઇ, માનસિક ઉલ્લાસ અને ઉત્કંઠા ધારણ કરી, દૃઢતા-પૂર્ણાંક ભગવાનને લઈને પાછા આવવા લાગ્યા! उपरेति समारोहमा हेव-देवीयोनी डारी हती. (१) अपसा, (२) अंडा, (3) श्रा, मने (४) क्या, આ ચાર ગતિએ દેવાને વરેલી જ હોય છે, ચપલા એટલે કાયથી ચંચળ, ચડા એટલે ઉત્કર્ષ તાવાળી, ઉગ્રા એટલે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
अच्युतेन्द्रादिकृतभग
वदभिषेकः,
शक्रेन्द्रस्य
भगवन्नामू
करणं, सर्वदेवानुगतशक्रेन्द्रस्य
त्रिशला
पार्श्व
भगवत्स्थापनं, सर्वदेवानां स्वस्वस्था
नगमनम् .
॥६२॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥६३॥
वेगवत्या, जयिन्या - जयशीलया, छेकया= निपुणया दिव्यया=अद्भुतया, देवगत्या' - इत्येषां सङ्ग्रहः । यत्रैव = यस्मिन्नेव प्रदेशे भगवतस्तीर्थकरस्य जन्मनगरं तत्र यत्रैव = यस्मिन्नेव स्थले जन्मभवनं= जन्मगृहम्, तत्र यत्रैव = यस्मिन्नेव स्थाने तीर्थकर माता = श्रीवीरजननी त्रिशलाऽऽसीत्, तत्रैव = तस्मिन्नेव स्थाने उपागच्छति, उपागत्य भगवन्तं तीर्थकरं मातुः त्रिशलाख्यजनन्याः पार्श्वे स्थापयति, स्थापयित्वा पूर्वदत्तां तीर्थकरमातुः-श्रीवीरजनन्याः, अवस्वापन - शयनकारणभूतां निद्रां प्रतिसंहरति = अपनयति एवं पूर्वप्रकारेण भगवतस्तीर्थकरस्य जन्ममहोत्सवं कृत्वा सर्वे इन्द्राः सर्वे देवा देव्यश्च यस्यामेव दिशि प्रादुर्भूताः = प्रकटिताः, तामेव दिशं प्रतिगताः = प्रतिनिवृत्ताः ॥०६६ ।।
मूलम् - तए णं उदचंतउस्सवो सिद्धत्थभूवो पच्चूसकालसमयंसि पमोय- कयंत्र - मोयग-पहुजम्मणसुयग-जायग- निउरंवं देण्णसेण्णपराभवसुष्णं करीअ । नागरियसमायवणमवि रायराय - कमला-विलास -हासवसु-सलिलाssसारेहिं फारेहिं दुक्ख - दावानल - समुज्जलंत - कीलकवल - पबल - मयाओ विमोइऊण उभिदंताऽमंदा-नंदकंद - कुर - पूरं करीअ । कारागार - निगडिय - जणवारं च निगडाओ मोईअ । उत्तरोत्तरोल्लसंतप्पवाहेण उस्साहेण तं खत्तियकुंडग्गामं नरं सन्भितरबाहिरियं आसित्त-संमज्जिओ - वलितं संघाडग-तिग- चउक्क - चच्चर - चउम्मुह - महाचंचल, चण्डा - उत्कर्ष के योग से चंड, उग्रा- सिंह के समान दृढ़ता एवं स्थिरतावाली, दर्प की अधिकता के कारण उद्धत, जयिनी -जयशीला, निपुण तथा अद्भुत देवगति से जहाँ भगवान् तीर्थंकर का जन्म - नगर था, और जिस जगह जन्मगृह था, तथा जहाँ तीर्थकर महावीर की माता थीं, उसी स्थान पर (शुक्र) आये ।
कर भगवान् तीर्थकर को त्रिशला माता की बगल में स्थापित कर दिया । स्थापित करके पहले दी
हुई माता त्रिशला की अवस्वापनी निद्रा को दूर कर दिया ।
इस प्रकार भगवान् तीर्थकर का जन्ममहोत्सव करके सभी इन्द्र, सभी देव और सभी देवियाँ जिस दिशा से आये थे प्रकट हुए थे, उसी दिशा में चले गये । ०६६ ।
સિંહની સમાન દૃઢતા અને સ્થિરતાવાળી તથા દવાળી, જયા એટલે જયશીલા, આ અદ્દભુત-દેવગતિએથી ગમન કરીને, દેવે જન્મભવનમાં પહેાંચ્યા, ભગવાનને માતાની ગેાદમાં સ્થાપિત કરી, પેાતાની ફરજ યથાયેાગ્ય ખજાવાઇ ગઇ તેના ાનંદ અને ઉત્સાહ લઇ, દેવા પોતપોતાના સ્થાને જવા વિદાય થયા. (સૂ૦૬૬)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
真真真鄭與漢?海?
कल्प
मञ्जरो
टीका
अच्युतेन्द्रा
दिकृत भग
वदभिषेकः,
शक्रेन्द्रस्य
भगवन्नाम
करणं, सर्व
देवानुगत
शक्रेन्द्रस्य
त्रिशला
पार्श्व
भगव
तस्थापनं,
सर्वदेवानां
स्वस्वस्था
न गमनम्।
॥६३॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥६४॥
पह - पहेसु सित - सुइ - संमह - रत्थंतरा -वण-वीहियं मंचाइमंचकलियं नाणाविह-राग-भूसिय-ज्झयपडाग - मंडियं लाउलोइयजुत्तं गोसीस - सरस -रत्तचंदण - दद्दर - दिन - पंचगुलितलं
तोरण - पडिदुवार - देस भागं
उवचियचंदणकलसं चंदण-घड-सुकयआसत्तो - वसत - विउल - वट्ट - बग्घारिय- मल्लदाम - कलावं पंचवन्न - सरस- सुरहि-मुकपुप्फपुंजो - क्यार- कलियं कालागुरु- पवर- कुंदरुक्क - तुरुक - धूव- डज्झत-मघमघंत - गंधुद्ध्या - भिरामं सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूयं नड-नहग-जल-मल मुट्ठिय- वेलंबग - पवग- कहग- पाढग - लासग - आरक्खग- लेख - तूणइल्लवीणिय - श्रणेगतालायरा - णुचरियं कारावेइ । जूअसहस्सं मुसलसहस्से च आणाचा एगओ ठवावेर, जण्णं अस्सि महोच्छवंसि को सगडे वा हले वा णो वाहउ, नो वा मुसलेहिं किंचिवि खंडउत्ति ||०६७॥
छाया-ततः खलु उदञ्श्चदुत्सवः सिद्धार्थभूपः प्रत्यूषकालसमये प्रमोद - कदम्ब - मोचक - प्रभुजन्मसूचक-याचक - निकुरम्बं दैन्य- सैन्य - पराभव - शून्यमकरोत् । नागरिकसमाजवनमपि राजराज - कमला- विलास -हास - वसुसलिला - ssसारैः स्फारैः दुःख - दावानल - समुज्ज्वलत्कीलकवल- प्रबल - भयात् विमोच्य उद्भिन्दद-मन्दा-नन्द
मूल का अर्थ- 'तर णं' इत्यादि । तत्पश्चात् राजा सिद्धार्थने उत्सव मनाना आरंभ किया । प्रातःकाल होने पर उन्होंने आनन्द के समुदाय को देनेवाले प्रभु जन्म के सूचक अन्तःपुरके भृत्यों के तथा याचकों के समूह को दैन्यसैन्य के पराभव से शून्य कर दिया- भगवान् के जन्मके हर्ष के उपलक्ष्य में प्रभुजन्म सूचक अन्तःपुरके दासदासियों को और दरिद्रों को इतना दान दिया कि उनकी दरिद्रता दूर हो गई। नागरिक समाज रूपी वन को भी, कुबेर की सम्पदा का उपहास कनेरवाले धनरूपी पानी की विशाल धाराओं से वर्षा करके, दुःखरूपी दावानल की जाज्वल्यमान शिखाओंका ग्रास बनने
भूजना अर्थ - "तपणं" इत्याहि राम सिद्धार्थे उत्सव मनाववानुं श३ यु. प्रातःस थतां, प्रभुना જન્માત્સવ નિમિત્ત, અંતઃપુરના નાકરવર્ગનું દારિદ્ર ીટાડી દીધું-દાસ-દાસી નેાકર-ચાકર વિગેરેને અઢળક દ્રવ્ય આપ્યુ, ને તેઓની હમેશની કગાલીયત મટાડી દીધી.
દેશના નાગિરકેની દિરદ્રતા દૂર કરવા, કુબેરના ભંડારને પણ ચડી જાય તેવા તેમના ભંડાર હતા. આ ભંડાર માંહેનુ ધન, વરસાદની ધારાએ ની માફક વહેતું મુકવામાં આવ્યું. આ ધન દ્વારા, દુ:ખાના દાવાનળ એલવવામાં આવ્યા,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थकृत
भगवज्जन्मोत्सवः ।
॥६४॥
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
NATRAPATI
कल्पमञ्जरी
टीका
कन्दाङ्कर-पूरमकरोत् , कारागार-निगडित-जनवारं च निगडादमोचयत् । उत्तरोत्तरलसत्प्रवाहेणोत्साहेन तत् क्षत्रियकुण्डग्राम नगरं साभ्यन्तरवाह्यम् आसिक्त-संमार्जितो-पलिप्तं शृङ्गाटक-त्रिक-चतुष्क-चत्वर-चतुर्मुखमहापथ-पथेषु सिक्त-शुचि-समृष्ट-रथ्यान्तरा-ऽऽपण-वीथिकं मश्चातिमञ्चकलितं नानाविध-राग-भूषित-ध्वजपताका-मण्डितं लेपोलेपयुक्तं गोशीर्ष-सरसरक्तचन्दन-प्रचुर-दत्त-पश्चाङ्गुलि-तलम् उपचित-चन्दन-कलशं चन्दन-घट-सुकृत-तोरण-प्रतिद्वार-देशभागम् आसक्तोत्सक्त-विपुल-बट्ट-प्रलम्बित-माल्यदाम-कलापं पञ्चवर्णके प्रबल भय से मुक्त करके उत्पन्न होने वाले असीम आनन्द-कन्द के अंकुरों के समूह से युक्त कर दिया। कैदखाने में रहे हुए कैदियों की बेडिया खुलवा दीं। उत्तरोत्तर बढते प्रवाहवाले उत्साह के साथ क्षत्रियकुण्डग्राम नामक नगरी को भीतर और बाहर खूब सींचा, झाड़ा और लींपा हुआ करवाया, अर्थात सजवाया। शृंगाटक, त्रिक, चतुष्क, चत्वर, चतुर्मुख, महापथ और पथों में, रथ्याओं के मध्यभागों तथा बाजारकी गलियों में सिंचन करवाया, इनकी सफाई करवाई, मचानों और मचानों पर मचानों से युक्त कर दिया। तरह-तरह के रंगों से शोभित ध्वजाओं एवं पताकाओं से मण्डित करवाया। गोबर आदि से लिपवाया, खड़ी आदि से पुतवाया। गोशीर्षचन्दन तथा लालचन्दन के बहुत से हाथे लगवाये। चन्दन
सिद्धार्थकृतभगवज्ज
न्मोत्सवः।
ને ગરીબ વર્ગને આર્થિક ભયમાંથી, હંમેશને માટે મુકત કર્યો, ને આ વર્ગમાં આનંદના અંકુર ફૂટવા લાગ્યા.
જેલના કેદીઓને બંધનમુકત કર્યા, ઉત્તરોત્તર ઉત્સાહ વધારીને, જેટલા અંશે ગરીબ-ગરબાંને ધન દ્વારા સંતોષાય, તેટલા અંશે સંતોષ્યાં.
ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નગરને બહારથી અને અંદરથી, સાફસૂફ કરી, તમામ પ્રકારે સુશોભિત બનાવ્યું. શહેરની ફરતી દિવાલો રંગાવી–ધોળાવીને આકર્ષક રીતે ચીતરી. અંદરના રસ્તાઓ જેવા કે શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક, ચત્વર, ચતુમુખ, મહાપથ, પથ, રચ્યા વિગેરેને સાફ કરી, તેના પરના કચરાને દૂર કરી પાણી છટાવ્યું.
શહેરને મધ્યભાગ, બજાર અને ગલી-ખુંચીઓમાંથી ગંદવાડ વિગેરે દૂર કરાવી, તેની પર પાણીનું સિંચન કર્યું, ને ઉડતી ધૂળ અને તેની રજેને બેસાડી દીધી. ધ્વજાઓ અને પતાકાઓ વડે, શહેરની શોભામાં વૃદ્ધિ કરી, ઉત્તમ પ્રકારના રંગરોગાન વડે દિવાલો અને કમાડે બેવડાવ્યાં અને રંગાવ્યા. ગશીર્ષ ચંદન અને લાલચંદનના થાપા દરેક બારી બારણા ઉપર લગાવ્યાં, ને ચંદનથી સુગંધિત બનાવેલા કળશે, દરેક પેઢી, દુકાનો અને કાર્યાa-रीमामा भूया.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
टोका
से
सरस-सुरभिमुक्त-पुष्पपुञ्जो-पचार-कलितं कालागुरु-प्रवरकुन्दरुक्क-तुरुष्क-धूप-दह्यमान-प्रसरद्-गन्धोधूताभिरामं सुगन्धवरगन्धितं गन्धवर्तिभूतं नट-नर्तक-जल्ल-मल्ल-मौष्टिक-विलम्बक-प्लावक-कथक-पाठक-लासकाऽऽरक्षक-लड-तूणावत्तुम्बवीणिका-नेकतालचरा-नुचरितं कारयति। यूपसहस्रं मुशलसहस्रं च आनाय्य एकतः स्थापयति, यत् खलु अस्मिन् महोत्सवे कोऽपि शकटानि वा हलानि वा नो वाहयतु, नो वा मुशलैः किश्चित् खण्डयतु-इति ॥सू०६७|| से लिप्त कलश स्थापित करवाये। द्वार द्वार पर चन्दनलिप्त घटों से रमणीय तोरण बनवाये। नीचे से ऊपर तक के भाग को स्पर्श करने वाली विस्तीर्ण गोल और लम्बी फूलमालाओं के समूह से सुशोभित करवाया। जलने वाले उत्तम काले अगर, कुन्दुरुक्क (चीड़ा), तुरुष्क (लोबान) तथा धूप की फैलती हुई गंध के प्रसार से रमणीय कराया। उत्तम चूर्णी की गंध से सुगंधित करवाया। गंध की वट्टी के समान बनवाया। नटों, नर्तकों, जल्लों, मल्लों, मौष्टिकों, विलम्बकों, प्लावकों, कथकों, पाठकों, लासकों, आरक्षकों, लंखों, तूणावंतों, तुम्बवीणिकों तथा अनेक तालचरों से युक्त कराया। हजारों जूये तथा हजारों मूसल मँगवाकर एक जगह रखवा दिये कि इस महोत्सव के अवसर पर कोई गाड़ी या हल न जोते, और न मूसलों से कुछ कूटे ॥सू०६७।।
દરેક ઘરના દરવાજે દરવાજે, ચંદનથી લેપાએલા ઘડાઓના તેરણે બંધાવ્યાં. તેરણ પર, નીચે ઉપર લટકતી લાંબી અને પહેળી ફૂલમાળાઓ લટકાવવામાં આવી. પચરંગી ફૂલની શોભાવડે આ તારણોને વિશેષ શોભિત કર્યા. આ ફૂલેને રંગ અને સુગંધ ઘણુ ઉગ્ર હતાં.
ઘેર ઘેર ઉત્તમ અગરબત્તી, કુદ્રુક (ચીડા), તુરુષ્ક (લેબાન) ની ઉંચી બનાવટવાળા ધૂપ સળગાવવામાં આવ્યા, આ ધૂપોમાં પણ અતિ સુગંધ છૂટે તેવાં ચૂર્ણ ભભરાવવામાં આવ્યા. સર્વત્ર જાણે સુગંધનું જ સામ્રાજ્ય હોય! તેવી સુવાસ ફેલાવવામાં આવી. शेशये शेशय मन बी-बीय, नट-1 -Nee भस-मौष्टि-
विx-raiq४-४२४-48-सास આચક્ષક-લેખ-તૂણાવંત-સુખવીણિક તથા અનેક તાલચ રોકવામાં આવ્યા.
હજારે જોતરાં અને હજારે સાંબેલાં, આખા ગામમાંથી ઉઘરાવી લીધાં, અને એક ઠેકાણે સઘળાં ભેગાં કર્યા. મતલબ એ હતો કે, જેથી ભગવાનના જન્મમહોત્સવના શુભ અવસર ઉપર, કેઈપણ બળદને, હળ કે ગાડા સાથે, જોડી શકાય નહિ, તેમજ સાંબેલા વડે ખાંડી શકાય નહિં અને પ્રાણી માત્રને શાતા મળે. (સૂ) ૬૭)
मा सिद्धार्थकृत
भगवज्जन्मोत्सवः।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी टीका
टीका–'तए णं उदंचंत-' इत्यादि । ततः खलु उदश्चदुत्सवः उद्यदुत्सवः सिद्धार्थभूपः प्रत्यूषकालसमयेप्रातःकालावसरे, प्रमोद-कदम्ब-मोचक-प्रभुजन्म-सूचक-याचक-निकुरम्ब, तत्र-प्रमोदकदम्बमोचकम्आ नन्दवृन्ददायकं यत् प्रभुजन्म तस्य ये सूचकाः ज्ञापका याचका भिक्षुकाश्च तेषां निकुरम्ब-समूह, दैन्यसैन्य-पराभवशून्य दारिद्रय-रूप-सैनिक-पराजय-रहित-दारिद्रयमुक्तम्, अकरोत् । तथा-स नागरिकसमाजवनमपि नगरवासिजनसमूहरूपवनमपि, राजराज-कमला-विलास-हास-वसु-सलिला-ऽऽसारैः-राजराजः कुबेरः, तस्य या कमलालक्ष्मीः-सम्पत्तिः, तस्या यो विलास विलसनं, तं हसतीति तादृशं यद्वसुन्धनं तद्रूपं यत्सलिलं जलं तस्याऽऽसारैः धारासम्पातैः, तैः कीदृशैः ? इत्याह-स्फारै-विशालैः, दुःख-दावानल-समुज्ज्वलत्कील-कवल-प्रबलभयात्-दुःखमेव यो दावानलो बन्यवह्निः तस्य यः समुज्ज्वलन्=प्रज्वलन् कील-शिखा-ज्वाला तस्य यत् कवलं असन तस्मात् यत् प्रबल-प्रकृष्टं भयं तस्मात्, विमोच्य-पृथकृत्य, उद्भिन्दद-मन्दा-ऽऽनन्दा-कर-पूरम्उद्भिन्दन-प्ररोहन्-उत्पद्यमानः अमन्दाऽऽनन्दाकुरपूरः अतिशयितप्रमोदरूपाङ्करसमूहो यस्य यस्मिन् वा ताह
टीका का अर्थ--'तए णं' इत्यादि । तब राजा सिद्धार्थ उत्सव मनाने के लिए उद्यत हुए। प्रात:- काल के अवसर पर उन्होंने आनन्द के समूह को देने वाले भगवान के जन्म को सूचित करने वाले अन्तःपुर के दासदासियों को तथा भिखारियों को दीनतारूपी सेना के पराजय से रहित कर दिया, अर्थात् सदा के लिए उन्हें दरिद्रता से मुक्त कर दिया। तथा नगर-निवासी जनसमूहरूपी वन को भी कुबेर की लक्ष्मी के विलास का उपहास करने वाले, अर्थात् अत्यधिक, धनरूपी जल की विशाल धाराएँ बरसा कर, दुःखरूपी दावानल की जलती हुई ज्वालाओं का ग्रास होने के प्रवल भय से मुक्त करके, उत्पन्न होने वाले अतिशय प्रमोदरूपी अंकुर-समूह से सम्पन्न कर दिया। अभिमाय यह है कि सिद्धार्थ राजाने कुबेर के धन से भी अधिक धन देकर नागरिक जनों को दरिद्रता के दुःख से रहित
सिद्धार्थकृतम भगवज्जमन्मोत्सवः।
॥६७॥
टन मथ-'तपण त्याहि. भामापने पोताना पुत्रनाम-GAR GARLमा भान होय, પણ આવા લોકનાથ થવાવાળા પુત્રનો જન્મ ઉત્સવ ઉજવવામાં તે આખુયે રાષ્ટ્ર તૈયાર થઈ ગયું. રાજાએ, પિતાનેખજાને ખુલ્લા મૂકી દીધે, ને ગરીબવર્ગના દુઃખે મટાડવામાં કાંઇપણ માં રાખી નહિં. પિતાના આશ્રયે પડેલા નોકરીયાત વર્ગને તે, રાજાએ ન્યાલ કરી દીધે, ને તવંગરની કક્ષામાં તે સર્વને મુકી દીધા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર:૦૨
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ||६८||
शम् अकरोत् । सिद्धार्थो राजा वैश्रवणधनातिशायिधनप्रदानेन नागरिकजनान् दारिद्र्यदुःखरहितान् कृत्वाऽमन्दानन्दयुक्तान् अकरोदिति भावः । स सिद्धार्थराजः पुनः कारागार - निगडित-जन- वारं कारागारे निगडिता:= नियन्त्रिता ये जनाः = अपराधिनो लोकाः तेषां वारं = समूहं च निगडात् = शृङ्खलातः श्रमोचयत् = मुक्तमकारयत् । पुनः स उत्तरोत्तरोल्लसत्मवाहेण - उत्तरोत्तरम् - क्रमशः उल्लसन् प्रवर्धमानः प्रवाहो-धारा यस्य तादृशेन, उत्साहेन= अध्यवसायेन, तत् = प्रसिद्धं क्षत्रियकुण्डग्रामं नगरं साभ्यन्तरबाह्यम् = अभ्यन्तरे वहिच आसिक्त-संमार्जितो- पलिप्तंपूर्वमासिकं जलेन धूलिशमनाय ततः सम्मार्जितं संशोधितं मार्जन्या, ततः उपलितं- गोमयमृत्तिकाभ्यां यत् तादृशम्, तथा - शृङ्गाटक- त्रिक-चतुष्क- चत्वर- चतुर्मुख- महापथ-पथेषु तत्र - शृङ्गाटकं = त्रिकोणस्थानम्, त्रिकं = मार्गत्रयमिलनस्थानम्, चतुष्कं=मार्गचतुष्टयमिलनस्थानम् चत्वरं=बहुमार्गमिलनस्थानम्, चतुर्मुखं= चतुर्द्वारस्थानं, महापथः = राजमार्गः, बना दिया, और तीव्र आनन्द से युक्त कर दिया। इसके अतिरिक्त सिद्धार्थ राजाने कारागार में कैद किये हुए जो अपराधी जनों के समूह थे, उनको बेड़ियों से मुक्त करवा दिया ।
राजा सिद्धार्थ के उत्साह की धारा उत्तरोत्तर बढ़ती जा रही थी। उन्होंने क्षत्रियकुडग्राम को भीतर से भी और बाहर से भी खूब सजवाया। पहले धूल को शांत करने के लिए जल से सिंचवाया, फिर बुहारी से झड़वाया और फिर गोबर तथा मृत्तिका से लिपवाया। शृंगाटक ( तिकोने स्थान), त्रिक (तीन रास्तों का संगमस्थल), चतुष्क (चार मार्गों के मिलने का स्थान - चौराहा), चत्वर ( बहुत रास्तोंका संगम स्थल), चतुर्मुख (चार द्वारों वाला स्थान ), महापथ ( राजमार्ग) और पथ (सामान्य रास्ता ) में
જન્મપન્ત સુધીની થયેલ શિક્ષા પણ મા કરવામાં આવી, અને દરેક કેદીને, ફરીથી કેાઇ ગુન્હાસર જેલમાં જવાના અવસર ઉભેા ન થાય તે અર્થે આર્થિક મદદ અને ધધા રોજગાર વિગેરેની વિપુલ પ્રમાણમાં સગવડતાઓ આપી. આથી જેલ-૫ખીએ પણુ, આનંદથી નાચી ઉઠયાં, અને પોતાનું બાકીનું જીવન સુંદર રીતે
વિતાવવા તત્પર થયાં.
આ ઉપરાંત અનેક ખાનદાન કુટુ'માની ગરીમ વ્યક્તિઓને, જોઇએ તેટલા પ્રમાણમાં, ગુપ્ત રીતે અખૂટ ધન આપી સંપત્તિવાન બનાવ્યા, જેને પરિણામે, તેમની હંમેશની ભૂખ ભાંગી.
नगरना रामहेलो, हवेसीओ, रंगभड्यो, उद्यानशालाओ, सभागृह, महेभानगृहो, अ ंतः पुरना मंगलामो,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थकृतभगवज्ज
न्मोत्सवः
॥६८॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥६९॥
पन्थाः सामान्यो मार्गश्चतेषु एतदवच्छेदेन, सिक्त-शुचि-संमृष्ट-रथ्यान्तराऽऽ-पण-वीथिक, तत्र-सिक्तानि-आर्दीकृतानि शुचीनि-पवित्राणि संमृष्टानि शोषितानि च रथ्यान्तराणि-मार्गमध्यानि आपणवीथिकाःम्हटमार्गाश्च यस्य तत्तादृशं, तथा-मञ्चातिमञ्चकलितं-मञ्चा:महोत्सवविलोकनार्थ जनानामुपवेशननिमित्ता मालकाः, अतिमञ्चा: मञ्चानामुपरिस्थिता मालकाश्च तैः कलितं युक्तम् , तथा-नानाविध-राग-भूषित-ध्वजपताका-मण्डितं-नानाविधा: अनेकप्रकारा ये रागा: रञ्जनद्रव्याणि तैभूषिताः रञ्जितत्वेन शोभिता या ध्वजपताका:-ध्वजा:-सिंहादिरूपचित्रिता बृहत्पमाणा वैजयन्त्यः, पताका-लघुप्रमाणा वैजयन्त्यश्च ताभिमण्डित-शोभितम् , तथा-'लाउल्लोइयजुत्तं' लेपोल्लेपयुक्तम्-लेपः गोमयादिना भूमौ लेपनम् , उल्लेपः मुधाचूर्णादिना भित्यादीनां धवलीकरणं, ताभ्यां युक्तम् , तथा-गोशीर्ष-सरस-रक्तचन्दन-प्रचुर-दत्त-पश्चाङ्गलि-तलं, तत्र-गोशीर्ष हरिचन्दनं, सरसं
लसद्धाधकृत
भगवज्जन्मोत्सवः।
जो भी मार्ग के मध्यभाग थे, तथा बाजार की गलिया थीं, उन सबको सिंचवाया, साफ करवाया और शोधित करवाया। महोत्सव को देखने के लिए लोगों को बैठने के वास्ते मंच (मचान) बनवा दिये, और उन मचानों पर भी मचान बनवा दिये। नाना प्रकारके रंगों से विभूपित और ध्वजा-पताकाओं से मण्डित करवा दिया। जिन पर सिंह आदि के चिह्न बने रहते हैं और जो बड़े आकार की होती हैं वे ध्वजा या वैजयन्ती कहलाती हैं। छोटी-छोटी ध्वजाएँ पताकाएँ कही जाती हैं। इन रंगों, ध्वजाओं और पताकाओं से नगर को सुशोभित करवाया। भूमितल गोबर से लिंपवा दिया गया, और दीवारों पर चूना आदि से सफेदी करवा दी गई। गोशीर्ष-हरिचन्दन तथा सरस लालचन्दन के बहुत से दीवाल आदि રાજકચેરીઓ, જાહેર મકાને વિગેરેને સંપૂર્ણ રીતે સુધારી, રેનકમાં લાવવામાં આવ્યાં.
બજર-જાહેર રસ્તાઓ તેમજ ખાનગી ગ્રહની શેરીઓના પણ, વાળીચેાળી સુઘડ બનાવી, સુગંધિ દ્રવ્ય વડે સિંચિત કરી શહેરને ધજા-પતાકા વડે શણગારવામાં આવ્યું. જાહેર રસ્તાના ચૌટામાં મચે અને માંચડાએ ઉપર, જાહેર જનતા બેસી, નાટચાર-નાટક-એ-તમાસાએ સુખપૂર્વક જોઈ શકે તેવી વ્યવસ્થા ઉભી કરી.
ધ્વજા અને પતાકા ઉ૫ર ચિત્ર વિચિત્ર ચિત્રામણે દોરવામાં આવ્યાં હતાં. માટી ધ્વજાઓને, લોકે “વૈજ્યન્તી’ કહેતા અને નાની ધ્વજાઓને “પતાકા' ના નામથી ઓળખતા.
અનેક પ્રકારે શહેરના આંતર તેમજ બાહ્ય લાગેને એવી સુંદર રીતે શણગાય અને ભભકાબંધ બનાવ્યા
॥६९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥७ ॥
कल्पमञ्जरी
रक्तचन्दनं च, ताभ्यां 'दद्दर'-पचुराः बहवो दत्ताः पञ्चाङ्गुलितला हस्तकाः कुडयादिषु यत्र तादृशं, 'दद्दर' इति प्रचुरार्थे देशी शब्दः पुनः-उपचितचन्दनकलशम्-उपचितागृहान्तर्भागचतुष्केषु स्थापिताः चन्दनकलशाः चन्दनलिप्तकलशा यत्र तादृशम् , पुन:-चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागम्-चन्दनघटैः मुकृतानिरमणीयानि तोरणानि प्रतिद्वारदेशभाग द्वारस्य द्वारस्य देशभागे यत्र तादृशम् , तथा-आसक्तो-त्सक्त-विपुलवर्त-पलम्बित-माल्यदाम-कलापं, तत्र-आसक्तो भूमिलग्नः, उत्सक्तश्च-उपरि लग्नो विपुलो विस्तीर्णो वर्तःवर्तुलः 'वग्धारिय'-पलम्बितो माल्यदामकलापः पुष्पमालासमूहो यस्मिन् तादृशम् , तथा-मुक्त-पञ्चवर्णसरस-मुरभिपुष्पपुञोपचारकलित-मुक्ताः अवकीर्णा ये पञ्चवर्णानां कृष्णनीलपीतरक्तशुक्लस्वरूपवर्णपञ्चकवतां सरसानां नूतनानां शोभनानां वा सुरभीणां मुगन्धयुक्तानां पुष्पाणां पुजाः-समूहास्तैर्य उपचार: शोभा तेन कलित युक्तम् , 'मुत्त' शब्दस्य मूले प्राकृतत्वात् परनिपातःतथा-कालागुरु-प्रवर-कुन्दुरुक्क-तुरुष्क-धूप-दद्यमान
टीका
स्थान-स्थान पर हाथे लगवा दिये। घरों के भीतर, चौकों में चन्दन के लेप से युक्त कलश रखवा दिये। नगर के द्वार-द्वार पर चन्दन-लिप्त घटों के रमणीय तोरण बनवा दिये। तथा उन द्वारों को, नीचे जमीन से लगी हुई और ऊपर तक छई हुई बहत-सी गोलाकार और लम्बाकार मालाओं के समूह से मण्डित करवा दिये, जहाँ-तहाँ बिखेरे हुए काले, नीले, पीले, लाल और शुक्ल-इन पाँच वर्णों के सुन्दर और सुरभिसम्पन्न पुष्पों के समूह की शोभा से युक्त करवा दिये।
सिद्धार्थकृत
भगवज्जन्मोत्सवः।
હતાં કે, ઘડીભર આપણે મેહિત થઈ જઈએ, અને ભ્રમમાં પડીએ કે શું આ પ્રત્યક્ષ સ્વગ હશે કે કેમ ?, તે એળખવા ૫ણુ મુંઝાવું પડે !
જેમ જેમ શહેર ભાયુક્ત થતું ગયું તેમ તેમ તેની મંડનક્રિયા પણ વધવા લાગી. નવીનતા અને ભપકો વધવા લાગ્યો. તેણુદ્વાર પર સ્વગય અને મનરમ દેખા થવા લાગ્યા. તેરણાની શોભામાં ઠાઠ-માઠ પૂરવા ખૂબ કાળજી લેવામાં આવી, કારણ આ તેરણામાં પચરંગી ફૂલે ઉપરાંત પંચરંગી માળાઓ પણ લટકતી રાખીને, તેની અંદર હાંડી–તકતા ગઠવવામાં આવ્યા હતા. આ હાંડી–તકતા જુદા જુદારંગના હોઈ, અંદર મૂકેલા દીપકે, જુદાજ રંગને આભાસ અને તેજ આપતા હતા. આ તેજ ઉપર પુપે અને માળાઓનું પ્રતિબિંબ પડતાં જાણે એ જાતેજ પચરંગી નાટયારંભ શરુ કર્યો હોય તેમ લાગ્યા વિના રહેતું નહિં.
॥७
॥
RITA
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
प्रसर-दूगन्धो-धूता-भिरामं, तत्र-कालागुरु कृष्णागुरु, मवरकुन्दुरुक्कं चीडाभिधानं गन्धद्रव्यं, तुरुषक-सिहकं 'लोहबान' इति प्रसिद्धम् , धूप: दशाङ्गादिरनेकसुगन्धिद्रव्यसंयोगजनितविलक्षणगन्धः, एतेषां दह्यमानानां यः प्रसरन् गन्धः, तस्य यद् उद्धृतं वायुना प्रेरितं सत्प्रसरणं तेन अभिराम-शोभनम् , तथा-सुगन्धवरगन्धितंसुगन्धवराणां श्रेष्ठसुगन्धद्रव्यचूर्णानां यो गन्धः, स जातो यस्य तादृशं-प्रकृष्टगन्धयुक्तम् , अतएव-गन्धवर्तिभूतं गन्धगुटिकासदृशं, तथा-नट-नर्तक-जल्ल-मल्ल-मौष्टिक-विलम्बक-प्लावक-कथक-पाठक-लासका-ऽऽरक्षक-लङ्खतुणावत्-तुम्बवीणिका-ऽनेकतालचरा-नुचरितं, तत्र-नटाः नाटयितारः, नर्तकाः स्वयं नृत्यकर्तारः, जल्ला:-वरत्रा
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
||७१॥
टीका
तथा-कृष्णागुरु, श्रेष्ठ कुन्दुरुक्क (चीडा-नामक गंधद्रव्य), तुरुष्क-(लोबान), तथा धूप-दशांग आदि, जो अनेक सुगंधि द्रव्यों की मिलावट से बनती है, और जिसकी गंध विलक्षण होती है, इन सब के जलाने से उत्पन्न हुई गंध, हवा से चारों ओर फैल रही थी, और इस प्रकार सारे नगर को मनोहर बनवाया। बड़िया सुगंधित चूणों की गंध से भी मुगंधित कराया, अर्थात् नगर को उत्कृष्ट गंध से व्याप्त करवा दिया। इस कारण वह ऐसा प्रतीत होने लगा जैसे गंध-द्रव्य की बट्टी हो।
तथा-नट, नर्तक (स्वयं नाचने वाले), जल्ल (वरत्रा पर-रस्सी पर खेल करने वाले), मल्ल, मौष्टिक
सिद्धार्थकृत
भगवज्जमन्मोत्सवः।
સુગંધિ ફેલાવવા માટે, કશી પણ કચાશ રાખી ન હતી. સુગંધિ-જળના છંટકાવ ઉપરાંત, સુગંધિ ધૂપ અને ઉંચી બનાવટની અગરબત્તીઓ, ચૂર્ણો તેમજ સુગંધી દ્રવ્યોને તે કઈ હિસાબ રાખ્યો જ ન હતે. આખું શહેર મહેક-મહેક બની રહ્યું હતું, ને ખુશબેની સુવાસ ચોમેર પથરાઈ રહી હતી. મઘમઘાયમાન થયેલું સમસ્ત પાટનગર, સુગંધને લીધે, મહેકી ઉઠયું હતું.
લોકેને જમવા માટે, રાજ્યના રસેડાં ખુલ્લાં મૂકી દીધાં હતાં. જ્યાં સુધી ઉત્સવ ચાલે ત્યાં સુધી, કોઈએ પણ પિતાના ઘેર, રાઈ કરવાની હતી જ નહિં, જમ્યા પછી, આનંદ પ્રમોદ માણવા, ઠેર ઠેર ચોકમાં મચે ગોઠવી દીધા હતા તે મંચ ઉપર બેસી, લોક પિતાને યોગ્ય લાગે તે જાતની કલાઓ જોઈ શકતા.
આ કલાઓનું પ્રદર્શન દિવસ-રાત ચાલુ રહેતું હતું. કલાઓના પ્રકારો ઘણા હતા ને તે કલાઓના નિષ્ણાત લોકોમાં જુદા જુદા નામથી ઓળખાતા હતા.
વેષ પરિધાન કરી, કઈ પૂર્વે થઈ ગયેલ વ્યક્તિને ચિતાર રજુ કરનારને લોક ‘નટ” તરીકે ઓળખતા.
॥७
॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
ऽऽखेलकाः (रज्जूपरि खेलकाः), मल्ला: प्रसिद्धाः, मौष्टिकाः मुष्टिमहारका मल्लजातीयाः, विलम्बका-विदूषका:मुखविकारादिना जनानां हास्यकारिणः, पावका गर्ताबुल्लङ्घयितारः, कथका-सरसकथावक्तारः, पाठका:सूक्तादीनां पठितारः, लासकाः रासगानकारिणः, आरक्षका रक्षकाः-'सिपाही'-ति भाषापसिद्धाः, लङ्काः वंशाअखेलकाः, तुम्बवीणिकाः वीणावादकाः, अनेकतालचराः-अनेके बहवो ये तालचरा:-तालैश्चरन्ति ये ते तथातालदानेन प्रेक्षाकारिणः, यद्वा-तालान् कुट्टयन्तो ये कयां कथयन्ति ते तालचराः, तैरनुचरितं संयुक्तं
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥७२॥
(घूसे-बाजी करने वाले एक प्रकार के मल्ल), विलम्बक (विदूषक-मुखविकार आदि करके जनता को इंसाने वाले), प्लावक (छलांग मार कर गड़हे आदि को लांघने वाले), कथक (मजेदार कहानी कहने वाले), पाठक (सूक्तिया सुनाने वाले), लासक (रास-गान करने वाले), आरक्षक (शुभाशुभ शकुन कहने वाले नैमित्तिक) लेख (बॉस के ऊपर खेल करने वाले), तूणावन्त (तूणा नामक बाजा बजाकर कथा करने वाले)-इन सब से नगर को युक्त करवाया।
Pal सिद्धार्थकृत
भगवज्जસ્વયં નાચ કરવા વાળાને “નૃત્યકાર’ કહેતા. આ નૃત્યની કલા, સ્ત્રી તેમજ પુરુષ બને ભજવી શકતાં, તેથી પુરુષ
न्मोत्सवः। કલાધરને “નૃત્યકાર” કહેતા અને સ્ત્રીને “વૃત્તિકા” કહેતા. “સી” પર કૂદવા વાળે “જલ્લ’ કહેવાત. બાહુબળ બતાવવા વાળ મg” તરીકે ઓળખાતું. ઠેસા મારવામાં કુશળ હોય તેને “મૌષ્ટિક તરીકે ઓળખતા. મેઢાથી વિકૃત ભાવ પ્રગટ કરવા વાળાને, “વિલંબક અથવા ‘વિદૂષક' કહેતા. છલાંગ મારીને કુદી જનાર પ્લાવક' તરીકે ઓળખતે. ચારણ ભાટને “કથક કહેતા. શાસ્ત્રોના શ્લેકે સંભળાવનારને ‘પાઠક કહેતા. રાસગાન ગાનાર “લાસક’ તરીકે ઓળખાતો. શુભાશુભ શકુનના કહેનારા નૈમિત્તિકેને લોકો “આચક્ષક કહીને સંબોધતા. વાંસ ઉપર ખેલ કરનારને “ખ” કહેતા. સારંગી ગાવાવાળો વર્ગ “તુણવંત' ના નામથી સંબેધા. વીણા વગાડનાર ‘તુમ્બવીણિક કહેવાતો. હાથતાળી બજાવવામાં કુશળ કલાધરને લોકો “તાલચર’ કહીને બેલાવતા. ભગવાનના જન્મ પ્રસંગના મહત્સવ વખતે, નાનાપ્રાણુઓને પણ દુઃખ ન થવું જોઈએ એ ઈરાદાથી,
॥७२॥ બળદ–પાડા–હાથી વિગેરેને છુટા મૂકી સંપૂર્ણ ઘાસ ચારે આપી, આનંદ કરતા બનાવી મૂક્યા હતા. તે દિવસે દરમ્યાન, ખાનગી રીતે પણ કઈ બળદ આદિને ખેતરમાં જીતે નહિ માટે “જેતરા” પણ રાજ્યમાં મૂકાવી દીધાં, ને ભાર ખેંચતાં સર્વ પ્રાણીઓને બંધન મુક્ત કર્યો.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्र ७३ ॥
कल्पमञ्जरी
टीका
कारयति, तथा-यूपसहस्र-युगसहस्रं, मुशलसहस्र-मुशलानि प्रसिद्धानि, तेषां सहस्रं च आनाय्य, एकतः एकपार्चे स्थापयति। अत्र हेतुमाह-यत्-यस्मात् खलु अस्मिन् महोत्सवे श्रीमहावीरप्रभुजन्मनिमित्तमहोत्सवे कोऽपि जन: शकटानि वा हलानि वा नो वाहयतु-वृषभाश्चादिना न चालयतु, मुशलैर्वा किश्चिदपि धान्यादिकं न खण्डयतु विदलयतु-इति ॥ सू० ६७॥
मूलम्-तएणं सा ललिय-सीला-लंकिय-महिला-गिइ-कुसला तिसला कमणिज्जगुणजालं विसालभालं बालं विलोगिय समुच्छलंता-मंदाणंद-तरलतर-तरंग-महासिणेह-वरुणगिह-णिमामज्जमाण-माणसा इत्थी-पुरिस-लक्खण-णाण-वियक्खणा पईयपुत्तलक्खणा तं थविउमुवक्कमित्था-किं गुणगणवज्जिएहिं बहूहिं तणएहिं ?, वरमेगोवि अतंदो कुलकेरवचंदो भवारिसो असरिसुज्जलगुणो सुमो, जो पुराकयमुकयकलावेण पाविज्जइ, जेण य गंधवाहेण परिमलराजी विव माउपिइपसिद्धी दिसोदिसि वितनिजइ, सोरभ-भरिया-मिलाण-कुसुम-भार-भासुर-सुरतरुणा नंदणुजाणमिव य तेल्लोकं गुणगणेण वासिज्जइ, अतेलपूरेण मणिदीवेणेव य पगासिज्जइ, अपासिज्जइ य हिययदरीचरी चिरंतणाणाणतिमिरराई । सचं वुत्त
पत्तं न तावयइ नेव मलं पसूए, णेहं न संहरइ नेव गुणे खिणेइ।
सिद्धार्थकृत
भगवज्जन्मोत्सवः। त्रिशलाकृत-पुत्रप्रशंसा।
तथा-हजारों जूए और हजारों मुशल मँगवाकर एक किनारे रखवा दिये, जिससे कि इस महोत्सव में, अर्थात् श्रीमहावीर प्रभु के जन्म के उपलक्ष्य में मनाये जाने वाले उत्सव के समय, कोई भी मनुष्य गाड़ी और हल न जोते, तथा किसी भी धान्य आदि वस्तु को न कुटे, अर्थात् सभी लोग उत्सव में सम्मिलित होकर आनन्दका उपभोग करें ।।मू०६७॥
॥७३॥
ખાંડણીયામાં અનાજ વિગેરે ખાંડવાથી આરંભ થાય, તે આરંભને રોકવા માટે સાંબેલા વિગેરે તેમણે રાજમહેલમાં મૂકાવ્યાં.
કોઈપણ જાતના કામમાંથી મુકત હોય તે, મનુષ્ય જન્મ મહોત્સવ માણી શકે એ ઇરાદાથી, સવ જાતના વ્યાપાર બંધ કરાવવા, ઉત્સવમાં ભાગ લેવા રાજ્ય તરફથી ઢઢેરે બહાર પાડવાનું સૂચન કર્યું. (સૂ૦૬૭)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥७४॥
टोका
दव्वावसाणसमए चलयं न धाइ,
पुत्तो इमो कुलगिहे किल को वि दीवो ॥१॥ एसो लोगुत्तरगुणगणजुओ मुओ पभूयप्पमोयं जणयइ । अवि य
सीयलं चंदणं वुत्तं, तओ चंदो सुसीयलो। चंदचंदणओ सीओ, महं गंदणसंगमो॥२॥ सिया उ महुरा नूणं, सुहाइमहुरा तओ।
तेहिं वि अस्स बालस्स, संगमो महुरो महं ॥३॥ कणगं सुहयं लोए, रयणं च महासुहं ।
तेहिं वि य महासोक्खो, अस्स बालस्स संगमो ॥४॥ सू० ६८॥ छाया-ततः खलु सा ललित-शीला-लङ्कत-महिला-कृति-कुशला त्रिशला कमनीयगुणजालं विशालभालं बालं विलोक्य समुच्छलद-मन्दा-नन्द-तरलतर-तरङ्ग-महास्नेह-वरुणगृह-निमामज्यमान-मानसा स्त्री-पुरुषलक्षणज्ञान-प्रविचक्षणा प्रतीतपुत्रलक्षणा तं स्तोतुमुपचक्रमे-किं गुणगणवर्जितैरनल्पैरपि तनयः, वरमेकोऽप्यतन्द्रः
मूलार्थ – 'अह ललियसीलालंकिय'-इत्यादि । फिर उत्सव की समाप्ति के बाद वह शील से सुन्दर, महिलाओं के कर्तव्य में कुशल, उछलती हुई अत्यंत-चंचल आनन्द-रूपी तरंगों से युक्त महास्नेहरूपी समुद्र में तैरती हुई, खिले हुए कमल के समान मुखवाली, स्त्री-पुरुषों के शुभाशुभलक्षण जानने वाली, तथा बालक के लक्षण को पहचानने वाली त्रिशला रानी, सुन्दर गुणों से अलंकृत, विशाल भालवाले बालक की स्तुति करने लगी--
भूसा-'अह ललियसीलालंकिय' प्रत्या6ि. शारथी सु१२, सीमाना ४०य सुशण, भने Gondu એવા અત્યંત ચંચળ આનંદરૂપી તરંગોથી યુક્ત મહારનેહરૂપી સમુદ્રમાં હિલોળા ખાતી, ખીલેલાં કમળના જેવા મુખવાળી, સ્ત્રી-પુરુષના સારાં-નરસાં લક્ષણોને જાણવાવાળી, તેમજ બાળકના લક્ષણોને ઓળખવાવાળી ત્રિશલારાણી, સુંદર ગુણેથી સુશોભિત વિશાલભાલવાળા પિતાના બાળકની સ્તુતિ કરવા લાગી.
त्रिशला
कृत-पुत्रप्रशसा.
॥७४॥
KAPARAN
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥७५॥
LETE
कुलकरवचन्द्रो भवादृशोऽसदृशोज्ज्वलगुणः सुतो यः पुराकृतसुकृतकलापेन माप्यते येन च गन्धवाहेन परिमलराजिरिव मातापितृप्रसिद्धिर्दिशि दिशि वितन्यते, सौरभ्य-भरिता - म्लान - कुसुम -भार- भासुर - सुरतरुणा नन्दनोद्यानमिव च त्रलोक्यं गुणगणेन वास्यते, अतैलपूरेण मणिदीपेनेव च प्रकाश्यतेऽपास्यते च हृदयदरीचरी चिरन्तनाज्ञानतिमिरराजी। सत्यमुक्तम्
गुणविहीन बहुत पुत्रों से भी क्या ?, किन्तु अप्रमादी, कुलरूपी कैरव - रात्रिविकासी कमल - को विकसित करने में चन्द्र-रूप, तेरे जैसा अनुपम उज्ज्वल गुणवाला एक ही पुत्र अच्छा है, जो पुत्र पूर्वजन्मोपार्जित प्रचुर पुण्यों से प्राप्त होता है । जैसे- गन्धवाह - पवन पुष्पों की सुगन्धि को दिशा-विदिशाओं में प्रसारित करता है, उसी प्रकार जो पुत्र अपने मातापिता के नाम को सर्वत्र प्रसिद्ध करता है । जैसे सुगन्धियुक्त अम्लान ( खिले हुए) पुष्पों के भार से सुशोभित कल्पवृक्ष, नन्दननवन को सुवासित करता है । उसी प्रकार जो पुत्र अपने गुणगण से तीनों लोक को सुवासित करता है । तथा-जैसे तैलरहित मणिदीपगृहादिक को प्रकाशित करता है, उसी प्रकार तेरे जैसा पुत्र तीनों लोक को प्रकाशित करता है, और जो त्रैलोक्यवर्ती जीवों के हृदयरूपी गुफा में संचरण करने वाले चिरकालिक अज्ञानरूप अन्धकारसमूह को दूर करता है । कहा भी है-
ગુણુ વગરના ધણા પુત્રોથી પણ શુ? પરંતુ અપ્રમાદી કુળરૂપી કૈરવ-રાત્રિ-વિકાસી કમળને ખીલવવામાં ચંદ્ર સરખા તારા સરખા અનુપમ ઉજજવલ ગુણુવાળા એકજ પુત્ર ઉત્તમ છે, જે પુત્ર પૂજન્માપાર્જિત અનેક પુણ્યના ચેાગે પ્રાપ્ત થાય છે. જેવી રીતે ગન્ધને લઈ જનાર પવન પુષ્પોની સુગંધિને દિશા-વિદિશાઓમાં ફેલાવે છે, તેવીજ રીતે ઉત્તમ પુત્ર પેાતાના માતપિતાના નામને સત્ર પ્રસિદ્ધ કરે છે. જેવી રીતે સુગન્ધયુક્ત નિર્મીલ ખીલેલાં પુષ્પાના ભારથી સુશેાભિત કલ્પવૃક્ષ નંદનવનને સુવાસિત કરે છે, તેવીજ રીતે સુપુત્ર પાતાના ગુણસમૂહથી ત્રણે લેાકને સુવાસિત કરે છે. તથા તેલ-વગરના મણિદીપ જેવી રીતે ગૃહાર્દિકને પ્રકાશિત કરે છે, તેવીજ રીતે તારા જેવા પુત્ર ત્રણે લોકને પ્રકાશમાન કરે છે, અને ત્રણે લેાકમાં રહેલા જીવાના હૃદયરૂપી ગુફામાં સંચરણ કરવાવાળા ઘણા લાંબા કાળથી રહેલા અજ્ઞાનરૂપ અન્ધકારસમૂહને દૂર કરે છે. કહ્યુ પણ છે—
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
त्रिशला
कृत - पुत्रप्रशंसा.
॥७५॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥७६॥
KAARBAAA!
पात्रं न तापयति नैव मलं प्रसूते, स्नेहं न संहरति नैव गुणान् क्षिणोति । द्रव्यावसानसमये चलतां न धत्ते, पुत्रोऽयं कुलगृहे किल कोऽपि दीपः ॥१॥ एष लोकोत्तरगुणगणयुतः सुतः प्रभूतप्रमोदं जनयति । अपि चशीतलं चन्दनं प्रोक्तं ततश्चन्द्रः सुशीतलः । चन्द्र - चन्दनतः शीतो महान् नन्दनसङ्गमः ॥२॥
" जो पात्र को संतप्त नहीं करता, मल को उत्पन्न नहीं करता, स्नेह का संहार गुणों का नाश नहीं करता और द्रव्य के विनाश काल में अस्थिरता को प्राप्त नहीं होता है, पुत्ररूप दीपक, कुलरूपी गृह में कोई विलक्षण ही दीपक है " ॥ १ ॥ इति ।
यह लोकोत्तर गुणगणों से युक्त पुत्र बहुत आनन्ददायी होता है। और भी कहा है-चन्दन शीतल कहा गया है, उससे भी शीतल चन्द्र है, और चन्द्र-चन्दन से भी महान शीतल पुत्र का स्पर्श है ॥ १ ॥
मिसरी मीठी होती है, उससे भी मीठा अमृत होता है, और उससे भी मीठा पुत्र का स्पर्श होता है ॥ २ ॥
नहीं करता,
ऐसा यह
જે પાત્રને સંતપ્ત કરતા નથી, મલને ઉત્પન્ન કરતા નથી. સ્નેહના નાશ નથી કરતા, ગુણ્ણાના વિનાશ નથી કરતા, તેમજ દ્રવ્યના વિનાશ કાળમાં અસ્થિરતાને પામતા નથી, તેવા આ પુત્રરૂપ દીવા કુળરૂપી ઘરમાં કોઇ विपक्ष
ही छे. ॥ १ ॥ इति ।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
આ લેાકેાત્તર ગુણગણાથી યુક્ત પુત્ર ઘણાજ આનન્દને આપવાવાળા હોય છે. વળી પણ કહ્યું છે—
ચંદન શીતળ કહેવામાં આવ્યુ' છે, તેમજ તેનાથી પણ શીતળ ચંદ્ર છે, અને ચંદ્ર તથા ચંદનથી પણ મહાન शीतण पुत्रना स्पर्श छे ॥ २ ॥
कल्प
मञ्जरी टीका
त्रिशला
कृत - पुत्रप्रशंसा.
॥७६॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे
॥७७॥
PANY
सिता तु मधुरा नूनं सुधाऽतिमधुरा ततः । ताभ्यामप्यस्य बालस्य सङ्गमो मधुरो महान् ॥३॥ कनकं सुखदं लोके रत्नं च महासुखम् ।
ताभ्यामपि च महासौख्यः अस्य बालस्य सङ्गमः ॥४॥ सू० ६८ ॥
सम्पति देवासुरनरनिकर नमस्कृतचरणचक्रवालस्य स्वबालस्य मुखकमलं विलोक्य त्रिशलाया हृदये यो भावः समजनि तमाह - ' तए णं सा ललियसीलालंकिय ' - इत्यादि ।
ततः=उत्सवानन्तरं खलु सा ललित - शीला - लङ्कत - महिला - कृति - कुशला - ललितं = शोभनं - निर्दोषं यत् शीलं = स्वभावः सद्वृत्तं वा, 'शीलं स्वभावे सट्टत्ते ' - इत्यमरः, तेन अलङ्कृताः = शोभिताः- युक्ता या महिला:= स्त्रियः, तासां या कृतिः = कर्त्तव्यं तत्र कुशला = निपुणा त्रिशला देवी, कमनीयगुणजालं - कमनीयं = मनोहरं
सोना इस लोक में सुखदायी है, उसकी अपेक्षा रत्न अधिक सुखदायी है, इन दोनों से भी बढ़कर इस अनुपम पुत्र का स्पर्श महासुखदायक है ॥ ३ ॥
टीकार्थ--- देवों, असुरों और मनुष्यों के समूह से जिसका चरण-चक्रवाल वन्दित है, ऐसे अपने बालक का मुखकमल देखकर, त्रिशला देवी के हृदय में जो भाव उत्पन्न हुआ, उसको सूत्रकार ' अह ललियसीलालकिय ' - इत्यादि सूत्र द्वारा प्रदर्शित करते हैं-
इस के बाद, सुन्दर - निर्दोष शील-स्वभाव अथवा सद्वृत्त से युक्त महिलाओं के कर्त्तव्य में निपुण, સાકર મીઠી હોય છે, તેનાથી પશુ મીઠું' અમૃત છે, અને તેથી પણ મીઠા પુત્રના સ્પર્શ છે. । ૩ ।। સાનું મા લાકમાં સુખદાયક છે, તેથી પણ રત્ન અધિક સુખદાયક છે. એ બન્નેથી પણ અધિક સુખ
मापनार मा अनुपम पुत्रस्पर्श महा सुमहाय छे. ॥ ४ ॥ (सू० १८)
ટીકા હવે ધ્રુવા, અસુરા, અને મનુષ્યાના સમૂહથી જેનુ ચરણુકમળ વન્દિત છે એવા પેાતાના भुलेछने त्रिशसाहेवीना हृध्यमां ने भाव उत्पन्न थय। तेने सूत्रार 'अह ललियसीलालंकिय' इत्याहि સૂત્ર દ્વારા પ્રદર્શિત કરે છે.
ત્યારપછી સુંદર–નિર્દોષ શીલ-સ્વભાવ અથવા સારા
વર્તનથી યુક્ત, સ્ત્રીઓના કન્યમાં નિપુણુ,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
त्रिशला
कृत - पुत्रमशसा.
॥७७॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्र ||७८॥
गुणजालंगुणसमूहो यस्य स तथा तं तादृशं, पुनः विशालभालं-विशाल विस्तृतः-शुभलक्षणसम्पन्नः भाल:= ललाटं यस्य स तथा तं तादृशं बालं महावीरं विलोक्य, समुच्छलद-मन्दा-नन्द-तरलतर-तरङ्ग-महास्नेहवरुणगृहनिमामज्यमान-मानसा-समुच्छलन्तः सम्यगुत्पतन्तः अमन्दानन्दरूपाः तरलतराः अतिचञ्चलाः तरङ्गा यस्मिन्नेतादृशं यद् महास्नेहवरुणगृहम् अत्यधिकस्नेहरूपः समुद्रः, तत्र निमामज्यमानम् अतिशयेन मज्जत् मानसं मनो यस्याः सा तथा, परमानन्दसन्दोहसमन्वितस्वान्तेत्यर्थः, पुनः कीदृशीत्याह-स्त्रीपुरुषलक्षणज्ञानमविचक्षणा-स्त्रीपुरुषलक्षणपरिज्ञाने कुशला, पुनःप्रतीतवीतरागलक्षणा-प्रतीतं ज्ञातं वीतरागलक्षणं-वीतरागस्य तीर्थकरस्य लक्षणं-पुत्रसम्बन्धिलक्षणं यया सा तथाभूता पूर्वोक्ता त्रिशला देवी तं-पूर्वोक्तगुणगणसमलङ्कतं स्वमुतं स्तोतुं प्रशंसितुम् । उपचक्रमे आरेभे। सा केन प्रकारेण स्तोतुमुपचक्रमे ? इत्याह-'किं गुणगणवजिएहिं' इत्यादि । गुणगणवजितैः-गुणाः धैयौंदादिसद्गुणाः, तेषां यो गणः समूहस्तेन वर्जितैः रहितैः-निर्गुणः, अनल्पः बहुभिः तनयः पुत्रः किम्=कि प्रयोजनम् ?, नास्ति गुणरहितपुत्राणां किमपि प्रयोजनमित्यर्थः। एतदपेक्षया हे पुत्र ! भवादशः भवत्सदृशः असदृशोज्ज्वलगुण:-असदृशाः अद्वितीयाः उज्ज्वला: विशुद्धा गुणा यस्य स तादृशः, अतन्द्रा निस्तस्त्री-पुरुष के लक्षण-परिज्ञान में कुशल तथा जिसने अपने पुत्र के लक्षण जान लिये हैं, ऐसी उस त्रिशला का देवीने, मनोहरगुणगणवाले, शुभलक्षणयुक्त ललाट वाले अपने पुत्र महावीर को देख कर, उछलते हुए अतिशय चश्चल आनन्दरूप तरङ्ग वाले महास्नेहरूपी समुद्र में तैरती हुई, पूर्वोक्त गुणगण से सुशोभित अपने उस अनुपम पुत्र की प्रशंसा करना प्रारंभ किया। वह इस प्रकार
धैर्य, औदार्य आदि सद्गुणों से रहित बहुत पुत्रों से क्या ?, अर्थात्-ऐसे निर्गुण पुत्रों का कुछ भी प्रयोजन नहीं है। इस की अपेक्षा तो हे पुत्र ! तुम्हारे-सदृश अद्वितीय विशुद्ध गुणयुक्त, अतन्द्र-उत्साही, સ્ત્રી-પુરુષના લક્ષણ-પરિજ્ઞાનમાં કુશળ અને પિતાના પુત્રના વીતરાગ લક્ષણને જાણનારી તે ત્રિશલાદેવી, મનહર ગુણસમૂહવાળા, શુભ લક્ષણોથી યુક્ત લલાટવાળા પિતાના પુત્ર મહાવીરને જોઈને ઉછળતા એવા અતિશય ચંચળ આનન્દરૂપી તરન્નવાળા મહાનેહરૂપી સમુદ્રમાં ઝુલતી અર્થાત્ પરમ આનંદના સમૂહથી યુક્ત હૃદયવાળી, પૂર્વોક્ત ગુણસમૂહથી સુશોભિત પિતાના તે અનુપમ પુત્રની પ્રશંસા કરવા લાગી. તે આવી રીતે
વૈર્ય ઔદાર્ય આદિ સદ્ગુણોથી રહિત ઘણા પુત્રેથી શું? અર્થાત્ એવા નિર્ગુણ પુત્રોનું કઈજ પ્રયોજન નથી. તેના કરતાં તે હે પુત્ર! તમારા જેવા અદ્વિતીય વિશુદ્ધગુણથી યુક્ત અતદ્ર એટલે ઉત્સાહી, કુળરૂપી કેર–વેત પદા
त्रिशलाकृत-पुत्रप्रशंसा.
॥७८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥७९॥
मञ्जरी
टीका
- सत्पुत्रेण
किमिव ? इत्यानि यानि
SERECTAL
न्द्रा-निरलस: कुलकरवचन्द्र:-कुलमेव कैरवं श्वेतकमलं, तत्पबोधने चन्द्र:-कुलपकाशक एकोऽपि मुत:पुत्रः वरं, यो हि सुतः पुराकृतसुकृतकलापेन-पूर्वजन्मोपार्जितपुण्यसमूहेन प्राप्यते लभ्यते। पुनः प्रशंसति-येन च भवादृशेन सत्पुत्रेण मातापितृप्रसिद्धिः मातापित्रोः ख्यातिः दिशि दिशि वितन्यते विस्तीर्यते । केन किमिव वितन्यते ? इत्याह-'गन्धवाहेन परिमलराजिरिवे'-ति। यथा गन्धवाहेन वायुना परिमलराजिः सुगन्धसमूहः दिशि दिशि प्रसार्यते, एवमेव भवद्विधेन सत्पुत्रेण मातापित्रोर्यशः कीर्तिश्च सर्वत्र प्रसार्यते इति भावः। तथा भवादृशेन सत्पुत्रेण इदं त्रैलोक्य लोकत्रयं गुणगणेन-गुणसमृहेन वास्यते भाव्यते, इदं त्रैलोक्यं गुणयुक्तं क्रियते इत्यर्थः। केन किमिव ? इत्याह-सौरभ्यभरितेत्यादि। सौरभ्य-भरिताम्लानकुसुम-भार-भासुर-सुरतरुणा-सौरभ्येण सुगन्धिना भरितानि युक्तानि यानि अम्लानानि=म्लानतामनुपगतानि कुसुमानि-पुष्पाणि तेषां यो भारः समृहस्तेन भासुरः प्रकाशमानो यः सुरतरुः कल्पवृक्षस्तेन नन्दनोद्यानमिव नन्दनवनमिवेति । अयं भावः-यथा कल्पवृक्षेण स्वपुष्पसौरभ्येण सकलमपि नन्दनवनं कुलरूपी कैरव-श्वेत कमल के प्रबोधन करने में चन्द्ररूप एक ही पुत्र श्रेष्ठ है, जो पुत्र पूर्वजन्मोपार्जित पुण्य से प्राप्त होता है। हे पुत्र ! तुम्हारे जैसे सत्पुत्र के द्वारा माता-पिता की ख्याति दिशा-विदिशाओं में सर्वत्र फैल जाती है, जैसे-वायुद्वारा दिशा-विदिशाओं में पुष्पों की सुगन्धि । अर्थात्-जिस प्रकार वायुद्वारा पुष्पों की सुगन्धि दिशा-विदिशाओं में सर्वत्र प्रसारित होती है उसी प्रकार तुम्हारे-जैसे सत्पुत्र से मातापिता की ख्याति दिशा-विदिशाओं में सर्वत्र फैलती है। तथा हे पुत्र! तुम्हारे-जैसे सत्पुत्र से यह तीनों लोक गुणगण से सुवासित होते हैं, जैसे-मुगन्धियुक्त खिले हुए पुष्पों के गुच्छों से शोभित कल्पवृक्ष से नन्दनवन । अर्थात्-जैसे कल्पवृक्ष अपने पुष्पों की सुगन्धि से समस्त नन्दनवन को सुगन्धित કમળને ખીલવવામાં ચંદ્રરૂપ એકજ પુત્ર શ્રેષ્ઠ છે, કે જે પુત્ર પૂર્વજન્મના પુણ્યગથી પ્રાપ્ત થાય છે. હે પુત્ર! તારા જેવા સપુત્ર દ્વારા માતા-પિતાની ખ્યાતિ દિશા–વિદિશાઓમાં સર્વત્ર ફેલાઈ જાય છે, જેમ વાયુદ્વારા દિશા-વિદિશાઓમાં પુષ્પોની સુગન્ધિ, અર્થાત્ જેવી રીતે વાયુદ્વારા પુપોની સુગન્ધિ દિશા-વિદિશાઓમાં સર્વત્ર પ્રસારિત થાય છે તેવી જ રીતે તમારા જેવા સપુત્રથી માતા-પિતાની ખ્યાતિ દિશા-વિદિશાઓમાં સર્વત્ર ફેલાઈ જાય છે. તથા હે પુત્ર! તારા જેવા સપુત્રથી આ ત્રણે લોક ગુણગણથી સુવાસિત થાય છે, જેમ સુગન્ધવાળા ખીલેલાં અપના ગુચ્છાથી ભિત ક૯પવૃક્ષથી નંદનવન. અર્થાત જેવી રીતે કલ્પવૃક્ષ પિતાના પુષ્પોની સુગન્ધિથી
त्रिशला
कृत-पुत्रम प्रशंसा
॥७९॥
જ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सुरभी क्रियते तथैव भवादृशेन सत्पुत्रण स्वगुणसमुहैः समस्तमपीदं त्रैलोक्यं गुणयुक्तं क्रियते-इति । तथा-भवादृशेन सुतेन इदं त्रलोक्यं प्रकाश्यते प्रकाशितं क्रियते, केनेव ? अतलपूरेण मणिदीपेनेवेति । अयं भावः-यथा तलपूरवर्जितो मणिदीपः सततं समानरूपेण गृहादिकं प्रकाशयति तथव भवादृशः सत्पुत्रः समस्तमपीदं त्रैलोक्यं सततं समानरूपेण प्रकाशयतीति । तथा-भवादृशेन सत्पुत्रेण त्रलोक्यवर्तिजीवानां हृदयदरीचरी-हृदयरूपकन्दराऽभ्यन्तरचारिणी चिरन्तनाज्ञानतिमिरराजी-चिरन्तनानि अनादिकालिकानि यानि अज्ञानतिमिराणि अज्ञानान्धकारास्तेषां राजी पङ्क्तिः -अनादिकालीनाज्ञानपरम्परेत्यर्थः, अपास्यते दीक्रियते इति । पुनः सत्पुत्रमुद्दिश्य इदं वक्ष्यमाणं पद्यं सत्यं वास्तविकम् उक्तं कथितम्, किमुक्तम् ? इत्याह-'पात्रं न तापयति' इत्यादि।
कल्पमञ्जरी
॥८
॥
टीका
करता है, उसी प्रकार तुम्हारे-जैसा सत्पुत्र अपने गुणों से इस समस्त लोक को शोभित बनाता है। तथा-हे पुत्र ! तुम्हारे-जैसे पुत्र से यह तीनों लोक प्रकाशित किये जाते हैं, जैसे तेल-विना के मणिदीप से यह घर आदि। अर्थात्-जिस प्रकार तेलरहित मणिदीप सर्वदा समानरूप से गृह आदि को प्रकाशित करता है उसी प्रकार तुम्हारे-जैसे सत्पुत्र तीनों लोकों को सतत समानरूप से प्रकाशित करता है। तथा तेरे-जैसा सत्पुत्र तीनों लोक के जीवों के हृदयरूपी कन्दरा के अभ्यन्तर में संचरण करने वाले चिरकालिक-अनादिकालीन अज्ञानरूप अन्धकार की परम्परा को दूर करता है।
फिर कहती है-'पात्रं न तापयति' इत्यादि।
त्रिशलाकृत-पुत्रप्रशसा.
સમગ્ર નંદનવનને સુગંધવાળું કરે છે, તેવી જ રીતે તારા જેવા સપુત્ર પિતાના ગુણેથી આ સમસ્ત લેકને સુશોભિત બનાવે છે. તથા હે પુત્ર! તારા જેવા પુત્રથી આ ત્રણે લોક પ્રકાશિત કરાય છે, જેમ તેલ વગરના મણિદીપથી આ ઘર આદિ. અર્થાત્ જેવી રીતે તેલરહિત મણિદીપ સર્વદા સમાન રૂપથી ગૃહ આદિને પ્રકાશિત કરે છે, તેવી જ રીતે તમારા જેવા સપુત્ર ત્રણ લેકને સતત સમાનરૂપથી પ્રકાશમાન કરે છે. તથા તારા જેવા સપુત્ર ત્રણ લોકમાં રહેલા જીના હૃદયરૂપી ગુફાની અંદર સંચરણ કરવાવાળા ચિરકાલિક અર્થાત અનાદિકાલીન અજ્ઞાનરૂપી અંધકારની પરંપરાને દૂર કરે છે.
मी हे छे-पात्रं न तापयति स्याह.
॥८
॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
का
श्रीकल्प
सूत्रे ॥८ ॥
कुलगृहे वंशरूपे गृहे अयं पुत्रः सत्पुत्रः कोऽपि अनिर्वचनीयो दीपः किल=निश्चयेन वर्तते, यो हि पात्रं-पात्रीभूतं सत्पुरुषं लोकं न तापयति-स्वाचरणेन न सन्तापयति, अथवा-पात्रम्-स्वाधारभूतं मातापित्रादिकं न तापयति-स्वाचरणेन संतप्त न करोतीत्यर्थः। तथा-मलं पापं नैव प्रसते-पापाचरणकारी न भवतीत्यर्थः। तथा-स्नेहं = प्रेम-दयामित्यर्थः, न संहरति=न दूरीकरोति, कस्मिन्नपि जने स्नेह-दयां न परित्यजतीत्यर्थः। तथा-गुणान् सद्गुणान् दयादाक्षिण्यादीन् नव क्षिगोति-नव नाशयतीत्यर्थः। तथा-द्रव्यावसानसमये धनाभावसमये चलताम् अस्थर्य न धत्ते-न धारयति । अयं भावः-दीपो हि पात्र स्वाधारपात्रं
कल्पमञ्जरी टीका
इस का अर्थ यह है-कुलरूप-वंशरूप घर में यह सत्पुत्ररूप अलौकिक दीपक निश्चय ही कोई अपूर्व विलक्षण दीपक है, जो सत्पुत्ररूप दीपक पात्र को अर्थात् सज्जन पुरुषों को सन्ताप नहीं पहुंचाता है, अथवा अपने आधाररूप मातापिता आदि को अपने आचरण से कभी भी संतप्त-दुःखित नहीं करता है, कभी भी पापाचरण नहीं करता है, स्नेह को-प्रेम को अर्थात् दया को कभी भी नहीं छोड़ता है, इस का अभिमाय यह है कि वह किसी के ऊपर दया-रहित नहीं होता है, दया-दाक्षिण्य-आदि सद्गुणों का नाश वह कभी भी नहीं करता है, तथा द्रव्य के अवसान काल में, अर्थात् धन के क्षीण हो जाने पर चंचलता-अस्थिरता को धारण नहीं करता है, अर्थात् किसी भी परिस्थिति में वह नीतिमार्ग का परित्याग नहीं करता है। इस श्लोक का अभिप्राय यह है-दीपक अपने आधारपात्र को संतप्त करता है, मल अर्थात्
त्रिशलामा कृत-पुत्र
प्रशंसा.
એને અર્થ એ છે કે કુળરૂપ–વંશરૂપ ઘરમાં આ સપુત્રરૂપી અલૌકિક દીવો નિશ્ચય કેઈ અપૂર્વ વિલક્ષણ દીવે છે. જે સપુત્રરૂપ દીવો પાત્રને અર્થાત્ સત્પરુષને સંતાપ પહોંચાડતા નથી, અથવા પિતાના આધારરૂપ માતાપિતા આદિને પિતાના આચરણથી કોઇપણ વખતે સંતસ-દુઃખિત કરતા નથી, કોઈપણુ વખતે પાપનું આચરણ કરતું નથી. નેહને-મને અર્થાત્ દયાને કઈ વખતે છોડતા નથી. એને અભિપ્રાય એ છે કે તે કોઈની પણ ઉપર દયારહિત થતું નથી. દયાદાક્ષિણ્ય-આદિ સદ્ગુણોનો નાશ તે કોઈપણ સમયે કરતું નથી. તે દ્રવ્યના અવસાન કાળમાં અર્થાત્ ધનને નાશ થાય ત્યારે ચંચળતા-અસ્થિરતાને ધારણ કરતા નથી, અર્થાત્ કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં તે નીતિમાને ત્યાગ કરતા નથી. આ શ્લોકને અભિપ્રાય એ છે કે-દીપક પિતાના આધારપાત્રને સંતપ્ત કરે છે,
॥८शा
જે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥८२॥
तप्तं करोति, मलं= कज्जलं प्रभूते, स्नेहं = तैलं संहरति, गुणान् = वर्तिका नाशयति, तैलरूपद्रव्याभावसमये च अस्थैर्य धत्ते, परन्तु कुलपुत्ररूपो दीपस्तथा न भवति, प्रत्युत सर्वथा एतद्विलक्षणो भवतीति ।
अहो ! एष लोकोत्तरगुणगणयुतः = अलौकिक गुणसमूहसमन्वितः सुतः पुत्रः प्रभूतप्रमोदं प्रकृष्टमानन्दं जनयति = उत्पादयति ।
अपि च पुनश्च त्रिशला सत्कुलोद्भवं पुत्रं प्रशंसति - 'शीतलं चन्दनं प्रोक्तम् ' इत्यादिना । चन्दनं शीतलं= शीतस्पर्शयुक्तं प्रोक्तं = कथितम्, ततः = वन्दनात् चन्दनापेक्षयेत्यर्थः, चन्द्रः सुशीतलः = समधिकशीतस्पर्शवान् कथितः, तथा - चन्द्रचन्दनतः = पूर्वी कचन्द्र चन्दनापेक्षयाऽपि नन्दनसंगमः = पुत्रस्पर्शः महान् = अत्यधिकः शीतः= शीतलो भवति ॥ २ ॥
कज्जल उत्पन्न करता है, स्नेह-तेल का शोषण करता है, गुण का बत्ती का नाश करता है, और तेलरूप द्रव्य के अभाव - समय में अस्थिरता को प्राप्त करता है, अर्थात् बुझने लगता है । परन्तु सत्पुत्ररूप दीपक तो ऐसा नहीं होता है, वह तो सर्वथा इससे विलक्षण होता है।
अहा ! यह लोकोत्तर गुणों से विभूषित सत्पुत्र अतिशय आनन्ददायी होता है।
त्रिशला रानी फिर कहती है-इस लोक में चन्दन शीतल है, उसकी अपेक्षा चन्द्रमा अधिक शीतल है, परन्तु चन्द्र और चन्दन की अपेक्षा पुत्र के अङ्ग का स्पर्श अत्यन्त शीतल होता है ॥ २ ॥
भस अर्थात् उल्क्स (डान्स मश) ने उत्पन्न पुरे छे, स्नेह-तेसनु शोषण १रे छे, गुना-पत्ती (हीवेट) नो નાશ કરે છે, અને તેલરૂપી દ્રવ્યના અભાવમાં અસ્થિરતા પામે છે, અર્થાત્ એલવાઈ જાય છે. પરંતુ સત્પુત્રરૂપ द्वीप तो वो होतो नथी, ते तो हमेशां मेनाथ विलक्षण होय छे. ॥१॥
અહા! લેાકેાત્તમ ગુણાથી વિભૂષિત સત્પુત્ર અતિશય આન ંદ આપનાર હોય છે. ત્રિશલારાણી ફરીથી કહે છે—
આ લેકમાં ચંદન શીતલ હોય છે અને તેથી પણ અધિક શીતલ ચંદ્રમા છે. પરંતુ ચંદન અને ચંદ્રની અપેક્ષાએ પુત્રના અંગના સ્પર્શ અત્યંત શીત્તલ હોય છે. ॥ २ ॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
होम
कल्प
मञ्जरी टीका
त्रिशला
कृत - पुत्रप्रशंसा.
॥८२॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
।।८३॥
टीका
तथा-सिताशर्करा तु नूनं निश्चितं मधुरा मधुररसवती भवति, ततः तस्याः सिताया अपिशर्कराऽपेक्षयाऽपीत्यर्थः, सुधा अतिमधुरा-प्रकृष्टमधुररसयुक्ता भवति, पुनः ताभ्यामपि-सितासुधाभ्यामपि अस्य बालस्य संगमो महान् मधुरो भवति ॥३॥
तथा-लोके कनक-सुवर्ण सुखदं सुखप्रदं भवति, च-पुनः रत्नं महासुख-महासुखदायकत्वात् महासुखं भवति, च-पुनः ताभ्यामपि कनकरत्नाभ्यामपि अस्य बालस्य संगमो महासौख्यः प्रकृष्टमुखविशिष्टो भवतीति ॥४॥ सू०६८॥
मूलम्-तर णं समणस्स भगवओ महावीरस्स अम्मापियरो, एकारसमे दिवसे विइकंते, निव्वत्ते सूयगे, संपत्ते बारसाहे, विउलं असणपाणखाइमसाइमं उवक्खडाविति, उवक्खडावित्ता मित्त-णाइ-सयणसंबंधि-परियणे उवनिमंति, उबनिमंतित्ता बहूणं समण-माहण-किवण-पणीमग-भिच्छंड-गारंतीणं विच्छउँति, दायाएमु णं दायं पज्जाभाएंति, पज्जाभाइत्ता मित्त-णाइ-सयण-संबंधि-परियणे मुंजावेंति, मुंजावित्ता मित्त-णाइ-सयण-संबंधि-परियण-समक्खं इमं एयारूवं कहेंति-जप्पभिई च णं अम्हं इमे दारए गम्भं वइक्कते, तप्पभिई च णं इमं कुलं विउलेणं हिरणेणं सुवण्णेणं धणेणं धण्णेणं विहवेणं ईसरिएणं रिद्धीएणं सिद्धीएणं समिद्धीए णं सकारेणं सम्माणेणं पुरकारेणं रजेणं स्टेणं बलेणं वाहणेणं कोसेणं कोट्ठागारेणं पुरेणं अंतेउरेणं
TALUTERRENT
त्रिशलाकृत-पुत्रप्रशंसा.
मिसरी मीठी होती है, और मिसरी से अमृत अधिक मीठा होता है, परन्तु मिसरी और अमृत इन दोनों से भी बालक का स्पर्श अत्यन्त मीठा है ॥३॥
तथा-इस लोक में कनक-सोना मुख देने वाला है, रत्न सोने से भी अधिक सुखदायी होता है, परन्तु पुत्र का स्पर्श तो इन दोनों से भी महान सुखदायी है ॥४॥ मू० ६८॥
॥८३||
સાકર મીઠી હોય છે, અને સાકરથી અમૃત વધારે મીઠું હોય છે. પરંતુ સાકર અને અમૃત આ બન્નેથી ५ अपि भी। पुत्रना अपना २५श छ. ॥3॥
આ લોકમાં કનક-સેનું સુખ આપવાવાળું છે, પણ રન સેનાથી અધિક સુખ આપવાવાળું હોય છે. પરંતુ त्रना २५श मे मन्नेथी ५ महान् सुमहाया डाय छे. ॥४॥ (सू० १८)
स
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्र
॥८४॥
जणवएणं जाणवएणं जसवाएणं कित्तिवाएणं वणवाएणं सवारणं सिलोगवाएणं थुइवाएणं विउल-धण-कणगरयण-मणि-मोतिय-संख-सिलप्पवाल-रत्तरयण-माइएणं संतसावइज्जेणं पीइ-सक्कार-समुदएणं अईव-अईव परिवइंढिय, तं होउ णं इमस्स दारगस्स गोष्णं गुणनिष्फष्णं नामधिज्ज 'बदमाणे'-त्ति कटु भगवो महावीरस्स 'वद्धमाणे-ति नामधिज्ज करेंति । समणे भगवं महावीरे गुत्तेणं कासवे । तस्स णं इमे तिणि नामधिजा एवमाहिज्जंति-अम्मापिउसंतिए 'वद्धमाणे' ति, सहसमुइयाए 'समणे' ति, इंदसंतिए 'महावीरे' ति ॥०६९॥
छाया-ततः खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अम्बापितरौ, एकादशे दिवसे व्यतिक्रान्ते, निवृत्ते सूतके, सम्पाप्ते द्वादशाहे विपुलमगनपानखादिमस्वादिमम् उपस्कारयतः, उपस्कार्य मित्र-ज्ञाति-स्वजन-सम्बन्धिपरिजनान् उपनिमन्त्रयतः, उपनिमन्त्र्य बहुभ्यः श्रमण-ब्राह्मण-कृ ण-वनीपक-भिक्षोण्डका-गारस्थेभ्यो विच्छर्दयतः, दायादेषु खलु दायं पर्याभाजयतः, पर्याभाज्य मित्र-ज्ञाति-स्वजन-सम्बन्धि-परिजनान् भोजयतः,
भगवतो नामकर
मूलार्थ-'तए णं समणस्स' इत्यादि । इसके बाद श्रमण भगवान महावीरके माता-पिताने, ग्यारहवाँ दिन बीतने पर, सूतक-जन्माशौचके निवृत्त होने पर, बारहवें दिन बहुत-सा अशन,पान, खाद्य
और स्वाद्य भोजन बनवाया। भोजन बनवाकर मित्रों, ज्ञातिजनों, संबंधीजनों और परिजनों को आमंत्रित किया। आमंत्रित करके बहुत से श्रमणों, ब्राह्मणों, दीनों, याचकों, भिखारियों तथा गृहस्थों को भोजन-वस्त्र आदि दिया। भागीदारों को उनका भाग बॉटा। बाँट कर मित्रों. ज्ञातिजनों, स्वजनों,
णम्.
भूसनो -'तप णं समणस्स' न्या. लपानना सन्मने मनियार से व्यतीत यां, मारमा દિવસ આવી ઉભું રહ્યો. તે દિવસે જન્મ-પ્રસૂતિનું સૂતક રહેતું નથી. આ દિવસે ભગવાનના માતા-પિતાએ અનેક પ્રકારનાં સ્વાદિષ્ટ અને મિષ્ટ ભેજને તૈયાર કરાવ્યાં.
આ ભેજનોમાં ભાગ લેવા, મિત્ર-જ્ઞાતિજન-સંબંધિઓ, સગાવ્હાલાંઓને આમંત્રિત કર્યા. સાથે સાથે શ્રમણ-બ્રાહ્મણ-દીન-વાચક-ભિખારી તથા તદ્દન સામાન્ય કોટિના ગૃહસ્થને પણ ભેજન વસ વિગેરેનું દાન કર્યું. કોઈપણ દીન-દુઃખી-અનાથ-અપંગ-લલા-લંગડાં અન્ન-વસ વિના બાકી રહી ન જાય, તેની ખાસ તકેદારી રાખી, સર્વને ભેજનાદિ પહોંચતા કર્યા,
જયારે જ્ઞાતિજને, મિત્રવર્ગ, સગાસબંધીઓ જમીને પરવાર્યા અને આરામ ગૃહ માં લવંગ-સોપારી વિગેરે
॥८४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प.
भोजयित्वा मित्र-ज्ञाति-स्वजन-सम्बन्धि-परिजन-समक्षम् इदमेतद्रूपं वचनं बदत:-यत् प्रभृति च खलु अस्माकमयं दारको गर्भ व्युत्क्रान्तः, तत्पभूति च खलु इदं कुलं विपुलेन हिरण्येन सुवर्णेन धनेन धान्येन विभवेन ऐश्वर्येण ऋद्धया खलु सिद्धया खलु समृद्धया खलु सत्कारेण सम्मानेन पुरस्कारेण राज्येन राष्ट्रेण बलेन वाहनेन कोषेण कोष्ठागारेण पुरेण अन्तःपुरेण जनपदेन जानपदेन यशीवादेन कीर्तिवादेन वर्णवादेन शब्दवादेन श्लोकवादेन स्तुतिवादेन विपुल-धन-कनक-रत्न-मणि-मौक्तिक-शङ्ख-शिलाप्रवाल-रक्तरत्नादिकेन सत्स्वापतेयेन प्रीतिसत्कारसमुदयेन अतीवातीव परिमृद्धं, तद् भवतु खलु अस्य दारकस्य गुण्यं गुणनिष्पन्न नामधेयं 'वर्धमान' इति कृत्वा भगवतो महावीरस्य वर्धमान' इति नामधेयं कुरुतः। श्रमणो भगवान् महावीरो गोत्रण काश्यपः। तस्य खलु इमानि
कल्पमञ्जरी
॥८५॥
टीका
सम्बन्धीजनों और परिजनों को भोजन कराया। फिर मित्रों, ज्ञातिजनों, स्वजनों, सम्बन्धीजनों और परिजनों के समक्ष इस प्रकार का यह वचन कहा-जब से हमारा यह बालक गर्भ में आया, तभी से यह कुल विपुल हिरण्य, सुवर्ण, धन, धान्य, विभव, ऐश्वर्य, ऋद्धि, सिद्धि, समृद्धि, सन्मान, पुरस्कार, राज्य, राष्ट्र, बल, वाहन, कोष, कोष्ठागार (कोठार), पुर, अन्तःपुर, जनपद, जानपद, यशोवाद, कोर्तिवाद, वर्णवाद, शब्दवाद, श्लोकवाद, स्तुतिवाद से तथा विपुल, धन, स्वर्ण, रत्न, मोती, शंख, शिला, प्रवाल, लालरत्न आदि वास्तविक सम्पत्ति से और प्रीति तथा सत्कार की प्राप्ति से खूब-खूब वृद्धि को प्राप्त हुआ है। अत एव इस बालक का गुणमय गुणनिष्पन्न 'वर्द्धमान' नाम हो। इस प्रकार कह कर भगवान महावीर का 'वर्तमान' नाम रक्खा।
भगवतो नामकर
णम्.
મુખવાસ લેવા એકત્રિત થયાં, ત્યારે સર્વની સમક્ષ, રાજા સિદ્ધાર્થે જાહેર કર્યું કે જ્યારથી આ બાળક ગર્ભમાં मान्यो छे त्याथी हि२५य-सुव-धन-धान्य-वैभव-श्व-द्धि-सिद्धि-समृद्धि-सार-सन्मान-पु२२४२राय-राष्ट्र-मण-वाहन-१-४ागार (81813)-५२-मत:पुर-न पह-जनपह-यशवाह-हीतिवा-वर्णवाह-शपाह- वाह-स्तुतिवाहमा तभ० विपक्ष-धन-सुपा-रल-माती-श-परवाणां-शिक्षा-सावन माह वास्तव સંપત્તિમાં, ઉત્તરોત્તર વધારો થતા જ ગમે છે. દિન-પ્રતિદિન આનંદની વૃદ્ધિ થતાં, અમે તેનું નામ ગુણમય ગુણનિષ્પન્ન વર્ધમાન” રાખીએ છીએ.
॥८५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
त्रीणि नामधेयानि एवमाख्यायन्ते-अम्बापितृसत्क 'वर्धमान' इति, सहसमुदितया 'श्रमण' इति, इन्द्रसत्कं 'महावीर' इति ।। मू०६९॥
टीका-'तए णं समणस्से-त्यादि। ततः खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अम्बापितरौ एकादशे दिवसे व्यतिक्रान्ते व्यतीते, निरत्ते-समाप्ते सूतके-जन्माशौचे, सम्पाप्ते द्वादशाहेद्वादशे दिवसे विपुलं बहु अशनपानखादिमस्वादिमम् उपस्कारयतः निष्पादयतः, उपस्कार्य-निष्पाद्य मित्र-ज्ञाति-स्वजन-सम्बन्धि-परिजनान, तत्र-मित्राणि प्रसिद्धानि, ज्ञातयः समानजातिकाः, स्वजनाः निजलोकाः, सम्बन्धिना=पुत्राणां पुत्रीणां श्वशुरादयः, परिजना दासीदासप्रभृतयश्च तान् उपनिमन्त्रयतः भोक्तुमाह्वयतः, उपनिमन्त्र्य बहुभ्यः
कल्पमञ्जरी टीका
॥८६॥
श्रमण भगवान् महावीर काश्यपगोत्रीय थे। उनके तीन नाम इस प्रकार कहे जाते हैं-माता-पिता द्वारा रक्खा हुआ नाम बर्द्धमान, तपश्चरणशक्ति के कारण श्रमण, और इन्द्र का रक्खा नाम-'महावीर' ॥०६९॥
टीका का अर्थ-'तए णं समणस्स' इत्यादि । तदनन्तर श्रमण भगवान् महावीर के माता-पिताने ग्यारह दिन बीत जाने पर और सूतक-जन्म संबंधी अशौच-दूर हो जाने पर, बारहवें दिन बहुत सा अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य तैयार करवाया और मित्रों को, ज्ञातियों-स्वजातीय जनों को, स्वजनों-आत्मीय जनों को, संबन्धियों-पुत्र और पुत्रियों के श्वशुर आदि संबन्धियों को, तथा परिजनों-दासीदास आदि परिजनों को भोजन के लिए
भगवतो नामकरणम्.
આ પ્રમાણે એક બાજુ દેએ ભગવાનનું નામ “મહાવીર’ રાખ્યું, ત્યારે બીજી બાજુ માતા-પિતાએ “વર્ધમાન” राण्यु. लगवान श्यप गोत्र' भन्भे होवाथी ते १२५५गोत्री' ५५ ४ाय छे. (सू०६८)
टीकानो मथ-'तए णं समणस्स:त्याही 044हा२मां, प्रसूति यया मा, मगीमार हिस सुधी માતાને તથા બાળકને માટે “અશૌચગણાય છે.
સૂતક સમય વીત્યા બાદ, વ્યાવહારિક દષ્ટિએ, બારમા દિવસે, ખુશાલી બતાવવા, સગાવ્હાલાં-મિત્ર-જ્ઞાતિસંબંધી-વર્ગને જમાડવામાં આવે છે.
આ પ્રમાણે ભગવાનને જન્મ થતાં તેની ખુશાલીમાં સિદ્ધાર્થ રાજાએ, વિપુલ ભજનની સામગ્રી તૈયાર કરાવી, ખૂબ પ્રેમ અને વાત્સલ્ય ભાવથી તેમને જમાડવાં, તેઓ પણ ખૂબ-ખૂબ આનંદિત થઈ “વર્ધમાન” નામ પાડવામાં હાર્દિક અનુમોદન આપ્યું.
॥८६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्र
॥ ८७ ॥
श्रमण-ब्राह्मण - कृपण-वनीपक- भिक्षोण्डका - ऽगारस्थेभ्यः, तत्र श्रमणाः = शाक्यादयः, ब्राह्मणाः प्रसिद्धाः, कृपणाः= दीनाः, वनीषकाः = याचकाः, भिक्षोण्डकाः = भिक्षाजीविनः, अगारस्थाः = गृहस्थाश्वेति तेभ्यः, विच्छयतः = भोजनवसनादि दत्तः, दायादेषु = पैतृक सम्पत्ति भागिषु दायं सम्पत्ति पर्याभाजयतः = परितो वण्टयतः, पर्याभाज्य= दायादेषु सम्पति परिवष्ट्य, मित्र ज्ञाति-त्वजन सम्बन्धि- परिजनान् भोजयतः, भोजयित्वा मित्र - ज्ञातिस्वजन - सम्बन्धि - परिजन समक्षम् इदमेतद्रूपं वक्ष्यमाणलक्षणं वचनं वदतः यत्प्रभृति = यस्मात् कालादारभ्य च खलु अस्माकम् अयं दारकः = वालकः गर्भ व्युत्क्रान्तः = गर्भे समागतः तत्प्रभृति = तस्मात् कालादारभ्य च खलु इदम् = अस्माकमेतत् कुलं विपुलेन हिरण्येन= रजतेन, सुवर्णेन, धनेन = गवाश्वगजादिना, धान्येन= व्रीहिशालियवगोधूमादिरूपेण, विभवेन निर्वृच्या-आनन्देनेत्यर्थः, 'विभवो धननिर्वृच्यो:' इति हैमः, तथा-ऐश्व | = धनाधिपतित्वेन जनाधिपतित्वेन वा ऋद्वया= सम्पत्या सिद्धया = अभिलपितवस्तुप्राप्स्या, समृद्ध्या-पव
बुलाया - निमंत्रित किया। उन्हें निमंत्रित करके बहुत से शाक्य आदि श्रमणों, ब्राह्मणों, कृपणों-दीनों, वनीपकों - याचकों, भिक्षोण्डों- भिखारियों और गृहस्थों को भोजन - वसन आदि का दान दिया। जो लोग पैत्रिक सम्पत्ति में भागीदार थे, उन्हें सम्पत्ति का बँटवारा किया। बँटवारा करके मित्रों, ज्ञातिजनों, स्वजनों, संबंधियों और परिजनों को भोजन कराया। भोजन कराकर मित्र, ज्ञाति, स्वजन, संबंधी और परिजनों के सामने आगे कहे जानेवाले वचन कहे- 'जब से हमारा यह बालक गर्भ में आया है, तब से लेकर हमारा यह कुल विपुल हिरण्य से-चांदी से, सुवर्ण से सोने से, धन से, गाय घोड़ा आदि से, धान्य से - त्रीहि, शालि, जौ, गेहूँ आदि से, विभव से आनन्द से, ऐश्वर्यसे-धन या जन के अधिपतित्व से, ऋद्धि से - सम्पत्ति से सिद्धि से - इष्ट वस्तुओं की प्राप्ति से, समृद्धि से बढती हुई सम्पत्ति से, सत्कार से जनता -
ભગવાનના જન્મ-નિમિત્તે વેરભાવ ઉપશાંત થતાં, સર્વત્ર આનંદ-મંગળ વ્યાપી રહ્યો, અને તે આન ંદને પ્રદર્શિત કરવા ગરીબ-ગુરબા વિગેરેને પણ વિપુલ પ્રમાણમાં મિષ્ટભાજન કરાવી તેમને દરેક રીતે સાષવામાં આવ્યાં.
હિરણ્ય કહેતા ચાંદી, સુવર્ણ કહેતા સેાનુ, ધન કહેતા ગાય-ઘાડા-ભેંસ આદિના ધણ, અથવા ગેાકુળ, ધાન્ય કહેવાં ત્રીહિશાલિ-જવ-ઘઉં વિગેરે, વિભવ એટલે આનંદ, ઐશ્વર્યાં એટલે ધન અને માનવ સમુદાયનુ અધિપતિપણું, ઋદ્ધિ એટલે સંપત્તિ, સિદ્ધિ એટલે ઈષ્ટ વસ્તુઓની પ્રાપ્તિ, સત્કાર એટલે જનતા દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतो
नामकर
णम्.
॥८७॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्र ዘረረበ
營寳寳食食
河道獎
र्द्धमानसम्पच्या सत्कारेण =जनकृताभ्युत्थानादिना सम्मानेन - आसनादिदानादिना पुरस्कारेण सर्वकार्येषु अग्रतः स्थापनेन, राज्येन= स्वाम्यमात्यसुहृत्कोपराष्ट्रदुगवलरूपेण सप्ताङ्गेन, राष्ट्रेण=देशेन, बलेन = सैन्येन, वाहनेन = रथादिना, कोषेण = रत्नादिभाण्डागारेण, कोष्ठागारेण = धान्यस्थापनगृहेण, पुरेण नगरेण, अन्तः पुरेण= अन्तःपुरस्थपरिवारेण,
कल्पजनपदेन= देशप्राप्तिरूपेण, जानपदेन = प्रजाभिः, यशोवादेन = 'अहो ! कीदृशोऽयं पुण्यभाक्' - इत्येकदेशव्यापिसाधुवादेन, कीर्त्तिवा देन= सर्वदिग्व्यापि साधुवादेन, वर्णवादेन = प्रशंसावादेन, शब्दवादेन = अर्द्ध दिग्व्यापिसाधुवादेन, श्लोक
मञ्जरी
द्वारा किये जानेवाले उत्थान आदि सत्कार से सम्मान से आसन देने आदि रूप सम्मान से, पुरस्कार से-सब कामों में अगुवापन से, राज्य से-स्वामी, अमात्य, मित्र, कोष, राष्ट्र, दुर्ग और सेना इन सात अंगोंवाले राज्य से, राष्ट्र से देश से, बलसे-सेना से, वाहन से रथ आदि वाहनों से, कोप से रत्नों आदि के भंडार से, कोष्ठागार से - धान्यभंडार से, पुर से - नगर से, अन्तःपुर से रनवास के परिवार से, जनपद से - देशप्राप्ति से, जानपद से प्रजा से, यशोवाद से- 'अहा ! यह कैसा पुण्यभागी है' इस प्रकार एकदेशव्यापी साधुवाद से, कीर्तिवाद से - सर्वदिशाव्यापी साधुवाद से, वर्णवाद से प्रशंसावाद से, शब्दवाद से - अर्द्धदिशा
સ્થાન, સન્માન એટલે યે।ગ્ય આસન આદિ અર્પણ કરી બતાવાતા પૂજ્યભાવ, પુરસ્કાર એટલે સામાન્યપણે બતાबातो उद्यम, राज्य भेटले १ स्वामी, २ अमात्य, मित्र, ४ अष, प राष्ट्र, ६ हुआ, भने ७ सेना, या सात અગા જેમાં હોય તે, રાષ્ટ્ર એટલે સમસ્ત દેશ, બલ એટલે હયદળ--ગજદળ-રથદળ અને પાયદળની સેના, વાહન એટલે જમીન-પાણી અને હવામાં ચાલતા મુસાફરીના સાધનો, કાષ એટલે રોકડા સિક્કાથી માંડી રત્ના આદિના ભંડાર, કાષ્ઠાગાર એટલે ધાન્યા રાખવાના કાઠારા, પુર એટલે નગર, અંતઃપુર એટલે રાણીવાસ, જનપદ એટલે પ્રાંત, જાનપદ એટલે પ્રજા, યશાવાદ એટલે કીર્તિની સામાન્ય કક્ષા અથવા શ્રેણી, કીર્તિવાદ એટલે વ્યાપકપણે ફેલાએલા યશ-જેમાં જે જે કાર્યો પ્રજાના હિતાર્થે તેમજ પરોપકારી કાર્યો થયા હોય તે સર્વના સમાવેશ થાય છે. જ્યારે ‘ચશ’ માં છૂટા-છૂટા કાર્યોની સામાન્ય ગણત્રી કરાતી હોય છે, ને જે કામ જેની દ્વારા परिपथ होय, तेने लागे ते 'श' लय छे. 'यश' ४ - प्रातव्यापी होय छे, न्यारे डीर्ति समस्त પ્રદેશામાં વ્યાપી રહેલ હેપ્ય છે, આટલા ‘યશ ’ અને ‘કીર્તિ’ માં ફરક છે. સાધુવાદ એટલે સુશ્રુષ્ણેાની વૃદ્ધિ અથવા
સત્પુરુષ તરફની રુચિ, વવાદ એટલે પ્રસંશા, શબ્દવાદ એટલે અદિશામાં વ્યાસ થયેલ સુગુર્ણા વખાણા કે શબ્દ
邋邋邋寳圖
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
東灣與減運氣獎獎
टीका
भगवतो
नामकर
णम्.
||८८||
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥८९॥
獎賞消氣源
वादेन = सर्वत्र गुणवर्णनेन, स्तुतिवादेन = बन्दिजनकृतगुणकीर्त्तनेन तथा विपुल-धन- कनक-रत्न- मणि- मौक्तिकशङ्ख-शिला-प्रवाल- रक्तरत्नादि केन, विपुलेत्यस्य धनादिषु प्रत्येकं सम्बन्धः, तेन विपुलेन धनेन, विपुलेन कनकेन= सुवर्णेन, विपुलेन रत्नेन= कर्केतनादिना, विपुलेन मणिना = चन्द्रकान्तादिना, विपुलेन मौक्तिकेन, विपुलेन शङ्केन= दक्षिणावर्तेन, विपुलया शिलया = राजपट्टशिलया, विपुलेन प्रवालेन= विद्रुमेण, विपुलेन रक्तरस्नेन = लोहितरत्नेन-पद्मरागादिना, आदिना चीनांशुकादिवत्र कम्बलादीनि ग्राह्माणि, तथा सत्स्वापते येन = विद्यमानप्रधानद्रव्येण, प्रीतिसत्कारसमुदयेन - प्रीतिः = मानसी तुष्टिः, सत्कारः = वस्त्रादिभिः स्वजनकृतः शुश्रूपालक्षणः, तत्समुदयेन = तत्सम्प्राप्त्या अतीवातीव=अधिकाधिकं परिवृद्धम् = अभ्युदयं प्राप्तम्, तत् = तस्मात् अस्य = अस्मदीयस्य दारकस्य = पुत्रस्य गुण्यं = गुणेभ्य आगतम् अतएव - गुणनिष्पन्नम् = अन्वर्थ नामधेयं = नाम 'वर्द्धमानो' भवतु इति कृत्वा = इति उक्तवा भगवतो महावीरस्य 'वर्धमानः' इति नामवेयं = नाम कुरुतः। श्रमणो भगवान् महावीरो गोत्रेण काश्यपः = काश्यपगोत्र आसीत् । तस्य खलु इमानि = वक्ष्यमाणानि त्रीणि नामधेयानि = नामानि एवम् = अनेन प्रकारेण आख्यायन्ते=
व्यापी साधुबाद से, श्लोकवाद से सर्वत्र गुणों के बखान से, स्तुतिवाद से वन्दीजनों द्वारा किये जाने वाले गुणकीर्त्तन से, तथा-विपुल धन से, विपुल स्वर्ण से, विपुल कर्केतन आदि रत्नों से, विपुल चन्द्रकान्त आदि मणियों से, विपुल मोतियों से, विपुल दक्षिणावर्त्तादि शंखों से, विपुल राजपट्टरूप शिला से, विपुल मूंगों से, विपुल लालों से, तथा आदि शब्द से विपुल चीनी वस्त्र, कंबल आदि से, तथा विद्यमान प्रधान द्रव्यों से, प्रीति से - मानसिक तुष्टि से, सत्कार से स्वजनों द्वारा वस्त्रादि से किये हुए सत्कार से अधिकाधिक वृद्धि को प्राप्त हुआ है। इस कारण हमारे इस बालक का गुणों से प्राप्त, गुणनिष्पन्न नाम 'वर्द्धमान हो । '
દ્વારા માનવસમૂહથી જે ઉચ્ચારાય તે, Àાકવાદ એટલે ભાટ-ચારણા વડે છંદ- ચાપઇ અને દૂહાઓ દ્વારા વખાણ થાય તે સ્તુતિવાદ એટલે ખદિજના ગુણુકી'ન કરે તે. ઉપરની સ` ખાખતાના ધારા થતા ગયા. તે ઉપરાંત વિપુલ ધન, વિપુલ સ્વણું, કકેતન આદિ સર્વાં-શ્રેષ્ઠ રત્નો, ચંદ્રકાંત આદિ સર્વોત્તમ મણિયા, દક્ષિણાવર્તોદિ શંખા અને રાજપદ્મ વિગેરે ઉત્તમ શિલાએથી, વિપુલ પ્રવાલ, વિપુલ લાલ એટલે લાલરત્ન-વિશેષથી અને ઘણા પ્રકારના ઉત્તમ વસ્ત્રોથી રાજ્યભંડાર ભરાવા લાગ્યા. તેથી આ બાળકનુ નામ ગુણનિષ્પન્ન વર્ધમાન' રાખવામાં આવે છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतो
नामकर णम्.
॥८९॥
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥९॥
उच्यन्ते, तानि यथा-अम्बापितृसत्कम्-अम्बापितरौ सन्तौ विद्यमानौ कर्तृत्वेन यस्य तत, मातापितृकृतमिति भावः, 'वर्धमानः' इति प्रथम नाम । तथा-सहसमुदितया सहभाविन्या तपःकरणादिशक्त्या 'श्रमणः' इति द्वितीयं नाम २। तथा-इन्द्रसत्कम् इन्द्रकृतं 'महावीर' इति तृतीयं नाम ३ ॥ सू०६९ ।।
॥ इति पञ्चमी वाचना॥ मूलम्-तए णं भगवं महावीरे कमेण धवल-दल-विलसंत-वितिया-चंदोव्व सोम्मकरेहि संतगुणनियरेहि गिरिकंदरमल्लीणे चपगपायवेव वएण संवड्ढइ । एवं से भगवं महावीरे मऊरपक्खकागपक्खसोहीहिं सवएहिं सिहि सद्धि बालवओऽणुरूवं गोवियसरूवं कीलेइ।
एगया देवलोए देवगणालंकियाए सुहम्माए सहाए समासीणो सुणासीरो सोहम्मिदो अणुवमगुणेहि बद्धमाणस्स बद्धमाणस्स पहुणो परकम वणिउं उपक्कमइ । तं सोचा निसम्म सव्वे देवा देवीओ य हरिसवसविसप्पमाणहियया संजाया। तत्थ कोवि मिच्छादिट्ठी देवो तं पहुपरकममहिमं असदहंतो इस्सालुओ अंगीकयदुब्भावणो मणुस्सलोग हव्वमागम्म बालेहिं कीलमाणं भयवं नियपिट्ठमि समारोहिय सयवेउब्वियसत्तीए सरीरं सत्तट्ठतालतरुपरिमियं लंबमाणं विउव्विय पहुं जिघसू उवरि आगासतलाओ अहो पाडिउमारभी। तं दट्टण तक्रवणमेव पगिइभीरुणो सिसुणो सिग्धं सिग्धं पलाइउमारदा। चाउरीचंचू पहू ओहिणा देवकयं उबद्दवं मुणिय एवं चिंतेइ-जं एए
भगवतो नामकर
म.
इस प्रकार कह कर भगवान् महावीर का नाम 'वर्तमान' रक्खा। श्रमण भगवान् महावीर काश्यपगोत्रीय थे। उनके यह तीन नाम इस प्रकार कहे जाते हैं-माता-पिता का रक्खा हुआ नाम 'वर्द्धमान'। सहभाविनी (जन्म-जात) तपश्चर्या आदि की शक्ति के कारण दूसरा नाम-'श्रमण'। इन्द्र द्वारा रक्खा हुआ तृतीय नाम-'महावीर' ।मु०६९।।
॥ इति पंचम वाचना॥
॥९
॥
ભગવાનના ત્રણ નામે આ પ્રમાણે છે--માતા-પિતાએ રાખેલું “ વર્ધમાન” નામ, તપશ્ચર્યા આદિના સામર્થ્યને सीधे श्रम',न्द्र रायु 'महावीर'. (सू०६८)
(ति पयम वायना)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प॥११॥
स्त्रे
कल्पमञ्जरी
बाला ममं पेमालुणो अम्मापिउणो कहिस्संति, ते णं मं उबद्दवसंकुलं विष्णाय मा खेयखिन्ना हवंतु-त्ति सिग्घं तं दुरासयं दिविसयं नमइउं तप्पिटमज्झासीणो एव पहू मूढगूढासयष्णू तप्पिटुवरि नियसरीरस्स अप्फारं भारं आरोवी। तेणं सो दुरासो देवो तारेण सरेण चिकरिय पुढवीतले निवडिओ। तए णं देवाणं जयज्झुणी सुरज्युणि समजणि । तए णं णयग्गीवो सो देवो खामियदेवाहिदेवो पत्तसम्मत्तो सयधामं पत्तो ॥मू०७०॥
___छाया-ततः खलु भगवान महावीरः क्रमेण धवल-दल-विलस-द्वितीया-चन्द्र इव सौम्यकरैः सद्गुणनिकरैः गिरिकन्दरा-ऽऽलीनश्चम्पकपादप इव वयसा संवर्द्धते । एवं स भगवान् महावीरो मयूरपक्षकाकपक्षशोभिभिः सवयोभिः शिशुभिः सार्द्ध बालवयोऽनुरूपं गोपितस्वरूपं क्रीडति।
एकदा देवलोके देवगणालङ्कृतायां सुधर्मायां सभायां समासीनःशुनासीरः सौधर्मेन्द्रः अनुपमगुणैर्वर्धमानस्य वर्धमानस्य प्रभोः पराक्रमं वर्णयितुमुपक्रमते, तं श्रुत्वा निशम्य सर्वे देवा देव्यश्च हर्षवशवि : संजाताः।
श्रीका
भगवतो वाल्यावस्थावर्ण
नम्.
मूल का अर्थ-'तए णं इत्यादि । तब क्रम से, शुक्ल पक्ष की द्वितीया का चन्द्र जैसे अपनी सौम्य किरणों से बढ़ता है उसी प्रकार भगवान् महावीर सदगुणों के समूह से, तथा जैसे पर्वत की गुफा में स्थित चम्पक-वृक्ष क्रम से बढ़ता है उसी प्रकार वय से, बढ़ने लगे। इस प्रकार भगवान महावीर मयूरपक्ष से सुशोभित चोटी से शोभायमान समवयस्क शिशुओं के साथ, अपने असली स्वरूप को गोपन करके, बाल्यावस्था के अनुरूप क्रीड़ा करने लगे।
एक बार देवलोक में देव-समूह से अलंकृत सुधर्मा सभा में बैठे हुए इन्द्र सौधर्मेन्द्रने अनुपम गुणों से बढ़ते हुए वर्धमान प्रभु के पराक्रम का वर्णन करना आरंभ किया। उसे सुनकर और समझकर सभी देवों और देवियों का हृदय, हर्ष के वशीभूत होकर खिल गया। किन्तु उनमें से प्रभु के पराक्रम की
॥९
॥
भूसने। मथ-'तए णं' त्याहि.भ शुस पक्षने। यद्रमा, दिन-प्रतिहिन सामामा वयत लय छ તેમ ભગવાન મહાવીર પણ, સદ્ગુણેમાં વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યાં. જેમ પર્વતની ગુફામાં ઉગેલ ચંપક વૃક્ષ, કમે કમે - વિકાસ પામે છે, તેમ ભગવાન પણ વયથી વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યાં.
મેરની પાંખથી સુશોભિત ચેટલીવાલા સમાન વયના સુંદર મિત્રો સાથે, ભગવાન પિતાનું પરાક્રમ ગેપવી રાખીને, બાલ્યાવસ્થાને અનુરૂપ કીડાઓ અને રમત કરવા લાગ્યાં.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥९२॥
तत्र कोऽपि मिथ्यादृष्टिदेवस्तं प्रभुपराक्रममहिमानम् अश्रद्दधान ईर्ष्यालुकोऽङ्गीकृतदुर्भावनो मनुष्यलोकं शीघ्रमागम्य बालैः क्रोडन्तं भगवन्तं निजपृष्ठे समारोप्य स्वकवैक्रियशक्या शरीरं सप्ताष्टतालतरुपरिमितं लम्बमानं विकृत्य प्रभुं जिघांसुर्मुष्टया निर्भरं प्रहरन् उपर्याकाशतलादधः पातयितुमारब्ध, तद् दृष्ट्वा तत्क्षणमेव प्रकृतिभीरवः शिशवः
कल्पशीघ्रं शीघं पलायितुमारब्धाः, चातुरीचुचुः प्रभुरवधिना देवकृतमुपद्रवं ज्ञात्वा एवं चिन्तयति--यदेते बाला
मञ्जरो मम प्रेमवन्तौ अम्बापितरौ कथयिष्यन्ति, तौ खलु माम् उपद्रवसङ्कलं विज्ञाय मा खेदखिन्नौ भवताम्-इति शीघ्र टीका महिमा पर विश्वास न करता हुआ, ईर्षालु तथा दुर्भावना को अंगीकार करनेवाला एक मिथ्यादृष्टि देव शीघ्र ही मनुष्यलोक में आया। उसने बालकों के साथ क्रीड़ा करते हुए भगवान् को अपनी पीठ पर वार बिठा कर, अपनी वैक्रिय शक्ति से अपने शरीर को सात-आठ ताड़के वृक्षों जितना लम्बा (ऊँचा) कर लिया। वह भगवान् का हनन करना चाहता था। अतः उन्हें ऊँचे आकाशतल से नीचे गिराना आरंभ
भगवतो किया। यह दृश्य देखकर स्वभाव से डरपोक बालक उसी क्षण जल्दी-जल्दी भागने लगे। अपनी चतुराई बाल्याके लिए प्रसिद्ध प्रभुने अवधिज्ञान से इस उपद्रव को देवकृत जानकर इस प्रकार विचार किया-'यह बालक
वस्थावर्ण मेरे स्नेहशील माता-पिता से कहेंगे। वे मुझे उपद्रव में फँसा हुआ समझकर खेदखिन्न न हों, इस प्रकार
કોઈ એક વખતે, દેવલોકમાં, દેના સમૂહ વચ્ચે બેઠેલા પહેલા દેવકના ઈન્દ્ર સૌધર્મેન્દ્ર ભગવાનના હિ અનુપમ ગુણેનું વર્ણન કરવાનું શરુ કર્યું. આ સાંભલી, સર્વ દેવ-દેવીઓના હૃદયે હર્ષથી પુલક્રિત થયાં.
આ દેવે મળે કઈ એક દેવને, પ્રભુના પરાક્રમના મહિમા ઉપર વિશ્વાસ બેઠો નહિ, તેથી શીગ્રપણે મૃત્યુલોકમાં આવ્યા. આ દેવ, તે વખતે મિથ્યાષ્ટિ ગણાત, તેમજ તેના સ્વભાવ ઈર્ષાવાળા અને દુર્ભાવવાળા હતા.
આ દેવ, મૃત્યુલોકમાં આવીને, જયાં ભગવાન પિતાના સમાન વયસ્ક બાળક સાથે રમત રમતાં હતાં, ત્યાં પહોંચી ગયે, પહોંચ્યા બાદ, તુરતજ ભગવાનને પોતાની પીઠ પર બેસાડી દીધાં, ને પોતાની વૈક્રિય શક્તિના પ્રતાપે, પિતાનું શરીર સાત-આઠ તાડ-વૃક્ષે જેટલું, ઉંચુ બનાવી દીધું. કારણ કે આમ કરીને, તે ભગવાનનું હનન કરવા માંગતે હતે. આમ ઉચકીને, આકાશમાંથી નીચે પૃથ્વી પર પછાડવાનું શરુ કર્યું.
॥९॥ આવું દશ્ય જોઈ, સ્વભાવથી ડરપોક એવા બાળકે, નાસ-ભાગ કરવા લાગ્યાં. પ્રભુ તે ચતુર અને વિચક્ષણ હતાં. તેમણે અવધિજ્ઞાન-દ્વારા જાણી લીધું કે, આ ઉપદ્રવ દેવકૃત છે? આ બાળકો મારા માતા-પિતા પાસે જઈ र भारी नु वि१२५ ४२शेता, थशे.
नम्.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥ ९३॥
टीका
तं दुराशयं दिविषदं नमयितुं तत्पृष्ठमध्यासीन एवं प्रभुर्मूढगूढाशयज्ञस्तत्पृष्ठोपरि निजशरीरस्यास्फारं भारमारोपयत् । तेन स दुराशयो देवस्तारेण स्वरेण चीत्कृत्य पृथिवीतले निपतितः। ततः खलु देवानां जयध्वनिः सुराध्वनि समजनि । ततः खलु नतग्रीवः स देवः क्षामित देवाधिदेवः पाप्तसम्यक्त्वः स्वकधाम प्राप्तः ॥सू०७०॥
टीका-'तए णं भगवं महावीरे' इत्यादि। ततः नामकरणानन्तरं खलु सद्गुणनिकरः सद्गुणसमूहै। भगवान् महावीरः सौम्यकरैः आहादककिरणः धवलदलविलसद्वितीयाचन्द्र इव-धवलदले शुक्लपक्षे विलसन् विराजमानो यो द्वितीयाचन्द्रः बालचन्द्रमाः स इव. तथा-गिरिकन्दराऽऽलीन:-पर्वतगुहास्थितः चम्पकक्ष इव वयसा क्रमेण संवर्धते । एवम् अमेन प्रकारेण स भगवान् महावीरो मयूरपक्षकाकपक्षशोभिभिः-मयूरपक्षमुशोभितेन सोचकर दुष्ट-आशय-वाले उस देव को नमाने के लिए, उसकी पीठ पर चढ़े-चढ़े ही, उस मृढ़ के गूढ आशय को जाननेवाले प्रभुने अपने शरीर को थोडा सा भारी कर दिया। इस कारण दुष्टाशय देव उच्च स्वर से चीत्कार करके भूतल पर गिर पड़ा। तब आकाश में देवों ने जय-जयकार की ध्वनि की। तत्पश्चात् नतग्रीव-भगवान् के चरणों पर गिरा हुआ वह देव भगवान् से अपना अपराध खमाया और सम्यक्त्व लाभ करके अपने स्थान पहुँचा सू०७०।।
टीका का अर्थ-'तए ' इत्यादि । नामकरण के बाद भगवान महावीर क्रमशः अपने सद्गुणों के समूह से उसी प्रकार बढ़ने लगे, जैसे शुक्लपक्ष में विराजमान द्वितीया का चन्द्रमा बढ़ता है, तथा वय से ऐसे बढ़ने लगे जैसे पर्वत की गुफा में स्थित चम्पक वृक्ष बढ़ता है। इस प्रकार वह भगवान् मयूर के पांखों
આવું વિચારી, ભગવાને, આ દેવના સાન ઠેકાણે લાવવા માટે, તેની પીઠ પર બેઠા બેઠા, પિતાનું શરી૨નું વજન વધારી દીધુ; અસહ્ય ભારને લીધે, આ દેવ વાંકે વળી ગયે, ને રાડ નાખી, પૃથ્વી પર પટકાઈ ગયો.
આ તમાસો જોઈ, આકાશના દેએ “જય જયકાર’ શબ્દોની ઘોષણા કરી. ભેઠે પડેલો આ દેવ, ભગવાનના ચરણમાં આવી નમી પડયો, ને થયેલ અપરાધની માફી માંગી. પિતાને મિથ્યાત્વભાવ ત, સાચી સમજણ सई स्वस्थान विहाय यये. (सू०७०)
सानो भय-'तपणं' त्याह. नाम४२४ पछी लगवान महावीर उभशः पाताना सहाना सभूस्था એવી રીતે વધવા લાગ્યા કે જેમ અજવાળિયામાં બીજને ચન્દ્ર વધે છે. વળી પર્વતની ગુફામાં રહેલ ચમ્પક વૃક્ષ જેમ વધે છે તેમ વયમાં વધવા લાગ્યાં. આ રીતે તે ભગવાન મહાવીર પિતાના મહાન શક્તિમય સ્વરૂપને
भगवतो
बाल्यावस्थावर्णनम्.
॥९
॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
स्त्रे
काकपक्षेण शिखण्डकेन शोभनशीलैः सवयोभिः-समानवयस्कैः शिशुभिः बालैः सार्द सह बालवयोऽनुरूपंबाल्यावस्थानुसारं गोपितस्वरूपं प्रच्छादितमहाशक्तिरूपस्वरूपं यथा स्यात्तथा क्रीडति ।
एकदा एकस्मिन् समये देवलोके देवगणालद्कृतायां सुरसमूहशोभितायां सुधर्मायां सभायां समासीन उपविष्टः सौधर्मेन्द्रः सौधर्मकल्पस्वामी शुनासी-इन्द्रः अनुपमगुणैः वर्धमानस्य वृद्धि गच्छतो वर्धमानस्य प्रभोः पराक्रम-बलं वर्णयितुमुपक्रमते प्रारभते । तं पराक्रम वर्ण्यमानं श्रुत्वा सामान्यतः कर्णगोचरं कृत्वा निशम्य% हृयवधार्य सर्वे देवा देव्यश्च हर्षवशविसर्पदहदयाः अतिहर्षोत्फुल्लमानसाः संजाताः। तत्र देवदेवीगणमध्ये कोऽपि कश्चिद् मिथ्यादृष्टि: विपरीतरुचिर्देवः तं प्रभुपराक्रममहिमानं=महावीरस्वामिसामर्थ्यमहत्त्वम् अश्रद्दधानः= श्रद्धाविषयमकुर्वन् ईर्ष्यालुका ईर्ष्यावान् , अत एव अङ्गीकृतदुर्भावना स्वीकृतदुष्टभावः सन् मनुष्यलोकं मर्त्यलोकं
कल्पमञ्जरी
॥१४॥
टीका
भगवतो बाल्यावस्थावर्ण
नम्.
से युक्त चोटियों से सोहनेवाले, समान वयवाले बालकों के साथ, बाल्यावस्था के योग्य, अपने महान् शक्तिमय स्वरूप को छिपा कर, क्रीड़ा करने लगे।
एक समय देवलोक में देवगणों से सुशोभित सुधर्मा नाम की सभा में सौधर्म देवलोक के स्वामी इन्द्र बठे हुए थे। उन्होंने अपने अनुपम गुणों से वर्धमान (बढ़ते हुए) वर्धमान प्रभु के बल-पराक्रम का वर्णन आरंभ किया। उस वर्णन किये जानेवाले पराक्रम को कानों से सुनकर और हृदय में धारण करके सब देवों और देवियों का मानस हर्ष से विकसित हो गया। उन देव-देवियों में से किसी एक मिथ्यादृष्टि देव को भगवान् महावीर के पराक्रम की महिमा पर विश्वास नहीं हुआ। वह ईर्ष्यालु था, अतः उसके मनमें दुर्भावना उत्पन्न हो गई। वह तत्काल ही मनुष्यलोक में आया और बालकों के साथ क्रीड़ा છુપાવીને મોર પીંછાવાળી શિખાએથી શોભતાં સમવયસ્ક બાળકોની સાથે ક્રીડા કરવા લાગ્યાં.
એક વખત દેવલોકમાં દેવગણેથી સુશોભિત સુધર્મા નામની સભામાં સૌધર્મ દેવલોકના સ્વામી ઈન્દ્ર બેઠેલ હતાં. તેમણે પિતાના અનુપમ ગુણેથી વર્ધમાન (વધતાં) વર્ધમાન પ્રભુનાં બળ-પરાક્રમનું વર્ણન કરવા માંડયું. તે પરાક્રમેનું વર્ણન કાનથી સાંભળીને તથા હૃદયમાં ધારણ કરીને સઘળાં દેવ-દેવીઓનાં મન હર્ષથી વિકસિત થયાં. તે દેવ-દેવીઓમાંથી કોઈ એક મિથ્યાદૃષ્ટિ દેવને ભગવાન મહાવીરના પરાક્રમના મહિમા પર વિશ્વાસ આવ્યો નહીં. તે ઈર્ષાળુ હતા તેથી તેના મનમાં દુર્ભાવના ઉત્પન્ન થઈ. તે તરત જ મનુષ્ય લેકમાં આવ્યું અને બાળકોની સાથે
॥९४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
शीघ्रम् आगम्य बालैः सह क्रीडन्त रममाणं भगवन्तं वर्धमानस्वामिनं निजपृष्ठे स्वपृष्ठोपरि समारोख संस्थाप्य स्वक_क्रियशक्त्या निजवक्रियसामर्थ्येन शरीरं-देहं सप्ताष्टतालतरुपमितं-सप्ताष्टसंख्यतालवृक्षप्रमाणं लम्बमान-दीर्घ विकृत्य-निर्माय प्रभु महावीरस्वामिनं जिघांमुहन्तुमिच्छु: उपरि-ऊर्ध्वात् आकाशतलात्-गगनमण्डलात् अधः-नीचः पातयितुम् आरब्ध। तत् दृष्ट्वा तत्क्षणमेव प्रकृतिभीरवः स्वभावकातराः शिशवो बालाः, शीघ्रं शीघ्रम् अतिशीघ्रं पलायितुमारभन्त। चातुरीचुचुः स्वचातुर्येण प्रसिद्धः, प्रभु-नहावीरस्वामी अवधिना अवधिज्ञानोपयोगेन देवकृतम् उपद्रवम् उपसर्ग ज्ञात्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारं चिन्तयति, यत् एते बालाः मम प्रेमवन्तौ स्नेहयुक्तौ अम्बापितरौ कथयिष्यन्ति देवकृतोपद्रवं निवेदयिष्यन्ति, तच्छ्रुत्वा तौ खलु माम् उपद्रवसङ्कुलम् उपसर्गयुक्तं विज्ञाय खेदखिन्नौ-दुःखभाजौ मा भवताम् इति चिन्तयित्वा शीघ्रं तं दुराशयं%
कल्पमञ्जरी टीका
॥९५||
भगवतो
बाल्या
वस्थावर्ण
करते हुए भगवान् बर्द्धमान स्वामी को अपनी पीठ पर चढ़ा लिया। उसने अपना पक्रियशक्ति से अपने शरीर को सात-आठ ताड़ वृक्षों-जितना लम्बा-ऊँचा बना कर महावीर स्वामी का हनन करने की इच्छा की। उसने प्रभुको ऊँचे आकाशतल से नीचे गिराना आरंभ किया।
यह दृश्य देख कर स्वभाव से भीरु बालक उसी समय भागने लगे। अपनी चतुराई से प्रसिद्ध महावीर स्वामीने, अवधिज्ञान का उपयोग लगा कर जान लिया कि यह उपसर्ग देव का किया हुआ है। तब उन्हों ने इस प्रकार सोचा-ये बालक मेरे स्नेहशील माता-पिता से कहेंगे-अर्थात् देवकृत इस संकट की बात उन्हें बतायेंगे। उसे सुनकर माता-पिता मुझे संकट-ग्रस्त जानकर चिन्तायुक्त न बनें, इस प्रकार
नम्.
ક્રીડા કરતાં ભગવાન વદ્ધમાન સ્વામીને પિતાની પીઠ પર બેસાડી દીધાં. તેણે પિતાની વૈક્રિય શક્તિથી પિતાનાં શરીરને સાત-આઠ તાડ જેટલું ઊંચું બનાવીને મહાવીર સ્વામીની હત્યા કરવાની ઈચ્છા કરી. તેણે મહાવીર પ્રભુને ઊંચા આકાશતલમાંથી નીચે ફેંકવાનું શરૂ કર્યું.
આ દશ્ય જોઈને ડરપોક સ્વભાવનાં બાળકે તે તરત જ નાસવાં લાગ્યાં. પિતાની ચતુરાઈથી પ્રસિદ્ધ મહાવીર સ્વામીએ, અવધિજ્ઞાનને ઉપયોગ કરીને જાણ્યું કે આ ઉપગ દેવ વડે કરાયેલ છે. ત્યારે તેમણે આ પ્રમાણે વિચાર કર્યો-તે બાળકે મારાં સ્નેહાલ માતા-પિતાને આ આફતની-દેવથી કરાયેલ આ ઉ૫સની વાત કરશે. તે સાંભળીને માતા-પિતા મને સંકટમાં મૂકાયેલે જાણીને ચિંતા ન કરે, એ વિચાર કરીને તરત જ તે
॥९५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥९६॥
टीका
दुष्टभावं दिविषदं देवं नमयितुं नम्रीकर्तु तत्पृष्ठम् अध्यासीन: उपविष्ट एव मभुम्वीरस्वामी मृढगूढाशयज्ञःमूढस्य तस्य देवस्य यो गूढाशयः प्रच्छन्नभावः तज्ज्ञः तज्ज्ञाता तत्पृष्ठोपरि निजशरीरस्य अस्फारं स्वल्पं भारम् आरोपयत्-स्थापितवान् । तेन-प्रभुकृतशरीरस्वल्पभारस्थापनेन तं स्वल्पभारमप्यसहमानः स दुराशयःदुरात्मा देवः तारेण अत्युच्चैः स्वरेण चीत्कृत्य-चीत्कारं कृत्वा पृथिवीतले निपतितः। ततः तत्पतनानन्तरं खलु देवानां जयध्वनिः जयशब्दः सुराध्वनि-आकाशे समजनिअभूत् । ततः खलु नतग्रीवः-नता ग्रीवा यस्य स तथा, प्रभुचरणार्पितशिरा इत्यर्थः, स देवः क्षामितदेवाधिदेव:-क्षामितः क्षमा कारितः देवाधिदेवः सर्वदेवनाथः स्वापराधपरिमार्जनाय येन स तथाभूतः सन् पाप्तसम्यक्त्वा लब्धसम्यक्तवः स्वकधाम-निजस्थान प्राप्तो गतवान् ॥सू०७०॥
मूलम् -तए णं अण्णया कयाई पहुस्स अम्मापिउणो सयलकलाकलियंपि ललियवच्छल्लेणं कलाकलावं सिक्खेउं महामहेणं महोवहारेणं अणवज्जेसु बजेसु बजमाणेमु पउरपरिवारपरियरियं तं कलायरियसविहे णिति । भयवं उ ओहिण्णू अवि अणभिष्णुमुद्दाए अम्मापिऊणमणुरोहेण कलायरियपासे पढिओ। पहुस्स सोहणमागमणं अवगमिय कलायरिओ पसन्नो उच्चासणमज्झासीणो अहीणपमोयपीणो अहुणेव तरलतरहारो अणुगयपरिवारो रायकुमारो भासमाणो वद्धमाणो ममंतिए आगमिस्सइ-त्ति कटु तप्पडिच्छं करीअ । किंतु खंडिय-कला-मंडिओ
भगवतो बाल्यावस्थावणे
नम्.
विचार करके शीघ्र ही उस दुष्ट अभिमाय वाले देव को नमाने के लिए, देव की पीठ पर चढ़े-चढ़े ही अपने शरीर को थोड़ा-सा भारी कर दिया। प्रभु के शरीर का स्वल्प भार पड़ने पर वह देव उसे भी सहन न कर सका। वह दुरात्मा देव बहुत उच्च-स्वर से चीत्कार करके पृथ्वीतल पर आ गिरा। उसके गिरने पर आकाश में देवों की जयध्वनि हुई। तत्पश्चात् भगवान् के चरणों पर शिर रख कर वह उपद्रव करने वाला देव भगवान् से अपना अपराध खमाया और सम्यक्त्व प्राप्त कर अपने स्थान पर चला गया ।मु०७०॥
॥९६॥
દુષ્ટ આશયવાળા દેવને નમાવવા માટે દેવની પીઠ પર રહેલાં એવાં તેમણે પોતાના શરીરને ભારે કર્યું. પ્રભુનાં શરીરને શેડો ભાર વધતાં જ તે દેવ તેને પણ સહન કરી શકે નહીં. દુષ્ટ દેવ ઘણું ઊંચા સ્વરે ચીસ પાડીને ભૂતલ પર આવીને પડશે. તેને પડતાં જ આકાશમાં દેએ જયનાદ કર્યો. ત્યાર બાદ ભગવાનનાં ચરણે પર પિતાનું મસ્તક મૂકીને તે ઉપદ્રવ કરનાર દેવ ભગવાન પાસે પોતાના અપરાધની ક્ષમા માગીને તથા સમ્યકત્વ पाभी पोताना त्याने याहया गया. (२०७०)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥९७॥
पंडिओ किं अखंड कलामंडियं तं पुरिमुत्तमं सयलाणवज्ज - विज्जाऽहिट्ठाइ - देवया - विहेय-वंदणं भयवं पाढिउं सक्किज्जा ?, परिमुद्धं कंचणं किं सोहिज्जा ?, अंबतरू तोरणेहिं किं अलंकरिज्जा ?, अमयं महुरदव्वेहि किं वासिज्जा ?, सरस्स पाठविहिं किं सिक्खिज्जा ?, चंदम्मि धवलत्तं किं आरोविज्जा ?, सुत्रष्णं सुवण्णजलेण किं परिकरिज्जा १, जो भयवं णाणत्तिगमहालओ महाविष्णाणजलही महासामत्थणिही महाबुद्धी महाघीरो महागंभीरो य अस्थि सो अपणाणणो अंतिए पढिरं गच्छिज्जत्ति महं असमंजसं । एयाए पवित्तीए देवलोए सुहम्माए सहाए सकस देविंदस्स देवरणो आसणं चलिये । तए णं आसणे चलिए समाणे ओहिणा आभोगिय सकिंदो सिघं तओ पट्टि माहणरूवेण पहुसमीवे आगमिय पहुं उच्चासणे उवणिवेसिय जार पण्हाई कलायरियहियए संसयरूवेण ठियाई ताई चेव पण्हाई पुच्छेइ, तत्थ इंदेण वागरणविसयं पण्हं कयं भगवया तं वागरिय संखे वेण सव्वं वागरणं कहियं । तओ पच्छा इंदेण णयप्पमाणसरूवं पुच्छियं तं भगवया संखेवेण आघविय सव्वं णायमम्मं पयासियं । तत्र पच्छा तेण धम्मक्सिए पुच्छियं । भगवया धम्मसरूवं आघवमाणेणं उवसमो
विओ, उसमं आघवमाणेणं विवेगो आघवित्र, विवेगं श्रववमाणेणं विरमणं आघत्रियं, विरमणं आघवमाणं पात्राणं कम्माणं अगरणं श्रघवियं तं आघत्रमाणेणं णिज्जराबंध मोक्खसरूवं आघवियं ॥ सू०७१ ॥
छाया - ततः खलु कदाचित् प्रभोः अम्बापितरौ सकलकलाकलितमपि ललितवात्सल्येन कलाकलापं शिक्षयितुं महामहेन महोपहारेण अनवद्येषु वाद्येषु वाद्यमानेषु प्रचुरपरिवारपरिकरितं प्रभुं कलाचार्य सविधे नयतः । भगवांस्तु वधिज्ञोऽपि अनभिज्ञमुद्रया अम्बापित्रोरनुरोधेन कलाचार्यपार्श्वे प्रस्थितः । प्रभोः शोभनमागमनम् मूल का अर्थ - 'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् किसी समय प्रभु के माता-पिता ने सकल कलाओं के ज्ञान से युक्त प्रभु को अतिशय वात्सल्य के कारण कला-कलाप सीखने के लिए बड़े उत्सव और बहुत उपहारों के साथ तथा विपुल परिवार के साथ कलाचार्य के समीप भेजा। उस समय मनोहर बाजे बज रहे थे। भगवान् अवधिज्ञानी होने पर भी अनभिज्ञ - सरीखी आकृति बनाये, माता-पिता के
भूजन। अर्थ - "तपणं" इत्याहि त्यार माह अर्थ समये लगवानना मातापितामे सहज उपायोना જ્ઞાનથી યુક્ત ભગવાનને અતિશય વાત્સલ્યને કારણે કળાઓ શીખવાને માટે મોટા ઉત્સવ તથા ઘણી જ ભેટ-સોગાદો સાથે તથા વિપુલ પરિવારની સાથે કલાચાય ની પાસે મેાકલ્યાં, તે સમયે વાજા વાગતાં હતાં. ભગવાન અવધિજ્ઞાની હોવા છતાં પણ અજાણ્યા જેવી મુખાકૃતિ રાખીને, માતા-પિતાના અનુરોધથી કલાચાર્યની પાસે જવા રવાના થયાં.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतः कलाचार्य
समीपे प्रस्थाना
दिवर्णनम् .
॥९७॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
अवगम्य कलाऽऽचार्यः प्रसन्न उच्चासनमध्यासीन: अहीनप्रमोदपीनः अधुनैव तरलतरहारोऽनुगतपरिवारो राजकुमारोमा भासमानो वर्धमानो ममान्तिके आगमिष्यतीति कृत्वा तत्पतीक्षामकरोत् । किन्तु खण्डितकलामण्डितः पण्डितः किमखण्डकलामण्डितं तं पुरुषोत्तमं सकला-नवद्य-विद्या-धिष्ठातृदेवता-विधेय-वन्दनं त्रिशलानन्दनं भगवन्त
कल्पपाठयितुं शक्नुयात् ?, परिशुद्ध काश्चनं किं शोध्येत ?, आम्रतरुः तोरणैः किमलक्रियेत ?, अमृतं मधुरद्रव्यैः
मञ्जरी कि वास्येत १, सरस्वती पाठविधि कि शिक्ष्येत ?, चन्द्रे धवलत्वं किम् आरोप्येत?, सुवर्ण सुवर्णजलेन किं परिष्क्रियेत?, यो भगवान् ज्ञानत्रिकमहालयो महाविज्ञानजलधिः महासामर्थ्य निधिः महाबुद्धिः महाधीरो महा
॥९८॥
टीका
__ अनुरोध से कलाचार्य के निकट जाने को रवाना हुए। भगवान् का शुभागमन जान कर कलाचार्य प्रसन्न
हुआ। ऊँचे आसन पर बैठ गया। अतिशय प्रमोद से फूल गया। अनुपम हार का धारक परिवारसमेत राजकुमार अभी मेरे पास आने वाला है, ऐसा सोच कर उसकी प्रतीक्षा करने लगा। किन्तु थोड़ी-सी कला को जानने वाला पण्डित, सकल कलाओं से सुशोभित, समस्त समीचीन विद्याओं के अधिष्ठायक देवता-द्वारा वन्दना करने योग्य त्रिशला-तनय पुरुषोत्तम भगवान् को क्या पढा सकता था! पूर्णरूपसे शुद्ध सुवर्णको क्या शोधा जाय ! आम्र वृक्ष को तोरणों से क्या सिंगारा जाय ! अमृत को मधुर द्रव्यों से क्या वासित किया जाय ! सरस्वती को पढ़ना क्या सिखाया जाय ! चन्द्रमा पर ऊपर से क्या सफेदी पोती जाय ! सोने पर सोने का पानी चड़ा कर क्या चमकाया जाय ! जो भगवान् तीन ज्ञान के महान् स्थान थे, विपुल विज्ञान के वारिधि थे, महान् सामर्थ्य के भण्डार थे, महाबुद्धिशाली, महाधीर और
भगवतः कलाचार्य
समीपे
YaadTERAGHAARAAHATTISGARHIGHESARITERALLER
प्रस्थानादिवर्णनम्.
ભગવાનનું શુભ આગમન જાણીને કળાચાર્ય પ્રસન્ન થયાં, ઊંચા આસને બેસી ગયાં, અતિશય આનંદથી ખિલી ઉઠયાં. અનુપમ હારને ધારણ કરનાર રાજકુમાર વર્ધમાન પરિવાર સાથે હમણાં જ મારી પાસે આવવાના છે એમ વિચારીને તેમની રાહ જોવા લાગ્યા, પણ થોડી એવી કળાને જાણનાર તે પંડિત, સઘળી કળાઓથી સુશોભિત, સમસ્ત સમીચીત વિદ્યાઓના અધિષ્ઠાયક દેવતા દ્વારા વંદના કરવાને પાત્ર ત્રિશલાના પુત્ર પુરુષોત્તમ ભગવાનને શું ભણાવી શકવાને હતો? પૂર્ણ રીતે શુદ્ધ સુવણને તાવવાથી શું વળે? આંબાને તેરણાથી શુ શણગારી શકાય ! અમૃતને મધુર દ્રવ્યોથી શું સ્વાદિષ્ટ કરી શકાય ! સરસ્વતીને શું ભણાવી શકાય! ચન્દ્રમા પર ઉપરથી શુ સફેદી લગાડી શકાય! સેના પ૨ સેનાનું પાણી ચડાવીને શું તેને વધારે ચળકતું બનાવી શકાય ! જે ભગવાન ત્રણ જ્ઞાનનું મહાન સ્થાન છે
॥९८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥९९॥
र गम्भीरच अस्ति, सोऽल्पज्ञानिनोऽन्तिके पठितुं गच्छेदिति महदसमन्जसम् । एतया प्रवृत्या देवलोके सुधर्मायां
सभायां शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य आसनं चलितम् । ततः खलु आसने चलिते सति अवधिना आभुज्य शक्रेन्द्रः शीघ्रं ततः प्रस्थितो ब्राह्मणरूपेण प्रभुसमीपे आगत्य प्रभुमुच्चासने उपनिवेश्य ये प्रश्नाः कलाऽऽचार्यहृदये संशयरूपेण स्थिताः तान् एव प्रश्नान् पृच्छति । तत्र इन्द्रेण व्याकरणविषयः प्रश्नः कृतः, भगवता तं व्याकृत्य सङ्क्षेपेण सर्व व्याकरणं कथितम् । ततः पश्चात् इन्द्रेण नयप्रमाणस्वरूपं पृष्टम् , तद् भगवता सङ्केपेण
कल्पमञ्जरी
टीका
महागंभीर थे, वे अल्पज्ञानी के पास पढ़ने जाएँ, यह बड़ी ही अट-पटी बात थी!
इस प्रवृत्ति से देवलोक में, सुधर्मा सभा में, शक्र देवेन्द्र देवराज का आसन चलायमान हुआ। तब आसन चलित होने पर अवधिज्ञान से जान कर शकेन्द्र शीघ्र ही वहाँ से आये। ब्राह्मण का रूप धारण करके, प्रभु के पास आकर और प्रभु को ऊँचे आसन पर आसीन करके, जो प्रश्न कलाचार्य के
भगवतः
कलाचार्यहृदय में संदिग्ध-रूप में स्थित थे, वही प्रश्न पूछे। इन्द्र ने पहले व्याकरण के विषय में प्रश्न किया।
र समीपे भगवान् ने उसका उत्तर देकर संक्षेप में सारा व्याकरण कह दिया। तत्पश्चात् इन्द्र ने नय और भार प्रस्थानाप्रमाण का स्वरूप पूछा। तब भगवान् ने संक्षेप में समाधान करके न्याय का समस्त रहस्य प्रकाशित करा दिवर्णनम्. दिया। तत्पश्चात् उसने धर्म के विषय में प्रश्न किया। धर्म का स्वरूप बतलाते हुए भगवान् ने उपशम
હતાં, વિપુલ વિજ્ઞાનનાં સાગર હતાં, મહાન સામર્થ્યનાં ભંડાર હતાં, મહાબુદ્ધિશાળી, મહાધીર, અને મહાગભીર હતાં, તે અલ્પજ્ઞાનીની પાસે ભણવા જાય તે ઘણી જ અટપટી વાત હતી.
આ પ્રવૃત્તિથી દેવલોકમાં, સુધર્મા સભામાં, શક દેવેન્દ્ર દેવરાજનું આસન ચલાયમાન થયું. ત્યારે આસન ચલિત થવાનું કારણ તરત જ અવધિજ્ઞાનથી જાણીને શકે તરત જ ત્યાંથી બ્રાહ્મણનું રૂપ લઈને, પ્રભુની પાસે આવીને અને પ્રભુને ઊંચે આસને બેસાડીને, જે પ્રશ્નો કલાચાર્યનાં હૃદયમાં સંદિગ્ધરૂપે રહેલા હતા, એજ પ્રશ્નો ભગવાનને પૂછ્યાં. ઈન્દ્ર પહેલાં વ્યાકરણના વિષયમાં પ્રશ્ન પૂછ્યો. ભગવાને તેને જવાબ આપીને સંક્ષિપ્તમાં આખું વ્યાકરણ કહી દીધું. ત્યારબાદ ઈન્દ્ર “નય’ અને ‘પ્રમાણ” નું સ્વરૂપ પૂછયું. ત્યારે ભગવાને સંક્ષિપ્તમાં સમાધાન કરીને ન્યાયનું સમસ્ત રહસ્ય પ્રકાશિત કરી દીધું. ત્યારબાદ તેણે ધર્મના વિષયમાં પ્રશ્ન પૂછયો. ધર્મનું સ્વરૂપ
मी ॥१९॥
श्री ३९५ सूत्र:०२
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१०॥
कल्पमञ्जरी
टीका
आख्याय सर्व न्यायमर्म प्रकाशितम् । ततः पश्चात्तेन धर्मविषये पृष्टम् । भगवता धर्मस्वरूपम् आचक्षाणेन उपशम आख्यातः, उपशममाचक्षाणेन विवेक आख्यातः, विवेकम् आचक्षाणेन विरमणम् आख्यातम् , विरमणम् आचक्षाणेन पापानां कर्मणाम् अकरणम् आख्यातम् , तत् आचक्षाणेन निर्जराबन्धमोक्षस्वरूपमाख्यातम् ॥०७१॥
टीका-'तए णं अण्णया' इत्यादि। ततः खलु अन्यदा कदाचित् प्रभोः महावीरस्वामिनः, अम्बापितरौ-मातापितरौ, सकलकलाकलितमपि सर्वकलावन्तमपि ललितवात्सल्येन अतिशयप्रेम्णा कलाकलापं-कलासमूह-कलाशिक्षा शिक्षयितुं ग्राहयितुं महामहेन=महोत्सवेन महोपहारेण=पुष्कलोपायनेन अनवद्येषु-शोभनेषु वाद्येषु-वादित्रेषु वाद्यमानेषु प्रचुरपरिवारपरिकरितं बहुपरिजनपरिवेष्टितम् , प्रभु श्रीमहावीरस्वामिनं कलाचार्यसविधे कलाशिक्षकपाच नयतः पापयतः, भगवान श्रीवर्धमानस्तु अवधिज्ञोऽपि अवधिज्ञानसम्पन्नोऽपि अनभिज्ञमुद्रया-अजानानस्येव चेष्टया अम्बापित्रोरनुरोधेन आग्रहेण कलाचार्यपाधै कलाशिक्षकनिकटे प्रस्थितम्भययौ । कहा, उपशम कहते हुए विवेक कहा, विवेक कहते हुए विरमण कहा, विरमण कहते हुए पाप-कर्मों का अकरण (न करना) कहा, पाप-कर्मों का अकरण कहते हुए निर्जरा, बंध और मोक्ष का स्वरूप कहा ॥सू०७१।।
टीका का अर्थ-तए णं' इत्यादि । तदनन्तर किसी समय भगवान् महावीर स्वामी के माता-पिता ने समस्त कलाओं के ज्ञाता प्रभु को भी प्रगाढ प्रेम के कारण, कलाओं का ज्ञान प्राप्त कराने के लिए महोत्सव के साथ, भारी भेट के साथ, मनोहर गाजों-बाजों के साथ और बहुत बड़े परिवार के साथ, कलाशि- क्षक के समीप पहुँचाया। भगवान् वर्धमान अवधिज्ञान से विभूषित होकर भी अनजान की सी चेष्टा करके, माता-पिता के आग्रह से कलाचार्य के समीप पधारे। कलाचार्य, श्रीवर्धमान स्वामी का शोभन બતાવતા ભગવાને ઉપશમ કહો. ઉપશમની સાથે વિવેક કો, વિવેકની સાથે વિરમણ કહ્યું', વિરમણની સાથે પાપકર્મોનું અકરણ (ન કરવું તે) કહ્યું. પાપ-કર્મોનાં અકરણની સાથે નિર્જ, બંધ અને મોક્ષનું સ્વરૂપ કહ્યું (સૂ૦૭૧).
टीना अर्थ-'तपण' त्यादि. त्यारा ४ समये लसपान महावीर स्वामीनां माता-पिता समस्त કળાઓને જાણનાર પ્રભુને પણ પ્રગાઢ પ્રેમને કારણે કળાએનું જ્ઞાન અપાવવા માટે મહોત્સવની સાથે તથા ભારે ભેટ સાથે, મનહર વાજાંની સાથે, તથા ઘણુ મેટા પરિવારની સાથે કલાશિક્ષકની પાસે મોકલ્યા. ભગવાન વર્ધમાન અવધિજ્ઞાની હોવા છતાં પણ જાણે અજાણ્યા હોય એવી ચેષ્ટા કરીને, માતા-પિતાના અનુરોધથી કલાચાર્યની પાસે પધાર્યા. કલાયાય, શ્રી વર્ધમાન સ્વામીનાં શુભ આગમનને જાણીને પ્રસન્ન થયાં, અને ઊંચાં આસન પર બેઠેલ તે
भगवतः कलाचार्य
समीपे
प्रस्थानादिवर्णनम् .
॥१०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥ १०१ ॥
कलाचार्यः प्रभोः = श्रीवर्धमानस्वामिनः शोभनम् प्रशस्तम् आगमनम् अवगम्य = बुद्ध्वा प्रसन्नः = सन्तुष्टः उच्चासनम्
अध्यासीनः = आश्रितः अहीनप्रमोदपीनः = अमन्दानन्दपुष्टः अधुनैव = इदानीमेव तरलतरहारः = अनुपमहारधारकः अनुगतपरिवारः = परिजन सहितः, राजकुमारः = सिद्धार्थनृपपुत्रः भासमानः = गाम्भीर्यादिगुणैः शोभमानः वर्द्धमानः = तदाख्यः कुमारो मम अन्तिके पार्श्वे आगमिष्यति इति कृत्वा = इति बुद्ध्वा, तस्प्रतीच्छां= श्रीमहावीरागमनवाटनिरीक्षणम् अकरोत् = कृतपान । किन्तु खण्डितकलामण्डितः = अल्पकलाभिज्ञः पण्डितः किम् अखण्डकलामण्डितं = सकलकलाभिज्ञं तं=श्रीवर्धमानस्वामिनं पुरुषोत्तमं = पुरुषश्रेष्ठं सकला - नवद्य-विद्या- ऽधिष्ठातृ-देवता- विधेय-वन्दनं= सर्वसमीचीन विद्याऽधिपतिदेवताकर्तव्यवन्दनं - सरस्वत्याऽपि वन्दनीयं त्रिशलानन्दनं = त्रिशलापुत्रं भगवन्तं पाठयितुं = शिक्षयितुं शक्नुयात् ? अपि तु न शक्नुयात्, तस्य स्वतः संबुद्धत्वात्, अमुमेवार्थे प्रकारान्तरेणाह - परिशुद्धं काञ्चनं स्वर्ण किं शोध्येत ? अपि तु न शोध्येत, स्वतः परिशुद्धत्वात्, आम्रतरुः = आम्रवृक्षः तोरणैः
आगमन जानकर प्रसन्न हुआ और ऊँचे आसन पर बैठा हुआ वह हर्ष की तीव्रता से फूल उठा-पुष्ट हो गया। अद्वितीय हार के धारणहार, गंभीरता आदि गुणों से सुशोभित, सिद्धार्थ महाराज के पुत्र राजकुमार वर्धमान अभी-अभी परिवार सहित मेरे समीप आएँगे, इस प्रकार विचार कर कलाचार्य उनके आने की बाट जोहने लगा ।
किन्तु थोड़ी-सी कलाओं का ज्ञाता पंडित, समस्त कलाओं में निपुण, पुरुषों में उत्तम, सब श्रेष्ठ विद्याओं के अधिपति देवता के द्वारा भी वन्दनीय, अर्थात् सरस्वती के द्वारा भी स्तवनीय त्रिशलानन्दन भगवान् को क्या पढ़ाने में समर्थ हो सकता था ?, अर्थात् नहीं हो सकता था, क्यों कि वे तो स्वयंसंबुद्ध थे। इसी अर्थ को दूसरे प्रकार से कहते हैं- पूर्ण रूप से शुद्ध स्वर्ण को क्या शोधा जाता है ? नहीं
હની તીવ્રતાથી ફૂલી ગયાં. અનુપમ હારને ધારણ કરનાર, ગંભીરતા આદિ ગુણાથી સુશૅાભિત, સિદ્ધાર્થ મહારાજાના પુત્ર, રાજકુમાર વર્ધમાન હમણાં જ પરિવાર સાથે મારી પાસે આવશે એવા વિચાર કરીને કલાચાર્ય તેમના આગમનની રાહ જોવા લાગ્યાં. પણ ઘેાડી એવી કળાએ જાણનાર પડિત, સમસ્ત કળામાં નિપુણ, પુરુષામાં ઉત્તમ, બધી શ્રેષ્ઠ વિદ્યાઓના અધિપતિ દેવતા વડે પણ વન્દનીય, એટલે કે સરસ્વતી દ્વારા પણ સ્તવનીય ત્રિશલાનન્દન ભગવનાને ભણાવવાને શું શક્તિમાન થઈ શકતાં હતાં !. આજ અથ ખીજી રીતે દર્શાવે છે. શુ શુદ્ધ તદ્ન સાનાને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
कलाचार्य
स्य भगवदागमनप्रतौक्षा.
॥१०१॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
किम् अलङ्क्रियेत भूष्येत ? अपि तु न, स्वतः पल्लवित्वात , अमृतं मधुरदव्यैः किं वास्येत?, अपि तु न वास्येत, स्वतो मधुरत्वात् , सरस्वती शारदा देवी पाठविधि पठनक्रमम् किं शिक्ष्येत बोध्येत, अपि तु न शिक्ष्येत, स्वतः शिक्षितत्वात, चन्द्रे धवलत्वं-शुक्लत्वं किम् आरोप्येत स्थाप्येत, अपि तु नाऽऽरोप्येत, स्वतो धवलत्वात् , सुवी सुवर्णजलेन किं परिष्क्रियेत संस्क्रियेत ?, अपि तु न, स्वतः परिष्कृतत्वात् , यो भगवान् ज्ञानत्रिकमहालय मति-श्रुत्य-वधिज्ञानत्रयभाण्डागारः महाविज्ञानजलधिः सकलकलासमुद्रः, महाधीरः-धीराग्रगण्यः महागम्भीर:= सातिशयगाम्भीर्यगुणोपेतच अस्ति । स एवंविधो वर्धमानस्वामी अल्पज्ञानिनः कलाचार्यस्य अन्तिके-पाचे
सूत्रे
कल्पमजरी
॥१०२॥
टीका
शोधा जाता; क्यों कि वह तो स्वतः शुद्ध है। आम के वृक्ष को तोरणों से क्या सिंगारा जाय ?, नहीं, वह नो स्वयं ही पत्तों से युक्त है। अमृत को मधुर द्रव्यों से क्या वासित किया जाय ?, नहीं, क्यों कि वह तो स्वभाव से ही मधुर होता है। शारदा देवी को क्या पाठविधि सिखाने की आवश्यकता होती है ?, कलाचार्यनहीं, क्यों कि वह तो स्वयं सीखी हुई है। चन्द्रमा में धवलता का आरोपण क्या किया जाय !, आरोप
समीपे
भगवतोकरने की आवश्यकता नहीं, क्यों कि उसमें निसर्ग से ही धवलता है। सोने का सोने के पानी से संस्कार
सध्ययनस्याकरने की आवश्यकता है ?, नहीं है, वह तो स्वयं ही परिष्कृत है।
नौचित्यजो भगवान् तीन ज्ञान-मति श्रुत अववि-के भण्डार, समस्त कलाओं के सागर, विशाल शक्ति
प्रतिपादके निधान, महान् मतिमान् , महाधीर-धीरों में अग्रगण्य और अत्यधिक गंभीरता आदि गुणों से संपन्न
नम्.
તાવવામાં આવે છે?, તાવવામાં આવતું નથી; કારણ કે તે પોતે જ શુદ્ધ હોય છે. આંબાને તેરણાથી શું શણગારી કાકાય છે?, ના, તે તે પિતે જ પાનવાળે છે. અમૃતને શું મધુર દ્રવ્યથી સ્વાદિષ્ટ કરી શકાય છે?, ના, કારણ કે તે તે કુદરતી રીતે જ મીઠું હોય છે. સરસ્વતી દેવીને શુ પાઠ-વિધિ શિખવવાની આવશ્યકતા રહે છે કે, ના, તે તે પતે જ એ શીખેલ હોય છે. ચન્દ્રમામાં ધવલતાનું આરોપણ શું કરી શકાય છે?, ના, તેની આવશ્યકતા જ નથી, કારણ કે તેમાં કુદરતી રીતે જ ધવલતા રહેલી હોય છે. શું તેના પર સેનાનું પાણી ચડાવવાની જરૂર પડે છે? ना, तनते ६ परिशुद्ध छे.
જે ભગવાન ત્રણ જ્ઞાન-મતિ, શ્રત, અવધિના ભંડાર, સમસ્ત કળાઓના સાગર, વિશાળ શક્તિના નિધાન, તેમ મહાન મતિમાન, મહાવીર-પીરોમાં અગ્રગણ્ય અને અતિશય ગંભીરતા આદિ ગુણાવાળાં હતાં, તે વર્ધમાન સ્વામી,
॥१०२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
!!१०३॥
टाका
BADARAM
HORORSHA
शक्रस्यास
ARSATTATREATESTRUCHARITERARY
नकम्प,
पठितुं गच्छेदिति महत् अत्यन्तम् असमञ्जसम्-अयुक्तम् । एतया अनया प्रश्या भगवतः कलाचार्यसमीपे शिक्षाग्रहणार्थगमनरूपया देवलोके सुधर्मायां सभायां शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य आसनं चलितम् । ततः खलु आसने चलिते सति अवधिना अवधिज्ञानोपयोगेन आभुज्य-आसनकम्पनकारणं ज्ञात्वा शक्रेन्द्रः शीघ्र ततः तस्मात् देवलोकात प्रस्थितः प्रचलितो ब्राह्मणरूपेण प्रभुसमीपे आगम्य प्रभुम् उच्चासने उपनिवेश्य-संस्थाप्य ये प्रश्नाः कलाचार्यहृदये संशयरूपेण स्थिताः तान् सन्दिग्धानेव प्रश्नान् पृच्छति, तत्र प्रश्नेषु प्रथमम् इन्द्रेण व्याकरणविषयः प्रश्नः कृतः, भगवता-श्रीवर्धमानस्वामिना प्रश्नं व्याकृत्य समुचितरूपेण व्याख्याय संक्षेपेण=3 स्वल्पाक्षरेण सर्वसमस्तं व्याकरण-शब्दशाखं कथितम् उक्तम् । तत्पभृति जैनेन्द्रव्याकरणं प्रसिद्धम् । ततः थे, वे वर्धमान स्वामी, अल्पज्ञानी कलाचार्य के पास पढ़ने जाएँ, यह अत्यन्त अयुक्त बात थी। भगवान् के कलाचार्य के समीप शिक्षा ग्रहण करने के लिए जाने की प्रवृत्ति से देवलोक में, सुधर्मा सभा में, शक्र देवेन्द्र देवराज का आसन चलायमान हुआ।
आसन कम्पायमान होने पर अवधिज्ञान का उपयोग लगाने से आसन के कापने का कारण ज्ञात हो गया। तब शक्रेन्द्र शीघ्र ही देवलोक से चला और ब्राह्मण का रूप बना कर प्रभु के पास आया। प्रभु को उच्च आसन पर प्रतिष्ठित करके, जो प्रश्न कलाचार्य के हृदय में संशय रूप से स्थित थे, वे ही प्रश्न पूछे। उन प्रश्नों में सर्वप्रथम इन्द्र ने व्याकरणसंबंधी प्रश्न पूछा। भगवान् वर्धमान स्वामी ने उस प्रश्न की उचित रूप से व्याख्या करके, थोड़े ही अक्षरों में समस्त व्याकरणशाख कह दिया। तभी से 'जैनेन्द्र व्याकरण' की प्रसिद्धि हुई। અલપઝાની કલાચાર્યની પાસે ભણવા જાય, એ વાત અત્યન્ત અયોગ્ય હતી. કલાચાર્યની પાસે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવા જવાની ભગવાનની પ્રવૃત્તિથી દેવકની, સુધર્મા સભામાં, શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજનું આસન ડોલવા લાગ્યું. આસન ધ્રુજતા અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગથી શકેન્દ્ર આસન ધ્રુજવાનું કારણ જાણ્યું. ત્યારે તરત જ કેન્દ્ર દેવલોકમાંથી ઉપડે અને બ્રાહ્મણનું રૂપ લઈને ભગવાનની પાસે આવ્યા. પ્રભુને ઉચ્ચ આસન પર વિરાજમાન કરીને, જે પ્રશ્નો કલાચાર્યનાં હૃદયમાં સંશયરૂપથી રહેતાં હતાં એ જ પ્રશ્નો તેણે ભગવાનને પૂછયાં.
તે પ્રશ્નોમાં સૌથી પહેલાં ઈન્દ્ર વ્યાકરણ વિષે પ્રશ્ન પૂછ્યો. ભગવાન વર્ધમાન સ્વામીએ તે પ્રશ્નની રીતે વ્યાખ્યા કરીને, ડાં જ અક્ષરમાં આખું વ્યાકરણશાસ્ત્ર કહી દીધું. ત્યારથી “જનેન્દ્ર વ્યાકરણની પ્રસિદ્ધિ થઈ.
शक्रेण ब्राह्मणरूपे
णागम्य प्रश्नं कृत्वा भगवतः सर्वशास्त्रार
भिज्ञत्वप्रकाशनम्
॥१०॥
D
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १०४॥
पत्रात् = तदनन्तरम् इन्द्रेण नयप्रमाण स्वरूपं - नयानाम्-नैगमादीनां
प्रमाणयोः = प्रत्यक्ष परोक्षयोच स्वरूपं पृष्टम्, तत् भगवता संक्षेपेण आख्याय सर्व न्यायमर्म = यायशास्त्रसारः प्रकाशितं प्रकटीकृतम् । ततः पश्चात् = तदनन्तरम् तेन इन्द्रेण धर्मविषये पृष्टम्, भगवता = श्रीवर्धमानेन धर्मस्वरूपम् आचक्षाणेन - निरुपयता सता उपशमः = अन्तरिन्द्रियनिग्रह आख्यातः = मरूपितः, उपशममाचक्षाणेन विवेकः = कर्तव्याकर्त्तव्यपदार्थविवेचनम् आख्यातः, विवेकम् आचक्षाणेन विरमणं = सावद्यव्यापारानिवर्त्तनम् आख्यातम्, विरमणम् आचक्षाणेन पापानां प्राणातिपातादीनां कर्मणाम् अकरणम् आख्यातम् । तत् आचक्षाणेन निर्जराबन्धमोक्षस्वरूपमाख्यातम् ॥ सू०७१ ॥ मूलम् - एएसि णं पण्हाणं चितचमकारपवत्तेण वागरणेण तत्थट्टिया सव्वे जणा विम्हिया जाया । कलारिओ विपत्रचित्तो संजाओ । ती पच्छा तेण चिंतियं-अच्छेरयमिणं जं एएण दुद्धमुहेण सुउमालेण वाले एयारिसी विज्जा कओ सिक्खिया ?, जो मम मणंसि चिरकालाओ संदेहो आसी, जो य न केणवि अज्जपज्जतं निवारिओ, सो सव्वो अज्ज अणेण निवारिओ । सच्चमेयं, जं महापुरिसम्मि एयारिसा गुणा हवंति
व्याकरण - विषयक प्रश्न के पश्चात् इन्द्र ने नैगमादिनयों का तथा प्रत्यक्ष, परोक्ष प्रमाणों का स्वरूप पूछा । भगवान् ने संक्षेप में उसका उत्तर देकर सम्पूर्ण न्यायशास्त्र का सार प्रकाशित कर दिया। तत्पश्चात् इन्द्र ने धर्म के विषय में प्रश्न किया। भगवान् श्री वर्धमान ने धर्म का स्वरूप बतलाते हुए उपशम- मनोनिग्रह कहा। उपशम कहते हुए विरमण ( सावध व्यापारों का त्याग ) कहा । विरमण कहते हुए प्राणातिपात - आदि पाप का न करना कहा। पापों का न करना कह कर निर्जरा, बंध और मोक्ष का स्वरूप कहा ||मू०७१ ||
વ્યાકરણસ’બ’ધી પ્રશ્ન પૂછવા પછી ઇન્દ્રે નૈગમાદિ નયેનુ' તથા પ્રત્યક્ષ, પરાક્ષ પ્રમાણેાનુ સ્વરૂપ પૂછ્યું. ભગવાને ટૂંકાણમાં તેને જવાબ આપીને સંપૂર્ણ ન્યાયશાસ્ત્રને સાર પ્રકાશિત કરી દીધા. ત્યાર બાદ ઇન્દ્રે ધના વિષયમાં પ્રશ્ન કર્યો ભગવાન શ્રી વર્ધમાને ધર્મનું સ્વરૂપ બતાવતાં ઉપશમ-મને નિગ્રહ કહ્યો. ઉપશમની સાથે विवे (र्तव्य-तव्य पहाधनु (ववेशन) उद्यो. विवेउनी साथै विरभए (सावध व्यापारोनो त्याग) उधु विरभाणुनी સાથે પ્રાણાતિપાત આદિ પા ન કરવા વિષે કહ્યું. પાપે। ન કરવાનુ કહીને નિરા, બંધ અને મેક્ષનુ २०३५४
(२०७१)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
my Smam,
कल्प
मञ्जरी
टीका
शक्रेण ब्राह्मणरूपेणा
गम्य प्रश्नं
कृत्वा भगवतः सर्वशास्त्रा
भिज्ञत्वप्रकाशनम्
॥१०४॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१०॥
कल्पमञ्जरी टीका
चेच । केरिसं अस्स गांभीरियं जे एयारिसगुणगणसंपण्णोऽवि एसो एत्य पढिउं समागी। सचं अद्धभरिओ घडो सई करेइ न पुण्णो, दुबलो चिक्करेइ न मूरो, कंसं गुंजेई न कणयं, महापुरिसा णियमहिम न पयाति । तए णं से सके देविंदे देवराया णियं इंदरूवं पगडिय सयल-गुण-णिहिणो महावीरपहुणो अउल-वल-वीरियबुद्धि-पहुत्तं तत्थट्ठिए जणे परिचाईमु-जं इमो सयलगुणआलवालो सुउमालो बालो न साहारणो, किंतु सव्वसत्यपारीणो सव्वजगजीवजोणीरक्खणपरायणो सिरिवद्धमाणो चरमतित्थयरी अत्थि-त्ति।
तए णं से सक्के देविदे देवराया समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दिसि पडिगए।
पहू य सुसज्जीकयं गयमारुहिय तेण जणसमुदाएण अवलोइज्जमाणे अवलोइज्जमाणे सप्पासायं सप्पासायं अभिगमी। एयारिसपवित्तपहुपवित्तिओ माउपियाईणं चेयसि भुज्जो भुज्जो अमंदा-णंद-सिंधु-च्छलंततरल-तरंगो न संमाओ ॥सू०७२।।
छाया-एतेषां खलु प्रश्नानां चित्तचमत्कारप्रवृत्तेन व्याकरणेन तत्र स्थिताः सर्वे जना विस्मिता जाताः। कलाऽऽचार्योऽपि प्रसन्नचित्तः संजातः। ततः पश्चात् तेन चिन्तितम्-आश्चर्यमिदं यत्-एतेन दुग्धमुखेन सुकुमारेण बालेन एतादृशी विद्या कुतः शिक्षिता ? यो मम मनसि चिरकालात् संदेह आसीत् , यश्च न केनापि अघपर्यन्तं निवारितः, स सर्वोऽद्यानेन निवारितः। सत्यमेतत्-यन्महापुरुषे एतादृशा गुणा भवन्स्येव, कीदृशमस्य
भूगवतः
म सर्वशास्रा
भिज्ञत्वेन कलाचार्यादीनां परमानन्दः।
___ मूल का अर्थ-'एएस णं' इत्यादि। इन प्रश्नों के चित्त में चमत्कार उत्पन्न करने वाले उत्तर से वहाँ स्थित सभी जन चकित रह गये। कलाचार्य भी प्रसन्नचित्त हुआ। तत्पश्चात् कलाचार्य ने सोचा यह आश्चर्य है कि इस दुधमुंहे सुकुमार बालक ने ऐसी विद्या किससे सीखी? मेरे मन में चिरकाल से जो संदेह था और जिसे आजतक किसी ने दूर नहीं किया था, वह सब आज इसने दूर कर दिया।
भूबनो म-एएसि 'त्या. तायायनी २० बध, प्राहाना ३५मां शरेन्द्र भूछेसा प्रशोना पाया, સર્વની શંકાને વિદારી નાખે તેવા આવવાથી, સર્વ સમુદાય ચકિત થઈ ગયે. કલાચાર્ય પણ વિશેષ પ્રસન્ન થયાં.
કલાચાર્યને આશ્ચર્ય પ્રગટ થયું કે આવા નાના બાળકને આખું જ્ઞાન કેણે આપ્યું. ચિરકાળથી ઘર કરી રહેલ મારા મનની શંકાઓનું નિવારણ આ બાળકના પ્રત્યુત્તરથી સહેજે આવી ગયું.
॥१०५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
गाम्भीर्यम् ? यद् एतादृशगुणगणसम्पन्नोऽपि एषोऽत्र पठितुं समागतः, सत्यम्, अभृतो घटः शब्दं करोति न पूर्णः, दुर्बलचीत्करोति न शूरः, कांस्यं गुञ्जति न कनकम् , महापुरुषा निजमहिमानं न प्रकाशयन्ति १ ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजो निजमिन्द्ररूपं प्रकटय्य सकलगुणनीरनिधेर्महावीरप्रभोरतुलबलवीयबुद्धिमभुत्वं तत्र स्थिताञ्जनान् पर्यचाययत्-यद् अयं सकलगुणालबालः सुकुमारो बालो न साधारणः, किन्तु सर्वशास्त्रपारीणः सवजगजीवयोनिरक्षणपरायणः श्रीवर्धमानश्चरमतीर्थकरोऽस्तीति ।
श्रीकल्य
सूत्रे ॥१०६॥
कल्पमञ्जरी टाका
सच है-महापुरुष में ऐसे गुण होते ही हैं। कैसी गंभीरता है इसमें, जो ऐसे गुण-गण से सम्पन्न होकर भी यह यहाँ पढ़ने आया ! सच है, आधा भरा हुआ घड़ा ही आवाज करता है पूरा भरा नहीं, दुर्बल ही चीत्कार करता है शूर नहीं; कांसा आवाज करता है, सोना नहीं। महापुरुष अपनी महिमा का आप प्रकाश नहीं करते।
तत्पश्चात् शक्र देवेन्द्र देवराज ने अपना इन्द्र का रूप प्रकट करके सकल गुणों के सागर वीर प्रभु के अतुल बल, वीर्य, बुद्धि और प्रभाव का परिचय दिया कि-यह समस्त गुणों का आलवाल (क्यारी) सुकुमार बालक साधारण नहीं है, किन्तु समस्त शास्त्रों में पारंगत जगत के सर्व प्राणियों की रक्षा में तत्पर श्री वधमान चरम तीर्थकर है।
भगवतः सर्वशासा भिज्ञत्वेन कलाचार्यादोनां परमानन्दः
B00
ગંભીરતાનુણ અને જ્ઞાનસંપત્તિ હોવા છતાં, વધારે જ્ઞાન મેળવવાની ઈચછાએ આ બાળક અહિં આવ્યો. તે વિચારથી પણ કલાચાર્ય ઘણા પ્રસન્ન થયાં.
કલાચાર્ય, આ બાળકની સરલતા અને નિરભિમાનપાછું જેઈ, વિચારવા લાગ્યાં કે, અધુરાં ઘડાંએજ છલકાય છે, પૂરા નહિ !. નબલા મનના માણસેજ કિકિયારી પાડે છે, શુરા નહિ !. કાંસુજ અવાજ અને ખણખણાટ કરી મૂકે છે, સેનું નહિ ! ટૂંકમાં, મહાપુરુષ, કદાપિ પણ, પિતાની શકિત અને ગુણેને આવિર્ભાવ કરતાં જ નથી.
પ્રશ્નવિધિ અને કળગાયના મનનું મંથન પૂરું થયા પછી, બ્રાહ્મણરૂપે આવેલાં શક્રેન્દ્ર, પિતાનું અસલ સ્વરૂપે પ્રગટ કર્યું, ને ત્યાં આવેલાં સવજનને પ્રભુના અતુલ, બલ, વીર્ય, બુદ્ધિ અને પ્રભાવને પરિચય કરાવ્યો, ને કહ્યું કે “ સંકલ ગુણેને ભંડાર, સુકુમાર આ બાળક કે સામાન્ય બાળક નથી, પણ સમસ્ત શાસ્ત્રોમાં પારંગત અને સર્વ પ્રાણીઓનું વેક્ષણ કરવામાં સદા તત્પર એવા ચરમ તીર્થંકરની પદવી ધા૨ક છે. ”
FAS
॥१०६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल
सुत्रे ॥१०७॥
मञ्जरी
TREESHELP
टीका
ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा यस्या एव दिशः प्रादुर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः।
प्रभुश्च सुसज्जीकृतं गजमारुह्य तेन जनसमुदायेन अवलोक्यमानोऽवलोक्यमानः समसादं स्वपासादमभ्यगच्छत् । एता पवित्रप्रभुपवृत्तितो माता-पित्रादीनां चेतसि भूयो भूयोऽमन्दानन्दसिन्धूच्छलत्तरलतरतरको न सम्मित: ।।०७२||
टीका--'एएसि णं पाहाणं' इत्यादि। एतेषां व्याकरणनयप्रमाणधर्मस्वरूपविषयाणां खलु प्रश्नानाम् चित्तचमत्कारप्रवृत्तेन मनस्सन्तोषकारकेण व्याकरणेन-उत्तरेण तत्र स्थिताः सर्वे जना विस्मिताः आश्चर्ययुक्ता जाताः, कलाचार्योऽपि प्रसन्नचित्तः-सन्तुष्टमनाः संजातः, ततः पश्चात् तेन-कलाचार्येण चिन्तितं-विचारितम् ।
तत्पश्चात शक्र देवेन्द्र देवराजने श्रमण भगवान् महावीर को बन्दना की, नमस्कार किया। वन्दना-नमस्कार करके जिस दिशा से प्रकट हुए थे, उसी दिशा में चले गये।
भगवान् सिंगारे हुए हाथी पर आरूढ़ होकर, बार-बार उस जनसमुदाय द्वारा अवलोकन किये जाते हुए, प्रसन्नता के साथ अपने प्रासाद की ओर चले। प्रभु की इस पवित्र प्रवृत्ति से माता-पिता के चित्त में पुनः पुनः उत्पन्न होने वाली तीब आनन्द-सागर की उछलती हुई चपल लहरें समाई नहीं ।।सू०७२॥
टीका का अर्थ-'एएसिणं' इत्यादि । इन व्याकरण, नय, प्रमाण एवं धर्मसंबंधी प्रश्नों के चित्त में सन्तोष उत्पन्न करनेवाले उत्तर से वहाँ स्थित सभी लोग आश्चर्ययुक्त हो गये। कलाचार्य का अन्तःकरण भी सन्तुष्ट हुआ। तत्पश्चात् कलाचार्य ने विचार किया। क्या विचार किया सो कहते हैं-'अहा, आश्चर्यजनक
ત્યારબાદ, શકેન્દ્ર, ભગવાનને વંદના-નમરકાર કર્યો, ને જે દિશામાંથી આવ્યા હતાં, તે દિશામાં ચાલ્યા ગયા.
ભગવાન પણ, હાથી ઉપર આરુઢ થઈ, પ્રસન્નચિત્ત, મહેલ તરફ વળ્યાં. રસ્તામાં કે ભગવાનને જોઈ જોઈને પણ ઘરાંતાં ન હતાં. તેઓને તેમનામાં અથાગ પ્રેમ હતું. માબાપ પણ પ્રભુનું આટલું બધુ અતુલ જ્ઞાન જોઈ, વિસ્મય પામ્યાં, ને આનંદની લહેરી તેમાં સમાઈ ગયા. (સૂ૦૭૨)
ने अर्थ-एएसिणं' ऽत्यादि. ०५।४२६, नय, प्रभा भने यसमधी से प्रश्नानायित्तमासात पत्र ક૨ના૨ ઉત્તરેથી ત્યાં રહેલ બધા લકે અશ્ચર્યચકિત થઈ ગયાં. કલાચાર્યનાં અંતઃકરણમાં પણ સંતોષ થયું. ત્યાર બાદ કલાચા વિચાર કર્યો, જે વિચાર કર્યો તે કહે છે-“અહા, આ દૂધમુખ કમળ બાળકે ચિત્તમાં ચમત્કાર કરનારી
Rajas
भगत्कृतशक्रपश्नोत्तरकरणेन सर्वजनाः नामाश्चर्यम्
॥१०७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्य. सूत्रे
॥१०८॥
किम् ? इत्याह- आश्चर्यम् = विस्मयकरम् इदम् यन् एतेन = अनेन दुग्धमुखेन सुकुमारेण = कोमलेन वालेन एतादृशी= aarमत्कारिणी विद्या कुतः = कस्मात् जनात् शिक्षिता = बुद्धिविषयीकृता, मम मनसि यः संदेह: = संशयः चिरकालात् आसीत्, यश्च संदेहो न केनापि जनेन अयपर्यन्तम् = अद्यावधि निवारितः = दूरीकृतः, स सर्वः संदेहः अद्य अस्मिन् दिवसे अन=श्रीवर्धमानेन बालेन निवारितः, एतत् = वक्ष्यमाणं सत्यम् = यथार्थम्, यत् महापुरुषे विशिष्टपुरुषे एतादृशाः = चित्तचमत्कारका गुणा भवन्त्येव = जायन्त एव अस्य = बालस्य कोदृशं गाम्भीर्यम् गम्भीरता, यत् एतादृशगुणगणसम्पन्नोऽपि = चित्तचमत्कारकगुणसमूहवानपि एपः श्रीवर्धमानो बालः अत्र = मनिकटे पठितुं= शिक्षां ग्रहीतुं समागतः । सत्यम् = यथार्थ यत्- अर्धभृतः = अर्द्ध देशावच्छेदेन जलसहितो घटः, शब्दं करोति, न तु पूर्ण: = मुखपर्यन्तं जलभृतः, दुर्बल: बलरहित एवं जनः चीरकरोति = चीत्कारं करोति न तु पूर्णः । कांस्यं कांस्यपात्रं गुञ्जति = शब्दं करोति, किन्तु कनकं सुवर्ण न गुञ्जति, एवमेव महापुरुषाः = उत्तमपुरुषाः निजमहिमानं= है कि इस दुधमुंहे कोमल बालक ने ऐसी चित्त में चमत्कार करने वाली विद्या किस मनुष्य से सीखी है ?. मेरे मन में जो शंका बहुत समय से बनी हुई थी और आजतक जिस शंका का किसी ने भी समाधान नहीं किया था, वह सब शंका आज बालक वर्धमान ने दूर कर दी । यथार्थ ही है महापुरुषों के गुण चिन में चमत्कार उत्पन्न करने वाले होते ही हैं। इस बालक की गंभीरता कैसी है कि चमत्कारिक गुणों के से सम्पन्न होने पर भी यह मेरे पास शिक्षा ग्रहण करने के लिए चला आया ! समूह ठीक ही कहा जाता है कि, आधा भरा हुआ घड़ा ही आवाज करता है पूरा भरा नहीं; दुर्बल जन ही चिल्लाते हैं शूर नहीं; कांसा बजता है, किन्तु स्वर्ण नहीं बजता । इसी प्रकार महापुरुष अपनी महिमा को प्रकाशित नहीं करते!
यह
આવી વિદ્યા કયા મનુષ્ય પાસેથી શીખી છે? મારાં મનમાં આજ સુધી જે શંકા રહેલ હતી અને આજ સુધી જે શ ંકાનુ કોઇએ પણ સમાધાન કર્યું ન હતું, તે બધી શકાનું આજ બાળક વમાને નિવારણ કરી નાખ્યું. યથાર્થ જ છે કે મહાપુરુષમાં આવા ચિત્તમાં ચમત્કાર ઉત્પન્ન કરનારા ગુણ્ણા હેાય છેજ, આ બાળકની ગંભીરતા કેટલી બધી
કે ચમત્કારિક ગુણાના સમૂહવાળે હોવા છતાં પણ તે મારી પાસે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવા માટે ચાણ્યા આળ્યેા છે. એ બરાબર જ કહેલ છે કે અધુરા ઘડેજ અવાજ કરે છે પૂરા ભરેલેા અવાજ કરતે નથી, દુ॰ળ માણુસ જ વધારે ગજે છે શૂર નહીં, કાંસુ વાગે છે સુવણ' નહીં, એજ પ્રમાણે મહાપુરુષ પેતાની મહત્તાને જાહેર કરતાં નથી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवत्कृतशक्रप्रश्नो
चरकरणेन
कलाचार्य
स्य मनोविचारः ।
॥१०८॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्र ॥१०९॥
कल्पमञ्जरी टीका
स्वमहत्वं न प्रकाशयन्ति=न प्रकटयन्ति । ततः तदनन्तरम् स शक्रो देवेन्द्रो देवराजो निजस्वकीयम् इन्द्ररूपम् प्रकटय्य-प्रकाश्य, सकलगुणनीरनिधेः सर्वगुणसमुद्रस्य महावीरपभोः महावीरस्वामिनः, अतुलबलवीर्यबुद्धिप्रभुत्वं तुलनारहितबलपराक्रमबुद्धिनैपुण्यम् , तत्र स्थितान् जनान् पर्यचाययत् ज्ञापितवान् यत् अयं पुरस्थितः सकलगुणालवाल:-सकलानां सर्वेषां गुणानां दयादाक्षिण्यादीनाम् आलवालः सुकुमारो वाल: साधारणो नास्ति, किन्तु-सर्वशास्त्रपारीणः सर्वशास्त्रपारङ्गतः, तथा-सर्वजगजीवयोनिरक्षणपरायणः-सर्वेषु जगत्सु या जीवानां पाणिनां योनयो मनुष्यादियोनयस्तासां रक्षणे-रक्षायां परायणः-तत्परः, श्रीवर्धमानः तदाख्यः चरमतीर्थकरः अन्तिमचतुविशतितमतीर्थकरः अस्ति=विद्यत इति ।
ततः श्रीवीरपरिचयख्यापनानन्तरं खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा यस्याः दिशयां दिशमाश्रित्य प्रादुर्भतः तामेव दिशं प्रतिगतः परात्य गतः।
तत्पश्चात् शक्र देवेन्द्र देवराज ने अपने इन्द्र-रूप को प्रकट करके समस्त गुणों के समुद्र भगवान् महावीर के अतुल बल, वी द्धि और प्रभुता का वहाँ स्थित जनों को परिचय कराया कि-यह दयादाक्षिण्य आदि सब गुणों के आलवाल (क्यारी) सुकुमार बाल सामान्य नहीं हैं, किन्तु समस्त शास्त्रों के पारगामी तथा सारे संसार में जीवों की जो मनुष्यादि योनियां हैं, उनकी रक्षा करने में तत्पर श्रीवर्धमान-नामक अन्तिम-वौवीसवें तीर्थकर हैं।
श्रीवीर भगवान् का परिचय देने के पश्चात् शक्र देवेन्द्र देवराज ने श्रमण भगवान महावीर को वन्दन किया, नमस्कार किय वन्दना-नमस्कार करके जिस दिशा से प्रकट हुए थे, उसी दिशा में चले गये।
ત્યાર બાદ શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજે પિતાના ઈન્દ્રનાં રૂપને પ્રગટ કરીને, સમસ્ત ગુણેના સાગર, ભગવાન મહાવીરના અતુલ બળ, વીર્ય, બુદ્ધિ અને પ્રભુતાને ત્યાં આવેલ માણસને પરિચય કરાવ્યું કે આ દયા, દાક્ષિણ્ય–આદિ સઘળા ગુણોને આલબાલ (થારી) સુકુમાર બાળક સામાન્ય નથી, પણ સમસ્ત શાસ્ત્રોને પાર પામનાર તથા આખા સંસારમાં જીવેની જે મનુષ્યાદિ નીઓ છે, તેમની રક્ષા કરવાને સમર્થ શ્રી વર્ધમાન નામના અન્તિમ–ચાવીસમાં તીર્થકર છે.
શ્રી વીર ભગવાનને પરિચય આપ્યા પછી શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન કર્યા, નમસ્કાર કર્યો, બંદન-નમસ્કાર કરીને જે દિશામાં પ્રગટ થયાં હતાં એજ દિશામાં ચાલ્યા ગયાં.
शक्रण भगवतश्वरमतीथ.
करत्वप्रकाशनम्
॥१०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥११०॥
PIECIRHITAR
प्रभुश्च श्रीवर्धमानस्वामी च सुसज्जीकृतं सम्यक् सज्जितं, गज हस्तिनम् आरुह्य-गजोपरि समुपविश्य तेन-सहाऽऽगतेन शिक्षास्थानस्थेन च जनसमुदायेन-परिजनसमूहेन दर्शकजनसमूहेन च अवलोक्यमानोऽवलोक्यमानः पुनः पुनरनिमेपग्मिदृश्यमानः समसाद-प्रसन्नतापूर्वकं यथा स्यात्तथा स्वप्रासाद-स्वकीयराजभवनम् अभ्यगात् गतवान् , एतादृशपवित्रप्रभुप्रवृत्तितः इन्द्रकृतप्रश्नसमाधान-कलाचार्यसन्तोषण-सकलजनप्रसादनरूप-निमलश्रीवीरस्वामिसमाचारान , मातापित्रादीनां मातापित्रोः, आदिना भ्रानप्रभृतीनामपि चेतसि-मनसि भूयो भूयः= वारंवारम् अमन्दाऽऽनन्दसिन्धूच्छलत्तरलतरङ्गः अतिहर्षसमुद्रोद्गच्छच्चपलोमिः-हर्षातिशयरूपसामुद्रिकतटस्पर्शिचलतरङ्गो न संमितः= न ममे। अश्रमिषेण आनन्दो बहिर्गत इति भावः ॥मू०७२।।
कल्पमञ्जरी
टीका
श्रीवर्धमान स्वामी बढ़िया सजाये हुए गजराज पर सवार होकर साथ आये हुए, एवं शिक्षास्थान में एकत्र हुए जनसमूह द्वारा तथा परिजनसमूह के द्वारा पुनः पुनः निर्निमेष दृष्टि द्वारा देखे जाते हुए प्रसन्नतापूर्वक अपने राजमहल में चले गये।
इन्द्र द्वारा किये गये प्रश्ना के समाधान, कलाचार्य को संतुष्ट करना एवं सकल जनों को प्रसन्न करना-इस प्रकारकी श्रीवीरस्वामी की प्रवृत्ति से माता-पिता के तथा आदि शब्द से भाई वगैरेहम के मन में प्रबल हर्ष-रूपी सागर की बार-बार उछलती एवं चंचल तरंगें समा न सकी। आशय यह है कि वह हर्ष भीतर न समाया तो आंसुओं के बहाने बाहर निकल पड़ा ।।मू०७२।।
भगवतः स्वप्रासादा गमनम्, मातापित्रा. दोनामानन्दश्च।
A MHARASHRESERVERSEASE
શ્રીવર્ધમાનસ્વામી સારી રીતે શણગારેલા ગજરાજ પર સવાર થઈને સાથે આવેલ તથા શિક્ષાસ્થાનમાં એકત્ર થયેલ જનસમૂહ દ્વારા તથા પરિજનસમૂહદ્વારા ફરી-ફરીથી અનિમેષ નજરે જોવાતાં પ્રસન્નતાપૂર્વક પિતાના રાજમહેલમાં ચાલ્યા ગયાં.
ઈન્દ્ર દ્વારા પૂછાયેલા પ્રશ્નોનું સમાધાન, કલાચાયને સંતુષ્ટ કરવું અને સધળા લોકોને પ્રસન્ન કરવું, આ પ્રકારની શ્રીવીરસ્વામીની પ્રવૃત્તિથી માતા-પિતાના તથા આદિ શબ્દથી ભાઈ વગેરેનાં મનમાં પ્રબળ હર્ષ રૂપી સાગરની વારંવાર ઉછળતી અને ચંચળ લહેર સમાઈ શકો નહીં. આશય એ છે કે તે હષ અંદર સમાયે નહીં તે હર્ષારૂપે બહાર નિકળી પડશે. (સૂ૦૭૨)
॥११०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥११॥
मञ्जरी
टीका
मूलम्-तए णं तं समयं भगवं महावीरं उम्मुक्कबालभाचं विष्णायपरिणयमेत्तं णवंगसुत्तपडिबोहियं जाणिय अम्मापियरो सागेयपुराहिवस्स समरवीरस्स रन्नो धूयाए धारिणीए देवीए अंगजायाए जसोयाए राजवरकन्नाए पाणि गिहाविसु ।।
तो णं समणस्स भगवओ महावीरस्स पियदंसणेति नामं धूया जाया। सा च जोवणगमणुप्पत्ता सयस्स भाइणिजस्स जमालिस्स दिन्ना। तीसे पियदसणाए धूया सेसवईति नामं जाया।
समणस्स भगवो महावीरस्स पिउणो कासवगोत्तस्स सिद्धत्थेत्ति वा, सेजंसेत्ति वा, जसंसेत्ति वा तो नामधेजा।
माउगो वासिटगुत्ताए तिसलेति वा, विदेहदिण्णेति वा, पियकारिणीति वा तओ नामधेजा।
भगवो पित्तियए सुपासे कासवगोते. जेहे भाया णंदिवद्धणे कासवगोत्ते । जेट्ठा भइणी सुदंसणा कासवगोत्ता । भज्जा जसोया कोडिण्णगोत्ता। धूयाए कासवगुत्ताए अणोजाइ वा पियदंसणाइ वा दो नामधिज्जा। गतुईए कोसियगोत्ताए सेसवईति वा जसवईति वा दो नामधिज्जा होत्था।
समणस्स णं भगवओ महावीरस्स अम्मापियरो पासावच्चिजा समणोवासगा यावि होत्था। ते णं बहू समणोवासगपरियागं पाउणित्ता अपच्छिमाए संलेहणाए झोसणाए झोसियसरीरा कालमासे कालं किच्चा बारसमे अचुए कप्पे देवत्ताए उववण्णा, तो णं महाविदेहे सिज्झिस्संति ॥सू०७३।।
छाया-ततः खलु तं श्रमणं भगवन्तं महावीरम् उन्मुक्तबालभावं विज्ञातपरिणतमात्र नवाङ्गसुप्तप्रतिबोधितं ज्ञात्वा अम्बापितरौ साकेतपुराधिपस्य समरवीरस्य राज्ञो दुहितुः, धारिण्या देव्या अङ्गजाताया यशोदाया
भगवतो
विवाह
मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान् को बाल्यावस्था से मुक्त परिपक्व ज्ञान वाला तथा नौ अंग जिनके जाग गये हैं-अर्थात् युवावस्था के कारण नौ अंग जिनके विकसित हो गये हैंऐसा जान कर मातापिताने साकेतपुर के अधिपति समरवीर राजा की कन्या, धारिणी देवी की अङ्गजात
॥१११॥
भूबनो अर्थ -'तए 'त्या. मा४ १५ भान, माल्यावस्थाथी भुत यां, युवान क्यने पास यां, મને તેના નવ અંગે પરિપૂર્ણ યુવાનીને લીધે જાગ્યાં એટલે વિકસિત થયાં, તેનું જ્ઞાન પણ પરિપકવ થયું. આ બધું થઇ જાતાં, માતા-પિતાએ, સાકેતપુર (અયોધ્યાનગરી) ના અધિપતિ સમરવીર રાજાની પુત્રી અને પારિણી રાણીની છે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१४२॥
真獎獎
5000
राजवरकन्यायाः पाणिम् अग्राहयताम् ।
ततः खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'प्रियदर्शना' इति दुहिता जाता । सा च यौवनकमनुप्राप्ता स्वरमै भागिनेयाय जमालये दत्ता । तस्याः प्रियदर्शनाया दुहिता 'शेषवती' - इति नाम जाता ।
श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पितुः काश्यपगोत्रस्य सिद्धार्थ इति वा, श्रेयांस इति वा, यशस्वी इति वा, त्रीणि नामधेयानि ।
मातुर्वाशिष्ठ गोत्रायाः 'त्रिशला' इति वा 'विदेहदत्ता' इति वा 'प्रियकारिणी' इति वा त्रीणि नामधेयानि । भगवतः पितृव्यः सुप काश्यपगोत्रः, ज्येष्ठो भ्राता नन्दिवर्धनः काश्यपगोत्रः । ज्येष्ठा भगिनी सुदर्शना काश्यपणोत्रा । भार्या यशोदा कौडिन्यगोत्रा । दुहितुः काश्यपगोत्रायाः 'अनवद्या' इति वा 'प्रियदर्शना' 'यशोदा' नामक श्रेष्ठ राजकन्या के साथ पाणिग्रहण ( विवाह ) कराया ।
पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर की 'प्रियदर्शना' नामक कन्या का जन्म हुआ। जब वह यौवन को प्राप्त हुई तो भगवान के भागिनेय (बहिन के लड़के) जमालि के साथ उसका विवाह हुआ । प्रियदर्शना की पुत्री 'शेषवती' हुई ।
श्रमण भगवान् महावीर के काश्यपगोत्रीय पिता के तीन नाम थे- सिद्धार्थ, श्रेयांस और यशस्वी । वाशिष्ठ गोत्रीया माता के तीन नाम थे- त्रिशला, विदेहदत्ता और प्रियकारिणी ।
भगवान् के काका सुपार्श्व थे, जो काश्यपगोत्रीय थे। बड़े भाई नन्दिवर्धन थे, वे भी काश्यपगोत्र के थे। बड़ी बहिन सुदर्शना काश्यपगोत्र की थी। उनकी पत्नी यशोदा कौडिन्यगोत्र की थी ।
अगलत यशोदा नामनी उन्या साथै 'वर्धमान' तु पाशग्रहण (अग्न) शव्यु.
સમય વીતતાં, બહૂ માન' ને ત્યાં પ્રિયદર્શીના નામની પ્રિય કન્યાના જન્મ થયે. આ કન્યાને પ્રાપ્તવયે ‘વમાન' ના ભાણેજ જમલિ સાથે, પરણાવી દેવામાં આવી. આ પ્રિયદર્શનાને, શેષવતી નામની એક પુત્રી પણ
Gत्पन्न थर्ध.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
लगवान महावीरना अश्यपगोत्री पिताना, ऋणु नाम हतां - (१) सिद्धार्थ, (२) श्रेयांस, (3) यशस्वी. तेमनी वाशिष्ठ गोत्री भाताना पशु, प्रभु नाम हतां - (१) त्रिशसा, (२) विदेहहत्ता (3) प्रियारिशी ભગવાનના કાકા સુપાઘ, વડિલ મધુ નંદિવર્ધન, અને માટી બહેન સુદના આ સર્વ કાશ્યપગેાત્રી હતાં.
通通通藏藏
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतः
स्वजनवर्णनम्.
॥ ११२ ॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
इति वा द्वे नामधेये। नव्याः कौशिकगोत्रायाः 'शेपवती' इति वा, 'यशस्वती' इति वा दू नामधेये अभूताम्।
श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य अम्बापितगै पार्धापत्यीयौ श्रमणोपासको चापि अभूताम्। तौ खलु बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा अपश्चिमया मारणान्तिक्या संलेखनया जोषणया जोषितशरीरौ कालमासे कालं कृत्वा द्वादशे अच्युते कल्पे देवतया उपपन्नौ, ततः खलु महाविदेहे सेत्स्यतः ।।मू०७३।।
टीका-'तए णं समणं' इत्यादि । ततः तदनन्तरं खलु तं श्रमणं भगवन्तं महावीरम् उन्मुक्तबालभावं-त्यक्तबाल्यावस्थं, विज्ञातपरिणतमात्र परिपक्वविज्ञानं, नवाङ्गसुप्तप्रतिबोधित-श्रोत्रद्वयं चक्षुद्वयं घ्राणद्वयं
कल्प
मञ्जरी
टीका
उनकी काश्यपगोत्र की लड़की के दो नाम थे-अनवद्या और प्रियदर्शना । उनकी दौहित्री (नातिन) कौशिकगोत्र की थी। उसके दो नाम थे—शेषवती और यशस्वती।
श्रमण भगवान् महावीर के माता-पिता पार्थापत्यीय (पाश्वनाथ के अनुयायी) श्रमणोपासक थे। वे दोनों बहुत वर्षों तक श्रमणोपासक-पर्याय को पालकर अर्थात् श्रावक-अवस्था में रहकर अन्तिम समय में होने वाली मारणान्तिक-संलेखना-जोषणा से शरीर को जोषित करके, मृत्यु के अवसर पर काल करके बारहवें अच्युत नामक देवलोक में देवरूप से उत्पन्न हुए । वहाँ से च्यब कर वे महाविदेह में सिद्ध होंगे ।मू०७३॥
टीका का अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तदनन्तर श्रमण भगवान् महावीर को बाल्य-चय को पार किया हुआ,
भगवतः स्वजनवर्णनम्.
તેમના પત્ની યશોદાનું ગોત્ર “કૌડિન્ય” હતું. ભગવાનની કાશ્યપગેત્રી દીકરીના બે નામ હતા-(૧) અનવદ્યા, (૨) પ્રિયદર્શના. અને પ્રિયદર્શનાની પુત્રી કોશિકશેત્રી હતી. આ દૌદીત્રીના બે નામ હતાં—(૧) શેષવતી, (२) यशस्पता
ભગવાનના માતા-પિતા પાર્થાપત્યય (પાર્શ્વનાથ ભગવાનના અનુયાયી) શ્રમણોપાસક હતાં. આ બન્ને જણાએ, વર્ષો સુધી, શ્રાવકપર્યાયનું યથાર્થ પાલન કરી, અંતિમ-સમયે મારણાન્તિક સંલેખણાનું સેવન કર્યું', કાલ આબે કાલ કરી,બારમા અશ્રુત નામના દેવલોકમાં દેવપણે તેઓ ઉત્પન્ન થયાં. ત્યાંથી આવી, મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં આવી, त्या ते क्षेत्र, सिद्धथये. (सू०७3)
नामर्थ-'तए थे' त्याहि. त्यार मा भगवान महावीरने, जात्यावस्या पसार यो पछी ४ान, मे
॥११॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥११४॥
有度有通道西藏藏藏式
रसना त्वम् मनश्चेति नव अङ्गानि पूर्व सुप्तानि पश्चात् यौवनेन प्रतिबोधितानि यस्य तम् - नवयौवनोल्लसितं ज्ञात्वा अम्बापितरौ साकेतपुराधिपस्य = अयोध्यानगराधिपतेः समरवीरस्य = तदाख्यस्य राज्ञः दुहितुः पुत्र्याः, धारिण्याः तदाख्याया देव्याः राज्ञया श्रङ्गातायाः = पुत्र्याः यशोदायाः = तदाख्यायाः राजवरकन्यायाः = राजश्रेष्ठ पुत्र्याः पाणि= करम् अग्राहयताम् = विवाहं कारितवन्तौ ।
ततः=पाणिग्रहणानन्तरं खलु कालक्रमेण श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'प्रियदर्शना' इति नाम = तन्नाम्ना
प्रसिद्धा दुहिता=कन्या जाता = उत्पन्ना, सा प्रियदर्शना च यौवनकं = यौवनावस्थाम् अनुप्राप्ता = क्रमेण प्राप्ता सती
भगवता स्वकस्मै भागिनेयाय = निजभगिनीपुत्राय जमालये दत्ता । तस्याः प्रियदर्शनाया दुहिता कन्या 'शेषवती' इति नाम जाता ।
श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पितुः काश्यपगोत्रस्य = काश्यप गोत्रोत्पन्नस्य त्रीणि नामधेयानि सन्ति,
परिपक्व - विज्ञान-वाला, दो कान, दो आँख, दो नाक, रसना, त्वचा और मन - यह नौ अंग जो सुप्त थे, उन्हें यौवन के कारण जागृत हुआ देखकर, माता-पिता ने अयोध्या के राजा समरवीर की पुत्री और धारिणी
नामक देवी की अंगजात यशोदा-नामक श्रेष्ठ राजकन्या के साथ उनका विवाह कराया ।
विवाह के बाद कालक्रम से श्रमण भगवान् महावीर को 'प्रियदर्शना' नामक एक कन्या की प्राप्ति हुई। प्रियदर्शना धीरे-धीरे यौवन अवस्था में पहुँची तो भगवान् ने उसे अपने भागिनेय जमालि को दी
जमाल के साथ उसका विवाह कर दिया। प्रियदर्शना की भी कन्या शेषवती नामक हुई।
श्रमण भगवान् महावीर के पिता के, जो काश्यपगोत्र में उत्पन्न हुए थे, तीन नाम थे - सिद्धार्थ,
આંખ, બે નાક, જીભ, ત્વચા અને મન એ નવ અંગેા જે સુખ્તાવસ્થામાં હતાં તે યૌવનને કારણે જાગૃત થતાં પરિપકવવિજ્ઞાનવાળાં થયેલ જોઇને માતા-પિતાએ અયેધ્યાના રાજા સમરવીરની પુત્રી અને ધારિણી દેવીની અગજાત યશદા નામની શ્રેષ્ઠ રાજકન્યાની સાથે તેમને વિવાહ કર્યા. વિવાહ પછી કાળકમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને યશેાદાની કૂખે “પ્રિયદર્શીના” નામની કન્યા થઈ. પ્રિયદના ધીરે ધીરે યૌવનાવસ્થાએ પહોંચી ત્યારે ભગવાને પોતાના ભાણેજ જલિ સાથે તેના વિવાહ કર્યાં પ્રિયદર્શીનાને પણ શૈષવતી નામે પુત્રી થઈ.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवती
विवाह
वर्णनं
स्वजनवर्णनं च ।
॥११४॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥११५||
मञ्जरी
टीका
TAMATTERTAINMETHERSITE
भगवतः
यथा-'सिद्धार्थः' इति वा, 'श्रेयांस' इति वा, यशस्वी' इति वा।
वाशिष्ठगोत्रायाः वाशिष्ठगोत्रोत्पन्नायाः मातुर्नामधेयानि त्रीणि सन्ति, यथा-'त्रिशला' इति वा, 'विदेहदत्ता' इति वा, 'प्रियकारिणी' इति वा।
भगवतः पितृव्यः सुपाचः काश्यपगोत्र:-काश्यपगोत्रोत्पन्नः आसीत् , ज्येष्ठः अग्रजो भ्राता नन्दिवर्धनातदाख्यः काश्यपगोत्र: काश्यपगोत्रोत्पन्न आसीत् । ज्येष्ठा भगिनी सुदर्शना काश्यपगोत्रा आसीत् । भार्या यशोदानाम्नी कौडिन्यगोत्रा आसीत् । दुहितुः कन्यायाः काश्यपगोत्राया द्वे नामधेये स्तः, यथा'अनवद्या' इति वा, 'प्रियदर्शना' इति वा।
कौशिकगोत्रायाः नयाःन्दौहित्र्याः द्वे नामधेये स्तः, यथा-'शेषवती' इति वा 'यशस्वती' इति वा। श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अम्बापितरौ मातापितरौ पार्थापत्यीयौ पार्श्वनाथस्य शिष्यपरम्परासम्बन्धिनौ श्रेयांस और यशस्वी।
वाशिष्ठगोत्र में उत्पन्न माता के तीन नाम थे-त्रिशला, विदेहदत्ता और प्रियकारिणी।
भगवान् के काका काश्यपगोत्रोत्पन्न 'सुपाच'थे। बड़े भ्राता काश्यपगोत्रोत्पन्न नन्दिवर्धन थे। बड़ी बहिन काश्यपगोत्रीया सुदर्शना थी। पत्नी का नाम यशोदा था, वह कौडिन्य-गोत्र में उत्पन्न हुई थी। उनकी कन्या काश्यपगोत्रीया के दो नाम थे-प्रियदर्शना और अनवद्या। कौशिकगोत्र में उत्पन्न नातिन के दो नाम थे-शेषवती और यशस्वती।
भगवान् के माता-पिता भगवान् पार्श्वनाथ को शिष्यपरम्परा से संबंध रखने वाले श्रावक थे।
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં પિતા કાશ્યપગેત્રમાં જન્મ્યાં હતાં. તેમનાં ત્રણ નામ હતાં-સિદ્ધાર્થ, શ્રેયાંસ અને યશસ્વી.
વાશિષ્ઠગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ તેમનાં માતાનાં પણ ત્રણ નામ હતા-ત્રિશલા, વિદેહદત્તા અને પ્રિયકારિણી.
ભગવાનના કાકા “સુપાર્શ્વ” કાશ્યપગેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ હતા. મોટા ભાઈ કાશ્યપગેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ નન્દિવર્ધન હતા. કાશ્યપગેત્રીયા સુદર્શન તેમની મોટી બેન હતાં. પત્નીનું નામ યશોદા હતું, તે કૌડિન્યગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ હતી. તેમની કાશ્યપગોત્રીયા કન્યાનાં બે નામ હતાં–પ્રિયદર્શના અને અનવદ્યા. કૌશિકોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ નાતિન (દીકરીની દીકરી) નાં બે નામ હતાં–શેષવતી, યશસ્વતી.
ભગવાનના માતા-પિતા ભગવાન પાર્શ્વનાથની શિષ્ય પરંપરા સાથે સંબંધ રાખનાર શ્રાવક હતાં. તેઓ ઘણું
वर्णनम्,
॥११५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥११६॥
कल्पमञ्जरी
टीका
भगवतो
श्रमणोपासकौ श्रावको चापि अभूताम् आस्ताम् । तौ महावीरस्य मातापितरौ बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्याय श्रावकत्वं पालयित्वा अपश्चिमया सर्वान्तिमया मारणान्तिक्यान्मरणान्तिमसमयभवया संलेखनया जोषणया जोषितशरीरौं सन्तौ कालमासे कालं कृत्वा द्वादशे-अच्युते कल्पे देवतया देवत्वेन उपपन्नौ। ततः खलु महाविदेहक्षेत्रे उत्पद्य सेत्स्यतः सिद्धि प्राप्स्यतः ॥म्०७३||
मूलम्-तेणं कालेणं तेण समएणं समणे भगवं महावीरे तिष्णाणोवगए अम्मापिऊहिं देवलोयं गएहिं समाणेहि समत्तपइण्णे अट्ठावीसं वासाई अगारमज्झे वसित्ता अभिणिक्खमणाभिप्पाए यावि होत्था। तं जाणिय भगवो जेटभाया गंदिवद्धणो राया भयवं एवं वयासो-'हे भायर ! अम्मापिऊणं वियोगदुक्खं अजवि नो विसरियं, नो णं अम्हाणं सयणपरियणो सोगविमुक्को संजाओ, एयम्मि अवसरम्मि तुम्भे अभिणिक्खमणाभिप्पाया हविय मा मम हिययम्मि खए खारं णिक्खेवेह । पाणप्पियाणं तुम्हाणं विरहो अम्हाणं असज्झो अस्थि । भगवया कहियं-अम्मापिउभइणीभाइसंबंधो अस्स जीवस्स अणंतवारं जाओ, एत्थ नो पडिबंधो कायब्वो-त्ति । णंदिवद्धणेण वुत्त-भायर ! जंभे कहियं तं सव्वं सच्चं, मम अग्गहेणवि तुम्हेहि दो बरिसाई जाव गिहवासे अवस्सं वसियव्वं-ति ।
तए णं णिच्छयणाणी भयवं नियभाउणो नंदिवद्धणस्स एयमढे सोचा निसम्म एवं बयासी-जइ एवं भवं कहेइ तो दो वरिसाई जाव गिहवासे वसामि, अजप्पभिई च णं गिहम्मि मज्झ निमित्तं आरंभो समारंभो वा नो करणिजो। साहुवित्तीए अहं चिहिस्सामि । नंदिवद्धणो राया तं पडिच्छइ। वे बहुत वर्षों तक श्रमणोपासकपर्याय पालकर सबसे अन्तमें, मरणके समय में होने वाली संलेखनाजोपणा से शरीर को जोषित करके (समाधि-मरण का सेवन करके) कालमास में काल कर के बारहवें अच्युत-नामक कल्प में देव-पर्याय से उत्पन्न हुए। वहाँ से च्यवकर महाविदेह क्षेत्र में उत्पन्न होंगे और मुक्ति प्राप्त करेंगे । ॥ ७३ ॥ વર્ષો સુધી શ્રમણોપાસકપર્યાય પાળીને, છેવટે મરણુસમયે થનારી સંખના-જોષાથી શરીરને જોષિત કરીને (સમાધિમરણનું સેવન કરીને) કાળમાસમાં કાળ કરીને અમ્યુત-નામના બોરમા ક૯૫માં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયાં. ત્યાંથી રવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થશે અને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે. (સૂ૭૩)
SEY
मातापित्रो पावापत्यीयश्रावकत्वस्य मोक्ष्य
SMS
माणत्वस्य
च वर्णनम्.
॥११६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
तए णं समणे भगवं महावीरे तत्थ गिहवासे वसमाणे निच्चं काउस्सग करेमाणे बंभचेरं पालेमाणे सिणाणं सरोरसोहं च वज्जेमाणे एसणिज्जेणं असणाइणा सरीरजत्तं निव्वाहेमाणे विसुद्धज्झाणं झियायमाणे भावमुणिवित्तीए जहातहा एग परिसं अगारवासे वसीअ ॥०७४।।
छाया--तस्मिन काले तस्मिन् समपे श्रमणो भगपान् महावीरः त्रिज्ञानोपगतः अम्बापित्रोः देवलोकं गतयोः सतोः समाप्तपतिज्ञः अष्टाविंशति वर्षाणि अगारमध्ये उपित्वा अमिनिष्क्रमणाभिप्रायश्चापि बभूव । तज्ज्ञात्वा भगवतो ज्येष्ठभ्राता नन्दिवर्धनो राजा भगवन्तमेवमवादीत्-हे भ्रातः ! अम्बापित्रोवियोगदुःखमद्यापि नो विस्मृतम् , नो खलु अस्माकं स्वजनपरिजनः शोकविमुक्तः संजातः, एतस्मिन् अवसरे यूयमभिनिष्क्रमणाभिमाया भूत्वा मा मम हृदये क्षते क्षारं निक्षिपत । प्राणप्रियाणां युष्माक विरहोऽस्माकमसद्योऽस्ति ।
कल्पमञ्जरी टीका
॥११७॥
अभिनिष्क्रमणार्थ भगवतो नन्दिवर्ध
मूल का अर्थ- तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल और उस समय में तीन ज्ञान से युक्त श्रमण भगवान् महावीर की, माता-पिता के देवलोक-गमन करने पर, प्रतिज्ञा पूर्ण हो गई। अट्ठाईस वर्ष तक गृहवास में रहकर उन्होंने दीक्षा अंगीकार करने का विचार किया । यह जान कर भगवान के ज्येष्ठ भ्राता नन्दिवर्धन राजाने भगवान् से कहा-हे बन्धु ! माता-पिता के वियोग का दुःख अभी तक भूला नहीं है, हमारे स्वजन और परिजन शोक से मुक्त नहीं हुए हैं। इस अवसर पर दीक्षा अंगीकार करने का विचार मत करो, मेरे हृदय के घाव पर नमक (क्षार) मत छिड़को । तुम मुझे प्राणों के समान प्रिय हो । तुम्हारा विरह हमें असह्य है ।
नेन सह
संवादः
તેમણે દીક્ષા
भूजन अर्थ—'तेणं कालेणं' त्याहि. तेणेते समये, त्र ज्ञानयुत श्रम लगवान महावीरना भाताપિતા દેવલોકમાં પધારવાના કારણે તેમની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થઈ ગઈ. અઠ્ઠાવીસ વર્ષ ગૃહવાસ (સંસાર)માં રહ્યા પછી તેમણે દીક્ષા અંગીકાર કરવા નિશ્ચય કર્યો.
પ્રભુને આ નિર્ણય જાણી ભગવાનના મોટાભાઈ નંદિવર્ધન રાજાએ ભગવાનને કહ્યું કે “હે ભાઈ! માતાપિતાના વિયેગનું દુઃખ હજી હું વીસરી શક નથી. આપણા સ્વજન-પરિજને પણ શોકથી હજી મુક્ત થયાં નથી. એવા સંજોગોમાં તમે દીક્ષા ગ્રહણ કરવાની વાત ન કરે, મારા હૈયામાં પડેલા ઘા હજી રૂઝાયા નથી ત્યાં મીઠું ભભરાવવાનું સાહસ ન ખેડે. તમે મારા પ્રાણથી પણ અધિક વહાલા છે. તમારે વિયેગ મારાથી સહન થશે નહિ.
આ નિર્ણય જાણી
શકય નથી. આપણામાં પડેલા ઘા
॥११७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प सूत्रे ॥११८॥
MARKETE
PEESLEEKAL
भगवता कथितम्-अम्बापितृभगिनीभ्रातृसम्बन्धोऽस्य जीवस्य अनन्तवारं जातः, अतोऽत्र नो प्रतिबन्धः कर्तव्य इति । नन्दिवर्धनेनोक्तं- भ्रातः ! यद् युष्माभिः कथितं तत् सर्वं सत्यं, ममाऽऽग्रहेणापि युष्माभि वर्षे यावद् गृहवासेऽवश्यं वस्तव्यमिति ।
ततः खलु निश्वयज्ञानी भगवान् निजभ्रातुर्नन्दिवर्धनस्य एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य एवमवादीत् - यद्येवं भवान् कथयति तदा द्वे वर्षे यावद् गृहवासे वसामि । अद्यप्रभृति च खलु गृहे मत्रिमित्त आरम्भः समारम्भो वा नो करणीयः, साधुवृत्या स्थास्यामि । नन्दिवर्धनो राजा तत् प्रतीच्छति ।
ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तत्र गृहवासे वसन् नित्यं कायोत्सर्ग कुर्वन् ब्रह्मचर्य पालयन् भगवान् ने कहा- माता, पिता, बहिन, भाई का संबंध इस जीव का अनन्त बार हो चुका है, अतः इस विषय में रुकावट न डालिए ।
नन्दिवर्धन बोले- भाई ! तुमने जो कहा सो सब सच है; मगर मेरा आग्रह मान कर भी तुम्हें दो वर्ष तक गृहवास में अवश्य रहना चाहिए ।
as freeज्ञानी भगवान ने अपने भाई नन्दिवर्धन के इस अर्थ को सुनकर और हृदय में धारण कर के इस प्रकार कहा - यदि आप ऐसा कहते हैं तो दो वर्ष तक गृहवास में रहता हूँ; मगर आज से मेरे निमित्त घरमें यारंभ-समारंभ न होना चाहिए। मैं साधु- वृत्ति से रहूँगा । नन्दिवर्धन राजाने यह बात स्वीकार कर ली ।
तब से श्रमण भगवान महावीर गृहवास में रहते हुए, नित्य कायोत्सर्ग करते हुए, ब्रह्मचर्य का ભગવાને જવાબ આપ્યા— હે ભાઇ ! માતા-પિતા અને બહેન-ભાઈના સંબંધ તે આ જીવે અન તીવાર કર્યા છે. માટે આ વિષયમાં હવે અ ંતરાય ન નાખા તા સરૂ !
નંદિવ"ને આગળ ચાલી કહ્યુ કે હે ભાઈ ! તમે જે કહ્યું' તે સત્ય છે. તમે હજુ બે વર્ષે ગૃહવાસમાં વિતાવા તે સારૂં'!
પરંતુ મારા આગ્રહ માની જઈ
મોટાભાઇના આ પ્રત્યુત્તર સાંભળી નિશ્ચયજ્ઞાની પ્રભુ મહાવીરે પોતાના ભાઇ નંદિવર્ધનની આવી ઇચ્છા જાણી, હૃદયમાં ઉતારી અને કીધુ કે ‘જો આપની ઇચ્છા એમ જ હોય તે। હું હજુ બે વર્ષ ગૃહવાસમાં રહીશ, પણ શરત એ કે મારા નિમિત્તે, ઘરમાં કઈ પણ પ્રકારને આરંભ-સમારંભ થવો ન જોઈએ. હું સાધુ-વૃત્તિવાળા થઈને જ રહીશ. ’નંદિવર્ધને પ્રભુની આ વાતના સ્વીકાર કર્યાં,
મેટાલાઇ સાથે આ વાત થયા પછી, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ગૃહવાસમાં રહી દિવસેા વીતાવવા લાગ્યા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
C
कल्प
मञ्जरी टीका
अभिनिष्क्र
मणार्थ भगवतो
नन्दिवर्ध
नेन सह संवादः
॥११८॥
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
स्नानं शरीरशोभां च वर्जयन एपणीयेनाशनादिना शरीरयात्रां निर्वहन् विशुदध्यानं ध्यायन् भावमुनिकृत्या। यथा तथा एक वर्षमगारवासेऽवसत् ।।सू०७४।।
टीका--'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये मातापितृदेवलोकगमनकालावसरे श्रमणो भगवान् महावीरविज्ञानोपगतः मतिश्रुत्पवधिरूपज्ञानत्रयवान् अम्बापित्रो-मातापित्रोः देवलोकं स्वर्गलोकं गतयोः सतोः समाप्तप्रतिज्ञः पूर्णप्रतिज्ञः सन् अष्टाविंशतिम्-अष्टाविंशतिसंख्यानि वर्षाणि अगारमध्ये गृहमध्य उपित्वा वासं कृत्वा अमिनिष्क्रमणामिप्रायः संयमग्रहणाभिलाषुकः अभूत् , तत् ज्ञात्वा भगवतः श्रीवीरस्य ज्येष्ठभ्राता नन्दिवर्धनो राजा भगवन्तं श्रीवीरस्वामिनमेवमवादीत-हे भ्रातः! अम्बापित्रो मातापित्रोः वियोगदुःख-विरहजनितदुःखम् अद्यापि-प्रद्यपर्यन्तमपि नो विस्मृतम्, तथा-अस्माकं स्वजनपरिजनः
कल्पमञ्जरी टीका
॥११॥
अभिनिष्क| मणार्थ
पालन करते हुए, स्नान एवं शरीरशोभा न करते हुए, एषणीय अशन आदि से शरीरयात्रा का निर्वाह करते हुए, विशुद्ध ध्यान ध्याते हुए, भावमुनि की वृत्ति से जैसे-तैसे एक वर्ष तक आगारवास में रहे । ।मु०७४॥
टीका का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल और उस समय में अर्थात् माता-पिता के देवलोक-गमन के समय में मति श्रुत और अबधिज्ञान के धनी श्रमण भगवान महावीर पूर्णप्रतिज्ञ हो गये, अर्थात् उनकी प्रतिज्ञा पूरी हो गई। तब अट्ठाईस वर्ष गृहवास कर के वे संजम ग्रहण करने के अमिलाषी हुए । यह जानकर श्री महावीर के ज्येष्ठ भ्राता नन्दिवर्धन राजा भगवान् वीर स्वामीसे इस
भगवतो
नन्दिवर्धनेन सह संवादः
તે દરમ્યાન આ પ્રમાણે નિયમનું પાલન કરવા લાગ્યા. (૧) દરરોજ કાસગ કરતા. (૨) બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતા. (૩) શરીરની શોભા વધારવાના ઉપાયોથી ધ્રૂર રહેતા. (૪) શરીરના પિષણ પૂરતું જ આહાર લેતા. એ પ્રકારે વિશુદ્ધ ધ્યાન ધરતાં ધરતાં ભાવમુનિ જેવી વૃત્તિને આચરતાં જેમ તેમ એક વર્ષ સુધી અગારવાસમાં ( સંસારી५i) २ह्या. (सू०७४)
न - तेणं कालेणं' त्याहि ते ४ाणे भने त समये मेटले प्रभु महावीरना भाता-पिता દેવલોક પામતાં, મતિ, શ્રત અને અવધિજ્ઞાનધારી એવા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પ્રતિજ્ઞા હવે પૂર્ણ થઈ. અઠાવીસ વર્ષ સંસારમાં રહ્યા બાદ તેમને સંયમ લેવાની એટલે કે દીક્ષા લેવાની ભાવના જાગૃત થઈ. જ્યારે પ્રભુ મહાવીરના મોટાભાઈ રાજા નન્દિવર્ધને આ જાણયું ત્યારે તેમણે ભગવાન મહાવીરને ભારે હૈયે કહ્યું –“ભાઈ, વર્ધમાન ! માતા-પિતાના
॥११९॥
57
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
||१२०||
शोकविमुक्तः=अस्मदीयमातापितृवियोगजनितशोकरहितो नो संजातः, एतस्मिन् अवसरे = शोकवति प्रसङ्गे यूयमभिनिष्क्रमणाभिप्राया भूत्वा मम क्षते = मातापितृमरणज नितदुःखरूपव्रणयुक्ते हृदये= मनसि क्षारं स्ववियोगजनितदुःखरूपं लवणं मा निक्षिपत=न पातयत । प्राणप्रियाणां = प्राणेभ्योऽप्यधिकानां युष्माकं विरहो = वियोग: अस्माकम् असह्यः = सोढुमशक्योऽस्ति । ततो भगवता श्रीवर्धमानस्वामिना कथितम् - यत् अम्बापितृभगिनीभ्रातृसम्वन्धः अस्य जीवस्य अनन्तवारं जातः, अतः =अस्माद्धेतोः अत्र = परिव्रज्यायां प्रतिबन्धः = अन्तरायः नो कर्त्तव्य इति । तच्छ्रुत्वा नन्दिवर्धनेन उक्तम् - हे भ्रातः ! यत् युष्माभिः कथितम् तत्सवम् प्रकार बोले- भाई ! माता और पिता का विरह -जनित दुःख अभी तक भी मुझे दुःखी कर रहा है तथा स्वजन और परिजन भी इस शोक से मुक्त नहीं हो पाये हैं । इस शोक के प्रसंग पर संयम ग्रहण करने के अभिलाषी हो कर तुम माता-पिता की मृत्यु के दुःखरूपी घाव से युक्त मेरे हृदय पर अपने वियोग जनित दुःखका नमक मत छिड़को, अर्थात् दुःखी को अधिक दु:ख मत दो। तुम प्राणों से भी अधिक प्रिय हो । तुम्हारे वियोग का दुःख हमारे लिये सह्य नहीं हो सकता ।
तव वर्धमान स्वामी ने कहा- माता, पिता, बहन और भाई का संबंध इस जीव के साथ अनन्तवार हुआ है । अत एव प्रव्रज्या ग्रहण करने में विघ्न न कीजिए ।
यह सुनकर नन्दिवर्धन बोले- तुमने जो कहा है सो अक्षरशः सत्य है । मगर मेरे अनुरोध
વિરહનું દુ:ખ તે હજી મારા હૈયાને કેતરી રહ્યું છે. હૈયુ દુઃખથી શકાતુર છે. સ્વજનો અને પરિજનો પણ હજી આ શાકની લાગણીમાંથી મુક્ત થયા નથી. એક બાજુ શાકનાં વાદળા તુટી પડચાં છે, તેમાં વળી તમે સંયમ લેવાની અભિલાષા દર્શાવીને માતાપિતાના મૃત્યુને કારણે આઘાત પામેલ મારા હૈયાં ઉપર તમારા વિયેાગનાં દુઃખ રૂપી મીઠુંન ભભરાવશે. રાજપાટ મળવા છતાં હું દુઃખી છું. મને વધારે દુઃખી ન કરશે. તમે મારા પ્રાણથી પણ વધારે મને પ્રિય છે. તમારા વિચાગતું દુ:ખ અમારે માટે અસહ્ય થઇ પડશે. ''
ત્યારે વધુ માન પ્રભુએ કહ્યું— જ્યેષ્ઠ બંધુ ! માતા-પિતા, ભાઇ અને બહેનના સંબંધ આ જીવને અનંતી વાર થયા છે. આ સંબંધ કાંઇ નવેસવા નથી, માટે પ્રયા (દીક્ષા ) લેવાના મારા શુભ કાર્ય માં નાંખતાં અનુમેદન આપે.”
અંતરાયન
આ સાંભળીને નન્દિવર્ધને કહ્યુ
બંધુ! તમે જે કહે છે। તે અક્ષરશઃ સત્ય છે સનાતન
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
સત્ય
छे,
寳寳 無無無無有無無無
कल्प
मञ्जरी
टीका
अभिनिष्क्र
मणार्थ
भगवतो
नन्दिवर्धनेन सह
संवादः
॥१२०॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
अक्षरशः सत्यं यथार्थम् , परन्तु मम आग्रहेण अनुरोधेनापि युष्माभिः द्वे वर्षेवर्षद्वयं यावत् गृहपासे अवश्य वस्तव्यम् वासः कर्तव्य इति ।
ततः खलु निश्चयज्ञानी 'वर्षद्वयावधि मम संसारवासोऽवशिष्टोऽस्ति' इति अवधिज्ञानेन निश्चयज्ञानवान् भगवान् श्रीवीरः निजभ्रातुः नन्दिवर्धनस्य एतम् इमं पूर्वोक्तम् अर्थ-विषयं श्रुत्वा सामान्यतः श्रवणगोचरीकृत्य निशम्य हदि विशेषतोऽवधार्य एवम् अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत-यदि एवम् भवान् कथयति तदा द्वे घर्षे यावत्-वर्षद्वयपर्यन्तं गृहवासे वसामि, किन्तु-अद्यप्रभृति-अद्याऽऽरभ्य गृहे मनिमित्तोम्मदर्थः आरम्भः ओदनादिपचनक्रिया समारम्भः तद्विशिष्टपचनक्रिया वा नो करणीयः, अहं साधुवृत्या मुनिजनवदाचरणेन स्थास्यामि-निवत्स्यामि । ततो नन्दिवर्धनो राजा तत् श्रीवीरवचनं प्रतीच्छति-स्वीकरोति ।
कल्पमञ्जरी
॥१२॥
टीका
अभिनिष्कमणार्थ
आग्रह से भी आप को दो वर्ष तक गृहवास में अवश्य रहना चाहिए। . तब निश्चयज्ञानी अर्थात् 'दो वर्ष तक मेरा संसार-वास शेष है। ऐसा अवधिज्ञान से जानने वाले भगवान् श्रीवीरने अपने भाई नन्दिवर्धन की इस बात को सुनकर तथा हृदय में विशेषरूप से धारण कर । के इस प्रकार कहा-अगर आप ऐसा कहते हैं तो दो वर्ष तक गृहवास में रहता हूँ, किन्तु आज से घर में मेरे निमित्त आहारादि का पचन-पाचन-रूप आरंभ-समारंभ नहीं होना चाहिए। मुनियों जैसी चर्या से निवास करूँगा। तब नन्दिवर्धन राजाने वीर भगवान् के वचनों को स्वीकार किया।
नन्दिवर्धनेन सह संवाद
પણ મારા અનુરોધ-આગ્રહથી મારા દુઃખને હળવું કરવા પણ તમારે બે વર્ષ સંસારમાં અવશ્ય ખેંચી
नये."
નિશ્ચયજ્ઞાની પ્રભુએ જ્ઞાનના પ્રભાવે જોયું કે હજી બે વર્ષ સુધી મારે સંસારમાં રહેવાનું બાકી છે, ત્યારે પિતાના ભાઈ નન્દિવર્ધનની આ વાતને પાછી ન ઠેલતાં હદયમાં વિશેષરૂપે ધારીને કહ્યું “ વડિલ બંધુ ! આપની જે એમ ઈચ્છા છે તે બે વર્ષ સુધી હું ગૃહવાસમાં તે રહીશ, પણ આજથી ઘરમાં મારા નિમિત્તે આહાર વિગેરેના પચન-પાચન રૂ૫ આરંભ-સમારંભ થ જોઈએ નહિ. હું મુનિઓ જેવી ચર્યાથી નિવાસ કરીશ, કાળાં વાદળમાં દૃશ્યમાન થતી તેજરેખા જેવી પ્રભુની વાણી સાંભળી રાજા નન્ટિવર્ધનને ટાઢક વળી અને એટલેથી સંતોષ માની પ્રભુનાં આ વચનોને સ્વીકાર કર્યો.
॥१२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥ १२२ ॥
漫漫漫
漫漫漫漫》
ततः = नन्दिवर्धनस्य श्रीवीरोक्तस्वीकरणानन्तरं खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तत्र = तस्मिन् गृहवासे वसन् नित्यं =प्रतिदिनम् कायोत्सर्ग कुर्वन् ब्रह्मचर्य पालयन् स्नानं शरीरशोभां च वर्जयम् = त्यजन् प्रासुकैषणीयेन निर्दोषेण अशनादिना शरीरयात्रां= शरीरस्थिति निर्वहन = सम्पादयन् विशुद्धध्यानं = धर्मध्यानं ध्यायन् कुर्वन् भावमुनिवृत्त्या=भावमुनिवदाचरणेन - यथा - तथा येन तेन प्रकारेण एकं वर्षम् अगारवासे = गृहवासेऽवसत् = अतिष्ठत् ।। सू०७४ ||
मूलम् -- तेणं कालेणं तेणं समएणं लोगंतियदेवाणं सपरिवाराणं आसणाई चलति । तए णं ते देवा भगवओ निक्aमणाभिप्पायं श्रहिणा आभोगिय भगवओ अंतिए आगमिय आगासे ठिच्चा भयवं वंदमाणा नर्मसमाणा एवं वयासी जय जय भगपं ! बुज्झाहि लोगनाह ! सव्वजगजीवरक्खणदयद्वयाए पवचेहि धम्मतित्थं, जं सव्वलोए सव्वपाणभूयजीवसत्ताणं खेमंकरं आगमेसिभदं च भविस्सइ-ति । जं सयंबुद्धस्स वि भगवओ अभिणिक्खमणत्थं देवाणं कहणं तं तेसि देवाणं जीयकप्पं ।
तया णं समणे भगवं महावीरे संवच्छरदाणं दल, तं जहा पुव्वं सुराओ जाव जामं असय सहस्सा हियं एवं कोर्डि एगदिवसेणं दलइ । एवं एगम्मि संवच्छरे तिन्नि कोडीसयाई अटासीई कोडीओ असीई सयसहस्साई (३८८८००००००) सुवण्णमुद्दाणं भगवया दिण्णाई । तए णं से नंदिवद्धणे राया भगवओ अभिणिक्खमणमहोच्छवं करेड़ ।
श्रीवीर भगवान् का कथन नन्दिवर्धन द्वारा स्वीकार कर लेने पर श्रमण भगवान् महावीर गृहवास में बसते हुए प्रतिदिन कायोत्सर्ग करते हुए, ब्रह्मचर्य पालते हुए, स्नान एवं शरीरशोभा का त्याग करते हुए, निर्दोष अशन-पान आदि से शरीरयात्रा का निर्वाह करते हुए भावमुनि के समान आचरण कर के जैसे-तैसे एक वर्ष तक गृहवास में रहे | ।। सू०७४ ॥
મોટાભાઈ નન્દિવને પ્રભુના કથનને સ્વીકારતાં, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સંસારમાં રહેવા છતાં સાધુચર્યા કરવા લાગ્યા. દરરોજ કાયાત્સગ કરતાં, બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતાં, શરીરશેાભા વધારનારાં સાધના અને સ્નાનના ત્યાગ કર્યો, નિર્દોષ આહાર-પાણી વિગેરેથી શરીરને નીભાવતા. આ પ્રમાણે ધર્મધ્યાન કરતાં ભાવમુનિના ( મુનિની ભાવનાવાળા) જેવુ" આચરણ કરતાં ભગવાનનુ એક વર્ષી તે 'સારમાં પસાર થયું. (સ્૦૭૪ )
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य निश्चय ज्ञातित्वेन वर्षद्वयं गृहस्थावासेऽ
वस्थानम् ।
॥१२२॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ १२३॥
तओ णं समणस्स भगवओ महावीरस्स अभिणिक्खमणनिच्छयं जाणेत्ता सकप्पमुहा चउसट्ठी वि इंदा भवणवइ - वाणमंतर - जोइसिय- विमाणवासिणो देवा य देवीओ य सएहिं सएहिं परिवारेहिं परिवुडा सईयाहिं २ हिं समागया । तं समयं जहा कुसुमियं वणसंडं, सरयकाले जहा पउमसरो, पउमभरेणं जहा वा सिद्धत्थवणं, कण्णियावणं, चंपवणं कुसुमभरेणं सोहइ तहा गगणतलं सुरगणेहिं सोहई || सू०७५ ||
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये लोकान्तिकदेवानां सपरिवाराणामासनानि चलन्ति । ततः खल ते देवा भगवतो निष्क्रमणाभिप्रायमवधिनाऽऽभोगयित्वा भगवतोऽन्तिके आगत्याऽऽकाशे स्थित्वा भगवन्तं वन्तओं णं समणस्स भगवओं महावीरस्स अभिणिक्खमणनिच्छयं जाणेता सकप्पमुह चउसट्टी विदा प्रवर्तय धर्मतीर्थ यत् सर्वलोके सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वानां क्षेमङ्करम् आगमिष्यद्भद्रं च भविष्यतीति । यत् स्वयं बुद्धस्यापि भगवतः अभिनिष्क्रमणार्थे देवानां कथनं तत् तेषां देवानां जीतकल्पः । ततः खलु श्रमणो मूल का अर्थ - ' तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल और उस समय में परिवार समेत लोकान्तिक देवों के आसन चलित हुए । तब वे देव भगवान् के दीक्षा अंगीकार करने के अभिप्राय को अवधिज्ञान से जानकर भगवान के समीप आये। आकाश में स्थित हो कर भगवान् को वन्दना नमस्कार करके इस प्रकार बोले- 'जय हो, जय हो भगवान् !, बोध प्राप्त करिये, हे तीन लोक के नाथ ! समस्त जगत् के जीवों की रक्षा और दया के लिए धर्मतीर्थ की प्रवृत्ति कीजिए, जो सर्वलोक में सर्व प्राणियों, भूतों, जीवों और सत्वों के लिए क्षेमंकर होगा, और भविष्य में कल्याणकर होगा । स्वयंबुद्ध भगवान् को भी प्रव्रज्या ग्रहण करने के लिये देवोंका जो कथन है, वह उनका जीतकल्प है-परम्परागत आचार है ।
भूझना अर्थ - ' तेण कालेणं' इत्याहि ते अणे मने ते समये परिवारसहित सर्व सोठांति हेवानां આસના ચલાયમાન થયાં. અધિજ્ઞાન મુકીને દેવાએ જોયું તે પ્રભુ મહાવીરની દીક્ષાભાવના દેખવામાં આવી. આ જાણતાંની સાથે તે ધ્રુવા ભગવાનની સમીપ આવ્યા. આકાશમાં સ્થિર રહી ભગવાનને ત્યાં રો રહ્ય વંદના નમસ્કાર કર્યા. ત્યારબાદ દેવા કહેવા લાગ્યા કે “ ભગવાનની જય હો ! ભગવાનની વિજય હો !. હે નાથ | આપ જ્ઞાનના સ્વામી બના! સમસ્ત જગતવાસી જીવાનુ રક્ષણ અર્થે ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરીશ ! જેથી કરીને સલાકમાં સવ་પ્રાણી-ભૂત-જીવ-સર્વને માટે જે કાંઇ સુખકર અને કલ્યાણકારી હાય તે પ્રવર્તાવા !” ભગવાન પાતે તે જ્ઞાની છે, પણ ધ્રુવે આવીને પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરવાનું ભગવાનને સમજાવે છે. તે તેમના જીતન્યવહાર એટલે પરંપરાગત આચાર છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवते दीक्षार्थ
लोकान्तिक
देवानां
प्रार्थनम् ।
॥ १२३॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी
॥१२४॥
टीका
भगवतो
भगवान् महावीरः संवत्सरदानं ददाति, तद् यथा-पूर्व मुरात यावद् याममष्टशतसहस्राधिकामेका कोटिमेकदिवसेन ददाति । एवमेकस्मिन् संवत्सरे त्रीणि कोटिशतानि, अष्टाशीतिः कोटयः, अशीतिः शतसहस्राणि सुवर्णमुद्राणां भगवता दत्तानि । ततः खलु स नन्दिवर्धनो राजा भगवतोऽभिनिष्क्रमणोत्सवं करोति ।
ततः खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याभिनिष्क्रमणनिश्चयं ज्ञात्वा शक्रममुखाश्चतुष्पष्टिरपीन्द्राः भवनपतिव्यन्तरज्यौतिषिकविमानवासिनो देवाश्च देव्यश्च स्वकैः स्वकैः परिवारैः परिवृताः स्वकीयाभिः २ ऋद्धिभिः समागताः। तस्मिन् समये-यथा कुसुमितं वनषण्डम् , शरत्काले यथा पद्मसरः पचभरेणं, यथा वा सिद्धार्थवनं चम्पकवनं कुसुमभरेण शोभते तथा गगनतलं सुरगणैः शोभते ।।०७५।।
तत्पश्चात् श्रमण भगवान महावीर वर्षी-दान देने लगे । वह इस प्रकार-मूर्योदय से पहले एक प्रहर दिन तक एक करोड़ आठ लाख सौनया एक दिन में दान देते थे। इस प्रकार एक वर्ष में, तीन सौ अठासी करोड़, अस्सी लाख स्वर्णमुद्राओं का भगवान् ने दान दिया। तत्पश्चात् राजा नन्दिवर्धन ने भगवान् का अभिनिष्क्रमण-महोत्सव किया ।
तब श्रमण भगवान महावीर के अमिनिष्क्रमण का निश्चय जानकर शक्र आदि चौसठ इन्द्र, भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क, विमानवासी देव, देवियाँ, अपने-अपने परिवारों सहित और अपनी-अपनी ऋद्धि के साथ आये । उस समय आकाश सुरगणों से ऐसा सुशोभित हुआ, जैसे शरऋतु में पद्म-सरोवर कमलों से शोमायमान होता है, अथवा जैसे सिद्धार्थवन, कर्णिकारवन एवं चम्पकवन कुसुमों के भार से शोभायमान होता है ।। सू०७५ ॥
ત્યારબાત ભગવાન વષીદાન દેવામાં તત્પર થયા. તેઓ સૂર્યોદય પહેલાં એક પહોરમાં એક કરોડ આઠ લાખ સેનયાનું એક દિવસમાં દાન કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે કરતાં કરતાં બીજા એક વર્ષ દરમ્યાન પ્રભુએ ત્રણ સે અડ્ડાસી કોડ એંસી લાખ સેના મહોરોનું વર્ષીદાન દીધું.
ત્યારબાદ નંદીવર્ધન રાજાએ ભારે ઉત્સાહ પૂર્વક ભગવાનને અભિનિષ્ક્રમણ મહોત્સવ કર્યો.
ભગવાનને અભિનિષ્ક્રમણ સમય જાણીને શક્ર વિગેરે ચેસઠ ઈન્દ્રો, ભવનપતિ, વ્યંતર, તિષ્ક, અને વિમાન-વાસી દેવ દેવીઓ, પિત પિતાના પરિવાર અને રિદ્ધિ સાથે આવી પહોંચ્યાં.
જેવી રીતે શરદઋતુમાં, પદ્મ સરવર શેભે છે. તેમજ સિદ્ધાર્થ વન, કર્ણિકારવન અને ચંપકવન કુસુમના ભાર - વડે શેભે છે. તેવી રીતે સુણોથી છવાએલુ' આકાશ શુભિત અને રમ્ય લાગવા માંડયું. (સૂ૦૭૫)
वार्षिक दानम् , अभिनिक्रमणम्,
शक्रादिदेन वागमनं च
॥१२४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
॥१२५||
टीका
टीका-'तेणं कालेणं तेणं समए णं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये प्रथमवर्षे व्यतीते द्वितीयवर्षे प्रारब्धे लोकान्तिकदेवानां सपरिवाराणाम् आसनानि चलन्ति । ततः आसनचलनानन्तरं खलु ते लोकान्तिका देवाः, भगवता श्रीवीरप्रभोः निष्क्रमणाभिप्राय प्रव्रज्येच्छाम् अवधिना-अवधिज्ञानोपयोगेन
कल्पभोगयित्वा ज्ञात्वा भगवतः श्रीवीरप्रभोः, अन्तिके निकटे आगम्य आकाशे स्थित्वा भगवन्तं श्रीवीरस्वामिनं
मञ्जरी वन्दमानाः नमस्यन्त एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादिषुः उक्तवन्त:-हे भगवन् ! त्वं जय जय-सर्वोत्कर्षण वारं वारं वर्तस्व, लोकनाथ! हे त्रिलोकीपते! बुध्यस्वबोधं प्राप्नुहि, तथा-सर्वजगज्जीवरक्षणदयार्थतायैसर्वेषां जगदर्तिनां जीवानाम् एकेन्द्रियादीनां म्रियमाणानां रक्षणार्थ दयार्थ च धर्मतीर्थ प्रवर्तय । म्रिय
टीका का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल और उस समय में अर्थात् प्रथम वर्ष बीत जाने पर और दूसरा वर्ष प्रारंभ होने पर सपरिवार लोकान्तिक देवों के आसन चलायमान हुए । आसनों के चलायमान होने के अनन्तर लोकान्तिक देव भगवान् की प्रव्रज्या की इच्छा को अवधिज्ञान से जानकर
दीक्षार्थ भगवान के समीप उपस्थित हुए। आकाश में स्थित होकर भगवान् वीर प्रभु को वन्दना-नमस्कार करते लोकान्तिहुए वे इस प्रकार बोले-प्रभो! आप की जय हो, जय हो, (आप पुनः पुनः सर्वोत्कृष्ट होकर वर्त्त)।
कदेवानां हे त्रिलोकीनाथ ! आप बोध प्राप्त कीजिये, तथा जगत् के एकेन्द्रिय आदि सभी प्राणियों की रक्षा के लिए और दया के लिये धर्मतीर्थ की प्रवृत्ति कीजिए। अर्थात् मरने वाले एकेन्द्रिय आदि माणियों की रक्षाके लिए
प्रार्थनम्। टाने मयं तेण कालेण त्याही. न्यारे ज्येष्ट मधुनाविधननी माज्ञा अनुसार लाने स्वीजरेसा मेना ગુઠાવાસ દરમ્યાન એક વર્ષ તે વીતી ચકર્યું અને બીજા વર્ષના પ્રારંભ થતાં જ પરિવાર સહિતના લોકાંતિક દેવનાં આસને ચલાયમાન થવાં લાગ્યાં આ દેવે દેવપણામાં હોવા છતાં પણ વૈરાગ્યવાન અને ઉદાસીન વૃત્તિવાલા હોય છે. તેઓના સ્થાને પણ નિરાલા અને એકાંત જેવા હોય છે. આ દેવ મેક્ષ પંથના નિકટ ગામી હોય છે. તેઓનું દિવ્યજીવન પણ ભેગની દષ્ટિએ અનાસક્ત જેવું હોય છે. કઈ પણ માનવી સંસારમાંથી મહા અભિનિષ્ક્રમણ કરે અગર વાંચ્છના કરે છે. જ્યારે તેઓના ખ્યાલમાં તરત આવી જાય છે. અને તરત જ તેની પાસે જઈ બેધદાયક વચનો સંભળાવી, સંસારદશામાંથી તે મહાપુરુષને જાગૃત કરે છે.
॥१२५॥ આવી મહાન વ્યક્તિનું સામર્થ જોઇ, ધર્મ પ્રવૃત્તિ ચલાવવા તેમને વિનતિ પણ કરે છે. કારણ કે જગતના જીવો આધિ વ્યાધિ અને ઉપાધિથી સળગી રહ્યા છે, તેમના આ દુઃખે મટાડવાની તીવ્ર ભાવના આ દેવામાં કોઈ હોય છે. આ લોક બળીજળી રહ્યો છે, તેથી એકેન્દ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીનાં જીવની રક્ષા માટે “(મા-હણ
भगवते
જ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १२६ ॥
माणानां जीवानां रक्षणार्थ ' मा हन मा हन' इति 'दयस्व दयस्व' इति च उपदेशं कुरु, इति भावः । यद् धर्मतीथी सर्वलोके सर्वप्राणभूतजीव सवानां - सर्वे ये प्राणाः = द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः, भूताः =तरवः - वनस्पतयः, जीवाः = पञ्चेन्द्रियाः सच्चा:- पृथिव्यप्तेजोवायवस्तेपाम् क्षेमङ्करं = कल्याणकरम् आगमिष्यद्भद्रं भविष्यत्काले कल्याणकरं च भविष्यतीति । इत्थं यत् स्वयंबुद्धस्य= स्वतो बोधवतोऽपि भगवतः अभिनिष्क्रमणार्थ= प्रव्रज्याग्रहणार्थ लोकान्तिकानां देवानां भगवन्तं प्रति कथनम्, तत् कथनं तेषां लोकान्तिकानां देवानां जीतकल्पः = जीताख्यः कल्पः ।
१ प्राणा द्वि-वि-चतुः प्रोक्ताः भूतास्तु तरवः स्मृताः । जीवाः पञ्चेन्द्रियाः प्रोक्ताः शेषाः सच्वा उदीरीताः ॥ १ ॥
' मा हन, मा हन' अर्थात् ' मत मारो, मत मारो' ऐसा, तथा ' दया करो, करुणा करो' ऐसा उपदेश कीजिए | यह धमतीर्थ समस्त लोक में द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय रूप प्राणियों को, भूतों (वनस्पतियों ) को, जीवों ( पंचेन्द्रियों) को तथा सवों (पृथ्वीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय ) को कल्याणकारी है और भविष्य में भी कल्याणकारी होगा ।"
इस प्रकार स्वयंबोध को प्राप्त भगवान् को दीक्षा ग्रहण करने के लिए लोकान्तिक देवों का जो कहना है, सो उनका जीतकल्प ( परंपरागत आचारमात्र ) ही है ।
મ.-હણેા) હશેા નહિ–હા નહિ-દયા કરો-દયા કરે” એવા કરૂણ વચના વડે આ લેાકાંતિક દેવા, મહાપુરૂષના આત્માને જાગૃત કરે છે. આ એક તેમનાં કુલ પરંપરાના વ્યહવાન માં છે. અને તે માને અનુસરી, આવા પ્રકારનુ કાર્ય કરે છે. આ એક ફક્ત તેના રુઢિ પરપરાના આચાર છે.
જાગૃતિના પાકાર સાંભળતાં જ આ જગતના અનિત્ય ધનને, લોકોપયોગી કામમાં વાપરવા, ભાવી તિ"કરા ઉદ્દત થાય છે; તેમજ દાન’ એ ધર્મના મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. અને મુખ્ય પાયા પણ છે; તેવું જગતને ઠસાવવા તેનું પ્રતિપાદક કરાવે છે. અને તેથી જ વરસીદાનની અખંડધારા તેઓની મારફત વહેવા માંડે છે. દરરાજ એક કરોડ આઠ લાખ સેાના મહારાના દાનના હિસાબ કરતાં વરસે દહાડે તે રકમ, ત્રણ અબજ અડ્ડાસી કરાડ એસી લાખ સુધી પહોંચે છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
दीक्षार्थ
लोकान्तिकदेवानां
भगवते
प्रार्थनम् ।
॥ १२६॥
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः संवत्सरदानवार्पिकदानं ददाति=करोति, तद्यथा सूर्योदयात् पूर्वमारभ्य यामम् एकं प्रहरं यावत् एकमहरपर्यन्तं सुवर्णमुद्राणाम् अष्टशतसहस्राधिकाम् अष्टशतसहस्रोत्तराम्-अष्टलक्षाधिकाम् एकां कोटिम् (१०८०००००) एकदिवसे एकस्मिन् दिने ददाति । एवम् प्रतिदिवसमष्टलक्षाधिकैककोटिपरिमितसुवर्णमुद्रादानेन भगवता एकस्मिन् संवत्सरे सर्वसंकलनया सुवर्णमुद्राणां दीनाराणां त्रीणि कोटिशतानि अष्टाशीतिः कोटयः अशीतिः शतसहस्राणि च (३८८८०,००,०००) दत्तानि ।
ततः खलु स नन्दिवर्धनो राजा भगवतः अभिनिष्क्रमणमहोत्सव-दीक्षामहोत्सवं करोति ।।
ततः खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अभिनिष्क्रमणनिश्चयं-दीक्षानिश्चयं ज्ञात्वा शक्रममुखाः शक्रादयः चतुष्षष्टिः इन्द्राः भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिपिक-विमानवासिनो देवाश्च देव्यश्च स्वकैः स्वकैः स्वैः स्वैः
कल्पमञ्जरी टीका
॥१२७॥
तदनन्तर श्रमण भगवान् महावीर ने वर्षीदान देना आरंभ किया। वह इस प्रकारसूर्योदय के पहले से आरंभ करके एक प्रहर-पर्यन्त एक करोड़ आठ लाख सुवर्णमुद्राएँ प्रतिदिन देते थे। इस प्रकार सबका जोड़ करने से एक वर्ष में तीन अरब, अठासी करोड़, अस्सी लाख स्वर्णमुद्राएँ दी।
तत्पश्चात् नन्दिवर्धन राजाने भगवान महावीर का दीक्षा-महोत्सव का प्रारम्भ किया ।
तब श्रमण भगवान महावीर के दीक्षा अंगीकार करने के निश्चय को जानकर शक्र आदि चौसठ इन्द्र, भवनपति, व्यन्तर, ज्यौतिषिक, विमानवासी देव तथा देवियाँ अपने-अपने परिवारों से युक्त तथा अपनी
भगवतो वार्षिकदाने सुवर्णमुद्रासंख्या
कथनं,
જેમ કે વિવાહ પ્રસંગે અઢળક ધન ખર્ચે છે. તેમ દીક્ષાના હિમાયતીઓ, તેના મહેન્સને ખૂબ ઠાઠમાઠથી ઉજવે છે. આ પ્રશંસનીય પગલું છે. જગતને લાત મારીને જે નીકળે છે. તેનું બહુમાન કરવું જ જોઈએ. અને તે મહાન પુણ્ય છે, અને મુક્તિ માર્ગોમાં આ એક મુખ્ય માર્ગ છે. આને અતિરેક કર્યા વિના, દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ પ્રમાણે, તેનું આચરણ કરવું જોઈએ. આ અપૂર્વ પ્રસંગ કેઈ પરમ ભાગ્યશાળીને જ લાધે છે; તેથી નંદીવર્ધને, ભગવાનને દીક્ષા મહોત્સવ ધામધુમથી ઉજળ્યો.
ભગવાનનું મહાભિનિષ્ક્રમણ એ કઈ મામુલી નથી. રગે રગમાં અને હાડે હાડમાં જેને વૈરાગ્યને રંગ લાગે છે, જેને આ “ભવ’ સિવાય અન્ય કેઈ ભવનથી, તેવી મહાન વ્યક્તિનાં અભિનિષ્ક્રમણની વાત, અવધિજ્ઞાન દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં ચેસઠ ઈન્દ્રો, તેમની સર્વ સિદ્ધિ સંપત્તિ સાથે આવવા લાગ્યાં, જોત જોતામાં આખુએ આકાશ
॥१२७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकला
सूत्रे ॥१२a
कल्पमञ्जरी
टीका
परिवारैः परिजनैः परिवृताः संवेष्टिताः सन्तः सईयाहिं सईयाहि स्वकीयाभिः स्वकीयाभिः ऋदिभिः= विमानादि सम्पत्तिभिः सह समागताः । तस्मिन् समये यथा येन प्रकारेण कुसुमितं-पुष्पितं वनषण्डं, तथा-शरत्काले शरहतुसमये यथा पयसर: पद्मसरोवरः पद्मभरण-पद्मसमृहेनः यथा वा-सिद्धार्थवनं सर्षपवनं, कर्णिकारवनंद्रुमोत्पलवनं ' कठचम्पा' इति ख्यातस्य वनं, चम्पकवनं वा कुसुमसमूहेन=पुष्पसमूहेन शोभते तथा तेन प्रकारेण गगनतलम् आकाशमण्डलं सुरगणैः देवसमूहैः शोभते ।।मू०७५॥
मूलम्-तए णं ते चउसट्ठी वि इंदा देवा य देवीओ य वरपडहभेरिझल्लरिसंखेहि सयसहस्सेहिं तुरेहि तयवितयघणझुसिरेहि चउबिहेहि आउज्जेहि य वजमाणेहिं आणदृगसएहिं णहिज्जमाणेहि सव्वदिव्वतुडियसद्दनिनाएणं महया रवेणं महईए विभूईए महया य हिययोल्लासेणं महं तित्थयरनिक्खमणमहं करिउमारभिंसु, तंजहा
सके देविंदे देवराया करितुरगाइनाणाविहचित्तचित्तियं हारद्धहाराइभूसणभूसियं मुत्ताहलपयरजालविवद्ध माणसोहं, आल्हायणिज्ज पल्हायणिज पउमकयभत्तिचित्तं नाणाविहरयणमणिमऊखसिहाविचित्तं णाणावण्णघंटापडागपरिमंडियग्गसिहरं मज्झट्ठियसपायपीढसीहासणं एगं महं पुरिससहस्सवाहिणि चंदप्पहं सिबियं विउव्वइ, विउवित्ता जेणेव समणे भयवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिण-पयाहिणं करेइ, करित्ता बंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता परिहियबहमुल्लाभरणखोमयवत्थं भगवं तित्थयरं सिबियाए निसियावेइ।।
तए णं सक्कीसाणा दोवि इंदा दोहिं पासेहि मणिरयणखइयदंडाहिं चामराहिं भगवं बीयति ।
तए णं तं सिबियं पुव्वं पुलइयरोमकूवा हरिसवसविसप्पमाणहियया मणुस्सा उन्वहंति, पच्छा असुरिंदा सुरिंदा णागिंदा सुवणिंदा य उव्वहति । तत्थ तं सिवियं पुन्वदिसाए सुरिंदा, दाहिणाए दिसाए नागिंदा, पच्छिमदिसाए असुरकुमारिंदा उत्तरदिसाए सुवष्णकुमारिंदा उध्वहंति ॥सू०७६।। अपनी विमान आदि विभूति के साथ आये । उस समय जैसे पुष्पित वनपंड तथा शरदऋतु में कमलयुक्त सरोवर अथवा सरसों का वन, कनेर का बन एवं चम्पा का वन पुष्पों के समूह से शोभित होता है उसी प्रकार आकाशमंडल सुरसमूहों से शोभायमान हुआ ।। सू०७५ ।। ભરપૂર અને વ્યાપ્ત થતાં, તલભાર પણ જગ્યા બાકી રહી ન હતી. આ કારણે તે વખતે આકાશને દેખાવ પણ सपनीय मने अपनीय हता. (सू०७५)
भगवता भिनिष्क्रमणे समा
गतेन्द्रादिभादेवानां मा देधीनां च
वर्णनम् ।
म||१२वा
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१२॥
कल्पमञ्जरी
टीका
छाया-ततः खलु ते चतुष्पष्टिरपोन्द्राः देवाच देव्यश्च वरपटहभेरीमल्लरीशद्वेषु शतसहस्रेषु तूर्येषु ततविततघनशुपिरेषु चतुर्विधेष्वातोयेषु च वाद्यमानेषु आनर्तकशतेषु नर्त्यमानेषु सर्वदिव्यत्रुटितशब्दनिनादेषु महता रवेण महत्या ऋद्धया महत्या विभूत्या महता च हृदयोल्लासेन महान्तं तीर्थकरनिष्क्रमणमहं कर्तुमारप्सत, तद्यया-शको देवेन्द्रो देवराजः करि-तुरगादिनानाविधचित्रचित्रितां हाराहारादिभूषणभूषितां मुक्ताफलपकरजालविवर्द्धमानशोभाम आहादनीयां प्रदादनीयां पाकृतभक्तिचित्रां नानाविधरत्नमणिमयूखशिखाविचित्रां नानावर्ण
मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि। उस समय विशाल पटह (ढोल ), भेरी, झालर और शंख (आदि) बाजे बजने लगे । तत, वितत, घन और शुषिर-इस प्रकार चार तरह के वाद्य बजने लगे । सैकड़ों श्रेष्ठ नचैया नाचने लगे । समस्त दिव्य बाजों की ध्वनि होने लगी। चौसठ इन्द्रोंने, देवोंने और देवियों ने महती ऋद्धि, महती विभूति और महान् हृदयोल्लास के साथ भगवान का महान् दीक्षामहोत्सव मनाना आरंभ किया । वह इस प्रकार
शक देवेन्द्र देवराज ने चन्द्रप्रभा नामक एक बड़ी शिविका (पालकी) की विकुर्वणा की। वह पालकी हाथी, घोडा आदि अनेक प्रकार के चित्रों से चित्रित थी। हार और अर्धहार आदि आभूषणों से आभूषित थी मोतियों के समूह के गवाक्ष उसकी शोभा बढा रहे थे। वह आहलाद और विशिष्ट आह्लाद उत्पन्न करने वाली थी। कमलों द्वारा की हुई रचना से अद्भुत थी। अनेक प्रकार के
भूजन :-'तरुण', 48 समये, विश दास, लेश, आस२, भने an awale in nा લાગ્યાં. તત વિતત ઘન અને સુષિર આદિ ચાર પ્રકારનાં લાખો વાઘ-વાજાં વાગવા લાગ્યાં. સેંકડે શ્રેષ્ઠ નર્તકે નાચવા લાગ્યાં. સમસ્ત દિવ્ય લોકનાં વાજીંત્રો વાગવા લાગ્યાં. ચોસઠ ઈન્દ્રો-દેવ અને દેવીઓએ મહાનઋદ્ધિમહાન વિભૂતિ, અને મહાન હદોલ્લાસ સાથે, તીર્થકરને દીક્ષા મહોત્સવ ઉજવવાનો આરંભ કર્યો. આ પ્રસંગ કેવી રીતે ઉજવાય તેનું વર્ણન આ રહ્યું.
શકેન્દ્ર ચંદ્રપ્રભા નામની એક મોટી શિથિકા (પાલખી) તૈયાર કરી આ પાલખી વૈક્રિય શક્તિ દ્વારા બનાવવામાં આવી હતી. તેમાં હાથી-ઘડા–વિગેરેના અનેક પ્રકારના ચિત્રો વડે ચિતરવામાં આવી હતી. તેને હારતોરાથી અર્ધ ચંદ્રહાર વિગેરે આભૂષાદ્વારા સુશોભિત કરવામાં આવી હતી. મોતીયોના ગોખલાઓ તેની શાલામાં વૃદ્ધિ કરી રહ્યાં હતાં. આ પાલખી ઉત્તમ પ્રકારને આનંદ ઉત્પન્ન કરવાવાળી હતી. કમળાવો કરવામાં આવેલી રચનાથી તે અદભુત લાગતી હતી. અનેક પ્રકારનાં મણિ અને રત્નના કિરણેથી તે ચિત્ર વિચિત્ર ભાસતી હતી. તેની ઉપરનું
भगवतो दीक्षामहोत्सव
वर्णनम्। मामू०७६॥
॥१२९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१३०॥
कल्प मञ्जरी टीका
घण्टापताकापरिमण्डितायशिखरां मध्यस्थितसपादपीठसिंहासनाम् एका महतीं पुरुषसहस्रवाहिनीं चन्द्रप्रभा शिविकां विकरोति, विकृत्य यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः, तत्रव उपागच्छति, उपागम्य श्रमणं भगवन्तं महावीर त्रिकृत्वः आदक्षिण-प्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा परिहितबहुमूल्याभरणक्षौमकवस्त्रं भगवन्तं तीर्थकरं शिविकायां निषादयति ।
ततः खलु शक्रेशानौ द्वावपीन्द्रौ द्वयोः पार्श्वयोर्मणिरत्नखचितदण्डश्चामरैः भगवन्तं वीजयतः।। ततः खलु तां शिविका पूर्व पुलकितरोमकूपाः हर्षवशवि
खलु ता शिविका पूर्व पुलांकतरोमकूपाः हर्षवश विसपेद्धदया मनुष्या उद्वहन्ति, पश्चात् सुरेन्द्रों रत्नों और मणियों की किरणों से चित्रविचित्र थी । उसका ऊपरी शिखर नाना रंगों के घंटाओं और पताकाओंसे मंडित था । उसके मध्य में पादपीठ सहित सिंहासन रक्खा था। एक हजार पुरुषों से बहन करने (उठाई जाने) योग्य थी।
इस पालकी की विकुर्वणा करके जहाँ श्रमण भगवान महावीर थे, वहीं (शक) आये । आकर तीन बार आदक्षिण-प्रदक्षिणपूर्वक श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की, नमस्कार कीया। वन्दना-नमस्कार करके, बहुमूल्य आभरण और क्षौम वस्त्र धारण किये हुए भगवान् तीर्थकर को शिविका में बिठलाये।
तब सौधर्म और ईशान-दोनों इन्द्र दोनों बगलो में (खड़े होकर) मणियों और रत्नों से जड़े हुए दंड वाले चामर भगवान् पर बींजने लगे।
उस शिविका को पहलेतो पुलकित रोमकूप वाले और हर्ष से विकसित हृदय वाले मनुष्यों ने શિખર વિવિધ રંગના ઘટ અને પતાકાઓ વડે શણગારવામાં આવ્યું હતું. તેની મધ્યમાં પાદપીઠ સહિતનું એક સિંહાસન મૂકવામાં આવ્યું હતું. આ પાલખીને ઉપાડવા માટે એક હજાર પુરુષોની જરૂર પડે તેવી ભારે વજનદાર હતી.
- આ પાલખીને તૈયાર કરીને, જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર બીરાજતા હતા. ત્યાં કેન્દ્ર પધાર્યા, અને આદક્ષિણ--પ્રદક્ષિણ પૂર્વક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર વંદના-નમસ્કાર કરી ઘણાં મૂલ્યવાન અને અપ વજનવાળા આભરણે અને વસ્ત્રોથી સજજ થયેલા તિર્થંકર ભગવાનને તેમાં બેસાડયાં.
સૌધર્મ અને ઈશાન દેવકના સૌધર્મેન્દ્ર અને ઈશાનેન્દ્ર દેવોએ પડખે ઉભા રહી મણિ અને રત્નથી જડાએલ દંડવાલા ચામર ભગવાન ઉપર વી ઝવા લાગ્યા.
- આ પાલખીને સૌ પ્રથમ રોમરોમ જેનાં પ્રફુલિત થયાં છે, જેનું હૈયું હર્ષથી વિકસિત થયું છે. તેવા
भगवतः शिबिकावर्णनम्। ॥०७६॥
॥१३०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
असुरेन्द्रौ नागेन्द्रौ सुपर्णेन्द्रौ च उद्वहन्ति । तत्र तां शिविका पूर्वदिशि सुरेन्द्राः, दक्षिणस्यां दिशि नागेन्द्रौ, पश्चिमदिशि अमुरकुमारेन्द्रौ, उत्तरदिशि सुवर्णकुमारेन्द्रौ उद्वहन्ति ॥०७६॥
टीका-'तए णं ते चउसट्ठीवि' इत्यादि-ततः आगमनानन्तरं खलु ते समागताः चतुष्पष्टिरपि इन्द्राः देवाश्च देव्यश्च वरपटहभेरीझल्लरीशङ्केषु, तत्र-वरपटहाः-वरा:-विशालाः पटहा!'ढोल' इति भाषापसिद्धाः भेया दुन्दुभयः-मल्लयः शगश्च प्रसिद्धास्तेषु तथा-शतसहस्रेषु लक्षसंख्येषु तूर्येषु-मृदङ्गादिषु, ततविततघनशुषिरेषुततं वीणादिकं, विततं-पटहादिकं घनं कांस्यतालादिकं, शुषिरं छिद्रान्वितवंशादिकम् । उक्तंच
कल्पमञ्जरी टीका
॥१३१॥
वहन किया। बाद में सुरेन्द्र, असुरेन्द्र नागेन्द्र और सुपर्णेन्द्रों ने वहन किया। उनमें से उस शिविका में पूर्वदिशा में सुरेन्द्र लगे, दक्षिण दिशा में नागेन्द्र लगे, पश्चिमदिशा में असुरकुमारेन्द्र और उत्तर दिशा में सुपर्ण कुमारेन्द्र लगे ॥ मू०७६ ।।
टीका का अर्थ-आने के पश्चात् उन चौंसठ इन्द्रों ने, देवों ने और देवियों ने भगवान् महावीर का दीक्षा-महोत्सव मनाना आरंभ किया। बड़े-बड़े ढोल बजने लगे, भेरिया बजने लगीं 'झालरों और शंखों की ध्वनि होने लगी। लाखौं मृदंग आदि वाद्य बजने लगे। वीणा आदि तत, पटह आदि वितत, कांसे के ताल आदि घन और बांसुरी आदि शुपिर; इस प्रकार चार प्रकार के वाद्य बज उठे। कहा भी हैं
भगवतो दीक्षामहोत्सव वर्णनम् । ॥०७६॥
મનુષ્યોએ ઉપાડી. ત્યારબાદ તેને વહન કરવામાં સુરેન્દ્ર અસુરેન્દ્ર, નાગેન્દ્ર અને સુણેન્દ્ર તેમની સાથે જોડાયા. આ પાલખીના ચાર હાથા ચાર દિશાએ હતાં. પૂર્વદિશાને હાથે સુરેન્દ્ર પકડ હતા, દક્ષિણદિશાને નાગેન્દ્રએ ઉઠાવ્યું હતું, પશ્ચિમદિશાને હાથે અસુરકુમારેન્દ્રના હાથમાં હતા જ્યારે ઉત્તરદિશાને હાથો સુવર્ણકુમારેન્દ્રના हायभi sdl. (सू० ७६)
ટીકાને અર્થે આવ્યા પછી તે ચોસઠ ઈન્દ્રોએ દેએ અને દેવીઓએ ભગવાન મહાવીરને દીક્ષામહોત્સવ ઉજવવાનો આરંભ કર્યો. મોટાં મોટાં ઢોલ વાગવાં લાગ્યાં, લેરિયાના નાદ થવા લાગે, ઝાલરે અને શંખને નાદ થવા લાગે. મૃદંગ આદિ:લા વાગે વાગવાં લાગ્યાં. વીણા આદિ તત (તતુ વાઘ), પટ વિગેરે વિતત, કાંસાના તાલ આદિ ઘન અને બંસરી વિગેરે સુષિર-એ પ્રમાણેનાં ચાર પ્રકારનાં વાવ વાગવાં લાગ્યાં. ह्यु ५ .
॥१३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१३२॥
換
From Turmer
"ततं वीणादिकं ज्ञेयं, विततं पटहादिकम् ।
घनं तु कांस्यतालादि, वंशादि शुषिरं मतम् ॥ १ ॥ इति । इत्येतेषु चतुर्विधेषु = चतुःप्रकारेषु आतोद्येषु वाद्येषु च वाद्यमानेषु तथा आनर्तकशतेषु समीचीननर्तकशतेषु नर्त्यमानेषु = नाटयमानेषु सर्वत्रुटितशब्दनिनादेन = सकल वाद्यशब्दनिनादेन महता - दीर्घेण रवेण शब्देन महत्या ऋद्धया= सम्पच्या महत्या विभूत्या वैभवेन महता हृदयोल्लासेन - चित्तोत्साहेन, महान्तं = बृहन्तं तीर्थकर - निष्क्रमणमहं= तीर्थङ्करदीक्षामहोत्सवं कर्तुम् आरप्सत = प्रारम्भं कृतवन्तः, तद्यथा - शक्रो देवेन्द्रो देवराजः शिविकां= 'पालकी' इति प्रसिद्धां विकरोतीत्युत्तरेण सम्बन्धः । तत्र कीदृशीं शिविकाम् ? इत्याह-- करितुर "ततं वीणादिकं झेयं, विततं पटहादिकम् ।
घनं तु कांस्यतालादि, वंशादि शुषिरं मतम् ॥ १॥ इति ।
वीणा आदि को तत, पटह (ढोल) आदि को वितत, कांसे के ताल आदि को घन और बांसुरी आदि को शुषिर माना गया है ॥ १ ॥
उत्तम - उत्तम सैकड़ों नर्तक नाट्य करने लगे । समस्त बाजों के शब्दों की ध्वनि से, महान शब्दों से, महती सम्पत्ति से, महती विभूति से तथा महान हार्दिक उल्लास से सभीने तीर्थकर का महान् Eternetres करना आरंभ किया। वह इस प्रकार --
शक्र देवेन्द्र देवराज ने शिविका (पालकी) की विकुर्वणा की, अर्थात् वैक्रियशक्ति से पालकी का
"ततं वीणादिकं ज्ञेयं, विततं पटहादिकम् ।
घनं तु कांस्यतालादि, वंशादि शुषिरं मतम् ।। १ ।। इति
વીણા આદિને તત, પદંડ (ઢાલ) આદિને વિતત, કાંસાના તાલ આદિને
ઘન અને બસરી આદિને શુષિર માનવામાં આવ્યાં છે. ।।૧।
સેંકડોની સંખ્યામાં ઉત્તમાત્તમ નો નાટય કરવા લાગ્યો. સમસ્ત વાજીંત્રોનાં શબ્દોનાં નાદથી, મહાન શબ્દોથી, વિપુલ સંપત્તિથી, વિપુલ વિભૂતિથી તથા અતિશય હાર્દિક ઉલ્લાસથી બધાંએ તીથ "કરા મહાન દીક્ષા મહેત્સવ ઉજવવાના આરંભ કર્યો. તે આ રીતે
શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજે શિબિકા (પાલખી)ની વિષુણ્ણ કરી એટલે કે વૈયિ શક્તિથી પાલખી અનાવી. તે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतः
शिबिका
वर्णनम् ।
॥मू०७६ ॥
॥१३२॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥१३३॥
गादिनानाविधचित्रचित्रिता-हस्त्यवादिबहुपकारकचित्रसहितां, हाराहारादिभूषणभूषिताम्, तत्र-हार-अष्टादशसरिक, अद्धहारः नवसरिकस्तदादिभिभूषणः भूषितां-शोभिताम् , मुक्ताफल-प्रकर-जालविवर्धमानशोभा मुक्ताफलानि-मौक्तिकानि, तेषां प्रकरा:-समूहाः, तेषां यानि जालानि-गवाक्षास्तैः विवर्धमाना वृद्धि मा मुवती शोभा यस्यास्ताम् , तथा-आदनीयाम्-चित्ताहादिनीम् प्रहादनीयाम्-प्रकर्षेण मनःप्रसादिनीम्, इहोभयत्र बाहुलकात् कर्तरि अनीयरपत्ययः, तथा-पद्यकृतभक्तिचित्राम्-पौः कमलैः कृता-विरचिता या भक्ति-रचना तवा चित्राम् अद्भुतां, तथा-नानाविधरत्नमणिमयखनिखाविचित्राम्-नानाविधा अनेकप्रकाराः ये रत्नमणयःरत्नानि-कर्केतनादीनि, मणयो वैडूर्यादयः, तेषां ये मयूखाः किरणाः, तेषां या शिखा-दीप्तिः, तया विचित्राम्= विचित्रवर्णाम् , तथा-नानावर्गघण्टापताकापरिमण्डिताग्रशिखराम्-नानावर्णाः अनेकवर्णा या घण्टाः पताकाच, ताभिः परिमण्डित-सुशोभितम् अशिखरं-शिखराग्रभागो यस्यास्ताम् , मध्यस्थितसपादपीठसिंहासनां-मध्येस्थितं सपादपीठं पादपीठसहितं सिंहासनं यस्यास्ताम्-एतादृशीम् एकां महती पुरुषसहस्रवाहिनीं सहस्रसंख्यपुरुषवहनीयाम, इह बाहुलकात कर्मणि णिनिमत्ययः, चन्द्रप्रभा-तनाम्नी शिविकां विकरोति वैक्रियशक्त्योत्पादयति, विकृत्यनिर्माण किया। वह पालकी कैसी थी, सो कहते हैं-हाथी घोड़े आदि के बहुत प्रकार के चित्रों से युक्त थी। हार (अठारह लड़ों का), अहार (नौ लड़ों का) आदि भूषणों से भूषित थी। मोतियों के समूहों के जालो (गवाक्षो) से उसकी शोमा बढ़ रही थी। चित्त में आनन्द उत्पन्न करने वाली और अतिशय मानसिक आह्लाद उत्पन्न करने वाली थी। कमलों द्वारा की गई रचना से अनुपम थी। अनेक प्रकार के कर्केतन आदि रत्नों तथा वैडूर्य आदि मणियों की किरणों की दीप्ति से जगमगा रही थी। विविध रंगों के घंटाओं और पताकाओं से उसके शिखर का अप्रभाग सुशोभित था। उसके बीच में पादपीठ सहित सिंहासन रक्खा था। इस प्रकार की एक बड़ी हजार पुरुषों द्वारा वहन करने योग्य चन्द्रप्रभा नाम की પાલખી કેવી હતી તે કહે છે-તે હાથી, ઘેડા આદિ ઘણાં પ્રકારનાં પ્રતીકવાળી હતી. અઢારસરા હાર અદ્ધહાર નવસરે હાર આદિ આભૂષણેથી શોભાયમાન હતી. મેતીએના સમૂહથી તેના ગેખેની શેલા પૂબ વૃદ્ધિ પામતી હતી. ચિત્તમાં આનદ ઉત્પન્ન કરનારી અને અતિશય માનસિક આહૂલાદ ઉત્પન્ન કરનારી હતી. મળેા વડે કરવામાં આવેલ રચના વડે તે અનુપમ લાગતી હતી. અનેક પ્રકારનાં કકેતન, આદિ ૨ ને તથા વર્ષ આદિ મણીઓનાં કિરણોનાં તેજથી ઝગમગી રહી હતી. વિવિધ રંગનાં ઘટ અને પતાકાઓથી તેના શિખરને અગ્રભાગ શુલિત હતા. તેની વચ્ચે પાદપીઠ સાથેનું સિંહાસન ગઠવેલું હતું. આવી એક હાર પુરુષે વહે ઉચકી શકાય તેવી ચન્દ્રપ્રભા
SH भगवतः
शिविका वर्णनम्। सू०७६॥
॥१३३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१३४॥
鄭藏
वैकियrयोत्पाद्य यत्रैव = यस्मिन्नेव स्थाने श्रमणो भगवान् महावीरः, तत्रैव तस्मिन्नेव स्थाने उपागच्छति, उपागम्य श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः =वारत्रयम् आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा श्रीवीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा परिहितबहुमूल्याभरणक्षौमकवत्रं =धारितमहर्घाभरणकौशेयवसनं, भगवन्तं तीर्थकरं शिविकायां निषादयति- उपवेशयति ।
ततः खलु शक्रेशानौ = शक्र ईशान मौ द्वावपि = उभावपि इन्द्रौ भगवतो द्वयोः = उभयोः दक्षिणवामपार्श्वयोः= दक्षिणावामभागयोः मणिरत्नखचितदण्डैः संलग्नमणिरत्नयष्टिकैः, चामरैः भगवन्तं = श्रीवीरस्वामिनं बीजयतः । ततः खलु तां= श्रीवीराधिष्ठितां शिविकां सर्वतः पूर्व मनुष्याः पुलकितरोमाञ्चिताः, तथा हर्षवशत्रिसर्पद्धदया:=आनन्दोल्लसितहृदयाः सन्तः उद्वहन्ति, पश्चात् - सुरेन्द्राः = वैमानिकेन्द्रा सौधर्मोदयः, असुरकुमारेन्द्रौ चमरशिबिका वैक्रियशक्ति से उत्पन्न की।
शिविका की विकुर्वणा करके शकेन्द्र जिस जगह श्रमण भगवान् महावीर थे, उसी जगह आये । आकर श्रमण भगवान् महावीर को तीन वार आदक्षिण प्रदक्षिण पूर्वक वन्दना की, नमस्कार किया । वन्दनानमस्कार करके महामूल्यवान क्षौम वस्त्रों को धारण किये हुए भगवान् तीर्थकर को शिविका में विठलाये । तत्पश्चात् शक्र और ईशान - यह दोनों इन्द्र भगवान् के दाहिनेबांये पार्श्व भाग में ( खड़े होकर ) मणियों और रत्नों के डंडों वाले चामर भगवान् श्रीवीर स्वामी पर बजने लगे ।
तदनन्तर श्रीवीर भगवान् जिसमें विराजमान थे, उस पालकी को पहले रोमांचित और हर्ष के उल्लसित हृदय वाले मनुष्यों ने उठाया। बाद में वैमानिकों के इन्द्र, सौधर्म, चमर और बलि नामक असुरेन्द्र, નામની મોટી શિબિકા વૈક્રિય શક્તિથી શક્રેન્દ્રે બનાવી.
શિબિકા તૈયાર કરીને શક્રેન્દ્ર જયાં ભગવાન મહાવીર ખીરાજમાન હતાં. ત્યાં પધાર્યા આવીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર દક્ષિણથી આરભીને પ્રદક્ષિણા કરીને વન્દના કરી, નમસ્કાર કર્યો, વન્દના-નમસ્કાર કરીને જેમણે મહામૂલ્યવાન ક્ષૌમ વસ્ત્રોને ધારણ કર્યા છે એવાં ભગવાન તીથ કરને પાલખીમાં બેસાડયાં.
ત્યાર બાદ શક અને ઇશાન એ અને ઇન્દ્રો ભગવાનને જમણે-ડાબે પડખે ઉભા રહીને મણીઓ તથા રત્ના જડીત ચામર પ્રભુ મહાવીર ઉપર ઢાળવા લાગ્યાં.
ત્યાદ બાદ શ્રીવીર ભગવાન જેમાં વિરાજમાન હતાં તે પાલખીને સૌ પ્રથમ રામાંચિત અને હર્ષોંને કારણે ઉલ્લસિત હૃદયવાળા મનુષ્યાએ ઉપાડી. ત્યારબાદ વૈમાનિકાના ઈન્દ્ર, ચમર અને મિલ નામના અસુરેન્દ્ર, ધરણ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतः शिबिकाया उद्वहनप्रकारः ॥सू०७६॥
॥१३४॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
॥१३५॥
套餐實真阊餐實無資洒洒實風強
बलीन्द्रौ, नागकुमारेन्द्रौ -धरण भूतानन्देन्द्रौ सुपर्णकुमारेन्द्रौ वेणुदेव वेणुदा लिनामानौ च एते पद् भवनपतीन्द्राः, तेऽमी क्रमेण उद्वहन्ति । तत्र - शिविकामुद्वहत्सु सुरेन्द्रा- सुरकुमारेन्द्र - नागकुमारेन्द्र- सुपर्णकुमारेन्द्रेषु मध्ये सुराः तां= श्रीवीराधिष्ठितां शिविकां पूर्वदिशि= पूर्वदिग्भागावच्छेदेनोद्वहन्तीत्युत्तरेण सम्बन्धः, नागकुमारेन्द्रौ - धरणभूतानन्देन्द्रौ, दक्षिणस्यां दिशि= दक्षिणदिग्भागावच्छेदेन तां शिविकामुद्वहतः, असुरकुमारेन्द्रौ - वमरवलीन्द्रौ अपरदिशि = पश्चिमदिग्भागावच्छेदेन तामुद्वहतः सुपर्णकुमारेन्द्रौ - वेणुदेव - वेणुदा लिनामानौ उत्तरदिशि = उत्तर दिग्भागावच्छेदेनेोद्वहतः ।। सू०७६ ।।
मूलम् - तए णं ते मणुया सुरिंदा असुरकुमारिंदा नागकुमारिंदा सुवण्णकुमारिंदा य तं सिवियं उन्हमाणा उत्तरखत्तिय कुंडपुर संनिवेसस्स मज्झंमज्झेण निम्गच्छत्ति निग्गच्छित्ता जेणेव णायसंडे उज्जाणे तेणेव उवा गच्छंति, उवागच्छित्ता ई सिरयणिष्पमाणं अच्छोप्पेणं भूमिभागेणं सणियं सणियं पुरिससहस्सवाहिणि चंदप्पहं सिबियं ठवेंति । तए णं समणे भगवं महावीरे ताओ सिवियाओ सनियं२ पच्चोयर, पच्चोयरिता सीहासणवरे पुव्वाभिमु संनिसणे । तत्र पच्छा उत्तरपुरत्थिमे दिसीभाए उवागच्छर, उवागच्छित्ता हारद्धहाराइयं सव्वालंकारं श्रोमुयइ । नए णं वेसमणेदेवे जंतुवायपडिए समणस्स भगवत्री महावीरस्स हंसलक्खणे सेयवत्थे आभरणालंकाराई पडिच्छइ ॥ सू०७७ ॥
धरण और भूतानन्द नामक नागकुमारेन्द्र, वेणुदेव और वेणुदालि नामक सुपर्णकुमारेन्द्र- ये छह भवनपतियों के इन्द्र क्रमशः वहन करने लगे । शिविका को वहन करने वाले सुरेन्द्रों, असुरेन्द्रों, नागकुमारेन्द्रों तथा सुपर्णकुमारेन्द्रों में से सुरेन्द्र सौधर्मादि उस वीराधिष्ठित शिबिका को पूर्व दिशा की तरफ से वहन किये, भूतानन्द नामक नागकुमारेन्द्रो पश्चिम दिशा की तरफ से, धरण और असुरेन्द्र चमर बलि दक्षिण की तरफ से वहन किये और वेणुदेव तथा दाल नामक दोनों सुपर्णकुमारेन्द्र उत्तर की ओर से ॥ सू०७६ ॥
અને ભૂતાનંદ નામના નાગકુમારૅન્દ્ર, વેણુદેવ અને વેણુદાલિ નામના સુપ કુમારેન્દ્ર-એ છ ભવનપતિઓનાં ઇન્દ્ર ક્રમશઃ વહન કરવા લાગ્યાં. પાલખીને ઉપાડનાર સુરેન્દ્રો, અસુરેન્દ્રો નાગકુમારેન્દ્રો, તથા સુપ`કુમારેન્દ્રોમાંથી સુરેન્દ્ર પ્રભુની તે પાલખીને પૂર્વ દિશા તરફથી ઉપાડી નાગકુમારેન્દ્રે પશ્ચિમ દિશાની તરફથી, ધરણ અને ભૂતાન નામના અસુરકુમારેન્દ્ર દક્ષિણ તરફથી અને વેદેવ તથા વેદાલિ નામના અને સુપકુમારૅન્દ્રે ઉત્તરની તરફથી પ્રભુની पासणी उपाडी ॥७६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
सुरेन्द्रादी
नां पूर्वादिदिक्क्रमेणशिबिका
वहनम् ।
।। सू० ७६ ॥
॥१३५॥
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
मूत्रे ॥१३६॥
छाया-ततः खलु ते मनुजाः सुरेन्द्राः असुरकुमारेन्द्रौ नागकुमारेन्द्रौ सुपर्णकुमारेन्द्रौ च तां शिविकामुद्वहन्तः उत्तरक्षत्रियकुण्डपुरसंनिवेशस्य मध्यमध्येन निर्गच्छति निर्गत्य यत्रैव ज्ञातषण्डमुद्यानं तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य ईपद्रनिप्रमाणम् अस्पृष्टे भूमिभागे शनैः शनैः पुरुषसहस्रवाहिनीं चन्द्रप्रभां शिविकां स्थापयन्ति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तस्याः शिविकायाः शनैः शनैः प्रत्यवतरति, प्रत्यवतीर्य सिंहासनवरे पूर्वाभिमुखः संनिषण्णः। ततः पश्चात् भगवान् उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे उपागच्छति, उपागम्य हारार्द्धहारादिकं सर्वालङ्कारमवमुश्चति ।
ततः खलु वैश्रवणो देवो जन्तुपातं पतितः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य हंसलक्षणे श्वेतवन्ने आभरणालङ्कारान् प्रतीच्छति ॥ सू०७७॥
मञ्जरी
टीका
ऽयाणे
मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि-तत्पश्चात् वे मनुष्य, सुरेन्द्र, दोनों असुरेन्द्र, दोनो नागकुमारेन्द्रमा देवेन्द्रादिऔर दोनों सुपर्णकुमारेन्द्र उस शिबिका को वहन करते हुए उत्तरक्षत्रियकुण्डपुर संनिवेश के बीचोंबीच मिः शिविसे निकले। निकलकर जहाँ ज्ञातखण्ड उद्यान था वहाँ पहुँच कर उन्होंने एक हाथ से कुछ कम धरती
PA का द्वारा
भगवतः के ऊपर धीरे-धीरे पुरुषसहस्रवाहिनी चन्द्रप्रभा शिविका को स्थापित किया। तब श्रमण भगवान् महावीर
ज्ञातखण्डोउस शिविका से धीरे-धीरे नीचे उतरे। उतर कर श्रेष्ठ सिंहासन पर पूर्व की ओर मुख करके विराजे।
तत्पश्चात् भगवान् उतरपूर्व दिशा-ईशान कोण में पधारे और पधार कर हार, अर्थहार आदि सब समानयअलंकारों को उतारने लगे। तब वैश्रवण देव, जैसे कोई जन्तु उड़ता हुआ आपड़ा हो-सहसा आ पहुँचते हैं नम्।
सू०७७॥ भूसनी अय-तएण' त्याहि. त्या२ मा भनुष्य-न्द्रीथा पहन ४शती प्रभुनी मा पासपी, उत्तर क्षत्रियકુડપુર સંનિવેશની મધ્યમાંથી નીકળી જ્યાં “જ્ઞાતખંડ” ઉદ્યાન હતું ત્યાં તે પાલખી પહોંચી. પહોંચ્યા પછી ધરતીથી એક હાથ લગભગ ઉંચે, આ પાલખીને સ્થાપિત કરવામાં આવી. આ પાલખીનું નામ “ચંદ્રપ્રભા’ હતું. પાલખી છેલ્યા પછી પ્રભુ ધીરે ધીરે પાલખીમાંથી નીચે ઉતર્યા. ઉતરને શ્રેષ્ઠ સિહાસન ઉપર પૂર્વ તરફ
॥१३६॥ મુખ રાખીને બિરાજયા.
ત્યાંથી ઉઠી, ભગવાન ઈશાન ખૂણામાં પધાર્યા; અઢાર સેરા, નવ સેરા હા૨ આદિ સર્વ અલંકારો અને આભૂપાને ઉતારવા લાગ્યાં. તે વખતે વૈશ્રવણ, ઉડતાં જંતુની માફક આવી પહોંચી ભગવાનનાં સવ અલંકાર અને
આ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प सूत्रे
कल्पमञ्जरी
टीका--'तए णं ते मणुया' इत्यादि-ततः खलु ते-पूर्वोक्ताः मनुजाः सुरेन्द्राः असुरकुमारेन्द्रौ नागकुमारेन्द्रौ सुपर्णकुमारेन्द्रौ च तां-श्रीवीराधिष्ठितां शिविकाम् उद्वहन्तः स्कन्धोपरि धारयन्त:-स्थापयन्तः उत्तरक्षत्रियकुण्डपुरनगरस्य मध्यमध्येन निर्गच्छन्ति निःसरन्ति, निर्गत्य=निःसत्य यत्रैव-तस्मिन्नेव स्थाने ज्ञातपण्डम्-तदाख्यम् उद्यानम्-अस्ति तत्रैव-तस्मिन्नेव स्थाने उपागच्छन्ति, उपागम्य-ईषद्रनिप्रमाणम् हस्तप्रमाणात् किंच्चिन्युनं यथास्यात्तथा तया शिविकया 'अच्छोप्पेण'-अस्पृष्टे असंलग्ने भूमिभागे-पृथ्वीभागे सति शनैः शनैः मन्दं मन्दं पुरुषसहस्रवाहिनीं तां चन्द्रप्रभां शिविकां स्थापयन्ति, ततः शिबिकास्थापनानन्तरं खलु श्रमणो भगवान महावीरः तस्याः शिविकाया शिविकामध्यात शनैः शनैः प्रत्यवतरति, प्रत्यवतीर्य सिंहासनवरे-श्रेष्ठसिंहासने पूर्वाभिमुखः सन् सत्रिषण्णः उपपिष्टः। तत् पश्चात् भगवान् श्रीवीरमभु उत्तर
॥१३७॥
टीका
भगवत
द्वारा ज्ञातखण्डोधाने गमनम्। स०७७॥
और भगवान् के आभरणों तथा अलंकारों को हंस के समान उजले वस्त्र में ले लिये। सू०७७॥
टीका का अर्थ-तत्पश्चात् वे मनुष्य, सुरेन्द्र, दोनों असुरकुमारेन्द्र, दोनों नागकुमारेन्द्र, एवं दोनों सुपर्णकुमारेन्द्र श्रीवीर भगवान् द्वारा आश्रित पालकी को वह्न करते-कयों पर धारण करते हुए उत्तरक्षत्रियकुण्डपुर नगर के बीचोंबीच होकर निकले। निकल कर जहाँ ज्ञातखण्ड नामक उद्यान था, वहीं आये। आकरके एक हाथ से कुछ कम ऊपर-अघर में, धीरे-धीरे, उस पुरुषसहस्रवाहिनी (हजार पुरुषों द्वारा वहन करने योग्य) चन्द्रममा पालकी को ठहराया। तदनन्तर श्रमण भगवान् महावीर उस शिविका में से धीरे-धीरे उतरे। उतर कर श्रेष्ठ सिंहासन पर पूर्व दिशा में मुख करके विराजमान हुए। આભૂષણેને હંસની પાંખ સમાન સદ નાસ્તા જેવા ઉજળા વસમાં ઝીલી લીધાં. (સૂ૦૭૭)
કાનો અર્થ–પ્રભુની પાલખીને ઉપાડવી એ પણ એક અહોભાગ્ય છે; એમ માની દેવ-મનુષ્ય હર્ષોન્મત્ત બની તેને પોતાના ખભે ઉચતા હતા તે ભારે વજનવાળી પાલખીને, પિતાની કાંધ ઉપર લઈને, શહેરના મધ્ય ભાગમાંથી સરઘસ રૂપે લઈ જતા હતા તે વખતનું દશ્ય અનુપમ અને અલૌકિક હતું. પાલખીને ત્યાંના “જ્ઞાતખંડ” નામના ઉદ્યાનમાં લઇ જવામાં આવી.
ભગવાન તે સ્વયંભુદ્ધ હતાં; તેથી તેમને કઈ ગુરુની સમીપે દીક્ષા લેવાની જરૂર ન હતી, તેથી પિતે તે પાલખીમાંથી નીચે ઉતરી પૂર્વ દિશાના મુખે રહેલાં સિંહાસન ઉપર બેઠાં.
॥१३७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प सूत्रे
॥ १३८ ॥
淇淇淇淇真波波波波身淇熊
पौरस्त्ये=उत्तरपूर्वयोरन्तराले दिग्भागे = ईशानकोणे उपागच्छति, उपागम्य हारार्द्धहारादिकम् सर्वालङ्कारम् अवमुञ्चति = अवतारयति ।
ततः खलु वैश्रवणो देवः जन्तुपातं पतितः - जन्तुवि पतितः = सहसाऽऽगतः सन् हंसलक्षणे = हंसवदुज्ज्वले श्वेतवस्त्रे श्वेतवस्त्रमध्ये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य आभरणालङ्कारान् प्रतीच्छति = गृह्णाति ।। सू०७७ ॥ मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समरणं जेसे हेमताणं पढमेमासे पढमे पक्खे मग्गसिरबहुले, तस्स णं मग्गसिर हुस्स दसमीए तिहीए सुव्वष्णं दिवसेणं, विजएणं मुहुतेणं, हत्युत्तराहिं नक्खत्तेणं चंदेणं जोगमुवगएणं पाणगामिणीए छायाए वियत्ताए पोरिसीए छट्टणं भत्तेणं अपाणएणं भगवं महावीरे दाहिणेणं हत्थेणं दाहिणं, वामेणं हत्थेणं वामं पंचमुट्ठियं लोयं करिय सिद्धाणं नमोकारं करेइ, करिता " सव्वं मे अकरणिज्जं पावकम्मं " ति कट्टु सहवित्तीय सामाइयं चरितं पडिवज्जइ । तं समयं च णं देवासुरपरिसा मणुयपरिसा य आलेक्खचित्तभूयाविव चि । एणं से सके देविदे देवराया जंतुवायपडिए समणस्स भगवत्र महावीरस्स केसाई वयरामएणं थालेणं पडिच्छर, पडिच्छित्ता खीरोयसायरं साहरइ । जं समयं च णं भयवं सामाइयं चरितं पडिवज्जइ तं समयं चणं भगवओ वद्धमाणस्स चउत्थे मणपज्जवनाणे समुप्पण्णे ।
तत्पश्चात् भगवान वीर प्रभु उत्तर-पूर्व दिशाके अन्तराल में - ईशान कोण में पधारे। पधार कर हार, अर्धहार आदि समस्त अलंकारों को उतारने लगे । तव वैश्रवण देव उड़ते जन्तु की तरह अचानक आपहुँचे और उन्होंने हंस के समान उजले श्वेत वस्त्र में उन अलंकारों को ले लिये । ॥ सू०७७ ॥
છેવટના શણગાર પેાતાનેા ન હતા, પણુ પુદ્ગલના હતા તેથી તેમણે લેાકેાની સમક્ષ સ અલંકારા ઉતારી નાખ્યાં. છેવટે તમામ શણગારા–હીરામોતી-મણિ વિગેરેના મુગટો પણ છેડીને જવાનુ હોય છે, તેા પહેલેથી જ શા માટે પોતાની નજર સમક્ષ તેના ત્યાગ ન કરવા ? એવા આદશ ખતાવવા માટે જ ભગવાને ધારણ કરેલ આભરણ વસ્ત્રો વિગેરે લેાકસમુદાયની સમક્ષ ઉતાર્યા.
આ અલંકારા માનવીકૃત ન હતાં. કારણ કે માનવીની સશ્રેષ્ઠ સર્જન શક્તિની બહારની આ વાત હતી. આ આભૂષણેા તે દૈવી હતાં. જેવાં પ્રભુએ આભૂષણા ઉતારવા માંડયાં કે જાણે ઉડતાં જંતુ કે પક્ષીની માફક અચાનક વૈશ્રવણુદેવ આવી પહોંચ્યા અને હસની પાંખ સમાન ઉજવળ શ્વેત વસ્રમાં પ્રભુનાં અલકાને ઝીલી सीधां. (सू०७७)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतः
सुर्वालङ्कार
त्याग; सामायिक चारित्रम
तिपचिश्च ।
॥सू०७७॥
॥१३८॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
॥१३९॥
टीका
हव्यां पनवसे विजयेमा मासः पर
तए णं सकप्पमुहा चउसट्ठीवि इंदा सव्वे देवा य देवीओ य भगवं "जयउ भयवं! पालउ समणधम्म, नासउ सुक्कज्झाणेण अविहकम्मसत्त, पराजयउ रागद्दोसमल्लं, आरोहउ मोक्खसोहं" इच्चाइरूवेण अभिणंदमाणार अभिधुणमाणार आगासे जयज्झुणि कुणमाणारजामेव दिसि पाउन्भूया तामेव दिसि पडिगया।
कल्पतएणं सपणे भयव महावीरे मित्तणाइणियगसयणसंबंधिपरियणं पडिविसज्जेइ, सयं च इमं एयारूवं
मञ्जरो अभिग्गहं अभिगिण्हइ-"जमहं वारसवासाइं वोसहकाए चत्तदेहे जे केइ दिव्या वा माणुस्सा वा तेरिच्छिया वा उवसम्मा समुप्पजिस्संति ते सम्म सहिस्सामि खमिस्सामि तितिक्खिस्सामि अहियाइस्सामि नो णं कस्सवि साइज इच्छिस्सामि" ति। ।।सु०७८।।
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये यः स हैमन्तानां प्रथमो मासः प्रथमः पक्षः मार्गशीर्षबहुलः, तस्य खलु मार्गशीर्षबहुलस्य दशम्यां तिथौ सुव्रते दिवसे विजये मुहूर्ते हस्तोत्तराभिः नक्षत्रेण चन्द्रे योगमुपगते प्राचीनगामिन्यां छायायां व्यक्तायां पौरुष्यां षष्ठेन भक्तन अपान केन भगवान् महावीरः दक्षिणेन दक्षिणं वामेन वाम शक्रादिदेपश्चमुष्टिकं लोचं कृत्वा सिद्धानां नमस्कारं करोति, कृत्वा 'सर्व मे अकरणीयं पापकर्म' इति कृत्वा सिंहवृत्या
वेन्द्रकृतं
भगवतोऽमूल का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि-उस काल और उस समय में, जो हेमन्त का प्रथम
माप का भयमभिनन्दनम मास था, प्रथम पखवाड़ा था अर्थात् मार्गशीर्ष का कृष्णपक्ष था, उस मार्गशीर्ष कृष्ण पक्ष की दशमी तिथि में, भगवतोसुव्रत दिन में, विजय मुहूर्त में, उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र के साथ चन्द्रमा का योग होने पर, छाया जब भियहग्रहंच पूर्व की ओर जा रही थी, और जब दिन का एक पहर शेष रह गया था, ऐसे समय में, निर्जल षष्ठभक्त
सू०७८॥ (चोबीहारबेला) के साथ भगवान महावीर ने, दाहिने हाथ से दाहिनी तरफ का और बांये हाथ से बायी तरफ का पंचमुष्टिक लोच करके सिद्धों को नमस्कार किया । नमस्कार करके 'मेरे लिए समस्त पापकर्म अकरणीय है।
भ्सना म-'तेणं कालेणं' याह. ते असे अनेते समय हेमन्त ऋतु (शियाणा)ना प्रथम भासन પ્રથમ અઠવાડિયું ચાલી રહ્યું હતું. એ માગશર (ગુજરાતી કારતક) માસ હતો અને વદીનું પખવાડિયું હતું. આ માગશર (ગુ. કારતક) મહિનાની વદી દશમના સુવ્રત દિવસે, વિજય મુહૂર્ત, ઉત્તરા ફાગુની નક્ષત્રનો ચંદ્રમાને યોગ ॥१३९॥ થતાં છાયા જ્યારે પૂર્વ દિશા તરફ ઢળી રહી તે વખતે (સાંજના પહોરે) જ્યારે દિવસને એક પહોર બાકી રહ્યો છે હતા તે સમયે છકને ઉપવાસ કરીને જમણા હાથે જમણી તરફના અને ડાબા હાથે ડાબી તરફના વાળનું પંચમુદ્ધિ લેચ કરીને સિદ્ધ ભગવાનને શ્રી મહાવીર દેવે નમસ્કાર કર્યો. નમસ્કાર કરી કહ્યું કે “હવેથી કોઈ પણ પ્રકારનાં
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सामायिकं चारित्रं प्रतिपद्यते । तस्मिन् समये च खलु देवासुरपरिषत् मनुजपरिषत् च आलेख्यचित्रभूतेव तिष्ठति। ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजो जन्तुपातं पतितः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य केशान् वज्रमये स्थाले प्रतीच्छति, प्रतीष्य क्षीरोदसागरं संहरति । यस्मिन् समये च खलु भगवान् सामायिकं चारित्रं प्रतिपद्यते, तस्मिन् समये च खलु भगवतो वर्षमानस्य चतुर्थ मनःपर्ययज्ञानं समुत्पन्नम्।
ततः खलु शक्रप्रमुखाश्चतुष्पष्टिरपीन्द्राः सर्वे देवाश्च देव्यश्च भगवन्तं “जयतु भगवन् ! पालयतु श्रमणधर्म, नाशयतु शुक्लध्यायेन अष्टविधर्मशत्रन् , पराजयतां रागद्वेषमल्लम् , आरोहतु मोक्षसौधम्" इत्यादिरूपेण अभिनन्दयन्तः २ अभिष्टुवन्तः २ आकाशे जयध्वनि कुर्वन्तः, यस्या एव दिशः प्रादुर्भूताः तामेव दिशं प्रतिगताः।
॥१४॥
इस प्रकार कह कर सिंह-वृत्ति से सामायिक चारित्र अंगीकार किया।
उस समय निश्चय ही सुरों की परिषद, असुरों की परिषद और मनुष्यों की परिषद् चित्रलिखित के समान रह गई। तब वह शक्र देवेन्द्र देवराज अचानक आकर श्रमण भगवान् महावीर के केशों को वज्रमय थाल में लिये और क्षीर सागर में उन्हें प्रक्षिप्त कर दिये। जिस समय भगवान् ने सामायिक चारित्र अंगीकार किया, उसी समय भगवान् वर्धमान स्वामी को चौथा मनःपर्ययज्ञान उत्पन्न हो गया।
तत्पश्चात् शक्र वगैरह चौसठ इन्द्र, सब देव और देवियाँ भगवान् का अभिनन्दन करने लगे'भगवन् ! जयवंता हो, श्रमण धर्म का पालन करें, शुक्लध्यान से आठ प्रकार के कर्मशत्रुओं का विनाश
भगवतः सामायिक ए चारित्र
प्रतिपत्तिः ,
मनापर्य
बज्ञानमाप्तिश्च । मू०७८॥
પાપ કરવાં મારા માટે (અકરણીય) યોગ્ય નથી” આમ કહી તેમણે સિંહવૃત્તિથી સામાયિક ચારિત્ર અંગિકાર કર્યું.
આ સમયે, સુરો-અસુરે અને મનુષ્યની મેદનીઓની એટલી બધી જમાવટ થઈ હતી કે, જેનું કથન અવઈનીય છે કે શાંતિ પણ અપૂર્વ જણાતી હતી; ભિંતેમાં આલેખિત ચિત્રોની માફક, સ્તબ્ધ થઈ ચોટાઈ ગયેલ જેવી માનવ અને દેવેની મેદની જણાતી હતી. કેન્દ્ર આવીને ભગવાનનાં કેશને વજનમય થાળમાં ઝીલી લીધા, અને તે કેશને ક્ષીરસમુદ્રમાં પધરાવ્યાં. જે સમયે ભગવાને સામાયિક ચારિત્ર અંગિકાર કર્યું તે વખતે, તેમને ચોથું મન પર્યયજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
ત્યારપછી જ્ઞાનમાં ઉ૯લસિત અને સાધુવ્રતમાં ઉપસ્થિત થતા ભગવાનને દેવવિઓએ અભિનંદનના વરસાદ વરસાવવા માંડયાં અને ખૂબ જોરશોરથી પ્રભુની ‘જય* બેલાવતાં કહેવા લાગ્યા કે “હે ભગવાન! તમે જયવત દે
॥१४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरो मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनं प्रतिविसजति, स्वयं च इममेतद्रूपमभिग्रहम् अभिगृह्णाति-" यदहं द्वादश वर्षाणि व्युत्सृष्टकायः त्यक्तदेहः ये केऽपि दिव्या वा मानुष्या वा तैरश्चाः वा उपसर्गाः समुत्पत्स्यन्ते तान् सम्यक् सहिष्ये, क्षस्ये, तितिक्षिष्ये, अध्यासिष्ये, नो खलु कस्यापि साहाय्यमेषिष्यामि ।। मू०७८॥
टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि--तस्मिन् काले तस्मिन् समये या सा-प्रसिद्धः
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१४॥
कल्पमञ्जरी
टीका
PAN
करें, राग-द्वेष रूपी मल्लों को जीतें और मोक्षमहल में आरुढ हों। इस प्रकार बार-बार अभिनन्दन एवं स्तवन करते हुए और बार-बार जय-जय नाद करते हुए जिस दिशा से प्रकट हुए थे, उसी दिशा में चले गये।
तब श्रमण भगवान् महावीरने मित्रों, ज्ञातिजनों, निजजनों, संबंधीजनों और परिजनों का विसर्जन र किया और स्वयंने इस प्रकार का यह अभिग्रह ग्रहण किया
मैं बारह वर्ष पर्यन्त कायोत्सर्ग करके, देहममत्व का परित्याग करके, जो भी कोइ देव-संबंधी, मनुष्य-संबंधी और तिर्यच-संबंधी उपसर्ग उत्पन्न होंगे, उन्हें सम्यक प्रकार से सहन करूँगा, क्षमा करूँगा, तितिक्षा करूँगा, निश्चल रहंगा। मैं किसी की सहायताकी अपेक्षा नहीं करूँगा ।सू०७८॥
टीका का अर्थ-तेणं कालेणं' उस काल उस समय में जो प्रसिद्ध हेमन्तऋतु के चार मासों में શ્રમણ ધર્મનું યથાર્થ પાલન કરો ! શુકલ ધ્યાન વડે આઠ પ્રકારના કર્મને નાશ કરે ! રાગ-દ્વેષ રૂપી મëાને જીતે, અને મોક્ષમાલ ઉપર આરૂઢ થાઓ (બીરાજે) ! ” આ પ્રકારે વારંવાર જયનાદ્ધ પકારતાં પિકારતાં જે દિશામાંથી તેઓ આવ્યાં હતાં તે દિશામાં પાછા ચાલ્યાં ગયાં.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે મિત્રો-જ્ઞાતિજન-સ્નેહિસંબંધીઓ, આત્મીયજને, સ્વજને અને પરિજનથી છુટા પડી આ પ્રમાણે અભિગ્રહ ધારણ કર્યો.
“બાર વર્ષ પર્યન્ત કાયસંગ કરી દેહાધ્યાસ છોડવામાં પ્રયત્નશીલ રહીશ, મારા અભિગ્રહ દરમ્યાન જે કાઈ દેવ, મનુષ્ય અને તિવચ સંબંધી મને ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થશે તે હું તેને સમ્યક પ્રકારે (શાંતભાવે) સહન કરીશ. ઉપસગ આપનારાઓને હું ક્ષમા કરીશ. મારે આત્મિક રોગ મટાડવા, ઉપસર્ગની તિતિક્ષા કરીશ. મારા આ નિશ્ચયમાં દૃઢ રહીશ. હું કોઈ પણ પ્રકારની સહાયતાની કેઈની પાસેથી પણ આશા રાખીશ નહિં. (સૂ૦૭૮)
ટીકાને અર્થતે કાળે અને તે સમયે જ્યારે હેમંત ઋતુને (શિયાળાને) પહેલે માસ માગશર
भगवतः शक्रादिदेवेन्द्रकृतमभिनन्दनम्,
अभिग्रहधारणं च। सु०७८॥
॥१४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी टीका
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१४२॥
हैम तानाम् हेमन्तऋतुसम्बन्धिनां चतुर्णा मासानां मध्ये प्रथमः पाद्यः, मास:-मार्गशीर्षाख्यो मासः, प्रथमः पक्ष: मार्गशीर्षबहुल:-मार्गशीर्षकृष्णपक्षः, तस्य खलु मार्गशीर्षबहुलस्य दशम्यां तिथौ, सुव्रतेन्तदाख्ये दिवसे दिने विजये-विजयनाम्नि मुहुर्ने कालविशेषे, हस्तोत्तराभिः नक्षत्रेण-हस्तोपलक्षितोत्तगनक्षत्रेण-उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रेण सह योगमुपगते सम्बन्धं प्राप्ते चन्द्रे सति प्राचीनगामिन्यांपूर्वदिग्भागगामिन्यां छायायाम-अपराह्नकाले व्यक्तायां: स्पष्टायाम्-अवशिष्टायां चतुर्थप्रहरलक्षणायां पौरुष्यां अपानकेन-जलपानरहितेन षष्ठेन भक्तन-उपवासद्वयरूपेण भगवान् महावीरः दक्षिणेन हस्तेन दक्षिण-दक्षिणभागस्थं वामेन-वामहस्तेन वाम-वामभागस्थं पश्चमुष्टिकं,पञ्चमुष्टयो यस्मिस्तं लोचं-लुश्चनं कृत्वा सिद्धानां नमस्कारं करोति । कृत्वा-"सर्वसकलं मे-मम पापकर्मप्राणातिपातादि लक्षणंसावद्यकर्म अकरणीयम् अकर्तव्यम्" इति कृत्वा इति ज्ञ-परिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यान-परिज्ञयाप्रत्याख्याय सिंहवृत्त्या सामायिकं चारित्रं प्रतिपद्यते स्वीकरोति-गृहाति । तस्मिन् समये च खलु देवासुरपरि
प्रथम मास मार्गशीर्ष था, प्रथम पक्ष-मार्गशीर्ष कृष्णपक्ष था, उस मार्गशीर्ष कृष्णपक्ष की दशमी तिथि में, सुव्रत नामक दिन में, विजयनामक मुहूर्त में, हस्तनक्षत्र से उपलक्षित उत्तरा नक्षत्र अर्थात् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र के साथ चन्द्रमा का योग होने पर, छाया जब पूर्व दिशाकी ओर जा रही थी, अर्थात् अपराह्न के समय में, एक प्रहर जब शेष था, अर्थात् दिनके चौथे पहर में, जलपान-रहित (चौवीहार) षष्ठभक्त के साथ, भगवान् महावीरने दाहिने हाथ से दाहिनी ओर का ओर बायें हाथ से बायीं और का पंचमुष्टिक लोच कर के सिद्धोको नमस्कार किया। नमस्कार कस्के 'मेरे लिये समस्त प्राणातिपात आदि पाप-सावद्यकर्म अकर्तव्य हैं। इस प्रकार
भगवतः पञ्चमौष्टिकलोचः, सामायिकचारित्रपतिप्रत्तिश्च । सू०७८॥
(शुराताwi Rd3) यासत हतो, प्रथम पक्ष मे-भाग२-(२ds) भासना पक्षनी (qa) समस्ती , सुनत નામના એ શુભ દિવસના વિશે વિજય નામના મુહૂર્તમાં હસ્ત નક્ષત્રથી ઉપલક્ષિત ઉત્તરા નક્ષત્રમાં-એટલે કે ઉત્તરાકહગુની નક્ષત્રની સાથે ચન્દ્રને થોગ થતાં પડછાય જ્યારે પૂર્વદિશામાં પડતું હતું ત્યારે એટલે કે સાંજના સમયે, જયારે દિવસને એક પહોર બાકી હતું ત્યારે એટલે કે દિવસનાં ચોથા પહોરે, નિર્જળ ષષ્ઠભક્તની (છઠની) સાથે (બે ઉપવાસમાં પાણીને પણ ન્યાય કરીને) ભગવાને જમણા હાથે જમણી બાજુના અને ડાબા હાથે ડાબી બાજુના પંચમુષ્ટિક લેચ કરીને (માથાના સઘળા વાળ પાંચ મુઠીથી ઉખેડીને) સિદ્ધ પરમાત્માને નમસ્કાર કર્યા. નમસ્કાર કરીને “મારે માટે સમસ્ત પ્રાણાતિપાત આદિ અઢારે પ્રકારનાં પાપ-સાંવધ કર્મ અકર્તવ્ય છે.” આ પ્રમાણે 1 પરિજ્ઞાથી જાણીને અને
॥१४२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
पद्-देवासुरसमा, मनुजपरिषत्-मनुष्यसभा च आलेख्यचित्रभूता इव-अहितचित्रवत् तिष्ठति। ततः श्रीवीरप्रमोश्चारित्रग्रहणानन्तरं, खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः जन्तुपातं पतितःजन्तुरिव पतितः सहसा समागतः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य केशान् वज्रमये वज्रमणिनिर्मिते स्थाले प्रतीच्छतिगृह्णाति प्रतीष्य-गृहीत्वा तान् केशान् क्षीरोदसागरं संहरति नयति । यस्मिन् समये च खलु भगवान श्रीवोरः सामायिक चारित्रं प्रतिपद्यते= गृह्णाति, तस्मिन् समये च खलु भगवतो वर्द्धमानस्य चतुर्थ-मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलरूपेषु पञ्चसु ज्ञानेषु चतुर्थ मनःपर्ययज्ञानं समुत्पन्नम् ।
ततः खलु शक्रप्रमुखाश्चतुष्पष्टिरपि इन्द्राः सर्वे देवाश्च देव्यश्च भगवन्तं श्रीवीरममुं “हे भगवन् !
कल्पमञ्जरी टीका
॥१४३॥
ज्ञ-परिज्ञा से जानकर और प्रत्याख्यान-परिज्ञा से त्याग कर सिंहवृत्ति से सामायिक चारित्र अंगीकार किया। उस समय देवों और असुरों का समूह तथा मनुष्यों का समूह चित्रलिखित के समान स्तब्ध रह गया।
श्रीवीर प्रभु के चारित्र-ग्रहण के पश्चात् शक्र देवेन्द्र देवराज अचानक ही आ पहुँचे और उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर के केशों को हीरे के थाल में लेकर क्षीरसागर में रख दिये।
जिस समय भगवान् ने सामायिक चारित्र को अंगीकार किया, उसी समय भगवान् वर्धमान को चौथा, अर्थात् मति, श्रुत, अवधि, मनःपर्यय और केवल रूप पाँच ज्ञानों में से चौथा मनःपर्यय ज्ञान उत्पन्न होगया।
तब शक्र आदि चौंसठ इन्द्र सभी देव और देविया श्रीवीर प्रभु का इस प्रकार अभिनन्दन करने लगे
भगवतो मनःपर्ययज्ञानोत्पत्तिः। सू०७८॥
પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી ત્યાગ કરીને સિંહ વૃત્તિથી સામાયિચારિત્ર અંગિકાર કર્યું. તે વખતે દે, અસુરે તથા મનુmોને સમૂહ ચિત્રવત્ સ્તબ્ધ બની ગયે.
પ્રભુએ ચારિત્ર–ગ્રહણ કરતાં જ શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજ આગળ આવ્યાં અને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં કેશને રત્નના થાળમાં ઝીલી લીધા અને વિનયપૂર્વક ક્ષીર સાગરમાં પધરાવ્યાં.
જે સમયે ભગવાને સમ્યફ ચારિત્રને અંગીકાર કર્યું. તે વેળાએ ભગવાન વર્ધમાનને ચડ્યું એટલે કે મતિ, ત, અવધિ, મનઃ પર્યાય અને કેવળ એ પાંચ જ્ઞાનોમાંથી શું મનઃ૫ર્થયજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. શક આદિ ચોસઠ ઈન્દ્ર સઘળાં દેવ અને દેવીઓએ શ્રીવીર પ્રભુને આ રીતે અભિનન્દન કરવા લાગ્યા. “ભગવદ્ ! આપનો જય હે. શ્રમણ- SSC
A
॥१४३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
श्रीकल्प
कल्प
॥१४४||
मञ्जरी टीका
भवान् जयतु सर्वोत्कर्षेण वर्तताम्, श्रमणधर्म-साधुधर्म पालयतु, अष्टविधकर्मशत्रून् अष्टमकारककर्मरूपशत्रून् शुक्लध्यानेन नाशयतु-दूरीकरोतु, रागद्वेषमलं-रागद्वेषरूपमल्लं पराजयताम् , तथा-मोक्षसौध-मुक्तिरूपमासादम् आरोहतु-आरूढो भवतु" इत्यादिरूपेण चित्तोत्साहजनकवचनेन अभिनन्दयन्तः २=पुनः पुनरभिनन्दयन्तः, तथा अभिष्टुवन्तः२-पुनः पुनः सर्वतो वर्णयन्तः आकाशे जयध्वनि-जयशब्दं कुर्वन्तः यस्या एव दिशःभ्यामेव दिशमाश्रित्य प्रादुर्भूताः प्रकटीभूताः तामेव दिशं प्रतिगताः प्रतिनिवृत्ताः।
ततः शक्रादिप्रतिगमनानन्तरं खलु श्रमणो भगवान् महावीरः मित्र-ज्ञाति-निजक-स्वजन-सम्बन्धि-परिजनं, तत्र-मित्राणि-मुहृदादयः, ज्ञातयः सजातयः, निजका स्वकीयाः पुत्रादयः, स्वजनाः पितृव्यादयः, सम्बन्धिनः-पुत्रपुत्रीणां श्वशुरादयः, परिजना दासीदासादयः, इत्येषां समाहारस्तत् प्रतिविसृजति. निवेदयति स्वयं
च इममेतद्रूपम्=अनुपदं वक्ष्यमाणम् अभिग्रहम् नियमम् अभिगृह्णाति सर्वतोभावेन स्वीकरोति " यत्-अहं द्वादश__ 'भगवान् सर्वोत्कृष्ट हो कर वर्ते। साधुधर्म का पालन कीजिए, आठ प्रकार के कर्मरिपुओं को शुक्लध्यान से
दूर कीजिये, राग-द्वेषरूपी मल्लौ का मान-मर्दन कीजिए, मुक्ति-महल पर आरोहण कीजिए।' इत्यादि रूप से चित्तोत्साहजनक वचनों से पुनः पुनः अभिनन्दन तथा स्तवन करते हुए, आकाश में जय-जयकार करते हुए, जिस दिशा से प्रकट हुए थे उसी दिशा में चले गये।
शक्र आदि के चले जाने के पश्चात् श्रमण भगवान् महावीरने मित्रजनों, सजातियों, निजजनों (पुत्रादिकों), स्वजनों (काका आदिको), संबंधीजनों, (पुत्र-पुत्री आदि के श्वशुर आदि नातेदारों) तथा परिजनों (दासीदास-वगैरह) को विसर्जन किया और स्वयंने इस प्रकार का अभिग्रह-नियम ग्रहण किया-'मैं बारह
शक्रादीनां मित्रज्ञात्यादीनां च गमना
नन्तरं भगको वतोऽभि
ग्रहग्रहणम् ॥सू०७८॥
ધર્મનું યથાર્થ પાલન કરજે, આઠ પ્રકારના કમરિપુઓને શુકલધ્યાન વડે દૂર કરો, રાગદ્વેષ રૂપી મલેનાં માનનું મર્દન કરે, મુક્તિમહેલ પર આરોહણ કરેઈત્યાદિ પ્રકારે ચિત્તમાં ઉત્સાહ ઉત્પન્ન કરનાર વચનોથી ફરી ફરીથી અભિનંદન અને ગગનભેદી જયનાદ પિકારતા જે દિશામાંથી પ્રગટ થયાં હતાં તેજ દિશામાં પાછા ચાલ્યા ગયા.
ઇન્દ્રરાજા વગેરે ચાલ્યાં ગયાં પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે મિત્રજને, સજાતી, નિજજને (પુત્રાક્રિકે) સવજને (કાકા આદિકે) સંબંધીજને (પુત્ર-પુત્રીના સસરા આદિ સગાં) તથા પરિજને (#ાસ-દાસી વગેરે)થી છટા પડયા અને પોતે આ પ્રકારને અભિગ્રહ-નિયમ કર્યો કે “ હું બાર વર્ષ સુધી કાર્યોત્સર્ગ કરીને, હાભિમાનના
॥१४४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥१४५||
वर्षाणि व्युत्सृष्टकाया कृतकायोत्सर्गः त्यक्तदेहः परित्यक्तशरीराभिमानः सन् ये केचित् दिव्या द्यौः स्वर्गः, तद्वासिसुरगणोऽपि उपचाराद् द्योः, तद्भवाः-देवसम्बन्धिनः, वा-अथवा, मानुष्या मनुष्यसमुद्भवावा तैरश्चा:तिर्यग्योनिसमुद्भवाः उपसर्गाः समुत्पत्स्यन्ते, तान् उत्पन्नान् उपसर्गान् सम्यक् मनोदाढर्थेन सहिष्ये भयाऽभावेन.क्षस्ये-क्रोधाभावेन, तितिक्षिष्ये दैन्याऽकरणेन, अध्यासिष्ये-निश्चलतया, तथा-तदुपसर्गसहनादिषु कस्यापि देवस्याऽसुरस्य मनुष्यस्य वा साहाय्य प्रतीकारकरणे सहायतां नो खलु एपिष्यामि अभिलषिष्यामि । इति ।।सू०७८॥
. मूलम्-तएणं समणे भगवं महावीरे इमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हित्ता बोसटकाए चत्तदेहे मुहुत्तसेसे दिवसे कुम्मारग्गामं पहिए।
तएणं सिरिवद्धमाणसामी जाव नयणपहगामी आसी ताव गंदिवद्धणपमुहा उम्मुहा जणा णियणियलोयणपुडेहिं पहुदरिसणामयं पिबमाणा पहरिसमाणा आसी। अह य पहू जहा तहा दिहिसरणिओ विपकिट्ठो जाओ तहा तहा दारिदाणं विव सव्वेसि सोकरिसहरिसो पणट्टमारभीअ, गिम्हकालम्मि सरोवराणं जलमिव हरिसोल्लासो सोसिउमुवाकमीअ, वारिविरहेण पफुल्लं कमलकुलं विव सम्वेसि हिययदुस्सहेण पहुविरहेण मलिणं जाय, तमुज्जीविउं पवत्तो सोंडीरो सीयलमंदसुगंधिसमीरोवि भुयंगमसासायइ, पुच्वं जाओ तद्दिक्खमहोच्छव- नंदणवणे तदरिसणकप्पतरुतले इट्ठसिद्धीए आणंदलहरीओ जायाओ ताओ सव्वाओ पहुविरहवडवानलम्मि पणद्वाओ। पहुस्स दुस्सहो विरहो चंदविरहो चगोरमिव, हिययनिखायं सल्लमिव अखिले जणे वहिए करी। परिओ वित्थरिएण फारेण पहुविरहंधयारेण आययलोयणेसु समाणेसु वि तत्थढिया जणा अनयणा जाया, पाईणा समीईणा पहुपगासणवीणा तत्थचा सोहा निव्वाणदीवसिहगिहसोहेब नासी । पहुम्मि विरहिए समाणे पयसि गलिए नईपुलिणमिव, रसे गलिए दलमिव जणमणो मलिणो संजाओ, जणनयणाओ फारा वारिधारा पाउसम्मि वुट्टिवर्षों तक कायोत्सर्ग किये, देहममत्व का त्याग किये, देवों संबंधी, मनुष्यों संबंधी अथवा तिर्यचों संबंधी जो भी उपसर्ग उत्पन्न होंगे, उन उत्पन्न हुए उपसगों को मानसिक दृढ़ता के साथ निर्भय भाव से सहन करूँगा, विना क्रोध के क्षमा करूँगा, अदीन भाव से सहन करूँगा, और निश्चल रह कर सहन करूँगा। उन उपसगो के सहन करने आदि में किसी देव या मनुष्य की सहायता की अभिलाषा भी नहीं करूँगा ।सू०७८॥ ત્યાગ કરીને દે, મનુષ્ય અથવા તિય સંબંધી જે ઉપસર્ગ (ત્રાસ) ઉત્પન્ન થશે તે ઉપસર્ગોને માનસિક દઢતા સાથે નિર્ભય ભાવથી સહન કરીશ, ક્રોધ કર્યા વિના ક્ષમા કરીશ, અદીન ભાવે સહન કરીશ અને નિશ્ચલ રહીને સહન કરીશ તે ઉપસર્ગો સહન કરવા આદિમાં કોઈ પણ દેવ કે મનુષ્યની સહાયતાની ઈચ્છા પણ નહિ કરું.” (સૂ૦૭૮)
भगवतोऽभिग्रहग्रहमू०७८॥
॥१४५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१४६॥
(
धारा वि वहिउमारभीअ, पहुवरग्गजो अरिमद्दणो नंदिवद्धणो नरिंदो पक्खलंताऽऽभरणो पडतपभ्रूणसमूहो छिण्णाtataa faraणो अवणियले सव्वंगेण घसत्तिपडिओ, त दट्टणं सव्वे सामंतप्पभियत्रोऽवि समंतओ अवणियले निवडिया । तएणं विलीणचेयणो नंदिवर्द्धणो भूवो कहंपि चेयणायारेण सीयलोक्यारेण चेयणं णीओ अव वहिओ भवी, निरंतरईसिउसिणस लिलोच्छलियधारामोयणाई लोयणाई पमज्जिय पज्जदुक्खभायणं सयमप्पाणमेव निंदीअ - धी! धी! अम्हाणं पावविवागं, अमू बंधुविरहो पागसासणी असणीविव अम्हे हिणइ । एवं दुस्सहपहुविरहदुक्खेण विष्णो पयाभिनंदणो णंदिवडणो राया मुत्तकंठमाकंदीअ । अस्सा हत्थिष्णेऽवि अस्मई पहुंचमाणा अत्थोगसोगमाइणो भवीअ । तयाणि नच्चसुरेहि मऊरेहिवि नच्चं विसरियं, विडविणो कुसुमाई चई, काण विहरणपरायण हरिणा उपात्ताई तणाई, कणभक्खिणो पक्खिणो य आहारं परिहरीअ । एवं सव्वेसु पाणिसु पहुधिरहविहुरे सो गरवरो पहुं चेयसा चिंतमाणो तत्र एवं वयासी - जत्थ तत्थ य सत्य तुमं चेवावलोय ए विउत्तोसिति तुं वीर ! दुक्खाएवाणुमिज्जइ " ॥ १ ॥ एवं भासमाणो नन्दिवद्धनो राया सणिसंतं पट्टिओ || सू०७९ ।। छाया -- ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः इममेतद्रूपमभिग्रहमभिगृह्य व्युत्सुष्टकायः त्यक्त देहः मुहूर्तशेषे दिवसे 'कुर्मार' ग्रामं प्रस्थितः ।
ततः खलु यावत् श्रीवर्धमानस्वामी नयनपथगामी आसीत् तावनन्दिवर्धनममुखाः उन्मुखा जनाः निजनिजलोचन पुटैः प्रभुदर्शनामृतं पिवन्तः प्रहृष्यन्त आसन् । अथ च प्रभुर्यथा यथा दृष्टिसरणितो विप्रकृष्टो जातः,
मूल का अर्थ ' तरणं' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर इस प्रकार के इस अभिग्रह को ग्रहण करके शरीर की शुश्रूषा और ममता का त्याग किये हुए एक मुहूर्त्त दिन शेष रहने पर 'कुर्मार' ग्राम की ओर विहार किये ।
तत्पश्चात् जब तक श्री वर्धमान स्वामी नयनपथगामी थे-दिखाई देते रहे, तब तक नन्दिवर्धन आदि सबजन अपने-अपने नयनपुटों से प्रभु दर्शन का अमृत पान करते हुए हर्षित रहे; किन्तु प्रभु ज्यों ज्यों
भू अर्थ- 'तणं इत्याहि भाषा प्रहारना मलिग्रहने धार दूरी शरोरनी शुश्रूषा भरताना ત્યાગ કર્યો. તેજ દિવસે છેલ્લા મુહૂત માં ભગવાન ‘કુમ્હર’ ગામ તરફ ચાલી નીકળ્યા.
જ્યાં સુધી ભગનાન ષ્ટિગોચર થયાં ત્યાં સુધી નહિવન વગેરે સ્વજનાએ અનિમેષ ષ્ટિએ ટગર ટગર જોયા કર્યું ને પ્રભુના દશનામૃતનું પાન કરતાં હર્ષિત રહ્યાં. પરંતુ જ્યારે પ્રભુ સૃષ્ટિ-મર્યાદાથી દેખાવા બંધ થતા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
प्रभुविरहे नन्दिवर्ध
नादीनां विलाप -
वर्णनम् ।
॥सू० ७९ ॥
॥१४६॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
मञ्जरी
टीका
प्रभुबिरहे
तथा तथा दरिद्राणामिव सर्वेषां सोत्कर्षहर्षः प्रणष्टुमारभत, ग्रीष्मकाले सरोवराणां जलमिव हर्षोल्लासः शोष्टु
मुपाक्रमत, वारिविरहेण प्रफुल्लं कमलमिव सर्वेषां हृदयं दुःसहेन प्रभुविरहेण मलिनं जातम् , तदुज्जीवयितुं प्रवृत्तः श्रीकल्प
शौण्डीरः शीतलमन्दसुगन्धिसमीरोऽपि भुजङ्गमश्वासायते, पूर्व याः तद्दीक्षामहोत्सवनन्दनवने तद्दर्शनकल्पतरुतले
इष्टसिद्धया आनन्दलहयों जाताः, ताः सर्वाः प्रभुविरहवडवानले प्रणष्टाः, प्रभोर्दुःसहो विरहः चन्द्रविरह॥१४७॥ श्वकोरभिव, हृदयनिखातं शल्यमिवाखिलान् जनान् व्यथितानकरोत्, परितोः विस्तृतेन स्फारेण प्रभुविरहान्धकारेण
आयतलोचनेषु सत्स्वपि तत्र स्थिता जना अनयना जाताः, प्राचीना समीचीना प्रभुप्रकाशनवीना तत्रत्या शोभा नजरों से दूर होते गये, त्यों त्यो दरिद्रों के समान सबका उत्कर्षपूर्ण हर्ष समाप्त होना आरंभ होने लगा। जैसे ग्रीष्म के समय में सरोवरों का सलिल सूखने लगता है, उसी प्रकार उनका हर्ष मूखने लगा। जैसे पानी के विना फूला कमल मुरझा जाता है उसी प्रकार सब का हृदय दुस्सह प्रभु-विरह से मुरझाने लगा। उसे ताजा करने के लिए प्रवृत्त हुआ, पटु पवन शीतल मन्द और सुगंधित होने पर भी सांप के श्वास के
समान जहरीला प्रतीत होने लगा। भगवान् की दीक्षा के महोत्सवरूपी नन्दन कानन में, प्रभु के दर्शन र रूपी कल्पवृक्ष के मूल में इष्ट प्राप्ति से जो आनन्द की लहरें उत्पन्न हुई थीं, वे सभी वीरविरहरूप वड
वानल में भस्म हो गई। चकोर को जैसे चन्द्रमा का वियोग दुस्सह होता है, उसी प्रकार प्रभुका विरह, हृदय में चुमे हुए काटे के समान सभी जनों को व्यथा उत्पन्न करने लगा। चारों ओर फैले हुए प्रभुविरह रूप सघन अंधकार के कारण वहाँ खडे सभी जन बडे बडे लोचनों के विद्यमान रहते भी नयनहीनગયા તેમ તેમ દરિદ્રોની સમાન સ્વજનના હશે એછા થવાં લાગ્યાં. જેમ ઉનાળાના પ્રખર તા૫માં સરેવરનું પાણી સુકાઈ જાય છે તેમ સનેહીજનેને હર્ષ સુકાવા લાગ્યો. પાણી વિના જેમ કમળ કરમાઈ જાય છે તેમ પ્રભુદર્શન વિના સવના મન કરમાવાં લાગ્યાં. તેને વિકસિત કરનારા વહેતા મંદમંદ શીતલ અને સુગંધિત પવને પણ તેઓને સપના શ્વાસસમ વિષમય લાગતા હતા. દીક્ષા મહોત્સવ રૂપી નંદનવનમાં પ્રભુદશનરૂપી કલ્પવૃક્ષના મૂલમાં ઈષ્ટપ્રાપ્તિથી જે આનંદની લહેરીઓ ઉઠતી
: GENमा हता હતી તે બધી લહેરીએ વીરભગવાનના વિરહ રૂપી વડવાનલ- અગ્નિમાં બળીને ખાખ થઈ ગઈ. ચર પક્ષીને જેમ
ચ ને વિયોગ સાલે છે તેમ પ્રભુને વિયેગ સર્વજનેને સાલવા લાગ્યું. અને આ વિરહ શલ્યની માફક ખૂંચવા લાગે. ગલી પ્રભુવિયોગને લીધે ચોમેર પ્રસરાએલ પ્રભુવિરહ રૂપ સઘન અંધકારને લીધે ત્યાં ઉભેલા બધા માણસે મોટી મોટી
नन्दिवर्ध नादीनां
विलाप
वर्णनम् । सू०७९॥
॥१४७॥
છે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रोकल्प-स मूत्रे
मञ्जरी
॥१४८॥
टीका
मभुविरहे
निर्वाणदीपशिखगृहशोभेवाऽनश्यत् । प्रभौ विरहिते सति पयसि गलिते नदीपुलिनमिव, रसे गलिते दलमिव जनमनो मलिनं संजातं, जननयनतः स्फारा वारिधारा प्रादृषि दृष्टिधारेव वोढुमारभत । प्रभुवराग्रजोऽरिमर्दनोनन्दिवर्धनो नरेन्द्रः प्रस्खलदाभरणः पतत्मसनसमूहश्छिन्नानोकह इव विगतचेतनोऽवनितले सर्वाङ्गेण धसेतिपतितः, तं दृष्ट्वा सर्वे सामन्तप्रभृतयोऽपि समन्ततोऽवनितले निपतिताः। ततः खलु विलीनचेतनो नन्दिवर्धनो भूपः कथमपि चेतनाजनकेण शीतलोपवारेण चेतना नीतोऽपि अतीव व्यथितोऽभवत् । निरन्तरेषदुष्णसलिलोच्छलितधारामोचने लोचने प्रमृज्य प्राज्यदुःखभाजनं स्वकमात्मानमेवानिन्दत्-धिर धिगस्माकं पापविपाकम् , असौ से हो गये। पहेले की वहाँ की प्रभु के प्रकाश से नूतन और सलौनी शोभा उसी प्रकार नष्ट हो गई, जैसे दीप-शिखा के बुझ जाने पर घर की शोभा नष्ट हो जाती है। जैसे पानी के बह कर निकल जाने पर नदी का तट शोभाहीन हो जाता है, और जैसे रसभाग सूखजाने पर पत्ता मलिन-फीका-निष्पभ हो जाता है, उसी प्रकार जनता का मन मलिन हो गया। वर्षा ऋतु में पानी की धारा की तरह लोगों के नयनों से आंसुओं की धारा प्रवाहित होने लगी। भगवान् के ज्येष्ठ भ्राता, रिपुओं का मर्दन करने वाले नन्दिवर्धन राजा बेसुध हो कर धड़ामसे सर्वाग से कटे वृक्ष की तरह-धरती पर गिर पड़े,उनके सभी आभूषण ऐसे गिर पड़े, मानो वृक्ष के फूल झड़ गये हों। उन्हें गिरा देख कर सभी सामन्त वगैरह भी इधर-उधर भूतल पर जा गिरे। तत्पश्चात् संज्ञाहीन नन्दीवर्धन राजा किसी प्रकार चेतना उत्पन्न करने वाले शीतलोपचार से होश में आये भी तो अतीव व्यथा का अनुभव करने लगे। अनवरत हल्के से उष्ण जल की उछलती धारा बहाने वाले नेत्रों को पौंछकर वह अतीव दुःख के पात्र अपनी आत्मा की इस प्रकार निन्दा करने આંખે હોવા છતાં આંધળા ભીંત જેવા થઈ ગયા. જેવી રીતે દી ઓલવાતાં ઘરની શોભા નષ્ટ થઈ જાય છે તેવી જ રીતે ત્યાંની પ્રભુના પ્રકાશથી થતી નથી અને સુંદર શોભા નષ્ટ થઈ ગઈ. જેમ નદીકાંઠે ધોવાઈ જતાં નદી બેડોળ લાગે છે, જેમ રસ ચુસાઈ જતાં ફળફૂલ પત્ર દીક્કાં લાગે છે તેમ પ્રભુના ગયા બાદ સમસ્ત જનતાનાં મન રસહીન કાં દેખાવા લાગ્યાં. શ્રાવણ ભાદરવાની વર્ષોની ધારાની માફક લોકેની આંખેથી આંસુઓની ધારા વહેવા લાગી દુમને રાડ પડાવી દે તેવા તેમના મોટા ભાઈ નંદિવર્ધન મૂછિત થઈને કાપેલા વૃક્ષની ડાળી માફક ધરતી પર પડી ગયા. જેમ વૃક્ષનાં ક નીચે ગબડવા માડે તેમ તેમનાં આભૂષણે પણ એક પછી એક નીચે ગબડવા માંડયાં નિસ્તેજ થયેલ નહિંવર્ધનને બેશુદ્ધ પહેલા જોઇ સર્વસામત વગેરે પણ બેશુદ્ધ થઈ બેય પર પડવા લાગ્યા.
नन्दिवर्धनादीनां विलापवर्णनम्। म०७९||
॥१४८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥१४९॥
C
बन्धुविरहः पाकशासनिरशनिरिव अस्मान् निहन्ति । एवं दुस्सहप्रभुविरहदुःखेन खिनः प्रजाऽभिनन्दनो नन्दिवर्धनो राजा मुक्तकण्ठमाक्रन्दत् । अश्वा हस्तिनोऽपि अणि प्रमुञ्चन्तः अस्तोकशोकभागिनोऽभवन् । तदानीं नृत्यरैमयूरैरपि नृत्यं विस्मृतम् , विटपिनः कुसुमान्यत्यजन् , काननविहरणपरायणा हरिणा उपात्तानि तृणानि, कणभक्षिणः पक्षिणश्चाऽऽहारं पर्यहरन् । एवं सर्वेषु पाणिगणेषु प्रभुविरहविधुरेषु स नरवरः प्रभुं चेतसा चिन्तयन्नाह
" यत्र तत्र च सर्वत्र, त्वामेवाऽऽलोकयाम्यहम् ।
वियुक्तोऽसीति वीर! त्वं, दुःखादेवानुमीयते ॥१॥ एवं मनसि चिन्तयन्नन्दिवर्धनो राजा स्वनिशान्तं प्रस्थितः ॥ सू०७९ ॥ लगे-'धिकार है, धिक्कार है हमारे पाप के परिणाम को! यह बन्धु-वियोग इन्द्रके वज्र की तरह हमें चोट पहुंचा रहा है।' इस प्रकार प्रभु के दुस्सह विरह के दुःख से खिन्न और प्रजा को आनन्द देने वाले नन्दिवर्धन राजा मुक्त कंठ से आक्रंदन-रुदन-करने लगे। घोड़े और हाथी आंसू बहाते हुए प्रबल शोक करने लगे। उस समय नृत्य करने में शूर मयूर भी नाचना भूल गये। वृक्षों ने कुमुमों का परित्याग कर दिया। वन में विचरण करने में परायण हरिणों ने मुख में ग्रहण किये तृणों को भी त्याग दिया और कण-कण का भक्षण करने वाले पक्षियों ने चुगना बंद कर दिया। इस प्रकार सभी प्राणिगण प्रभु के विरह से व्यथित हो गए। तत्पश्चात् राजा नन्दिवर्धन मन ही मन भगवान् का चिन्तन करते हुए अपने भवन की ओर रवाना हुए ॥ मू०७९ ।।
શીત ઉપચાર વડે નંદિવર્ધન જ્યારે દેશમાં આવ્યા ત્યારે તેમની વ્યથાને પાર ન હતું. જાણે દુઃખના વાદળે તુટી પડયો. ગળામાં ડમે ભરાયો હતે. આંસુથી છલકતી આંખેને સાફ કરી આત્મનિંદા કરવા લાગ્યા, “ધિકાર છે મારા પાપના પરિણામે ને ! આ બંધુવિરહ ઈન્દ્રના વજીના માર સમાન દુઃખ આપી રહ્યો છે! આમ કહી તેઓ હૈયાફાટ રેવા લાગ્યાં ને ચોધાર આંસુ પાડી વિલાપ કરવા લાગ્યાં. ઘેડા, હાથી વગેરે પ્રાણીઓ પણ આંસુ વહાવતાં પ્રબલ શેક અનુભવવા લાગ્યાં. આ સમયે નાચ કરનાર મયૂરે પણ નાચ કરવાનું ભૂલી ગયાં. વો શેકના ચિન્ટ તરીકે પુને ત્યાગ કરવા લાગ્યા. હરણાએ મોઢામાં લીધેલું ઘાસ છોડવા લાગ્યાં; પક્ષીઓએ ચવાનું છોડી દીધું. આ પ્રમાણે સર્વ પ્રાણીઓ પણ વિલાપ કરવા લાગ્યાં. ઝાડપાન પણ શેકના માર્યા ઝરવા લાગ્યાં. શેકથી દુઃખિત થયેલ નંદિવર્ધન ભગવાનનું ચિંતન કરતાં કરતાં ખીન્ન ભાવે પિતાના મહેલે પહોંચ્યાં. (સૂ૦૭૯)
प्रभुविरहे नन्दिवर्धनादीनां विलापवर्णनम्। सू०
०७९॥
FANARTA
માં. આ સમયે નાસામાં લીલું ઘાસ છેશાકના માર્યા કરવા લાગે
॥१४९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
टीका-'तएणं समये भगवं' इत्यादि-तता-दीक्षाग्रहणानन्तरं खलु श्रमणो भगवान् महावीरः इममेतपम्= पूर्वोक्तं स्वप्रतिज्ञातम् अभिग्रहम् अभिगृह्य-स्वीकृत्य व्युत्सृष्टकाया-त्यक्तशरीरशुश्रूषः, त्यक्तदेहः परिहृतशरीरमोहः, मुहूर्तशेषेचटिकाद्वयावशिष्टे दिवसे दिने, 'कुर्मार'-ग्राम-कुर्माराख्य-ग्राम, प्रस्थित विहारं कृतवान् ।
ततः खलु यावत् यावत्कालपर्यन्तम् , श्रीवर्धमानस्वामी नयनपथगामी दृश्यमान आसीत् , तावत्= तावत्कालपर्यन्तं नन्दिवर्धनप्रमुखाम्नन्दिवर्धनादयः, जनाः उन्मुखाः-श्रीवर्धमानावलोकार्थ तदभिमुखाः सन्तः, निजनिजलोचनपुटै स्व-स्व-नेत्रपुटैः प्रभुदर्शनामृतं श्रीवर्धमानस्वामिदर्शनरूपामृतं पिबन्तः सन्तः प्रहृष्यन्तः प्रमोदमाना आसन् अथ-तदनन्तरम् च प्रभु श्रीवर्धमानस्वामी यथा यथा येन येन प्रकारेण दृष्टिसरणितः= नेत्रपथतः, विप्रकृष्ट: दरो जानः तथा तथा तेन तेन प्रकारेण दरिद्राणां दीनानाम् इव सर्वेषां तत्र स्थितानां
मञ्जरी
॥१५०॥
टीका
टीका का अर्थ--'तए णं' इत्यादि । दीक्षा ग्रहण करने के अनन्तर श्रमण भगवान् महावीर पूर्वोक्त अभिग्रह को अंगीकार करके शरीर की शुश्रूषा के त्यागी हुए और देह संबंधी मोह से रहित हुए, जब अनुमान दो घड़ी दिन शेष था, तब 'कुर्मार' ग्राम की ओर विहार किये।
उस समय, जितने समय तक श्रीवर्धमान स्वामी दिखाई देते रहे, उतने समय तक नन्दिवर्धन आदि जन भगवान् श्रीवर्धमान प्रभु को देखने के लिए उनकी ओर मुँह उठाए हुए नेत्र-पुटों से उनके दर्शनरूपी अमृत का पान करते रहे और प्रसन्न होते रहे; किन्तु बाद में श्रीवर्धमान स्वामी जैसे-जैसे दृष्टिपथ से दूर होते चले गये, वैसे-वैसे दीनों के समान वहाँ खड़े हुए सभी लोगों का वह उत्कृष्ट
मा प्रभुविरहे
नन्दिवर्धनादीनां विलापवर्णनम् । ॥सू०७९॥
st अर्थ-'तए ण त्याही. दीक्षा सीधा पछी म भावान महावीर माया प्रभारीना અભિગ્રહને અંગીકાર કરીને શરીરની સુશ્રુષાને ત્યાગી શરીર ઉપર મહ છે, જયારે બે ઘડી દિવસ माही २हो त्यारे "भार" गामनी त२३ १२ श्यो.
જ્યાં સુધી નજર પહોંચતી રહી-જયાં સુધી શ્રી વર્ધમાન સ્વામી દષ્ટિગોચર રહ્યા ત્યાં સુધી નંદિવર્ધન વગેરે જેને ભગવાન શ્રી વર્ધમાન પ્રભુને જોવાને માટે તેમની તરફ મુખ ઊંચું કરીને નેત્ર-પુટોથી મીટ માંડી તેમના દર્શન રૂપી અમૃતનું પાન કરતા રહ્યા અને પ્રસન્ન થતાં રહ્યાં, પણ જેમ જેમ શ્રી વર્ધમાન સ્વામી દષ્ટિપથથી દૂર દૂર થતાં ગયાં તેમ તેમ દીન માણસની જેમ ત્યાં એઠા થએલા બધા લેને તે ઉત્કૃષ્ટ આનંદ વિહીન
॥१५॥
श्री ३९५ सूत्र:०२
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
जनानां सोत्कर्षहर्ष उत्कृष्टानन्दः प्रणष्टुं दूरीभवितुम् आरभत-उपाक्रमत, किंच-ग्रीष्मकाले ग्रीष्मऋतौ सरो
वराणां जलमिव सर्वेषां जनानां हर्षोल्लासः शोष्टुमुपाक्रमत, वारिविरहेण जलाभावेन प्रफुल्लं=विकसितं, कमलकुलं श्रीकल्प
कमलवनमिव सर्वेषां तत्रस्थितानां जनानां, हृदयं मनः, दुःसहेन कष्टसहनीयेन प्रभुविरहेण श्रीवर्धमानस्वामिवियोगेन, मलिनं हतप्रभं जातम् । तत्-सर्वजनहृदयम् , उज्जीवयितुम्-उल्लासयितुं प्रवृत्तः शौण्डीरः निपुणः
मञ्जरी ॥१५१ शीतलमन्दसुगन्धिसमीरोऽपि भुजङ्गमश्वासायते-भुजङ्गमश्वास इवाचरति-तद्वद्दाहजनको जात इत्यर्थः । पूर्व टीका
तद्दीक्षामहोत्सव-नन्दनवने श्रीवर्धमानस्वामिचारित्रग्रहणो द्देश्यक-बृहदुत्सवरूप-नन्दनवने तदर्शनकल्पतरुतले श्रीवर्धमानस्वामिदर्शनरूपकल्पवृक्षमूले इष्टसिद्धया-अभिलषितसम्पन्नतया या आनन्दलहयः हर्षपरम्पराः जाताः, ताः सर्वाः प्रभुविरहवडवानले श्रीवर्धमानस्वामिवियोगरूपसामुद्रिकाग्नौ प्रणष्टाः। प्रभोः श्रीवर्धमानस्वामिनः दुःसहःकष्टसह्यः विरहः चन्द्रविरहः चन्द्रवियोगः चकोरम् इव यथा व्यथितं करोति, हृदयनिखातं हृदयप्रदेशान्तःआनन्द दूर होने लगा। जैसे ग्रीष्म ऋतु में सरोवरों का जल मूखने लगता है, उसी प्रकार उनका हर्षोल्लास सूखने लगा। जैसे जल के अभाव से विकसित कमलों का समूह शोभाविहीन हो जाता है, उसी प्रकार यहाँ स्थित जनों के हृदय दुस्सह प्रभु-विरह से-श्रीवर्धमान स्वामी के वियोग से मुरझा गया। सब के हृदय को प्रफुल्लित करने के लिए प्रवृत्त हुआ सुन्दर, शीतल, मन्द और सुगंधित समीर (पवन) भी साप
नादीनां
विलापके श्वास के समान संतापवर्धक हो उठा। पहले भगवान् वर्धमान स्वामी के दीक्षा ग्रहण के निमित्त हुए
वर्णनम्। उत्सवरूपी नन्दनवन में, श्रीवर्धमान स्वामी के दर्शनरूप कल्पवृक्ष के मूल में इष्टसिद्धि से आनन्द की जो सू०७९॥ लहरें उत्पन्न हुई थीं, वह सब प्रभु के विरहरूप वडवानल में भस्म हो गई। जैसे चन्द्रमा का वियोग चकार को व्यथित करता है, उसी प्रकार भगवान् का वियोग लोगों को व्यथित करने लगा। अथवा
થવા લાગ્યા. જેમ ગ્રીષ્મ ઋતુમાં સરોવરનું પાણી સૂકાવા લાગે છે તેમ તેમનો હલાસ સૂકાવા લાગે. જેમ ઉદાર જળના અભાવે વિકસિત કમળને સમૂહ ચીમળાઈ જાય છે, એ જ પ્રમાણે ત્યાં ઉપસ્થિત થએલા માણસોનાં હદય અસહ્ય 8
પ્રવિરહથી– શ્રી વર્ધમાનસ્વામીના વિગથી ઝરવા લાગ્યાં. સર્વનાં હદયને પ્રકૃદ્ધિલત કરી રહેલા સુંદર, શીતળ, હો મંદ અને સુગંધિત પવન પણ સાપના ઝેરી શ્વાસની માફક સંતાપી રહ્યો હતો. ભગવાન વર્ધમાન સ્વામીના દીક્ષાગ્રહણ નિમિત્તે પ્રકટેલા ઉત્સવ રૂપી નંદનવનમાં શ્રી વર્ધમાનવામીનાં દર્શન રૂપી ક૯પવૃક્ષના મૂળમાં ઈષ્ટ સિદ્ધિથી
આનંદની જે લહેરે ઉત્પન્ન થઈ હતી તે બધી પ્રભુના વિરહ રૂપી દાવાનળમાં ભમ થઈ ગઈ. જેમ ચન્દ્રમાને જ વિચાગ ચઔર પક્ષીને સંતાપે છે એજ પ્રમાણે ભગવાનને વિાયેગ લેÁના હૈયામાં અપાર વ્યથા કરવા લાગ્યો અને
मभुविरहे नन्दिवर्ध
॥१५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
॥१५२॥
टीका
संलग्नं शल्यं च इव-यथा जनान् व्यथितान् करोति, तथैव अखिलान् जनान् व्यथितान् पीडितान् अकरोत् । परितः सर्वतः विस्तृतेन-अमृतेन स्फारेण-विशालेन प्रभुविरहान्धकारेण आयतलोचनेषु-दीर्घनेत्रेषु सत्स्वपि तत्रस्थिता:-श्रीवर्धमानप्रभुदीक्षास्थानवर्तिनो जनाः अनयनाः अन्धा इव जाताः प्राचीनापूर्वकालीना, समीचीनाशोभना प्रभुपकाशनवीना श्रीवर्धमानस्वामिविराजनाभिनवा तत्रत्या श्रीवर्धमानस्वामिसमलङ्कतस्थानोद्भवा शोभा =रमणीयता, निर्वाणदीपशिख-गृहशोभेव-विध्यानदीपस्य भवनस्य रमणीयतेव अनश्यत्-नष्टाऽभवत् , प्रभौ-श्रीवी रजिने विरहिते-वियुक्ते सति, पयसिजले गलिते-निःसृते, नदीपुलिनम्=नदीसम्बन्धितोयोत्थिततटम् इवन्यथा मलिनं भवति तथा-रसे जलभागे, गलिते शुष्के सति दलं पत्रम् इव यथा मलिनं भवति तथैव-जनमनः लोक हृदयं मलिनं हतोत्साहं संजातम्, जननयनतः लोकानां नेत्रतः स्फारा-महती वारिधारा अश्रुपरम्परा, मादृषिवर्षाकाले दृष्टिधारा-वर्षाधारा इव-यथा वोहुँ-स्यन्दितुम्-आरभत-उपाक्रमत। तथा-प्रभुवरजः श्रीवर्धमानस्वामिज्येष्ठभ्राता, जैसे हृदय-प्रदेश में चुमा हुआ शल्य व्यथा पहुँचाता है, वैसे ही वह वियोग सब को व्यथा देने लगा। सब और फैले हुए विशाल प्रभु-विरह के अन्धकार के कारण दीर्घनयन होने पर भी दीक्षास्थान पर विद्यमान जन नेत्रहीन जैसे हो गये। प्रभु के विराजने से नवीन वहाँ की पहले वाली शोभा, अर्थात् भगवान् वर्धमान के विराजने के स्थान की वह रमणीयता उसी प्रकार नष्ट हो गई, जैसे दीपक के बुझ जाने पर भवन की शोभा नष्ट हो जाती है। जैसे पानी का बहाव समाप्त हो जाने पर नदी के तटकी शोभा मलिन हो जाती है, अथवा रस-भाग के मूख जाने पर पत्ते निष्प्रभ हो जाते हैं, उसी प्रकार लोगों के हृदय मलिन-उत्साहहीन हो गये। लोगों के लोचनों से महती अश्रुधारा ऐसी प्रवाहित होने लगी, जैसे वर्षाकाल में वर्षा की धारा बह रही हो। भगवान् के ज्येष्ठ भ्राता, शत्रुओं के विजेता नन्दिवर्धन राजा, અથવા જેમ કોમળ હૈયામાં ખુચી ગએલા બાણની અણી મહાવ્યથા કરે છે એજ પ્રમાણે તે વિગ સૌને સંતાપવા લાગ્યું. પ્રભુવિરહને ગાઢ અંધકાર ચિતરફ ફેલાવાને કારણે મોટી અને સ્વચ્છ ખેડાવાળા હોવા છતાં પણ દીક્ષા સ્થાન પર ઉપસ્થિત લોકો જાણે નેત્રહીન થઈ ગયાં. ભગવાનની હાજરીને કારણે ત્યાંની શોભામાં જે નવીનતા અને રમણીયતા આવી હતી તે જાણે કે દીપક બુઝાઈ જતાં ભવનની શોભા જેમ નાશ પામે તેમ નાશ પામી. જેમ પાણીનું વહેણ બંધ થતાં નદીના તટની શોભા મલીન થઈ જાય છે, અથવા રસ સૂકાઈ જતાં જેમ પાંદડાં સુકાં અને નિસ્તેજ થઈ જાય છે એ જ પ્રમાણે લોકેાનાં હૈયાં ઉત્સાહ વિનાનાં નિરસ થઈ ગયાં, જેમ વર્ષાઋતુમાં વરસાદની ધારા પડે છે તેમ લોકોની આંખમાંથી શ્રાવણ ભાદર વસવા માંડયો.
प्रभुविरहे नन्दिवर्धनादीनां विलापवर्णनम् । सू०७९॥
॥१५२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥१५३||
अरिमर्दनः शत्रुपराजयी नन्दिवर्धनः तदाख्यः, नरेन्द्रो राजा प्रस्खलदाभरणः प्रपतदलङ्कारः सन् पतत्प्रसूनसमूहः= प्रस्खलत्पुष्पसमुदायः छिन्नानोकहा-छिन्नवृक्षः इव यथा विगतचेतनः निश्चेष्टः सन् अवनितले पृथ्वीतले, सर्वाङ्गेण= सकलावयवेन धसिति-'धस्' इत्याकारकशब्दपुरस्सरं पतितः-अपतत् । तं-नन्दिवर्धनं पतितं दृष्ट्वा सर्वे-सकला: सामन्तप्रभृतयोऽपि पुरुषाः समन्ततः सर्वतः अवनितले भूतले निपतिताःन्यपतन् । ततः भूतलनिपतनानन्तरम् विलीनचेतनः निश्चेष्टः, नन्दिवर्धनो भूपो-राजा कथमपि केनापि प्रकरण चेतनाकारेण चेष्टाजनकेन, शीतलोपचारेण व्यजनादिना शीतीकरणसाधनेन चेतनांचेष्टां नीतोऽपि-प्रापितोऽपि, अतीव-अत्यन्तं यथा स्यात्तथा व्यथितः दुःखितोऽभवत् । स च निरन्तरेषदुष्ण-सलिलोच्छलित-धारामोचने-निरन्तरम् अविरतं या ईषदुष्णसलिलस्य= किश्चिदुष्णजलस्य उच्छलन्ती या धाराप्रवाहस्तस्या मोचके लोचने-नेत्रे प्रमृज्य-पोञ्छय माज्यदुःखभाजनंबहुदुःखपात्रं स्वकं-निजम् आत्मानमेव अनिन्दत अगहयत् , तथा हि-धिर धिक् अस्माकं पापविपाक-पापपरिणामम् , असौ एषःप्रभु विरहः श्रीवर्धमानप्रभुवियोगः पाकशासनिः इन्द्रसम्बन्धी अशनिः वज्रम् इव अस्मान् निहन्ति-नितरां । जिनके आभूषण नीचे गिर रहे थे, इस प्रकार सब अवयवों से धरती पर घड़ाम से गिर गये, जैसे झड़ते हुए पुष्पों वाला वृक्ष कट कर गिर गया हो। धरती पर गिरने के बाद वह मूर्छित हो गये। फिर-मूर्छा दूर करने वाले शीतल उपचार से-पंखा आदि के द्वारा हवा करने आदि से होश में आये भी तो अत्यन्त ही दुखी हुए। वह लगातार किंचित् उष्ण जल की धारा के समान अश्रुधारा बहाने वाले नेत्रों को पोंछ कर अत्यन्त दुःखित अपने आत्मा की ही निन्दा करने लगे-हमारे पाप के परिणाम को धिक्कार
आम का धिकार है ! यह बन्धुवियोग हमको इन्द्र के वन के समान व्यथा पहुँचा रहा है। इस प्रकार असा प्रभुवियोग
જેમ ખરતાં પુષ્પવાળું વૃક્ષ કપાઈને ધરણી પર તૂટી પડે છે તેમ જેનાં આભૂષણે નીચે પડી રહ્યાં છે એવા ભગવાનના જયેષ્ઠ ભાઈ અને શત્રુઓના વિજેતા રાજા નંદિનીવર્ધન વિરહ વેદનાથી શરીર ઉપરનો કાબુ ગુમાવતાં ધડીમ કરતાક ધરણી પર ઢળી પડ્યાં, અને બેહોશ થઈ ગયા. આજુબાજુ એકઠા થએલા પ્રજાજનેએ તેમની મૂછી ટાળવા શીતળ ઉપચાર કરીને તેમ જ પંખા વડે પવન વગેરે નાખતાં રાજા નંદિવર્ધન ભાનમાં આવ્યાં. ભાનમાં આવતાં તે અત્યંત દુઃખી જણાતા હતા. આંખમાંથી ચોધાર આંસુ વહી રહ્યાં હતાં. આ લુછવા છતાં પુરની માફક આંસુ ઉભરાતાં હતાં, દુઃખની કઈ સીમા ન હતી. દુઃખ માટે તેઓ પોતાના આત્માને ધિક્કારવા લાગ્યા. ધિક્કાર હજો અમારાં પાપનાં પરિણામને. આ કયા ભવનાં પાપ ઉદય આવ્યાં હશે કે મારી આંખ સામે મારા
प्रभुविरहे नन्दिवर्षनादीनां
विलाप हर वर्णनम्। का सू०७९।।
स॥१५३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१५४॥
強暴
हिनस्ति=व्यथयतीति भावः । एवम् अनेन प्रकारेण दुःसहप्रभुविरहदुःखेन = कष्टसहनीय - श्रीवर्धमानस्वामिवियोगजनितखेदेन खिन्नः=दुःखितः प्रजाऽभिनन्दनः स्वकीयप्रजाऽमन्दानन्दकारको नन्दिवर्धनो राजा मुक्तकण्ठम् = सशब्दं यथा स्यात् तथा-आक्रन्दत्= उच्चैररोदीत्, तस्मिन् समये अश्वाः हस्तिनोऽपि, अश्रूणि नेत्रजलानि प्रमुञ्चतः = पातयन्तः सन्तः अस्तोकशोकभागिनः=बहुतरशोकवन्तोऽभवन् । तदानीं = श्रीवर्धमानस्वामिवियोगसमये नृत्यशूरैः = नर्तननिपुणैः मयूरैरपि नृत्यं विस्मृतम्, तथा - विटपिनः = वृक्षाः, कुसुमानि = पुष्पाणि, अत्यजन् = अमुञ्चन् वृक्षाः प्रभुविरहेण पुष्पशोभा रहिता भवन्निति भावः । तथा-काननविहरणपरायणाः = वनविचरण तत्पराः हरिणाः = मृगाः, उपात्तानि= गृहीतानि = तृणानि=पासान, पर्यहरन् = परित्यक्तवन्तः, च पुनः कणभक्षिणः पक्षिणः आहारं =कणभक्षणं पर्यहरन्, एवम् = अनेन प्रकारेण सर्वेषु प्राणिगणेषु प्रभुविरहविधुरेषु - श्रीवर्धमानस्वामिवियोगजनितदुःखाकुलेषु सत्सु सः=
श्री वर्धमान स्वामी के विरह -जनित खेद से दुःखित होकर अपनी प्रजा को आनन्दित करने वाले नन्दिवर्धन राजा चिल्ला-चिल्ला कर रुदन करने लगे। उस समय में अश्व और हस्ती भी आंसू बहाते हुए अत्यन्त शोक के भागी हुए । श्रीवर्धमान स्वामी के वियोग के समय नाचने में निपुण मयूर मी नृत्य करना भूल गये । वृक्षों ने फूलों का परित्याग कर दिया, अर्थात् वे भी प्रभु के विरह से फूलों की शोभा से रहित हो गए। तथा वन में बिहार करने वाले मृगों ने मुख में लिया हुआ घास भी त्याग दिया। कण का भक्षण करने वाले पक्षियों ने कणभक्षण करना भी छोड़ दिया । इस प्रकार समस्त प्राणीगण भगवान् के वियोग से व्यथित हुए । तत्पश्चात्
ભાઈને વિયેાગ થયા. આ બન્ધુવિયેાગ તા ઇન્દ્રના વજા જેવા કારી ઘા મારી રહ્યો છે.” પેાતાની પ્રજાને આનંદિત કરનાર રાજા નદિવષઁન પ્રભુને વિયોગ થતાં પત્થરને પણ પીગળાવે તેવા કરૂણસ્વરે વલાપાત કરવા લાગ્યા. વિરહની કરૂણતા ચારે તરફ વ્યાપી રહી હતી. પક્ષિઓએ ચણવાનુ` મુકી દીધું. હાથી અને ઘેાડાએ જે સમાર’ભને શાલાવતા હતા તે પણ આ વાતાવરણથી મુક્ત ન રહ્યા. તેમની આંખે અપૂર્ણ હતી. નતન કરી રહેલા મયૂરાએ તેમનુ નર્તન છેડી દીધુ. વૃક્ષે પણ વિચત ન રહ્યા. નયનામાંથી જેમ આંસુડા ખરે તેમ વૃક્ષે! ઉપરથી પુષ્પા આંસુડાની માફ્ક ખરખર ખરવાં લાગ્યા. વનમાં નિર્દોષ રીતે ફરતાં લેાળાં મૃગલાંઓએ મ્હોંમાં લીધેલું કડપ પણ છાડી દીધું. હા, પ્રભુ ! તારા વિયેાગ ! કોને વ્યથા નથી ઉપજાવતે ? પશુ શું? ને પક્ષી શું? માનવી શું કે દેવ શું? વાત્સલ્યના અવતાર એવા પ્રભુના વિરહથી સારી વનરાજી, પશુ, પક્ષી, માનવી અને દેવગણ, કોઈ દુ:ખથી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
प्रभुविरहे नन्दिवर्धनादीनां विलाप
वर्णनम् ।
॥सू०७९॥
॥ १५४॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी
॥१५५॥
टीका
__ प्रभुयियोगविधुरो नरवरो राजा-नन्दिवर्धनः प्रभु श्रीवर्धमानस्वामिनं चेतसा हृदयेन चिन्तयन् स्मरन् कथयति
“यत्र च सर्वत्र त्वामेवाऽऽलोकयाम्वहम् ।
वियुक्तोऽसोति वीर त्वं, दुःखादेवानुमीयते" ॥१॥ इति । एवं विलपन नन्दिवर्धनो राजा ततः ज्ञातषण्डवनात् स्वनिशान्तं-निजगृहं प्रस्थितःपयातः॥०७९॥
मूलम्-तत्थ पंदिवद्धणेण वुत्तं-हे वीर ! अम्हे तं विणा सुण्ण वर्ण विव पिउकाणणं विव भयजणणं भवणं कहं गमिस्सामो १ । हवंति य एत्थ सिलोगा
तए विणा वीर ! कहं वयामो, गिहेऽहुणा सुण्णवणोवमाणे। गोट्ठीमुह केण सहायरामो, भोक्खामहे केण सहाऽह बंधू ! ॥१॥ सम्वेसु कज्जेमु य वीर-वीरे-चामंतणाईसणो तवज्ज।
पेमप्पकिट्टीइ भजीअ मोयं, णिराऽऽसया कं अह आसयामो ॥२॥ भगवान् के विरह से दुःखी नन्दिवर्धन राजा श्रीवर्धमान स्वामी को हृदय से स्मरण करते हुए कहते हैं
" यत्र तत्र च सर्वत्र, त्वामेवाऽऽलोकयाम्यहम् ।
वियुक्तोऽसीति वीर ! त्वं, दुःखादेवानुमीयते " ॥१" ___ अर्थात्-हे भ्राता! में जहां तहां सब जगह तेरेको ही देखता हूँ, अतः कौन कहता है कि तेरा वियोग हुआ है, मुझे तो चारों ओर तूं ही तूं दिखाई दे रहा है परंतु हे वीर ! जब अंतर में दुःख होता है तब अनुमान करता हूँ कि तेरा वियोग हो गया है। इस प्रकार मनहीमन बोलते हुए नन्दिवर्धन राजा ज्ञातखण्ड उद्यान से अपने भवन की ओर रवाना हुए सू०७९॥ મુક્ત ન હતું. પ્રભુ તે ગયા. હવે રડે છે ફાયદો ? એમ વિચારી ભારે હૈયે નંદિવર્ધન રાજા એમ કહેવા લાગ્યા કે–
“यत्र तत्र च सर्वत्र, त्वामेवाऽऽलोकयाम्यहम् ।
वियुक्तोऽसीति वीर ! त्वं, दुःखादेवानुमीयते" ॥१॥ અર્થાતુહે ભાઈ હું જ્યાં ત્યાં બધી જગાએ તને જ જોઉં છું. તો પછી કોણ કહે કે તારે વિગ થયે છે છે, અને તે ચારે તરફ તૂ જ તું દેખાઈ રહ્યો છે, પણ હે વીર ! જયારે અંતરમાં દુઃખ થાય છે ત્યારે અનુમાન કરૂં
છું કે તારો વિયોગ થઈ ગયો છે. આ પ્રમાણે મનમાં ને મનમાં બેલતા નદિવર્ધન રાજાએ જ્ઞાતખંડ ઉદ્યાનમાંથી પિતાના ભવનની તરફ ડગલાં ભર્યો. (સૂ૦૭૯)
प्रभुविरहे नन्दिवर्धनादीनां विलापवर्णनम् । मू०७९॥
॥१५५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥१५६॥
टीका
__ भवन्ति चात्र श्लोकाख केन सहाऽऽचरामा, मावा
द्वारे विना शून्य वन
अइप्पियं बंधव ! दसणं ते, सुहंजणं भावि कयऽम्ह अक्खिणं ।
नीरागचित्तोऽवि कयाह अम्हे, सरिस्समी सव्वगुणाभिराम ! ॥३॥ इच्चेवं भुजो भुजो विलपंताणं तेसिं सम्वेसिं अच्छो मोत्तियमालव्व फारा अस्मुहारा निस्संदिउमुवाकमी। तह य अच्छिसुत्तियाओ अस्सुबिंदुमुत्ताहलाणि परिओ विकिरिउमारभी। एवं सोगमयं समयं निरिक्खिय दिनमणीवि मंदधिणी जाओ। एगो अवरस्स दुक्खं परोप्परं दटुं यइत्ति विभाविय विव सहस्सकिरणो अत्थमिओ। सूरे अथमिए धरा य अंधयाराऽऽच्छायणं धरीअ, जणा य सोगाउरा विच्छायवयणा सयं सयं गिहं पडिगया ।।मू०८०॥
छाया-तत्र नन्दिवर्धनेनोक्तं-“हे वीर ! वयं त्वां विना शून्यवनमिव पितृकाननमिव भयजननं भवनं कथं गमिष्यामः। भवन्ति चात्र श्लोकाः-“त्वया विना वोर ! कथं व्रजामो, गृहेऽधुना शून्यवनोपमाने ।
___ गोष्ठीसुखं केन सहाऽऽचरामो, भोक्ष्यामहे केन सहाथ बन्धो ! ॥१॥ मूल का अर्थ-'तत्थ' इत्यादि. उनमें से नन्दिवर्धन ने कहा-हे वीर ! मैं तुम्हारे विना शून्य वन समान और श्मशान के समान भय-जनक राजभवन में कैसे जाऊँगा? इस विषय में श्लोक भी है
तए विणा वीर! कहं वयामो, गिहेऽहुणा मुण्णवणोवमाणे।
गोट्ठीसुहं केण सहायरामो, भोक्खामहे केण सहाऽह बंधू 1 ॥१॥
हे वीर ! तेरे विना हम कैसे जाएँ? इस समय राजभवन तो सुनसान वन के समान जान पड़ता है। हे वीर ! हम किसके साथ गोष्ठी (वार्तालाप के सुख का अनुभव करेंगे? हे बन्धो! हम किस के साथ बैठ कर भोजन करेंगे ॥१॥
भूजन मयं-'तत्थ' त्या विवा५ ४२ai नविन , “हे वीर!हुँताविना शून्य अने મશાન જેવા થઈ પડેલાં ભયજનક ભવનમાં કેવી રીતે જાઉં?” આ વિષયમાં ત્રણ ગ્લૅકે છે તે આ પ્રમાણે છે
"तए विणा वीर ! कहं वयामो, गिहेऽहुणा सुण्णवणोवमाणे। ____गोट्ठीसुहं केण सहाऽयरामो, भोक्खामहे केण सहाऽहबंधू ! ॥१॥
“હે વીર! તારા વિના હવે આ ભવનમાં કેવી રીતે જાઉં ? તારા વિના તે આ ભવન સુનસાન વગડા જેવું લાગે છે. હે વીર ! તારા જતાં હું કેની સાથે ગડી કરીશ ? વિનોદ કરીશ? હે બંધુ ! તારા જતાં હું છે કેની સાથે બેસીને ભોજન કરીશ? (૧)
के
प्रभुविरहे नन्दिवर्धनादीनां विलापवर्णनम् । मू०८०॥
॥१५६॥
PATHA
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्फ् सूत्रे
॥ १५७॥
套簒潕套餐變
真
सर्वेषु कार्येषु च वीर-वीर - त्यामन्त्रणादर्शनतस्तवाऽऽर्य ! | प्रेमप्रकृष्टया अभजाम मोदं निराश्रयाः कम् अथ आश्रयामः ||२॥ अतिप्रियं बान्धव ! दर्शनं ते, सुखाञ्जनं भावि कदाऽस्माकमक्ष्णाम् । नीरागचित्तोपि कदाथ अस्मान् स्मरिष्यसि सर्वगुणाभिराम ! || ३ || "
इत्येवं भूयोभूयो विलपतां तेषां सर्वेषामक्षितो मौक्तिकमालेव स्फाराऽश्रुधारा निस्यन्दितुमुपाक्रमत । तथा सवे कज्जे य वोर-वीरे, - चामंतणादंसणओ तवज्ज ! | पेमपट्ठिी भजीअ मोयं, णिरासणा कं अह आसयामो ॥ २ ॥ अइप्पियं बंधव ! दंसणं ते, सुहंजणं भावि कयऽम्ह अक्खिणं । नीरागचित्तोऽवि कयाह अम्हे, सरिस्ससी सव्वगुणाभिरामा ॥ ३ ॥ इति ।
हे आर्य! सभी कार्यों में 'हे वीर, हे वीर' इस प्रकार तुम्हें संबोधित करके, तुम्हारे दर्शन करके तुम्हारे प्रेम की प्रकृष्टता से आनन्द भोगते थे। मगर आज हम निराधार हो गये। अब किसका आश्रय लेंगे ॥ २ ॥
हे बन्धु । मेरे नेत्रों के
लिए सुखद अंजन के समान तथा अत्यन्त प्रिय तुम्हारा दर्शन अब कब होगा ? हे सर्वगुणाभिराम ! तुम विरक्तचित्त होकर भी कब हमें स्मरण करोगे ? ॥ ३ ॥
सव्वे कज्जेय वीर-वीरे - श्रामंतणादंसणओ तवऽज्ज ! । पेप्पी भजी मोयं, णिरासया कं अह आसयामो ॥ २ ॥
इप्पियं बंधव ! दंसणं ते, सुहं जणं भावि कयऽम्ह अक्खिणं ।
नीराग चित्तोऽवि कयाह अम्हे सरिस्ससी सव्वगुणाभिरामा ” ॥ ३ ॥ इति.
હે આય! દરેક કામમાં “હે વીર ! હે વીર ! ” કરીને તમને પેકારતા અને તમારાં દર્શન કરીને તમારા પ્રેમની પ્રકૃષ્ટતાથી અમે આનંદનેા અનુભવ કરતા હતા, પણ આજે અમે નિરાધાર થતાં હવે કોના આશ્રય લઇએ ? (૨) * હે બન્યું ! મારા નેત્રોના સુખકારી અંજન સમાન, તથા ઘણા પ્રિય એવા તારા દર્શન હવે મને કયારે થશે ? હે સર્વાંગુણાભિરામ! તમે તા હવે વિરક્ત ચિત્તવાળા થયા છે, છતાં કોઈક દહાડો તા અમાને યાદ તા अशाने ? हमारे इरशा ? (3)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
CAM
कल्पमञ्जरी
टीका
प्रभुविरहे
नन्दिवर्ध
नादीनां
विलाप
वर्णनम् ।
॥सू०७९॥
॥१५७॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १५८ ॥
寳寳餐寳寳潢
चाक्षिशुक्तिका तोऽश्रुविन्दुमुक्ताफलानि परितो विकिरितुमारभत । एवं शोकमयं समयं निरीक्ष्य दिनमणिरपि मन्दघृणितः । एकोऽपरस्य दुःखं परस्परं दृष्ट्वा दूयत इति विभाव्येव सहस्रकिरणोऽस्तमितः । सूरेऽस्तमिते धरा चान्धकाराऽऽच्छादनमधरत् जनाश्च शोकातुरा विच्छायवदनाः स्वकं स्वकं गृहं प्रतिगताः ||सु०८० ||
टीका- 'तत्थ मंदिवद्धणेण' इत्यादि - तत्र = शोकाकुलेषु मध्ये नन्दिवर्धनेन उक्तं = विलापवचनमुच्चारितम् हे वीर ! वयं त्वां विना शुन्यवनमित्र तथा पितृकाननमिव श्मशानमिव भयजननं भयङ्करं भवनं प्रासादं कथं केन प्रकारेण गमिष्यामः ? |
अत्र विषये श्लोकाच भवन्ति यथा - 'तर विणा वीर' इत्यादि - हे वीर ! त्वया विना वयमधुना = नन्दिवर्धन तथा दूसरे लोग बार-बार इस प्रकार का विलाप कर रहे थे। उन सब के नेत्रों से मोतियों की माला के समान महती अश्रुधारा निकल रही थी अत एव नेत्र रूपी सीपों से अश्रुबिन्दु रूपी मोती इधर-उधर विखरने लगे। इस प्रकार शोकमय समय देखकर सूर्य भी मन्दकिरणों वाला हो गया। एक दूसरे के दुःख को देख कर परस्पर खेद करते हैं, ऐसा सोच कर ही मानो सूर्य अस्त हो गया। सूर्य के अस्त हो जाने पर पृथ्वी ने अंधकार रूप काला वस्त्र धारण कर लिया । शोक से आतुर एवं मुरझाये चेहरे से अपने-अपने स्थान पर गये || सू०८० ॥
टीका का अर्थ - शोकाकुल लोगों में से नन्दिवर्धन ने इस प्रकार विलाप के वचनों का उच्चारण किया 'हे वीर! तुम्हारे विना सुनसान वन के समान और श्मशान के समान भयंकर भवन - राजभवन में हम किस प्रकार जाएँगे? इस विषय में श्लोक भी हैं - 'तए विणा' इत्यादि । हे वीर ! तुम्हारे बिना अब નંદિવર્ષોંન અને અન્યજના, આ પ્રકારને વિવિધ વિલાપ કરી રહ્યાં હતાં. તેમનાં નેત્રામાંથી તુટેલી મેાતીની માળાસમાન અશ્રુપ્રવાહ વહી રહ્યો હતા. નેત્રા રૂપી છીપમાંથી, અશ્રુ રૂપી મેાતીડાં નીકળી જ્યાં જ્યાં વેર-વિખેર થઇ રહ્યાં હતાં. રાજા, પ્રજા અને સમસ્ત પ્રાણીઓનાં હૈયામાં ભડભડતા શાકાગ્નિ જોઈને સૂર્ય પણ થ’ભી ગયા. શેકના ભાગીદાર થયા. દુ:ખનેા ભાર વધુ ન જીરવાતાં પશ્ચિમ દિશામાં પેઢી ગયા. સૂર્યાસ્ત થતાં પૃથ્વી ઉપર અંધારપટ છવાઈ ગયા. શેકાતુર મુખે લોકો પણ પોતપોતાના સ્થાને જવા ભારે હૈયે ચાલી નીકળ્યાં. (૮૦)
ટીકાના અશોકાકુલ લાકામાંથી નન્દિવને આ પ્રમાણે વિલાપનાં વચનેનું ઉચ્ચારણ કર્યું”, “હે વીર, તમારા વિના સૂન–સાન વનનાં જેવાં અને શ્મશાન સમાન ભયંકર રાજભવનમાં કેવી રીતે રહી શકાશે ?' આ વિષે ४ पशु छे' तर विणा त्याहि.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
प्रभुविरहे नन्दिवर्ष
नादीनां
विलाप -
वर्णनम् ।
॥ सू०८०।।
॥ १५८॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी टीका
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१५९॥
इदानी शून्यवनसदृशे भवने कथं केन प्रकारेण व्रजामः गच्छामः ? हे बन्धो ! अथ=इदानीम् वयं गोष्ठीमुख गोष्ठी-मित्रमण्डली, तत्र सुखम् तत्त्वविमर्शजनितमानन्दं केन सह आचरामा अनुभवामः, तथा केन सह वयं भोक्ष्यामहे ॥१॥
हे आर्य ! सर्वेषु कार्येषु हे वीर! हे वीर! इति तब आमन्त्रणात् तव दर्शनात् , तव प्रेमप्रकृष्ट्या स्नेहप्राचुर्येण च एतावद्दिनं मोदम् आनन्दम् अभजाम-माप्तवन्तः, अथ तव विरहसमयेऽधुना निराश्रयाः सन्तो वयं के जनम् आश्रयाम: ? ॥२॥
हे बान्धव ! अस्माकम् अक्ष्णाम् नेत्राणाम् सुखाञ्जनं सुखजनकाञ्जनं अतिप्रियं ते तव दर्शनं पुनः कदा-कस्मिन् काले भावि भविष्यति । हे सर्वगुणाभिराम =हे सर्वगुणसुन्दर ! नीरागचित्तोपिरागरहितमना अपि स्वं कदा-कस्मिन् काले अस्मान् स्मरिष्यसि ? ॥३॥
शून्य वन के सदृश भवन में हम किस प्रकार जाएँ! हे बन्धु ! इस समय हम वह गोष्ठी का सुख-तत्व विचारणा से होने वाला आनन्द-किस के साथ अनुभव करेंगे और किस के साथ भोजन करेंगे? ॥१॥
हे आर्य ! सभी कामों में 'हे वीर, हे वीर,' इस प्रकार तुम्हें संबोधित करके और तुम्हारे दर्शन करके तथा तुम्हारे प्रेम की प्रचुरता से हम आनन्द-लाभ किया करते थे। अब तुम्हारे वियोग में निराधार हो गये हैं ! हाय, किसका आधार लें ? ॥२॥
हे बन्धु ! हमारे नेत्रों के लिए सुखजनक अंजन के समान, तथा अत्यन्त प्रिय तुम्हारा दर्शन फिर कब होगा? हे समस्त गुणों से सुन्दर ! राग-रहित चित्त वाले होकर भी तुम हमें कब स्मरण करोगे? ॥३॥
હે વીર ! તમારા વિના હવે શૂન્ય વનનાં જેવાં ભવનમાં અને કેવી રીતે જઈએ ? હે બંધુ! આ સમયે અમે તે ગેષ્ઠીનું સુખ અને તત્ત્વવિચારણાથી થનાર આનંદનો જેની સાથે અનુભવ કરશું અને કેની સાથે જોજન કરશું?uu
હે આય! બધાં કામમાં “હે વીર, હે વીર” આ રીતે તમને સંબોધીને અને તમારાં દર્શન કરીને તથા તમારા પ્રેમની વિપુલતાથી અમે આનંદ પ્રાપ્ત કરતાં હતાં. હવે તમારા વિયેગથી નિરાધાર થઈ ગયાં છીએ. હાય, હવે કેને આધાર લે ? પારા
હે ભાઈ ! અમારી આંખોને માટે સુખજનક આંજણનાં જેવાં તથા અત્યંત પ્રિય તમારાં દર્શન કરી કયારે તે થશે ? હે સમસ્ત ગુણેથી સુંદર ભાઈ ! રાગરહિત ચિત્તવાળા થઈને પણ તમે કયારે અમારૂં સ્મરણ કરશે? mail
प्रभुविरहे नन्दिवर्धनादीनां विलापवणेनम्। म०८०॥
॥१५९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १६०॥
काम रामदरबारका एका
इत्येवम् अनेकप्रकारमीदृशं भूयोभूयः = पुनः पुनः विलपतां खेदवचनमुच्चरतां तेषां नन्दिवर्धनादीनां सर्वेषां जनानाम् अक्षितः = नेत्रेभ्यो मौक्तिकमालेव - मुक्ताफलमालावत् स्फारा=महती अश्रुधारा= नेत्रजलपरम्परा निस्यन्दितुं निपतितुम् उपाक्रमत = आरभत । तथा च - अक्षिशुक्तिकातः = नेत्ररूपशुक्तिभ्यः अश्रुविन्दुमुक्ताफलानि= नेत्रroorरूपमौक्तिकानि विकिरितुम् = प्रसर्तुम् आरभत, एवम् = एतादृशं शोकसमयं = शोकावसरं निरीक्ष्य= दृष्ट्वा दिनमणिरपि = सूर्योऽपि मन्दघृणिः = मन्दकिरणः - अस्तोन्मुखी जातः । एको जनः अपरस्य दुःखं= प्रभुविरहजनितखेदं परस्परम् = अन्योन्यं दृष्ट्वा दूयते = विद्यति इति = एतत् विभाव्येव = विचार्येव सहस्रकिरणः = सूर्यः अस्तमितः=अस्ताचलं गतवान् । सुरे=सूर्ये अस्तमिते अस्ताचलं गते सति धरा = पृथिवी अन्धकाराऽऽच्छादनम् = अन्धकाररूपवस्त्रम् अधरत्= धारितवती -भूरन्धकारादृताऽभवदिति भावः । जनाः = लोकाश्च शोकातुराः शोकाकुलाः अतएव-विच्छायवदना = निष्प्रभमुखाः स्वकं स्वकं निजं निजं धाम=स्थानं प्रतिगताः = निवृत्यगतवन्तः ||सू०८०||
इस तरह बार-बार दुःखमय वचन उच्चारण करने वाले नन्दिवर्धन आदि सभी जनों के नेत्रों से मोतियों की माला के समान महती आँसुओं की धारा निकलने लगी, अत एव आँखों रूपी सीपों से अश्रु रूपी मोती इधर-उधर बिखरने लगे । इस प्रकार का शोक अवसर जान कर मानों सूर्य भी मन्दकिरणअतोन्मुख हो गया। एक दूसरे के दुःख को देख कर, परस्पर दुखी होता है, मानो यही सोच कर सूर्य अस्ताचल की ओर चला गया। सूर्य के अस्त हो जाने पर पृथ्वी ने अंधकार रूपी काले वस्त्र को धारण कर लिया, अंधकार अर्थात् ढँक गई। सभी लोग शोक से आकुल थे, अतएव सब के चेहरे फीके पड़ गये थे। वे अपने-अपने स्थान पर चले गये | सू०८० ॥
આ રીતે વારવાર દુઃખમય વચનાનું ઉચ્ચારણ કરનાર નન્દિવન આદિ સર્વ લેાકેાનાં નેત્રામાંથી મેાતીએની માળા સમાન માટી આંસુઓની ધારા વહેવા લાગી, તેથી આખા રૂપી છીપામાંથી અશ્રુ રૂપી મેાતી આમ તેમ વેરાવા લાગ્યા.
આ પ્રકારના શેકને અવસર જાણીને સૂર્ય પણ મંદ કિરણ-મસ્તાન્મુખ થઇ ગયા. એકબીજાનાં દુઃખ જોઇને પરસ્પર દુઃખી થાય છે. જાણે એવુ વિચારીને જ સૂર્ય અસ્ત અસ્તાચળની તરફ ચાલ્યા ગયો. સૂય અસ્ત પામતાં પૃથ્વીએ અંધકાર રૂપી વસ્રને ધારણ કરી દીધુ. એટલે કે પૃથ્વી અંધકારથી ઢંકાઈ ગઇ. સઘળા લોકો શાકથી વ્યાકુળ હતાં, તેથી બધાના ચહેરા પ્રીકાં પડી ગયાં હતાં. તેએ પેાતાતાને સ્થાને ચાલ્યાં ગયાં. પાસૢ૦૮૦ના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
淇淇
कल्प
मञ्जरी
टीका
प्रभुबिरहे
नन्दिवर्ध
नादीनां
विलाप
वर्णनम् ।
॥सू०८०||
॥ १६०॥
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१६१॥
藏與獎
獎
मूलम् - जया णं समणे भगवं महावीरे खत्तिय कुंडग्गामाओ निग्गच्छित्ता कुम्मारगामस्स समीवं समणुपत्ते, तया णं सूरो अत्थमित्रो, सूरे अत्थमिए साहूणं विहरणं अकप्पणिज्जंति कट्टु भयवं गामासन्नतरुयले वारस - पोरिसिए का उसग्गे ठिए । भगवं य जाव जीवं परीसह सहणसीले आसि, अओ इंददिण्णेण देवदुसेण वि वत्थेण भगवया हेमंते वि सरीरं नो पिहियं । इंददिष्णं देवद्सं वत्थं जं भगवया धरियं तं 'सव्वतित्थयराणं इमो कप्पो' त्ति कट्टु धरियं । अभिक्aिमणसम जं भगवओ सरीरं सुगंधिदव्वेण चंदणेण य चच्चियं आसि, तग्गंधलुद्धा मुद्धा सुगंधप्पिया भमरपिवीलियाइजंतुणो साहियं चाउम्मासं जाव पहुसरीरं ओलग्गिय ओलग्गिय मंसं रुहिरं च चोसीअ, परं भगवया णो ते णिवारिया ।
ओ पच्छा बी दिवसे कोऽवि गोवो बलिवद्दे पहुसमीवे ठत्रिय पहुं कहीअ - ' हे भिक्खु ! इमे मे बलवद्दा रक्खणिज्जा, न कहिंपि गच्छिज्ज' त्ति-कहिय सो गोवी भोयणपाणां णियगिहे गओ । भुत्तपीओ सो पहुपासे आगमिय बलिवदे अहूणं तेसिं गवेसणाए अहोरत्तं वर्ण वणं भमीअ । एवं गवेसणाए जया नो लद्वा बलवद्दा तथा सो पहुसमीवे आगच्छइ । तत्थ चरियतणे तित्ते ठिए बलिवद्दे पासइ । तए णं से गोवे आसुरते मिसमिसेमाणे पहुमेवं कही
"रे भिक्खू ! किं मम बलिवद्दे संगोविय मए सह हासं करोसि ? भुंजाहि एयस्स फलं " ति कहिय जाव भयवं तज्जेउं तालेउं च समुज्जया ताव दिवि सकस्स आसणं चलइ । तए णं से सके देविंदे देवराया ओहिणा मगवओ उवसग्गं आभोगिय मणुस्सलोए हव्वमागमिय तं गोवं एवं वयासी- “हं भो ! गोवा ! अपत्थियपत्थया ! दुरंतपंतलक्खणा ! हीणपुण्ण ! चाउदसिया ! सिरिहिरिधिइकित्तिपरिवज्जिया ! अधम्मकामया ! अपुण्णकामया ! नरयनिगोयकामया ! अधम्मकंखिया ! अधम्मपिवासिया ! अपुण्णकंखिया ! अपुष्णपिवासिया ! नरयनिगोय कंखिया ! नरयनिगोयपिवासिया ! किमहं एरिसं पावकम्मं करिसि १ जं तिलोयनाहं तिलोयवंदियं तिलोयसुहयरं तिलोय हियकरं भगवं उवसग्गे सि'-त्ति कट्टु तं तज्जिउं तालिउं हणिउं उवाकमीअ । तं दद्धुं करुणावरुणालए भगवं सकं देविंदं देवरायं पडिसेहीअ । तए णं से सके देविंदे देवराया पहुं एवं वयासी- “ पहू ! देवाणुप्पियाणं आगे बहवे दुस्सहा परीसहोवसग्गा आवडिस्संति, अओऽहं ते निवारिडं तुम्हाणं अंतिए चिट्ठामि । सकिंदस्स aणं सोचा भगवाहियं-" सका ! जे य अईया, जे य अणागया, जे य पडुप्पण्णा तित्थयरा ते सव्वेवि सएण उट्ठाण - कम्म- बल - वीरिय - पुरिसकार - परकमेणं कम्माई खर्वेति असहेज्जा चैव विहरंति, नो णं देवा
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतो
गोपकृतो
पसर्ग
वर्णनम् ।
॥सू०८१॥
॥१६१॥
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ १६२॥
सुर-गाग- जक्ख-रक्श्वस- किंनर - किंपुरिस- गरुल- गंधव्व-महोरगाईणं साहिज्जे इच्छंति "-त्ति नो णं सका ! ममं कवि साहेज्जपश्रयणं । एवं सोचा सक देविंदे देवराया नियमवराहं खमाविय वंदइ नमसर, वंदित्ता नमसत्ता जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए | | ०८१||
छाया -- यदा खलु श्रमणो भगवान् महावीरः क्षत्रियकुण्डग्रामात् निर्गत्य ' कुर्मार ' - ग्रामस्य समीपं समनुप्राप्तः तदा खलु सुरोऽस्तमितः । सूरेऽस्तमिते साधूनां विहरणमकल्पनीयमिति कृत्वा भगवान् ग्रामाऽऽसन्नतरुतले द्वादशपौरुषिके कायोत्सर्गे स्थितः । भगवांश्च यावज्जीवं परीषहसहनशील आसीत् अत इन्द्रदत्तेण देवदूष्येणापि भगवता हेमन्तेऽपि शरीरं नो पिहितम् । इन्द्रदत्तं देवदृष्यं वस्त्रं यद् भगवता धृतं तत्- 'सर्वतीर्थकराणामयं कल्पः' इति कृत्वा धृतम् ।
मूल का अर्थ - 'जया णं' इत्यादि । जब श्रमण भगवान् महावीर क्षत्रियकुण्डग्राम से विहार कर 'कुर्मार' ग्राम के समीप पहुँचे, तब सूर्य अस्त गया। सूर्य के अस्त हो जाने पर साधुओं को बिहार करना कल्पता नहीं, यह सोच कर भगवान् ग्राम के समीप में एक वृक्ष के नीचे बारह पौरुषी का कायोसर्ग करके स्थित हो गए।
भगवान् यावज्जीवन परीषह - सहनशील थे। अत एव उन्होंने इन्द्र के द्वारा दिये हुए देवदूष्य वस्त्र से भी, हेमन्त ऋतु में भी शरीर नहीं ढँका । इन्द्र का दिया देवदृष्य वस्त्र जो भगवान् ने धारण किया सो 'समस्त तीर्थकरों का यह कल्प है' ऐसा समझ कर धारण किया ।
भूलना अर्थ - ' जयाणं' छत्याहि नेवा श्रमण भगवान् महावीर क्षत्रियहु उग्रामनगरथी विहार पुरी ‘કુર્માર’ ગ્રામની પાસે પહોંચ્યા તે સમયે સૂર્યાસ્ત થયા. સૂર્યાસ્ત થતાં સાધુઓને વિહાર કરવા કલ્પતા નથી એમ વિચારી ભગવાન ગામની નજીકમાં એક વૃક્ષ નીચે ખાર પહેારના કાર્યાત્સગ કરી સ્થિર ઉભા રહ્યા. ભગવાને જાવજીવ સુધી પરીષહાને સહન કરવાનું વ્રત લીધું હતુ. તે અનુસાર ઇન્દ્રે વહેારાવેલા દેવદૃષ્ય વજ્રથી પણ તેમણે હેમન્ત ઋતુનો સમય હોવા છતાં પેાતાનું શરીર ઢાંકયું નહિ.
ઇન્દ્રે વહેારાવેલ દેવદૃષ્ય વઅને આ વ્યવહાર સ તીર્થંકરા આચરે છે એમ સમજીને પ્રભુએ તેનેા સ્વીકાર કર્યા હતા. દીક્ષા સમયે ભગવાનના શરીર ઉપર સુગધી દ્રવ્યે તથા ચહ્નના લેપ કરવામાં આવ્યા હતા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतो देवदृष्ये
णापि शरी
रानाच्छ
दनम् ।
॥सू०८१॥
॥ १६२ ॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
मूत्र
मञ्जरी
टीका
अभिनिष्क्रमणसमये यद् भगवतः शरोरं सुगन्धिद्रव्येण चन्दनेन च चर्चितमासीत् तद्गन्धलुब्धा मुग्धाः सुगन्धप्रिया भ्रमरपिपीलिकादिजन्तवः-साधिकं चतुर्मास यावत् प्रभुशरीरेऽवलग्यावलग्य मांसं रुधिरं च
अचूषन् , परं भगवता नो ते निवारताः। श्रीकल्प
ततः पश्चात् द्वितीये दिवसे कोऽपि गोपो बलीवन् प्रभुसमीपे स्थापयित्वा प्रभुमकथयत्-" हे भिक्षो! ॥१६३॥
इमे मे बलीवा रक्षणीयाः, न कचिदपि गच्छेयुरि" ति कथयित्वा स गोपो भोजनपानार्थ निजगृहे गतः। भुक्तपीतः स प्रभुपार्श्व आगत्य बलीवनदृष्ट्वा तेषां गवेषणायाम् अहोरात्रं वनं वनम् अभ्रमत् , एवं गवेषणया यदा न लब्धा बलीवाः, तदा स प्रभुसमीपे आगच्छति, तत्र चरिततॄणांस्तृप्तान स्थितान् बलीवान् पश्यति, ततः खलु स गोप आशुरक्तः मिसमिसायमानः प्रभुमेवमकथयत्
दीक्षा के समय भगवान् का शरीर सुगंधी द्रव्यों से तथा चन्दन से चर्चित था, अतः उस सुगंध के लोभी मुग्ध एवं सुगंधप्रिय भ्रमर आदि जन्तुओं ने चार मास से भी कुछ अधिक समय तक प्रभु के शरीर में चिपट-चिपट कर उनका मांस और रुधिर चूसा, परन्तु भगवान् ने उनका निवारण नहीं किया।
तत्पश्चात् दूसरे दिन एक गुवाल अपने बैलों को प्रभु के समीप खड़ा करके प्रभु से बोला-'हे भिक्षो ! मेरे इन बैलों की रखवाली करना; ये कहीं चले न जाएँ।' इस प्रकार कह कर वह गुवाल भोजन पानी के निमित्त अपने घर चला गया। खा-पीकर वह प्रभु के पास आया। बैल दिखाई न दिये । तब वह दिन भर और रात भर सारे वन में बैलों के अन्वेषण में भटकता रहा। इस प्रकार अन्वेषण करने से जब बैल न मिले तो वह भगवान् के पास आया। उसने देखा-बैल वहीं घास खाकर तृप्त हुए बैठे हैं। तब वह गुवाल बहुत क्रुद्ध हुआ और मिसमिसाता हुआ प्रभु से इस प्रकार बोलाઆથી તે સુગંધના લોભી એવા ભ્રમર–કીડિઓ આદિ જંતુઓએ ચાર માસથી પણ વધારે વખત સુધી પ્રભુના શરીરે વળગી રહી તેમનું માંસ અને રૂધિર ચૂસ્યું, તે છતાં ભગવાને તેમને અટકાવ્યા નહિ,
એક દિવસ એક ગોવાળ પિતાના બળદોને લઈને આવ્યા અને પ્રભુની પાસે ઉભા રાખી બે કે “હે ભિક્ષુ! તું આ મારા બળદનું રક્ષણ કરજે અને તે કયાંય ચાલ્યા જાય નહિ તે જોતો રહેજે,’ આ પ્રમાણે કહી ખાવા માટે ગોવાળ પિતાના ઘેર ચાલે ગયે. ખાઈપીને તે પ્રભુની પાસે આવ્યા ત્યારે બળદ તેના જેવામાં આવ્યા
નહિ તેથી તેણે આ દિવસ ને રાત આખા વનમાં તેની શોધમાં વિતાવી. છતાં પણ બળદો નહિ મળવાથી તે ભગવાન SET પાસે આવી પહં. અહીં આવીને જોયું તો તેણે બળદને બેઠેલાં જોયાં અને તેઓ ઘાસ-ચાર વાગાળી રહૃાા હતા
भगवतो गोपकृतो
पसर्ग
वर्णनम् । सामू०८१॥
॥१६३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रोकल्पसूत्रे ॥१६४॥
麻油藏愛
【演變鮮
"रे भिक्षो ! किं मम बलीवर्दान् संगोप्य मया सह हास्यं करोषि ? भुङ्क्ष्व एतस्य फलम् " इति कथयित्वा यावद् भगवन्तं तर्जयितुं ताडयितुं च समुद्यतते तावद् दिवि शक्रस्याऽऽसनं चलति । ततः स शक्रो देवेन्द्रो देवराजोऽवधिना भगवत उपसर्गमाभुज्य मनुष्यलोके हव्यमागत्य तं गोपमेवमवादीत् - "हे भोः ! गोप ! अप्रार्थित पार्थक ! दुरन्तमान्तलक्षण ! हीनपुण्यचातुर्दशिक ! श्री ही धृतिकोर्तिपरिवर्जित ! अधर्मकामक ! अपुण्यकामक ! नरकनिगोदकामक ! अधर्मकाङ्क्षित ! अधर्मपिपासित ! अपुण्यकाङ्क्षित ! अपुण्यपिपासित ! नरकनिगोदकाङ्क्षित ! नरक निगोद पिपासित ! किमर्थमीदृशं पापकर्म करोषि ? यत् त्रिलोकनाथं त्रिलोकवन्दितं त्रिलोकसुखकरं त्रिलोकहितकरं भगवन्तमुपसर्जयसि" इति कृत्वा तं तर्जयितुं ताडयितुं हन्तुमुपाक्रमत । तद् दृष्ट्वा करुणा'अरे भिक्षु ! मेरे बैलों को छिपा कर क्या मेरे साथ उपहास करता है ? अच्छा ले, इस का फल चख ले।' इस प्रकार कह कर वह ज्यों ही भगवान् की तर्जना और ताड़ना करने को तैयार होता है, उसी समय स्वर्ग में शक्र का आसन चलायमान हुआ । तब शक्र देवन्द्र देवराज अवधिज्ञान से भगवान पर उपसर्ग आया जान कर तत्काल मनुष्यलोक में आये, और गुवाल से बोले- 'अरे गोप, अमार्थित के प्रार्थी, कुलक्षणी, होन-पुण्य, कृष्ण चतुर्दशी को जन्म लेने वाले, श्री ही धृति और कीर्ति से कोरे, अधर्म की कामना करने वाले, अपुण्य की कामना करने वाले, नरक - निगोद की कामना करने वाले, अधर्म के इच्छुक, अधर्म के प्यासे, अपुण्य के कामी, अपुण्य के प्यासे, नरक - निगोद की इच्छा करने वाले, नरक - निगोद के प्यासे, किस लिये यह पाप कर्म कर रहा है? तीन लोकके नाथ, तीन लोकके वन्दित, तीन लोक सुखकारी और तीन लोकके हितकारी भगवान् को उपसर्ग करता है ?" इस प्रकार कह कर
આથી ગાવાળ ઘણા ગુસ્સે થયા :અને કોષથી ધમધમતા પ્રભુને કહેવા લાગ્યા— અરે ભિક્ષુ! શું તુ મારા બળદેને છૂપાવી રાખી મારી મશ્કરી કરવા માગતા હતા ? તા હવે તું આવી ક્રૂર મશ્કરીનુ ફળ ચાખ !' આમ ખેલી ભગવાનને મારવા તૈયાર થયા. આ સમયે સ્વર્ગમાં શક્રેન્દ્રનુ આસન ચલાયમાન થયું. આસન ચલિત થતાંની સાથે તેણે અવિધજ્ઞાનના ઉપયાગ મૂકયા. આ જ્ઞાન દ્વારા તેના જાણવામાં આવ્યું કે ભગવાન ઉપર ઉપસર્ગ આવ્યો છે તેથી તત્કાલ તે મનુષ્યલાકમાં ઉતરી આવ્યા અને ગેાવાળને કહેવા લાગ્યા— હું અપ્રાર્થિત પ્રાર્થી એટલે મૃત્યુના ચાહનાર, કુલક્ષણી, હીણપુણ્ય, કૃષ્ણ ચૌદશના જાયા, લક્ષ્મી, લજજા, ધૈર્ય અને કીતિથી વત, અધમ ઇચ્છુક અધમના પ્યાસા, પાપના કામી, પાપના પ્યાસા, નરક-નિગોદના ઇચ્છુક શા માટે આ પાપ કરી રહ્યો છે ? તું આ ત્રિલેાકીનાથ, ત્રિશ્લેક વંદિત, ત્રણે લેાકના હિતકારી અને સુખકારી એવા ભગવાનને દુઃખ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
गोपकृती
पसर्गनिवासुरणार्थमिन्द्रा
鮮鮮凍鮮麵
गमनम् ।
॥सू०८१॥
॥१६४॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
मञ्जरी
टीका
श्रीकल्प
सत्र ॥१६५॥
सहायार्थ
वरुणालयो भगवान् शकं देवेन्द्र देवराज प्रत्यषेधत् । ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः प्रभुमेवमवादीत्-"प्रभो! देवानुप्रियाणामग्ग्रेऽपि बहवो दुःसहाः परीपहोपसर्गा आपतिष्यन्ति, अतोऽहं तान् निवारयितुं युष्माकमन्तिके तिष्ठामि । शकेन्द्रस्य तद् वचनं श्रुत्वा भगवता कथितं-शक्र ! ये चाऽतीताः, ये चाऽनागताः, ये च प्रत्युत्पन्नास्तीर्थकराः, ते सर्वेऽपि स्वकेन उत्थानकर्मबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमेण कर्माणि क्षययन्ति असहाया एवं विहरन्ति, नो खलु देवाऽमुरनागयक्षराक्षसकिन्नरकिंपुरुषगरुडगन्धर्वमहोरगादीनां साहाय्यमिच्छन्ति' इति नो खलु शक्र ! मम कस्यापि साहाय्यप्रयोजनम् । एवं श्रुत्वा शक्रो देवेन्द्रो देवराजो निजमपराध क्षमयित्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा यस्या एव दिशः प्रादुर्भतः तामेव दिशं प्रतिगतः ॥९०८१॥ शक्र उसे ताड़ने, तर्जने और हनने के लिये उद्यत हुए। यह देखकर करुणासागर प्रभुने शक्र देवेन्द्र देवराजको मना कर दिया। तब शक्र देवेन्द्र देवराजने प्रभु से इस प्रकार कहा-'प्रभो! देवानुपिय को आगे भी बहुतसे दुस्सह परीषह और उपसर्ग आएँगे, अतः उनका निवारण करने के लिये मैं आपके पास रहता हूँ।'
शक्रेन्द्र का कथन सुनकर भगवान् बोले-'हे शक्र ! जो तीर्थकर अतीत में हुए हैं, भविष्यत् में होंगे ओर वर्तमान में हैं, वे सभी अपने ही उत्थान, कर्म, बल, वीर्य, पुरुषकार और पराक्रम से कर्मों का क्षय करते हैं, असहाय ही विचरते हैं। देवों, असुरो, नागों, यक्षों, राक्षसों, किन्नरों, किं पुरुषों, गरुडो, गन्धों , और महोरगों आदि देवोंकी सहायता की इच्छा नहीं करते। हे शक्र ! मुझे किसोकी सहायताका प्रयोजन नहीं है।'
इस प्रकार सुनकर शक्र देवेन्द्र देवराजने अपना अपराध खमाकर वन्दना और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर के जिस दिशा से वह प्रकट हुए थे, उसी दिशा में चले गये ।। ८१॥ આપી રહ્યો છે?” આમ કહી શકેન્દ્ર તેને માર મારવા તૈયાર થયા. આ દશ્ય જોઈ પ્રભુએ શકેન્દ્રને તેમ કરતા અટકાવ્યા. તે વખતે શક્રેન્દ્ર પ્રભુને પ્રાર્થના કરી કે “હે ભગવન્ત ! આપની ઉપર આગળ ઘણુ પરીષહ અને દુઃખ આવી પડશે, માટે તેના નિવારણ અર્થે હું આપની સાથે રહું?'
શહેન્દ્રનું કથન સાંભળી ભગવાન બોલ્યા, “હે શક્ર! જે જે તીર્થંકર ભૂતકાળમાં થયા છે, વર્તમાનમાં થાય છે અને આગામી કાળે થશે તે બધા પિતાના ઉત્થાન કમબલ–વીય-પુરૂષકાર અને પરાક્રમ વડે કમને ક્ષય કરે છે અને અસહાય પણે વિચરે છે. તેઓ કદાપિ પણ દેવ-અસુર–નાગ-યક્ષ-રાક્ષસ-કિન્નર-જિંપુરૂષ-ગરૂડ ગંધર્વ અને મહારગ આદિની સહાયતા વિના જ વિચારે છે અને તેઓની મદદની લેશ પણ ઈચ્છા રાખતા નથી તેથી તે શક્ર ! મારે કોઈની પણ સહાયતાની જરૂર નથી. આ પ્રમાણે સાંભળીને દેવરાજે પેતાની વિનંતિ કુફ રાખી અને
मिन्द्रमा
र्थनायां भगवत्कृत से निषेधः।
सू०८१०
॥१६५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥१६६॥
टीका-'जयाणं' इत्यादि । यदा यस्मिन् समये खलु श्रमणो भगवान् महवीरः क्षत्रियकुण्डग्रामात् निर्गत्य=निःसुत्य कुर्मारग्रामस्य समीपं समनुप्राप्तो गतवान् तदा तस्मिन् काले मूरः सूर्यः अस्तमितः अस्तं गतः। सूरे अस्तमिते सूर्यास्तमनानन्तरं साधूनां विहरणं-विहारः अकल्पनीयम् इति नियमोऽस्तीति कृत्वा इति बुध्वा भगवान् श्रीवीरप्रभु ग्रामाऽसन्नतरुतले-कुर्माराख्यग्रामनिकटवर्तिवृक्षमूले द्वादशपौरुषीके-द्वादशपौरुष्यः प्रहरा यस्य स तथा तस्मिन्-द्वादशपहरावधिके कायोत्सर्गे स्थितः।
भगवांश्च यावज्जीव-जीवनपर्यन्तम् , परीषहसहनशील:-शीतोष्णादिसहनकारी आसीत् । इन्द्रदत्तेन देवदूव्येण देववस्त्रेणापि भगवता हेमन्तेऽपि हेमन्तऋतावपि शरीरं नो पिहितम् नो आच्छादितम् । अन्येषु ऋतुषु तु
टीका का अर्थ-जिस समय श्रमण भगवान् महावीर क्षत्रिय कुण्डग्राम से विहार कर कुर्मार ग्राम के समीप गये, उस समय सूर्य अस्त हो गया। मूर्य अस्त होजाने पर साधुओं को विहार करना नहीं कल्पता है, ऐसा नियम है, ऐसा जानकर भगवान् महावीर स्वामी, कुर्मार ग्राम के समीप के वृक्ष के नीचे बारह महर तक किया जाने वाला कायोत्सर्ग करके स्थित हो गये।
भगवान् जीवनपर्यन्त शोत, उष्ण, आदि परीपहों को सहन करने वाले थे। उन्होंने इन्द्र के द्वारा दिये हुए देवदृष्य वस्त्र से भी, हेमन्त ऋतु में भी, शरीर को आच्छादित नहीं किया। इस से यह स्वतः ભગવાનને વંદના-નમસ્કાર કર્યા. વંદના-નસરકાર કરીને જે દિશામાંથી આવ્યા હતા તે દિશામાં ચાલ્યા ગયા. (સૂ૦૮૧)
વિશેષાર્થ-દ્રવ્ય અને ભાવે સાધુપણું અપનાવ્યા બાદ કેવળ શુષ્કતા આદરી બેસી રહેવું ભગવાનને પાલવે તેમ ન હતું. કારણ કે પૂર્વે અસંખ્યાત ભવેમાં ભ્રમણ કર્યું હતું. તે બ્રમણ દરમ્યા ન બાંધેલ શુભાશુભ કર્મો દ્વારા આમપ્રદેશ પર જે મેહ રૂપી જાળા બંધાઈ ગયા હતા તેનું છેદન-ભેદન કરવા માટે નિરવ શાંતિની જરૂર હતી. આ નિરવ શાંતિ કેઈ ઉજજડ અને વેશન પ્રદેશમાં જઈ કેવળ આત્મ ઉત્થાન અર્થે ભેળવવામાં આવે તે જ લેખે લાગી કહેવાય. એ ઇરાદાથી કુર્માર નામના ગામની સમીપે જઈ બાર પહેરને કાઉસગ્ગ કરી શુદ્ધ ચિંતવનમાં ભગવાન ઉભા રહ્યા. કાઉસગ આદરતાં મન એ ચિંતનમાં ઓતપ્રોત થવા લાગ્યું. કાયા હલન-ચલન વિનાની સ્થિર થઈ. વચન તે સ્થિર કરવાનું હતું જ નહિ કારણ કે તે તો પહેલેથી જ મૌનપણામાં પરાવૃત પામી ગયું હતું. આ મન-વચન-કાયાના રૂધનને જૈન પારિભાષિક શબ્દોમાં “કાયેત્સગ' કહે છે.
ભગવાન દ્રવ્ય અને ભાવે નગ્ન હતા, પરંતુ વ્યાવહારિક રીતે જ્યારે તીથ કરે દ્રવ્ય સાધુપણ અંગિકાર કરે છે ત્યારે તેમને દેવદૂષ્ય નામનું વસ્ત્ર શરીર ઢાંકવા માટે વહોરાવવામાં આવે છે. પણ આ વસનું અર્પણ કરવું
देवदृष्येर णापि भगवतःशरीरमाच्छादनम् । ०८१॥
स
॥१६६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प मूत्रे
मञ्जरी टीका
॥१६७॥
सुतरामेव शरीरं नो पिहितमिव बोध्यम् । इन्द्रदत्तं देवदृष्यं यद् भगवता धृतम् , तत् सर्वतीर्थकराणाम् सर्वेपाम् जिनानाम् अयं-शकार्पितवस्त्रग्रहणरूपः कल्प: आचारोऽस्ति-इतिकृत्वा इति ज्ञात्वा धृतम्-धारितम् ।
अभिनिष्क्रमणसमये-दीक्षाप्रसङ्गे यद् भगवतः शरीरं सुगन्धिद्रव्येण कस्तूरीकुङ्कमादिना चन्दनेन-श्रीखण्डचन्दनेन च चर्चितं लिप्तम् आसीत् तत्सुगन्धलुब्धाः तेषां सुगन्धिद्रव्यचन्दनानां सुगन्वे लुब्धाः आसक्ताः अतएव मुग्धाः मोहं गताः सुगन्धमिया:-सुगन्धानुरागिणः भ्रमरपिपीलिकादि जन्तवः भ्रमरकीटिकाप्रभृतिपाणिनः। साधिकम्-सातिरेकम् चतुर्मासं-चतुरो मासान् यावत् प्रभु शरीरे अबलग्यावलग्य=पुनः पुनः संबध्य मांसं रुधिरं= समझा जा सकता है कि अन्य स्तुओं में भी भगवान ने अपने शरीर को वस्त्र से आच्छादित नहीं किया। इन्द्र द्वारा दिया गया देवदूष्य वस्त्र जो भगवान् ने ग्रहण किया सो सभी तीर्थकारो का, इन्द्र के द्वारा अर्पित किये गये वस्त्र को ग्रहण करना आचार है, ऐसा जानकर ग्रहण किया।
दीक्षा के अवसर पर भगवान् के शरीर का सुगंधित द्रव्यों से-कस्तूरी-कुंकुम आदि से, तथा श्रीखण्डचन्दन से लेपन किया गया था, उनकी सुगंध में आसक्त, अत एव मोह को प्राप्त एवं सुगंध के अनुरागी भ्रमर आदि जन्तु, चार मास से भी कुछ अधिक समय तक प्रभु के शरीर में बार बार चिपट कर उनके मांस
भगवत
उपसर्ग
वर्णनम् । सू०८१॥
અને લેવું તે એક જીનવ્યવહાર એટલેકે કઃપવ્યવહાર-આચાર થઈ ગયેલ છે. ભગવાન કોઈ પણ ઋતુમાં વસ્ત્રને ગ્રહણ કરતા ન હતા તેમ જ ઇચ્છતા પણ ન હતા. તેમણે શરીરને પુગલને પિંડ પહેલેથી જ માન્યો હતો અને આત્મદ્રવ્ય એ શુદ્ધ-નિરંજન-નિરાકાર પર દ્રવ્યથી તદ્દન નિરાળું અને સર્વથા ભિન્ન છે એમ અનુભવતા આવ્યા છે એટલે જ્ઞાન-દર્શનની શુદ્ધતા અને નિર્મળતાને મૂળથી જ શ્રદ્ધાપણે અપનાવી છે એટલે પુદ્ગલ ઉપરની રુચિ અને ભાવ સ્વનિર્ણયની અપેક્ષાએ છૂટી ગયા છે. માત્ર તેના પર બાહ્ય સંગ જ છેડવાને રહે છે તેથી હેમંત અને અન્યઋતુમાં વસ્ત્ર આદિનું માનસિક ગ્રહણ પણ તેમને રહેતું નથી. કેવળ આત્મા તરફની રૂચિને સ્થિર કરવા ચારિત્ર ગ્રહણ કરવામાં આવે છે.
ભગવાનના શરીર પર દીક્ષા પ્રસંગે ચંદન આદિના શ્રેષ્ઠ લેપ કરવામાં આવ્યા હતા. જેની સુગંધ મહેક મહેક થતી હતી. માનવ પણ આ સુગંધથી તેમની તરફ ખેંચાતું હતું તે જીવજંતુઓની વાત જ શી ? કારણ કે જીવજંતુઓને માનવ કરતાં ધ્રાણેન્દ્રિય શક્તિ તીવ્ર હોય છે, તેથી સાધારણ પણ ગંધ આવતાં તેઓ તે તરફ આકર્ષાય છે. જ્યારે ભગવાનના શરીર ઉપરની સુગંધ મને ગમ્ય હોવાને કારણે ભમરાઓ અને કીડિઓ વગેરે જતુઓ ખેંચાયાં. સુગંધિનું પાન કરતાં કરતાં તેઓને રસ પડશે કે તેઓ તેમના શરીરમાં કાણા પાડી, ઘરની માફક તેમાં
॥१६॥
શુ
श्री ३९५ सूत्र:०२
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીહ૫सूत्रे
॥१६८॥
शोणितं च अचूषन, परं किन्तु - भगवता ते = मांसरुधिरं पिबन्तो भ्रमरादयो जन्तवो न निवारिताः-न दूरीकृताः । ततः पश्चात् = दीक्षा ग्रहण दिवसानन्तरं द्वीतीये दिवसे कोऽपि गोपो= गोपालो बलीवर्दान वृषभान् प्रभुसमीपे स्थापयित्वा प्रभुम् अकथयत् हे भिक्षो ! इमे= एते मे मम बलीवर्दा:-त्वया रक्षणीयाः येन कचिदपि न गच्छेयुः इति कथयित्वा स गोपः भोजनपानार्थम् निजगृहे गतः, तत्र भुक्तपीतः = कृतभोजनपानः सन् सततः स्वगृहात् प्रभुपार्श्वे आगम्य बलीवर्दान् अदृष्ट्वा तेषां बलीवर्दानाम् गवेषणायाम् अन्वेषणायाम् अहोरात्रं और रुधिर को चूसते थे, मगर भगवान् ने मांस और रुधिर को चूसने वाले उन जन्तुओं को हटाया तक नहीं । तत्पश्चात् दूसरे दिन कोई गुवाल बैलों को प्रभुके पास खड़ा कर के प्रभु से बोला-' हे भिक्षु ! मेरे इन बैलों को देखरेख रखना, जिस से यह कहीं चले न जाए। इस प्रकार कह कर वह गुवाल भोजनपानी के लिए अपने घर चला गया। खाने-पीने के पश्चात् वह अपने घर से भगवान् के निकट आया तो
રહી ચાર મહિનાથી પણ વધારે ભગવાનના રૂધિરનું અને માંસનુ ભક્ષણ કરતાં અચકાયા નહિ. કારણ કે તેએને આ ઉત્તમ પુરૂષનુ લેહી-માંસ સાકર જેવાં મીઠાં લાગ્યાં તેથી તેઓએ તૃપ્ત થતાં સુધી ભગવાનનું રૂધિર પીધા કર્યું”,
આત્મા સ્વ-પર પ્રકાશ કહેવાય છે. આત્માનું આજસ અને પ્રભાવ શરીરના સૂક્ષ્મ રામ-રાય દ્વારા પ્રગટ થાય છે. જેમ ગુણા દ્વારા આત્મા શુદ્ધ થતેા જાય છે તેમ શરીરના રજકણા પણ મલીનતામાંથી શુદ્ધપણામાં પ્રરાવૃત્ત થાય છે. આથી શરીરની અંદર રહેલા હાડ-માંસ-ચરખી–લેહી શ્વાસેાશ્વાસ પણ સુગંધીવાળા અને મિઠાશવાળા થવા માંડે છે. લેહી અને માંસનું આવું ચૂસણ થતાં ભગવાનને અનંત વેદના થવા લાગી, તે પણ ભગવાને તેમને તેમ કરતાં કયાં નહિ. વશરીરને તેઓશ્રીએ પાતાનુ માન્યું જ ન હતું તેથી તે શરીર પર પેાતાના હક્કપણ માન્યા ન હતા, કારણ કે આત્મભાન થતાં તેઓને દેહ અને આત્મા જુદા જ ભાસ્યા હતા.
બીજો પરીષહ માનવકૃત અહીં વર્ણવવામાં આવે છે.
આ ગ્રામ્ય પ્રદેશમાં વસતા ગ્રામ્યજને કેવા ખુલ્લુ અને મૂખ હોય છે તેનું દૃષ્ટાંત ‘ગાવાલ ' ના છાંત પરથી મળી આવે છે. તેઓ શુદ્ધ આત્મિક અને નિલે પદશાવાળા સાધુ પુરૂષોને તેઓના બાહ્ય આચાર-વિચારથી પણ ઓળખી શકતાં નથી એટલે સુધી તે મૂખ હોય છે. જોયાજાણ્યા વિના તે ગાવાળ ભગવાનને દુઃખ આપવા તૈયાર થયા તે એક જડપણ છે; એમ આ ઉપરથી સ્પષ્ટ તરી આવે છે. આવા જડબુદ્ધિવાળા ગ્રામ્ય પ્રદેશોમાં કેવળ દુઃખ સ્વય' ઉપાર્જન કરવા માટે જ ભગવાને વિહાર શરૂ કર્યા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
C
मञ्जरी
टीका
भगवतो गोपकृती
पसर्ग
वर्णनम् ।
Im॰૮
h‰૬ા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥१६॥
टीका
कर तृप्त हुए
यावत् वनं वनम् तन्निकटवर्ति प्रत्येकं वनम् अभ्रमत । एवम् अनेन प्रकारेण गवेषणया यदा बलीवः वृषभाः
न लब्धाः-तदा-स गोपः प्रभुसमीपे आगच्छति, आगतमात्रः-स तत्र श्रीवीरसमीपे चरितणान्-भक्षितघासान् __ अतएव तृप्तान स्थितान बलीवान् पश्यति ।
ततः बलीवईदर्शनानन्तरं खलु स गोपः आशु रक्त-शीघ्रक्रोधारुणो मिसमिसायमानः क्रोधेन प्रज्वलन्= उच्चै नीचेः पादौ संचालयन् प्रभु श्रीवीरस्वामिनम् एवम् अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अकथयत्-रे भिक्षो! मम बलीवान संगोप्य मया सह हास्यं करोषि ? भुक्ष्य अनुभव एतस्य हास्यस्य फलम्' इति कथयित्वा यावत् भगवन्तं धीवीरस्वामिनं तर्जयितुं तर्जन्यङ्गलीप्रदर्शनपूर्वकं भलैयितुं, ताडयितुम् चपेटादिनाभिहन्तुं समुद्यततेउद्युक्तो भवति तावद् दिवि=देवलोके शक्रस्याऽऽसनं चलति कम्पते। ततः आसनचलनानन्तरं खलु स शक्रो देवेन्द्रो उसे वहां बैल न दीखे। तब वह बैलों की खोज में दिनभर और रातभर उस वन के निकटवर्ती प्रत्येक वन में भटका। इस प्रकार खोज करने पर भी बैल न मिले तो वह गुवाल लौट कर भगवान के पास आया। आ कर उसने देखा कि बैल घास खा कर तृप्त हुए वहाँ बैठे हैं।
बैलो को देखने के अनन्तर गुवाल एकदम क्रोध से लाल हो गया। क्रोध से जलता हुआ-ऊपरनीचे पैर पटकता हुआ वह श्रीवीर प्रभु से बोला-'रे भिक्षु ! मेरे बैलों को छिपाकर मेरे साथ हांसी करता है ? ले, इस हांसी का फल भोग ।' इस प्रकार कह कर ज्यों ही वह भगवान की तर्जना (तर्जनीअंगुली उठा कर भर्त्सना) करने और ताडना करने (थप्पड़ आदि से मारने) को उद्यत होता है, त्यों ही स्वर्गलोक में शक्र का आसन काँपने लगा। आसन कॉपने पर शक देवेन्द्र देवराजने अवधिज्ञान से भगवान् - ભક્તિભાવથી જેનું હદય હમેશાં ઉછળી રહ્યું છે અને મૃત્યુલોકમાં જે કાંઈ સૂફમ કે સ્કૂલ બનાવ બને તેનું જેને તકાલ જાણ થાય છે એવા શબ્દે ભગવાનની પાસે આવી આ મૂખ શિરોમણી ભરવાડને ખૂબ ઠપકો આપે અને ભગવાન પાસે હમેશા તેમના રખેવાળ તરીકે રહેવા પ્રભુને વિનંતિ કરી, જેથી તિર્યંચ અને માનવકૃત ઉપસર્ગોનું પતે નિવારણ કરી શકે. ભગવાન તે સ્વયં બુદ્ધ હતા તેઓ જાણતા હતા કે જેણે જે જે કર્મ બાંધ્યા હોય તે તે તેને જાતે જ ભેગવવાં પડે છે. પિતાના જ બળ અને વીર્ય વડે અનંતકાળનું આત્મપ્રદેશે લાગેલું અજ્ઞાન રૂપી આવરણ જાતે જ ખસેડવું પડે તેમાં કોઈની સહાયતા કામ આવતી નથી.
બાહ્ય ઉપસર્ગો તે નિમિત્ત રૂપ છે. બાહ્ય ઉપસર્ગો અંદરના કમેના ઉદય આવ્યે બહાર દેખાય છે અને આવી મળે છે. આંતરિક કર્મોદય ઘણા જ સૂમ-પુદ્ગલ પરમાણએ રૂપ છે; તે અન્યજનથી કેમ અટકાવી શકાય ?
ध से लाल
को छिपाकर
भगवतो गोपकृतो. पसर्गवर्णनम् । सू०८२॥
॥१६९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
सूत्रे ॥१७॥
गोपस्य
देवराजः अवधिना अवधिज्ञानोपयोगेन भगवन्तः श्रीवीरस्वामिनः उपसर्गम् आभुज्य-ज्ञात्वा मनुष्यलोके हव्यम्= शीघं आगत्य तं गोपं एवम्=अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्-हं भो गोप! =रे गोपाल ! 'हं भोः' इति तिरस्कारपूर्वकमामन्त्रणम् , पुनरपि तमेव संबोधयति-'अप्पत्थियपत्थय' इत्यादिना रे अमार्थितपार्थक !-न केनापि यत्पार्थितं वाञ्छितं--तन्मरणं तत्मार्थक--तदिच्छो ! रे दुरन्तमान्तलक्षण ! दुरन्तानि दुष्टपर्यवसानानि, पान्तानि-अशोभनानि लक्षणानि-लक्ष्यन्ते शुभाशुभफलानि ज्ञायन्ते एभिरिति लक्षणानि-हस्तकरादिरेखातिलमषकादिरूपाणि सामुद्रिकशास्त्रमसिद्धानि चेष्टितानि वा यस्य ताश! रे हीनपुण्यचातुर्दशिक! हीनं पुण्यं यस्यासौ हीनपुण्यः, चतुर्दश्यां जातः चातुर्दशिकः हीनपुण्वश्चासौ चातुर्दशिकश्चेति-हीनपुण्यचातुर्दशिकस्तत्संबुद्धौपापात्मन्नित्यर्थः, तथा श्री-ही-धृति-कीर्ति परिवर्जित ! श्रिया शोभया वैभवेन वा हिया लज्जया घृत्या धैर्येण कीा ख्यात्या च परिवर्जित-सर्वतो रहित ! रे अधर्मकामक! अधर्मस्य कामः-वाञ्छा यस्य तादृश ! रे अपुण्यकामक !-अपुण्येच्छुक !, रे नरकनिगोदकामक !-नरकनिगोदरूपनीचगत्यभिलापिन् ! तथा-रे अधर्मकाक्षित ! अधर्मकाङ्क्षायुत! रे अधर्मपिपासित ! अधर्मपिपासायुत !, रे अपुण्यकाक्षित अपुण्यकाक्षायुत !, रे अपुण्यवीरस्वामी पर आये हुए उपसर्ग को जानकर, और उसी समय मनुष्यलोक में आकर उस गुवाल से कहा-'रे गुवाल! अरे जिसकी कोई इच्छा नहीं करता उसकी अर्थात् मृत्यु की इच्छा करने वाले! अरे दुष्ट फलदायक और अशोभन लक्षणों वाले ! (जिन से शुभ-अशुभ समझा जाय वह लक्षण, सामुद्रिकशास्त्र में प्रसिद्ध हथेली आदि की रेखाएँ, तिल, मषा आदि अथवा चेष्टाएँ लक्षण कहलाती हैं) अरे हीन पुण्यवाले, कृष्ण चतुर्दशी को जन्म लेनेवाले ! अर्थात् पापी! अरे श्री (शोभा या वैमव) ही (लज्जा) धृति (धैर्य) कीर्ति (ख्याति) से सर्वथा शुन्य ! अरे अधर्म के कामी!, अरे अपुण्य और नरक-निगोद के कामी!, अरे ! अधर्म की कांक्षा करने वाले ! अधर्म के प्यासे !, अरे अपुण्य की कांक्षा करने वाले !, अरे अपुण्य के प्यासे!, अरे नरकઆ કર્મોદયને આત્મા પિતે જ સમજી શકે અને તેને ફળ આપતાં પિતે પણ અટકાવી શકે તેમ નથી. કેવળ સારામાઠા ફળ રૂપે પરિણમતી વખતે પોતે તેમાં રાગદ્વેષ કરી જેડાય નહિ; અને પિતાના સ્વભાવ તરફ લક્ષ કરી આ ઉદય તરફ દુર્લક્ષ કરે અને વેદનાને સમભાવે ભગવે. આ જાતનું સૂફમપણે વરતતું આંતરિક કાર્ય પિતા દ્વારા જ થઈ શકે. બીજે કઈ આ અરૂપિ રચના અને તેની કાર્યપદ્ધતિ શી રીતે સમજી શકે જ્યારે સમજ પણ ન પડી શકે તે તેનું નિવારણ પણ કેમ કરી શકે ? આ નિવારણનો સાટ ઉપાય મારા જ હાથમાં છે ને મારા સિવાય
तिरस्कारः। ॥सू०८२॥
॥१७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ १७१ ॥
淇澳海費前為演為有為了漫漫漫
पिपासित ! - पुण्यपिपासायुत ! रे नरकनिगोदकाङ्क्षित ! = तरकनिगोदकाङ्क्षायुत ! रे नरकनिगोदपिपासित != नरकनिगोद पिपासात ! किमर्थम् = कस्मै प्रयोजनाय ईदृशम् = एतादृशम् पापकर्म करोषि यत् त्रिलोकनाथं = त्रिलोकपति, त्रिलोकवन्दितं = त्रिलोकनमस्कृतं, त्रिलोकसुखकरं = त्रिलोकप्रमोदकारिणम्, त्रिलोकहितकरं = त्रिलोककल्याणकारिणम्, भगवन्तम् = श्री वीरस्वामिनम् उपसर्गयसि = उपसर्ग करोषि ?” इतिकृत्वा - इतिकथयित्वा तं गोपं तर्जयितुम् - अङ्गुल्यादिना ताडयितुं चपेटादिना, हन्तुं = मारयितुम् यष्ट्यादिना उपाक्रमत = उद्यतोऽभूत् ।
तद्-दृष्ट्वा करुणावरुणालयः = दयासमुद्रो भगवान् श्रीवीरस्वामी शक्रं देवेन्द्रं देवराजं प्रत्यषेधत् = निवारितवान् । ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः प्रभुं = श्रीवीरस्वामिनम् एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्-प्रभो != स्वामिन् ! देवानुप्रियाणां भवताम् अग्रेऽपि बहवः = अनेके दुःसहाः = कष्ट सहनीयाः परीषहोपसर्गाः = परीषहा- शीतोष्णादयः, उपसर्गाः - देवादिकृताश्च आपतिष्यन्ति = आगमिष्यन्ति, अतः अहं तान् निवारयितुं देवानुप्रियाणामन्तिके = पार्श्व तिष्ठामि । ततः शक्रेन्द्रस्य तद् वचनं श्रुत्वा भगवता = श्रीवीरस्वामिना कथितम् ' हे शक्र ! ये च अतीताः= भूतकालीनाः, ये च अनागताः = भूविष्यत्कालीनाः ये च प्रत्युत्पन्नाः = वर्तमानकालीनाः तीर्थकराः सन्ति, ते सर्वेऽपि स्वकेन = निजेन उत्थानकर्म बलवीर्य पुरुषकार पराक्रमेण - तंत्र उत्थानं = वेष्टाविशेषः, कर्म = चलनादिक्रिया, बलं शरीर
निगोद की आकांक्षा करने वाले, अरे नरक - निगोद के प्यासे ! किस प्रयोजन से तू ऐसा पाप कर्म कर रहा है ? जो त्रिलोक के नाथ, त्रिलोकवन्दित, त्रिलोक के प्रमोदकारी, त्रिलोक के कल्याणकारी भगवान् महावीर स्वामी को उपसर्ग करता है ?" इस प्रकार कह कर इन्द्र, गुवाल को तर्जन करने, ताड़न करने और मारने को उद्यत हुए।
यह देख कर दया के सागर भगवान् श्रीवीरस्वामीने शक्र देवेन्द्र देवराज को रोक दिया। तब शक्र देवेन्द्र देवराज वीर भगवान् से इस प्रकार वचन बोले--स्वामिन्! देवानुप्रिय को अर्थात् आप को आगे भी अनेक कष्ट - परीषह और उपसर्ग (परीषह शीत, उष्ण आदि, उपसर्ग देवादिकृत कष्ट) आएँगे। मैं उनका प्रतीकार करने के लिए देवानुप्रिय के पास रहता हूँ ।
केन्द्र के वचन सुनकर भगवान् महावीर स्वामीने कहा - ' हे शक्र ! जो अतीतकालीन, भवियत्कालीन और वर्तमानकालीन तीर्थकर हैं, वे सभी अपने ही उत्थान ( चेष्टाविशेष), कर्म ( चलना आदि
બીજુ કોઇ ક ંઈ કરી શકવાને જરા પણ સમથ નથી એવું ભગવાને પેાતાના અનન્ય ભક્ત શકેન્દ્રને સમજાવ્યું
ત્યારે તેણે પોતાની ભૂલ અને ગેરસમજણ કબૂલ કરી ભગવાનની માફી માંગી પાતાના સ્થાને પાછા ફર્યાં. ભગવાને શક્રેન્દ્રને બળ-વીયના જે જે પ્રકારા બતાવ્યાં તેના પ્રકારો પાંચ છે. તેમાં ‘ઉત્થાન’ એટલે કાઈ પણ પ્રકારની
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
गोपताडनोद्यतेन्द्राय भगवत्कृतो
निषेधः ।
॥सू०८२||
॥ १७१ ॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १७२ ॥
天河A實與無其實河河實實實實已过
सामर्थ्य, वीर्य - जीवभवं सामर्थ्य, पुरुषकारः पौरुषं, पराक्रमः - निष्पादितस्वविषयः पुरुषकार एव, एषां समाहारः, तेन कर्माणि क्षपयन्ति-निर्जरयन्ति, तथा असहायाः = परसाहाय्यरहिता एव विहरन्ति = विचरन्ति, नो खलु देवासुरनागयक्षराक्षस किन्नर किंपुरुषगरुडगन्धर्वमहोरगादीनां साहाय्यं = सहायताम् इच्छन्ति = अपेक्षन्ते इति=अस्माद्धेतोः नो खलु हे शक्र ! मम कस्यापि साहाय्यप्रयोजनं । एवम् = एतादृशं वचनं श्रुत्वा शक्रो देवेन्द्रो देवराजो निजं= स्वकीयम् अपराधं क्षमयित्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा यस्या एव दिशः प्रादुर्भूतः तामेव दिशं प्रतिगतः ॥०८२||
मूलम् - तरणं समणे भगवं महावीरे कुम्मारगामाओ निम्गच्छर, निग्गच्छित्ता पुव्वाणुपुर्वि चरमाणे गामाणुगामं दूइज्माणे मुहं सुणं विहरमाणे जेणेत्र कोल्लागे संनिवेसे तेणेव उवागच्छइ । तएणं से समणे भगवं महावीरे छक्खमणपारणे भिक्खायरियट्ठाए बहुलस्स माहणस्स गिहं अणुप्पविद्वे । तेण बहुलेण माहणेण भत्तििवहुमाणेण पाणिग्गाहे खीरं दिष्णं, भगवया पारणगं कयं । तत्थ णं तस्स बहुलस्स तेणं दव्वसुद्धेणं दायगसुद्धेणं पडिगागसुद्धेणं तिविणं तिकरणसुद्धे भगवंमि पडिलाभिए समाणे गिहंसि य इमाई पंच दिव्वाई पाउन्भूयाई क्रिया), बल (शरीर की शक्ति), वीर्य ( जीव संबंधी सामर्थ्य), पुरुषकार ( पुरुषार्थ), और पराक्रम (कार्य में सफल हो जाने वाला पुरुषार्थ), से कर्मों का क्षय करते हैं। दूसरे की सहायता के विना ही विचरते हैं, देवों, असुरों, नाग, यक्षों, राक्षसों, किन्नरों, किं पुरुषों, गरुडों, गन्धर्वों और महोरगों की सहायता की अपेक्षा नहीं करते। इस कारण हे शक्र ! मुझे किसी की सहायता से प्रयोजन नहीं है।'
इस प्रकार के वचन सुनकर शक्र देवेन्द्र देवराज ने अपना अपराध खमाकर वन्दना की, नमस्कार किया। वन्दना और नमस्कार करके जिस दिशा से प्रादुर्भूत हुए थे, उसी दिशा में चले गये | | ०८२||
શારીરિક, વાચિક અને કાયિક ચેષ્ટા દ્વારા પુરૂષાથ ફેરવવુ તેને ' ઉત્થાન' કહે છે. ચાલવું-બેસવું-ખેલવુ આદિ પદ્ધતિને કમ' કહે છે. શારીરિક શક્તિ દ્વારા કાર્યની સફળતા મેળવવી તેને ‘બળ' કહે છે. અ'તરની શક્તિ એટલે ‘વીલ પાવર' ઇચ્છા શક્તિને ‘વીય' કહે છે. ‘પુરુષકાર' એટલે માનસિક શક્તિને વિકાસ કરી તેના ઉપયેગ કરવા તેને ‘પુરુષકાર' કહે છે; અને શરીર-મન અને આત્માની સર્વ શક્તિ વડે રાકાઇ જઇ કાની સફળતા મેળવવામાં આતપ્રાત થવું તેને ‘પરાક્રમ' કહે છે. આ તમામ પ્રકાર સ્વયં પ્રેરિત હોય તાજ કા સાધક થઇ શકે છે એમ ભગવાને પોતાના ભક્તને સ્પષ્ટીકરણ દ્વારા જ્યારે સમજાવ્યું ત્યારે શક્રેન્દ્ર ઘણા રાજી થયા અને ભગવાન ઉપરના અનન્ય ભાવ તેની આંખમાં પ્રગટપણે દેખાવા લાગ્યા. (સ્૦૮૨)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मंजरी
टीका
सहायार्थ
मिन्द्रमा
र्थनायां
भगवत्कृतो
निषेधः ।
॥सू०८२||
॥ १७२ ॥
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१७॥
टीका
तं जहा-वसुहारावुढा १, दसद्धवण्णे कुसुमे निवाइए २, चेलुक्खेवे कए ३, आहयाओ दुंदुहीओ ४, अंतरावि य णं आगासंसि अहोदाणरतिघुटे-५ य । तएणं से समणे मगवं महावीरे कोल्लागाओ संनिवेसाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता जणवयविहारं विहरइ ।।०८३॥ छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः कुर्मारग्रामात् निर्गच्छति, निर्गत्य पूर्वानुपूर्वी चरन् ग्रा
मञ्जरी मानुग्रामं द्रवन् सुखं सुखेन विहरन् यत्रैव कोल्लाकः संनिवेशः तत्रैव उपागच्छति । ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः षष्ठक्षपणपारणे भिक्षाचर्यार्थ बहुलस्य ब्राह्मणस्य गृहमनुप्रविष्टः । तेन बहुलेन ब्राह्मणेन भक्तिबहुमानेन पाणिपतद्ग्रहे क्षीरं दत्तं, भगवता पारणकं कृतम् । ततः खलु तस्य बहुलस्य तेन द्रव्यशुद्धेन दायकशुद्धन प्रतिग्राहकशुद्धेन त्रिविधेन त्रिकरणशुद्धेन भगवति प्रतिलम्भिते सति गृहे च इमानि पञ्च दिव्यानि प्रादुर्भूतानि, तद्यथा-वसुधारा वृष्टा १, दशार्द्धवर्णानि कुसुमानि निपातितानि २, चेलोत्क्षेपः कृतः३, आहताः दुन्दुभयः ४, मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर कुर्मार ग्राम से विहार
षष्टक्षपणकिये और प्राचीन तीर्थकरों की परम्परा का अनुसरण करते हुए ग्रामानुग्राम सुख-सुखे विचरते हुए जहाँ
पारणे भिकोल्लाक संनिवेश था, वहाँ पहुँचे। वहाँ श्रमण भगवान् महावीर बेले के पारणा के दिन भिक्षाचर्या के लिये
क्षार्थ बहुलबहुलनामक ब्राह्मण के घर में प्रविष्ट हुए। उस बहुल ब्राह्मण ने भक्तिसन्मानपूर्वक करपात्र में खीर का ब्राह्मणगृहे दान दिया। भगवान् ने पारणा किया। तत्पश्चात् उस बहुल ब्राह्मण के घर में, द्रव्यशुद्ध, दायकशुद्ध एवं Kगमनम्। प्रतिग्राहकशुद्ध, इस प्रकार तीन करण शुद्ध दान से भगवान् को बहराने पर यह पाँच दिव्य प्रकट हुए (१)
मू०८३॥ वसुधारा वरसी (२) पाँच वर्गों के फूलों की वर्षा हुई (३) वस्त्रों की वर्षा हुई (४) आकाश में दुंदुभी बजी और (५) आकाश में 'अहो दानं, अहो दानं' का घोष हुआ। तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर कोल्लाग
भूजन। म 'तएण' त्याहि. त्या२५छी श्रभर भगवान महावीर भार आभथी विहा२ ४श प्राचीन તીર્થકરની પરંપરા અનુસાર ગ્રામાનુગ્રામ ચાલતા, સુખે સમાધે વિચરતા જ્યા “કલાક’ સ નિવેશ હતું ત્યાં આવી પહોચ્યા. છઠના પારણે ભગવાન મહાવીર ભિક્ષાચર્યો માટે બહુલ નામના બ્રાહ્મણના ઘેર દાખલ થયાં. આ બ્રાહ્મણે ભક્તિભાવપૂર્વક પાત્રમાં ખીર વહોરાવી. આ ખીર વડે ભગવાને બેલા (છઠ) ઉપવાસનું પારણું કયું'. બહુલે
॥१७॥ જે દાન આપ્યું તે શુદ્ધ અને નિમલ તેમ જ નિર્દોષ હતું. દાન લેનાર પણ પવિત્ર હતા ને આપનારને ભાવ પણ તદ્દન વિશુદ્ધ અને ફળની ઈચ્છા વિનાને અનાસક્ત હતા. ત્રણે કરણ શુદ્ધ હોવાથી ત્યાં પાંચ દિવ્ય પ્રગટ થયા. દિવ્યાના નામ આ પ્રમાણે છે. (૧) વસુધારાને વરસાદ (૨) પચરંગી ફળાની વૃષ્ટિ (૩) વસ્ત્રોની વર્ષા (૪) આકાશમાં
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
अन्तराऽपि च खलु आकाशे अहोदानमहोदानम् इति घुषितं ५ च। ततः स श्रमणो भगवान् महावीरः कोल्लाकात् सन्निवेशात् प्रतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिष्क्रम्य जनपदविहारं विहरति ॥सू०८३।।
टीका-'तए णं समणे' इत्यादि ततः शक्रप्रतिगमनानन्तरं, खलुः श्रमणो भगवान् महावीरः कुर्मारग्रा. मात् निर्गच्छति निर्गत्य पूर्वानुपूर्वी-पूर्वेषां प्राचीनानां तीर्थकराणाम् आनुपूर्वीम् परिपाटीम्-क्रमं चरन् अनुकुर्वन् , ग्रामानुग्रामं द्रवन् एकस्माद् ग्रामादपरं ग्रामं गच्छन् सुखं सुखेन विहरन्-यत्रव कोल्लाकः सन्निवेशः तत्रैव उपागच्छति । ततः तदनन्तरं खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः षष्ठक्षपणपारणके पष्ठक्षपणपारणादिवसे भिक्षाचर्यार्थ पर्यटन् बहुलस्य-बहुलनामकस्य ब्राह्मणस्य गृहमनुपविष्टः, तेन बहुलेन भक्तिबहुमानेन भक्त्या प्रचुरसत्कारेण च पाणिपतद्ग्रहे करपात्रे क्षीरं पायसं दत्तम् , भगवता-श्रीवीरस्वामिना तेन क्षीरेण पारणकं कृतम् ।
कल्पमञ्जरी
।।१७४॥
टीका
SUPER
षष्ठक्षपणपारणे भिक्षार्थ बहुल
सन्निवेश से निकले और निकल कर जनपद में विचरने लगे ॥१०८३॥
टीका का अर्थ-शक के चले जाने के पश्चात् श्रमण भगवान् महावीरने कुर्मार ग्राम से विहार किया और पूर्ववर्ती तीर्थकरों की परम्परा से विचरते हुए, एक गाँव से दूसरे गाव मुखपूर्वक विहार करते हुए जहाँ कोल्लाग सन्निवेश था वहाँ पधारे। कोलाग सनिवेश में श्रमण भगवान् महावीरने षष्ठभक्त (बेले) के पारणे के दिन भिक्षाचर्या के लिये भ्रमण करते हुए बहुलनामक ब्राह्मण के घर में प्रवेश किया। बहुल ब्राह्मणने भक्ति और अत्यन्त सत्कार के साथ भगवान् के कर-पात्र में खीरका दान दिया। भगवान् श्रीवीरमभुने उस खीर से पारणा किया।
हाल ब्राह्मणगृहे
गमनम्।
RS०८३॥
દુંદુભીની ઘોષણા (૫) આકાશમાં “અહોદાન-અહેદાન ”ને જયનાદ થયે. કલાક સંન્નિવેશમાંથી નીકળી ભગવાન મહાવીર આજુબાજુના પ્રદેશમાં વિચરવા લાગ્યા. (સૂ૦૮૩)
ટીકાને અર્થ-શક્ર ચાલ્યા ગયા પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કુમર ગામથી વિહાર કર્યો અને પૂર્વવર્તી તીર્થંકરની પરંપરાથી વિચરતા એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતાં કરતાં જ્યાં કલારસન્નિવેશ હતું ત્યાં પધાર્યા. કલાગસન્નિવેશમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ષષ્ઠભક્ત (છઠ) નાં પારણાને દિવસે, ગોચરીને માટે ફરતા ફરતા, બહુલ નામના બ્રાહ્મણનાં ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. બહુલ બ્રાહ્મણે ભક્તિ અને અત્યંત સત્કાર સાથે ભગવાનના કર-પાત્રમાં ખીર વહોરાવી. ભગવાન શ્રીવીર પ્રભુએ તે ખીરથી પારણું કર્યું, પારણાં પછી પ્રાસુક એષીય અશનાદિ રૂપ દ્રવ્ય
॥१७४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १७५॥
SANKETE
AA
ततः=पारणानन्तरं खलु तेन द्रव्यशुद्धेन = शुद्धद्रव्येण मासुकैषणीयाशनादिरूपेण, दायकशुद्धेन द्रव्यतो भावतश्च शुद्धेन दात्रा, प्रतिग्राहकशुद्धेन = निरतिचारतपःसंयमसम्पन्नेन प्रतिग्राहकेण त्रिविधेन द्रव्य-दायक - पतिग्राहकभेदात् त्रिप्रकारकेण, त्रिकरणशुद्धेन =दायकशुद्धेन मनोवाक्कायलक्षणकरणत्रयेण भगवति श्रीवीरे क्षीरं प्रतिलम्भिते = प्रतिग्राहिते सति तस्य बहुलस्य ब्राह्मणस्य गृहे इमानि अनुपदं वक्ष्यमाणानि पञ्च पञ्चसंख्यानि दिव्यानि= देवकृतानि वस्तूनि प्रादुर्भूतानि, तद्यथा वसुधारा-स्वर्णदृष्टिः दृष्टा देवैः कृता १, दशार्द्धवर्णानि पञ्चवर्णानि - कुसुमानि-पुष्पाणि निपातितानि = वर्षितानि २, चेलोत्क्षेपः = वस्त्रदृष्टिः कृतः ३, दुन्दुभयः आहता : = ताडिताः ४, अन्तराऽपि खलु आकाशे-'अहो दानम् अहो दानम्' इति घुषितम् = उच्चैरुच्चारितं देवैः । ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः, कोल्लाकात् संनिवेशात् प्रतिनिष्क्राम्यति = प्रतिनिःसरति, प्रतिनिष्क्रम्य = प्रतिनिःसृत्य जनपदविहारं विहरति ॥ स्र० ८३ ।।
पारणा के अनन्तर प्रामुक एषणीय अशनादि रूप द्रव्य से शुद्ध द्रव्य और भाव से शुद्ध, दाता के कारण तथा अतिचार रहित तप और संयम से सम्पन्न ग्राहक (पात्र) के शुद्ध होने से, इस प्रकार द्रव्य, दाता और पात्र, तीनों शुद्ध होने से, तथा दाता के मन-वचन-काय रूप तीनों करण शुद्ध होने से भगवान वीर को बहराने पर उस बहुल ब्राह्मण के घर में आगे कही जाने वाली पाँच देवकृत वस्तुएँ प्रगट हुई। वे इस प्रकार हैं- (१) देवों ने स्वर्ण की दृष्टि की, (२) पंच वर्ण के कुसुम वरसाये (३) वस्त्रों की वर्षा की (४) दुंदुभिया बजाई, (५) आकाश में 'अहो दान, अहो दान' का उच्चस्वर से नाद किया ।
तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर कोल्लाग सन्निवेश से निकले और निकल कर जनपद - विहार विचरने लगे | | ०८३॥
શુદ્ધિથી, દ્રવ્ય અને ભાવથી શુદ્ધ એવા દાતાને કારણે તથા અતિચાર રહિત તપ અને સયમવાળા ગ્રાહક (પાત્ર)ના શુદ્ધ હોવાને કારણે આ રીતે દ્રવ્ય, દાતા અને પાત્ર ત્રણેની શુદ્ધિ હેાવાથી, તથા દાતાના મન વચન કાય રૂપ ત્રણે કરણ શુદ્ધ હોવાથી, ભગવાન મહાવીરને વહેારાવવાથી તે ખડુલ બ્રાહ્મણનાં ઘરમાં આગળ જે કહેવાશે તે પાંચ દૈવી વસ્તુઓ પ્રગટ થઇ. તે આ પ્રમાણે હતી-(૧) દેવાએ સુવર્ણની વૃષ્ટિ કરી (૨) પાંચ રંગના પુષ્પા વરસાવ્યાં (3) वस्त्रोनी वृष्टि ४री ( ४ ) हुहुलि नाह थये। ( ५ ) शमां "महे। हान, अहो हान" तो अभ्यस्वरे नाह श्यो ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કાલ્લાગ સન્નિવેશમાંથી બહાર નીકળૌને જનપદ-વિહાર કરવા માંડયા. (સ્૦૮૩)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पमञ्जरी टीका
भिक्षादाने पञ्चदिव्यप्रकटनम् । ||म्०८३||
॥१७५॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
SHA
कल्प
श्रीकल्प
मञ्जरी
टीका
सो
॥१७६॥
भपवतो
मूलम्--तएणं से विहरमाणे भगवं पढम मिचाउम्मासम्मि अत्थियं गाम समणुपत्ते । तत्थ णं मूलपाणिजक्खस्स जक्खाययणे राओ काउसग्गे ठिए। दुल्लक्खे सो जक्खो सयपगडि अणुसरंतो भगवं उवसग्गे इतत्थ पुव्वं सो दंसमसगाई समुप्पाइय पहुं तेहिं दंसी । तेण उवसग्गेण अक्खुद्रं सज्ज्ञाणलुद्धं विलोइय विच्छिए उप्पाइय तेहिं दंसी । तेण वि अवियलं अविकंपियं पासिय विउव्विएण महाविसेण महासीविसेण भगवओ सरीरम्मि दंसी । तेण वि वायजाएण अयलमिव अवियलं दट्टणं तेण रिच्छा विउव्विया। ते य पखरणखरधाएहि उवदवी। तो वि अणुब्विग्गं सयज्झाणलग्ग दणं विउव्विएहिं घुरुघुरायमाणेहिं सुलग्गमुहखुरेहि सुयरेहि फाली। तेण वि अविसणं झाणणिसणं विलोइय सजो समुप्पाइएणं कुलिसग्गतिक्खदंतग्गेणं करिणा उवद्दवी। तेण वि ददं थिरं अवियलं दट्टणं विउविएहिं खरतरनरवरदाढेहिं वग्धेहि उवद्दवीध। तेण वि अवियलियं पासिय विउविएहि केसरीहि खरयरनहरदाढग्गधाएहि उवदवी । तेण पुणो वि थिरं थिरसरीरं विलोइय पगडीए अईववियरालेहिं वेयालेहिं उवद्दवीध। एवं सो दुरासो जक्खो पुण्णं रत्तिं जाव उवसग्गे कारं-कारं खेयखिष्णो विसणो जाओ, परं भयवं अविसणे अगाइले अव्वहिए अदीणमाणसे तिविहमणवयकायगुत्ते चेव ते सव्वे वि उवसग्गे सम्म सहीअ, खमीअ, तितिक्खीअ, अहियासी । तएणं से जक्खे ओहिणा पहुं मणसावि अविचलियं दहें आभोगिय अगाहं खमासायरं पहुं सयावराह खमाविय वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता सयं ठाणं गयो । तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे मगवं महावीरे तत्थ णं अट्ठा-हिं मासद्धखमणेहि चाउम्मासं वइक्क मिय अत्थियात्री गामाओ पडिणिक्खमइ. पडिणिक्खमित्ता पवणुव्य अप्पडिहयविहारेण विहरमाणे सेयंवियं णयरिं पहिए ॥सू०८४॥
छाया-ततः खलु स विहरन भगवान् प्रथमे चतुर्मासे अस्थिकं ग्राम समनुप्राप्तः। तत्र खलु शूलपाणियक्षस्य यक्षाऽऽयतने रात्रौ कायोत्सर्गे स्थितः। दुर्लक्षः स यक्षः स्वप्रकृतिमनुसरन् भगवन्तमुपसर्गयति ।
मृल का अर्थ-'तए णं से' इत्यादि । तत्पश्चात् विहार करते हुए भगवान् प्रथम चतुर्मास अस्थिक ग्राम में पधारे। वहाँ शूलपाणिनामक यक्ष के यक्षायतन में रात्रि के समय कायोत्सर्ग में स्थित हुए। दुष्ट भावना वाले उस यक्ष ने अपनी प्रकृति का अनुसरण करते हुए भगवान् को उपसर्ग किया। पहले
भूसना मय-'तए णं' प्रत्याहि. विहा२ ४२ता ४२ता, भगवान प्रथम यातुर्मासमा अस्थिआममा પધાર્યા. ત્યાં શુલપાણી નામના યક્ષના યક્ષાયતનમાં રાત્રીના સમયે કાસગ માં સ્થિર રહૃાાં. દુષ્ટ ભાવનાવાલા તે ય, પિતાની પ્રકૃતિ અનુસાર, ભગવાનને ઉપસર્ગ આપે તેમ જ ઉપસર્ગોની પરંપરા શરુ કરી દીધી.
यक्षकृती
पसर्गवर्णनम् । मू०८४॥
तत्पश्चात् विहार करते समय कायोत्सर्ग में स्थित पहले
॥१७६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥१७७॥
तत्र पूर्व स देशमशकानि समुत्पाद्य प्रभुं तैरदंशयत् । तेनोपसर्गेणाक्षुब्धं सद्धयानलुब्धं विलोक्य वृश्चिकानुत्पाद्य तैरदंशयत् । तेनापि अविचलम् अविकम्पितं दृष्ट्वा विकुर्वितेन महाविषेण महाशीविषेण भगवतः शरीरेऽदंशयत् । तेनापि वातजातेन अचलमिव अविचलं दृष्ट्वा तेन ऋक्षा विकुर्विताः । ते च प्रखरनखरघातैरुपाद्रवन् । ततोऽप्यनुद्विग्नं स्वध्यानलग्नं दृष्ट्वा विकुर्वितघुरघुरायमाणैः शूलाग्रमुखखुरैः शूकरैरस्फालयत् । तेनाप्यविषणं ध्याननिषण्णं विलोक्य सद्यः समुत्पादितेन कुलिशाग्रतीक्ष्णदन्ताग्रेण करिणोपाद्रवत् । तेनापि दृढं स्थिरम् अविचलं दृष्ट्वा विकुतो उसने डांस-मच्छर उत्पन्न करके उन से प्रभु को डॅसवाया। उस उपसर्ग से भी भगवान् को अक्षुब्ध और धर्मध्यान में अचल देखकर विच्छुओं को उत्पन्न करके उन से डॅसवाया । उस उपसर्ग से भी अचल और अकम्पित देखकर विकुर्वणा से उत्पन्न किये हुए अत्यन्त विषैले महान् सर्प से भगवान् के शरीर को डॅसवाया। जैसे पवन-समूह से पर्वत अचल रहता है, उसी प्रकार उस सर्पदंश से भी भगवान् को अविचल देखकर उसने रीछों की विकुर्वणा की। उन रीछोंने तीखे नाखूनों से उपद्रव किया। उस से भी अनुद्विग्न और ध्यान में संलग्न देखकर विकुर्वणाजनित, घुरघुराते हुए, काटे की नौंक की तरह तीखे दात वाले शुकरों से विदारण करवाया। उस से भी विषाद को न प्राप्त और ध्यान-मग्न भगवान को देखकर शीघ्र ही उत्पन्न किये हुए, वज्र की नौंक के समान तीखे दांतों के अग्रभागवाले हाथी से भगवान का उपसर्ग कर
પહેલા ઉપસર્ગમાં ડાંસ-મચ્છર ઉત્પન્ન કરી ભગવાનને વિપુલ પ્રમાણમાં ડાંસ-મચ્છર કરડાવ્યા. આ વેદનામાં ભગવાન અક્ષુબ્ધ રહેવાથી, યક્ષે બીજે ઉપસર્ગ તૈયાર કર્યો. તેણે પિતાની દિવ્ય પ્રભાવટે, જમીન ઉપર સેંકડો વિંછીઓને પેદા કર્યા. આ વિંછીઓને ડંખ પણ, ભગવાન સહન કરી ગયા, અને ધર્મધ્યાનથી ચલિત થયાં નહિ. આ અચલ અને અકૅપિત દશાવાળા ભગવાનને જોઈ, યક્ષે, ત્રીજે પ્રયોગ કર્યો. આ પ્રયોગમાં, તેણે એક મહાન વિષધારી સ૫ની ઉત્પત્તિ કરી. આ સર્પદંશથી પણ ભગવાનને ચલિત થતા ન જેવાથી, તે વધારે કપાયમાન થઈ, જંગલી પશુઓની વિકુવણા કરી. આ વિકુવામાં રિં છે ઉત્પન્ન કર્યા, એ રિંછાએ પિતાના તીણા અને ઉગ્ર નખ વડે ભગવાનને શરીરને ઉઝરડી નાખ્યું. આવી વેદનામાં પણ ભગવાન અડોલ રહ્યાં. આ અડોલતાને યક્ષ સાંખી શકે નહિ. ભગવાનને ઉદ્વેગ વિનાના અને અસંવિગ્ન જેઈ, તેનો મિજાજ ફર્યો અને તેના ક્રોધની પારા શીશી વધવા લાગી. વૈક્રિય શક્તિ દ્વારા, ઘૂર દૂર કરતા તીક્ષણ દાંતવાળા સુવર (ભંડે) ને ઉત્પન્ન કર્યા. આ સુવરો દ્વારા, ભગવાનના શરીરનું વિદારણ કરાવ્યું. આમાં પણ પ્રભુને દઢ રહેતા જોઈ, તેણે ઘણો વિષાદ અનુભવ્યું. વાની અણી જેવા તીખા તગતગતા દાંતવાળો હાથી તેણે સન્ય, અને તે હાથી દ્વારા, તીવ્ર દુખ
भगघतो यक्षकृतोपसर्गवर्णनम् । ॥सू०८४॥
॥१७७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीक्ल्प.
कल्पमञ्जरी टीका
!!१७८
वितैः खरतरनखरदंष्ट्राधैरुपाद्रवत । तेनाप्यविचलितं दृष्ट्वा विकुर्वितैः केसरिभिः खरतरनखरदंष्ट्राग्रघातैरुपाद्रवत् । तेन पुनरपि स्थिर स्थिरशरीरं विलोक्य प्रकृत्याऽतीवविकरालतालैरुपाद्रवत् । एवं स दुराशयो यक्षः पूर्णा रात्रि यावत् उपसर्गान कारं कारं खेदखिनो विषण्णो जातः । परं भगवान् अविषण्णः अनाविलः अव्यथितः अदीनमानसः त्रिविधमनोवचःकायगुप्त एव तान् सर्वानप्युपसर्गान् सम्यकू असहत अक्षमत अतितिक्षत अध्यास्त । ततः खलु स यक्षोऽवधिना प्रभुं मनसाऽप्यविचलितं दृढमामुज्य अगा, क्षमासगारं प्रभुं स्वापराधं क्षामयित्वा वाया। उस से भी भगवान को दृढ़ स्थिर एवं अविचल देखकर विकुर्वणा से उत्पन्न किये हुए अतिशय तीक्ष्ण नख और दाढों वाले व्याघों से उपसर्ग करवाया। उस से भी विचलित हुए न देखकर विकुर्वणा से उत्पन्न किये हुए केसरी सिंहों द्वारा, तीक्ष्णतर नखों और दाहों के अग्रभाग से उपसर्ग करवाया। उस उपसर्ग से भी भगवान् को स्थिरचित्त और स्थिरकाय देखा तो स्वमाव से अत्यन्त विकराल वेतालों से उपसर्ग करवाया। इस प्रकार वह दुराशय यक्ष सारी रात उपसर्ग करवा-करवा कर खेदखिन्न और विषादयुक्त हो गया, परन्तु भगवान् ने विषादविहीन, कलुपताहीन, अव्यथित, अदीनमानस तथा मन वचन काय से गुप्त रह कर ही उन सब उपसर्गों को सम्यक प्रकार से सहन किया, विना क्रोध के सहन किया, अदीन भाव से सहन किया और निश्चलता के साथ सहन किया। तब उस यक्ष ने अवधिज्ञान से प्रभु को मन से भी चलित न हुआ तथा दृढ़ जान कर अथाग क्षमा के सागर प्रभु से अपने अपराध के लिए क्षमा मांग कर वन्दन આપ્યું. આ દુઃખથી પણ ભગવાન અચલ રહ્યા. આ પહાડ જે અચલ આદમી જોઈ તેને પિત્તો ફર્યો. આથી તેણે તીકણ નખ અને દાઢવાળે વાઘ તૈયાર કરી, તેના દ્વારા અતુલ દુઃખ આપ્યું. જયારે યક્ષે અહિ પણ દુઃખને હસી કાઢતા ભગવાનને જોયા, ત્યારે તેણે કેશરીસિંહની વિકુવણ ઉભી કરી. તેના નખ વડે, પ્રભુનું શરીર ચીરાવ્યું. ઉગ્ર વેદના હોવા છતાં તેઓ મધ્યસ્થ મુખવાળા જણાયા. ત્યારબાદ તેનું વેર અને ક્રોધ શાંત કરવા પિતે વૈતાલનું રૂપ ધારણ કરી, અત્યંત વિકરાળતા બતાવી અનેક કષ્ટો દ્વારા તેમને ચલિત કરવા પ્રયાસો કર્યા. છતાં તેમને વિષાદહીન તો યક્ષ પિતે વિષાદગ્રસ્ત થયો ને અત્યંત ખેદને પામવા લાગ્યો. ભગવાન તે વિષાદવિહીન, કલષતાહીન, અવ્યથિત, અદીન માનસ, તથા મન-વચન-કાયાથી ગુપ્ત રહી મધ્યસ્થતાને અનુભવવા લાગ્યાં. આવા મરણાનિક દુઃખને પણ સમ્યફ પ્રકારે સહન કરી, અતુલશક્તિ પેદા કરવા લાગ્યાં. આવા ઉગ્રકોમાં પણ ક્રોધને શમાવી દઈ ક્ષમાના ગુણ ખિલવવા લાગ્યાં. દુઃખનું વેદન કરતાં પણ દિનતા અનુભવી નહિ ને નિશ્ચલતાના ગુણને વધારે ને વધારે પ્રગટ કરતાં ગયાં. આ યક્ષે જ્યારે જાણ્યું કે ભગવાન તે મનથી પણ ચલિત થતાં નથી, આમ જાણી ક્ષમાના સાગર સમા
भगवतो यक्षकृतो
पूसर्ग
वर्णनम्। मु०८४||
॥१७८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥ १७९ ॥
वन्दते नमस्यति, बन्दित्वा नमस्थित्वा स्वस्थानं गतः । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः तत्र खलु अष्टाभिर्मासार्द्धक्षपणैः चतुर्मासं व्यतिक्रम्य अस्थिकाद् ग्रामात् प्रतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिष्क्रम्य पवन इवाप्रतिहतविहारेण विहरन श्वेताम्बिकां नगरीं प्रस्थितः ॥ सू०८४ ॥
टीका 'तएणं से विहरमाणे ' इत्यादि । ततः खलु स विहरन् क्रमेण विचरन् भगवान् = श्रीवीरस्वामी प्रथमे चतुर्मासे अस्थिकं = तन्नामकं ग्रामं समनुप्राप्तः = गतवान् । तत्र खलु शूलपाणियक्षस्य =शूलपाणिनामकयक्षस्य यक्षायतने रात्रौ कायोत्सर्गे स्थितः । दुर्लक्ष := दुर्भावनः सः यक्षः स्वप्रकृतिं = निजस्वभावम् अनुसरन्=अनुगच्छन् भगवन्तमुपसर्गयति भगवत उपसर्गान करोति । तत्र = उपसर्गेषु मध्ये पूर्व-प्रथमं सः =यक्षः, दंशमशकानिदंशाश्व - मशका - वेति दंश-मशकम् क्षुद्रजन्तुत्वेनैकवद्भावः, ततो दंशमशकं च दंशमशकं च दंशमशकं चेति दंशमशकानि-दशानां मशकानां चानेकसमूहान् वैक्रियशक्त्या समुत्पाद्य प्रमुं श्रीवीरस्वामिनं तैः = दंशमशकैः अदंनमस्कार किया । वन्दन - नमस्कार करके अपनी जगह चला गया। उस काल, उस समय में, श्रमण भगवान् महावीर ने उस अस्थिक ग्राम में चातुर्मास किया, और चातुर्मास में अर्धमास - खमण - अर्धमास - खमण किया। इस प्रकार भगवान् आठ अर्धमासखमणों से चातुर्मास व्यतीत करके अस्थिक ग्राम से निकले । निकल कर वायु के समान अप्रतिबन्धविहार करते हुए श्वेताम्बी नगरी की ओर पधारे || मू०८४||
टीका का अर्थ - - तत्पश्चात् क्रम से विहार करते हुए श्री वीर प्रभु पहले चौमासे में अस्थिक नामक ग्राम में पधारे। वहाँ शूलपाणि नामक यक्ष के यक्षायतन में, रात्रि के समय, कायोत्सर्ग करके स्थित हुए। वह यक्ष दुष्ट भावना वाला था । उसने अपने स्वभाव के अनुसार भगवान् को उपसर्ग दिया। उसने डांसों और मच्छरों के अनेक समूह वैक्रियशक्ति से उत्पन्न करके भगवान् को उनसे कटवाया । પ્રભુ પાસે અપરાધની માફી માગી. મારી મળતાં તેમને વ ંદના-નમસ્કાર કર્યા. ત્યારપછી પેાતાના સ્થળે તે ચાલ્યેા ગયા. આ કાળ અને આ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આ અસ્થિક ગામમાં ચાતુર્માંસ કર્યું" હતુ. ચામાસા દરમ્યાન તેમણે ‘અધ માસ ખમણ' કર્યા. આ પ્રમાણે આ આઠ ‘અમાસ ખમણ' ચાતુર્માસમાં પૂરા કરી, તે અસ્થિક ગામમાંથી વિહાર કરી ગયાં. વાયુ સમાન અપ્રતિમ ધ વિહારી બની તે શ્વેતાંબી નગરીમાં પધાર્યાં, (સ્૦૮૪)
ટીકાના અ—ત્યારપછી ક્રમે ક્રમે વિહાર કરીને શ્રીવીરપ્રભુ પહેલા ચે!માસામાં અસ્થિક નામનાં ગામમાં પધાર્યા. ત્યાં શૂલપાણિ નામના યક્ષના યક્ષાયતનમાં રાત્રિને વખતે કાત્સગ કરીને ઉભાં રહ્યાં. તે યક્ષ દુષ્ટ ભાવના વાળે હતા. તેણે પેાતાના સ્વભાવ પ્રમાણે ભગવાનને ઉપસગે, કર્યાં. તેણે પેાતાની વૈયિશક્તિથી ડાંસ અને મચ્છરેાના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतो
यक्षकृतोपसर्ग
वणनम् ।
।। सू० ८४ ॥
॥ १७९॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥१८॥
टीका
शयत्-दंशितवान् , तेन-देशमशकद्वारोत्पादितेन उपसर्गेण अक्षुब्धं क्षोभरहितं सद्भयानलुब्ध-समीचीनध्यानमग्न प्रभुं विलोक्य दृष्ट्वा स वृश्चिकान् उत्पाद्य तैः-वृश्चिकैस्तम् अदंशयत् । तेनापि अविचलं स्थिरम् अतएव-अविकम्पितं प्रभु दृष्ट्वा स विकुर्वितेन महाविषेण दुर्जरविषवता महाशीविषेण-विशालकायसर्पण भगवतः शरीरे अदंशयत् । तेनापि वातजातेन-पवनसमूहेन-वात्यया अचलं पर्वतमिव अविचलम् अप्रकम्पं तं दृष्ट्वा तेन यक्षेण ऋक्षा= मल्लकाः विकुर्विताः। ते च प्रखरनखरघातः तीक्ष्णनखपहारस्तं प्रभुम् उपाद्रवन् । ततोऽपि अनुद्विग्नम् अत्रस्तम् स्वध्यानलग्नम् आत्मध्यानासक्तं प्रमुं दृष्ट्वा विकुर्वितैः घुरघुरायमाणैः घुघुरशब्दं कुर्वद्भिःशूलाग्रमुखखुरैः शूलाग्रभागवत्तीक्ष्णदन्तैः शूकरैः वराहैः अस्फालयत् व्यदारयत् । तेनापि अविषण्य-विषादरहितं ध्याननिषण्णं= भगवान् डांस-मच्छरों के द्वारा उत्पन्न किये उपसर्ग से क्षुब्ध न हुए, और प्रशस्त ध्यान में लीन रहे तो उसने विच्छुओं को उत्पन्न करके उनसे डसवाया। इस उपसर्ग से भी भगवान् को विचलित या कंपित हए न देख उसने वैक्रियशक्ति से उत्पन्न किये गये उग्र विषवाले विशालकाय सर्प से भगवान् के शरीर में डॅसवाया। भगवान् इससे अकंपित रहे, जैसे पवन के समूह से पर्वत अकंपित रहता है, तब उस यक्षने भालुओं-रीछों की विकुर्वणा की। भालुओं ने अपने तीक्ष्ण नखों से भगवान् को उपद्रव किया। यक्ष ने देखा कि भगवान् उससे भी त्रास को प्राप्त न हुए और आत्मध्यान में लीन हैं। तो उसने विकुर्वणा से उत्पन्न किये हुए घुरघुर शब्द करते हुए, काटे की नौंक के सदृश तीक्ष्ण दांतों वाले शूकरो से भगवान् को विदारण करवाया। उससे भी भगवान को विषाद न हुआ और वे ध्यान में स्थिर रहे तो उसने तत्काल અનેક સમૂહ ઉત્પન્ન કરીને ભગવાનને તે કરડાવ્યાં. ભગવાન ડાંસ-મચ્છરે દ્વારા ઉત્પન્ન કરાયેલ ઉપસર્ગથી ક્ષુબ્ધ થયાં નહીં અને પ્રશસ્ત ધ્યાનમાં લીન રહ્યાં ત્યારે તેણે વછીઓ ઉત્પન્ન કરીને તેમના દ્વારા ડંસ દેવરાવ્યાં. આ ઉપસગથી પણ ભગવાનને ચલાયમાન કે કંપિત થતાં ન જોઈને તેણે વૈક્રિય શક્તિથી ઉત્પન્ન કરેલ ઉગ્ર વિષવાળા વિશાળકાય સર્પ દ્વારા ભગવાનના શરીર પર ડંસ મરાવ્યાં. જેમ પવનના સમૂહ સામે પવત સ્થિર રહે છે તેમ લગવાન તેનાથી પણ અકપિત રહ્યાં ત્યારે તે યક્ષે રીંછનું નિર્માણ કર્યું. રીંછાએ પોતાના તીક્ષણ નહીરથી ભગવાનને પીડા આપી. યક્ષે જોયું કે ભગવાન તેનાથી પણ ત્રાસ પામ્યા નથી અને આત્મધ્યાનમાં લીન રહ્યાં છે ત્યારે તેણે વૈક્રિયશક્તિથી ઉત્પન્ન કરેલ ઘેર ઘેર નાદ કરતાં કાંટાની અણી જેવાં તીક્ષણ દાંતવાળા સૂવરે ભૂડે) વડે ભગવાનનું વિદારણ કરાવ્યું, તેથી પણ ભગવાનને વિષાદ ન થયા અને તેને ધ્યાનમાં સ્થિર રહ્યાં ત્યારે તેણે વજના અગ્ર
भगवतो यक्षकृतो
पूसर्गवर्णनम्। मू०८४॥
WOR
॥१८॥
શરણ કરાવ્યું તેથી તેલ ઘર ઘર ના કરતાં કરતા નથી અને આત્મધ્યાન
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मूत्र ॥१८॥
कल्पमंजरी टीका
聽强鹽覽
卿
ध्यानावस्थित प्रभुं विलोक्य दृष्ट्वा सद्यः समुत्पादितेन-तत्कालनिष्पादितेन कुलिशाप्रतीक्ष्ण-दंष्ट्राग्रेण वज्रानवनिशितदन्ताग्रभागेन करिणा हस्तिना उपाद्रवत-उपसर्गयुक्तमकरोत् । तेनापि दृढं दृढतायुक्तं स्थिर स्थैर्यसम्पन्नम् अत एव अविचलं मनोवाकायेन कायोत्सर्गतोऽचलं तं प्रभुं दृष्ट्वा स यक्षो विकुर्वितैः खरतरनखरदंष्ट्र अतितीक्ष्णनखदन्तैः व्याघ्रः प्रभुमुपाद्रवत् । तेनापि अविचलितं प्रभुं दृष्ट्वा स यक्षो विकुर्वितैः केसरिभिःसिंहः खरतरनखरदष्ट्राग्रघातैः अतितीक्ष्णनखदन्तमहारैः उपाद्रवत् । तेन पुनरपि स्थिरं-स्थितचित्तं स्थिरशरीरं कायोत्सर्गाचलनाभावेन स्थिरशरीरयुक्तं प्रभु विलोक्य स यक्षः प्रकृत्या स्वभावेन अतीवविकराल अत्यन्तभयङ्करैः वेताले व्यन्तरदेव विशेषैः उपाद्रवत् । एवम् अनेन प्रकारेण स दुराशयः दुष्टस्वभावो यक्षः पूर्णा रात्रि यावत्सम्पूर्णरात्रिपर्यन्तं उपसर्गान् कारं-कारंवारं वारं कृत्वा खेदखिन्नः परिश्रान्तः अत एव-विषण्ण विषादयुक्तो जातः, परं-किन्तु भगवान् महावीरस्वामी अविषण्णः विषादरहितः अनाविल: अकलुषितः द्वेषवर्जितः अव्यही वज्र के अग्रभाग की तरह तीखे दन्ताग्रभागों वाले हाथियों द्वारा उपसर्ग किया। उस पर भी भगवान् को दृढ़, स्थिर अतएव मन वचन काय से अविचल देखकर यक्ष ने अत्यन्त तीखे नाखूनों एवं दांतों वाले व्याघों द्वारा उपसर्ग किया। तब भी प्रभु अविचल रहे तो यक्ष ने अतिशय तीखे नखों और दाढ़ों के अग्रभाग वाले सिंहों द्वारा उपर्ण करवाया तब भी भगवान का न तो चित्त ही चंचल हुआ, और न शरीर ही। वे कायोत्सर्ग से विचलित न होकर जब स्थिर ही बने रहे, तो यह देखः कर यक्ष ने स्वभाव से विकराल वैताल नामक व्यन्तरदेवों के द्वारा भगवान् को सताया। इस प्रकार उस दुष्टस्वभाव वाले यक्ष ने सारी रात उपसर्ग किये। उपसर्ग करके वह स्वयं थक गया, इस कारण उसे विषाद हुआ, परन्तु भगवान् महावीर स्वामी को विषाद नहीं हुआ। वे द्वेष से अछूते रहे। उन्हों ने उद्वेग का अनुभव ભાગ જેવાં તીણાં દંતાગ્રભાગવાળા હાથીઓ દ્વારા ઉપસર્ગ કર્યો, છતાં પણ ભગવાનને દઢ, સ્થિર તથા મન-વચન કાયા વડે અવિચલ જેઈને યક્ષે અત્યંત તીણ નખ અને દાંતવાળા વઘિ દ્વારા ઉપસર્ગ કર્યો, તે પણ:પ્રભુ ચલાયમાન ન થયાં ત્યારે યક્ષે અતિશય તીણાં નખ અને દાઢનાં અગ્રભાગવાળા સિહ દ્વારા ઉપસર્ગ કરાવ્યું તે પણ ભગવાનનું ચિત્ત ચલાયમાન ન થયું અને શરીર પણ ચલાયમાન ન થયું. તેઓ કાર્યોત્સર્ગ થી વિચલિત ન થતાં જ્યારે સ્થિર જ રહ્યાં ત્યારે તે જોઇને યક્ષે વિકરાળ વૈતાલ નામના વ્યંતર દેવ દ્વારા ભગવાનને સતાવ્યા.
આ પ્રમાણે તે દુષ્ટ સ્વભાવવાળા યક્ષે આખી રાત ઉપસર્ગો કર્યા. ઉપસર્ગ કરીને પિતે જ થાકી ગયે. તે છે કારણે તેને વિષાદ થયો. ૫ણુ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વિષાદ ન થયો અને દ્વેષ તેમને સ્પર્શી શકશે નહીં. તેમના
भगवतो यक्षकृती
पसर्ग
वर्णनम्। ॥मू०८४॥
॥१८१॥
છેan
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥ १८२ ॥
थितः = उद्वेगरहितः अदीनमानस:= दीनतायुक्तमनोरहितः, तथा त्रिविधमनोवचः कायगुप्तः - त्रिविधैः = करण-कारणानुमोदनैः कृत्वा मनोवचःकायैर्गुप्तः सन्नेव तान् यक्षकृतान् सर्वानप्युपसर्गान् सम्यक असहत - भयाभावेन, अक्षमन-क्रोधाभावेन, अतितिक्षत- दैन्याकरणेन, अध्यास्त - निश्चलतया ।
ततः खलु स यक्षः अवधिना = अवधिज्ञानेन प्रमुं मनसाऽपि अविचलितम् = स्वध्यानादच्युतमतएव दृढं= प्रबलस्थैर्यम्, आभुज्य = ज्ञात्वा अगाधं-तलस्पर्शरहितं महान्तम् क्षमासागरं परापकार सहनगुणसमुद्रम् प्रभुं = श्रीमहावीरस्वामिनं स्वापराधं=निजं बहुविधोपसर्गकरणजन्यमपराधं क्षामयित्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा च
स्वं स्थानं गतः ।
तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीरः तत्र = अस्थिकग्रामे अष्टाभिः = अष्टसंख्यैः मासार्द्धक्षपणैः चतुर्मासक्षपणैरित्यर्थः चतुर्मासं व्यतिक्रम्य = अतिवाद्य अस्थिकाद् ग्रामात् प्रतिनिष्क्रामति = प्रतिनिःसरति, प्रतिनिष्क्रम्य पवन इव अप्रतिहतविहारेण = अप्रतिबन्धविहारेण - विहरन् - श्वेताम्बीकां तदाख्यां नगरीं प्रस्थितः ||सू०८४||
नहीं किया। उनके मन में दीनता का प्रवेश न हुआ। वे कृत-कारित - अनुमोदना - रूप तीनों करणों से युक्त मन वचन काय से गुप्त रहे, और यक्ष द्वारा किये हुए समस्त उपसर्गों को निर्भय भाव से, शान्तिपूर्वक दीनता के साथ तथा निश्चल रूप से सहन करते रहे। तब उस यक्षने अवधिज्ञानसे जाना कि प्रभु तो मन से भी ध्यान से विचलित नहीं हुए । यही नहीं, उनकी प्रबल स्थिरता भी उसने देखी तब अथाह क्षमाके सागर - दूसरों द्वारा किये अपकार को सहन करने रूप के गुण के समुद्र-भगवान् से अपने अपराध की क्षमा मांगी। उन्हें वन्दना की, नमस्कार किया। वन्दना और नमस्कार करके वह अपने स्थान पर चला गया। उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर ने उस अस्थिक ग्राम में आठ अर्धमास क्षपण પર પીડાની અસર ન થઇ. તેમના મનમાં દીનતાના પ્રવેશ થયા નહીં. તે કૃતકારિત અનુમેદનના રૂપ ત્રણે કાર@ાથી યુક્ત મન-વચન-કાયાથી ગુપ્ત રહ્યાં અને યક્ષ દ્વારા કરાયેલ સઘળા ઉપસર્ગાને નિર્ભીય ભાવથી શાન્તિપૂર્વક અદીનતા સાથે તથા નિશ્ચલ રૂપે સહન કરતાં રહ્યાં ત્યારે તે યક્ષે અવધિજ્ઞાનથી જાણ્યુ કે ભગવાનના મનથી પણ ધ્યાનમાંથી વિચલિત થયાં નથી. એટલુ જ નહીં પણ તેમની પ્રબળ સ્થિરતા પણ તેણે જોઈ ત્યારે અપાર ક્ષમાના સાગર-ખીજા દ્વારા કરાયેલ અપકારને સહન કરી લેવાના ગુણના સાગર-ભગવાન પાસે તેણે પેાતાના અપરાધ માટે ક્ષમા માગી તેમને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો. વંદના અને નમસ્કાર કરીને તે પેાતાને સ્થાને ચાલ્યેા ગયા.
તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે અથકિ ગામમાં આઠ અમાસ ક્ષપણ (આઠ વાર પંદર પંદર
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतः सकाशाद् यक्षस्य
क्षमाप्रार्थना ।
॥मू०८४||
॥१८२॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१८३॥
SAUNALACE
मूलम् - अह य सेयंबियाए णयरीए दो मग्गा संति- एगो वंको बीओ उज्जू य । तत्थ जे से उज्जुarder or fast महाडवी अस्थि । तीए वियडाए महाडवीए चंडकोसिओ णामं एगो दिद्विविसो कालोव्व महाविगरालो कालो वालो णिवसमाणो आसि । सो य नियकूरयाए तेण मग्गेण गमणाऽऽगमणं कुणमाणे पंथजणे दिट्ठीए जालेमाणे घाएमाणे मारेमाणे दंसेमाणे विहरई । सो तीए महाडवीए परिभमिय परिभमिय जं कंचि सउणगमवि पासइ तंपि णं डहइ । तस्स विसप्पहावेण तत्थ तणाणि वि दड्ढाणि, ण य पुणो नवीणाणि तणाणि समुब्भवंति । एएण महोत्रद्दवेण सो मग्गो ओरुद्धो आसी । तेण उज्जुमग्गेण गच्छमाणं भगवं गोवदारगा एवं वसु – “रे भिक्खु ! एएण उज्जुणा मग्गेण मा गच्छाहि, वंकेण गच्छाहि, जेणं कष्णो तुइ तेण कण्णभूसणेण वि किं पओअणं ?, उज्जुमग्गे महाडवीए एगो महाविगरालो दिद्विविसो सप्पो चिह्न, सो तुमं भक्खिहिइ" । तं सोचा पहू णाणवलेण चिंतीअ-जं सो सप्पो जइवि उज्गकोहपगडी तहवि सुलहबोही अत्थि, जीवस्स कंचिवि अणिकरिं पयडिं तिव्वत्तणेण उदयावलियं पविद्धं दहूणं जणा तं परिवहणसंभबाहिरं मन्नंति, वत्थुओ सा तहा भविडं न अरिहर, मणस्स कोsवि असो जया वियडो होइ तया सो उचिएण उवाएण परिवट्टिउ सकिज्जइ । एयावइयं चेव नो, किं तु अणिहंसस्स जावइयं तिव्वं बल पडिकूले विस हव तं तावइयं चैव अणुकूलेऽवि बिसए परिवहिउं सकिज्जर, काइवि बलबई चित्तठिई इट्ठा वा अणिट्ठा होउ, सा अइसइओ ओगियाए गेज्झा एव, जओ दुविहाऽवि चिट्टिई समाणसामत्थवई हवइ, परमिमो भेओ-एगा वट्टमाणक्खणे सुहे पओइया, अन्ना य असुहे, तह वि दुण्हें कज्जसाहणसामत्थं तुलं चैव गणणिज्जं । जीए सत्तीए सुहा वा असुहा वा परिणामा हवंति, सा सत्ती अवस्सं इच्छणिज्जा एव मुणेयव्वा, जहा-आमन्त्राणं साउपकन्नयाए पायणे अणेगोवओोगिवत्थूणं भासरासीकरणे य समत्था सत्ती एगाओ वेव अग्गिओ समुन्भवइ तहा मुहाsसुहकायव्वपरायणा सत्ती अप्पो एगओ एव अंसाओ उब्भवइ, परं तीए सत्तीए उवओगं (पन्द्रह - पन्द्रह दिन के आठ बार के ) तपश्चरण करके वह चतुर्मास व्यतीत किया । चतुर्मास व्यतीत करके भगान् अस्थिक ग्राम से निकले और वायु के समान अप्रतिबंध विहार करते हुए श्वेताम्बी नामक नगरी की ओर पधारे || ०८४ ॥
દિવસનું) તપશ્ચરણ કરીને તે ચાતુર્માસ પસાર કર્યું એટલે કે ચાર માસમાં ફક્ત આઠ દિવસ આહાર-પાણી લીધાં. ચાતુર્માસ પસાર કરીને ભગવાન અસ્થિક ગામથી નીકળ્યાં અને વાયુની જેમ અપ્રતિબધ વિહાર કરતા કરતા શ્વેતામ્બી नाभनी नगरीभां पधार्यां (सू०८४)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
श्वेताम्ब का
नगरौं प्रति भगवतो विहारः । ||म्०८५||
॥१८३॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१८४॥
कल्पमञ्जरी टीका
विकटा
सुहे असुहे वा कुज्जा, इच्चेयावइयं अवसिस्सइ । मणुस्साणं एयारिसो वियारो भमभरिओ दीसइ, जे तिच्या अणिपवित्तिगरी सत्ती भुज्जो भुज्जो धिक्करिय बाहिं करणिज्जेत्ति, परं तेण सह एयं विस्सरंति जं मणुस्सस्स जा सत्ती जावइयं अणिर्टी काउं सक्केइ सा चेव सत्ती इट्ठमवि तावइयं चेव काउं सकइ, जहा जो चक्कवट्टी जीए सत्तीए सत्तमनरयपुढविजोग्गाई जावइयाई हिंसाइकूरकम्माई अजिउं सक्केइ, सो चेव चक्कवट्टी जइ तं सत्तिं इटकज्जे संजोएइ, तो तावइयाई चेव अहिंसाइसुहकम्माई अज्जिय मोक्खमवि पत्तुं सकेइ । जे जीवा सुहममुहं वा किंपि काउंन सकेंति, जे य तेयहीणा गलिबलिबदा विब होति, जे य जडा विव जगसत्ताए आहणिज्जति, जेसि पामरयाए भोगलालसाए दारिदस्स पमायस्स य अवही एव नत्थि, एयारिसा जीवा न किंपि काउं सकेति । जेसु पुण अत्तबलसोरियाइयं होइ ते सुहे असुहे वा पजाए होतु इच्छणिज्जा एव । जओ असुहपज्जाएवि तं अत्तवलाइयं जेण अप्पसेण निव्वत्त, तस्स अप्पंसस्स सत्तीवि खओवसमभावेण चेव जीवेण पाविजइ । सा सत्ती निमित्तं पाविय जहिटं परिवट्टिङ सकिन्जइ, अओ तत्थ गमणे लाहो एव-त्ति चिंतिय भगवं तेणेव उज्जुणा मग्गेण पहिए । जया भगवं तीए अडवीए पविटे, तया तत्थ धूली पाणिणं गमणागमणाभावाओ चरणाइ चिंधरहिया जहट्ठिया चेव । जलनालियाओ जलाभावेण मुक्काओ । जुण्णा रुक्खा तच्चिसजालाए दड्ढा सुका य । सडियपडियजुष्णपत्ताइसंघाएण भूमिभागो आच्छाइओ, वम्मीयसहस्सेहि संकेतो लुत्तमग्गो य आसी। कुडीरा सव्वे भूमिसाइणो संजाया। एयारिसीए महाडवीए भगवं जेणेव चंडकोसियस्स वम्मीयं तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तत्थ काउस्सग्गेण ठिए |सू०८५।।
छाया-अथ च श्वेताम्बिकायाः नगर्याः द्वौ मागौं स्तः एको वक्रो द्वितीय ऋजुश्च, तत्र यः स ऋजुमार्गस्तत्र एका विकटा महाटवी अस्ति । तस्यां विकटायां महाटव्यां चण्डकौशिको नाम एको दृष्टिविषः काल इव महाविकरालः कालो व्यालो निवसन् आसीत् । स च निजक्रूरतया तेन मार्गेण गमनागमनं कुतः पान्थज
मूल का अर्थ- 'अह य' इत्यादि । श्वेताम्बी नगरी के दो मार्ग थे-एक टेढ़ा, दूसरा सीधा । जो मार्ग सीधा था, उसमें एक विकट महा अटवी पड़ती थी। उस विकट महा अटवी में चंडकौशिक नामक एक दृष्टिविष, काल के समान विकराल काला साप रहता था। वह अपनी क्रूरता के कारण उस मार्ग
भूबना मथ-'अह य' त्या वतीनगीना मे भातi. ४ 24131 भने से सीधा. भा सीधा હતો તેમાં એક મહાન અટવી આવતી હતી. આ મહા અટવીમાં ચંદ્રકાશિક નામનો એક દષ્ટિવિષ કણિધર નાગ રહેતા હતા. આ સ૫ મહા વિકરાળ અને સાક્ષાત્ યમરાજ જે ગાતે હતે. એ માગે" અવરજવર કરતા પથિકે
चण्डकौशिक वल्मीक
भगवतः
कायोत्सर्ग
॥सू०८५॥
॥१८४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥१८५॥
भगवतः श्वेताम्बि
का
नान् दृष्टया ज्वलयन् घातयन् मारयन् दशन् विहरति । स तस्यामटव्यां परिभ्रम्य परिभ्रम्य यं कंचित् शकुनकमपि पश्यति, तमपि दहति, तस्य विषप्रभावेण तत्र तृणान्यपि दग्धानि, न च पुनः नवीनानि तृणानि समुद्भव न्ति । एतेन महोपद्रवेण स मार्गोऽवरुद्ध आसीत् । तेन ऋजुमार्गेण गच्छन्तं भगवन्तं गोपदारका एवमवादिषुः" रे भिक्षो! एतेन ऋजुना मार्गेण मा गच्छ, वक्रेण गच्छ, येन कर्णसुटयति, तेन कर्णभूषणेनापि किं प्रयोजनम् ?, ऋजुमार्गे महाटव्यामेको महाविकरालो दृष्टिविषः सर्पस्तिष्ठति, स त्वां भविष्यति । तच्छ्रुत्वा प्रभुर्तानबलेनाचिन्तयत्-"यत् स सौ यद्यपि उग्रक्रोधप्रकृतिः, तथापि मुलभवोधिरस्ति, जीवस्य कांचिदपि अनिष्टकरीं प्रकृति तीवत्वेन उदयावलिकां प्रविष्टा दृष्ट्वा जनास्तां परिवर्तनसम्भववाह्यां मन्यन्ते, वस्तुतः सा तथा से आवागमन करने वाले पथिकों को अपनी दृष्टि के विष से जलाता, घात करता, मारता और डॅसता था । वह उस अटवी में घूम-घूम कर जिस किसी पक्षी को भी देखता, उसी को भस्म कर देता था। उसके विष के प्रभाव से वहाँ का घास भी जल गया था। वहाँ नवीन तृण तक भी उत्पन्न नहीं होते थे। इस महान उपद्रव के कारण वह मागे रुक गया था अर्थात् उधर से कोई आता-जाता नहीं था।
उस सीधे मार्ग से भगवान् को जाते देख कर गोपदारकों ने इस प्रकार कहा-अरे भिक्षु ! इस सरल मार्ग से मत जाओ; चकरदार रास्ते से जाओ। जिससे कान टूट जाय, उस कान के गहने से क्या लाभ ? इस सीधे मार्ग में, महाटवी में अत्यन्त विकराल दृष्टिविष सर्प रहता है, वह तुम्हें खा जाएगा।
यह सुनकर भगवान् ने ज्ञान के बल से सोचा-वह सर्प यद्यपि उग्र क्रोधशील है, फिर भी વટેમાર્ગુઓને તે સર્ષ કરતાપૂર્વક પિતાના દષ્ટિવિષ વડે બાળી નાખતે, ઘાત કરતા-મારતો અને હસતે પણ હતા. આ અટવીમાં જે કંઈ પક્ષી અહીંતહીં ઉડે તેને પણ બાળીને ભસ્મ કરી નાખો. તેના વિષના પ્રભાવે ત્યાંનું ઘાસ પણ બળી ગયું. જ્યાં ઘાસ બળી ગયું હતું ત્યાં નવા અંકુરો પણ ફૂટતા નહિ. આવા ઉપદ્રવને લીધે તે માગ સદંતર જવા આવવા માટે બંધ થઈ ગયું હતું તેથી ત્યાંનું આવાગમન વ્યવહાર અટવાઈ પડયા હતા.
ભગવાનને સીધે માગે તાંબીનગરી તરફ જતાં જોઈ ગવાળીઆએ આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે “હે ભિક્ષુ ! આ સરળમાર્ગ નહિ પકડતાં લાંબા માર્ગે જવાનું રાખે. જેનાથી કાનની બુટીઓ તૂટી જાય તે સેનાને (ઘરેણાંને) પહેરવાથી શું લાભ? આ સીધા માર્ગમાં મહાન અટવી મધ્યે એક કાળે ફણિધર નાગ રહે છે તે તમને ખાઈ જશે.” આવું સાંભળી ભગવાને જ્ઞાન દ્વારા જાણી લીધું કે આ સપને ફોધ હજી સુધી દૂર થયો નથી, છતાં તે આત્મા સુલભ બધી તે જરૂર છે. કઈ પણ જીવની વર્તમાનદશા અનિષ્ટકારી પ્રવર્તતી હોય અને આ અનિષ્ટપણે
नगरी
प्रति विहारः। स्व०८।।
॥१८५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१८६॥
MAKES
En
भवितुं नार्हति, मनसः कोऽप्यंशो यदा विकृतो भवति, तदा स उचितेनोपायेन परिवर्तयितुं शक्यते । एतावदेव नो किंतु अनिष्टस्य यावत्कं तीव्रं बलं प्रतिकूले विषये भवति तत् तावत्कमेवानुकूलेऽपि विषये परिवर्तयितुं शक्यते । काचिदपि बलवती चित्तस्थितिः इष्टा वा अनिष्टा वा भवतु साऽतिशयितोपयोगितया ग्राचैव यतो द्विविधाऽपि चित्तस्थितिः समानसामर्थ्यवती भवति, परमयं भेदः - एका वर्तमानक्षणे शुभे प्रयोfar अन्याचा शुभे, तथापि द्वयोः कार्यसाधनसामर्थ्य तुल्यमेव गणनीयम् । यया शक्तया शुभा अशुभा वा परिणामाः भवन्ति सा शक्तिरवश्यमेषणीयैव ज्ञातव्या यथा-आमान्नानां स्वादुपकान्नतया पाचने, अनेकोपयोगवस्तूनां भस्मराशीकरणे च समर्थां शक्तिरेकस्मादेवाग्नेः समुद्भवति तथा शुभाशुभकर्तव्यपरायणा शक्तिसुलभबोध है। जीव की किसी अनिष्टकारी प्रकृति को तीव्रता के साथ, उदयावलिका में प्रविष्ट देख कर लोग मान लेते हैं कि यह परिवर्तन की संभावना से बाहर है, किन्तु वास्तव में यह बात नहीं है। मन का कोई भी अंश जब विकृत हो जाता है तो उचित उपाय से वह बदला जा सकता है। यही नहीं, अनिष्ट अंश का जितना बल प्रतिकूल विषय में होता है, उतना ही तो वह अनुकूल विषय में भी पलटा जा सकता है । चित्त की कोई भी बलवती स्थिति, चाहे वह इष्ट हो या अनिष्ट, अतिशय उपयोगी रूप में ही उसे ग्रहण करना चाहिए। कारण यह है कि दोनों (इष्ट और अनिष्ट) प्रकार की चित्तस्थिति समानशक्तिसम्पन्न होती है । दोनों में अन्तर यही है कि एक वर्तमान में शुभ में प्रयुक्त हो रही है और दूसरी अशुभ में । फिर भी दोनों का अपने-अपने कार्य को सिद्ध करने का सामर्थ्य तो समान ही गिना जाना चाहिए। जिस मूलभूत शक्ति से शुभ या अशुभ परिणाम उत्पन्न होते हैं, वह शक्ति अवश्य ही वांछनीय है, ऐसा समझना चाहिये । उदाहरण के लिए अग्नि की शक्ति को लीजिए। एक ही अग्नि की शक्ति कच्चे अन्न को अच्छी तरह पकाती भी है और अनेक उपयोगी वस्तुओं को भस्म भी करती है, यह द्विविध शक्ति अग्नि से ही તે જીવ ખૂબ બતાવતા હોય, તેનું વન બહારથી ઘણું ખરાબ અને ઝેરીલું હોય તેા લેાકેા કહે છે કે આ જીવ કદાપિ પણ સુધરી શકશે નહિ; પરંતુ વાસ્તવિક રીતે આ વાત બરાબર નથી. મનનેા કોઇ અંશ કદાચ વિકૃત અની જાય તેા ઉચિત ઉપાય વડે તેને સુધારી શકાય છે તેમજ બદલાવી પણ શકાય છે આટલું જ નહિ પણ અનિષ્ટ અંશનુ' જેટલું ખળ પ્રતિકૂલ વિષયમાં હોય છે તેટલું જ તીવ્ર તે અનુકૂલ વિષયમાં પણ પલટાઈ શકાય છે. ચિત્તની શક્તિ એવી છે કે ઇષ્ટતા પણ સાધે અને અનિષ્ટતા પણ સાધે! માટે તેની શક્તિ કાઈ સદૃરસ્તે વાળવાથી તેને સુંદર ઉપયાગ થઇ શકે છે. ચિત્તમાંથી ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ તે ભાવે નીકળે છે; પણ શક્તિની અપેક્ષા એ ચિત્ત અને-ઈષ્ટ અને અનિષ્ટપણામાં સમાનમલ-વીથી કામ કરે છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मजरी टीका
भगवतः श्वेताम्ब
का नग प्रति
बिहारः । ॥सू०८५।।
॥१८६॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १८७॥
LECTU
रात्मन एकस्मादेवांशादुद्भवति परं तस्याः शक्त्या उपयोगं शुभेऽशुभे वा कुर्यात् इत्येतावदवशिष्यते । मनुव्याणामेतादृशो विचारो भ्रनभृतो दृश्यते यत् तीव्राऽनिष्टप्रवृत्तिकारी शक्तिर्भूयो भूयो धिक्कृत्य बहिष्करणीयेति । परं तेन सह एतद् विस्मरन्ति यद् मनुष्यस्य या शक्तिः यावत्कम् अनिष्टं कर्तुं शक्नोति, सैव शक्तिरिष्टमपितावदेव कर्तुं शक्नोति, यथा-यश्चक्रवर्ती यया शतया सप्तमनरकपृथिवी योग्यानि यावत्कानि हिंसादिक्रूरकर्माणि अर्जयितुं शक्नोति स एव चक्रवर्ती यदि तां शक्तिमिष्टकार्ये संयोजयति, तदा तावन्त्येव अहिंसादिशुभकर्माणि अर्जयित्वा मोक्षमपि प्राप्तुं शक्नोति । ये जीवा शुभमशुभं वा किमपि कर्तु न शक्नुवन्ति ये च तेजोहीना गलिबलीवर्दा इव भवन्ति ये च जडा इव जगत्सत्तयाऽऽहन्यन्ते येषां पामरताया भोगलालसाया
उत्पन्न होती है। इसी प्रकार शुभ और अशुभ कर्त्तव्य में प्रयुक्त होने वाली शक्ति आत्मा के एक ही अंश से उत्पन्न होती है। यह बात दूसरी है कि उस शक्ति का उपयोग शुभ में किया जाय या अशुभ में । " तीव्र अनिष्ट प्रवृत्ति को उत्पन्न करने वाली शक्ति का बार-बार विक्कार कर वहिष्कार करना चाहिए," मनुष्यों का यह विचार भ्रमपूर्ण है। ऐसा विचार करने वाले लोग भूल जाते हैं कि मनुष्य की जो शक्ति जितना अधिक अनिष्ट कर सकती है, वही शक्ति उतना ही अधिक इष्टसाधन भी कर सकती है। जो चक्रवर्ती जिस शक्ति से सातवें नरक में जाने योग्य जितने हिंसादि क्रूर कर्मों का अर्जन कर सकता है, वही चक्रवर्त्ती अगर उस शक्ति को इष्ट कार्य में प्रयुक्त करे-लगावे, तो उतने ही (अहिंसा आदि प्रशस्त कार्य करके) मोक्ष भी पा सकता है। जो जीव सामर्थ्यहीन हैं- शुभ या अशुभ कुछ भी नहीं कर सकते,
ચિત્તને અગ્નિ સાથે સરખાવવામાં આવ્યું છે, જેમ અગ્નિ કાચા અન્નને પકવે છે અને તેજ અગ્નિ સમસ્ત પદાર્થોને ખાળી પણ શકે છે. આવી એ ધારી શક્તિએ જેમ અગ્નિમાં છે, તેમ ચિત્તમાં પણ રહેલી છે. ચિત્ત જો સવળે માર્ગે વળે તો આત્માને ઘડીએક ભરમાં મેાક્ષગતિએ લઈ જાય છે અને શક્તિ અવળે માગે કામ કરે તે સાતમી નરકે પહોંચાડી દે છે.
અનિષ્ટ ઉત્પન્ન કરવાવાળી ચિત્તશક્તિને વારંવાર ધિક્કાર આપી તેનેા બહિષ્કાર કરવા જોઇએ એમ જો મનુષ્ય માનતા હોય તે તેની એક ભ્રમણા છે. જે ચિત્તશક્તિ અધિકમાં અધિક અનિષ્ટતાને આદરી શકે છે તેજ શક્તિ ઇષ્ટતાને પણ તેજ પ્રમાણે આદરી શકે છે. જે શક્તિ દ્વારા ચકવર્તી નરકમાં જવા ચેાગ્ય હિંસા આદિના પ્રશસ્ત કાર્યો કરી મેાક્ષની સાધના પણ કરી શકે છે. જે જીવ સામર્થ્ય હીન છે. શુભ-અશુભ કાંઇ કરી શકવાની
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पमञ्जरी
टीका
भगवतः श्वेताम्ब
का
नगरौं प्रति बिहारः ।
॥सू०८५।।
॥ १८७॥
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ १८८ ॥
दारिद्र्यस्य प्रमादस्य चावधिरेव नास्ति, एतादृशा जीवा न किमपि कर्तु शक्नुवन्ति । येषु पुनरात्मवलशौर्यादिकं भवति, ते शुभेऽशुभे वा पर्याये भवन्तु, एषणीया एव, यतोऽशुभपर्यायेऽपि तद् आत्मबलादिकं येन आत्मांशेन निवृत्तं तस्य आत्मांशस्य शक्तिरपि क्षयोपशमभावेनैव जीवेन प्राप्यते । सा शक्तिः निमित्तं प्राप्य यथेष्टं परिवर्तितुं शक्यते, अतस्तत्र गमने लाभ एव " इति चिन्तयित्वा भगवांस्तेनैव ऋजुना मार्गेण प्रस्थितः । यदा भगवांस्तस्यामटव्यां प्रविष्टस्तदा तत्र धूलिः प्राणिनां गमनागमनाभावात् चरणादिचिह्नरहिता यथास्थिता एव । जलनालिकाः जो गलियार बैल की तरह तेजोहीन होते हैं, जो जड़ की भाँति जगत की सत्ता से दबे रहते हैं, जिनकी पामरता की, भोगलालसा की, दरिद्रता की और प्रमाद की कोई सीमा ही नहीं है, ऐसेप्राणी कुछ भी नहीं कर सकते। जिन में आत्मबल है, शौर्य आदि गुण हैं, वे चाहे शुभ अवस्था में हों या अशुभ अवस्था में, वांछनीय ही हैं। क्यों कि अशुभ अवस्था में भी वह आत्मबल आदि जिस आत्मांश से निष्पन्न हुए हैं, उस आत्मांश की शक्ति भी क्षयोपशम भाव से ही जीव को प्राप्त होती है। वह शक्ति निमित्त पाकर इच्छानुसार बदली जा सकती है। अत एव वहाँ जाने में लाभ ही है।
इस प्रकार विचार कर भगवान् ने उसी सीधे मार्ग से प्रस्थान किया। जब भगवान् उस अटवी में प्रविष्ट हुए तो वहाँ की धूल प्राणियों का गमनागमन न होने से चरणचिह्न आदि से रहित, ज्यों की त्यों थी । जल की नालियाँ जलाभाव से सूख गई थीं। पुराने पेड़ चंडकौशिक के विष की ज्वालाओं से શક્તિ ધરાવતા નથી, ગળિયા બળદની માફક તેજહીન છે; જડ જેવી જગતની ભ્રાંતિમાં દખાયેલા રહ્યો છે, જેન પામરતા-ભાગલાલસા-દ્રતા અને પ્રમાદની કેઇ સીમા નથી તેવા આત્મા જગતમાં કાંઇ પણ કરી શકતા નથી. જેનામાં આ આત્મબળ હાય, શૌય આદિ ગુણ હાય તે ભલે શુભ-અશુભ ગમે તે અવસ્થામાં પડેલા હોય તે પણ તે વાંછનીય છે. કારણ કે આવા સામર્થ્યવાન આત્માને સસ્તે વાળવામાં વાંધે આવતા નથી.
આ શક્તિ ભલે તે સદ્ભાવની હોય કે અસદ્ભાવની! પર`તુ તે ક્ષય પામભાવ દ્વારા પ્રાપ્ત થઇ છે, એટલે શક્તિ તો આદરણીય છે. ફેર એટલો છે કે તે અશુભ રસ્તે દોરવાઈ ગઈ છે. તેને પાછી વાળી શુભ રસ્તામાં ગાઠવવાની છે. આવી અશુભ માગે દારાએલી શક્તિ નિમિત્ત મળતાં પાછી વળે છે, અને તેના સદ્ઉપયાગ થઈ શકે છે. માટે આ સીધે માર્ગે જવામાં ઘણેા લાભ છે; એમ જ્યારે સપના જીવન ઉપરથી ભગવાને જાણી લીધું ત્યારે તેઓશ્રી સીધા માર્ગે પ્રસ્થાન કરી ગયા.
આ અટવીમાં પ્રવેશ કરતાં ભગવાનના ખ્યાલમાં આવી ગયુ કે આ ભૂમિ પ્રમાણે જ વાતાવરણ છે. આ ભૂમિ પર કોઈ પણ પ્રાણીનાં પગલાં જણાતાં નથી. પાણીના નાળાં અને ગરનાળાં ધારિયા વગેરે પાણીના અભાવે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
विकटा
टव्यां चण्डकौशिक वल्मीक
पार्श्व
भगवतः कायोत्सर्गः।
॥मू०८५।।
॥१८८॥
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १८९॥
ME DECE
EALE
जलाभावेन शुष्काः । जीर्णा वृक्षास्तद्विषज्वालया दग्धाः शुष्काश्च । सटितपतितजीर्णपत्रादिसंघातेन भूमिभाग आच्छादितः, वल्मीकसहस्रैः संक्रान्तो लुप्तमार्गश्वासीत् । कुटीराः सर्वे भूमिशायिनः संजाताः । एतादृश्यां महाटव्यां भगवान् यत्रैव चण्डकौशिकस्य वल्मीकं तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य तत्र कायोत्सर्गेण स्थितः ||०८५ |
टीका - ' अह य संयंचियाए' इत्यादि । अथ च श्वेताम्ब्याः नगर्याः द्वौ मागौ स्तः- एको वक्रः= कुटिलः, द्वितीयः = अपरो मार्गः ऋजुः =सरलश्च । तत्र द्वयोर्मार्गयोर्मध्ये यः स ऋजुर्मार्गः, तत्र एका विकटा-भयानका महाटवी अस्ति । तस्यां विकटायां =भयानकायां महाटव्यां चण्डकौशिको नाम एकः दृष्टिविषः- दृष्टौ विषं जल गये थे और मूख गये थे। भूभाग सड़े पड़े जीर्णे पत्तों के ढेर से ढँक गया था, हजारों बाबियों से व्याप्त था और मार्ग लुम हो गया था। वहाँ की सभी छोटी-छोटी कुटियाँ धराशायिनी हो गई थीं । ऐसी महा अटवी में, जहाँ चंडकौशिक की बांबी थी, वहाँ भगवान् पहुच पहुँच कर वहाँ कायोत्सर्ग में स्थित हो गये | सू०८५ ॥
टीका का अर्थ - श्वेताम्बी नगरी के दो मार्ग थे- एक चक्कर काट कर और दूसरा सीधा था । इन दोनों में जो साधा रास्ता था, उसमें एक भयानक जंगल पड़ता था। उस भयानक जंगल में चंडસુકાઇ ગયેલાં માલુમ પડે છે. પુરાણાં ઝાડપાન ચડકેાશિકના વિષની જવાલાએ વડે બળી ગયેલા અને સુકાઇને ખાખ જેવા થઈ ગયેલાં જ જણાય છે ભૂમિ પણ સડેલાં અને જીણુ થયેલા પાંદડાથી ઢંકાઇ ગયેલી જણાતી હતી ને ઠેર ઠેર મેટા ઢગલા જ્યાં ત્યાં પડેલા જણાતા હતા. આખા મા ઉજજડ અને વેરાન થઇ ગયા હતા. અગાઉની નાની કુટિ પણ પડી—ખખડી ગઈ હતી અને તેના કાટમાળ ભાંયભેગેા થઈ ગયા હતા. આવી ભયંકર અટવીમાં જ્યાં ત્યાં વેળુના રાકુડા જામી ગયા હતા. આ ભયંકર નિર્જન પ્રદેશમાં જ્યાં ચંડકેાશિકનો રાફડો હતો ત્યાં ભગવાન પહોંચી ગયા. ચડકેાશિકના રાડા પાસે આવી આજુબાજુ નજર કરી. જે જગ્યા તેમને નિર્દોષ જણાઈ, તે જગ્યાએ પોતે સાવધપણે કાયાને સ્થિર કરી કાર્યાત્સગ ધારણ કર્યા અને આત્મસમાધિમાં મનને જોડી દીધું, (સ્૦૮૫)
ટીકાનો અથ શ્વેતાંબી નગરીમાં જવાના જે મે માર્યાં હતા. તેમાં એક કેડી માગ હતા. લેાકેાનું માનસ હમેશા ટૂંકા રસ્તે થઇ, ઇચ્છિત સ્થલે પહોંચવાનુ હોય છે. આવા ટૂંકા રસ્તા, પહાડનદી-નાળા વિગેરે અજાણ્યા રસ્તે થઈને જ જતાં હાય છે. પહેલા ચીલેા પાડનાર માણુસ મુશ્કેલી અનુભવે છે. પણ ત્યારપછી માણસાના પગરવ પડતાં, ત્યાં એક રીતસરની કેડી પડી જાય છે. ત્યારબાદ, આ કેડીના ઉપયોગ ધીમે ધીમે નાના રસ્તા તરીકે થાય છે. બીજો એ ધેરી માગ' શ્વેતાંબી નગરી તરફ જતા હતા, નગરના તે રસ્તાના જ ઉપયેગ કરી રહ્યા હતા. પરંતુ કમભાગ્યે ત્યાંના રસ્તે કાઈ એક ભયંકર સાપ અવાર નવાર નજરે પડતાં આવવા જવાના વ્યવહાર આછે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
道藏然通風發
कल्प
मञ्जरी
टीका
श्वेताम्ब
का
नगरी
मार्गस्थ - चण्डकौशिक
सर्पवर्णनम् ।
।। मू०८५।।
॥ १८९॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ १९०॥
風暴
賞河
यस्य स तथाभूतः काल इव = मृत्युरिव महाविकरालः = अतिभयङ्करः कालः = कृष्णवर्णः, व्यालः = सर्पः, निवसन् आसीत् । स= सर्पश्च निजक्रूरतया = स्वदुष्टस्वभावेन तेन = महाटवीस्थेन मार्गेण गमनाऽऽगमनं कुर्वतः गच्छत आग|च्छतश्च पान्यजनान=पथिकलोकान् दृष्ट्या = चक्षुषा ज्वलयन = दहन् घातयन् = पुच्छेन ताडयन् मारयन् = प्राणेभ्यो विमोचन दशन्दन्तैः प्रहरन् विहरति- विचरति । सः चण्डकौशिकाख्यः सर्पः, तस्यां महाटव्यां परिभ्रम्य परिभ्रम्य = वारं वारमितस्ततो भ्रमित्वा यं कश्चित् = कमपि शकुनकमपि = पक्षिणमपि पश्यति, तमपि = आकाशचारिणमपि पक्षिणं दहति दृष्टिविषेण भस्मसात्करोति, स्थलचारिणां तर्हि कथैव का ? तथा तस्य चण्डकौशिकसर्पस्य विषमभावेण = विषज्वालाप्रसरणेन तत्र महाटव्यां तृणान्यपि दग्धानि भस्मीभूतानि । न च पुनः दहनानन्तरं नवीनानि=नवानि तृणानि समुद्भवन्ति = प्ररोहन्ति । एतेन = अनेन चण्डकौशिक विषोद्भवेन महोपद्रवेण = बृहदुपसर्गेण सः = महाटवीस्थः मार्गः, अवरुद्धः पथिकगमनागमनवर्जित आसीत् । तेन = महाटवीस्थेन ऋजु - मार्गेण कौशिक नामक एक साँप रहता था। वह दृष्टिविष था, अर्थात् उसकी दृष्टि में विष था। जिस पर दृष्टि डाले, वह भस्म हो जाय। वह मृत्यु की तरह अत्यन्त भयंकर और काले रंग का था। वह सर्प अपने दुष्ट स्वभाव के कारण उस महाटवी के मार्ग से गमन - आगमन करने वाले पथिकों को अपनी दृष्टि से जलाता हुआ, पूंछ से ताड़ना करता हुआ, प्राणहीन बनाता हुआ और दांतों से प्रहार करता हुआ रहता था। वह उस अटवी में बार-बार इधर-उधर घूमता हुआ जिस किसी पक्षी को भी देखता, उस आकाशचारी पक्षी को भी अपने दृष्टिविष से भस्म कर देता था । ऐसी स्थिति में जमीन पर चलने वाले થવા લાગ્યા. આ સાપ પેાતાના ઝેર વડે મનુષ્ય-પશુ, પ'ખી વિગેરેને મારી નાખતા હોવાનુ માલુમ પડતાં આ રસ્તે મનુષ્ય અને પ્રાણીઓની અવર જવર તદ્દન ઓછી થઈ ગઈ. છતાં પણ દુષ્ટ પ્રકૃતિવાળા સાપે, પોતાની દુષ્ટતા એછી કરી નહિ. હવે કોઈ હાથમાં ન આવતાં પશુ-પ’ખીને બદલે, ઝાડ-પાન-ફૂલ-ફૂલ વગેરે ઉપર ઝેર એકવા માંડયે. પરિણામે આ વનસ્પતિ પણ, સુકાઇ અને નિર્બીજ બની ગઈ એટલે લેાકામાં એવી માન્યતા પ્રસરી ગઈ કે આ સર્પની દૃષ્ટિમાં જ હલાહલ વિષે રહેલુ છે. જે કોઇ એકેન્દ્રિયથી માંડી પચેન્દ્રિય સુધીના જીવને તે જુએ છે કે તરત જ તેની પર વક્ર દૃષ્ટિ કરે છે, અને વક્ર સૃષ્ટિ થતા, તેનું દૃષ્ટિવિષ, મનુષ્ય તરફ ફેંકાય છે. જેવા તે મનુષ્ય ઉપર વક્રદ્રષ્ટિપાત કરે છે કે, મનુષ્ય અગર પ્રાણી જે કાઇ હોય તે બળવા માંડે છે, અને ક્ષણવારમાં બળીને ખાખ થઇ જાય છે. આથી લોકો, તે માને છેડી, કેડી માર્ગ ગ્રહણ કરી, તાંબી નગરીએ જતા.
ઝેર રવયં કાળું હતું ને તેને લીધે ઝેર ધારણ કરનાર આ સપર પણ કાળા કાળા ભમ્મર જેવા દેખાતા આ સર્પમાં એટલી બધી ભય કર દુષ્ટતા ભરી હતી કે માણસને વિષથી માર્યા પછી પણ તે પેતાની પૂંછડી
રો હતા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
藏藏嶽
AMRIKNE
कल्प
मञ्जरी
टीका
श्वेताम्बि
का
नगरी मार्गस्थ - चण्डकौशिक सर्पवर्णनम् । ॥सू०८५ ।।
॥ १९०॥
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥१९१॥
20
गच्छन्तं भगवन्तं गोपदारकाः एवम् = अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादिषुः कथितवन्तः- “रे भिक्षो ! एतेन= अनेन ऋजुना मार्गेण मा गच्छ, किन्तु वक्रेण मार्गेण गच्छ येन भूषणेन कर्णः - त्रुटति तेन भूषणेन कर्णाभरणेन किं प्रयोजनं ? किमपि कार्य नास्ति । अयमपि ऋजुमार्गः कर्णत्रोटकाभरणवदेवास्ति यतोऽत्र ऋजुमार्गे महाटव्यामेको महाविकरालो दृष्टिविषः सर्पस्तिष्ठति, स सर्पः त्वां भक्षिष्यति ।
तत् = गोपदारकवचनं श्रुत्वा प्रभुः- श्रीमहावीरस्वामी ज्ञानबलेन = ज्ञानप्रभावेण अचिन्तयत् = चिन्तितवान् यत् सः चण्डकौशिकः सर्पः यद्यपि उग्रक्रोधप्रकृतिः = तीव्रक्रोधस्वभावोऽस्ति, तथापि स सुलभबोधिरस्ति । जीवमनुष्य आदि प्राणियों का तो कहना ही क्या ? उस चण्डकौशिक सर्प के विष के प्रभाव से विष की ज्वालाएँ फैलने से, उस अटवी का घास-फूस भी भस्म हो गया था। भस्म होने के बाद नया घास उगता नहीं था। चंडकौशिक के विषजनित इस उपद्रव के कारण अटवी का वह मार्ग रुक गया था कोई आवागमन नहीं करता था ।
उसी सीधे मार्ग से भगवान् को जाते देख गुवालों के लड़कों ने भगवान से कहा- हे भिक्षु ! इस सीधे रास्ते से मत जाओ, चकरदार रास्ते से जाओ। जिससे कान ही टूट जाय, उस कान के आभूषण से क्या प्रयोजन ? अर्थात् इस सीधे रास्ते से क्या लाभ जब कि इससे जाने पर लक्ष्य स्थान पर पहुँचने से पहले ही प्राणों से हाथ धोने पड़े ? यह सीधा रास्ता कान तोड़ देने वाले गहने के समान है। इस रास्ते में एक महाविकराल दृष्टिविष सर्प है। वह तुम्हें खा जायगा ।
વડે, તેના ઉપર પ્રહાર કરતા હતા. તે ઉપરાંત, તેના અવયવાને, દાંતથી કરડી ખાતા. આકાશમાં ઉડનાર પક્ષી પણ, તેના િિવષથી નીચે પટકાઇ પડતુ, અને મરણને આધિન થતુ. જ્યારે આવા ઉચે ઉડવાવાળા પક્ષી સુધી, તેનુ ઝેર ચે ચડતું તો જમીન પર ચાલનાર પ્રાણીઓની તો વાત જ શી? ઘાસ આદિના અંકુરા પણ નવીન પણે કૂટતાં નહિ હોવાને કારણે આખા રસ્તો વેરાન અને સ્મશાન ભૂમિ જેવા થઇ ગયા હતો. જાણે અહિ કાઈ રણ ઉભુંથયું ન હોય ! તેમ આખા પ્રદેશ નિઃસત્ત્વ બની ગયેા હતો.
જ્ઞાનીઓ અને સાધુજાને, ગૃહસ્થાની માફક, કાંઈ ગુપ્તતા જાળવવાની ન હોવાથી આડે માગે જવા આવવાનુ કાંઇ પ્રયેાજન હોતું જ નથી તેથી, તેઓ હંમેશા સીધા માર્ગે જ જવા ટેવાયેલા હોય છે. તે અનુસાર ભગવાન પણ, સાધુ માર્ગી હોવાથી, જાહેર રસ્તો પકડ્યો, અને તે તરફ તેમણે ચાલવા માંડયુ,
ભગવાન તો, આ બધુ પ્રથમથીજ જાણતાં હતાં. અને તે સપના ઉદ્ધાર તેમના જ હાથે થવા લખાયેલે હતો અને આ વાત તેમના ખ્યાલમાંજ હતી. વળી યક્ષના ઉગ્ર પરિતાપેાથી જેએ ડગ્યાં નહિ, તેને એક મામુલી સ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
ARARARAKAM
कल्प
मञ्जरी
टीका
विकटा
टीमार्गेण गमने भगवते गोपदारककृतनिषेधः ।
।। सू०८५ ||
॥१९१॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प सूत्रे ।।१९२ ॥
漫漫淇淇發發
स्य = प्राणिनः कांचिदपि = कामपि अनिष्टकरीम् = अनर्थकारिणीं, प्रकृति = तीव्रत्वेन = उग्रत्वेन उदयावलिकां प्रविष्टाम्= उदयाकान्तर्गतां दृष्ट्वा जनाः तां प्रकृति परिवर्तनसम्भववाद्याम् = अपरिवर्तनीयां मन्यन्ते, वस्तुतः = यथार्थतः सा=प्रकृतिः तथा अपरिवर्तनीया भवितुं न = नैव अर्हति = शक्नोति, मनसः = चित्तस्य कोऽपि = कश्चिदपि अंश := भागः यदा यस्मिन् काले विकृतः = विकारयुक्तो भवति, तदा तस्मिन काले सः = मनोविकृतांशः उचितेन= योग्येन उपायेन = साधनेन परिवर्तयितुम् = अविकृतावस्थायां परिणमयितुं शक्यते, एतावदेव = मनोविकृतांशस्य उपायवशात् परिवर्तनीयता भवतीत्येतावत्मात्र नास्ति, किन्तु अनिष्टांशस्य = मनसोऽनर्थकर भागस्य यावत्कं यत्परिमाणं तीव्रम् = उग्रम्, बलं = सामर्थ्य प्रतिकूले = अनिष्टे विषये भवति, तत्= बलं तावत्कमेव = तत्परिमाणमेव अनुकूले = इष्टे अपि विषये परिवर्तयितुं = परिणमयितुं शक्यते । काचिदपि बलवती = सामर्थ्यसम्पन्ना चित्तस्थितिः = मनोऽवस्था गुलों के लड़कों की बात सुनकर श्रोमहावीर स्वामी ने अपने ज्ञानबल से विचार किया- 'यद्यपि चंडकौशिक सर्प उग्रक्रोध स्वभाव वाला है, फिर भी है सुलमबोधि । जीव की किसी भी अनर्थकारिणी प्रकृति को, उग्र रूप उसे, दयावलिका में आई देवकर लोग मान लेते हैं कि उसमें परिवर्तन होना संभव नहीं है, किन्तु यथार्थ में वह अपरिवत्तनीय नहीं होती। जब चित्त का कोई भी अंश विकारयुक्त हो जाता है तो उचित उपाय से उसे विकृत अवस्था से अविकृत अवस्था में पलटा जा सकता है। इतना ही नहीं कि चित्त के विकृत अंश को बदल कर अविकृत बनाया जा सकता है, किन्तु उस विकृत अंश at fair सामर्थ्य प्रतिकूल अनिष्ट विषय में होता है, उतने ही सामर्थ्य के साथ उसका अनुकूल - इष्ट विषय में भी झुकाव हो सकता है ।
શું કરવાને હતો? વળી શરીર ઉપરથી મેહ તી ભગવાને પહેલેથી જ કાઢી નાખ્યો હતો, એટલે શરીરના દુઃખે દુઃખા, થવાનું તેમને હતું જ નહિ.આ બધાના વિચાર કરી, ભગવાન તે રસ્તે ચાલી નીકળ્યા. સ્તામાં વિચાર કરતાં ગયાં કે, આ ચંડકાશિક ઉગ્ર સ્વભાવવાલા છે, છતા સુલભ એધી છે. તેને સમજાવતાં વાર લાગે તેમ નથી. તે વિચારી આ અશુભ કર્માંના ઉદયમાં સપડાયા છે, પરંતુ તેની માનસિક વૃત્તિ નિખાલસ છે તો જરૂર તેનું પરિવર્તન થઇ શકશે. કદાચ કેાઈ કારણે ચિત્તને અમુક અશ વિકૃત થઈ ગયા તો એમ સમજવાનુ નથી કે તેનુ આખુ ચિત્ત વિકૃત બની ગયું છે. અમુક ચિત્તવૃત્તિ વિકારી થઇ જાય છે, પણ બાકીની વૃત્તિએ નિવ॰કારી હોવાથી, વિકારી ચિત્તવૃત્તિને, નિર્વિકાર અવસ્થામાં ફેરવી શકાય છે. કારણ ચિત્ત-મન અનેક વૃત્તિએનુ બનેલુ હોય છે. અનંત કાલના ભવ-ભ્રમણ દરમ્યાન અનેક શુભા શુભ અને વૃત્તિએ ઘડાએલી હોય છે. એટલે સારી અને નરસી અને વૃત્તિએ થી ન્યાસ થયેલ ચિત્ત અનેક સુંદર અને અસુંદર ભાવાને પ્રકટ કરે છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
潕嗆嗆寳寳蘵(
कल्प
मञ्जरी
टीका
चण्डकौशिक विषये
भगवतो
विचारः ।
||सु०८५||
॥१९२॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्र ॥१९३॥
कल्पमंजरी टीका
इष्टा-अनुकूला अनिष्टा प्रतिकूला वा भवतु, किन्तु सा चित्तस्थिता अतिशयिता-उत्कर्ष प्राप्ता सती उपयोगियताकार्यकारितयैव ग्राह्या-विज्ञेया। तत्र हेतुमुपन्यस्यति-यतः यस्मादेतो द्विविधापि इष्टानिष्टभेदात् द्विपकाराऽपिचित्तस्थितिः समानसामर्थ्यवती-तुल्यबला भवति, परं-किन्तु तयोः अयम् अनुपदं वक्ष्यमाणः भेद अन्तरं वर्तते, एकाम्प्रथमा चित्तस्थितिः वर्तमानक्षणे-विद्यमानकाले शुभे शुभफलजनककार्ये प्रयोजिता-व्यापारिता भवति, अन्या-द्वितीया च सा अशुभे-अशुभफलजनककार्ये प्रयोजिता भवति, तथापि-चित्तस्थितेः शुभाशुभप्रयोजितत्वेऽपि द्वयोर उभयोरपि चित्तस्थित्योः कार्यसाधनसामर्थ्य-शुभाशुभ फलोत्पादनशक्तिः तुल्यं समप्रमाणमेव गणनीयम्=मन्तव्यम् । यया शक्त्या सामर्थ्येन शुभाः वा अशुभाः वा परिणामाः भवन्ति-जायन्ते,सा शक्तिः अवश्य=निःसंदेहं यथा स्यात् तथा एषणीयैव-अपेक्षणीयैव ज्ञातव्या बोध्या। यथा येन प्रकारेण आमानानाम्-अपकतण्डुलाद्यन्नानाम् स्वादुपकानतया स्वादिष्टपकान्नत्वेन पाचने पचनक्रियायां, च-पुनः अनेको
चित्त की कोई भी स्थिति क्यों न हो, अगर उस में बल है, वह सामर्थ्यशालिनी है, तो चाहे वह अनुकूल हो अथवा प्रतिकूल हो, अर्थात वह कुमार्गगामिनी हो या सुमार्गगामिनी हो, उस उत्कर्षप्राप्त शक्ति को उपयोगी ही मानना चाहिए । कारण यह है कि चित्त की यह दोनों प्रकार की स्थितिया तुल्य सामर्थ्य वाली होती हैं। दोनों में भेद है तो केवल यही कि पहली चित्तस्थिति वर्तमान में शुभफलजनक कार्य में प्रयुक्त हो रही है और दूसरी अशुभफलजनक कार्यमें, फिर भी उन दोनों चित्तस्थितियों में शुभ-अशुभ फल को उत्पन्न करने की शक्ति तो समान ही है। अत एव-जिस शक्ति के कारण शुभ या अशुभ परिणाम उत्पन्न होते हैं, वह मूलभूत शक्ति निस्सन्देह अपेक्षित ही है।
जैसे अग्नि की शक्ति कच्चे चावल आदि अन्नों को भलीभाति पकाने में समर्थ होती है, और अनेकानेक उपयोगो वस्तुओं को भस्म करने में भी समर्थ होती है, वह द्विविध शक्ति एक ही अग्नि से उत्पन्न होती है उसी प्रकार शुभ और अशुभ कर्तव्य में प्रयुक्त होने वाली शक्ति भी आत्मा के एक ही अंश से उत्पन्न होती है।
ભગવાન ચંડ કેશિકની મલિનવૃત્તિને ખસેડવા માગતાં હતાં. તેનું ચિત્ત જે દુષ્ટ કાર્યમાં રમણ કરે છે તેમાંથી તેને હટાવી, અન્ય ભાવ ઉપર નજર પડતાં, તેને પિતાનું નિજસ્વરૂપ સમજાઈ જશે, એમ માની, ભગવાને આ વિકટ માગ પકડયો.
ચિત્તને ચમકારે અને ઝુકાવ, જેટલે અને જેટલી શક્તિ એ અનિષ્ટતા–ઉપર વળે છે, તે જ ચમકારે અને ઝુકાવ અને તેટલી જ શક્તિ એ ઈષ્ટ ભાવે ઉપર પણ પડે છે. એ મૂળભૂત શક્તિ ચિત્તમાં કામ કરી રહી છે અને જે શત શુભ અને અશુભ બને વૃદ્ધિએમાં કામ કરે છે તે ચિત્તશક્તિને યથાયોગ્ય સમજી તેનું પરીવર્તન કરવું જોઈએ.
चण्डकौशिक विषये भगवतो विचारः। मू०८५॥
॥१९३॥
*
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥१९॥
पयोगिवस्तूनाम् बहुकार्यसाधनपदार्थानां भस्मराशीकरणे-भस्मसमूहीकरणे च समर्था शक्तिरेकस्माद् अग्नेरेव समुद्भवति तथा तेन प्रकारेण शुभाशुभकर्तव्यपरायणा शुभकार्यसाधनतत्परा अशुभकार्यसाधनतत्परा चेति द्विविधा शक्तिः सामर्थ्यम् आत्मनः एकस्मादेव अंशा-भागात् उद्भवति-उत्पद्यते, परं-किन्तु तस्याः शुभाशुभकार्यसाधिकायाः शक्तेः उपयोग शुभे अशुभे वा कुर्यात्-इत्येतावत्-शुभाशुभकार्यविनियोजनमात्रम् , अवशिष्यते प्राणिनां स्वाधीनत्वेन अवशिष्टं भवति । अत्र विषये मनुष्याणाम् एतादृशः अनुपदं वक्ष्यमाणो एतादृशो विचारो भ्रमभृतो भ्रमपूर्णों दृश्यते यत् तीव्रा-उग्रा-प्रबला अनिष्टप्रवृत्तिकरी अनिष्टकार्यप्रवृत्तिकारिणी शक्तिः सामर्थ्य भूयोभूयः-वारंवारं धिकृत्य-निन्दित्वा बहिष्करणीया दूरीकर्तव्या इति । परं-किन्तु तेन विचारेण सह-सार्धम् एतत् इदमनुपदं वक्ष्यमाणं विवेचनं ते विस्मरन्ति, यत्-'मनुष्यस्य या शक्तिः यावद् यत्परिमाणम् अनिष्टम् अनर्थ कर्तुं शक्नोति सैव शक्तिः इष्टमपि-शुभमपि तावदेवतत्परिमाणमेव कर्तुं शक्नोति अत्र दृष्टान्तमुपन्यस्यति-'यथा' इत्यादि। यथा-यः कश्चित् चक्रवर्ती यया शक्त्या सप्तमनरकपृथिवीयोग्यानि यावन्ति यत्परिमाणानि क्रूरकर्माणि-माणातिपातादीनि अर्जयितुम् शक्नोति, स एव चक्रवर्ती यदि-चेत् तां शक्तिम् इष्टक र्य-शुभकार्ये संयोजयति तदा तर्हि तावन्त्येव-तत्परिमाणान्येव शुभकर्माणि अहिंसादीनि अर्जयित्वा मोक्षअलबत्त उसका शुभ कार्य में उपयोग करना, यही शेष रहता है। यह व्यक्तियों के अधीन है।
सबला अनिष्ट-प्रवृत्ति जनक शक्ति बार-बार धिक्कार देकर दूर करने योग्य है। ऐसा जो लोग विचार करते हैं, वे यह भूल जाते हैं कि 'मनुष्य की जो शक्ति, जितना अनिष्ट कर सकती है, वही उतना इष्ट भी कर सकती है। इस विषय में चक्रवर्ती का उदाहरण लीजिए।
कोई चक्रवर्ती जिस शक्ति से सातवीं नरकभूमि में जाने योग्य जितने प्राणातिपात आदि क्रूर कर्म उपार्जन करने में समर्थ होता है, वही चक्रवर्ती, उसी शक्ति को अगर शुभ में लगा दे तो उतने ही अहिंसा आदि को उपाजेन करके मोक्ष भी पा सकता है।
ધાન્યને પવવાની અને ધાન્યને બાળી નાખવાની એમ બે શક્તિએ અગ્નિમાં જોવામાં આવે છે તેવી રીતે શુભ અને અશુભ બંને કર્તા માં કામ કરતી શક્તિ આત્માના એક જ અંશમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી છે. હવે આપણે જોવાનું એ રહે છે કે આ શક્તિને શેમાં ઉપગ કરવો? આ શક્તિને શુભ કે અશુભમાં ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર
વ્યક્તિ પરત્વેને હોય છે અને તે કાર્ય વ્યક્તિને આધિન રહે છે. ઘણુ ચક્રવર્તિઓએ પિતાની શક્તિનો ઉપયોગ નિજ સાધનમાં વાપરી આમાથું પ્રાપ્ત કર્યો અને બીજા એ તેજ શક્તિને સંસાર અર્થે વાપરી અશુભ કર્મો બાંધી અધમ ગતિમાં પહોંચી ગયા.
चण्डकौशिक विषये भगवतो
विचारः। मासू०८५॥
॥१९४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी
॥१९५॥
टीका
मपि प्राप्त शक्नोति। ये जीवाः पाणिनः शुभम् अशुभं वा किमपि शुभाशुभयोमध्ये एकतरमपि कर्तुं न शक्नु. वन्ति न समर्था भवन्ति, च-पुनः ये जीवाः तेजोहीनाः निस्तेजसः, गलिबलीवर्दा: अविनीतवृषभा इव भवन्ति, च-पुनः ये:-जीवाः जडा इव जगत्सत्तया-जगतः शक्त्या अधिकारादिरूपया आहन्यन्ते पराभूयन्ते येषां पाम
कल्प. रतायाः भोगलालसाया: मोगकामनाया:, दारिद्रयस्य प्रमादस्य-आलस्यस्य च अवधिरेवसीमैव नास्ति, एतादृशाः-ईदृशाः जीवाः पाणिनः किमपि किश्चिदपि कार्य कर्तु न नैव शक्नुवन्ति । येषु जीवेषु पुनः आत्मबलशौर्यादिकं भवति, ते जीवाः शुभे अशुभे वा पर्याये विद्यमाना भवन्तु, उभयत्र पर्याये विद्यमानास्ते जीवाः समानतया एषणीयाः अभिलपणीयाः। तत्र हेतुमाह-यत: यस्मात् कारणात् अशुभपर्यायेऽपि तत् अनर्थकरम् आत्मबलादिकं येन आत्मांशेन कारणीभूतेन निवृत्त सम्पन्नमभूत् , तस्य आत्मांशस्य शक्तिरपि अनर्थकरं सामर्थ्यमपि क्षयोपशमभावे नवम्तदावरणक्षयोपशमभावद्वारैव जीवेन प्राप्यते। सा क्षयोपशमभावलब्धा शक्तिः निमित्कारणं प्राप्य यथेष्ट यथेच्छं यथास्यात्तथा परिवर्तितुं परावृत्ता भवितुं शक्यते, अतः अस्मात् कारणात् तत्रचण्डकौशिकाधिष्ठितस्थामे गमने-विहारे लाभ एव भवितुम् अर्हति-इति-इत्थं चिन्तयित्वा विचार्य भगवान् चण्डकौशिक श्रीवीरस्वामी तेनैव ऋजुना मार्गेण प्रस्थितः प्रचलितः । यदा यस्मिन् काले भगवान् श्रीवीरः तस्याम्=
विषये जो पाणी शुभ और अशुभ, दोनों में से किसी भी एक को उग्र शक्ति के साथ करने में असमर्थ
भगवतो होते हैं, और जो निस्तेज हैं, गलियार बैल के समान हैं, जो जड़ की भाति जगत् की शक्ति से अभि
विचारः। भूत हो जाते हैं और जिनकी पामरता, भोगकामना, दरिद्रता और प्रमाद की कोई सीमा ही नहीं है, एसे
०८५॥ प्राणी क्या कर सकते हैं ? उनसे कुछ मो नहीं हो सकता। इनके विपरीत, जिन जीवों में आत्मबल है, शुरताआदि है, वे शुभ या अशुभ किसी भी पर्याय में क्यों न हों, समान रूप से वांछनीय हैं। क्यों कि अशुभ पर्याय में भी जो आत्मबल आदि जिस आत्मांश से उत्पन्न हुआ है, उस आत्मांश की शक्ति-अनर्थकारी सामर्थ्य-भी क्षयोपशम के द्वारा ही जीव को प्राप्त होती है। वह क्षयोपशमभावजनित शक्ति, कारण मिलने पर इच्छानुसार परिवर्तित की जा सकती है, अतः जहाँ चंडकौशिक रहता है, वहाँ जाने में लाभ हो सकता है। इस प्रकार विचार कर श्रीवीर प्रभु उसी सीधे मार्ग से रवाना हुए।
॥१९५॥ મનુષ્ય પિતાની શકિતને ઓળખ્યા વિના પિતાને પામર માનતો થઈ ગયો છે અને આત્મોદ્ધાર કરવા તરફ અગર ગુણવૃદ્ધિ કરવા તરફ તેનું વલણ રાખવા જતાં તે હિંમત ખોઈ બેસે છે. દરેક આત્મામાં શકિત રહેલી છે અને તે પણ સૌમાં સરખા પ્રમાણમાં છે. જેણે જેણે આમવિશ્વાસ કેળવ્યા તેણે તેણે તે શકિત પ્રાપ્ત કરી. હાર
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१९६॥
कल्पमञ्जरी
टीका
चण्डकौशिकाधिष्ठितायाम् अटव्यां प्रविष्टः, तदा तस्मिन् काले तत्र=अटव्यां धूलिः पाणिनां गमनाऽऽगमनाभावात् चरणादिचिह्नरहिता-पादादिचिह्नवर्जिता, अत एव-यथास्थितैव आसीत् । तथा-जलनालिकाः जलाभावेन शुष्काः आसन् । तथा-जीर्णाः पुरातनाः केचन वृक्षाः तद्विषज्वालया-चण्डकौशिकसर्पविषदाहेन दग्याम्भस्मीभूताः, तथा-केचन वृक्षाः शुष्काः नीरसाश्च आसन् । तथा-तत्रत्यो भूमिभागः शटितपतितजीर्णपत्रादिसंघातेन-शटितानां शीर्णानां पतितानाम् जीर्णपत्रादीनां संघातेन-समृहेन आच्छादितः आत आसीत् , तथावल्मीकसहौः-वल्मीका वामलूरा:-'बाम्बी' इति भाषापसिद्धाः, तेषां सहस्रः संक्रान्तः युक्तः, च-पुनः लुप्तमार्गः अदृश्यमानमार्ग आसीत्। तथा-सर्वेतद्वनस्थिताः सकलाः कुटीरा: लघुकुट यो भूमिशायिनोधरापतिताः संजाताः अभवन् । एतादृश्याम् ईदृश्याम्-अगम्यायाम् महाटव्यां भगवान् श्रीवीरस्वामी यत्रैव यस्मिन् स्थाने चण्डकौशिकस्य वल्मीकम् आसीत् , तत्रैव-तस्मिन्नेव वल्पीकस्थाने उपागच्छति, उपागम्य तत्रचण्डकौशिकाधिष्ठितवल्मीकाऽऽसन्नस्थाने कायोत्सर्गेण कायोत्सर्गपुरस्सरं स्थितः ।।मू०८५॥
जिस समय भगवान महावीर उस भयानक अटवी में प्रविष्ट हुए, उस समय वहाँ की धूल पैरों आदि के निशानी से रहित थी, क्यों कि वहाँ आवागमन नहीं होता था, अतएव वह ज्यो की त्यों थी। वहाँ की जल की नालिया जलाभाव के कारण सूखी पड़ी थीं। कितने ही पुराने पेड चंडकौशिक के विष की ज्वाला से भस्म हो गये थे और कितने ही सूख गये थे। अटवी का भूभाग सड़े पड़े और सूखे पत्तों के ढेरों से आच्छादित हो गया था और हजारों बांवियों से व्याप्त था। मार्ग कहीं दिखाई नहीं देता था। वहाँ के सभी कुटीर धराशायी (जमोदोस्त) हो गये थे। ऐसो दुर्गम अटवी में भगवान् वहीं पहुँचे, जहाँ चंडकौशिक की बांबी थी। वहाँ पहुच कर भगवान् उस बांबी के पास ही कायोत्सर्गपूर्वक स्थित हो गये ॥सू०८५॥ આ શકિત બહારથી આવતી નથી, પરંતુ અંદર ગુપ્ત રીતે રહેલી છે અને તેજ બહાર આવે છે. ફકત તેને આવિર્ભાવ થવામાં બહારના સાધને નિમિત્ત ભૂત થાય છે, એટલે આપણે કહીએ છીએ કે આ સાધનથી જ મારી શકિત ખીલી ! જો શકિત અંદર ન હતી તે ખીલી ક્યાંથી ? આ બતાવે છે કે દરેક આત્મામાં અનંત શકિતને પિંડ પડે છે. ફકત કેવી રીતે બહાર લાવ તેજ વિચારવાનું રહે છે.
ભગવાન આ બધું જોતાં જોતાં સપના રાફડા આગળ આવી પહોંચ્યા અને તે રાફડાની આસપાસ જ ધ્યાનમગ્ન થવા વિચાર કર્યો, અને તે સ્થળે કાર્યોત્સર્ગ કરી ઉભા રહ્યા. (સૂ૦૮૫)
विकटा
टव्यां चण्डकौशिक
वल्मीकसे पायें
भगवतः कायोत्सर्गः। म
०८५॥ को
॥१९६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
टीका
चण्ड
मूलम् -तए णं से चंडकोसिए विसहरे कुद्धे समाणे बिलाओ बाहिर निस्सरिय काउसग्गट्टियं पहुं दहगं चिंतीअ-'केरिसो इमो मच्चुमयविप्पमुक्को मणुस्सो जो खाणू विव थिरत्तणेण ठिो, संपइ चेव इमं अहं
विसजालाए भासरासी करोमि -त्ति कट्ट कोहेण धमधमंतो आसुरुत्तो मिसिमिसेमाणो विसगि वममाणो फणं सूत्रे
वित्थास्यतो भयंकरेहि फुकारेहिं दिढि फोरेमाणो सरं निज्झाइत्ता सामि पलोएइ । सो न डज्झइ जहा अण्णे, ॥१९७॥
एव दोच्चपि तचंपि पलाएइ तहवि सान डज्झइ, ताहे पहुं पायंगुट्टम्मि डसइ, डसित्ता 'मा मे उवरि पडिज'त्ति कटु पञ्चासका। तहवि पहू न पडइ। काउस्सग्गाओ लेसमवि न चलइ। एवं दोचंपि तचंपि डसइ, तहवि णो पडड, ताहे अमरिसेणं पहुं पलोएंतो अच्छः । एवं तं भगवं संतमुई अउलकंतिमंतं सोम्मं सोम्मवयणं सोम्मदिट्टि माहुरियगुणजुत्तं खमासीलं पिच्छे तस्स तस्स ताणि विसभरियाणि अच्छीणि विज्झाइयाणि । तो कोहपुंजरूवो सो चंडकोसिओ थद्धो जाओ। पहुस्स संतिबलेण तस्स कोही समिओ। तस्स कोहजालाए उवरि पहुणा खमाजालं सित्तं, तेण सो संतो संतसहावो संजाओ। एयारिसं संतिसंपन्नं चंडकोसियं दहणं पहू एवं वयासी-हे चंडकोसिय ! ओबुज्झ, ओबुज्झ. कोहं ओमुंच अोमुंच, पुब्वभवे कोहवसेणेव कालमासे कालं किच्चा तुवं सप्पो जाओ, पुणोऽवि पावं करेसि, तेण पुणोऽवि दुग्गई पावेहिसि, अओ अप्पाणं कल्लाणमग्गे पवत्तेहि-त्ति। एवं पहुस्स अमियसमं पबोहवयणं सोचा चंडकोसिओ वियारसायरे पडिओ पुव्वभवजाई सरइ । तेण सो णियपुव्वभवे कोहपगडीए णियमरणं विष्णाय पच्छायावं करिय हिंसयपगडि विमुचिय संतसहावो संजाओ। तए णं से सप्पे तोसं भत्ताई अणसणाए छेदित्ता सुहेण झाणेण कालमासे कालं किचा उक्कोसओ अट्ठारससागरोवमटिइए सहस्साराभिहे अट्ठमे देवलोए उक्कोसटिइनो एगावयारो देवो जाओ। महाविदेहे सो सिज्झिस्सइ मू०८६॥
छाया-ततः खलु स चण्ड कौशिको विषधरः क्रुद्धः सन् बिलाद् बहिनिःसृत्य कायोत्सर्गस्थितं प्रभु दृष्टाऽचिन्तयत्-कीदृशोऽयं मृत्युभयविषमुक्तो मनुष्यो यः स्थाणुरिव स्थिरत्वेन स्थितः, सम्प्रत्येवेममहं विषज्वालया भस्मराशीकरोमीति कृत्वा क्रोधेन धमधमायमान आशुरक्तो मिसमिसायमानः विषाग्नि वमन् फणां _ मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि। तब वह चंडकौशिक विवधर क्रुद्ध होकर बिल से बाहर निकला
और कायोत्सग में स्थित प्रभु को देख कर सोचने लगा-'कौन है यह मौत की भीति से मुक्त मानव, जो ठंठ की भाति स्थिर होकर खड़ा है ? मैं इसको अभी विष की ज्वाला से भस्म कर देता हूँ।'
भलना -तए णं' त्याहि शिनास बहार नगतोषयी धुवावां थय। २ प्रभुने स्थिर દ2િ ઉભેલાં જોઈ વિચાર કરવા લાગ્યું કે “ આ ક માનવી છે કે જે મેતથી પણ ડરતે નથી ? અને જુવારના ઠુંઠાની
कौशिकस्य भगवदुपरि
विषप्रयोगः। स ०८६|
॥१९७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥१९८॥
鮮鮮藏藏獎?
विस्तारयन् भयङ्करैः फूत्कारैर्दृष्टि स्फारयन् सूरं निध्याय स्वामिनं प्रलोकते । स न दाते यथाऽन्ये । एवं द्विपि त्रिरपि प्रलोकते, तथापि स न दलते, तदा प्रभुं पादाङ्गुष्ठे दशति, दष्ट्वा 'मा मे उपरि पतेत्' इति कृत्वा प्रत्यवष्वष्कते, तथाऽपि प्रभुर्न पतति । कायोत्सर्गाल्लेशमपि न चलति । एवं द्विरपि त्रिरपि दशति तथापि न पतति, तदाऽऽमर्षेण प्रभुं प्रलोकमान आस्ते । एवं तं भगवन्तं शान्तमुद्रमतुलकान्तिमन्तं सौम्यं सौम्यवदनं सौम्यदृष्टि माधुर्यगुणयुक्तं क्षमाशीलं प्रेक्षमाणस्य तस्य ते विषभृते अक्षिणी विध्याते । ततः क्रोधपुञ्जरूपः स
ऐसा सोच कर क्रोध से 'धम धम' की आवाज करता हुआ, शीघ्र ही कुपित हुआ, क्रोध से जलता हुआ, विषरूपी अग्रि का वमन करता हुवा फणा फेलाता हुवा भीषण फुफकार करता हुआ, सूरज की ओर देख कर प्रभु की ओर देखने लगा मगर दूसरों की तरह वह जले नहीं ।
सर्पने दूसरी बार और फिर तीसरी बार भी देखा, फिर भी प्रभु न जले। तब उसने प्रभु के पाँव के अंगूठे में डॅस लिया । डॅस कर 'यह मेरे ऊपर ही न गिर पड़े' यह सोच कर दूर सरक गया, तथापि भगवान गिरे नहीं। दूसरी और तीसरा वार हँसा, तब भी भगवान् न गिरे। कायोत्सर्ग से तनिक भी चलित न हुए । तब वह क्रोध से प्रभु को देखने लगा। शान्त मुद्रा वाले, अतुल कान्ति के धनी, सौम्य, सौम्यमुख, सौम्यदृष्टि, मधुरता के गुण से युक्त और क्षमाशील भगवान् को देखने वाले उस માક સ્થિર થઇ ઉભા છે? હમણાં જ હું તેને જ્વાલા વડે બાળીને ભસ્મ કરી નાખુ છુ. ચડકેાશિક નાગ આવું વિચારી ક્રોધથી ધમધમી ઉઠેલા શીઘ્ર કોપાયમાન થતા ક્રોધાવેશથી નીકળતી જવાળાઓને ધારણ કરતા, વિષ રૂપી અગ્નિનું વમન કરતા, ફેણ વિસ્તૃત કરતા, ભીષણ ફેંફાડા મારતા, સૂરજની સામે દેખતે ભગવાનની સામે દૃષ્ટિ કરી; પરંતુ અન્ય માણસોની માફક પ્રભુને બાળી શકયા નહિ. એ પ્રમાણે ચડકેાશિકે બીજીવાર—ત્રીજીવાર દૃષ્ટિ ભગવાન તરફ કરી; પરંતુ પ્રભુના શરીરને ઉની આંચ પણ આવી નહિ.
ષ્ટિ વડે જ્યારે ભગવાનને કાંઇ પણ અસર થઇ નહિ ત્યારે તેણે પ્રભુના 'ત્રુઠે 'ખ માર્યાં. ડંખ મારવાથી આ માનવી વિષના જોરે કદાચ મારી ઉપર પડે તે બીકથી તે દૂર સરકી ગયા. છતાં પ્રભુને તેા કાંઇ પણ થયું નહિ. આવી રીતે એ ત્રણ વાર ડંખ માર્યો, પણ તેમને કોઇ પણ પ્રકારની અસર જણાઈ નહિ, તેમ પઢયા પણ નહિ અને કાયાત્સગ માંથી પણ ચ્યુત થયા નહિ. આથી તેને ઘણા ક્રોધ વ્યાપી રહ્યો અને ક્રોધયુક્ત દ્રષ્ટિથી એ સપે ભગવાન તદક दृष्टिपात यो दृष्टिपात ४२तां शांत मुद्रावाणा अनुसान्तिना धाथी, सौम्य, सौभ्यभुमी, सौम्यदृष्टियुक्त, मधुर गु
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
चण्ड
कौशिकस्य भगवदुपरि विष
प्रयोगः ।
||०८६ ॥
॥१९८॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥१९९॥
कल्पमञ्जरी
टीका
। चण्डकौशिकः स्तब्धो जातः। प्रभोः शान्तिवलेन तस्य क्रोधः शमितः। तस्य क्रोधज्वालाया उपरि प्रभुणा क्षमाको जलं सिक्तं, तेन स शान्तः शान्तस्वभावः संजातः। एतादृशं शान्तिसम्पन्नं चण्डकौशिकं दृष्ट्वा प्रभुरेवमवादीत
'हे चण्डकौशिक ! अवबुध्यस्वावबुध्यस्व, क्रोधमवमुञ्चावमुच, पूर्वभवे क्रोधवशेनैव कालमासे कालं कृत्वा त्वं सों जातः पुनरपि पापं करोषि, तेन पुनरपि दुर्गति प्राप्स्यसि, अतः आत्मानं कल्याणमार्गे प्रवर्तयेति । एवं प्रभोरमृतसमं प्रबोधवचन श्रुत्वा चण्डकौशिको विचारसागरे पतितः पूर्वभवजाति स्मरति । तेन स निजपूर्वभवे क्रोधप्रकृत्या निजमरणं विज्ञाय पश्चात्तापं कृत्वा हिंसकप्रकृति विमुच्य शान्तस्वभावः संजातः। ततः खलु स सर्पचंडकौशिक की विषभरी आँखें शान्त हो गई। क्रोध का पिंड वह चंडकौशिक स्तब्ध रह गया। प्रभु की शान्ति के बल से उसका क्रोध शांत हो गया। उसकी क्रोध-ज्वाला पर भगवान् ने क्षमा का जल सींच दिया। इस कारण वह शान्त और शान्तस्वभावो हो गया। इस प्रकार चंडकौशिक को शांतिसम्पन्न देखकर प्रभुने इस प्रकार कहा-'हे चंडकौशिक ! बोध पाओ! क्रोध को छोड़ो, छोड़ो! पूर्व भव में क्रोध के वशीभूत होकर ही कालमास में काल करके तुम सर्प हुए। अब फिर पाप कर रहे हो तो फिर दुर्गति पाओगे, अतएव अपने आप को कल्याण-मार्ग में प्रवृत्त करो।'
प्रभु के अमृत के समान यह प्रबोध-वचन सुनकर चंडकौशिक विचार-सागर में डूब गया। उसे पूर्व के जन्म का स्मरण हो आया। उससे वह पूर्वभव में क्रोध-प्रकृति से अपना मरण जान कर, पश्चात्ताप વાળા અને ક્ષમાશીલ ભગવાનને જોતાં ચંડકેશિકની વિષમય આંખો શાંત થઈ ગઈ ! ક્રોધના પિંડ સમાન એ ચં કેશિક સ્તબ્ધ થઈ ગયે. પ્રભુના શાંતિબળ આગળ એને કોધ શાંત પડી ગયે. તેની કોપયુકત જવાળા ઉપર પ્રભુએ ક્ષમા રૂપી જળનું સિંચન કર્યું. આને લીધે તે શાંત અને શાંતસ્વભાવી થઈ ગયો તેને શાંતસ્વભાવી જતાં પ્રભુએ તેને નીચે પ્રમાણે કહ્યું.
“હે ચંડકૌશિક ! બુઝ! બુઝ! બુઝીઝા ! કોઇને તિલાંજલી આપ! પૂર્વભવમાં કાધને વશ થવાથી અને મરણ વખતે જ તુ ક્રોધી બન્યા હોવાથી કાળ આવ્યે મરણ પામી તું સર્પ બન્યું. કેદની આવી માઠી ગતિ ભેગવી રહ્યો છે, છતાં હજુ તું ક્રોધને ભૂલવા માંગતા નથી. જે હજુ કોધને વશ થઈ આવું પાપી જીવન જીવીશ તે આથી પણ વધારે માડી ગતિને પામીશ, માટે હવે તું કલ્યાણના માર્ગને અપનાવ! અને કોધાવેશમાંથી હમેशने भाटटी !"
પ્રભુને આ અમૃત સમાન બધું સાંભળી ચંડકેશિક નાગ વિચારસાગરમાં ડૂબી ગયા.:વિચારશ્રેણી પર ચઢતાં તેને પૂર્વજન્મનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. આ મરણથી તેણે જાણ્યું કે પૂર્વભવે કોઇ પ્રકૃતિમાં મરણ થવાથી
चण्ड
कौशिकस्य प्रतेबोधः। सू०८६॥
॥१९९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे 1120011
AAAAAK KERATAKAUBA
त्रिशतं भक्कानि अनशनेन छेदयित्वा शुभेन ध्यानेन कालमासे कालं कृत्वा उत्कर्षतोऽष्टादशसागरोपमस्थिति के सहस्राराभिवेऽष्टमे देवलोके उत्कृष्टस्थितिक एकावतारो देवो जातः । महाविदेहे स सेत्स्यति ॥ सू०८६ ॥
टीका- ' तर णं से चंण्डकोसिए ' इत्यादि. ततः = श्रीवीरममोः कायोत्सर्गपुरस्सर स्थित्यनन्तरं खलु सःदृष्टिविषः, चण्डकौशिकः = तन्नामा विषधरः = सर्पः क्रुद्धः = क्रोधयुक्तः सन् बिलाद् बहिः = बहिः प्रदेशे निस्सृत्य= निर्गत्य कायोत्सर्गस्थितं प्रभुं श्रीवीरस्वामिनं दृष्ट्वा अचिन्तयत् = चिन्तितवान् कीदृशः = कथम्भूतः अयम् = एष ममfood स्थितः, मृत्युभयविप्रमुक्तः - मृत्योरपि निर्भयः मनुष्यो = मानवोऽस्ति, योऽयं स्थाणुरिव स्थिरत्वेन = निश्चलकरके और हिंसक प्रकृति का त्याग करके शान्तस्वभाव हो गया। तत्पश्चात् वह सर्प अनशन से तीस भक्त छेदन करके अर्थात् पन्द्रह दिनों का अनशन करके, शुभध्यान के साथ, कालमास में काल करके, अठारह सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति वाले सहस्रार नामक आठवें स्वर्ग में उत्कृष्ट स्थिति वाला और एकावतारी देव हुआ। वह महाविदेह क्षेत्र में सिद्धि प्राप्त करेगा || सू०८६ ॥
टीका का अर्थ- वीर भगवान् के कायोत्सर्ग में स्थित हो जाने के पश्चात् दृष्टिविष चंडकौशिक नामक सर्प क्रोध से युक्त होकर अपने बिल से बाहर निकला। बाहर निकल कर कायोत्सर्ग में स्थित प्रभु को देख कर वह विचार करने लगा यह मृत्यु के भय से रहित मनुष्य कैसा है जो मेरे बिल के समीप આ ગતિને હું પામ્યો છું. આ વિચારને પરિણામે તેને પારાવાર પશ્ચાત્તાપ થયે અને હિંસામય પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરી શાંત સ્વભાવી બની ગયા. શાંત સ્વભાવી થતાં તેણે પંદર દિવસનુ અણુશણ આદર્યું. શુભધ્યાનમા રહી પૂર્વનાં પાપાને હૃદયપૂર્વક પશ્ચાત્તાપ કરતા, પાપાને સંભારીને યાદ કરી તેની આલેાચના કરતા કાળ કરી ગયા-મરણ પામ્યા. અહીંથી મરી તે અઢાર સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા સહસ્રાર નામના આઠના દેવલે કમાં, ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા એકાવતારી દેવ થયા. ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈ કમ ના સૌથા ક્ષય કરી સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરશે. (સૂ૦૮૬) ટીકાનો અર્થ “ પ્રાણ અને પ્રકૃતિ સાથે જ જાય ” એ કહેવત ખાટી નથી. ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરવામા આવે, ગમે તેટલું નુકશાન થાય પણ પેાતાના અસલ સ્વભાવ છૂટતા જ નથી તદ્દનુસાર આ સપે સઘળા પ્રદેશ રણ જેવે બનાવી દીધા તો પણ તેનો ક્રોધ શાંત થયો નહિ. પશુ રહિત તથા પંખીના ઉડ્ડયન વિનાના બની ગયે તો પણ તેને શાંતિ થઇ નહિ. અગ્નિમાં જેમ જેમ ઘાસ આદિ નાખતા જઇએ તેમ તેમ અગ્નિ વધારે ને વધારે ભભૂકતો જાય છે; તેમ જેમ જેમ માત્ર વેરાન થતો ગયા તેમ તેમ તેનો ક્રોધ શાંત થવાને બદલે વધતો જ ગયેા. ભગવાનને દેખવાથી તો તેને ક્રોધ ઘણા જ વ્યાપી ગયા. કારણ કે અહીં પશુપ'ખી આવવાની હિંમત કરતું નથી, તો આ કાળા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
KARABAKH KARBANAKETAKAAN
कल्प
मञ्जरी टीका
चण्ड
कौशिकस्य भगवदुपरि
विषप्रयोगः ।
||स् ०८६॥
॥२००॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥२०१
漫漫漫漫藏感真真真颠
M
त्वेन स्थितोऽस्ति । तिष्ठतु नामैपः किन्तु सम्प्रत्येव = अधुनैव इमं = पुरोवर्तिनम् अहम् विषज्वालया= विषोग्रतेजसा भस्मराशीकरोमि =भस्मपुञ्जीकरोमि, इतिकृत्वा = एतद्विचिन्त्य क्रोधेन = रोषेण धमधमायमानः = धमधमे ' =तिशब्दकुर्वन्, आशुरुप्त = शीघ्रकुपितः 'मिसमिसायमानः ' = जाज्वल्यमानो विषाग्निं वमन उद्गिरन फणां विस्तारयन् = विस्तृतां कुर्वन् भयङ्करै=भीषणैः फुत्कारैः = भयङ्करफुत्कारपूर्वकं दृष्टिं चक्षुः स्फारयन् = विकाशयन् सूरं=सूर्य निध्याय = निरीक्ष्य, स्वामिनं= श्रीवीरप्रभुं मलोकते = प्रकर्षेण पश्यति, किन्तु विपदृशा प्रलोक्यमानोऽपि सः श्रीवीरस्वामी न दह्यते=न भस्मीभवति, यथा येन प्रकारेण अन्ये = प्राणिनो भस्मीभवन्ति । एवम् = अनेन प्रकारेण - पूर्ववत् द्विरपि त्रिरपि = द्विवारमपि त्रिवारमपि प्रलोकते, तथापि सः श्रीवीरस्वामी न दह्यते, तदा स सर्पः पादाङ्गुष्ठे=चरणाअष्टाङ्गल्यवच्छेदेन दशति, दष्ट्वा 'मे उपरि-मम शरीरोपरि अयं मा न पतेत् इति कृत्वा = इति विचार्य प्रत्यव - ध्वष्कते = दूरिभवति, तथापि = पादाङ्गुष्ठे दंशनेनापि प्रभुर्न पतति । एतावदेव न अपिच कायोत्सर्गात् = कायोखड़ा है ? यह ठूंठ के समान अडिग रूप से खड़ा हुआ है। यह भले खड़ा हो, परन्तु इसको अभी-अभी विष के उग्र तेज से राख का ढेर कर देता हूँ ।
इस प्रकार विचार कर चण्डकौशिक रोषवश घमघमाट करने लगा । एकदम कुपित हो गया । क्रोध से जल उठा। विषरूपी अग्नि को निकालने लगा । भयानक फण फैलाकर, नेत्र फाड़ कर और सूर्य की ओर देख कर भगवान् की तरफ देखने लगा। किन्तु विषभरे नेत्रों से देखने पर भी प्रभु भस्म न हुए, जैसे दूसरे प्राणो भस्म हो जाते थे। इसी प्रकार उसने दूसरी बार भी देखा और तीसरी बार भी देखा। फिर भी वीर भगवान् भस्म न हुए। तब उस सर्प ने पैर के अंगूठे में काट खाया। काट कर उसने सोचा- ' यह कहीं मेरे शरीर पर न गिर पड़े' अत एव वह दूर सरक गया। मगर अंगूठे में डंसने पर भी भगवान् नहीं गिरे। यही नहीं, किन्तु वे कायोत्सर्ग से लेशमात्र भी चलायमान न हुए । इसी प्रकार
માથાના માનવીએ અહીં આવવાની હિંમત કેવી રીતે કરી? તેમાંય પણ ઝાડની માફક સ્થિર થઈને ઉભું રહ્યો છે ? આવું અકલ્પનીય દશ્ય જોઇ ઘણા ધમધમી ઉઠયા અને ક્ષણવારમાં તે ભગવાનને હતા ન હતા કરી દેવા તૈયાર થયા. દુષ્ટ માણસ વખત આવ્યે પાતાની દુષ્ટતા બતાવવામાં પાછી પાની કરતો નથી, અને તે અંગે તેના સઘળા પ્રયત્નો કરી છૂટે છે તેમ ચડકે શિકે દૃષ્ટિ, ફેણ, ડંખ,વગેરે ધમપછાડા કર્યો, પણ જેમ જેમ તે ઉપાયા અજમાવતો ગયા તેમ તેમ તેના પ્રયત્નો નિષ્ફળ થવા લાગ્યા. આથી છેવટનુ' હથિયાર અજમાયશ કરવા સર્વ શક્તિઓને કેન્દ્રિત કરી ભગવાન સામે અતૂટ દૃષ્ટિપાત કર્યો; પરંતુ તેમાં નિષ્ફળતા અનુભવતાં તેને ક્રોધી સ્વભાવ શાંતપણે પરિણમવા લાગ્યા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
Kuan-KETOXX
कल्प
मञ्जरी टीका
चण्ड
कौशिकस्य भगवदुपरि विषप्रयोगः ।
॥सू०८६ ॥
॥२०१॥
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सत्रे ॥२०२॥
टीका
त्सर्गक्रियातः लेशमपि-किश्चिदपि न चलति। ततः स एवं-पूर्ववत् द्विरपि त्रिरपि-द्विवारमपि त्रिवारमपि । दशति, तथापि प्रभुनों पतति । तदा सः अमर्षेण क्रोधेन प्रभुं प्रलोकमानः प्रपश्यन् आस्ते तिष्ठति । एवम् अनेन प्रकारेण शान्तमुद्रं शान्ताकारम् अतुलकान्तिमन्तं निरुपमप्रभाऽलंकृतं, सौम्यं मृदुस्वभावं, सौम्यवदनं
कल्पसौम्यमुखं सौम्यदृष्टिं मृदुलदृशं, माधुर्यगुणयुक्तं मधुरतारूपगुणालंकृतं, क्षमाशील क्षमास्वभावं तं सर्वोत्कृष्टं भगवन्तं
मञ्जरी वीरस्वामिनं प्रेक्षमाणस्य अपश्यतः तस्य चण्डकौशिकस्य सर्पस्य ते कल्पान्तकालवद्विसदृशे विषभृते विषपूर्णे अक्षिणी-नेत्रे विध्याते शान्तिमापन्ने । ततः खलु क्रोधपुञ्जरूपः कोपराशिस्वरूपः-उग्रकोधी सः चण्डकौशिकःसर्पः स्तब्धः कुण्ठितः जातः। प्रभोः श्रीवीरस्वामिनः, शान्तिबलेन शान्तिप्रभावेण, तस्य-चण्डकौशिकस्य क्रोधः= कोपः शमितः। तस्य चण्डकौशिकस्य क्रोधज्वालाया उपरि प्रभुणा श्रीवीरस्वामिना क्षमाजलक्षान्तिरूपं जलं सिक्तम् , तेन=क्षमाजलसेचनेन स शान्तः आकृत्या शान्तियुक्तः शान्तस्वभावः=प्रकृत्या च शान्तियुक्तः संजातः। उसने दूसरी बार और तीसरी बार भी ईंसा, तथापि प्रभु गिरे नहीं। तत्पश्चात् वह रोष के साथ प्रभु को देखता रहा। शांत आकार वाले, अनुपम कान्ति से मंडित, मृदुस्वभाव वाले, मधुरता से अलंकृत और क्षमाशील भगवान् वीर स्वामी को देखते हुए चंडकौशिक सर्प की, प्रलयकाल की आग के समान, विष
चण्ड
कौशिकस्य से परिपूर्ण आखें बुझ गई, अर्थात शांत हो गई। तब क्रोध का पुंज-उग्र क्रोधी चंडकौशिक सर्प कुंठित हो
पतिबोधः। गया। वीर प्रभु की शांति के प्रभाव से उसका क्रोध शांत हो गया। चंडकौशिक की क्रोध-ज्वाला पर
सू०८६॥ भगवान् महावीर ने क्षमा का जल सोंच दिया, अर्थात् अपनो क्षमा एवं शांति के प्रभाव से उसके क्रोध को नष्ट कर दिया। क्षमा का जल सींचने से वह आकृति से भी शांत हो गया और प्रकृति से भी शांत हो गया।
શાંતિનું સામ્રાજય અંતરમાં વ્યાપતાં તેને વિચાર કરવાનો અવસર પ્રાપ્ત થયે. અશાંતિમાં કાંઈ વિચાર આવતો નથી, તેમ જ એગ્ય નિરાકરણ પણ થઈ શકતું નથી. શાંતિ અને ક્રોધને ઉછાળે બન્નેનું અનુક્રમે વ્યાસપણું અને ઠરી જવું થતાં તેની વિચારધારા બદલાઈ. આવા પરમ દયાળુ ક્ષમાવંત અને શાંત મુદ્રાવાળા પુરુષને જોઈ તેના અંતરમાં ઠંડક વળી અને માનભરી દૃષ્ટિએ તેમની તરફ જોઈ રહ્યો. અગ્નિ ઠંડા પાણીથી બુઝાય છે, શીત ગરમીથી ચાલી જાય છે, દરેક પદાર્થનો નાશ તેના વિરૂદ્ધ ગુણવાળા પદાર્થથી થાય છે એ પ્રકૃતિને નિયમ છે.
॥२०२॥ જગતમાં યુદ્ધ બે જાતનાં પ્રવર્તે છે (૧) ઉષ્ણુયુદ્ધ-ધમધમાટ પ્રવૃત્તિવાળું હોય છે, તેનાથી સમસ્ત જગત પ્રવૃત્તિઓથી US ધમધમી રહેલું દેખાય છે, જેમ હલન-ચલન-દોડધામ-મારં મારા-પડકાર-કુરતા-શસ્ત્રસજાવટ-લેકેની દોડધામ વિગેરે ચારેકોર નજરો નજર દેખાય છે. દૌઈને ઘડી ભરની પણ ફૂરસદ હોતી નથી. અગ્નિમાં જેમ જેમ કાષ્ઠાદિ નાખવામાં
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२०३॥
20 एतादृशम् = ईदृश, शान्तिसम्पन्नं = शान्तिगुणवन्तं चण्डकौशिकं सर्प दृष्ट्वा प्रभुः = श्रीवीरस्वामी एवम् = अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत् उक्तवान्- ' हे चण्डकौशिक ! त्वम् बुध्यस्व बुध्यस्व = बोधं लभस्व बोधं लभस्व, तथा क्रोधं कोपम्, अवमुञ्चावमुञ्च सर्वथा त्यज, यतः पूर्वभवे क्रोधवशेनैव कालमासे कालं कृत्वा त्वं सर्पः संजातः । पुनरपि = इह भवेऽपि पापं = क्रोधरूपं पापकर्म करोषि = उपार्जयसि तेन पापकरणेन पुनरपि = आगामिनि भवेऽपि दुर्गति = नरकादिगर्हितगतिं प्राप्स्यसि । अतः अस्मात् कारणात् - क्रोधस्य दुर्गतिनिमित्तत्वात् त्वम् आत्मानं कल्याणमार्गे = मोक्षमार्गे प्रवर्तय = प्रापय - इति । एवम् अनेन प्रकारेण प्रभोः = श्रीवीरस्वामिनः अमृतसमं प्रबोधवचनं = प्रबोधक रोपदेश, श्रुत्वा = श्रवणविषयीकृत्य चण्डकौशिको विचारसागरे = विचारसमुद्रे पतितः सन् पूर्वभवजाति = पूर्वभवसम्बन्धिनीं स्वकीयां जातिं स्मरति । तेन= स्वपूर्वभवजातिस्मरणेन सः = चण्डकौशिकसर्पः निजपूर्वभवे = स्वपूर्वजन्मनि क्रोधप्रकृत्या = कोपस्वभावेन निजमरणं = स्वकीयकालधर्म=माप्तिं विज्ञाय = अनुभूय पश्चात्तापं
藏獎
您
इस प्रकार चंडकौशिक को शांत देखकर वीर प्रभु ने उससे कहा- हे चंडकौशिक ! तुम बूझो, बूझो बोध प्राप्त करो, बोध प्राप्त करो, क्रोध को तज दो, तुज दो, अर्थात् पूरी तरह त्याग दो, क्यों कि पूर्वभव में क्रोध के कारण ही तुम काल मास में काल करके साँप हुए हो। इस भव में भी वही क्रोध रूप पाप कर रहे हो। इस पाप का आचरण करने से आगामी भव में भी नरक आदि गर्हित गति प्राप्त करोगे, क्योंकि क्रोध दुर्गति का कारण है, अतः तुम अपनी आत्मा को मोक्ष के मार्ग में लगाओ।
इस प्रकार के वीर भगवान् के बोधजनक उपदेश को सुनकर चंडकौशिक विचारों के समुद्र में डूब गया। उसे अपनी पूर्वभवसंबंधी जाति का स्मरण हो आया । पूर्वभव के जाति स्मरण से उसे विदित हो गया कि मैं क्रोध-प्रकृति के कारण ही कालधर्म को प्राप्त हुआ था। तब उसने पश्चात्ताप किया और आवे, तेम तेम ते खगण घषतो होय छे, तेभ मा गरम युद्ध, प्रेम प्रेम सडातु लय छे, तेम तेम ते विस्तृत थतु जय छे. (૨) શીત યુદ્ધ જુદા જ પ્રકારનુ માલુમ પડે છે. તે બહાર દેખાતું નથી, તેની દોડધામ નજરે પડતી નથી; તે કોઇ પ્રકારે હલન-ચલન વાળું જણાતુ નથી, પરંતુ આંતિરક પણે પ્રસરતુ હાઈ સ` દાવાનળને ઠંડું ગાર બનાવી દે છે. જેમ હિમ એ ઠંડુ કુદરતી યુદ્ધ છે; તે શાકભાજી ઝાડ-પાન વિગેરેને બાળીને ભસ્મ કરે છે. તેમાં બહારના અગ્નિ હોતો નથી, પરંતુ અ ંદરની સખ્ત તાકત હોય છે. ડૅંડા યુદ્ધને બહારના આડંબર હોતો નથી, પણ તે અંદરખાનેથી સચેટ કામ કરી રહે છે. અને ગમે તેવા પદાર્થોને જડમૂળમાંથી ઉખેડીને નિીજ કરી નાખે છે, તેમ ભગવાનની ઠંડી આત્મ શાતી રૂપ શક્તિએ, સર્પની કષાય રૂપ ઉષ્ણ શક્તિ પર વિજય મેળવ્યેા. આ વિજય પ્રસ્થાન રૂપે, સર્પને વિચાર કરતા કરી મૂકયા અને તેને આત્માના અસલ સ્વભાવ તરફ લઈ ગયા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पनामञ्जरी टीका
चण्ड
कौशिकस्य प्रतिबोधः । ॥ सू० ८६॥
॥२०३॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
||२०४॥
कृत्वा हिंसकप्रकृतिधातुकस्वभावं विमुच्य परित्यज्य शान्तस्वभावः संजातः। ततः खलु सचण्डकौशिकः सर्पः, त्रिंशत=त्रिंशत्संख्यानि भक्तानि अनशनेन छेदयित्वा शुभेन-प्रशस्तेन ध्यानेन कालमासे कालं कृत्वा उत्कर्षतः अष्टादशसागरोपमस्थितिके सहस्रारामिधेसहस्रारनामके अष्टमे देवलोके उत्कृष्टस्थितिका अष्टा
कल्पदशसागरोपमस्थितिकः एकावतारः एकभविको देवो जातः । स च देवायुस्समाप्त्यनन्तरं ततश्चयुत्वा महाविदेहे सेत्स्यति-सिद्धो भविष्यति ॥सू०८६।।
मञ्जरी
टीका मूलम् -एवं णं समणे भगवं महावीरे चंडकोसियसप्पोवरि उवयारं किच्चा ताओ अडवीओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता उत्तरवायालाभिहे गामे समागच्छइ । तत्थ एगो णागसेणो नाम गाहावई परिवसइ, तस्स एगो एव पुत्तो आसी, सो विदेसगओ बारसवरिसाओ अकालवुट्ठी विव अकम्हा गिहे समागओ । अओ सो णागसेणो पुत्तागमणमहोच्छवम्मि विविहअसणपाणखाइमसाइमाई उवक्खडावेइ, उवक्खडावित्ता मित्तणाइ णियग-सयण-संबंधि परियणे भुंजावेइ। तेणं कालेणं तेणं समएणं भगवं पक्खोववासपारणगे भिक्खायरियाए
उत्तरतम्स गिहं अणुप्पविटे। तेण नागसेणेण उकिटेणं भत्तिबहुमाणेणं भगवं खीरं पडिलाभिए। तए णं तस्स नाग
वाचालग्रामे सेणस्स तेणं दव्वसुद्धणं दायगसुद्धणं पडिग्गाहगसुद्धेणं तिविहेणं तिकरणसुद्धणं भगवंमि पडिलाभिए समाणे
का नागसेनगृहे गिहंसि य इमाई पंच दिव्बाई पाउन्भूयाई, तं जहा-वसुहारा वुढा १, दसवण्णे कुसुमे णिवाइए २, चेलुक्खेवे भगवतो कए ३, आहयाओ दुंदुहीओ ४, अतराऽवि य णं आगासंसि अहो दाणं२ ति घुढे ५ य ॥सू०८७॥
भिक्षाअपने हिंसक स्वभाव को त्याग कर शांत स्वभाव धारण कर लिया। तत्पश्चात वह तीस भक्त अनशन से छेद
ग्रहणम्। कर, प्रशस्त ध्यान के साथ, कालमास में काल करके, अठारह सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति वाले सहस्रार
०८६॥ नामक आठवें देवलोक में अठारह सागरोपम की स्थिति वाला, एक ही भव करके मोक्ष में जाने वाला देवन हुआ। देवायु की समाप्ति के पश्चात् , वहाँ से च्युत होकर वह महाविदेह में सिद्ध होगा |सू०८६।।
ભગવાનના બે ધ વચનેએ, તેના પર જાદૂઈ અસર કરી. તેના પૂર્વભવેનું સ્મરણ કરાવ્યું. નરક આદિ ભાની પ્રાપ્તિને યથાયોગ્ય ખ્યાલ કરાવ્યું. ભીષણ દુઃખની આગાહી કરાવી. કોષને છોડવા વારંવાર ઉપદેશ દેવા માંડયા. આવું અપૂર્વ જ્ઞાન અને દીલને ઠંડક વળે તેવા વીતરાગી વચને સાંભળવાથી, તનું મન શાંતરસે પરિણમવા લાગ્યું. અને તે રસમાં ઠરવા, નિરાહારપણે રહી, ધ્યાનમગ્ન થયો. આત્મ ચિતનમાં આયુષ્ય પુરું કરી, તે આઠમા દેવલોકે
॥२०॥ ઉતકૃષ્ટ સ્થિતિએ, દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. ત્યાંથી આવી એક ભવકરી, તે સિદ્ધગતિને પામશે. અહીંથી અવીને મહા- ES વિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ લેશે. ત્યારે ભવજ ફક્ત છેલ્લો હશે! અને તે ભવમાં, સાધુ પણું અંગિકાર કરી પૂર્ણ પુરુષાર્થ વડે, આત્મ સ્વભાવ પ્રગટ કરી, શુદ્ધ દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરશે. અને આયુષ્ય પુરું કરી, સિદ્ધ દશાને મેળવશે. (સૂ૦૮૬)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
मञ्जरी
टीका
छाया-एवं खलु श्रमणो भगवान् महावीरः चण्डकौशिकसोपरि उपकारं कृत्वा तस्या अटव्याः
प्रतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिष्क्रम्य उत्तरवाचालामिधे ग्रामे समागच्छति। तत्रैको नागसेनो नाम गाथापतिः श्रीकल्प
परिवसति, तस्यैक एव पुत्र आसीत् , स विदेशगतो द्वादशवर्षात् अकालवृष्टिरिवाऽकस्माद् गृहं समागतः, अतः
स नागसेनः पुत्राऽऽगमनमहोत्सवे विविधाशनपानखादिमस्वादिमानि उपस्कारयति, उपस्कार्य, मित्र-ज्ञाति-निजक॥२०५॥
स्वजन-सम्बन्धि-परिजनान् भोजयति । तस्मिन् काले तस्मिन् समये भगवान् पक्षोपवासपारणके भिक्षाचर्यायै तस्य गृहमनुमविष्टः। तेन नागसेनेन उत्कृष्टेन भक्तिबहुमानेन भगवान् क्षीरं पतिलम्भितः । ततः खलु तस्य नागसेनस्य तेन द्रव्यशुद्धेन दायकशुद्धन प्रतिग्राहकशुदेन त्रिविधेन त्रिकरणशुद्धन भगवति प्रतिलम्भिते सति
मूल का अर्थ-'एवं गं' इत्यादि। इस प्रकार श्रमण भगवान् महावीर चंडकौशिक सर्प पर उपकार करके उस अटवी से बाहर निकले। निकल कर उत्तरवाचाल नामक ग्राम में पधारे। वहाँ नागसेन नामक गाथापति रहता था। उसके एक ही पुत्र था। वह विदेश गया हुआ था। बारह बर्ष बाद अकालवृष्टि के समान वह अचानक ही घर आ गया अतः नागसेन ने पुत्र के आगमन के उत्सव में विविध प्रकार के अशन, पान, खादिम और स्वादिम बनवाये, और बनवा कर मित्रों, ज्ञातिजनों, निजकजनों, स्वजनों, संबंधीजनों और परिजनों को भोजन निमाया।
उस काल और उस समय में भगवान् अर्धमास खमण के पारणे के दिन, भिक्षाचर्या के लिये नागसेन के घर में प्रविष्ट हए। नागसेन ने उत्कृष्ट भक्ति और बहुमान के साथ भगवान् को खीर बहराई। तब द्रव्यशुद्ध, दायक शुद्ध, प्रतिग्राहक शुद्ध-त्रिकरण शुद्ध आहार भगवान् को बहराने पर नागसेन के घर में यह पांच
भूजन अर्थ-'एवं णं'त्यादि. श्रम लगवान महावी२, शि४ स५५२ ७५४२ ४३री, सटवीथी બહાર નીકળી ગયા. ત્યાંથી પ્રસ્થાન કરી, ‘ઉત્તર વાચાલ” નામના ગામમાં પધાર્યા. આ ગામમાં ‘નાગસેન’ નામનો ગાથાપતિ રહેતો હતો. તેને એક પુત્ર હતો, જે વિદેશમાં ગયો હતો. બાર વર્ષ બાદ, અકાલે વૃષ્ટિસમાન તે અચાનક પિતાને ઘેર આવી પહો. પુત્રનું શુભ આગમન થતાં, નાગસેન ઘણે રાજી થઈ ગયે. અને તેની ખુશાલીમાં તેણે અનેક પ્રકારનાં મિષ્ટાન્નો બનાવી, વિવિધ પ્રકારના મેવા મિઠાઈએ તૈયાર કરાવી, મિત્રો-જ્ઞાતિજનો, સ્વજને, પરિરૂ જને, સંબંધીએ અને એળખાણ પિછાણવાળા સવને નોતર્યા, અને આનંદપૂર્વક ભેજન કરાવ્યાં. તે કાળે અને
તે સમયે, ભગવાને “અમાસ ખમણ' કર્યું હતું. અને તેમના પારણાને દિવસ આબે, અચાનક નાગસેનના hણ ઘરમા તે પધાર્યા. નાગસેને પૂર્ણ ભક્તિપૂર્વક અને માન સાથે, પ્રભુને ક્ષીરનું ભજન વહોરાવ્યું.
र
उत्तरवाचालग्रामे नागसेनगृहे भगवतो भिक्षाग्रहणम्। ।०८७॥
॥२०५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
॥२०६॥
गृहे च इमानि पञ्च दिव्यानि प्रादुर्भूतानि, तद्यथा-वसुधारा दृष्टा १, दशार्द्धवर्णानि कुसुमानि निपातितानि २, चेलोक्षेपः कृतः ३, आहता दुन्दुभयः ४ अन्तरापि च खलु आकाशे अहोदानमहोदानम् इति घुषितं ५ च ॥मू०८७||
टीका--'एवं णं समणे भगवं' इत्यादि । एवम् उक्तमकारेण खलु श्रमणो भगवान् महावीरःचण्डकौशिकसोपरि उपकार प्रबोधनेन सिद्धिभागित्वलक्षणमुपकारं कृत्वा तस्याःचण्डकौशिकसाधिष्ठितायाः अटव्याः प्रतिनिष्क्राम्यति प्रतिनिःसरति, प्रतिनिष्क्रम्य उत्तरवाचालाभिधे-उत्तरवाचालनामके ग्रामे समागच्छंति । तत्र एको नागसेनो नाम गाथापतिः परिवसति, तस्य गाथापतेः एक एव पुत्रः आसीत् । स:गाथापतिपुत्रो विदेशगतः परदेशगतः सन् द्वादशवर्षात्-द्वादशं वर्षम् अतिवाव अकालवृष्टिरिव आकस्मिकवर्षावत् अकस्मात् अतर्कितं गृहे समागतः। अतः पुत्रागमनादेतोः स नागसेनो गाथापतिः, पुत्रागमनमहोत्सवे= दिव्य प्रादुर्भूत हुए। वे इस प्रकार हैं-(१) सोजे की वर्षा हुई (२) पाँच रंग के फूलों की वर्षा हुई (३) वस्त्रों की वर्षा हुई (४) दुदुाभयों का घोष हुआ और आकाशमें 'अहो दान, अहो दान' की ध्वनि हुई ।। मू०८७॥
टीका का अर्थ-इस प्रकार श्रमण भगवान् महावीर ने चंडकौशिक को प्रतिबोध देकर मोक्ष का भागी बना कर उसका उपकार किया। तदनन्तर जिस अटवी में चंडकौशिक रहता था, उस अटवी से प्रभु बाहर निकले । बाहर निकल कर उत्तरवाचाल नामक ग्राम में पधारे। उस ग्राम में नागसेन नाम का एक गृहस्थ रहता था। उसका एकाकी पुत्र विदेश गया हुआ था। बारह वर्ष के बाद, अकाल-वर्षा के समान, अचानक ही वह घर आ पहुँचा। पुत्र के आगमन को खूशी के उपलक्ष्य में नागसेन ने बड़ा भारी
દેનાર-લેનાર અને દાતવ્ય ત્રણે શુદ્ધ હોવાથી, નામસેનને ઘેર પાંચ દિવ્ય વસ્તુઓ પ્રગટ થઈ. તે આ છે(१) सुपर वृष्टि (२) ५०२७ सानी वृष्टि (3) हि०य वस्त्रोनी वृष्टि (४) लीना (५) 'मान-महान' ना જયનાદ ભર્યા પિકાર અને ઇવનિં. (સૂ૦૮૭)
ટીકાનો અર્થ –ભગવાન મહાવીર, ચંડકૌશિકને પ્રતિબંધ આપી, મેક્ષને અધિકારી બનાવ્યું, ને તેને અનેક રીતે ઉપકૃત કર્યો. પિતાનું કાર્ય સફળ થયેલું જોઈ, મહાન ભવી જીવને તેનું શુદ્ધ પણું બતાવી, ભગવાન તે સ્થાનને છોડી ગયા. પ્રભુને તો સ્વયં વિકાસ સિવાય બીજું કાંઈ જોઈતું ન હતું. સ્વયં વિકાસ દરમ્યાન, જે બીજા જી પિતાનું નિમિત્ત પામી, સવળી દશા અનુભવે તો, તેમને તે વધારે પ્રિય હતું,
ત્યાં ત્યાં પ્રભુ સ્વયં ઉત્થાન માટે પધાર્યા, ત્યાં ત્યાં તેમને અનેક દુઃખમય કાનાં બીજ, પ તે વાવેલાં હતાં. અને તેનો ઉદય આવતાં, સમ પરિણામી રહી, જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા તરીકે, તેમણે તે જોયા કર્યા. આવી રીતે વર્તત પ્રભુમાં સ્થિરતા
उत्तरवाचालग्रामे नागसेनगृहे
भगवतो की भिक्षाइस ग्रहणम्। पासू०८७॥
भगरता
JHAHR
॥२०६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२०७||
कल्पमञ्जरी टीका
स्वपुत्रस्य गृहाऽऽगमननिमित्तकबृहदुत्सवे विविधाशनपानखादिमस्वादिमानि अनेकप्रकारकाऽऽहारपान खाद्यस्वाद्यानि उपस्कारयति पाचकनिष्पादयति, उपस्कार्य-निष्पाद्य मित्र-ज्ञाति-निजक-स्वजन-सम्बन्धि-परिजनान् तत्र-मित्राणि प्रसिद्धानि, ज्ञातयः सजातयः, निजकाः स्वकीयाः पुत्रादयः, स्वजनाः पितृव्यादयः, सम्बधिजन:पुत्रपुत्रीणां श्वशुरादयः, परिजनाः दासीदासादयः, इत्येतान् भोजयति, तस्मिन काले तस्मिन् समये भगवान् श्रीवीरस्वामी पक्षोपवासपारण के अर्द्धमासक्षपणपारणादिवसे मिक्षाचर्या यै तस्य-गाथापतेः गृहम् अनुप्रविष्टः। ततः तेन नागसेनेन गाथापनिना उत्कृष्टेन भक्तिबहुमानेन भत्तया बहुमानेन च भगवान् श्रीवीरस्वामी क्षीरं पायसं प्रतिलम्भितः। ततः खलु तेन द्रव्यशुद्धन, दायकशुदेन, प्रतिग्राहकशुद्धेन त्रिविधेन त्रिकरणशुद्धेन भगवति महावीरे प्रतिलम्भिते प्रतिग्राहिते सति तस्य नागसेनस्य गृहे इमानिन्वक्ष्यमाणानि पञ्च दिव्यानि वस्तूनि प्रादुर्भूतानि=देवैः प्रकटितान्यभवन् , तद्यथा-दे वैवसुधारा वृष्टा १, दशार्द्धवर्णानि पञ्चवर्णानि कुसुमानि पुष्पाणि निपातितानि २, चेलोत्क्षेप: वसवृष्टिः कृतः ३, दुन्दुभयः आहता-वादिताः ४, अन्तराऽपि च खलु आकाशे 'अहो दानम् अहो दानम्' इति धुषितम् उच्चरुच्चारितम् ॥१०८७।। उत्सव मनाया। उस में नाना तरह के अशन, पान, खाद्य और स्वाद्य :भोजन पाचकों से बनवाये । बनवाकर मित्रों को, सजातीयों को, पुत्र आदि निजक जनों को, काका आदि स्वजनां को, रिश्तेदारों को तथा दास-दासी आदि परिजनों को जिमाया। उस काल उस समय में भगवान् वीर प्रभु अर्धमास खमण के पारणक के दिन भिक्षाचर्या (गोचरी) के लिए उस गाथापति के घर में प्रविष्ट हुए। नागसेन गाथापति ने उत्कृष्ट भक्ति और बहुमान से भगवान् को खीर से प्रतिलम्बित किया-खीर बहराई । तब द्रव्यशुद्ध, दायकशुद्ध और पात्रशुद्ध इस प्रकार त्रिविधशुद्ध और त्रिकरण (मन, वचन, काय) से शुद्ध दान देने से नागसेन के घर में आगे कही जाने वाली पांच दिव्य वस्तुओं का प्रादुर्भाव हुआ, अर्थात् पांचदिव्य વધતી ગઈ અને બહારનાં દુઃખના નિમિત્તો ઉત્પન્ન કરનાર છે પણ, ભગવાનની અતુલ ક્ષમા અને ધીરજ તેમજ સહન શકિતને જોઈ, પ્રતિબંધિત થયાં. તેમાંના ઘણાં, વપરાક્રમ ફેરવી ભગીરથ પુરુષાર્થ આદરી, પાંચમી ગતિએ જશે. અર્થાત મેક્ષ પામશે.
પ્રભુ આત્મ-સ્થિરતામાં લય થવા તપશ્ચર્યા કરતા અને તે પંદર-પંદર દિવસ સુધી ચાલ્યા કરતી. આવી તપશ્ચર્યાને પારણે કઈ પણ યોગ્ય ઘરમાં ભિક્ષાર્થે પહોંચી જતા. ત્યાં પિતાના હાથને પાત્ર બનાવી, ઉભા રહેતા, અને ઘર ધણી નિર્દોષ આહાર જે આપે તેનું ગ્રહણ કરતા.
भगवति
प्रति लाभिते नागसेनगृहे पश्चदिव्यप्रकटनम् । ।मु०८७॥
॥२०७॥
श्री ३९५ सूत्र:०२
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२०८१
कल्पमञ्जरी
टीका
मूलम्-तए ण से समणे भगवं महावीरे तओ गामाओ निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता सेयंबियाए नयरीए मझ-मज्झेण विहरमाणे जेणेव सुरहिपुरं गयरं तेणेव उवागच्छइ । तत्थ णं पुढवीए पट्टसाडियं विव सागरमिव उच्छलततरंगतरंगियं गंगाणई उत्तरिउकामे भगवं तत्तीरे आगमी । तएणं से भगवं नावियस्स उग्गहेणं तीए नावाए ठिए। चलमाणी सा नावा अगाहजलम्मि पत्ता। तत्थ सुदाढानामे एगो नागकुमारदेवो निवसी। जो तिविटवासुदेवभवे भगवओ जीवेण हयस्स सीहस्स जीवो आसि। सो सुदाढादेवो भगवं दवणं पुचवेरं सरिय कोहेण धमधमेंतो आसुरत्तो मिसिमिसेमाणो भगवओ पासे आगंतूण आगासहिओ किलकिलरवं कुणमाणो एवं वयासी--"रे भिक्खू ! कत्थ गच्छसि ? चिट्ट चिट्ठ" एवं कहिय कप्पंतकालपवणमिव भयंकरं संवट्टगाभिहं वाउं विउव्विय उक्सग्गं करेइ । तं जहा-तेण संवदृगवाउणा रुक्खा पडिया, पव्वया कंपिया, धूलिपडलेण अउलो अंधयारो जाओ, जलुम्मीओ आगासं फुसिउमिव उच्छलंति पच्छा पडंति य, गंगाए जलम्मि सा नावा वि उवरि आगासे उप्पडइ निवडइ य, तेण दोलायमाणीए तीए नावाए खंभो भग्गो, कदुपट्टाणि तुडियाणि, पवणरोहिया पडागा फालिया, नावट्ठिया जणा भयभीया सयसयजीवणं संकेमाणा कलकलरावं करिउमारभिंसु । नावाए अत्तरूवो नाविओ मउब्विग्गो किंकायव्वमूढो संजाओ।
तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवो महावीरस्स पुन्वभवमित्तेहिं कंबल-संबलाभिहेहि दोहि बैमाणियं देवेहिं ओहिणा सुदाढाभिहनागकुमारदेवकयं उवसग्गं आभोगिय तत्थ आगमिय तं निवारिय, सा नावा तीरे ठाविया। तओ ते देवा मुदाढ नागकुमारदेवं निभच्छिय हणिउमुज्जया, करुणदचित्तण भगवया ते निवारिया। तएणं ते दोवि देवा नियरूवं पगडिय भगवं वदति नमसंति, वंदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसिं पाउन्भूया तामेव दिसि पडिगया।
खमासायरे वीयरागे भगवंउवसग्गकारगे मुदाढादेवे कोहभावं उवगारकारगेसु कंबलसंवलेस देवेस य रागभावं न किंचिति करीअ, उभयत्थनि समभावं दरिसीअ ।
तएणं नावडिया सव्वे जणा नियजीवणदायारं सयलजगजीवरक्खगं भगवं जाणिय भत्तिवहुमाणेणं थुइंमु ॥१०८८।। वस्तुएं प्रगट हुई। वे यह हैं-(१) देवों ने स्वर्ण की वर्षा की (२) पाँच वर्णों के पुष्पों की वर्षा की (३) वस्त्रों की दृष्टि की (४) दुंदुभियां बजाई और (५) आकाश में 'अहोदान, अहोदान' को घोषणा की ।।मू०८७॥
લેનાર-દેનાર અને જાતવ્ય વસ્તુ- આ ત્રણે મન, વચન, કાયારૂપ ત્રણ કરણથી શુદ્ધ હોવાને લીધે ત્યાં પાંચ દિવ્ય ડોળા વસ્તુઓ પ્રગટ થતી ‘નાગસેન” જેવા કે ઈ મહાન પુણ્યશાળી હોય તેને ત્યાં જ આવા પારણાને જોગ બનતો. (સૂ૦૮૭)
गङ्गानद्या भगवतः सुदंष्ट्र
प्रसर्ग वर्णनम्। ॥मू०८८॥
॥२०८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्र ॥२०९ ॥
TELLECT
鮮風
छाया -- ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरस्ततो ग्रामानिच्छति, निर्गत्य श्वेताम्बिकाया नगर्या मध्यमध्येन विहरमाणो यत्रैव सुरभिपुरं नगर तत्रैव उपागच्छति । तत्र खलु पृथिव्याः पट्टशाटिकामिव सागरमिवोच्छलत्तरङ्गतरङ्गितां गङ्गानदीं तरीतुकामो भगवान् तत्तीरे आगच्छत् । ततः खलु स भगवान् नाविकस्य अवग्रहेण तस्यां नाव स्थितः । चलन्ती सा नौरगाधजले प्राप्ता । तत्र सुदंष्ट्रनामा एको नागकुमारदेवो न्यवसत् । यस्त्रिपृष्ठवासुदेवभवे भगवतो जीवेन हतस्य सिंहस्य जीव आसीत् । स सुदंष्ट्रदेवो भगवन्तं दृष्ट्वा पूर्व वैरं स्मृत्वा क्रोधेन धमधमायमानः आशुरक्तो मिसमिसायमानो भगवतः पार्श्वे आगत्य आकाशस्थितः किलकिलरवं मूल का अर्थ - ' तरणं' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर उस उत्तरवाचाल गाँव से बाहर निकलते हैं। वहाँ निकल कर श्वेताम्बिका नगरी के बीचों बीच होकर जहाँ सुरभिपुर नामक नगर था, वहीं पधारते हैं। वहाँ पृथिवी की श्वेत साड़ी के सदृश तथा समुद्र के समान उछलती हुई तरंगों से तरंगित गंगा नदी को पार करने की इच्छा से भगवान उसके किनारे आये । तत्पश्चात् नाविक की आज्ञा लेकर भगवान नौका पर आरूढ़ हुए। चलती चलती वह नौका अथाह जल में जा पहुँची । वहाँ सुदंष्ट्र नामक सिंह का एक नाग कुमार देव निवास करता था, जो त्रिपृष्ठ वासुदेव के भव में भगवान् के द्वारा मारे गये सिंहका जीब था । अर्थात् उस पूर्व भव में भगवान् त्रिपृष्ठ वासुदेव थे, और यह देव सिंह था । त्रिपृष्ठ वासुदेव ने उस सिंह को मारा था। अतः सुदंष्ट्र देव भगवान् को देखकर, पूर्वभव के वैर का स्मरण कर के, क्रोध से माता हुआ, क्रुद्ध होता हुआ, क्रोध से जलता हुआ, भगवान् के पास आकर, अधर में स्थित होकर
भूझना अर्थ- 'तए णं' इत्याहि त्यारपछी भगवान उत्तर वायाण नामना ग्राभभांथी यथा समये नीजी શ્વેતાંબિકા નગરીની મધ્યમાંથી પસાર થઈ સુરભિપુર નામના નગરમાં પધાર્યા. જાણે પૃથ્વીએ ધવલવસ્ત્ર ધારણ કર્યું" હાય તેવાં નિર્માળ હિલેાળાં ખાતાં પાણી વાળી અને વિશાળ કાય સમુદ્રની જેમ માજા' ઉછાળતી એવી ગંગા નદીના તટે પ્રભુ પધાર્યા અને નદીને પેલે પાર જવા ઇચ્છા કરી. ત્યાં પડેલી નૌકાના માલિકની આજ્ઞા લઈ ભગવાન તે નૌકામાં બેઠા. પાણીને પંથ કાપતી આ નૌકા અગાધ જળ મધ્યે આવી પહોંચી. આ મધ્ય ભાગમાં ‘સુબ્તક’ નામના એક નાગકુમાર દેવ નિવાસ કરી રહ્યો હતો. ત્રિપૃષ્ઠવાસુદેવના ભવમાં ભગવાને જે સિંહને માર્યો હતો તેજ સિંહના આ જીવ હતો અને તે ‘સુદ્રક' નામના નાગકુમાર તરીકે અહીં જન્મ્યા હતો,
આ સુષ્તક દેવે ભગવાનને જોયા કે તરત જ પૂર્વભવના વેરતુ સ્મરણ થઈ આવ્યું. સ્મરણ માત્રથી તે ક્રોધાગ્નિથી બળવા લાગ્યા અને તરતજ ભગવાન પાસે આવી હવામાં અદ્ધર ઉભા રહી ‘કિલ-કિલ' અવાજ કરતાં
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
源強愛藏
कल्प
मञ्जरी
टीका
गङ्गानद्यां
भगवतः
सुदंष्ट्र
देवकृतो
पसर्ग
वर्णनम् ।
|म्०८८।।
॥२०९॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥२१॥
टीका
कुर्वन् एवमवादीत-रे भिक्षो! कुत्र गच्छसि ? तिष्ठ तिष्ठ' एवं कथयित्वा कल्पान्तकालपवनमिव संवर्तकाभिधं वायुं विकृत्य उपसर्ग करोति, तद्यथा-तेन संवर्तकवायुना वृक्षाः पतिताः, पर्वताः कम्पिताः, धूलिपटलेन अतुलोऽन्धकारो जातः। जलोर्मय आकाशं स्पष्टुमिव उच्छलन्ति पश्चात् पतन्ति च, गङ्गायाः जले सा नौरपि उपरि आकाशे उत्पतति निपतति च, तेन दोलायमानायाः तस्या नावः स्तम्भो भग्नः, काष्ठपट्टानि टितानि, पवनरोधिका पताका स्फटिता, नौस्थिता जनाः भयभीताः स्व-स्व-जीवन शङ्कमानाः कलकलरवं कर्तुमारभन्त । नाव आत्मरूपो नाविको भयोद्विग्नः किंकर्तव्यमूढः संजातः । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो 'किल-किल' शब्द करता हुआ बोला-'रे भिक्षु, कहाँ जाता है ? ठहर, ठहर !' इस प्रकार कह कर उसने प्रलयकालीन पवन के समान संवर्तक नामक वायु को विकुर्वणा करके उपसर्ग किया। उपसर्ग इस प्रकार हुआ-उस संवर्तक से वृक्ष गिर गये, पर्वत काप उठे, धल का ऐसा पटल उठा कि अतुल अंधकार छा गया। जल की हिलोरें जैसे आकाश को स्पर्श करने के लिए उपर उछलतीं और बाद में गिरती थीं। गंगा के पानी में वह नौका भी आकाश में उड़ने और नीचे गिरने लगी। डगमगाने के कारण उस नौका का स्तंभ टूट गया। काठ के पटिये टूट गये। हवा को रोकने वाली पताका (पाल) फट गई। नौका पर आरूढ़ जन भयभीत हो गये, जीवन के विषय में शंका करते हुए कल-कल शब्द करने लगे। नौका का नाविक चिन्तित हो उठा, भय के कारण खिन्न हो गया और कि कर्तव्यमृढ़ हो गया। બલવા લાગ્યો–“હે ભિક્ષુક ! કયાં જાય છે? ઉભે રહે !' આમ કહી પ્રલય નીપજાવે તેવાં સંવર્તક નામના વાયુને વૈક્રિય શક્તિ દ્વારા પેદા કર્યો અને ભગવાનને ઉપસર્ગ આપવા તૈયાર થયે. આખા ઉપસર્ગનું વર્ણન નીચે મુજબ છેઃ
આ પ્રલયકારી પવનને લીધે વૃક્ષે ઉખડીને પડવા લાગ્યાં, પર્વતે કંપવા લાગ્યાં, ધૂળને વળ ચડાવી તેણે સર્વત્ર અંધકાર પાથરી દીધે. માજાઓ ખૂબ ઉછળવા લાગ્યાં, આ મેજાએ જાણે આકાશને સ્પર્શી રહ્યા હોય તેમ જણાવા લાગ્યાં. આ મજા એ ઉચે ચઢીને નીચે પટકાતી વેળાએ ભય કર ગજનાઓ થતી હતી. આ મોજાંએને કારણે ગંગાના પાણીમાં વહેતી આ નૌકા પણ આકાશમાં ઉછળતી અને ફરી પાછી નીચે ગબડી પડતી હતી. ડગમગવાને કારણે તેને સ્થંભ તૂટી ગયે, : લાકડાનાં પાટિયાં પણ• વેરવિખેર થઈ ગયાં. હવાને આધારે ફરફરતે સઢ પણ ફાટી ગયે. હલેસાં કાંઈ કામના ન રહ્યાં. નૌકામાં બેઠેલાં માણસો ભયભીત થઈ ગયાં. જીવનદોરી તૂટી જવાની શંકાથી હાહાકાર થવા મંડયા. નૌકાને નાવિક પણ ચિંતાતુર થઈ ગયા. ભયના કારણે તેને ખૂબ ખિન્નતા વ્યાપી ગઈ. તે દિમૂઢ અને વિચારશૂન્ય થઈ ગયે.
गङ्गानद्यां भगवतः
सुदंष्ट्र देवकृतोपूसर्ग वर्णनम्। सू०८८॥
॥२१०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
॥२१॥
टीका
महावीरस्य पूर्वभवमित्राभ्यां कम्बल-शम्बलाभिधाभ्यां द्वाभ्यां वैमानिकदेवाभ्याम् अवधिना सुदंष्ट्राभिधनागकुमार देवकृत मुपसर्गमायोग्य तत्रागत्य तं निवार्य सा नौस्तीरे स्थापिता। ततस्तौ देवौ सुदंष्ट्रनागकुमारदेवं निर्भय॑ हन्तुमुद्यतौ ! करुणाईचित्तेन भगवता तौ निवारितौ। ततः खलु तौ द्वावपि देवौ निजरूवं प्रकटय्य भगवन्तं वन्देते नमस्यतः, वन्दित्वा नमस्यित्वा यस्या एव दिशः प्रादुर्भूतौ तामेव दिशं प्रतिगतौ।
क्षमासागरो वीतरागो भगवान् उपसर्ग कारके सुदंष्ट्रदेवे क्रोधभावम् , उपकारकारकयोः कम्बल-शम्बलयो र्देवयोश्च रागभावं न किञ्चिदपि अकरोत् , उभयत्रापि समभावमदर्शयत् ।
ततः खलु नौस्थिताः सर्वे जना निजजीवनदातारं सकलजगज्जीवरक्षकं भगवन्तं ज्ञात्वा भक्तिबहुमानेनाऽस्तुवन् ॥ मू०८८॥
उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर के पूर्वभव के मित्र कम्बल और शम्बल नामक दो वैमानिक देवों ने अवधिज्ञान से सुदंष्ट्र नामक नागकुमार देव के द्वारा किया हुआ उपसर्ग जाना। वे वहाँ आये और उसे रोक कर नौका किनारे पर रख दी। तत्पश्चात् उन दोनों देवों ने सुदंष्ट्र नागकुमार देव को फटकारा और वे स्वकृत अपराध का दण्ड देने को उद्यत हुए। मगर करुणामयचित्तवाले भगवान् ने उन्हे रोक दिया तब उन दोनों देवोंने अपना असली रूप प्रगट कर के भगवान् को वन्दना की, नमस्कार किया। वन्दना और नमकार करके जिस दिशा से प्रकट हुए थे, उसी दिशा में चले गये ।
क्षमा के सागर वीतराग भगवान् ने उपसर्ग करने वाले सुदंष्ट्र देव पर किंचित् भी द्वेष नहीं किया, और उपकार करने वाले कंबल शंबल देवों पर किंचित् भी राग नहीं किया। उन्हों ने दोनों पर
તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના પૂર્વભવના કંબલ અને શબલ નામના બે વૈમાનિક દેવમિત્રોએ અવધિજ્ઞાન દ્વારા ભગવાન ઉપર વરસતી આ દુઃખની હેલી જાણી લીધી. “સુદં’, નામને નાગદેવ આ વિતક વરતાવી રહેલ છે તે પણ જ્ઞાનના પ્રભાવે જાણ્યું. આ બન્ને દેવમિત્રો ત્યાં આવ્યા અને ઓંકાને કિનારા પર સહીસલામત લઈ આવ્યા અને નાગકુમાર દેવને વધારે ઉપસર્ગ કરતા રોકી પાડો. ત્યારબાદ આ બને એ નાગકુમાર દેવને પડકાર્યો અને માર મારવા તૈયાર થયા; પરંતુ કરૂણાના સાગર ભગવાને આ બન્ને દેવેને તેમ કરતા રોકયા. દેએ પિતાનું મૂળ સ્વરૂપે પ્રગટ કર્યું અને વંદન-નમસ્કાર કરી જે દિશામાંથી આવ્યા હતા તે દિશામાં ચાલ્યા ગયા.
ક્ષમાના સાગર એવા વીતરાગી પ્રભુએ વિતક વિતાડના૨ સુદંષ્ટ્ર દેવ ઉપર જરા પણ દ્વેષ કર્યો નહિ; તેમ જ ઉપકાર કરવાવાળા કંબલ અને શંબલ દેવે પર જરા પણ અનુરાગ ભાવ કર્યો નહિ. ભગવાને બન્ને જણા ઉપર
गङ्गानद्यां भगवतः सुदंष्ट्र देवकृतो
पसर्ग
वर्णनम्। म्०८८॥
॥२१॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२१२॥
藏藏漢發
漫漫
टीका- 'तए णं' से समणे' इत्यादि । ततः = नागसेनगृहे पारणानन्तरं खलु स श्रमणो भगवान महावीरः ततः=तस्मात् उत्तरखाचालाभिधाद् ग्रामात् निर्गच्छति = निःसरति, निर्गत्य = निःसृत्य श्वेताम्बिकाया नगर्या मध्यमध्ये विहरमाणो गच्छन् यत्रैव प्रदेशे सुरभिपुरं नगरं तत्रैव उपागच्छति । तत्र = सुरभिपुरनगरसमीपे खलु पृथिव्याः पट्टशाटिकामिव = पट्टाम्बरायमाणाम्, सागरमिव = समुद्रमित्र उच्छलत्तरङ्गतरङ्गिताम् = उद्गच्छत्तरङ्गवतीम् गङ्गानदीम् उत्तरीतुकामः - पारंगन्तुमिच्छुः, भगवान तत्तीरे = गङ्गानदीतटे आगच्छत् । ततः = नदीतीरागमनानन्तरं खलु स भगवान् नाविकस्य अवग्रहेण = आज्ञया तस्यां नावि= नौकायां स्थितः = उपविष्टोऽभवत् । ततो नद्यां चलन्ती= तरन्ती सा नौः अगाधजले प्राप्ता = आगता । तत्र = अगाधजलमध्ये सुदंष्ट्रनामा एको नागकुमारदेवो न्यवसत् । ही समभाव प्रदर्शित किया। तत्पश्चात् नौका पर सवार सभी जनों ने भगवान् को अपना जीवनदाता और सकल जगत् के जीवों का रक्षक जान कर भक्ति और बहुमान के साथ उन की स्तुति की ||०८८|| टीका का अर्थ - नागसेन के घर पारणा करने के पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर उस उत्तरवाचाल नामक ग्राम से निकले । निकल कर श्वेताम्बिका नगरी के बीचोबीच हो कर विचरते हुए जिस प्रदेश में सुरभिपुर नगर था वहीं पहुँचे। सुरभिपुर नगर के निकट पृथ्वी के पटाम्बर के समान तथा समुद्र के सदृश उछलती हिलोरों से हिलुरती हुई गंगा नदी को पार करने की इच्छा करने वाले प्रभु गंगा के किनारे पर पधारे। नदी किनारे आने के अनन्तर भगवान् नाविक की आज्ञा लेकर उस नौका में बिराजे। चलती - चलती नौका अगाध जल में आई। उस अगाध जल में सुदंष्ट्र नामक एक नागकुमार देव
સમભાવ જ પ્રગટ કર્યાં. નૌકા સહીસલામત આવતાં તેની અંદર બેઠેલા મુસાફરોએ પ્રભુને જીવનદાતા માની તેમજ પ્રણીમાત્રના રક્ષક માની તેમની ભક્તિ અને બહુમાન કર્યા. (સૂ૦૮૮)
ટીકાનો અ– અચાનક નાગસેનના પુણ્યના બળે તેના ઘેર પ્રભુનું પારણું થયું. ત્યારપછી પ્રભુ ઉત્તરવાચાલ ગામમાં ચાલી નીકળ્યા. ‘ઉત્તરવાચાલ’ગામથી સુરભિપુર જવામાં વચ્ચે શ્વેતાંબિકા નગરી આવતી હતી. રસ્તા નગરીની મધ્યમાં થઈને જ પસાર થતા હતા. સુરભિપુર નગરીની નજીકમાં થઈને હિલેાળા મારતી સફેદ દૂધ જેવી ગંગા નદી વહેતી હતી. આ નદી એળગીને સુરભિપુર નગરમાં પહોંચાય તેમ હતુ. લેકે આ કાંઠેથી સામે કાંઠે અવરજવર હાડકા દ્વારા કરી રહ્યા હતા. બન્ને સામસામે કાઠે આવેલાં ગામેાના તમામ જાતના વ્યવહાર નાવડાંએ મારફત જ ચાલી રહ્યો હતો. ભગવાન સામે કાંઠેના ગામે જવા ઇચ્છતા હતા તેથી તે નાવિકની રન્ત લઈ તેમાં બેસી ગયા. અહીં દરિયા જેવી વિશાલ ગંગા નદીમાં સુદ્ર નામના નાગકુમાર દેવ વસતા હતા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
海防通道,通通道宜强防
कल्पना
मञ्जरी
टीका
गङ्गानद्यां
भगवतः
सुर्दष्ट्र
देवकृती
पसर्ग
aणनम् ।
|| सू० ८८||
॥२१२॥
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२१३॥
मञ्जरी
टीका
यः सुदंष्ट्र देवः त्रिपृष्ठवासुदेवभवे भगवतो जीवेन हतस्य सिंहस्य जीव आसीत्। सः अगाधजलवासी सुदंष्ट्रदेवो भगवन्तं श्रीवीरस्वामिनं दृष्ट्वा पूर्व वैरं स्मृत्वा क्रोधेन धमधमायमानः="धमधम" इति शब्दं कुर्वन् आशुरक्तः शीघ्रारुणलोचनः मिसमिसायमानः क्रोधाग्निना जाज्वल्यमानश्च सन् भगवतः-श्रीवीरपभोः पाचे आगत्य आकाशे स्थितः किलकिलरवं-किलकिलेति शब्दं कुर्वन् एवम्-अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत-रे भिक्षो। कुत्र गच्छसि ? तिष्ठ तिष्ठ" एवं कथयित्वा कल्पान्तकालपवनमिव-प्रलयकालपवनवत् भयङ्कर संवर्तकाभिध-संवर्तकनामक वायु विकृत्य वैक्रियशत्तया सनुत्पाद्य उपसर्गकरोति । तद्यथा-तेन-विकृतेन संवर्तकवायुना वृक्षाः निवास करता था, जो त्रिपृष्ठ वासुदेव के भव में भगवान् के जोव के द्वारा मारे गये सिंह का जीव था। अगाध जल में निवास करने वाला सुदंष्ट्र देव भगवान् वीर प्रभु को देखकर और पूर्ववर का स्मरण कर के क्रोध से धमधमाता हुआ, लाल लाल लोचन करके, दांत पीसता हुआ भगवान् के पास आकर और 'किलकिल' शब्द करता हुआ इस प्रकार बोला- अरे मिक्षुक, जाता कहाँ है ? ठहर, ठहर !' इस प्रकार कह कर प्रलय-समय की वायु के समान भयंकर संवतंकनामक वायु को विकुर्वणा करके उसने उपसर्ग किया।
વેરની ભૂમિકા એવી દુર્ઘટ હોય છે કે તેનું બીજ જે એક વખત પણ ભૂલેચૂકે વાઈ ગયું હોય તે તે બીજ વડવાઈઓની માફક ફૂટી નીકળે છે અને તેને છેડે પણ આવો જ નથી. એક વેર વાળતાં બીજું વેર ઉભું જ થાય છે અને તેની પરંપરા ભવોભવ વધતી જ જાય છે, માટે જ્ઞાનીઓ પિકારી પોકારીને કહે છે કે વેર ઉભું થવા જ દેવું નહિ, અને કદાચ ઉભુ થયું હોય તે તેનું નિરાકરણ તુરત લાવ પરસ્પરમાં ક્ષમાપના થઈ જવી જોઈએ, નહિતર એની ભૂમિકા વધતાં તેને પાર આવશે નહિ.
આ પ્રમાણે ભગવાનને જીવ જ્યારે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવપણે અવતર્યો હતો ત્યારે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવે લોકોને રંજાડનારા એક કુર:સિંહને ચીરી નાખ્યો હતો. તેનું વેર વધતાં તેનું ફળ તે સિહે સુદંષ્ટ્ર દેવપણે અવતરી આ વખતે ભગવાન પાસેથી વસુલ કરવા માંડ્યું. વેરી વેરીને તુરત જ ઓળખી કાઢે છે તે જીવને સ્વભાવ ઘડાઈ ગયે હોય છે.
એકબીજાને સમાગમ થતાં જ પૂર્વના વેરનાં બંધને ઉછળી આવે છે. વેર એ માયાવી ગાંઠ છે અને જીવ પિતાની વકતા અનુસાર તે ગાંઠને બાંધે છે, પિષે છે અને વધારી-ઘટાડી પણ શકે છે. આ ગાંઠ બંધાતા જીવમાં માયા-કપટના દોષે એક પછી એક વધતાં જ જાય છે, જેના પરિણામે કષાય યુક્ત થઈ મહાન નિવિકમ ઉપાર્જન
કરે તે આત્મા ભવોભવમાં પૂર્વનાં વેર લેતે જાય છે અને સાથે સાથે નવાં વેરનાં બંધને બાંધતો જાય છે, ઈતિ માટે જ શાસકારો કહે છે કે
महानद्यां भगवतः सुदंष्ट्रदेवकृतोपसर्ग
वर्णनम्।
मू०८८॥
॥२१३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२१४॥
कल्पमञ्जरी
टीका
पतिताः पर्वताः कम्पिताः, धूलिपटलेन-धूलिसमूहेन अतुल: धोरः अन्धकारो जातः । जलोर्मयः जलतरङ्गा हो आकाशं स्पष्टुमिव-आकाशस्पर्शनार्थमिव उच्छलन्ति-उपरिगच्छन्ति, पश्चात् उच्छलनानन्तरम् पतन्ति नीचरागच्छन्ति च। ततश्च-पङ्गायाः जले सा नौः नौका अपि उपरि ऊर्चे आकाशे उत्पतति च-पुनः निपतति= अध आगच्छति। तेन-उत्पतननिपतनोभयव्यापारेण दोलायमनाया: दोलावदाचरन्त्याः तस्याः गङ्गाजलमध्यस्थितायाः नाव: नौकाया स्तम्भः स्थूणा, भग्नः त्रुटितः, काष्ठपट्टानि त्रुटितानि, तथा पवनरोधिका-वायुनिरोधनकारिका पताका-दण्डावलम्बितवैजयन्ती स्फटिता-विदीर्णा, नौस्थिताः नौकायामुपविष्टा जनाः लोकाःवह इस प्रकार-वैक्रियशक्ति से उत्पन्न किये हुए वायु से वृक्ष गिर पडे । पर्वत डोलने लगे। धलि के पटल से घोर अंधकार छा गया। जल की लहरें जैसे आकाश को छूने के लिए जाती हो उस प्रकार ऊपर जाने लगी और नीचे गिरने लगीं। इस कारण गंगा के जल में वह नौका भी ऊंची-नीची होने लगी। ऊंची-नीची होने के कारण हिंडोले (झला) के समान हिलतो हुइ नौका का मस्तूल (स्तंभ) भग्न हो गया। लकडी के पटिये टूट गये। वायु के वेग का निरोध करने वाली पताका-डंडे पर फहराती हुई वैजयन्ती
"मा भवन सोमव महि, थयु ३२ विरोध, અંધ બની અજ્ઞાનથી, કયે અતિશય ક્રોધ,
તે સવિ મિચ્છામિ દુક્કડ. જીવ ખમાવું છું સવિ, ક્ષમા કરો સદાય, વેર વિરોધ ટળી જજે, અક્ષયપદ સુખદાય,
सममावि मातम थशे. ભારે કર્મી જીવડાં, પીવે વેરનું ઝેર, ભવ અટવીમાં તે ભમે, પામે નહિ શિવ લહેર,
धनु म वियाने." આ પ્રમાણે પ્રભુને જોતાં જ નાગકુમારને અત્યંત ઝેર વ્યાપી ગયું અને દાંત પીસતે ભગવાનની પાસે આવી ઉપસર્ગ માંડયો. આ દેવે પ્રચંડવાયુ વિકુવીને જળમાં અનેક પહાડ જેટલાં મોજાં ઉભાં કર્યા. આ મોજાંઓના ઉછાળાને લીધે નાવડી પણ અહીંતહીં ઉછળીને પડવા લાગી. તેને કાટમાળ બધે તૂટી ફૂટી ગયે અને હમણાં જ નદીના
गङ्गानद्यां भगवतः सुदंष्ट्रदेवकृतो
पसर्गवर्णनम् । मू०८८॥
॥२१४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी
॥२१५॥
टीका
भयभीताः भयोद्विग्नाः स्वस्वजोवन-निजनिज जीवितंशङ्कमानाः सन्तः कलकलरावं-कोलाहलशब्दं कर्तुमारभन्त । नाचनौकायाः, आत्मरूपः आत्मस्वरूपः, रक्षक इत्यर्थः, नाविको भयोद्विग्नः भयत्रस्तः किं कर्तव्यमूढः= विचारशून्यः संजातः।
कल्पतस्मिन काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पूर्वभवमित्राभ्यां कम्बलशम्बलाभिधाभ्यां कम्बल-शम्बलनामकाभ्यां द्वाभ्याम् , वैमानिकदेवाभ्याम् आधिना अवधिज्ञानोपयोगेन सुदंष्ट्राभिधनागकुमारदेवकृतम् उपसर्गम् आभोग्य-ज्ञात्वा तत्रागत्य तम-उपसर्गम् निवार्य-दरीकृत्य सा नौः तीरे-गङ्गायास्तटे स्थापिता। ततस्तौ-कम्बल-शम्बलौ देवौ सुदंष्ट्रनागकुमारदेवं निर्भय दुर्वचनमुक्त्वा हन्तुंनाडयितुमुद्यतौ जातो, तदृष्ट्या (पाल) फट गई। नौका पर सवार लोग भय के कारण उद्विग्न हो उठे। उन्हें अपने-अपने जीवन के लिए सन्देह हो गया-सोचने लगे-न जाने बचेंगे या मरेंगे? वे कोलाहल मचाने लगे। नौका के भग्न हो जाने के कारण नाविक चिन्तित हो गया, भय से त्रस्त हो गया और उसे भान न रहा कि क्या क' औरक्या न करूं !
सोलार गङ्गानद्यां उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर के पूर्वभव के मित्र कम्बल और शम्बल
भगवतः नाम के दो वैमानिक देवोंने अवधिज्ञान के उपयोग से सुदंष्ट्रनामक नागकुमारदेवद्वारा कृत उपसर्ग को जाना, समुदंष्ट्रजानकर वे वहाँ आये और उस उपसर्ग को रोक दिया। उन्हों ने वह नौका गंगा के किनारे लेजा कर मार
देवकृतो. स्थापित कर दी। तत्पश्चात् कम्बल और शम्बल देव सुदंष्ट्र-नागकुमार देव को दुर्वचन कह कर मारने को
पूसर्ग
वर्णनम् । તળીએ જઈ બેસશે એમ આગાહી થવા લાગી. તેમાં બેઠેલા મુસાફરોના જીવ તળીએ બેસી ગયા. લેકે “બચાવો, मू०८८॥ બચાવો’ના પિકાર કરવા લાગ્યા. કેટલાક પિતાના ઈષ્ટ દેવનું સ્મરણ કરતાં જીવવાની આશા પણ છેડીને બેઠાં હતાં.
ભગવાન આ દરેકની સામે દયાળુ ભાવે જોઈ રહ્યા હતા. તેઓ મનમાં વિચારતા કે આ જીવોએ પણ મારી જ સાથે આ દેવનું વેર બાંધ્યું હશે. આ બધે તરફડાટ દેવને જ છે એમ ભગવાન પિતે જાણતા હતા છતાં લેકેને કાંઈ કહ્યું નહિ, તેમ જ સારે પણ કર્યો નહિ. ભગવાનના ખ્યાલમાં હતું કે આ વેરને બદલે છેલ્લે જ છે, તેથી તે કમ પૂરું થતાં આપ આપ શાંતિ થઈ જશે. કેટલાક તો ભગવાનને આ તેફાન શાંત કરવા વિનંતિ
॥२१५॥ પણ કરતા હતા; અને ભગવાન તેમને શાંત રહેવા સૂચના પણ આપતા હતા. આ કર્મનું ફળ પુરૂં થતાં ભગવાનના પૂર્વભવેના મિત્રો આવી પહોંચ્યા અને તેઓએ આ દેવને તેમ કરતે અટકાવી તેકાનને શાંત પાવું. નોકાને કાંઠે દેરી ગયા. સહિસલામતપણે કિનારે પહોંચી જતાં લોકોના ખોળિયામાં જીવ આવ્યો. ઘડી પહેલાં જીવન તૂટવાની અણી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર:૦૨
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्र ॥२१६॥
कल्पमञ्जरी टीका
करुणाईचित्तेन भगवता तौ देवी तत्कार्याद निवारितौ । ततः खलु तौ कम्बल-शम्बलौ द्वावपि देवौ निजरूपं स्वकीयदेवस्वरूपं प्रकटय्य भगवन्तं-श्रीवीरस्वामिनं वन्देते नमस्यतश्च, वन्दित्वा नमस्यित्वा च यस्या एव दिशः प्रादुर्भतौ तामेव दिशं प्रतिगतौ। क्षमासागरः वीतराग रागद्वेषवर्जितो भगवान् श्रीवीरमभुः उपसर्गकारके सुदंष्ट्रदेवे.क्रोधभावं, च=पुनः उपकारकारकयोः-उपसर्गनिवारकत्वेनोपकारिणोः कम्बल-शम्बलयोदेवयोः रागभावं किश्चिदपि अणुमात्रमपि न नैव अकरोत् कृतवान । किन्तु उभयत्र-सुदंष्ट्रनागदेवे कम्बल-शम्बलदेवयोश्च समभावम् अदर्शयत्-दर्शितवान् ।
ततः खलु नौस्थिताः सर्वे जताः निजजीवनदातारं स्वजीवितदायकं सकलजगज्जीवरक्षक-समस्तभुवनवर्तिप्राणित्राणपरायणं भगवन्त श्रीवीरप, ज्ञात्वा भक्तिवहुमानेन अस्तुवन् तत्प्रभाववर्णकवाक्यैः स्तुतवन्तः (सु०८८)
मूलम्--तएणं से समणे भगवं महावीरे नावाओ ओयरइ ओयरित्ता महारणे सुण्णागारे रत्तीए काउस्सग्गे ठिए। तत्थ णं भगवो पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि माईमिच्छादिट्ठी एगे संगमाभिहे देवे अंतियं पाउन्भूए। तए णं से देवे आसुरत्ते रुटे कुविए चंडिकिए मिसिमिसेमाणे काउस्सगढियं पहुं एवं वयासी-- "हे भो भिक्खू ! अपस्थियपत्थया! सिरी-हिरी-धिइ-कित्ति परिवज्जिया ! धम्मकामया ! पुण्णकामया! सग्गकामया! मोक्खकामया), धम्मकविया ! ४, धम्मपिवासिया! ४, नो णं तुम ममं जाणासि ? अहं तुमं धम्माश्री तैयार हुए। यह देखकर करुणा से आद्र चित्तवाले भगवान् ने दोनों देवों को मारते रोक दिया। तत्पश्चात् कम्बल और शम्बल दोनों ही देवोंने अपने देव-रूप को प्रकट कर के भगवान् वीर प्रभु को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना-नमस्कार कर के वे जिस दिशा से प्रकट हुए थे उसी दिशा में चले गये।
क्षमा के सागर और रागद्वेष से रहित भगवान् वीरने उपसर्गकर्ता सुदंष्ट्र पर किंचित भी क्रोधभाव नहीं किया और उपकारकर्ता कम्बल-शम्बल देवों पर अणुमात्र भी राग नहीं किया। उन्हों ने सुदंष्ट्र, कम्बल और शम्बल के प्रति समभाव ही प्रदर्शित किया। तब नौका पर सवार सभी लोक भगवान महावीर को हो अपना जीवनदाता एवं जगत के समस्त जीवों का त्राता जानकर भक्ति और बहुमान के साथ उनके प्रभाव का वर्णन करने वाले वाक्यों से स्तुति करने लगे ॥सू०८८॥ પર હતું તે ઘડી પછી સંધાઇ જતાં લોકોમાં આનંદ આનંદ વ્યાપી રહ્યો અને પ્રભુને ભક્તિભાવે પ્રાર્થવા લાગ્યા.
અપાર વેદના આપનાર તરફ પણ ભગવાન અદ્વેષી રહ્યા; તેમ જ દુઃખમાંથી છોડાવનાર તરફ પણ અરાગી રહ્યા. આવું તેમનું વર્તન જોઈ દેવમિત્રો વિસ્મય પામ્યાં અને તેમની સ્તુતિ કરો નિવાસસ્થાને પાછા ફર્યા. મુસાકરી આવું દશ્ય જોઈ. અનુભવી આ સાધુને અંતરના આશીવાદ આપતા તેમની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. (સૂ૦૮૮)
उपकारएकापकारक
विषये भगवतः समभावः॥ सू०८८।।
॥२१६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२१७॥
परिभंसेमि" ति कट्ठ पउरं रयपुंज उप्पाडिय पहुस्स सासोच्छासं निरुंधइ। तह वि पहुं अक्खुद्धं दणं पच्छा से तिक्खतुंडाओ महापिवोलियाओ विउब्विय ताहि दसावेइ, निदंसावेइ, उवदंसावेइ तेण पहुसरीराओ पबलरुहिरधारा निस्सरेइ, तहवि पहू नो चलेइ । तओ पच्छा तिक्खविसभरियकंटयाई विच्छियसयसहस्साई विउव्विय पहुं उवसग्गेइ । पच्छा तेण विगरालमुंडे तिक्खदंते दंती विउविए । से णं सुंडाए भयवं उट्ठाविय अहे पाडेइ,
कल्पतो छुरियतिक्खदंतग्गेण विदारिय पाएहिं मदेइ । तओ से भयभेरवेण पिसायरूवेण भीसेइ । तओ सीहं
मञ्जरी
टीका विउब्धिय पहु सरीरं फालेइ । तए णं भगवओ उवरि महाभारं लोहमयं गोलयं पक्खिवेइ । एवं सप्परिच्छसूयरभूयपेयाइकएहिं नाणाविहेहि उवसग्गेहि उवसग्गिोऽवि भगवं अविचलिए अकंपिए अभीए अतसिए अत्तत्थे अणुव्विग्गे अक्खुभिए असंभंते तं उज्जलं मह विउलं घोरं तिव्वं चंडं पगाढं दुरहियासं वेयणं समभावेण सम्म सहेइ खमेइ तितिक्खेड अहियासेइ नो णं मणसावि तस्स असुहं चिंतेइ, तुसिणीए धम्मज्झाणोवगए चेव विहरइ । एवं से संगमे देवे जणवयविहारं विहरमाणं भगवं पच्छा गमिय छम्मासं जाव उवसग्गीय तहावि बहुस्स बजरिसहनारायसंघयणतणेण न पाणहाणी जाया।
एवं णं विहरमाणे भगवं संवच्छरं साहियं मासं सचेलए, तओ परं अचेलए होत्था । तए णं से समणे भगवं महावीरे पुवाणुपुचि चरमाणे गामाणुगाम दुइज्जमाणे बीयं चाउम्मासं
म संगमदेवोरायगिहस्स णयरस्स नालंदाभिहाणे पाडगे मासमासक्खमणतवेणं ठिए। तत्थ णं पढममासक्खवणपारणगे विजयसेटिणा भगवं पडिलाभिए १। एवं बितियपारणगे नंदसेठिणा, तइयपारणगे सुनंदसेटिणा, चउत्थपारणगे बहुल
वर्णनं माहणेण पडिलाभिए । सव्वत्थ पच दिव्वाई, पाउन्भूयाई २ । एवं तइयं चाउम्मासं चंपाए गयरीए दुदुमास
चूतुर्मास
वर्णनं च। क्खमणेण ठिए ३। चउत्थं चाउम्मासं चउम्मासक्खमणेण पिट्टचंपाए ठिए ४। पंचमं चाउम्मासं भदियाए
है।सू०८९॥ णयरीए नाणाविहाभिग्गहजुत्तेणं चाउम्मासक्खमणेणं ठिए ५। छटुं पुण चाउम्मासं भदियाए णयरीए नाणाविहाभिग्गहजुत्तेणं चाउम्मासियतवेणं ठिए ६ । सत्तमं चाउम्मासं आलंभियाए णयरीए चाउम्मासियतवेण ठिए ७। अट्ठम चाउम्मासं रायगिहे णयरे चाउम्मासियतवेण ठिए ८ ॥मू०८९।।
छाया-ततः खलु स श्रमणो भगवान महावीरोनावोऽवतरति, अवतीर्य महाऽरण्ये शून्यागारे रात्रिके कायोत्सर्गे मूल का अर्थ-तएणं' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर नौका से नीचे उतरे और
॥२१७॥ एक महारण्य में जाकर मूने घर में रातभरका कायोत्सर्ग करके स्थित हो गये । वहाँ मध्य रात्रि के समय
भूगन। मथ-'तए णं'त्या. त्या२पछी भावान नावामांया नाय तरी से महा२९य त२५ याक्षी નીકળ્યા, આ અરણ્યમાં એક સુનું ઘર હતું. ત્યાં આખી રાત કાયસંગમાં ઉભા રહ્યા. ત્યાં મધ્યરાત્રિના સમયે માયીક શાહ
पसूर्ग
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥२१८॥
स्थितः। तत्र खलु भगवतः पूर्वरात्रापररात्रकालसमये मायी मिथ्यादृष्टिरेकः सङ्गमाभिधो देवोऽन्तिकं प्रादुर्भूतः। ततः खलु स देव आशुरक्तो रुष्टः कुपितः चण्डिक्यितः मिसमिसायमानः कायोत्सर्गस्थितं प्रभुमेवमवादी"हं भो भिक्षो ! अपार्थितप्रार्थक ! श्री-ही-धृति-कीर्तिपरिवर्जित ! धर्मकामक ! पुण्यकामक ! स्वर्गकामक! मोक्षकामक! धर्मकाक्षित ! ४ धर्मपिपासित ! ४ नो खलु त्वं मां जानासि, अहं त्वां धर्मात् परिभ्रंशयामि" इति कृत्वा प्रचुरं रजःपुञ्जमुत्पात्य प्रभोः श्वासोच्छ्वासं निरुणदि । तथापि प्रभुमक्षुब्धं दृष्ट्वा पश्चात् स तीक्ष्णतुण्डाः महापिपीलिकाः विकृत्य तामिर्दशयति, निदंशयति, उपदंशयति, तेन प्रभुशरीरात प्रबलरुधिरधारा निःसरति, तथाऽपि प्रभुनों चलति । ततः पश्चात् तीक्ष्णविषभृतकण्टकानि वृश्चिकशतसहस्राणि विकृत्य प्रभुमुपसमायी मिथ्यादृष्टि संगम नामक एक देव भगवान् के निकट प्रकट हुआ। तदन्तर वह देव शीघ्र ही लाल चोल हो गया। रुष्ट, कुपित, रौद्राकारधारक और दांत पीसता हुआ वह देव कायोत्सर्ग में स्थित भगवान् महावीर से इस प्रकार बोला-'अरे भिक्षु ! मौत की कामना करने वाले ! अरे श्री, ही, धृति, कीर्ति से शून्य ! अरे धर्म की कामना करने वाले ! स्वर्ग की कामना करने वाले ! मोक्ष की कामना करने वाले ! अरे धर्म की आकांक्षा करने वाले (४) अरे धर्म के पिपासु (४)! तू मुझे नहीं पहचानता है ? देख, मैं तुझे अभी ही धर्म से भ्रष्ट कर देता हूँ।
इस प्रकार कह कर उसने विशाल रजका पुंज (धूल का पटल) उडा कर भगवान् के श्वासोच्छ्वास को रोक दिया। तब भी भगवान् वर्धमान स्वामी को क्षुब्ध हुआ न देखकर उसने तीखे मुख वाली बडी बडी चीटियों की विकुर्वणा कर के उन से डसवाया, खूब डॅसवाया और पूरी तरह डॅसवाया। उस से प्रभु के शरीर से रुधिर की प्रबल धारा वह निकली. फिर भी प्रभु चलायमान न हुए। तत्पश्चात् उग्र विष से परिपूर्ण काटोंઅને મિથ્યા દષ્ટિવાળે અધમ દેવ જેનું નામ સંગમ હતું તે ભગવાનની પાસે આવી પ્રગટ થયા. આવતાની સાથે તેણે લાલાશ ધારણ કરી, રૂછપુષ્ટ શરીરનો આકાર કરી કોપાયમાન દૃષ્ટિએ ઉભો રહ્યો તેને દેખાવ ભયંકર રૌદ્રતાવાળા હતા. તેણે દાંત કચકચાવીને ભગવાનને કહ્યું કે “અરે ભિક્ષુ ! તું મને શરણે આવ્યા છે ! તું લજજા૨હિત થઈ રહ્યો છે લક્ષ્મી, લાજ, ધીરજ અને કીર્તિ વિનાનો બની ગયો છે ! અરે ધમંઢેરી ! પુણ્યવાંછક સ્વર્ગની ઈચ્છાવાળા મેક્ષ મેળવવાવાળા ! ધર્મના ઈચ્છુક ! અરે ધર્મપિપાસુ ! તું શું મને ઓળખતા નથી કે હું તને પળવારમાં જ ધર્મભ્રષ્ટ કરી નાખીશ? આમ કહી તેણે ધૂળની આંધી ચડાવી. આ ભયંકર આંધીને લીધે ભગવાનનો શ્વાસોચ્છવાસ તેણે અટકાવી દીધે, તેમ છતાં ભગવાન મહાવીર ડગ્યા નહિ. ત્યારબાદ તેણે તીર્ણ મુખવાળી મોટી મોટી કીડિઓ ઉત્પન્ન કરી
ભગવાનને કરડાવી. સાધારણ સંખ્યામાં આ કીડિઓ ન હતી, પણ જાણે કીડિએના રાફડો ફાટયા ન હોય તેમ હાર તેઓ એકી સાથે ચટકા ભરવા લાગી. આ ચટકાઓને પરિણામે ભગવાનના શરીરમાંથી રૂધિરની સેરે ઉડી. આટલું
संगमदेवी
पसर्ग
वर्णनम्। रास०८९॥
,
॥२१८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२१९॥
KRAKAKA
CRACARATTE
गयति । पश्वान तेन विकरालशुण्डस्तीक्ष्णदन्तो दन्ती विकृतः स खलु शुण्डया भगवन्तमुत्थाप्य अधः पातयति, ततः क्षुरिकातीक्ष्णदन्ताग्रेण विदार्य पादैर्मर्द्दयति । ततः स भयभैरवेण पिशाचरूपेण भीषयति । ततः सिंहं विकृत्य प्रभुशरीरं स्फालयति । ततः खलु भगवत उपरि महाभारं लौहमयं गोलकं प्रक्षिपति । एवं सर्पऋक्षसूकरभूतप्रेतादिकृतैः नानाविधैरुपसर्गेरुपसर्गितोऽपि भगवान विचलितोऽकम्पितोऽभीतोऽत्रासितोऽत्रस्तोऽनुद्विग्नोऽक्षुभितो संभ्रान्तस्तामुज्ज्वलां महतीं विपुलां घोरां तीव्रां चण्डां प्रगाढां दुरध्यासां वेदनां समभावेन सम्यक सहते क्षमते तितिक्षते अध्यास्ते, नो खलु मनसाऽपि तस्याशुभं चिन्तयति तूष्णीको धर्मध्यानोपगत एव विहरति । वाले लाखों बिच्छुओं की विकुर्वणा करके प्रभु को उपसर्ग करवाया । तत्पश्चात् उसने भयानक सूंडवाले और तीखे दांतोंवाले हाथी की विकुर्वणा की । उस हाथीने सूंड से भगवान् को ऊपर उठा कर नीचे गिराया और फिर छुरी की तरह तीक्ष्ण दांतों की नोकों से विदारण कर के पांवों से कुचला । उसके बाद उस देवने भयंकर पिशाच का रूप बना कर डराया। फिर भी सिंहकी विकुर्वणा कर के प्रभु के शरीर को फाड़ा । तत्पश्चात् भगवान के ऊपर बहुत भारी लोहे का गोला फेंका। इसी प्रकार सर्प, शूकर, भूत, प्रेत आदि द्वारा किये गये नानाविध उग्र उपसर्गों से भी भगवान् विचलित न हुए। वे अकम्पित, अभीत, अत्रासित, अत्रस्त, अनुद्विग्न, अक्षुमित और असम्भ्रान्त रहे । उन्होंने उस उज्ज्वल, महती, विपुल, घोर, तीव्र, चण्ड, प्रगाढ़ एवं दुस्सह वेदना को समभाव से, सम्यक प्रकार से सहन किया, क्षमण किया, तितिक्षा की, और अध्यास किया। मन से भी उस देवका अशुभ नहीं सोचा । मौनभाव से धर्मध्यान में लीन થયું છતા ભગવાન જરાયે ન ડગ્યા. ત્યારબાદ તેણે ઉગ્ર વષથી ભરેલા અને ભયંકર આંકડાવાળા વિંછીની પર’પરા ઉભી કરી. તે દ્વારા સંગમદેવે ભગવાનને અપાર વેદના આપી. આથી પણ વધારે ભયંકર એવા તીક્ષ્ણ સૂંઢવાળા અને દાંતુમૂળવાળા હાથીને પેદા કર્યો. હાથીએ ભગવાનને સૂઢ વડે ઉછાળીને પછાડયા અને તીણા દાંત વડે ભગવાનને ચીયો તેમ જ પગ નીચે ચગદી નાખ્યા. આ પછી તે સંગમ દેવ ભયાનક પિશાચનું રૂપ ધારણ કરીને પ્રભુને ડરાવવા લાગ્યા. ત્યારબાદ સિંહની વિકુવર્ણા કરી તેમનુ શરીર તીક્ષ્ણ નહોર વડે ચીરી નાખ્યું. આ ઉપરાંત તેમની ઉપર ભારે વજનવાળા લાઢાના ગાળા ફેકયા. ઉપરાક્ત સઘળા ઉપદ્રવેમાં સફળ ન થતાં સંગમ દેવે સર્પ, ભૂંડ, ભૂત, પ્રેત વગેરેને ઉત્પન્ન કરી તેમની મારફત ભગવાનને પારાવાર દુ:ખ આપ્યું; છતાં પ્રભુ તે અપિત, ભયરહિત, ત્રાસ વિનાના નિવિઘ્ન, ઉદ્વેગરહિત ક્ષુબ્ધ થયા વિના અને જરા પણ અશાંતિ અનુભવ્યા વિનાના સ્થિર ઉભા રહ્યા. પ્રભુએ આ ભયંકર ઘાર, તીવ્ર, પ્રચંડ અને પ્રગાઢ વેદનાને સમભાવપૂર્વક વેદી અનંત દારૂણ દુઃખને સમ્યક્ પ્રકારે સહન કર્યું. આ ત્રાસની આનદપૂર્વક તિતિક્ષા કરી અને તેના પિરણામાને વેદી લીધા. આટઆટલુ થયા છતાં અનંત કરૂણાના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
संगमदेवीसर्ग
वर्णनम् । ||मू०८९||
॥२१९॥
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२२०॥
मञ्जरी
एवं स सङ्गमो देवो जनपदविहार विहरन्तं भगवन्तं पश्चात् गत्वा पाण्मासी यावत् उपासर्गयत् तथापि प्रभोवैज्रऋषभनाराचसंहननत्वेन न प्राणहानिर्जाता। एवं खलु विहरन् भगवान् संवत्सरं साधिकं मासं सचेलकः ततः परमचेलको बभूव ।
कल्पततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः पूर्वानुपूर्वी चरन् ग्रामानुग्राम द्रवन् द्वितीयं चातुर्मासं राजगृहस्य नगरस्य नालन्दाभिधाने पाटके मासमासक्षपणतपसा स्थितः। ततः खलु प्रथममासक्षपणपारणके
टीका विजयश्रेष्ठिना भगवान् प्रतिलम्भितः१ । एवं द्वितीयपारणके नन्दश्रेष्ठिना, तृतीयपारणके मुनन्दश्रेष्ठिना, चतुर्थपारणके बहुलब्राह्मणेन प्रतिलम्भितः। सर्वत्र पञ्च दिव्यानि प्रादुर्भतानि २। एवं तृतीयं चातुर्मासं चम्पायां हो कर ही वे विचरते रहे। इस प्रकार उस संगम देवने जनपद-विहार करते हुए भगवान् के पीछे जाकर छह मास तक उपसर्ग किये । तथापि प्रभु का वजऋषभ नाराचसंहनन होने से प्राणहानी नहीं हुई। इस प्रकार विनरते हुए भगवान् एक मास अधिक एक वर्ष पर्यन्त सचेलक रहे । तत्पश्चात् अचेलक हो गये (१)।
भगवततत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर पूर्ववर्ती तीर्थकरों की परम्परा का अनुसरण करते हुए ग्रामानुग्राम विचरते
चातुर्मासहुए, दूसरे चोमासे में राजगृह नगर के नालन्दा नामक पाडे में, मासखमण तपस्या के साथ स्थित हुए। वहाँ पहेले मासखमण के पारणक के दिन विजय शेठने आहारदान दिया।
तपसश्च इसी प्रकार दूसरे पारणक के दिन नन्द शेठने तीसरे पारणक के दिन सुनन्द शेठने और वर्णनम् ।। चौथे पारणक के दिन को कोल्लाकसंनिवेश में बहुलब्राह्मणने आहार दिया । सब जगह पाँच दिव्य प्रकट हुए(२)
सू०८९॥ સાગર પ્રભુએ નનથી પણ તે દેવનું યદ્દિચિત્ અશુભ ઈછયું નહિ. અને મૌનપણે ધર્મધ્યાનમાં જ લીન રહ્યા
ઉપરના દુષ્ટ કાર્યને પણ ટપી જાય તેવા અઘેર દુષ્કાર્યો દ્વારા સંગમદેવે ભગવાનને ઉપસર્ગો આપ્યા. અને જ્યાં જ્યાં ભગવાન વિચરવા લાગ્યા ત્યાં ત્યાં સંગમ દેવે તેમની પાછળ પાછળ જઈ છ માસ સુધી અનેક અણુચિતવ્યા અને કલપનામાં પણ ન આવે તેવાં ઘણા જ દારૂણ દુઃખે આપ્યાં. છતાં પણ પ્રભુની પ્રાણહાની ન થઈ તેનું કારણ વજાત્રષભ નારાજ સંહનન હતું. આ પ્રકારે વિચરતાં મહાવીર ભગવાન દીક્ષિત થયા, બાદ તેર માસ સુધી સલક રહ્યા. ત્યારબાદ અલકપણે વિહાર કરવા લાગ્યા. ૧ પૂર્વતીથ"કરાની પરંપરા અનુસાર ગ્રામાનું
॥२२०॥ ગ્રામ વિચરવા લાગ્યા. બીજું ચા માસુ અતિ સુશાભિત રાજગૃહી નગરીના પ્રખ્યાત નાલંદા નામના પાડામાં કર્યું અહીં “મા ખમણ’નું તપ આદરી આમભાવે સ્થિર થયા. અહીં પ્રભુને પહેલા માસખમણનું પારણું વિજય શેઠને વેર ત્યાં થયું, બીજું પારણ" નંદ શેઠને ત્યાં, ત્રીજું પારણું સુનંદ શેઠને ઘેર અને ચોથું પારથ બહુલભ્રાત્પણને ત્યાં થયું.
રીરિ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२२१॥
國貿局資獎賞賞演
Relate
नगर्या द्विद्विमाक्षपणेन स्थितः ३ । चतुर्थ चातुर्मासं चतुर्मासक्षपणेन पृष्ठचम्पायां स्थितः ४ । पञ्चमं चातुर्मासं भद्रिकायां नगर्या चतुर्मासक्षपणेन स्थितः ५ । षष्ठं पुनचातुर्मासं भद्रिकायां नगर्यो नानाविधाभिग्रहयुक्तेन चातुर्मासिकतपसा स्थितः ६ । सप्तमं चातुर्मासमालम्भिकायां नगर्या चातुर्मासिकतपसा स्थितः ७ । अष्टमं चातुर्मासं राजगृहे नगरे चातुर्मासिकतपसा स्थितः ८ ।। ०८९ ।।
टीका – “तए णं से समणे" इत्यादि । ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरो नावः = नौकातः अवतरति, अवतीर्य महारण्ये= महाटव्यां शून्यागारे जनरहितगृहे रात्रि के = सम्पूर्णरात्रावधि के कायोत्सर्गे स्थितः । तत्र खलु भगवतः -श्रीमहावीरस्वामिनोऽन्तिके = निकटे पूर्वरात्रापररात्रकालसमये = मध्यरात्रे मायी मायावी मिथ्याइसी प्रकार प्रभु तीसरे चातुर्मास में चम्पा नगरी में दो-दो मासखमण करके स्थित हुए ( ३ ) | चौथे चातुर्मास में चार मास के चौमग्सी तप के साथ पृष्ठचम्पा में स्थित हुए (४) । पाँचवें चौमासे में भद्रिका नगरी में चौमासी तपस्या के साथ स्थित हुए (५) । छठे चातुर्मास में भद्रिका नगरी में नाना प्रकार के अभिग्रहों से युक्त चौमासी तप के साथ स्थित हुए (६) । सातवें चौमासे में आरंभिका नगरी में चौमासी तप के साथ स्थित हुए (७) | आठवें चौमासे में राजगृह नगर में चौमासी तपस्या के साथ स्थित हुए (८) ॥०८९|| टीका का अर्थ -- तदनन्तर श्रमण भगवान् महावीर नौका से नीचे उतरे और उतर कर महाअटवी में जाकर एक शून्य मकान में सम्पूर्ण रात्रि तक के कायोत्सर्ग में स्थित हुए। वहाँ भगवान् महावीर स्वामी के समीप, पूर्वरात्रि - अपररात्रिकाल के समय अर्थात् मध्यरात्रि में एक मायावी और मिथ्याથયું. જેને જેને ઘેર ભગવાનને માસખમણના પારણે અતિ ભાવપૂર્વક આહાર મળ્યા તેને તેને ઘેર પાંચ દિવ્યા પ્રગટ થયા.૨, ત્રીજું ચાતુર્માસ પ્રભુએ ચંપાનગરીમાં કર્યું. અહીં પ્રભુએ ખબ્જે ‘માસખમણુ’ તપ આદર્યાં ને ધમ ધ્યાનમાં પોતાના સમય વિતાવતા.૩, ચેથું ચામાસુ પૃચ’પાનગરીમાં જ કર્યું અને ત્યાં ચાર માસનું ચૌમાસી તપ કર્યું.૪, પાંચમું ચાતુર્માંસ ભદ્રિકા નગરીમાં ચોમાસી તપસ્યા સાથે પુરૂ કર્યું.૫, આજ નગરીમાં છઠ્ઠું ચામાસુ વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહ અને ચૌમાસી તપ સાથે પરિપૂર્ણ કર્યું.૬, સાતમું ચામાસુ આલ'ભિકા નગરીમાં પસાર કર્યું. ત્યાં પણ તેઓએ ચોમાસી તપની આરાધના કરી.૭, આઠમું ચાતુર્માસ રાજગૃહી નગરીમાં ઉપર પ્રમાણેની તપસ્યા સાથે સમાપ્ત કર્યુ..૮ (સ્૦૮૯)
ટીકાના અ—અપાર વેદનાઓને સહન કર્યા પછી પણ તેમનું મન શાંત અને નિર્જન ભૂમિમાં જવા આતુર હતું તેથી નૌકામાંથી સહિસલામત ઉતરી કોઇ એક અરણ્ય તરફ પ્રયાણ કરતાં પડતર ઘર નજરમાં આવ્યું. ત્યાં રાતવાસો ગાળવા નિશ્ચય કરી ધ્યાનમગ્ન થયા, આ બધા દુઃખાની તિતિક્ષા પાછળ અસીમ સહનશક્તિ પ્રગટ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
鄭感感
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवत
चातुर्मास
वर्णनम्।
||म्०८९ ।।
॥२२१॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥२२२॥
MODEL
कल्प
मञ्जरी
दृष्टिः एकः=कञ्चित् सङ्गमामिधः = सङ्गमनामको देवः प्रादुर्भूतः = प्रकटोऽभवत् । ततः खलु सः - सङ्गमो देवः आशुरक्तः=शीघ्रक्रोधारुणलोचनः रुष्टः = रोषान्वितः कुपितः = क्रुद्धः चाण्डिक्यितः = रौद्राकारयुक्तः मिसमिसायमानः= क्रोधेन जाज्वल्यमानः सन् कायोत्सर्गस्थितं प्रभुम् एवम् अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्-हं भो भिक्षो ! 'हं भोः' इति साधिक्षेपमामन्त्रणम्, अप्रार्थित प्रार्थक = मरणेच्छुक ! श्री - ही धृति-कीर्ति - परिवर्जित ! = लक्ष्मी - लज्जा धैर्य - ख्याति -रहित ! धर्मकामक !=धर्मेच्छो ! पुण्यकामक != पुण्येच्छा ! स्वर्गकामक !=स्वर्गेच्छो !, मोक्षकामक != टीका मोक्षेच्छा !, धर्मकाङ्क्षित ! =धर्मकाङ्क्षायुक्त ! पुण्यकाङ्क्षित ! स्वर्गकाङ्क्षित ! मोक्षकाङ्क्षित धर्मपिपासित != धर्मपिपासयुक्त ! पुण्यपिपासित ! स्वर्गपिपासित ! मोक्षपिपासित ! त्वं मां सङ्गमनामकं देवं नो खलु जानासि ? अहं त्वां धर्मात् परिभ्रशयामि परिभ्रष्टं करोमि, इति कृत्वा = इत्युक्त्वा प्रचुरं बहुं रजःपुञ्जं धूलिसमूहम् उत्पात्य = वैक्रियशक्त्या उड्डाय्य प्रमोः श्रीमहावीरस्य श्वासोच्छ्वासं निरुणद्धि = स्तम्भयति, तथाऽपि प्रभुम् अक्षुब्धं= क्षोभरहितं दृष्ट्वा पश्चात् = तदनन्तरं सः सङ्गमो देवः तीक्ष्णतुण्डाः = तीक्ष्णमुखयुक्ताः महापिपीलिकाः =विशालदृष्टि संगम नामका देव प्रकट हुआ। वह देव एकदम ही लाल नेत्रोंवाला हो गया, रुष्ट हो गया, क्रुद्ध हो गया और भयानक आकार से युक्त हो गया । क्रोध से जलते हुए उस देवने कायोत्सर्ग में स्थित प्रभु से यह वचन कहे - 'हं भो ! इस प्रकार के अपमानसूचक संबोधन के साथ वह बोला- अरे मृत्यु की इच्छा करने वाले ! अरे लक्ष्मी, लज्जा, धैर्य और ख्याति से हीन । अरे धर्म पुण्य स्वर्ग और मोक्षकी कामना करने वाले ! अरे धर्म पुण्य स्वर्ग और मोक्षकी लालसा करने वाले ! अरे धर्म पुण्य स्वर्ग और मोक्ष के प्यासे ! तू मुझ संगम देवको नहीं जानता ? ले, मैं तुझे धर्म से भ्रष्ट करता हूँ।' इस प्रकार कह कर उसने बहुत बड़ा धूलि - समूह वैक्रिय शक्ति से उड़ाकर मभुके श्वासोच्छ्वास का निरोध कर दिया । इतने पर भी प्रभु को क्षोभ-रहित देखकर उसने तीखे मुखवाली लाखों चीटियों की विकुर्वणा करके કરવાના તેમના ઉદ્દેશ તરી આવતા. કારણ કે દુઃખાને તેએ એક જાતની કલ્પના સમજતા. પેાતે શરીરથી ભિન્ન છે, આત્મા અરૂપી છે, તેને છેદન-ભેદન કાંઇ પણ થતું નથી, તેવા દૃઢ નિશ્ચયી હતા, છતાં પૂર્વી પર તરફની રૂચિને લીધે જે સચેાગા બધાયા હતા તે સચેાગે ઉયમાં આવતાં, તેનાથી છૂટા રહેવું અને તે સંચાગી કારણમાં ક્રી રૂચિ નહિ કરતાં તટસ્થ ભાવે સ્થિત રહેવું, એ તેમના મનેાભાવ વતા હતા. જોકે પૂની પર તરફની રૂચિને લીધે વેદન ઉભું થાય, પણ તે વેદનને વાસ્તવિક વેદન નહિ માનતાં કાલ્પનિક વેદન છે, એમ આત્મ અનુભવ કરતાં ભગવાન સ્વ-સ્વરૂપમાં આગળ વધતા હતા.
HAA KAKARAANP
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
भगवतः संगमदेवकृतोपसर्गवर्णनम् ।
।। सू०८९ ।।
॥२२२॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२२३||
感謝您
滷
शरीर पिपीलिकाः, विकृत्य = वैक्रियशक्तयोत्पाद्य ताभिः प्रभुम् दंशयति, निर्देशयति-नि-नितराम् - अतिशयेन दंशयति, उपदंशयति - उप - सामस्त्येन - सर्वाङ्गावच्छेदेन दंशयति तेन प्रभुशरीरात् = श्री वीरस्वामिदेहात्, प्रबलरुधिरधारा=अविच्छिन्नशोणितधारा निस्सरति, तथापि प्रमुन चलति = कायोत्सर्गात् स्खलितो न भवति, ततः पश्चात् स सङ्गमो देवः तीक्ष्णविषभृतकण्टकानि - उग्रविषपूर्णकण्टकयुक्तानि वृश्चिकशतसहस्राणि = वृश्चिकलक्षं, विकृत्य= वैक्रियशक्त्योत्पाद्य तैः प्रभुम् उपसर्गयति तथापि प्रभुर्निश्चल एव तिष्ठति । प्रभुमविचलितं दृष्ट्वा पश्चात् तेन= सङ्गमदेवेन विकरालशुण्डः=भयङ्करशुण्डायुक्तः तीक्ष्णदन्तो दन्ती हस्ती विकृतः = वैक्रियशक्त्योत्पादितः, सः - सङ्गम देवविकृतो हस्ती खलु शुण्डया भगवन्तं - श्रीवीरम् उत्थाप्य = उपरिनीत्वा अधः = नीचैरवनितले पातयति, ततः=अधःपातनानन्तरं स हस्ती क्षुरिकातीक्ष्णदन्ताग्रेण = क्षुरिकाग्रवन्निशितेन दन्ताग्रभागेन प्रभुं विदार्य = विदीर्ण कृत्वा पादैः = चरणैः मर्दयति तथापि प्रभुः कायोत्सर्गान्न चलति । ततः प्रभुमक्षुब्धं दृष्ट्वा सः सङ्गमो देवः भयमैरवेण= अतिभयानकेन पिशाचरूपेण प्रभुं भीषयति भयमुत्पादयति । तथापि न चलति । ततः प्रभुमक्षुब्धं प्रभु को उन से कटवाया, खूब कटवाया और पूरी तरह सभी अंगो में कटवाया । इस से प्रभु के शरीर से रुधिर की तेजधार बहने लगी । फिर भी भगवान् कायोत्सर्ग से विचलित नहीं हुए । तब संगम देवने भयानक सूंडवाले और तीखे दांतोंवाले हस्ती की विकुर्वणा की । संगम देव द्वारा वैक्रिय शक्ति से उत्पन्न किये गये हाथीने भगवान् को ऊपर उठाकर नीचे धरती पर पटका । नीचे पटककर उसने छुरोके समान तीक्ष्ण दांतोंके अग्रभाग से प्रभु के शरीर को विदारण करके पैरों से कुचला फिर भी भगवान् कायोत्सर्ग से चलित न हुए । तब भगवान् को अडग देखकर संगम देवने अत्यन्त ही भयानक पिशाच का रूप बना कर उन्हें भयभीत करना चाहा फिर भी भगवान् चलायमान न हुए ।
આ વૃદ્ધિને પરિણામે દુઃખાની લેશ પણ પરવા કર્યા સિવાય, ‘સ્વાનુભવ’ વધાર્યે જતા હતા. આ સ્વાનુભવ કરવામાં પૂર્વ ઉપાર્જિત જે જે કર્મના ઉદય આવી રહ્યો હતા તે તે કર્મીની રજ લેાગવાઈને સ્વયં ખરી પડતી હતી. પેાતામાં રાગ-દ્વેષ રૂપી ચિકાશ નહિ હોવાને કારણે બંધાવા ચાગ્ય ક`રજ પણ કરૂપે બંધાતી ન હતી, એટલે ભૂતકાળનુ ક રૂપી આવરણ પણ તેની મેળે ફળ ઉત્પન્ન કરી નિર્મીંજ થઈ જઈ ખસી જતુ' અને ભાવી આવરણ પણ રાગ-દ્વેષની ચિકાશના અભાવે અકારક થઇ રહેતુ. અને ભૂત અને ભવિષ્ય દૂર થવાથી વમાનદશાને જ ભગવાન ભેગવી રહ્યા હતા. મૃત્યુલેાકના માનવી આત્મસ્થિરતા પ્રગટ કરવામાં આટલા બધા અચળ હોય છે તે મિથ્યાભિમાની દેવાના મનમાં વસી શકતુ નથી તેથી તેઓ તેની કસેાટી કરવામાં જરા પણ કચાશ રાખતા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतः संगम
देवकृतीपसर्ग
वर्णनम् ।
||स्०८९||
॥२२३॥
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥२२४॥
漫漫漫漫真真演獎為河海
दृष्ट्वा सिंहं विकृत्य तेन प्रभुशरीरं स्फालयति विदारयति । तथापि प्रभुः कायोत्सर्गान्न किंचिदपि चलति । ततः खलु स भगवत उपरि महाभारं प्रचुरभारयुक्तं लौहमयं = लौह निष्पन्नं गोलकं = पिण्डं प्रक्षिपति = वेगेनापातयति । तथापि प्रकम्पित एव तिष्ठति । एवम् अनेन प्रकारेण पूर्ववत्-सर्प - ऋक्ष-मुकर-भूत-प्रेतादिकृतैः = संगम देवविकुर्वित - सर्प - भल्लक - वराह- भूत-प्रेतप्रभृतिकृतैः नानाविधैः = बहुप्रकारकैः, अन्यैः उपसर्गेः उपसर्गितोऽपि = जातोपद्रवोऽपि, भगवान = श्रीवीरस्वामी अविचलितः = कायोत्सर्गादस्खलितः, अकम्पितः = अस्पन्दितः अभीतः = भयरहितः अत्रासितः = त्रासमाप्तः, अत एव - अत्रस्तः = त्रासवर्जितः, यद्वा-'अत्तत्थे' इत्यस्य 'आत्मस्थः ' इतिच्छाया, तत्पक्षे 'आत्मनिस्थितः - स्वस्थ इत्यर्थः, अनुद्विग्नः = उ वगरहितः, अक्षुभितः = क्षोभरहितः, असम्भ्रान्तः =सम्भ्रमरहितः - विस्मयवर्जितश्च सन् तां = पूर्वोक्तोपसर्गजनितां उज्ज्वलाम् = जाज्वल्यमानां महतीम् - बृहतीम् विपुलाम् = मचुरां घोरां = भयङ्करां तीव्राम् = उग्राम् चण्डां= कठोरां प्रगाढाम् = अतिदृढाम् दुरध्यासां कष्टेन सहनीयां वेदनां समभावेन = 'कोऽपि न मे प्रियो न च द्वेष्यः' इति सर्वप्राणिषु अपकार्युपकारिषु समबुद्धया सम्यक् सहतेतब प्रभु को क्षोभरहित देखकर सिंहकी विकुर्वणा की और उस सिंह से प्रभुके शरीर को विदारण करवाया । इतने पर भी प्रभु कायोत्सर्ग से लेशमात्र भी नहीं डिगे। तब उसने भगवान् ऊपर अत्यधिक भारवाला लौका गोला तेजी के साथ फेंका इस पर भी भगवान् अकम्प बने रहे ।
इसी प्रकार जैसा कि पहले शूलपाणि यक्ष के उपसर्ग-वर्णनमें कहा गया है, उसी प्रकार इस संगमदेवने भी साप, बीछु, रींछ, शुकर, भूत, प्रेत आदि को वैक्रियशक्ति से उत्पन्न करके भगवान् को उपसर्ग दिया, मगर भगवान् कायोत्सर्ग से चलित न हुए, कम्पित न हुए, निर्भय रहे, त्रास को प्राप्त न हुए, अत एव त्रास से वर्जित रहे या 'असत्य' अर्थात् आत्मस्थ ही बने रहे, उद्वेगहीन रहे, क्षोभहीन रहे, विस्मयहीन रहे । इन उपसर्गों से उत्पन्न हुई ज्वलंत, महान्, प्रचुर, भयंकर, उग्र, कठोर, गाडी, एवं दुस्सह वेदना
નથી. આવી કસોટીઓમાંથી પાર ઉતરનાર અને આવી કસેટીએ ચડનાર સ તી કરામાં ભગનાન મહાવીર એક જ હતા. તેમના જેવા પરિષહા બીજા કોઇ તીથ કરે ભાગવ્યા હોય તેમ જણાતુ નથી. આટલે સુધી મિથ્યાત્વી દેવા,
આત્મજ્ઞાનિને દુઃખ દેવામાં અસાધારણ શક્તિના ઉપયેગ કરતાં હશે, તે તે ભગવાન મહાવીરના જીવન ઉપરથી જાણી
શકાયું. આત્મશક્તિ પ્રગટ કરવામાં આટલે સુધી તૈયારી હોવી જોઇએ એમ આ
ઉપસર્ગા આપણને સૂચન કરી જાય છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
質感有源
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतः
संगम
देवकृतोपसर्ग
वर्णनम् ।
।। सू०८९।।
॥२२४॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥२२५॥
संगम
भयाऽभावेन. समते-क्रोधाऽभावेन, तितिक्षते-देन्याऽकरणेन, अध्यास्ते-निश्चलतया, नो खलु मनसाऽपि तस्य सङ्गमदेवस्य अशुभम् अनिष्टं चिन्तयति-विचारयति, प्रत्युत तूष्णीका मौनशीलः धर्मध्यानोपगतः ध्यानमग्नः सन्नेव विहरति=तिष्ठति। एवम् इत्थम् सः-उपसर्गकारी सङ्गमो देवः जनपदविहारं विहरन्तं भगवन्तं श्रीवीरस्वामिनम, पश्चात् पश्चात पुन: पुन: पृष्ठतः गत्वा षष्ठमासीपण्मासान् यावत् उपासर्गयत-उपसर्गमकरोत
कल्पपरन्तु भगवतो वज्रऋषभनाराचसंहननत्वेन पाणहानिर्न जातेति।
मञ्जरी एवं खलु विहरन् भगवान्-श्रीवीरस्वामी संवत्सरं वर्ष तदुपरि साधिकम्=किञ्चिदिनाधिकं मासं यावत्
टीका सचेलकः देवदृष्यवस्त्रधारी आसीत् , ततः परं तदनन्तरम् अचेलकावस्त्ररहितो बभूव ।
तत: अचेलीभवनानन्तरं खलु स भगवान् महावीरः पूर्वानुपूर्वी पूर्वजिनपरिपाटी चरन् आश्रयन् को समभाव से सहन किया उन्होंने न किसी को प्रिय, न किसी को द्वेष्य-द्वेष का पात्र-समझा। अपकारी
और उपकारी पर समान बुद्धि रक्खी। इस वेदना को भगवान् ने सम्यक् प्रकार से निर्भय भाव से सहन किया, क्रोधाभाव से क्षमा किया, दीनता न लाकर तितिक्षा की, निश्चल रह कर अध्यास किया। मन से
भगवतः भी संगम देव का अनिष्ट नहीं सोचा, बल्कि मौन धारण करके धर्मध्यान में मग्न ही रहे। इस प्रकार जनपद में विचरते हुए भगवान के पीछे-पीछे लग कर संगम देव ने छह महीनों तक उपसर्ग किया। देवकृतोपरंतु भगवान् बऋषभनाराचसंघयण वाले होने से उनकी प्राणहानि नहीं हुई।
पसर्गइस प्रकार जनपद में विचरते हुए भगवान् वीर स्वामी एक मास अधिक एक वर्ष तक, अर्थात वर्णनम् । तेरह मास तक देवदृष्य वस्त्र को धारण किये रहे-सचेलक रहे, तत्पश्चात् अचेल अर्थात् वखरहित हो गये।
॥मू०८९|| अचेलक होने के पश्चात् भगवान् महावीर ने पूर्ववर्ती जिनों-तीर्थकरों-की परम्परा का पालन करते
જ્ઞાનનું અંતર પરિણમન થતાં પિતાનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ ઓળખાય છે; અને તે વાસ્તવિક સ્વરૂપની યથાર્થ ઓળખાણ થયે તેના પર રુચિ વધે જીવ મંદકષાયી બને છે. મંદકષાયી બનતાં અશ્વિવના ભાવે બંધ થાય છે અને સંવર કરણી તરફ તેનું લય જાય છે. સંવર કરણી આદરતાં આદરતાં પર પદાર્થો ઉપરનો મોહ અને તેની શ્રેષ્ઠ ઉપરને ભાવ ઓછા થવા માંડે છે. સમ્યકજ્ઞાન અને સમ્યક્ શ્રદ્ધા તેમજ સમ્યક ચારિત્રનું અવલંબન લેતાં નિરા પણ થવા માંડે છે. માટે સમજણપૂર્વક જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાને અપનાવતાં ઉદાસીન ભાવ પ્રગટે છે. મેક્ષનું મુખ્ય સાધન સંસાર તરફ વરતતે ઉદાસીન ભાવ જ છે. જે ભાવના આધારે ત્યાર પછીની સર્વ ક્રિયાઓ થતી જોવામાં આવે છે. ॥२२५॥
- આવા તીવ્ર દુઃખે દરમ્યાન શાસ્ત્રના કહેવા મુજબ ભગવાને દેવદુષ્ય ધારણ કરી રાખ્યું હતું અને ત્યારબાદ તે વસ્ત્ર અકરિમકપણે અદશ્ય થતાં, ભગવાન અલક રહેવા લાગ્યા. દેવ-દૂષ્ય હતું ત્યાં સુધી, ભગવાન સચેલક કહેવાતા એટલે વયસહિત કહેવાતા અને વસ્ત્ર દૂર થતા તેઓ અચલક કહેવાયા. અચલ અવસ્થા પ્રાપ્ત કર્યા બાદ
ग विचरते हुए भगवान काया बल्कि मौन धारण करक निश्चल रह कर अध्य
GEE
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२२६॥
眞實實實實
BALOTA
ग्रामानुग्रामम् = एकस्माद्ग्रामाद् ग्रामान्तरम् द्रवन = विहरन् द्वितीयं चातुर्मासं राजगृहस्य नगरस्य नालन्दाभिधाने पाट के मासमासक्षपण तपसा - प्रत्येक मासव्रतरूप तपस्यया स्थितोऽभवत् । तत्र प्रत्येक मासक्षपणपारण केषु मध्ये प्रथममाक्षपणपारण के विजयश्रेष्टिना भगवान् प्रतिलम्भितः १, एवं = विजयश्रेष्ठिवत् द्वितोयपारण के द्वितीयमासक्षपणपारण के नन्दश्रेष्ठिना २, तृतीयपारण के सुनन्दश्रेष्ठिना ३, चतुर्थपारण के बहुलब्राह्मणेन भगवान् प्रतिलम्भितः ४ । सर्वत्र = सर्वेषु पारणकेषु पञ्च पञ्च दिव्यानि = स्वर्णदृष्ट्यादीनि देवनिष्पादितानि प्रादुर्भूतानि = प्रकटीभूतानि । एवम् अनेन प्रकारेण तृतीयं चातुर्मासं चम्पायां नगर्यो द्वि-द्विमासक्षपणेन स्थितः । चतुर्थ चातुर्मासं चतुर्मासक्षपणेन पृष्ठचम्पायां नगर्यौ स्थितः ४ । पञ्चमं चातुर्मासं भद्रिकायां नगर्यां चतुर्मा सक्षपणेन स्थितः ५ । हुए और एक गाँव से दूसरे गाँव विचरते हुए, दूसरे चौमासे में राजगृहनगर के नालन्दा नामक पाड़े में, मास-मास खमण करके स्थित हुए। पहले मासखमण के पारणे में विजय सेठ ने भगवान को आहार- दान दिया (१) । विजयसेठ के ही समान, दूसरे मासखमण के पारणे में नन्द सेठ ने आहार वहराया ( २ ) । तीसरे मासखमण के पारणे में सुनन्द सेठ ने (३), और चौथे मासखमण के पारणे के दिन कोलाकसन्निवेश में बहुल ब्राह्मण ने भगवान् को वहराया ( ४ ), इन चारों पारणों के अवसर पर स्वर्णवर्षा आदि पाँचपाँच दिव्य पदार्थ प्रकट हुए२ ।
इसी प्रकार तीसरा चातुर्मास चम्पा नगरी में हुआ । इस चतुर्मास में भगवान् ने दो दो मास का पारणा किया३ । चौथे चौमासे में पृष्टचम्पा नगरी में रहे। वहाँ चौमासी तप किया४ । पाँचवा चौमासा भद्रिका नगरी में, તેઓએ રાજગૃહી-ચ'પાપુરી વગેરેમાં ચર્તુમાસ કરી, ચામાસા દરમ્યાન. સ્થિરતા કરી. ચામાસામાં માસખમણુ; ને માસખમણ અને છેવટે ચામાસી તપ સુધીના તપની આરાધના કરી.
એક માસથી માંડી ચાર ચાર માસ સુધીના માસ ખમણના તપને તપીને, તે પારણાને દિવસે જુદા જુદા સ્થળે આહાર માટે ઉપસ્થિત થતા આ પારણાની ક્રિયાઓ ઉપર જણાવ્યા મુજબના મહાન પુણ્યશાળીઓને ત્યાં થતી આ વખતે દેનાર લેનાર અને દ્રવ્ય, એ ત્રણેની શુદ્ધિના પ્રભાવે, આહાર દેનારને ત્યાં પાંચ દિવ્ય વસ્તુઓ પ્રગટ થતી હતી. રાજગૃહી ચંપા ભદ્રિકા વિગેરે નગરીએ તે સમયે વિખ્યાત હતી. આ નગરમાં ‘આલ’ભિકા' નગરીને પણ સમાવેશ થાય છે. આ નગરએના ચાતુર્માસ દરમ્યાન માસખમણેાની તપશ્ચર્યા ઉપરાંત, ભગવાન વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહ પણ ધારણ કરતા હતા આ અભિગ્રહ એટલે અમુક સંચાગામાં, અમુક વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થાય તેા તપના અંતે પારણ' કરવું. આવા નિશ્ચયેા ઘણા દુષ્ટ છે અને એવા નિશ્ચયે પરિપૂર્ણ થતાં ઘણા પરિષહે તેમને સહન કરવા પડતા. ઘણીવાર, આદરેલાં માસખમણ તો પણ, અમર્યાદિતપણે વધી જતાં. (સ્૦૮૯)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
眞實實實
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवत
चातुर्मास - वर्णनम् ।
।। ०८९।।
॥२२६॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२२७॥
海灣海寳寳營運臺灣
獎
षष्ठं चातुर्मासं पुनः द्वितीयवारं भद्रिकायां नगर्यो नानाविधाभिग्रहयुक्तेन चातुर्मासिकतपसा स्थितः ६ । सप्तमं चातुर्मासम् आलम्भिकायां नगर्या चातुर्मासिकतपसा स्थितः ७ । अष्टमं चातुर्मासम् राजगृहे नगरे चातुर्मासिक तपसा स्थितः ॥ ८९ ॥
मूलम् - तए णं समणे भगवं महावीरे रायगिहाओ णयराओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता कठिणकम्मraang अणारियदेसं समणुपत्ते । तत्थ णं नवमं चाउम्मासं चाउम्मासतवेण ठिए । तत्थ णं भगवं इरियासमिइसमिए इत्थीजणकए भोगपत्थणारूवे अणुकूलपरीसहे, मिलिच्छजणकए पडिकूलपरीसहे य सहमाणे तितिक्खेमाणे अहिया सेमाणे तुसिणीए चेव वेरग्गमग्गे विहरीअ । केणवि वंदिओ णमंसिओ निंदिओं तिरकिओ वान तुट्ठे न रुद्धे समभावेण भावियप्पा चेव चिट्ठीअ । छक्कायपरिवालगो भगवं 'सव्वे पाणा सव्वे भूया सव्वे जीवा सव्वे सत्ता सय सयकम्मप्पहावेण चाउरंत संसारकंतारे परिभमंति -त्ति संसारवेचित्तं विभावेमाणे विहरीअ । दव्वभावोवाहिपडिया अण्णाणिणो जीवा पावाई कम्माई बंधंति-त्ति कटु भगवं पावकम्म-कलावाओ परम्मुहो आस । वाला य भगवं दहूणं लट्ठि मुट्ठीहिं हणिय २ कंदिंसु । अणारिया य भगवं दंडेहिं ताडिंसु, केसग्गे करिसिय रिसिय दुक्खं उप्पाईस, तहवि भगवं नो दोसीअ । अगारत्थेहिं संभासिओवि भगवं तेहिं सद्धिं परिचयं परिच्चज्ज मोणमावेण सुहज्झाणनिमग्गे चैव विहरीअ । भगवं सहिउं असके परीसहोवसग्गे न गणीअ, नचगीएस रागं न धरीअ, दंडजुद्धमुद्विजुद्धा इयं सोचा न उकंठीअ । कामकहासंलीणाणं इत्थीजणाणं मिहोकहासंलावे सुणिय भगवं रागदोसरहिए मज्झत्थभावेण असरणे एव विहरीअ । घोराइघोरेमु संकडेसु किंचिवि मणोभावं न विगडिय संजमेण तवसा अप्पा भावेमाणे विहरीअ । भगवं परवत्थमवि न सेवित्था, गिहत्थपाए न भुंजित्था । असणपाणस्स मायने रसे अगिद्धे अपडिन्ने आसी । अच्छिपि नो पमज्जीअ, नोऽवि य गायं कंडूईअ । विहरमाणे भगवं तिरियं पिओ य नो पेहीय, सरीरप्पमाणं पहं अग्गे बिलोइय इरियासमिईए जयमाणे पंथपेही विहरीअ । सिसिमि बाहू पसारितु परकमीअ । न उण वाहू कंधेसु अवलंबीअ । अण्णे मुणिणोऽवि एवमेव रीयंतु त्ति कट्टु माहणेण अपडिनेण भगवया एस विही बहुसो अणुकंती | ०९० ॥
किया और वहाँ भी चौमासी तप किया। फिर भगवान् ने भद्रिका नगरी में नाना प्रकार के अभिग्रहों से युक्त चौमासी तपस्या के साथ छठा चौमासा किया। सातवाँ चतुर्मास आलम्भिका नगरी में चौमासी तप से व्यतीत किया । आठवाँ चतुर्मास राजगृह नगर में चौमासी तपश्चरण के साथ किया ! सू०८९ ।।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतोऽनाये देश
संजात
परीषहो
पसर्ग
वर्णनम् ।
।। ०९०॥
॥२२७॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी
१/२२८॥
छाया ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरो राजगृहाद् नगरात् प्रतिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य कठिनकर्मक्षयार्थमनार्यदेशं समनुप्रातः । तत्र खलु नवमं चातुर्मासं चातुर्मासतपसा स्थितः। तत्र खलु भगवान् ईयासमितिसमितः स्त्रीजनकृतान भोगमार्थनारूपान् अनुकूलपरीषहान् , म्लेच्छजनकृतान् पतिकूलपरीषहांश्च
कल्पसहमानस्तितिक्षमाणोऽध्यासीनः तूष्णीक एव वैराग्यमार्गे व्यहरत् । केनापि वन्दितो नमस्यितो निन्दितस्तिरस्कृतो वा न तुष्टो न रुष्टः समभावेन भावितात्मा चैवावतिष्ठत् । षट्कायपरिपलको भगवान् “सर्वे प्राणाः र टीका सर्वे भूताः सर्वे जीवाः सर्वे सत्त्वाः स्वस्वकर्मप्रभावेण चातुरन्त संसारकान्तारे परिभ्रमन्ति" इति ससारवैचित्र्यं
मूल का अर्थ-'तएणं' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान महावीरस्वामी राजगृह नगर से निकले __ और निकल कर कठिन कर्मों का क्षय करने के लिए अनार्यदेशमें पधारे। वहाँ चौमासी तप के साथ
चौमासे में स्थित हुए। वहाँ ईर्यासमिति से युक्त भगवान स्त्रियों द्वारा किये गये भोगप्रार्थनारूप अनुकूल परीषहों को, म्लेच्छ जनों द्वारा किये गये प्रतिकूल परीषहों को सहन करते हुए, तितिक्षण करते हुए, अध्यास करते
भगवतोऽ
और नार्यदेशहुए, मौनयुक्त हो वैराग्य के मार्ग में विचरते रहे। किसी ने वन्दना की, नमस्कार किया तो तुष्ट न RE संजातहुए, किसी ने निन्दा कि या तिरस्कार कीया तो रुष्ट न हुए। समभाव से भवितात्मा होकर ही रहे। परीषहोपट्काय के रक्षक भगवान 'सभी प्राण, समी भूत, सभी जीव और सभी सच, अपने-अपने कर्मों के प्रभाव से चार गति रूप संसार कान्तार ( अटवी) में परिभ्रमण कर रहे हैं। इस प्रकार संसार की नए
वर्णनम् ।
मू०९०॥ 'तए णं' या श्रम भवान महावीर सही नगरीमाथी नीजी निभाना क्षय अर्थ मनाय દેશમાં પધાર્યા. ત્યાં ચૌમાસી તપની આરાધના કરતાં થકાં ચતુર્માસમાં સ્થિર થયા. અહિ પ્રભુ ઈર્યોસમિતિ વિગેરે સમિતિએ વડે યુક્ત થઈને વિચરવા લાગ્યા. આ સ્થળે તેમને સાનુકૂળ પરીષહ સહન કરવા પડયા સ્ત્રીઓ તેમને પ્રાર્થના કરતી હતી તે પણ પ્રભુ વિરત ભાવમાંજ રહેતા હતા. આ ઉપરાંત મ્લેચ્છજાતિના લેકે તરફથી તેમને હેરાન કરવામાં પણ આવતા હતા આવા સાનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ બંને પરીષહેને સહન કરતા હતા. તેમજ તે પરીજહોની તિતિક્ષા કરવા મૌન ધારણ કરતા હતાં. સાનુકૂળ પરીષહીને સામનો કરવા તીવ્ર વૈરાગ્યને તેઓ પાળી રહ્યા હતા. તેમને કઈ વંદન કરતું તે તેનાથી તે ખુશી થતા નહિ. કદાચ કે તેમને નિંદે તો તેનાથી તેમને નોખુશી
॥२२८॥ ઉપન થતી નહિ, કોઈ તેમને તિરસ્કાર કરતું તેમની ઉપર તેઓ દ્વેષ કરતા નહિ, દરેક બાબતમાં સમભાવ રાખી સમપરિણામે સવનું છેદન કરતા. “દરેક પ્રાણી, ભૂત, જીવ, સત્વ પિતપતાના કર્મોના પ્રભાવ વડે, સંસારરૂપી ભયંકર અટવામાં ભ્રમણ કરી રહ્યા છે એ પ્રકારની સંસા૨ની વિચિત્રતાને વિચાર કરતા વિચરી રહ્યા હતા. ‘દ્રવ્યું અને ભાવે
पूसर्ग
RYAVARTEETTEGREET
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥२२९॥
टीका
विभावयन् व्यहरत् । "द्रव्यभावोपाधिपतिता अज्ञानिनो जीवाः पापानि कर्माणि बध्नन्ति" इति कृत्वा भगवान् पापकलापात् पराङ्मुख आसीत्। बालाश्च भगवन्तं दृष्ट्वा यष्टिमुष्टिभिर्हत्वा हत्वाऽक्रन्दन् । अनार्याश्च भगवन्तं दण्डैरताडयन्। केशाग्रे कृष्ट्वा कृष्ट्वा दुःखमुदपादयन् , तथाऽपि भगवान् नाश्वेट् । अगारस्थैः सम्भाषितोऽपि भगवान् तैः साई परिचयं परित्यज्य मौनमावेन शुभध्याननिमग्न एव व्यहरत् । भगवान् सहितुमशक्यान परीषहोपसर्गान् नाऽगण यत् , नृत्यगीतेषु रागं नाऽधरत् , दण्डयुद्धमुष्टियुद्धादिकं श्रुत्वा नोदकण्ठत । कामकथासंलीनानां खीजनानां मिथःकथासंलापान् श्रुत्वा भगवान् रागद्वेपरहितो मध्यस्थभावेन अशरण एव व्यहरत् । घोरातिघोरेषु संकटेषु किश्चिदपि मनोभावं नो विकृत्य संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् व्यहरत् । भगवान् परवस्त्रमपि न असेवत, विचित्रता का विचार करते हुए विचरे। 'द्रव्य और भाव उपाधि में पड़े हुए अज्ञानी जीव पापमय कर्मों का बन्ध करते हैं, ऐसा सोचकर भगवान् पाप के समूह से विमु व थे।
अनार्य देश के वालक भगवान महावीरप्रभु को देखकर लट्ठी और मुट्ठी से मार-मार कर हल्ला करते-रोते थे। अनार्य लोग भगवान को डंडों से मारते थे। उनके बालों का अग्रभाग खींच-खींच कर कष्ट उत्पन्न करते थे। फिर भी भगवान ने उनपर द्वेष नहीं किया।
गृहस्थों के भाषण करने पर भी भगवान उनके साथ परिचय का परित्याग करते हुए, मौन-भाव से शुभध्यान में मग्न ही रहते थे। जिस परीषहों को सहन करना अशक्य था, उनको भी भगवान ने कुछ नहीं गिना, नृत्यों-गीतों में राग धारण नहीं किया, दंडयुद्ध या मुष्टि युद्ध आदि की बात सुनकर उत्कंठा प्रकट नहीं की। काम-कथा में लीन स्वीजनों की आपस की बातें सुन कर भगवान् राग-द्वेष से रहित, मध्यस्थ भाव से अशरण (आश्रयरहित) ही विहार करते रहे। घोर और अतिघोर संकट आने पर भी लेश भर भी ઉપાધિમાં પડેલા અજ્ઞાની છે પાપમય કર્મોના બંધ કર્યા કરે છે એવું વિચારી ભગવાન પા૫ સમૂહથી વિમુખ રહીને વરતતા હતા. છતાંય અનાર્ય દેશમાં નાના બાલકો ભગવાનને જોઇ લાઠી અને મુરિટના પ્રહારો કરતા “મારોમારો’ના પિકાર કરી તેમના ઉપર હલાએ કરતા અને તેમની પછવાડે હોકારાએ પાડી રોકકળ કરી મારપીટ કરતા. તે દેશના પુખ્ત ઉમરના માણસે તેમને લાકડી વડે મરતા તેમજ તેમની વાળને ખેચીને કષ્ટ આપતા તે પણ ભગવાન ઠેષરહિત થઈ વિચરતા.
આ અનાય ભુમિમાં ભગવાનને ગૃહસ્થીઓ બેલાવતા છતાં મૌન સેવતા અને તેમના પરિચયને ત્યાગ કરતા સહન કરવા અશકય, એવા પ્રભુને આવી પડેલા સંખ્યાબંધ પરીષહાને અહિ ગણવામાં પણ આવ્યા નથી..
भगवत: घोरपरीसहोपसर्ग सत्वेऽपि मनसोऽवि
कृतत्वम्। 2311०९०॥
॥२२९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२३०॥
गृहस्थपात्रे न अभुङ्क्त । अशनपानस्य मात्राज्ञो रसेषु अगृद्धः अप्रतिज्ञ आसीत् । अक्ष्यपि नो मामार्जयत् , नो अपि, च गात्रम् अकण्डूयत् विहरन् भगवान् तिर्यक् पृष्ठतश्च न प्रेक्षत, शरीरममाणं पन्थानम् अग्रे विलोक्य ईर्यासमित्या यतमानः पथप्रेक्षी व्यहरत् । शिशिरे बाहू प्रसार्य पराक्रमत । न पुनर्वाहू स्कन्धयोरवाऽलम्बत । अन्ये मुनयोऽपि एवमेव रीयन्तु इति कृत्वा माहनेन अप्रतिज्ञेन भगवता एष विधिः बहुशोऽनुक्रान्तः ॥मू०९०॥ मन को विकृत न करते हुए, संयम और तप से आत्मा को वासित करते हुए विचरे। भगवान् ने परवस्त्र का सेवन नहीं किया और गृहस्थ के पात्र में भोजन नहीं किया। वे भोजन-पानी की मात्रा के ज्ञाता थे, रसों में अनासक्त थे और अप्रतिज्ञ थे। उन्हों ने कभी आँख तक की भी.सफाई नहीं की, काया को खुजलाया नहीं। विहार करते समय वे न इधर-उधर देखते थे, न पीछे की ओर देखते थे। सामने शरीरममाण मार्गको देखते हुए, ईर्यासमितिपूर्वक यतना करते हुए चलते थे। शिशिर ऋतु में दोनों भुजाएँ फैला कर संयम में पराक्रम प्रकट करते थे। भुजाओं को अपने कंधों पर नहीं रखते थे। अन्य मुनि भी इसी प्रकार विचरें, यह सोच कर अप्रतिज्ञ माहन भगवान् वर्धमान ने अनेक बार इसी विधि का अनुसरण किया ।।०९०॥
भगवतः નય ગીત રંગ-રાગમાં તે, પ્રભુએ, દષ્ટિ પણ કરી નથી. દંડયુદ્ધ મુખિયુદ્ધ આદિયુદ્ધો સાંભળવાની ઉત્કંઠા તેને आचारભગવાને સેવી ન હતી. આ સમૂહો, ભગવાનને ડોલાયમાન કરવા, એકત્રીત થતાં ત્યારે કામકથામાં લીન થયેલ છે विधिસ્ત્રી વર્ગનાં અંદરો અંદરના વાર્તાલાપ સાંભળીને પણ, ભગવાને તેમાં રાગ-દ્વેષ અનુભવ્યો નહિ, પરંતુ, મધ્યસ્થ वर्णनम्। ભાવનું સેવન કરી આશ્રય રહિત થઈ વિચરતા.
मु०९०॥ ઘેર અને અતિઘેર સંકટો આવી પડતાં, મનને જરા પણ વિકૃત કરતા નહિ પરંતુ સંયમ અને તપની ભાવનાઓથી ભાવિત થઈ વિચરતા.
ભગવાને, અન્યના વસ્ત્રોનું સેવન કર્યું નથી, તેમજ ગૃહસ્થના પાત્રમાં ભોજન પણ આરોગ્યું નથી. તેઓ ભાજન અને પાણીની મર્યાદાને જાણવાવાળા હતા, રસલુપી નહિ હોવાથી સર્વ રસદાયક પદાર્થોમાં અનાસક્ત રહેતા અને અપ્રતિજ્ઞ પણ હતા. શરીર શુશ્રષા માટે તેમણે કદાપિ પણ, આંખોને સાફ કરી નથી, તેમજ કાયાને ખજવાળી પણ નથી. વિહાર દરમ્યાન, આડીઅવળી નજર નહિ કરતાં સામે દૃષ્ટિ કરી શરીર પ્રમાણ રસ્તાને જોતા જતા. ઈસમિતિ વિગેરે સમિતિનું યતના પૂર્વક પાલન કરતા કરતા વિચરતા હતા.
॥२३०॥ શિશિર ઋતુમાં, બંને હાથ ઉંચા કરી સંયમમાં પોતાનું પરાક્રમ દાખવતા બન્ને ભુજાઓને કાંધ ઉપર રાખતા નહિ. અન્ય મુનિજન પણ આ પ્રમાણે વિચરે એવો વિચાર કરી અપ્રતિજ્ઞએવા ભગવાન, અનેકવાર આવી विधिनु अनुस२९५ ४२ता हता. (२०६०)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
मत्र
मञ्जरी
टीका
टीका-"तए णं से समणे" इत्यादि । तत-राजगृहनगरे अष्टमचातुर्मासकरणानन्तरं खलु स श्रमणो
भगवान महावीरो राजगृहानगरात् प्रतिनिष्क्रामति-प्रतिनिःसरति, प्रतिनिष्क्रम्य कठिनकर्मक्षयार्थम् अनार्यश्रीकल्प
देश-म्लेच्छ देशं समनुप्राप्तः विहारं कुर्वन् गतः। तत्र खलु भगवान् नवमं चातुर्मासं चातुर्मासतपसा-चातुर्मासिक
तपःपूर्वकम् स्थितोऽभवत् । तत्र खलु ईर्यासमितिसमितः, उपलक्षणत्वाद् भाषासमित्यादिसमितः त्रिगुप्तिगुप्तश्च ॥२३॥ भगवान् स्त्रीजनकृतान् भोगमार्थनारूपान् अनुकूलपरीषहान् , तथा-म्लेचछजनकृतान् तर्जनताडनादिरूपान् प्रतिकूल
परीपहांश्च सहमान:-क्रोधाभावेन, तितिक्षमाणः-दैन्याकरणेन, अध्यासीनः-निश्चलतया, तूष्णीक एवम्मौनमवलम्बमान एव वैराग्यमार्गे निरतिचारचारित्राराधनमार्गे व्यहरत-तत्परोऽभूत , केनापि केनचिदपि जनेन वन्दितो नमस्यितः नमस्कृतः, निन्दिता गर्हितः, तिरस्कृत: अनाहतो वा न तुष्ट: वन्दितुनमस्कर्तुश्चोपरि न प्रसन्नः, न
टीका का अर्थ-राजगृह नगर में आठवा चातुर्मास बिताने के बाद श्रमण भगवान महावीर ने राजगृह नगर से विहार किया। कठोर कर्मों का क्षय करने के लिए विचरते हुए प्रभु अनार्यदेश में पधारे । वहाँ चौमासी तप के साथ नौवा चौमासा किया। ईर्यासमिति और उपलक्षण से भाषासमिति आदि सभी समितियों से सम्पन्न तथा तीन गुप्तियों से गुप्त भगवान् खोजनों द्वारा की गई भोग-प्रार्थनारूप अनुकूल परीषही को तथा अनार्य जनों द्वारा कृत तर्जना-ताड़ना आदि रूप प्रतिकूल परीपहों को क्रोध के विना सहते हुए, दीनता के विना तितिक्षण करते हुए, निश्चल भाव से अध्यास करते हुए मौन का अवलम्बन किये हुए ही निरतिचार चारित्र के मार्ग में तत्पर रहे। किसी मनुष्य ने उन्हें वन्दन किया और नमस्कार किया तो वन्दना करने वाले और नमस्कार करने वाले पर वे यत्किंचित् भी तुष्ट-प्रसन्न नहीं हुए, किसीने निन्दा की
ટીકાને અર્થ-રાજગૃહિ નગરીમાં આઠમું ચાતુર્માસ વીતાવ્યા બાદ, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ત્યાંથી વિહાર કરી ચાલી નીકળ્યા. ભગવાન, પિતાના ગાઢ કર્મોની ઉદીરણા કરવા માગતા હતા ભૂમિમાં વિચરવાથી કર્મો ચકચુર કરી શકાશે. આ આશયને પૂરો કરવા પોતે અનાય ભૂમિમાં વિચરવા લાગ્યા. અને અનાથ ભૂમિમાં ચૌમાસી તપ સાથે નવમું ચોમાસું વ્યતીત કર્યું. ભગવાનનું રૂપ બ્રહ્મચર્ય અને તપના પ્રભાવ વડે દેદીપ્યમાન લાગતું હતું, તેમનું શરીર પણ કઠણ લોઢા જેવું મજબૂત અને સુદઢ હોવાથી તે ભૂમિની સ્વરૂપવાન સ્ત્રિઓ, ભગવાન ઉપર મેહ પામવા લાગી. અને તે તેમને દરેક રીતે ચલાયમાન કરવા પ્રયત્ન કરતી. દરેક પ્રકારના હાવ ભાવ વિલાસ, શરીર
સૌર્દય વિગેરે બતાવવા ઉદ્યત રહેતી. તેમના સ્થળની આસપાસ, સુગંધિત દ્રવ્ય છાંટી ઋતુની સજાવટ કરતી; ડોહું જેથી ભગવાન લેભાઈ જાય ! એમ તેઓ ધારતી હતી.
भगवतः समभाववर्णनम्। ।।मू०९०॥
|२३१॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥२३२॥
謝謝藏淇淇淇演演演演演漫漫演演淇淇淇淇
रुष्टः=निन्दितुस्तिरस्कर्त्तुश्चोपरि न क्रुद्धः अपि तु समभावेन सर्वेषु जनेषु समत्वबुद्धया- 'न मे द्वेष्यो न वा कश्चित्
प्रियः' इत्येवं भावितात्मा सन् अतिष्ठत् = स्थितोऽभवत् । षट्कायपरिपालकः = पहजीव निकायरक्षको भगवान् श्रीवीरस्वामी " सर्वे प्राणाः = द्वित्रिचतुरिन्द्रियलक्षणाः, सर्वे भूताः = वनस्पतिलक्षणाः सर्वे जीवाः = पश्चेन्द्रियलक्षणाः, सर्वे सवाः = पृथिव्यप्तेजोवायुलक्षणाः, स्वस्वकर्मप्रभावेण चातुरन्तसंसारकान्तारे=चतुर्गति के संसाररूपविषममार्गेपरिभ्रमन्ति=नारकतिर्यङ्-नरा - मरतया पर्यटन्ति" - इति = एवं संसारवैचित्र्यं = संसारवैलक्षण्यं विभावयन्= विचारयन् संयममार्गे व्यहरत् = विहृतवान् ।
गर्हा की, अनादर किया, तो ऐसा करने वाले पर जरा भी रुष्ट या अप्रसन्न नहीं हुए । उन्हों ने सभी पर समान भाव धारण किया । 'मेरे लिए न कोई द्वेष का पात्र है, न कोई राग का पात्र है। इस प्रकार की भावना से आत्मा को भावित करते रहे। षड्जीव-निकाय के रक्षक श्रीमहावीर प्रभु 'सभी द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय रूप प्राण, वनस्पतिकाय रूप भूत, पंवेन्द्रियरूप जीव, पृथ्वीकाय - अप्काय - तेजस्काय - वायुकाय रूप सच्च, अपने-अपने कर्म के परिपाक के अनुसार चार गति रूप संसार के दुर्गम मार्ग में परिभ्रमण कर रहे हैं; अर्थात् कभी नारक, कभी तिर्यञ्च, कभी नर और कभी अमर (देव) रूप से जन्म-मरण कर रहे हैं' इस प्रकार संसार की भयावह विचित्रता का विचार करते हुए संयम मार्ग में विचरते रहे ।
ભગવાને આજ સુધી પ્રતિકૂલ સયેાગના સામના કરી કમાઁ ક્ષય કર્યો હતા. હવે કુદરતે તેમને સાનુકેલ (મનેાજ્ઞ. જીવ લપસી પડે-જીવને ગમે તેવા) સાગા આપ્યા. આ સયેાગેામાં રહી તેમને કર્માક્ષય કરવાના હતા. કેવી અટપટી કરામત !
આવા મનેજ્ઞ પદાર્થોમાં તે સહેજે લપસી જવાય! અનુકુલ સયાગામાં જીવને બમણું ત્રણગણું, વી ફાળવવું પડે ! પ્રતિકૂલ સંચાગેામાં એક જ પ્રકારનું અને એક ધારૂ વીર્ય દાખવવાનું હોય છે. ત્યારે અનુકૂલતામાં બે જાતના અને તે પણ ઉલટી દિશાનાં વીર્ય (શક્તિ) ખૂબખૂબ પ્રમાણમાં દાખવવાં પડે છે. એકબાજુ એક શક્તિદ્વારા પોતાના આત્માને સ્થિર રાખીને, અંતરપરિણામી કરવાના હોય છે; ત્યારે બીજી બાજુ ઉભા થયેલાં નિમિત્તો સામે ટક્કર જીલવાની હોય છે. પ્રતિકૂળતામાં, આત્મીય અદર ગેાપવી, પડયા રહેવાનું હોય છે, ત્યારે અનુકૂળતામાં આત્મીય વારંવાર બહાર જતુ રહે છે તેને વાર'વાર સમજાવી, સ્થિર કરી, અંતઃગતિ કરવાનું હોય છે. આ છે એક સ કઠિન યોગ સાધના !
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतः समभाव
वर्णनम् ।
॥मू०९०॥
॥२३२॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥२३३॥
"द्रव्यभावोपाधिपतिताः द्रव्यत उपाधिर्हिरण्यादिः, भावत उपाधिरात्मनो दुष्परिणतिः, तदुभयोपाधिपतिताः= तदुभयासक्ताः अज्ञानिनः ज्ञानहीनाः जीवाः पापानिम्माणातिपातादीनि कर्माणि बध्नन्ति आत्मनि सम्बद्धानि कुर्वन्ति" इति कृत्वा इति ज्ञात्वा भगवान श्रीवीरस्वामी पापकलापात्=पापसमूहात्, पराङ्मुखः निवृत्त आसीत् ।
अनार्यदेशीयवालाश्च भगवन्तं श्रीवीरस्वामिनं दृष्ट्वा यष्टिमुष्टिभिः दण्डमुष्टिभिः हत्वा हत्वा-पुनः पुनस्ताडयित्वा अक्रन्दन्-स्वापराधपच्छादनाय स्वयं रुदितवन्तः ।
अनार्या म्लेच्छाश्च भगवन्तं दण्डैः अताडयन्=ताडितवन्तः, केशाग्रे कृष्ट्वा कृष्ट्वा पुनः पुनः कृष्ट्वा प्रभोः दुःखम् उदपादयन् उत्पादितवन्तः, तथापि भगवान नो तान् आर्यान् अद्वेट्-तदुपरि द्वेषं न कृतवान् । तथाअगारस्थैः गृहस्थजनैः समापिनोऽपि उक्तोऽपि भगवान तैः सार्द्ध-सह परिचयं स्वजातिकुलादिपरिचयं परित्यज्य= विहाय मौनभावेन शुभध्याननिमग्नः धर्मध्यानतत्परः सन् व्यहर-विहारं कृतवान् । तथा-भगवान् श्रीवीरप्रभुः
'हिरण्य-सुवर्ण आदि द्रव्य-उपाधि, तथा आत्मा की दुष्परिणतिरूप भाव-उपाधि में आसक्त अज्ञानी प्राणी प्राणातिपात आदि पापकर्मों का बन्ध करते हैं। ऐसा जान कर श्री वीर भगवान् पापों से विमुख अर्थात् निवृत्त थे।
अनार्य देश के लड़के श्रीवीर प्रभु को देखकर लट्ठियों और मुढ़ियों से मार-मार कर बार-बार ताड़ना तर्जना करके अपना अपराध छिपाने के लिए उलटे रोने लगते थे। अनार्य-म्लेच्छ लोग भगवान् को डंडों से मारते थे, बार-बार बालों के अग्रभाग को खींच-खींचकर सताते थे। फिर भी भगवान ने उन अनार्यों के प्रति जरासा भी द्वेष नहीं किया। और गृहस्थों द्वारा संभाषण करने पर भी भगवान उनके साथ जाति कुल आदि संबंधी परिचय नहीं करते थे। मौन धारण किये हुए धर्मध्यान में लीन होकर विहार करते थे।
આવા અનુકૂળ સંજોગો એક બાજુ હતા. બીજી બાજુ ભગવાન અચેલ અવસ્થામાં વિચરતા હતા તે વખતે ભગવાને કેટલે સંયમને ભાર વહ્યો હશે અને આંતર ઈદ્રિયો પર મૂકી દીધું હશે ? તે કલ્પનામાં પણ આવતું નથી, અર્થાત આ અનાર્ય ભૂમિની સ્ત્રીઓ જગતના સર્વ દેશોમાં સર્વશ્રેષ્ઠ રમણી તરીકે પંકાતી. તેમની વચ્ચે આ પ્રભુ મેરૂ પર્વતની માફક, અડોલ અને નિષ્કપ ઉભા રહ્યા કેવુ મહાન આશ્ચર્ય ! આ યોગ સાધનાને જૈનશાસ્ત્રોમાં પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિમાં ગણી લેવામાં આવી છે. આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ યુક્ત સાધુ “ગી’ ગણાય છે.
ગના સર્વ સાધને આ આઠ પ્રવચનમાતામાં સમાઈ જાય છે. આ માતાને આધાર લઈ ભગવાને અનાય ભૂમિની સ્ત્રીઓની ભેગપ્રાર્થનાઓ ઉપર વિજય મેળવ્યું અને તેમની વિજયપતાકા ગરદમ ફરકવા લાગી લેકે પણ
भगवतो. ऽनार्यकृतो
। मसर्ग
वर्णनम् । ।मू०९०॥
॥२३३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मूत्रे ॥२३४॥
कल्प. मञ्जरी टीका
।
सहितुमशक्यान् दुःसहान् परीषहोपसर्गान् परीपहा: शीतोष्णादयः, उपसर्गाः देवमनुष्यतिर्यककृता उपवास्तान्नागणयत्न किंचिदमन्यत । नृत्यगीतेषु च रागम्=आसक्तिं नाधरत्न धृतवान् । दण्डयुद्धमुष्टियुद्धादिकं कचित् प्रवर्तमानं श्रुत्वा तद् द्रष्टुं नोदकण्ठत-उत्कण्ठितो नाभवत् । कामकथासंलीनानां कामसम्बन्धिनां कथां कर्तुं प्रवृत्तानां स्त्रीजनानां मिथःकथासंलापान परस्परंवार्तालापान श्रुत्वा भगवान् रागद्वेषरहितो मध्यस्थभावेन अशरणः आश्रयरहित एव व्यहरत् । घोरातिघोरेषु अतिभयानकेषु संकटेषु-कष्टेषु किश्चिदपि यथास्यात्तथा मनोभाव-चित्तवृत्ति नो विकृत्य किंचिदपि विचारयुक्तं न कृत्वा संयमेन-सप्तदशविधेन तपसा द्वादशविधेन च आत्मानं भावयन्= वासयन् व्यहरत् । भगवान् भयङ्करेऽपि शीते परवस्त्रम् अन्यदीयं वस्त्रमपि न असेवत-शीतनिवारणार्थ नो धृतवान् । तथा गृहस्थपात्रे न अभुङ्क्त-न भुक्तवान् । तथा-अशनपानस्य आहारपानीयस्य मात्राज्ञः परिमाणवेत्ता भगवान्
वीर भगवान् ने दुस्सह परीषहों (भूख-प्यास आदि की बाधाओं) तथा उपसर्गों (देवों, मनुष्यों तथा तिर्यचों द्वारा कृत उपद्रवों) को कुछ न समझा, अर्थात-समभाव से सहन किया। नृत्य-गीतों में राग धारण नहीं किया। कहीं दण्डयुद्ध हो रहा हो या मुष्टियुद्ध (धूंसेवाजी) हो रहा हो तो उसका वृत्तान्त सुन कर कभी उत्कंठा नहीं उत्पन्न की । कामसंबंधी बातचीत करने में प्रवृत्त स्त्रीजनों के पारस्परिक वार्तालाप को सुन कर भगवान् राग-द्वेष से रहित ही बने रहे और मध्यस्थ भाव से, आश्रय रहित होकर विचरे ।
भयानक और अत्यन्त भयानक संकट आने पर भी भगवान् चित्तवृत्ति को तनिक भी विकारयुक्त न करके सत्तरह प्रकार के संयम और बारह प्रकार के तप की आराधना से आत्मा को भावित करते हुए विचरते थे। भगवान् ने अत्यधिक शीत पड़ने पर भी, शीतनिवारण के लिए पराये वस्त्र को कभी धारण नहीं किया, तथा गृहस्थ के पात्र में भोजन नहीं किया। अभिप्राय यह है कि न भगवान् के पास वस्त्रपात्र थे, न दूसरों से लेकर ही उनका सेवन करते थे। उन्हों ने किसी भी स्थिति में वख-पात्र का આ સાંભળી દિગમૂઢ થઈ ગયા અને છેવટે આવા પ્રકારનું માનસ બતાવવાનું તેઓએ છેડી દીધું. અનુકુળ પરિષહે ઉપરાંત, માર-તાડન-તર્જન- છેદન-ભેદન કુતરાં કરડાવવા લાકડીના પ્રહારો -મુષ્ટિ,-લા, પગથી છુંદવા ખૂદી નાખવા વિગેરેના દુઃખે તે હંમેશના થઈ પડયાં હતાં. એટલે બધા દુઃખોને સમભાવથી સહન કરતા હતા. ભગવાન આ અનાર્ય પ્રદેશમાં નિરતિચાર પણે રહી વંદન નમસ્કાર-માન-અપમાન-પુજા-શ્રદ્ધા-નિંદા પ્રસન્નતા -અપ્રસન્નતા વિગેરેમાં સમ પરિણમે રહી વિચરતા હતા મૌનપણુ એ તેમને મુખ્ય યોગ હતા. આ ઉપરાંત, રાગ-દ્વેષના ભાવોથી વિરક્ત રહી છએ કાયના જીવોની રક્ષા કરતા.
જીવ ચતુગતિમાં જે ભ્રમણ કરી રહ્યા છે, જન્મ; જરા; મરણના દુઃખે અનુભવિ રહ્યો છે તે સર્વનું મૂળ
भगवतः समभाव
वणनम्। ॥मू०९०॥
२३४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२३५॥
ना
मञ्जरी टीका
E-REFEARE
रसेषु-मधुरादिषु अगृद्धः गृद्धिभाववर्जितः अपतिज्ञः इहलोकपरलोकमतिज्ञारहितश्च आसीत् । तथा-भगवान् अक्ष्यपि नेत्रमपि न प्रामाजयत् जलेन नो कदाचिदपि प्रक्षालितवान् । तथा-कण्डूतौ समुद्गतायामपि भगवान गात्रं= शरीरमपि नो अकण्ट्रयत=नो कण्डू पितवान् । तथा विहरन्ज नपदविहारं कुर्वन् भगवान् तिर्यक् पार्थतः, पृष्ठतःपश्चाद्भागे च न प्रेक्षत-नापश्यत् । शरीरप्रमाणं-देहप्रमाणं पन्थानम्-अग्रे-पुरतो विलोक्य दृष्ट्वा ई-समित्या यतमाना=यतनां कुर्वन् पथप्रेक्षी=मार्ग विलोकमानो व्यहरत् । शिशिरऋतौ, बाहू-भुजौ प्रसार्यविस्तार्य पराक्रमतसंयमे आत्मबलमुपयोजितवान् , न पुनः स्कन्धयोः बाहू अवालम्बत स्थापितवान् । भगवान् यदेवंविधमाचार सेवन ही नहीं किया। आहार और पानी के परिमाण को जानने वाले भगवान् मधुर आदि रसों में गृद्धि से सर्वथा रहित थे। इहलोक और परलोक संबंधी प्रतिज्ञा से रहित थे, अर्थात् उन्हें न इस लोक संबंधो कोई कामना थी, न परलोकसंबंधी ही। वे सर्वथा कर्मनिर्जराकी भावना से उग्र तप संयम की आराधना करने में तत्पर थे। उन्होंने नेत्रको भी कभी जल से साफ नहीं किया। खुजली पाने पर भी कभी शरीर को नहीं खुजलाया। जनपद-विहार करते हुए भगवान् ने कभी तिरछा-इधर-उधर, या पीछे की तरफ नहीं देखा। सामजे की तरफ शरीरपरिमित-साढ़े तीन हाथ भूमि-मार्ग को देखते हुए विहार करते थे। शिशिर काल में अपनो दोनों भुजाएँ । फैलाकर संयम में आत्मबल का प्रयोग करते थे, कंधों पर भुजाएँ नहीं स्थापित करते थे। તેની પાપમય પ્રવૃત્તિ છે; તેમજ જડ પદાર્થો તરફની અનર્ગલ રૂચિ છે. આને લીધે નરક. નિગોદ; એકેન્દ્રિયથી માંડી પચેન્દ્રિય સુધીની જાતેમાં પરિભ્રમણ કરી હ્યો છે. આ વિવિધ પરિભ્રમણ દ્વારા સંસારની વિચિત્રતા પણ ભેગવી રહ્યો છે. આ સંસારની વિચિત્રતાને નાશ કરવા આંતરિક અને બાહ્ય સંયમની પ્રબલ આવશ્યક્તા છે, એમ ભગવાનને લાગવાથી તેમણે પૂર્ણ સંયમને માર્ગ અપનાવ્યું હતું.
સોનું-રૂપુહીરા-માણેક-૨ત્ન-પરવાળા-મણિ વિગેરે બાહ્ય દ્રવ્યો ઉપાધિ રૂપ છે, અને અંતરમાં તેની રૂચિ કરવી તે આત્માની દુપ્રણિધાન વાળી દુષ્ટ પરિણિતિ છે. આ બન્ને પ્રકારની અંતર અને બાહ્ય ઉપાધિમાં આસક્ત થયેલ બાલઅજ્ઞાની જીવ પ્રાણાતિપાત આદિ નિબિડગાઢ પાપકર્મોને બંધ કરે છે. તેવા પાપથી ભગવાન વિમુખ હતા. અનાર્ય જાતિના મલેચ્છ લેકે ભગવાનને શારીરિક પીડા આપવામાં કોઈ કચાસ રાખતા નહિ; તે પણ ભગવાન તેમની તરફ દ્વેષ દાખવવાને બદલે કરૂણાજળ વરસાવતા તે જાણતા હતા કે આ બિચારા ખાલઅજ્ઞાની જીવે છે. તે નકામા કર્મ બાંધે છે. આ કમેને ઉદય તેમને આવશે, ત્યારે કેટલી વેદના તેઓ અનુભવશે ?
भगवतः समभाववर्णनम्। मू०९०॥
॥२३५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
पालितवान्, तत्र हेतुमाह 'अण्णे मुणिणोऽवि' इत्यादि । अन्ये मुनयोऽपि एवम् इत्थम् रीयन्तु-विहरन्तु इति कृत्वाइति हेतोः माहनेन अहिंसकेन अप्रतिज्ञेन इहलोकपरलोकपतिज्ञारहितेन भगवता एप मूलगुणोत्तरगुणसमाराधनलक्षणो विधि: आचारः बहुश: अनेकशः अनुक्रान्तः अनुसृतः उत्कर्षेण पालितः ॥मू०९०॥
પર
વિતા मञ्जरी टीका
l/૨રૂદ્દા પર
भगवान ने इस प्रकार का जो-उत्कृष्ट और अनुपम आचार पालन किया, उसका हेतु बतलाते हैं-अन्य मुनिजन भी इस प्रकार विहार करें, इस हेतु से अहिंसक और अप्रतिज्ञ (इहलोक-परलोकसंबंधी प्रतिज्ञा से रहित) भगवान् ने मूलगुणों एवं उत्तरगुणों की आराधनारूप आचार का बार-बार उत्कर्ष के साथ पालन किया ॥सू०९०॥
भगवतः आचार
વિધિ
वर्णनम्। રા૦િ૧૦
મનેઝ અને અમનેણ વાતાવરણમાં ભગવાન અધિકારી રહી સત્તર પ્રકારના સંયમ અને ચાર પ્રકારના તપ વડે આત્માને ભાવિત કરી, સુખે સમાધે વિચરતા. સર્વ સંયમમાં ““મન” સંયમને મુખ્ય પણે તેઓ આગળ કરતા. ભગવાન વસ્ત્ર–પાત્ર અદિથી રહિત હતા છતાં ગૃહસ્થના વસ્ત્રપાનું સેવન કરવાનું મનથી પણ ઈછતા નહિ. શીત-ગરમી વિગેરેને સરખા માની, સમભાવે દિવસે વિતાવતા હતા સંસારના કોઈ પણ રસથી નિર્લેપ હોવાથી આલેક અને પરલોકની વાંચછાથી તેઓ રહિત હતા. શરીર ને આત્મવીય ફાળવવામાં સાધન રૂપ માનતા હોવાથી તેની શુશ્રુષા તરફને મેહ તેમને મટી ગયું હતું.
ઉપરના ભાવનું વિવરણ કરવાના આશય એટલાં પૂરતું છે કે, ભગવાન જેવા મહાપુરુષે પણ વીતરાગ ભાવ કેળવવામાં, કેટલા સમયથી વિચરે છે? જે સાધુ વીતરાગતાં પ્રગટ કરવા માગતા હોય, તેણે, વિતરાગ ભાવ ને પુષ્ટિ આપનારા સર્વ, બાહા અને અંતગત ભૂમિકાને અપનાવવી પડશે અને કેવલ જ્ઞાન ક્રિયા તરફનેજ ઝુકાવ લાવવું પડશે, ભગવાને મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણની આરાધનારૂપ આચારના ઉત્કર્ષતાની સાથે વારંવાર પાલન કર્યું તે સાધુ–માગીએએ વિસ્મરણ કરવું ન જોઈએ. ભગવાનનું આખું જીવન, અને ખાસ કરીને છદ્મસ્થ અવસ્થામાં વિચરવાનું તે એક સાધુજને અને ગૃહસ્થ માટે, નમુનેદાર આદર્શ છે. આ આદશને નજર સામે રાખવાથી સાધુ–ગણતે પિતાનું શ્રેય સાધી શકશે તેમાં તે જરાય સંદેહ નથી! પરંતુ મેક્ષમાં ઈરછા ધરાવતે શ્રાવક ગણું એટલે મેક્ષાથી પણ આ તેમના સાધુ જીવનમાંથી અનેક પ્રેરણા મેળવી, પોતે પિતાનું જીવન ઘડી, મોક્ષને લાયક બની શકશે! સાધુઓને જેટલે અને જેટલા પ્રમાણમાં લેક સંગ તજ એવું જે ભગવાને બતાવ્યું છે, તેટલું ને તેના પ્રમાણમાં મોક્ષાથી શ્રાવકે પશુ વીતરાગતા કેળવવા સંગ તજ પડશે (સૂ૦૯૦)
હો ||૨રૂદ્દા
૮
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे
॥ २३७॥
運寳寳寳鄉
鮮鮮餐
भगवओ विहारट्ठाणाणि -
जे
मूलम् - कयाइ भगवं आवेसणेसु वा सहासु वा पवासु वा एगया कयाइ सुण्णासु पणियसालासु पलियासु पलालपुजे वा, एगया आगंतुयागारे आरामागारे णगरे वा वसीअ । सुसाणे सुष्णागारे रुक्खमूले वाएगा बसी । एएस ठाणेसु तहप्पगारेसु अण्णेसु ठाणेसु वा वसमाणे समणे भगवं महावीरे राईदियं जयमाणे अप्पमत्ते समाहिए झाईअ । तत्थ तस्सुवसग्गा नीया अणेगरुवा य हर्विसु, तं जहा - संसप्पगा य पाणा ते, अदुवा पक्णो भगवं उवसगिंसु । पहुरूवमाहियाओ इत्थियाओ य भगवं उवसग्गसु । सत्तिहत्थगा गामरक्खगा य किंपि अवयमाणं भगवं चोरसंकाए सत्याभिघारण उवसगिंसु । भगवंते सव्वे उवसग्गे अहियासीअ । अह य इहलोइयाई पारलोइयाई अणेगरूवाई पियाई अप्पियाई सङ्घाई, अणेगरूवाई भीमाइरूवाई, अणेगरुवाई मुभिदुभिगंधाई, विरूवरुबाई फासाई सयासमिए रई अरई अभिभूय अवाई समाणे सम्मं अहियासीअ ।
सुणागारे राओ का सग्गे ठियं भगवं काममोगे सेविकामा परत्थीसहिया एगवरा समागया पुच्छंति"कोऽसि तुमं" - ति, तया कयावि भगवं न किंपि वय तुसिणीए संचिवइ, तथा अवायए भगवम्मि कुद्धा रुवा समाणा नाणाविह उवसग्गं करेंति, तंपि भगवं सम्म सही । कयावि 'को एत्थ' चि पुच्छिए भगवं वदीय'असि भिक्खू' ति सोच्चा सकसाएहिं तेहिं आहच्च 'अपसरे हि एत्तो'- त्तिकहिय भगवं अयमुत्तमे धम्मे” त्ति कट्टु ततो तुसिणी व निस्सरीअ । जंसि हिमवाए सिसिरे पवेयर मारुए पवायंते अप्पे अणगारा निवार्य ठाणमेसंति, अण्णे 'संघाडीओ' पविसिस्सामोति वयंति, एगे य इंधणाणि समादहमाणा चिति, केई पिहिया अइदुक्खं हिमगसंफास सहिउं सक्खामो त्ति सोयंति, तंसि वारिसगंसि सिसिरंसि दविए भगवं अपडिन्ने समाणे विडे ठाणे तं सीयं सम्मं अहियासीअ । एस विही " अण्णे मुणिणो वि एवं रियंतु" त्ति कट्टु अप्पडिन्नेण मइमया भगवया बहुसो अणुतो । ०९१ ।
प्रभुविहारस्थानानि
छाया - कदाचिद् भगवान् आवेशनेषु वा सभासु वा प्रपासु वा, एकदा कदाचित् शून्यासु पुण्यशालासु पलितस्थानेषु पलालपुञ्जेषु वा एकदा आगन्तुकागारे आरामागारे नगरे वा अवसत । श्मशाने शून्यागारे वृक्षमूले प्रभु के विहारस्थान
मूल का अर्थ - ' कयाइ भगवं' इत्यादि । कभी भगवान् शिल्पकारों की शालाओं में उतरे, कभी પ્રભુનું વિહારસ્થાન
भूणना अर्थ - ' कयाइ भगवं' इत्यादि लगवाननां विहार स्थानो शिल्पअनीशाणायम, सलाभां,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतोऽनार्यदेश
संजात
परीषहोपसर्ग
वर्णनम् । ॥मू०९१॥
॥२३७॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२३८॥
कल्पमञ्जरी
टीका
वा एकदाऽवसत् । एतेषु स्थानेषु तथाप्रकारेषु अन्येषु स्थानेषु वा वसन् श्रमणो भगवान् महावीरो रात्रिन्दिवं यतमानोऽप्रमत्तः समाहितोऽध्यायत्। तत्र तस्योपसर्गा नीताः अनेकरूपाश्चाऽऽसन् , तद्यथा-संसर्पकाश्च ये प्राणास्ते, अथवा-पक्षिणो भगवन्तम् औपसर्गयन् । प्रभुरूपमोहिताः खियश्च भगवन्तमौपसर्गयन् । शक्तिहस्तका ग्रामरक्षकाच किमप्यवदन्तं भगवन्तं चोरशङ्कया शस्राभिघातेन उपासर्जयन्। भगवान् तान् सर्वानुपर्मान् सम्यगध्यसहत । अथ च ऐहलौकिकाम् पारलोकिकान् अनेकरूपान् प्रियान् अप्रियान् शब्दान् अनेकरूपाणि भीमादिरूपाणि अनेकरूपान् सुरभिदुरभिगन्धान , विरूपरूपान् स्पर्शान् सदासमितः रतिम् अरतिमभिभूय अवादि सन् सम्यग् अध्यासीत। सभाओं में, कभी प्रपाओं में, कभी मूनी दुकानों में, कभी कारखानों में, कमी पलाल के पुंजों में, कमी धर्मशालाओं में, कभी आरामागारों में, कभी बगीचों के घरों में, कभी नगर में, कभी श्मशान में, कभी सूने घरों में,
और कभी वृक्षों के नीचे उतरे । इन स्थानों में अथवा इसी प्रकार के अन्य स्थानों में रहते हुए श्रमण भगवान महावीर रात-दिन यतना करते हुए, अप्रमत्त और समाधियुक्त रहे । इन स्थानों पर भगवान् को अनेक प्रकार के उपसर्ग हुए। वे इस प्रकार-संसर्पण करने वाले सर्प आदि जो पाणी थे, उन्हों ने तथा पक्षियों ने भगवान् को उपसर्ग किया। शक्तिनामक शस्त्र हाथ में लिये हुए ग्रामरक्षक कुछ भी न बोलते हुए भगवान् को चोर समझ कर शस्त्र का आघात करके उपसर्ग देते थे। भगवान् ने उन सभी उपसगों को अच्छी तरह समभाव से सहन किया। और इहलोक और परलोक संबंधी अनेक प्रकार के पिय एवं अप्रिय शब्दों को, विविध प्रकार के भयंकर आदि रूपों को, भाति-भांति की सुगंध-दुर्गध को तथा तरह-तरह के स्पर्शों को, પ્રપાઓમાં, સૂની દુકાનમાં, કારખાનાઓમાં, ઘાસની ગંજીમાં, ધર્મશાળાઓમાં, આરામગૃહમાં નગરમાં, શમશાન ભૂમિમાં, સના ઘરમાં,અને વૃક્ષની નીચે હતાં. આ સ્થાને અને એવા જ પ્રકારનાં અન્ય સ્થાનેમાં, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, યતના પૂર્વક, અપ્રમત્ત દશા અને સમાધિમાં રહેતા હતા. આવા સ્થાનોમાં, ભગવાનને અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગો થતા હતા આ ઉપસર્ગો કેવા પ્રકારના હતા તે જણાવતાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે હલનચલન કરવાવાળા પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓ પોતાની રીતે તેમને કષ્ટ આપતા.
જંગલ અને આવા નિજન સ્થાનેની મુલાકાત લેતી હલકી કેટીની સ્ત્રી, ભગવાનના દેદાર ઉપર મેહ પામી, છે તેમને ક ઉપાવતી. રવરક્ષણને માટે હાથમાં કુહાડી લઈ કરનાર ગ્રામજને મૌન ધારણ કરવાવાળા ભગવાન મહાવીરને
ચાર સમજી, તેમને કહાહીને માર મારતા ભગવાન આ ગામડીયાના કષ્ટ સહન કરી લેતા. આલેક અને પરલેક
भगवतो. विहारस्थानवर्णनम् । ।।सू०९॥
।।२३८||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
शून्यागारे रात्रौ कायोसर्ग स्थित भगवन्तं कामभोगान् सेवितुकामाः परस्त्रीसहिताः एकचराः समागताः
पृच्छन्ति-"कोऽसित्वम्" इति, तदा कदापि भगवान् न किमपि बदति, तूष्णीकः संतिष्ठते, तदा अवाद के श्रीकल्प
भगवति क्रुद्धाः रुष्टाः सन्तः नानाविधमुपसर्ग कुर्वन्ति, तमपि भगवान् सम्यक असहत । कदाचित् "कोऽत्र" इति
पृष्ठो भगवान् अवदत् "अहमस्मि भिक्षुः" इति श्रुत्वा सकपायैस्तैराहत्य “अपसर इतः" इति कथितो भगवान् ॥२३९॥ "अयमुत्तमो धर्मः" इति कृत्वा ततस्तूष्णीक एव निरसरत् । यस्मिन् हिमवाते शिशिरे प्रवेपके मारुते प्रवाति अप्ये के
सदा समितियुक्त, तथा रति-अरति का अभिभव करके, मौन रह कर, सम्यक् प्रकार से सहन करते रहे। कभी-कभी सूने घर में, रात्रि के समय, कामभोग सेवन करने की कामना वाले परस्त्री के साथ आये हुए जार पुरुष, कायोत्सर्ग में स्थित भगवान से पूछते थे-'तू कौन है ?' तो भगवान् कभी भी कुछ भी उत्तर नहीं देते थे-चुपचाप रहते थे। उस समय मौन रहने वाले भगवान् पर वे क्रुद्ध हो कर नाना प्रकार के कष्ट उन्हें देते थे। उस कष्ट को भी भगवान ने सम्यक प्रकार से सहन किया।
'यहाँ कौन है?' इस प्रकार पूछने पर कदाचित् भगवान् उत्तर देते-'मैं भिक्षु हूँ।' यह सुनकर वे कषाययुक्त हो जाते और मार पीट करते-' हठ यहाँ से'। इस प्रकार कहे गए भगवान् यही उत्तम धर्म है' ऐसा सोच कर विना बोले ही वहाँ से निकल जाते थे।
जिस शीतल वायु वाली शिशिर ऋतु में, कँपी कँपी उत्पन्न करने वाली हवा चलने पर, कोई-कोई સંબંધી પ્રિય અને અપ્રિય શબ્દોમાં વિવિધ પ્રકારના મહા ભયંકર રૂપમાં ભાત ભાતની સુગંધ અને દુર્ગામાં, અને તરેહતરેહના સ્પર્શોમાં રતિ અને અરતી લાવ્યા સિવાય મૌન રહીને ભગવાન સહન કર્યો જતા હતા. કેઈ કઈ સૂના ઘરમાં રાત્રિના વખતે છૂપી રીતે કામગનું સેવન કરવાવાળા જાર સ્ત્રી પુરુષો પણ આવતા. તેઓ, ભગવાનને ધ્યાનમગ્ન જઈ “તું કેણ છે? શા માટે આવ્યું છે?” એવા પ્રશ્નો પૂછતા. ભગવાન નિરૂત્તર રહી, મૌનપણાને સેવતા આ મૌનપણું જોઈ તેઓ ક્રોધાતુર થતા અને જુદાજુદી જાતના દુઃખે તેમને આપતા આ સર્વ દુઃખેને ભગવાન સુપરિણામે સહન કરતા અને કદાચ ભગવાન જવાબ આપતા કે “હું ભિક્ષુક” છું તે તે તેમનું આવીજ બનતુ ! लक्ष' शुद्ध सामजी, तेम्मे। उपाय युइत थता ने भारपीट ४२१॥ भी पडता. घी मत "यास्या !" હટી જા !વિગેરે વાકયથી પણુ ભગવાનને નવાજતાં. આવા વચન સાંભળી ભગવાન અંતર્ગત વિચારતા
કે “ ચાલ્યા જવું એજ શ્રેષ્ઠ છે” આવું વિચારી યા ચાલ્યા વિના ત્યાંથી નીકળી જતા હતા. શીતળ પવનવાળી ઉR ઠંડી ઋતુમાં જ્યારે ઠંડા પવને સૂસવાટા કરતા ફૂંકાતા હોય ત્યારે કોઈ સાધુ ઠંડીમાંથી બચવા માટે રેગ્ય
भगवतः समभाववर्णनम् । मू०९१॥
FANARTHATIYAHITY
॥२३९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥२४०॥
टीका
अनगारा निर्वातं स्थानमेषयन्ति, अन्ये 'संघाटीः प्रवेक्ष्यामः' इति वदन्ति, एके च इन्धनानि समादहन्तस्तिष्ठन्ति, केचित् 'पिहिता अतिदुःखं हिमकसंस्पर्श सोढुं शक्ष्यामः' इति शोचन्ति, तस्मिन् तादृशे शिशिरे द्रविको भगवान् अप्रतिज्ञः सन् विकटे स्थाने तत् शीतं सम्यक अध्यास्त । एष विधिः 'अन्ये मुनयोऽपि एवमीरताम्' इति कृत्वा अप्रतिज्ञेन मतिमता भगवता बहुशोऽनुक्रान्तः ॥सू०९१॥
टीका-"कयाइ भगवं" इति । कदाचित् कस्मिंश्चित् समये भगवान् आवेशनेषु-शिल्पकारशालासु कदाचित् सभासु, कदाचित् प्रपासुम्पानीयशालासु, अवसदिति परेणान्वयः, एवमग्रेऽपि बोध्यम् । एकदा कदाचित् अनगार वायुहीन स्थान की गवेषणा करते थे और कोई-कोई कहते थे कि 'हम संघाटी-चादर ओढ़ेंगे' तथा कोई-कोई योगो आदि शीत निवारण के लिए इंधन जलाते थे, कोई-कोई सोचते थे कि वख ओढ़ने पर ही इस शीत के कष्ट को सहन कर सकते हैं, ऐसे शिशिर के समय में भी भगवान् मुक्ति के अभिलाषी
और अप्रतिज्ञ रह कर सम्यक् प्रकार से उस शीत को सहन करते थे। 'अन्य मुनि भी इसी प्रकार का आचरण __ करें ऐसा सोच कर अपतिज्ञ एवं मतिमान् भगवान् ने अनेक बार इस प्रकार का आचार पालन किया ।।०९।।
टीका का अर्थ-कभी-कभी भगवान् शिल्पियों की शालाओं में, कभी सभा-स्थलों में और कभीकभी प्याउओं में उतरते थे। कभी-कभी जनशून्य दुकानों में, कभी कारखानों में, कभी पलाल के पुओं में, સ્થાનેની શોધ કરતા, કોઈ કોઈની ચાદર (સંઘાટી) એઢવાનું પસંદ કરતા તે કઈ ઠંડીમાંથી છૂટવા માટે છાણાં સળગાવી તાપણું કરતા. આવા સમયમાં પણ ભગવાન જે મુક્તિના અભિલાષી હતા અને અપ્રતિજ્ઞ હતા તેઓ સમ પરિણામે શીતના પરિષદને વેદતા હતા. અન્ય મુનિએ ૫૬ ભવિષ્યમાં મારા જેવું જ આચરણ કરશે એમ ધારી ભગવાન વારંવાર આવાજ પ્રકારના આચારનું પાલન કરતા. (સૂ૦૯૧)
ટીકાને અર્થ-અનિને મહેલાત અને મસાણ સરખાં જ હોય છે. તેમને મન બંને માટીની જ બનાવટ છે. દેહ રહિત એવા સિદ્ધ સુખે જીવે છે.' એ સૂત્ર અનુસાર દેહ ભાનરહિત થવામાં જ તેઓ આનંદ અનુભવે છે.
रे द्रष्टा छे ते दृष्टिनी रे and छे ३५,
અખાધ્ય અનુભવ જે રહે તે છે જીવ સ્વરૂપ.' ઉપરના વાકયનું જેને ભાન વતી રહ્યું છે એવા ભગવાનને ઉચ્ચ જાતિની માટીની મહેલાતે કેમ પસંદ પડે? તે તે કઈ પણ એકાંત સ્થળના જ હિમાયતી હતા તેમને કઈ પણ ઉપાયે પિતામાં સમાઈ જવાની તાલાવેલી લાગી હતી તેથી એવા એવા સ્થળે શોધતા કે જ્યાં કોઈને પગરવ પણ હોય નહિ! કોઈ તેમને પરેશાન કરે નહિ; કોઈ તેમના
भगवतोविहारस्थानवर्णनम् । मू०९१॥
॥२४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
मञ्जरी टीका
शून्यासु-जनरहितासु पण्यशालासु=आपणगृहेषु पलितस्थानेषु लोहकारशालासु पलालपुञ्जेषु-पलालराशिषु वा अवसत् एकदा एकस्मिन् समये आगन्तुकागारे आगन्तुकगृहे-धर्मशालायाम् आरामागारे-उपवनगृहे नगरे-पुरे वा अवसत् ।
एकदा एकस्मिन् समये श्मशाने शून्यागारे जनरहितगृहे, वृक्षमूले वा अवसत् । एतेषु आवेशनादिरूपेषु स्थानेषु श्रीकल्प
तथाप्रकारेषु अन्येषु स्थानेषु वा वसन् श्रमणो भगवान् महावीरो रात्रिन्दिवम् अहोरात्रम् यतमानः यतनां ॥२४१॥ कुर्वन् अप्रमत्तः-प्रमादरहितः, अत एव समाहितः समाधियुक्तः सन् अध्यायत्-धर्मध्यानमकरोत् । तत्र तस्य श्रीवीर
स्वामिनः, उपसर्गा, नीताः देवादिभिरुपस्थापिताः, ते उपसर्गाश्च अनेकरूपाः बहुविधा अभवन् । तद्यथा-ये संसर्पकाः चलनशीला प्राणाः द्वीन्द्रियादयस्ते, अथवा-गृध्रादयः पक्षिणः स्थाणुवदचलं भगवन्तं-श्रीवीरम् औपसर्गयन्ः उपसर्ग कृतवन्त । प्रभुरूपमोहिता: भगवद्रपमोहिताः स्त्रियश्च भगवन्तम् औपसर्गयन् । तथा-शक्तिहस्तकाः= कभी धर्मशालाओं में, कभी उपवन में बने घरों में, कभी श्मशानों में, कभी सूने घरों में, कभी वृक्षों के नीचे उतरते थे। इन सब स्थानों में तथा इसी प्रकार के अन्य स्थानों में रहते हुए भगवान् महावीर दिन-रात यतना करते हुए, प्रमादहीन होकर और समाधि में लीन रह कर धर्मध्यान ही करते रहते थे। इन स्थलों में ठहरते समय भगवान् को देवों आदि द्वारा भाँति-भांति के उपसर्ग हुए। जैसे-सादि तथा द्वीन्द्रिय आदि चलने-फिरने वाले प्राणी अथवा गीध आदि पक्षी स्थाणु की तरह अचल भगवान् को उपसर्ग करते थे। कभी-कमी प्रभु के रूप पर मोहित होकर स्त्रिया प्रभु को उपसर्ग करती थीं। तथा-शक्ति नामक अस्त्र કાર્યમા વિરૂપ કે અંતરાયનું કારણ થાય નહિ! છતાં આવા એકાંતિક આત્મિક કામમાં પણ તેને ઘણી વિટંબના | ઉભી થતી અને તે વિટંબનાએને પણ કેઈ આરે હતે નહિ. ભગવાન લહારની કોડમાં, પિયાવા જેવી જગ્યાએ,. ખંડેર સ્મશાન કે પડતર ઘર કે દુકાનમાં જયાં જ્યાં જતા ત્યાં ત્યાં, વસવાટ કરી રહેલ પશુપંખીઓ પણ ઉપદ્રો ઉભાં કરતાં, તેમ જ આવા સ્થળોએ દુરાચારી વ્યક્તિઓ આવતી જ હોય છે તેથી તેમની દ્વારા પણ લગવાનને કષ્ટોના તીવ્ર અનુભવો થતા હતા. આ ખાટા-મીઠા સંસારમાં વિવિધ માનસ ધરાવતી વ્યક્તિઓ પિતાને ઠીક લાગે તે રીતે સંસારનો લહાવો મેળવવા ઈચછે છે, છતાં તેઓની આકાંક્ષા પૂરી થતી જ નથી અને કુતરાના કાનમાં કીડા પડતાં જેમ કુતરાને કયાંય ચેન પડતું નથી તેમ સંસાર લાલુપીને ક્યાંય પણ સુખ અને શાંતિ નહિ મળતાં આવાં નિર્જન સ્થાનમાં હવાનેબાચકાં ભરે છે. પરંતુ ભગવાન તે પિતાના કાર્યમાં મસ્ત રહેતા હોવાથી આવા કષ્ટોને તદ્દન નિર્માલ્ય જેવા ગણતા, અને પિતાના સ્વભાવમાં તલલીન રહેતા. આવી જગ્યાએ ચામાચીડી-ઘુવડ,
ડાંસ,વીછી,–ગીધ, આદિ પુષ્કલ પ્રમાણમાં રહેતાં હોવાને કારણે તેઓ, ભગવાનને જુદી જુદી રીતે દુઃખ આપતાં હતાં. Jક પ્રભુના શરીર સાથે મેહની અધિથી ચાળા કરનાર રૂપસુંદરીઓને ઉપસમાં તેમને કેવા થતા હશે. તે વખતે પ્રભુએ વામન
भगवत उपसर्गवर्णनम् । ०९॥
॥२४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२४२॥
TEC
शक्तिनामकास्त्रविशेषधारकाः, ग्रामरक्षकाः = ग्रामपालकाच किमपि किञ्चिदपि वचनम् - अवदन्तम् भगवन्तं = श्रीवीरस्वामिनं, चौरशङ्कया=चौरसंशयेन शस्त्राभिघातेन = शस्त्रप्रहारेण श्रपसर्गयन् उपसर्ग कृतवन्तः । भगवांस्तु तान=उपर्युक्तान् सर्वानपि उपसर्गान् सम्यक् अध्य सहत = सोढवान् । अथ च भगवान् ऐहलौकिकान् = मनुष्य सम्बन्धिनः, तथापारलौकिकान् = देवादिसम्बन्धिनश्च अनेकरूपान् = बहुप्रकारान् प्रियान् = अनुकूलान् अभियान = प्रतिकूलान् शब्दान्, तथा - अनेकरूपाणि नानाविधानि भीमादिरूपाणि भीमानि = भयङ्कराणि रूपाणि-पिशाचादीनामाकाराः, आदिपदात्देवाङ्गनादीनां मनोहराणि रूपाणि च, तथा - अनेकरूपान् = बहुविधान् सुरभिदुरभिगन्धान् सुगन्धान् दुर्गन्धांच, तथाविरूपरूपान् = अमनोज्ञान् उपलक्षणाच्च मनोज्ञान स्पर्शान् सदा-सर्वदा समितः = समितिसम्पन्नः सन् रतिमरतिं= रागद्वेषौ श्रमिभूय त्यक्त्वा श्रवादी- मौनी-मुखदुःखमप्रकाशयन् सम्यक् अध्यास्त= निश्चलतया सोढवान् । हाथ में लिये ग्रामरक्षक - कोतवाल आदि कुछ भी न बोलने वाले भगवान् को चोर की आशंका करके अर्थात् चोर समझ कर शस्त्रों का प्रहार करते उपसर्ग करके थे, परन्तु भगवान् इन सभी उपसर्गों को सम्यग रीति से सहन करते थे । तथा भगवान् इहलोकसंबंधी मनुष्यादिकृत तथा परलोकसंबंधी अर्थात् देवादिकृत अनेक प्रकार के अनुकूल एवं प्रतिकूल शब्दों को, विविध प्रकार के भयानक पिशाच आदि के रूपों को 'आदि' शब्द से देवांगना आदि के मनोहर रूपों को तरह-तरह की सुगंध और दुर्गंध को, तथा अमनोज्ञ और उपलक्षण से मनोज्ञ स्पर्शों को, सदैव समितियुक्त होकर, राग-द्वेष को त्याग कर, मौनभाव से - अपने सुख - दुःख को प्रकाशित न करते हुए, निश्चलरूप से सहन करते थे । कभी-कभी ऐसा भी प्रसंग आता પેાતાની કઈ અલૌકિક શક્તિ વડે ઇન્દ્રિયા ઉપર દમન ચલાવ્યું હશે ? પ્રભુને ચાર તરીકે ઠેરવીને ગ્રામ્ય રક્ષકાએ તેમના શું હાલ કર્યા હશે? મનુષ્યકૃત-દેવકૃત અને તિય ચકૃત ઉપસર્ગો મરણુ ઉપજાવે તેવાં હતાં, છતાં ભગવાન તે સ`ને ઉદયભાવે ગણી ફેંકી દેતાં, કારણ કે, તે ઉપસર્ગાને ઉપસમાં તરીકે માનતા જ નહિ. જેને આ દેહ ઉપરની સર્વાંગી મમતા ઉડી ગઈ હતી, તેને દેહ રહે તેાય શુ અને ન રહે તે પણ શું? કારણ કે તેમણે તેા દેહને એક ‘ જડાત્મક ’ ભાવ તરીકે ગણ્યા હતા. તે દેહ ઉપરના વતકા-દુઃખા તે તે વખતના જડના પારિણામિક ભાવે જ હતા. તે વખતે જડ દેહ, તે રૂપેજ પરિણમવા સર્જાયેલા હતા. એમ આત્મ બુદ્ધિએ, ભગવાને નક્કી કર્યું હતું. પછી તે દશાને આપણે ઠીક પડે તે અમાં ઘટાવીએ! પરંતુ ભગવાનને દેહ સાથે તા સંબ`ધ (રુચિ) છૂટી ગયા હતા. આ વાત આંતરિક ભાવને લક્ષમાં રાખીને કરવામાં આવી છે. જેની ફક્ત બાહ્ય-દૃષ્ટિ છે, તેને આ વાતની ઘેડ બેસશે નહિ. પણ વાસ્તવિક રીતે તે, આ પ્રમાણે જ છે. ભગવાનના સમયમાં, આત્મદર્શન કરવાના હિમાયતીઓ, પાતપાતાની
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
藏真真真度
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवत
उपसर्गवर्णनम् ।
। ०९१॥
॥२४२॥
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
SEIO
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२५॥
कल्पमञ्जरी टीका
भगवत
तथा-कदाचित्-शून्यागारे-निर्जनगृहे रात्रौ कायोत्सर्गे स्थितं भगवन्तं-श्रीवीरस्वामिनं कामभोगान् सेवितुकामाः परस्त्रीसहिताः एकचराः जारपुरुषाः समागताः पृच्छन्ति-' कोऽसि त्वम् ' ? इति । तदा कदाचित् भगवान् श्रीवीरस्वामी न किञ्चिदपि वदति, किन्तु तूष्णीका मौनसहितः संतिष्ठते, तदा-तस्मिन् काले अवादके अनुत्तरशीले भगवति-भगवन्तं प्रति, क्रुद्धाः कृतक्रोधाः, रुष्टा-कृतरोषाः सन्तः नानाविधम् अनेकप्रकारम् उपसर्गम् कुर्वन्ति-यष्टिमुष्टयादिभिर्भगवन्तं ताडयन्ति, तमपि उपसर्ग भगवान् श्रीवीरस्वामी सम्यक असहत सोढवान् । कदाचित कस्मिंश्चित्समये-'कोऽत्र' अत्र-अस्मिन् स्थाने कोऽस्ति ? इति एतत् पृष्टः सन् भगवान् श्रीवीरस्वामो अवदत् उक्तवान्-अहं भिक्षुरस्मि, इति-एतद्वचः श्रुत्वा सकषायैः क्रोधादिकपायसहितः तैः जारपुरुषेः आहत्य% ताडयित्वा "इतः अस्मात् स्थानात् अपसर-दूरं गच्छ" इतिएतत् कथितः उक्तः सन् भगवान् 'अयम्=ताडनादिसहनरूपः उत्तमः उत्कृष्टो धर्मोऽस्ति' इति कृत्वा इति ज्ञात्वा ततः तस्मात् स्थानात् तूष्णीका किंचिदवदन्नेव निरसरत-निर्गतवान् । तथा-यस्मिन् हिमवाते शीतलवायुयुक्त शिशिरे शिशिरऋतौ प्रवेषके शीतसंवलितत्वात कि भगवान सुनसान घर में रात्रि के समय कायोत्सर्ग में स्थित रहते थे। व्यभिचारी पुरुप परस्त्री के साथ कामभोग सेवन करने के लिए वहाँ आते और भगवान् से पूछते-'कौन है तू?' तब भगवान कुछ उत्तर नहीं देते, मौन साधे रहते । तब कुछ भी उत्तर न देनेवाले भगवान् पर वे क्रोधित होते, रुष्ट होते और भगवान को अनेक प्रकार से लट्ठी मुट्ठी आदि से ताड़ना करते। उस उपसर्ग को भी भगवान् सम्यक्रूप से सह लेते थे। कभी किसी ने पूछा-"कौन है यहाँ ?' इस प्रश्न के उत्तर में वीर प्रभु ने कहा'मैं भिक्षु हूँ।' वह शब्द सुन कर वे जार पुरुष क्रोध आदि कषायों से युक्त हो जाते और ताड़ना करके कहते- दूर जा यहाँ से।' इस प्रकार कहने पर भगवान् सोचते-'ताड़ना आदि को सह लेना उत्कृष्ट धर्म है। और यह सोचकर वे चुपचाप, विना कुछ कहे, निकल जाते थे। રીતે, આત્માની વાત કરતા હતા. આચાર-વિચારોનું પાલન પણ પિતાની દૃષ્ટિ એ જ કરતા, છતાં શીતપરીષહને પણ સહન કરવામાં લાચાર હતા. શીતપરીષહને સહન નહિ કરનારા આત્માઓ, ચાદર આદિ વસ્ત્રો, તથા માનવ વસવાટ વિનાના સ્થળની શોધમાં જ ફરતા હતા. કારણ કે તેઓને દેહ દષ્ટિ ગઇ ન હતી.
જૈન ધર્મના સાધુએ સિવાયના અન્યમાગી સાધુઓ, અગ્નિ વિગેરે પ્રગટાવીને શીત સામે રક્ષણ મેળવતા કારણ કે તેઓ શરીરને, આત્મ-સાધન માનતા. અને “દેહ રખે ધમ.” માનતા એટલે દેહનું અસ્તિત્વ હશે તે ધમ થઈ શકશે. એમ તેએાની ધારણા હતી. આવાઓનું મંતવ્ય, ભગવાનના આચારથી જુદું તરી આવે છે ! તે
उपसर्ग
वर्णनम् । ॥सू०९१॥
॥२४३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प मञ्जरी टीका
॥२४४॥
जनानां प्रकम्पकारके मारुतेन्वायौ प्रवाति-पचलति सति अप्येके केचित् अनगाराः साधवः निर्वातं-वायुरहितं स्थानम् एषयन्ति गवेषयन्ति, अन्ये जनाः “संघाटी: शीतनिवारकवस्त्रविशेषान् प्रवेक्ष्यामः प्रविष्टाः भविष्यामः" इति इत्थं शीतभीत्या वदन्ति-जल्पन्ति, एके अन्ये च भिक्षवः इन्धनानि-काष्ठानि समादहन्तः अग्नौ प्रज्वलयन्तः सन्तस्तिष्ठन्ति, केऽपि “पिहिताः वस्त्राच्छन्नाः अतिदुःख महाकष्टम् हिमकसंस्पर्श सहितुं शक्ष्यामः समर्था भविष्यामः" इति शोचन्ति मनसि विचारयन्ति, तस्मिन् तादृशे तथाभूते शिशिरे शीतकाले द्रविका मोक्षाभिलाषी भगवान्-श्रीवीरस्वामी अप्रतिज्ञः इहलोकपरलोकप्रतिज्ञारहितः सन् विकटे शीतभययुक्ते अनावृते स्थाने तत्-दुःसहं शीतं सम्यक् अध्यास्त-निश्चलतया सोढवान् । “अन्येन्मदितरेऽपि मुनयः साधवः एवम् मदनुष्ठितप्रकारेण ईस्ताम्= विहरन्तु" इति कृत्वा इति विचार्य अप्रतिज्ञेन-प्रतिज्ञारहितेन मतिमता मेधाविना भगवता-श्रीवीरस्वामिना एषः= पूर्वोक्तो विधि: आचारः बहुशः अनेकशः अनुक्रान्त: अनुसृतः-पालितः ॥१०९१॥
शीतल वायु से युक्त शिशिर ऋतु में, शीतलता के कारण मनुष्यों को कँपकँपी उत्पन्न करने वाली हवा चलती थी। उस समय कितने ही साधु ऐसे स्थान खोजते फिरते थे जहाँ वायु का प्रवेश न हो। कोई-कोई जन शीत की भीति से कहते थे-'हम तो शीत को रोकने वाले वस्त्र में दुबक जाएँगे। कई लोग आग में ईधन जला कर तापते थे। कोई सोचते थे-वस्त्र ओढ़ने से ही महाकष्टकर सर्दी सहन की जा सकती है। ऐसे शीतलकाल में मी मोक्ष के अभिलाषी भगवान् इहलोक-परलोकसंबंधी समस्त कामनाओं से दूर रह कर सर्दी के भय वाले खुले स्थान में उस दुस्सह शीत को अचल भाव से सहन करते थे। ઉપરોક્ત ઉપસર્ગો દ્વારા સહેજે જાણી શકાય છે. જેને આત્મભાન જાગૃત થયું છે તેને આત્માની સ્વતંત્ર શક્તિ, સ્વ-પર પ્રકાશકને ગુણ અનંતવીર્ય અને અનંતસુખને અનુભવ થતાં, દેહ ભાનભૂલાઈ જાય છે, ને કેવલ આત્મા, નિજ શક્તિએ નિર્ભર થઈ, આગળ વધે છે.
દેહ દશા અને આત્મદશા વચ્ચેનું અંતર, આકાશ-પાતાળ જેટલું હોય છે. જેની દેહદૃષ્ટિ છે, તે ગમે તેટલી ક્રિયાઓ કરશે, શરીરને સુકવી નાખી ખાખ બનાવી દેશે, તે પણ, આત્મદર્શન નહિ થાય. પરંતુ જેને આમલક્ષ થયું છે, નિજ સ્વભાવની જેને પિછાણ થઈ છે, જેણે આત્મામાં રહેલ અનંત સુખ અને અનંત વીય ઉપર વિશ્વાસ મૂકયો છે. તે, ડી પણ શુદ્ધ ક્રિયા કરતે થે, નિજ નિવાસ ધામમાં પહોંચી શકશે.
ભગવાન તો, નિજભાન સાથે લઈ ને જ અવતર્યા હતાં. જે “ ઉત્કૃષ્ટ આત્મભાન” ને ક્ષાયિક સમ્યકત્વ %િ. કહેવામાં આવે છે તે સમ્યકત્વ, તે જ ભવમાં, ભગવાનને સિદ્ધ ગતિમાં લઈ જશે. આવા ઉત્કૃષ્ટ ત્યાગીના સાગને,
भगवत उपसर्ग
वर्णनम्। सासु०९१॥
॥२४४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२४५॥
MOMETER
餐寳寳
मूलम् - तओ भगवं पुणोऽवि चिंतेड़ - "बहुयं कम्मं मम निज्जरेयव्वं अत्थि, अओ अणारियबहुलं लासं वच्चामि तत्थ हील निंदणाईहिं बहुयं कम्मं निज्जरिस्सर" ति कट्टु लाढदेसं पविसीअ । तत्थ पविसमाणस्स भगवओ मग्गे चोरा मिलिया । ते य भगवं दणं 'अवसउणं जायं जं मुंडिओ मिलिओ, एयं अवसरणं एयस्स चेव बहाए भवउ'- त्ति कट्टु भगवं लट्टमुट्टिप्पहारेहिं बहुसो हणिसु । अह दुच्चरलाढचारी भगवं तस्स देसस्स वज्जभूमिं सुग्मभूमिं च समणुपत्ते । तत्थ णं से विरूवरूवाई तणसीयतेयफासाई दंसमसगे य सया समिए सम्मं सहीअ । पंत सेज्जं पंताई आसणाई सेवीअ । तत्थ भगवओ बहवे उवसग्गा समागया, तं जहा -लूहे भत्ते संपत्ते, जाणवया लूसिंसु, कुकुरा हिंसिसु निवार्डिंसु । अप्पा चेव उज्जुया जणा लसएण उसमाणे सुणए य निवारेंति । बहवे उ "समणं कुकुरा डसंतु-त्ति कहु सुगए छुछुकारेंति । तत्थ वज्जभूमीए बहवे फरुसभासिणो कोहसीला वसंति । तत्थ अण्णे समणा लट्ठि नालियं च गहाय विहरिंसु, तहवि ते सुणएहिं पिद्वभागे संलुंचिजिसु । अओ लाटेमु दुच्चरगाणि ठाणाणि संति-त्ति लोए पसिद्धं, तत्थवि अभिसमेच्च भगवं 'साहूणं दंडो अकप्पणिज्जो'
कटु दंडरहिए बोसट्टकाए गामकंडगाणं सुणगाणं च उवसग्गे अहियासीअ । संगामसीसे णागो व्व से महावीरे तत्थ पारए आसी । एगया तत्थ गामंतियं उपसंकममाणं अपत्तगामं भगवं अणारिया पडिणिक्खमित्ता एयाओ परं पलेहित्ति कहिय लूसिंसु । हयपुव्वोऽवि भगवं पुणो पुणो तत्थ विहरी । तत्थ केइ अगारिया भगवं दंडे के मुट्ठिा के कुंताइफलेणं केइ लेलुणा केइ कवालेण हंता हंता कंदिंसु । एगया ते लुंचियपुव्वाणि मंत्रण उमिय विरूवरूवाई परीसहाई दाऊणं कायं लुंचिंसु, हवा पंगुणा उबकिरिंसु उच्छालिय हिणिसु, अदुवा आसणाओ खलईसु, तहवि पणयासे भयवं वोसहकाए अपडिन्ने दुक्खं सही । एवं तत्थ से मुंबुडे महावीरे फरुसाई परीसहोवसग्गाई पडिसेवमाणे संगामसीसे सुरो व्व अयले रीइत्था । एस विही मइमया माहणेण अपने भगवया ' एवं सव्वेऽवि रीयंतु '- त्ति कट्टु बहुसो अणुकंतो ||०९२ ॥
'मेरे सिवाय अन्य मुनि भी इसी प्रकार विहार करें संयम की साधना करें' ऐसा विचार करके भगवान् वीर स्वामी ने बारम्बार इस आचार का पालन किया ।। सू०९१ ।।
વિષયમાં રાચી રહેલ વિષયના કીડા, કેવી રીતે સમજી શકે ? રૂપ સુ'દરીઓના ઝલહલાટ રૂપ આગળ, ખાદ્ય ઇન્દ્રિયાના ઉશ્કેરાટનુ ભગવાને કઈ શક્તિ દ્વારા, તેનું શમન કર્યું` હશે ? આવા યાગ જેણે સાધ્યા હોય, અગર આવા યાગમાં જે માનતા હોય તેજ આવા યાગનું પારખું કરી શકે (સ્૦૯૧)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पमञ्जरी
टीका
भगवतो - नार्यकृती
प्रसर्गवर्णनम् ।
।। सू०९२ ।।
॥२४५॥
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
॥२४६॥
टीका
छाया-ततो भगवान् पुनश्चिन्तयति-"बहुकं कर्म मम निर्जरयितव्यमस्ति, अतोऽनार्यबहुलं लाटदेशं व्रजामि तत्र हीलना-निन्दनादिभिर्बहुकं कर्म निर्जरयिष्यते" इति कृत्वा लाटदेशं प्राविशत् । तत्र प्रविशतोवर भगवतो मार्गे चोरा मिलिताः, ते च भगवन्तं दृष्ट्वा “अपशुकनं जातं यन्मुण्डितो मिलितः, एतदपशुकनम् एत
कल्पस्यैव वधाय भवतु" इति कृत्वा भगवन्तं यष्टिमुष्टिमहारैर्बहुशोऽनन्, अथ दुश्चरलाटचारी भगवान् तस्य देशस्य
मञ्जरी वज्रभूमि शुभ्रभूमि च समनुप्राप्तः। तत्र स विरूपरूपान् तृणशीततेजास्पर्शान् देशमशकान् च सदा समितः सम्यगसहत। मान्तां शय्यां प्रान्तान्यासनानि असेवत । तत्र भगवतो बहव उपसर्गाः समागताः, तद्यथा-रूक्षं भक्तं
मल का अर्थ-'तो भगवं' इत्यादि । तत्पश्चात् भगवान ने पुनः विचार किया-'मुझे बहुत-से कर्मों की निर्जरा करनी है, अतः अनार्य बहुल लाट देश में जाना चाहिए। वहाँ हीलना एवं निन्दना आदि होने से बहुत कर्मों की निर्जरा होगी।' ऐसा सोच कर भगवान ने लाट देश में विहार करते भगवान्
भगवतोको मार्ग में चोर मिले। उन्होंने भगवान को देख कर सोचा-'यह मुंडित मिल गया सो अपशकुन हो
नायदेशगया। यह अपशकुन इसी के वध के लिए हो।' इस तरह सोच कर उन्हों ने भगवान् को लट्ठियों और A संजातमुट्टियों का प्रहार करके खूब मारा-पीटा। भगवान् ने सम्यक् प्रकार से उसका सहन किया। इस के बाद परीषहोउस दुर्गम लाट देश में विचरण करने वाले भगवान उस देश की वज्रभूमि में और शुभ्र भूमि में पहुँचे। पसर्गवहाँ भगवान् ने कंटक, शीत और उष्ण आदि के स्पर्शों को तथा डांस-मच्छर आदि के देशों को समाधि में
वर्णनम् ।
सू०९२॥ लीन रह कर सम्यक् प्रकार से निरन्तर सहन किया। कष्टकर निवासस्थानों का तथा कष्टकर अशन आदि का
भूजन अथ-'तओ भगवं' त्यात. मगवान शथी पियार ज्यों , & भारे घi भनी नि કરવાની બાકી છે. માટે અનાય બહલ લાટદેશમાં જવું જોઈએ. ત્યાં મારી હેલણા-નિંદા આદિ થવાથી ઘણાં કર્મોની નિર્જરા થશે. આ વિચાર કરી, તેમણે લાટદેશમાં વિહાર કર્યો. વિહાર કરતાં, માગમાં ભગવાનને ચેર કેને ભેટે થયે. ચિરાએ, ભગવાનને જોઈ, મનમાં વિચાર કર્યો કે, આ મૂડિઓ રસ્તામાં મળવાથી ભારે અપશુકન થયા. ! આ અપશુકન તેના વધ માટે જ છે.! આ નિર્ણય કરી, તેઓએ, ભગવાન ઉપર લાઠીઓ અને મુઠ્ઠીઓના પ્રહાર કર્યો. ત્યારબાદ, ગડદા પાથી માર માર્યો. આ બધું ભગવાને સમપરિણામે સહન કરી લીધું. દુર્ગમ લાટદેશમાં ॥२४६॥ વિચરવાવાળા ભગવાન આ દેશની વજભૂમિમાં અને શુન્નભૂમિમાં પહોંચી ગયા. અહિં ભગવાનને કટક-કાંટા-કાંકશ ગરમી-ઠંડી તથા ડાંસ-મચ્છર આદિના વિષમ પ્રકારના કષ્ટ ઉપસ્થિત થતા. તે સર્વને તેમણે સમભાવે સહન કરી લીધા. આ ઉપરાંત, ઉતરવાના સ્થળે પશુ ધા કષ્ટદાયક હતાં તેમાં પણ ભગવાન અનશન આદિનું સેવન કરી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२४७||
कल्पमञ्जरी टीका
संप्राप्तम् । जानपदा अलूपयन् , कुकुरा अहिंसन् न्यपातयन् । अल्पा एव ऋजुका जना लूवकान् दशतः शुनकांश्च निवारयन्ति । बहवस्तु "श्रमणं कुक्कुरा दशन्तु" इति कृत्वा शुनकान् छुच्छुकारयन्ति । तत्र वज्रभूमौ बहवः परुषभाषिणः क्रोधशीला वसन्ति । तत्र अन्ये श्रमणा यष्टिं नालिकां च गृहीत्वा व्यहरन्, तथापि ते शुनकैः पृष्ठभागे समलुच्यन्त, अतो लाटेषु दुश्चरकाणि स्थानानि सन्तीति लोके प्रसिद्धम्। तत्रापि अभिसमेत्य भगवान् ‘साधूनां दण्डोऽकल्पनीयः' इति कृत्वा दण्डरहितः व्युत्सृष्टकायो ग्रामकण्टकानां शुनकानां चोपसर्गान् अध्यास्त। सङ्ग्रामशीर्षे नाग इव स महावीरस्तत्र पारक आसीत् । एकदा तत्र ग्रामान्तिकमुपसंक्रामन्तमप्राप्तग्राममनार्याः प्रतिनिष्क्रम्य सेवन किया । वहाँ भगवान् पर बहुत उपसर्ग आये । जैसे-वहँ। लखा भोजन मिला, वहाँ के लोगोंने मारपीट की, कुत्तोंने काटा और नीचे गिरा दिया। कोई विरले सीधे लोग ही मारने वालों को और काटने वाले कुत्तों को रोकते थे। बहुतेरे तो यही सोचते थे कि इस श्रमण को कुत्ते काटें तो अच्छा, ऐसा सोच कर वे कुत्तों को छुछ- । कारते थे। उस वज्रभूमि में बहुत-से रूखा बोलने वाले और क्रोधशील लोग रहते थे। दूसरे श्रमण वहाँ डंडा और लाठी लेकर विचरते थे, फिर भी कुत्ते उन्हें पीछे से नोच लेते थे अत एव लोक में यह बात फैल गई थी कि लाट देश में ऐसे स्थान हैं, जहाँ चलना कठिन है। वहाँ जाकर भी भगवान ने 'साधुओं को डंडा रखना कल्पता नहीं' ऐसा सोच कर विना डंडा काया की ममता त्याग कर दुर्जनों और श्वानों के उपसगों को सहन किया। संग्राम के बीच भाग में हाथी की भाँति महावीर प्रभु उन उपसगों के पारगामी हुए। રહ્યા હતા આ દેશમાં, પ્રભુને અણચિંતથા દુઃખે ઉત્પન્ન થયા. અહિ આહાર લુખે-સુક્કો અંત પ્રાંત મળતે. અહીંના લેક મારપીટ ઘણી કરતા. જંગલી ડાધીયા કુતરાઓને ભગવાન ઉપર છોડી મૂકતા. આ કુતરાઓ, તેમને કરડી નીચે પટકી દેતા. કેઈ વિરલા પુરુષે જ કુતરાઓને હાંકી કાઢતા. બાકી તો કુતરાઓને સીસકારી, ભગવાનની પછવાડે દેડાવતા અને છૂટાં મૂકતાં. ધણા અનાર્યો તે એમ પણ કહેતા કે, આ નવતર માણસ કયાંથી આવ્યો છે? માટે તેને અહિંથી કાઢે-૨વાના કરે. આ વજભૂમિમાં લાકે કરડી ભાષા બોલતા હતા; તેમજ વાત વાતમાં કોધે ભરાઈ ઉંડા ઉડાડવાવાળા હતા. અહિં જંગલી કુતરાએ તેમજ પાળેલા કુતરાએ, વિપુલ પ્રમાણમાં દૃષ્ટિગોચર થતાં હતાં. તેથી અમણે અહિં ઠંડા-લાકડી સાથે વિહાર કરતા હતા. તે પણ કુતરાએ તેમને કરડી પગમાંથી માંસના લેચા કાઢી નાખતા. આ કારણે લોકોમાં એવી વાત પ્રચલિત થઈ હતી કે, લાટ દેશમાં વિચરવું ઘણું કઠણ છે.
ભગવાન અહીં આવા વિકરાળ પ્રદેશમાં આવ્યા છતાં લાકડી-ડંડા વિગેરે કાંઈ પણ રાખતાં નહિ. તેઓનું { મંતવ્ય એવું હતું કે “સાધુઓને લાકડી-ડેડ કંઇ પણ રાખવું કહપતું નથી. ઉંડે આદિ રાખ્યા વગર આ વિહાર
भगवत उपसर्गवर्णनम्। सू०९२॥
॥२४७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥२४८ ॥
PARHAAAAAAAAAAAAAA
'एतस्मात् परं पलायस्व' इति कथयित्वा लूषयन् । हतपूर्वोऽपि भगवान् पुनः पुनस्तत्र व्यहरत । तत्र केचिदनार्या भगवन्तं दण्डेन केचिन्मुष्टिना केचित् कुन्तादिफलेन केचित् लोष्टेन केचित् कपालेन हत्वा हत्वा अक्रन्दन् । एकदा ते लुञ्चितपूर्वाणि मश्रूणि अवष्टभ्य विरूपरूपान् परीषहान् दत्त्वा कायमलुश्चन्, अथवा पांसुना उपाकिरन् उच्छालय न्यन्नन्, अथवा आसनादस्खलयन्, तथाऽपि प्रणताशी भगवान् व्युत्सृष्टकायोऽप्रतिज्ञो दुःखमसहत । एवं तत्र स संवृतो महावीरः परुषान् परीषहोपसर्गात् प्रतिसेवमानः सङ्ग्रामशीर्षे शूर इव अचल ऐर्न । एष विधिः मतिमता माहनेन अप्रतिज्ञेन भगवता 'एवं सर्वेऽपि ईरताम्' इति कृत्वा बहुशोऽनुक्रान्तः ||०९२ || एक समय भगवान् गाँव के समीप पहुँचे और गाँव में पहुँच भी नहीं पाये कि अनार्य लोक बहार निकल - निकल कर भाग जाओ यहाँ से दूर' ऐसा कह कर मारने लगे । जहाँ भगवान् पर पहले महार किया गया था, वहाँ भी वे पुनः पुनः बिहार करते थे । वहाँ कोई अनार्य भगवान् को डंडे से, कोई मुट्ठी से, कोई भाले आदि से, कोई मिट्टी के ढेले से और कोई ठोकरियों से मार-मार कर स्वयं चिल्लाते थे। कभीकभी वे पहले नौंची हुई मूछों को पकडकर, नाना प्रकार के परीपह देकर शरीर को नौंचते थे, अथवा भगवान को धूल से भर देते थे, ऊपर उछाल कर पटक देते थे, अथवा आसन से धक्का देते थे, तथापि निर्जरार्थी भगवान् कायकी ममता त्याग कर तथा अप्रतिज्ञ होकर दुःखों को सहन कर लेते थे। इस प्रकार भगवान् ભૂમિમાં ભગવાન વિચરતા હતા, કારણ કે તેમણે દેહની મમતાના ત્યાગ કર્યાં હતા. આથી તેઓ દુના અને શ્વાનાના કષ્ટ સહન કરવા તત્પર થયા હતા. જેમ સ'ગ્રામમાં હાથી મેાખરે હોય છે તેમ ભગવાન ઉપસગે રૂપી સગ્રામમાં આગળ રહી સકષ્ટોમાં પારગામી બની ગયા હતા.
કોઈ એક સમયે ભગવાન કોઈ એક ગામની નજીક પહેોંચ્યા. ગામમાં તે પૂરેપૂરા પહોંચ્યા પણ ન હતા ત્યાં તે અનાય લેાકેા સપાટાખ’ધ બહાર નીકળી ‘ ચાલ્યે. જા–ચાલ્યેા જા' વિગેરેના પેકારા પાડવા લાગ્યા. બૂમખરાડાની સાથે લાકડીઓના માર પણ મારવા લાગ્યા, જ્યાં જ્યાં તેમને પ્રહારા થયા હતા ત્યાં ત્યાં ફરીથી તેઓએ विहार व ३ . भावी और लूमियां लगवानने डांग, भुडी, लासा, इज, देशं, हीरा विगेरेथी भारी छूटी તેમને। ‘હૂરીયા ’ એલાવતા. કોઈ કેઈ વખત તે તેમની વધેલી મૂછને પકડી આખા શરીરને નીચે વાળી મૂકતાં. કયારેક કયારેક તેમની ઉપર ખૂબ ધૂળ ઉડાડી તેમને ધૂળથી નવરાવી મૂકતા. ઘણી વખત હાથથી તેમને આખા ને આખા ઉપાડી નીચે પટકતા. તેમને ટાંગાટોળી કરી દૂર ફેંકતા અને બેસવાની જગ્યાએ પણ બેસવા દેતા નહિ. આ બધુ હોવા છતાં ભગવાન નિર્જરા પરિણામી રહી તમામ સહન કર્યે જતા હતા. તેઓએ તે સમૂળગા મમતાને ત્યાગ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
真真真真是運獎獲獎
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवत
उपसर्ग -
वर्णनम् ।
॥ सू०९२॥
॥२४८ ॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
मञ्जरी टीका
||२४९||
टीका-'तओ भयवं' इत्यादि। ततः अनार्यदेशेऽनेकविधोपसर्गसहनानन्तरं पुनरपि भगवान् चिन्तयति विचारयति यद्-बहुकं प्रचुरं कर्म मम निर्जरयितव्यं क्षपणीयम् अस्ति, अतः अस्माद्धेतोः अनार्यबहुलम् अनार्यप्रचुर लाट देश-लाटाख्यं देशं व्रजामि गच्छामि, तत्र लाट देशे हीलना-निन्दनादिभिः-तत्र-हीलना=अनादरः, निन्दना गर्हणा-अवाच्यकथनं, तदादिभिः बहुकंबहु कर्म निर्जरयिष्यते-क्षय प्राप्स्यति" इति कृत्वा इति विचार्य लाटदेशं प्राविशत-लाटदेशे विहारं कृतवान् । तत्र लाट देशे प्रविशतो भगवतः श्रीमहावीरस्य मार्ग चोराः मिलिताः ते-चोराश्च भगवन्तं दृष्ट्वा, अपशकुनं जातम् यत् मुण्डितो मिलितः, एतत् अपशकुनम् एतस्य मुण्डितस्यैव वधाय महावीरने वहाँ संग्राम के अग्रभाग में शुर पुरुष की तरह कठोर परीपहों और उपसर्गों को सहन करते हुए निश्चल भाव से विहार किया। 'अन्यमुनि भी ऐसा ही करें' इस प्रकार विचार कर माहन एवं अप्रतिज्ञ भगवान ने बारम्बार इस विधि का सेवन किया ॥सू०९२।।
टीका का अर्थ-अनार्य देश में भांति-भाँति के उपसर्ग सहन करने के अनन्तर भगवान् ने पुनः चिन्तन किया-मुझे अभी बहुत से कमाँ का क्षय करना है। अतएव मुझे उस लाट देश में विहार करना चाहिये, जहाँ अनार्य लोगों की बहुलता है। लाट देश में अनादर होने से और गालियाँ खाने से तथा इसी प्रकार का अन्य अवांछित व्यवहार होने से मेरे बहुत कमौ का क्षय हो जायगा। ऐसा सोचकर उन्होंने लाट देश में विहार किया । लाट देश में प्रवेश किया ही था कि मार्ग में चोर मिल गये। चोरों ने भगवान को देखकर समझा कि हमें यह मुंडा मिला अतः अपशुकन हो गया, यह अपशुकन इसी मुंडे के वध के लिए हो; ऐसा सोचकर चोरोंने કર્યો હતો. આવી રીતે સંગ્રા મભૂમિમાં મોખરે રહી કર્મોની સાથે લડાઈ કરતાં, પિતાની વૃત્તિઓ જરા પણ ઉછળવા દેતા નહિ. મુનિજનેને આ ધર્મ છે ને આ પ્રકારે તિતિક્ષા થશે તે દેહ ભાન ભૂલી જઈ આત્મભાન પ્રગટ થશે सभ समललगवाने या माशपूरे। पाउया. (सू०८२)
ટીકાને અર્થ-અનાર્ય દેશમાં જાતજાતના ઉપસર્ગો સહન કર્યા પછી ભગવાને ફરીથી ચિંતન કર્યું કે “મારે હજી ઘણાં કર્મોને ક્ષય કરવાનું બાકી છે, તેથી મારે તે લાટ દેશમાં ફરીથી વિહાર કરવો જોઈએ, જ્યાં અનાય લેકે વધારે પ્રમાણમાં છે. લાટ દેશમાં અનાદર તિરસ્કાર થવાથી અને ગાળો ખાવાથી તથા એ પ્રકારનો બીજો અનિચ્છનીય વ્યવહાર થવાથી મારા ધણુ કમેને ક્ષય થઈ જશે' એવું વિચારીને તેમણે લાટ દેશ તરફ વિહાર કર્યો. લાટ દેશમાં જે પ્રવેશ કર્યો કે તરત જ માર્ગમાં ચાર લેકે મળ્યા. ચોરોએ ભગવાનને જોઈને એમ માન્યું આ માથે મુંડાવાળે સામે મળવાથી આપણને અપશુકન થયા. આ અપશુકન માટે આ મુંડીયે એનું મોત જ માગે
भगवत उपसर्गवर्णनम् । ।।सू०९२॥
म
॥२४९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२५० ॥
無無無無無無色寘蔔泡寳寳餐
भवतु =अस्तु" इति कृत्वा = इति मनसि विचार्य भगवन्तं - श्री वीरस्वामिनं, यष्टिमुष्टिप्रहारैः बहुशः = अनेकशः अन्नन्= हतवन्तः । अथ=अनन्तरम्, दुश्वरलाटवारी दुर्गमलाट देशविहारी श्रीवीरस्वामी तस्य देशस्य वज्रभूमिं वत्र भूमि नामकं प्रदेश, शुभ्र भूमि=शुभ्रभूमिनामकं प्रदेशं च समनुप्राप्तः = अनुक्रमेण विहरन् गतः । तत्र - लाटदेशीयवज्र भूमिशुभ्रभूम्योः खलु सः भगवान् वीरस्वामी विरूपरूपान् = अनेकप्रकारान् तृण-शीत- तेज:- स्पर्शान्, तत्र - तृणस्य = दर्भादेः, शीतस्य = हिमस्य तेजसः = उष्णस्य च ये स्पर्शास्तान् च पुनः - दंशमशकान् समितः = समितियुक्तः सदा-सर्वदा सम्यक् असहत = सोढवान् । तथा प्रान्ताम् = शरीरासुखजनिकां शय्यां प्रान्तानि आसनानि च असेवत । तत्र - लाटदेशीय - वज्रभूमि-शुभ्रभूम्योः, भगवतः = श्रीवीरस्वामिनः बहवः उपसर्गाः समागताः = समुत्पन्नाः तद्यथा" तत्र भगवता रूक्ष नीरसं भक्तम् = अशनादिकं संप्राप्तम् = लब्धम् । जानपदाः = लाट देशोत्पन्ना जनाः अलूषयन्= ष्टष्टादिनाऽताडयन् तथा कुकुराः अहिंसन् =अदशन्, न्यपातयन् = निपातितवन्तश्च । अल्पाः कतिपये एव
सन्
श्रीवीर प्रभु को बार-बार यष्टि और मुष्टि से मारा। वह सब उपसर्ग भगवान् ने सम्यक् प्रकार से सहन किये । इसके बाद दुर्गम लाट देश में बिहार करने वाले भगवान् क्रमशः लाट देशकी वज्रभूमिनामक प्रदेश में तथा शुभ्रभूमि नामक
प्रदेश में पधारे। उस वज्रभूमि और शुभ्रभूमि में भगवान् महावीर स्वामीने अनेक प्रकार के काँटों
आदि के तथा सर्दी और गर्मी के एवं दंशमशक आदि के कष्टों को समितियुक्त होकर, सम्यक् प्रकार से निरन्तर सहन किया। उन्होंने शरीर को कष्ट पहुँचाने वाले स्थानों में निवास किया, और कष्ट कर आसनों का सेवन किया। उस लाट देशकी वज्रभूमि एवं शुभ्रभूमि में भगवान् महावीर स्वामी को बहुत उपसर्ग याये । जैसे - वहाँ भगवान को रूखा सूखा आहार मिला। लाट के लोगोंने भगवान् को लड्डी - मुडी आदि से ताड़न किया । प्रभुवोर को कुत्तोंने काटा और नीचे पटक दीया । वहाँ के अधिक लोग तो, 'कुत्ते इस श्रमण को काटें, ' છે એમ વિચારીને ચારાએ શ્રી પ્રભુને ઉપરાઉપરી લાકડીએ તથા ગડદાપાટુને માર માર્યો. ભગવાને તે ત્રાસ સમભાવે સહન કર્યો. ત્યારબાદ દુ^મ લાટ દેશમાં વિહાર કરતા ભગવાન ક્રમશઃ લાટ દેશના વજાભૂમિ નામના પ્રદેશમાં તથા શુભ્રભૂમિ નામના પ્રદેશમાં પધાર્યા. તે વજાભૂમિ તથા શુભ્રભૂમિમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ અનેક પ્રકારના કાંટા આદિના ઠંડી અને ગરમીના ડાંસ-મચ્છર આદિના કષ્ટોને સમિતિયુક્ત થઈને સમ્યક્ પ્રકારે નિર ંતર સહન કર્યાં. તેમણે શરીરને કષ્ટ પહોંચાડનાર સ્થાનામાં નિવાસ કર્યાં અને કષ્ટકારી આસનેાના ઉપયેગ રાખ્યા. તે લાટ દેશની વભૂમિ અને શુભૂમિમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીને ઘણા ઉપસગેર્યાં નડયા.
જેમ કે ત્યાં ભગવાનને લૂખા-સૂકા આહાર મળતા. લાટના લેકે એ ભગવાનને લાકડી તથા મુઠી વડે માર્યાં,
તેમને કૂવરાએ કરડાવ્યા અને નીચે પછાડી નાખ્યા. ત્યાંના ઘણા લેકે તે। ‘કૃતરા ભલે આ શ્રમણુને કર” એવુ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
無無無無無無無無無無無無無無
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतोऽ
नार्य देश
संजात
परीषहो
पसर्ग
वर्णनम् ।
।। ०९२||
॥२५० ॥
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२५१॥
VEEEEEEEEEEE
寳寳寳寳眞
ऋजुकाः=कोमलप्रकृतिका जनाः लूषकान् = ताडकान् दशतः = दन्तैः प्रभुशरीरं विदारयतः शुनकान्=कुक्कुरांश्च निवारयन्ति = ताडनाद् लूषकान् दशनात् कुकुरांश्च प्रतिषेधन्ति । बहवो जनास्तु " श्रमणं कुक्कुरा दशन्तु" इति कृत्वा = इति विचार्य शुनकान=कुकुरान् छुछुकारयन्ति = भगवदुपरिसमाक्रमणाय प्रेरयन्ति । तत्र तस्यां वज्रभूमौ बहवो जनाः परुषभाषिणः=कठोर भाषणशीलाः, क्रोधशीला= कोपस्वभावाः वसन्ति । तत्र - लाटदेशीयवज्रभूमौ अन्ये श्रमणा:= शाक्यादयः श्वभयनिवारणाय यष्टिं दण्डं नालिकां= स्वशरीरममाणाच्चतुरङ्गलाधिकं दण्डविशेषं च गृहीत्वा व्यहरन= विहृतवन्तः तथाऽपि ते श्रमणाः, शुनकैः = कुकुरैः पृष्ठभागे पश्चाद्भागे समलुच्यन्त = सन्दष्टा अभवन्, अतः =अस्मात् कारणात् लाटेषु=लाटदेशीयमदेशेषु स्थानानि दुश्चराणि दुर्गर्माणि सन्ति, इति लोके प्रसिद्धम् । तत्रापि तथाभूते लाटदेशेऽपि अभिसमेत्य गत्वा भगवान् 'साधूनां दण्डः अकल्पनीयः' इति कृत्वा = इति विचार्य दण्डरहितो व्युत्सृष्टकायः= त्यक्त देहममत्वः, ग्राम कण्टकानाम् = दुर्जनानां शुनकानां = कुक्कुराणां च उपसर्गान् अध्यास्त= निश्चलतया सोढवान् । सङ्ग्रामशीर्षे = रणमूर्धनि नाग इव हस्तिवत् सः श्रमणो भगवान् महावीरः तत्र = उपसर्गविषये पारकः = पारकर्ता आसीत् । ऐसा सोचकर कुत्तों को छुछकारते ही थे-काटने के लिए उत्साहित ही करते थे। अधिकांश लोग उस वज्रशुभ्रभूमि में रुक्ष और कठोर बोल ही बोलते थे, और स्वभाव के क्रोधी थे । लाट देशकी उस वज्रभूमि में बौद्ध आदि श्रमण कुत्तों के भय से बचने के लिए डंडा लेकर ओर यष्टि अर्थात् अपने शरीर के प्रमाण से चार अंगुल लम्बी लकड़ी लेकर चलते थे, फिर भी कुत्ते पीछे की तरफ से उन श्रमणों को नौंच लिया करते थे । इस कारण यह बात प्रसिद्ध हो गई थी कि लाट देश में ऐसे स्थान हैं, जहाँ चलना बड़ा कठिन है। ऐसे लाट देश में भी जाकर भगवान् ने कभी डंडा नहीं लिया। उन्हों ने विचार किया कि डंडा धारण करना साधुओं को कल्पता नहीं है। भगवान् तो देहकी ममता से रहित होकर दुष्टजनो और कुत्तों के વિચારીને કૂતરાઓને સિસકારતા હતા-કરડાવવાને માટે ઉશ્કેરતા હતા અને તે વાશુભ્રભૂમિનાં માટા ભાગના લેક તે કઠોર વચને જ ખેલતા હતા અને સ્વભાવે ઘણા જ ક્રોધી હતા. લાટ દેશની તે વજાભૂમિમાં બૌદ્ધ આદિ શ્રમણા કૂતરાએના ભયથી બચવાને માટે ડડા લઇને તથા યષ્ટિ એટલે કે પેાતાનાં શરીરના માપથી ચાર આંગળ લાંબી લાકડી લઈને ચાલતા હતા, તે પણ કૂતરા પાછળની બાજુએથી શ્રમણેાને કરતાં હતાં તે કારણે આ વાત પ્રસિદ્ધ થઈ ગઈ હતી કે લાટ દેશમાં એવી જગ્યાઓ છે કે જયાં ચાલવુ' પણ મુશ્કેલ છે, એવા લાટ દેશમાં જઈને પણ
ભગવાને કદી ડંડા પાસે રાખ્યા નહિ. તેમણે વિચાર કર્યા કે ડંડા ધારણ કરવા સાધુઓને કલ્પતા (ખપત) નથી. ભગવાન તે। દેહની મમતા વિનાના થઇને દુષ્ટ લેાકેા અને કૂતરાએ વડે કરાતા ઉપસર્ગો સહન કરતા હતા. જેમ હાથી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतोऽनार्यदेश
संजात
परीषहो
पसर्ग
वर्णनम् ।
॥सू०९२ ॥
॥२५१॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
||२५२।।
एकदा एकस्मिन् समये तत्र-लाटदेशदुर्गभूमौ, ग्रामान्तिकं ग्रामसमीपम् , उपसंक्रामन्तम्-उपगच्छन्तम् अप्राप्तग्रामम् अनधिगतग्रामं भगवन्तम् , अनार्याः म्लेच्छाः प्रतिनिष्क्रम्य तद्ग्रामान्निःसृत्य "एतस्मात् स्थानात् परं-दूरं पलायस्वशीघं परावृत्य गच्छ' इति एतद्वचनं कथयित्वा अलूषयन्न्यष्टिमुष्टयादिभिर्हतवन्तः । इतपूर्वोऽपि भगवान् कर्मक्षपणार्थ पुनः पुनः वारं वारं तत्र-लाटदेशे व्यहरत=व्यवरत् । तत्र-लाटदेशे केचिदनार्याः दण्डेन, केचित् मुष्टिना, केचित् कुन्तादिफलेन-कुन्तादिशस्त्राग्रभागेन, केचित्-लोष्टेन-मृत्पाषाणादिखण्डेन, केचित्र कपालेनवर्परेण भगवन्तं हत्वा हत्वा अक्रन्दन कोलाहलमकुर्वन् । एकदा ते भगवतो लुश्चितपूर्वाणि-पूर्वलुञ्चितानि श्मश्रूणि कूर्चाणि अवष्टभ्य अवलम्ब्य विरूपरूपात अनेकप्रकारन् दुःसहान् परीपहान् दत्त्वा कार्य शरीरम् अलुश्चनविदारितवन्तः, अथवा अथ च पांसुना धूल्या उपाकिरन्=पच्छादितवन्तः, तथा ते भगवन्तम् किये हुवे उपसगों को सहन करते थे । जैसे हाथी संग्राम के मोर्चे पर आगे ही बढ़ता जाता है, उसी प्रकार भगवान् महावीर प्रभु भी आगे ही बढ़ते गये और उपसर्गों के पारगामी हुए।
एक बार लाटदेश की दुर्गम भूमि में ग्राम के समीप पहुँचते हुए, किन्तु ग्राम तक न पहुँचे भगवान् को देखकर म्लेच्छ लोग गाव से बहार निकल कर 'इस जगह से दूर भाग जाओ-यहा से लौट जाओ' इस प्रकार कह कर भगवान को यष्टि और मुष्टि आदि से मारने लगे। जहाँ पहले भगवान पर प्रहार हुए थे, उन्हीं स्थानों में भगवान् कर्मों का क्षय करने के लिये वार-वार विचरते थे। उस लाटदेश में कोई अनार्य डंडे से, कोई घूसे से, कोई भाले आदि शस्त्रों की नौंक से, कोई मिट्टी के ढेले से और कोई पत्थर से
और कोई ठीकरों से भगवान को मारते और कोलाहल करते थे। कभी-कभी वे पहले नोंची हुई-मूछों की जगह उत्पन्न छोटी२ मूछों को खींच-खींच कर भगवान को नाना प्रकार के कष्ट देते थे। शरीर का विदारण યુદ્ધના મોરચે આગળ જ વધતું જાય છે તેમ ભગવાન પણ આગળ વધતા ગયા અને ઉપસર્ગોના પારગામી થયા.
એક વખત લાટ દેશની દુર્ગમ ભૂમિમાં કોઈ એક ગામના સીમાડે પ્રભુ પહોંચ્યા. પહોંચતા વેંત જ ભગવાનને જોઈને મ્યુચ્છ કે ગામમાંથી બહાર નીકળીને “ અહીંથી દૂર ભાગી જતએ, અહીંથી પાછા ફરો” એમ કહીને લાકડી અને મડી આદિ વડે મારવા લાગ્યા. જયાં પહેલાં ભગવાન પર પ્રહારો થયા હતા, એજ સ્થાનેમ ભગવાન કર્મોને ક્ષય કરવા માટે વારંવાર વિચરતા હતા. તે લાટ દેશમાં કોઈ અનાર્ય ડંડાથી, તો કઈ ગડદાથી, કઈ ભાલા આદિ શસ્ત્રોની અણીથી, તે કઈ માટીના ઢેફાથી, કોઈ પથ્થરથી, તે કઈ ઢેખાળાથી ભગવાનને મારતા અને કોલાહલ કરતા હતા. કઈ કઈ વાર તેઓ લેચ કરવા છતાં ફરીથી ઉગેલી ટૂંકી મૂછને ખેંચી ખેંચીને ભગવાનને
भगवतोऽविनार्यदेशका संजात
परोपहोपसर्गवर्णनम्। सू०९२॥
॥२५२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प॥२५३॥
कल्पमञ्जरी
टीका
總遍聯盟覽麗曾遊覽
उच्छात्य-ऊर्ध्वनीत्वा न्यन्नन्-प्रताडयन् अथवा अथ च ते भगवन्तम् आसनात् अस्वलयन्=पातितवन्तः, तथापि= पूर्वोक्तोपसर्गेषु कृतेष्वपि प्रणताशः निःस्पृहो भगवान् व्युत्सृष्टकायः-त्यक्तशरीरमोहः अप्रतिज्ञः-इहलोक-परलोकप्रतिज्ञावर्जितश्च सन् दुख वेदनाम् असहत-सोढवान् । एवम् अनेन प्रकारेण स भगवान् संवृतः संवरयुक्तः सन् पुरुषान् कठोरान् परीपहोपसर्गान्-शीतादिपरीषहान मानुपादि कृतानुपसर्गाश्च प्रतिसेवमानः सङ्ग्रामशीर्षे शूर इव अचला स्थिरः सन् ऐत-विहार कृतवान् । एषः-अयं विधिः कल्पो मतिमता-बुद्धिमता माहनेन='माहन' इत्युपदेशकेन अप्रतिज्ञेन-प्रतिज्ञारहितेन भगवता-श्रीवीरस्वामिना “एवं मद्वत् सर्वेऽपि साधवः ईरतां विहरन्तु" इति कृत्वा इति विचार्य बहुश: अनेकशः अनुक्रान्तः अनुसृतः-पालित इति ॥सू०९२।।।
मूलम्-तए णं भगवं रोगेहि अपुढेऽवि ओमोयरियं सेविस्था । अहय मुणगर्दसणाईहि पुढेवि, कास सासाइएहि रोगेहिं अपुढे वि भाविसकाए णो से तेइच्छं साइज्जीअ । भगवं संसोहणं वमणं गायब्भंगणं सिणाणं संवाहणं दंतपक्खालणं च कम्मबंधणं परिणाय नो सेवी । गामधम्माओ विरए अवाई माहणे रीइत्था । सिसिरम्मि कर देते थे। अथवा धूलि से आच्छादित कर देते थे। अथवा ऊपर उछाल कर ताड़ना करते थे, अथवा आसन से नीचे गिरा देते थे। इतने सब उपसर्ग होने पर भी निःस्पृह-शरीर के प्रति निर्मम और इहलोकपरलोक संबंधी प्रतिज्ञा-कामना से वर्जित प्रभु उस वेदना को सहन करते थे। इस प्रकार भगवान् ने संवरयुक्त होकर कठोर शीत उष्ण आदि की परीपहों तथा मनुष्यादिकृत उपसर्गों को सहन करते हुए, संग्राम के अग्रभाग में शूर पुरुष के समान, स्थिर भाव से विहार किया। इस विधिकल्प का मतिमान् 'माहन' अर्थात् किसी को कष्ट मत दो, इस प्रकार का उपदेश देने वाले तथा अप्रतिज्ञ भगवान् महावीरने 'मेरे ही समान सब श्रमण आचरण करें' ऐसा विचार कर वार-वार पालन किया ।।सू०९२॥ વિવિધ પ્રકારના કષ્ટ પહોંચાડતા હતા. શરીરનું વિદારણ કરતા અથવા ધૂળથી આચ્છાદિત કરી દેતા હતા. અથવા ઉચકી ઉછાળીને મારતા હતા અથવા આસન પરથી નીચે પાડી દેતા હતા. આટલા બધા ઉપસર્ગો થવા છતાં પણ નિઃસ્પૃહ, શરીર પ્રત્યે નિમમ અને ઈહલેક-પરલોક સંબંધી પ્રતિજ્ઞા–કામનાથી રહિત પ્રભુ તે વેદનાને સહન કરતા હતા. આ પ્રમાણે ભગવાને સંવરવાળા થઈને, કઠોર ઠંડી-ગરમી આદિના પરીષહ તથા મનુવાદિ વડે કરાયેલા उपसगाने सन ४२ता ४२ता सामना मलामा २हेस वीर पुरुषनी भ स्थिर लाव विहार या. “माहन" એટલે કે કોઈને પણ ન હણે એ ઉપદેશ આપનાર તથા અપ્રતિજ્ઞ મતિમાન ભગવાન મહાવીરે “મારી જેમજ બધા શ્રવણ આચરણ કરે” એવું વિચારીને વારંવાર તે ક૫ (વિધિ)નું પાલન કર્યું. (સૂ૦૯૨)
भगवतोनार्यदेशसंजातपरीषहो पसर्गवर्णनम्। सू०९२॥
॥२५३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी टीका
म
भगवं छायाए आसीणे झाई । गिम्हे य आयावीअ, आयावे य उकुडुए अच्छी । अह य भगवं ओयणं मंथु कुम्मासं चेयाणि तिष्णि लूहाणि सीयलाणि पडिसेविय अट्टमासे जाव इत्था । तओ य भगवं अदमासं
मासं साहिए दुवे मासे छम्मासे य असणा इयं परिहाय राभोवरायं अपडिन्ने विहरित्था, पारणगेवि गिलाणश्रीकल्प सूत्रे
मन्नं भुंजित्था। एगया कयावि छ?ण कयावि अट्ठमेणं दसमेणं दुवालसमेणं समाहि पेहमाणे अपडिन्ने भगवं ||२५४||
मुंजित्था । णचा य से महावीरे णो चेव पावगं सयमकासी, अन्नेहिं वा णो कारित्था, करतपि णाणुजाणित्था। गाम णगरं वा पविस्स भगवं परहाए कडं घासमेसित्था, सुविसुद्धतमेसिय आययजोगयाए सेवित्था। भिक्खायरियाए भमंते भगवं वायसाइए रसेसिणो सत्ते घासेसणाए चिटुंते पेहाए सयंताश्रो निवर्तीअ, अह य पुरो ठियं समणं वा माहणं वा गामपिंडोलगं वा अतिहिं वा सोवागं वा पेहाए णिवट्टमाणे अप्पत्तियं परिहरते अहिंसमाणे सया समिए मंद मंदं परकमिय अन्नत्थ घासमेसित्था। सूइयं वा असूइयं वा उल्लं वा सुक्कं वा सीयपिंड पुराणकुम्मासं अदुवा बक्कसं पुलागं वा जं किंचि लद्धं तं आहरित्था, लद्धे वा अलद्धे वा पिंडे दविए समभावेण रीइत्या। उकुडुयाइ आसणत्थे भगवं अकुक्कए अपडिन्ने उड्ढमहोतिरियलोयसरूवं समाहिय झाणं झाइत्था। छउमत्थेवि भगवं अकसाई विगयगेही सहरूवाईसु अमुच्छिए विपरकममाणे सइंपि पमायं णो कुश्वित्था। आयसोहीए आयतजोगं सयमेव अभिसमागम्म अभिणिबुडे आवकहं अम्माइल्ले भगवं समिए आसी। एसो विही मइमया माहणेण अपडिन्नेण भगवया "अण्णेवि मुणिणो एवं रीयंतु" ति कटु बहुसो अणुकंतो |सू०९३।।।
छाया-ततः खलु भगवान् रोगैरस्पृष्टोऽपि अवमोदरिक सिषेवे । अथ च शुनकदशनादिभिः स्पृष्टोऽपि कासश्वासादिकै रोगैरस्पृष्टोऽपि भाविशङ्कया नो स चैकित्स्यमस्वादयत । भगवान् संशोधनं वमनं गात्राभ्यञ्जन। स्नान सवाहन दन्तपक्षालन वा कर्मबन्धनं परिज्ञाय नो असेवत ग्राम्यधर्माद् विरतोऽवादी माहनः ऐत । शिशिरे च
मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि। तत्पश्चात् भगवान् ने रोगों से अस्पृष्ट होकर भी ऊनोदर तप का सेवन किया। इसके अतिरिक्त श्वानदशन आदि से स्पृष्ट होकर भी और श्वास खांसी आदि रोगों से स्पृष्ट
न होकर भावी रोगकी आशङ्का से भी भगवान् ने चिकित्सा नहीं करवाई । मलाशय का संशोधन, वमन, व मालिश, स्नान, मर्दन, और दंतधावन को कर्मबन्धन का कारण जानकर सेवन नहीं किया। मैथुन से विरत
भाना स...'तए णं' या सगवान अस्त नहता, छतरी तनु तमाये माराथन यु. मा તેણે સિવાય તેમને કુતરાઓ કરડી જતા તે ભવિષ્યમાં એનુ ઝેર ન ચઢી જાય આ ભાવનાથી તેમજ શ્વાસ કાસ આદિ કોઈ પણ અને રેગે હતા નહિ, પણ ભવિષ્યમાં રાગ ન થાય એ આશંકાથી પણ શારીરિક ચિકિત્સા તેમણે કદિ પણ કરાવી નહિ.
र भगवत
आचार परिपालन
विधि
वर्णनम्। ।।सू०९३॥
॥२५४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प व
सूत्र ॥२५५॥
कल्पमञ्जरी
टीका
भगवान छायायामासीनोऽध्यायत् , ग्रीष्मे च आतापयत् , आतापे च उत्कुटुक आस्त । अथ च भगवान् श्रोदनं मन्थुकुल्माष चैतानि त्रीणि रूक्षाणि शीतलानि प्रतिसेव्य अष्टमासान् अयाफ्यात् । ततश्च भगवान् अर्द्धमासं मासम् , साधिकौ द्वो मासौ षण्मासांश्च अशनादिकं परिहाय रात्र्युपरात्रमप्रतिज्ञो व्यहरत् पारण केऽपि ग्लानानां बुभुजे। एकदा कदापि पष्ठेन कदाप्यष्टमेन दशमेन द्वादशेन समाधि प्रेक्षमाणोऽप्रतिज्ञो भगवान् बुभुजे । ज्ञात्वा च स महावीरो नो एव पापकं स्वयमकाति, अन्यैश्च वा नो कारयामास कुर्वन्तमपि नान्वजानात् । ग्राम नगरं वा प्रविश्य भगवान् परार्थाय कृतं ग्रासमेषयामास सुविशुद्धं तमेषयित्वा आयतयोगतया सिषेवे, भिक्षाचर्यायै भ्रमन्
और मौनधारी होकर माहन विचरे । शिशिर ऋतु में भगवान् छाया में बैठे हुए ध्यान करते थे और ग्रीष्म ऋतु में आतापना लेते थे। आतापना लेते समय उत्कुटुक आसन से बैठते थे। भगवान् ने प्रोदन, मंथु (बोर का चुरा) और कुल्माप (उडद) इन तीन ठंडी और वासी वस्तुओं का सेवन करके आठ मास विताये। भगनान् ने अर्धमास, मास, अढाई मास और छह मास तक अशन आदि का परित्याग करके, अप्रतिज्ञ होकर विहार किया। पारणा के समय भी वासी भोजन किया। कभी बेला, कभी तेला, कभी चोला, कभी पंचोला करके समाधि को देखते हुए अपतिज्ञ भगवान ने विहार किया। पापके परिणाम को जानकर महावीरने न स्वयं पाप किया, न दूसरों से करवाया और न करते का अनुमोदन किया। ग्राम या नगर में प्रवेश करके भगवान् ने दूसरों के अर्थ बनाये गये आहार की एषणा की, और निर्दोष आहार की एषणा करके ज्ञानपूर्वक
- મળ વિસર્જન, નમન, માલિશ, સ્નાન, મન, દંતધાવન વિગેરે ને કમબંધનના કારણે જાણી તેનું સેવન તેઓ કરતા નહિ. અને તેઓ મૈથુનથી સર્વથા વિરક્ત હતા તેમજ મૌનવૃતને ધારણ કરતા હતા. શિશિર ઋતુમાં, તડકામાં ઉભા રહી આતાપના લેતા. આતાપનાના સમયે ઉક્કડુ આસન વાળીને બેસતા હતા. ભગવાને ચોખા, બેરને ચૂરે. અને અડદ આ ત્રણ ઠંડી અને વાસી વસ્તુઓનું સેવન કરી આઠ માસ વિતાવ્યા હતા. ભગવાને પખવાડિયું માસ-અઢી માસ-અને છ માસ સુધીની તપસ્યા કરી વિહાર કર્યો. પારણાના સમયે પણ તેમને વાસી ભજન કરવું પડયું હતું. કોઈ કોઈ વખતે અઠ્ઠમ ચેલા પાંચ ઉપવાસ વિગેરે કરીને, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાલ ભાવ ને જોઈ અપ્રતિજ્ઞા (નિશ્ચય રીતે નહિ) ભગવાન વિહાર કરતા હતા. પાપના માઠાં પરિણામે જોઈ ભગવાને સ્વયં પાપ કર્યું નથી, તેમજ કેઈની પાસે કરાવ્યું નથી. તેમજ કરનારને અનુમોદન પણ આપ્યું નથી. ગામ અગર નગરમાં જ્યાં
જ્યાં ભગવાન પધાર્યા ત્યાં ત્યાં તેમણે પ્રાસુક આહાર ગ્રહણ કર્યો. પ્રાસુક આહાર એટલે, પિતાના માટે બનાવેલું નહિ. પણ નિર્દોષ આહાર આવા આહારની ગવેષણ કરી, જ્ઞાનયોગ દ્વારા તેને જોઈ તેને ઉપયોગ કરતા.
भगवत आचार परिपालन विधि वर्णनम्। मू०९३॥
॥२५५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प ॥२५६॥
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
भगवान् वायसादिकान् रसैषिणः सत्त्वान् ग्रासैषणायै तिष्ठतः प्रेक्ष्य स्वयं तस्मात् न्यवर्तत । अथ च पुरतः स्थितं श्रमणं वा ब्राह्मणं वा ग्रामपिण्डावलगं वा अतिथि वा श्वपाकं वा प्रेक्ष्य निवर्तमानः अप्रत्ययं परिहरन् अहिंसन् सदा समितः मन्दं मन्दं पराक्रम्य अन्यत्र ग्रासमेषयामास । सूपिकं वा असपिकं वा आई वा शुष्क वा शीतपिण्डं पुराणबुल्माषम् अथवा बक्कसं पुलाकं वा यत् किश्चिदपि लब्धं तत् आहरत्। उत्कुटुकाद्यासनस्थो भगवान् अकौकुच्योऽमतिज्ञ, उर्ध्वमस्तिर्यग्लोकरूपं समाधाय ध्यानमध्यायत् । छद्मस्थोऽपि भगवान् अकषायी सम्यक् योग से उसका सेवन किया। भिक्षाचर्या के लिए भ्रमण करते हुए भगवान् काक आदि माणियों को। कवल-एषणा के लिए स्थित देखकर वहाँ से लौट जाते थे। सामने खड़े हुए श्रमण को, ब्राह्मण को, भिखारी को अतिथि को अथवा श्वपाक को देखकर वापिस लौटते, अविश्वास को उत्पन्न न करते, तथा हिंसा से बचते हुए सदा समितियुक्त, धीमे धीमे चलकर दूसरी जगह आहार की गवेषणा करते थे। व्यंजन से संस्कृत या असंस्कृत, गीला या सूखा ठंडा भोजन, पुराने उड़द अथवा छिलके या निस्सार अन्न-जो कुछ भी मिल गया उसी को ग्रहण कर लिया। मिला या न मिला तो भी संयमो भगवान् मुखविकार आदि चेष्टाएँ नहीं करते थे और अप्रतिज्ञ थे। ऊर्ध्वलोक, अधोलोक और तिर्छलोक के स्वरूप को जानकर ध्यान करते थे। छद्मस्थ होकर भी भगवान् ने कषायहीन, अनासक्त, शब्द एवं रूप आदि में मूर्छा न करते हुए
ભિક્ષાથે ભ્રમણ કરતી વખતે જે કોઈ સ્થળે કાગવાસ’ અપાતી હોય અને તે સ્થળે પ્રાણુઓ આ “કાગવાસના ખેરાકને લેવા ભેગાં થયાં હોય તે ત્યાંથી ભગવાન આહાર લીધા વિના પાછા વળી જતા. આ ઉપરાંત જે કોઈ સ્થળે ભગવાન આહાર માટે પ્રવેશ કરતા અને ત્યાં જે તેઓ શ્રમણ, બ્રાહ્મણ, ભિખારી, અતિથિ વિગેરેને ઉભા જતા તે ત્યાંથી આહાર લીધા વિના ચૂપચાપ પાછા વળી જતા. પાછા વળતી વખતે પણ એવી રીતે ચાલી નીકળતા કે કોઈને પણ અવિશ્વાસ ઉત્પન્ન ન થાય. તેઓ સદાય હિંસાથી બચવા માટે સમિતિયુક્ત રહી ધીમે ધીમે ચાલી અન્ય સ્થળે આહાર ગષણ માટે જતા હતા. ખેરાક વઘારે હોય કે વઘારેલ ન હોય તે ખોરાક, ઢીલ અગર કઠણ ખરાક, જુના અડદ તથા તેના ફતરા અથવા સત્વહીન ગમે તે રૂક્ષ ભેજન મળી જાય તેને ભગવાન સમભાવથી ગ્રહણ કરી લેતા. કઈ વખત રાક મળે કે ન મળે તે પણ તેઓ સમપરિણામી થઈ યથેચ્છ વિચરતા.
અક્કડ આસનથી બેસતા ભગવાન કદાપિ પણ મુખની વિકૃતિ તેમ જ અન્ય કોઈ ચેષ્ટાઓ કરતા નહિ અને તઓ અપ્રતિજ્ઞ હતા. ઉદ્ઘલેક, અલેક અને ત્રીછાલકનું સ્વરૂપ વિચારી તેઓ ધ્યાનમગ્ન રહેતા. છદ્મસ્થ અવ- સ્થામાં પણ ભગવાન કષાયહીન અને અનાસક્ત રહી શબ્દ, રૂપ, ગંધ, સ્પર્શ આદિમાં મૂચ્છભાવ કરતા નહિ. પિતાના
बार भगवत
आचार परिपालन
विधि वर्णनम् । सू०९३॥
॥२५६||
8
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥२५७॥
臺灣(LA CL實實營管
विगतगृद्धि: शब्दरूपादिषु अमूच्छितो विपराक्रममाणः सकृदपि प्रमादं नाकरोत् । आत्मशोध्या आयतयोगं स्वयमेव अभिसमागम्य अभिनिर्वृतः यावत् कथम् अमायी भगवान् समितः आसीत् । एवं विधिर्मतिमता माहनेन अप्रतिज्ञेन भगवता महावीरेण 'अन्येऽपि मुनय एवमीरताम्, इति कृत्वा बहुशोऽनुक्रान्तः ||सू०९३||
टीका “तए णं भगवं रोगेहिं" इत्यादि । ततः खलु भगवान् = श्रीवीरस्वामी रोगैः = ज्वरादिभिः, अस्पृष्टोऽपि = रहितोऽपि अवमोदरिकं = न्यूनभोजित्वरूपं तपः सिषेवे = सेवितवान् । अथ च तथा च शुनकदशनादिभिः = कुकुर दन्ताघातादिभिः स्पृष्टोऽपि = समन्वितोऽपि कासश्वासादिकैः रोगैः अस्पृष्टोऽपि = वर्जितोऽपि भाविशङ्कया = आगामिरोगसन्देहेन तन्निवारणार्थमपि स भगवान् - चैकित्स्यं = चिकित्साम् = रोगप्रतिकारं नो अस्वादयत् =न अनुमोदितवान, तथा - भगवान - श्री वीरस्वामी, संशोधनं= मलाशयादि - संशोधनं, वमनम् = वान्ति मात्राभ्यञ्जनं शरीराभ्यङ्ग= शरीरे विशेष रूप से पराक्रम करते हुए एक बार भी प्रमाद नहीं किया । आत्मशोधनपूर्वक स्वतः आयतयोग - ज्ञानपूर्वक सम्यक् योग व्यापार का आश्रय लेकर यावज्जीव निवृत्तिमय, अमायी और समित रहे । 'अन्य मुनि भी इसी प्रकार आचरण करें यह सोचकर मतिमान, माहन अप्रतिज्ञ भगवान् ने अनेकवार इस आचार का पालन किया ।। सू०९३ ।। टीका का अर्थ - तब भगवान वीरप्रभुने ज्वर आदि रोगों से अछूते होने पर भी ऊनोदर (भूख से कम खाने रूप) तप का सेवन किया। कभी कुत्ता आदि ने काट खाया तो भी तथा सांस और खांसी आदि रोगों से रहित होने पर भी आगे कहीं ये रोग न हो जायँ इस लिये उनके निवारण के हेतु भगवान् ने चिकित्सा का कदापि अनुमोदन नहीं किया । भगवान् वीर मलाशय आदि की शुद्धि, वमन (उलटी-कै), કમ ક્ષય કરવા માટે પેાતાનું વિ’--પરાક્રમ ફારવતા, અને કાઇ પણ સમયે પ્રમાદનુ સેવન કરતા નહિ. આત્મશૈધનમાં આખા સમય ગાળતા. તેના જ્ઞાનપૂર્વક સમ્યક્ યાગાના વ્યાપારનો આશ્રય લેતા, અને આ પ્રમાણે જાવજીવ સુધી નિવૃત્ત રહી અમાયી થઈને વ ંતા; તેમ જ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિના યાગને ધારણ કરી સમય વિતાવતા. તેવી જ રીતે અન્ય મુનિએ અમારૂ અનુકરણ કરશે એમ ધારી તેઓ સ બાબતમાં આદરૂપ પેતાનુ ચારિત્ર ઘડતા. આ નમુનારૂપ ચારિત્ર ભાવી પેઢીને એક આદર્શ પુરા પાડરશે એમ તેમનુ સચેટ મતવ્ય હતું. (સ્૦૯૩) ટીકાના અ—ભગવાન વીરપ્રભુએ, તાવ આદિ રાગોથી રહિત હોવા છતાં ફક્ત કર્યાં ખયાવવાના હેતુથી ઉનેદર (ભૂખ લાગી હોય તેના કરતાં એછું ખાવુ) તપનું સેવન કર્યું. કયારેક કૂતરા આદિ કરડવા છતાં તથા શ્વાસ અને ઉધરસ આદિ રાગેથી રહિત હોવા છતાં પણ ભવિષ્યમાં કદાચ એ રાગ ન થાય તે માટે તેના નિવારણના ઉદ્દેશથી પણ ભગવાને ચિકિત્સાનુ કદી પણ અનુમેદન આપ્યું નહીં. ભગવાન વીરપ્રભુ મળાશય આદિની શુદ્ધિ, વમન (ઉલટી),
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
漫漫漫漫漫澳
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवत
आचार
परिपालन
विधि
वर्णनम् ।
॥सू०९३॥
॥२५७॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२५८॥
कल्पमञ्जरी टीका
तैलमर्दनं, स्नानं प्रसिद्धम् , संवाहनं-शरीरश्रमापनोदनाय शरीरमर्दनं दन्तपक्षालन-दंतधावनं च कर्मबन्धनं परिज्ञाय बुद्धवा तानि नो असेवतम्न सेवितवान् । ग्राम्यधर्मात्-मैथुनाद विरतः पराङ्मुखः अवादि-मौनशीलो माहन:अहिंसापरायणो एत-व्यहरत् । शिशिरे ऋतौ भगवान् छायायाम् वृक्षादीनां छायायाम् , अासीनः उपविशन् अध्यायत-धर्मध्यानं कृतवान् , तथा-ग्रीष्मे ऋतौ आतापयत् प्रचण्डमार्चडातापनाम् असेवत, आतपे च उत्कुटुकःकृतोत्कुटुकासनः सन् आस्त-उपाविशत् । अथ च भगवान् ओदनं-भक्तं, मन्थु बदरादिचूर्ण कुल्माष-मापं चैतानि त्रीणि अमानि रूक्षाणि-नीरसानि शीतलानि-अनुष्णानि प्रतिसेव्य भुक्त्वा अष्टमासान् अयापयत् व्यतिक्रान्तवान् । ततश्च भगवान्-श्रीवीरस्वामी अर्द्धमासं-पक्ष, मासं, साधिकौकिञ्चिदिनाधिकौ द्वौ मासौ, षड् मासांश्च अशनादिकम्अशन-पान-खादिम-स्वादिमं परिहाय-त्यक्त्वा अप्रतिज्ञः इहलोकपरलोकप्रतिज्ञारहितः सन् रात्र्युपरात्रम्-निरन्तरं व्यहरत संयममार्गे विहारं कृतवान् । पारणकेपिपारणायामपि भगवान् ग्लानानं-पयुषितान्नं बुभुजे-भुक्तवान् । एकदा कदापि-समाधि-चित्तस्वस्थतां प्रेक्षमाणः अप्रतिज्ञो भगवान् षष्ठेन=षष्ठभक्तं कृत्वा कदापि अष्टमेनशरीर की मालीश, स्नान, शारीरिक थकावट को मिटाने के लिए मर्दन और दांतौन करने को कर्मबन्धन का कारण जानकर कभी सेवन नहीं करते थे। मैथुन के त्यागी, मौनी, अहिंसापरायण होकर विचरते थे। शीत ऋतु में भगवान् वृक्ष आदि की छाया में बैठ कर धर्मध्यान में लीन रहते थे, और ग्रीष्मऋतु में प्रचंड सूर्य की आतापना लेते थे। आतापना लेते समय उकडू आसन से बैठते थे।
भगवान् ने ओदन (भक्त), मंथु बोर आदि का चूरा और उड़द, इन तीन रूखे और बासी अनों का ही सेवन करके आठ महीने बिताये। भगवान् ने अधमास (एक पक्ष), एक मास, कुछ दिन अधिक दो मास और छह मास तक अशन पान खादिम और स्वादिम आहारों का परित्याग किया और अप्रतिज्ञ होकर निरन्तर શરીરનું માલિશ, સ્નાન, શારીરિક થાક દૂર કરવાને માટે મર્દન અને દાતણ કરવા વિગેરે ક્રિયાઓને કર્મબંધનું કારણ સમજીને કદી તેનું સેવન કરતા નહીં. મૈથુનનો સર્વથા ત્યાગ કરી મૌન ધારણ કરી અને અહિંસાપરાયણ થઈને વિચરતા હતા. ઠંડી ઋતુમાં ભગવાન વૃક્ષ આદિની છાયામાં બેસીને ધર્મ ધ્યાનમાં લીન રહેતા હતા અને ગ્રીષ્મ ઋતુમાં પ્રચંડ સયની આતાપના લેતા હતા. માતાપના લેતી વખતે ઉક આસને બેસતાં હતા. ભગવાને એદન ( ભાત), મંથ બાર) આદિને ચૂર અને અડદ એ ત્રણ લુખા અને વાસી અન્નોનું જ સેવન કરીને આઠ માસ પસાર કર્યો, ભગવાને અર્ધમાસ (એક પખવાડિયું), એક માસ, બે માસ ઉપર કેટલાક દિવસે અને છ માસ સુધી અશન પાન ખાદી અને સ્વાદિમ અને ત્યાગ કર્યો અને અપ્રતિજ્ઞ (નિશ્ચિત રીતે નહિ) થઈને નિરંતર વિહાર કરતા રહ્યા.
भगवत
आचार परिपालन
विधि -
वर्णनम्। सू०९३॥
॥२५८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२५९।।
मञ्जरी टीका
अष्टमभक्तं कृत्वा, कदापि दशमेन-दशमभक्तं कृत्वा, कदापि द्वादशेन-द्वादशभक्तं कृत्वा बुभुजे=भुक्तवान् । ज्ञात्वापापकर्मपरिणाम दुष्टं ज्ञात्वा च सः भगवान महावीरस्वामी पाप-पापकर्म-पाणातिपातादिकं नो एव-नैव स्वयम् अकार्षीत्=कृतवान् । तथा-अन्यैर्जनैश्च नो कारयामास-न कारितवान् , कुर्वन्तं पाणातिपातादिकं पापं कर्म कुर्वन्तं नान्वजाना-नानुमोदितवान् । ग्राम नगरं वा पविश्य भगवान्-श्रीवीरस्वामी परार्थाय अन्यजननिमित्ताय कृतं= निष्पादितं ग्रासम्=आहारम् एषयामास गवेषितवान् । मुविशुद्धम् आधाकर्मादिदोषवर्जितम् एषणीयं तं-ग्रासम् एपयित्वा गवेषयित्वा भगवान् आयतयोगतया सम्यङ्मनोवाकायव्यापारपूर्वकं-समभावेन सिषेवे-सेवितवान् । तथा भिक्षाचर्याय=भिक्षाथै भ्रमन् भगवान् रसैषिणो-रसेनेन्द्रियविषयलोलुपान् वायसादीन् काकमभृतीन् सत्वान्= विहार करते रहे। पारणा में वासी अन्न का सेवन किया। कभी कभी भगवान् चित्त को स्वस्थता का विचार करके अप्रतिज्ञ भाव से बेला करके आहार करते थे, कभी तेला करके, कभी चौला करके और कभीकभी पंचोला करके, पाप के दुष्ट फल को जानकर महावीर स्वामीने प्राणातिपात आदि पापकों का स्वयं सेवन नहीं किया, दूसरों से सेवन नहीं कराया और पापों का सेवन करने वालों का अनुमोदन नहीं किया।
ग्राम अथवा नगर में प्रवेश करके महावीर भगवान ने दूसरे जनों के लिए बनाये हुए आहार की गवेषणा की। आधाकर्म आदि दोषों से रहित तथा कल्पनीय आहार की गवेषणा करके भगवान् ने उसका सम्यक मन वचन काय के व्यापार के साथ अर्थात् समभाव से सेवन किया। भिक्षा के लिए भ्रमण करते हुए भगवान् रस के अभिलाषी अर्थात् जिह्वा के विषय-रस के लोलुप, काक आदि प्राणियों को आहार की પારણામાં વાસી અન્નનું સેવન કર્યું. કોઈ કોઈ વાર ભગવાન ચિત્તની સ્વસ્થતાને વિચાર કરીને અપ્રતિજ્ઞ ભાવથી છઠ કરીને, તે ક્યારેક અડ્રમ કરીને, તે ક્યારેક ચૌલા (ચાર ઉપવાસ) કરીને અને કયારેક પંચેલા (પાંચ ઉપવાસ) કરીને આહાર લેતા હતા.
પાપના દુષ્ટ ફળને જાણીને મહાવીર સ્વામીએ પ્રાણાતિપાત આદિ પાપકર્મોનું ન તે પિતે સેવન કર્યું કે ન બીજા પાસે સેવન કરાવ્યું. તેમ જ પાપનું સેવન કરનારને કદી અનુદન પણ ન આપ્યું..
ગામ અથવા નગરમાં પ્રવેશ કરીને મહાવીર ભગવાને બીજા લોકો માટે બનાવેલ આહારની ગષણા કરી આધાકર્મ (કેવળ સાધુના નિમિત્તે બનાવવું તે) આદિ દોષ વિનાના તથા કપે (સ્વીકારી શકાય) તેવા આહારની ગવેષણ કરીને ભગવાને તેનું સમ્યફ મન, વચન, કાયાના વ્યાપાર સાથે એટલે કે સમભાવથી સેવન કર્યું. ભિક્ષાર્થ ભગવાન જ્યારે વિચરતા ત્યારે જે કોઈ રસના અભિલાષી એટલે કે જીભના વિષય-રસના લાલચુ, કાગડા વિગેરે
भगवत
आचार परिपालन विधिवर्णनम् । सू०९३॥
॥२५९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२६०॥
मञ्जरी
टीका
भगवत आचार
परिपालन
पाणिनः ग्रासैषणायै आहारान्वेषणार्थ तिष्ठतः प्रेक्ष्य दृष्ट्रा" स्वयं तस्मात् प्राणिनामाहारान्वेषणस्थानात न्यवर्तत परावर्तत । अथ च पुरतः स्वगमनात्पूर्वतः स्थितं श्रमण शाक्यादिकं वा ब्राह्मणं वा ग्रामपिण्डावलगं भीक्षयाजीवनयात्रानिर्वाहक तत्तद्ग्रामाश्रयिणं भिक्षुकविशेष वा अतिथि साधु वा श्वपाकं चाण्डालं वा प्रेक्ष्य दृष्टा तेषां पूर्वतः स्थित श्रमणादीनामन्तरायो मा भूदिति बुदया ततो निवर्तमानः, तथा-जनेषु पूर्वोक्तश्रमणादिविषयम् अप्रत्ययम् अविश्वासं परिहरन परित्यजन , अहिंसन्माणातिपातादीन वर्जयंश्च सदा सर्वदा समितः ईर्ष्यासमित्यादियुक्तः सन् मन्दं मन्द-शनैः शनैः पराक्रम्य-परावृत्य-निवृत्तो भूत्वा अन्यत्र-अपरस्थाने ग्रासम्=आहारम् एषयामास-गवेषितवान् । तत्र भिक्षाचर्यायां तेन सुपिकं व्यन्जनादियुक्तं वा असूपिकम् व्यञ्जनादिरहित वा, आईप्रसिद्धम् शुष्कं नीरसं भर्जितचणकादिकं वा शीतपिण्डम्=पर्युपितमाहारं पुराणकुल्माष-जीर्णमाषम् अथवा-यद्वाखोज में स्थित देखकर, स्वयं ही उस स्थान से निवृत्त हो जाते थे। इसके अतिरिक्त अपने पहुंचने से पहले से खड़े शाक्य आदि श्रमण को, ब्राह्मण को, अथवा भीख मांग कर जीवन-निर्वाह करने वाले भिखमंगे को, अथवा किसी विशेष ग्राम का आश्रय लेने वाले भिक्षुक को, साधु को, या चाण्डाल को देखकर उन श्रमण आदि को भोजन-लाभ में विघ्न न हो जाय, ऐसा विचार करके उस स्थान से फिर जाते थे। तथा लोगो में उक्त श्रमण ब्राह्मण आदि के अविश्वास का परिहार करते हुए प्राणातिपात आदि पापों से बचते हुए सदैव ईर्या आदि समितियों से सम्पन्न होकर, धीरे धीरे फिरकर दूसरे स्थान पर आहार की गवेषणा करते थे। दूसरे स्थान पर भी चाहे व्यंजन आदि से संस्कार किया हुआ आहार मिले या संस्कार न किया हुआ मिले, गीला मिले या भुने चने आदि रूखा सूखा मिले, वासी मिले या पुराने उड़द मिले, चने आदि के छिलके પ્રાણીઓને આહારની શોધમાં ઉભેલા જોતા તે તેઓ પિતે તે જગ્યાએથી પાછા ફરી જતા હતા. તદુપરાંત પિતે ત્યાં પહોંચ્યા પહેલાં ત્યાં ઉભેલા શાક્ય આદિ શ્રમણને, બ્રાહ્મણને અથવા ભીખ માગીને જીવનનિર્વાહ કરનાર ભિખારીએને અથવા કોઈ ખાસ ગામને આશ્રય લેનાર ભિક્ષુકને, સાધુને કે ચાંડાલને જોઈને તે શ્રમણ આદિને ભોજનપ્રાપ્તિમાં વિઘ્નરૂપ ન થાય તેવા ઉદ્દેશથી વિચાર કરીને તેઓ તે સ્થાનેથી પાછા ફરી જતા હતા. તથા લેકોમાં પૂર્વોક્ત શ્રમણ, બ્રાહ્મણ આદિના અવિશ્વાસને ત્યાગ કરતા પ્રાણાતિપાત આદિ પાપથી બચતા સદૈવ ઈષ્ય આદિ સમિતિઓથી યુક્ત થઈને ધીરે ધીરે ફરીને બીજી જગ્યાએ આહારની ગવેષણા કરતા હતા. બીજી જગ્યાએ પણ ચાહે શાક-ભાજી સહિતના આહાર મળે કે ચાહે શાક-ભાજી વિનાનો આહાર મળે, ભીને આહાર મળે કે શેકેલા ચણા આદિને લુખ-સૂકે આહાર મળે, વાસી મળે કે પુરાણા અડદ મળે, ચણા આદિના ફતરો મળે કે નિઃસત્ત્વ અન્ન મળે, જે કંઈ પણ
र विधि
मई वर्णनम् ।
सू०९३॥
॥२६॥
श्री ३९५ सूत्र:०२
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥२६१॥
真真真真真熊
真心
बक्कसं=चणकादितुषं पुलाकं = निःसारमन्नं वा यत् किञ्चित् = यत् किमपि कल्पनीयं लब्धं प्राप्तं तत् स आहरत् = भुक्तवान् । तथा-भिक्षाचर्यायां पिण्डे=ग्रासे लब्धे प्राप्ते अलब्धे = अप्राप्ते वा द्रविकः = संयमी स भगवान् समभावेन=लाभालाभे च तुल्यभावेन ऐर्त-विहारं कृतवान् । तथा उत्कुटुकाद्यासनस्थः = उत्कुटुकाद्यासनेन स्थाता भगवान् श्रीवीरस्वामी अकौकुच्यः - मुखविकारादिरहितः अपतिज्ञः = उभयूलोकमतिज्ञावर्जितश्च सन् ऊर्ध्वम् अधस्तिर्यग्लोकस्वरूपं=लोकत्रयस्वरूपं समाधाय = चित्तावधानेन ज्ञात्वा ध्यानम् = धर्मध्यानम् अध्यायत् = कृतवान् । छद्मस्थोऽपि= अनुत्पन्न केवलज्ञानोऽपि भगवान् = श्रीवीरस्वामी, अकषायी = क्रोधादिकपायरहितः विगतगृद्धिः - गृद्धिभाववर्जितः शब्दरूपादिषु - शब्दरूपगन्धरसस्पर्शेषु अमूच्छितः = अनासक्तः विपराक्रममाणः = विशेषेणात्मसामर्थ्यं वितन्वन् सकृदपि== एकवारमपि प्रमादं नाकरोत् =न कृतवान् । तथा भगवान् आत्मशोध्या = आत्मशोधनेन - आत्मशोधनपूर्वकम् आयतयोगम्-सम्यक् मनोवाक्कायव्यापारं स्वयमेव = स्वत एव, अभिसमागम्य-आश्रित्य यावत्कथं=यावज्जीवम् अभिनिर्वृतः= मिले या निःसार अन्न मिले, जो कुछ भी कल्पनीय मिल जाय उसी का आहार करते थे। भिक्षाचर्या में आहार मिला तो और न मिला तो संयमशील भगवान् मध्यस्थभाव में ही विचरते थे ।
उकडू आदि आसनों से स्थित भगवान् वीरप्रभु मुख आदि किसी अंग पर विकार नहीं होने देते थे । इहलोक और परलोक की प्रतिज्ञा से रहित होकर तीनों लोकों के स्वरूप का मनोयोगपूर्वक चिन्तन करके धर्मध्यान में संलग्न रहते थे । यद्यपि उस समय भगवान् केवलज्ञानी नहीं-छमस्थ थे, फिर भी क्रोध आदि कषायों से रहित थे, ममत्व से रहित थे और शब्द रूप गंध रस और स्पर्श रूप पाँचों इन्द्रियों के विषयों में अनासक्त थे । विशेष रूप से अपनी आत्मा का सामर्थ्य प्रकट करते हुए एक बार भी भगवान् ने प्रमाद नहीं किया । आत्मा की शुद्धिपूर्वक, सम्यक् मन वचन काय के व्यापार को स्वयं ही आश्रित करके भगवान् जीवन पर्यन्त કલ્પે એવું મળે એને જ આહાર કરતા હતા. ભિક્ષાચર્યામાં (ગોચરી) આહાર મળે કે ન મળે તે પણ સયમશીલ ભગવાન મધ્યસ્થભાવથી જ વિચરતા હતા.
ઉકડૂ આદિ આસનેથી રહેતા વીરપ્રભુ મુખ આદિ કાઈ પણ અંગ પર વિકાર થવા દેતા નહિ. હિલેાક અને પરલાકની પ્રતિજ્ઞાથી રહિત થઈને ત્રણે લેાકનાં સ્વરૂપનું મનાયેગપૂર્વક ચિન્તન કરીને ધર્મધ્યાનમાં લીન રહેતા હતા. જો કે તે સમયે ભગવાન કેવળ જ્ઞાની ન હતા પણ છદ્મસ્થ હતા, તે પણ ક્રોધ આદિ કષાયે રહિત હતા, મમત્વ વિનાના હતા; તેમજ શબ્દ, રૂપ, ગાંધ, રસ અને સ્પર્શીરૂપ એમ પાંચે ઇન્દ્રિયાના વિષયમાં અનાસક્ત હતા. વિશેષ રૂપથી પેાતાના આત્માનું સામર્થ્ય પ્રગટ કરતા ભગવાને એક વાર પગ પ્રમાદ સેબ્યા નહિ. આત્માની શુદ્ધિપૂર્ણાંક, સમ્યક્ મન, વચન અને કાયાના વ્યાપારને પે।તે જ આશ્રિત કરીને ભગવાન આજીવન નિવૃત્તિભાવવાળા માયા વિનાના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवत आवर परिपालन
विधि वर्णनम् ।
।। सू० ९३।।
॥२६१॥
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥२६२॥
टीका
भगवतोऽ
निवृत्तिभावसम्पन्नः, अमायी-मायावर्जितः समितः ईर्यासमित्यादिपञ्चसमितियुक्तश्च आसीत् । एषः पूर्वोक्तो विधिःकल्पः मतिमताम्मेधाविना माहनेन अहिंसापरायणेन अप्रतिज्ञेन-उभयलोकपतिज्ञारहितेन भगवता "अन्येऽपि मदितरेऽपि मुनयः साधवः एवं मद्वत् ईरताम्-विहरन्तु" इति कृत्वा इति विचार्य बहुश: सर्वथा अनुक्रान्तःअनुसृतः-पालित इति ॥मू-९३॥
मूलम्-तए णं समणे भगवं महावीरे लाढदेसाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव सावत्थी गयरी तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तत्थ विचित्तेणं तबोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणे दसमं चाउम्मासं ठिए । तत्थ णं अट्ठमतवेणं एगराइयं भिक्खुपडिमं पडिवन्ने झाणं झियाइ । तत्थवि दिव्वे माणुस्से तेरिच्छे नाणाविहे उवसग्गे सम्मं सहइ । एवं विहेण विहारेण विहरमाणे भगवं एगारसं चाउम्मासं वेसालीए णयरीए ठिए, तो पच्छा सुसुमार णयरं समणुपत्ते, तओ णं विहरमाणे कोसंबीए णयरीए समोसरिए । तत्थ णं सयाणीओ राया। मिगावई महिसो। तीए विजया पडिहारिया। वाइणामओ धम्मपालगो। गुत्तणामा अमच्चो तस्स नंदा भज्जा, सा साविया आसी। अमू मिगावईए रायमहिसीए सही होत्था। तत्थ णं भगवं पोससुद्धाए पडिवयाए दबखेत्तकालभावं समस्सिय तेरसवत्थु समाउलं इमं एयारूचं अभिग्गहं अभिग्गही । तं जहा-दव्वओ सुप्पकोणे १, बल्फियामासा २ होजा।
खेत्तओ दाइया कारागारे ठिया ३, तत्थवि देहलीए ४, उवविद्वा ५, सा पुण एर्ग पायं बाहि एणं पायं अंतो किच्चा ठिया ६ भवे । कालो तइयाए पोरिसीए अन्नभिक्खायरेहिं निव्वत्तेहिं ७, भावओ दाइया कयकीया दासित्तं पता रायकन्ना ८, निगडबद्धहत्थपाया ९, मुंडियमत्थया १०, बद्धकच्छा ११, अट्ठमतवजुत्ता १२, अस्सणि मुयमाणा १३ होज्जा। एयारिसेण अभिग्गहेण जइ आहारो मिलिस्सइ तो पारणगं करिस्सामि, अन्नहा छम्मासीतवं करिस्सामिति कटु भगवं भिक्खवाए अडइ । भगवो सो अभिग्गहो न कत्थइ परिपुण्णो हवइ ।।०९४॥ निवृत्तिभाव से सम्पन्न, माया से रहित और पाच समितियों से युक्त रहे। यह विधि मेधावी, अहिंसापरायण
और इहलोक-परलोक संबंधी प्रतिज्ञा से रहित भगवान् ने 'अन्य मुनि भी इसी प्रकार इस आचारका पालन करें' इस प्रकार विचार कर इस आचार का पूरी तरह पालन किया ॥०९३।।। અને પાંચ સમિતિએથી યુક્ત રહ્યા. આ પ્રમાણે મેધાવી, અહિંસાપરાયણ અને ઈહલેક-પરલેક સંબંધી પ્રતિજ્ઞાથી રહિત ભગવાને “બીજા મુનિએ પણ આ રીતે આ આચારનું પાલન કરે” એમ વિચારીને આ આચારનું સંપૂર્ણ ते पासन (२०६३)
वर्णनम्। सू०९३॥
॥२६२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥२६३॥
實實眞資
छाया - ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो लाटदेशात् प्रतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव श्रावस्ती नगरी तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य तत्र विचित्रेण तपःकर्मणा आत्मानं भावयन् दशमं चातुर्मासं स्थितः । तत्र खलु अष्टमतपसा एकरात्रिकीं भिक्षुप्रतिमां प्रतिपन्नो ध्यानं ध्यायति । तत्रापि दिव्यान् मानुषान तैरवान् नानाविधान् उपसर्गान् सम्यग् सहते । एवं विधेन विहारेण विहरन् भगवान् एकादशं चातुर्मासं वैशाल्यां नगर्यो स्थितः । ततः पश्चात् शिशुमारं नगरं समनुप्राप्तः । ततः खलु विहरन् कौशाम्ब्यां नगर्या समवसृतः । तत्र खलु aaraat राजा । मृगावती महिषी । तस्या विजया प्रतिहारिका । वादि नामको धर्मपालकः । गुप्तनामा श्रमात्यः; तस्य नन्दा भार्या । सा श्राविकाऽऽसीत् । असौ मृगावत्या राजमहिष्याः सखी बभूव । तत्र खलु भगवान् पौष
मूल का अर्थ - ' तर णं' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर लाट देश से विहार करके जहाँ श्रावस्ती नगरी थी वहाँ पधारे। पधार कर विचित्र प्रकार के तपः कर्म से आत्मा को भावित करते हुए दसवाँ चौमासा वहाँ किया। वहाँ अष्टमभक्त (तेले) के साथ एक रात्रि की भिक्षुप्रतिमा को अंगीकार करके भगवान् ने ध्यान किया । वहाँ भी देवों संबंधी, मनुष्यों संबंधी तथा तिर्यंचों संबंधी नाना प्रकार के उपसर्गों को भलीभाँति सहन किया। इसी प्रकार के बिहार से विहरते हुए भगवान् ने ग्यारहवें चतुर्मास वैशाली नगर में किया । तदनन्तर शिशुमार नगर में पधारे। शिशुमार नगर से विहार करके कौशाम्बी नगरी में पधारे। वहाँ शतानीक राजा था। मृगावती महारानो थी। विजया नामकी महारानी की द्वारपालिका थी । राजा का वादी नामक धर्माध्यक्ष था, और गुप्त नामक अमात्य था । अमात्य की पत्नी का नाम नन्दा था । वह श्राविका थी । वह राजरानी मृगावती की सखी थी।
भूजना अर्थ - 'तपणं' धत्याहि श्रमाभु लगवान महावीर, बाटदेशमांथी बिहार री, श्रावस्ती नगरीमां પધાર્યા. સંયમ-તપ વિગેરેથી આત્માને ભાવિત કરી દશમું ચાતુર્માસ ત્યાં કર્યું. અહિં અડ્રેમનું' તપ આદરી, એક રાત્રીની ભિક્ષુપડિમા અંગીકાર કરી, ધ્યાનમગ્ન થયા. અહિં પણ, દેવ-મનુષ્ય-તિય ચાના ઉપસગેû ભલી ભ્રાંતિથી તેમણે સહન કર્યા. આ પ્રકારે વિચરતાં, અગ્યારમું ચૌમાસુ.વૈશાળી નગરીમાં તેમણે કર્યું. ત્યારબાદ શિશુમાર નામના નગરમાં તે પધાર્યા અને શિશુમાર નગરથી વિહાર કરી, કૌશામ્બી નગરીમાં, તેમનું આગમન થયું. આ કૌશામ્બી નગરીમાં. શતાનીક નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને મૃગાવતી નામની રાણી હતી. આ રાણીને विक्या नामनी अगरक्षिम हती. रामने 'वाही' नामनो धर्माध्यक्ष हतो. अने 'गुप्त' नामनो अमात्य हतो. અમાત્યની પત્નીનું નામ ‘નંદા' હતું આ નંદા શ્રાવિકા હતી, અને મહારાણી મૃગાવતીની મ્હેનપણી હતી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
演
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतोऽभिग्रह
वर्णनम् ।
॥सू०९४॥
॥२६३॥
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२६४ ॥
演劇有感患及德國自演演真演藝
शुद्धायां प्रतिपदि द्रव्यक्षेत्रकालभावसमाश्रित्य त्रयोदशवस्तुसमाकुलम् इममेतद्रपम् अभिग्रहमभ्यगृह्णात् । तद्यथा" द्रव्यतः शूर्पकोणे १, वाष्पिता माषा २, भवेयुः । क्षेत्रतो दायका कारागारे स्थिता ३, तत्रापि देहल्या ४, मुपविष्टा ५, सा पुनरेकं पादं बहिः एकं पादमन्तः कृत्वा स्थिता ६ भवेत् । कालतः तृतीयस्यां पौरुष्याम् अन्यभिक्षाचरेषु निवृत्तेषु ७, भावतः दायिका क्रयक्रीता दासीत्वं प्राप्ता राजकन्या ८ निगडबद्धहस्तपादा ९ मुण्डितमस्तका १०, बद्धकच्छा ११ अष्टमतपोयुक्ता १२ अश्रूणि मुञ्चन्ती १३ भवेत् । एतादृशेन अभिग्रहेण यदि आहारो मिलिष्यति, तदा पारणकं करिष्यामि, अन्यथा षण्मासीतपः करिष्यामि " इति कृत्वा भगवान् भिक्षार्थाय अटति | भगवतः सोऽभिग्रहो न कुत्रापि परिपूर्णो भवति | | ०९४ ॥
भगवान् ने पौष शुद्ध प्रतिपद् के दिन द्रव्य क्षेत्र काल भात्रका आश्रय लेकर तेरह बोलोंवाला यह अभिग्रह धारण किया - द्रव्य से (१) सूप के कोने में, (२) उबाले हुए उड़द हों; क्षेत्र से - (३) देनेवाली कारागार में हो, (४) कारागार में भी देहली पर हो, (५) सो भी बैठी हो, (६) वह भी एक पैर बाहर और एक पैर भीतर करके बैठी हो; काल से (७) तीसरे प्रहर में अन्य भिक्षाचरों के लौट जाने पर भाव से(८) दायिका खरीदी हुइ हो, दासी बन गई हो मगर राजकुमारी हो, (९) उसे हाथों-पैरों में बेड़ी हो, (१०) सिर मुंड़ा हो, (११) कांछबंधी हो, (१२) तेले के तप से युक्त हो और (१३) आँसू बहा रही हो । इस प्रकार के अभिग्रह से यदि आहार मिलेगा तो पारणा करूंगा, अन्यथा छह मास का तप करूंगा । ऐसा પ્રભુએ પાષ સુદ એકમના, દિવસે, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ અને ભાવનો વિચાર કરી, તેર ખેલવાળા અભિગ્રહ ધારણ કર્યા. આ અભિગ્રહની શરત નીચે મુજબની હતી :
જો કેઈ વ્યક્તિ નીચેના આચાર સહિત માલુમ પડે તે હું મારા તપનું પારણું કરીશ. નહિતર આ તપને છ મહિના સુધી ખેંચી, છ માસિક તપની આરાધના કરીશ. (૧) દ્રવ્યથી સૂપડાના ખૂણામાં (૨) ખાફેલાં અડદ હોય,
(૩) આપવાવાલી વ્યક્તિ કારાગારમાં પૂરાઈ હોય (૪) કારાગારમાં ડેલી પર હાય, (૫) તે પણ બેઠી હાય (૬) તેને એક પગ ઉંબરાની બહાર અને એક પગ ઉંબરાની અંદર હાય (૭) અન્ય ભિક્ષાર્થિઓ ગયા પછીના ત્રીજો પ્રહર ચાલતા હાય, (૮) આપનાર વ્યક્તિ વેચાતી લેવાએલી હોય, દાસી તરીકે તેનુ જીવન હોય, અને મૂળમાં તે રાજકુમારી હોય, (૯) તેના હાથ-પગમાં બેડીનુ બધન હાય, (૧૦) તેનું માથુ મુંડાવેલ હોય (૧૧) તેના કચ્છ બાંધેલા હાય (૧૨) તે અઠ્ઠમ તપથી યુક્ત હેાય (૧૩) તે મખામાંથી આંસુના પ્રવાહ વહેવડાવતી હાય !
ઉપરક્ત શરત મુજબ, યથાર્થ આહાર મળે, તાજ તપતું પારણું કરી, તે આહારને શીરાથે ભાગવવે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतोsभिग्रह वर्णनम् ।
।। सू० ९४।।
॥२६४॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२६५॥
मञ्जरी टीका
टीका-'तए णं समणे भगवं' इत्यादि । ततः लाट देशविहरणानन्तरं खलु श्रमणो भगवान महावीरो लाट देशात् प्रतिनिष्क्राम्यति-प्रतिनिःसरति, प्रतिनिष्क्रम्य प्रतिनिस्मृत्य यत्रैव श्रावस्ती नगरी तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य तत्र श्रावस्त्यां नगया, विचित्रेण-अनेकप्रकारेण तपःकर्मणा तपश्चरणेन आत्मानं स्वं भावयन् वासयन् दशमं चातुर्मासं स्थितः। तत्र-अष्टमतपसा अष्टमभक्तेन एकरात्रिकीम् एकस्यां रात्रौ भवाम् भिक्षुमतिमां-मुनेरभिग्रहविशेषम् प्रतिपन्नो ध्यानं ध्यायति-करोति । तत्रापि भगवान् श्रीमहावीरस्वामी दिव्यान् -देवकृतान्-मानुपान्मनुष्यकृतान् तैरश्चान-तिर्यकृतान् नानाविधान् बहुपकारन् उपसर्गान् सम्यक् सहते क्रोधाभावेन ।
एवंविधेन-पूर्वोक्तप्रकारेण विहारेण विहरन्ग्रामानुग्रामं विचरन् भगवान-श्रीवीरस्वामी एकादशं चातुमासम् वैशाल्यां नगर्या स्थितः। ततः पश्चात्-चतुर्माससमाप्त्यनन्तरं भगवान-शिशुमारं नगरं समनुमाप्तः= अभिग्रह करके भगवान् भिक्षा के लिये भ्रमण करते थे, मगर वह अभिग्रह कहीं पूरा नहीं होता था ॥सू०९४॥
टीका का अर्थ-लाट देश में विचरण करने अनन्तर श्रमण भगवान् महावीरने लाट देश से विहार किया। विहार करके जहाँ श्रावस्ती नामकी नगरी थी, वहाँ पधारे। और अनेक प्रकार के तपश्चरण से अपनी आत्मा को भावित करते हुए भगवान ने दसवा चौमासा वहीं किया। वहाँ पर भगवान् ने अष्टमभक्त (तेले) की तपस्या के साथ एक रात में पूर्ण होने वाली भिक्षुपतिमा-मुनि के विशिष्ट अभिग्रह को अंगीकार करके ध्यान किया। वहाँ भी भगवान् श्रीमहावीरने देवकृत, मनुष्यकृत और तिर्यचकृत तरह-तरह के उपसर्गों को विना क्रोध के सहन किये । इसी प्रकार के विहार को अंगीकार करके एक गाँव से दूसरे गाँव विचरते हुए भगवान् वीर प्रभुने ग्यारवा चौमासा वैशाली नगरी में किया । चौमासे की समाप्ति के पश्चात् નહિતર, તે તપની વૃદ્ધિ કરી, છમાસ સુધી ખેંચી જવું, એવું ભગવાને મનથી નક્કી કર્યું હતું. આ અભિગ્રહ ધારણ કરી, ભિક્ષાથે ફરતાં હતા. પરંતુ તેની પૂર્તિને વેગ નહીં બનતાં તેમનું આહાર અર્થેનું પરિભ્રમણ ચાલુ ૨હયું. (સૂ૦૯૪)
ટીકાને અર્થ–લાટદેશમાં વિચરણ કર્યા પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે લાદેશમાંથી વિહાર કર્યો. વિહાર કરીને જ્યાં શ્રાવસ્તી નગરી હતી ત્યાં પધાર્યા. ત્યાં અનેક પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરીને પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા ભગવાને ત્યાં જ દસમું ચોમાસું કર્યું. ત્યાં ભગવાને અષ્ટભક્ત (અઠ્ઠમ)ની તપસ્યાની સાથે એક રાતમાં પૂર્ણ થનારી ભિક્ષપ્રતિમા–મુનિના વિશિષ્ટ અભિગ્રહને અંગીકાર કરીને ધ્યાન ધર્યું. ત્યાં પણ ભગવાન શ્રી મહાવીરે દેવકૃત, મનુષ્યકૃત અને તિયચકૃત જાતજાતના ઉપસર્ગો ક્રોધ કર્યા વિના સહન કર્યા.
આ પ્રમાણે વિહારને અંગીકાર કરીને એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતા ભગવાન વીરપ્રભુએ વૈશાલી નગરીમાં
भगवतः तपश्चर्या वर्णनम्। सु०९४॥ सू०
२६५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकरण
कल्पमञ्जरी रीका
॥२६६॥
विहारानुक्रमेण गतवान् । ततः खलु विहरन् भगवान् श्रीवीरस्वामी कौशम्ब्यां नगया समवस्तः। तत्र खलु शतानीको नाम राजा आसीत् । तस्य मृगावती नाम महिषीराज्ञी, तस्याः मृगावत्याः विजया नाम प्रतिहारिकाः द्वारपाली, तस्य शतानीकराजस्य वादि नामको धर्मपालका धर्माध्यक्षः गुप्तनामा च अमात्यः मन्त्री आसीत्। तस्य-गुप्तनाम्नो मन्त्रिणो नन्दा नाम भार्या, सा नन्दा श्राविका श्रमणोपासिको आसीत् । असौ= नन्दा मृगावत्याः राजमहिष्याः सखी वयस्या बभूव । तत्र कौशाम्ब्यां नगया खलु भगवान् श्रीवीरस्वामी पौषशुद्धायां-पौषमासस्य शुक्लपक्षीयायां प्रतिपदितिथौ ट्रव्यक्षेत्रकालभावं समाश्रित्य त्रयोदशवस्तु समाकुलंन्त्रयोदशवस्तु युक्तम् इममेतद्रपं वक्ष्यमाणलक्षणम् अभिग्रहम् अभ्यगृह्णात् स्वीकृतवान् । तद्यथा-तत्र प्रथमं द्रव्यतोऽभिग्रहः प्रदयेते-शूर्पकोणे १ स्थिता बाष्पिता: स्विन्ना माषा:-'बाकुला' इति प्रसिद्धाः २ भवेयुः, क्षेत्रतोऽभिग्रहः-दायिकाभिक्षादात्री कारागारे स्थिता ३ भवेत्-तत्रापि कारागारेऽपि देहल्यां ग्रहद्वारे उपविष्य-आसीना ५ भवेत् , वीरप्रभु चलते-चलते शिशुमार नगर में पधारे। तदनन्तर भगवान् कौशाम्बी नगरी में पधारे। कौशाम्बी नगर में शतानीक नामक राजा था। मृगावती नामक उनकी रानी थी। मृगावती की द्वारपालिका का नाम विजया था। शतानीक राजा का विजय नामक धर्माध्यक्ष था और गुप्त नामक मंत्री था। गुप्त नामक मंत्रीकी पत्नीका नाम नन्दा था। नन्दा श्राविका थी और रानी मृगावती की सहेली थी।
वीर भगवान ने पौष मास के शुक्ल पक्ष की प्रतिपदा तिथि में द्रव्य, क्षेत्र, काल, भावकी अपेक्षा, तेरह बातों से युक्त इस प्रकार का अभिग्रह धारण किया । पहेले द्रव्य की अपेक्षा से अभिग्रह बतलाते हैं(१) सूप (छाजले) के कोने में, (२) उबाले हुए उड़द अर्थात् बाकले हों; क्षेत्र से अभिग्रह बतलाते हैं(३) भिक्षा देने वाली कारागार में स्थित हो, (४) कारागार में देहली-दरवाजे पर हो (५) सो भी बैठी हो, અગિયારમું ચોમાસું કર્યું. ચોમાસું પૂર્ણ કર્યા પછી વીરપ્રભુએ વિહાર કરતા કરતા શિશુમાર નગરમાં પધાર્યા. ત્યારબાદ ભગવાન કૌશામ્બી નગરીમાં પધાર્યા. કૌશામ્બી નગરીમાં શતાનીક નામના રાજા હતા. તેમને મૃગાવતી નામની રાણી હતી. મૃગાવતીની દ્વારપાલિકાનું નામ વિજયા હતું. શતાનીક રાજાનો વાદી નામને ધર્માધ્યક્ષ હતું અને ગુપ્ત નામે મંત્રી હતા. ગુપ્ત નામના મંત્રીની પત્નીનું નામ નન્દા હતું. નન્દા શ્રાવિકા હતી અને રાણી મૃગાવતીની બેનપણી હતી.
વીરભગવાને પોષ માસના શુકલ પક્ષની પડવેની તિથિએ, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવની અપેક્ષાએ તેર બાબતે વાળો આ પ્રકારને અભિગ્રહ ધારણ કર્યો. પહેલા દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અભિગ્રહ બતાવે છે–(૧) સૂપડાના ખૂણામાં (૨) બાફેલા અડદ એટલે કે બાકળા દેય; ક્ષેત્રથી અભિગ્રહ બતાવે છે–(૩) ભિક્ષા દેનારી વ્યક્તિ કારાગારમાં રહેલ હાય (૪) કારાગારમાં પણ દરવાજાના ઉંબરામાં હોય (૫) તે પણ બેઠેલ હોય (૬) વળી એક પગ ઉંબરા બહાર
भगवतोऽ
भिग्रह र वर्णनम् ।
॥०९४॥
॥२६६॥
રીઝ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमन्जरी
॥२६७॥
टीका
सा पुनः एकं पादं चरणं बहिः-देहलीतो बहिः प्रदेशे एकम् अपरं पादम् अन्तः अभ्यन्तरप्रदेशे कृत्वा स्थिता ६ भवेत् । कालतोऽभिग्रहः-तृतीयस्यां पौरुष्यां-तृतीयपहरे अन्यभिक्षाचरेषु निवृत्तेषु-परावृत्यगतेषु सत्सु ७, भावतोऽभिग्रहः-दायिका-भिक्षायादात्री क्रयक्रोता-मूल्यगृहीता तथा-दासीत्वं प्राप्ता-दासीभूता राजकन्या भवेत् ८ सा पुन: निगडबद्धहस्तपादा-निगाडितकरचरणा ९ तथा-मुण्डितमस्तका-केशापनयतो मुण्डितशिरा १०, बद्धकच्छा ११ अष्टमतपोयुक्ता अष्टमभक्तरूपतपस्यान्विता १२, अश्रूणि मुश्चन्ती १३ भवेदिति । एतादृशेन-एवंविधन अभिग्रहेण यदि आहारो मिलिष्यति तदा पारणकं करिष्यामि, अन्यथा-त्रयोदशवस्तुषु कस्यापि वस्तुनोऽभावेऽभिग्रहापूरणे पष्मासीतपः-पाष्मासिकं तपः अनशनरूपं करिष्यामि' इति कृत्वा एतन्मनसिकृत्य भगवान् भिक्षार्थाय-भिक्षार्थम् कौशाम्ब्याः प्रतिगृहम् अटतिभ्रमति, किन्तु भ्रमतो भगवतः सः त्रयोदशवस्तुयुक्तोऽभिग्रहः कुत्रापि क्वचिदपि गृहे परिपूर्णों न भवति ॥सू०९४॥ (५) वह भी एक पैर देहली से बाहर निकाले हो और दूसरा पैर देहली के भीतर करके बैठी हो, काल से अभिग्रह बतलाते हैं-(७) तीसरे पहर अन्य भिक्षाजीवियों के लोट कर चले जाने पर, भाव से अभिग्रह बतलाते हैं-(८) भिक्षा देने वाली खरीदी हुई हो, दासी बनी हो मगर राजाको कन्या हो, (९) उसके हाथों-पैरों में बेड़िया पड़ी हों, (१०) मस्तक मुंडा हुआ हो, (११) कांछ बाँधी हुई हो, (१२) तेले की तपस्या से युक्त हो और (१३) आसू बहा रही हो। इस प्रकार के अभिग्रह से अगर आहार मिलेगा तो मैं पारणा करूंगा, इन तेरह बोलों में से किसी भी एक की कमी होगी और अभिग्रह पूरा न होगा तो छह मासी तपस्या करूंगा। इस प्रकार मन ही मन में निश्चय करके भगवान् भिक्षाके लिए कौशाम्बी के घर-घर में परिभ्रमण करते थे, परन्तु किसी भी घर में यह तेरह बोल का अभिग्रह पूर्ण नहीं होता था ॥सू०९४॥ મૂકેલ હોય અને બીજો ઉંબરાની અંદર રાખીને બેઠી હોય, કાળથી અભિગ્રહ બતાવે છે-(૭) ત્રીજા પહોરે ભિક્ષકોના પાછા ફર્યા બાદ, ભાવથી અભિગ્રહ બતાવે છે-(૮) ભિક્ષા દેનારી વ્યક્તિ ખરીદાયેલ હોય, રાજાની કન્યા હોવા છતાં દાસી બની હોય (૯) તેના હાથપગમાં બેડિયો નાખેલી હોય, (૧૦) માથું મૂડેલું હોય (૧૧) કછોટે બાંધેલે હોય (૧૨) અઠ્ઠમની તપસ્યા સહિત હોય (૧૩) આંખમાંથી આંસુ વહેતા હોય; આ પ્રમાણેના અભિગ્રહથી જે આહાર મળશે તે હું પારણું કરીશ આ તેર બેલમાંથી એકની પણ ખામી હશે અને અભિગ્રહ પૂર નહીં થાય તે છમાસી તપસ્યા કરીશ. આ પ્રમાણે મનોમન નિશ્ચય કરીને ભગવાન ભિક્ષા માટે કૌશામ્બીના ઘરે ઘરે પરિભ્રમણ કરતા ता, ५ घरभा मा २ बासना ममिय पू थानतो . (सू०८४)
भगवतोऽ
भिग्रह वर्णनम् । ॥सू०९४॥
ARTHRITICICIA
॥२६७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२६८॥
कल्पमञ्जरी टीका
मूलम-एवं पइदिणं भगवं अडमाणं पासिय लोगा अण्णं मणं वितकेंति, तत्थ केइ एवं वयंति'एस णं भिक्खू पइदिणं अडइ, ण उण भिक्खं गिहइ, एत्य केणवि कारणेण हायव्वं' । केइ वयंति-'उम्मत्तणेण भमइ'। अवरे व्यंति-अयं कस्स वि रणो गुत्तयरो किंपि विसिढे कज्जमुद्दिसिय अडइ। अण्णे वयंतिचोरोऽयं, चोरियमुद्दिसिय अडइ। एगे वयंति-'एसो चरिमो तित्थयरो अभिग्गहेण अडई'। तो पच्छा सव्वे जणा जाणिसु जं एस णं तेलुकनाहे सबजगजीवहियगरे समणे भगवं महावीरे दुक्करदुक्करेणं अभिग्गहेणं अडइ । मंदभग्गा अम्हे जंणं एरिस्स महापुरीसस्स अभिग्गहं पूरिऊ न सक्कामो। एवं अडमाणस्स भगवओ पंचदिवसोणा छम्मासा वीइक्वंता। तए णं बीए दिवसे लोहनिगडबंधणतोडणपडिनिहित्तम्मि अणाइकालीणभवबंधणतोडणं काऊं लोहयारद्वाणीए भगवं धणावहसेट्ठिणो गिहे चंदणवालाए अंतीए समणुपत्ते । तं दट्टणं सा चंदणा हतुवा चित्तमाणंदिया हरिसवसविसप्पमाणहियया चितेइ
"अहो पत्तं मए पत्तं, किंचि पुण्णं ममत्थिवि।
जं इमो अतिही पत्तो, कप्परुक्खो ममंगणे" ॥९॥ त्ति चिंतिय भगवं पत्थेइ-नोचियं इमं भत्तं भदंतस्स, तहवि जइ कप्पणिजं तो ममोवरि किवं काऊं गिज्झउ । तए णं से भगवं तत्थ बारस पयाणि पडिपुण्णाणि पासइ, अस्सुरूवं तेरसमं पयं न पासइ, तो भगवं पडिणियहइ । पडिणियहमाणं भगवं दट्टणं चंदणा परिचितेइ
“आगो भगवं एत्थ, पच्छा एसो नियहिओ।
किंदुकम्मं मए चिणं, जस्सिमं एरिसं फलं" ॥९॥ ____ अहं केरिसी अधण्णा अपुष्णा अकयत्था अकयपुष्णा अकयलक्खणा अकयविहवा कुलद्धेणं मए जम्मजीवीयफले, जीए इमा एयारूचा दुहपरंपरा लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया । मम अट्ठमतवपारणगे समागो एयारिसो गहियभिग्गहो महामुणी महावीरो भगवं अपडिलाभित्री चेव पडिणियत्तो। गिहागनो कप्परुक्खो हत्थाओ अवसरिओ। हत्थगयं वज्जरयणं नटुंत्ति कुटु सा चंदणावालाए रोइउमारभी। तए णं भगवं तेरसमं वयं पडिपुण्णं विण्णाय पडिणियट्टिय चंदणबालाए हत्थाप्रो बप्फिय मासे करपत्ते पडिगहिय पारणं कासी।
तेणं कालेणं तेणं समएणं तस्स णं धणावहसेहिस्स गिहंसि देवेहिं पंचदिव्वाइं पगडीकयाई। तं जहावसुहारावुढा १, दसद्धवन्ने कुसुमे णिवाइए २, चेलुक्खेवे कए ३, आयाओ दुंदुहीओ ४, अंतरा वियणं आगासंसि अहो दाणं अहो दाणंतिघुट्टे य ५। देवा जयजय सई पउंजमाणा चंदणबालाए महिमं करिंसु । तीए निगडबं
का अभिग्रहार्थ
मटमानस्य भगवत विषये लोकवितर्क वर्णनम्। सू०९४॥
॥२६८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
||२६९ ॥
獎獎
gia हत्थपाया वलय णेउरसमलंकिया जाया, केसपासो सुंदरो समुन्भूओ । तीए सव्वं सरीरं नाणाविहवत्थालंकारविभूसियं संजायें । सव्वत्थ हरिसपगरिसो जाओ। देवदुंदुहिज्झुणि सुणिय लोगा तत्थ आगंतूण चंदणबालं थुसु, घणावहसेठस्स घण्णवार्य दलमाणा तन्भज्जं मूलं निंदिसु । तं सोऊण चंदणवाला लोगे निवारेमाणी वदीअ - भो लोगा ! एवं मा वयंतु मम उ एसेव मूला माया अणंतोवगारिणी अत्थि, जप्पभावेण अज्जमए एरिसे सुअवसरे लद्धे पत्ते अभिसमन्नागए ति ॥ ०९५॥
छाया -- एवं प्रतिदिनं भगवन्तमदन्तं दृष्ट्वा लोका अन्योऽन्यं वितर्कयन्ति तत्र केचिदेवं वदन्ति - ' एष खलु भिक्षुः प्रतिदिनमटति न पुनर्भिक्षां गृह्णाति, अत्र केनापि कारणेन भवितव्यम् । केचिद्वदन्ति - " उन्मत्तत्वेन भ्रमति" । अपरे वदन्ति - अयं कस्यापि राज्ञो गुप्तचरः किमपि विशिष्टं कार्यमुद्दिश्य अटति । अन्ये वदन्ति चौरोऽयं चौर्यमुद्दिश्य अटति । एके वदन्ति - 'एष चरमस्तीर्थकरोऽभिग्रहेणाटति' ततः पश्चात् सर्वे जना अजानन् - यद् एष खलु त्रैलोक्यनाथः सर्वजगज्जीवहितकरः श्रमणो भगवान् महावीरो दुष्कर दुष्करेणाभिग्रहेणाटति, मन्दभाग्या वयं यत्
मूल का अर्थ - ' एवं ' इत्यादि । इस प्रकार प्रतिदिन परिभ्रमण करते हुए भगवान् को देखकर लोग परस्पर तर्कणा करते थे। उनमें से कोइ कहते यह भिक्षु प्रतिदिन परिभ्रमण करता है, किन्तु भिक्षा नहीं लेता। इसमें कोई कारण होना चाहीए। कोई कहते - पागलपन के कारण घूमता है। दूसरे कहते - यह किसी राजा का जासूस है। किसी विशेष कार्य को लेकर घूम रहा है। कोई कहते यह चोर है, और चोरी करने के उद्देश से घूम रहा है । कोई कहते - यह अन्तिम तीर्थकर हैं, अभिग्रह के कारण घूमते हैं। तत्पश्चात् सभी जनों को ज्ञात हो गया कि यह तीन लोक के नाथ, जगत् के समस्त जीवों के हितकारी, श्रमण भगवान् મૂળના અ—વ' ઇત્યાદિ. આ પ્રમાણે પ્રતિદિન ભ્રમણ કરતાં ભગવાનને જોઈ, લેાકેા તર્કવિતર્ક કરવા લાગ્યા. લેકેના કેટલાક ભાગ ખેલતા હતા કે, આ ભિક્ષુ હંમેશાં ફર્યા કરે છે પરંતુ ભિક્ષા લેતા નથી, માટે કાઈ પણ કારણ હોવું જોઇએ. કાઇ કાઈ તા ખેાલતા હતા કે પાગલ થઈ જવાને કારણે ઘૂમ્યા કરે છે. કોઈ કોઈ એમ પણ ખેલતા હતા કે રાજાના જાસુસ છે; જેથી કોઇ વિશિષ્ટ કાર્યંને માટે અહિં તહિં કર્યા કરે છે. કોઈ કાઇ તે એમ પણ ખેલતા કે આ સાધુ ચાર છે, અને ચારી માટે ચારે તરફ જોયા કરે છે. કોઈ કાઇનુ એલવું એમ પણ થતુ કે આ છેલ્લા તીર્થંકર છે અને પેતાના અભિગ્રહ પાર પાડવા આવી રીતે ગમનાગમન કર્યા કરે છે. લાખા વખત પછી દરેકના જાણવામાં આવ્યું કે આ ભિક્ષુ ત્રિલેાકીનાથ છે. જગતના સર્વ જીવાના હિતકારી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે. અને પે।તાના અભિગ્રહની પૂર્તિ માટે કરે છે પણ અભિગ્રહ પૂરા થતા લાગતા નથી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
藏冰飾
□□□寳套套實實無無無無
कल्प
मञ्जरी
टीका
अभिग्रहार्थ
मटमानस्य
भगवत
विषये लोकवितर्क वर्णनम् ।
।। सू० ९५।।
॥२६९॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी टीका
॥२७०॥
खलु ईदृशस्य महापुरुषस्याभिग्रहं पूरयितुं न शक्नुमः'। एवमटतो भगवतः पञ्चदिवसोनाः षण्मासा व्यतिक्रान्ताः। ततः खलु द्वितीये दिवसे लोगनिगडबन्धनत्रोटनप्रतिनिधित्वे अनादिकालीनभवबन्धनत्रोटनं कर्तु लोहकारस्थानीयो भगवान् धनावह श्रेष्ठिनो गृहे चन्दनवालाया अन्तिके समनुमाप्तः, तं दृष्ट्वा सा चन्दना हष्टतुष्टा चित्तानन्दिता हर्षवशविसर्पहृदया चिन्तयति--
“अहो पात्रं मया प्राप्त, किञ्चित् पुण्यं ममास्त्यपि।
यदयम् अतिथिः प्राप्तः, कल्पवृक्षो ममाङ्गणे" ॥९॥ इति । चिन्तयित्वा भगवन्तं प्रार्थयति-"नोचितमिदं भक्तं भदन्तस्य, तथापि यदि कल्पनीयं तदा ममोपरि कृपां कृत्वा गृह्णातु"। ततः खलु स भगवांस्तत्र द्वादशपदानि प्रतिपूर्णानि पश्यति अश्रुरूपं त्रयोदशं पदं न महावीर हैं, और अतीव दुष्कर अभिग्रह के कारण भ्रमण कर रहे हैं। हम लोग मन्दभाग्य हैं कि ऐसे महापुरुष के अभिग्रह को पूरा नहीं कर सकते। इस प्रकार भगवान् को घूमते-घूमते पाँच दिन कम छ माह हो गये। तब दूसरे दिन लोहे की बेडियों को तोड़ने के स्थानापन्न अनादि कालीन संसार-बंधनों को तोड़ने के लिए लोहकार के समान भगवान धनावह सेठ के घर में चन्दनवाला के समीप पहुँचे। भगवान् को देखकर चन्दना हृष्ट-तुष्ट हुई। उसके चित्त में आनन्द हुआ। हर्ष से उसका हृदय विकसित हो गया। वह सोचती है
"किंचित पुण्य शेष है मेरा, मुझे मिले यह पात्र महान ।
अतिथि रूप में कल्पवृक्ष ही, उग आया ऑगन-उद्यान" || इस प्रकार विचार कर उसने भगवान से प्रार्थना की- यह भोजन भगवान् के योग्य नहीं है, तथापि यदि कल्पनीय हो, तो हे भगवान् । मुझ पर कृपा करके ग्रहण कीजीए।' तब भगवान ने वहाँ बारह बोलों का
આ પ્રકારે અવરજવર કરતાં છ મહિનામાં પાંચ દિવસ ઓછા એટલે સમય પસાર થઈ ગયે. આ વ્યતીત વખતના બીજે જ દિવસે કઈ એક ઘેર આહાર અર્થે જઈ પહોંચ્યા, તે ત્યાં લોઢાની બેડિએથી બંધાએલ સ્થિતિમાં ચંદનબાલા નામની કોઈ એક કુમારિકાને તેમણે ધનાવહ શેઠના મકાનમાં જઈ ભગવાન જાણે સાક્ષાત્ લોખંડની બેડી, તેડવાને બદલે અનાદિ કાલિક સંસારની બેડીને તેડવાવાળા લુહાર આવ્યા ન હોય ! તેમ ચંદનબાલા ભગવાનને જોઈ હર્ષથી પુલકિત થઈ. તેના ચિત્તમાં આનંદ વ્યાપી ગયો. તેનું હૃદય વિકસિત થયું અને તે વિચારવા લાગી કે “હજુ મેં પાપ કરતાં પાછું વાળીને જોયું છે કે શેષ પુણ્યના પ્રતાપે આવા મહાનપાત્ર મારી પાસે આવી ચડયા ! જાણે આ અતિથિ રૂપમાં કલ્પવૃક્ષ જ મારા આંગણા રૂપી ઉદ્યાનમાં ઉગી નીકળ્યું. આ પ્રકારે વિચારી તેણી એ પ્રભુને પ્રાર્થના કરી કે હે ભગ
વાન ! આ ભોજન ગ્રહણ કરવા ગ્ય નથી, છતાં ક૯૫વા યોગ્ય હોય તે હે ભગવાન, આપ મહેરબાની કરી લે कार मेवी भारी प्रार्थना छे.
अभिग्रहपूर्तयेष्टतः म चन्दनबाला
समीपेST गमन
वर्णनम् । सु०९५॥
॥२७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
म
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२७१॥
टीका
दृष्ट्वा
पश्यति, ततो भगवान् प्रतिनिवर्तते । प्रतिनिवर्तमानं भगवन्तं दृष्ट्वा चन्दना परिचिन्तयति
___“आगतो भगवानत्र, पश्चादेष निवृत्तः। किं दुष्कर्म मया चीर्ण, यस्येदमीदृशं फलम्" ॥९॥
श्रीकल्पअहं कीदृशी अधन्या अपुण्या अकृतार्था अकृतपुण्या अकृतलक्षणा अकृतविभवा, कुलब्धं खलु मया र
मञ्जरी जन्मजीवीतफलम् , यया इयमेतद्रपा दुःखपरम्पग लब्धा प्राप्ता अभिसमन्वागता । ममाष्टमतपः परिणके समागत एतादृशो गृहिताभिग्रहो महामुनिमहावीरो भगवान् अपतिलम्भित एवं प्रतिनिवृत्तः गृहाऽऽगतः, कल्पवृक्षो हस्तादपसृतः। हस्तगतं वज्ररत्नं नष्टमिति कृत्वा सा चन्दनबाला रोदितुमारभत । ततः खलु भगवान् त्रयोदशं पदं पूर्ण होना देखा, किन्तु आँसू रूप तेरह तेरहवाँ बोल नहीं देखते । इस कारण भगवान् वापिस लोटने लगे। भगवान् को लौटते देख चन्दना सोचती है
भगवन्तं हाय हाय प्रांगण में मेरे, रखकर वरद चरण भगवान् । लौट रहे हैं लोकनाथ यह, मैं कैसी पापों की खान ।।
चन्दन
बालाया मैं कैसी अधन्य हूँ, पुण्यहीन हूं। अकृताथ हूँ। मैंने पुण्य नहीं किया, मैं मुलक्षणों से हीन हूँ, मैंने विभव
होम हर्षोल्लासनहीं पाया। मुझे जन्म का और जीवन का भला फल नहीं मिला, जिसने इस प्रकार की दुःखपरम्परा का लाभ वर्णनम्। किया, प्राप्ती की और सामना किया। मेरे तेले के पारणक के अवसर पर आये हुए ऐसे अभिग्रहधारी महामुनि ॥ सू०९५|| महावीर भगवान् आहार लिए बिना ही लौट गये, जैसे घर में आया हुआ कल्पवृक्ष ही हाथ से चला गया । हाय, हाथ आया हीरा गुम हो गया। इस प्रकार विचार कर चन्दनबाला रोने लगी। उस समय भगवान ने तेरहवा बोल
અહીં ભગવાને અભિગ્રહની બાર શરતે પૂર્ણ થતી જોઈ, પણ તેરમી શરત જોવામાં આવી નહિ, તેથી ભગવાન પાછા વળવા લાગ્યા. ભગવાનને પાછા ફરતા જોઈ ચંદનબાલા શેક કરવા લાગી કે “આગણે આવેલ સાક્ષાત્ દેવાધિદેવ પાછા ફરી રહ્યા છે, હું કેવી અભાગણી છું કે હાથમાં આવેલું રત્ન ખેઈ બેઠી ! હું ખરેખર પાણી છું, અકૃતાર્થ છુ , પુણ્યહીન છું, વિભવહીન છું, મને મારા જન્મ અને જીવનનું શુભ ફળ ને મળ્યું. મને અભાગણીને જીવનમાં દુઃખપરંપરાઓને જ લાભ મળે, મારી એ કમનસીબી છે કે મારા અડ્ડમના પારણે આવેલા આવા અભિ- ॥२७॥ રહી મુનિ ભગવાન મહાવીર આહાર વિના પાછા વળી ગયા. ઘરમાં આવેલું કલ્પવૃક્ષ હાથમાથી ચાલ્યું ગયું. અરે! મેં તે હાથમાંથી આવેલું રત્ન ગુમાવ્યું! આવા પ્રકારને શેકવિલાપ કરી ચંદનબાલા રડવા લાગી, અને તેની આંખમાં ઝળઝળીયાં આવ્યાં, ચંદનબાલાની આંખમાં જ્યાં આંસુનું બિંદુ દેખાયું કે ભગવાન પાછા પધાર્યા. કારણ કે કોઈ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
कि
भी कल्प
सूत्रे ॥२७२॥
कल्पमञ्जरी
टीका
प्रतिपूर्ण विज्ञाय प्रतिनिवृत्य चन्दनवालाया हस्ताद वाष्पितमाषान् करपात्रे परिगृह्य पारणमकार्षीत् ।
तस्मिन् काले तस्मिन् समये तस्य खलु धनावहश्रेष्ठिनो गृहे देवेः पञ्चदिव्यानि प्रकटीकृतानि ! तद्यथावसुधारा दृष्टा १, दशार्दवर्णानि कुसुमानि निपातितानि २, चेलोत्क्षेपः कृतः३, आहताः दुन्दुभयः ४, अन्तरापि च खलु आकाशे 'अहोदानम् अहोदानम्' इति घुषितं च। देवा जयजय शब्दं प्रयुञ्जानाः चन्दनवालाया महिमानमकुर्वन् । तस्या निगडवन्धनस्थाने हस्तपादं वलयनपुरसमलङ्कृतं जातम् केशपाशः सुन्दरः समुद्भतः। तस्या सर्व शरीरं नानाविधवस्त्रालङ्कारविभूषितं संजातम् । सर्वत्र हर्षप्रकर्षोजातः। देवदुन्दुभिध्वनि श्रुत्वा लोकास्तत्राऽऽगत्य चन्दनबालाप्रस्तुवन् , धनावहश्रेष्ठिने धन्यवादं ददतस्तद्भायर्या मूलामनिन्दन् । तच्छ्रुत्वा चन्दनवाला लोकान् निवारयन्ती अवदत्-'भो लोकाः। एवं मा वदन्तु, मम तु एषैव मूला माता अनन्तोपकारिणी अस्ति, यत्मभावेण अद्य मया ईदृशः अवसरो लब्धः प्राप्तोऽभिसमन्वागत इति सू०९५॥ पूर्ण हुआ जानकर, लौटकर चन्दनवाला के हाथ से उडद के बाकले करपात्र में ग्रहण कर के पारणक किया।
उस काल और उस समय, उस धनावह सेठ के घर में देवोंने पाच दिव्य प्रकट किये । वह इस प्रकार-(१) सोनयो की वर्षा हुई (२) पाँच रंग के फूलों की वर्षा हुई (३) वस्त्रों की वर्षा हुई (४) दुंदुभियोंको ध्वनि हुई (५) 'आकाश में अहोदान अहोदान' का घोष हुआ। जय-जयकार करके देवोंने चन्दनबाला का महिमा का प्रकाश किया। बेडियों की जगह उसके हाथ-पैर कडों और नूपुरों से अलंकृत हो गये। सुन्दर केशपाश उत्पन्न हो गया। उसका समस्त शरीर नाना प्रकार के वखों और अलंकारों से विभूषित हो गया। सर्वत्र हर्षका उभार आ गया। देवदंदभियों की ध्वनि सुनकर, लोग वहाँ आये और चन्दनवाला की स्तुति करने लगे। धनावह सेठ को धन्यवाद देते हुए उसकी पत्नी मूला की निन्दा करने लगे। यह सुनकर આંખમાં આંસુએ તેમના અભિગ્રહની તેરમી શરત હતી. તેરેતેર બેલ પરિપૂર્ણ થતાં ભગવાને ચંદનબાલાના હાથે અડદના બાકળા કરપાત્રમાં સ્વીકાર્યો અને એ રીતે પ્રભુએ દીર્ઘ તપશ્ચર્યાનું પારણું કર્યું.
આ વખતે ધનાવહ શેઠને ત્યાં પાંચ દિવ્ય પ્રગટ થયા. પાંચ દિવ્ય પ્રગટ થતાં દેએ દુંદુભી ધ્વનિ સાથે જયજયકારની ઘેાષણ કરી અને ચંદબાલાનો મહિમા ગાયો. તેના હાથની બેડીઓના સ્થાને સુવર્ણમય કંકણ અને ઝાઝરેના અલ કારે દેખાયાં. તેના માથાના મુંડનને બદલે સુંદર કેશકલાપ દૃષ્ટિગોચર થયો. તેનું આખુ શરીર વિવિધ પ્રકારના વસ્ત્રો અને અલંકારથી વિભૂષિત થયું. સર્વત્ર હર્ષનાદ થવા લાગ્યા. દેવદુંદુભીને અવાજ સાંભળી લોકે ત્યાં ઉભરાયા અને ચંદનબાલાની પ્રશંસા કરવા મંડયા. તે વખતે લેકે ધનાવહ શેઠને ધન્યવાદ અને મૂલા શેઠાણીની નિંદા
1
अभिग्रह पूरणानन्तरं
श्रेष्ठिगृहे दिव्यानि प्रकटनादि वर्णनम्। ०९५॥
ई
||२७२।।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ||२७३॥
श्रीकल्पमञ्जरी
टीका
टीका-" एवं पडिदिन भगवं अडमाण" इत्यादि । एवं अनेन प्रकारेण प्रतिदिनं दिने दिने भगवन्तं श्रीमहावीरस्वामिनम् अटन्तंभ्रमन्तं दष्ट्वा लोकाः-जनाः अन्योऽन्य परस्परं वितर्कयन्ति, तत्र-लोकेषु केचित्= कतिपये लोकाः एवं वदन्ति-" एप: अयं खलु भिक्षुः प्रतिदिनम् अटति-भ्रमति, पुनः किन्तु भिक्षां न गृहाति, अत्र प्रतिदिनमटतोऽप्यस्य भिक्षाग्रहणाऽभावे केनापि अस्मदाद्यज्ञातेन कारणेन हेतुना भवितव्यम् । केचित् वदन्ति'एष भिक्षुः उन्मत्तत्वेन जातोन्मादतया भ्रमति '। अपरे वदन्ति-अयं कस्यापि राज्ञो गुप्तचरो वर्तते, सोऽयं स्वस्य राज्ञः किमपि विशिष्टं कार्यमुद्दिश्य केनापि विशिष्टकार्यप्रयोजनेन अटति । अन्ये वदन्ति-चौरोऽयं वर्तते, चौर्यमुद्दिश्य अटति । एके वदन्ति-एषः भिक्षुः चरमः अन्तिमः-चतुर्विंशः, तीर्थकरो जिनः अभिग्रहेण अति। ततः पश्चात् तदन्तरं सर्वे जनाः भगवन्तं श्रीवीरम् अजानन् परिचितवन्त:-"यत् एषः भिक्षुः खलु त्रैलोक्यनाथः= चन्दनबालाने उन्हें रोक दिया, और कहा-लोगो! ऐसा न कहो । मूला माता ही मेरी महान् उपकारिणी है, जिसके प्रभाव से आज मुझे यह सुअवसर लब्ध हुआ, प्राप्त हुआ और मेरे सामने आया ॥सू०९५||
टीका का अर्थ--इस प्रकार भगवान् श्रीमहावीर को प्रतिदिन भिक्षा के लिए पर्यटन करते देखकर लोग आपस में तर्क-वितर्क करते थे। उन लोगों में से कितनेक लोग इस प्रकार कहते-यह भिक्षु प्रतिदिन भिक्षा के लिए घूमता है, मगर भिक्षा लेता नहीं है, इस में कोई न कोई कारण होना चाहीए, जो हमें मालूम नहीं पड़ता। कोई कहते-यह भिक्षु उन्मत होने के कारण चक्कर काटा करता है। दूसरे कहते-यह कीसी राजा का गुप्तचर है। यह अपने राजा के किसी विशेष कार्य को लेकर घूमता हैं। किसीने कहा-यह चोर है
और चोरी के उद्देश्य से घूमता है। कोई कोई कहते थे-यह भिक्षु चौवीसवें तीर्थकर हैं, और अपनी प्रतिज्ञा की કરવા લાગ્યા. લેકોને આ પ્રમાણે બાલતા સાંભળી ચંદનબાલાએ તેમને અટકાવ્યા અને કહ્યુ કે “આ મૂલા માતા જ મારો મહાન ઉપકાર કરવાવાળી છે. જેના પ્રભાવવડે આજે મને આ અનુપમ અવસર પ્રાપ્ત થયું. (સૂ૦૯૫)
ટકાનો અથ... સામાન્ય ખેચક એ ભિક્ષકનું ભજન છે. આવું ભોજન તે ગમે ત્યાંથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, છતાં આ ભિક્ષુ ઘેર ઘેર આથડે છે, ને ભેજન તેની આગળ ધરવા છતાં તે લેતા નથી. માટે આ ભિક્ષુને જુદો જ ઈરાદો * હવે જોઇએ એમ લેક અંદરોઅંદર વાત કરતા હતા. આ વાતે સામાન્યપણે આખા ગામમાં ચર્ચાવા લાગી, ને
આ ચર્ચામાંથી અનેક પ્રકારના તર્કવિતર્કો ઉભા થવા લાગ્યા. વાત વાયુવેગે પ્રસરતાં લેકે આ ભિક્ષુકની ટીકા કરવા લાગ્યા અને જાતજાતના ગપગોળા ફેંકવા લાગ્યા. આ કલ્પનાને કોઈ પણ અંત હતું નહિ. કદાચ આ ભિક્ષુક કોઈ છે દમનને જાસુસી મનુષ્ય હોવું જોઈએ ! તેમ જ કદાચ ચોરી કરવા નિમિત્ત ચારેકેર તપાસ પણ કરી રહ્યો હોય !
अभिग्रहार्थमटतो भगवत:
विषये लोकवितर्क
वर्णनम् । । सू०९५।।
॥२७३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प. सूत्रे ॥२७४॥
KAALA
त्रिलोकस्वामी, सर्वजगज्जीवहितकर=सकलभुवनस्थप्राणिकल्याणकारी श्रमणो भगवान् महावीरः, दुष्करदुष्करेण= अतिकठिनेन अभिग्रहेण अति इति । ततस्ते एवं शोचन्ति - अहो ! वयं = सर्वे मन्दभाग्याः = भाग्यहीनाः स्मः यत् = यस्माद्धेतोः खलु ईदृशस्य = त्रैलोक्यनाथत्वादि विशिष्टस्य महापुरुषस्य अभिग्रहं पूरयितुं = सम्पन्नं कर्त्तुं न शक्नुमः=न समर्था भवामः । एवम् = इत्थम् अटतः = अभिग्रहापूर्त्याभिक्षार्थ भ्रमतः भगवन्तः = श्रीवीरस्वामिनः पञ्चदिवसोनाः=पञ्चभिर्दिनैर्न्यनाः षण्मासाः व्यतिक्रान्ताः = व्यतीता अभवन् । ततः = पञ्चाहन्यूनपाण्मासीव्यतिक्रमणानन्तरं खलु द्वितीये दिवसे लोहनिगडबन्धनत्रोटनप्रतिनिधित्वे = लोहशृङ्खला नियन्त्रण खण्डनस्थाने, अनादिकालिन भवबन्धनत्रोटनं=अनादिकालोद्भवभवबन्धनभञ्जनं कर्त्तु लोहकारस्थानीयः = लोहकारतुल्यो भगवान् महावीरो धनावह श्रेष्ठिन गृहे चन्दनबालायाः = तन्नाम्न्याः राजपुत्र्याः अन्तिके =समीपे समनुप्राप्तः = समागतः तं गृहमाप्तं श्रीवीरस्वामिनं दृष्ट्वा सा चन्दना = चन्दनबाला, हृष्टतुष्टा = हृष्टा = हर्षिता, तुष्टा = सन्तोपं प्राप्ता चित्तानन्दिता=आनन्दितमानसा पूर्ति के लिये भ्रमण करते हैं। कुछ दिनों बाद सभी जन वीर भगवान् से परिचित हो गये । जान गये कि यह भिक्षु तीन लोक के स्वामी और संसार के प्राणी मात्र के कल्याणकर्ता श्रमण भगवान् महावीर हैं, और दुष्कर - दुष्कर (अत्यन्त ही कठोर ) अभिग्रह के कारण भ्रमण करते हैं। जब लोगों को पता लगा तो वे इस प्रकार शोक करने लगे-आह ! हम सब अभागे हैं, जो ऐसेत्रिलोकीनाथ महापुरुष का अभिग्रह पूर्ण करने में समर्थ नहीं हैं। इस प्रकार अभिग्रह पूर्ति के निमित्त भिक्षा के लिए भ्रमण करने वाले भगवान् महावीर को पाँच दिन कम छह मास पूर्ण हो गये । इतना समय बीत जाने के बाद, दूसरे दिन, लोहेकी सांकलोंके बंधनों को तोड़ देने के स्थानापन्न अनादि काल से चले आ रहे भव-बन्धनों को तोड़ने के लिए लुहार के समान भगवान् महावीर धनावह श्रेष्ठी के घर चन्दनवाला के निकट पहुँचे। भगवान् को आये देखकर चन्दनबाला हर्षित हुई, और सन्तोष को प्राप्त हुई, उसका चित्त आनन्दित हुआ । हर्षकी अधिकता से हृदय उछलने लगा ।
આવી દુષિત નિંદાએ ઉપરાંત સજ્જનાને વિચારપ્રવાહ પણ વહેતા થવા લાગ્યો. આ વિચારપ્રવાહમાં ભગવાનને તીર્થંકર તરીકે સ ખાધી તેએ કેઇ પોતાના અભિગ્રહને પાર પાડવા પ્રયાસ કરી રહ્યા હશે તેમ તેમને લાગવા માંડયુ. તીર્થંકરો પોતાના કર્મોને તોડવા માટે વિવિધ પ્રકારના ભગીરથ પ્રયાસે અગાઉ કરતા હતા, એવું મંતવ્ય પણ વિદ્વાના જાહેર કરી રહ્યા હતા. નાના પ્રકારના ગપગેાળાની વચ્ચે શું સત્ય છે તે શેાધવું ઘણું મુશ્કેલ થઈ પડયુ હતુ. આખા ગામની ચર્ચા આ વિષય ઉપર કેન્દ્રિ થઈ હતી. લેકે પણ ચર્ચા કરતા કરતા થાકી ગયા હતા, કારણ કે લગ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
म
कल्प
मञ्जरी टीका
अभिग्रहपूर्तयेऽटतः
चन्दनबाला
समीपे
गमन वर्णनम् । ॥सू०९५॥
॥२७४॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥२७५॥
Jod Togo Tor
हर्षवश विसर्पद्धृदया= हर्षाधिक्ये नोच्छलया सती चिन्तयति = मनसि विचारयति - 'अहो पत्तं' इत्यादि - 'अहो' - इति विस्मये' मया पा=सुपात्रं प्राप्तं लब्धम् । ममापि किञ्चित् पुण्यम् अस्ति यत् यस्मात् हेतोः अयं कल्पवृक्ष:= कल्पवृक्षतुल्यः अतिथिः = भिक्षार्थी मुनिः ममाङ्गणे प्राप्तः समागतः । " इति चिन्तयित्वा भगवन्तं प्रार्थयति - हे प्रभो ! यद्यपि भदन्तस्य = कल्याणकारकस्य इदम् = एतद् भक्तम् = आहारः नोचितं=न योग्यं, तुच्छत्वात् भवादृशस्यातिथेयोग्यं तु विशिष्टं भक्तं समर्पणीयम्, तथापि यदि एतत् तुच्छमपि अन्नं संतोषामृतपायिनो भवतः एषणीयेषिणः कल्पनीयम् = एषणीयं भवेत्, तदा तर्हि ममोपरि कृपां=दयां कृत्वा एतदन्नं गृह्णातु = स्वीकरोतु भवान् । ततः खलु स भगवान् = श्रीवीरस्वामी तत्र द्वादश = अभिगृहीतेषु त्रयोदशसु पदेषु द्वादशसंख्यानि पदानि प्रतिपूर्णानि= अविकलानि पश्यति, किन्तु तत्रैकमेव अश्रुरूपं नेत्रोदविन्दुलक्षणं त्रयोदशं पदं न पश्यति, ततः = तस्मात् कारणात् भगवान् =श्रीवीरस्वामा प्रतिनिवर्तते = परावृत्तो भवति, प्रतिनिवर्तमानं भगवन्तं - श्रीवीरं दृष्ट्वा चन्दना = चन्दनबाला परिचिन्तयति = मनसि संविचारयति - 'भगवान श्रीवीरस्वामी अत्र आगतः, पश्चात् भक्तमगृहीत्वैव एषः श्रीवीरस्वामी वह मन ही मन सोचती है- अहा, आज मुझे सुपात्र की प्राप्ति हुई, इस से प्रतीत होता है कि मेरा कुछ पुण्य शेष है, जिससे कल्पवृक्ष के समान यह भिक्षार्थी श्रमण मेरे आंगन में आये है, इस प्रकार विचार कर चन्दनवाला भगवान् से प्रार्थना करती है-'प्रभो! यद्यपि तुच्छ होने के कारण यह आहार आपके योग्य नहीं है; आप जैसे अतिथि को तो विशिष्ट आहार अर्पित करना उचित है; तथापि यह तुच्छ अन्न भी सन्तोषामृत पीने वाले तथा एषणीय आहारकी एषणा करने वाले आपको कल्पनीय हो तो मुझ पर दया करके इसे स्वीकार कर लीजिए। ' तब भगवान् ग्रहण किये हुए तेरह बोलों में से बारह बोलोंकी पूर्ति हुई देखते हैं, सिर्फ बहते आँसू जो तेरहवाँ बोल था उसे नहीं देखते। अतएव भगवान् वीरस्वामी वहाँ से लौटने लगते हैं । भगवान् को लौटते देख कर चन्दनबाला मनमें विचार करती है- भगवान् श्रीवीरमभु यहाँ पधारे और आहार ग्रहण किये ભગ છ માસના વખત વ્યતીત થતાં તે વાત જુની અને પુરાણી બની ગઈ હતી અને કાલના ઇતિહાસમાં નવનવા પ્રકરણે। દિનપ્રતિદિન ઉપસ્થિત થતાં લોકોને રસ આ બાબતમાં ઘટવા લાગ્યા. ભગવાન પણુ ઇચ્છિત આહારના હમણાં જોગ નથી એમ વિચારી શાંત રહી આહાર માટે ઝાઝી મથામણ નહિ કરતાં શાંતચિત્તે આત્મમથનમાં ચિત્ત પરાવા લાગ્યા. સજ્જનાને મન આ વાત હૃદયમાં ખૂંચવા લાગી કે આટઆટલા વખત પસાર થઇ ગયા છતાં અમે ભગવાનને ઇચ્છિત આહાર આપી શકયા નહિ! તે અમારૂ ખરેખરૂ કમભાગ્ય છે. ભગવાનને તે આ બાબતનુ' દુ: ખ હતું જ નહિ, કારણ કે તેમને તેા આવા ખાના નીચે વધારે ક ક્ષય થતા હેાવાથી, તેમજ આત્મ-સ્વભાવનું પ્રાબલ્ય વધવાથી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
आहारग्रहणार्थ
चन्दनबालायाः
प्रार्थना
।। सू०९५ ।।
॥२७५॥
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
निवृत्तः=परानृत्य गतः । मया किं दुष्कर्म दुष्कृतं पापं चीर्ण = कृतम् यस्य = दुष्कर्मणः इदृशम् अशुभं फलं जातम्= उदयावलिकायामागतम् । तथा अहं कीदृशी अपन्या = अप्रशस्या अपुण्या= पुण्यहीना अकृतार्था=अकृतकृत्या, अकृतपुण्या=अननुष्ठितपुण्यकर्मा अकृतलक्षणा = लक्षणहीना=प्रशस्तलक्षणवर्जिता अकृतविभवा = असम्पादितवैभवा अस्मि मया खलु जन्मजीवीतफलम् = जन्मनो जीवीतस्य च फलं कुलब्धं = कुत्सितरूपेण प्राप्तम्, यथा - अधन्यत्वादिविशि॥२७६ ॥ टथा मया इयमेतद्रूपा = ईदृशी दुःखपरम्परा लब्धा = उपार्जिता, प्राप्ता = उपार्जिता सती स्वायत्तीकृता, स्वायत्तीभूताऽपीयं दुःखपरम्परा अभिसमन्वागता अभि= आभिमुख्येन सम्= साङ्गत्येन प्राप्तेः अनु=पश्चात् आगता= भोग्यतामुपगता । तथा मम अष्टमतपः पारणे समागतः, एतादृशः = इदृशः दुष्कर- दुष्करः गृहीताभिग्रहो महामुनि महावीरो भगवान् अप्रतिलम्भितः = भक्तम् अप्रतिग्राहित एव प्रतिनिवृत्तः परावृत्य गतः । तन्मन्ये- गृहागतः = गृहप्राप्तः कल्पवृक्षः हस्तात् अपसृतः = दूरीभूतः । तथा हस्तागतं हस्तस्थितं वज्ररत्नं = सर्वरत्नेभ्यः श्रेष्ठं वज्राख्यं रत्नं नष्टम् = अपगतम् । इति कृत्वा इत्थं परिचिन्त्य सा चन्दनबाला रोदितुम् = अश्रूणि विमोचयितुम् आरभत= आरब्धवती । ततः = चदनबालाया रोदनानन्तरं खलु भगवान् श्रीवीरस्वामी तत्रैव चन्दनागृहेऽवशिष्टमेकं त्रयोदशं विना ही लौट गये । न जाने मैंने क्या पाप कर्म किया है, जिसका ऐसा अशुभ फल उदय में आया है ! मैं कैसी अन्य हूँ, पुण्यहीन हूँ, अकृतार्थ हूँ ! मैंने पुण्य - उपार्जन नहीं किया ! मैं सुलक्षणी नहीं हूँ ! मैंने कोइ वैभव नहीं पाया ! मुझे जन्म का और जीवन का कैसा दुष्फल मिला है ! जिससे कि मुझे ऐसी दुःख - परम्परा की उपलब्धि हुई, प्राप्ति हुई और दुःखपरम्परा ही मेरे सन्मुख आई ! अष्टममभक्त के पारणे के अवसर पर ऐसे अत्यन्त दुष्कर अभिग्रह को धारण करने वाले महामुनि महावीर प्रभु आहार लिये बिना ही वापस लौट गये, सो मैं समझती हूँ कि घर में आया कल्पवृक्ष ही हाथ से चला गया। मानों हाथ में आया हुआ सर्वोत्तम हीरा गुम हो गया।' इस प्रकार विचार करके चन्दवाला रुदन करने लगी- उसके नेत्रों से અપૂર્વ આન'દની હેલી વરસતી હતી, છતાં શરીર સાથેના પૂર્વ સંયોગ કાઈ કાઈ વાર ડોકીયું કાઢતાં છતાં આહારની ઈચ્છા પ્રગટ પણ થતી છતા તે ઈચ્છાને જ્ઞાનયોગ દ્વારા વિવેકથી શાંત પાડતા અને વિચારતા કે, કાળ જ્યારે પરિપકવ થશે ત્યારે જ આહારની જોગવાઈ આપોઆપ થઈ જશે! આ પ્રમાણે કાળ વ્યતીત થતાં છ મહિનામાં પાંચ દિવસ ઓછા રહેતાં ધનાવહ શેઠને ત્યાં આહાર અર્થે ભગવાનનું આગમન થયું ત્યારે તેમણે ઇચ્છિત વસ્તુઓ સમગ્રપણે એકત્ર થયેલી જોઇ. પર ંતુ એક મુખ્ય વસ્તુના અભાવ જોતાં તે પાછા વળવા લાગ્યા. આ વસ્તુ એ કે હૃદયના તીવ્ર ઉલ્લાસ. અને તે ઉલ્લાસની નિષ્ફળતાની પછવાડે અપાત. આ બંને ભાવે। ભક્તિના પૂરક છે. જે ભક્તમાં
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
श्रीकल्प
सूत्रे
歡
CLEANA LEEEEEEEEE
कल्प
मञ्जरी टीका
भिक्षा ग्रहणं
बिना परा
वर्त्तमानं
भगवन्तं दृष्ट्वा
चन्दनबालायाः
अश्रुपात
वर्णनम् ।
।। सू०९५।।
॥२७६॥
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२७७॥
कल्पमञ्जरी
टीका
पद वस्तु प्रतिपूर्ण विज्ञाय प्रतिनित्य-परागत्य चन्दनवालायाः हस्तात् बाष्फितमाषान्-स्विन्नमाषान् 'बाकुला' इति भाषा प्रसिद्धान् करपात्रे हस्तभाजने प्रतिगृह्य-आदाय पारणम् अकार्षीत कृतवान् ।
तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रीमहावीरस्वामीनो भिक्षाग्रहणकालावसरे तस्य-चन्दनबालाक्रेतु-र्धनावह श्रेष्ठिनः गृहे देवैः पञ्चदिव्यानि-अनुपदं वक्ष्यमाणानि वसुधारादिकानि वस्तूनि प्रकटीकृतानि-तद्यथा-देवः वसुधारा-स्वर्णवृष्टिः वृष्टा-कृताः १, दशार्द्धवर्णानि पञ्चवर्णानि कुसुमानि-पुष्पाणि निपातितानिवृष्टानि २, चेलोत्क्षेपः= वस्त्रवर्षणं, कृतः३, दुन्दुभयः भेर्यः आहताःताडिताः-वादिताः ४, अन्तरापि च खलु आकाशे 'अहोदानम्अहोदानम् ' इति एतद्वचनं घुषितम् उच्चैरुच्चारितम् ५। ततश्च देवाः जयजय शब्दं प्रयुञ्जानाः वदन्तः चन्दनवालाया महिमान-प्रभावम् अकुर्वन् ख्यापितवन्तः। तस्या-चन्दनवालायाः निगडबन्धनस्थाने हस्तपादं हस्तद्वयं पादद्वयं च वलयनूपुरसमलन्कृत वलयाभ्यां नूपुराभ्यां च समलङ्कृतं जातम् , मुण्डितशिरसश्च तस्याः केशपाश केशसमूहः सुन्दर: शोभनः समुदभूतः संजातः । तथा-तस्याः चन्दनवालायाः सर्वशरीरं नानाविधवस्त्रालङ्कारविभूषितंबहुपकारकवस्त्राभूषणमुशोभितं संजातम् । सर्वत्र पर्वस्मिन् स्थाने हर्षप्रकर्ष: आनन्दातिशयो जातः लोकाः जनाः आँसू बहने लगे। चन्दनबाला के रुदन करने पर भगवान् शेष रहे हुए एक बोल की पूर्ति हुई जानकर पुनः वापिस लौटे। लोटकर चन्दनवाला के हाथ से उबले हुए उडद-बाकले-करपात्र में ग्रहण किये।
उस काल और उस समय में अर्थात् भगवान् महावीर के भिक्षा ग्रहण करने के अवसर पर चन्दनबाला को खरीदने वाले धनावह सेठ के घर देवोंने पाँच दिव्य वस्तुएँ प्रकट की। वे इस प्रकार हैं(१) देवोंने स्वर्णमुद्राओं की दृष्टि की (२) पाँच वर्ण के अचित फूलोंकी वर्षा की (३) वस्त्रोंकी वर्षा की (४) दुन्दुभिया बजाई (५) आकाश के मध्य में 'अहो दानं, अहो दानं' का उच्चस्वर से घोष किया।
तत्पश्चात् देवोंने 'जय-जय' शब्द का प्रयोग करके चन्दनवाला की महिमा प्रसिद्ध की। चन्दनबाला की बेडियों की जगह दोनों हाथ कंकणों से और दोनों पैर नूपुरों से अलंकृत हो गये। उसके मुंडित मस्तक पर सुन्दर केश-पाश उत्पन्न हो गया। सारा शरीर भाति-भाँति के वस्त्रों और आभूषणो से सुशोभित પિતાના ઇષ્ટદેવને માટે હૃદયને ઉલ્લાસ ઉછળતું હોય તેનામાં આ બે વાનાં તે જરૂર હોવા ઘટે! ઉપરોક્ત ભાવ ભગવાને જ્યારે પાછા વળતી વખતે જે કે તરત જ પિતાને અભિગ્રહ પૂરા થયેલ જે અને ભક્તને લુખ-સુક આહાર વહરી ભક્તના હૃદયના અને તેના સંસારનાં તીવ્ર બંધને તોડી નાખ્યાં તેમજ ભક્ત ચંદનબાળાને મરણના અસહ્ય
धनावह भी श्रेष्ठिनः गृहे
पंचदिव्य प्रगटनम्। सू०९५॥
॥२७७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥२७८॥
Ence
देवदुन्दुभिध्वर्नि= देवदुन्दुभिशब्दं श्रुत्वा तत्र = चन्दनाधिष्ठितस्थाने आगत्य = चन्दनबालाम् अस्तुवन् = तत्प्रभाववर्णनवाक्यैः स्तुतवन्तः । तथा धनावहश्रेष्ठिने धन्यवादं ददतः तद्भार्या धनावहपत्नीं मूलाम् अनिन्दन=धिकृतवन्तः । तत् = मूलानिन्दनं श्रुत्वा चन्दनबाला लोकान् = मूलां निन्दतो जनान् निवारयन्ती अवदत् उक्तवती-'भो लोकाः != हे जनाः ! एवम् अनेन प्रकारेण मा वदन्तु, ममतु पूषैव - इयमेव मूला माता अनन्तोपकारिणी = अत्यन्तोपकारिणी च अस्ति, यत्मभावेण अद्य-अस्मिन्दिने मया ईदश:- श्रीवीरमभोरभिग्रहपूरणरूपः स्ववसरः = प्रशस्तप्रसङ्गः, लब्धः=अधिगतः, प्राप्तः =स्वायत्तीभूतः, ततश्चायम् - अभिसमन्वागत ः - अभि = आभिमुख्येन सं=सांगत्येन अनु-माप्ते पश्चात् आगतः = सुपात्रदानतः साफल्यमुपगत इति ॥ सू०९५॥
मूलम् - तर णं 'एसा चंदणवाला समणस्स भगवओ महावीरस्स पढमा सिस्सिणी भविस्सर'- त्ति आगासंसि देवेह ह । का एसा चंदणवाला जीए हत्थेग भगवओ पारणगं जायं-" ति तीए चरितं संखेवओ दंसिज्ज - गया कोसंबी नयरी नाही सयाणीओ णामं राया चंपा णयरीणायगं दधिवाहणाभिहं निवं अवकमिय दण्णीईए चंपाणयरिं लुंटीअ । दधिवाहणो राया पलाइओ । तओ सयाजीयरायस्स कोवि भडो दधिवाहणरायस्स धारिणी णामं महिसीं वसुम पुतिं च रहमि ठाविय कोसंविं नयइ, मग्गे सो भगइ - इमं महिसिं भज्जं करिस्सामित्ति । तत्र धारिणी देवी तं वयणं सोचा निसम्म सीलभंगभरण सयजीहं अवकरिसिय मया । तं दणं भीओ सो हो गया। सब जगह खूब हर्ष ही हूर्ष छा गया । देवदुन्दुभी का घोष सुना, तो सब लोग वहीं आ पहुँचे, जहाँ चन्दनवाला थी और उसके प्रभावकी प्रशंसा करने लगे। सबने धनावह सेठ को धन्यवाद देते हुए उनकी पत्नी मूला की निन्दा की, उसे धिकार दिया। मूला की निन्दा सुनकर चन्दनवाला निन्दा करने वाले लोगों को रोकती हुई कहने लगी- 'हे भाईओ इस प्रकार मत बोलो । मूला माता ही मेरा अनन्त उपकार करने वाली है, जिसके प्रभाव से आज मैंने भगवान का अभिग्रह पूर्ण करने का यह शुभ अवसर लाभ किया है, पाया है और सन्मुख किया है। अर्थात् यह मूला माता का ही उपकार है कि मै भगवान का अभिग्रह पूर्ण करके सुपात्रदान का फल पा सकी । ०९५||
બજામાંથી મુક્ત કરી, અગધ દુઃખના ગતમાં ધકેલી દેનાર તેની કહેવાતી મૂલા માતાની નિંદા કરનાર લેાકેાને અટકાવી ચદનબાળા બેલી કે, ‘ મારી માતાએ મને આ પ્રમાણે ન કર્યું. હાત તા હું શી રીતે સાક્ષાત્ ભગવાનનાં દન કરી શકત! અને આવું મારૂં ફેંકી દેવા લાયક તુચ્છ ધાન્ય ભગવાનના કરપાત્રમાં શી રીતે પડત! આ બધા સાગ મેળવી આપનાર મારી મૂલા માતાના જેટલા ઉપકાર માનુ' તેટલા થાડા છે! આમ કહીને મૂલા શેઠાણીને ગટ્ટુગદ્ मुठे जाळी पडी. (सु०स्य)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
चन्दन -
बालायाः
चरित वर्णनम् ।
।। सू०९५।।
॥२७८॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२७९॥
कल्पमञ्जरी टीका
भडो इमावि एयारिसं अकज मा करिज तिकटु तं वसुमई किंचिवि न भणिय कोसंबीए चउप्पहे विक्की। विकायमाणि तं एगा गणिया मुलं दाउं किणी । सा वसुमई तं गणियं भणी हे अंब ! कासि तं ? केण अटेण अहं तए कीणीया? सा भणइ-अहं गणिया, मम कजं परपुरिसपरिरंजणं । तीए एरिसं हियय वियारगं अणज्जं वजपायविव वयणं सोचा सा कंदिउमारभीउ। तीए अट्टणायं सोचा तत्थढिो धणावहो सेट्ठी चिती'इमा कस्सवि रायवरस्स ईसरस्स वा कन्ना दीसइ, मा इमा आवया भायणं होउ' ति चिंतीय सो तइच्छियं दव्वं सोचा तं कन्नं घेटूण नियभवणे गई। सेट्ठी तब्भज्जा मूला य तं णियपुर्तिविव पालिउं पोसिउ उवकमी।
एगया गिम्हकाले अण्णभिचाभावे सा वसुमई सेटिणा वारिज्जमाणावि गिहमागयस्स तस्स पायपक्खालणं करीअ । पाए पक्खालतीए तोए केसपासो छुटिओ। "इमाए केसपासो उल्लभूमीए मा पडउ" ति कटू तं सेट्ठी नियपाणिलट्ठीए धरिऊण बंधी। तया गवक्खटिया सेटिणा भज्जा मूला वसुमईए केसपासं बंधमाणं सेटिं दहण चिंतीमा-'इमं कन्नं पालिय पोसिय मए अगटुं कयं, जइ इमं कन्नं सेट्ठी उबहेजा तो है अवयवा चेव भविम्सामि, उप्पज्जमाणा चेव वाही उवसामेयव्वि' त्ति कटु एगया अन्नगाम गयं सेढि मुणिय सा नाबिएण तीए सिरं मुंडाविय सिंखलाए करे निगडेण पाए नियंतिय एगम्मि भूमिगिहे तं ठाविय तं भूमिगहं तालपण नियंतिय सयं तस्सि चेव गामे पिउगेहं गया। सा य वसुमई तत्थ छुहाए पीडिजमाणा चिंतेइ
"कत्थ रायकुलं मेऽत्थि, दुइसा केरिसी इमा।
कि मे पुरा कयं कम्म, विवागो जस्स ईरिसो ॥१॥" ___ एवं चिंतेमागा ‘सा कारागारमुत्तिपजतं तवं करिस्सामि' ति कटु मणमि परमेष्ठिमंतं जविउमारभी। एवं तीए तिमि दिणा बइकंता । चउत्थे दिणे सेट्ठी गामंतराओ आगो वसुमई अदहण परियणे पुच्छीअ । मूला निवारिया ते तं न किंपि कही। तओ कुद्धो सेट्ठी भणीअ-जाणमाणावि तुम्हे वसुमई न कहेह, अओ मज्झगिहाओ निग्गच्छह'-त्ति सोऊण एगाए वुढाए दासीए 'ममं जीविएण सा जीवउ' त्ति कटु सेटिणो तं सव्वं कहियं । तं सोऊण सेट्ठी सिग्घं तत्थ गंतुणं तालगं भंजिय दारं उग्याडिय वसुमई आसासी । तएणं से सेट्ठी गिहे न भायणं न य भत्तं कथवि पासइ, पमुनिमित्तं निप्फाइए बप्फिय मासे चेव तत्थ पासइ, ते अण्ण भायणाभावे मुप्पे गहिय तेण भत्तटुं बमुमईए समधिया। सयं च निगडाइ बंधणच्छेयणटुं लोहयारमाकारिउं तम्गिहे गमिश्र। सा वमुमई य स वप्फियमासं मुष्पं हत्थेण गाहिय चिंतीअ-'इयोपुव्वं मए किंपि दाणं दाऊण मेव पारणगं कयं, अज्जउ न किंपि दाऊणं कह पारेमि ? केरिसो मे दुहविवागो उदिओ, जेणं अहं एरिसं
संस्खलाए करे उगह गया।
साकेरिसी इमारतो ॥१॥
चन्दनबालायाः
चरित वर्णनम् । सू०९६॥
॥२७९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ २८० ॥
FRE
दसं संपत्ता । जइ कस्सवि अतिहिस्स एवं भत्तं दचा अहं पारणगं करेमि, तो सेयं-त्ति चिंतीय गिहदेहलीए एगं पायं वाहि एवं पायं च अंतो किच्चा मुणिमग्गं पासमाणी चिट्ठर । सा चैव वसुमई चंदणस्सेव सीयलसहावत्तणेण चंदनवालत्ति नामेण पसिद्धिं पत्ता | सू० ९६ ।।
छाया - ततः खलु एषा चन्दनबाला श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य प्रथमा शिष्या भविष्यति' इति आकाशे देवैर्युषितम् | कैषा चन्दनबाला ?, यस्या हस्तेन भगवतः पारणकं जातमिति-तस्याश्चरित्रं संक्षेपतो दृश्यतेएकदा कौशाम्बी नगरीनाथः शतानीको राजा चम्पानगरी नायकं दधिवाहनाभिधं नृपमवक्रम्य दुर्नीत्या चम्पानगरी मलुष्टत् । दधिवाहनो राजा पलायितः । ततः शतानीकराजस्य कोऽपि भटो दधिवाहनराजस्य धारिणीं नाम्नीं महिषीं वसुमतीं पुत्र च रथे स्थापयित्वा कौशाम्बीं नयति, मार्गे स भणति - 'इमा महिषीं भार्या करिष्यामि ' इति । ततो धारिणी देवी तद्वचनं श्रुत्वा निशम्य शीलभङ्गभयेन स्वजिद्दामपकृष्य मृता । तां दृष्ट्वा
मूल का अर्थ - ' तए णं' इत्यादि । तदनन्तर आकाश में देवोंने घोषणा की - ' यह चन्दनबाला श्रमण भगवान् महावीर की प्रथम शिष्या होगी । ' जिसके हाथ से भगवान का पारणा हुआ, वह चन्दनबाला-कौन थी ? और उसका चरितसंक्षेप में दिखलाया जाता है।
एकबार कौशाम्बी नगरी के अधिपति राजा शतानीक ने चम्पानगरी के नायक राजा दधिवाहन पर आक्रमण करके दुर्नीति से चम्पानगरी को लूटा । दधिवाहन राजा भाग गया। तब शतानीक राजा का एक योद्धा राजा दधिवाहन की धारीणी नामक रानी को और वसुमती नामक पुत्री को रथ में विठलाकर कौशाम्बी ले चला। मार्ग में उसने कहा- 'इस रानी को मै अपनी पत्नी बनाऊँगा ।' धारीणी देवीने उसके यह वचन सुनकर और समझकर शीलभंग होने के भय से अपनी जीभ बहार खींच ली और प्राण त्याग दिये । धारिणी देवी को
भूजना अर्थ – 'तपणं' इत्याहि या बणते आशमां हिव्य घोषणा सांभणवामां आवी हे 'आयनमा શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પ્રથમ શિષ્યા થશે.' જેના હાથે ભગવાને આહાર ગ્રહણ કર્યાં તે ચંદનબાળા કોણ હતી? તેના સ ંક્ષેપ હેવાલ નીચે વર્ણવવામા આવે છે—
કંઈ એક સમયે કૌશામ્બી નગરીના અધિપતિ રાજા શતાનીકે ચ'પાનગરીના નાયક રાજા દધિવાહન ઉપર આક્રમણુ કર્યું. તેને હરાવી ચંપાનગરીને લૂટી લીધી, ધિવાહન રાજા રાજ્ય છોડી નાસી ગયા. ત્યારબાદ શતાનીક રાજાના એક ચેહ્વો દધિવાહન રાજાની રાણી ધારિણી અને તેની પુત્રી વસુમતીને રથમાં બેસાડી કૌશામ્બી નગરી તરફ ઉપડી ગયા. માર્ગોમાં તેણે ધારિણી રાણીને કહ્યુ કે, હું તને મારી રાણી બનાવીશ.' આ સાંભળી શીલભ`ગના ભયથી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
चन्दनबालायाः
चरित
वर्णनम् ।
।। ०९६ ॥
॥२८० ॥
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
भीतः स भटः 'इयमपि एतादृशमकार्य मा कुर्यात्' इति कृत्वा तां वसुमतीं किञ्चिदपि न भणित्वा कौशाम्ब्याश्चतुष्पथे व्यक्रीणात् । विक्रीयमाणां तामेका गणिका मूल्यं दत्वाऽक्रीणात् । सा वसुमती तां गणीकामभणत्हे अम्ब ! काऽसित्वम् ?, केनार्थेनाहं त्वया क्रीता?, सा भणति-'अहं गणिका-मम कार्य परपुरुषपरिरञ्जनम् । तस्या ईदृशं हृदयविदारकमनार्य वज्रपातमिव वचनं श्रुत्वा सा क्रन्दितुमारभत । तस्या आर्तनादं श्रुत्वा तत्रस्थितो धनावहः श्रेष्ठी अचिन्तयत्-'इयं कस्यापि राजवरस्य ईश्वरस्य वा कन्या दृश्यते, मा इयमापद्भाजनं भवतु' इति चिन्तयित्वा स तदिष्टं द्रव्यं दत्वा तां कन्यां गृहीत्वा निजभवनेऽनयत् । श्रेष्ठी तद्भार्या मूला च तां निजपुत्री
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
।।२८१॥
मृतक देखकर वह भट जरा भी डरा नहीं, यह राजकुमारी भी ऐसा ही अकार्य न कर बैठे, यह सोच कर उसने वसुमती से कुछ भी न कहा और कौशाम्बी के चौक में लेजाकर बेच दिया। विकती हुई वसमती को एक वेश्याने मूल्य देकर खरीदा। वसुमतीने उस वेश्या से कहा-'माता, तुम कौन हो? किस प्रयोजन से मुझे रखीदा हैं ?' वेश्या बोली-' में गणिका हूँ, परपुरुषों का मनोरंजन करना मेरा कार्य है।' गणिका के इस प्रकार के हृदयविदारक, अनार्य और वज्रपात के समान व्यथाजनक वचन सुनकर वह रोने लगी। उसका आर्तनाद सुनकर वहाँ खडे धनावह सेठने विचार किया यह किसी उत्तम राजा की या धनिक की कन्या दीखती है। यह आपत्ति का पात्र न बने तो अच्छा, ऐसा सोचकर गणिका को इच्छित धन देकर वसुमती को
चन्दनबालायाः
मा वर्णनम् ।
०९६॥
RTITARADIS
રાણી જીભ કરડી મરી ગઈ. ધારિણી રાણીની આવી દશા જોઈ દ્વાએ વિચાર કર્યો કે કદાચ વસુમતી પણ આ પ્રમાણે કરી બેસે તે ? આથી તેણે વસુમતીને કાંઈ પણ કહ્યું નહિ ને સીધી કૌશામ્બી નગરીમાં લઈ જઈ તેને ચેક વચ્ચે ઉભી રાખી અને તેનું લિલામ કરી પૈસા ઉપજાવ્યા. આ વસુમતીનું વેચાણ એક વેશ્યાને ત્યાં થયું. કારણ કે તેણીએ વધારે મૂલ્યની આંકણી મૂકી હતી. આ દશ્ય જોઈ વસુમતીએ વેશ્યાને પ્રશ્ન કર્યો કે “હે માતા ! તમે કોણ છે અને કયા પ્રજનથી તમે મારી ખરીદી કરો છો ?” વેશ્યાએ આ સાંભળી પ્રત્યુત્તર આપે કે “હું ગણિકા છું અને પરપુરુષના મનરંજન માટે તારી ખરીદી કરૂં છું.' ગણિકાનું આવું અનર્થકારી હૃદયવિદારક અને વાપાત સમાન વ્યથાજનક વચન સાંભળી વસુમતી હૃદયફાટ રૂદન કરવા લાગી. તેનું કપાત સાંભળી ત્યાં ઉભા રહેલા ધનાવહ શેઠ મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યા કે આ કન્યા કેઈ ઉત્તમ રાજાની અથવા કોઈ શેઠની હોવી જોઈએ. જેથી આ આપત્તિનું પાત્ર ન થાય તે સારૂં એટલે આ વેશ્યાને ત્યાં ન વેચાય તે ઈચ્છવા યોગ્ય છે. એમ વિચારીને તે રોકે
REPROSHARE
॥२८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥२८२॥
टीका
मिव पालयितुं पोषयितुमुपाक्रमेताम् । एकदा ग्रीष्मकाले अन्यभृत्याभावे सा वसुमती श्रेष्ठिना वार्यमाणाऽपि गृहमागतस्य तस्य पादप्रक्षालनमकरोत् । पादौ प्रक्षालयन्त्यास्तस्याः केशपाशः छुटितः “अस्याः केशपाशः आर्द्रभूमौ मा पततु" इति कृत्वा तं श्रेष्ठी निजपाणियष्टया धृत्वाऽबन्नात् । तदा-गवाक्षस्थिता श्रेष्ठिनो भार्या मूला वमुमत्याः केशपाशं वन्नन्त श्रेष्टिनं दृष्ट्वाऽचिन्तयत्-‘इमां कन्यां पालयित्वा पोपयित्वा मयाऽनर्थ कृतम् , यदि इमां कन्यां श्रेष्ठि उद्वहेत तदाऽहम् अपदस्था भविष्यामि-उत्पद्यमान एवं व्याधिः उपशमयितव्यः' इति कृत्वा एकदा अपने घर ले आया। सेठ और सेठ की पत्नी मूला, अपनी पुत्री के समान उसका पालन-पोषण करने लगे।
एक वार ग्रीष्म के समय में अन्य सेवक के अभाव में वसुमती, सेठ के द्वारा मना करने पर भी बाहर से घर आये हुए धनावह के पैर धोने लगी। पैर धोते समय उसका केशपाश छुट गया। तब 'इसका केशपाश गीलीभूमि में न पड़ जाय' ऐसा सोचकर सेठने उसे अपने हाथरूप यष्टि में लेकर बाँध दिया। तब गवाक्ष में स्थित सेठ की पत्नी मूलाने सेठ को वसुमती का केशपाश बाधते देखकर विचार किया-'इस कन्या का पालन-पोषण करके मैंने अनर्थ किया। कदाचित् सेठने इस कन्या के साथ विवाह कर लिया तो मैं अपदस्थ हो जाऊँगी। बीमारी को उत्पन्न होते समय ही शान्त कर देना चाहिए।' इस प्रकार सोचकर एक बार सेठ को ગણિકાને સમજાવી, વધારે ધન આપી તેની પાસેથી વસુમતીને મેળવી લીધી. શેઠ અને તેની પત્ની મૂલા તેને પિતાની પુત્રી સમાન ઉછેરવા લાગ્યા.
કઈ એક ઉનાળાની ઋતુમાં ધનાવહ શેઠ અગત્યના કામને લીધે બહાર ગયા હતા. ગરમી અને પ્રચંડ તાપને લીધે અકળાતા તેઓ ઘરમાં દાખલ થયા. તે વખતે કઈ પણ નેકર કે શેઠાણીની હાજરી જોવામાં આવી નહિ. પિતે ગરમીથી ઘણા આકુળ-વ્યાકુળ થતા હતા. આ જોઈ વસુમતી બહાર આવી અને શેઠે ના પાડવા છતાં પિતાના પિતાતુલ્ય ધનાવહ શેઠના પગ ધેવા લાગી. પગ છેતી વખતે વસુમતીને અબેડો છૂટો થઈ જવાથી તેની લટે નીચે પડી ખરાબ થશે ને રગદોળાશે એવા વિચારથી અંબેડાને પિતાના હાથમાં લઈ શેઠે બાંધી દીધે. આજ સમયે મૂલા શેઠાણું. બારીમાં બેઠી હતી. તેણે આ બધું નજરોનજર નિહાળ્યું. આથી તેનું મન ચગડોળે ચડયું અને વિચારવા લાગી કે આ કન્યાનું પાલન-પેષણ કરવામાં મેં ગંભીર ભૂલ કરી છે. કદાચ શેઠ આ છોકરી સાથે લગ્નગ્રંથીથી જોડાઈ જશે તે મારી કડી સ્થિતિ થઈ જશે. રોગ અને દુશ્મનને ઉગતા જ ડામવા જોઈએ ! આવો વિચાર મનમાં આણી વસુમતીનું કાસળ કાઢી નાખવા તે તત્પર થઈ.
चन्दनबालायाः
चरित वर्णनम् । ०९६॥
होम
॥२८२॥
VAR
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२८॥
कल्प मञ्जरी टीका
अन्यग्रामं गतं श्रेष्टिनं ज्ञात्वा सा नापितेन तस्याः शिरो मुण्डयित्वा शृङ्खलया करौ निगडेन पादौ नियन्त्र्य एकस्मिन् भूमिगृहे तां स्थापयित्वा तद् भूमिगृहं तालकेन नियन्त्रय स्वयं तस्मिन्नेव ग्रामे पितृगृहं गता। सा च वसुमती तत्र भूमिगृहे क्षुधया पीड्यमाना चिन्तयति
" कुत्र राजकुलं मेऽस्ति, दुर्दशा कीदृशी इयम् ।
किं मे पुरा कृतं कर्म, विपाको यस्य इदृशः ॥१॥" एवं चिन्तयन्ती सा कारागारमुक्तिपर्यन्तं तपः करिष्यामि' इति कृत्वा मनसि परमेष्ठिमन्त्रं जपितुमारभत । एवं तस्यास्त्रीणि दिनानि व्यतिक्रान्तानि । चतुर्थे दिने श्रेष्ठी ग्रामान्तरादागतो वसुमतीमदृष्ट्वा परिजनानपृच्छत् । मूलानिवारितास्ते तं न किंचिदकथयन् । ततः क्रुद्धः श्रेष्ठी अभणत्-जानाना अपि यूयं वसुमती न दूसरे गाव गया जानकर उसने नाई से बमुमती का मस्तक मुंडवा दिया। हथकड़ियों से हाथ और वेडियों से पैर बांधकर उसे एक भूगृह में डाल भूगृह को ताले से बँध कर दिया । मृला स्वयं उसी ग्राम में अपने पिता के घर चली गई। वसुमती उस भूगृह (भोयरे) में भूख और प्यास से पीडित होती हुई सोचती है
कहाँ वह राजकुल मेरा, कहाँ यह दुर्दशा मेरी!
न जाने पूर्व के किस कर्म-का परिपाक है ऐसा!!! इस प्रकार विचार करती हुई उसने 'मैं कारागार से मुक्त होने तक तप करूंगी' ऐसा निश्चय कर के मन में परमेष्ठी मंत्र का जाप करना आरंभ कर दिया। यों उसके तीन दिन बीत गये। चौथे दिन सेठ घर आये। वसुमती को न देखकर परिजनों से पूछा। मूला ने उन्हें मना कर दिया था, अतः उन्होंने कुछ
કેઈ એક વખતે શેઠને બહારગામ જવાનું થયું. તે સમયનો લાભ લઈ તેણીએ એક હજામને બોલાવ્યો અને વસુમતીના મસ્તકનું મુંડન કરાવી નાખ્યું. તેના હાથપગમાં બેડીઓ નાખી તેને ભેાંયરામાં હડસેલી મૂકી અને ભયરાને તાળું વાસી પિતે મેડી પર ચડી ગઈ. મેડી પર આવી કપડાંલતાથી સજજ થઈ પિતાના પિયેર પહોંચી ગઈ. આ ભેંયરામાં વસુમતી ભૂખ અને તૃષાથી પીડિત થઈ વિચારવા લાગી કે
“य ते रास भा३', या मा हुशा भारी;
કયા એ પૂર્વકર્મોએ, કરી છે આ દશા મારી.” એટલે કે “કયાં મારું રાજકુળ અને કયાં આ ભોંયરાનું કેદખાનું? ક્યા અશુભ કર્મોને આ વિપાક હશે” આમ વિચારે ચડતાં તેણુએ “કેદમાંથી મુક્ત થાઉં ત્યાં સુધી તપની આરાધના કરીશ” એ નિશ્ચય કર્યો. અને આ આરાધના સાથે તેણે નમસ્કાર મંત્રના જાપ શરૂ કર્યા. આમ કરતાં તેણીએ ત્રણ દિવસ પસાર કર્યો. ચોથે દિવસે શેઠ ઘેર આવ્યા.
चन्दनबालायाः
चरित वर्णनम्। सू०९६॥
॥२८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥ २८४॥
趙湧
कथयत ? अतो मगृहात् निर्गच्छत' इति श्रुत्वा एकया वृद्धया दास्या 'ममजीवीतेन सा जीवतु' इति कृत्वा श्रेष्ठिनः तत् सर्व कथितम् । तत् श्रुत्वा श्रेष्ठि शीघ्रं तत्र गत्वा तालकं भङ्क्त्वा द्वारमुद्घाटय वसुमतीमाश्वासयत् । ततः खलु स श्रेष्ठी गृहे न भाजनं न च भक्तं कुत्रापि पश्यति, पशुनिमित्तं निष्पादितान् वाष्पितमाषानेव तत्र पश्यति । तेऽन्यभाजनाभावे शूर्पे गृहीत्वा तेन भक्तार्थ वसुमत्यै समर्पिता, स्वयं च निगडादिबन्धनच्छेदनार्थ लोहकारमा कारयितुं तद्गृहेऽगच्छत् । सा वसुमती च स वाष्पितमाषं शूर्पं हस्तेन गृहीत्वा अचिन्तयत् -' इतः पूर्व मया किमपि दानं दत्वैव पारणकं कृतम्, अद्यतु न किमपि दत्त्वा कथं पारयामि ? कीदृशो मे दुर्विपाक उदित नहीं बतलाया। तब क्रुद्ध होकर सेठने कहा- 'तुम जानते हुए भी वसुमती के विषय में नहीं बतलाते हो तो मेरे घर से बाहर निकल जाओ। यह सुनकर एक बूट्टी दासीने 'मेरे जीवन से भी वह जीये' ऐसा सोचकर अर्थात् मेरे प्राण जाएँ तो जाएँ, मगर वसुमती के प्राण बच जाऐं, यह विचार कर सेठ को सब बतला दिया । सुनकर सेठने शीघ्र ही वहाँ जाकर, ताला तोडकर, द्वार खोलकर, वसुमती को आश्वासन दिया । तत्पश्चात् सेठ को घर में न कोई भाजन दिखाई दिया, न भोजन ही। उसे पशुओं के लिए उबाले हुए उडद ही वहाँ नजर आए। दूसरा भाजन न होने से उन्हें सूप में लेकर उसने भोजन के लिए वसुमती को दिये । धनावह सेठ स्वयं बेडी आदि बन्धनों को छेदने के लिए लुहार को बुलाने उसके घर चला । वसुमती उबले उडदों वाले हुए सूप को हाथ में लेकर सोचने लगी- ' इससे पहले मैंने कुछ दान देकर ही पारणा किया है। आज कुछ भी વસુમતીને નહિ દેખવાથી નાકરવર્ગને પૂછયુ.ને કરવ ને શેઠાણીએ મનાઇ કરેલ હેાવાથી તેએ કાંઈ જવાબ આપી શકયા નિહ. નાકરા તરફથી જવાબ નહિ મળતાં શેઠ ક્રોધે ભરાયા અને ઘરની બહાર ચાલ્યા જવાના સર્વેને હુકમ કર્યાં. આ નેકરવર્ગની અંદર એક વૃદ્ધ દાસી હતી. તેણે જીવના જોખમે પણ વસુમતીને બચાવી લેવા દૃઢ નિશ્ચય કર્યો. મન મજબૂત કરી તે દાસીએ શેઠને સર્વ હકીકતથી વાકેફ કર્યાં. આ સાંભળી શેઠ ભોંયરા પાસે પહોંચ્યા, તાળું તેડી વસુમતીને બહાર કાઢી. બે ત્રણ દિવસથી ભૂખી-તરસી છે' એમ જાણી ઘરમાં અન્નને માટે શેાધ કરી, પણ કયાંય કોઈ પણ પ્રકારનું અન્ન તેમને હાથ આવ્યું નહિ. તપાસ કરતાં કરતાં ભેંસને ખાણમાં આપવાના અડદને ચુલે ઉકળતા જોયા. ઝડપ લઈને તેમણે સૂપડું' હાથમાં લીધું, અને તેમાં અડદના બાકળા લઈ વસુમતી પાસે આવી તેની સામે ધર્યા. ‘હું હમણાં આવુ છુ” એમ વસુમતીને કહી તેએ એડી તેાડવા માટે લુહારને ખાલાવવા ગયા. વસુમતી આ અડદના બાકળાવાળા સુપડાને હાથમાં લઈ વિચારવા લાગી કે આજ સુધી તે કઈ પણ પ્રકારના તપની પૂર્તિ પહેલાં અન્નદાન આવ્યું છે, અને અન્નનુ દાન આપ્યા પછી જ મેં પારણું કર્યું છે, તે આ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
चन्दनबालायाः
चरित वर्णनम् ।
।। सू०९६ ।।
॥२८४॥
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥२८५||
येन अहमीदृशीं दशां सम्पाप्ता। यदि कस्या अपि अतिथये एतद् भक्तं दत्त्वा अहं पारणकं करोमि, तदा श्रेयः इति चिन्तयित्वा गृहदेहल्या एकं पादं बहि, एकं पादं च अन्तः कृत्वा मुनिमार्ग पश्यन्ती तिष्ठति । सैव वसुमती चन्दनस्येव शीतलस्वभावत्वेन 'चन्दनबाले ति नाम्ना प्रसिद्धिं गता ॥१०९६।।
टीका-'तए णं' इत्यादि । ततः खलु “एषा चन्दवाला श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य प्रथमा सर्वत आद्या शिष्या भविष्यति" इति-एतद वचनम् आकाशे देवैः घुषितम् उच्चैरुच्चारितम् । एषा चन्दनबाला का?= अस्याः कः परिचयः? यस्याः चन्दनवालायाः हस्तेन भगवतः श्री महावीरस्वामिनः पारणकं जातम् इति= एतज्जिज्ञासूनां कृते तस्याः चन्दवालायाः चरित्रं संक्षेपतो दृश्यते, तथाहि-एकदा एकस्मिन् समये कौशाम्बी दान दिये बिना कैसे पारणा करूं ! कैसा मेरे पापकर्म का उदय आया है कि, मै ऐसी दुर्दशा को प्राप्त हुई। अगर किसी अतिथि अर्थात् महात्मा को यह भोजन देकर मै पारणा करूं तो अच्छा । इस प्रकार विचार करके वह एक पैर घर की देहली के बाहर और एक पैर भीतर करके मुनि की राह देखती हुई बैठी। वही वसुमती चन्दन के समान शीतल स्वभाव वाली होने से 'चन्दनबाला' के नाम से प्रसिद्ध हुई ॥सू०९६॥
टीका का अर्थ-भगवान का पारणा हो जाने के पश्चात् 'यही चन्दनबाला श्रमण भगवान् महावीर की सब से पहली शिष्या होगी' इस प्रकार की घोषणा देवोंने आकाश में की। कौन थी यह चन्दनबाला ? जिसके हाथ से भगवान् का पारणा हुआ, उसका परिचय क्या है, इस बात के जिज्ञासुओं के लिए चन्दनवाला का संक्षिप्त परिचय दिया जाता हैઅઠ્ઠમતપનું પારણું કોઈને દાન દીધા વિના કેવી રીતે કરૂં? આ કોઈ નિવિડ અશુભ કર્મોને ઉદય છે કે મને આવી દુર્દશા પ્રાપ્ત થઈ ! અત્યારે કોઈ અતિથિ અર્થાત્ મહામાં આવી પડે ને તેને દાન દઉં તે કેવું સારૂં? અને આવું દાન લેનાર કઈ તથા રૂપનો આત્માથી મુનિ હોય તો કેવું સુંદર ! આવા પ્રકારની ચિંતવના કરતી અને ભાવ પ્રગટ કરતી તે એક પગ ઉંમરાની બહાર અને એક પગ ઉંમરાની અંદર કરી મુનિની રાહ જોવા લાગી. વસુમતીને સ્વભાવ ચંદન જે શીતળ અને ચંદ્રમા જે ઠંડે હોવાના કારણે તેનું નામ “ચંદનબાલા” પાડવામાં આવ્યું હતું भने मा नामथी ते प्रसिद्धिने पाभी ती. (२०६९)
ટીકાનો અર્થ–ભગવાને પારાણું કર્યા પછી દેવેએ આકાશમાં એવી ઘેષણુ કરી કે “ આજ ચંદનબાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સૌથી પહેલી શિષ્યા થશે.” જેના હાથે ભગવાને પારણું કર્યું એ ચંદનબાળા કોણ હતી? જિજ્ઞાસુઓને આ વાતને પરિચય કરાવવા માટે ચંદનબાળાનું સંક્ષિપ્ત વૃત્તાંત આપવામાં આવે છે
बालायाः
चरित वर्णनम् । मू०९६॥
॥२८५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्र ॥२८६॥
नगरीनाथः शतानीको नाम राजा चम्पानगरीनायक-चम्पानामकनगरीस्वामिनं दधिवाहनाभिध-दधिवाहन नामक, नृपं राजानम् अवक्रम्य सैन्यैराक्रम्य दुर्नीत्या चम्पानगरीम् अलुण्ट लुण्टितवान् । दधिवाहनो राजा लुण्टने प्रारब्धे चम्पानगरीतो भयाबहिः पलायितः। ततः शतानीकराजस्य कोऽपि कश्चित् भट: योद्धा दधि
कल्पवाहनराजस्य धारिणीनाम्नी महिषीराज्ञी वसुमती नाम पुत्री च रथे स्थापयित्वा कौशाम्बी नयति, स भटो
मञ्जरी मार्गे भणति इमां धारिणीं महिषींदधिवाहनराजस्य राज्ञीम् अहं स्वकीयां भाया पत्नी करिष्यामि इति । टीका ततः भटस्य एवंविधवचनकथनानन्तरं सा धारिणी देवी तद्वचनं श्रुत्वा निशम्य शीलभनभयेन स्वजिह्वाम्अपकृष्य वलान्मुखतो बहिनिःसार्य मृता। तां धारिणी मृतां दृष्ट्वा भीत: भयाकुलः सः भटः चिन्तयति, यत् इयमपि वसुमत्यपि एतादृशम्-धारिणीवत् अकार्यम्-प्राणत्यागरूपम् अकर्तव्यम्-मा कुर्यात्' इति कृत्वा इति
एक समय कौशाम्बी नगरी के राजा राजा शतानीक ने चम्पानगरी के स्वामी दधिवाहन राजा पर अपनी सेना के साथ आक्रमण किया और दुर्नीति का आश्रय लेकर चम्पानगरी को लूटा। राजा दधिवाहन चम्पानगरी में लूटपाट प्रारंभ होने पर भयभीत होकर बाहर भाग गया। तब शतानीक का कोई योद्धा दधि- चन्दनवाहन राजाकी धारिणी नामक रानी को और वसुमती नामक पुत्री को रथ में बिठला कर कौशाम्बी की ओर ले चला। रास्ते में उस योद्धाने कहा-'राजा दधिवाहन की रानी धारिणी को मैं अपनी स्त्री बनाऊंगा।'
वर्णनम् । योद्धा का यह कथन धारिणी रानीने सुना और समझा। उसे शील के खंडित होने का भय हुआ। अत एव
सू०९६॥ उसने अपनी जिहा बाहर खाच लो और प्राण त्याग दिये ! धारिणी को मृतक अवस्था में देखकर योद्धा भयभीत हो गया। वह सोचने लगा-कहीं ऐसा न हो कि यह-वसुमती भी धारिणी की भाँति कोई अवांछनीय
એક વખત કૌશામ્બીનગરીના રાજા શતાનીકે ચંપાનગરીના રાજા દધિવાહનના રાજય પર પિતાનાં સૈન્ય સાથે આક્રમણ કર્યું અને છળનો આશ્રય લઈને ચંપાનગરીને લુંટી. ચંપાનગરીમાં લુંટફાટ શરૂ થતાં રાજા દધિવાહન ભયભીત થઈને નાસી ગયો તે વખતે શતાનીકને કઈ દ્ધો દધિવાહન રાજાની ધારિણી નામની રાણીને અને વસુમતી નામની પુત્રીને રથમાં નાખીને કૌશામ્બીની તરફ ઉઠાવી ગયો. રસ્તામાં તે યોદ્ધાએ રાજા દધિવાહનની રાણી ધારિણીને કહ્યું કે “હું તને મારી પત્ની બનાવીશ.” યે દ્ધાનું આ કથન ધારિણી રાણીએ સાંભળતાં તેને પિતાનું શિયળ ભંગ થવાને ડર લાગ્યો, તેથી તેણે પિતાની જીભ બહાર ખેંચી કાઢીને પ્રાણત્યાગ કર્યો. ધારિણીને મૃતા- શક : વસ્થામાં જોઈને તે દ્ધો ભયભીત થયો. તેણે વિચાર કર્યો કે કદાચ એવું બને કે વસુમતી પણ ધારિણીની જેમ રે
बालायाः चरित
॥२८६॥
ડર લાગે, તેથી તેમની યોદ્ધાનું આ કથનધારા દ્ધાએ રાજા દધિવાહનની રાજ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्र ॥२८७॥
Lear
चिन्तयित्वा तां वसुमतीं मार्गे स्वहृदिस्थितं किञ्चिदपि किमपि न भणित्वा = नोचवा कौशाम्ब्याः चतुष्पथे व्यक्रीणात विक्रीतवान् । विक्रीयमाणां तां वसुमतीं एका-गणिका = वेश्या मूल्यं =भटनियतं शुल्कं दत्त्वा अक्रीणात् = क्रीतवतो । तदनु सा वसुमती - तां गणिकां अभणत् पृष्टवती - 'हे अम्ब ! = हे मातः ! त्वं काऽसि ? केन अर्थेन = प्रयोजनेन अहं त्वया क्रीता? इति वसुमती प्रश्नानन्तरं सा गणिका भणति = उत्तरयति - अहं गणिका अस्मि मम = गणिकायाः कार्य = प्रयोजनं, परपुरुषपरिरञ्जनम् - अन्यपुरुषाणां बिलासहासादिभिः प्रसादनम् इति । ईदृशम् = एवम्विधं तस्या वेश्याया हृदयविदारकं = मनः खेदजनकम् अनार्यम् = आर्यजनानुचितं वज्रपातमिव = वज्रपतनबद्दुःसहं वचनं श्रुत्वा सा वसुमती क्रन्दितुं = रोदितुम् आरभत - आरब्धवती । रुदत्यास्तस्या = वसुमत्याः आर्तनादं श्रुत्वा तत्र = चतुष्पथे स्थितो धनावहः = धनावहनामा कश्चित् श्रेष्ठी अचिन्तयत् = चिन्तितवान् इयम् = क्रन्दन्ती बालिका कार्य कर बैठे प्राण त्याग दे ! यह सोच उसने अपने मन की कोई भी बात वसुमती से न कह कर कौशाम्बी के चौराहे पर ले जाकर उसे बेच दिया। बिकती हुई वसुमती को योद्धा के द्वारा निश्चित किया हुआ शुल्क देकर एक वेश्याने खरीद लिया। तत्पश्चात् वसुमतीने उस गणिका से पूछा-माताजी, तुम कौन हो ? और किस प्रयोजन से तुमने मुझे खरीदी है ? वसुमती के इस प्रश्न के पश्चात् इस गणिका ने कहा- 'मैं वेश्या हूँ । वेश्या का काम है-पर-पुरुषों को प्रसन्न करना, विलास हास आदि करके उनका मनोरंजन करना । " हृदय को विदारण करदेने वाले, मनमें खेद उत्पन्न करने वाले, आर्यजनों के लिए अनुचित तथा वज्रपात की तरह असह्य वचन सुनकर वसुमती आक्रन्दन - रुदन करने लगी। रोती हुई वसुमती की दुःखभरी वाणी सुनकर उसी चौहारे पर खडे हुए धनावह नामक एक सेठ ने विचार किया- 'आकृति से प्रतीत होता है कि रोनेवाली અનિચ્છનીય કાર્ય કરી બેસે-પ્રાણત્યાગ કરે. આમ વિચારીને તેણે પેતાના મનની કોઈ પણ વાત વસુમતીને ન કહેતાં કૌશામ્બીના ચેકમાં લઈ જઈને તેને વેચી દીધી. એક વેશ્યાએ યાદ્ધાએ નક્કી કરેલી કીંમત આપીને વસુમતીને ખરીદી લીધી. ત્યારમાદ વસુમતીએ તે વેશ્યાને પૂછ્યું, “ માતાજી, તમે કોણ છે? અને શા ઉદ્દેશથી તમે મને ખરીદી છે ?” વસુમતીના આ પ્રશ્ન બાદ તે ગણીકાએ કહ્યું, “હું વેશ્યા છું. પર-પુરુષોને પ્રસન્ન કરવા, વિલાસ આદિ દ્વારા તેમનું મનાર'જન કરવુ તે વેશ્યાનુ કામ છે.
હૃદયનું વિદારણ કરનાર–મનમાં ખેદ ઉત્પન્ન કરનાર, આજનાને માટે અનુચિત તથા વજ્રપાત જેવાં અસહ્ય વચન સાંભળીને વસુમતી આક્રંદ કરવા લાગી રડતી વસુમતીની દુઃખભરી વાણી સાંભળીને એજ ચેાકમાં ઉભેલા ધનાવહ નામના એક શેઠે વિચાર કર્યાં, “મુખાકૃતિ પરથી લાગે છે કે આ રડતી ખાળા કાંતે કોઈ મેટા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
श्रीकल्प
मञ्जरी
टीका
चन्दनबालायाः चरित वर्णनम् ।
।। सू०९६ ।।
॥२८७॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥२८८॥
टीका
कस्यापि राजवरस्य महाराजस्य ईश्वरस्य धनिकस्य वा कन्या-पुत्री दृश्यते आकारेण ज्ञायते, इयं बालिका आपद्भाजन-दुःखपात्रम् मा भवतु' इति इत्थं चिन्तयित्वा-विचार्य सः धनावहः श्रेष्ठी तदिष्टं वेश्याभिलषितं द्रव्य-मूल्यं दत्त्वा तां-वसुमती कन्यां राजपुत्रीं गृहीत्वा आदाय निजभवने स्वगृहे अनयत्-नीतवान् । स्वगृहाऽऽनयनानन्तरं श्रेष्ठी धनावहः मूला-नाम तद्भर्या धनावहस्ती च तां वसुमती निजपुत्रीमिव स्वकन्यावत् पालयितुं रक्षितुं पोषयितुं च उपाक्रमेताम् आरभेते स्म ।
एकदा ग्रीष्मकाले ग्रीष्मऋतु समये अन्यभृत्याभावे-अपरकिङ्करानुपस्थितौ सा वसुमती, श्रेष्ठिना-धनावहेन वार्यमाणाऽपि ग्रामान्तराद् गृहम् स्वभवनम् आगतस्य श्रेष्ठिन:-धनावहस्य पादपक्षालनं अकरोत-पितृबुद्धया कृतवती। पादौ-धनावहस्य चरणौ प्रक्षालयन्त्याः तस्याः-वसुमत्याः, केशपाश:-केशकलापः छुटितः-बन्धान्मुक्तो जातः। तदा अस्याः केशपाशः आभूमौ पङ्किलभुवि मा पततु । इति कृत्वा इति विचार्य तं केशपाशं स लडकी यह या तो बडे राजा की या किसी धनवान् की बेटी होनी चाहिए। वह बेचारी लडकी दुखिनी न हो तो अच्छा।' ऐसा सोचकर धनावह सेठने वेश्या का मुंहमांगा मोल चुकाकर राजकुमारी वसुमती को ले लिया। वह उसे अपने घर ले गये। घर ले जाने के पश्चात् धनावह सेठ और उनकी पत्नी मूलाने वसुमती का अपनी ही बेटी के समान पालन-पोषण करना आरंभ किया।
एक वार ग्रीष्म ऋतु का समय था, सेठ धनावह दूसरे गांव से लौट कर अपने घर आये थे। जब वे घर आये. उस समय कोई नौकर उपस्थित नहीं था। अत एव वसुमती ही धनावह को अपना पिता समझकर पैर धोने लगी। धनावहने मना किया, पर वह नहीं मानी। जब वसुमती धनावह के चरण प्रक्षालन कर रही थी, उस समय उसका केशकलाप (जुड़ा) खुल गया। सेठ धनावहने सोचा-इसके बाल कीचड़રાજાની અથવા કોઈ પૈસાદારની દીકરી હોવી જોઈએ. આ બિચારી બાળા દુઃખી ન થાય તે સારૂં” એવું વિચારીને વેશ્યાને મેં માગ્યા દામ ચૂકવીને તેણે વસુમતીને લઈ લીધી. તે તેને પિતાને ઘેર લઈ ગયે. ઘેર લઈ ગયા પછી ધનાવહ શેઠ અને તેની પત્ની મૂલાએ વસુમતીનું પિતાની જ પુત્રીની જેમ પાલનપોષણ કરવા માંડયું.
એકવાર ગ્રીષ્મ ઋતુને સમય હતે. ધનાવહ શેઠ બીજે ગામ જઈને પિતાને ઘેર પાછા ફર્યા. જ્યારે તેઓ ઘેર આવ્યા ત્યારે કેઈ નેકર હાજર ન હતું તેથી વસુમતી જ ધનાવહને પિતાના પિતા ગણીને તેમના પગ ધેવા લાગી. ધનાવહે ના પાડી, પણ તે માની નહીં જ્યારે વસુમતી ધનાવહના પગ દેતી હતી ત્યારે તેને કેશકલાપ
चन्दनबालायाः
चुरित वर्णनम् । सू०९६।।
॥२८८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ २८९ ॥
धनावहः श्रेष्ठी, निजपाणियष्टया = विकाराभावेन यष्टि तुल्याभ्यां स्वहस्ताभ्यां धृत्वा गृहीत्वा अवघ्नात् = बद्धवान् । तदा गवाक्ष स्थिता = बातायनोपविष्टा श्रेष्ठिनो= धनावहस्य भार्या=मूला वसुमत्याः केशपाशं केशकलापं बन्धन्तं श्रेष्ठिनं =धनावहं दृष्ट्वा श्रचिन्तयत् = मनसि विचारितवती - 'इमाम् = एतां कन्यां = बालिकां पालयित्वा पोषयित्वा च मया अनर्थम् = स्वस्यैवानिष्टं, कृतम् - सम्पादितन् 'कुतः ? इत्याह = 'जइ' इत्यादि वा यदि इमां वसुमतीं कन्यां श्रेष्ठी= मम पतिर्धनावहः उद्वहेत् = परिणयेत्, तदा तर्हि तस्यां परिणीतायां सत्याम् अहम् अपदस्था=अधिकारच्युता एव भविध्यामि, तदत्र मया प्रयतनीयं येन वसुमतीं मत्पतिः परिणेतुं न शक्नुयात्, यतः - उत्पद्यमानाः = जायमान एव व्याधिः = रोगः उपशमयितव्यः = चिकित्सनीयः, इति कृत्वा = चिन्तयित्वा सा=मूला एकदा = एकस्मिन् समये अन्यग्रामं=ग्रामान्तरं गतं श्रेष्ठिनं ज्ञात्वा नापितेन तस्याः वसुमत्याः शिरो मुण्डयित्वा शृङ्खलया करो = हस्तौ निगडेन वाली जमीन पर न गिर जाएँ, यह सोचकर उन्होंने निर्विकारभाव से यष्टि (लकड़ी) के समान अपने हाथों में लेकर उसके केशपाशको बाँध दिया। उस समय धनावह शेठ की पत्नी मूला खिड़की में बेठी थी । उसने वसुमती का केशकलाप बाँधते हुए धनावह को देखकर मन में विचार किया - इस लड़की का पालनपोषण करके मैंने अपना ही अनिष्ट कर डाला है। क्यों कि इस छोकरी के साथ मेरे पतिने विवाह कर लिया तो इसके साथ विवाह करलेने पर मैं अपदस्थ हो जाऊँगी - अर्थात् मैं अधिकार से वंचित हो जाऊँगी | अत एव मुझे कोई ऐसा प्रयत्न करना चाहीए कि मेरे पति इस से विवाह न कर सकें। जब बीमारी उत्पन्न हो रही हो तभी उसका इलाज कर लेना ही अच्छा है । मूलाने ऐसा विचार कर लिया। कुछ ही समय के बाद उसे अवसर मिल गया। एक बार धनावह सेठ दूसरे गाँव चले गये । उन्हें बाहर गया जान कर મખેડા) છૂટી ગયા. શેઠ ધનાવહે મનમાં “તેના વાળની લટો કાદવવાળી જમીન પર રખેને પડે. ” આમ વિચારીને તેમણે નિર્વિકાર ભાવે-ષ્ટિ (લાકડી)ના જેવા પેાતાના હાથામાં લઈને તે કેશકલાપ બાંધી દીધા.
આ ખાજુ તેજ વખતે ધનાવહ શેઠની પત્ની મૂલા બારીમાં બેઠી હતી તેણે વસુમતીના કેશકલાપ બાંધતા ધનાવહને જોયા. તેણે વિચાયુ” કે “આ છે.કરીનું પાલન-પોષણ કરવામાં મે' મારૂં પેાતાનુ જ અનિષ્ટ કર્યુ છે. કારણ કે આ કન્યા યૌવનના ઉંબરે પહોંચી છે. જો આ છોકરી સાથે મારા પતિ લગ્ન કરશે તે તેની સાથે લગ્ન થતાં જ હું અધિકાર રહિત બની જઇશ. તેથી મારે એવા ઉપાય કરવા જોઇએ કે જેથી મારા પતિ તેની સાથે વિવાહ કરી શકે નહિ. રોગ અને દુશ્મન ઉત્પન્ન થતાં જ તેના ઇલાજ કરવા જોઇએ. મૂલાએ આ પ્રમાણે નિર્ણય કર્યાં. ઘેાડા સમય પછી તેને તક પણ મળી. એક વાર ધનાવહ શેઠને બીજે ગામ જવાનું થયું. તેમને બહાર ગયેલા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
चन्दनबालायाः
चरित
वर्णनम् ।
॥सु०९६॥
॥२८९ ॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
SARE
श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
पादौ-चरणौ च नियन्त्र्य-निगडितौ कृत्वा एकस्मिन् भूमिगृहे तां-वसुमती स्थापयित्वा तद्-भूमिगृहं तालकेन नियन्त्र्य-नियन्त्रितं कृत्वा स्वयं तस्मिन्नेव ग्रामे-कौशाम्बी नगर्यामेव पितृगृहे गता। सा-निगडितहस्तपादा वसुमती च तत्र-नियन्त्रिते भूमिगृहे क्षुधया पीड्यमाना चिन्तयति मनसि विचारयति, चिन्ता स्वरूपमाह-'कस्य रायकुलं' इत्यादिना-'मे मम राजकुलं-नृपवंशः कुत्र-क्य ? तथा इयम् उपस्थिता मम दुर्दशा गर्हितावस्था कीदृशी? अनयोर्नास्ति किंचिदपि साम्यम् । अहो ! मेमम पुरा-पूर्वभवे कृतम्-उपार्जितं कर्म अशुभकर्म किकथम्भूतमस्ति ? यस्य-अशुभकर्मण: ईदृश:एवम्विधः विपाका दुर्दशालक्षणं फलम् उदयमागतः।" एवं चिन्तयन्ती सा कारागारमुक्तिपर्यन्तं तपः अनशनलक्षणं करिष्यामि' इति कृत्वा-इति विचार्य मनसि 'नमो अरिहंताणं' मूलाने नाई से वसुमती का सिर मुंडवा दिया। हाथों में हथकड़ी और पैरों में बेड़ी डाल दी। तब वसुमती को एक भौयरे में बंद कर दी। भौंयरे को ताला जड़ दिया। यह सब करके वह मूला, कौशाम्बी में ही अपने माय के (पिता के घर) चल दी। हाथों-पैरों से जकड़ी वसुमती भौंयरे में पड़ी हुई मन ही मन विचार करने लगी। वह क्या विचार करने लगी सो कहते हैं
कहाँ तो मेरा वह राजवंश-जिसमें मेरा जन्म हुआ और कहाँ यह इस समयकी मेरी दुर्दशा ? दोनों में तनिक भी समानता नहीं । आह ! पूर्व भव में मेरे द्वारा उपार्जित अशुभ कर्म न जाने कैसा है ? जिसका फल ऐसा भोगना पड़ रहा है। इस दुर्दशा के रूपमें जो उदय में आया है। इस प्रकार विचार करती हुई वसुमतीने यह निश्चय कर लिया कि 'जब तक मैं इस कारागार से छुटकारा न पाऊँगी तब तक अनशन तपस्या करूँगी।' इस प्रकार विचार कर वह वमुमति 'नमो अरिहंताणं' इत्यादि रूप पंचपरमेष्ठी मंत्र का जाप करने लगी। જાણુને મૂલાએ હજામને બોલાવી તેની પાસે વસુમતીનું માથું મુંડાવી નાખ્યું. અને હાથમાં હાથકડી અને પગમાં બેડી નાખી. પછી વસુમતીને એક ભેંયરામાં પૂરી દીધી, ભેંયરાને તાળ વાસી દીધું. આ બધું કરીને તે કૌશામ્બીમાં જ પિતાને પિયર ચાલી ગઈ. હાથ અને પગોથી બંધાયેલી વસુમતી તે ભયરામાં કેદ–અવસ્થામાં મનોમન વિચાર કરવા લાગી. તે શે વિચાર કરવા લાગી તે બતાવે છે–
કયાં મારો એ રાજવંશ, જેમાં મારો જન્મ થયે અને કયાં મારી આ સમયની દુર્દશા ? બન્નેમાં જરી પણ સમાનતા નથી. અહા ! પૂર્વભવમાં મેં ઉપાર્જિત કરેલ અશુભ કર્મ શું ખબર કેવાં છે, કે જેનું આવું ફળ ભેગવવું પડે છે ! આ દુકશાના રૂપે જ તે ઉદયમાં આવ્યા છે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરતી વસુમતીએ એ નિર્ણય કર્યો કે “ જ્યાં સુધી આ કારાગારમાંથી મારે છુટકારે ન થાય ત્યાં સુધી હું અનશન તપસ્યા કરીશ.” આ પ્રમાણે
चन्दनबालायाः
चरित वर्णनम् । ॥सू०९६||
હૈ
॥२९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
ROMATOES
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२९॥
कल्पमञ्जरी
टीका
इत्यादि रूपं पञ्चपदस्वरूपं परमेष्ठिमन्त्रं जपितुम् आरभत पारब्धवती। एवं भूमिगृहे निगडितहस्तपादायाः परमेष्ठिमन्त्र जपन्त्याः तस्याः वसुमत्याः त्रीणि दिनानि व्यतिक्रान्तानि व्यतीतानि, ततः चतुर्थे दिवसे श्रेष्ठी धनावहः ग्रामान्तरात् आगतो वसुमतीम् अदृष्ट्वा परिजनान् स्वजनान् भृत्यादीन् तद्विषये अपृछत्=पृष्टवान् । परन्तु श्रेष्ठिना वसुमती जिज्ञासायां कृतायामपि पूर्वत एव मूलानिवारिताः ते सर्वे परिजनाः तं धनावहं वसुमती विषये किमपि न अकथयन्न कथितवन्तः। ततः क्रुद्धा जातकोपः श्रेष्ठी धनावहः अभणत्-जानाना अपि यूयं मया बहुशो जिज्ञासितां वसुमती न कथयत, अतो यूयं मद्गृहाद् निर्गच्छत-निस्सरत, इति-इत्थं श्रेष्ठिनो वचनं श्रुत्वा एकया वृद्धया दास्या "मम जीवीतेन= जीवनेन सा वसुमती जीवतु-प्राणान्धरतु" इति कृत्वा एतद् विचिन्त्य श्रेष्ठिने धनावहाय सर्व वृत्तम् कथितम् तत् सर्व श्रुत्वा श्रेष्ठी-धनावहः शीघ्रं तत्र भूमिगृहद्वारसमीपे गत्वा तालकं भङ्कत्वात्रोटयित्वा द्वारम् उद्धाटय वसुमती आश्वासयत्-धैर्यकारकवचनैःसमतोषयत् । ततः-वसुमत्याइस प्रकार तीन दिन बीत गये। चौथे दिन धनावह सेठ दूसरे गांव से लौटे। उन्हें वसुमती दिखलाइ नहीं दी तो भृत्य आदि परिजनो से उसके विषय में पूछताछ की। इस प्रकार शेठ के द्वारा जानने की जिज्ञासा करने पर भी, मूला द्वारा मना किये हुए नोकरचाकर वसुमती के विषय में कुछ भी न बोले । तब धनावह सेठ को क्रोध आ गया। उन्होंने कहा-तुम लोक जानते-बूझते भी और मेरे द्वारा पूछने पर भी, वसुमती के विषय में कुछ भी नहीं कहते हो तो मेरे घर से बाहर निकल जाओ। इस प्रकार सेठ के बचन सुनकर एक वृद्ध दासीने सोचा-मेरे जीवन से भी वसुमती जीवीत रहे; अर्थात् मेरे प्राण जाते हो तो भले जाएँ, मेरे प्राणों के बदले वसुमती के प्राण बच जाने चाहिए। यह सोचकर उसने समग्र वृत्तान्त धनावह से कह दिया। इस वृत्तान्त को सुनकर धनावह शीघ्र ही भौंयरे के द्वारके समीप गये। भौयरे का ताला तोड़ा। द्वार खोला, वसुमतो को धीरज बंधाने वाले वचन कह कर सन्तोष दिया। विया२ ४शनते "नमो अरिहंताणं" त्यादि ३५ पय परमेही भत्रन ५ ४२११ साली. मारीत त्रहिवस पसार થયા. દિવસે ધનાવહ શેઠ બીજે ગામથી પાછા ફર્યા. તેમણે શેઠાણી કે વસુમતી કેઈને ન જોતાં નકર આદિ પરિજનને તેના વિષે પૂછપરછ કરી આ પ્રમાણે શેઠે પૂછવા છતાં પણ મૂલા શેઠાણી તરફથી મના કરાયેલ હોવાથી નેકર-ચાકર વસુમતીને વિષે કંઈ પણ બોલ્યા નહીં ત્યારે ધનાવહ શેઠ ગુસ્સે થયા. તેમણે કહ્યું, “તમે લેકે જાણવા છતાં અને મારા પૂછવા છતાં પણુ વસુમતી વિષે કંઈ પણ કહેતા નથી માટે મારા ઘરમાંથી બહાર નીકળી ચાલ્યા જાઓ.” શેઠના એવાં વચન સાંભળીને એક વૃદ્ધ દાસીએ વિચાર કર્યો, “મારે પ્રાણ જાય તે ભલે જાય પણ વસુમતીને જીવ બચાવો જ જોઈએ.” આમ વિચારી તેણે આખું વૃત્તાંત ધનાવહ શેઠને કહી દીધું. આ વૃત્તાંત સાંભળીને ધનાવહ તરત જ ભોંયરાના દ્વારની પાસે ગયા ભેંયરાનું તાળું તેડી નાખ્યું. દ્વાર ખેલ્યું અને વસુમતીને આશ્વાસનનાં વચને કહીને સાંત્વન આપ્યું.
चन्दनबालायाः
चरित वर्णनम्। सू०९६।।
॥२९
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२९२॥
कल्पमञ्जरी टीका
आश्वासनानन्तरं खलु स श्रेष्ठी गृहे स्वभवने मूलया पितृगृहगमनावसरे गुप्तस्थाने संरक्षितत्वाव किमपि भाजनं= पात्रं भक्तम् ओदनादिकं च कुत्रापि न पश्यति, केवलं पशुनिमित्तं पश्चर्थ निष्यादितान् कृतान् वाष्पितमाषान्= स्विन्नमाषान् 'वाकुला' इति भाषा प्रसिद्धान् तत्र पश्यति, तेबाष्पितमाषाः अन्यभाजनाभावे शूर्पे एव गृहीत्वा-आदाय तेन-धनावहेन भक्तार्थ भोजनार्थ वसुमत्यै समर्पिता: दत्ताः स्वयं च धनावहो निगडादिबन्धनच्छेदनार्थ लोहकारम् आकारयितुम् आहातुम् तद्गृहे अगच्छन् गतवान् । सा=निगडितहस्तपादा वसुमती च सवाष्पितमाघ-बाष्पितमापसहितं शूर्प हस्तेन गृहीत्वाऽचिन्तयत्-मनसि विचारितवती-इतः पूर्व मया किमपि दानम् अशनपानखाद्यस्वाद्यरूपं साधुभ्यो दत्वैव पारणकं कृतम् , अद्यतु=अस्मिन् दिने तु किमपि=किञ्चिदपि अशनादिकं मुनये न दत्वा कथं केन प्रकारेण पारयामि-पारणं करोमि ? में मम कीदृशः कथम्भूतो दुर्विपाकः= गर्हितकर्मफलम् , उदित: उदयावलिकायाम् उपस्थितः येन दुर्विपाकेन अहं ईदृशीम्==एतादृशीं दासीत्वादिरूपां
मूला जब अपने पिता के घर गई थी तो बरतन-मांड़े सब गुप्त जगह मे रख गई थी। अतएव सेठ को जल्दी में न कोई बरतन मिला और न भोजन ही कहीं दिखाई दिया। केवल जानवरों के लिये उबले हुए उड़द, जिन्हें लोकभाषा में 'बाकुला' कहते है, वही मिले। दूसरा वरतन न होने के कारण सूप में ही उन्हें लेकर धनावह सेठने वह वसुमती को दिये। सेठ स्वयं बेड़ी वगैरह को काटने के हेतु लुहार को बुलाने के लिये लुहार के घर चले गये। बंधे हुए हाथों-पैरों वाली वसुमती उबले हुए उड़द वाले सूप को हाथ में लेकर सोचने लगी-इस से पहले मैंने साधुओं को अशनपान खादिम और स्वादिम का दान देकर ही पारणा किया है, आज विना दान दिये पारणा कैसे करूँ ? कैसा गर्हित कर्म मेरे उदय में आया है, जिसके दुर्विपाक के कारण
મૂલા જ્યારે પિતાના પિતાને ઘેર ગઈ હતી ત્યારે વાસણ-કુસણુ બધું ગુપ્ત જગ્યાએ મૂકીને ગઈ હતી, તેથી શેઠને ઉતાવળમાં કઈ વાસણ પણ ન જડયું તેમ જ ભેજન પણ નજરે ન પડયું. ફક્ત તેને માટે બાફેલા અડદ જેને લેકભાષામાં “બાકળા” કહે છે તેજ મળ્યા. બીજુ વાસણ ન જડવાથી સૂપડામાં જ બાકળા લઈને ધનાવહ શેઠે વસુમતીને આપ્યા. અને શેઠ જાતે જ બેડી વગેરે તેડવાને માટે લુહારને બેલાવવા માટે લુહારને ઘેર ગયા. જકડાયેલ હાથ-પગવાળી વસુમતીએ બાફેલા અડદવાળું સૂપડું હાથમાં લઈને વિચાર્યું, “આ પહેલાં મેં સાધુએને અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમનું દાન દઈને જ પારણાં કર્યા છે, આજે દાન આપ્યા વિના પારણું કેવી રીતે કરૂં? કેવા ઉપાર્જિત કમને મારે ઉદય થયો છે કે જેના દવિ પાકને કારણે હું દાસીપણું વગેરે વગેરે ભેગવી આ દશા પામી
चन्दनबालायाः
चरित वर्णनम् । मासू०९६॥
તેનું
॥२९२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥२९३॥
दशाम अवस्था सम्प्राप्ता=लब्धवती। यदि-चेत् कस्मै अपि अतिथये-मुनये एतद् भक्त शूर्पस्थं वाष्पितमापरूपमशनं दत्वा पारणकं करोमि, ततः श्रेयः कल्याणं भवेत् । इति चिन्तयित्वा गृहदेहल्याः बहिः बहिर्भागे एक पाद-चरणं कृत्वा एकम् अपरं पाद-चरणं च अन्त: अन्तर्भागे कृत्वा मुनिमार्ग=मुनेरागमनं पश्यन्ती प्रतीक्षमाणा तिष्ठति। सैव वसुमती चन्दनस्येव श्रीखण्डचन्दनवत् शीतलस्वभावत्वेन शीतलप्रकृतितया 'चन्दनबाले' ति नाम्ना प्रसिद्धिं ख्याति प्राप्ता-लब्धवतीति |सू०९६॥
अंतिमो उवसग्गो मुलम्-तएणं से समणे भगवं महावीरे कोसंबीओ णयरीओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता जणवयविहारं विहरइ । तओ पच्छा भगवं बारसमं चाउम्मासं चंपाए णयरीए चउम्मासतवेणं ठिए, तो निक्खमिय छम्माणियाभिहस्स गामस्स बहिया उज्जाणम्मि काउसग्गे ठिए। तत्थ णं एगो गोवालो आगंतूण भगवं दट्टणं एवं वयासी-भो भिक्खू ! मम इमे बइल्ले रक्खउ त्ति कहिय गामम्मि गओ। गामाओ आगमिय बइल्ले न पासइ, भगवं पुच्छेइ-कत्थसे बइल्ला ?। झाणनिमग्गे भगवं न किंचि वयइ । तओ से पुचभव वेराणुबंधिकम्मुणा कुद्धी आसुरत्तो मिसिमिसेमाणो भगवश्री कष्णेमु सरगडनामस्स कढिणरुक्खस्स कीले निम्माय कुढारप्पहारेण अंतो निखणिय ते सिं उवरिभागे छेदी, जे ते न कोइ नाउं सकिज्जा न वि य निस्सारिउं । पहस्स इमो अट्ठारसमभवबद्धकम्मुणी उदओ समुवडिओ। दुरासो सो गोवालो तो निक्खमिय अन्नत्थ गओ। पह य तो निक्खमिय मज्ज्ञिमपावाए णयरीए भिक्खट्टाए अडमाणे सिद्धत्थ सेठि गिहमणुपवितु । तस्थ णं खरगाभिहो विजो अच्छइ, सो य पहुं दट्ट जाणीअ-जं एयस्स कण्णेसु केणवि सल्लाई निखायाई, तेणं एस पह मैं दासीपन आदि की इस दशा को प्राप्त हुइ हूँ, अगर मैं किसो मुनि को यह भोजन-रूप मे स्थित उड़द अशन-देकर पारणा करूँ तो मेरा कल्याण हो जाय। इस प्रकार विचार करके वह घर की देहली से एक पैर बाहर और दूसरा पैर अन्दर करके मुनि के आगमन की प्रतीक्षा करने लगी। वही राजकुमारी वसुमती श्रीखंड चन्दन के समान शान्त प्रकृति वाली होने के कारण 'चन्दनवाला' इस नाम से विख्यात हुइ ॥सू०९६॥ છું ! જે હું કોઈ મુનિને આ ભેજન–સૂપડામાં રહેલ બાફેલાં અડદ રૂપ અરાન-વહેરાવીને પારણું કરૂં તે મારું કલ્યાણ થઈ જાય. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે એક પગ ઘરના ઉમરની બહાર અને બીજો પગ અંદર રાખીને મુનિના આગમનની રાહ જોવા લાગી. એ જ રાજકુમારી વસુમતી શ્રીખંડ ચન્દન જેવી શાંત સ્વભાવવાળી હોવાથી તે "यनमाणा"ना नामथी प्रण्यात य. (२००६)
अन्तिमोहै पसर्ग का वर्णनम् ।
सू०९७॥
॥२९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ||२९४॥
कल्पमञ्जरी
टीका
अन्तिमो
अउलं वेयणं अणुभव इति । तए णं सो विज्जो सेटिं कही। पहू य गहियभिक्खे उज्जाणं समणुपत्ते। सो सेट्ठी विज्जो य उज्जाणे गमिय काउस्सग्गढियस्स पहुस्स कण्णेहितो महईए जुत्तीए ताई सल्लाई निस्सारेंति । जइ वि कीलगुद्धरणे पहुस्स दुस्सहा वेयणा संजाया, तहवि भगवं चरिमसरीरत्तणेण अनंतबलत्तणेण य तं उज्जलं तिच्वं घोरं कायरजणदुरहियास वेयणं सम्मं सही। तए णं से सेट्ठी विज्जो य ओसहोवयारेण तं नीरुयं काउं सयं गिहं गमी। तेण कुविच्चेण गोवालो मरिय नरयं गओ। सेट्ठी विज्जो य तेण मुह कम्मुणा बारसमे कप्पे उक्वन्ना इइ गंथंतरे ॥ सू० ९७॥
छाया-ततः खलु स श्रमणो भगवान महावीरः कौशाम्ब्या नगर्याः प्रति निष्क्राम्यति, प्रति निष्क्रम्य जनपदविहारं विहरति । ततः पश्चाद् भगवान् द्वादशं चातुर्मासं चम्पायां नगयो चतुर्मास तपसा स्थितः ततो निष्क्रम्य षण्मानिकाभिधस्य ग्रामस्य बाह्योद्याने कायोत्सर्गे स्थितः तत्र खलु एको गोपाल आगत्य भगवन्तं दृष्ट्रा एवमवादी-"भो भिक्षो! मम इमौ बलीवौं रक्षतु" इति कथयित्वा ग्रामे गतः। ग्रामात् आगत्य
अन्तिम उपसर्ग ___मूल का अर्थ-'तए णं से' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान महावीरने कौशाम्बी नगरी से विहार किया और विहार करते हुए वे जनपद में विचरने लगे। तत्पश्चात् भगवान् चौमासी तप के साथ चम्पानगरी में बारहवें चतुर्मास के लिए विराजे। तदनन्तर वहाँ से विहार कर षण्मानिक नामक ग्राम के बाह्य उद्यान में कायोत्सर्ग में स्थित हुए। वहाँ एक गुवाल आकर और भगवान् को देखकर इस प्रकार बोला'हे भिक्षु ! मेरे इन दोनों बैलोंकी रखवाली करना।' ऐसा कहकर गाँव में चला गया। गाँव से लोटने पर उसे
અંતિમ ઉપસર્ગ भूलन। मथ-'तएणं से' त्याहि. या पछी श्रम लगवान महावीर, अशा नारीमाथी विहा२ री, દેશના જુદા જુદા ભાગમાં વિચરવા લાગ્યાં. બારમું ચાતુર્માસ કરવા તેઓશ્રી ચંપાનગરીમાં પધાર્યાં ને ત્યાં ચૌમાસી તપની આરાધના કરી, આ ચાતુર્માસ પૂરું કર્યું. આ માસુ પસાર કર્યા પછી, તેઓ “માસિક” નામના ગામની બહાર ઉદ્યાનમાં કાસગ કરી સ્થિત થયાં. ત્યાં કોઈ એક ગોવાળ આવી ભગવાનને દેખતાં બોલવા લાગ્યો કે હે ભિક્ષુક ! તું આ મારા બન્ને બલદેનું રક્ષણ કરજે” આમ કહી તે ગામમાં રવાના થયે. ગામમાંથી પાછા વળતાં,
पसर्ग
वर्णनम् । सू०९७॥
॥२९४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२९५॥
कल्प. मञ्जरी टीका
बलीवद्दौं न पश्यति, भगवन्तं पृच्छति-कुत्र मे बलीमहौं । ध्याननिमग्नो भगवान् न किश्चिद् वदति । ततःस पूर्वभववैरानुबन्धिकर्मणा क्रुद्धः आशुरक्तः मिसमिसायमानो भगवतः कर्णयोः शरकटनाम्नः कठिनवृक्षस्य कीले निर्माय कुठारप्रहारेण अन्तर्निखन्य तयोरुपरिभागावच्छिनत् , येन ते न कोऽपि ज्ञातुं शन्कुयात् नापि च निस्सारयितुम् । प्रभोरयम् अष्टादशभवबद्धकर्मणउदयः समुपस्थितः। दुराशयः स गोपालः ततो निष्क्रम्यान्यत्र गतः प्रभुश्च ततो निष्क्रम्य मध्यमपापायां नगर्या भिक्षार्थाय अटन् सिद्धार्थश्रेष्ठिगृहमनुपविष्टः। तत्र खलु खरकाभिधो वैद्य आस्ते स च प्रभुं दृष्ट्वा अजानीत यत्-एतस्य कर्णयोः केनापि शल्ये निखाते, तेन एष प्रभुः बैल दिखाई न दिये। भगवान् से पूछा-'कहाँ है मेरे बैल ?' ध्यानमग्न भगवान् कुछ न बोले। तब उसने पूर्वभव के वैरानुबंधी कर्म के कारण क्रुद्ध होकर, लाल होकर और मिसमिसाते हुए शरकट नामक कठिन वृक्ष की दो कीलें बनाकर, भगवान के कानों में कुठार के प्रहार से अन्दर ठोक दी, और उनके बाहर के भागों को काट डाला, जिस से किसी को मालूम न हों और कोई निकाल भी न सके। प्रभु के यह अठारहवें भव में बाँधे हुए कर्म का उदय उपस्थित हुआ। वह दुराशय गुवाल वहाँ से निकल कर अन्यत्र चला गया।
भगवान् वहाँ से निकल कर मध्यम पापानगरी में भिक्षा के लिए अटन करते हुए सिद्धार्थ सेठ के गृह में प्रविष्ट हुए। वहाँ खरक नामक एक वैद्य था। उसने प्रभु को देखकर जान लिया कि इनके कानों में તે ગોવાળે બળદને જોયાં નહીં. તેથી તેણે ભગવાનને પૂછ્યું કે “હે સાધુ ! મારા બળદ કયાં ?” ધ્યાનમગ્ન પ્રભુએ કાંઈપણ જવાબ વાળે નહીં. આથી પૂર્વભવના વૈરાનુંબંધી કર્મના ચગે, તે ગોવાળ ક્રોધાયમાન થયો. ધથી લાલ પીળા થા, શકટ નામના કઠણ વૃક્ષની ડાળીમાંથી, બે ખીલાં બનાવ્યાં. આ ખીલાને ભગવાનના કાનમાં કુહાડાના ઘા વડે ઘાંચી મજબૂત કરી દીધા, ને તે ખીલાના બહાર દેખાતાં ભાગને કાપી નાખ્યાં. આમ કરવાનું કારણ એ હતું કે, આવા કાર્યની કેઈને જાણ થાય નહીં. તેમજ આવા બંધબેસ્તા ખીલાને કોઈ કાઢી પણ શકે નહિ. આવું નિકાચિત કર્મ, બ્રહ્માએ પોતાના અઢારમાં ભવમાં બાંધ્યું હતું. ને તેને ઉદય તેમને આ અંતિમ ભાવમાં જણાય. ને તેનું પરિપકવ ફળ પણ ભેગવવું પડયું.
આ દુરાશયી ગેવાળ ત્યાંથી નિકળી જઈ, કેઈ અજાણ્યા સ્થળે ચાલ્યો ગયો. ભગવાન અહીંથી નીકળી, મધ્યમ પાવા નગરીમાં ભિક્ષાથે અટન કરતાં કરતાં, સિદ્ધાર્થ શેઠને ત્યાં જઈ ચડ્યાં. આ શેઠને ત્યાં “ખરક' નામને એક વૈદ્ય હતું. તેણે પ્રભુને જોતાં જ કાનમાં ઠોકેલાં ખીલાને ઓળખી લીધાં. ને વિચાર કરતાં તેને ખ્યાલમાં આવ્યું
अन्तिमोपसर्ग वर्णनम्। ।।मू०९७॥
પણ ભગવ8
કાઈ અ
॥२९५॥
ને
ત્યાં જઈ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्पसूत्रे
मञ्जरी
॥२९६||
टीका
अतुलां वेदनामनुभवतीति । ततः खलु स वैद्यः श्रेष्ठिनमकथयत् । प्रमुश्च गृहीतभिक्षः उद्यानमनुमाप्तः। स श्रेष्ठो वैद्यश्च उद्याने गत्वा कायोत्सर्गस्थितस्य प्रभोः कर्णाभ्यां महत्या युक्त्या ते शल्ये निःसारयतः । यद्यपि कीलकोद्धरणे प्रभोः दुःसहा वेदना संजाता, तथाऽपि भगवान् चरमशरीरत्वेन अनन्तबलत्वेन च तामुज्ज्वलां तीवां घोरां कातरजनदुरध्यासां वेदनां सम्यक् असहत । ततः खलु स श्रेष्ठी वैद्यश्च औषधोपचारेण तं नीरूजं कृत्वा स्वगृहमगच्छताम्। तेन कुकृत्येन गोपालो मृत्वा सप्तमं नरकं गतः श्रेष्ठी वैद्यश्च तेन शुभकर्मणा द्वादशे कल्पे उत्पनौ इति ग्रंथान्तरे ॥सू०९७।
टीका-'तए णं से समणे' इत्यादि । ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः कौशाम्ब्याः नगर्याः प्रतिनिष्क्राम्यति-पतिनिःसरति प्रतिनिष्क्रम्य प्रतिनिःसृत्य जनपदविहारं देशविहारं विहरति । ततः पश्चात= किसीने कीलें ठोंक दी हैं। इस कारण प्रभु को अतुल वेदनाका अनुभव हो रहा है। तब उस वैद्यने सेठ से कहा। भगवान् भिक्षा ग्रहण करके उद्यान में आ गये। सेठने और वैद्यने उद्यान में जाकर कायोत्सर्ग में स्थित प्रभुके कानों से बड़ी युक्ति के साथ उन कीलों को निकाल दिया। यद्यपि कीलों के निकालने में प्रभु को दुस्सह वेदना हुई, तथापि चरमशरीरी और अनन्तबली होने के कारण भगवान ने उस जाज्वल्यमान, तीव्र, घोर और कायर जनों द्वारा असह्य वेदना को सम्यक् प्रकार से सह लिया। तत्पश्चात् वह सेठ और वैद्य
औषधोपचार से भगवान को निरोग करके अपने घर गये। उस कुकृत्य से गुवाल मर कर नरक में गया। तथा सेठ और वैद्य उस शुभ कर्मके कारण से बारहवें देवलोक में उत्पन्न हुए सू०९७॥
टीका का अर्थ-तत्पश्चात् वह श्रमण भगवान् महावीर कोशाम्बी नगरी से विहार किये और विहार कर કે, કઈ દુરાત્માએ જાણી જોઈને, દુઃખ દેવા નિમિત્ત આવું દુષ્ટ કાર્ય કર્યું છે. તેમજ પ્રભુને થતી અતુલ વેદના પણ, તેણે જાણી લીધી. આ દૃશ્ય પારખી વેચે તે વાત શેઠને કરી, ભગવાન ભિક્ષા ગ્રહણું કરી, ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. ને ત્યાં તેઓ પિતાના દૈનિક કાર્યક્રમ મુજબ કાર્યોત્સર્ગમાં ઉભા રહ્યાં. તેટલામાં શેઠ અને વૈદ્ય ત્યાં આવી પહોંચ્યાં ને પ્રભુના કાનમાંથી મુક્તિપૂર્વક ખીલા ખેંચી લીધા. આ ખીલા ખેંચાતી વખતે, પ્રભુને અસહ્ય વેદના થઈ તે પણ પ્રભુએ, આવી જાજવલયમાન તીક અને ઘર વેદનાઓને સમ્યફ પ્રકારે સહી લીધી. ખીલા કાઢયા, અને 5 ઔષધ ઉપચાર કરીને ભગવાનના કાને વેદનારહિત બનાવી શેઠ અને વિદ્ય ઘર તરફ વળ્યા. સારાનરસા કાર્યોને ઘાત-પ્રત્યાઘાત હોય જ છે. તદનુસાર પિતાનાં દુષ્કૃત્યાનું ફળ ભેગવવા, આ ગોવાળને નરકગતિમાં જવું પડયું. જ્યારે વૈદ્ય તેમ જ શેઠ શુભકાર્યોના ફળ રૂપે બારમાં દેવલેકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયાં. (સૂ૦૯૭)
ટકાને અથ–ચતુર્માસ પૂરું થયા બાદ તે સ્થળ છેડીને દેશના અન્ય સ્થળોએ વિહાર કરવાને સાધુઓનો
अन्तिमो
पसर्ग वर्णनम् । ॥सू०९७॥
॥२९६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥२९७॥
तदगन्तरं भगवान् श्रीवीरस्वामी द्वादशं चातुर्मासं चम्पायां नगयों चतुर्मासतपसा-मासचतुष्टयांवधिकेन तपसा स्थितः, चतुर्मासानन्तरं ततःचम्पानगरी तोनिष्क्रम्य षण्मानिकाभिधस्य षण्मानिकनामकस्य ग्रामस्य बाह्योद्याने कायोत्सर्गे स्थितः। तत्र खलु एकः कश्चित् गोपालः आगत्य भगवन्तं श्रीवीरस्वामिनं दृष्ट्वा एवं वक्ष्माणं वचनम् अवादीत् उक्तवान् तथाहि "भो भिक्षो ! मम इमौ=पुरतः स्थितौ बलीवदौं-वृषभौ भवान् रक्षतु इति एतद्वचनं कथायिता ग्रामे गतः। पश्चात् ततः पश्चात् ग्रामात् तत्र आगत्य स बलीवौं न पश्यति, ततो भगवन्तं श्रीवीरस्वामिनं पृच्छति-यद् भो भिक्षो । मे बलीवदी कुत्र गतौ? इति जिज्ञासायां कृतायामपि ध्याननिमग्न: ध्यानासक्तो भगवान् श्रीवीरस्वामी न किश्चिद् वदति-न किमप्युत्तरयति । ततः स पूर्वभववैरानुवन्धिकर्मणा क्रुद्धः-जातकोपःआशुरक्तःशीघ्रक्रोधारुणः मिसमिसायमानः क्रोधेन जाज्वल्यमानो भगवता श्रीवीरस्य कर्णयोः शरकटनामस्य जनपद-देश में विचरने लगे। तत्पश्चात् भगवान् वीरप्रभु बारहवें चौमासे में चम्पानगरी में विराजे और चार मासकी तपस्या की। चौमासा समाप्त हो जाने पर चम्पानगरी से विहार कर षण्मानिक नामक गांव के बाहरी बगीचे में कायोत्सर्ग में स्थित हुए। वह। एक गुवालने आकर भगवान् वीरप्रभुको देखा और इस प्रकार कहा-'हे भिक्षु । सामने खडे मेरे इन दोनों बैलों की रखवाली करना। यह वचन कह कर वह गाँव में चला गया। जब वह गुवाल गाव जाकर वापिस लौटा तो उसे वहाँ बल नजर नहीं आये। तब उसने भगवान् से पूछा-'भिक्षु, मेरे बैल कहाँ चले गये ?' इस प्रकार जिज्ञासा करने पर भी ध्यान में लीन भगवान ने कुछ उत्तर नहीं दीया। तब वह गुवाल पूर्व भव में बाँधे हुए वैरानुबंधी कर्म के उदय से कुपित हो उठा, एकदम ही क्रोध से लाल हो गया और क्रोध से जल उठा। उसने भगवान के दोनों कानों में शरकट આચાર છે. તે સદાચાર મુજબ ભગવાન પણ અન્ય સ્થાનમાં વિચારવા લાગે. કૌશામ્બી–ચંપાપુરી વિગેરે નગરીએમાં રહ્યા બાદ ભગવાન તે પ્રદેશમાં આવેલા “વમાનિક નામના ગામની બહાર કાયેત્સર્ગ કરી સ્થિર રહ્યા. અહીં તેમને છેલે ઉપસર્ગ આવ્યો, અને તે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભવે શખ્યા પાલકના કાનમાં રેડેલા શીશાનું પરિપકવ ફળ હતું. નિકાચિત કર્મ બાંધતી વખતે જે ભાવે દ્વારા બંધાયું હોય તે ભાવેના રસ રૂપે જ આ કર્મ પરિણમે છે. તેના રસમાં કઈ ફેરફાર પડતો નથી, છતાં જે આત્મા વીય ફેલવે તે તેના અનુભાગમાં ફેર પડે છે. આ ફેર એટલે કે રસની તીવ્રતા મદતામાં ફેરવાઈ જાય છે. પણ રસ તદન ઉડી જતો નથી. નિકાચિત કર્મવાળાની ગતિ કરતી નથી, પણ જાતિ કરી શકે છે. નરકનાં સ્થાને સાત જાતનાં બતાવેલાં છે. તે સ્થાનેની કક્ષા આત્મવીય વડે નીચે આવી શકે છે, પરંતુ ગમે તેવા પ્રયાસ દ્વારા પણ નરકગતિથી મુક્ત થવાનું નથી.
पसर्ग वर्णनम्। ॥०९७॥
॥२९७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्र ||२९८ ||
晚安漫漫漫漫
कठिनवृक्षस्य कीले= कीलकद्वयं निर्माय कृत्वा कुठारमहारेण = कुठारपृष्ठापातेन अन्तः = कर्णाभ्यन्तरे निखन्य = वेश्य तयोः = निखातयोः कीलकयोः उपरिभागौ-कर्णविवरतो बहिर्भूतभागौ अच्छिनत् = कुठारेण छेदितवान् । येन हेतुना ते = कर्ण निखाते कीलके न कोऽपि = कश्चिदपि दृष्ट्वा ज्ञातुं शक्नुयात् नापि च निस्सारयितुं =अपनेतुं शक्नुयात् । प्रभोः= श्री वीरस्वामिनः अयम् - एषः अष्टादशभवबद्धकर्मण: = अष्टादशे भवे= त्रिपृष्ठवासुदेवजन्मनि शय्यापालकस्य कर्णयोरुत्कलित शीशकद्रवनिक्षेपणेन बद्धस्य = उपार्जितस्य कर्मणः उदयः = उदयोवलिकायां प्रवेशः समुपस्थितः जातः । दुराशय: = दुरात्मा स गोपालः ततः तस्मात् स्थानात् निष्क्रम्य = निर्गत्य अन्यत्र गतः । प्रभु श्रीवीरस्वामी च ततः = षण्मानिकग्रामस्य बाह्योद्यानात् निष्क्रम्य = निःसृत्य मध्यमपापायाम् = मध्यमपापानामिकायां नगर्या भिक्षार्थाय = भिक्षार्थम् अटन = भ्रमन् क्रमेण सिद्धार्थश्रेष्ठिगृहम् अनुप्रविष्टः । तत्र - सिद्धार्थश्रेष्ठिगृहे खलु प्रयोजनवशादागतः खरकाभिधः = खरकनामावैद्यः = चिकित्सकः आस्ते= तिष्ठति । स च प्रभुं दृष्ट्वा अजानित = ज्ञातवान् यत् एतस्य=श्रीवीरस्य कर्णयोः कर्णद्वये केनापि दुर्जनेन शल्ये = कीले निखाते = कर्णविवराभ्यन्तरे प्रवेशिते, तेन=कील नामक कठिन वृक्षकी दो कीलें बनाकर तथा कुल्हाडे के पिछले भाग से ठोंक ठोंक कर गाड दीं। कानों के भीतर ठोंकी हुइ कीलों के बाहर निकले हुए सिरे उसने कुल्हाडे से काट डाले, जिस से देखनेवाला देख न सके कि कानों में कीले ठोंकी हुइ है और वह कीले निकल भी न सकें । भगवान ने अठारहवें भव में जो कर्म बाँधे थे, उनका यह फल था । उस भव में वह त्रिपृष्ठ वासुदेव थे । उन्होंने शय्यापालक के कानों में उकलता हुआ शीशेका रस डलवाया था। वही कमें अब उदय में आया ।
दुष्टाशय वह गुवाल उस स्थान से निकल कर दूसरी जगह चला गया। भगवान् वीरप्रभुने मानिक ग्राम से निकल कर मध्यमपावा नामक नगरी में भिक्षा के लिए भ्रमण करते हुए अनुक्रम से सिद्धार्थ नामक सेठ के घर में प्रवेश किया। सिद्धार्थ सेठ के घर खरक नामक वैद्य किसी प्रयोजन से आया था । उसने प्रभु को देखकर जान लिया कि इनके कानों के अन्दर किसी दुर्जनने कीलें ठोक दी हैं। कीलें ठोंकने के નિદ્ધત્ત કર્માનુ જડ ઉ ંડુ હેતુ નથી, તેથી તે નિર્મૂલ કરી શકાય છે. પણ નિકાચિત કર્મોને જડમુળથી કાઢી શકાતાં નથી. પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાગ અને પ્રદેશ એ ચાર ભેદ છે. નિન્દ્વત કર્મોમાં આ ચારે પ્રકારો ભસ્મીભૂત થઈ શકે છે, જ્યારે નિકાચિતમાં પ્રદેશવેદન જરૂર રહે છે. ભગવાને પૂર્વે બાંધેલાં નિકાચિત કર્મ આ ભવે તે મૂળ રસમાં ઉદય આવ્યું અને તેના ફળ રૂપે તેમના કાનમાં ખીલા ઠોકાયા.
ક` બરાબર ભાગવાઈ રહ્યુ અને તેને અંતે આવતાં સિદ્ધાર્થી શેઠ અને વૈદ્યનુ મિલન થયું. આ બન્ને ધર્માત્માનાં મન ભગવાનનુ દુઃખ જોઇ ઘણા જ વિહવલ થયા. ખીલા પણ એવી રીતે નાખવામાં આવ્યા હતા કે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
श्रीकल्पटीका
अन्तिमोपसर्ग
वर्णनम् ।
॥ सू०९७॥
॥२९८॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
सूत्रे
॥२९९॥
टीका
निखननेन एषः अयं प्रभुः श्रीवीरस्वामी अतुलां निरुपमा दुःसहां वेदनांव्यथाम् अनुभवति इति । ततः खलु सः= खरकनामावैद्यः श्रेष्टिनं सिद्धार्थम् अकथयत्-श्रीवीरव्यथावृत्तांतं निवेदितवान् । प्रभुश्च गृहीतभिक्षासन उद्यानम्= उपवनम् समनुप्राप्तः आगतः । इतश्च सःसिद्धार्थनामकः श्रेष्ठी खरकनामा-वैद्यश्च उद्याने उपवने गत्वा कायोत्सर्गस्थितस्य प्रभोः श्रीवीरस्वामिनः कर्णाभ्यां कर्णद्वयात् महत्त्या अति कौशलवत्या युक्त्या ते कर्णनिखाते शल्ये= कीलके निस्सारयत: बहिष्कुरुतः। यद्यपि कीलकोद्धरणे कर्णविवरतः कीलकबहिष्करणे प्रभोः श्रीवीरस्वामिनः दुःसहा-कष्टेन सहनीया वेदना-पीडा संजाता, तथाऽपि भगवान् श्रीवीरस्वामी चरमशरीरत्वेन अनन्तबलत्वेन च ताम् उज्ज्वलाम् उत्कृष्टाम् तीव्राम् उग्राम् धोरां भयङ्कराम् कातरजनदुरध्यासाम्-कातरजनैः अधीरपुरुषैः वेदनां सम्यक असहत सोढवान । ततःकीलकनिःसारणानन्तरं खलु सिद्धार्थनामा श्रेष्ठी वैद्यः खरकश्च औषधोपचारेण= कारण भगवान् अनुपम और दुस्सह वेदनाका अनुभव कर रहें हैं। खरक बैद्यने यह बात सिद्धार्थ सेठ से कही। भगवान भिक्षा ग्रहण करके उद्यान में चले गये।
इधर सिद्धार्थ नामक सेठ और खरक वैद्य-दोनों उद्यान में पहुँचे। भगवान् कायोत्सर्ग में स्थित थे। उन्हों ने अत्यन्त कुशलतापूर्ण युक्ति से भगवान के दोनों कानों में से ठोकी हुई वह कीलें निकालीं। यद्यपि दोनों कानों में से कीलें बाहर निकालने में भगवान को अतीव दुस्सह व्यथा हुई फिर भी चरमशरीरी अर्थात् तदभवमोक्षगामी होने तथा अनन्त बल से संपन्न होने के कारण भगवान् ने उस उत्कृष्ट, उग्र भयानक और अधीर पुरुषों द्वारा असह्य वेदना को भलीभाँति सहन कर लिया। सिद्धार्थ सेठ और खरक वैद्य औषधोદેખનારને તે કાનના શણગાર રૂપ લાગે ! કોઈને પણ આ વેદનાનું સ્વરૂપ સમજાયું નહિ. ફક્ત આ બે જ પુણ્યશાળી પુરુષને ભગવાનની વેદનાની પીડા સમજાઈ. આથી યુક્તિ-પ્રયુક્તિ વડે કાનમાથી ખીલાઓને બહાર કાઢી નાખ્યા કાઢતી વખતે ભગવાનના મુખમાંથી નીકળેલી ચીસ એટલી વેદનાપૂર્વકની તીવ્ર હતી કે આસપાસનાં પ્રાણી એ પ્રજી ઉઠયાં. લેકેક્તિ એ પ્રમાણે હતી કે ભગવાને પાડેલી ચીસથી પાસેના પર્વતમાં ચિરાડ પડી ગઈ. એવી પ્રબલ વેદના પ્રભુ તે સમયે ભોગવી રહૃાા હતા. સંયમી મુનિઓની શુશ્રુષા તીર્થકર શેત્ર પણ બંધાવી આપે છે; પ્રખર સંયમી મુનિ હોય, સાધનામાં ઓતપ્રેત થયેલ હોય, તેમની સેવા કરવાવાળી વ્યક્તિ, ત્યાગ ભાવની ઇરછુક અને પિષક હોય તે જરૂર પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધાય તે નિશ્ચિત વાત છે. આ બંને પુણ્યાત્માએ યથા સમયે મરણ પામી, અચુત નામના બારમાં દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા.
अन्तिमो
पसर्ग वर्णनम् । ॥सू०९७॥
॥२९९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
श्रीकल्पमञ्जरी
सुत्रे
॥३०॥
टीका
अन्तिमो
औषधप्रयोगेण तं-श्रीवीरस्वामिन नीरुजनिय॑थं कृत्वा स्व-निजं गृहम् अगच्छताम् गतवन्तौ। तेन कुकृत्येन गोपालः कालावसरे मृत्वा सप्तकं नरकं गतः। श्रेष्ठी-सिद्वार्थः वैद्यःखरकश्वेमौ द्वौ कालावसरे कालं कृत्वा तेन शुभकर्मणा-पुण्यकर्मणा द्वादशे कल्पे-अच्युताख्ये देवलोके उपपन्नौ-देवत्वेनोत्पन्नौ ॥सू०९७॥
मूलम्-तएणं से समणे भगवं महावीरे इरियासमिए, जाव गुत्त बंभयारी, अममे, अकिंचणे, अकोहे, अमाणे, अमाए, अलोहे संते, पसंते, उपसंते, परिणिबुए, अणासवे, अग्गये, छिण्णगंथे, छिण्णसोए, निरुवलेवे, आयहि , आयाहए, आयजोइए, आयपरकमे, समाहिपत्ते, कंसपायंवमुक्कतोए, संख इव निरंजणे, जीवो इव अप्पडियगई, अञ्चकणगंविव जायसवे, आदरिसफलगमिव पागडभावे, कुम्मोव्व गुर्तिदिए, पुक्खरपत्तंब निरुवले वे, गगणमिव निरालंबणे, अणिलोव्व निरालए, चंदोइव सोमलेसे, सूरो इव दित्ततेए, सागरो इव गंभीरे, विहगो इव सव्वओ विप्पमुके, मंदरी इव अपकंपे, सारयसलिलंब सुद्धहियए, खम्गिविसाणंव एगजाए, भारंडपक्खीव अप्पमत्ते, कुंजरो इव सोंडीरे, वसभी इव जायस्थामे, सीहो इव दुद्धरिसे, वसुंधरेव सव्वफाससहे, मुहुयहुयासणो इव तेयसा जलते वासावासवजं अट्ठसु गिम्ह हेमंतिएसु मासेमु गामे २ एगरायं जयरे २ पंचरायं वासीचंदणकप्पे समलेटुकंचणे समसुहदुहे इह लोगपरलोग अप्पडिबद्ध आडिने संसारपारगामी कम्मणिग्यायणटाए अब्भुहिए विहरइ, नस्थिणं तस्स भगवओ कत्थइ पडिबंधे । पचार से भगवान् महावीर को नीरोग करके अपने २ घर चले गये। इस पापकर्म के कारण वह गुवाल मृत्यु के अवसर पर मर कर सातवें नरक में गया। सेठ सिद्धार्थ और खरक वैद्य दोनों यथासमय शरीरत्याग कर उस पुण्य कर्म के उदय से बारहवें अच्युत नामक देवलोक में देवरूप से उत्पन्न हुए ॥ सू० ९७॥
વેરને સ્વભાવ કરેળીયાની લાળ જે હોય છે. જેમ કરેળીયાની લાળ બહાર નીકળતાં વધવા જ માંડે છે. અને તેને આરેતારે આવતું નથી, અને તેમાં સપડાયેલ જીવજંતુ તેમાંથી કોઈ કાળે નીકળી શકતું નથી. તે પ્રમાણે વેરની પરંપરા વધતી જ રહે છે અને તે વૈરાનુબંધી કમે એક પછી એક બંધાતા બંને ભેગવાતા જાય છે. માટે વેરને બદલે વાળવાની ઇચ્છા ન રાખવી; પરંતુ તેની ક્ષમાપના કરતાં તે નિમ્ળ અને નિર્જીવ થઈ જાય છે. બીજ બળી ગયા પછી જેમ તેનામાંથી અંકુરો ફૂટતા નથી તેજ પ્રમાણે વેરનું ઉપશમ થતા તે શમી જાય છે, માટે જે જે ભવમાં વેરે ઉત્પન્ન થયાં હોય તે સર્વેનું ઉપશમ માનવ ભવમાં વિવેક અને સમજણપૂર્વક કરી નાખવું જોઈએ. અન્ય ભમાં આવી સામગ્રી હોતી નથી, તેમ જ જીવને પણ ક્ષયોપશમભાવ માનવભાવ એટલે તે નથી. (સૂ૦૯૭)
पसर्ग
वर्णनम् । || सू०९७॥
॥३०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३०॥
एवं विहेणं विहारेणं विहरमाणस्स भगवओ अणुत्तरेण णाणेण अणुत्तरेण दसणेण अणुत्तरेण तवेण अणुत्तरेण संजमेण अणुत्तरेण उठाणेण अणुत्तरेण कम्मेण अणुत्तरेण बलेण अणुत्तरेण वीरिएणं, अणुत्तरेण पुरिसकारण अणुत्तरेण परक्कमेण अणुत्तराए खंतीए अणुत्तराए मुत्तोए अणुत्तराए लेसाए अणुत्तरेण अजवेण अणुत्तरेण मद्दवेण
कल्पअणुत्तरेण लाघवेण अगुत्तरेण सच्चेग अणुतरेण झाणेग अणुत्तरेण अज्झवसाणेण अप्पाणं भावमाणस्स बारसवासा
मञ्जरी तेरस पक्खा वोइकता। तेरसमस वासस्स परियाए घट्टमाणाणं जे से गिम्हाणं दोचे मासे चउत्थे पक्खे टीका वइसाह सुद्धे, तस्स णं वइसाह सुद्धस्स नवमी पक्खेणं जंभियाभिहस्स गामस्स बहिया उजुवालियाए णईए उत्तरकूले सामगामिहस्स गाहावइस्स खित्तम्मि सालरुक्खस्स मूले रति काउस्सग्गे ठिए। तत्थणं छउमत्थावत्थाए अंतिमराइयंमि भगवं इमे दस महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुदे । तं जहा
एगं च णं महं घोरदित्तस्वधरं तालपिसायं पराजियं सुविणे पासित्ताणं पडिबुद्धे १। एवं एगं च णं महासुकिल पक वर्ग पुंसकोइलं २, एगं च णं महं चित्तविचित्त पक्रवगं पुंसकोइलं ३, एगं च णं महंदामयुगं सनरयणामयं ४, एगं च णं महं सेयं गोवग्गं ५, एगं च णं महं पउमसरं सबओ समंता कुसुमियं ६, एगं भगवतो च णं महं सागरं उम्मिवीइसहरस कलियं भुयाहि तिण्णं ७, एगं च णं महं दिणयरं तेयसा जलंतं ८ एगं च विहार णं महं हरिवेरुलियवनाभेणं नियगेणं अंतेणं माणुमुत्तरं पञ्चयं सन्चो समंता आवेढियपरिवेढियं ९ एगं च वर्णनम् । णं मह मंदरे पम्पए मंदरचूलियार उवरिं सीहासणवरगयं अप्पाणं सुविणे पासित्ताणं पडिबुद्धे १० ॥सू०९८।।
॥सू०९८॥ __छाया-ततः खलु स श्रमणो भगवान महावीरः ईर्यासमितो यावद् गुप्तब्रह्मचारी अममोऽकिञ्चनोऽक्रोधोऽमानो हो ऽमायोऽलोभः शान्तः प्रशान्तः उपशान्तः परिनिर्वतः अनास्रवः अग्रन्थः छिन्नग्रन्थः छिन्नस्रोता निरुपलेपः आत्मस्थितः आत्महित: आत्मज्योतिष्कः आत्मपराक्रमः समाधिपाप्तः कांस्यपात्रमिव मुक्ततोयः, शङ्ख इव
मूल का अर्थ--'तएणं से' इत्यादि । तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर ईर्यासमिति से सम्पन्न, यावत्मा गुप्त ब्रह्मचारी, निर्मम, अकिंचन, क्रोधहीन, मानहीन, मायाहीन, शान्त, प्रशान्त, उपशान्त, परिनिर्वृत्त, आस्रवरहित, छिन्नग्रन्थ छिन्नस्रात, निरुपलेप, आत्मस्थित, आत्महित, आत्मज्योतिष्क, आत्मपराक्रम, समाधिमाप्त,
॥३०॥ भूजना अय-'तपणं से calle-या समिति सपन, लाषा समिति Allag! गुरथी सपन्न भने सुस ब्रह्मयारी, निभ, मयिनी, मोधी, सभानी, अमायावी, निसली, शांत, raid, Guid पनिवृत्त, निरासपी, અગ્રન્થી, છિન્નગ્રન્થી, છિન્નોતી, નિલેપી, આત્મસ્થિત, આત્મહિતેચ્છ, આત્મપ્રકાશક,-આત્મવીર્યવાન, સમાધિ પ્રાપ્ત
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥३०२॥
टीका
निरञ्जनः, जीन इवापतिहतगतिः, जात्यकनकमिव जातरूपः, आदर्शफलकमिव प्रकटभावः, कर्मइव गुप्तेन्द्रियः, पुष्करपत्रमिव निरुपलेपः, गगनमिव निरालम्बनः, अनिल इव निरालयः, चन्द्र इव सौम्यलेश्यः, सूर इच दीप्ततेजाः, सागर इव गम्भीरः, विहग इच सर्वतो विषमुक्तः, मन्दर इव अप्रकम्पः, शारदसलिलमिव शुद्धहृदयः, खड्गिविषाणमिव एकजातः, भारण्डपक्षीव अप्रमत्तः, कुञ्जर इव शौण्डीरः, वृषभ इत्र जातस्थामा, सिंह इच दुर्द्धर्षः, वसुन्धरेव सर्वस्पर्शसहः, सुहुत हुताशन इव तेजसा ज्वलन् वर्षावासबर्जुमष्टासु ग्रेष्म हेमन्तिकेषु मासेषु ग्रामे २ एकरात्रं नगरे २ पञ्चरात्रं वासीचन्दनकल्पः समलोष्टकाश्चनः समसुखदुःखः इव लोकपरलोकाप्रतिबद्धः अप्रतिज्ञः संसार पार गामी कर्मनिर्यातनार्थाय अभ्युत्थितो विहरति, नास्ति खलु तस्य भगवतःकुत्रचित प्रतिबन्धः। कांसे के पात्र के समान स्नेह-वर्जित, शंख के समान निरंजन, जीव के समान अव्याहत गति वाले, उत्तम स्वर्ण के समान देदीप्यमान, दर्पण के समान तच्चों को प्रकाशित करने वाले, कच्छप के समान गुप्तेन्द्रिय, कमल-पत्र के समान उपलेप-विहीन, आकाश के समान, निरवलम्बन, पवन के समान आलयविहीन, चन्द्रमा के समान सौम्य लेश्या वाले, सूर्य के समान देदीप्यमान तेज से युक्त, सागर की तरह गंभीर, पक्षी के समान सर्वतः विषमुक्त, सुमेरु की तरह अकम्प, शरद ऋतु के जल के समान स्वच्छ-हृदय, गैडे के सींग के समान अद्वितीयजन्म लेनेवाले, भारण्ड पक्षी के समान अप्रमत्त, गज के समान वीर, वृषभ के समान वीर्यवान् , सिंह के समान अजेय, पृथ्वी के समान समस्त स्पर्टी को सहने वाले, अच्छी तरह होमी हुई अग्नि के समान तेज से जाज्वल्यमान, वर्षाकाल के सिवाय ग्रीष्म और हेमन्त के आठ महीनों में ग्राम में एक रात्रि और नगर में पाच रात्रि तक रहनेवाले, वासी-चन्दन के समान, मिट्टी और स्वर्ण को समदृष्टि से देखनेवाले, सुख-दुःख में समान, इहलोक-परलोक में अनासक्त, अप्रतिज्ञ, संसार पारगामी और कर्मों को नष्ट करने के लिए पराक्रमशील होकर विचरते थे। भगवान् को कहीं भी प्रतिबन्ध नहीं था। નિઃસ્નેહી, નિરંજન, અવ્યાહતગતિ, દેદીપ્યમાન, તત્વપ્રકાશક, ગુપ્તેન્દ્રિય, નિર્લિપ્ત, નિરાવલંબી, નિરાલયી, સૌમ્પલેક્ષા तेजस्वी, जलीर, सप्ता, विप्रभुत, मध, २५२७४ायी, मद्वितीय, अप्रमत्त, वीर, पियवान्, मय, सह જાજ્વલવમાન, વર્ષાકાલ સિવાય ગ્રીષ્મ અને હેમંતના આઠ મહીનામાં ગામમાં એક રાત્રિ અને નગરમાં પાંચ રાત્રિ સુધી રહેવાવાળા, વાસી ચદન સમાન, માટી અને સોનાને સમાન દૃષ્ટિએ જેનાર, સુખદુઃખમાં સમાન, ઈહલેક પરલેકની આસક્તિ રહિત, અપ્રતિજ્ઞ, સંસાર પરિગામી, પરાક્રમશીલ એવા ઉપરોકત ગુણવાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, વિચારવા લાગ્યા. પ્રભુને ક્યાંય પણ પ્રતિબંધ હતો નહિ.
भगवतो विहार वर्णनम् । ॥९०९८॥
||३०२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત લગ
श्रीकल्पसूत्रे 1130311
OECD=1
एवंविधेन विहारेण विहरतो भगवतः अनुत्तरेण ज्ञानेन अनुत्तरेण दर्शनेन अनुत्तरेण तपसा अनुत्तरेण संयमेन अनुत्तरेण उत्थानेन अनुत्तरेण कर्मणा अनुत्तरेण बलेन अनुत्तरेण वीर्येण अनुत्तरेण पुरुषकारेण अनुत्तरेण पराक्रमेण अनुत्तरया क्षान्त्या अनुत्तरया मुक्तया श्रनुत्तरया लेश्यया अनुत्तरेण आर्जवेन अनुत्तरेण मार्दवेन अनुतरेण लाघवेन अनुत्तरेण सत्येन अनुत्तरेण ध्यानेन अनुत्तरेण अध्यवसानेन आत्मानं भावयतो द्वादशवर्षाः त्रयोदशपक्षा व्यतिक्रान्ताः । त्रयोदशस्य वर्षस्य पर्याये वर्तमानानां यः स ग्रीष्माणां द्वितीयो मासः चतुर्थः पक्षः इस प्रकार के बिहार से विचरते हुए भगवान् को अनुत्तर (सर्वोत्तम ) ज्ञान, अनुत्तर दर्शन, अनुत्तर તપ, અનુત્તર સંયમ, અનુત્તર ઉત્થાન, અનુત્તર ક્રિયા, પ્રવ્રુત્ત ય, બન્નુત્તર ત્રીય, અનુત્તર પુજા, અનુત્તર્ પામ, અનુત્તર ક્ષમા, અનુત્તર નિયંમિતા, અનુત્તર છેવા, અનુત્તા ગાર્ગવ, પ્રવ્રુત્ત માત્ર, અનુત્તર જાધવ, अनुत्तर सत्य, अनुत्तर ध्यान तथा अनुत्तर अध्यवसाय से आत्मा को भावित करते करते बारह वर्ष और तेरह पक्ष व्यतीत हो गये । भगवान् की दीक्षा के तेरहवें वर्ष के पर्याय में वर्तमान ग्रीष्म ऋतु का जो दूसरा मास અહીં નિઃસ્નેહી આદિ શબ્દોના અર્થ કરવામાં આવે છે—
ભગવાન, કાંસાના પાત્ર સમાન સ્નેહવર્જિત હોવાથી, તેએ નિ:સ્નેહી કહેવાયા. શું ખ સમાન મળરહિત હાવાથી તે નિરજન કહેવાયા. જીવની સમાન હોવાથી અન્યાહુતગતિ કહેવાયા. ઉત્તમ સુવ`સમાન તેમની કાયા હાવાથી તેઓ દેદીપ્યમાન કહેવાયા. દત્રુ સમાન તત્વો ને પ્રાશીત કરવાવાળા હોવાથી, તે તત્વ પ્રકાશક કહેવાયા. કાચબાની સમાન ઇન્દ્રિયાને ગેાપવાવાળા હોવાથી તેએ ગુપ્તેન્દ્રિય કહેવાયા. કમલપત્રની માફક લેપ રહિત હોવાથી નિલિમ *હેવાયા. આકાશ માફક આધાર-વિનાના હોવાથી, તે નિરાવલંબી કહેવાયા. પત્રનની સમાન ઘરવગરના હાવાથી નિરાલયી કહેવાયા. ચંદ્રમા સમાન સૌમ્ય હોવાથી તેઓ સૌમ્યલેશ્યી ગાયા, સૂના તેજ જેવુ તેમનુ તેજ હોવાથી તેઓ તેજસ્વી લેખાયાં. સાગર સમાન હાવાથી ગ’ભીર ગણાયા, પક્ષી સમાન ગમે ત્યાં જઈ શકવાવાળા હોવાથી તેઓ સતા વિપ્રમુત કાઇપણ જાતની રૂકાવટ-વગરના લેખાયા, સુમેરૂની સમાન નિશ્ચયમાં અાલ હેાવાથી અકપ-મનાયા, શરઋતુના જળ જેવા સ્વચ્છ હૃદયવાળા ગણાતા, ગેડાના શીગડાની સમાન અદ્વિતીય—એક જન્મ લેનાર કહેવાયા; ભાર'ડપક્ષી સમાન જાગૃત હાવાના કારણે તે અપ્રમત્ત ગણાયા, ગજ જેવા હાવાથી ‘વીર' કહેવાયા; વૃષભ સમાન હોવાથી વીય વાન્-પરાક્રમી-કહેવાયા, સિ'હુ સમાન જોરદાર હોવાથી અજેય ગણાયાં; પૃથ્વી સમાન સના ભાર ખમવાવાળા હોવાથી તેઓ સવ સહુ-સહનાવી મનાયા. ઘી હામેલા અગ્નિ જેવા તેજસ્વી હાવાથી જાજવલ્યમાન ગણાયા; વર્ષાકાળ સિવાયના ગ્રીષ્મ અને હેમંતના આઠ મહીનાઓમાં ગામમાં એક રાત્રિ અને નગરમાં પાંચ રાત્રિ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
鄭駕真藏路藏藏漫漫漫
૫
मञ्जरी
टीका
भगवतो
विहार
નમ્।
।। ०९८ ॥
॥૨૦॥
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प.
श्रीकल्प॥३०४॥
मञ्जरी
टीका
भगवतो दशमहान
वैशाखशुदः, तस्य खलु वैशाखशुद्धस्य नवमीपक्षे खलु ऋम्भिकाभिधस्य ग्रामस्य बाये ऋजुपालिकाया नद्या उत्तरकूले सामगाभिधस्य गायापतेः क्षेत्रे शालवृक्षस्य मूले रात्रि कायोत्सर्ग स्थित । तत खलु छद्मस्थावस्थाया अन्तिमरात्रे भगवान् इमान् दशमहास्वमान् दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः। तद्यथा
एकंच खलु महान्तं घोरं दीमरूपधरं तालपिशाचं पराजितं स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः १। एवमेकं च खलु महाशुक्लपक्षकं पुंस्कोकिलम् २, एकंच खलु महान्तं चित्रविचित्र पक्षकं पुंस्कोकिलम् ३। एकं च खलु और चौथा पक्ष-वैशाख शुक्ल पक्ष था, उस वैशाख शुक्ल पक्ष की नौवींके दिन भगवान् जूंभिक नामक ग्राम के बाहर, ऋजुपालिका नदी के उत्तर किनारे, सामग नामक गाथापति के खेत में,सालवृक्ष के नीचे, रात्रि में, कायोत्सर्ग में स्थित हुए। छद्मस्थ अवस्था की उस अन्तिम रात्रि में भगवान् यह दस महास्वम देखकर प्रतिबुद्ध हुए। वे स्वप्न ये हैं
(१) एक महान् घोर दीप्त रूप धारी तालपिशाच को स्वप्न मे पराजित देखकर प्रतिबुद्ध हुए। (२) इसी प्रकार एक अत्यन्त सफेद पंखोवाले पुरुष जातीय कोकिल को देखकर प्रतिबुद्ध हुए। (३) एक विशाल સુધી રહેવાવાળા અપકારી ને ઉપકારી માનવાથી સુવાસિત ચંદન સમાન, માટી અને સેનાને સમાન દષ્ટિથી જોનાર, સુખદુઃખમાં સમાન, ઈહલોક પરલોકની આસકિત રહિત અપ્રતિજ્ઞ-કોઈપણ જાતની પ્રતિજ્ઞા વગરના, સંસારના પારગામી અને આકર્મોને નાશ કરવા માટે પરાક્રમશીલ કહેવાયા.
ઉપરના ગુણેથી વિરાજિત એવા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કેવા કેવા અધ્યવસાયથી આત્માને ભાવિત કરતા હતા तो छ 5, अनुत्तर-(सवोत्तम) ज्ञान, अनुत्त२ शन, अनुत्तर त५, मनुत्त२ सयभ, अनुत्तर उत्थान, मनुत्तर ક્યિા, અનુત્તર બળ, અનુત્તર વીય, અનુત્તર પુરુષકાર, અનુત્તર પરાક્રમ અનુત્તર ક્ષમા, અનુત્તર નિર્લોભતા, અનુત્તર લેશ્યા, અનુત્તર આર્જવ, અનુત્તર માવ, અનુત્તર લાઘવ, અનુત્તર સત્ય, અનુત્તર ધ્યાન અને અનુત્તર અધ્યવસાય વડે પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા હતા. આવી રીતે આત્માને ભાવિત કરતાં, કરતાં તેમને બાર વર્ષ અને તેર પખવાડીયાં પસાર થઈ ગયાં. દીક્ષા પર્યાયના તેરમા વર્ષે ગ્રીષ્મ ઋતુને બીજે માસ અને ચોથું અઠવાડિયું એટલે વૈશાખ સુદ નવમીને દિવસ ચાલતું હતું. ભિક નામના ગામની બહાર, ત્રાજુ પાલિકા નદીના ઉત્તર કિનારે, સામગ નામના ગાથા પતિના ક્ષેત્ર મધ્યે, સાલ વૃક્ષની નીચે, રાત્રીના સમયે કાત્સર્ગમાં તેઓ સ્થિત થયા. આ છદ્મસ્થ અવસ્થાની છેલ્લી રાત્રી હતી. આ રાત્રીના સમયે, ભગવાને દશ મહાસ્વપ્ન જોયાં, અને જોતાની સાથે તેઓ પ્રતિબુદ્ધ થયા. તે સ્વપ્ન આ પ્રમાણે હતાં–
સ્વપ્નનું જ્ઞાન-(૧) એક મહાન અઘરી દીપ્તરૂપધારી તાલપિશાચને સ્વપ્નમાં પિતે હરાવ્યું છે એમ ભગવાને
स्वप्न
दर्शन वर्णनम् । सू०९८॥
॥३०४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सत्र
कल्पमञ्जरी टीका
||३०५॥
महद् दामद्विकं सर्वरत्नमयम् ४, एकं च खलु महान्तं श्वेतं गोवर्गम् ५, एकं च खलु महत् पद्मसरः सर्वतः समन्तात् कुसुमितम् ६, एकं च खलु महान्तं सागरम् ऊर्मिवीचिसहस्रकलितं भुजाभ्यां तीर्णम् ७, एकं च खलु महान्तं दिनकर तेजसा ज्वलन्तम् ८, एकं च खलु महान्तं हग्वैिडूर्यवर्णाभेन निजकेन अन्त्रेण मानुषोत्तरं पर्वतं सर्वतः समन्ताद आवेष्टितपरिवेष्टितम् ९, एकं च खलु महान्तं मन्दरे पर्वते मन्दरचूलीकाया उपरि सिंहासन वरगतमात्मानं स्वप्ने दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः॥०९८॥
टीका-'तएणं से समणे' इत्यादि । ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः ईर्ष्यासमितः इर्यासमिति-समन्वितः-यतनया गमनेन प्राणिगणं रक्षन्-'यावत्'-पदेन भाषासमितः, एषणासमितः, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितः, उच्चार प्रस्रवणश्लेष्मशिवाणजल्लपरिष्ठापनिकासमितः, मनोगुप्तः, वचोगुप्तः कायगुप्तः, चित्र-विचित्र पंखेवाले पुरुष-कोकिल को देखा। (४) एक महान् सर्व रस्नमय माला-युगल देखा। (५) एक विशाल श्वेत गोवर्ग देखा। (६) सब तरफ से पुष्पित एक पद्म-युक्त विशाल सरोवर देखा । (७) एक हजारों तरंगों से युक्त, महान् समुद्र को अपनी भुजाओं से पार किया देखा। (८) एक महान् तेज से जाज्वल्यमान मूर्य को देखा। (९) पिंगलवर्ण की हरि मणि और नीलवर्ण की नीलम मणि की आभा के समान कान्तिवाली अपनी आंत से महान् मानुषोत्तर पर्वत को सब और से वेष्टित और परिवेष्टित देखा। (१०) मेरु पर्वत पर मन्दरचूलिका के उपर अपने आप को एक श्रेष्ठ सिंहासन पर बैठा देखा । स्वम देखकर भगवान जागृत हुए ।मु०९८॥
टीका का अर्थ-उस समय भगवान महावीर ईर्यासमिति, भाषासमिति, एषणासमिति, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणा समिति, उच्चारप्रस्रवणश्लेष्मशिंगाणजल्लपरिष्ठापनिकासमिति से युक्त थे, तथा मनोगुप्ति, वचनगुप्ति જોયું. (૨) એક અત્યંત સફેદ પાંખવાળા પુરુષ જાતિના કેફિલને જે. (૩) એક વિશાળ ચિત્ર-વિચિત્ર પાંખેવાળા ન-કોકિલને તેમણે જોયે. (૪) એક સુવર્ણમય અને રત્નમય માળાની જોડી જોઈ. (૫) એક વિશાળ સફેદ વણવાળું ગાયોનું ધણ દેખ્યું. (૫) ચારે તરફ પુષ્પોથી ભરેલું એક વિશાલ પદ્મ સરવર દેખ્યું. (૭) હજારે જાંવાલા મહાન સમુદ્રને પોતે ભુજાઓથી તરી ગયા હોય તેવું સ્વપ્ન તેમણે જોયુ. (૮) મહાન તેજસ્વી સૂર્યને જે. (૯) પીળા રંગના અને લીલા રંગના નીલમ મણિએની કાંતિની સમાન કાંતિવાળા આંતરડાથી મહાન “માનુષેત્તર’ પર્વત ને ચારે બાજુથી વિંટળાએલ જે. (૧૦) મેરૂ પર્વત ઉપરના “મંદારચુલીકા” નામના શિખર ઉપર એક ઉત્તમ સિંહાસનની ઉપર પિતે બેઠેલા જોયા. આ પ્રમાણે દેખતાંની સાથે જ ભગવાન જાગૃત થયા સૂ૦૯૮
ટીકાનો અર્થ તે સમયે ભગવાન મહાવીર ઈર્યાસમિતિ, ભાષાસમિતિ, એષણામમિતિ, આદાનભાંડ માત્ર નિક્ષેષણ 2 સમિતિ, ઉચ્ચાર પ્રસવણ શ્લેષ્મસિંધાણુજલ પરિષ્ઠાપનિકા સમિતિથી યુક્ત હતા તથા માગુતિ, અને વચનગુપ્તિ,
भगवतो दशविधमहास्वप्नदर्शन
वर्णनम्।
|सू०९८॥
॥३०५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥३०६॥
कल्पमञ्जरी टीका
गुप्तः, गुप्तेन्द्रियः" इत्येषां संग्रहः, तत्र 'भाषासमित: भाषासमितियुक्तः-भाषासमितिश्च-निरवद्यवचनमवृत्तिः, तया युक्तः, एपणासमितः-एषणायाम् अशनादिगवेषणायाम् उद्गमादि द्विचत्वारिंशदोषवर्जनेन समितः समितियुक्तः, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितः-आदानेभाण्डमात्रयोहणे भाण्डमात्रयोः-भाण्डस्य पात्रस्य मात्रस्य= वस्त्रादिरूपस्योपकरणस्य च, यद्वा-भाण्डामत्रयोः-भाण्डस्य-वस्खाधुपकरणस्य अमत्रस्य-पात्रस्य चेत्युभयोः निक्षेपणायाम्-अवस्थापनायां समितः प्रतिलेखनदिपूर्वकमटत्तियुक्तः, उच्चारप्रस्रवणश्लेष्मशिकागजल्लपरिष्ठापनिकासमितः-तत्र-उच्चारः-पुरीपं, प्रस्रवणं-मूत्रं, श्लेष्मा कफः, शिवाणं नासिकामलं, जल्लः-प्रस्वेदमलम् , एतेषां परिष्ठापनिकायां परित्यागे समितः स्थण्डिलादि दोषपरिहारपूर्वकपत्तियुक्तः, मनोगुप्त:-मनोगुप्तिस्विविधा-तत्र प्रथमा सा-आद्ररौद्रध्यानानुवन्धिकल्पनाजालवियोगरूपान् , द्वितीयामनोगुप्तिश्च-शास्त्रानुसारिणी परलोकसाधिनी
और कायगुप्ति से सम्पन्न थे, गुप्त थे और गुप्तेन्द्रिय थे। प्राणियों की रक्षा करते हुए यतनापूर्वक चलना ईर्यासमिति है। निर्दोष वचनों का प्रयोग करना भाषासमिति है। एषणा में अर्थात्-आहार आदि को गवेषणा में उदगम आदि ४२ (बयालीस) दोषों का वर्जन करना एपणासमिति है। भांड-पात्र तथा मात्र-वस्त्र आदि उपकरणों के ग्रहण करने और रखने में अथवा भाण्ड और वस्त्र आदि उपकरणों के तथा अमत्र अर्थात् पात्र के आदान-निक्षेप में यतना करना अर्थात् प्रतिलेखनादि पूर्वक प्रवृत्ति करना आदानभाण्डमात्रनिपेक्षणासमिति है। उच्चार-मल, प्रस्रवण मूत्र, श्लेष्म-कफ, शिंघाग-रेंट, जल्ल-पसीने का मैल, इन सब के परिष्ठापन-परठने में यतना करने को उचारप्रसगश्लेष्मर्शिवाणजलपरिष्ठापनिकासमिति कहते हैं। भगवान् मनोगुप्ति से युक्त थे। मनोगुप्ति तीन प्रकार की है-(१) आर्तध्यान और रौद्रध्यान संबंधी कल्पनाओं का अभाव होना । (२) शास्त्र के અને કાયગુપ્તિથી સંપન્ન હતા, ગુપ્ત હતા અને ગુપ્તન્દ્રિય હતા. પ્રાણીઓની રક્ષા કરતાં યતના પૂર્વક ચાલવું તે ઇસમિતિ છે, નિર્દોષ વચનને પ્રયાણ કરે તે ભાષાસમિતિ છે, એષણામાં એટલે કે આહાર આદિની ગવેષણોમાં ઉદ્દગમ આહિ ૪૨ દોષને ત્યાગ કરવો તે એષણ સમિતિ છે. ભાંડ–પાત્ર તથા માત્ર-વસ્ત્ર આદિ ઉપકરણોને ગ્રહણ કરવામાં તથા રાખવામાં અથવા ભાંડ કે વસ્ત્ર આદિ ઉપકરણ તથા અમત્ર એટલે કે પાત્રના આદાન-નિક્ષેપમાં યતના કરવી એટલે કે પ્રતિલેખન અને પ્રમાર્જન કરીને પ્રવૃત્તિ કરવી તે આદાન-ભાંડ માત્ર નિક્ષેપણ સમિતિ છે. ઉચાર મળ પ્રવણ-મૂત્ર, ગ્લેમ-કફ, શિંઘાણ-લટ) જલ-પરસેવાને મેલ, છે બધાના પરિષ્ઠાપન પરડવામાં યતના કરવી તેને ઉચાર પ્રવણ શ્લેષ્મચિંઘાણજલ-પરિષ્ઠાપનિકા સમિતિ કહે છે. ભગવાન મને મુસિવાળા હતા. મનગુપ્તિ ત્રણ પ્રકારની છે-(૧)આધ્યાન સંબંધી ક૯૫નાઓને અભાવ હે. (૨) શાસ્ત્રને અનુકૂળ, પરાકને સાધનારી ધર્મસ્થાનને
ईर्यादि पंचसमिति
लक्षण
वर्णनम् । लाएं।सू०९८॥
॥३०६||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३०७॥
कल्पमञ्जरी टीका
धर्मध्यानानुबन्धिनी माध्यस्थ्यपरिणतिः २, तृतीया च सा सकलमनोवृत्तिनिरोधेन योगनिरोधावस्थाभाविनी आत्मरमणरूपा। उक्तंच योगशास्त्रे
"विमुक्तकल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञै मनोगुप्ति रुदाहृता ॥१॥इति । तया मनोगुप्त्या युक्तः। बचोगुप्तः-वचनगुप्तियुक्तः। तत्र वचनगुप्तिश्चतुर्विधा, उक्तंच-"सच्चा तहेव मोसा-य, सच्चा मोसा तहेव य ।
चउत्थी असच्च मोसा उ, वयगुत्ती चउबिहा॥१॥” (उत्त. २४ अ.) छाया-"सत्या तथैव मृषा च, सत्यामृषा तथैव च।
चतुर्थ्यसत्यामृषा तु, वचोगुप्तिश्चतुर्विधा ॥१॥इति। अनुकूल, परलोक को साधनेवाली, धर्मध्यान के अनुकूल मध्यस्थभाव रूप परिणति, (३) समस्त मानसिक वृत्तियों के निरोध से, योगनिरोध की अवस्था में उत्पन्न होनेवाली आत्मरमणरूप प्रवृत्ति। योगशास्त्र में कहा है
"विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता" ॥ १॥ इति । कल्पनाओं के जाल से सर्वथा मुक्त, समत्व मे सुपतिष्ठित और आत्मारूपी उद्यान में रमण करनेवाला मन ही मनोगुप्ति है; ऐसा गुप्ति के ज्ञाताओने कहा है ॥ १॥
भगवान् वचनगुप्ति से भी युक्त थे। वचनगुप्तिचार प्रकार की है। कहा भी हैઅનુકૂળ મધ્યસ્થભાવરૂપ પરિણુતિ (૩) સઘળી માનસિક વૃત્તિઓના નિરોધથી યોગ નિરાધ અવસ્થામાં ઉત્પન્ન થનારી આમરમણરૂપ પ્રવૃત્તિ. ચોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે—
विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।।
आत्मारामं मनस्तज्ञ, मनोगुप्तिरुदाहृता ॥ १ ॥ इति । કલ્પનાઓની જાળથી સર્વથા મુક્ત, સમત્વમાં સુપ્રતિષ્ઠિત અને આત્મામાં રમણ કરનાર મન જ, મને ગુપ્તિ છે, એવું મને ગુપ્તિના જાણુકાએ કહેલ છે. ૧૫
ભગવાન વચનગુપ્તિવાળા પણ હતા. વચન ગુપ્તિ ચાર પ્રકારની છે, કહ્યું પણ છે–
मनोगुप्ति
लक्षण
वर्णनम् ।
cm
MARREARiger
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
टीका
वचोगुप्ति
अयमर्थः--वचोगुप्तिः वचनगुप्तिश्चतुर्विधा-सत्या, मृषा, सत्यामृपा, असत्यामृषाचेति । अयं भाव:-जीव-प्रति__'अयं जीवः' इति कथनं सत्यवचनम् १, जीवं प्रति-'अयमजीवः' इति कथनं मृषावचनम् २, 'अद्यास्मिन् नगरे
'शतं वालका जाताः' इति पूर्वमनिर्णीय कथनं सत्यामृषावचनम् ३, 'ग्रामःसमागतः' इति कथनं न सत्यं नापि श्रीकल्प
मृषेति, असत्यामृषावचनम् ४, इति चतुर्विध वचनयोगनिटत्तिर्वचोगुप्तिरिति । एवं चतुर्विधवचोगुप्ति युक्तः। ॥३०८॥ यद्वा-कुशलानां वचसाम् उदीरणम् अकुशलानां च निवर्तनं वचोगुप्तिः, तया युक्त इति । कायगुप्तियुक्तः। तत्र
"सच्चा तहेव मोसा य, सच्चा मोसा तहेव य ।
चउत्थी असच्च मोसा उ, वयगुत्ती चउविहा" ॥१" इति । (१) सत्यवचनगुप्ति (२) मृषावचनगुप्ति (३) सत्यामृपावचनगुप्ति और (५) चौथा असत्यामृषावचनगुप्ति, इस प्रकार वचनगुप्ति चार प्रकार की है ॥ १॥
इसका अभिप्राय यह है-वचन चार प्रकारका है, जैसे-जीव को 'यह जीव है' ऐसा कहना सत्यवचन है। जीव को यह अजीव है। ऐसा कहना मृपावचन है। 'आज इस नगर में सौ बालकजन्मे' इस प्रकार पहले निर्णय किये बिना ही कहना सत्यामृपावचन है। 'गाव आ गया' इस प्रकार का कहना न सत्य है, न मृषा (असत्य) है, इस लिये यह असत्यामृषावचन-व्यवहारभाषा है। इन चारों प्रकार के वचन योग के त्याग को सूचनगुप्ति हैं। कहते अथवा-प्रशस्त वचनों का प्रयोग करना और अपशस्तवचनों का त्याग करना वचनगुप्ति हैं। भगवान् इस वचनगुप्ति से युक्त थे।
"सच्चा तहेव मोसा व, सच्चा मोसा तहेव य ।
चउत्थी असच्च मोसा उ, वयगुती चउविहा" ॥१॥ इति । (१) सत्या वयन गुप्ति (२) भृपा पयन मुक्ति (3) सत्याभूषा वयन शुक्ति भने (४) असत्याभूषाक्यन स्ति, આ પ્રમાણે વચનગુપ્તિ ચાર પ્રકારની છે. (૧) તેનો ભાવાર્થ આ છે. વચન ચાર પ્રકારનાં છે, જેમકે-જીવને “આ જીવ છે.” એમ કહેવું તે સત્ય વચન છે. જીવને “આ જીવ છે.” એમ કહેવું તે મૃષાવચન છે. “આજે આ નગરમાં સે બાળકો જમ્યાં” આ પ્રમાણે પહેલાં નિર્ણય કર્યા વિના કહેવું તે સત્યામૃષા વચન છે. “ગામ આવી ગયું” આ પ્રમાણે કહેવું તે સત્ય પણ નથી અને મૃષા (અસત્વ) પણ નથી. તેથી તે અસત્યામૃષા વચન છે. એ ચારે
પ્રકારનાં વચન યોગના ત્યાગને વચન ગુપ્તિ એટલે કે મૌન કહે છે. અથવા પ્રશસ્ત વચનેને પ્રયોગ કરે અને Sા અપ્રશસ્ત વચનને ત્યાગ કરે તે વચન ગુપ્તિ છે. ભગવાન આ વચનગુપ્તિવાળા હતા.
लक्षण
वर्णनम्।
॥सू०९८१
॥३०८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३०९॥
मञ्जरी
टीका
कायगुप्तिश्च-द्विधा चेष्टानिवृत्ति रूपा १, यथाऽऽगमंचेष्टानियमरूपा च २। तत्र परीषहोपसर्गादि सम्भवेऽपि यत् कायोत्सर्गकरणादिना कायस्य निश्चलताकरणम् , सर्वयोगनिरोधावस्थायां वा सर्वथा यत् कायचेष्टानिरोधनं सा प्रथमा ११ गुरुमापृच्छय शरीरसंस्तारकभूम्यादि प्रतिलेखना-प्रमार्जनादिसमयोक्त-क्रियाकलापपुरस्सरं शयनासनादि विधेयम्, ततः शयनासननिक्षेपाऽऽदानादिषु स्वेच्छया चेष्टापरिहारेण नियता-शास्त्रनियमानुसारिणी या कायचेष्टा सा द्वितीयेति, उक्तंच--
"उपसर्गप्रसंङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः।
स्थिरीभावःशरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥१॥ भगवान् कायगुप्ति से युक्त थे। कायगुप्ति दो प्रकार की है---(१) कायिक चेष्टाओं को त्याग देना और (२) चेष्टाओं का आगम के अनुसार नियमन करना । इन में परिषह उपसर्ग आदि उत्पन्न होने पर कायोत्सर्गक्रिया आदि के द्वारा शरीर को अचल कर लेना अथवा योग मात्र का निरोध हो जानेकी अवस्था में पूर्ण रूप से कायिक चेष्टा का रुक जाना प्रथम कायगुप्ति है। गुरु से आज्ञा लेकर शरीर, संथारा, भूमि आदि की प्रतिलेखना तथा प्रमार्जना आदि शास्त्रोक्त क्रियाएँ करके ही शयन आसन आदि करना चाहिए। अतः शयन, आसन, निक्षेप और आदान आदि क्रियाओं में स्वेच्छापूर्वक चेष्टाओं का परित्याग करके शास्त्रानुसार काय की चेष्टा होना दूसरी कायगुप्ति है। कहा भी है
" उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः।
स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥१॥ ભગવાન કાયમુસિવાળા પણ હતા. કાયગુપ્તિ બે પ્રકારની છે–(૧) કાયિક ચેષ્ટાઓનો ત્યાગ કરે અને (૨) ચેષ્ટાઓનું આગમ પ્રમાણે નિયમન તેમાં પરષિઠક ઉપસર્ગ આદિ ઉત્પન્ન થતાં કાસગ ક્રિયા આદિ વડે શરીરને અચળ કરી લેવું અથવા યુગ માત્રને નિરોધ થઈ જવાની અવસ્થામાં પૂર્ણરૂપે કાયિક ચેષ્ટાનું અટકી જવું તે પહેલી કાયમુર્તિ છે. ગુરુની આજ્ઞા લઈને શરીર, સંથારે, ભૂમિ આદિની પ્રતિલેખના તથા પ્રમાર્જના આદિ શાસ્ત્રોક્ત કિયાએ કરીને જ શયન આસન આદિ કરવું જોઈએ. તેથી શયન, આસન, નિક્ષેપ, અને આદાનઆદિ ક્રિયાઓમાં વેચ્છાપૂર્વક ચેષ્ટાએને પરિત્યાગ કરીને શસ્ત્રાનુસાર કાયની ચેષ્ટા હોવી તે બીજી કાયગુપ્તિ છે. કહ્યું પણ છે
"उपसर्ग प्रसंगेपि, कायोत्सर्गजुयो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥१॥
कायगुप्ति
लक्षण वर्णनम् । ॥०९८॥
॥३०९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
मञ्जरी
||३१०॥
टीका
शयनाऽऽसन निक्षेपा,-ऽऽदानसंक्रमणेषु च ।
स्थानेषु चेष्टा नियमः, कायगुप्तिस्तु सा परा ॥२॥इति । भगवतो गुरोरभावाद् द्वितीया कायगुप्तिर्गरुमनापृच्छयैव बोध्याः। एवं द्विविधकायगुप्तियुक्तः। अत एव-गुप्ता मनोवचःकायगुप्तियुक्तः। नथा-गुप्लेन्द्रियः स्व स्व विषयतो निगृहीतेन्द्रियः वशीकृतेन्द्रिय इत्यर्थः। इति यावत्पदसंग्रहीत विवरणम् । तथा-गुप्तब्रह्मचारी-गुप्ता रक्षितः-ब्रह्मचार:-यावज्जीवनं मैथुनविरमणलक्षण:-ब्रह्मणः= ब्रह्मचर्यस्य चतुर्थव्रतस्य चारः अनुष्ठान सेवनम् अस्यास्तीति गुप्तब्रह्मचारो-यावज्जीवमैथुननिवृत्ति इति भावः।
शयनासननिक्षेपाऽऽदान संक्रमणेषु च
स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुप्तिस्तु सा परा" ।। २ ।। उपसर्ग का प्रसंग होने पर भी कायोत्सर्ग को सेवन करने वाले मुनि के शरीर का स्थिर होना प्रथम कायगुप्ति कहलाती है ॥१॥
शयन, आसन, निक्षेप (किसी वस्तु को रखना), आदान (ग्रहण करना) तथा संक्रमण (इधर-उधर करना) आदि स्थानों में चेष्टा का नियम होना दुसरी कायगुप्ति है ॥२॥
भगवान के गुरु का अभाव था, अत एव उनकी कायगुप्ति गुरु को विना पूछे ही जान लेनी चाहीए। इस प्रकार वे दोनों प्रकार की कायगुप्ति से युक्त थे। इन तीनों गुप्तियों से युक्त होने के कारण वे गुप्त थे। तथा गुप्तेन्द्रिय थे-विषयों में प्रवृत्त होनेवाली इन्द्रियों का निरोध कर चूके थे। भगवान् गुप्त ब्रह्मचारी थे। अर्थात् यावज्जीवन मैथुनस्थागरूप चौथे ब्रह्मचर्य महावत का अनुष्ठान करनेवाले थे।
शयनासननिक्षेषाऽऽदान संक्रमणेषु च
स्थानेषु चेष्टानियमः कायगुप्तिस्तु सा परा" ॥२॥ ઉપસર્ગના પ્રસંગે પણ કાયોત્સર્ગનું સેવન કરનાર મુનિના શરીરનું સ્થિર હોવું તે પહેલી કાયગુપ્તિ કહેવાય છે. ૧ शयन, भासन, निमेष (35 तुने रामवी), आहान (डए ४२९), तथा सभ (माम तम ४२७) मा સ્થાનમાં ચેષ્ટાનું નિયમન હેવું તે બીજી કાયગુપ્તિ છે. ભગવાનને ગુરુ ન હતા તેથી તેમની કાયમુર્તિ ગુરુને પૂછયા વિનાની સમજી લેવી જોઈએ. આ રીતે તેઓ બન્ને પ્રકારની કામગુપ્તિવાળા હતા. એ ત્રણે ગુપ્તિવાળા હોવાથી
તેઓ ગુપ્ત હતા. તથા ગુણેન્દ્રિય હતા. વિષયોમાં પ્રવૃત્ત થનારી ઇન્દ્રિયને નિરોધ કરી ચૂક્યા હતા. ભગવાન ગુપ્ત હું બ્રાચારી હતા. એટલે કે આજીવન મૈથુન ત્યાગરૂપ ચેથા બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું અનુષ્ઠાન કરનાર હતા. તથા મમતા
कायगुप्ति लक्षण
वर्णनम् । |मू०९८॥
॥३१०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३११॥
तथा - अममः = ममतारहितः, अकिञ्चनः = निष्क्रिञ्चनः, अक्रोधः = क्रोधरहितः, तथा - अमानः = मानरहितः, अमायः= मायावर्जितः, अलोभः = निर्लोभः तथा - शान्तः = अन्तर्दृर्ष्या, प्रशान्तः - बहिर्व्वत्या, उपशान्तः - उभयवृत्या, परिनिर्वृतः = सर्वसन्तापरहितः, अनास्रवः = आस्रववर्जितः, अग्रन्थः = बाह्याभ्यन्तरग्रन्थिरहितः, छिन्नग्रन्थः = परित्यक्तद्रव्यभावग्रन्थः, छिन्नस्रोताः = विनाशितास्त्रत्र कारणः, निरुपलेपः = द्रव्यभावमलवर्जितः, तथा आत्मस्थितः =आत्मनि स्थितः - आत्मनिष्ठः, यद्वा- 'आयट्ठिए' इत्यस्य ‘आत्मर्थिकः' इतिच्छाया, तस्पक्षे - आत्मैवार्थः - प्रयोजनम् आत्मार्थः, सोऽस्त्यस्येत्यात्मार्थिकः, यद्वा-आत्मानमर्थयतीति आत्मार्थी स एवाऽऽस्मार्थिकः- आत्माभिलाषी = आत्मकल्याणोत्सुकः, तथा आत्महितः =षड्जीवनिकाय परिपालकः, तथा - आत्मज्योतिष्कः - आत्मैवज्योतिः - आलोको यस्य स आत्मज्योतिष्कः, यद्वा- 'आयजोइए' इत्यस्य ‘आत्मयोगिकः' इतिच्छाया, तत्पक्षे-आत्मनो योगाः - मनोवाक्कायविषययोगाः सन्त्यस्य स आत्मयोगिकः= वशीकृतवाङ्मनः काययोग इत्यर्थः । तथा-आत्मपराक्रमः = आत्मबलशाली । तथा-समाधि प्राप्तः सम्यङ्गमेोक्षमार्गातथा - ममता से रहित थे। अकिंचन थे, क्रोध मान माया और लोभ से रहित थे । अन्तर्वृत्ति से शान्त थे, बाहर से प्रशान्त थे, और भीतर बाहर से उपशान्त थे । सब प्रकार के सन्ताप से रहित थे । आव से रहित थे । बाह्य और आभ्यन्तर ग्रन्थि से रहित थे । द्रव्य-भाव ग्रन्थ ( परिग्रह ) के त्यागी थे । आस्रव के कारणों को नष्ट कर चुके थे । द्रव्य और भावमल से वर्जित थे । आत्मनिष्ठ थे । अथवा 'आयट्ठिए' की 'आत्मार्थिक' ऐसी छाया होती है । इसका अर्थ है- आत्मार्थी, आत्म कल्याण के इच्छुक, भगवान् आत्महित-षड्जीवनिकाय के परिपालक थे । आायजोइए - आत्मज्योतिवाले थे, अथवा आत्मयोगिक अर्थात् मन वचन तथा काययोग को वश में करनेवाले थे । आत्मबल से सम्पन्न थे । समाधि-मोक्षमार्ग में स्थित थे। વિનાના હતા, અકિંચન હતા ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભથી રહિત હતા. આન્તવૃત્તિયી શાંત હતા, મહારથી પ્રશાંત હતા અને અંદર તથા બહારથી ઉપશાંત હતા. બધા પ્રકારના સતાપથી રહિત હતા. આસ્રવથી રહિત હતા. બાહ્ય અને આભ્યન્તર ગ્રન્થિથી રહિત હતા. ક્રૂવ્ય-ભાવ ગ્રન્થ (પરિગ્રહ)ના ત્યાગી હતા. આવના अरोना नाथ पुरी यूभ्या हता. द्रव्य भने लाव भजथी रहित हता. आत्मनिष्ठ इता. अथवा “ आयट्ठिए" नी “मात्मार्थिकु” शेवी छाया होय छे. तेनो अर्थ छे-आत्माथी, आत्मालिसाषी, भेटखे हैं- भुभुक्षु इता. लगवान आत्मडित छवनिडायना परिपाक्ष हता. आयजोइए - आत्मन्योतिवाजा अथवा आत्मयोगीक भेटते है भन, वथन, तथा કાયયેાગને વશ કરનાર હતા. આત્મબળથી સપન્ન હતા. સમાધિ-મેાક્ષમાગ માં સ્થિત હતા. કાંસાંનાં પાત્રની જેમ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवदवस्था वर्णनम् ।
।। मू०९८।।
॥३११॥
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प.
922
कल्पमञ्जरी
॥३१२||
टीका
भगवद
वस्थितः, तथा-कांस्यपात्रमिव-कांस्यपात्रवत् मुक्ततोयः स्नेहवर्जितः, शङ्खइव-शङ्खवत् निरञ्जनःनिर्मलः, तथा जीवइव-जीववत् अप्रतिहतगतिः अकुण्ठितगतिः, जात्यकनकमिव-उत्तमसुवर्णवत् जातरूपः सुरूपसम्पन्नः, आदर्शफलकमिव-दर्पण फलकवत् प्रकटभावाप्रकाशितजीवाजोवादि सकलपदार्थः, कूर्मइत्र-कच्छपवत् गुप्तेन्द्रियः= वशीकृतेन्द्रियः, पुष्करपत्रमिव कमलपत्रवत् , निरुपलेपः स्वजनायभिष्वङ्गरहितः, गगनमिव-आकाशवत् , निरालम्बना कुलग्रामनगराधालम्बनवर्जितः। अनिल इव-वायुवत् निरालयःनिर्गृहः, चन्द्र इव-चन्द्रवत् सौम्यलेश्य: अनुपतापहेतुमनः परिणामधारक, मूर इव-मूर्यवत् दीप्ततेजा द्रव्यतः शरीरदीप्त्या भावतो ज्ञानेन देदीप्यमानः, सागर इव-समुद्रवत् गम्भीरः हर्षशोकादि कारणसंयोगेऽपि निर्विकारचित्तः, विहग इव-पक्षिवत् सर्वतो विभमुक्तः निर्बन्धनः, मन्दर इव=मन्दरपर्वतवत् अप्रकम्पः परोषहोपसर्गपवनैरचलित;, शारदजलमिव शरदृतुजलवत् कांसे के पात्र के समान स्नेह (राग) से रहित थे। शंख के समान निर्मल थे। जीव के समान अठितअबाध गतिवाले थे। उत्तम स्वर्ण के समान सुन्दर रूप थे। दर्पण-फलक के समान जीव-अजीव समस्त पदार्थों को प्रकाशित करनेवाले थे। कछुवे के समान इन्द्रियों को वष करनेवाले थे। कमल के पत्ते के समान स्वजन आदि को आसक्ति से रहित थे। आकाश के समान कुल, ग्राम, नगर आदिका आलंबन नहीं लेते थे। पचन के समान घर रहित थे । चन्द्रमा के समान सौम्य लेश्यावाले अर्थात् क्रोधादिजन्यसन्तापसे रहित मानसिक परिणाम के धारक थे। सूर्य के समान दीप्ततेज थे। अर्थात् द्रव्य से शारीरिक दीप्ति से और भाव से ज्ञान से देदीप्यमान थे। सागर के समान गंभीर थे। हर्ष-शोक आदि के कारणों का संयोग होने पर भी विकार-विहीन चित्तवाले थे। पक्षीके समान सब प्रकार के बन्धनों से मुक्त थे। मेरु शैल के समान परीषह और उपसर्ग रूपी पवन से चलायमान नहीं होते थे। शरदऋतु के जल के समान निर्मल चित्त थे। સ્નેહ (રાગ) વિનાના હતા. શંખના જેવાં નિર્મળ હતા. જીવના જેવાં અકુંઠિત અબાધ ગતિવાળા હતા. ઉત્તમ સુવર્ણ જેવા સુંદર રૂપવાળા હતા. દર્પણની જેમ જીવ-અજીવ આદિ સમસ્ત પદાર્થોને પ્રકાશિત કરનાર હતા. કાચબાની જેમ પિતાની ઇન્દ્રિયોને ગે પાવનાર-વશ કરનાર હતા. કમળનાં પાનની જેમ સ્વજન આદિની આસક્તિ વિનાના હતા આકાશની જેમ કુળ, ગામ, નગર આદિનું અવલંબન લેતાં નહીં. પવનની જેમ ગૃહ વિનાના હતા. ચન્દ્રમાની જેમ सौम्य वेश्यावा मेटोचाहिन्य सतपथी २हित मानसि परिणामना पा२४ ता सूर्य नामप्तते- વાળા હતા એટલે કે દ્રવ્યથી શારીરિક દીપ્તિથી અને ભાવથી જ્ઞાન વડે દેદીપ્યમાન હતા. સાગરના જેવા ગંભીર હતા. હર્ષ–શક આદિના કારણે સંયોગ થવા છતાં પણ નિવિકાર ચિત્તવાળા હતા. પક્ષીની જેમ બધી જાતનાં બંધનથી મુક્ત હતા. મેરૂ પર્વતની જેમ પરીષહ અને ઉપસર્ગ રૂપી પવનથી ચલાયમાન થતા નહી. શરદઋતુનાં
वस्था
वर्णनम् । |सू०९८॥
॥३१२॥
પી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री मल्प
मूत्रे ॥३१३॥
कल्पमञ्जरी टीका
शुद्धहृदयः निर्मलचित्तः, खनिविषाणमिव एकजातः एकः प्रधानः जातः उत्पन्नः। तथा-भारण्डपक्षीव-भारण्डनामकपक्षिवत् अप्रमत्तः-प्रमादरहितः, कुञ्जर इव हस्तिवत् शौण्डीर-शूर:-पराक्रमी, तथा-वृषभ इव-बलीवर्दवत् , जातस्थामा उत्पन्नवीयः, सिंह इव-सिंहवत् , दुर्धर्षः अपराजेयः, वसुन्धरेव-पृथिवीवत् सर्वस्पर्शसहः, शीतोष्णादि सकल स्पर्शसहनशीलः, तथा-मुहुतहुताशन इव-निक्षिप्तघृतादि वह्निरिव तेजसा प्रकाशेन ज्वलन्= दीप्यमानः, तथा-वर्षावासवर्जवर्षतौ वासं विहाय-वर्षाकालिकमासचतुष्टयं परित्यज्य तदतिरिक्तेषु अष्टासु ग्रैष्महेमन्त ऋतु सम्बन्धिषु मासेषु ग्रामे २ एकरात्रत-नगरे २-पश्चरात्रम् , तथा-वासीचन्दनकल्प:-वासीव वासीताम्अपकारिणमित्यर्थः, चन्दनभिव उपकारकत्वेन कल्पयति मन्यते-इति वासीचन्दनकल्पः। उक्तश्च
"यो मामपकरोत्येष तत्त्वेनोपकरोत्यसौ।
शिरामोक्षायुपायेन कुर्वाण इव नीरुजम् ॥" गेंडा के सींग के समान ये रागादि को की सहायता से रहित होने के कारण, एक स्वरूप थे। भारंड नामक पक्षी के समान प्रमादरहित थे। हाथी के समान पराक्रमी थे। वृषभ के समान वीर्यशाली थे। सिंह के समान अजेय थे। पृथ्वी के समान सर्वसह-शीत-उष्ण आदि सकल स्पर्शों को सहन करनेवाले थे।
जिस में घोकी आहुति दी गई हो ऐसी अग्नि के समान तेजोमय थे। वर्षावास-वर्षाऋतु के चार मासों के सिवाय ग्रीष्म और हेमन्त ऋतुओं के आठ महिनों में, ग्राम में एक रात और नगर में पाँच रात से अधिक नहीं ठहरते थे। भगवान बासी चन्दन कल्प थे अर्थात् वमूले के समान अर्थात् अपकारी पुरुष को भी चन्दन के समान उपकारक मानते थे। जैसे कहा है--
“यो मामपकरोत्येप, तत्त्वेनोपकरोत्यसौ।
शिरामोक्षाधुपायेन, कुर्वाण इच नीरुजम्" ॥ इति । જળ જેવા નિર્મળ ચિત્તવાળા હતા. ગેંડાના શિંગડાની જેમ એક જ અદ્વિતીય ઉત્પન્ન થયેલ હતા. ભાખંડ નામના પક્ષીના જેવા પ્રમાદ રહિત હતા. હાથી જેવા પરાક્રમી હતા. વૃષભની જેમ વીર્યવાન હતા. સિંહ જેવા અજેય હતા. પૃથ્વીની જેમ સર્વ-શીત, ઉષ્ણુ આદિ સકળ સ્પર્શોને સહન કરનાર હતા. જેવાં ઘીની આહુતિ અપાઈ હોય એવા भनि तपस्वी ता. वर्षावास-वर्षांतुना थार महीना। सिवाय श्रीभ मन भन्त ऋतुभाना मानाએમાં ગામમાં એક રાત અને નગરમાં પાંચ રાતથી વધારે રહેતા નહી. ભગવાન વાસી ચન્દન ક૯૫ હતા, એટલે કે વાંસલાની જેમ અપકારી પુરુષો પણ પ્રભુને ચન્દનની જેમ ઉપકારક માનતા હતા જેમકે કહ્યું છે
भगवदवस्था वर्णनम् । सू०९८॥
॥३१३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३१४॥
अथवा-वास्यामपकारिण्यां चन्दनस्य कल्प इच-छेद इव उपकारित्वेन यो वर्तते स वासीचन्दनकल्पः। उक्तश्च
"अपकारपरेऽपि परे, कुर्वन्त्युपकारमेव हि महान्तः।
सुरभी करोति वासी, मलयजमपि तक्षमाणमपि ॥"इत्येवम्भूतः, तथा-समलोष्टकाञ्चन: मृत्पाषाणादिखण्ड-सुवर्णयोः साम्यदर्शी, समसुखदुःखः मुखदुःखे तुल्ये जानानः,
जैसे शिरामोक्ष-चढी हुई नस के उतारने आदि उपायों से रोगी को निरोगी करनेवाला उपकारक होता है, उसी प्रकार जो मेरा अपकार करता है, वह वास्तव में उपकार करता है। अथवावासी अर्थात अपकारी वसूला के प्रति जो चन्दन के छेद (खण्ड) के समान उपकारी के रूप में वर्ताव करता है, अर्थात् अपकारी का भी उपकार करता है, वह वासी चन्दनकल्प कहलाता है। कहा भी है
"अपकारपरेऽपि परे, कुर्वन्त्युपकारमेव हि महान्तः।
सुरभी करोति वासी, मलयजमपि तक्षमाणमपि" ||१||इति।। महान् पुरुष, अपकार करनेवाले का भी उपकार ही करते हैं। जैसे मलयज चन्दन छीला जाता हुआ भी बमूले को सुगंधित ही करता है। भगवान एसे 'वासीचन्दनकल्प थे। तथा-भगवान् मिट्टी एवं पाषाण के टुकडे को तथा सोने को समान दृष्टि से देखते थे। सुख-दुःख को समान समझते थे। इह लोक में यश-
“यो मामपकरोत्येष, तत्त्वेनोपकरोत्यसौ ।
शिरामाक्षाद्युपायेन, कुर्वाण इब नीरुजम् । જેમ શિરામેશ્ન-એટલે કે ચડિ ગયેલી નસને ઉતારવા આદિ ઉપાયથી રોગીને નીરોગી કરનાર ઉપકારક થાય છે, એજ પ્રમાણે જે મારા પર અપકાર કરે છે, તે વાસ્તવમાં તે ઉપકાર કરે છે.” અથવા વાસી એટલે કે અપકારી વાંસલા પ્રત્યે જે ચન્દનના ટુકડાની જેમ ઉપકારી રૂપે વર્તાવ કરે છે, એટલે કે અપકારી ઉપર પણ ઉપકાર કરે છે, તે વાસી ચન્દન ક૯પ કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે
___ "अपकारपरेऽपि परे, कुर्वन्त्युपकारमेव हि महान्तः ।
सुरभीकरोति वासी, मलयजमपि तक्षमाणमपि ॥११॥” इति જેમ મલયજ-ચન્દન કાપવા છતાં પણુ વાંસલાને સુગંધિત કરે છે તેમ મહાન પુરુષ અપકાર કરનાર ઉપર
५४१२२ ." सगवान मेवा "वासीचंदनकल्प"ता. तथा भगवान भारी मन पथ्थना १४ाने તથા સેનાને સમદષ્ટિએ જોતા હતા. સુખ-દુઃખને સમાન ગણતા હતા. આ લોકમાં યશ-કીતિ આદિની તથા પરીકિક
भगवदवस्था वर्णनम् । मु०९व।
॥३१४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
कल्पमञ्जरी
टीका
॥स०९८|
॥३१५||
इहलोकपरलोकापतिबद्धः इहलोकसम्बन्धिषु यशाकीर्त्यादिषु परलोकसम्बन्धिषु स्वर्गीयसुखादिष्वासक्तिरहितः अप्रतिज्ञः इहलोकपरलोकप्रतिज्ञारहितः, संसारपारगामी संसारमहासमुद्रपारकर्ता, तथा-कर्मनिर्घातनार्थाय कर्मणां समूलनाशं कर्चम् अभ्युत्थितः उद्यतश्च सन् विहरति । इत्थं तस्य विहरतः भगवतः खलु कुत्र चित्-कस्मिंश्चिस्थाने प्रतिबन्धः अवरोधो नास्ति ।
एवंविधेन एतादृशेन विहारेण जनपदविचरणेन विहरतः विचरतो भगवतः श्रीवीरस्वामिनः अनुत्तरेण लोकोत्तरेण सर्वातिशायिना ज्ञानेन, तथा अनुत्तरेण दर्शनेन-जीवादिपदार्थानां श्रद्धानेन तथा अनुत्तरेण तपसाद्वादश विधानशनादिरूपेण, अनुत्तरेण संयमेन सप्तदशविधेन, अनुत्तरेण उत्थानेन=उद्यमेन अनुत्तरेण कर्मणाक्रियया, अनुत्तरेण बलेन शारीरशत्त युपचयेन, अनुत्तरेण वीर्येण आत्मजनितसामर्थ्य विशेषेण, अनुत्तरेण पुरुषकारेण-पौरुषेण, अनुत्तरेण पराक्रमेण सामर्थ्यन, अनुत्तरया क्षान्त्या-सामर्थ्य सत्यपि परापकारसहनरूपया क्षमया, अनुत्तरया मुक्त्या निर्लोभतया, अनुत्तरया लेश्यया-शुक्ललक्षणया, अनुत्तरेण आर्जवेन=सरलस्वेन अनुकीर्ति आदि की तथा पारलौकिक-स्वर्ग आदि के सुखों की आसक्ति से रहित थे। इहलोकपरलोक संबंधी प्रतिज्ञा से रहित थे। संसार रूपी महासमुद्र के पारगामी थे। कौंका समूल उन्मूलन करने के लिए उद्यत होकर विचरते थे। इस प्रकार विचरते हुए भगवान् को किसी भी स्थान पर प्रतिबंध नहीं था।
__ अनुत्तर अर्थात् लोकोत्तर-सवोत्कृष्ट ज्ञान, अनुत्तर दर्शन (जीव आदिपदार्थों का श्रद्धान), अनुत्तर बारह प्रकार के अनशन आदि तप, सत्तरह प्रकार के अनुत्तर उत्थान-उद्यम, अनुत्तर कर्म-क्रिया, अनुत्तरबलशारीरिक शक्ति का उपचय, अनुत्तर वीर्य-अात्मजनित सामथ्ये, अनुत्तर पुरुपकार-पुरुषार्थ, अनुत्तर पराक्रम शक्ति, अनुत्तर क्षमा (सामर्थ्य होने पर भी पर के किये अपकार को सहन कर लेना), अनुत्तर मुक्ति-निर्लोभता, अनुत्तर शुक्लेश्या, जीव के शुभपरिणाम, अनत्तर मृदुता, अनुत्तर लाघव । द्रव्य से अल्प उपाधि और સ્વર્ગ આદિ સુખની આસક્તિથી રહિત હતા. આ લેક પલેક સંબંધી પ્રતિજ્ઞાથી રહિત હતા. સંસારરૂપી મહાસાગરના પારગામી હતા. કર્મોને મૂળમાંથી જ છેદવાને તત્પર થઈને વિચરતા હતા. આ પ્રમાણે વિચરતા ભગવાનને કોઈ પણ સ્થાને પ્રતિબંધ ન હતું. અનુત્તર એટલે કે લોકોત્તર-સર્વોત્કૃષ્ટ જ્ઞાન, અનુત્તર દશન (જીવ આદિ પદાર્થોનું શ્રદ્ધાન) અનુત્તર બાર પ્રકારનાં અનશન આદિ તપ, સત્તર પ્રકારનાં અનુત્તર સંયમ, અનુત્તર ઉત્થાન-ઉદ્યમ, અનુત્તર કમ-કિયા, અનુત્તર બળ,-શારીરિક શક્તિનો ઉપચય, અનુત્તર વય–આત્મજનિત સામર્થ્ય, અનુત્તર પુરુષકાર-પુરુષાર્થ અનુત્તર પરાક્રમ-શકિત અનુત્તર ક્ષમા ! સામર્થ્ય હોવા છતાં પણ બીજાએ કહેલ અપકાર સહન કરવા) અનુત્તર મુકિત,
भगवद्विहार वर्णनम् । ॥स०९८॥
TRALIAMARIORITERATOREE
॥३१५||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३१६||
कल्पमञ्जरी टीका
त्तरेण मार्दवेन-मृदुत्वेन अनुत्तरेण लाघवेन-द्रव्यतोऽल्पोपाधिकत्वेन भावतो गौरवत्यागेन, अनुत्तरेण सत्येन= प्राणिहितार्थयथार्थ भाषणेन, अनुत्तरेण ध्यानेनन्धर्मध्यानेन, अनुत्तरेण अध्यवसानेन आत्मपरिणामेन च आत्मानं स्वं भावयतः वासयतः श्रीवीरस्य द्वादशवर्षाणि त्रयोदशपक्षाश्च व्यतिक्रान्ताः व्यतीताः। भगवतो दीक्षायाः त्रयोदशस्य वर्षस्य संवत्सरस्य पर्याये वर्तमानानां यः स ग्रीष्माणां ग्रीष्मऋतूनां द्वितीयो मासः चतुर्थः वैशाखशुद्धः-वैशाखमासस्य शुक्ल: पक्षो भवति, तस्य खलु वैशाखशुद्धस्य-वैशाखमाससम्बन्धिशुक्लस्य पक्षस्य नवमीपक्षे नवम्यां तिथौ जृम्भिकाभिधस्य जृम्भिकनामकस्य ग्रामस्य बाह्य ऋजुपालिकायाः ऋजुपालिकानाम्न्याः नद्याः उत्तरकूले-उत्तरतोरे सामगाभिधस्य-सामगनामकस्य गाथापते:-गृहस्थस्य क्षेत्रे सालवृक्षस्य मूलेन्मूलासनप्रदेशे रात्रि स्थितः। तत्र सालवृक्षमूलासन्नप्रदेशे रात्रौ कायोत्सर्गे खलु छद्मस्थावस्थाया अन्तिमरारानेरन्तिमप्रहरे भगवान्-श्रीवीरप्रभु इमान वक्ष्यमाणान् दश महास्वप्मान-विशिष्ट स्वमान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः । तद्यथा-- भाव से गौरव का त्याग, अनुत्तर सत्य प्राणियों के हितार्थ यथार्थ भाषण, अनुत्तर धर्मध्यान और अनुत्तर आत्मिक परिणाम से अपनी आत्मा को भावित करते हुए तथा इस प्रकार के विहार से विहरते हुए भगवान् श्रीवीर प्रभुको बारहवर्ष और तेरह पक्ष व्यतीत हो गये। तेरहवां वर्ष जब चल रहा था, उस तेरहवें वर्ष का उस समय ग्रीष्म ऋतु का दूसरा मास, चौथा पक्ष-वैशाख शुद्धपक्ष-अर्थात् वैशाख मास का शुक्ल पक्ष था, उसकी नौंवी तिथि को जंभिक नामक गांव के बाहर ऋजुपालिका नदी के उत्तर तीर पर सामग नामक गाथापति के खेत में, साल वृक्ष के मूल में अर्थात् मूल के पास के प्रदेश में रात्रि में भगवान् विराजे। उस साल वृक्ष के मूल के नीचे समीपवर्ती प्रदेश में, रात्रि के समय, कायोत्सर्ग में छद्मस्थ अवस्था की अन्तिम रात्रि के प्रहर में भगवान् आगे कहे जानेवाले दश महास्वप्नो को देखकर जागृत हुए। यथाનિર્લભતા, અનુત્તર શુક્લલેડ્યા-જીવના શુભ પરિણામ, અનુત્તર સરલતા, અનુત્તર મૃદુતા, અનુત્તર લાઘવ-દ્રવ્યથી અલપ ઉપાધિ અને ભાવથી ગૌરવનો ત્યાગ, અનુત્તર સત્ય-પ્રાણીઓને હિતાર્થ યથાર્થ ભાષણ, અનુત્તર ધર્મધ્યાન અને અનુત્તર આત્મિક પરિણામથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા તથા એ પ્રકારના વિહારથી વિચરતા શ્રી વીર પ્રભુને બાર વર્ષ અને તેર પખવાડિયા પસાર થઈ ગયાં. જ્યારે તેરમું વર્ષ ચાલતું હતું, ત્યારે તે તેરમાં વર્ષની તે ગ્રીષ્મઋતુને બીજે માસ–ાથે પખવાડિયુ-વૈશાખ સુદી એટલે કે વૈશાખ માસને શુકલપક્ષ હતું, તેની નેમની તિથિએ જંભિક નામના ગામની બહાર જુપાલિકા નદીના ઉત્તર કિનારે સામગ નામના ગૃહસ્થના ખેતરમાં, સાલવૃક્ષની નીચે રાત્રે ભગવાન બિરાજયાં. તે સાલવૃક્ષની નીચે રાત્રિને સમયે, કાર્યોત્સર્ગમાં છદ્મસ્થ અવસ્થાની અંતિમ રાત્રિના અંતિમ પ્રહરે, ભગવાન આગળ કહેવાનાર દસ મહાસ્વને જોઈને જાગ્યા. જેમ કે
दश
महास्वप्न दर्शनम् । ॥सू०९८॥
॥३१६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प.
सूत्रे ॥३१७॥
श्रीकल्पमञ्जरी टीका
तेषु दशसु महास्वमेषु एकं च खलु महान्तं विशालं घोरदीप्तरूपधरं भयङ्कररूपधारिणं तालपिशाचं= तालवृक्षवदीर्घतरपिशाचं पराजितम् स्वस्य पराक्रमेण अभिभूतं, स्वप्ने दृष्ट्वा प्रतिबुद्ध: जागरितः। इति प्रथमः स्वप्नः। एवम् अनेन प्रकारेण एकं च खलु महाशुक्लपक्षम् अतिशुक्लपक्षयुक्तं पुंस्कोकिलं-पुरुषजातीयं कोकिलं दृष्ट्वा प्रतिबुद्ध इति पूर्वेण सम्बन्धः। इति द्वितीयः।
तथा-एक च खलु महान्तं विशालं चित्रविचित्रपक्षकं चित्रेण-चित्रकर्मणा विचित्रौ विविधवर्णवन्तौ पक्षौ यस्य तं तथा भूतं बहुविधवर्णयुक्तपक्षवन्तं पुंस्कोकिलं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः। इति तृतीयः। एकं च खलु मह= विशालं सर्वरत्नमयं दामद्विकं मालाद्वयं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः इति चतुर्थः । एकं च खलु महान्तं श्वेत-शुक्लवर्ण गोवर्ग: गोसमूहं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः इति पञ्चमः। एकं च खलु महत्-दीर्घ पद्मसर: कमलालङ्कृतजलाशयं सर्वतः समन्तात कुसुमित-कमलैाप्तम् दृष्ट्रा प्रतिबुद्धः इति षष्ठः। एकं च खलु महान्तं सागरम् ऊर्मियोचिसहस्त्रकलितम्ऊर्मीणां महातरङ्गाणां वीचिनांसाधारणतरङ्गाणां च सहस्रः कलितं युक्तं भुजाभ्यांबाहुभ्यां तीण पारितं दृष्ट्वा
१. प्रथम स्वप्न-उन दस स्वप्नों में से पहले स्वप्न में एक विशाल तथा भयानक-भयंकर रूपवाले तालपिशाच (ताड़ के सदृश खूब लम्बे पिशाच) को अपने पराक्रम से पराजित हुआ देखा । २. द्वितीय स्वामइसी प्रकार एक अत्यन्त सफेद पंखों से युक्त पुरुषजाति के कोकिल को देखकर जागे। ३. तीसरा स्वप्न-एक विशाल चित्रविचित्र-चित्रों से विचित्र होने के कारण अनेक वर्ण के पंखोवाले, अर्थात् नाना प्रकार के वर्णों से युक्त पंखवाले पुरुष-कोकिल को देखकर जागे। ४. चौथा स्वम-एक बडे सर्वरत्नमय मालाओं के युगल को देखकर जागे। ५. पाँचवा स्वप्न-सफेद रंग की गायों के एक समूह को देखकर जागे। ६. छट्ठा स्वाम-एक विशाल पद्मसरोवर को देखा, जो सब तरफ से कमलों से छाया हुवा था। ७. सातवाँ स्वमहजारों लहरों से युक्त एक महासागर को अपनी भुजाओं से पार कर दिया देखा । ८. आठवा स्वम-तेज से
૧. પ્રથમ સ્વપ્ન-તે દસ સ્વાઓમાંથી પ્રથમ સ્વપ્નમાં ભગવાને એક વિશાળ તથા ભયાનક રૂપવાળા તાલપિશાચન-તાડના જેવા ખૂબ લાંબા પિશાચને પિતાના પરાક્રમથી પરાજિત થતો જોયા. ૨. બીજું સ્વપ્નએજ પ્રમાણે એક અત્યંત સફેદ પાંખવાળા નરજાતિના કાયલને જોયા. ૩. ત્રીજું સ્વપ્ન-એક વિશાળ ચિત્રવિચિત્રચિત્રોથી ચિત્રિત હોવાને કારણે અનેક રંગની પાંખવાળા, એટલે કે વિવિધ પ્રકારના વણવાળી પાંખેવાળા નરકોયલને જે. ૪. ચોથું સ્વપ્ન-એક મોટા સર્વરત્નમય માળાઓની જોડી જોઈ. પ. પાંચમું સ્વપ્ન-સફેદ રંગની ગાયના એક સમૂહને જે. ૬. છઠ્ઠું સ્વપ્ન–એક વિશાળ પાસવરને જોયું જે ચારે બાજુએ કમળથી છવાયેલું હતું. ૭. સાતમું સ્વપ્ન-હજારે જાંએવાળા એક મહાસાગરને પોતાની ભુજાએથી પાર કરતા પિતાને જોયા. ૮, આઠમું
दश
महास्वम
वर्णनम्। सू०९८॥
॥३१७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ||३१८||
淇淇 )
回
प्रतिबुद्धः इति सप्तमः । एकं च खलु तेजसा ज्वलन्तं दीप्यमानं महान्तं विशालं दिनकरं = सूर्य दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः इत्यष्टमः। एकं च खलु महान्तं - हरिवैडूर्यवर्णाभेन - हरिः पिङ्गलवर्णो मांणः, वैडूर्य-नीलवर्णो मणिः, तद्वयसम्ब न्धिनोर्वर्णयोरिव आभा=कान्तिर्यस्य तद् हरिवैडूर्यवर्णाभं तेन तथाभूतेन निजकेन= स्वकीयेन अत्रेण = 'अँतडी' इति भाषाप्रसिद्धेन, मानुषोत्तरं पर्वतं सर्वतः समन्तात् आवेष्टितपरिवेष्टितम् = आवेष्टितं = सामान्यतोवेष्टितं परिवेष्टितम् = सर्वथावेष्टितं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः इति नवमः । तथा एकं च खलु महान्तं मन्दरे = मन्दर चूलिकायाः उपरि= defeat सिंहासनवरगतं = श्रेष्ठसिंहासनास्थितम् आत्मानं = स्वं स्वप्ने दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः इति दशमः | | ०९८|| मूलम् एएसि णं दस महासुविणाणं के महालए फलवित्तिविसेसे भवइत्ति सो कहिज्ज -
जणं समणेण भगवया महावीरेण सुविणे महाघोरदित्तरुत्रघरे तालपिसाए पराजिए दिट्ठे तेणं भगवं मोहणिज्जं कम्मं मुलाओ उग्वाइस्सर १ । जं गं सुकिलपक्खगे पुंसकोले दिट्ठे, भगवं सुक झाणोवगए विहरिस्सर २ । जं णं चित्तविचित्त पक्खगे पुंसकोइले दिट्ठे, तेणं भगवं ससमयपरसमइयं दुवालसंगं गणिपिडगं
afras after परुस्सिइ दंसिस्सर निदंसिस्सइ उबईसिस्सर ३ । जं ण सव्व रयणामयं दामदुगं दिनं, ते भगवं अगारधम्मं अणगारधम्मंति दुविहं धम्मं आवविस्सर ४ । जं णं सेयगोवग्गो दिट्टो, तेणं चाउब्वण्णा इणं संघ ठाविस ५ । जं णं पउमसरं दिनं, तेणं भवणवइवाणमंतरजोइसिय वेमाणियत्ति चउन्त्रि देवे आविस ६ । जं णं महासागरी भुयाहिं तिष्णो दिडो, तेणं अणादीयं अणवदग्गं चाउरंत संसारसागरं रिस्सर ७ । जं णं तेयसा जलंतो दिणयरो दिट्ठो, तेणं अगतं अणुत्तरं कसिणं पडिपुण्णं अव्वाहयं निरावरणं केवल राणदंसणं समुप्पज्जिस्सइ ८ । जं णं हरिवेरुलियवन्नामेणं नियगेणं अंतेणं माणुमुत्तरे पत्रए सव्वओ जाज्वल्यमान विशाल सूर्य को देखा । ९. नौंवा स्वम - - हरि ( पिंगलवर्ण की)) मणि और वैडूर्य (नीले वर्ण की) मणि के वर्ण के समान कान्तिवाली अपनी आंत - आंतड़ी से मानुषोत्तर पर्वत को चारों तरफ से सामान्य रूप से आवेष्टित ओर विशेष रूप से परिवेष्टित देखा । १०. दसवां स्वम - - महान् मेरु पर्वत की चोटी पर श्रेष्ठ सिंहासन पर स्थित अपने आप को देखा। यह दस स्वम देखकर भगवान् जागृत हुए ||०९८|| स्वप्न तेभ्थी भन्वल्यमान विशाण सूर्य ने लेया . नवभु स्वप्न - हरि (पिंगल वर्गुनी) भी मने वैडूर्य (नीसવના) મણીના વણ જેવી કાન્તિવાળાં પેાતાનાં આંતરડાંથી માનુષાત્તર પતને ચારે તરફથી સામાન્યરૂપે વીટળાયેલ અને વિશેષરૂપે પરિવેષ્ટિત જોયા. ૧૦. દસમુ સ્વગ્ન-એક, મહાન, મેરૂ પર્વતનાં શિખર પર શ્રેષ્ઠસિંહાસને પેાતાને બીરાજતા જોયા, એ દસ સ્વસો જોઇને ભગવાન જાગ્યા ! સૂ૦૯૮૫
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
दश महास्वम वर्णनम् ।
।। मृ०९८ ॥
॥३१८॥
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥३१९॥
MERELATEDECE
COMPOSES
समंता आरवेदियपरिवेढिय दिट्ठे, तेणं भगवओ कितिवन्न सहसिलोगा सदेव मणुयासुरे लोए गिजिस्संति ९ । जं णं मंदरे पत्रए मंदरचूलियाए उवरिं सीहासणवरगओ अप्पा दिट्ठे, तेणं भगवं सदेवमणुयासुराए परिसाए मज्झगए केवलिपन्नत्तं धम्मं after पन्नविस्तर परूविस्स सिस्सर निदंसिस्स उवदंसिस्स | | ०९९ ।। छाया - एतेषां खलु दशमहास्वनानां को महालयः फलवृतिविशेषो भवतीति स कथ्यते
यत् खलु श्रमणेन भगवता महावीरेण स्वप्ने महान् घोरदीप्तरूपधरस्तालपिशाचः पराजितो दृष्टस्तेन भगवान् मोहनीयं कर्ममूलाद् उद्घातयिष्यति १ । यत्खलु शुक्लपक्षः पुंस्कोकिलो दृष्टस्तेन भगवान् शुक्लध्यानोगत विहरिष्यति । यत्खलु चित्रविचित्रपक्षकः पुंस्कोकिलो दृष्टस्तेन भगवान् स्वसमयपरसमयिकं द्वादशाङ्ग गणिषटकम् आख्यापयिष्यति प्रज्ञापयिष्यति प्ररूपयिष्यति दर्शयिष्यति निदर्शयिष्यति उपदर्शयिष्यति ३ । यत्खलु सर्वरत्नमयं दामद्विकं दृष्टं तेन भगवान् अगारधर्ममनगारधर्ममिति द्विविधं धर्मम् आख्यापयिष्यति ६ । ४ ।
मूल का अर्थ -- 'एएसि णं इत्यादि। इन दस महास्वनो का क्या महान फल है, सो कहते हैं-(१) श्रमण भगवान महावीर ने स्वममें जो भयंकर और दीप्तरूप धारण करनेवाले ताल पिशाच को देखा और पराजित किया, उसके फल स्वरूप भगवान् मोहनीय कर्म को समूल नष्ट करेंगे। (२) सफेद पंखवाला पुरुष - कोकिल देखा, इस से भगवान् शुक्ल ध्यान से युक्त होकर विचरेंगे। (३) भगवान् ने चित्र -- विचित्र पंखवाला पुरुष - कोकिल देखा, सो उसके फलस्वरूप भगवान् स्वसमय एवं परसमय का निरूपण करनेवाले द्वादशांग गणिपिटक का कथन करेंगे, प्रज्ञापन करेंगे, प्ररूपण करेंगे, दर्शित करेंगे, निदर्शित करेंगे और उपदर्शित करेंगे। (४) सर्वरत्नमय माला का युगल देखा, उसके फलस्वरूप भगवान् अगारधर्म और अनगार
भूलना अर्थ - 'एसिणं प्रत्याहि मा हरा महास्त्रभोनां शु शु महान छ. ते अहेवामां आवे छे.
(૧) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે પહેલા સ્વપ્રમાં, જે દિવ્ય અને અધારરૂપ ધારણ કરેલ પિશાચ જોયા, અને તેને પોતે સ ંગ્રામમાં હરાવ્યા, તેના અથ એ કે, ભગવાન ‘માહ' રાજાના સમૂળગા ઉચ્છેદ કરી, માહનીય કને નષ્ટ કરશે. (૨) ખીજે સ્વપ્નું સફેદ પાંખાવાળા નર કાકિલને જોવાથી ભગવાન શુક્લ ધ્યાનયુક્ત થશે. (૩) ત્રીજે સ્વપ્નું ચિત્ર-વિચિત્ર પાંખાવાળા નર–કોકિલને દેખવાથી ભગવાન, સ્વસમય-પરસમયના નિરૂપણ કરવાવાળા થશે, અને દ્વાદશાંગીના કથન કરવાવાળા બનશે. આ દ્વાદશાંગીનું જ્ઞાન પ્રરૂપશે, તેનું દર્શન કરાવશે, નિર્દેશન કરાવશે તેમજ ઉપદન પણ કરાવશે. (૪) ચેાથે સ્વપ્ને સ་રત્નમય માળાની જોડીને દેખવાથી ભગવાન આગાર અને અણુગાર
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
दश महास्वझ फूल वर्णनम् ।
।। ०९९ ।।
॥३१९॥
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥३२०॥
त्खलु वेarian स्तेन चातुर्वर्ण्याकीर्ण संघ स्थापयिष्यति ५ । यत्खलु पद्मसरो दृष्टं तेन भवनपति व्यन्तरज्योतिषिक वैमानिकेति चतुर्विधान् देवान् आख्यापयिष्यति ६ । ६ । यत्खलु महासागरो गुजाभ्यां तीर्णो दृष्टः तेनानादिकमनवदग्रं चातुरन्तसंसारसागरं तरिष्यति ७ । यत् खलु तेजसा ज्वलन् दिनकरो दृष्टः, तेन अनन्तमनुत्तरं कृत्स्नं प्रतिपूर्णमव्याहतं निरावरणं केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पत्स्यते ८ । यत्खलु हरिवैडूर्यवर्णान निजकेनान्त्रेण मानुषोत्तरः पर्वतः सर्वतः समन्ताद् आवेष्टितपरिवेष्टितो दृष्टः तेन भगवतः कीर्तिवर्णशब्दश्लोकाः सदेवमनुजासुरे लोके गास्यन्ते ९ । यत्खलु मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिकाया उपरि सिंहासनवरगतः धर्म इस प्रकार दो तरह के धर्मों को कथन करेंगे। (५) श्वेत रंग की गायों का समूह देखा, उससे भगवान् चातुर्वर्ण्य से युक्त संघ - श्रमण, श्रमणी श्रावक और श्राविकारूप चार तीर्थ की स्थापना करेंगे। (६) पद्मों से युक्त सरोवर देखने से भगवान् भवनपति, व्यन्तर, ज्यौतिषिक और वैमानिक-इन चार प्रकार के देवो को प्ररूपण करेंगे। (७) महासागर को भुजाओं से पार किया देखा, इससे भगवान् अनादि अनन्त चारगति रूप संसार समुद्र को पार करेंगे । (८) तेज से जाज्वल्यमान सूर्य को देखने से भगवान् को अनन्त, अनुत्तर, प्रतिपूर्ण, प्रतिघाती और आवरण रहित श्रेष्ठ केवलज्ञान और केवलदर्शन प्राप्त होंगे। (९) हरि मणि और वैडूर्य मणि की आभा के समान अपनी श्रांत से मानुषोत्तर पर्वत को आवेष्टित और परिवेष्टित देखा, उसके फल स्वरूप भगवान् की कीर्ति, वर्ण, शब्द और श्लोक देवों, मनुष्यों एवं असुरों सहित लोक में गाये जाएँगे । (१०) मेरु पर्वत पर मेरु की चोटी के ऊपर श्रेष्ठ सिंहासन पर अपने आपको बैठा देखा, उसके फलस्वरूप અને ધર્મોનું કથન કરશે. (૫) પાંચમે સ્વપ્ને શ્વેતરંગની ગાયાના ધણને દેખવાથી ભગવાન ચારવ વાળા ધર્માંની સ્થાપના કરશે એટલે તે સાધુ-સાધ્વી શ્રાવક અને શ્રાવિકા રુપી તીની સ્થાપના કરશે. (૬) છઠ્ઠું સ્વપ્ને કમળેાવાળું सरोवर द्वेषवाथी, भगवान, भवनयति, व्यंतर, ज्योतिषि भने वैमानि देवाने उपदेश आपशे. (७) सातभे સ્વપ્ને મહાસાગરને, સ્વભુજાએ વડે પાર કરતા જોવાથી અનાદ્વિ–અનંત–ચતુતિરૂપ સોંસાર સમુદ્રના તેઓ પાર चामशे. (८) आठभे स्वप्ने तेलेभय सूर्यने लेवाथी भगवान, अनंत, अनुत्तर, प्रतिपूर्ण, अप्रतिघाती, भने निरावरण શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદનને પ્રાપ્ત કરશે. (૯) નવમા સ્વપ્ને હર નામના મણુિ અને લિલમ એટલે વૈઝૂમણીની કાંતિવાળાં પેાતાના આંતરડાંથી ચારેબાજુ વિંટાએલ માનુષાત્તર પહાડને દેખવાથી ભગવાનની કીર્તિ, વણુ શબ્દ અને શ્લોક દવા મનુષ્યા અને અસુરામાં ગવાશે. (૧૦) દશમે સ્વપ્ને મેરુ પર્વતના શિખરે સિ'હાસન
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
दश
महास्वम
फल
वर्णनम् ।
।। ०९९ ।।
॥३२०॥
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
आत्मा दृष्टः, तेन भगवान् सदेव-मनुजासुरायाः परिषदो मध्यगतः केवलिमज्ञप्तं धर्ममाख्यापयिष्यति प्ररूपयिष्यति दर्शयिष्यति निदर्शयिष्यति उपदर्शयिष्यति । १० ॥ मू०९९ ॥
टीका--'एएसिणं दसमहासुविणाणं' इत्यादि । एतेषां पूर्वोक्तानां भगवदृष्टानां खलु दश महास्वप्नानां कः= कथंभूतः महालयः अतिमहान फलत्तिविशेषः फलोपस्थितिविशेषो भवति इति जिज्ञासायां स कथ्यते तथाहि--
यत् खलु श्रमणेन भगवता महावीरेण स्वप्ने घोरदीप्तरूपधरः तालपिशाचः पराजितो दृष्टः, तेन भगवान् मोहनीयं कर्म मूलात् उद्घातयिष्यति-उन्मूलयिष्यति १। इति प्रथमं महास्वप्नफलम् १। यत् खलु शुक्लपक्षका श्वेतपक्षवान् पुंस्काकिलो भगवता दृष्टः, तेन भगवान् शुक्लध्यानोपगतः शुक्लध्यानावस्थितः सन् विहरिष्यति २।। इति द्वितीयम् ।। यत् खलु चित्रविचित्रपक्षकः पुस्कोकिलो भगवता स्वप्ने दृष्टः, तेन भगवान् स्वसमयपरसमयिकम्
मञ्जरी
||३२१॥
टीका
दश
महास्वाम फल
भगवान देवों, मनुष्यों और असुरों सहित समवसरणपरिषद् के मध्य में विराजमान होकर केवलियों द्वारा प्ररूपित धर्म का उपदेश करेंगे, धमकी प्रज्ञापना, प्ररूपणा, दर्शना, निदर्शना और उपदर्शना करेंगे॥०९९॥
टीका का अर्थ-भगवान् द्वारा देखे गये इन पूर्वोक्त दश महास्वप्नों का क्या अतिमहान् फल होगा? इस प्रकार की जिज्ञासा (जानने की इच्छा) होने पर उसफल को कहते हैं। यथा--
(१) श्रमण भगवान महावीर ने स्वप्न में जो भयंकर और प्रचण्डरूप वाले ताड़ जैसे पिशाच को पराजित किया देखा, उससे भगवान् मोहनीय कर्म को मूल से उखाड़ेगे। यह पहले महास्वप्न का फल है। (२) भगवानने जा श्वेत पंखोवाला पुरुष-कोकिल देखा, उससे भगवान शुक्लध्यान में लीन होकर विचरेंगे। यह दुसरे महास्वप्न का फल है। (३) भगवानने जो चित्र-विचित्र पखोवाला पुरुषकोकिल स्वप्न में देखा,
वर्णनम् ।
सू०९९॥
ઉપર આરૂઢ થયેલ પિતાને જોવાથી ભગવાન, દેવ-મનુષ્ય અને તિયાની પરિષદમાં બેસી-કેવલી પ્રરૂપિત ધમને ઉપદેશ કરશે, ને ધર્મની પ્રજ્ઞાપના-દર્શન-નિદર્શન અને ઉપદર્શનપિપાંચ રીતિ નીતિ સમજાવશે. (સૂ૦૯૯)
ટીકાને અર્થ–ભગવાને જેએલાં તે પૂર્વોકત દસ મહાસ્વપ્નનું શું અતિમહાન ફળ મળશે? આ પ્રકારની રોજિજ્ઞાસા થતા તે ફળને આ પ્રમાણે વર્ણવે છે–(૧) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સ્વપ્નમાં જે ભયાનક અને પ્રચંડ
રૂપવાળા તાડ જેવા પિશાચને હરાવ્યે એને ભાવ એ છે કે તેથી ભગવાન મહનીય કમને મૂળમાંથી ઉખાડી નાખશે, ની આ પહેલા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૨) ભગવાને જે વેત પાંખેવાળા નર–કોયલને જે, તેના ભાવ એ છે કે ભગવાન
॥३२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
।।३२२॥
टीका
महास्वन
स्वसिद्धान्त-परसिद्धान्तसमन्वितं द्वादशाङ्ग-द्वादशानि अङ्गानि यस्मिन् स तथा तं गणिपिटकं-गणिनाम् आचार्याणां पिटक इव-रत्नाधारमञ्जषेव यः स तं आख्यापयिष्यति सामान्यतया कथयिष्यति, तथा-प्रज्ञापयिष्यति-वचन पर्यायेण नामादिभेदेन वा कथयिष्यति, तथा-प्ररूपयिष्यति-स्वरूपतः कथयिष्यति, तथा-दर्शयिष्यति-उपमानोपमेयभावादिभिः कथयिष्यति, तथा-निदर्शयिष्यति-परानुकम्पया भव्यकल्याणापेक्षया वा निश्चयेन पुन: पुनर्दर्शयिष्यति, तथा-उपदर्शयिष्यति-उपनय-निगमनाभ्यां सकलनयाभिप्रायतो वा निशएं शिष्यबुद्धी व्यवस्थापयिष्यति इति तृतीयम् ३। यत् खलु सर्वरत्नमयं दामद्विकं दृष्ट, तेन भगवान्-श्रीवीरस्वामी अगारधर्म-गृहधर्मम् अनगारधर्म-मुनिधर्ममिति द्विविध-द्विप्रकारं धर्मम् आख्यापयिष्यति-सामान्यतया विशेषतया च कथयिष्यति, तथा-प्रज्ञापयिष्यति, प्ररूपयिष्यति, दर्शयिष्यति, निदर्शयिष्यति, उपदर्शयिष्यति, इति चतुर्थम् ४ । यत् खलु श्वेत उससे भगवान स्वसिद्धान्त और परसिद्धान्त से युक्त बारह अंगोवाले गणिपिटक (आचार्यों के लिए रत्नों की पेटो के समान आचारांग आदि) का सामान्य विशेषरूप से कथन करेंगे, पर्यायवाची शब्दों से अथवा नामादि भेदों से प्रज्ञापन करेंगे, स्वरूप से प्ररूपण करेंगे, उपमान-उपमेय भाव आदि दिखाकर कथन करेंगे, पर की अनुकम्पा से या भव्यजीवों के कल्याण की अपेक्षा से निश्चयपूर्वक पुनःपुनः दिखलाएँगे; तथा उपनय और निगमन के साथ अथवा सभी नयों के दृष्टिकोण से, शिष्यों की बुद्धि में निश्शंक रूप से जमाएँगे यह तीसरे स्वम का फल है । (४) भगवान् ने समस्त रत्नोंवाले मालायुगल को देखा, उससे भगवान् गृहस्थधर्म और मुनिधर्म दो प्रकार के धर्म का सामान्य और विशेषरूप से कथन करेंगे, प्रज्ञापन करेंगे, प्ररूपण करेंगे, दर्शित करेंगे, निदर्शित करेंगे और उपदर्शित करेंगे यह चौथे महास्वप्न के फल है। (५) भगवान् ने जो श्वेत गोवर्ग (गायों का શુકલધ્યાનમાં લીન થઈને વિચરશે. આ બીજા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૩) ભગવાને જે ચિત્ર-વિચિત્ર પાંખેવાળા નર કોયલને જોયે, ભગવાન સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંતથી યુક્ત બાર અંગે વાળા ગણિપિટક (આચાર્યને માટે ૨નાની પિટી સમાન આચારાંગ આદિ)નું સામાન્ય વિશેષરૂપથી કથન કરશે, પર્યાયવાચી શબ્દથી અથવા નામાદિ ભેદથી પ્રજ્ઞાપન કરશે, સ્વરૂપથી પ્રરૂપણા કરશે, ઉપમાન ઉપમેય ભાવ આદિ બતાવીને કથન કરશે, બીજાની અનુકંપાથી કે ભવ્ય જીવોના કલ્યાણની અપેક્ષાએ નિશ્ચયપૂર્વક ફરી ફરીને બતાવશે, તથા ઉપનય અને નિગમનની સાથે અથવા બધા નાના દૃષ્ટિકોણથી, શિષ્યની બુદ્ધિમાં નિઃશંકરૂપે ઠસાવશે. આ ત્રીજા સ્વપ્નનું ફળ છે. (૪) ભગવાને સમસ્ત રવાળી માળાની જોડી જોઈ, તેનો ભાવ એ છે કે ભગવાન ગૃહસ્થધમ અને મુનિધર્મ એ બે પ્રકારના ધર્મનું સામાન્ય અને વિશેષરૂપથી કથન કરશે, પ્રજ્ઞાપન કરશે પ્રરૂપણુ કરશે, દર્શિત કરશે, નિદશિત કરો. આ ચોથા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે.
वर्णनम् ।
॥३२२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
Parag
श्राकल्प.
सूत्रे ॥३२३॥
कल्पमञ्जरी टीका
RETRIESARITASAGAR
गोवर्गों दृष्टः, तेन चातुर्वर्ण्याऽऽकीर्ण चत्वारोवर्णाश्चातुर्वर्ण्य श्रमण-श्रमणी-श्रावक-श्राविकारूपं, तेन आकीण= युक्तं संशं स्थापयिष्यति, इति पश्चमम् ५। यत् खलु पद्मसरो दृष्टं तेन भगवान् भवनपतिव्यन्तरज्योतिषिक वैमानिकेति चतुर्विधान् देवान् आख्यापयिष्यति-प्रज्ञापयिष्यति, दर्शयिष्यति, निदर्शयिष्यति उपदर्शयिष्यति-इति षष्ठम् ६। यत् खलु महासागरो भुजाभ्यां तीणों दृष्टः, तेन अनादिकम् आदिवर्जितम् अनवदग्रम् अन्तरहितं, चातुरन्तसंसार सागरं चतुर्रगतिकसंसाररूपसमुद्रं तरिष्यति, इति सप्तमम् ७ । यत् खलु तेजसा ज्वलन् दिनकरः सूर्यो दृष्टः, तेन भगवतः श्रीवीरप्रभोः अनुत्तरमप्रधानं, कृत्स्नं-सकलम्-अखण्डम्-सर्वपदार्थावगाहनात् केवलवरज्ञानदर्शनमपि कृत्स्नं व्यपदिश्यते, एवं प्रतिपूर्णम्-सकलांशसम्पन्नम् , अव्याहतम् व्याघातवर्जितम् , निरावरणम्-आवरणरहितं च केवलवरज्ञानदर्शनं केवलवरज्ञानं-केवलवरदर्शनं च समुप्तत्स्यते-इत्यष्टमं ८। यत् खलु हरिवडयवर्णाभेन निजझुंड) देखा, उससे साधु, साध्वी, श्रावक और श्राविकारूप चार प्रकार के संघ की स्थापना करेंगे यह पाँचवें महास्वम का फल है। (६) पद्मों से युक्त जो सरोवर देखा, उससे भगवान् भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिषिक
और वैमानिक, इन चार प्रकार के देवों को सामान्य-विशेषरूप से उपदेश करेंगे, प्रज्ञापन करेंगे, प्ररूपण करेंगे, दर्शित, निदर्शित तथा उपदर्शित करेंगे, यह छठे महास्वम का फल है। (७) भगवान् ने महासमुद्र को भुजाओं से तिरा देखा, उससे आदि तथा अन्त से रहित, चार गतिवाले संसार रूप समुद्र को पार करेंगे यह सातवें महास्वन का फल है। (८) भगवानने तेज से देदीप्यमान सूर्य देखा, उससे भगवान् को प्रधान, सम्पूर्ण एवं समस्त पदार्थों को जानने के कारण अविकल (कृत्स्न) प्रतिपूर्ण (सकल अंशोंसे युक्त) सब प्रकार को रुकावटों से रहित तथा आवरण रहित केवलज्ञान और केवलदर्शन की प्राप्ति होगी यह आठवें (૫) ભગવાને જે શ્વેત ગોવઝ (ગાયનું ધણ) દેખ્યું તેને ભાવ એ છે કે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ ચાર પ્રકારના સંધની સ્થાપના કરશે. આ પાંચમાં મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૬) પોવાળું જે સરોવર જોયું, તેને ભાવ એ છે કે ભગવાન ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષિક, અને વૈમાનિક એ ચાર પ્રકારના દેવેને સામાન્ય વિશેષ રૂપથી ઉપદેશ આપશે, પ્રજ્ઞાપન કરશે, દર્શિત, નિદર્શિત તથા ઉપદર્શિત કરશે. આ છઠ્ઠા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૭) ભગવાને મહાસાગરને પિતાની ભૂજાઓ વડે પાર કર્યો, તેનો ભાવ એ છે કે આહિં તથા અન્તવિનાના, ચાર ગતિવાળા સંસારરૂપી સાગરને પિતે પાર કરશે. આ સાતમ મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૮) ભગવાને તેજથી દેદિપ્યમાન સૂર્ય જે, તેનો ભાવ એ છે કે ભગવાનને પ્રધાન, સંપૂર્ણ અને સકળ પદાર્થોને જાણવાને કારણે અવિકલ (કૂખ), પ્રતિપૂર્ણ (સકલ અ'શેવાળ') બધી જાતની સMવટ વિનાનું તથા આવરણ વિનાનું કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે. આ આઠમાં મહાસ્વપ્નનું
महास्वन
वर्णनम्। मू०९९॥
॥३२३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्य
सूत्रे ॥३२४।।
केनान्त्रेण मानुषोत्तरः पर्वतः सर्वतः समन्तात् आवेष्टितपरिवेष्टितो दृष्टः, तेन भगवतः-श्रीवीरस्वामिनः कीर्तिवर्णशब्दश्लोका-तत्र-कीर्तिः-"अहो अयं पुण्यभागी" त्यादि सर्वव्यापि साधुवादः, वर्णः एकदिग्व्यापिसाधुवादः, शब्द: अर्धदिग्व्यापिसाधुवादः, श्लोकः-तत्रैव गुणवर्णनं चैते स देवमनुजाऽसुरे-देवमनुष्यासुरसहितलोके
कल्पभुवने मनुष्यादिभिः गास्यन्ते-इति नवमम् ९। यत् खलु मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिकाया उपरि सिंहासनवर गत
मञ्जरी आत्मा दृष्टः, तेन भगवान् श्रीवीरप्रभु स देवम नुजासुरायाः देवमनुष्यासुरसहितायाः परिषदः सभायाः मध्य
टीका गतः मध्ये विराजितः सन् केबलिप्रज्ञप्तं सर्वज्ञप्ररूपितं धर्मम् 'आख्यापयिष्यति, प्रज्ञापयिष्यति, प्ररूपयिष्यति, दर्शयिष्यति, निदर्शयिष्यति, उपदर्शयिष्यति' एषां पदानां व्याख्याऽस्मिन्नेव सूत्रे कृतेति सिंहावलोकनन्यायेनसाऽवलोकनीयेति दशमं महास्वमफलम् १० ।।मू०९९॥ महास्वप्न का फल है। (९) भगवान् ने जो हरिमणि और वैडूर्यमणि की कान्ति के समान अपनी आंत से मानुषोत्तर पर्वत को सब तरफ से आवेष्टित और परिवेष्टित देखा, उससे समस्त लोक में-देवों मनुष्यों एवं असुरों सहित सम्पूर्ण लोक में भगवान की कीर्ति का गान होगा। वर्ण, शब्द और श्लोक का भी गाना होगा। 'अहा, यह पुण्यशाली हैं। इत्यादि सभी दिशाओं में व्याप्त होनेवाले साधुवाद-प्रशंसावचनों को कीर्ति महास्वन कहते हैं। एक दिशा में व्याप्त होनेवाला साधुवाद 'वर्ण' कहा जाता है। आधी दिशा में फैलने वाला साधुवाद शब्द कहा जाता है। और जिस स्थान पर व्यक्ति हो, वहीं उसके गुणों का बखान होना श्लोक वर्णनम्। कहलाता है। यह नौवे महास्वप्न का फल है। मेरू पर्वत पर, मेरू पर्वत की चूलिका के ऊपर उत्तम सिंहासन मू०९९॥ पर अपने आपको बैठा देखा, उससे भगवान् वीरप्रभु देवों मनुष्यों एवं असुरों सहित सभा के मध्य में विराजित होकर सर्वज्ञ प्ररूपित धर्म का कथन, प्रज्ञापन, प्ररूपण करेंगे; धर्म को दर्शित, निदर्शित और उपફળ છે. (૯) ભગવાને જે લીલા રંગના અને વૈડૂર્ય મણીની કાન્તિ જેવા પિતાના આંતરડાંથી માનુષેત્તર પર્વતને બધી તરફથી આવેષ્ટિત અને પરિણિત જે, તેને ભાવ એ છે કે સકળ લેકમાં દેવે મનુષ્ય અને અસુરો સહિત સંપૂર્ણ લેકમાં ભગવાનની કીતિ ગવાશે. વર્ણ શબ્દ અને શ્લોકના પણ ગીત ગવાશે. “અહા!આ પુણ્યશાળી છે” ઇત્યાદિ સઘળી દિશાઓમાં પ્રસરનાર સાધુવાદ-પ્રશંસાવચનોને “કીતિ' કહે છે. એક દિશામાં પ્રસરનાર સાધુવાદને વણ કહે છે. અધી દિશામાં ફેલાવનાર સાધવાદને “શબ્દ” કહે છે અને જે સ્થાને વ્યક્તિ હોય ત્યાં જ તેના ગુણોને
॥३२४॥ વખાણ થાય તેને “ક” કહે છે. આ નવમાં મહાસ્વપ્નનું છે. (૧૦) મેરૂ પર્વત પર, મેરુ પર્વતના શિખર ઉપર ઉત્તમ સિંહાસન પર પિતાને બીરાજેલા જોયા, તેને ભાવ એ છે કે ભગવાન મહાવીર સ્વામી દે, મનુષ્ય અને તેને અસુર સહિતની મધ્યમાં વિરાજીને સર્વજ્ઞ પ્રરૂપિત ધર્મનું કથન, પ્રજ્ઞાપન, પ્રરૂપણ કરશે, ધર્મને દર્શિત અને ઉપદર્શિત કરે છે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥३२५॥
KAAAAAAAAAAAAAAAAABAAHARA
मूलम् - - तरणं तस्स समणस्स भगवओ महावीरस्स तत्रसंजममाराहेमाणस्स बारसेहिं वासेहिं तेरसेहिं पखखेहिं बीइक्कतेहिं तेरसमस्स वासस्स परियाए बढमाणस्स जे से गिम्हाणं दोच्चे मासे चउत्थे पक्खे वइसाहसुद्धे, तस्स णं वइसाहसुद्धस्स दसमीपक्खेगं सुब्वएणं दिवसेणं विजएणं, मुहुत्तेणं हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागणं पाईणगामिणीए छायाए वियत्ताए पोरिसीए तत्थ गोदोहियाए उकुडयाए निसिजाए आयावणं आयावेमाणस्स छडे भत्ते अपाणएणं उदुजाणु अहोसिरस्स झाrकोट्टोवगयस्स सुक्कज्झाणं तरियाए वमाणस्स निव्वाणे कसिणे पडणे अवाहए निरावरणे अगते अणुत्तरे केवलवरणाणदंसणे समुप्पण्णे ।
तणं से भगवं अरहा जिणे जाए केवली सव्वाण्णू सव्वदरिसीस देवमणुयासुरम्स लोयस्स आगईं गई ठि चव उववायं भुतं पीयं कडं पडिसेवियं आवीकम्मं रहोकम्मं लवियं कहियं माणसियंति सव्वे पज्जाए जाणइ पासर । सव्वलोए सव्वजीवाणं सव्यभावाई जाणमाणे पासमाणे विहरs |
तणं समणस्स भगवओ महावीरस्स केवलवरणाणदंसणुप्पत्तिसमए सव्वेहिं भवणवइ - वाणमंतर जोइसियविमाणवासी देवे देवीहि य उवयंतेहि य उप्पयंतेहि य एगे महं दिव्वे देवुज्जोए देवसण्णिवाए देवकहकहे उपिं लगभूए यानि होत्या ||०१०० ॥
छाया--ततः खलु तस्य श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य तपः संयममाराधयतः द्वादशसु वर्षेषु त्रयोदशसु पक्षेषु च व्यतिक्रान्तेषु त्रयोदशस्य वर्षस्य पर्याये वर्तमानस्य यः सः ग्रीष्माणां द्वितीयो मासः चतुर्थः पक्षः वैशाखशुद्धः, तस्य खलु वैशाखशुद्धस्य दशमीपक्षे सुत्रते दिवसे विजये मुहूर्ते हस्तोत्तरासु नक्षत्रे योगमुपगते दशित करेंगे। इन पदों की व्याख्या इसी सूत्र में पहले की जा चुकी है। अतः सिंहावलोकन - न्याय से बही व्याख्या देखलेनी चाहिए। यह दसवें महास्म का फल है ।। ०९९ ।।
मूल का अर्थ - ' तरणं' इत्यादि । उस समय श्रमण भगवान् महावीर को तप संयम की आराधना करते हुए बारह वर्ष और तेरह पक्ष व्यतीत हो चुके थे । तेरहवाँ वर्ष चल रहा था । ग्रीष्म ऋतु का दूसरा महीना था, चौथा पक्ष - वैशाख शुद्ध पक्ष था । उस वैशाख शुक्ल पक्ष की दसमी तिथि थी । सुव्रत दिवस, કરશે. એ પદોની વ્યાખ્યા આજ સૂત્રમાં પહેલાં કરાયેલ છે. તેથી સિંહાવલાકન-ન્યાયથી જીજ્ઞાસુઓએ એજ વ્યાખ્યા જોઈ લેવી જોઇએ. આ દસમા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. ાસૂ૦૯ા
भूलना अर्थ- 'तणं' इत्यादि श्रम भगवान महावीरने तप संयमनी आराधना करता, जार वर्ष अने તેર પખવાડિયા વ્યતીત થયાં હતાં, ને તેરમું વર્ષ ચાલતું હતું. ગ્રીષ્મૠતુના ખીલે મહિના, ચેાથું પખવાડિયુ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
केवलज्ञान दर्शनप्राप्ति
वर्णनम् ।
॥सू० १०० ॥
॥३२५||
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३२६॥
मञ्जरी
टीका
प्राचीनगामिन्यां छायायां व्यक्तायां पौरुष्याम् तत्र गोदोहिकया उत्कुटुकया निषद्यया आतापनाम् आतापयतः षष्ठेन भक्तेनाऽपानकेन ऊर्ध्वजान्वधः शिरसो ध्यानकोष्ठोपगतस्य शुक्लध्यानान्तरिकायां वर्तमानस्य निर्वाणं कृत्स्नं प्रतिपूर्णमव्याहतं निरावरणमनन्तमनुत्तरं केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् ।
ततः खलु स भगवान् अर्हन् जिनो जातः केवली सर्वज्ञः सर्वदर्शी सदेवमनुजासुरस्य लोकस्य आगति गति स्थितिं च्यवनमुपपातं भुक्तं पीतं कृतं प्रतिसेवितम् आविष्कम रहाकर्म लपितं कथितं मानसिकमिति सर्वान् पर्यायान् जानाति पश्यति । सर्वलोके सर्वजीवानां सर्वभावान् जानानः पश्यन् विहरति । विजय मुहूर्त, उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र का योग था। छाया पूर्व दिशा की और ढल रही थी। व्यक्त नामक पौरुषी थी अर्थात् दिन का तीसरा पहर था ऐसे समय में भगवान् गोदोह नामक उकडू आसन से स्थित होकर आतापना ले रहे थे। चौविहार षष्ठभक्त (बेले) की तपस्या थी। प्रभु ने दोनों घुटने ऊपर कर रक्खे थे और मस्तक नीचे की ओर झुका रक्खा था । ध्यानरूपी कोष्ठ में प्राप्त थे। शुक्लध्यान की आन्तरिका में वर्तमान थे। उस समय भगवान् को मुक्ति के हेतुभूत, अविकल, प्रतिपूर्ण, अव्यावाध, अनावरण, अनन्त तथा अनुत्तर केवल ज्ञान और केवल दर्शन उत्पन्न हुआ। तब वह भगवान् अर्हन् और जिन हो गये। केवली, सर्वज्ञ और सर्वदर्शी हो गए। देवों मनुष्यों और आसुरों सहित लोक की आगति, गति, स्थिति, च्यवन तथा उपपात को और खाये, पीये, किये, सेवन किये को, प्रकट कर्म को, पारस्परिक भाषण को, कथन को, मनोगत भाव को, इस प्रकार सब पर्यायों को जानते और देखने लगे। समस्त लोक में, सब जीवों के એટલે વૈશાખ શુદિ વર્તતી હતી. તે દિવસે શુકલ પક્ષને દશમે દિવસ આવી રહ્યો હતો. સાથે સાથે દિવસ પણ સારે, વિજય મુહૂત, અને ઉત્તરાફાલગુની નક્ષત્રને વેગ હતા. દિવસને ત્રીજો પ્રહર ચાલતું હતું. આ સમયે ભગવાન, ગદોહ' નામનું ઉક આસન જમાવી રહ્યા હતા તે આસને સ્થિત થઈ, “આતાપના” લેતા હતા. ચતુર્વિધ આહારના ત્યાગ સાથે તેમણે છઠ્ઠની તપસ્યા આદરી હતી. પ્રભુએ બન્ને ઘૂંટણ ઉપર પિતાના હાથ રાખ્યાં હતાં. અને માથુ નીચે ઝુકાવ્યું હતું. ધ્યાનના કેઠામાં મગ્ગલ હતા. તે વખતે તેઓ શુકલધ્યાનમાં આરૂઢ થયેલા હતા. આ સમયે પ્રભુને મુક્તિના હેતુભૂત, અવિકળ, પ્રતિપર્ણ, અવ્યાબાધ, અનાવરણુ, અનંત, અને અનુત્તર એવું કેવલજ્ઞાન-કેવલદર્શન ઉત્પન્ન થયું. કેવળ જ્ઞાન–કેવળ દર્શન ઉત્પન્ન થતા, ભગવાન અત્ જીન-કેવલી કહેવાયાં. તેઓ સર્વજ્ઞ અને सशी' या. तेसो हेव-मनुष्य-तियय सहित बोना सोनी, भागति, ति, स्थिति, यवन, ५पात, विशेरे,
केवलज्ञान
दर्शनप्राप्ति SER वर्णनम् ।
मू०१००॥
॥३२६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
STARAC
ततः खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य केवलबरज्ञानदर्शनोत्पत्तिसमये सर्वैः भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिषिक-विमानवासिभिः देवश्च देवीभिश्च उपयद्भिश्च उत्पतद्भिश्च एको महान् दिव्यो देवोदयोतो देवसन्निपातः
देवकलकल: उत्पिञ्जलकभूतश्चापि बभूव ।।मू०१००॥ श्रीकल्पसूत्रे
टीका-'तए णं तस्स' इत्यादि । ततः महास्वप्नदशकदर्शनानन्तरं खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ||३२७||
तपः संयम-तपोद्वादशविधं संयम सप्तदशविधं समाराधयतः सम्यक् प्रकारेण कुर्वतो द्वादशसु वर्षेषु त्रयोदशसु पक्षेषु च अर्थात-सार्धषण्मासाधिकेषु द्वादशवर्षेषु व्यतिक्रान्तेषु व्यतीतेषु सत्सु, त्रयोदशस्य वर्षस्य पर्याये= संयमपर्याये वर्तमानस्य, यः सः ग्रीष्माणां प्रीष्मऋतुसम्बन्धी द्वितीयो मासः चतुर्थः पक्षो वैशाखशुद्धः, तस्य खलु वैशाखशुद्धस्य दशमीपक्षे दशम्यां तिथौ सुव्रते-सुव्रतनामके दिवसे, विजये मुहूर्ते, हस्तोत्तरासु नक्षत्रेसभी भावों को जानते हुए तथा देखते हुए विचरने लगे। तब श्रमण भगवान् महावीर के केवलज्ञान और केवलदर्शन की उत्पत्ति के समय में, सब भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिषिक तथा विमानवासी देवों और देवियों के आने-जाने से एक महान् दिव्य देव प्रकाश हुआ, देवोंका संगम हुआ, कल-कल नाद हुआ और देवों की बहुत बड़ी भीड़ हुई।सू०१००॥
टीका का अर्थ-दस महास्वप्न देखने के पश्चात् , तप संयम की आराधना करते हुए श्रमण भगवान् महावीर को दीक्षा अंगीकार किये, बारह वर्ष और तेरह पक्ष अर्थात् साढ़े बारह वर्ष और पन्द्रह दिन बीत जाने पर संयम-पर्याय का तेरहवा वर्ष चलता था, उस समय ग्रीष्मऋतु संबंधी दूसरा मास और चौथा पक्ष-वैशाख शुद्ध पक्ष था। उस वैशाख शुद्ध पक्ष की दशमी तिथि में, सुव्रत नामक दिवस में, विजय मुहूर्त में, ચર્યાઓને જાણવા અને દેખાવા લાગ્યા. દરેક જીવની ખાન-પાન આદિની ક્રિયાઓ પણ, તેમના જ્ઞાન દ્વારા જણાતી
જતી હતી. પ્રગટકમ રહસ્યકમ, પરસ્પરના ભાષણો, કથન અને મને ગત ભાવે વિગેરેને તેઓ જાણવા તેમજ દેખતા જે થકા વિચરવા લાગ્યા. ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન-કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થતા ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિર્ષિક
તથા વિમાનવાસી દેવ-દેવીઓ આવવા લાગ્યાં. આ અવરજવરને પરિણામે, એક મહાન દિવ્ય દેવ પ્રકાશ પડવા લાગે. દેવને સુધ “કલ-કલ’ અવાજ કરતે ભગવાનના દર્શન કરવા ભીડ કરી રહ્યો હતે. (સૂ૦૧૦૦).
વિશેષાર્થ– ભગવાનને ઉગ્ર તપ-સંયમની આરાધનાના અંતે, સાડાબાર વર્ષ અને પંદર દિવસને વખત પૂરા થયા હતા. આ સંયમની છેલ્લી અવસ્થામાં, તેમને જે દશ મહાસ્વપ્નને અનુભવ થયો હતો, તે તેમના નિરાવરણીય હીર જ્ઞાનના ઉધાડની પૂર્વભૂમિકાનું દિગ્દર્શન હતું. આ સ્વપ્નો સુખદ અનુભવના આગાહીરૂપે હતાં. આ સ્વપ્નબાદ પણ
केवलज्ञान दर्शनमाप्ति वर्णनम् । ॥सू०१००॥
||३२७||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥३२८||
MAAAAAA
滋
हस्तोपलक्षितोत्तरानक्षत्रे - उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रे योगं - चन्द्रेण योगम् उपगते = प्राप्ते प्राचीनगामिन्यां= पूर्वदिग्गतायां छायायां व्यक्तायां व्यक्ताभिधानायां पौरुष्यां= दिवसस्य तृतीये महरे इत्यर्थः, तत्र = सालवृक्षमूलासन्नमदेशे अपानकेन निर्जलेन षष्ठेन भक्तेन, गोदोहिकया उत्कुटुकया निषद्यया = गोदोहनामकोत्कुटुकासनेन आतापनाम् आतापयतः =आतापनां कुर्वतः ऊर्ध्वजान्वधः शिरसः = उपरिकृतजानुद्वयाधः कृतमस्तकस्य, ध्यानकोष्ठोपगतस्य-ध्यानं= धर्मध्यानं शुक्लध्यानं च, तदेव - कोष्ठः = कुशूलस्तमुपगतः सम्प्राप्तस्तस्य ध्यानेन निगृहीतेन्द्रियः करणवृत्तिकस्य शुक्लध्यानान्तरिकायाम्=शुक्लध्यानं पृथत्तववितर्क सविचारम् १, एकत्ववितर्कम् अविचारम् २, सूक्ष्मक्रियम् अमतिपाति ३, समुच्छिन्नक्रियम् अनिवर्ति ४, इति चतुर्विधं तत्र - आद्यं ध्यात्वा-द्वितीये एकत्ववितर्का विचाररूपे ध्याने वर्तमानस्य=स्थितस्य निर्वाणं निर्वाणकारणत्त्रात् कृत्स्नं= सकलम् - अखण्डम्, सर्वपदार्थावगाहनात् केवलवर ज्ञानदर्शनमपि कृत्स्नं व्यपदिश्यते । प्रतिपूर्णम्-मकलां सम्पन्नम् अव्याहतं = व्याघातवर्जितम् निरावरणम् = आवरणरहितम्, अनन्तम्=अनन्तवस्तुविषयकम् = अनुत्तरं = सर्वत उत्कृष्टं केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् ।
चन्द्रमा के साथ उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र का योग होने पर, छाया जब पूर्वदिशाकी ओर जाने लगी थी, व्यक्ता नाम की पौरुषी में अर्थात् दिन के तीसरे पहर में, सालवृक्ष के मूल के समीपवर्ती प्रदेश में, चौविहार षष्ठभक्त के तप से, गोदोह नामक उत्कुटुक आसन से आतापना लेते हुए, दोनों घुटने ऊपर और सिर नीचा किये हुए भगवान् धर्मध्यान और शुलध्यान रूपी कोष्ठ में प्रविष्ट, थे। ध्यान के द्वारा उन्होंने इन्द्रियों के और अन्तःकरण के व्यापार को रोक दिया था। शुक्ल ध्यान चार प्रकार का है- (१) पृथक्त्ववितर्क सविचार (२) एकत्व वितर्क अविचार ( ३ ) सूक्ष्मक्रिय अप्रतिपाति (४) समुच्छिन्नक्रिय अनिर्वर्ति भगवान् शुक्लध्यान के पृथक्त्व वितर्क विचार नामक प्रथमपाये को ध्याकर एक वितर्क अविचार नामक दूसरे पाये में लीन थे । ભગવાન ધ્યાનમાં આરૂઢ થયા હતા. આ ધ્યાન શ્રેષ્ઠ ભૂમિકાનું હતું આ શ્રેષ્ઠ ભૂમિકા શુલ ધ્યાન કહે છે. આ શુકલ ધ્યાનના ચાર પ્રકાર છે. (૧) પૃથકત્વ ચિંતક સવિચાર (૨) એકત્વ વિતક અવિચાર (૩) સૂમક્રિયા અપ્રતિપાતિ (૪) સમુચ્છિન્ન ક્રિયા અનિવા શુકલ ધ્યાનના પહેલા પાયા; પૃથકત્વ એકત્વ સવિચારને છે, જેમાં તમામ આત્મિક ભાવાને પૃથક્ પૃથક્ કરી તેના પર સંપૂર્ણ વિચાર કરતાં કરતાં તમામ ભાવાને એકરૂપ બનાવી, આત્મ પરિણતિમાં સ્થિર કરે છે બીજા ‘શુકલ ધ્યાન’ના પાયા રૂપે ‘એકત્વ પૃથકત્વ અવિચાર'ની શ્રેણી પર જીવ ચડે છે. આ શ્રેણીમાં જગતના સર્વ પદાર્થીની સામુદાયિક અંતર અવસ્થાએ અને તેની પિિતઓને જુદી જુદી કરી, તે સ ઉપર સૂક્ષ્મ ભાવે વિચાર કરે છે અને તેમના વં−ગંધ-રસ-સ્પશ આદિને આત્મ પરિણતિ અને આત્મ શક્તિથી ભિન્ન
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
Jo Jnd Jogde
KERALAYALAMHEE
कल्प
मञ्जरी टीका
केवलज्ञान दर्शनप्राप्ति वर्णनम् ।
॥मू०१०० ॥
॥३२८॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥३२९॥
ततः खलु स भगवान् अहंन्-अशोकादिमातिहार्ययोग्यः जिनो रागद्वेषजेता जातः, पुनः कीदृशो जात इत्याह-केवली केवलज्ञानसम्पन्नः, सर्वज्ञः सर्वपदार्थज्ञः, सर्वदर्शी सर्वपदार्थदर्शकः, तथा-सदेवमनुजासुरस्य लोकस्य आगति-भवान्तरात् गति-भवान्तरे स्थितिं च्यवनं देवलोकात्तिर्यग्नरेषु अवतरणम् उपपातं मनुष्यतिर्यगायु:
कल्पसमाप्स्यनन्तरं देवलोके नरके वा उत्पत्तिम् , भुक्तं खादिवमोदनादिकं पीतं पानविषयीकृतं जलदुग्धादिकम् ,
मञ्जरी कृतं चौर्यादिकं प्रतिसेवितं दोषादिकम् आविष्कर्म-प्रकटकृतं रहः कर्म-प्रच्छन्नकृतं, लपित्त-परस्परभाषितं कथितं= टीका कंचिज्जनं प्रति एकाकिनोक्तम् , मानसिकम्-मनोगतं दुःखसुखादिकम् इति-एतत्पकारान् सर्वान् पर्यायान् जानाति उसी समय भगवान् को निर्वाण-मोक्ष का कारण, कृत्स्न-सकल पदार्थों को जानने के कारण सम्पूर्ण या अखण्ड, प्रतिपूर्ण-समस्त अंशो से युक्त, अव्याहत-व्याघातो से रहित, आवरणहीन, अनन्त-अनन्त वस्तुओं को जाननेवाला तथा अनुत्तरसर्वोत्कृष्ट केवलज्ञान और केवलदर्शन उत्पन्न हुआ।
तब भगवान् अर्हन् अर्थात् अशोकवृक्ष आदि आठ प्रातिहार्यों के योग्य तथा जिन-राग-द्वेष के विजेता हो गये। और केवली केवलज्ञानसम्पन्न, संवज्ञ-पदार्थों के ज्ञाता, तथा सर्वदर्शी=सभी पदार्थों को देखनेवाले हो गये। तथा देवों, मनुष्यों और असुरों सहित लोक की आगति भवान्तर से आना, गति-भवान्तर में जाना, भार वर्णनम् । च्यवन देवलोक से तियंच और मनुष्य भवों में अवतरित होना, उपपात-मनुष्य या तिर्यच के भव की समाप्ति के ०१००॥ पश्चात् देवलोक या नरक में उत्पन्न होना, भुक्त-खाया हुआ ओदन आदि, पीत-पिया हुआ जल, दूध आदि, कृत-किया हुआ काम-चोरी आदि, प्रतिसेवित-सेवन किया हुआ दोष आदि, प्रकटकर्म, गुप्तकर्म, लपित-पारस्परिक भाषण, कथित-किसी के प्रति अकेले द्वारा किया हुआ कथन, मानसिक-मन के सुखदुःख કરી, કેવળ આમ અવલંબને જીવ સ્થિર થાય છે. આ ક્રિયાઓ પહેલા અને બીજા શુકલધ્યાનના પાયા ઉપર થાય છે. આ બીજા પાયાના અંત સમયે, અને ત્રીજા પાયાના પહેલા સમયે, નિર્વાણુના કારણભૂત, સમસ્ત અંશથી યુક્ત, અવ્યાહત અને આઘાતે રહિત, નિરાવરણવાળું અનંત વસ્તુઓના સૂમ પર્યાય અને તેની રૂપાંતર અવસ્થાઓને જાણવાવાળું, અનુત્તર કેવળ જ્ઞાન-કેવલદર્શન, ભગવાનને પ્રાપ્ત થયું. આ પ્રાપ્ત થતાં અશોકવૃક્ષ આદિ આઠ મહા પ્રતિહાર્યો યોગ્ય ભગવાન થયા. રાગ-દ્વેષને ક્ષય કરવાવાળા “જિન” થયા કેવલજ્ઞાન સંપન્ન, સર્વ પદાર્થોના જ્ઞાતા અને દ્રષ્ટા ॥३२९॥ થયો. સવજગતવાસી જતુ જીવોની સકલ અવસ્થાઓ અને તેના રુપાંતરને ભગવાન જાણવા-દેખવાવાળા થયા. તેમજ જડ પર્યાના સૂક્ષ્મ ભાવને પણ જાણવા-દેખવાવાળા થયા. પિતાને જ્ઞાનગુણ અને નિજાનંદી સ્વભાવ, જે અનંતાકાલથી અપ્રગટ હતાં. તે પ્રગટ થયે. આને લીધે અનંત સુખ જે ઢંકાઈ રહેલું હતું તે બહાર આવ્યું પોતાની દૃષ્ટિ છે.
केवलोत्पत्ति
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
कल्प
मञ्जरी
॥३३०॥
टीका
प्रत्यक्षीकरोति, पश्यति केवलज्ञानालोकेन करामलकवत् प्रेक्षते । एवंभूतः स भगवान् सर्वजीवानां सर्वभावान्= सर्वपर्यायान् जानाना विदन् पश्यन्-प्रेक्षमाणो विहरति।
ततः तदनन्तरं खलु-श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य केवलवरज्ञानदर्शनोत्पत्तिसमये-केवलवरज्ञानस्यकेवलवरदर्शनस्य च प्रकटनकाले सर्वैः समस्तैः भवनपति-व्यन्तरं-ज्योतिषिक-विमानवासिभिश्चतुर्विधैः देवेश्व देवोभिश्च उपयद्भिः-प्रभुसमीपमागच्छद्भिश्च, उत्पतद्भिः ऊर्ध्वगनमण्डलं गच्छद्भिश्च एको महान्-विशालः दिव्यः शोभन: देवोद्योता देवप्रकाशः देवसनिपात: देवसङ्गमः देवकलकला-देवनादः उत्पिञ्जलकभूतः-संबाधश्वापि बभूव ॥मू०१००॥
मूलम् --तए णं से समणे भगवं महावीरे उप्पण्णणाणदंसणधरे अप्पाणं च लोगं च अभिसमिक्ख जोयणवित्थारणीए सयसयभासापरिणामिणीए वाणीए पुवं देवाणं पच्छा मणुस्साणं धम्ममाइक्खइ । तत्थ भगवओ सा धम्मदेसगा तित्थयर कप्पपरिपालगाए जाया, न केगवि तत्थ विरई पडिवन्ना। नो णं एवं कस्सवि तिस्थयरस्स भूयपुव्वं अओ एयं चउत्थं अच्छेरयं जायं। आदि भाव, इत्यादि सभी पर्यायों को साक्षात्-केवलज्ञान के प्रकाश में इस्तामलकवत् जानने लगे। इस प्रकार के भगवान् समस्त जीवों से सब पर्यायों को जानते-देखते हुए विचरने लगे।
श्रमण भगवान महावीर के केवलज्ञान और केवलदर्शन की उत्पत्ति के समय भवनपति, व्यन्तर, ज्यौतिपिक और विमानवासी-इन चार प्रकार के सभी देवों और देवियोंका भगवान् के समीप आने और आकर ऊपर आकाशमंडल में जाने के कारण एक विशाल शोभनप्रकाश फैल गया। देवों का संगम हो गया। देवों का कल-कलनाद हो उठा और देवों की बहुत बड़ी भीड़ हो गई ॥सू०१००॥
न केवलोत्पत्ति
वर्णनम्। ॥०१००॥
॥३३०॥
અનંતકાળથી પર પદાથરૂપે પરિણમી રહી હતી તે “સ્વ” તરફ વળી ત્યાં સ્થિર થઈ શુદ્ધાશુદ્ધ પર્યાયને પિંડ ગણાતે આત્મા, સમસ્ત પર્યાને શુદ્ધ નિરાવલંબી અને નિજ ગુણ યુક્ત બનાવી, પિતામાં સમાઈ ગયે. “સમજીને સમાઈ જવું” એ અવ્યક્ત “ભાવ” જે દીક્ષા પર્યાય વખતે ભગવાનને પ્રગટ થયા હતા, તે ભાવે વ્યક્તરૂપ ધારણ કર્યું. સવ પર્યાયો અને ભાવે, નિજાનંદમાં આવી જવાથી તે સર્વ કેવળ જ્ઞાન સ્વરૂપે પરિણમવા લાગ્યા અને આ પર્યાયે સ્થિર અને એકરૂપ થતાં આત્મા અખંડરૂપે બની, કેવળ એકરૂપ સંપૂર્ણજ્ઞાનમય થયો જે જ્ઞાન અને આનંદ તેને નિજ સ્વભાવ છે. (સૂ૦-૧૦૦)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ।। ३३१।।
營養餐 營
琢
P
तणं से समणे भगवं महावीरे तभ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता जगत्रयविहारं विहरइ । तेणं काणं वेणं समरणं पावापुरीणामं णयरी होत्या - रिद्धत्थिमियसमिद्धा । तत्थ णं पात्राए पुरीए सीहसेणो णाम राया होत्था, महाहिमवंतमहंत मलय मंदरमहिंदसारे । तस्सणं सीह सेगस्स रष्णये सीलसेणा णामं देवी, हत्थिवालो णामं पुत्तो जुराया होत्था । तीए णं पात्राए पुरोए बढ़िया उत्तरपुरत्थिमे दिसीभाए सब्वोउय पुष्प फलसमिद्धे रम्मे नंदा महासेणं नाम उज्जाणे होत्था । तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे महासेणे उज्जाणे समोसढे ॥ सू०१०१ ||
छाया -- ततः खलु स श्रमणो भगवान महावीर उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः आत्मानं लोकं च अभसमीक्ष्य योजनविस्तारिण्या स्व स्व भावा परिणामिन्या वाण्या पूर्व देवेभ्यः पश्चात् मनुष्येभ्यो धर्ममाख्याति । तत्र भगवतः सा धर्मदेशना तीर्थकर कल्पपरिपालनाय जाता, न केनापि तत्र विरतिः प्रतिपन्ना । नो खलु एवं कस्यापि तीर्थकरस्य भूतपूर्वम्, अतः एतच्चतुर्थमाश्वर्यं जातम् ।
मूल का अर्थ – 'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् उन उत्पन्न ज्ञान-दर्शन को धारण करनेवाले श्रमण भगवान् महावीरने आत्मा को और लोक को परिपूर्ण तथा यथार्थ रूप से जानकर, एक योजन तक फैलनेवाली और ( श्रोताओं की अपनी-अपनी भाषा में परिणत हो जानेवाली वाणी से, पहेले देवों को और फिर मनुष्यों को धर्म का उपदेश दिया। वहाँ भगवान की वह धर्मदेशना तीर्थकरों के कल्प का पालन करने के लिए ही हुई। वहाँ किसीने विरति अंगीकार नहीं की। ऐसा किसी भी तीर्थकर के विषय में नहीं हुआ था । अत एव यह चौथा आश्चर्य हुआ ।
भूजन। अर्थ- 'तणं' इत्यादि 'उत्पन्न नाथ हंसाघरे भरडाबिन ठेवली' श्रमाशु भगवान महावीर स्व भने પરના યથા જાણકાર બન્યા. આ જ્ઞાનની સાથે, તેમને અલૌકિક દિવ્યવાણીની પણ પ્રાપ્તિ થઇ આ વાણીનું શ્રવણ, એક ચેાજન સુધી થઈ શકતું હતુ. તેમજ આ વાણીના પ્રભાવ એવા હતા કે સ* પ્રાણીએ આ વાણી દ્વારા વ્યક્ત થતા ભાવને પાતપેાતાની ભાષાઓમાં સમજી શકતાં આ વાણીદ્વારા ભગવાને પહેલાં દેવાને ત્યારબાદ મનુષ્યને ઉપદેશ આપ્યા. આ ધમ દેશના અગાઉના તીર્થંકરોની ‘પરં પરા’નુ... પાલન કરવા પૂરતીજ નિવડી. આ ધમ દેશનાંમાં કાઈ પણ જીવે વિરતિ લીધી નથી. આવા બનાવ ભગવાન મહાવીરની બાબતમાં તેમજ અનંત તીર્થંકરાના વ્યવહારમાં પહેલવ્હેલેાજ બન્યા. તેથી તે ચેાથું આશ્ચય થયું.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
चतुर्थमाचर्य (अच्छेरा ४) ॥सू०१०१॥
॥३३१॥
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प. सूत्रे
||३३२||
AILAKE
ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरस्ततः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य जनपदविहारं विहरति, तस्मिन् काले तस्मिन् समये पावापुरी नाम नगरी आसीत् ऋद्धस्तिमितसमृद्धा । तत्र खलु पावायां पुर्वी सिंहसेनो नाम राजाऽऽसीत् महाहिमवन्महामलयमन्दरम हेन्द्रसारः । तस्य खलु सिंहनेस्य राज्ञः शीलसेना नाम देवी, हस्तिपालो नाम पुत्रो युवराज आसीत् । तस्याः खलु पापायाः पुर्याः बहिः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे सर्वक पुष्पफलसमृद्धं रम्यं नन्दनवन प्रकाशं महासेनं नामोद्यानमासीत् । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीरो महासेने उद्याने समवसृतः ॥ १०१ ॥
टीका--"तए णं से समणे भगवं' इत्यादि । ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः उत्पन्नज्ञानदर्शनतत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर वहाँ से विहार करके जनपद में विचरने लगे। उस काल और उस समय में पावापुरी नगरी थी। वह ऋद्ध = ऊँचे-ऊँचे भवनों से युक्त, स्विमित = स्वपरचक्र के भय से रहित और समृद्ध धन-धान्य की समृद्धि से युक्त थी। उस पावापुरी नगरी में सिंहसेन नामक राजा था। वह महाहिमवान्, महामलय, मेरु और महेन्द्र पर्वत के समान श्रेष्ठ था। उस सिंहसेन राजा की शीलसेना नाम की रानी थी । हस्तिपाल नामक पुत्र युवराज था। उस पावापुरी के बाहर उत्तर-पूर्व दिशा में, सब ऋतुओ के पुष्पों तथा फलों से समृद्ध, रमणीक, नन्दनवन के समान प्रकाशवाला महासेन नामक उद्यान था। उस काल और उस समय मे श्रमण भगवान् महावीर महासेन उद्यान में पधारे ॥ ०१०१ ॥
टीका का अर्थ - उस समय उत्पन्न हुए ज्ञानदर्शन के धारक श्रमण भगवान् महावीरने आत्मा के अपने
ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અનુક્રમે વિહાર કરતાં કરતાં, પાવાપુરી નામની નગરીમાં પધાર્યાં. આ નગરી ઋદ્ધ-એટલે તેમાં ઉંચા ઉચા ભવના રહેલાં હતાં. સ્તિમિત–એટલે સ્વ-પર ચક્રના ભયથી વિમુક્ત હતી. સમૃદ્ધએટલે ધન અને ધાન્યથી સમૃદ્ધ થયેલી હતી. આ નગરીમાં સિંહુસેન નામનેા રાજા રાજ્ય કરતા હતા. આ રાજા મહાહિમવાન પહાડ, મહામલય, મેરૂ અને મહેન્દ્ર પર્યંત સમાન શ્રેષ્ટ હતા આ રાજાને શીલ નામની રાણી હતી. તેમજ હસ્તિપાલ નામના પુત્ર હતા. આ પુત્રે યુવરાજપદ પ્રાપ્ત કરેલું હતુ. આ પાવાનગરીની બહાર, ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં એટલે ઈશાનકાણમાં સવઋતુના પુષ્પો અને કળાવાળુ એક સમૃદ્ધ અને રમણીય ઉદ્યાન હતું. આ ઉદ્યાનની શૈાભા નંદનવન સમી હતી. આ ઉદ્યાનનુ નામ ‘મહાસેન’ રાખવામાં આવ્યું હતું. આકાલ અને આ સમયે ભગવાન મહાવીર આ ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. (સૂ૦ ૧૦૧)
વિશેષા...અહા જિનકેવલી' એવા જ્ઞાન દર્શનના ધારક શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર, પાંચ અસ્તિકાયરૂપ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
चतुर्थमा (अच्छेरा ४) ॥ मू०१०१ ॥
।।३३२॥
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प.
कल्पमञ्जरी
॥३३३॥
टीका
प तीर्थकरस्य-जिनास्करस्य धर्मदेशनाया मावन विरतिः वि.
धरः-उत्पन्नस्य जातस्य ज्ञानस्य केवलज्ञानस्य दर्शनस्य च धरधारकः आत्मानस्वं, लोक पश्चास्तिकायलक्षणं च अभिसमीक्ष्य यथावद विज्ञाय योजनविस्तारिण्या-योजनप्रमाणप्रदेशव्यापिन्या स्व स्व भाषापरिणामिन्या देवमनुष्यतिर्यग्भाषातया परिणतीभवन्त्या वाण्यावाचा पूर्व-सर्वतः प्रथमं देवेभ्यः देवानुद्दिश्य प्रश्चात् अनन्तरम् मनुष्येभ्या मनुष्यानुद्दिश्य धर्मम् आख्याति-उपदिशति । तत्र-सदेवासुरमनुनाया परिषदि भगवतो या धर्मदेशना जाता साधर्मदेशना केवलं तीर्थकरकल्पपरिपालनाय जाता, तत्र-धर्मदेशनायां केनापि जीवेन विरतिः विरक्तिः, सावधव्यापारनिवृत्तिलक्षणा न प्रतिपन्नाम्न स्वीकृता। एवम् तीर्थकरस्य धर्मदेशनायां सत्यां कस्यापि विरत्यस्वीकरणं खलु श्रीमहावीरातिरिक्तस्य कस्यापि तीर्थकरस्य-जिनस्य परिषदि नो भूतपूर्वम्-पूर्व न भूतम् । अत:= और पंचास्तिकाय रूप लोक के स्वरूप को यथावत् जान करके, एक योजन प्रमाणप्रदेश तक व्याप्त हो जानेवाली, तथा देवो मनुष्यों और तिर्यचों की अपनी-अपनी भावा में परिणत हो जानेवाली वाणी से पहले देवों को लक्ष्य करके और फिर मनुष्यों को लक्ष्य करके धर्म का उपदेश दिया।
. अनुरों और मनुष्यों की उस परिषद में भगवान् की जो धर्मदेशना हुई, वह धर्मदेशना केवल तीर्थंकरों के कल्प-मर्यादा का पालन करने के लिर ही हुई। उस धर्मदेशना के होने पर किसी भी जीबने विरति-सावधव्यापार के परित्याग रूप विरति-अंगीकार नहीं की। तीर्थकर की धर्मदेशना हो और कोई भी जीव विरती अंगिकार न करे, यह घटना श्री महावीर के सिवाय किसी भी तीर्थकर की परिषद् में कभी घटीत नहीं हुई थी। अर्थात तीर्थकरों की देशना अमोघ होती है। उसे श्रवण कर कोई न कोई भव्य जीव अवश्य ही संयम अंगीकार करता है। परन्तु महावीर स्वामी की यह देशना इस रूप में खाली गई। यह લકને દેખવાવાલા થયા. જેની વાણી એક યોજન સુધી સંભળાય એવા વાણી-પ્રભાવક બન્યા. આ વાણીનું વ્યાપકપણું ચારે દિશાઓમાં પ્રસરિત હતું. ભાષાના સર્વ પુદ્ગલે જુદી જુદી રીતે રૂપાંતર થઈ શકે, એવા અલૌકિક શબ્દો રૂપિ પરમાણુઓ આ વાણીમાં ગોઠવાયાં હતાં અને ભાષાના પગલાને ઉત્પાદ-વ્યય ઝપાટાબંધ થઈ રહેતાં, ધવણીમાં સ્થિર થયે જતાં હતાં તેને લીધે આખી વાણી અખંડરૂપે નીકલતી અને તેના વહનને પ્રવાહ સલંગરીતે ખંડિત થયા વિના, એક જન સુધી ચારે બાજુ વહેતે. આ તે તે વખતને પ્રબલ વાણી પ્રવાહ વિચાર રૂપે ગોઠવાઈ, ભગવાનના મુખમાંથી નીકળ્યા કરતે ! આવી વાણી દ્વારા, ભગવાન્ દેવને અનુલક્ષી તેમને બોધ આપતા તેમજ ત્યાર પછી મનુષ્ય તરફ લક્ષ કરી, તેમને અનુલક્ષી ધમને ઉપદેશ આપતા હતા. આ પહેલ વહેલી જે ધર્મ દેશના આપવામાં આવી હતી, તેનું લક્ષ્યાંક કેવલ અતીત તીર્થકરોની પરંપરાના પાલન પૂરતું જ હતું. અગાઉના તીર્થકરેની વાણું, કેવલજ્ઞાન થયા પછી છૂટતી હતી ત્યારે, ઘણું સુલમ બધી જીવો સંસારથી વિરક્ત થતા હતા.
चतुर्थमाश्चर्य (अच्छेरा ४) ॥०१०१॥
॥३३३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिषत् ४, कृष्णस्यापरककसयतेषु पूजा १०,
श्रीकल्प
ताम्सालवृक्षमूलासन्न
॥३३४॥
,
अभूतपूर्वत्वाद् हेतोः एतत् चतुर्थ-दशानामाश्चर्याणाम् उपसर्गः १, गर्भहरणम् २, स्त्रीतीर्थकरत्वम् ३, अभावितापरिषन् ४, कृष्णस्यापरकङ्का:-अपरकङ्कारख्यराजधानीगमनम् ५, मूलरूपेणावतरणं चन्द्रमूर्ययोः ६, हरिवंशकुलोत्पत्तिः, चमरोत्पातः ८, अष्टशतसिद्धाः, असंयतेषु पूजा १०, इत्येतेषां मध्ये परिषदभावितत्वरूपं चतुर्थम् आश्चर्य जातम् ।
ततः धर्मदेशनानन्तरं खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः, ततः सालवृक्षमूलासन्नपदेशात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिःसरति, प्रतिनिष्क्रम्य प्रतिनिःसृत्य जनपदविहार-जनपदो-देशो विहीयतेविचर्यते येन विहरणेन-गमनेन तज्जनपदविहारं यथास्यात्तथा विहरति-विचरति, यद्वा-जनपदविहारं विहरति-करोति । धातूनामनेकार्थत्वादर्थान्तरवृत्ते ; करोत्यर्थों बोध्यः। तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'पापापुरी' नामनगरी आसीत् पापापुरी 'पा' इति पापात् पाति-रक्षतीति पापा, पृषोदरादित्वात्सिद्धिः। सा चासौ पुरी चेति पापापुरी एतन्नाम्नी नगरी, अभूतपूर्व घटना थीं। अत एव दस अच्छेरों में यह चौथा अच्छेरा है। दस अच्छेरे ये है--(१) उपसर्ग होना (२) गर्भ का संहरण होना (३) स्त्रीका तीर्थकर होना (४) अभावित परिषद् होना। (५) कृष्ण का अपरकंका नामक घातकीखंडव” राजधानी में जाना (६) चन्द्र और सूर्यका असली रूप में समवसरण में आना। (७) हरिवंशकुल की उत्पत्ति (८) चमर का उत्पात (९) एकसौ आठ जीवों का एक ही समय में सिद्ध होना और (१०) असंयतों की पूजा होना । इन दस अच्छेरों में अभावित परिषद् रूप चौथा अच्छेरा हुआ।
धर्मदेशना के बाद वह घमण भगवान महावीर सालक्ष के मूल के निकटवर्ती प्रदेश से निकले और निकल कर जनपद-विहार करने लगे-देश में विचरने लगे। उस काल उस समय में पापापुरो नामकनगरी थी।
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની વાણી ઉપરના બે લક્ષ્યાંકને પ્રાપ્ત કરી શકી ન હતી, તેનું કારણુ, ત્રણ રીતે જણાય છે. પહેલું કારણ એ કે ચેથા આરાના કાલનું પ્રાબલ્ય પુરૂં થયું હતું. પાંચમાં આરાના કાલને પ્રભાવ જામતે હતે. તેથી કાલના પ્રભાવે પશુ દુર્લભ બધીપણું આવ્યું હોય? બીજું કારણ તે વખતના ની લાયકાત પણ તૈયાર ન હોય ! જ્યાં ઉપાદાન ન જાગ્યું હોય, ત્યાં પ્રચંડ નિમિત્તો પણ શું કરી શકે? જીવની ભૂમિકા વિરાગીપણાને ગ્ય ન થવાને કારણે, ભગવાનનું બાધબીજ ક્ષારરૂપી ભૂમિકામાં પડવાથી, તે બીજ બળી ગયું. વળી આ છેને, બહાઅને પુણ્યબંધ પ્રબલ નહિ હોવાને કારણે પણ, આ જીને, વિરતી દશાવાળા સંગે પણ, કદાચ ઉપલબ્ધ ન થઈ શક્યા હોય, ત્રીજુ કારણ ત્યાં રહેલા ની ભવસ્થિતિ નહિ પાકી હોય. ગમે તે કારણે અતભૂત કામ કરી રહ્યા હોય પણ એક વાત તે સાબીત થાય છે કે મહાવીરની પ્રથમ વાણી, અસરકારક બની નહી ! આ ઘટનાને અસંભવિત ચેથા “આશ્રય” તરીકે શાસ્ત્રીમાં ગણવામાં આવ્યું છે.
आश्चर्यदर्शक (अच्छेरा १०)
वर्णनम् । सू०१०॥
PRANERJEL
॥३३४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे
||३३५||
सेयं सम्प्रति पावापुरीतिकथ्यते सा कीदृशी ? इत्याह-ऋद्धस्तिमितसमृद्धा - तत्र - ऋद्धा नभःस्पर्शिबहुल प्रासादयुक्ता बहुलजनसंकुला च स्तिमिता = स्वपरचक्रभयरहिता, समृद्धा = धनधान्यादिपरिपूर्णा, अत्र - त्रिपदकर्मधारयः । तत्र तस्यां खलु पापायां पूर्वी सिंहसेनो नाम राजा आसीत्, स कीदृशः ? इत्याह- 'महाहिमवन्महामलयमन्दरमहेन्द्रसारः - महाहिमवन्महामलयमन्दर महेन्द्राणां पर्वतानां सार इव सारो यस्य स तथा - लोकमर्यादाकारित्वेन महाहिमवत्सदृशः, प्रसृतयशः कीर्तित्वेन महामलयतुल्यः, दृढ़प्रतिज्ञत्वेन कर्तव्यदिग्दर्शकत्वेन च मेरुमहेन्द्रसदृश पाप से रक्षा करनेवाली होने से पापा कहलाती है। आजकल वह 'पावापुरी' है । वह नगरी कैसी थी, सो कहते हैं - वह ऋद्धा आकाश को स्पर्श करनेवाले बहुत से प्रासादों से युक्त थी और जनों की बहुलता से व्याप्त थी, तथा स्तिमिता स्व-परचक्र के भय से रहित थी । और समृद्धा-धन-धान्य आदि से भरी-पूरी थी। उस पावापुरी नगरी में सिंहसेन नामक राजा था। महाहिमवान्, महामलय, मेरु और महेन्द्र पर्वतों के सार के समान सारवाला था । लोकमर्यादा की स्थापना करनेवाला होने के कारण महाहिमवान् पर्वत के समान था । उसकी यश-कीर्ति सर्वत्र फैली हुई थी, अतः महामलय पर्वत के समान था । दृढ़ प्रतिज्ञ होने तथा कर्त्तव्य रूपी दिशाओं का दर्शक होने के कारण मेरु और महेन्द्र के समान था । सिंहसेन राजा की
તીથ``કરાની વાણી અને દેશનાના વિચાર પ્રવાહ, એટલેા બધા અમેધ હોય છે કે, તેનું શ્રવણ થતાં ભવ્ય જીવા અદૃશ્ય સંયમ અને વિશ્તીપણાને અંગિકાર કરે છે. જેમ અષાઢ માસના વરસાદ એકધારે વરસી, પૃથ્વીની અંદર પોતાના જલ પ્રવાહ દાખલ કરી દે છે, તેમ ભગવાન તીર્થંકરની વાણી પણુ, તાતી તેજવતી હોઈ અશુભ વિચારા ને ક્ષણુ વારમાં પટાવી નાખે છે. ને સંસારના ભાવાને ફગાવવામાં ભવ્ય જીવને સહાયક બને છે.
દશ આશ્ચર્ય રૂપ ઘટનાઓમાં આ ચાથી આશ્ચરૂપ ઘટના છે, જેને જૈનશાઓમાં ‘અચ્છેરા' કહેવામાં આવે છે. આ દશ અચ્છેરાએ નીચે પ્રમાણે છે- (૧) પહેલું અચ્છેરૂ એકે ભગવાન મહાવીર ને ઉપસર્ગો થયા. આવા ઉપસગેર્ગ કાઈ પણ તીથ' કરાને થયા હોય તેમ જણાતુ નથી. તેથી તે આશ્ચયભૂત ગણાય છે, અને એ તીવ્ર કર્માંબધનનુ પરિણામ છે. (૨) ખીજું અચ્છેરૂ એ કે ભગવાનનું ગ`કાળ દરમ્યાન હરણ થવુ આવું આગમન તીર્થંકરાને હેાયજ નહિ છતાં પણ તે થયું તેથી આશ્ચય ગણાયું. (૩) ત્રીજી સ્ત્રીનું તીર્થંકર પણે થવું. (૪) ચેાથું અભાવિત પિરષદ્-ખાધના ફલ રહિત બનેલી પહેલી પરિષદ્. (૫) પાંચમુ શ્રી કૃષ્ણ મહારાજનું અપર કેકા ' નામની રાજધાની જે ઘાતકી ખંડમાં આવેલી છે ત્યાં જવું, વૈષદીનુ ત્યાં હરણ થયું હતું. વાસુદેવ પાતાની ભૂમિની સીમા કાઇ પણ કાલે વટાવી શકતા નથી. છતાં કૈપદીને ત્યાંથી લાવવા માટે અને પાંડવાનું કામ કરવા માટે શ્રી કૃષ્ણરાજને ત્યાં જવુ પડયુ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
有真演澳
कल्प
मञ्जरी
टीका
पापापुरी
तन्नृपवर्णनम् ।
॥सू०१०१॥
॥३३५॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
EMA
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥३३६॥
इत्यर्थः। तस्य खलु सिंहसेनस्य राज्ञः शीलसेना नाम देवी महिषी आसीत्, तथा-इस्तिपालो नाम तत्पुत्रः युवराजः आसीत् । तस्याः खलु पापायाः पुर्याः बहिः उत्तरपौरस्त्ये-उत्तरपूर्वान्तराले दिग्भागे ईशानकोणे सर्वर्तुकपुष्पफलसमृद्धं-वसन्तादि षड्ऋतु सम्बन्धिपुष्पफलसुसम्पन्न, रम्यं सुन्दरं नन्दनवनप्रकाश-नन्दनवनतुल्यं, महासेनं नाममहासेननामकम् उद्यानम् आसीत् ।
तस्मिन् काले तस्मिन् समये=सिंहसेनराजशासनकालावसरे श्रमणो भगवान् महावीरः, महासेनाद्याने समवसृतः विहारक्रमेण समागतः ।।सू०१०१॥
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं तीए पावाए पुरीए एगस्स सोमिलाभिहस्स बंभणस्स जनवाडे जन्नकम्मम्मि समागया रिउ जजु सामा थन्वणाणं चउण्हं वेयाणं इइहासपंचमाणं निघंटुछटाणं संगोवंगाणं सरहस्साहं सारया वारया धारया, सडंगवी सद्वितंत विसारया संखाणे सिक्खाणे सिक्खाकप्पे वागरणे छंदे निरुत्ते जोइसामयणे अन्नेसु य बहुमुं बंभण्णएसु परिवायएसु नएसु सुपरिणिहिया सव्वविहबुद्धिनिउणा जन्नकम्मनिउणा इंदभूइपभिइणो एगारस माहणा सयसयसिस्स परिवारेण परिवुडा जन्नकम्मनिउणा तत्थ जण्णं कुणंति। तहा शीलसेना नामको रानी थी। हस्तिपाल नामक उसका पुत्र युवराज था ।उस पावापुरी के उत्तर-पूर्व दिशा के अन्तराल में, ईशान कोण में, वसन्त आदिछहों ऋतुओं संबंधी फूलों और फलों से सम्पन्न, रमणीक एवं नन्दनवन के समान महासेन नामक उद्यान था। उस काल, उस समय में, अर्थात् सिंहसेन राजा के शासन- काल के अवसर पर श्रमण भगवान् महावीर क्रमशः विहार करते हुए महासेन उद्यान में पधारे ॥मू०१०१२॥ मा હતુ (૬) છઠું-ચંદ્ર અને સૂર્ય દેવે, પિતાના અસલ સ્વરૂપે કોઈ પણ વખતે તીર્થ કરેના સમવસરણમાં આવતા જ નથી. છતા ભગવાન મહાવીરના સમવસરણામાં તેમનું આવવું થયું. (૭) સાતમું હરિવંશ કુલની ઉત્પત્તિ, ગલિ- ડોમ આના એક યુગલને અહિં લાવી તેમાંથી થઈ, તે એક અહેરા ભૂત વાત બની.! (૮) આઠમું શક્રેન્દ્ર ને મારવા, ચમરેન્દ્ર મહાન ઉત્પાત મચાવ્ય, તે પણ એક આશ્ચર્યકારક બીના છે ચમરેન્દ્ર નીચેની ધરતીને ધણી છે. અને શક્રેન્દ્ર પહેલાં દેવકને ધણી છે છતાં અમરેન્દ્ર તેની સાથે યુદ્ધ કરવા તત્પર થયે. (૯) નવમું એકી સાથે એકજ સમયમાં એક આઠ જી, સિદ્ધગતિને પામ્યા, તે પણ આશ્ચય કારક ગણાય. (૧૦) દશમું આ શાસનમાં અસંયતિએની પૂજા જગતમાં થાય તેના ગુણ ગાન ગવાય ! તે એક અચ્છેરું છે. ભગવાન ત્યાંથી નીકળી. સમૃદ્ધ એવી પાવાપુરી નગરીમાં પધાર્યા. અહિંને રાજા સિંહસેન તે વખતે મહાબલવાન અને સર્વ પ્રકારના આયુધથી સજજ એ ગણાતે. તે નગરીમાં એક મહાન” નામનું ઉદ્યાન હતું. તે પણ બધા ઉદ્યાનેમાં ઉચ્ચ શ્રેણીનું ગણાતું હતું (સૂ૦ ૧૦૧) તે
पापापुरी
तन्नृप
वर्णनम्। सू०१०१॥
ARASH
॥३३६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सत्रे
श्रीकल्पमञ्जरी टीका
॥३३७॥
अण्णे वि तत्थ बहवे उत्रज्झाया-गग्ग-हारीय-कोसिय-पेल-संडिल्ल-पारासज्ज-भरद्दाज-वस्सिय-सावणियमेत्ते जां-गिरस-कासव-कच्चायण-दक्खायण-सारव्ययायण-सोनगायण-नाडायण-जातायणा-स्सायण-दब्भायणचारायण-काविय-बोहियो-वमन्नवा-तेजप्पभिइओ मिलिया होज्जा ।।मू०१०२।।
छाया तस्मिन् काले तस्मिन् समये तस्यां पापायां पुर्याम् एकस्य सोमिलाभिधस्य ब्राह्मणस्य यज्ञपाटे यज्ञकर्मणि समागता ऋन्यजुः सामाथर्वगां चतुर्गा वेदानाम् इतिहासपश्चमानां निघण्टु षष्ठानां साङ्गोपाङ्गानां सरहस्यानां स्मारका बारका धारका षडङ्गविदः षष्टितन्त्रविशारदा संख्याने शिक्षणे शिक्षाकल्पे व्याकरणे छन्दसि निरुक्ते ज्योतिषामयने अन्येषु च बहुषु ब्राह्मण्येषु पारिव्राजकेषु नयेषु सुपरिनिष्ठिताः सर्वविधबुद्धिनिपुणा यज्ञकर्मनिपुणा इन्द्रभूतिमभृतय एकादश ब्राह्मणाः स्त्र स्व परिवारेण परिवृता यज्ञ कुर्वन्ति। तथा अन्येऽपि तत्र बहव उपाध्यायः-गार्य-हारीत-कौशिक-पैल-शाण्डिल्य-पाराशर्य-भारद्वाज-वात्स्य-सावर्ण्य-मैत्रेया
मूल का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि। उस काल और समय में, पावापुरी में, किसी सोमिल नामक ब्राह्मण के यज्ञ के पाडे-महोल्ले में, यज्ञ-कर्म में आये हुए अंगोपांग सहित तथा रहस्य सहित ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद और अथर्ववेदः इन चारों वेदों के, पांचवें इतिहास के और छठे निघंटु के स्मारक (दूसरों को याद करानेवाले ), वारक (अशुद्ध पाठ को रोकनेवाले) और धारक (अर्थ के ज्ञाता), छहों अंगों के ज्ञाता, पष्टितन्त्र (सांख्यशास्त्र) में विशारद, गणित में शिक्षण में, शिक्षा में कल्प में, व्याकरण में, छन्द में, निरुक्त में, ज्योतिष में तथा अन्य बहुत-से ब्राह्मणों के शास्त्रों मे तथा परिव्राजकों के आचारशास्त्र मे कुशल, सब प्रकारकी बुद्धियों से सम्पन्न यज्ञकर्म में निपुण इन्द्रभूति आदि ग्यारह ब्राह्मण. अपने-अपने शिष्य परिवार सहित यज्ञ कर रहे थे। इनके अतिरिक्त और भी बहुत-से उपाध्याय वहाँ इकट्ठे हुए थे। यथा गाये, हारित, कौशिक,
भूजन। म “तेणं कालेणं" त्याहि-तणे अनेते समये पावापुरीमा समिa नामना माना यज्ञना વાડામાં, યજ્ઞ-કમમાં આવેલ અંગેપાંગ સહિત તથા ૨હસ્ય સહિત અદ, યજુવેદ, સામવેદ, અને અથર્વવેદ એ ચારે વેદના, પાંચમાં ઈતિહાસના અને છઠ્ઠા નિઘંટુના સ્મારક (બીજાને યાદ કરાવનાર) વારક (અશુદ્ધ પાઠને રેકનારા), અને ધારક (અથને જાણનારા), છએ અગાના જાણકાર, ષષ્ટિ તંત્ર (સાંખ્ય શાઅ)માં વિશારદ, ગણિતમાં, શિક્ષણમાં, શિક્ષામાં, કલ્પમાં, વ્યાકરણમાં, છંદમાં, નિરૂક્તમાં, જ્યોતિષમાં તથા બ્રાહ્મણના બીજા ઘણા શાસ્ત્રોમાં તથા પરિવ્રાજકના આચાર શાસ્ત્રમાં નિપુણ, બધા પ્રકારની બુદ્ધિઓથી સંપન્ન, યજ્ઞ કર્મમાં નિપુણ ઇન્દ્રભૂતિ આદિ અગિયાર બ્રાહ્મણ પિતપિતાનાં શિષ્ય પરિવાર સાથે યજ્ઞ કરતા હતા. તેમના સિવાય બીજા પણ ઘણુ એ ઉપાધ્યાયે ત્યાં એકત્ર થયા હતા જેમકે
वर्णनम् ।
॥मू०१०२॥
॥३३७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प.
मञ्जरी
॥३३८॥
टीका
यज्ञ
शिरस-काश्यप-कात्यायन-दाक्षायण-शारद्वतायन-शौनकायन-नाडायन-जातायना-श्वायन-दार्भायण-चारायणकाप्य-बोध्यो पमन्यवा-त्रेयप्रभृतयो मिलिता अभवन् ॥सू०१०२॥
टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । तास्मिन् काले तस्मिन् समये तस्यां पापायां-पापा नाम्न्यां पुर्याम् एकस्य सेामिलाभिषस्य सोमिलनामकस्य ब्राह्मणस्य यज्ञपाटे-यज्ञस्थाने यज्ञकर्मणि-यज्ञक्रियायाम् समागताः ऋग्यजुस्सामाथर्वणां चतुणी वेदानाम् इतिहास पश्चमानाम् निघण्टु षष्ठानां-निघण्टुः वैदिककोषः= स षष्ठो येषां तेषां च शास्त्राणां साङ्गोपाङ्गानाम्-अङ्गोपाङ्गसहितानाम्-छन्दः कल्पज्यौतिष-व्याकरण-निरुक्तशिक्षारूपाङ्गपटकसहितानां तथा-छन्दःमभृत्यङ्गीभूतशास्त्रसहितानां चेत्यर्थः, सरहस्यानां रहस्यसहितानाम्-सारांशसहितानामित्यर्थः, स्मारकाः परेषां जनानां स्मारयितारः, वारका अशुद्धपाठनिषेधकाः, धारका:एतत्पतिपाद्यापैल, शाण्डिल्य, पाराशर्य, भारद्वाज, बात्स्य, सावण, मैत्रेय, आंगिरस, काश्यप, कात्यायन, दार्भायण, चारायण, काप्प, बौध्य, औपमन्यव, आत्रेय आदि सू०१०२॥
टीका का अर्थ-उस काल और उस समय में, उस पावापुरी में एक सोमिल नामक ब्राह्मण के यज्ञस्थल में, यज्ञ-क्रिया के लिए आये हुए इन्द्रभूति आदि ग्यारह ब्राह्मण अपने-अपने शिष्य-परिवार युक्त होकर यज्ञ कर रहे थे। वे ब्राह्मण ऋक्, यजु, साम और अथर्व इन चारों वेदों में, पांचमें इतिहास में और छठे निघंटु (वैदिक कोष) में कुशल थे। वे छन्द कल्प ज्योतिष व्याकरण निरुक्त तथा शिक्षा, इन छहों अंगों सहित तथा रहस्य-सारांश सहित वेदों के स्मारक थे, अर्थात् अन्यलोगों को याद कराने वाले थे, वारक थे अर्थात अशुद्ध उच्चारण करने वालोंको रोकते थे, और धारक थे, अर्थात् इनके अभिधेय अर्थ को धारण करने गाय, खारीत, शिर, पैक्ष, साक्ष्य, पाराश, भारद्वारा पास्य साय, भैत्रेय शिरस, श्यप, जात्यायन, क्षा५९), શારદ્વતાયન, શૌનકાબન, જાતાયન, આશ્વાયત દાભયન, ચારાયણ કાપ્ય, બૌદ્ધ, ઔપચવ આત્રેય વગેરે (સૂ૦ ૧૦૨).
ટીકાને અર્થ તે કાળે અને તે સમયે તે પાવાપુરીમાં મિલ નામના એક બ્રાહ્મણના યજ્ઞ સ્થળમાં, યજ્ઞક્રિયાને માટે આવેલ ઇન્દ્રભૂતિ આદિ અગિયાર બ્રાહ્મણ પિતા પોતાના શિષ્ય—પરિવાર સહિત યજ્ઞ કરતા હતા. તે બ્રાહ્મણો અફ યજુ સામ અને અથર્વ એ ચારે વેદમાં, તેમજ પાંચમા ઈતિહાસમાં અને છઠ્ઠા નિઘંટુ (વૈદિક કોષ) માં કુશળ હતા તેઓ ઇદ, ક૯૫, જ્યોતિષ, વ્યાકરણ, નિરુકત, તથા શિક્ષા એ છએ અગે સહિત તથા રહસ્ય. સારાંશ સહિત દેને મારક હતા, એટલે કે બીજા લોકોને યાદ કરાવનાર હતા. વારક એટલે અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરનારને રોકતા હતા. ધારક
वर्णनम्। ॥०१०२॥
॥३३८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
स्त्रे ॥३३९॥
कल्पमञ्जरी टीका
यज्ञ
र्थानां धारणकर्तारः, षडङ्गविदः छन्दः-प्रभृतिषडङ्गज्ञाः, षष्टितन्त्रविशारदा: सांख्यशास्त्रनिपुणाः, संख्याने गणितशास्त्रे शिक्षणे अध्यापने शिक्षाकल्पे-शिक्षायां कल्पे वेत्यर्थः, व्याकरणे-शब्दशास्त्रे छन्दसिम्छन्दः शास्त्रे निरुक्त निरुक्ताख्ये वेदाङ्गभूते शास्त्रे ज्योतिषामयने-ज्योतिषशास्त्रे अन्येषु च-शिक्षादिभिन्नेषु च बहुषु-अनेकेषु ब्राह्मण्येषु ब्राह्मणसम्बन्धिषु शास्त्रेषु, पारिवाज केषु--परिव्राजकसम्बन्धिषु नयेषु-आचारशास्त्रेषु परिनिष्ठिता:-अतिनिपुणाः, तथा-सर्वविधबुद्धिनिपुणाः तात्कालिकपदार्थावगाद्यात्मकबुद्धि भविष्यपदार्थावगाह्यात्मकमति-नवनवपदार्थोद्भावनकरात्मक प्रज्ञारूपबुद्धित्रयेण प्राप्तकौशलाः, यज्ञकर्मनिपुणा: यज्ञक्रियाकुशलाः इन्द्रभूतिप्रभृतयः इन्द्रभूत्यादयः, एकादश-एकादशसंख्यकाः ब्राह्मणाः स्व स्व परिवारेण-निज निज शिष्यरूपन्देन, परिता: परिवेष्ठिताः, तत्रपाणपुरोस्थयज्ञस्थाने यज्ञं कुर्वन्ति । तथा अन्येऽपि तत्र-यज्ञकर्मणि बहव उपाध्यायाः-गार्य-हारित-कौशिक-पैलशाण्डिल्य-पाराशर्य-भारद्वाज-वात्स्य-सावर्ण्य-मैत्रेया-ङ्गिरस-काश्यप-कात्यायन-दाक्षायण-शारद्वतायन-शौनकासमझने वाले थे। छन्द आदि छहों अंगों के ज्ञाता थे। सांख्यशास्त्र में निष्णात थे । गणित में, शिक्षण (अध्यापन) में, शिक्षा में, कल्प में, व्याकरण शास्त्र में, छन्द शास्त्र में, निरुक्त-निरुक्त नामक वेद के अंगरूप शास्त्र में, ज्योतिषशास्त्र में, तथा इनके अतिरिक्त दूसरे बहुत से ब्राह्मणों के शास्त्रों में और परिव्राजको संबंधी आचारशास्त्र में अति निपुण थे। सब प्रकारकी बुद्धियों में निपुण थे। तात्कालिक बातको जानने वाली बुद्धि भविष्यत् की बात को सगझलेने वाली मति, और नयी-नयी बात को खोज निकाल लेनेवाली सूझरूप प्रज्ञा-इस तीन प्रकार की बुद्धि में उन्हें कुशलता प्राप्त थी। वे यज्ञके अनुष्ठान में कुशल थे। इन्द्रभूति आदि ग्यारह ब्राह्मणों के अतिरिक्त अन्यान्य उपाध्याय भी उस यज्ञ में सम्मिलित हुए थे। उनमें से कुछ यह हैं-गार्य, હતા, એટલે કે તેમના અભિધેય અર્થને ધારણ કરનાર-- સમજનાર હતા. છંદ આદિ છએ અંગેના જાણકાર હતા. સાંખ્ય શા એમાં નિષ્ણાત હતા. ગણિતમાં, શિક્ષણ (અધ્યાપન) માં શિક્ષામાં, ક૬૫માં વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં, છંદ શાસ્ત્રમાં, નિરુક્ત (નિરુક્ત નામના વેદના અંગ રૂપ શાસ્ત્ર)માં, જતિષ શાસ્ત્ર માં અને તેના સિવાય બ્રાહ્મણોના બીજા ઘણાં એ શાસ્ત્રોમાં અને પરિવાજ કે સંબંધી આચાર શાસ્ત્રમાં નિપુણ હતા. બધા પ્રકાસ્ની બુદ્ધિઓમાં નિપુણ હતા. તાત્કાલિક વાતને જાણવાની બુદ્ધિ, ભવિષ્યની વાતને સમજવાની મતિ, અને નવી નવી વાતને શોધી કાઢનારી સૂઝ રૂપ પ્રજ્ઞા એ ત્રણ પ્રકારની બુદ્ધિમાં તેમણે નિપુણતા મેળવી હતી. તે યજ્ઞના અનુષ્ઠાનમાં કુશળ હતા. ઈન્દ્રભૂતિ આદિ અગિયાર બ્રાહ્મણે સિવાય બીજા ઘણા ઉપાધ્યાય પણ યજ્ઞમાં એકઠા થયા હતા. તેમાંથી કેટલાકનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે-ગાગ્ય,
वर्णनम् । ०१०२।।
॥३३९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
टीका
यन-नाडायन-जातायना-चायन-दार्भायण-चारायण-काप्य-बोध्यौ-पमन्यवा-नेयमभृतयः-गाग्र्यो हारितः कौशिकः पैलः शाण्डिल्यः पाराशर्यः भारद्वाजो वात्स्यः सावण्यों मैत्रेयः आशिरसः काश्यपः कात्यायनो-दाक्षायणः
शारद्वतायन: शौनकायनो नाडायनो जातायन; आश्वायनो दार्भायणः चारायणः काप्यो बौध्यः औपमन्यव श्रीकल्प
आत्रेयः प्रभृतौ आदौ येषां ते तथाभूता मिलिताः एकत्रिता अभवन् ॥मू०१०२॥ ॥३४०||
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं पावाए पुरीए समणस्स भगवओ महावीरस्स देवेहि समोसरणं विरइयं, तं जहा-बाउकुमारा देवा जोयण-परिमिय भूमिमंडलाओ संवट्टकवाउणा कयवरमवणीय तं विसोति । मेहकुमारा देवा अचित्तं जलं वरिसंति । अण्णे देवा पागारतिगं रएंति, तत्थ पढम सुवण्णकंगुरसोहियं रुप्पसालं १, बीयं रयणकंगुरसोहियं सुवष्णसालं २, तइयं वजमणिकंगुरसोहियं रयणसालं ३, तत्थ चउसट्ठी इंदा समागच्छति। असोगरुक्ख-पुफबुद्धि-दिवज्झुणि-चामरफलिह सीहासण-भामंडलढुंदुहि आयवत्ताणी अट्टमहापाडिहारियाणी सयलजगजीवमनोहराणि पाउभविसु । कहिं चि रयणपत्त-रयणपुप्फ-रयणफलालंकिया रक्खा, कहिं चि वेरुलियसंकासाभाभूमी । कहिं चि नीलमणिप्पभाभूमी, कहिं चि फलिहाभा, कहिं चि जोई रयणमया, कहि चि पउमरागमया, कहिं चि कंचणसंकासा, कर्हि चि वालसरियसमा, कहिं चि तरुणारुणसंनिहा, कहिं चि विज्जुयकोडिसमप्पहाभूभी भवी । तस्स य चउदिसं पण्णवीसपणवीसजोयगपरिमिए खित्ते ईइभीइमारिदब्भिवख वेराहिवाहि उवाहीमो उपससिसु । लोय सुहम इणोभसिंमु ।पाउसाइया छ उउणो पाउब्भविसु । चंद्रसरियविज्जुयकोडि मणिगणेहितो वि अणंताणतकोडिगुणिया जिणप्पहा पभासी । तत्थ समोसरणभूमीए सग्गाओवि अणंतगुणिया मुसमाआसी ॥सू०१०३॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये पावायां पुर्या श्रप्रगस्य भगवतो महावीरस्य देवैः समवसरणं विरचितं, तद्यथा-वायुकुमारा देवा योजनपरिमितभूमिमण्डलात् संयतकवायुना कचवरमपनीय तद् विशोधयन्ति । मेघकुमारा हारीत, कौशिक, पैल, शाण्डिल्य, पाराशर्य भारद्वाज, वात्स्य, सावर्ण्य, मैत्रेय, आंगिरस, काश्यप, कात्यायन, दाक्षायण, शारद्वतायन, शौनकायन, नाडायन, जातायन, आश्वायन, दार्भायन, चारायण, काप्य, बौध्य, औप मन्यव, आत्रेय आदि ॥९० १०२॥
डारीत, शशि, a, Neय, पाराश, मारवा पास्य, साय, भत्रय, रिस, श्य५, ४ात्यायन, हाक्षाय Jare शावातायनशानायन, नारायन, तापन, माथायन, हायन, खारायण, ५, माध्य, भाभ-५व, मात्रय पोरे (सू०१०२)
भगवतः समवसरण वर्णनम् । सू०१०३।।
॥३४०॥
मा
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३४॥
देवा अचित्तं जलं वर्षन्ति । अन्ये देवाः प्राकारत्रिकं रचयन्ति, तत्र-प्रथमं सुवर्णकङ्गरशोभितं रूप्यसालं १, द्वितीयं रत्नकङ्गरशोभितं सुवर्णसालं २, तृतीयं वज्रमणिकङ्गरशोभितं रत्नसालम् ३। तत्र चतुष्पष्ठिरिन्द्राः समागच्छन्ति । अशोकक्ष १-पुष्पवृष्टि २-दिव्यध्वनि ३-चामर ४-स्फटिकसिंहासन ५-भामण्डल ६-दुन्दुभ्या ७तपत्राणि ८ अष्टमहापातिहार्याणि सकलजगजीवमनोहराणि मादुरभवन् । कुत्रचिद् रत्नपत्र-रत्नपुष्प-रत्नफलालकृतावृक्षाः, कुत्रचिद् वैडूर्यसंकाशाभूमिः, कुत्रचिन्नीलमणिप्रभाभूमिः, कुत्रचित् स्फटिकामा, कुत्रचिद् ज्योती
मूल का अर्थ—'तेणं कालेणं' इत्यादि-उस काल और उस समय में पावापुरी में, देवोंने श्रमण भगवान् महावीर के समवसरणकी रचनाकी । वह इस प्रकार वायु कुमार देवोने एक योजन परिमित भूमंडल से, संवतंक वायु के द्वारा कूडा-कचरा हटाकर उसकी सफाइकी । मेघकुमार देवोंने अचित्तजल कीवर्षाकी। दूसरे देवोंने तीन प्राकार (चहार दीवारिया) बनाये । उनमें पहला स्वर्ण के कंगूरों से शोभित चांदीका प्राकार गढ बनाया। दूसरा रत्नोंके कंगरों से शोभित स्वर्णका प्राकार बनाया। तीसरां हीरोंके कंगूरो से सुशोभित रत्नों का प्राकार बनाया। वहां चौंसठ इन्द्र आये । (१) अशोकक्ष (२) अचित पुष्पदृष्टि (३) दिव्यध्वनि (४) चामर (५) स्फटिकका सिंहासन (६) भामण्डल (७) दुंदुभी और (८) आतपत्र-छत्र, यह जगत् के समस्त जीवों के मनको हरनेवाले आठ महापातिहाये प्रकट हुए।
कहीं-कहीं रत्नोंके पत्तो पाले, कहीं रत्नोंके फूलोंवाले तो कहीं-कहीं रत्नोंके फलोवाले वृक्ष थे। कहीं-कहीं वैडूर्य के समान भूमिथी तो कहीं नीलमणिकी प्रमावाली थी। कहीं स्फटिक के समान उज्ज्वल
भूजन मथ:-'तेणं कालेणं' या मनाते समये, पावापुरी नारीमा, हेवामे श्रम मावान महावीरना સમવસરણની રચના કરી. કેવા પ્રકારની રચના કરી તે કહે છે કે-વાયુકુમાર દેએ એક એક જન સુધી ચારે તરફની ભૂમિને, સંવત્તક વાયુદ્વારા, સાફ કરી તે જમીન ઉપરના કચરાને વાળીળી એક તરફ દૂર ફેંકી દીધા. મેઘકુમાર દેએ, અચિત્ત જળની વર્ષા કરી અન્ય દેએ ત્રણ પ્રકારના ચાર ચાર દરવાજા સહિત ગઢ બનાવ્યા. પહેલા પ્રકારના ગઢ ચાંદીના હતા આ ગઢના દરવાજાને સેનાના કાંગરાં કરવામાં આવ્યાં હતાં. બીજા પ્રકારને ગંઢ સુવર્ણને બનેવવામાં આવ્યા હતા. તેના કાંગરાં રત્નથી શણગારવામાં આવ્યાં હતાં. ત્રીજા પ્રકારનો ગઢ રત્નને બનાવવામાં આવ્યું હતું. તેના કાંગરા હિરા માણેકનાં હતાં. આ સમવસરણમાં, ચેસઠ ઈન્દ્રો હાજર રહ્યા હતા આ ઈન્દ્રોએ, સમસ્ત જીવેના મનને હરી લે તેવા, આઠ મહાપ્રતિહાય પ્રગટ કર્યો. જેનાં નામ આ પ્રમાણે છે. (૧) અશોકવૃક્ષ (२) माथित्त पुष्पवृष्टि (3)यपान (४) याभ२ (५)२३८३ ननु सिंहासन (6) लाभ (७)ी (८) मातपत्र(छत्र.)
JEEJARE
भगवतः समवसरण
शोभा
वर्णनम्। मू०१०३।।
॥३४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
कल्पमञ्जरी
॥३४२।।
टीका
समवसरण
रत्नमयी, कुत्रचित् पद्मरागमयी, कुत्रचित् काश्चनसंकाशा, कुत्रचित् बालसूर्यसमा, कुत्रचित् तरुणारुणसंनिभा, कुत्रचिदविद्युत्कोटिसमप्रभा भूमिरभवत् । तस्य च चतुर्दिशि पञ्चविंशति-पञ्चविंशति योजनपरिमिते क्षेत्रे ईतिभीतिमारिदुर्भिक्षवैराधिव्याध्युपाधयउपाशाम्यन् । लोकाः सुखभागिनोऽभवन् । प्राडादिकाः षड़ ऋतव मादुरभवन् । चन्द्रसूर्यविद्यत्कोटिमणिगणेभ्योऽपि अनन्तानन्तकोटिगुणिता जिनप्रभा पाभासत । तत्र समवसरणभूमौ स्वर्गादपि अनन्तगुणिता सुषमाऽऽसीत् ॥सू०१०३॥
टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये पापायां पुर्या श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य समवसरणं देवैविरचितं विशेषेण निर्मितम् , तद्यथा-हि-प्रथमतो वायुकुमारा देवाः योजनपरिमितभूमितो कहीं ज्योति रत्नमयी। कहीं पद्मराग के वर्ण की तो कहीं स्वर्ण के समान । कहीं बाल-मूर्यके सदृश तो कहीं तरुण सूर्य के वर्ण के समान थी। कहीं कहीं का भूमितल कोटि-कोटि विद्युत् की दीप्तीके सदृश ज्योतिर्मय था । समवसरण से पच्चीस २ योजन की दूरी तक, चारों दिशाओंमें इति, भीति, महामारी, दुर्भिक्ष, वैर, आधि, व्याधि, और उपाधि उपशान्त हो गई थी। सभी लोग सुखी हो गये थे। वर्षा आदि छहों ऋतुएँ प्रकट हो गई थी। जिन भगवान् की प्रभा करोडौं चन्द्रमा, सर्य विद्युत् और मणिगणों से भी अनन्तानन्त करोडोगुणी प्रकाशित हो रही थी। समवसरण भूमि की शोभा स्वर्ग से भी अनन्तगुणी थी (मू० १०३)
टीका का अर्थ-उस काल और उस समय में, पावापुरी में श्रमण भगवान् महावीर के समवसरणका देवोंने निर्माण किया । वह इस प्रकार-सब से पहले वायुकुमार देवोंने एक योजन अर्थात् चार कोस के
કે કઈ સ્થળોએ, રત્નના પાંદડાવાળાં, તે કઈ ઠેકાણે રત્નના ફ્લેવાળાં, તે કોઈ ઠેકાણે રત્નના ફળવાળાં વૃક્ષા રોપવામાં આવ્યાં હતાં. કોઈ ભૂમિ વૈડૂયરત્ન જેવી હતી, કોઈ ભૂમિ નીલમમણિના તેજ જેવી હતી, કોઈ ભૂમિ સ્ફટિકરત્ન સમાન ઉજજવળ જણાતી, તેમજ કઈ ભૂમિનો પ્રકાશ રત્નમય ભાસતે હતે. કઈ ભૂમિતળ પદ્યરાગ મણિન વર્ણ જેવું દીસતું, કઈ ભૂમિ નવ પ્રભાતના સૂર્યતેજ સમુ લાગતું, તે કોઈ સ્થળ મધ્યાહુનના સૂર્ય સમ પ્રકાશતું હતું. કેઈ ધરાતલ કરેડો વિધુના ચમકારા જેવુ જાજવલ્યમાન દેખાતું હતું. સમવસરણની ચારે બાજુ ५२वीश-५-या या सुधा, ति, नीति, महाभारी, भ२४ी, वे, वे, दुष्ठाण, aus, युद्ध, माथि, व्याधि, વૈર, ઝઘડા વિગેરે ઉપશાન થઈ ગયા હતા. આ પ્રદેશને સર્વ સમૂહ સુખમય બની ગયે. શરદૂ-વસંત આદિ છએ હતુઓને પ્રભાવ જણાવા લાગ્યા. ભગવાનને પ્રતાપ, કડો ચંદ્રમા, કરોડો સૂર્ય અને વિદ્યુત તેમજ મણિઓથી પણ અધિકાધિક પ્રકાશમાન જણાતો હતે સમવસરણની ભૂમિ સ્વર્ગથી પણ અનંતગણી શેભા આપી રહી હતી (સૂ૦૧૦૩)
शोभा वर्णनम् ।
॥सू०१०३॥
॥३४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥३४३||
कल्पमञ्जरी टीका
मण्डलात्=क्रोशचतुष्टयपरिमितभूमण्डलात् सवर्तकवायुना संवर्तनामकपवनद्वारा कचवरम् अपनीय=निःसार्य त= योजनपरिमितभूमण्डलं विशोधयन्ति सम्मांजयन्ति । तत्संमार्जनानन्तरं मेघकुमारा देवास्तत्राचित्तं प्रामुकं जलं वर्षन्ति-मुश्चन्ति, अन्ये देवाः प्राकारत्रिकम्=त्रीन् प्रकारान् रचयन्ति-कुर्वन्ति, तत्र-त्रिषु प्राकारेषु मध्ये प्रथमम्आदौ सुवर्णकगरशोभितं-स्वर्णनिर्मितकपिशीर्षकालङ्कृतं रूप्यसालं रजतप्राकारं रचन्ति १। द्वितीयं रत्नकङ्गरशोभितं-रत्नमयकपिशीर्षकालङ्कृतं सुवर्णसालं स्वर्णमयं प्राकारं रचयन्ति २, तृतीयं मणिकङ्गरशोभितंबज्रमणिमयकपिशीर्षकविभूषितं रत्नसालं-रत्नमयं-पाकारं रिचयन्ति ३। तत्र-समवसरणे चतुष्पष्टिः चतुष्पष्टिसंख्यकाः घेरे में से, संवर्तक नामक वायु के द्वारा सारे कूडे कचरेको हटा दिया । एक योजन परिमित भूमिमंडल एकदम साफ सुथरा हो गया। जब भूमि स्वच्छ हो गई तो मेघकुमार देवोंने अचित्त जलकी वर्षाकी, जिससे धूल बैठ गई और पृथ्वी शीतल हो गई। तदनन्तर अन्यान्य देवोंने तीन प्राकारों (गढ) की रचना की । तीन प्राकारों में पहला चांदी का था और उस पर सोने के कंगूरे शोभायमान हो रहे थे। दूसरा प्राकार सोनेका था
और उस पर रत्नों के कंगरे शोभित थे। तीसरा रत्नौका था और उस पर वज्रमणि के कंगूरे अपनी अनुपम शोभा प्रकट कर रहे थे।
વિશેષાર્થ-સમવસરણ ને જૈન પારિભાષિક શબ્દમાં, “સમો સરણ” કહે છે. તેને આનો અર્થ એ નીકળે છે કે, દરેક પ્રાણી ભૂત-જીવ-સર્વને “સમાન શરણું, મેલી રહે છે. એકજ ભૂમિ ઉપર તમામ પ્રાણીઓ સમસ્ત પ્રકારના અને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના વેરભાનું વિસ્મરણ કરી, સમાન ભૂમિકા ઉપર સર્વ એકત્ર થાય છે એટલે વસી રહે છે તેવા ભાવો પણ આમાંથી નીકળે છે. આઉપરાંત ધર્મોપદેશ માટે સર્વોત્કૃષ્ટ શભા સ્થાન ! એ ભાવ પણ પ્રગટ થાય છે. આ સભાસ્થાનનું નિર્માણ મનુષ્યની શક્તિ બહાર છે. તેનું નિર્માણ અદ્દભુત શક્તિવાળા દે વડે કરવામાં આવે છે. સાફસૂકીમાં એક રજ પણ દષ્ટિગોચર થતી ન હતી. તેના ઉપર દૈવી શક્તિ વડે સુગંધિત દ્રવ્યો મિશ્રિ અચિત્ત જલનો છંટકાવ કરવામાં આવ્યું હતું. આ છંટકાવના લીધે, પૃથ્વીમાંથી ઉષ્ણુ-શીતમિશ્રિત હવાની લહેરીએ છૂટતી તેથી તે. સર્વને ખુશનુમા અને દિલને આનંદદાયક બની રહેતી. આ કાર્ય બાદ. અન્ય દેએ ત્રણ પ્રકારના ગઢની રચના કરી. “સામરણ'ને કૃત્રિમ નગર બનાવવાની યોજના હોય છે. ફરક એટલે જ હોય છે કે, આ કૃતિમ નગરમાં ફક્ત “થમ દેશના' જ થઈ શકે બીજી કોઈ શારીરિક કે માનસિક પ્રવૃત્તિનું આ ધામ ન હતું.
આ સમવસરણને પ્રવેશદ્વારવાળે ગઢ ચાંદીને બનાવ્યું હતું. તે ગઢની શોભામાં વૃદ્ધિ કરવા, કાંગરાં મૂકવામાં આવ્યાં હતાં. આ કાંગરાં સોનાનાં હતાં. અનુક્રમે આગળ જતાં સેનાને ગઢ બનાવવામાં આવ્યું હતું. જેને દરવાજો
समवसरण
शोभा
वर्णनम्। ॥०१०३॥
॥३४३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे
1138811
殲
इन्द्राः = शक्रादय इन्द्राः समागच्छन्ति श्रायान्ति । तथा समवसरणे अशोकवृक्ष १- पुष्पदृष्टि २- दिव्यध्वनि ३चामर ४ - स्फटिक सिंहासन ५ - भामण्डल = दुन्दुभ्या ७ ऽऽतपत्राणि - तत्र - अशोकवृक्षः १, पुष्पवृष्टिः २, दिव्यध्वनिः ३, चामरं ४, स्फटिकसिंहासनं = स्फटिकमणिमयं सिंहासनम् ५, भामण्डलं = युतिमण्डलम् ६, दुन्दुभिः=भेरी ७, आतपत्र -छत्रम् ८ चैतानि, अष्टमहाप्रातिहार्याणि - अष्टसंख्यानि महान्ति - अलौकिकानि प्रातिहार्याणि सकल जगज्जीवमनोहराणि - सकलानां जगजीवानां चित्तहरणकारकाणि वस्तूनि प्रादुरभवन् = मकटी बभ्रुवुः । पुनरपि समवसरणशोभां वर्णयति- कुत्रचित् = समवसरणस्य कस्मिंश्चित्प्रदेशे रत्नपत्र - रत्नपुष्प- रत्नफलालङ्कृताः = रत्नमयपत्र - पुष्पफलैर्विभूषिताः=वृक्षाः प्रादुरभवन् कुत्रचिद् भूमिः पृथिवीवैडूर्यसंकाशाः = वैडूर्यमणिमयत्वेन हरितवर्णा, कुत्र
उस समवसरण में शक्र आदि चौसठ इन्द्र उपस्थित थे । उस समवसरण में (१) अशोकवृक्ष (२) अचित्त पुष्पदृष्टि (३) दिव्य - ध्वनि (४) चामर (५) स्फटिकका सिंहासन (५) भा मण्डल (७) दुंदुभी [भेरी] और (८) छत्र, यह संसार के समस्त जीवों के चित्त को हरण करने वाले आठ महान् अलौकिक-दिव्य प्रातिहा प्रकट हुए । समवसरणकी शोमा का और भी वर्णन करते हैं- समवसरण के किसी भाग में रत्नमय पत्तोंवाले वृक्ष थे, किसी भाग में रत्नमय पुष्पों वाले वृक्ष थे और कहीं-कहीं पर रत्नमय फलों से विभूषित वृक्ष सुशोभित हो रहे थे । समवसरण की भूमि कहीं वैडूर्यमणिमय होने से अनुपम हरीतिमाको धारण किये પણ સુવર્ણમય અને ગઢના કાંગરા રત્નાથી સણુગારવામાં આવ્યાં હતાં. હજી પણ આગળ વધતાં એક ત્રીજા ગઢની રચના કરવામાં આવી હતી. આ ગઢનું નિર્માણ, પ્રવેશદ્વાર સાથે રત્નાનું બનાવેલું હતુ અને તેના ઉપર વિવિધ પ્રકારના મણિએનાં કાંગરાં કરવામાં આવ્યાં હતાં. આ ત્રણ ગઢ તેના પ્રવેશદ્વારો સાથે પસાર કર્યાં પછીજ, ધર્મો દેશનાના સભામંડપ તરફ્ જઇ શકાતુ હતું. આ સમેસરણની રચના દેવકૃત છે એમ બતાવવા સારું, ત્યાં આઠ પ્રકારની અલૌકિક વસ્તુઓ દૃષ્ટિગાચર થતી હતી. (૧) ભગવાનના શરીરથી બાર ગણા ઉંચા અÀાકવૃક્ષ, (૨) અચેત इमानी वृष्टि (3) दिव्यध्वनि, (४) याभर (५) इटिङ सिद्धासम (९) तेमना भु उपर असरी रडेल लाभांडण, (७) देवहुहुली (८) छत्र पर छत्र खेभत्र छत्र
આ સમવરણની શાભાનુ કરી વર્ણન કરવામાં આવે છે-સમવરણમાં ઠેરઠેર રત્નમય પત્ર પુષ્પા અને લાવાળા વૃક્ષાનુ આરાપણ થયેલું હતુ. તેનુ ધરાતલ અને સપારી વિવિધ રત્નાના તેજથી વિવિધ પ્રકાશા આપતી હતી એટલે સમવસરણના કોઇ ભાગમાં રત્નમય પાંદડાંવાળા તેા કાઈ ભાગમાં રત્નમય કળાવાળા તા કાઇ ભાગમાં રત્નમય ફૂલેવાંળાં વૃક્ષાં હતાં. ત્યાની ભૂમિને ભાગ કોઈ ઠેકાણે વૈય`મય હાવાથી અનુપમ હિતરંગ ધારણ કરતા હતા. કાક
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
समवसरण
शोभा
वर्णनम् ।
॥सू०१०३॥
॥३४४॥
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥३४५ ॥
चिद् नीलमणिप्रभा = नीलमणिमयत्वेन नीलवर्णा, कुत्रचित् भूमिः स्फटिकाभा = स्फटिकमणिमयत्वेन धवलकान्तिमती, कुत्रचित् भूमिः ज्योतीरत्नमयी, कुत्रचित् भूमिः पद्मरागमयी - पद्मरागमणिमयत्वेन रक्तवर्णा, कुत्रचित् भूमिः काञ्चनसङ्काशा- स्वर्णमयत्वेन ईपद्रक्तपीतवर्णा, कुत्रचित् भूमिः बालसूर्यसमा=सद्य उदित सूर्यवत् अतिरक्तवर्णा, क्वचित् भूमिः तरुणारुणसङ्काशा = माध्याह्निकसूर्यसमप्रभा, क्वचित् भूमिर्विद्युत्कोटिसमप्रभा = कोटिसंख्य विद्युत्सदृशप्रभा अभवत् - जाता । तस्य समवसरणस्य च चतुर्दिशि= चतसृषु दिक्षु पञ्चविंशति योजनपरिमिते= शतक्रोशशतक्रोश परिमिते क्षेत्रे ईति-भीतिमारि दुर्भिक्षवैराऽऽधिन्याध्युपाधयः इतयः - अतिवृष्टयनादृष्टिमूषिक शलभशुकायासन्नराजरूपाः षड्विधाः, भीतिः- भयं मारि= त्रिपूचिका, दुर्भिक्षं, वैरं, आधि: = मानसीव्यथा, व्याधिः=शारीरिकपीडा, उपाधिः = उपसर्गः - देवमनुष्य तिर्यगाद्युपद्रवश्चैते उपाशाम्यन् = उपशान्ताः, लोकाः सर्वे थी, कहीं नीलमणिमय होने के कारण निलिमा से युक्त थी कहीं स्फटिकमय होने से धवल थी तो कहीं ज्योतिरत्नमयी होने से भास्वर हो रही थी। कहीं पद्मरागमणिमयी होने से अनूठी लालिमा से व्याप्त भी तो कहीं स्वर्णमयीं - हल्की पीत वर्णकी थी। भूमि का कोई भाग बालसूर्य के समान एकदम रक्तवर्ण था तो कोई भूमिभाग मध्याह्नकालीन सूर्य के सदृश प्रभा से युक्त था । कहीं-कहीं की भूमि करोडो बिजलियोंकी प्रभा जैसी प्रभा से आलोकित थी । समवसरण से चहुँ और सौ-सौ की तक के क्षेत्र में ईति नहीं थी, अतिवृष्टि, १ अनावृष्टि, २ चूहोका उपद्रव ३ टिट्टियोंका उपद्रव ४ तोतोका उपद्रव ५ और समीप में दूसरे राजाका उपद्रव छह तरह की ईतियाँ हैं। इनका भय का अभाव था, अथवा ईतियों का भय नहीं था । महामारी (विसूचिका), दुष्काल, वैर, आधि ( मानसिक पीड़ा), व्याधि (शारीरिक व्यथा) उपाधि (देव मनुष्य तथा ઠેકાણે નીલમણિમય હાવાને લીધે નીલિમાયુક્ત હતા, કેઈ ઠેકાણે સ્ફટિકમય હાવાથી સફેદ હતા, કોઈ ઠેકાણે જ્યાતિ રત્નમય હાવાથી ભાસ્વર હતા. કેઈ ઠેકાણે પદ્મરાગ મણિમય હોવાથી અનાખી લાલિમાંથી વ્યાપ્ત હતા. કાઇ ઠેકાણે સુવ`મય હાવાથી હલ્કા પીળાવવાળા હતા. કોઇ ઠેકાણે ખાળસૂની સમાન અત્યંત લાલવ વાળા હતા. કોઇ ભૂભાગ મધ્યાહ્નકાળના સૂની સમાન પ્રભાવવાળા હતા. કાઈ ભાગ કરે।। વીજળીઓની પ્રભાવાળા ભાસતા હતા.
સમવસરણની ફરતી ચારે બાજુએ, સેા સેા ગાઉ સુધી, કઈ પણ સ્થળે કાઇ જાતના ઉપદ્રા નજરે પડતા नहीं, 'छति' भेट ४ लतना उपद्रव माघतिना छ अार छे. (१) अतिवृष्टि (२) अनावृष्टि (२) हरा (४) ती (1) पोपटना उपद्रव, (६) हुश्मन शब्जनु थडी याववुः का उपरांत आधि (मानसि९ पीडा ) व्याधि (शारिरी४
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
समवसरण
शोभा वर्णनम् ।
॥ सू०१०३ ॥
||३४५||
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी टीका
जनाः सुखभागिना मुखिनः जाताः, प्राडादिकाः माड्-वर्षा-शरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्माः षट्-पटसंख्यका ऋतक: प्रादुरभवन्यादुर्भूताः। अथ समवसरणे स्वर्णसिंहासनासीनस्य श्रीमहावीरस्वामिनः प्रभां वर्णयति-चन्द्रसूर्य
विद्युत्कोटिमणिगणेभ्योऽपि-कोटिसंख्येभ्यश्चन्द्रेभ्यः सूर्येभ्यः तावतीभ्यो विद्युद्भयो मणिसमूहेभ्यश्चापि-अनन्ताश्री कल्पसूत्रे
नन्तकोटिगुणिता जिनप्रभा श्रीमहावीरजिनस्य प्रभा प्राभासत-प्राभासिता, तत्र-समवसरणभूमौ स्वर्गतोऽपि ॥३४६॥ स्वर्गलोकतोऽपि अनन्तगुणिता-अनन्तगुणैरधिका सुषमा-परमशोभा आसीत् ॥सू०१०३॥
मूलम-तंसि तारिसगंसि समोसरणंसि समासीणस्स भगवओ दसणटुं धम्मदेसणा सवणटुं च भवणवइ बाणमतर जोहसिय विमाणवासिणो देवा य देवीओ य निय निय परिवार परिवुडा सव्वविए सबजुईए पब्भाए छायाए अञ्चीए दिव्वेणं तेएणं दिवाए लेसाए दसदिसो उज्जोवेमाणा पभासेमाणा समावति । ते दणं जन्नवाडठिया जन्नजाइणो सव्वे माहणा परोप्परं एकमाइकावंति एवं भासंति एवं पण्णति एवं परूविति-भो भो लोया! पासंतु जन्नप्पभावं, जेणं इमे देवा य देवीओ य जन्नदसण8 इविस्सगहणटुं च निय निय विमाणेहि निय निय इड्ढीदिएहि सक्खं समावति । तत्थठिया लोया अच्छेरय मणुभविय एवं वइंसु-जं इमे माहणा धण्णा कयकिच्चा कयपुण्णा कयलक्खणा य जेसि जन्नवाडे देवा य देवीओ य सक्खं समावति ॥मू०१०४॥ तिर्यच कृत उपसर्ग) सब शान्त हो गये थे। इस प्रकार की शान्ति होने से सभी लोग सुखी हो गये थे। पार-वर्षा, शरद्, शिशिर हेमन्त वसन्त और ग्रीष्म-यह छह ऋतुएँ प्रकट हो गई थी।
समवसरण में स्वर्ण के सिंहासन पर विराजमान श्रीमहावीर स्वामी की प्रभा का वर्णन करते हैं-कोटि चन्द्रो, सूयौं, विजलियों और मणियों के समूहों से भी अनन्तानन्तगुणो प्रभा जिन भगवान् महावीर की उद्भासित हो रही थी। वह समवसरण स्वर्गलोक से भी अनन्तगुणित परमशोभा से सुशोभित हो रहा था ।।मू०१०३।। पीst , पावि (मास्मिर पीst) यांय गोयर यता न gdi. १२६, शिशिर, भन्त, संत, श्रीभ भने वर्षा ! છએ ઋતુઓને પ્રભાવ એકત્ર થઈ પિતાપિતાની વિશિષ્ટતા, ત્યાં બતાવી રહ્યો હતે. એટલે ત્યાં આવતા દેવો મનુષ્ય અને તિય"ચને કઈ પણ એક ઋતુને ઉકળાટ મુંઝવી રહ્યો ન હતો. તેને લીધે, તેમને ત્યાંની હવા, સર્વથા અનુકૂળ જણાવાથી તેઓ એકાગ્ર ચિત્ત ભગવાનની વાણીને સાંભળી શકતાં હતાં. સમસરણના સિંહાસન ઉપર બિરાજેલ
ભગવાન મહાવીરને દેહ કટિ,સૂર્ય, ચંદ્ર, વિદ્યુત અને મણિઓના સમૂહથી પણ વધારે કાન્તિવાળો દેખાતો હતો. થો ટૂંકમાં આ ‘સમવસરણુ’ની શોભા, સ્વર્ગની શોભાને પણ ટક્કર મારે તેવી અનુપમ અને અદૂભૂત હતી. (સૂ૦-૧૦૩)
समवसरण वर्णनम् । सू०१०४॥
SHES
॥३४६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
ETEJA
श्री कल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥३४॥
छाया-तस्मिन् तादृशे समवसरणे समासीनस्य भगवतो दर्शनार्थ धर्मदेशना श्रवणार्थ च भवनपति व्यन्तर ज्योतिषिक विमानवासिनो देवाश्च देव्यश्च निज निज परिवारपरिहताः सर्वद्धर्या सर्वधुत्या, प्रभया छायया अर्चिषा दिव्येन तेजसा दिव्यया लेश्य या दशदिशो उद्योतयन्तः प्रभासयन्तः समावयान्ति, तान् दृष्ट्वा यज्ञपाटस्थिता यज्ञयाजिनः सर्वे ब्राह्मणाः परस्परमेवमाख्यान्ति, एवं भाषन्ते एवं प्रज्ञापयन्ति, एवं प्ररूपयन्ति भो भो लोकाः ! पश्यन्तु यज्ञप्रभावं, येन इमे देवाश्च देव्यश्च यज्ञदर्शनार्थ हविष्यग्रहणार्थं च निज निज विमानै निज निज सर्वऋद्धयादिकैः साक्षात् समागच्छन्ति । तत्र स्थिता लोका आश्चर्यकमनुभूय एवमवादिषुः यद् इमे
मूलका अर्थ-'तसि तारिमगंसि' इत्यादि। उस दिव्य समवसरण में विराजमान भगवान के दर्शन के लिये तथा धर्मदेशना श्रवण करने के लिए भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिषिक और विमानवासी देव और देविया झुंड के झुंड अपने-अपने परिवार के साथ समस्त ऋद्धि से सर्व धुति से सवप्रकार के विमानों की दीप्तिया से दिव्य शोभाओं से शरीर पर धारण किये हुवे सर्व प्रकार के आभूषणों के तेज की ज्वालाओं से शरीर सम्बधि दिव्य प्रभाओं से दिव्यशरीर की कांतीयों से दशों दिशाओं को उद्योतित करते हुवे विशेषरूपसे प्रकाश युक्त होकर आते हैं। उन्हें देख कर यज्ञ स्थल में स्थित यज्ञ का अनुष्ठान करनेवाले सभी ब्राह्मण आपस में इस प्रकार कहने लगे, इस प्रकार भाषण करमे लगे, इस प्रकार प्रज्ञापन करने लगे और इस प्रकार प्ररूपणा करने लगे--हे महानुभावो! देखो यज्ञ के प्रभाव को! यह देव और देविया यज्ञ को देखने के लिए और हविष्य को ग्रहण करने के लिए अपने-अपने विमानों और अपनी-अपनी ऋद्धि के साथ साक्षात् आ रहे हैं!
भूजन। अथ-'तंसितारिसगंसि त्या माहिव्य सभवसमा जीतामसवानना हशन भाटे तथा तेभने। ધર્મોપદેશ સાંભળવા સારું ભવનપતિ, વ્યંતર, તિષિક અને વિમાનવાસી દેવો અને દેવીઓ પિત–પિતાના પરિવાર સાથે ત્યાં આવી રહ્યા હતા. તેઓ પિતાની સાથે પિતાની રિદ્ધિ-સમૃદ્ધિથી સર્વ પ્રકારના ઘુતિથી, તમામ પ્રકારના વિમાની દીપ્તીયોથી, દિવ્ય શોભાઓથી, શરીર પર ધારણ કરેલ તમામ પ્રકારના આભૂષણે-ઘરેણાઓના તેજની જવાલાઓથી, શરીરની દિવ્ય પ્રભાએથી, દિવ્ય શરીરની કાંતીઓથી ઉધોતિત કરતા થકા અને વિશેષરૂપથી પ્રકાશયુક્ત થઇ આવી રહ્યા હતા. આવી રીતે, દેવી અલંકારોથી અલંકૃત, અને આભુષણોથી વિભૂષિત એવા દેવ-દેવીઓને આવતાં જોઈ, યજ્ઞ કરવાવાળા સર્વ બ્રાહ્મણો, અંદરોઅંદર આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા; આ પ્રકારે નિવેદ કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે સાક્ષી પુરવા લાગ્યા. આ પ્રકારે સંભાષણે કરવા લાગ્યાં કે, “અહો યજ્ઞાથી એ ! યજ્ઞને પ્રભાવ તે જુઓ ! સર્વ દેવ-દેવીઓ આ યજ્ઞને જોવા માટે તેને પ્રસાદ અને હવિષ લેવા માટે સર્વ પરિવાર અને સદ્ધિ
म समवसरण
वर्णनम् । ॥०१०४।।
PAHEARTHATANTRIEEETTE
||३४७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
श्रीकल्पमञ्जरी टीका
॥३४८||
ब्राह्मणा धन्याः कृतकृत्याः कृतपुण्याः कृतलक्षणाच, येषां यज्ञपाटे देवाश्च देव्यश्च साक्षात् समावयन्ति ।।सू०१०४॥
टीका-'तंसि तारिसगंसि' इत्यादि । तस्मिन् तादृशे अलौकिके समवसरणे समासीनस्य-उपविष्टस्य भगवतः श्रीमहावीरस्वामिनः, दर्शनार्थ-दर्शनाय धर्मदेशनाश्रवणार्थ च-धर्मोपदेशश्रवणाय च भवनपति-व्यन्तरज्योतिषिक-विमानवासिनो देवाः देव्यश्च निज निज परिवारपरिवृताः सर्वऋध्या देवोचित्तया विमानपरिवारादि सर्वऋध्या सर्वद्युत्या सर्वकान्त्या दिव्यप्रभया विमानदीप्त्या दिव्यछायया दिव्यशोभया अर्चिपा-दिव्यशरीरस्थ रत्नादिकेनोज्वलया दिव्येन तेजसा-शरीरसंम्बधि रोचिषा-प्रभावेण वा दिव्यया लेश्यया-दिव्यशरीरकान्या दशदिशो उद्योतयन्तः सर्वदिशो प्रकाशकरणेन उद्योतयन्तः प्रभासयन्तः प्रकाशयन्तः समावयन्ति-समायान्ति, प्रभुसमीपे आगच्छन्तीत्यर्थः तान्-समागच्छतः सपरिवारान्-देवान् दृष्ट्वा यज्ञपाटस्थिताः-यज्ञस्थाने स्थिताः यज्ञयाजिनः= वहाँ जो लोग उपस्थित थे, वे यह आश्चर्य देख कर बोले-यह ब्राह्मण धन्य हैं, पुण्यवान् हैं और सुलक्षण हैं, जिनके यह स्थान में साक्षात् देवों और देवियों का आगमन हो रहा है ।मु०१०४॥
टीका का अथ-उस पूर्वोक्त अलौकिक रचना से युक्त समवसरण में विराजमान श्रीमहावीर स्वामी के दर्शनार्थ और धर्मोपदेश को सुनने के अर्थ भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क तथा वैमानिक देव और देवियाँ अपने-अपने परिवार सहित तथा अपने-अपने वैभव के साथ आ रहे थे। उन्हें सपरिवार आते देख यज्ञ સાથે આવી રહ્યાં છે !” જે જે લોક સમુદાય ત્યાં ઉપસ્થિત થયેલ હતો, તે આ સાંભળી આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ બેલવા લાગ્યા કે, “આ બ્રાહ્મણો ધન્યવાદને પાત્ર છે ! આ યજ્ઞાથી એ પુણ્યશાળી અને સુલક્ષણાવાળા છે ! કે જેના યજ્ઞમાં साक्षात -हेवीच्या भावी २ह्या ! (९०-१०४)
વિશેષાર્થ–સમવસરણની રચના ખુદ દેએ બનાવી હતી અને તે રચના કરવામાં દેવોએ અત્યંત જહેમત ઉઠાવી હતી. કારણ કે ઇન્દ્રો તથા અન્ય સમકિતી દે તીર્થકરના યથાગ્ય “આત્મ સ્વરૂપને જાણવાવાળા હતા. તેથી તેઓને ભક્તિભાવ તેમના પર અથાગપણે વરસી રહ્યો હતે. આને લીધે આત્મસ્વરૂપની વાણી સાંભળવા તેઓ ત્વરાથી આવી રહ્યા હતા. પરંતુ સમય અને સંગને લાભ ઉઠાવી લોકોને રંજન કરવાવાળા પણ આ દુનિયામાં ઘણુ પડ્યા છે. આ યજ્ઞાથી એની મને કામના ભૌતિક પદાર્થોને સંયોગ મેળવવા પુરતોજ હતું. તેમાં કેઈ નવીનતા તો હતી જ નહિ! પરંતુ દુન્યવી લેકે સાંસારિક સુખેનેજ ઈચ્છે છે. કારણકે આ સુખાભાસથી પર એવું એવું અતીન્દ્રિય સુખ અંતરાત્મામાં વસી રહેલું છે. તે તે તે બિચારાઓને ભાન પણ હોતું નથી, તેમજ તે ભાન કરાવવા વાળા વિરલ જ હોય છે ! આથી યજ્ઞાથીએ પિતાની મહત્તા બતાવવા, ઉપસ્થિત થયેલા લોકોને, આંગુલિનિર્દેશ
समवसरण वर्णनम् । मू०१०४॥
॥३४८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥३४९॥
टीका
याज्ञिकाः सर्वे ब्राह्मणाः परस्परम् अन्योऽन्यम् एवं-वक्ष्यमाणं वचनम् आख्यान्ति-सामान्यतो वदन्ति, एवं भाषन्ते भावव्यञ्जनपूर्वकं वदन्ति एवं प्रज्ञापयन्ति विशेषतः कथयन्ति, एवं परूपयन्ति हेतुदृष्टान्तप्रदर्शनपुरस्सरं ब्रुवन्ति, तथाहि भो भो लोकाः! भवन्तः यज्ञप्रभावं पश्यन्तु, येन-यज्ञप्रभावेण इमे-एते देवाश्च देव्यश्च यज्ञ
कल्प. दर्शनार्थ हविध्यग्रहणार्थ-पायसघृतादि वहिहुतपदार्थस्वीकारार्थ च निज निज विमानैः निज निज सर्वऋद्धयादिकैः साक्षात्-प्रत्यक्षं संमागच्छन्ति, तत्रस्थिताः यज्ञपाटके स्थिता यज्ञदर्शनार्थिनो लोका आश्चर्यकम्-विस्मयम् अनुभूय-प्राप्य-विस्मिताः सन्तः एवम् वक्ष्यमाणं वचनम् अवादिषुः-उक्तवन्तः-तथाहि-यद् इमे एते याज्ञिकाः ब्राह्मणाः धन्याः प्रशंसनीयाः कृतकृत्याः सम्पादितस्वकर्तव्याः कृतपुण्याः कृतसुकृताः, कृतलक्षणा: प्रशस्तहस्तरेखादिरूपलक्षणवन्तः सन्ति । येषां याज्ञिकानां ब्राह्मणानां यज्ञबाटे यज्ञस्थाने देवाश्च देव्यश्च साक्षात्-प्रत्यक्ष यथास्यात्तथा समावयन्ति-समायान्ति ॥०१०४॥
मूलम्-एवं परोप्परं कहमाणेसु समाणेसु एत्यंतरे ते देवा जन्नवाडयं चइय अग्गे पट्टिया। तं दट्टणं ते जन्मजाइणो माहणा निकंप्पा नित्तेया ओमंथिय वयगनयण कमला दीणविवण्णवयणा संजाया एत्थंतरे अंतरा
यज्ञपाटकस्थआगासंसि देवेहि धुढे-तं जहा
ब्राह्मण के वाड़े में उपस्थित यज्ञकर्म करनेवाले सभी ब्राह्मण परस्पर इस प्रकार सामान्यरूप से कहने लगे, भाव प्रकट
वर्णनम् । करके कहने लगे, विशेषरूप से कहने लगे, और हेतु तथा दृष्टान्त दे-देकर कहने लगे--'महानुभावो! ।।मू०१०५।। यज्ञ के प्रभाव को तो देखो। यह देव और देविया यज्ञ के दर्शन के लिए और हविष्य (अग्नि मे होमे हुए खीर घृत आदि पदार्थों) को स्वीकार करने के लिए अपने-अपने विमानों से और अपने-अपने वैभव के साथ प्रत्यक्ष आ रहे हैं।' यज्ञ के वाडे में उपस्थित यज्ञदर्शक लोग यह अचरज देखकर विस्मित रह गये
और कहने लगे-यह याज्ञिय ब्राह्मण धन्य है-प्रशंसनीय हैं, कृतकृत्य हैं, कृतपुण्य हैं और सुलक्षणों से सम्पन्न है। इन के यज्ञस्थल में देवों और देवियों का प्रत्यक्ष आगमन हो रहा है। ॥०१०४॥ કરી રહ્યા હતા કે, દેવનું જૂથ આપષા યજ્ઞના હવનડેમ જોવા માટે તેમજ ખીર વૃત આદિ પદાર્થોને પ્રસાદ લેવા
॥३४९॥ સારૂં પિતપોતાના વિમાનો અને વૈભવ સાથે આવી રહ્યું છે. આ વખતે ત્યાં હાજર રહેલી જનમેદનીએ દેવેનું આગમન જઈ આશ્ચર્ય અને વિસ્મય પામીને કહેવા લાગ્યા કે આ યાજ્ઞિક બ્રાદ્દાને ધન્ય છે, તેઓ પ્રશંસનીય છે. કૃતકૃત્ય છે. કૃત પુય છે. અને સુલક્ષણોથી સંપન્ન છે. કે જેથી તેમનાં યજ્ઞસ્થળે દેવદેવીએ પ્રત્યક્ષ હાજર થાય છે. (સૂ૦-૧૦૫) રાહ
और हेतु तक के लिए और अपने
微煦煦國腦觸感恩
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
(१३५०||
"भो भो पमाय मवहय भएह एणं, आगच्च निव्वुइ पुरिंपइ सत्यवाहं ।
जो णं जगत्तयहिओ सिरिवद्धमाणो, लोगोवयारकरणे गवओ जिणिदो ॥१॥ एवं सोचा खणमित्तं ऊससिय पुव्वं ताव गोयमगोत्तो इंदभूई नामं माहणो रुटो कुद्धो आसुरुत्तो मिसिमिसेमाणो एवं वयासी-अम्हंमि विजमाणे अन्नो को इमो पासंडो समासियवियंडो, जो अप्पाणं सवण्णुं सव्वदरिसिं कहेइ, न लज्जेइ सो ? दीसइ, इमो को वि धुत्तो कबडजालिओ इंदजालिओ। अणेण सबण्णुत्तस्स आडंबरं दरिसिय इंदजालप्पओगेण देवावि वंचिया, जं इमे देवा जनवाडं संगोवंग वेयण्णुं मंच परिहाय तत्थ गच्छंति । एएसि बुद्धि विपज्जासो जाओ, जेणं इमे तित्थजलं चइय गोप्पयजलमभिलसमाणा चायसाविव, जलं चइय थलमभिलसमाणा मंडूगाविव, चंदणं चइय दुग्गंधमभिलसमाणा मक्खियाविव, सहयारं चइय बब्बूरमभिलसमागा उहाविव, सुजपगासं चइय अंधयारमभिलसमाणा उलूगाविव जनवाडं चइय धुत्तमुवगच्छंति। सच्चं जारिसो देवो तारिसाचेव तस्स सेवगा। नो णं इमे देवा, देवाभासा एव। भमरा सहयार मंजरीए गुंजंति, वायसा निंबतरुम्मि। अत्थु, तह वि अहं तस्स सचण्णुत्तगव्वं चूरिस्सामि । हरिणो सीहेग, तिमिरं भक्खरेण, सलभो वण्हिणा, पिवीलिया समुद्देणं, नागो गरुडेण, पन्चओ वजेणं, मेसो कुंजरेण सद्धिं जुझिउं कि सक्केइ ? । एवं चेव एसो इंदजालिओ ममंतिए खणंपि चिहिउँ नो सके। अहुणेव अहं तयंतिए गमिय तं धुत्तं परा जिणेमि। मुज्जतिए ख जोअस्स बरागस्स का गणणा। अहं नो कस्सवि साहजं पडिविवस्सामि कि अंधयारप्पणासे मुजो अन्न पडिक्खइ ? अश्रो सिग्यमेव गच्छामि। एवं परिचिंतिय पोत्ययहत्यो कमंडलु दभासणपाणीहिं पीयबरेहिं जण्णोववीयविभूसिय कंधरोह-हे सरस्सई कंठाभरण ! हे वाइविजयलच्छी केयण ! हे वाइमुहकवाडयंतणतालग! हे वाइचारणविधारणपंचाणण ! वाइस्सरियसिंधुचुलुगीगरागत्थी! वाइसीहा हावय ! वाइविजयविसारय ! वाइविंदभूवाल ! वाइसिरकरालकाल ! वाइकयलीकांडखंडणकिवाण! वाइतमत्थोमनिरसणपचंडमत्तंड ! वाइ गोहूमपेसणपासाणचक्का! वाइयामघडमुग्गर ! वाइउलूगदिनमणी ! वाइवच्छुम्मूलणवारण ! वाइदइच्च देववई ! वाइसासणनरेस! वाइकंसकंसारि! वाइहरिणमिगारि! वाइज्जरजरंकुरन ! वाइजूइमल्लमणी! वाइहिय यसल्लघर ! वाइसलहपज्जलंतदीवग ! वाइचक्कचूडामणि ! पंडियसिरोमणी ! विजियाणेगवाइवाय ! लद्धसरस्सईसुप्पसाय ! दूरीकयावरगव्वुमेस ! इच्चाहजसं गायतेहि पंचसयसीसेहि परिवुडो जयजयसद्देहि सद्दिज्जमाणो पहुसमीवे समणुपत्तो। तत्थ गंतूण से समोसरण समिद्धिं पहुतेयं च विलोइयं किमेयंति चगियचित्तो संजाओ ।।सू०१०५।।
यज्ञपाटकस्थ
ब्राह्मण वर्णनम्। मु०१०५॥
॥३५०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ।।३५१।।
波波器
छाया — एवं परस्परं कथयत्सु सत्सु अत्रान्तरे ते देवा यज्ञपाटकं त्यक्त्वाऽग्रे प्रस्थिताः । तद् दृष्ट्वा ते यज्ञयाजिनो ब्राह्मणा निष्कम्पा निस्तेजसः अवमथितवदननयनकमला दीनविवर्णवदनाः संजाताः । अत्रान्तरे अन्तरा आकाशे देवैर्घुष्टं, तद्यथा
“भो भो प्रमादमवधूय भजध्वमेन, मागत्य निर्वृतिपुरीं प्रति सार्थवाहम् । यः खलु जगत्त्रयहितः श्री बर्द्धमानो,लोकोपकारकरणैकवतो जिनेन्द्रः || १ ||”
एवं श्रुत्वा क्षणमात्रमुच्छवस्य पूर्वं तावद् गौतमगोत्रइन्द्रभूतिर्नाम ब्राह्मणी रुष्टः क्रुद्धः आशुरतो मिसमूल का अर्थ - 'एवं परोपरं ' इत्यादि । वे परस्पर इस प्रकार कह ही रहे थे । कि इस बीच देव यज्ञस्थान को छोड़ कर आगे चले गये। यह देखकर याज्ञिक ब्राह्मण स्तब्ध रह गये, निस्तेज रह गये, उनके नेत्र और मुख रूपी कमल मुरझा गये, चेहरे पर दैन्य और फीकापन आ गया। इसी समय आकाश में देवोंने घोषणा की—
44
तज प्रमाद आकर भजलो इनको हे भाई ।
हैं मुक्ति-पुरी के सार्थवाह ये अति सुखदाई |
श्री वर्धमान जिन अखिल लोक के है हितकारी,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
सकल जीव उपकार - सदा शुभवत के धारी " ॥१॥
यह सुनकर क्षणमात्र ठंडी सांस लेकर सब से पहेले गौतम गोत्रीय इन्द्रभूति नामक ब्राह्मण रुष्ट हुए,
भूजन। अर्थ- 'एवं परोपरं ' इत्याहि या यज्ञार्थी परस्पर में प्रमाणे मोसता हता भेटलाभां वे યજ્ઞસ્થાન એળંગીને આગળ ચાલ્યા ગયા. આમ થવાથી તેએ સ્તબ્ધ બની ગયા, નિસ્તેજ થઈ ગયા. તેએાના મુખ કરમાઇ ગયા, અને ચહેરા ઉપર દીનતા અને ફિકાશ જણાવા લાગી. આ વખતે અતિરક્ષમાં દૈવી ઘાષણા અને ગેબી અવાજો થવા લાગ્યા, તેમ જ દિવ્ય પાકારે। સંભળાવા માંડયા કે— હૈ ભાઈએ! તમે પ્રમાદ તજી આ વ્યક્તિને ભજવા માંડે, તેનું ભજન મુક્તિપુરીના સથવારા સમાન છે. આ ભજન અત્યંત સુખદાઈ અને કલ્યાણકારી છે. આ વધમાન ‘જિન' અખિલ લાકમાં હિતકારી અને સકલ જીવાના ઉપકારી છે, તેમજ તેએ શુભ વ્રતધારી પણ છે. ' પેાતાના યજ્ઞની પ્રસંશાને બદલે મહાવીરની પ્રસંશા સાંભળી તેની ગજગજ ફુલતી છાતીનાં પાટીયાં બેસવા
कल्प
मञ्जरी
टीका
यज्ञपाठकस्थ ब्राह्मण वर्णनम् ।
॥ सू० १०५॥
॥३५१ ।।
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥३५२॥
टीका
मिसायमान एवमवादीत् मयि विद्यमानेऽन्यः कोऽयं पापण्डः समाश्रितवितण्डः, य आत्मानं सर्वज्ञं सर्वदर्शिनं कथयति, न लज्जते सः? दृश्यतेऽयंकोऽपि धूर्ततः कपटजालिकऐन्द्रजालिकः। अनेन सर्वज्ञत्वस्याडम्बरं दर्शयित्वा इन्द्रजालप्रयोगेण देवा अपि वश्चिताः, यत् इमे देवा यज्ञपाटं साङ्गोपाङ्गवेदनं मां च परिहाय तत्र गच्छन्ति। एतेषां बुद्धि विपर्यासेा जातः, येन इमे तीर्थजलं त्यक्त्वा गोष्पदजलमभिलषन्तो वायसा इव, जलं त्यक्त्वा स्थलमभिलपन्तो मण्डूकाइव, चन्दनं त्यक्त्वा दुर्गधमभिलपत्यो मक्षिका इव, सहकारं त्यक्त्वा वर्बरमभिलषन्त उष्ट्रा इव, सूर्यप्रकाशं त्यक्त्वाऽन्धकारमभिलपन्त उलूका इव, यज्ञपाटं त्यक्त्वा धूर्त्तमुपगच्छन्ति । सत्यम् , यादृशो देवास्तादृशा एव तस्य सेवकाः। नो खल्लिमे देवाः, देवाभासा एव । भ्रमराः सहकारमञ्जया गुनन्ति वायसा निम्बतरौ। अस्तु, तथाऽप्यहं तस्य सर्वज्ञत्वगर्व क्रुद्ध हुए, लाल हो उठे और मिसमिसाते हुए इस प्रकार बोले-'मेरे मौजूद रहते, दूसरा कौन है यह पाखण्ड ओर वितण्डावादी, जो अपने आप को सर्वज्ञ और सर्वदर्शी कहता है ? प्रतीत होता है, यह कोई धर्तकपटजाल रचनेवाला इन्द्रजालिया है। इसने सर्वज्ञता का आडम्बर दिखाकर, इन्द्रजाल का प्रयोग करके, देवों को भी ठग लिया है। इसी से ये देव यज्ञपाडे को और सांगोपांग वेदों के वेत्ता मुझको छोड कर वहाँ जा रहे हैं। इनका सिर फिर गया है, इसी से ये तीर्थ के जलको त्याग कर गोष्पद के जलकी अभिलाषा करनेवाले कौओं की तरह, जल को त्याग कर थल की कामना करनेवाले मेंढकों की तरह, चंदन को त्याग कर मल की इच्छा करनेवाली मक्खियों की तरह, आम को त्याग कर बबूल की अभिलाषा करनेवाले ऊंटों की तरह, और सूर्य के आलोक को त्याग कर अंधकार की अभिलाषा करनेवाले उल्लुओं को तरह, यज्ञ की भूमि को त्याग कर धूर्त के पास जा रहा हैं ! લાગ્યાં! શ્વાસ રૂંધાવા લાગે ! તેમાંથી પ્રથમ ગૌતમ ગોત્રી ઇન્દ્રભૂતિ નામનો બ્રાહ્મણ ક્રોધાયમાન થઈ લાલપીળ બની ગયે. અને તે ક્રોધાવેશથી ધમપછાડા કરતે બેલવા લાગ્યું કે–“મારી હયાતિમાં એ તે બીજે કેણુ છે કે જે પિતાને સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શ માની રહ્યો છે? એમ લાગે છે કે જરૂર કેઈ પાખંડી અને વિતંડાવાદી તેમજ ધૂત અને કપટજાળી ઈન્દ્રજાળ રચી રહ્યો હોય ! તે તે સર્વજ્ઞને આડંબર કરી, ઇન્દ્રજાળને પ્રવેશ કરી. સર્વ દેવ-દેવીઓને પણ ઠત્રી રહી છે ! આથી દેવ યજ્ઞના વાડાને તેમજ સાંગે પાંગ વેદને જાણવાવાળા મને પણ ત્યજીને આગળ ચાલ્યા જાય છે. દેનાં માથા ફરી ગયાં છે કે તીથજળને છેડી ખાડાના પાણીની ઇચ્છા કરી રહ્યા છે! આ દે થુંક
ब्राह्मण वर्णनम् । ।मु०१०५॥
||३५२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रे
कल्प. मञ्जरी टीका
चूरिष्यामि। हरिणः सिंहेन, तिमिरं भास्करण, शलभो वह्निना, पिपीलिका समुद्रेण, नागो गरुडेन, पर्वतो वण,
मेषः कुञ्जरेण साधं योद्धं किं शक्नोति ? एवमेवैष ऐन्द्रजालिको ममान्तिके क्षणमपि स्थातुं नो शक्नोति । अधुनैआकल्प
वाहं तदन्तिके गत्या तं धर्त पराजयामि । सूर्यान्तिके खद्योतस्य वराकस्य का गणना? । अहं न कस्यापि
साहाय्यं प्रतिक्षिष्ये, किमन्धकारपणाशे सूर्योऽन्यं प्रतीक्षते ? अतःशीघ्रमेव गच्छामि । एवमुक्त्वा पुस्तकहस्तः ॥३५३||
सच है, जैसे देव वैसे उस के सेवक ! निश्चय हो ये देव नहीं, देवाभास (झूठे देव-देवसरीखे प्रतीत होनेवाले) हैं । भ्रमर आम की मंजरी पर गुंजार करते हैं, कौवे नीम के पेड पर। खैर, फिर भी मैं उसके सर्वज्ञता के अहंकार को चूर-चूर करूंगा। क्या हिरन सिंह के साथ, तिमिर भास्कर के साथ, पतंग आग के साथ, चिउंटी समुद्र के साथ, सर्प गरुड के साथ, पर्वत वज्र के साथ और मेढा हाथी के साथ युद्ध कर सकता है ? कभि नही कर सकता है। इसी प्रकार वह इन्द्रजालिया मेरे सामने पल भर भी नहीं ठहर कता। अभी इसी समय मैं उसके पास जाकर उस धर्म की बोलती बंध करता हूँ। मूर्य के समक्ष बेचारे जुगनू की क्या गिनती ! मैं किसी की सहायता की प्रतीक्षा नहीं करूँगा। अन्धकार का नाश करने में सूर्य को क्या किसी की प्रतीक्षा करनी होती है ? अतएव में शीघ्र ही जाता हूँ। ગળફાને સ્વાદ લેનાર કાગડા જેવા દેખાય છે પાણીને ત્યાગ કરી જમીનની વાંછના કરનાર મેંઢક જેવા જણાય छ!ननी जन तक भजनी गवावाणी भाजीमारेषा मावा लागेछ! मावृक्षने मोटापा બાવળની ઝંખના કરવાવાળા ઊંટ જેવા તેઓ દેખાય છે ! સૂર્યના તેજને ત્યાગ કરી અંધકારની ઈચ્છા કરનાર ધૂવડ જેવા આ દે દેખાય છે ! ખરેખર તેઓ યજ્ઞની પવિત્ર ભૂમિને છાંડીને ધૂર્તની ધૂર્તશાળામાં જઈ રહ્યા છે! भराभर छ, वाय, तेवा पूल.
નિશ્ચયથી જણાય છે કે આ દવે નથી. પણ દેવભાસ-ખાટા દેવ છે. ખરી વાત છે કે ભમરાએ આંબાની મંજરી ઉપર ગુંજારવ કરે છે અને કાગડાઓ લીંબડાના ઝાડ પર કા-કા કરે છે. ખેર, હું તેની સર્વજ્ઞતા અને અહંતાના ચૂરેચૂરા કરી નાખીશ! શું હરણ સિંહ સાથે ખેલ કરી શકે? શું અંધકાર સૂર્યની સાથે હરિફાઈ કરી શકે? શું પતંગીએ આગ ઉપર જીત મેળવી શકે ? શું કીડી સમુદ્રનું પાણી પી શકે? શું સર્પ ગરૂડને હરાવી શકે? શું પર્વત વજને તેડી શકે ? શું મેંદ્ર હાથી સાથે યુદ્ધ કરી શકે ? આવી રીતે આ ઈન્દ્રજાળીઓ મારી સામે એક પળ પણ ટકી શકશે નહિ ! હમણાં જ હું તેની પાસે જઈ, તેની બેલતી બંધ કરાવી દઉં ! સૂર્યના તેજ આગળ બીચારા આગિ
યાની શી વિસાત? હું કેઈની પણ સહાયતા આ કામમાં ઈચ્છતો નથી. શું અંધકારને નાશ કરવામાં સૂર્ય કેઈની એક રાહ જોતો હશે ? માટે હવે હ’ શીઘ ત્યાં જઈ પહેાંચું !
PROTESTHATMASAJIRS
मा यज्ञपाटकस्थ
ब्राह्मण वर्णनम् । सू०१०५॥ દા
॥३५३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥३५४॥
道真實實
कमण्डलुदर्भासनपाणिमिः पीताम्बरैः यज्ञोपवीतविभूषितसव्यकन्धरैः - हे सरस्वतीकण्ठाभरण ! हे वादिविजयलक्ष्मीकेतन ! हे वादिमुखकपाटयन्त्रणतालक ! हे वादिवारणविदारण पञ्चानन ! वाद्यैश्वर्यसिन्धुचुलुकीकरागस्ते ! वादसिंहाष्टापद ! वादिविजयविशारद ! वादिवृन्दभूपाल ! वादिशिरः करालकाल ! वादिकदलीकाण्ड खण्डनकृपाण ! वादितमस्तोमनिरसन प्रचण्ड मार्त्तण्ड ! वादिगोधूमपेषणपाषाणचक्र ! वाद्यमघटमुद्गर ! वाघुलूकदिनमणे ! वादिवृक्षोन्मूलनवारण ! वादिदैत्यदेवपते ! वादिशासननरेश ! वादिकंसकंसारे ! बादिहरिणमृगारे ! वादिज्वरज्वराङ्कुश । इस प्रकार कह कर और पुस्तक हाथ मे लेकर पांचसौ शिष्यों के साथ प्रभु के निकट जाने को रवाना हुए। उनके शिष्य कमण्डलु और दर्भ का आसन हाथ में लिए हुए थे । पीताम्बर पहने थे । उनका या कँधा यज्ञोपवीत से सुशोभित हो रहाथा, वे अपने गुरु इन्द्रभूति का इस प्रकार यशोगान कर रहे थे और जयजयकार करते जा रहेथे | हे सरस्वती रूपी कंठाभरणवाले ! हे वादी- विजय की लक्ष्मी के ध्वज ! हे वादीयों के मुख रूपी द्वार को बंध कर देनेवाले ताले ! हे वादी रूपी हस्ती को विदारण करनेवाले । पंचानन ! हे वादियों के ऐश्वर्य रूपी सागर को चुल्लू में पी जानेवाले अगस्ति ! हे वादि-सिंहों के लिए अष्टापद ! हे वादिविजय विशारद ! हे वादिन्दभूपाले ! हे वादियों के सिर के विकराल काल ! हे वादी रूपी कलियों को काटनेवाले के लिए कृपाण-तलवार ! हे वादि-तम के समूह को नष्ट करनेवाले प्रचण्ड मार्त्तण्ड ! हे वादियों रूरी गेहूँओं को पिसने के लिए पाषाण चक्र ! हे वादियो रूपी कच्चे घड़ों के लिये मुद्गर ! हे वादी रूपी उलूकों के लिये सूर्य ! हे बादि-वृक्षों को उखाड फेंकनेवाले गजराज ! हे वादी रूपी दैत्यों के
આ પ્રમાણે બકવાટ કરી, હાથમાં પુસ્તક લઇ, પાંચસેા શિષ્યના સમુદાયને લઈને પ્રભુ પાસે જવા તે રવાના થયા. તેના પટ્ટશિષ્યે તેમનું કમ`ડળ અને દંતુ આસન હાથમાં પકડયું હતું. પીતાંબર ધારણ કર્યુ હતું. તેના ડામા ખભે યજ્ઞપવીત વડે થાભી રહ્યો હતા. પેાતાના ગુરુ ‘ઇન્દ્રભૂતિ’ના યશે ગાન અને જયજયકાર એલાવતા તેને શિષ્ય સમુદાય પણ તેની સાથે ચાલી રહ્યો હતા. યશેગાન કેવા પ્રકારનાં હતાં, તે કહે છે—“ હે સરસ્વતી રૂપી કડીને ધારણ કરવાવાળા ! હું વાદી-વિજયની લક્ષ્મીતા ધ્વજરૂપ ! હું વાદિઓના મુખ રૂપી દ્વારાને બંધ કરવાવાળા ! હે વાદી રૂપી હાથીનું વિદારણ કરવાવાળા પંચાનન કેશરી સિંહ સમાન ! હે વાદિઓના અશ્વય રૂપી સાગરને ઘેાળીને પી જવાવાળા અગસ્ત્ય મુનિ ! હે વાઢિ રૂપી સિંહના અષ્ટાપદ ! હું વાઢિ વિજય વિશારદ ! હે વાદિવ્રુન્દ પાલ ! હે વાદિઓના કાલ સમાન! હું વાઢિ રૂપી કદી વૃક્ષને કાપવાવાળી તલવાર સમાન! હે વાદિ રૂપી અંધકારને નષ્ટ કરવાવાળા સૂર્ય ! હે વાદરૂપી ઘઉને પીવાવાળી ઘંટી સમાન! હું વિર્દરૂપી કાચા ઘડાને ફાડનાર મુગર સમાન ! હે વાદિ રૂપી ઘૂવડાના સૂર્ય સમાન ! હે વિષે રૂપી વૃક્ષાને ઉપાડી ફેંકી દેનાર ગજરાજ સમાન ! હું વાદિ રૂપી દૈત્યાના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पमञ्जरी
टीका
यज्ञपाटकस्थब्राह्मण
वर्णनम् ।
||म्०१०५ ॥
॥३५४॥
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ।।३५५।।
Ver Jor Jor Our Lad
S
वादियूथमलमणे ! बादिहृदयशल्यवर ! वादिशलभ प्रज्वलद्दीपक ! वादिचक्रचूडामणे ! पण्डितशिरोमणे ! विजितानेकवादिवाद ! लब्धसरस्वती सुप्रसाद ! दूरीकृतापरगर्वोन्मेष ! इत्यादियशोगायद्भिः पञ्चशतशिष्यैः परिवृतों जयजय शब्दैः शब्दायमानः प्रभुसमीपे समनुप्राप्तः । तत्र गत्वा स समवसरणसमृद्धिं प्रभुतेजश्च विलोक्य किमेतदिति चकितचित्तसंजातः ||म्० १०५ ।।
टीका - 'एवं परोपरं ' इत्यादि । एवम् अनुपदमुक्तं वचनं, परस्परम् = अन्योऽन्यं कथयत्सु = वदत्सु सत्सु अत्रान्तरे = एतस्मिन्मध्ये ते = सपरिवारा विमानमारूढाः समवतरन्तोदेवाः, यज्ञपाटकं = यज्ञस्थानं त्यक्त्वा = अतिक्रम्य अग्रे प्रस्थिताः प्रयाताः । तद् दृष्ट्वा ते यज्ञयाजिनो = याज्ञिकाः, ब्राह्मणाः, निष्कम्पाः = स्तब्धाः, निस्तेजसः -तेजो रहिताः, लिए देवेन्द्र ! हे वादी - शाशक नरेश ! हे वादी-कंस - कृष्ण । हे वादी रूपी हरिणों के सिंह । हे वादी रूपी ज्वर के लिए ज्वरांकुश | हे वादि-समूह को पराजित करनेवाले श्रेष्ठ मल्ल ! हे वादियों के हृदय में चुमनेवाले तीखे शल्य ! हे वादी रूपी पतंगो के लिए जलते दीपक ! वादिचक्रचूडामणि ! हे पण्डित शिरोमणि । हे अनेक वादियों के वाद को विजय करनेवाले ! हे सरस्वती का सुप्रसाद पानेवाले ! हे अन्य विद्वानों के गर्व की वृद्धि को दूर करदेनेवाले " इस प्रकार के यशोगान के साथ इन्द्रभूति ब्राह्मण प्रभु के पास पहुँचे । वहाँ पहुँच कर समवसरण की समृद्धि और प्रभु का तेज देखकर वह 'यह क्या ?' इस प्रकार चकित चित्त हो गये । ०१०५ ||
टीका का अर्थ- जब वे पूर्वोक्त वचन आपस में कह रहे थे, उसी बीच सपरिवार और विमानों पर आरूढ वे आते हुए देव यज्ञभूमि को लांघ कर आगे चले गये । यह देखकर वे यज्ञकर्त्ता ब्राह्मण स्तब्धदेवेन्द्र ! वाहि शास नरेश ! हे वाहि-उस-कृष्णु ! हे वाहि-हरोना सिंह ! हे वादि ३पी तावना नाश भाटे વાંકુશ ઔષધ સમાન ! હે વાદિ સમૂહને પરાજીત કરવાવાળા મળ્યુ ! હું વાદિના શરીરમાં ઘેચવાવાળા તીક્ષ્ણ શલ્ય ! હે વાદિ રૂપી પતંગાને ભસ્મ કરવાવાળા દીપક! હું વાઢિ ચક્ર-ચૂડામણિ! હું પડિત શિરામણ! હું વાદિ વિષય વિજેતા! હૈ સરસ્વતી દેવીના કૃપાશીલ! વિદ્વાનાના ગને તાડનાર સુરંગ સમાન!” આવાં યશેાગાન કરાવતા ઇન્દ્રભૂતિ પોતાના શિષ્ય સમુદાયની સાથે પ્રભુ પાસે પહોંચ્યા. ત્યાં પહોંચતાં જ સમવસરણનું ભવ્ય અને તેજોમય દર્શન જોઈ તેઓ બધા ચકિત ચિત્ત બની ગયા. (સૂ॰૧૦૫)
વિશેષા—જ્યારે બ્રાહ્મણે એ જોયું કે દેવે તે યજ્ઞભૂમિને વટાવીને તેથી પશુ આગળ વધી રહ્યા છે, ત્યારે તેઓ નિરાશ થઈ ગયા. તેમની સુખની કાન્તિ ઓછી થવા લાગી. તેઓને પેાતાની પ્રતિષ્ઠા અને કીર્તિ ઓછા થતાં જણાયાં.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
यज्ञपाटकस्थ ब्राह्मण
वर्णनम् ।
॥ सू० १०५ ॥
॥ ३५५॥
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ।।३५६।।
अवमथितवदननयनकमला:= अवमर्दितमु खनेत्र कनलाः, दीन विवर्णवदनाः दैन्ययुक्तनिष्प्रभमुखाः संजाताः । अत्रान्तरेब्राह्मणशोक समये अन्तराऽऽकाशे = गगनमध्ये देवैः घुषितम् = उच्चैरुच्चारितम् - किमित्याह - तद्यथेत्यादि - तथाहिभो भोः - भव्याः । यूयम् प्रमादम् अवधूय = दूरीकृत्य निर्ऋतिपुरी - मोक्षापुरीं प्रति सार्थवाहम् एनम् = श्रीवर्द्धमानप्रभुं आगत्य भजध्वम् = सेवध्वम् । यः श्रीवर्धमानस्वामी जगत्त्रयहितः - त्रिलोककल्याणकारी, लोकोपकारकरणैकव्रतः - जनानामुद्धरणमार्गोपदेशरूपोपकारकरणे प्रधाननियमधरः, जिनेन्द्रः - रागद्वेषजयिनां सामान्यकेवलिनां स्वामी चास्ति ।
एवम् - इत्येतदेवघुषितं वचनं श्रुत्वा = श्रवणगोचरीकृत्य क्षणमात्रम् उच्छ्वस्य - उर्ध्वश्वासं गृहीत्वा, पूर्व- सर्वतः प्रथमं तावत् अन्येष्ववदत्सु सत्सु गौतमगोत्रः = गौतम गोत्रोत्पन्नः इन्द्रभूतिः = तदाख्यः नाम =प्रसिद्धो ब्राह्मणः सन्न रह गये, तेजोहीन हो गये । उनके मुख और नेत्र कुम्हला गये । उनके चेहरे पर दीनता झलकने लगी । मुख फीका पड़ गया। जब ब्राह्मण इस प्रकार खेद - खिन्न हो रहे थे, उसी समय आकाश के मध्य में देवोने उच्च स्वर से घोषणा की। वह घोषणा क्या थी, सो कहते हैं
'भो भव्य जीवो ! तुम प्रसाद का परित्याग करके, मोक्ष रूपी नगरी के लिए सार्थवाह के समान श्रीमान भगवान को आकर भजो, इनकी सेवा करो । यह श्रीवर्धमानस्वामी त्रिलोक के कल्याणकारी हैं, मनुष्यों के उद्धार के मार्ग का उपदेश देने रूप उपकार करना ही इनका प्रधान व्रत नियम है। यह जिन = राग-द्वेष को जीतनेवाले सामान्य केवलियों के स्वामी हैं । "
આ ઉપરાંત દેવેની ઘેાષા તેમના સાંભળવામાં આવતી આવી ઘાષણા અને કલરવમાં, તેએ કહેતા સંભળાયા હૈ— ‘હે ભવ્ય જીવ! તમે તમારી નિદ્રા ઉડાડો! આવા અમુલ્ય અવસર ફરી ફરી નહિ આવે! આ અપૂર્વ અવસરનો લાભ લઈ કલ્યાણ સાધા! મેાક્ષ રૂપી નગરીમાં જવાનો આ સર્વોત્કૃષ્ટ સથવારો તમને મળી ગયા છે! આત્માને અનંત સુખ આપવાવાળું ધામ તમારે આંગણે આવીને ઉભું રહ્યું છે! ભગવાન વમાન સ્વામીને ભો, તેની ઉપાસના કરે.
આ ભગવાને અનંત આપદાઓ વેઠી, ઉત્કૃષ્ટ આત્માતિને પ્રમટાવી છે, તેમ જ સંસારના ત્રિવિધ તાપનુ શમન કર્યું છે. તમારે આ સંસારની આગ ઝરતી જવાલાએમાંથી ઉગરવું હોય તા, તેમના ઉપદેશ સાંભળે ! તેમના કથનના વિચાર કરા! આ ભગવાનને હૈયે, ત્રણે લેાકનું હિત વસ્યું છે. સંસારના અપરપાર દુ:ખામાંથી છૂટવાના તેએ ઉપદેશ આપી રહ્યા છે. કારણ કે તેઓએ આ જ્ઞાનદશા, સ્વયં પ્રાપ્ત કરી છે. તેઓએ રાગ-દ્વેષ વિકાર આદિને બાળી ભસ્મ કર્યો છે. તેઓ સામાન્ય આસપુરુષામાં પણ શ્રેષ્ઠતા ધરાવે છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
TRACE,
कल्प
मञ्जरी टीका
यज्ञपाटकस्थब्राह्मण
वर्णनम् ।
॥सू० १०५ ॥
॥३५६॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प. सूत्रे ॥ ३५७॥
灣
रुष्टः=अन्तर्हितक्रोधः, ततः क्रुद्धः = स्फुरिताधरतया व्यक्तक्रोधः, आशुरक्तः - शीघ्रक्रोधारुणनयन:, मिस मिसायमानः= क्रोधेन जाज्वल्यमानः एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत् - " मयि - इन्द्रभूतौ विद्यमाने तिष्ठति सति, अन्यः= मद्भिन्नः कः- अपरिचितः अयम् - एषः पाषण्डः = विडम्बनः समाश्रितवितण्डः = वितण्डावादी वर्तते, यः आत्मानं - स्वं सर्वज्ञं=सकलपदार्थज्ञानवन्तं सर्वदर्शिनं = सकलपदार्थप्रत्यक्षीकारिणं कथयति लोकसमक्षे वदति, स न लज्जते । अयं कोऽपि धूर्तः कपटजालिक:- कपटजालवान् ऐन्द्रजालिक: = मायावी दृश्यते = अनुमीयते । अनेन=पाषण्डिना सर्वज्ञत्वस्य =सकलपदार्थज्ञानशालितायाः सूचकम् आडम्बरं = प्रपञ्चं दर्शयित्वा = प्रकाश्य इन्द्रजालप्रयोगेण = मायाविस्तारया देवा अपि वञ्चिताः = छलिताः, यत् = यस्माद् वञ्चनात् हेतोः इमे= एते देवाः यज्ञपाटकं यज्ञस्थानं
देवों की इस प्रकार की घोषणा को सुनकर, क्षणभर ऊँची श्वास लेकर, सब से पहले गौतमगोत्र में उत्पन्न इन्द्रभूति नामक ब्राह्मण के मन में क्रोध उत्पन्न हुआ । होठ फड़कने लगे - अतः क्रोध प्रकट हो गया । उनके नेत्र क्रोध से लाल हो गये । वह मिसमिसाने लगे-क्रोध से जलने लगे और इस प्रकार वचन बोले- मेरे विद्यमान रहते, यह दुसरा कोन पाखंडी और वितंडावादी है जो आपको सर्वज्ञ - सब पदार्थों का ज्ञाता और सर्वदर्शी - सब पदार्थों को साक्षात्कार करनेवाला - कहलाता है? लागों के सामने ऐसा कहते उसे लज्जा नहीं आती ? जान पडता है, यह कोई कपटजाल रचनेवाला मायावी है ! इस पाखंडीने सर्वज्ञता को प्रकट करनेवाला प्रपंच रचकर, इन्जाल फैलाकर देवों को भी छल लिया है-देव भी इसके चक्कर में आ गये
દેવાની આ પ્રમાણેની ઘેાષણા સાંભળી, તે વધારે, ગુ'ચવણમાં પડયા. તેમને લાગ્યું' કે, જે આના ઉપાય નહિ કરવામાં આવે તે ધમ ના કાણુ આપણા હાથમાંથી સરી પડશે! તમામ યજ્ઞાથી એમાં, ઇન્દ્રભૂતિને ઘણુ લાગી આવ્યું. તેના ક્રોધની સીમા વધી ગઇ. કારણ કે તેનું માન તે વખતના સમાજમાં અદ્વિતીય હતું. તેનું જ્ઞાન વિશાળ અને અપ્રત્તિમ હતુ. તેના પ્રભાવ ચારેબાજુ પડી રહ્યો હતા. તેનું વાક્ચાતુ` ભલભલા દિલેલખાજીને હું ફાવી નાખતું. તેની રિફાઇ કરી શકે તેમ તે વખતનાસમાજમાં, કાઇ દષ્ટિગોચર થતું ન હતું. તેની વિદ્વત્તા, ભાષાએ ઉપરના કાબુ, તેમજ પ્રાભાવિક એજસની તુલના થઈ શકે તેમ ન હતી. તેને મન, ભગવાન પાખ’ડી અને વિતંડાવાદી જણાતા. આ ઉપરાંત, ભગવાને લેાકેાને ઈન્દ્રજાળ દ્વારા વશ કર્યા છે, તેમ તેને જણાયા કરતુ હતુ. તેથી ભગવાન ‘માયાવી પૂતળું છે' તેમ તેની માન્યતા હતી મનુષ્ય સ્વભાવ એટલા બધા ભેાળા અને સરળ હોય છે કે, તેને વશ કરવામાં ઝાઝી મહેનત પડતી નથી; પણ દેવા જે ચતુર અને દાક્ષિણ્ય ચુકત હોય છે, તેઓ પણ આ ઈન્દ્રજાળિયાની જાળમાં સપડાઈ ગયા ! મારું જ્ઞાન અગાધ અને અસીમ છે, તેમજ ચાર વેદોના મૂળભૂત અર્થા અને તેના રહસ્યને જાણુવાવાળુ છે, વળી વેદના અંગેા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
यज्ञपाटकस्थ ब्राह्मण
वर्णनम् । ॥सू०१०५ ॥
॥३५७||
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्री कल्प
सूत्रे ॥३५८॥
मञ्जरी
टीका
तत्रस्थं साङ्गोपाङ्गवेदज्ञम् अङ्गोपाङ्गसहितानां वेदानां ज्ञातारं माम्-इन्द्रभूतिं च परिहाय-त्यत्तवा तत्र-पापण्डिपार्चे गच्छन्ति, तद् एतेषां देवानां बुद्धिविपर्यासः मतिवपरीत्यं जातः अभूत, येन बुद्धिविपर्यासेन इमे-एते देवाः तीर्थजलं-गङ्गादितीर्थसम्बन्धिजलं त्यक्त्वा-उपेक्ष्य गोष्पदजलं क्षुद्रखातसम्बन्धिजलम् अभिलपन्तः इच्छन्तः वायसा इव-काका इव यज्ञपाटकं त्यत्तया धूर्तमुपयान्तीति परेणान्वयः एवमग्रेऽपि, तथा-इमे देवाः जलं त्यक्वा-विहाय स्थलं जलवनितस्थानम् अभिलषन्तः कामयमानाः, मण्डुकाः इव तथा-इमे देवाः चन्दनं श्रीखण्डादि त्यत्तवा दुर्गन्धमभिलपन्त्यः इच्छन्त्यः मक्षिकाः, इव, तथा-इमे देवाः सहकारम् आम्रवृक्षं त्यक्त्वा-बर्बरं-कण्टकिलविशेषम् अभिलषन्तः उष्ट्राः इच, तथा-इमे देवाः सूर्यप्रकाशं त्यक्त्वा अन्धकारमभिलपन्त उलूकाः इव प्रतिभान्ति, येऽमी देवा यज्ञपाटं यज्ञस्थानं त्यक्त्वा धूर्त-मायाविनम् उपगच्छन्ति-उपयान्ति । सत्यं यादृशः यत्तुल्यः देवो भवति हैं। इसी कारण तो वे देव यज्ञ की (पावन) भूमि को और अंगोपांगो सहित वेदों के ज्ञाता मुझको त्याग कर उस पाखण्डी के पास जा रहें हैं। निश्चय ही इन देवों की मति भी विपरीत हो गई है। ये देव गंगा आदि तीर्थों के जल को त्याग कर तुच्छ खड्डे के पानी की कामना करनेवाले काको के समान यज्ञभूमि को छोड उस धर्त के पास जा रहे हैं ! और ये देव जलकी उपेक्षा करके स्थल की इच्छा करनेवाले मेंढको के समान, श्रीखंड आदि चन्दन की अवहेलना करके दुगंध को पसंद करनेवाली मक्खो के समान, तथा आम्र वृक्ष को छोडकर बबूल की अभिलाषा करनेवाले ऊँटों के समान तथा दिवाकर के आलोक की अवलेहना करनेवाले उल्लुओं के समान मालूम होते हैं; जो इस यज्ञस्थान को छोडकर इस मायावी के पास जा रहे हैं। सच है जैसा देव वैसे ही उसके पूजारी પાંગ ઉપરાંત, શ્રુતિ-સ્મૃતિ-પુરાણુ-છંદ-કાવ્ય-અલંકાર-યાકરણ-ઉપનિષદ્દ-બહત્ સંહિતા અને વૈદિક ગ્રન્થોના આરોગ્ય શાસ્ત્ર વિગેરેને પિછાણવાવાળું છે, છતાં, આ દે મારું પણ ઉલંધન કરી આગળ ધપી રહ્યા છે યજ્ઞરૂપી પવિત્ર ભૂમિને અવંધગણી, તેઓ આ વાતેડિયા પુરુષ તરફ જઈ રહ્યા છે !
આ રે ખરેખર ભૂલ કરી રહ્યા છે. તેઓ તીર્થ જળને છોડી, ખાડાખાબોચીયાના ગંધાતા પાણીના પીનારા કાગડાએ સમાન છે. યજ્ઞભૂમિને મૂકી તે ધૂર્તની પાસે જઈ રહ્યાં છે, અને જળની ઉપેક્ષા કરીને સ્થળને ઈચ્છનાર દેડકાની સમાન છે. શ્રીખંડ આદિચંદનને તજી દુગધને પસંદ કરનાર માખીઓની સમાન છે. આમ્રવૃક્ષને મૂકી શૂલ અને કાંટાથી ભરપૂર બાવળની અભિલાષા કરવાવાળા ઊંટની સમાન, સૂર્યના પ્રકાશની અવલેહના કરવાવાળા ઘુવડોની સમાન જણાય છે કે, જેઓ આવા રૂડા આલ્હાદજનક યજ્ઞસ્થાનને ત્યાગ કરી ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં અદશ્ય થવાવાળા માયાવીની પાસે જઈ રહ્યા છે. ખરી વાત છે કે “જેવા દેવ છે તેવા પૂજારી’ હોય છે. આ
यज्ञपाटकस्यब्राह्मक वर्णनम्। ॥सू०१०५॥
॥३५८॥
WATERTA
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३५९॥
कल्पमञ्जरी
टीका
तस्य देवस्य सेवकाः अपि तादृशातदनुरूपाः एव भवन्ति । इमे खलु देवा नो सन्ति, किन्तु देवाभासाः= देववदन्ये केचित् सन्ति । भ्रमराः सहकारमञ्जर्याम्-आम्रमञ्जया गुञ्जति-मधुरमव्यक्तं शब्दं कुर्वन्ति, वायसाःकाकाः निम्बतरौ निम्बवृक्षेऽनुरागं कुर्वन्ति, अस्तु-एतद्भवतु तथापि देवानां धूर्तपार्थ गमनेऽपि, अहम् तस्य धूर्तस्य सर्वज्ञत्वगर्व सर्ववित्त्वजनिताहङ्कार, चूरिष्यामि मर्दयिष्यामि । हरिणः मृगः सिंहेन किं योधुं शक्नोति ?' इत्युत्तरेणान्वयः, एवमग्रेऽपि, तिमिरम्=अन्धकारः, भास्करेण सूर्येण सह, शलभः पतङ्गो वह्निना अग्निना सह, पिपीलिका समुद्रेण सह, नागः सर्पः, गरुडेन-पक्षिराजेन सह, पर्वतो वज्रेण सह, मेष:-मेण्डः कुञ्जरेण हस्तिना साध सह योg=रणं कर्तुं किं शक्नोति ? अपि तु न शक्नोति, एवमेव-पूर्वरीत्यैव एषः-अयम् ऐन्द्रजालिका मायावी, मम-अन्तिके-सन्निधौ क्षणमपिस्थातुं नो शक्नोति । अधुनैव-अस्मिन्नेवकाले अहम्-तदन्तिके-धूर्तपार्चे गत्वा तं-छलितदेवादि, धर्तमायाविनं, पराजयामि-परास्तं करोमि। सूर्यान्तिके मूर्यसमक्षे खद्योतस्य वराकस्य मन्दस्य का गणना? न गणनेतिभावः। अहम् कस्यापि विदुषःसाहाय्यं साहायताम् न प्रतीक्षिष्ये होते हैं। निस्सन्देह ये देव नहीं, देवाभास हैं-देव जैसे प्रतीत होनेवाले कोई और ही हैं। भ्रमर आम्र की मंजरी पर गुनगुनाते हैं, परन्तु काक नीमके पेडको ही पसंद करते हैं। खैर, देवों को उस छलियों के पास जाने दो, पर मैं उस छलिया के सर्वज्ञत्व के घमंड को खंड खंड कर दूँगा। हिरण की क्या शक्ति जो वह सिंह के साथ युद्ध करे? इसी प्रकार अंधकार, सूर्य के साथ, पतंग-अग्नि के साथ, चिउँटी सागर के साथ, साप गरुड़ के साथ, पर्वत वज्र के साथ और मेढा हाथी के साथ क्या युद्ध कर सकता है ? नहीं, कदापि नहीं। इसी प्रकार वह धूर्त इन्द्रजालिया मेरे समक्ष क्षणभर भी नहीं टिक सकता। मैं अभी उस धूर्त के पास जाकर देवादिकों को भी छलनेवाले मायावी को परास्त करता हूँ। सूर्य के सामने बेचारा जुगनू-आग्या દેવો નથી પણ દેવાભાસ છે, એટલે દેવ જેવા જણાતા આ કેઈ બીજાજ છે. ભમરાઓ આંબાની માંજરી પર ગુંજારવ કરે છે પણ કાગડાએ લીંબડાના ઝાડને જ પસંદ છે. ખેર ! દેને તે ધૂર્તની પાસે જવા દે. પણ હું તેની પાસે જઈ તેની સર્વજ્ઞતાના ભુક્કા ઉડાડી દઈશ ! શું હરણિયું સિંહની સાથે યુદ્ધ કરી શકે છે? એવી જ રીતે અંધકાર સૂર્યની સાથે પતંગિયા અગ્નિની સાથે કીડી સમુદ્રની સાથે, સર્પ ગરૂડની સાથે, પર્વત વજની સાથે અને મેંઢા હાથીની સાથે શું યુદ્ધ કરી શકે છે ? કદાપિ નહિં. આવી જ રીતે તે ધૂર્ત ઈન્દ્ર
જાળિયો મારી સામે એક ક્ષણભર પણ ટકી શકવાને નથી. હું હમણાં જ તેની પાસે જઈ દેવોને પણ ઠગવાવાળી ાિર તેની ધૂર્તતાને ખુલ્લી કરી નાખીશ! સૂર્યની સામે બિચારે આગીયે શું વસ્તુ છે? એટલે કાંઈ નહિ. મારે બીજાની
यज्ञपाटकस्थब्राह्मण वर्णनम् । सू०१०५॥
॥३५९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
श्रीकल्पमञ्जरी टीका
॥३६०||
नापेक्षिष्ये, तद्वतपराजये एक एवाहं पर्याप्तोऽस्मि इति भावः। अन्धकारमणाशे अन्धकारदूरीकरणे किं सूर्यः अय-चन्द्रनक्षत्रादिम् प्रतीक्षते? अपि तु न प्रतीक्षते। अतः-अहं शीघ्रमेव गच्छामि एवम् इत्यम् उक्त्वाकथयित्वा पुस्तकहस्तः प्रवर्त्यति-शास्त्रर्थे प्रमाणप्रदर्शनाय गृहीतपुस्तकासन् कमण्डलुदर्भासनपाणिभिः-कमण्डलु: दर्भासन-कुशासनं च पाणौ येषां ते तथाभूतास्तैः गृहीतकमण्डलुकुशासनैः पीताम्बरैः परिधृतपीतवस्त्रैः यज्ञोपवीतविभूपितसव्यकन्धरैः-यज्ञोपवीतेन विभूषिता अलङ्कता कन्धरा श्रीवा येषां तैः-यज्ञोपवीतधारिभिः-'हे सरस्वतीकण्ठाभरण ! सरस्वती एव कण्ठाभरणं कण्ठविभूषणं यस्य स तथा तत्संबुद्धौ, तथा-हे वादिविजयलक्ष्मीकेतनबादिनाम् उपरि यो विजयस्तस्य या लक्ष्मीः , तस्या केतन-पताकास्वरूप-परवादिपराभवकरणेऽग्रगण्येत्यर्थः। तथा-हे वादिमुखकपाट यन्त्रणतालक-बादिमुखमेव कपाटं तस्य यन्त्रणे तालक-तालकस्वरूपम् ! परवादिवाक्प्रसरक्या चीज है ! कुछ भी तो नहीं। मुझे किसी दूसरे विद्वान् की सहायता की आवश्यकता नहीं। मैं अकेला ही उस धूर्त के छक्के छुड़ाने के लिए समर्थ हूँ। अन्धकार का निवारण करने के लिए सूर्य क्या चन्द्रमा आदि की सहायता चाहता है ? नहीं। अतएव मैं अभी, इसी समय जाता हूँ।'
इस प्रकार कहकर होनेवाले शास्त्रार्थ में प्रमाण दिखलाने के लिए इन्द्रभूतिने अपने हाथ में पुस्तकें लीं। कमण्डलु तथा कुशासन हाथ में लिए हुए, पीत वस्त्र धारण किए हुए, यज्ञोपवीत से शोभित बायें कंधेवाले और यशोगान करनेवाले अपने पाँचसौ शिष्यों के साथ वह इन्द्रभूति भगवान् के समीप चले। उस समय उनके शिष्य उनको जय-जयकार कर रहे थे। शिष्य इस प्रकार यशोगान कर रहे थे- हे सरस्वती रूपी आभूषण कंठ में धारण करनेवाले! हे प्रतिवादियों पर प्राप्त की जानेवाली विजय रूपी लक्ष्मी की पताका के समान ! अर्थात प्रतिवादियों का पराभव करने में अग्रगण्य ! हे वादियो के मुख रूपी कपाट को बंद करदेनेवाले ताले ! अर्थात સહાયતા લેવાની જરૂર નથી. હું તને પરાસ્ત કરવાને એકલે જ શક્તિમાન છું. ઇન્દ્રભૂતિ આ પ્રમાણે વિચાર ધારાએ ચડી ત્યાં જવાનો નિર્ણય કર્યો. પિતાના હાથમાં વિદ્વતાને શોભે તેવું એક પુસ્તક લીધું. તે ઉપરાંત અન્ય સાધનો જેવાં કે કમઠળ આદિ તેમ જ અઠ્ઠાઈ, ચાખડી વગેરે લઈ, પિતાંબર ધારણ કરી, યાપવીતથી શોભાયુક્ત થઈ પાંચસે શિષ્યના સમુદાય સાથે ઇન્દ્રભૂતિ, ગોતમ ભગવાન જે સ્થળે બિરાજ્યા છે ત્યાં જવા રવાના થયા. ચાલતી વખતે ગગનને પણ ભેદી નાખે તેવા જય-જયકારવાળા પોકારે પાડીને શિષ્યવૃંદ ઉપવું. રસ્તામાં પિતાના ગુરુના થશેગાન ગાતાં ગાતાં આ ટેળું રસ્તો કાપવા લાગ્યું.
यज्ञपाठकस्थ
ब्राह्मण वर्णनम्। मू०१०५॥
|३६०||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सुत्रे ॥३६१॥
कल्पमञ्जरी टीका
निरोधकेत्यर्थः । हे वादिवारण विदारणपश्चानन :-वादिवारणाः परवादिरूपा मत्तमतङ्गजाः, तेषां विदारणेकुम्भदलने पञ्चानन-सिंह परवादिविद्यामददूरीकारक ! इत्यर्थः। हे वाद्यैश्वर्यसिन्धुचुलुकीकराऽऽगस्ते !-वादिनां यत् ऐश्वय=विद्वज्जनाग्रगण्यत्वं तदेव सिन्धुः समुद्रः, तम्य चुलुकीकरणे अगस्ते अगस्तिरूप!-अनायासकृत दुर्धर्षपरवादिपराजयेत्यर्थः। हे वादिसिंहाष्टापद !-वादिन एव सिंहास्तेषां कृते अष्टापद-शरभ !-वादिविक्रमविनाशकेत्यर्थः ! हे वादिविजयविशारद ! वादिविजयकरणे परमदक्ष ! हे वादिवृन्दभूपाल !-परवादिदस्युदमनार्थ धृतप्रचण्ड तर्कदण्डेत्यर्थः। हे वादिशिरः करालकाल ! वादिनां शिरस्सु करालकाल प्रचण्डकालतुल्य ! हे वादिकदलीकाण्डखण्डनकृपाण ! वादिरूपाणां कदलीकाण्डानां खण्डने कृपाण-खड्गरूप !-अनायासेन सकलवादिमानविच्छेदनसमर्थत्यर्थः। तथा-हे वादितमस्तोमनिरसन प्रचण्डमाड!-वादिन एव तमस्तोमाः अन्धकारस्वरूपाः, तन्निरसने-द्रीकरणे प्रचण्डमार्तण्ड प्रखरसूर्य !-स्वप्रभावदूरीकृतसकलवादिसमूहेत्यर्थः । हे वादि गोधूमपेषणवादियों की बोलती बंद करदेनेवाले ! हे प्रतिवादी रूपी मदोन्मत्त हाथियों के कुंभस्थलों को विदारण करनेवाले सिंह ! हे प्रतिवादियों के ऐश्वर्य-विद्वानों में अग्रगण्यता रूपी सागर को एफ ही चुल्लू में सोखजानेवाले अगस्ति अर्थात् दुर्दान्तवादियों को अनायास ही-चुटकियों में जीतले नेवाले ! हे वादियों रूपी सिंहों के परा- क्रम को नष्ट करदेनेवाले अष्टापद ! वादियों को परास्त करदेने में दक्ष । हे वादी रूपी लुटेरों का दमन करने के लिए प्रचण्ड तर्क रूपी दंड धारण करनेवाले! हे वादियों के सिर के विकराल काल ! हे वादी रूपी कदलियों के खण्डखण्ड करदेने के लिए कृपाण, अर्थात् अनायास ही वादियों का मानमर्दन करनेवाले ! हे वादी रूपी सघन अंधकार का निवारण करने के लिये प्रखर सूर्य ! हे प्रतिवादी रूपो गेहूँओं को
પિતાના ગુરુની પ્રતિષ્ઠા, અજેય ગુણ, દલીલેનું સામર્થ્યપણું, વાદિ તરફનો પ્રભાવ, નીડરતા, શૈલી, આવડત, વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ, વિષયના રહસ્યની આરપાર ઉતરી જવાવાળી તીવ્રબુદ્ધિ, અનેક દષ્ટિબિંદુઓ વડે પિતાના વિષયને અને ધારણાને મજબૂત કરવાનું પરાક્રમ વિગેરેનાં ગુણગાને કરતાં, આ ટેળું પસાર થવા લાગ્યું. સિંહ અને હાથીની ઉપમાં, અંધકાર અને સૂર્ય, ઘડે અને લાકડી વૃક્ષ અને ગજરાજ, દેવ અને દાનવ, કંસ અને કૃષ્ણ, સિંહ અને મૃગલાં, કદલી અને કૃપાણ, ઘુવડ અને સૂર્ય, સિંહ અને અષ્ટાપદ, જવર અને જવરાંકુશ વિગેરેની ઉપમા અને ઉપમેયને આધાર લઈ પિતાના ગુરુ આ ઈન્દ્રજાળિયાને જરૂર પરાસ્ત કરશે એવા દંભી અને બડાઈખોર ઉદ્ગા સાથે આ શિષ્યમંડલ ચાલતું હતું.
न यज्ञपाटकस्थ
ब्राह्मण वर्णनम् । मू०१०५॥
॥३६१॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प.
सूत्रे
मञ्जरी
॥३६२।।
टीका
पाषाणचक्र !-वादिरूपा ये गोधमाः तत्पेपणे चूर्णीकरणे पाषाणचक्र ! घरट्ट-चूर्णीकृतपरवादिमानेत्यर्थः। तथाहे वाद्यामघटमुद्गर !-वादिन एव आमघटा अपघटास्तचूर्णने मुद्गरतुल्य ! वादिविद्वत्ताऽभिमानचूर्णीकारकेत्यर्थः, तथा-हे वाधुलूकदिनमणे !-वादि न एव उलूकास्तेषां कृते दिनमणे-भूर्यरूप! परवादितर्कदृष्टिविनाशकेत्यर्थः । तथा-हे वादिक्षोन्मूलनवारण !-वादिन एव वृक्षास्तेषामुन्मूलने वारण=जरूप । वादिमानोन्मूलन समर्थेत्यर्थः। तथा-हे वादिदैत्यदेवपते वादिरूपाणां दैत्यानां पराभवकरणे देवपते! देवेन्द्र ! तथा-हे वादिशासननरेश!-चादिनां शासने स्वाधीनी करणे नरेश राजरूप ! तथा हे वादिकंसकंसारेवदिन एव कंसस्तदमने कंसारे! कृष्णरूप । तथा-हे वादिहरिणमृगारे ! वादिन एवं हरिणास्तेषां कृते मृगारे-सिंहस्वरूप ! स्वसिंहनादवित्रासित सकलमृगरूपवादिसमृहेत्यर्थः। तथा-हे वादिज्वरज्वराश!-वादिन एव ज्वरास्तदुपशमने ज्वराश ज्वराङ्कशनामकौषधरूप! तथा-हे वादियथमल्लमणे वादिसमूहविद्रावणे श्रेष्ठमल्ल ! हे वादिहृदयशल्यवर ! स्वप्रगाढपाण्डित्यप्रभावेण वादिहृदयाऽनवरतपीडाकरणे तीक्ष्णशल्यस्वरूपेत्यर्थः। तथा-डे वादिशलभप्रज्वलद्दीपक !-वादिन एव पिस डालने के लिये चक्की के समान ! हे प्रतिवादी रूपी कच्चे घडों के लिये मुद्गर के समान वादीयो की विद्वत्ता को चूर-चूर करदेनेवाले ! हे वादी रूपी उलूकों के लिए सूर्य अर्थात् प्रतिवादीयों की तर्क-दृष्टि को नष्ट करदेनेवाले! हे वादी रूपी वृक्षों को उखाड गिरानेवाले गजराज, अर्थात् वादियों का मानमर्दन करनेवाले ! हे वादी रूपी दानवों का पराभव करनेवाले देवेन्द्र ! हे प्रतिवादीओं को अपने अधिन करनेवाले नरेश ! हे वादी रूपी कंस के लिए कृष्ण समान ! हे अपने सिंहनाद से समस्त वादी रूप मृगों को भयभीत करदेनेवाले सिंह! हे वादी रूपी ज्वर का निवारण करने के लिए ज्वरांकुश नामक औषध ! हे वादियों के समूह को पराजित करनेवाले महान् मल्ल ! हे अपने प्रकाण्ड पांडित्य के प्रभाव से प्रतिवादियों के अन्त:करण में सदैव खटकनेवाले काटे! हे प्रतिवादी रूपी पतंगों को भस्म करनेवाले जलते दीपक, अर्थात् प्रति
આવા ઉપમાન ઉપરાંત પ્રતિવાદીઓને હરાવવામાં પિતાના ગુરુદેવની તીવ્ર શક્તિ રહેલી છે તેવું સામર્થ્ય પ્રગટ કરતા ચાલ્યા જતા હતા. જેમ પતંગ અગ્નિમાં, શરીર મૃત્યુમાં, અજ્ઞાની પંડિતમાં ખતમ થઈ જાય છે તેમ આ ‘વર્ધમાન” પણ અમારા ગુરુની આગળ પરાજય પામશે! કારણ કે તેઓ, સકલ શાઓ અને તેના અર્થમાં પારંગત છે, તમામ ક્લાઓના જાણકાર છે, પંડિત માં શિરોમણિ છે, અધિષ્ઠાત્રી દેવીનું કૃપાભાજન છે, વિદ્વાનોના ગર્વનું નિકંદન કાઢવાવાળા છે, તેમજ વિજ્ઞાન વિગેરેમાં સર્વશ્રેષ્ઠ છે. આ પ્રમાણે બડાઈએ હાંકતાં, ગપગોળા ફેલાવતા, અવ.
मयलपाटकरण
ब्राह्मण वर्णनम् । मू०१०५॥
॥३६२॥
હું
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥३६३॥
寳寳寳餐蛍
शलभास्तेषां भस्मीकरणे प्रज्वलद्दीपक = प्रज्वलमदीपस्वरूप ! = भस्मीकृतसकलवादियशः शरी रेत्यर्थः । तथा हे वादिचक्रचूडामणे ! वादिचक्रं = वादिसमूहस्तस्य चूडामणे । सकलशास्त्रार्थ कलाकुशलाग्रगण्येत्यर्थः । तथा-हे पण्डितशिरोमणे != विद्वज्जनशिरोमणिस्वरूप ! तथा हे विजितानेकवादिवाद ! विजितोऽनेकवादिनां सकलवादिनां वादः = शास्त्रार्थविचारी येन स तथा तत्संबुद्धौ -सर्वदा शास्त्रार्थविजयिन्नित्यर्थः । तथा - हे लब्धसरस्वती सुप्रसाद ! - लब्धः=प्राप्तः सरस्वत्याः= विद्याधिदेवतायाः सुप्रसादः=सुप्रसन्नता येन स तथा तत्सबुद्धौ, हे सरस्वती कृपापात्रेत्यर्थः । तथा हे दूरीकृतापरगउन्मेष ! - दूरीकृतः = विनाशितः अपरेषाम् = अन्येषां पण्डितानां नर्वोन्मेषः पाण्डित्याहङ्कारवृद्धिर्येन स तथा - तत्संबुद्धौ, दलितसकलपण्डित - पाण्डित्य दर्पेत्यर्थः । इत्यादि यशेो गायद्भिः = कीर्तयद्भिः पञ्चशतशिष्यैः परिवृतो 'जय जय' शब्दैः शब्दाय्यमानः प्रभुसमीपे = प्रीवीरप्रभु-पार्श्वे समनुप्राप्तः गतः । तत्र=प्रभुपार्श्वे गत्वा स इन्द्रभूतिः समवसरण समृद्धिं प्रभुतेजश्वविलोक्य = दृष्ट्वा 'किमेतम् ?' इति वदन् चकितचित्तः = विस्मितमानसः संजातः ||मू० १०५ ||
गणधरवाद
मूलम् — तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे तं इंदभूई-भो गोयमगोत्ता इंदभूइति संबोहिय वादियों के यश रूपी शरीर का विनाश करनेवाले ! हे वादि चक्र चूडामणि- सकलशास्त्रों में अर्थों और कलाओं में कुशल जनो में अग्रगण्य ! हे विद्वज्जन-शिरोमणि ! हे सकल वादियों के बाद को जीतनेवाले ! हे विद्या की अधिष्ठात्री देवता के कृपाभाजन ! हे अन्य विद्वानों के गर्व की वृद्धि को विनष्ट करनेवाले ! अर्थात् सब पण्डितो की पण्डिताई के गर्न को खर्व करनेवाले ! इस प्रकार पाँचसौ शिष्यों द्वारा किये जाते यशोगान और जय-जयकार के साथ इन्द्रभूति भगवान् के पास पहुँचे। वहाँ पहुँच कर समवसरण की लोकोत्तर विभूति को और प्रभु के तेज को देखकर चकित रह गये। सोचने लगे-यह क्या ? | | ०१०५ ।।
નવી વાતો કરતા આ શિષ્યા સમવસરણ નજીક આવી પહેાંચ્યા. ત્યાં તે સમવરણુની અદ્વિતીય રચના, અનુપમ શેાભા અને અપૂર્વકૃતિને જોઈ ડઘાઈ ગયા ! દિગ્મૂઢ થઈ ગયા ! આંખા ફાટી રહી! માં વકાસી રહ્યા ! ક્રાંતમાં આંગળી ધાલી ગયા! આગળ ચાલતાં લેાકેાત્તર પુરુષ-ભગવાનને કંચનવર્ણો દેહ અને તેનું લાલિત્ય જોઈ તેઓ શાનશુધ ખાઈ બેઠાં! તેમનુ તેજ, પ્રભાવ અને મુખ ઉપર તરતી તનમનાટવાળી સૌમ્યતા જોઇ તેમના ગ ગળવા માંડયા ! ક્રોધની પારાશીશીનું અંતર ઘટવા લાગ્યું ! આ બધુ જોઈ, જાણી, અનુભવી તે વિચારવા લાગ્યા અને ‘હાયકારા’ના Òા નિસાસે તેના મુખમાંથી નૌકળવા માંડયા ! (સૂ॰૧૦૫)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
यज्ञपाटकस्थब्राह्मण वर्णनम् ।
|| सू०१०५॥
॥३६३॥
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥ ३६४ ॥
श
【獎
हियाए सुहाए महुराए वाणीए भासीअ । भगवओ वयणं सोचा सो पुणो अईव चगिय चित्तो जाओ । 'अहो ! अण मम णामं कहं णायं ? | एवं बियारिय मणसि तेण समाहिय किमेत्थ अच्छेरगं-जं जगपसिद्धस्स विजगगुरुस्स मज्झ नाम को न जाणइ ? मज्झ मणंसि जो संसओ वहइ-तं जइ कहेइ छिंदइ य, ताहे अच्छेरं गणिज्जइ । एवं aियारेमाणं तं भगवं कहीअ - गोयमा ! तुज्झ मणंसि एवारिसा संसओ वट्टइ-जं जीवो अत्थि गोवा ? | जओ वेएस - "विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानु विनश्यति न प्रेत्यसंज्ञाऽस्ति "ति कहियमत्थ । स विस हेमि-तुमं वेयपयाणं अत्थं सम्मं न जाणासि - जीवो प्रत्थि, जो चित्तचेयण्ण विष्णाण सन्नाइलवणेहि जाणिज्जइ । जइ जीवो न सिया ताहे पुण्णपात्राणं कत्ता को भवे ? तुझ जन्नदाणाइकज्जकरणस्स निमित्तं को होज्जा ? तवसस्थेविवृत्तं - "सवै अयमात्माज्ञानमयः " अओ सिद्धं जीवो अत्थित्ति । इच्चाइ पहुवणं सच्चा तस्स मिच्छतं जले लवणमिव, सुज्जोदये तिमिरमिव चिंतामणिम्मि दारिदमिव गलियं । तेण सम्मत्तं पत्तं । तरणं से भगवं वंदइ नमसर, वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी- भदंत ! रुक्खस्स उच्चत्तं मावि वामणजणो अहं ममंदो तुम्हें परिक्खिउं समागओ, सामी ! जो तए मम पत्रिबोहो दत्तो तेणं संसाराओ विरतोहि अओ मं पव्वाविय दुःखपरंपरा उलाओ भवसायराओ तारेह ।
तणं समणे भगवं महावीरे 'इमो मे पढमो गगहरो भविस्सर 'त्ति कट्टु तं पंचसयसिस्स सहियं नियहत्थेण पञ्चावे |
तेणं कालेणं तेगं समरणं गोयमगोत्ते इंदभूई अणगारे समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी जाए इरियासमिए भासासमिए एसणासमिए आयाज भंडमत्त निक्खेबणासमिए उच्चारपासवण खेल जल्ल सिंघाण परिद्वावणियासमिए मगसमिए वयसमिए कायसमिए मणगुचे वयगुत्ते कायगुत्ते गुत्ते गुत्तििदिए गुत्तभयारीचाईबलज्जू तबस्सी खंतिखमे जिइंदिए सोही आणियाणे अप्पुस्सुए अवहिले ससामण्णरए इणमेव निग्गंथं पावयणं पुरओ कहु विहरइ ।
सेणं इंदभूईणामं अणगारे गोयमगोते सत्तुस्सेहे समचउरंससंठाग संठिए वज्जरिसह नारायणसंघयणे कणगलगनिघसम्हगोरे उग्गतवे दिसतवे तत्ततवे महातवे उराले घोरे घोरगुणे घोरतवस्सी घोरवंभरवासी उच्छूढसरीरे संखित्तविउलतेउलेस्से चउदसपुब्बी चउणाणोवगए सव्वक्खरसण्णिवाई समणस्स भगवओं महावीरस्स अदूरसामंते उढजाणु अहोसिरे झाणकोडोबगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ॥ सू०१०६ ।।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
इन्द्रभूतेः
आत्म
विषयक
संशय वारणं
तस्य दीक्षा वर्णनम् ।
ग्रहण
॥ मृ०१०६ ॥
॥३६४॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प.
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरस्तमिन्द्रभूति 'भो गौतमगोत्र ! इन्द्रभूते ?' इति संबोध्य हितया सुखया मधुरया वाण्याऽभाषत । भगवतो वचनं श्रुत्वा स पुनरतीव चकितचित्तो जात:अहो! अनेन मम नाम कथं ज्ञातम् ? एवं विचार्य मनसि तेन समाहितम्-किमत्राश्चर्यकं यजगत्मसिद्धस्य त्रिजगद्गुरो मम नाम को न जानाति ? मम मनसि यः संशयो वर्तते तं यहि कथयति छिनति च तदा आश्चर्य गण्यते । एवं विचारयन्तं तं भगवानकथयत्-गौतम ! तब मनसि एतादृश संशयो वर्तते यत्-जीवो
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
॥३६५॥
टीका
गणधरवाद __मूल का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि। उस काल और समय में श्रमण भगवान् महावीरने उन इन्द्रभूति से 'हे गौतम गोत्रीय इन्द्रभूति !' इस प्रकार संबोधन करके हितरूप, सुखरूप और मधुरवाणी से भाषण किया। भगवान् का कथन सुनकर इन्द्रभूति और अधिक चकितचित्त हुए। सोचने लगे-'आश्चर्य है कि इन्होंने मेरा नाम कैसे जान लिया?' फिर मन ही मन समाधान कर लिया-इस में विस्मय की बात ही कौन-सी है? मैं जगत् में प्रसिद्ध हूँ और तीनों जगत् का गुरु हूँ। मेरा नाम कौन नहीं जानता ? हाँ, मेरे मन में जो संशय विद्यमान है, उसे बतला दें और उसका निवारण कर दें तो मैं आश्चर्य मानें।
इस प्रकार विचार करते हुए इन्द्रभूति से भगवान् ने कहा-गौतम् । तुम्हारे मन में ऐसा संशय है कि
इन्द्रभूतेः
आत्मविषयक संशय वारणं तस्य दीक्षा
ग्रहण वर्णनम् । मू०१०६॥
ગણધરવાદ भूगनी मय-'तेणं कालेणं' त्याहि. भनेते समये श्रम भगवान महावीर, गौतम गोत्री चन्द्रभूतिने સંબોધીને, હિતકર, સુખકર અને શાંતિકારક, મીઠી મધુરી વાણીને ઉચ્ચારી. ભગવાનની શાંતિ પ્રિયવાણીનું શ્રવણ કરવાથી, તેનું ચિત્ત ચક્તિ થયું તેમજ પિતાનું નામ, તેમના જાણવામાં આવતાં તેને આશ્ચર્ય પણ થયું. “જગત પ્રસિદ્ધ છું, ત્રણે જગત ગુરુ છું. તે મારું નામ કોણ નથી જાણતું ? આવા તેના શુદ્ર જાણપણાને લીધે વિમય પામવા જેવું છે જ નહિ ! પરંતુ જે આ વ્યક્તિ, મારા મનમાં રહેલ શંકાનું દર્શન કરાવે અને તેનું નિવારણ કરે, તે કાંઈક આશ્ચર્ય પામવા જેવું ખરું!”
ઈદ્રભૂતિ આવી રીતે વિચાર કરતો હતો ત્યાંજ ભગવાનને પ્રશ્ન આવી પડયે કે “હે ગૌતમ! તારા મનમાં “જીવ'ના અસ્તિત્વ સંબંધી શંકા છે એ વાત બરાબર છે? અને તારા મનમાં “જીવ’ના વિદ્યમાન પણ વિષે શંકા
॥३६५॥
આ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
DELHREMRPAN
श्री कल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥३६६।।
ऽस्ति न वा ? यतो वेदेषु-"विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्यसज्ञाऽस्ति" इति कथितमस्ति । अत्र विषये कथयामि-त्वं वेदपदानामर्थ सम्यग न जानासि । जीवोऽस्ति, यश्चित्तचैतन्यविज्ञान-संज्ञादिलक्षणैर्जायते । यदि जीवो न स्यात् तदा पुण्यपापयोः कर्ता को भवेत् ? तव यज्ञ दानादिकार्यकरणस्य निमितं को भवेत् ? तव शास्त्रेऽप्युक्तम्-"सबै अयमात्मा ज्ञानमयः" अतः सिद्धम्-जीवोऽस्तीति । इत्यादि प्रभुवचनं श्रुत्वा तस्य मिथ्यात्वं जले लवणमिव सूर्योदये तिमिरमिक, चिन्तामणौ दारिद्रयमिव गलितम् । जीव है या नहीं है ? क्यों कि वेदों में ऐसा कहा है कि "विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानुविनश्यति, न मेत्य संज्ञाऽस्ति" इति । अर्थात् विज्ञानघन ही इन भूतों से उत्पन्न होकर फिर उन्हीं में लीन हो जाता है। परलोक संज्ञा नहीं है ।।' इस विषय में मैं ऐसा कहता हूँ कि तुम वेद के पदों का सही अर्थ नहीं जानते । जीव का अस्तित्व है; जो चित्त, चैतन्य, विज्ञान तथा संज्ञा लक्षणों से जाना जाता है। यदि जीव
न हो तो पुण्य-पाप का कर्ता कौन है ? तुम्हारे यज्ञ दान आदि कार्य करने का निमित्त कौन है ? तुम्हारे शास्त्र में भी कहा है-'सबै अयमात्मा ज्ञानमयः' इति । अर्थात् 'वह आत्मा निश्चय ही ज्ञानमय है।' अतः सिद्ध हुआ कि जीव है । इत्यादि प्रभु के वचन सुनकर इन्द्रभूति का मिथ्यात्व, जल में नमक की भाति, सूर्योदय में अंधकार की तरह तथा चिन्तामणि रत्न की उपलब्धि होने पर दरिद्रता की तरह गल गया। उन्होंने सम्यक्त्व प्राप्त कर He R९ ते वेहवाय' ५ भाछ ? सावपाय से "विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानुविनश्यति, न प्रेत्यसंज्ञाऽस्ति" ति विज्ञानधन मा भूतोथी 4-1 थाय छ, भने ते विज्ञानधन પાછું પ્રાણીઓમાં જ લીન થઈ જાય છે, અને તેથી, આ વિજ્ઞાનઘનમાં પલેક સંજ્ઞા નથી, આ પ્રમાણેનું વેદ વાકય, છે તે બરાબર ને?” આ પ્રમાણેના વેદવાકયનું પુનરુચ્ચારણ કરી, ભગવાન ગૌતમને કહે છે કે, “હે ગૌતમ! તું આ વેદવાકયને અર્થ જાણતા નથી. માટે હું તે તમને સમજાવું છું કે, જીવનું અસ્તિત્વ છે. કારણ કે આ વિદ્યમાન,પણુ” ચિત્ત, ચૈતન્ય, વિજ્ઞાન તથા સંજ્ઞા લક્ષણે દ્વારા જાણી શકાય છે.” જે જીવની હયાતી ન હોય તે, પુણ્ય-પાપને કર્તા કોને ગણવે ? તમારા યજ્ઞ, દાન વિગેરે કાર્ય કરવાવાળા નિમિત્તભૂત કોણ છે ? તમારા વેદ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “આ આત્મા નિશ્ચયથી જ્ઞાનમય છે” અર્થાત આ આત્મા ખુદ જ્ઞાનપિંડ જ છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે દરેક પ્રાણીમાં જીવ નામનું તત્વ મોજુદ છે.
આ પ્રકારે પ્રભુનાં વચન સાંભળી ઈદ્રભૂતિનું મિથ્યાત્વ પાણીમાં મીઠાની માફક એગળી ગયું. સૂર્યને પ્રકાશ થતાં જેમ અંધકાર દૂર થઈ જાય છે તેમ તેનું મિથ્યાત્વ નાશ પામ્યું. જેમ ચિંતામણીની ઉપલબ્ધિ થતાં
इन्द्रभूतेः
आत्मविषयक संशय वारणं तस्य दीक्षा
ग्रहण
वर्णनम् । ॥सू०१०६॥
॥३६६॥
શ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३६७॥
(ANATALA
तेन सम्यक्त्वं प्राप्तम् । ततः खलु स भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवादीत् - भदन्त ! वृक्षस्योच्चत्वं मातुं वामनजन इवार्ड मतिमन्दस्त्वां परीक्षितुं समागतः । स्वामिन् ! यस्त्वया मह्यं प्रतिबोधो दत्तः, तेन कृतकृत्यः संसाराद्विरक्तोऽस्मि, अतो मां मत्राज्य दुःखपरम्पराकुलाद् भवसागरात् वारय ।
ततः खलु श्रमणो भगवान महावीर : 'अयं मे प्रथमो गणधरो भविष्यति' इतिकृत्वा तं पञ्चशतशिष्यसहितं निजहस्तेन मात्राजयत् ।
तस्मिन् काले तस्मिन् समये गौतमगोत्र इन्द्रभूतिरनगारो श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी गारो जातः । ईर्यासमितः भाषासमितः एषणासमितः आदानभाण्डामात्रनिक्षेपणा समितः उच्चारप्रसवण श्लेष्म शिङ्खाणजल्लपरिष्ठापनिकासमितः वाक्समितः कायसमितः, मनोगुप्तः वारगुप्तः कायगुप्तः गुप्तः गुप्तेन्द्रियः गुप्तलिया । तत्पश्चात् इन्द्रभूति ने भगवान् को वन्दना कि, नमस्कार किया । बन्दना - नमस्कार कर के इस प्रकार कहा - भदन्त ! मैं मंदमति आपको परीक्षा करने आया था, मानो जैसे वामन, वृक्षकी ऊंचाई नापने चला हो ! स्वामिन्! आपने मुझे जो बोध बीज दिया है, उससे मै कृतार्थ हुआ और संसार से विरक्त हुआ हूँ । अतः मुझे दीक्षित करके अम दुःखोकी परम्परा से व्याकुल इस संसार सागर से तार दीजिए, तब श्रमण भगवान् महावीरने 'यह मेरा प्रथम गणधर होगा' इस प्रकार कहकर पाँच सौ शिष्यों सहित इन्द्रभूति को अपने हाथ से दीक्षा दी उस काल और उस समय गौतमगोत्रीय इन्द्रभूतिअनगार श्रमण भगवान् महावीर ज्येष्ठ अन्तेवासी अनगार हुए। ईर्यासमिति, भाषासमिति एषणासमिति, आदानभान्डमात्र निक्षेपणासमिति, उच्चारस्रवण श्लेष्मशिङ्खाजलपरिष्ठापन समिति, मनःसमिति वचनसमिति, कार्यसमिति, मनवचन कायकी गुप्ति से गुप्त ગરીબાઈ દૂર થાય છે તેમ સત્ય જ્ઞાનની સમજણ થતાં તેનું મિથ્યાભિમાન અલેપ થઈ ગયું. તેણે ઘેાડી વાતચીતમાં સ`સ્વ ગ્રહણ કરી લીધું. ત્યારબાદ ઇન્દ્રભૂતિએ ભગવાનને વંદના-નમસ્કાર કર્યો, અને ખેલવા લાગ્યા કે * હે ભદન્ત ! હું મંત્રં બુદ્ધિવાળા આપની પરીક્ષા કરવા આવ્યા હતા. જાણે વામન ઝાડની ઉંચાઈને માપવાં ચાલ્યા હોય ! હે સ્વામિન્! આપે જે મને બેધ આપ્યા તેના વડે હું કૃતાર્થ થયા છું ને સંસારથી વિરતિ પામ્યા છુ, માટે મને દીક્ષિત કરી દુઃખની પર પરારૂપ એવા આ સસારમાંથી મને મુક્ત કરો.” આ મારા પ્રથમ ગણધર થશે’ એમ કહી પાંચસો શિષ્યના પરિવાર સહિત ઇન્દ્રભૂતિ બ્રાહ્મણને ભગવાને દીક્ષા આપી. તે સમયે ગૌતમગાત્રી ઇન્દ્રભૂતિ અણુગાર શ્રમણ્ ભગવાન મહાવીરના જ્યેષ્ઠ શિષ્ય બન્યા. ાિંસમિતિ, ભાષા સમિતિ, એષણાસમિતિ, આદાન ભાંડપાત્ર નિક્ષેપણા સમિતિ, ઉચ્ચારપ્રસ્રવણલે શિડ્વાણુજન્નપરિષ્ઠાપનસમિતિ યુક્ત બન્યા મનશુતિ, વચનગુપ્તિ અને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
真
कल्प
मञ्जरी टीका
इन्द्रभूतेः
आत्म
विषयक
संशय वारणं
तस्य दीक्षा ग्रहण
वर्णनम् । ॥सू०१०६ ॥
॥३६७॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प॥३६८॥
कल्प. मञ्जरी टीका
ब्रह्मचारी त्यागी बने लजुः तपस्वी शान्तिक्षमः जितेन्द्रियः शोधिः अनिदानः अल्पौत्सुक्यः (अवडिल्लः) अत्वरितः मुश्रामण्यरतः इदमेव नँग्रन्थं प्रवचनं पुरतः कृत्वा विहरति । स खलु इन्द्रभूति मानगारो गौतमगोत्रः सप्तोत्सेधः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः बज्रऋषभनाराचसंहननः कनकपुलकनिकषपद्मगौरः उग्रतपाः दिप्ततपा: तप्ततपाः महातपाः उदारः घोरः घोरगुणः घोरतपस्वी घोरब्रह्मचर्यवासी उत्क्षिप्तशरीरः संक्षिप्तविपुलतेजोलेश्य: चतुर्दशपूर्वी चतुर्ज्ञानोपगतः सर्वाक्षरसंनिपाती श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यादरसामन्ते ऊर्ध्वजानुरधःशिराः ध्यानकोष्ठोपगतः संयमेन तपसा आत्मानं भावयमानो विहरति ।।मू०१०६॥ गुप्तेन्द्रिय गुप्तब्रह्मचारी त्यागी, बनकीलज्जावंती वनस्पति के समान पाप से लज्जित होनेवाले, तपस्वी, क्षमा करने में समर्थ, जितेन्द्रिय, चित्तशोधक, निदान रहित, उत्सुकता रहित, अत्वरित (स्थिर), समीचीन संयम में लीन हुए । इसी निर्गन्थ प्रवचन को आगे करके विचरने लगे। वह गोतमगोत्रीय इन्द्रभूति नामक अनगार सात हाथ ऊंचे, समचतुरस्र संस्थानवाले तथा वऋषभ नाराचसंहनन से सम्पन्न थे। सुवर्ण के टुकडेकी कसौटीपर घिसी हुई रेखा के समान तथा कमलकी केसरके समान गौर वर्ण थे । उग्रतपस्वी, दीप्त तपस्वी, तप्ततपस्वी, महातपस्वी, उदार, घोर, घोरगुणी, घोरतपस्वी घोरब्रह्मचारी, देहको ममता से रहित, विशालतेजोलेश्याको संक्षिप्त करके रहनेवाले, चौदह पूरों के ज्ञाता चार ज्ञानों से युक्त और समस्त अक्षरों के ज्ञाता थे। श्रमण भगवान महावीर से न अधिक दूर और न अधिक समीप में ऊपर घटने और नीचा सिर किये गये, ध्यान रूपी कोष्ठ में प्राप्त होकर संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए विचरने लगे।मू०१०६॥ કાયગુપ્તિના પણ ધારક બન્યા. ગુપ્તેન્દ્રિય, ગુપ્તબ્રહ્મચારી, ત્યાગી, પાપભીરૂ, તપસ્વી, ક્ષમાશીલ, જીતેન્દ્રિય, ચિત્તશોધક, નિદાનવિહીન, ઉત્સુકતા રહિત સ્થિર અને સંયમી બન્યા. આવી આઠ પ્રવચન માતા યુક્તબની નિગ્રન્થ પ્રવચનને શિરોધાર્ય કરી તેઓ વિચારવા લાગ્યા. આ ગીતમગોત્રી ઇન્દ્રભૂતિ અણગાર, સાત હાથીની ઉંચાઈવાળા હતા. તેમનું શારીરિક કદ સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનવાળું હતું. તેમને શારીરિક બાંધો વજીરૂષભનારાચ સંહનનવાળો હતો. તેમને વણું કટી ઉપર સોનું કરવાથી જે લીટે થાય તેવા રંગને ઘઉંવર્ણી ચકચકિત હતું તેમ જ કમલની અંદર રહેલ કેસરપુંજ જે ગોરા-તપખિરિયા રંગનું હતું. તેઓ ઉગ્ર તપસ્વી, દીપ્ત તપસ્વી, તખતપસ્વી અને મહાતપસ્વી બન્યા. તેઓ ઉદાર ઘર, મહાગુણી અને મહાબ્રહ્મચારી થયા. દેહની મમતા રહિત બની, વિશાલ તેજલેશ્યાના ધારક થઈ તેમ જ તેને યથાયોગ્ય ગુપ્ત રાખી ચોદ પૂર્વના જ્ઞાતા થયા. ચાર જ્ઞાનના ધણી અને સમસ્ત અક્ષરજ્ઞાનમાં નિપુણ બન્યા. તેઓ ભગવાનની સમીપ રહી વિનયપૂર્વક બેઠતાં, ઉઠતાં ધ્યાનમાં લીન રહી સંયમ, તપ અને ભાવથી આમાને ભાવિત કરી વિચરવા લાગ્યા. (સૂ૦૧૦૬)
इन्द्रभूतेः
आत्मविषयक संशय वारणं तस्य दीक्षा
महण वर्णनम्।
॥३६८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
瑜测
श्रीकल्प
सूत्रे
मञ्जरी टीका
॥३६९॥
टीका-"तेणं कालेणं तेणं समएणं" इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये सपरिवारस्येन्द्रभूतेः प्रभुपार्थे समागमनकालावसरे श्रमणो भगवान् महावीरः, तसगर्वमुपागतम् , इन्द्रभूति “भो गौतमगोत्रोत्पन्न ! हे गौतमगोत्रोत्पन्न ! इन्द्रभूते !" इति एतत्पदेन सम्बोध्य अभिमुखीकृत्य हितया कल्याणकारिण्या मुखया मुखजनिकया, मधुरया-मिष्टया वाण्या अमापत, सः इन्द्रभूतिः भगवतः श्रीमहावीरस्वामिनः, वचनं-गोत्रनामोच्चारणं श्रुत्वा, पुनः= भूयः, अतीव अत्यन्तं चकितचित्तः विस्मितमनाः जातः, 'अहो-आश्चर्यम् अनेन-महावीरेण मम अपरिचितस्य नाम, कथं केन प्रकारेण ज्ञातम् ?' एवम् इत्थं मनसि विचार्य-विचिन्त्य तेन-इन्द्रभूतिना समाहितम्-स्वमनसि स्वयमेव समाधानं कृतम्-अत्र-मम नामगोत्रज्ञाने किमाश्चर्यम् ? को विस्मयः! यत् यस्मादेतोः जगत्पसिद्धस्य त्रिजगद्गुरोः लोकत्रयगुरोः मम नाम कावालो युवा वा स्थविरो वा न जानाति ?, अपि तु आबालं प्रसिद्ध मन्नामगोत्रं सर्वोऽपि जनो जानाति । यदि मम मनसि यः संशयो वर्तते स कथयति, च-पुनः छिनत्ति-दरीकरोति
टीका का अर्थ-उस काल में और उस समय में, अर्थात् जब इन्द्रभूति अपने शिष्यपरिवार के साथ, गर्व सहित, भगवान महावीर के समीप पहूँचे तब, भगवान् ‘हे गौतम गोत्र में उत्पन्न इन्द्रभूति । इस पद से संबोधित कर के कल्याणकारिणी सुखकारिणी और मधुर वाणी से बोले । भगवान के द्वारा किया गया अपने नाम और गोत्र का उच्चारण सुनकर इन्द्रभूति के मन में अत्यन्त आश्चर्य हुआ। रह सोचने लगे कि महावीरने मुझ अपरिचित का नाम-गोत्र कैसे जाना? ऐसा सोचकर फिर इन्द्रभूतिने अपने मन में समाधान कर लिया कि मेरा नाम-गोत्र जानलेने में आश्चर्य क्या है ? मैं जगत् में विख्यात हूँ, और तीनों लोकों का गुरु हूँ। कौन वालक, युवक और वृद्ध है जो मेरा नाम न जानता हो? हा, आश्चर्य तो तब गिनूगा जब यह मेरे मन में जो संशय है, उसको कह दें और उसका निवारण भी कर दें।
ટીકાનો અર્થ –તે કાળે અને તે સમયે એટલે કે જ્યારે ઇન્દ્રભૂતિ પિતાના શિષ્ય પરિવારની સાથે ગર્વ સહિત ભગવાન મહાવીરની પાસે પહોંચ્યા ત્યારે ભગવાને “હે ગૌતમગેત્રી ઈન્દ્રભૂતિ” એ પદથી સંબોધીને કલ્યાણકારી, સુખકારી અને મધુર વાણીથી બાવ્યા. ભગવાન દ્વારા કરાયેલ પોતાના નામ અને ગેત્રનું ઉચ્ચારણું સાંભળીને ઈન્દ્રભૂતિના મનમાં ઘણું આશ્ચર્ય થયું. તે વિચારવા લાગ્યા કે ભગવાને અપરિચિત એવા મારૂં નામ-શેત્ર કેવી રીતે જાયું? એવું વિચારીને ફરી ઇન્દ્રભૂતિએ પોતાના મનનું સમાધાન કર્યું કે નામ—ગાત્ર જાણવામાં નવાઈ શી છે? હું જગતમાં વિખ્યાત છું અને ત્રણે લેકનો ગુરુ છું. એ ક બાળક, યુવક અને વૃદ્ધ છે કે જે મારૂં નામ નહીં જાણતો હોય? હા, નવાઈ તે ત્યારે માનીશ ત્યારે તે મારા મનમાં જે સંશપ છે તેને કહી દે અને તેનું નિવારણ પણ કરી નાખે
इन्द्रभूतेः
आत्मविषयक संशय निवारण वर्णनम् । मू०१०६॥
॥३६९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥ ३७० ॥
बिरल बरवन रक
獎賞
च, तदा आश्चर्य गण्यते । एवम् इत्थं विचारयन्तं तम् - इन्द्रभूर्ति भगवान् अकथयत् उक्तवान् गौतम ! इन्द्रभूते ! तब मनसि एतादृशः वक्ष्यमाणमकारकः संशयो वर्तते, यत् - जीवोऽस्ति नत्रा ?, यतो वेदेषु - "विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति" इति इत्थं कथितम् = उक्तम् अस्ति । अत्र=अस्मिन् विषये कथयामि वेदपदानां = वेदोक्तपदानाम् अर्थ सम्यक् - यथार्थतया न जानासि तव ज्ञातोऽर्थ : - 'विज्ञानमेवघनानन्दादिरूपत्वाद् विज्ञानघनः स एव एतेभ्यः प्रत्यक्षतः परिच्छिद्यमानस्वरूपेभ्यः पृथिव्यादिलक्षणेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय = उत्पद्य पुनस्तान्येवानुविनश्यति तत्रैवाव्यक्तरूपतया संलीनो भवतीति भावः । न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति-मृत्वा पुनर्जन्म प्रेत्येत्युच्यते तत्संज्ञा = परलोकसंज्ञा नास्तीति भावः । एतेन जीवो नास्ति इति त्वं मन्यसे । यथार्थस्त्वयम् - विज्ञानघन एवेतिज्ञानोपयोगदर्शनोपयोगरूपं विज्ञानं ततोऽनन्यत्वाद् आत्मा विज्ञानघनः प्रतिप्रदेश
tan इन्द्रभूति यह सोच ही रहे थे कि भगवान्ने उनसे कहा हे गौतम - इन्द्रभूति । तुम्हारे मन में यह संदेह है कि जीव (आत्मा) का अस्तित्व है या नहीं हैं ? क्यों कि वेदो में 'विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्यसंज्ञास्ति' 'विज्ञानघन आत्मा' भूतों से उत्पन्न होकर उन्हीं में लीन हो जाता 'है, परलोकसंज्ञा नहीं है' ऐसा कहा है। मैं इस विषय में कहता हूँ तुम वेद-पदोका वास्तविक अर्थ नहीं जानते । उक्त वेदवाक्य का तुम्हारा जाना हुआ अर्थ यह है- 'घने आनन्द' आदि स्वरूप होने के कारण विज्ञान ही विज्ञानघन कहलाता है । वह विज्ञानघन ही प्रत्यक्ष से प्रतीत होनेवाले पृथ्वी आदि भूतों से उत्पन्न होकर, भूतों में ही अव्यक्तरूप से लीन हो जाता है । मृत्यु के बाद फिर जन्म लेना प्रेत्य कहलाता है। ऐसी प्रेत्यसंज्ञा अर्थात् परलोकसंज्ञा नहीं है।' इससे तुम मानते हो कि जीव नहीं है। इस वाक्य का वास्तविक अर्थ यह है
ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતિ આમ વિચારતા જ હતા ત્યારે ભગવાને તેમને કહ્યુ “હે ગૌતમ ! ઇન્દ્રભૂતિ તમારા મનમાં या सढेड छे है 7 (आत्मा)नु अस्तित्व है है नथी ? र वेहोभां मे उस छे – 'विज्ञानघन एवै - तेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्यसंज्ञाऽस्ति ' धृति विज्ञानधन आत्मा भूतोथी उत्पन्न यर्धने તેમનામાં જ લીન થઈ જાય છે, પરલાકસ ંજ્ઞા નથી. હું આ વિષયમાં કહું છું કે તમે વેદ-પદોના વાસ્તવિક અ જાણતા નથી. પૂર્વોક્ત વેદવાકયના તમે સમજેલ અથ આ છે—ઘન આનંદ આદિ સ્વરૂપ હાવાને કારણે વિજ્ઞાન જ વિજ્ઞાનધન કહેવાય છે. તે વિજ્ઞાનઘન જ પ્રત્યક્ષથી પ્રતીત થનાર પૃથ્વી આદિ ભૂતાથી ઉત્પન્ન થઈને ભુતામાં જ અવ્યક્ત રૂપે લીન થઈ જાય છે. મૃત્યુ પછી ફરી જન્મ લેવા પ્રેત્ય કહેવાય છે. એવી પ્રેત્યસ’જ્ઞા એટલે કે પરલેકગમનરૂપ સજ્ઞા નથી.” તેથી તમે માને છે કે જીવ નથી. એ વાકયના વાસ્તવિક અથ આ છે–જ્ઞાનાપયાગ અને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टाका
इन्द्रभूतेः
आत्म
विषयक संशय निवारण वर्णनम् ।
॥सू०१०६ ॥
॥ ३७० ॥
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प.
कल्प
मञ्जरी
॥३७॥
टीका
मनन्तविज्ञानपर्यायसंघातात्मकत्वाद्वा आत्मा विज्ञानघन एव, सोऽयमात्मा एतेभ्यो भूतेभ्यः पृथिव्युदकादिभ्यः समुत्थाय घटविज्ञानपरिणतो हि आत्मा घटाद् भवति तद्विज्ञानक्षयोपशमस्य तत्राऽऽक्षेपात् , अन्यथा निरालम्बनतया तस्यालीकताप्रसक्तिः स्यादिति तेभ्यः पृथिव्युदकादिभ्यो भूतेभ्यः कथंचिदुत्पद्य, पुनः उत्पत्यनन्तरम् तान्येव भूतानि पृथिव्यादीनि अनुविनश्यति तेषु विवक्षितेषु भूतेषु आत्माऽपि तद्विज्ञानघनात्मना उपरमते, अन्यविज्ञानात्मना उत्पद्यते, यद्वा-व्यवहितेषु तेषु सामान्यचैतन्यरूपतयाऽचतिष्ठते. इति न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति-प्राकृतिक घटादि विज्ञानसंज्ञाऽवतिष्ठते इति ।" एतेन जीवोऽस्तीति मतं सिध्यति । या जीवः चित्तचैतन्यविज्ञानसंज्ञादिलक्षणैः-चित्तम् अन्तःकरणविशेषः, चैतन्यं चेतनत्वं-संज्ञानकर्तृत्वम् , विज्ञानं विशिष्टं, ज्ञान, संज्ञा-चेष्टा इत्याज्ञानोपयोग और दर्शनोपयोगरूप विज्ञान विज्ञानघन कहलाता है। विज्ञान से अभिन्न होने के कारण आत्मा विज्ञानघन है। अथवा आत्मा का एक-एक प्रदेश अनन्त विज्ञान-पर्यायोका समूहरूप है, इसकारण आत्मा विज्ञान घन ही है । यह आत्मा अर्थात् विज्ञानधन भूतों से उत्पन्न होता है, क्योंकि घट के कारण आत्मा घटविज्ञानरूप परिणति से युक्त होता है क्योंकि-घटविज्ञान के क्षयोपशमका अर्थात् घटविज्ञान के आवरण के क्षयोपशम का वही आक्षेप होता है। अन्यथा निर्विवय होने के कारण उसमें मिथ्यापन का प्रसंग हो जायगा । अत एव पृथ्वी आदि भूतों से कथंचित् उत्पन्न होकर, बाद में आत्मा भी, उन भूतों के नष्ट हो जाने पर, उस भूत विज्ञानघनरूप पर्याय से नष्ट हो जाता है । अथवा भूतों के अलग हो जाने पर सामान्य चैतन्य के रूप में स्थिर रहता है, अतः उसकी प्रेत्यसंज्ञा नहीं है, अर्थात् प्राकृतिक घटादि विज्ञानकी संज्ञा उसमें नहीं रहती है। इससे जीव है यही मत सिद्ध होता है । अन्तःकरण को चित्त कहते हैं चेतनके भावको चैतन्य कहते हैं, દર્શને પગ રૂપ વિજ્ઞાન વિજ્ઞાનધન કહેવાય છે. વિજ્ઞાનથી અભિન્ન હોવાથી આત્મા વિજ્ઞાનઘન છે અથવા આત્માને એક એક પ્રદેશ અનન્ત વિજ્ઞાન-પર્યાના સમૂહરૂપ છે, તે કારણે આમા વિજ્ઞાનઘન જ છે. આ આત્મા એટલે કે વિજ્ઞાનઘન ભૂતોથી ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે ધરને કારણે આત્મા ધટવિજ્ઞાન રૂપ પરિણિતવાળા હોય છે. કારણ કે ધટવિજ્ઞાનના ક્ષપશમને એટલે કે ઘરવિજ્ઞાનના આવરણના ક્ષોપશમનો ત્યાં આક્ષેપ હોય છે, નહીં તે નિવિષય હોવાને કારણે તેમાં મિયાપણુને પ્રસંગ થઈ જશે. તેથી પૃથ્વી આદિ ભૂતેથી કયાંક ઉત્પન્ન થઈને પછી આત્મા પણ તે ભૂતને નાશ થતાં તે ભૂત-વિજ્ઞાનઘન રૂપ પર્યાયથી નાશ પામે છે અથવા ભૂતે અલગ થતાં સામાન્ય ચિતન્યના રૂપે સ્થિર રહે છે, તેથી તેની પ્રેય સંજ્ઞા નથી એટલે પ્રાકૃતિક ઘટાદિ વિજ્ઞાનની સંજ્ઞા તેમાં રહેતી નથી, તેથી જવ, છે એ જ મત સિદ્ધ થાય છે. અંતઃકરણને ચિત્ત કહે છે. ચેતનના ભાવને ચૈતન્ય કહે છે એટલે કે સંજ્ઞાનના
इन्द्रभूतेः
आत्मविषयक संशय निवारण
॥सू०१०६॥
॥३७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥३७२॥
दिनी यानि लक्षणानि-स्वरूपाणि तैयिते लक्ष्यते, अतश्चित्वादिलक्षणलक्ष्यमाणत्वाज्जीवोऽस्तीति सिध्यति । पुनरपि जीवसाधनोपायमाह-'जई' इत्यादि । यदि जीवो न स्यात्-न भवेत् तदा तर्हि-जीवाऽसत्त्वे पुण्यपापयोः कर्ता का जीवातिरिक्तो भवेत ? अपि तु न कोऽपिभवेत्, नहि पुण्यपापानुकूलव्यापारो जीवं विना सम्भवति तस्मात् पुण्यपापकर्तृत्वान्जीवोऽस्तीति सिध्यति । पुनर्जीवोऽस्तीति मतं पुष्णाति 'तुज्झ' इत्यादितवाभिमतस्य यज्ञदानादिकार्यकरणस्य निमित्तं जीवं विना को भवेत् ? अपि तु जीव एव तत्करणनिमित्तं भवितुमर्हति, व्यापारस्य जीवाधीनत्वात् तस्माज्जीवोऽस्तीतिसिति । इत्थं जीवास्तित्वं साधयित्वा सम्पति वेदप्रमाणेन तत्साधयितुमाह-'तव सत्थे वि' इत्यादि-तव शास्त्रेऽपि उक्तमस्ति-"सबै अयमात्मा ज्ञानमयः" सा=चित्तादिअर्थात् संज्ञान का जो कर्त्ता हो वह चैतन्य है। विशिष्ट ज्ञान विज्ञान कहलाता है। चेष्टा संज्ञा कहलाती है। इन चित्त, चैतन्य, विज्ञान और संज्ञा आदि लक्षणों से जीव का ज्ञान होता है, इससे जीवकी सिद्धि होती है।
जीवकी सिद्धिका दूसरा उपाय बतलाते है-अगरजीव न हो तो पुण्य और पाप का कर्ता जीव के अतिरिक्त दूसरा कौन होगा ? अर्थात कोई भी नहीं हो सकता । जीव के बिना पुण्य-पाप को उत्पन्न करनेवाला व्यापार संभव नहीं है। इसलिये पुण्य-पापका कर्त्ता होने से जीवका अस्तित्व सिद्ध होता है । जीव है, इस मत को फिर पुष्ट करते है-तुम्हारे माने हुए यज्ञदान आदि कार्यों के करने का निमित्त, जीव के अभाव में, कौन होगा ? जीव ही उन कार्यों के करनेका निमित्त हो सकता हैं, क्यों कि व्यापार जीव के अधीन है। इससे भी जीव है, यह सिद्ध होता है। इस प्रकार जीवका अस्तित्व सिद्ध करके अब वेद के प्रमाण से उसे सिद्ध करने के लिए कहते हैं-तुम्हारे शास्त्रमें भी कहा है-"सवै अयमात्मा ज्ञानमयः" જે કતાં હોય તે ચૈતન્ય છે. વિશિષ્ટ જ્ઞાન વિજ્ઞાન કહેવાય છે, ચેષ્ટા સંજ્ઞા કહેવાય છે. એ ચિત્ત, ચૈતન્ય, વિજ્ઞાન અને સંજ્ઞા આદિ લક્ષણેથી જીવનું જ્ઞાન થાય છે તેથી જીવની સિદ્ધિ થાય છે.
જીવની સિદ્ધિ (સાબિતી)ને બીજો ઉપાય બતાવે છે–જે જીવ ન હોય તે પુન્ય અને પાપને કર્તા જીવ સિવાય બીજું કશું હશે? એટલે કે કોઈ પણ હોઈ ન શકે. જીવ વિના પુન્ય પાપને ઉત્પન્ન કરનાર વ્યાપાર સંભવિત નથી. તેથી પુન્ય-પાપને કર્તા હોવાથી જીવનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. જીવ છે, આ મતને ફરી પુષ્ટ કરે છે–તમે માનેલ યજ્ઞ દાન આદિ કાર્યો કરવાનું નિમિત્ત જીવના અભાવમાં કહ્યું હશે ? જીવ જ તે કાર્યો કરવાનું નિમિત્ત હોઈ શકે
છે, કારણ કે જાપાર જીવને આધીન છે તેથી પણ જીવ છે એ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે જીવનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ श
हना अभाशयीतनसिद्ध ४२वान भाटेछ-तभाशालीमा ५ -"सवै अयमात्मा ज्ञानमयः"
इन्द्रभूतेः
आत्मविषयक संशय निवारण
वर्णनम् । मू०१०६॥
॥३७२।।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ||३७३ ॥
लक्षणलक्ष्यमाणोऽयम् = एवं आत्मा जीवः, ज्ञानमयः = ज्ञानघनरूपः इति, अतः जीवोऽस्तीति मतं सिद्धम् । - इत्यादि प्रभुवचनं श्रुत्वा तस्य इन्द्रभूतेः मिथ्यात्वं जले लवणमिव सूर्योदये तिमिरमिव, चिन्तामणौ दारिद्रय-मिय गलितं नष्टम् । तेन सम्यक्त्वं प्राप्तम् । ततः खलु सः = इन्द्रभूतिः भगवन्तः = श्रीमहावीरप्रभुं वदन्ते नमस्यति, दत्वा नमस्त्विा, एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अत्रादीत् - हे भदन्त ! वृक्षस्य उच्चत्वम् मातुं = परिच्छेत्तुं वामनजन इव अहम् मतिमन्दः = अल्पबुद्धिः स्वां = सर्वज्ञं श्री वीरस्वामिनं परीक्षितुं समागतः । हे स्वामिन् ! यस्त्वया मां प्रतिबोधो दत्तः, तेन=प्रतिबोधेन अहं संसाराद् विरक्तो जातोऽस्मि । अतः = सांसारिकविषयतो विरक्तत्वात् मां प्रवाज्य = दीक्षित्वा दुःखपरम्पराऽऽकुलात्=अनेक दुःखयुक्तात् भवसागरात् = संसारसमुद्रात् तारय ।
ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीर : "अयम् = इन्द्रभूतिः मे = मम प्रथम = आद्यः, गणधरो भविष्यति इति कृत्वा तम् = इन्द्रभूर्ति पञ्चशतशिष्यसहितं निजहस्तेन - प्रात्राजयत् दीक्षितवान् । चित्त आदि लक्षणों से प्रतीत होनेवाला यह आत्मा ज्ञानघनरूप है। इत्यादि प्रभु के वचनोंको सुनकर इन्द्रभतिका मिथ्यात्व उसी प्रकार है, सूर्यका उदय होने पर अंधकार नष्ट हो जाता है और चिन्तामणि की प्राप्ति हो जाने पर दरिद्रता का नाश हो जाता है । इसी तरह इन्द्रभूति को सम्यक्त्वकी प्राप्ती हो गई ।
अतः जीव है, गल गया, जैसे
यह मत सिद्ध हुआ । जल में लवण गल जाता
तत्पश्चात इन्द्रभूति ने भगवान् महावीर को वन्दन और नमस्कार किया । नन्दन - नमस्कार करके इस प्रकार कहा - भगवन्। जैसे वामन - छोटि कायवाला वृक्ष की ऊँचाई को मापने के लिए चले, उसी प्रकार में मति हीन आप सर्वज्ञकी परीक्षा करनेवाला था ! हे भगवान् ! आपने मुझे जो बोध दिया है, उस से मैं कृतकृत्य हो गया। मैं संसार से विरक्त हो गया हूँ। विरक्त होने के कारण मुझे दीक्षा प्रदान करके ચિત્ત આદિલક્ષણાથી પ્રતીત થનાર આ આત્મા જ્ઞાનધન રૂપ છે તેથી જીવ છે એ મત સિદ્ધ થયા. ઇત્યાદિ પ્રભુનાં વચના સાંભળીને ઇન્દ્રભૂતિનું મિથ્યાત્વ એજ પ્રમાણે એગળી ગયું કે જેમ પાણીમાં મીઠું. એગળી જાય છે, સૂર્યના ઉદય થતાં અંધકાર નાશ પામે છે અને ચિન્તામણી મળતાં જેમ દરિદ્રતા નાશ પામે છે. ઇન્દ્રભૂતિને સમ્યફત્ત્વની પ્રાપ્તિ થઈ ત્યારખાદ ઇન્દ્રભૂતિએ ભગવાન મહાવીરને વંદના અને નમસ્કાર કર્યો. વંદન-નમસ્કાર કરીને પ્રમાણે કહ્યું —ભગવન્ ! જેમ વામન વૃક્ષની ઉંચાઈ માપવાને માટે જાય તેમ હું મતિહીન આપ સČજ્ઞની પરીક્ષા કરવા આવ્યા હતા. હું પ્રભા ! આપે મને જે બેધ આપ્યા છે તેથી હું કૃતકૃત્ય થયો છું. હું સંસારથી વિરક્ત થઈ ગયો છું. વિરક્ત થવાને કારણે મને દીક્ષા આપીને દુઃખાથી ભરેલ આ સંસાર રૂપી સાગરમાંથી તારો. ત્યારે ભગવાન મહાવીરે “આ ઇન્દ્રભૂતિ મારો પહેલા ગણુધર થશે” એમ કહીને પાંચસે। શિષ્યા સાથે ઇન્દ્રભૂતિને પેાતાને હાથે દીક્ષા આપી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
19
कल्प
मञ्जरी
टीका
इन्द्रभूतेः दीक्षाग्रहण
वर्णनम् ।
॥सू०१०६॥
1139311
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥३७४||
तस्मिन् काले तस्मिन् समये गौतमगोत्र इन्द्रभूतिरनगारः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठः सर्वतः प्रयमः अन्तेवासी-शिष्यो जातः। स कीदृशः इत्याह- 'इरियासमिए' इत्यादि । ईर्ष्यासमितः = ईर्यासमित्यायुक्तः, भाषासमितः, एषणासमितः आदानभाण्डामत्रनिक्षेपणासमितः उच्चारप्रस्रवण श्लेष्मशिङ्खाण जल्लपरिष्ठापनिका समितः, मनः समितः, वाक्समितः, कायसमितः, मनोगुप्तः, वाम्गुप्तः, कायगुप्तः, गुप्तः, गुप्तेन्द्रियः, गुप्तब्रह्मचारी" एतेषामीर्यां समितादि गुप्तब्रह्मचारिपर्यन्तानां पदानां व्याख्याऽस्य चतुस्सप्तत्यधिकैकशततम-१७४ सूत्र टीकातोऽवसेया। तथा-त्यागी= त्यागशीलः, बने लज्जुः=वनस्थलज्जालुवनस्पतिविशेषवत् सावद्यव्यापाराल्लज्जाशीलः । तपस्वी - पष्ठाष्टमादितपश्चर्या दुःखों से भरे हुए इस संसार रूपी सागर से मुझे तार दीजिए । तब श्रमण भगवान् महावीर ने 'यह इन्द्रभूति मेरा प्रथम गणधर होगा' इस प्रकार ज्ञान से देखकर पाँच सो शिष्यों सहितइन्द्रभूति को अपने हाथ से दीक्षा प्रदान की ।
उस काल और उस समय में गौतम गोत्रीय इन्द्रभूति अनगार श्रमण भगवान् महावीर के ज्येष्ठसब से प्रथम - शिष्य हुए । वह कैसे थे, सो कहते है-वह ईयसमित थे अर्थात् ईर्यासमिति से युक्त थे । इसी प्रकार भाषासमिति, एवणासमिति, आदानभाण्डमात्र निक्षेपणास मिति थे, उच्चार - प्रस्रवण श्लेष्मशिङ्घाणजल्ल परिष्ठापनिका समिति थे, मनःसमिति थे, वचनसमिति थे, मनोगुप्त अर्थात् मनोगुप्ति से युक्त थे, इसी प्रकार वचनगुप्त थे, कायगुप्त थे, गुप्त थे, गुप्तेन्द्रिय थे, गुप्तब्रह्मचारी थे। इर्यासमिति से लेकर गुप्तब्रह्मचारी तक के पदों का अर्थ १७४ वें सूत्र की टीका के हिन्दी भाषानुवाद से जान लेना चाहीए। वह त्यागी - त्यागशील थे । वनमें जो लाजवंती नामन वनस्पति होती है, उसके समान पापमय व्यापारों से लज्जाशील - संकोच
તે કાળે અને તે સમયે ગૌતમગાત્રીય ઇન્દ્રભૂતિ અણુગાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના જયેષ્ઠ—સૌથી પહેલા શિષ્ય થયા. તેઓ કેવા હતા તે કહે છે—તે ઇર્યોસમિતિ હતા એટલે કે ઈર્થાસમિતિથી યુક્ત હતા, એજ પ્રમાણે ભાષાસમિતિ, એષણા સમિતિ, આદાન ભીડમાત્રનિક્ષેપણા સમિતિ હતા. ઉચ્ચાર પ્રશ્નવણુ શ્લેષ્મશિલાણુ જલ્લ પરિષ્ઠાપનિકા સમિતિ હતા, મનઃસમિતિ હતા, વચન સમિતિ હતા, કાય સમિતિ હતા, મનેગુપ્ત એટલે મનેાગુપ્તિથી યુક્ત હતા, એજ પ્રમાણે વચન ગુપ્ત હતા, કાયગુપ્ત હતા, ગુપ્ત હતા, ગુપ્તેન્દ્રિય હતા, ગુપ્ત બ્રહ્મચારી હતા. ઈયાં સમિતથી માંડીને ગુપ્તપ્રાચારી સુધીના પદોના અથ ૧૭૪માં સૂત્રની ટીકાના ગુજરાતી ભાષાનુવાદથી સમજી લેવા જોઇએ. તે ત્યાગીત્યાગશીલ હતા, વનમાં જે લાજવંતી નામની વનસ્પતિ થાય છે તેની જેમ પાપમય વ્યાપારાથી લજ્જાશીલ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
श्रीकल्पमञ्जरी टीका
इन्द्रभूतेः दीक्षाग्रहण वर्णनम् । ॥सू०१०६ ॥
॥३७४॥
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३७५॥
मञ्जरी
टीका
सम्पन्नः, क्षान्तिक्षमा क्षमागुणेन परापकारसहनवान , जितेन्द्रियः वशीकृतेन्द्रियगणः, शोधि: अन्तःकरणशोधकः, अनिदानः निदानवर्जितः, अल्पौत्सुक्यः-औत्सुक्यवर्जितः, अत्वरित: वेगवर्जितः-स्थिर इत्यर्थः, सुश्रामण्यरत समीचीनसाध्वाचारपरायणः, इदमेव नग्रन्थ-निग्रन्थसम्बन्धि प्रवचनं पुरतः अग्रे कृत्वा विहरति।
सः-गृहीतदीक्षः खलु इन्द्रभूतिरनगारः गौतमगोत्रः सप्तोत्सेधः-सप्तहस्तपरिमितोच्छितदेहः, समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः-समा:-तुल्याः-अन्यूनाधिकाः चतस्रोऽसयो-हस्तपादोपर्यधोरूपाश्चत्वारोऽपि विभागाः यस्य तत् समचतुरस्रनुल्यारोहपरिणाहं, तच्च संस्थानम्-आकारविशेषः इति समचतुरस्रसंस्थानं, तेन संस्थिता युक्तः, तथा वनऋषभनाराचसंहनना-वज्र-कीलिकाकारमस्थि, ऋषभः-तदुपरि-परिवेष्टनपट्टाकृतिकोऽस्थिविशेषः, नाराचम्= उभयतो मर्कटबन्धः, तथा च द्वयोरस्थ्नोरुभयतो मर्कटबन्धनेन बद्धयोः पट्टाकृतिना तृतीयेनास्थ्ना परिवेष्टितयो. शील थे। बेला तेला आदि भी तपश्चर्या से युक्त थे। क्षमाशील होने के कारण दूसरोंके द्वारा कृत अपकारों को सह लेते थे। इन्द्रियोंको वश में कर चुके थे। अन्तःकरण के शोधक थे। निदान (नियाणा) अर्थात् आगामी काल संबंधी विषयोंकी तृष्णा से रहित थे । उत्कंठा से रहित थे। स्थिर थे । और समीचीन साधु-आचार में तत्पर थे। इसी निर्ग्रन्थ प्रवचन को आगे करके विचरते थे।
वह इन्द्रभूति अनगार गौतम गोत्रीय सात हाथ के उँचे शरीर वाले थे। समचतुस्र संस्थानवाले थे। हाथ, पैर, ऊपर और नीचे के चारो भाग जिसके समान हो उसको समचतुरस्र कहते हैं। ऐसे आकार विशेषको समचतुरस्रसंस्थान कहते है। उनका वज-ऋषभ-नाराच संहनन था। कीली के आकारकी हड्डी वज्र कहलाती है। उसके ऊपर वेष्टन-पट्ट की आकृति की हड्डी को ऋषभ कहते है। दोनों ओर के हड्डी से मर्कट बंधको नाराच कहते हैं। अतः दोनों तरफसे मर्कटबंध से बंधी हुइ और पट्टकी आकृतिकी तीसरी સંકોચશીલ હતા. છઠ, અઠમ આદિની તપસ્યાથી યુક્ત હતા ક્ષમાશીલ હોવાને લીધે બીજા દ્વારા કરાયેલ અ૫કારને સહન કરી લેતા હતા. ઇન્દ્રિયેને વશ કરી ચૂક્યા હતા. અંતઃકરણના શેધક હતા. નિદાન (નિયાણુ, એટલે કે ભવિષ્ય કાળ સંબંધી વિષયની તૃષાથી રહિત હતા, ઉત્કંઠાથી રહિત હતા. સ્થિર હતા. અને સમીચીન સાધુ-આચારમાં તત્પર હતા એજ નિન્ય પ્રવચનને આગળ કરીને વિચારતા હતા.
તે ગૌતમ ગોત્રીય ઇન્દ્રભૂતિ અણગાર સાત હાથ ઉંચા શરીરવાળા હતા સમચતુરસ સંસ્થાનવાળા હતા. હાથ, પગ, ઉપર અને નિચેના ચાર ભાગ જેને સમાન હોય તેને સમચતુરસ કહે છે. એવા આકાર વિશેષને સમચતુ૨સ સંસ્થાન કહે છે. તેમને વજમનાવ સંદનન હતું. ખીલીના આકારના હાડકાને વજા કહે છે. તેના ઉપર વેસ્ટનપટ્ટની આકૃતિના હાડકાને ઋષભ કહે છે. બન્ને તરફના મકટ બંધને નારાજ કહે છે. તેથી બન્ને તરફથી
इन्द्रभूते
दीक्षाग्रहण वर्णनम् । मू०१०६॥
॥३७५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥३७६॥
類
1
रुपरि तदस्थित्रयं पुनरपि दृढीकर्तुं तत्र निखातं कीलिकाकारं वज्रनामकमस्थि यत्र भवति तद् वज्रऋषभनाराचम्, तत् सहननं—संहन्यन्ते=दृढीक्रियन्ते शरीरपुद्गला येन तत् संहननम् - अस्थिनिचयो यस्य स वज्रऋषभनाराचसंहननः । तथा - कनकपुलकनिकषपद्मगौरः कनकस्य = सुवर्णस्य पुलकः = खण्डम् तस्य निकष: शाणनिघृष्ट रेखा, 'पद्म' - शब्देन पद्मकिञ्जल्कं गृह्यते, तेन पद्म पद्मकिञ्जल्कं च तद्वद् गौर:- शाणनिघृष्टसुवर्णरेखा कमलकिञ्जल्कनद्गौरवर्ण इत्यर्थः, यद्वा-कनकस्य सुवर्णस्य पुलकः = सारो वर्णातिशयः, तत्प्रधानो यो निकषः-शाणनिघृष्टसुवर्णरेखा, तस्य यत् पक्ष्म = बहुलत्वं तद्वद् गौरः =साण निघृष्टानेक सुवर्णरेखावच्चाकचिक्ययुक्तगौरशरीरः, उग्रतपाः- उग्रम् उत्कृष्टं प्रवृद्धपरिणामत्वात्पारणादौ विचित्राभिग्रहत्वाच्च अमघृष्यमनशनादि द्वादशविधं तपो यस्य स तथा - तीव्रतपश्चर्यावान्, वेष्टित की हुई दोनों हड्डीयोंके ऊपर, उन तीनोंको फिर भी अधिक दृढकरने के लिए जहाँ कीली के आकार की वज्र नामक अस्थि लगी हुई हो, वह वज्रऋषभ नाराच कहलाता हैं । जिसके द्वारा शरीर के पुद्गल दृढ किये जाएँ, उस अस्थि निचय- हड्डियोंके रचना विशेषको संहनन कहते । ऐसा वज्रऋषभनाराच संहनन इन्द्रभूति अनगारको प्राप्त था । उनका शरीर एसा गौर-वर्णथा जैसे स्वर्णके खंड को कसौटी पर - घिसने से सुनहरी और चमकती हुई रेखा होती है, अथवा जैसे कमल का किंजलक होता है। अभिप्राय यह कि उनका शरीर कसौटी पर घिसे स्वर्ण की रेखा और कमल के केसर के समान चमकीला एवं गौर वर्ण का था । अथवा कसौटी पर घिसे स्वर्ण की अनेक रेखाओं के समान गोरे शरीरवाले थे । बढ़ते हुए परिणामों के कारण तथा पारणादि में विचित्र प्रकार के अभिग्रह करने के कारण उनका अनशन आदि बारह प्रकार का तप उत्कृष्ट था, अतः वे उग्रतपस्वी थे । बढ़ी हुई तपस्यावान् होने से दीप्ततपस्वी थे। अधिक तपस्या મટ બંધથી બાંધેલી અને પટ્ટની માકૃતિના ત્રીજા' હાડાથી વીંટાયેલ અને હાડકાંઓ ઉપર, એ ત્રણેને ફરીથી દૃઢ કરવાને માટે જ્યાં ખીલીના આકારનુ વજા નામનું અસ્થિ લાગેલુ હોય તે વષભ-નારાચ કહેવાય છે. જેના દ્વારા શરીરના પુલ દૃઢ કરાય, તે અસ્તિ નિશ્ચય-હાડકાંની રચના વિશેષને સહનન કહે છે. એવુ વજઋષભ નારાચ સહનન ઇન્દ્રભૂતિ અણુગારને પ્રાપ્ત થયેલ હતુ. તેમનુ શરીર એવું ગૌર-વણું હતું કે જેમ સાનાના ટુકડાને કસેટી પર ઘસવાથી સાનેરી અને ચળકતી રેખા થાય છે, અથવા જેવા કમળના પરાગ હોય છે. તાપય એ કે તેમનું શરીર કસેટી પર ઘસેલા સુવર્ણની રેખા અને કમળનાં કેસરા જેવું ચળકતું અને ગૌર વણુનુ હતુ. અથવા કસોટી પર ઘસેલા સુવર્ણની અનેક રેખાઓનાં જેવા ગારા શરીરવાળા હતા.
વધતા જતા પરિણામેાને કારણે તથા પારણાદિમાં વિચિત્ર પ્રકારના અભિગ્રહ કરવાને કારણે તેમનુ અનશન આદિ આર પ્રકારનું તપ ઉત્કૃષ્ટ હતું, તેથી તએ ઉગ્ર તપસ્વી હતા વધારે તપસ્યાવાળા હાવાથી દીપ્ત તપસ્વી હતા. મેટા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
इन्द्रभूतेः
दीक्षाग्रहण
वर्णनम् ।
॥सू०१०६॥
॥३७६॥
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मृत्रे
॥३७७||
दीप्ततपाः समिद्धतपश्चर्यावान् , महातपाः बृहत्तपश्चर्यावान् , उदारः सकलजीवैः सहमैत्रीभावात् , घोरः परीषहोपसर्गकषायशत्रुपणाशविधौ भयानकः, घोरगुणः-घोरा-कातरैर्दुश्चराः गुणाः मूलगुणा यस्य स तथा, घोरतपस्वी दुश्चरतपोधारी, घोरब्रह्मचर्यचासीकातरदुश्वरब्रह्मचर्यवासी कठिनब्रह्मचर्यधारणधीरः, उक्षिप्तशरीर:=त्यक्तदेहा
कल्पभिमानः, शरीरसंस्कारवर्जितो वा संक्षिप्तविपुलतेजोलेश्या शरीरान्तलीनतेजोलेश्यावान्-विशिष्टतपोजनितलब्धि
मञ्जरी विशेषसमुत्पन्नतेजोज्वालावान् , चतुर्दशपूर्वी चतुर्दशानां पूर्वाणां धारकः, चतुर्ज्ञानोपगतामति-श्रुत्यवधि-मनःपर्याय- टीका ज्ञानसम्पन्नः, सर्वाक्षरसंनिपाती-सकलवर्णावगाहिबुद्धिः सर्वाक्षरमवेशिकारिबुद्धिः, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अदरसामन्ते-नातिदूरे नातिसमीपे-उचितस्थाने ऊर्ध्वजानुः उपरिकृतजानुः, अधः शिराः=नम्रीकृतमस्तकः, ध्यानकोष्ठोपगतः-ध्यायते-चिन्स्यतेऽनेनेति ध्यानम्-एकस्मिन् वस्तुनि तदेकाग्रतया चित्तस्यावस्थापनम् ध्यानं कोष्ठ करने के कारण महातपस्वी थे। प्राणीमात्र के प्रति मैत्रीभाव रखने के कारण उदार थे। परीषह, उपसर्ग एवं कषाय रूपी शत्रुओं को नष्ट करने में भयानक होने से घोर थे। वह घोर (कायरोद्वारा दुष्कर) मूल गुणों से युक्त होने से धोर गुणवान् थे। दुश्चर तपश्चरण के धारक थे। कायरजनों द्वारा आचरण न किये जा इन्द्रभूतेः सकने योग्य ब्रह्मचर्य का पालन करते थे। उन्होंने देहाध्यास का त्याग कर दिया था, अथवा वे शरीर के
दीक्षाग्रहणं संस्कार (श्रृंगार) से रहित थे। विशिष्ट तपस्या से प्राप्त हुई विशाल तेजोलेश्या नामकलब्धि उन्होंने शरीर में ही संयमाराधन लीन (छीपा) कर रक्खी थी। चौदह पूर्वी के धारक थे। मति-श्रुत-अवधि-मनः पर्यवज्ञान से युक्त थे। उनकी बुद्धि
वर्णनं च। समस्त अक्षरों में प्रवेश करनेवाली थी। वह भगवान् से न अधिक दूर रहते और न अत्यन्त समीप ही रहते थे।
॥सू०१०६॥ उचित स्थान पर रहते थे। वहाँ घुटने ऊपर कर के तथा मस्तक नमाकर ध्यान रूपी कोष्ठ को प्राप्त थे। મેટી તપસ્યા કરવાને કારણે મહાતપસ્વી હતા પ્રાણી માત્ર તરફ મિત્રભાવ રાખતા હોવાથી ઉદાર હતા પરિષહ, ઉપસર્ગ અને કષાય રૂપી શત્રુઓને નાશ કરવામાં ભયાનક હોવાથી ઘર હતા. તે ઘોર (કાયર દ્વારા દુષ્કર) મૂળ ગુણાવાળા કાને હોવાથી ઘોર ગુણવાન હતા. દુશ્ચર તપશ્ચરણના ધારક હતા. કાયર માણસેદ્વારા આચરી ન શકાય એવા બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતા હતા. તેમણે દેહાધ્યાસનો ત્યાગ કર્યો હતે, અથવા તેઓ શરીરના સંસ્કાર (મૃગાર )થી રહિત હતા. વિશિષ્ટ તપસ્યા વડે પ્રાપ્ત થયેલ વિશાળ તેજલેશ્યા નામની લબ્ધિ તેમણે શરીરમાં જ લીન કરી દીધી હતી. ચૌદ ॥३७७|| પૂન ધારક હતા. મતિ, શ્રત, અવધિ અને મનઃ પર્યાવજ્ઞાનથી યુકત હતા. તેમની બુદ્ધિ સમસ્ત અક્ષરેમાં પ્રવેશ કરનારી હતી. તે ભગવાનથી વધારે દૂર પણું ન રહેતા અને અત્યંત નજીક પણ ન રહેતા-ઉચિત સ્થાન પર રહેતા હતા. ત્યાં ઘૂંઢણો ઉપર કરીને તથા મસ્તક નમાવીને ધ્યાન રૂપી કે પ્રાપ્ત હતા. કોઈ પણ એક વસ્તુમાં એકાગ્રતા- મકાઈ
&
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३७८||
इव ध्यानकोष्ठः, तमुपगतः, यथा कोष्ठगतं धान्यं विकीर्णे न भवति तथैव ध्यानतः इन्द्रियान्तः करणवृत्तयो बहिन यान्तीति भावः, नियन्त्रितचित्तवृत्तिमानित्यर्थः । संयमेन = सप्तदशविधेन तपसा = द्वादशविधेन आत्मानं भावयमानः = वासयन् विहरति ॥ ०१०६ ॥
मूलम् - तरणं अग्निभूई माहणो सव्वविजापारगो इंदभूइव्व चिंतेइ सच्चे सो महं इंदजालिओ दोस । अणेण मम भाया इंदभूइ वंचिओ । अहुणा श्रहं गच्छामि असन्वण्णुं अप्पाणं सव्वण्णुं मण्णमाणं तं धुतं पराजिणिय मायाए वंचियं मज्झभायरं पडिणियमिति वियारिय पंचसयसिस्सेहिं परिवुडो सगन्धं पहुसमी वे पत्तो । तं भगवं नामसंसयनिद्देसपुत्रं संबोहिय एवं वयासी - भो अग्गिभूई । तुज्झमणंसि कम्मविसए संसओ वट्ट - जं कम्मं अस्थि वा नत्थि ? “पुरुष एवेद 'U' सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यं" इच्चाइ वेयवयणाओ सव्वं अप्पाचेव न कम्मं । जईकम्मं भवे ताहे पञ्चकखाइप्यमाणेणं तं लब्भंसिया, तं नत्थि ? जइकम्मं मन्निजइ ताहे तेण मुत्तेण कम्णा सह अस्सजीवस्स कहं संबंधो हवेज्जा ? अमुत्तस्स जीवस्स मुत्ताओ कम्मा उवघायाणुग्गहा कह होउ सकिज्जा ? जहा आगासो खग्गाइणा न छिज्जर, चंदणेण नोबलिविज्जइति, तं मिच्छा, अइसयणाणिणो कम्मं पच्चक्रवत्तणेण पाति, छउमत्थाउ जीवाणं वेचित पासिय तं अणुमाणेण जाणंति । कम्मस्स विचित्तयाए वेव पाणीणं सुदुहाइभावा संपजंते, जओ कोई जीवो राया हवइ, कोई आसो गओ वा तस्स वाहणो हव afa पाई, कोई छत्तधारगो हवइ । एवं कोवि खुयखामो भिक्खागो होइ, जो अहोरत्तं अडमाणो वि भिक्ख न लहइ । जमगसम ववहरमाणाणां पोयवणियाणं मज्झे एगो तरह, एगो समुदंमि बुडइ । एयारिसाणं कज्जाणं किसी भी एक वस्तु में एकाग्रतापूर्वक चित्त का स्थिर होना ध्यान कहलाता है। वे उसी ध्यान रूपी कोष्ठ (कोठी) में स्थित थे । अर्थात् जैसे कोठी में रहा हुआ धान इधर-उधर बिखरता नहीं है, उसी प्रकार ध्यान करने से इन्द्रियों की तथा मन की वृत्ति बाहर नहीं जाती है। आशय यह है कि इन्द्रभूति अनगार ने अपने चित्त की वृत्ति को नियंत्रित कर लिया था। वे सत्तरह प्रकार के संयम और द्वादश प्रकार के तप से आत्मा को भावित करते हुए विचरने लगे ॥ ०१०६ ॥
પૂર્ણાંક ચિત્તનું સ્થિર હોવું તેને ધ્યાન કહે છે, તે એજ ધ્યાન રૂપી કાષ્ઠ (કાઠી)માં રહેલ હતા. એટલે કે જેમ કાઠીમાં રહેલ અનાજ આમ તેમ વેરાતું નથી, એજ પ્રમાણે ધ્યાન ધરવાથી ઇન્દ્રિયાની તથા મનની વૃત્તિ બહાર જતી નથી. આશય એછે કે ઇન્દ્રભૂતિ અણુમારે પાતાની ચિત્તની વૃત્તિને નિય ંત્રિત કરી લીધી હતી. તે સત્તર પ્રકારના સયમ અને બાર પ્રકારના તપ વડે આત્માને વાસિત કરતા વિચરવા લાગ્યા. (સૂ૦૧૦૬)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
अग्निभूतेः कर्मविषयक
संशयनिवारणं
तस्य
दीक्षाग्रहणं
च।
॥सु० १०६ ॥
॥३७८॥
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥३७९॥
強通道
鄭
कारणं कम्मंचेव, नो णं कारणे णं विणा किंपि कज्जं संपज्जए । अह य जहा मुत्तस्स घडस्स अमुत्तेण आगासेण सह संबंधी तहा कम्मणो जीवेण सह । जहा य मुतेहि नाणाविहेहि मज्जेहि, ओसहेहि य अमुत्तस्स जीवस्स वाओ होय हवंतो लोए दीसर, तहेव अमुत्तस्स जीवस्स मुत्तेण कम्मुणा उवघाओ अणुग्गहो य मुणेयो । अह य वेयपरसु वि न कत्थइ कम्मुणो निसेहो, तेण कम्मं अस्थि त्ति सिद्धं । एवं पहुवयणेण संसयम्मि छिन्नम्म समाणे तुट्टो अग्गिभूई वि पंचसयसिस्स सहि पत्र ||०१०७॥
छाया - ततः खलु अग्निभूतिर्ब्राह्मणः सर्वविद्यापारगः इन्द्रभूतिरिव चिन्तयति=सत्यं स महान् ऐन्द्रजालिको दृश्यते । अनेन मम भ्राता इन्द्रभूतिर्वश्चितः । अधुनाऽहं गच्छामि, असर्वज्ञमात्मानं सर्वज्ञं मन्यमानं तं धूर्त पराजित्य मायया वञ्चितं मम भ्रातरं प्रतिनिवर्त्तयामीति विचार्य पञ्चशतशिष्यैः परिवृतः सगर्व प्रभुसमीपे प्राप्तः । तं भगवान् नामसंशयनिर्देशपूर्व संबोध्यैवमवादीत् - भो अग्निभूते ! तब मनसि कर्मविषये संशयो वर्त्तते, यत् - कर्मास्ति वा नास्ति ? पुरुष एवेद 'U' सर्वे यद्भूतं यच्च भाव्यं" इत्यादि वेदवचनात् सर्वमात्मैव न
मूल का अर्थ - 'तर णं' इत्यादि । तत्पश्चात् समस्त विद्याओं में पारंगत अग्निभूति ब्राह्मणने इन्द्रभूति के समान विचार किया - सचमुच, वह तो बड़ा भारी इन्द्रजालियाँ दीखता है ! उसने मेरे भाई इन्द्रभूति को भी अपनी जाल में फसा लिया ! अब मैं जाता हूँ और असर्वज्ञ किन्तु अपने आपको सर्वज्ञ माननेवाले उस धूर्त को पराजित करके छल करके-छले हुए अपने भाई को वापिस लाता हूँ। इस प्रकार विचार कर वह अपने पांचसौ शिष्यों के साथ, गर्व सहित प्रभु के समीप पहुँचा । भगवान् ने उनके नाम और संशय का उल्लेख करके संबोधन करते हुए कहा - हे अग्निभूते । तुम्हारे मन में कर्म के विषय में संशय है कि कर्म है या नहीं है ? ' पुरुष एवेद 'U' सर्व यद्भूतं यच्च भाव्यम्' इति । अर्थात् 'यह सब पुरुष ही है भूलना अर्थ - ' तर णं' इत्यादि समस्त विद्याओमां पारंगत सेवा अग्निभूति ब्राह्मणे, इन्द्रभूतिना नेपाल વિચાર કર્યાં. કે, ખરે ખર ! આ પુરુષ ઇન્દ્રજાલીયેાજ દેખાય છે ! તેણે તેા, મારા ભાઈ ઇન્દ્રભૂતિ જેવાને પણ, પેાતાના ફ્રાંસલામાં જોડી દીધા. હવે હું ત્યાં જાઉં ! અને પેતાને સર્વજ્ઞ માનતા એવા ઠગને પરાજીત કરી, મારા જ્યેષ્ઠ ભાઇને મુક્ત કરી, સાથે લેતે આવું! આ પ્રકારે નિર્ણય કરી પેાતાના પાંચસેા શિષ્યાના પરિવાર સાથે ગવ સહિત પ્રભુ સમીપે પહાચ્યા. ભગવાને તેનુ નામ અને સંશયના ઉલ્લેખ-કરી, તેને સાધ્યા, તે કહેવા લાગ્યા કે,-હે અગ્નિભૂતિ! તારા મનમાં કર્માંસંબંધી સંશય છે કે નહિ? કમ હશે કે કેમ તેવી શંકા તું સેવી રહ્યો છે કે નહિ ?
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
Prime
For yer on
कल्प
मञ्जरी टीका
अग्निभूतेः कर्मविषयक संशय निवारणम् ।
॥सू० १०७॥
॥३७९॥
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
न
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३८०||
कल्पमञ्जरी
टीका
कर्म । यदि कर्म भवेत् प्रत्यक्षादिममाणेन तद् लब्धं स्यात् , तन्नास्ति । यदि कर्म मन्यते, तदा तेन मूर्तेन कर्मणा सह अमृतस्य जीवस्य कथं सम्बन्धो भवेत् ? अमूर्तस्य जीवस्य मूर्त्तात् कर्मणः उपघातानुग्रहो कथं भवितुं शक्नुयाताम् ? यथा-आकाशः खड्गादिना न छिद्यते, चन्दनेन नोपलिप्यते इति । तन्मिथ्या, अतिशयज्ञानिनः कर्म प्रत्यक्षत्वेन पश्यन्ति, छद्मस्थास्तु जीवानां वैचित्र्यं दृष्ट्वाऽनुमानेन तद जानन्ति । कर्मणो विचित्रतयैव प्राणिनां सुखदुःखादिभावाः संपद्यन्ते यतः कश्चिज्जीवो राजा भवति, कश्चिद् अश्वो गजो वा तस्य जो है, हो चुका है और जो होनेवाला है।' इस वेद-वचन से सब कुछ आत्मा ही है, कर्म नहीं। यदि कर्म होता तो प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों से उसकी उपलब्धि होती। परन्तु उपलब्धि नहीं होती, अतः कर्म नहीं है। यदि कर्म माना जाय तो मूर्त कर्म के साथ अमूर्त जीव का संबंध कैसे हो ? मूर्त कर्म से अमृत जीव का उपघात और अनुग्रह कैसे हो सकता हैं ? जैसे आकाश खड्ग आदि से नहीं काटा जा सकता, और चन्दन आदि से लिप्त नहीं किया जा सकता। किन्तु इस प्रकार सोचना मिथ्या है। अतिशय ज्ञानी प्रत्यक्ष प्रमाण से कर्मों को देखते हैं और अल्पज्ञ जीवों की विचित्रता को देखकर अनुमान से कम को जानते हैं। कर्म की विचित्रता से ही प्राणियों में सुख-दुःख कि अवस्था उत्पन्न होती हैं। कोई जीव राजा __पुरुष एवेद 'U' सर्व यद् भूतं यच्च भाव्यम्" यात्-मा रातमा २ पुरुष छ । पुरुष छ, २ गया છે, અને ભાવીકાળે થવાના છે તે બધા પુરુષ જ છે ! આ વેદ વચનથી, તને એવું જ્ઞાન પ્રાદુર્ભત થયું છે કે, આ જગત આત્મામય છે. કર્મ જેવું કાંઈ છે જ નહિ.” જે કર્મનું વિદ્યમાનપણું હોત તો, પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણે દ્વારા જણાયા વિના રહેત નહિ પણ તેની ઉપલબ્ધિ થતી નથી, માટે કમ જેવું કાંઈ છે જ નહિ. જે કદાચ “કમ” માનવામાં આવે તે, અમૂર્ત જીવની સાથે મૂતને તે સંબંધ કેવી રીતે હેઈ શકે ? ” “ મૂર્ત કર્મ દ્વારા, અમૂર્ત આત્માને ઉપઘાત કે અનુગ્રહ કેવી રીતે જણાય? જેમ આકાશ અમૂર્ત છે, તેને મૂત એવા ખગ્ન આદિથી કાપી શકાય નહિ જેમ ચંદન મૂર્ત છે તે તે, અમૂર્ત એવા આકાશને લેપતુ નથી; તેમ આત્મા અમૂર્ત છે, અને કમ મૂર્ત છે, તે મૂત પદાર્થ, અમૂત સાથે કેવી રીતે એક રૂપ થઈ શકે? શું આવા પ્રકારના તારા મંતવ્યો વતે છે તે બરાબર છે ને ? વેદના સૂત્રને તું ઉપર પ્રમાણે અર્થ કરે છે તે પણ બરાબર છે ને?”
जितिभा प्रत्युत्तर माध्यो भने ५२ प्रमाणे तेना अनियता नी मुखात ४री. ભગવાને વળતો જવાબ આપી કહ્યું કે, “ આવા તારા અભિપ્રાયો મેટા છે. અતિશય જ્ઞાની પુરુષો, પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ વડે કમેન દેખે છે; અને અ૯પજ્ઞાની ઓની વિચિત્રતા જોઈ અનુમાનપણે કમને જાણે છે. કર્મની વિચિત્રતાને લીધે પ્રાણીઓમાં સુખદુઃખના ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, કઈ જીવ જે રાજી થાય તે, કઈ હાથી કે ઘડો થઈ તે રાજાનું
अग्निभूतेः कमविषयक
संशय निवारणम् । ॥०१०७॥
॥३८०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥३८१।
मञ्जरी टीका
वाहनं भवति, कश्चित् पदातिः, कश्चिच्छत्रधारको भवति । एवं कश्चित् क्षुत्क्षामो भवति योऽहोरात्रमटन्नपि भिक्षां न लभते । युगपद् व्यवहरमाणानां पोतवणिजां मध्ये एकस्तरति, एकः समुद्रे बुडति । एतादृशां कार्याणां कारणं कमैव, नो खलु कारणेन विना किमपि कार्य संपद्यते । अथ च यथा मूर्तस्य घटस्यामृतेन आकाशेन सह सम्बन्धस्तथा कर्मणो जीवेन सह । यथा च मूर्तेर्नानाविधैर्मधैः, औषधैश्चामृतस्य जीवस्योपघातोऽनुग्रहश्च भवन् लोके दृश्यते तथैव अमूर्तस्य जीवस्य मूतेन कमणा उपघातोऽनुग्रहश्च ज्ञातव्यः। अथ च वेदपदेष्वपि न कुत्रापि कर्मणो निषेधस्तेन कर्मास्तीतिसिद्धम् । एवं प्रभुवचनेन संशये छिन्ने सति हृष्टतुष्टोऽग्निभूतिरपि पश्चशतशिष्यसहितः प्रत्रजितः ॥सू०१०७॥ होता है, कोई हाथी अथवा कोइ घोडा होकर उसका वाहन बनता है। कोई पैदल चलता है, कोई छत्र धारण करता है। इसी प्रकार कोई भूख से दुर्बल होता है, और दिन-रात भटकता हुआ भी भीख नहीं पाता ! एक साथ व्यापार करनेवाले नौका-वणिकों में से एक पार पहुँच जाता है, और एक समुद्र में डूब जाता है। इन सब कार्यों का कारण कर्म ही है, क्यों कि कारण के विना कोई भी कार्य उत्पन्न नहीं होता। और, जैसे मृत घटका अमूर्त आकाश के साथ संबंध होता है, उसी प्रकार कर्म का जीव के साथ। जैसे नाना प्रकार के मृत मद्यो से और मूर्त औषधों से जीव का उपघात और अनुग्रह होता हुआ लोक में देखा जाता है, उसी प्रकार अमर्त जीव का मर्त कर्म के द्वारा उपघात और अनुग्रह जानना चाहिए। इसके अतिरिक्त वेद-पदों में भी कहीं भी कर्म का निषेध नहीं किया गया है, अतः कर्म है, यह सिद्ध हुआ। इस प्रकार प्रभु के कथन से संशय दूर हो जाने पर हर्षित और संतुष्ट हुए अग्निभूति भी अपने पाँचसो शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये ।।०१०७|| વાહન બને છે. કમની વિચિત્રતા ને લીધે કોઈ પગે ચાલે છે, તે કોઈ માથે છત્ર ધારણ કરાવે છે કમના લીધે, કોઈ ભુખ્યા દુર્બલ માનવ રોટી માટે દિન રાત ભટકે છે છતાં તેને પેટ પૂરતું મળતું નથી !'
એકી સાથે અને એક જ સમયે વ્યાપાર કરવાવાળા વેપારીઓમાં એક પાર પામે છે, ત્યારે બીજે ડૂબી જાય છે. આ તમામનું મૂળભૂત કારણ કર્મોઢય છે. કોઈ પણ કાર્યની પછવાડે કારણ તે હોવું જોઈએ, કારણ વિના કાર્ય બનતું નથી. જેમ મૂત ઘડાને સંબંધ અમૂર્ત આકાશ સાથે થાય છે તેમ કમને સબંધ આત્મા સાથે જણાય છે. જેમ મત સ્વરૂપી મધ અને મૂર્ત સ્વરૂપી ઔષધિઓ વડે જીવને ઉપઘાત અને અનુગ્રહ થાય છે, તેમજ જણાય છે, તેમ અમૃત જેને પણ ભૂત કેમેદ્વારા ઉપઘાત અનુગ્રહ થાય છે. વેદવાકયે અને વેદવાણીમાં કયાંય પણ કમને નિષેધ કરવામાં આવ્યું નથી, માટે કર્મ છે તે સિદ્ધ વસ્તુ છે. આ પ્રમાણે પ્રભુના કથનથી સંશય દૂર થતાં તે હર્ષિત થયે. સંતુષ્ટ થઈ તેણે પણ પિતાના પાંચસે શિવેના સમુદાય સાથે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. (સૂ૦૧૦૭)
मा अग्निभूतेः
कर्मविषयक संशय निवारण
दीक्षाग्रहणं
च। ॥सू०१०७॥
॥३८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
कल्प मञ्जरी टीका
॥३८२॥
टीका-"तए णं अग्गिभूई माहणे" इत्यादि। तताइन्द्रभूतेर्दीक्षाग्रहणानन्तरं खलु अग्निभूतिर्बाह्मणः सर्व विद्यापारगः समस्त विद्यापारङ्गतः, इन्द्रभूतिरिव चिन्तयति-सत्यम्=यथार्थम् सः महावीरो महान् ऐन्द्रजालिका मायावी दृश्यते। अनेन मम भ्राता इन्द्रभूतिः वञ्चितः छलितः, अधुना अहम् गच्छामि, गत्वा च असर्वज्ञ सन्तमपि आत्मानं स्वं सर्वशं मन्यमानं तं धूर्त पराजित्य परास्तीकृत्य मायया वश्चितं मम भ्रातरं प्रतिनिवर्तयामि% आनयामि इति विचार्य पञ्चशतशिष्यैः परिवृतः सगर्व यथास्यात्तथा प्रभुसमीपे श्रीमहावीरपाचे प्राप्तः तः तम्= अग्निभूति भगवान्-श्रीमहावीर प्रभु, नामसंशयनिर्देशपूर्वतदीयनाम तहृदयस्थितसंशयमूचनपुरस्सरं सम्बोध्य एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्-उक्तवान् , तथा हि-'भो अग्निभूते । तब मनसि कर्मविषये संशयो वर्तते' यत् कर्म अस्ति वा-अथवा नास्ति ? यतो वेदवचनमिदमस्ति-"पुरुष एवेद °U° सर्व यद्भूतं यच्च भाव्यम्"
टीका का अर्थ-इन्द्रभूति की दीक्षा के पश्चात् सब विद्याओं में निपुण अग्निभूति ब्राह्मण ने इन्द्रभूति के समान विचार किया-सच है, यह महावीर महाइन्द्रजालिया दिखाई देता है। उसने मेरे भाई इन्द्रभूति को भी छल लिया। अब मैं जाता हूँ और असर्वज्ञ होने पर भी अपने को सर्वज्ञ समझनेवाले उस मायावी को परास्त करके माया से ठगे हुए अपने बन्धु इन्द्रभूति को वापिस लाता हूँ ! इस प्रकार विचार कर वह अग्निभूति अपने पाँचसौ शिष्यों के साथ, अभिमान सहित, भगवान् के समीप गये। भगवान् ने अग्नि- भूति का नाम लेकर तथा उनके हृदय में स्थित सन्देह को मुचित करते हुए, संवोधन किया और इस प्रकार कहा-'हे अग्निभूति ! तुम्हारे मन में कर्म के विषय में सन्देह रहता है कि कर्म है अथवा नहीं है ?' वेद का वचन है कि-"पुरुष एवेद "U° सर्व यद् भृतं यच्च भाव्यम्"। इस वाक्य का आशय यह है कि यह जो वर्तमान है,
ટીકાનો અર્થ–ઇન્દ્રભૂતિની દીક્ષા પછી સઘળી વિદ્યાઓમાં નિપુણ અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણે ઈન્દ્રભૂતિના જે વિચાર કર્યો કે વાત જરૂર સાચી છે કે તે મહાવીર એક મહાન ઇન્દ્રજાળી લાગે છે. તેણે મારા ભાઈ ઈન્દ્રભૂતિને પણ ઠગી લીધા. હવે હું જાઉં છું અને અસર્વજ્ઞ હોવા છતાં પણ પિતાને સર્વજ્ઞ સમજનાર માયાવીને પરાસ્ત કરીને માયાથી ઠગાએલા મારા ભાઈને પાછા લાવીને જ જંપીશ આ પ્રમાણે નિર્ણય કરીને તે અગ્નિભૂતિ પિતાના પાંચસો શિષ્યોની સાથે અભિમાનપૂર્વક ભગવાનની પાસે ગયા.
ભગવાને અગ્નિભૂતિને તેના નામથી સંબોધન કરીને તથા તેમના હૃદયમાં રહેલા સંદેહને જાહેર કર્યો. ભગવાને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે અગ્નિભૂતિ ! તમારા મનમાં કમને વિષયમાં સંદેહ રહે છે કે કેમ છે કે નથી ? વેદનું વચન
"पुरुष ए वेद U" सर्व यद्भूतं यच्च भाव्यम्" मा पायने। आशय से छे 3 24 त भान छ, के भूत
अग्निभूतेः कर्मविषयक संशय निवारण
वर्णनम्। ॥सू०१०७॥
॥३८२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥३८३॥
कल्पमञ्जरी
टीका
अत्र-'इद' शब्दोत्तरमनुस्वार एव सकारे परे •° कारत्वमापन्नः, तेन यदिद-वर्तमान, यत् भूतम् अतीतम् यत् भाव्य भविष्यत् तत् सर्व वस्तु पुरुष एव, एवकारोऽत्र कर्मादिवस्तुनिषेधार्थः, तेन पुरुषातिरिक्त किश्चिदपि वस्तु नास्तीत्यर्थः। इत्यादि वेदवचनात् सर्वमात्मैव भूत भवद्भविष्यत् सर्व वस्तु आत्मैव न तु आत्मातिरिक्तं किश्चिदपि वस्तु विद्यते, ततश्च कर्मापि न विद्यते इति । यदि-चेत् कर्म भवेत् , तदा तत् कर्मपत्यक्षादिप्रमाणेन लभ्यं स्यात् , तन्नास्ति-प्रत्यक्षादिप्रमाणेन तदुपलब्धिर्न भवति । यदि कथंचित् मन्यते, तदा तेन मतेन कर्मणा सह अमूर्तस्य जीवस्य कथं-केन प्रकारेण सम्बन्धो भवेत् ? मूर्तामूर्तयोः परस्परं सम्बन्धासम्भवात् । तथाअमृतस्य जीवस्य मूर्तात् कर्मण उपघातानुग्रहौ-तत्रोपघातः-नरकनिगोदादिगतिप्रवर्तनेन पीडनम्-अनुग्रहं-स्वर्गादिगतिप्रवर्तमेन सौख्योपभोगश्चेत्येतौ कथं-केन प्रकारेण भवितुं शक्नुयाताम् ? मूर्तामूर्तयोरुपघात्योपघातकाजो भूत है और जो भावी है, वह सभी वस्तु पुरुष (आत्मा) ही है। यहाँ 'पुरुष' शब्द के पश्चात् प्रयुक्त हुआ 'एव' (ही) कर्म आदि वस्तुओं का निषेध करने के लिये है, तो अभिप्राय यह निकला कि पुरुष के अतिरिक्त कोई भी वस्तु नहीं है । इत्यादि वेद -वचन के अनुसार जो हुआ, जो है और जो होगा, वह सब वस्तु आत्मा ही है। आत्मा से भिन्न अन्य कोई पदार्थ नहीं है, अत एव कर्म का भी अस्तित्व नहीं है। कर्म होता तो प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों से उसकी प्रतीति होती, किन्तु प्रत्यक्ष आदि किसी भी प्रमाण से कर्म की प्रतीति नहीं होती।
फिर भी कदाचित् कर्म का अस्तित्व मान लिया जाय तो मूर्त कर्म के साथ अमृत जीव का संबंध किस प्रकार हो सकता है ? मूर्त और अमूर्त का आपस में संबंध संभव नहीं है। इसके अतिरिक्त अम्र आत्मा का मृत कर्म से उपघात-नरक-निगोद आदि गतियों में ले जाकर पीडा पहुँचाना-और अनुग्रह। स्वर्ग आदि गति में पहूँचा कर सुख का उपभोग कराना-कैसे हो सकता है ? यह संभव नहीं कि मूर्त और छ भनेर मावी छ, ते अधी वस्तु पुरुष (मामा) छे. "पुरुष" शहनी पा७॥ १५ये 'एव' (ही) म આદિ વસ્તુઓનો નિષેધ કરવાને માટે છે. તેથી તાત્પર્ય એ નીકળ્યું કે પુરુષના સિવાય કઈ પણ વસ્તુ નથી. ઇત્યાદિ વેદવચન પ્રમાણે જે થયું, જે છે અને જે થશે, બધી વસ્તુ આત્મા જ છે. આત્માથી ભિન્ન બીજો કોઈ પદાર્થ નથી. તેથી કમનું પણું અસ્તિત્વ નથી. કર્મ હોત તે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેથી તેની પ્રતીતિ થાત, પણ પ્રત્યક્ષ આદિ કોઈ પણ પ્રમાણુથી કમની પ્રતીતિ થતી નથી. છતાં પણ કદાચ કમનું અસ્તિત્વ માની લેવામાં આવે તે મૂત કમની સાથે અમૂત જીવને સંબંધ કેવી રીતે હોઈ શકે ? મૂર્ત અને અમૂર્તને અન્યોન્ય સંબંધ સંભવી શકે નહી. તદુપરાંત અમૂત અમાને મૂત ઉપઘાત-નરક-નિગોદ આદિ ગતિઓમાં લઈ જઈને પીડા પહોંચાડવી અને અનુગ્રહ -સ્વગ આદિ ગતિમાં પહોંચાડીને સુખને ઉપભેગ કરાવે તે કેવી રીતે હોઈ શકે? એ સંભવિત નથી કે મૂત અને
अग्निभूते कर्मविषयक
संशय निवारणम् । मू०१०७॥
॥३८३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥ ३८४॥
漢興賞
नुग्राह्यानुग्राहकत्वासम्भवात् तत्र दृष्टान्तमुपन्यस्यति - 'यथे' - स्यादि - यथा - आकाशः खड्गादिना न छिद्यते, तथा - चन्दननेन= धृष्टचन्दन द्रव द्रव्येन नोपलिप्यते इति । एवम् अग्निभूतिमनोगतं संशयमुपपाद्य तन्निराकर्तुमाह'तमिच्छा' इत्यादि । हे अग्निभूते ! तत्तत्र मतं मिथ्या, यस्माद्धेतोः अतिशय-ज्ञानिनः सर्वज्ञाः प्रत्यक्षत्वेन - साक्षात्कारेण कर्म पश्यन्ति, घटपटादिवत् करामलकवद्वा । छद्मस्थास्तु जीवानां वैचित्र्यं = गतिवैलक्षण्य दृष्ट्वा अनुमानेन तद= कुर्म जानन्ति । तथाहि अनुमानप्रयोगः - जीवाः कर्मवन्तो गतिवैचित्र्यादिति । तथा कर्मणोविचित्रतयैव = वैलक्षण्येनैव तादृशकर्मवतां प्राणीनां जीवानां सुखदुःखादिभावाः विचित्राः सम्पद्यन्ते । यतः यस्मात् कारणात कोऽपि जीवः राजा भवति, कश्चित् - कोऽपि जीवः अश्वः कोऽपि गजो वा भूत्वा तस्य - राज्ञः वाहनं अमूर्त में से एक उपाय हो और दूसरा उसका उपघातक हो, तथा एक अनुग्राह्य हो और दूसरा अनुग्राहक हो । इस विषय में दृष्टान्त देते हैं। यथा-आकाश तलवार, आदि के द्वारा काटा नहीं जा सकता और चन्दनादि के लेप से लेपा नहीं जा सकता।
इस प्रकार अग्निभूति के मनोगत संशय का समर्थन करके उसका निराकरण करने के लिये कहते हैंहे अग्निभूति, तुम्हारा यह मत मिथ्या है। क्यों कि सर्वज्ञ कर्म को प्रत्यक्ष से देखते हैं, जैसे घट पट आदि को अथवा हथेली पर रक्खे आंवले को देखते हैं । अल्पज्ञ पुरुष जीवों की गति आदि की विलक्षणता hta कर अनुमान प्रमाण से कर्म को जानते हैं। अनुमान का प्रयोग इस प्रकार है- जीव कर्म से युक्त हैं, क्यो कि उनकी गति में विचित्रता देखी जाती है। तथा कर्म की विचित्रता - भिन्नता के कारण ही, विचित्र कर्मवाले प्राणियों के सुख-दुःख आदि विचित्र भाव उत्पन्न होते हैं, क्यों कि कोई जीव राजा होता है, कोई घोड़ा होता है और कोई हाथी होता है । घोडा या हाथी होकर राजा का वाहन बनता है। कोई जीव उस અમૂર્તીમાંથી એક ઉપઘાત્ય હાય અને બીજી તેનું ઉપઘાતક હાય તથા એક અનુગ્રાહ્ય હોય અને બીજી' અનુગ્રાહક હોય. આ વિષે દૃષ્ટાંત આપે છે કે,-જેમ આકાશ તલવાર આદિ દ્વારા કાપી શકાતું નથી તેમજ શ્રીખંડ ચંદનાદિના લેપથી લેપી શકાતું નથી. આ પ્રમાણે અગ્નિભૂતિના મનેાગત સંશયનું સમર્થન કરીને તેનું નિરાકરણ કરવાને માટે કહે છે–” હે અગ્નિભૂતિ, તમારા આ મત મિથ્યા છે. કારણ કે સર્વજ્ઞ, કર્મીને પ્રત્યક્ષથી જુએ છે, જેમ ઘટ પટ આદિને અથવા હથેલીમાં રાખેલ આમળાને જુએ છે. અપન્ન પુરુષ જીવાની ગતિ આદિની વિલક્ષણતાને જોઈને અનુમાન પ્રમાણથી કને જાણે છે. અનુમાનના પ્રયાગ આ પ્રમાણે છે-જીવ કર્યાંથી યુક્ત છે, કારણ કે તેમની ગતિમાં વિચિત્રતા દેખાય છે. તથા કર્માંની વિચિત્રતા-ભિન્નતાને કારણે જ, વિચિત્રકવાળા પ્રાણીઓનાં સુખ-દુ:ખ આદિ વિચિત્ર ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. કારણ કે કોઈ જીવ રાજા થાય છે, કાઈ ઘેાડા થાય છે, અને કાઇ હાથી થાય છે. ઘેાડા કે હાથી થઈને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
寳寳寳寳寳
海鮮
कल्प
मञ्जरी
टीका
अग्निभूतेः
कर्मविषयक
संशय
निवारणम् । ॥सू०१०७॥
॥३८४॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ||३८५||
澳澳
int Day Someon
漢
भवति, कश्चित् - जीव तस्यैव राज्ञः पदातिर्भवति, कश्चित् जीवः छत्रधारको भवति एवम् इत्थं कश्चित् जीवः क्षुत्क्षामः = धापीडितो भवति यः क्षामः कर्मवैचित्र्यात् अहोरात्रम् अटन्नपि = भ्रमन्नपि भिक्षां न लभते, तथा-'जमगसमगं' युगपत् - एककाले व्यवहरमाणानां पोतवणिजां मध्ये एकस्तरति = समुद्रपारं गच्छति, एक:= अपरः समुद्रे बुडति - निमज्जति, एतादृशाम् विचित्राणां कार्याणां कारणं कर्मैव न तु कर्मातिरिक्तं किमपि लक्ष्यते । ननु पूर्वोक्तानां कार्याणां स्वाभाविकत्थमिति तत्कारणतया कर्मस्वीकरणं व्यर्थमितिचेत्तत्राह —
स स्वभावः किं वस्तु, अवस्तु वा ? यदि अवस्तु तदा तस्मात्कार्योत्पत्तिर्न कदापि भवितुमर्हति । यदि वस्तु सि किं वा । अमूर्तस्तदात्वन्मतानुसारेण तस्मात् मूर्त्तकार्याणामुत्पत्तिर्भवतुं नार्हति । यदि मूर्तस्तदा स कर्मैवेति मनसि निधायाह- 'नो खलु' इत्यादि ।
राजाका प्यादा होता है और कोई उसका छत्रधारक - उस पर छत्र तानने वाला होता है। इसी प्रकार कोइ जीव भूव से पीड़ित होता है, जो अपने कर्म की विचित्रता के कारण दिन और रात भीख के लिए भटकता फिरता है, फिर भी भीख नहीं पाता । तथा एक ही समय में व्यापार करनेवाले नौका - व्यापारियों में से एक सकुशल समुद्र पार हो जाता है और दूसरा समुद्र में ही डूब जाता है। इन सब विचित्र कार्यों का कारण कर्म ही है; कर्म के सिवाय और कुछ भी प्रतीत नहीं होता ।
शंका- पूर्वोक्त विचित्र कार्य स्वभाव से ही होते हैं अतएव कर्म को उनका कारण मानना व्यर्थ है । समाधान तुम स्वभाव को विचित्र कार्यों का कारण कहते हो तो बताओ कि स्वभाव क्या है ? वह कोई वस्तु है या अवस्तु ? अगर अवस्तु है तो उससे कार्यों की उत्पत्ति नहीं हो सकती । वस्तु है तो मृर्त રાજાનું વાહન બને છે. કોઈ જીવ તે રાજાના પાયદળ સૈનિક થાય છે અને કોઈ તેને છત્રધારક-તેના પર છત્ર ધારણ કરાવનાર થાય છે. એજ પ્રમાણે કોઈ જીવ ભૂખથી પીડાય છે, જે પેાતાના કર્મીની વિચિત્રતાને કારણે દિવસ અને રાત ભીખને માટે ભટકે છે તે પણ ભીખમાં કંઈ પામતા નથી તથા એક જ સમયે વ્યાપાર કરનાર વહાણમાં સફર કરતા વેપારીઆમાંથી એક સકુશળ સમુદ્રપાર કરે છે અને બીજો સમુદ્રમાં જ ડૂબી જાય છે. એ બધા વિચિત્ર કાર્યોનું કારણ ક જ છે, કર્માંના સિવાય બીજું કંઇ પણ લાગતુ નથી. શંકા-પૂર્વીત વિચિત્ર કા` સ્વભાવથી જ થાય છે તેથી સમાધાન-તમે સ્વભાવને વિચિત્ર કાર્યાનું કારણ કહેા છે તે અવસ્તુ ? જો અવસ્તુ હોય તેા તેનાથી કાર્યની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
કને તેનું કારણ માનવું તે બ્ય છે. બતાવા કે સ્વભાવ શું છે? તે કાઇ વસ્તુ છે કે નથી. જે વસ્તુ હાય તો મૂત' છે કે અમૂર્ત જો
20-22 Jnor Jorator
कल्प
मञ्जरी
टीका
अग्निभूते: कर्मविषयक
संशय
निवारणम् । ॥सू०१०७॥
||३८५||
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ||३८६॥
餐Ă膕 餐眞
NEXANEX
किमपि घटपटादि कार्य कारणेन विना कारणाभावे नो सम्पद्यते, अपितु कारणेनैव किमपि कार्य सम्पद्यते अतो जीवानां राजत्वादि विचित्रकार्याणां कारणतया कर्म स्वीकरणीयमेवेति पर्यवसितम् । इत्थं कर्मणः सत्तामुपपाद्य सम्प्रति मूर्त्तमूर्त्तयोः कर्मजीवयो सम्बन्धं युक्तवा साधयति - 'अह च' इत्यादि ।
अथ च यथा मूर्त्तस्य घटस्य अमूर्तेन आकाशेन सह सम्बन्धः, तथा तेन प्रकारेण मूर्तस्य कर्मणः अमूर्तेन जीवेन सह सम्बन्ध बोध्यः । तथा च-मूर्तैः नानाविधैः =अनेकप्रकारैः मद्यैर्जीवस्य उपघातः = वैरुप्यादि दोषजननेन हानिर्भवति । तदुक्तम् —
हैया अमूर्त ? अगर अमूर्त है तो तुम्हारे मतानुसार वह मूर्त कार्यों को उत्पन्न नहीं कर सकता । अगर मूर्त है तो फिर वह कर्म हो है । इसी बात को मन में लेकर कहते हैं- 'नो खलु' इत्यादि ।
घटपट आदि कोई भी कार्य कारण के विना उत्पन्न नहीं हो सकता। कारण से ही कोई कार्य उत्पन्न होता है। अतः जीवों के राजा होने आदि विचित्र कार्यों का कारण कर्म स्वीकार करना चाहिए | इस प्रकार कर्म की सत्ता सिद्ध कर के अब मूर्त कर्म और अमूर्त जीव का संबंध युक्ति से सिद्ध करते हैं - 'ग्रह य' इत्यादि । जैसे मूर्त घट का अमूर्त आकाश के साथ सम्बन्ध होता है, उसी प्रकार मूर्त कर्म का अमूर्त जीव के साथ संबंध समझ लेना चाहिए। अथवा-जैसे नाना प्रकार के मूर्त मधों के द्वारा जीव का उपवात (विरूपता आदि दोषों की उत्पत्ति होने से हानि होती है। कहा भी है
અમૂર્ત હોય તા તમારા મત પ્રમાણે તે મૂર્ત કાર્યને ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. જો મૂત હોય તેા પછી તે કર્માં જ 5. बात भनभां सधने हे छे "नो खलु" इत्यादि
ઘટપટ આદિ કાઈ પણ કાર્ય" કારણવિના ઉત્પન્ન થઇ શકતાં નથી. કારણુથી જ કાઇ કા ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જીવાનુ રાજા થયું આદિ વિચિત્ર કાર્યાનું કારણ ક`ને સ્વીકારવુ જોઇએ. આ પ્રમાણે કર્મની સત્તા સિદ્ધ કરીને वे भूर्तभूर्त कवनो संबंध युतिथी सिद्ध रे छे - " अहय" त्याहि
જેમ મૂર્ત ઘડાના અદ્ભૂત આકાશની સાથે સંબધ હાય છે, એજ પ્રમાણે મૂત કર્મના અમૂત જીવની સાથે સંબંધ સમજી લેવા જોઈએ. અથવા જેમ વિવિધ પ્રકારના મૃત મદ્યોના દ્વારા જીવના ઉપધાત. (વિરૂપતા આદિ દોષાની उत्पत्ति थवाथी हानी) थाय छेउ पशु छे
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
श्रीकल्पमञ्जरी टीका
अग्निभूतेः कर्मविषयक
संशयनिवारणम् ।
॥मू० १०७॥
||३८६||
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
वैरुप्यं व्याधिपिण्डः स्वजनपरिभवः कार्यकालातिपातो,
श्रीकल्प
सूत्र ॥३८७||
कल्पमञ्जरी
टीका
應際视网國國
विदेशो ज्ञाननाशः स्मृतिमतिहरणं विप्रयोगश्चसद्भिः ।
९ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ पारुष्यं नीचसेवा कुल-बल-तुलना धर्म-कामा-र्थहानिः,
कष्ट भोः ! पोडशैते निरुपचयकरा मद्यपानस्य दोषाः ॥१॥ इति । अपि च-श्रूयते च ऋषिर्मद्यात् प्राप्तज्योतिर्महातपाः ।
स्वर्गाङ्गनाभिराक्षिसो मूर्खवन्निधनं गतः ॥१॥ किंचेह बहुनोक्तेन प्रत्यक्षेणैव दृश्यते । दोषोऽस्य वर्तमानेऽपि तथा भण्डनलक्षणः ॥ २॥ इति । "बैरुप्यं व्याधिपिण्डः स्वजनपरिभवः कार्यकालातिपातो, विद्वेषो ज्ञाननाशः स्मृतिमतिहरणं विप्रयोगश्च सद्भिः। पारुष्यं नोचसेवा कुलबलतुलना धर्मकामार्थहानि
कष्टं भोः ! पोडशैते निरुपचयकरा मद्यपानस्य दोषाः" ॥१॥इति । ___अर्थात्-'मदिरापान से हानिकर यह सोलह दोष उत्पन्न होते हैं-विरूपता १, नाना प्रकार की व्याधिया २, स्वजनों के द्वारा तिरस्कार ३, कार्य-काल की बर्बादी ४, विद्वेष ५, ज्ञान का नाश ६, स्मरण-शक्ति और बुद्धि की हानि ७, सज्जनों से अलगाव ८, रूखापन ९, नीचों की सेवा १०, कुल ११, बल १२, तुलना १३, धर्म १४, काम १५, और अर्थ १६, की हानि"। और भी कहा है
वैरुप्यं व्याधिपिण्डः स्वजनपरिभवः कार्यकालातिपाता, विद्वेषो ज्ञाननाशः स्मृतिमतिहरणं विप्रयोगश्च सद्भिः। पारुष्यं नीचसेवा कुल-बल-तुलना धर्मकामार्थहानिः,
कष्ट भोः ! पोडशेते निरुपचयकरा मद्यपानस्य दोषाः ।। इति । એટલે કે મદિરા પીવાથી આ સોળ હાનિકારક દે ઉત્પન્ન થાય છે. (૧) વિરૂપતા (૨) વિવિધ પ્રકારની વ્યાધિઓ (૩) સ્વજને દ્વારા તિરસ્કાર (૪) કાય કાળની બરબાદી (૫) વિષ (૬) જ્ઞાનને નાશ (૭) મરણ
शक्षित भने मुद्धिनी पनि (८) सनाथा विभूटापा (6) PAY (१०) नीयaatी सेवा (११) , र (१२) , (१३) तुना (१४) , (१५) म सने (18) मनी हानी भी ५४ ४३a छ -
अग्निभूते कर्मविषयक
संशयमिवारणम् । समू०१०७॥
॥३८७॥
Pearl ani m cuisis EKAपानस्य दोपाः ॥ इति ।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३८८॥
BEEEE
波波淇淇淇演獎
एतद्विषये विशेषजिज्ञासुभिरस्मदाचार्यचरणकृताचारमणिमञ्जूषा व्याख्याविभूषिस्य दश वैकालिक सूत्रस्य पञ्चमेऽध्ययने द्वितीयोदेशस्य 'सुरं वा मेरगं वावि' इत्यादि षट् त्रिंशत्तमादि गाथानां व्याख्याऽवलोकनीयेति ।
_ तथा मूतैर्नानाविधै रोषधैरमूर्त्तस्य जीवस्य अनुग्रहः = रोगनाश बलपुष्ट्यादिजननेनोपकारो यथा भवति, तथैव अमूर्त्तस्य जीवस्य तेन प्रकारेणैव अमूर्त्तस्य जीवस्य मूर्त्तेन कर्मणा उपघातोऽनुग्रहश्व ज्ञातव्य इति । एवं दृष्टान्तो पन्यासपूर्वकं कर्मास्तित्वमुपदर्याग्निभूतेः परममान्यप्रमाणप्रदर्शनाय प्राह- 'अह य' इत्यादि ।
"श्रूयते ऋषिद्यात् प्राप्तज्योतिर्महातपाः । स्वर्गाङ्गनाभिराक्षिप्तो मूर्खवन्निधनं गतः ॥ १ ॥ किं चेह बहुनोक्तेन, प्रत्यक्षेणैव दृश्यते । दोषोऽस्य वर्त्तमानेऽपि तथा भण्डनलक्षणः ॥ २॥ इति ।
अर्थात्-सुना जाता है कि ज्ञान ज्योतिमाप्त और महातपस्वी ऋषि भी मदिरा पान के कारण अप्सराभों से अभिभूत होकर मूर्ख मनुष्य की तरह मौत के ग्रास बने || १ || इस विषय में अधिक कहने से क्या लाभ ? मद्यपान की बुराई तो वर्तमान में भी प्रत्यक्ष देखी जाती है। शरात्री सर्वत्र भांड़ा जाता है | २|| इस विषय में विशेष जिज्ञासुओं को मेरे गुरू पूज्य आचार्य श्री घासीलालजी महाराज की बनाई हुई आचारमणिमंजूपा नामक टोकावाले दशवैकालिक सूत्र के पाँचवें अध्ययन के दूसरे उदेशक की 'सुरं वा मेरगं वावि' इत्यादि छत्तीसवीं आदि गाथाओं की व्याख्या देख लेनी चाहिए ।
श्रूयते च ऋपद्यात् प्राप्तज्योतिर्महातपाः । स्वर्गाङ्गनाभिराक्षिमो मूर्खव निधनं गतः ॥ १ ॥ किं वेह बहुनोक्तेन प्रत्यक्षेनैव दृश्यते ।
दोषोऽस्य वर्तमानेऽपि तथा भाण्डनलक्षणः ||२|| इति ।
એટલે કે—સાંભળવામાં આવે છે કે જ્ઞાન-યાતિ પ્રાપ્તઅને મહા તપસ્વી ઋષિ પણ મદીરા પાનને કારણે મમ્પ્સરાથી અભિભૂત થઈને મૂખ' મનુષ્યની જેમ મેાતના કાળીચા બન્યાછે. ।। ૧ ।
આ વિષે વધારે કહેવાથી શે લાભ ? મદિરાપાનની ખુરાઇ તેા વમાન કાળમાં પણ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. શાબી બધે નિદાય છે. (નાંધઃ-આ વિષયમાં વિશેષ જિજ્ઞાસા ધરાવનારે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી હ્રાસીલાલજી મહારાજે રચેલ
'मायारभणि भभूषा 'नामनी टीमवाण । शवैासि सूत्रा यांयमा अध्यनना मील उद्देशनी 'सुरंवा मेरगं वावि' इत्याि છત્રીસમી આદિ ગાથાઓની વ્યાખ્યા જોઈ લેવી જોઇએ.—પ્રકાશક) તથા જેમ વિવિધ પ્રકારની સૂ ઔષધિઓથી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
寳寳寳寳寳
कल्प
मञ्जरी
टीका
अग्निभूतेः कर्मविषयक
संशयनिवारणम् । ॥सू०१०७॥
॥३८८॥
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प मञ्जरी
वाउभूई विप्पो 'दुवाच
भावि तत्थ गमिय सयमणासयनिद्देस
॥३८९॥
टीका
___अथ च तव परममान्येषु वेदपदेवपि वेदेष्वापे कुत्रापि कस्मिंश्चिदपि स्थले कर्मणो निषेधो नास्ति । तेन वेदेषु कर्मणो निषेधाभावेन 'कर्म अस्ति इति सिद्धम् । एवम् उक्तरूपेण प्रभुवचनेन कर्मास्तित्व-विषयके संशये छिन्ने सति हृष्टतुष्टः अतिप्रसन्नः सन् अग्निभूतिरपि इन्द्रभूतिवत् पञ्चशतशिष्यसहितः प्रवजितः श्रीमहावीरहस्ताद् दीक्षितो जातः ।।सू०१०७॥
मूलम्-तए णं वाउभूई विप्पो 'दुवेवि भायरा पचइय' त्ति जाणिऊण चिंतेइ-सच्चमेसो सब्बण्णू दीसइ, जप्पभावेण ममं दोवि भायरा तयंतिए पवइया । अश्रो अहमवि तत्थ गमिय सयमणोगयं तज्जीव तच्छरीरविसयं संसयं अवाकरेमित्ति कटु सो वि पंचसयसिस्सपरिवुडो पहुसमीचे समणुपत्तो पहू तं नामसंसयनिद्देसपुव्वं वयइ-भो वाउभूई ! तुज्यमणंसि संदेहो चट्टइ-जं सरीरं तं चेव जीवो। नो अन्नो तन्वइरित्तो कोवि जीवो पच्चक्खाइपमाणेण तं उवलंभाभावा । जलबुब्बुओ विव सो सरीराओ उपज्जए सरीरे चेव विलिज्जइ । अओ नत्थि अन्नो कोवि पयस्थो जो परलोए गच्छेजा। "विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः" इच्चाइ वेयवयणंपि अत्तत्थे माणं । एत्थ वुच्चइ सव्वपाणिणं देसभी जीवो पच्चक्खो अस्थि चेव, जओ सोमइआ इगुणाणं पञ्चक्ख
तथा-जिस प्रकार नाना प्रकार की मृत औषधों से अमूर्त जीव का अनुग्रह होता है-रोग का नाश होता है, बल-पुष्टि आदि की उत्पत्ति होकर उपकार होता है, उसी प्रकार अमूर्त जीव का मृत कर्म से भी उपघात और अनुग्रह जान लेना चाहीए। इस प्रकार दृष्टान्तों से कर्म का अस्तित्व दिखला कर अग्निभूति के परममान्य प्रमाण को प्रदर्शित करने के लिये कहते हैं
___ इस के सिवाय तुम्हारे अतिशय मान्य वेदों में भी, किसी भी स्थान पर कर्म का निषेध नहीं है। वेदो में कर्म का निषेध न होने से भी कम है' यह सिद्ध होता है। इस प्रकार प्रभु केकथन से कर्म के अस्तित्व संबंधी संशय के दूर हो जाने पर हृष्ट-तुष्ट हुए अग्निभूति ने भी, इन्द्रभूति के समान, पाँच सौ शिष्यों सहित श्रीमहावीर प्रभु के हाथ से दीक्षा ग्रहण करली ॥०१०७॥ અમૂર્તા જીવનો અનુગ્રહ થાય છે–રોગનો નાશ થાય છે, બળ-પુષ્ટિ આદિની ઉત્પત્તિ થઈને ઉપકાર થાય છે, એજ પ્રમાણે અમૃત જીવને કમથી પણ ઉપધાત અનુગ્રહ જાણી લેવા જોઈએ. આ પ્રમાણે દૃષ્ટાંતથી કમનું અસ્તિત્વ બતાવીને અગ્નિભૂતિના પરમ માન્ય પ્રમાણને પ્રદર્શિત કરવાને માટે કહે છે–આ સિવાય અતિશય માન્ય વેદમાં પણ કેઈ પણ સ્થાને કમને નિષેધ નથી. વેદમાં કમને નિષેધ ન હોવાથી પણ “કમ છે” તે સિદ્ધ થાય છે.
આ પ્રમાણેના પ્રભુના કથનથી હર્ષ અને સંતોષ પામેલ અગ્નિભૂતિએ પણ, ઇન્દ્રભૂતિની જેમ, પાંચસો શિષ્યો સાથે શ્રી મહાવીર પ્રભુને હાથે દીક્ષા ગ્રહણુ કરી (સૂ૦ ૧૦૭)
अग्निभूतेः दीक्षाग्रहणम् । सू०१०७।।
॥३८९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥३९०॥
कल्पमञ्जरी
टीका
वायुभूते
त्तणेणं संविऊ अस्थि । सो जीवो देहिदिये हिंतो पुहं अस्थि । जओ जया इंदियाइं नस्संति तया सो तं तं इंदियत्थं सरइ, जहा-एसो सद्दो मए पुन्वं सुणिमओ, एयं वत्थुजायं मए पुच्वं दिटुं, एसो गंधो मए पुवं अग्याओ, एसो महुर तित्ताइरसो मए पुव्वं आसाइओ, एसो मिउकक्खडाइफासो मए पुव्वं पुट्टो आसी। एवं पयारो जो अणुहबोहवइ, सो जीवं विना कस्स होज्जा ? तुज्झ सत्थे वि वुत्तं
"सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येषब्रह्मचर्येण नित्यं ज्योतिर्मयो हि शुद्धोयं पश्यन्ति धीरा यतयः संयतात्मानः" इति । जइ सरीराओ अन्नो कोवि जीवो न हवेज ताहे "सत्येन तपसा ब्रह्मचर्येण एपलभ्यः" इइकहं संगच्छेज । अओ सिद्धं सरीराओं भिन्नो अन्नो जीवो अस्थित्ति । एवं पहुकयगुणेणं छिन्नसंसओ पडिबुद्धो वाउभूई वि पंचसयसिस्सेहि पब्बइओ ॥०१०८।।
छाया-ततः खलु वायुभूतिविपः 'द्वारपि भ्रातरौ प्रत्रजितौ' इति ज्ञात्वा चिन्तयति-सत्यम, एष सर्वज्ञो दृश्यते, यत्मभावेग मम द्वारपि भ्रातरौ तदन्ति के प्रबजितौ। अतोऽहमपि तत्र गत्वा स्वमनोगतं तज्जीवतच्छरीरविषयं संशयमपाकरोमीति कृत्वा सोऽपि पश्चशतशिष्यपरितः प्रभुसमीपे समनुप्राप्तः। प्रभुस्तं नामसंशयनिर्देशपूर्व वदति-भो ! वायुभूते ! तवमनसि संदेहो वर्त्तते-यत् शरीरं तदेव जीवः, नान्यस्तद्वयतिरिक्तः
मूल का अर्थ-तब वायुभूति ब्राह्मण ने 'मेरे दोनों भाई दीक्षित हो गये' यह जान कर विचार कियासचमुच हो वह सर्वज्ञ प्रतीत होते हैं, जिस सर्वज्ञता के प्रभाव से मेरे दोनों भाई उनके पास दीक्षित हुए हैं। अत एव मैं भी वहाँ जाकर अपने मनमें स्थित 'तज्जीव-तच्छरीर' अर्थात् वही जीव और वही शरीर हैंभिन्न नहीं, इस विषय के संशय का निवारण करूँ। इस तरह विचार कर वह भी अपने पाँच सौ शिष्यों के साथ प्रभु के पास पहूँचे। प्रभु ने उन के नाम का और संशय का उल्लेख कर के कहा-हे वायुभूति ! तुम्हारे
મૂળનો અર્થ-ત્યારબાદ વાયુભૂતિ બ્રાહ્મણે જાણ્યું કે, ભાઈએ દીક્ષિત થઈ ગયા છે. આ સાંભળી તેને પ્રતીતિ થઈ કે જરૂર “વદ્ધમાન સ્વામી’ સર્વજ્ઞ જણાય છે. તેની સર્વજ્ઞતા ને લીધે, મારા બંને ભાઈઓ, સંસારથી વિરક્ત थया, भाटे भा। संशय ५५ यiar व्य४४३ अनेथील निवतु ! भारी संशय वा छे 'तज्जीवतच्छरीर' अर्थात् छ त शरीर छ, भने शरी२ ते छे. मान लिन्ननथी पपछे, આવી શંકાનું સમાધાન “વધ માન’ પાસે જઈ કરી આવું ! આ પ્રમાણે વિચારગ્રસ્ત બની નિર્ણય કર્યો, અને પિતાના પાંચ શિષ્ય સમુદાય સાથે પ્રભુની સમીપે આવવા તે રવાના થયા. પ્રભુની સમીપ આવી, યથાસ્થિત સ્થાન પર બેઠા. ત્યાર પછી પ્રભુએ, તેમની ઉપર દૃષ્ટિ કરી, તેમના ખરા નામનું સંબોધન કરીને તેમના મનમાં “જીવ-અને શરીર
तज्जीवतच्छरीर
विषय
संशय निवारणम् । ॥सू०१०८॥
॥३९०||
તે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३९१॥
hts जीवः, प्रत्यक्षादि प्रमाणेन तदुपलम्भाभावात् । जलबुद्बुद इव स शरीराद् उत्पद्यते शरीर एव विलीयते । अतो नास्ति अन्यः कोऽपि पदार्थों यः परलोके गच्छेत् । विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः" इत्यादि वेदवचनमपि अत्रा मानम् । अत्रोच्यते सर्वप्राणिनां देशतो जीवः प्रत्यक्षोऽस्त्येव, स स्मृत्यादि गुणानां प्रत्यक्षत्वेन संविदस्ति स जीवो देहेन्द्रियेभ्यः पृथगस्ति । यतो तदा इन्द्रियाणि नश्यन्ति तदा स तं तमिन्द्रियार्थं स्मरति, यथा एष शब्दो मया पूर्वं श्रुत १, एतद् वस्तु जातं मया पूर्व दृष्टम् २, एष गन्धो मया पूर्वमात्रातः ३, एष मधुरतिक्तादि रसो मया पूर्वमास्वादितः ४, एष मृदुकर्कशादि स्पर्शो मया पूर्व स्पष्ट आसीत् । एवं प्रकारो योऽनुभवो मन में सन्देह है कि जो शरीर है वही जीव है। शरीर से भिन्न कोई जीव नहीं है, क्यों कि प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों से उसका उपलंभ नहीं होता । जल के बुलबुले के समान जीव शरीर से उत्पन्न होता है । और शरीर में हो विलीन हो जाता है । अत एव उससे भिन्न कोई पदार्थ नहीं जो परलोक में जाता हो । 'विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः' इत्यादि ( पूर्वोल्लिखित) वेद - वचन भी इस विषय में प्रमाण है । अर्थात् पाँचभूतों से यह आत्मा उत्पन्न होता है, और पाँच भूतो में ही मिल जाता है ।
इसका समाधान यह है- सभी प्राणियों को देश से जीव का प्रत्यक्ष होता ही है । वह जीव स्मृति आदि गुणों का साक्षात् ज्ञाता है। वह जीब शरीर तथा इन्द्रियों से भिन्न है; क्यों कि जीव, इन्द्रियों के नष्ट हो जाने पर भी इन्द्रियों द्वारा जाने हुए विषयों का स्मरण करता है । जैसे- वह शब्द मैंने पहले सुना था; वे वस्तुएँ मैंने पहले देखी थीं; वह गंध मैने पहले संघी थी; वह मधुर और तिक्त रस मैंने पहले चखा था, वह એકજ છે' એ ધેાળાઈ રહેલી શંકા, સભા સમક્ષ પ્રગટ કરી. “ તારા મનમાં સદેહ છે કે, જીવ અને શરીર જુદા નથી, પણ એકજ છે. કારણ કે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણુ વડે, તેની ઉપલબ્ધિ થઈ શકતી નથી જલના પરપોટા સમાન, જીવ શરીરમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને તેમાંજ વિલય થાય છે. શરીરથી કોઇ ભિન્ન પદાથ' છે જ નહિ, કે પરલેાકમાં तो होय ! 'विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः" इत्यादि या बेहवाइयो वडे, तु तारी मान्यता ने पुष्टि आये छे."
ઉપર દર્શાવેલી વાયુભૂતિની માન્યતાને નિર્મૂળ કરવા, ભગવાન સમાધાન આપે છે કે, સ` પ્રાણીએ જુદા જુદા ભાસે છે, તે તેનું પ્રમાણ છે. જીવમાં સ્મૃતિ વિગેરે ગુણા રહેલા છે, તે તેની બીજી પ્રત્યક્ષતા છે. ઇન્દ્રિયા અને શરીરની રચના ભિન્ન ભિન્ન જણાય છે, તે પણ તેના પૂરાવે છે. કારણ કે ઇન્દ્રિયાના નાશ થતાં પશુ, ઇન્દ્રિયા દ્વારા જણાયેલ વિષયોની સ્મૃતિ રહે છે. પહેલા સાંભળેલા શબ્દો, પહેલી દેખાએલ વસ્તુઓ, અગાઉ સૂંઘાએલ પદાર્થો,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
वायुभूतेः तज्जीवतच्छरीर विषय संशय निवारणम् ।
॥ मु०१०८ ||
॥३९१॥
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३९२॥
मञ्जरी
टाका
वायुभूतेः
भवति, सो जीवं विना कस्य भवेत् ! । तव शास्त्रेऽप्युक्तम्-सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष ब्रह्मचर्येण नित्यं ज्योतिर्मयो हि शुदो यं पश्यन्ति धीरा यतयः संयतात्मानः" इति । यदि शरीराद अन्यः कोऽपि जीवो न भवेत्तदा "सत्येन तपसा ब्रह्मचर्येण एपलभ्यः" इति कथं संगच्छेत ? अतः सिद्धं शरीराद भिन्नोऽन्यो जीवोऽस्तीति । एवं प्रभुवचनेन छिन्नसंशयः प्रतिबुद्धो वायुभूतिरपि पंचशतशिष्यैः प्रवजितः ॥सू०१०८॥
टीका-'तए णं वाउभूई विप्पो' इत्यादि । ततः खलु वायुभूतिर्विषः द्वावपि भ्रातरौ प्रबजितौ" इति ज्ञात्वा मनसि चिन्तयति-तथाहि-"सत्यम् , एषः श्रीमहावीरस्वामी सर्वज्ञो दृश्यते, यत्मभावेण मम द्वावपि कोमल या कठोर आदि स्पर्श मैंने पहेले छुआ था। इस प्रकार का जो स्मरण होता है, वह जीव के सिवाय किस को होगा! तुम्हारे शास्त्र में भी कहा है
'सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष ब्रह्मचर्येण नित्यं ज्योतिर्मयो हि शुद्धो यं
पश्यन्ति धीरा यतयः संयतात्मानः' इति । __ अर्थात्-'यह नित्य, ज्योति स्वरूप और निर्मल आत्मा, सत्य, तप और ब्रह्मचर्य के द्वारा उपलब्ध होता है, जिसे धीर तथा संयमवान् यति ही देखते हैं।' यदि जीव पृथक् न हो तो यह कथन कैसे संगत होगा? इस से सिद्ध है कि जीव शरीर से भिन्न और स्वतंत्र है। प्रभु के इस प्रकार के कथन से वायुभूति का संशय छिन्न हो गया। वह प्रतिबुद्ध हुआ और पांच सौ शिष्यों के साथ दीक्षित हुआ |मू०१०८॥
ढीका का अर्थ-'मेरे दोनों भाई महावीर स्वामी के समीप दीक्षित हो गये' ऐसा जान कर वायुभूति ब्राह्मण मन ही मन विचार करते है-सच है,-श्रीमहावीर स्वामी सर्वज्ञ मालूम होते हैं। यह उनकी सर्वज्ञता का ही ખટામિડા વિગેરે ચાખેલા રસો, કઠોર-સુંવાળા વિગેરે સ્પર્શાએલા સ્પર્શે, જ્યારે યાદ કરીએ છીએ ત્યારે સ્મરણમાં भाव. मा २०२४ सिवाय न थाय? तमा। सालमा ५५ झुछ-"सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष ब्रह्मचर्येण नित्यं ज्योतिर्मयो हि शुद्धो यं पश्यन्ति धीरा यतयः संयतात्मानः"तिमा नित्य यति २१३५ निभा આત્મા, સત્ય-તપ અને બ્રહ્મચર્ય દ્વારા ઉપલબ્ધ થાય છે, કે જે આત્માને ધીર-વીર સંયમવાન યતિ જોઈ શકે છે.” જે જીવ જુદો ન હોય તે, આ કથન કેવી રીતે સંગત ગણાય? આથી સિદ્ધ થાય છે કે, જીવ શરીરથી ભિન્ન અને સ્વતંત્ર છે. પ્રભુના આવા પ્રવચનથી વાયુભૂતિને સંશય દૂર થયે. ને પ્રતિબોધ પામી, પ્રભુ આગળ દીક્ષા લેવા તત્પર થયે ભગવાને પણ ગ્ય અવસર જાણી, તેમને પાંચસો શિષ્યની સાથે દીક્ષા આપી દીક્ષિત કર્યા. (સૂ૦ ૧૦૮).
વિશેષાર્થ–ઇન્દ્રભૂતિ અને અગ્નિભૂતિની પ્રતિષ્ઠા ધણી હતી, છતાં તેઓ પણ પ્રભાવિત થઈ સંસારથી વિરક્ત બન્યા. માટે આ પુરુષ કે સામાન્ય શક્તિને નથી, પણ અદ્ભૂત વિજ્ઞાનને ધારક હોવો જોઈએ. જેમ મારા બંને
तज्जीवतच्छरीर विषय
संशय निवारणम् दीक्षाग्रहणं
च। सू०१०८॥
॥३९२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥ ३९३॥
भ्रातरौ तदन्तिके प्रव्रजितौ । अतोऽहमपि तत्र गत्वा स्वमनोगतं तज्जीवतच्छरीर विषयं = जीव- शरीरैक्य विषयकं संशयम् अपाकरोमि, इति कृत्वा = इत्येतद्विचिन्त्य सोऽपि = वायुभूतिरपि पञ्चशतशिष्यपरिवृतः प्रभुसमीपे समनुप्राप्तः= समागतः । प्रभुः तं=वायुभूर्ति नामसंशयनिर्देशपूर्व = तन्नाम तन्मनोगतसंशयनिर्देशपुरस्सरं वदति - भो वायुभूते । तव मनसि संदेहो वर्तते यत् शरीरं तदेव जीवः । तद्व्यतिरिक्तः = शरीरभिन्नः अन्यः कोऽपि जीवो नास्ति, प्रत्यक्षादिप्रमाणेन तदुपलम्भाभावात् । जलबुद्बुद इव जलबुद्बुदवत् स जीवः शरीरात उत्पद्यते उत्पन्नः सन् शरीरे एव विलीयते = विलीनो भवति । अतो नास्ति अन्यः = शरीरातिरिक्तः कोऽपि पदार्थः = जीवपदार्थः, यः परलोके गच्छेत् ? । ‘विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः' इत्यादि - विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येव - विनश्यति - इति वेदवचनमपि अत्रार्थे= शरीर जीवैक्यविषये मानं=प्रमाणम् । अयं भावः - विज्ञानघनो = जीव एतेभ्यो प्रभाव है कि मेरे दोनों भाई उनके समीप दीक्षित हो गये हैं। अत एव मैं भी उनके पास जाकर अपने मन के ' वही जीव वही शरीर' अर्थात् जीव और शरीर विषयक एकता संबंधी संशय का समाधान प्राप्त करूँ । इस प्रकार विचार कर वायुभूति भी अपने पास शिष्यों को साथ लेकर भगवान् के समीप आये । भगवान् ने वायुभूति के नाम और संशय का उल्लेख करते हुए कहा - हे वायुभूति ! तुम्हारे मन में यह सन्देह पैठा हुआ है कि- 'जो शरीर है वही जीव है। शरीर से भिन्न जीव अलग नहीं है, क्यों कि प्रत्यक्ष यदि किसी भी प्रमाण से जीव की प्रतीति नहीं होती। जैसे जल का बुदबुद जल से ही उत्पन्न होता है और जल में लीन हो जाता है, जल से अलग उसका कोई स्वतंत्र अस्तित्व नहीं है, इसी प्रकार जीव भी शरीर से उत्पन्न होता है और शरीर में ही विलीन हो जाता हैं । अतः शरीर से भिन्न कोई जीव पदार्थ नहीं है जो मृत्यु के पश्चात् परलोक में जाय । 'विज्ञानघन ही इन पृथ्वी आदि भूतों से उत्पन्न होकर उन्ही में लीन हो जाता है' यह वेद-वाक्य भी जीव और शरीर की एकता के विषय में प्रमाण है ।
ભાઇઓની અને અમારા બધાની જે જે શકાએ અમને મુંઝવે છે, તે બધી શંકાએ અનુક્રમે નિર્મૂળ થતી જાય છે. જીવનું અસ્તિત્વ અને કર્મનું હાવાપણું, આ બન્ને શકા અમારા મનમાં વતતી હતી, તેનુ નિવારણુ આ વ્યક્તિએ સચાટ કથન દ્વારા કરી આપ્યા પછી, મને પણ ઘેાડી ઘેાડી શ્રદ્ધા તેના પર આવતી જાય છે. માટે હું પણ મારી શકા તેની આગળ પ્રદર્શિત કરી, તેના ખુલાસે મેળવું! આવુ' વિચારી તે પ્રભુ પાસે ગયા એટલે ‘શરીર અને જીવ' એકજ છે. તે જાતની તેમની શંકા, પ્રભુએ સ્વયં પ્રગટ કરી. આથી વાયુભૂતિને પોતાના મનની વાત એમણે કેવી રીતે જાણી તે જોઈ વિસ્મય થયા. ભગવાને, જીવાની સ્મૃતિ, જીજ્ઞાસા, ચિકીર્ષા, જીગમિષા, આશંસા વિગેરે ગુણાના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
有強質獎賞淇
TUESDAY
कल्प
मञ्जरी
टीका
वायुभूतेः
तज्जीबतच्छरीर विषय
संशय निवारणम् ।
|| सू० १०८ ||
॥ ३९३॥
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प सूत्रे
कल्प मञ्जरी
॥३९४
टीका
वायुभूतेः
भूतेभ्या-पृथिव्यादिभ्य उत्थाय-उत्पद्य पुनस्तान्येव भूतानि अनुविनश्यतितेषु भूतेष्वेव विलीनो भवतीति । अत्रोच्यते अस्मिन् विषये प्रतिविधीयते-सर्वप्राणिनां जीवो देशतः प्रत्यक्षोऽस्त्येव, यतः-स जीवः स्मृत्यादिगुणानां स्मृति-जिज्ञासा-चिकोर्षा-जिगमिषा-ऽऽशंसादिनां गुणानां प्रत्यक्षत्वेन संवित-ज्ञाता अस्ति । सः-जीवः देहेन्द्रियेभ्यः पृथक अस्ति, कुतः ? इत्याह--'यतः' इत्यादि-यतः इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि यदा नश्यन्ति-व्याधिशस्त्रादिभिर्विहन्यन्ते तदा-इन्द्रियोपघातावस्थायाम् स:-आत्मा तं तम् पूर्वमनुभूतं इन्द्रियार्थ-शब्दादिकं स्मरति । एतदेव विशद्यते--'जहे' त्यादिना, यथा एषः-शब्द: मया पूर्वप्राक् श्रुतः। तथा-एतत् इदं वनभवनवसनादि वस्तुजातं मया पूर्व दृष्टम् । तथा एपः गन्धः सुरभिर्दरभिर्वा मया पूर्वम् आघातः । तथा-एषः मधुरतिक्तादिरसः मया पूर्व आस्वादितः४। तथा-एषः मृदुकर्कशादि स्पर्शः मया पूर्व स्पृष्टः ५ आसीदिति सर्वत्र संयोजनीयम् , एवं प्रकारः अनुभवो यो भवति सोऽनुभवो जीवं विना कस्य भवेत् ? अपि तु जीवातिरिक्तस्य न कस्यापि, अनुभवस्य जीवकर्तृत्वादिति । पुनरप्याह-'तुझ सत्थेवि' इत्यादि । तव शास्त्रेऽपि उक्तमस्ति, यत्-'सत्येन
तुम्हारे इस सन्देह का समाधान इस प्रकार है-सब जीवों को अंशतः जीव प्रत्यक्ष होता ही है। क्यों कि जीव स्मृति आदि अर्थात-स्मृति, जिज्ञासा, चिकीर्षा, जिगमिषा, आशंसा आदि गुणों का प्रत्यक्ष रूप से ज्ञाता है। वह जीव देह से और इन्द्रियों से भिन्न हैं, क्यों कि जब व्याधि या शस्त्र आदि के आघात वगैरह किसी कारण से इन्द्रिया नष्ट हो जाती हैं, तब इन्द्रियों के उपपात की स्थिति में भी आत्मा पहले अनुभव किये गये शब्द आदि विषयों का स्मरण करता है। इसी कथन का स्पष्टीकरण करते हैं-जैसे 'वह शब्द मैंने पहले (श्रोत्र इन्द्रिय का उपघात होने से पूर्व) सुना था! वह वन भवन वसन (वस्त्र) आदि वस्तु-समूह मैंने पहले देखा था। वह मुगंध या दुर्गध मैं ने पहले संघी थी। वह मीठा का तिक्त रस मैंने पहले
आस्वादन किया था। वह कोमल या कठोर स्पर्श मैंने पहले छुआ था। इस प्रकार का जो स्मरण होता है, वह स्मरण जीच के सिवाय और किसे होगा? जीव के सिवाय और किसी को नहीं हो सकता, क्यों कि अनुभव का कर्ता जीव ही है। और भी कहते हैं-तुम्हारे शास्त्र में भी कहा है कि-'यह नित्य, ज्योतिर्मय और ઉલ્લેખ કરી સમજાવ્યું કે, આ બધા ગુણે. જડ શરીરમાંથી ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી, કારણ કે આ ગુણે, ચેતનાશક્તિવાળા અને ચેતના શક્તિથી ભરપૂર છે, ત્યારે જડમાં ચેતના શક્તિ બિલકુલ નથી, તે આ ગુણે જડમાંથી કેવી રીતે ઉદ્દભવ પામી શકે ? માટે આ ગુણાવા જીવતત્વ, શરીરતત્વથી, તદ્દન ભિન્ન અને નિરાળું છે. ઈન્દ્રિય દ્વારા મેળવેલ જ્ઞાનપણુ, ઇન્દ્રિયે લુપ્ત થવા છતાં, સ્મરણમાં રહી શકે છે આ મરણ શક્તિ જીવની છે, જડ શરીરની નથી માટે જીવ અને કાયા અને ભિન્ન છે.
तज्जीवतच्छरीर विषय
संशय निवारणम्। ॥सू०१०८॥
म
|३९४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥३९५॥
कल्पमञ्जरी
टीका
लभ्यस्तपसा ह्येष ब्रह्मचर्येण नित्यं ज्योतिर्मयो हि शुद्धो यं पश्यन्ति धीरा यतयः संयतात्मानः इति । अयं भावः-एषः अयम् नित्यं-नित्यः, छान्दसत्वान्नपुंसकत्वम् , शाश्वतः, ज्योतिर्मयः ज्योतिः स्वरूपः, शुद्ध= निर्मलः आत्मा सत्येन तपसा ब्रह्मचर्येण लभ्यः पाप्यः यम्=आत्मानम् धीराः धैर्यवन्तः जितेन्द्रिया इत्यर्थः, संयतात्मानः कूर्मवत् तत्तदिद्रियार्थेभ्यो निगृहीतमनसः, यतयः मुनयः पश्यन्ति साक्षात्कुर्वन्तीति । यदि शरीरात अन्यः पृथक् जीवो न भवेत् , तदा 'सत्येन लभ्यस्तपसा होष ब्रह्मचर्येण' इति वेदवचनं कथं संगच्छेत ? अतः शरीराद् भिन्नो जीवोऽस्ति' इति सिद्धं भवति । एवं प्रभुवचनेन छिन्नसंशयः-पतिबुद्धो वायुभूतिरपि पञ्चशतशिष्यैः सह प्रव्रजितः ॥म्०१०८।। निर्मल आत्मा सत्य से, तप से तथा ब्रह्मचर्य से उपलब्ध होता है। जिसको धैर्यवान्-जितेन्द्रिय तथा संयतात्मा-कूर्म की तरह इन्द्रियों के विषयों से मन को निगृहीत करने वाले-मुनि ही साक्षात् कर सकते हैं। यदि शरीर से पृथक् जीव न हो तो वेद का यह वाक्य किस प्रकार संगत होगा? इस से सिद्ध है कि शरीर से भिन्न जीव की सत्ता है। इस प्रकार प्रभु के कथन से वायुभूति का संशय हट गया। वह अपने पांच सौ शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये |मू०१०८॥
તમારા શાઓમાં પણ કહ્યું છે કે સંયત આત્માએ પિતાની ઇન્દ્રિયોને કાચબાની માફક ગોઠવી તેમજ મનને વિષમાથી ખેંચી લઈને પિતાને સાક્ષાત્કાર કરવો જોઈએ. આ બધું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુરૂપ હોવાથી જીવ અને કાયા જુદા છે એમ સિદ્ધ થાય છે. ભગવાનની આવી અપૂર્વ વાણીનું શ્રવણ થતાં વાયુભૂતિના અંતર્ગત ભાવે કેવી રીતે પલટાયા તે કહે છે કે –
દેહ જીવ એક રૂપે ભાસે છે અજ્ઞાન વડે; ક્રિયાની પ્રવૃત્તિ પણ તેથી તેમ થાય છે.
જીવની ઉત ત્તિ અને રોગ શાક દુઃખ મૃત્યુ દેહને સ્વભાવ જીવપદમાં જણાય છે. એ જે અનાદિ એક રૂપને મિથ્યાત્વ ભાવ; જ્ઞાનિના વચનો વડે દૂર થઈ જાય છે. ભાસે જડ ચૈતન્યનો પ્રગટ સ્વ ભાવ ભિન્ન બને દ્રવ્ય નિજ નિજ રૂપે સ્થિત થાય છે. જડ ને ચૈતન્ય બને દ્રવ્યનો સ્વભાવ ભિન્ન;
वायुभूते र दीक्षाग्रहणम् ।
કૃ૦૦૮ના
॥३९५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥३९६॥
कल्पमञ्जरी टीका
मूलम्-तए णं वियत्ताभिहो माहणो वि चिमरिसइ-जं इमे वेयत्तयी सरूवा महापंडिया तो वि भायरा छिन्न णिय णिय संसया पब्वइया, अओ इमो कोवि अलोइओ महापुरिसो पडिभासइ, तयंतिए अहमवि गच्छामि, जइ सो ममं संसयं छेइस्सइ, ताहे अहमवि पव्वइस्सामित्ति कटु सो वि पंचसयसिस्सपरिवार परिवुडो पहुसमीपे समागच्छइ। पहूय तं नामसंसयनिदेसपुव्वं आभासेइ-भो वियत्ता ? तुज्झमणंसि-'पुढवीआइ पंचभूया न संति, तेसि जा इमा पडीई जायइ सा जल चंदाच मिच्छा, एयं सव्वं जगं मुण्णं चट्टइ "स्वप्नोपमं वै सकलं" इच्चाइ वेयवयणाओ ति-संसो वट्टइ सा मिच्छा । जइ एवं ताहे भुवणपसिद्धा सुमिणा सुमिण-पयत्था कह दीसंतु ? । वेएमु वि वुत्तं-"पृथिवी देवता-आपो देवता" इच्चाइ, अओ पुढवी आइ पंचभूयाइ संति त्ति सिद्धं । एवं सोचा निसम्म छिन्नसंसओ वियत्तो वि पंचसयसीसेहिं पहुसमीवे पव्वइओ । सू०१०९।।
छाया-ततः खलु व्यक्ताभिधो ब्राह्मणो विमृशति,-यद् इमे वेदत्रयीस्वरूपा महापण्डितास्त्रयोऽपि भ्रातरश्छिन्न निज निज संशयाः प्रव्रजिताः, अतोऽयं कोऽपि अलौकिको महापुरुषः प्रतिभासते, तदन्तिके अहमपि
व्यक्तस्य पञ्चभूतास्तित्व
विषय
संशय निगरणम्
दीक्षाग्रहणं
सू०१०९॥
સુપ્રતિતપણે બન્ને જેને સમજાય છે સ્વરૂ૫ ચેતન નિજ જડ છે સંબંધ માત્ર અથવા તે ય પણ પરદ્રવ્યમાંય છે. એ અનુભવને પ્રકાશ ઉલ્લાસિત થયે; જડથી ઉદાસી તેને આત્મવૃત્તિ થાય છે. કાયાની વિચારી માયા, સ્વરૂપે માયા એવા,
નિગ્રન્થને પંથ ભવ અંતને ઉપાય છે.” ઉપર પ્રમાણેની અંતરધારા વાયુભૂતિની મને ભૂમિકા ઉપર ઉડી આવતાં, આનંદથી તેનું હૈયું લાવા લાગ્યું. તે સમયે માત્ર પ્રમાદ નહિ કરતાં ભગવાનની પાસે પાંચસો શિષ્યો સાથે દીક્ષા ગ્રહણુ કરી.
કે2િ વર્ષનું સ્વપ્ન પણ, જાગૃત થતાં સમાય;
તેમ વિભાવ અનાદિને, જ્ઞાન થતાં દૂર થાય.” આ પ્રમાણે વાયુભૂતિ જાગૃત થતાં સ્વાનુભવ કરવા તરફ વળ્યા; અને પિતાની આત્મ-પરિસ્થતિને પોતાનામાં पाणा ढीभूत बन्यो. (सू०१०८)
॥३९६||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥३९७॥
टीका
व्यक्तस्य पश्चभूता
गच्छामि । यदि स मम संशयं छेत्स्यति तदाऽहमपि प्रवजिष्यामीति कृत्वा सोऽपि पंचशतशिष्यपरिचारपरिवृतः प्रभुसमापे समागच्छति । प्रभुश्च तं नामसंशयनिर्देशपूर्वमाकारयति-भो व्यक्त ! तव मनसि पृथिव्यादिपञ्चभूतानि न सन्ति, तेषां या-इयं प्रतीतिर्जायते सा जलचन्द्रवन्मिथ्या । एतत्सर्वं जगत् शून्यं वर्त्तते-"स्वमोपमं वै सकलम्" इत्यादि वेदवचनादिति संशया वर्तते । स मिथ्या । यद्येवं तदा भुवनप्रसिद्धाः स्वमास्वमपदार्थाः कथं दृश्येरन् ? वेदेष्वप्युक्तम्-"पृथिवी देवता आपो देवता" इत्यादि । अतः पृथिव्यादिपञ्चभूतानि सन्तीति सिद्धम् । एवं श्रुत्वा निशम्य छिन्नसंशयो व्यक्तोऽपि पश्चशतशिष्यैः प्रभुसमीपे प्रबजितः ॥सू०१०९॥
मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् व्यक्त नामक ब्राह्मण ने विचार किया-'यह वेदत्रयी के समान महापण्डित तीनों भाई अपने-अपने संशय का निवारण कर के दीक्षित हो गये हैं। मालूम होता है, वह कोई अलौकिक महापुरुष हैं, मैं भी उन महापुरुष के पास जाऊँ। अगर वह मेरे संशय को दूर कर देगें तो तो मैं भी दीक्षित हो जाऊँगा। ऐसा सोच कर वह भी पाँचसौ शिष्यों के साथ प्रभु के समीप गये । प्रभु ने उन्हें नाम और संशय का उल्लेख करके कहा-हे व्यक्त ! तुम्हारे मनमें यह संशय है कि पृथ्वी आदि पाँच भूत नहीं हैं, उनकी जो प्रतीति होती है सो जल-चन्द्र के समान मिथ्या है। यह समस्त जगत् शून्य रूप है। वेद में भी कहा है-'स्वप्नोपमं वै सकलम्' इति । अर्थात्-सब कुछ स्वप्न के समान है। तुम्हारा यह विचार मिथ्या है। अगर ऐसा हो तो तीन लोक में प्रसिद्ध स्वाम-अस्वप्न गंधर्वनगर आदि पदार्थ क्यों दिखाई
भूगनी -'तएणं, त्या त्यारमा ०५४त नामना याथा ग्राम विया२ ज्यो मा सुत्र वह સમાન મહાપંડિતો તેમજ સગાસહોદરે પિતા પોતાના સંશાનું નિવારણ કરી દીક્ષિત થયા ! આ ઉપરથી માલુમ પડે છે કે તે કોઈ અલૌકિક પુરુષ છે ! હું પણ તેમની પાસે જાઉં! કદાચ તે મારી શંકાને નિવારશે તે હું પણ તેમની પાસે દીક્ષા-પર્યાય ધારણ કરીશ. આમ વિચારી તે પણ પાંચસે શિષ્યો સાથે પ્રભુ પાસે પહોંચી ગયા.
પ્રભુએ તેના નામ અને સંશયને ઉલ્લેખ કરી કહ્યું કે “હે વ્યક્ત ! તારા મનમાં એ સંશય છે કે “પૃથિવી આદિ પાંચ ભૂત હશે કે નહિ? અને જે હોય તે પણ જળ-ચંદ્ર સમાન મિયા છે, તેમજ આ સમસ્ત જગત शूल्य ३५ छ. वेहमा ५ ४ छ -" स्वप्नोपमं वै सकलम् ' तमाम स्वभवत छ. भा भी मामताभ तने શંકા ઉડી છે તે વાત ઠીક છે ને ? વ્યક્ત જવાબ વાળે કે “હા, તેમજ છે, મને ઉપરની વાતમાં ગાઢ શંકાઓ વર્તે છે.” ભગવાને તેના મનનું સમાધાન કરવા કહ્યું કે “આ તારી માન્યતા ભૂલભરેલી છે. જે તારા કહેવા મુજબ આ બધું ત્રણે લોકમાં દેખાતા નગર આદિ તેમજ અન્ય પદાર્થો સ્વવત્ છે; તે તે નજરોનજર કેમ દેખાય છે?
विषयक
संशय निवारणम् । दीक्षाग्रहणं
॥सू०१०९॥
॥३९७॥
છે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्री कल्प
सूत्रे ॥३९८॥
मञ्जरी
टीका
टीका-'तए णं वियत्ताभिहो' इत्यादि । ततः वायुभूतिप्रव्रजनानन्तरं खलु व्यक्ताभिधा-व्यक्तनामा ब्राह्मणो विमृशति-विचारयति यत् इमे इन्द्रभूत्यग्निभूति-वायुभूतयः वेदत्रयीस्वरूपाः ऋग्यजुस्सामेति वेदत्रयी तत्स्वरूपा महापण्डिताः त्रयोऽपि भ्रातरः छिन्न निज निज संशया: विगत स्वहृद्गतसन्देहाः प्रबजिताः । अतोऽयं कोऽपि अलौकिक: लोकोत्तरो महापुरुषः प्रतिभासते । तदन्ति के अहमपि गच्छामि । यदि सः मम संशयं संदेह छेत्स्यति । तदा अहमपि प्रजिष्यामि इति कृत्वा इति परामृश्य सोऽपि पञ्चशत-शिष्यपरिवारपरिवृतः सन् प्रभुसमीपे समागच्छति, प्रभुश्च तम् व्यक्तं नामसंशयनिर्देशपूर्वमाभाषते-सम्बोधयति, तथाहि-भो व्यक्त ! तब देते हैं ? वेदो में भी कहा है-'पृथिवी देवता आपो देवता' अर्थात्-'पृथिवी देवता है, जल देवता है, इत्यादि । 'अतः पृथिवी आदि पाच भूत हैं, यह सिद्ध हुआ। ऐसा सुन कर और हृदय में धारण करके, जिनका संशय निवृत्त हो गया है, ऐसे वह व्यक्त भी पांच सौ शिष्यों के साथ प्रभु के साथ दिक्षित हो गये।सू०१०९॥
टीका का अर्थ-वायुभूति के दीक्षित हो जाने के पश्चात् व्यक्त नामक ब्राह्मण ने विचार किया-इन्द्रभूति, अग्निभूति और वायुभति, यह तीनों महापंडित तीन वेद-ऋग्वेद, यजुर्वेद और सामवेद-स्वरूप थे। यह तीनों भाई अपने-अपने मनोगत संदेहों के दूर कर के दीक्षित हो गये। इस कारण यह-महावीरकोई लोकोत्तर महापुरुष प्रतीत होते हैं। में भी उन के निकट जाऊँ। यदि उन्हों ने मेरी शंका का निवारण कर दिया तो मैं भी दीक्षा अंगीकार कर लूँगा। इस प्रकार विचार कर व्यक्त पण्डित भी अपने पाँच सौ अन्तेवासियों को साथ लेकर भगवान् के निकट पहूँचे। भगवान ने व्यक्त का नामोचारण करते हुए तथा उनके मन का संशय प्रकाशित करते हुए इस प्रकार संबोधन किया-हे व्यक्त ! तुम्हारे अन्तःकरणमें ऐसा
वहमा ५ धुंछ -'पृथ्वी देवता, आपो देवता' माथ्वीवता छ भने यता તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે પૃથ્વી આદિ પંચમહાભૂતે વિદ્યમાન છે. વેદવાકયનો આ સવળો અર્થ મળતાં તેની મિથ્યા માન્યતા અદશ્ય થઈ ગઈ, તેને પણ સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય આવતાં પાંચસો શિષ્યોની સાથે પ્રભુની સમીપે तहीक्षित थया. (सू०१०८)
વિશેષાર્થ–ઇન્દ્રભૂતિ-અગ્નિભૂતિ અને વાયુભૂતિ ત્રણે સગા સહોદર હતા તેમજ પંડિત તરીકે પણ તેઓ પંકાતા હતા. તેઓ વેદત્રયી સ્વરૂપ હતા આ ત્રણ પ્રખર પંડિતે પણ વર્ધમાન સ્વામી આગળ નમી પડ્યા, ને જ્યારે તેમનું કથન તેમને ખરેખર ગળે ઉતર્યું હશે ત્યારે જ આમાર્થ સાધવા તેઓ નિકળી પડયા હશે ! આથી એમ સમજાય છે કે “મહાવીર લેÀત્તર પુરુષ હોવા જોઈએ એમ પ્રતીતિ થાય છે. હું પણ તેમની નિકટ જાઉં, અને આ સંસારની બળતરાને અંત | લાવું આવું વિચારી “વ્યક્ત” પંડિત પણ પિતાની દઢ થયેલ માન્યતાનું નિરાકરણ શોધવા પાંચ શિખ્યા સાથે ઉપડયો.
व्यक्तस्य पश्वभूतास्तित्व विषयक
संशय निवारणम् । ॥मू०१०९॥
॥३९८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
||३९९॥
टीका
मनसि-पृथिव्यादि पञ्चभूतानि न सन्ति, तेषां-पृथिव्यादिभूतानां या इयम् प्रतीति: अनुभवो जायते सा जलचन्द्रवत्-जले प्रतिबिम्बितश्चन्द्र इव मिथ्या यतः एतत्-दृश्यमानं सर्व निःशेषं जगत् शून्यं वर्तते । तत्र प्रमाणमुपन्यस्यति स्वमोपमं वै सकलम्' इति । सकलं दृश्यमानं सर्व स्वप्नोपमम् स्वप्नदृष्टपदार्थवत् अस्ति वैनिश्चयेन, न तु सत्यमित्यर्थः, इत्यादि वेदवचनात्, इति इत्थं तव मनसि संशयो वर्तते । सः मिथ्या अस्ति । तथाहियदि एवं-पृथिव्यादिभूतपश्चकाभावः स्यात्, तदा भुवनप्रसिद्धा सकललोकप्रख्याताः स्वमास्वमपदार्थाः-स्वप्नावस्थायां गजतुरगादयः, अस्वभावस्थायां गन्धर्वनगरादयश्चपदार्थाः कथं-केन प्रकारेण दृश्येरन् दृष्टिविषयतयासंशय है कि-पृथिवी आदि पाच भूतों की सत्ता नहीं है। इन पांचों भूतों की जो प्रतीति होती है, वह जल में प्रतिविम्बित होनेवाले चन्द्रमा की प्रतीति की तरह भ्रान्ति मात्र है। यह सम्पूर्ण दृश्यमान जगत् शून्य है। इस विषय में प्रमाण देते हैं-'स्वमोपमं वै सकलम्' अर्थात्-'निश्चय ही सभी कुछ स्वम के सदृश है।' जैसे स्वम में विविध प्रकार के पदार्थ दृष्टिगोचर होते हैं, किन्तु उनकी पारमार्थिक सत्ता नहीं है, उसी प्रकार जगत में दिखाई देनेवाले विविध पदार्थों की भी वास्तविक सत्ता नहीं है। वेद के उक्त वाक्य से इसी मत की सिद्धि होती है।
तुम्हारा यह संशय मिथ्या है। अगर पाँचों भूतों का अभाव हो और यह जगत् शून्य-रूप हो तो लोक में प्रसिद्ध स्वप्न अस्वम के अर्थात्-स्वप्न के गजतुरगादि, अरवम के गन्धर्व नगरादिपदार्थ क्यों अनुभव में आवे ?
ભગવાને તેના મનમાં રહેલી શંકાને પિતાના જ્ઞાન દ્વારા જાણી લીધી અને કહ્યું કે “તારામાં એ જાતને અભિપ્રાય વરતી રહ્યો છે કે પૃથ્વી આદિ પાંચ ભૂતે આ જગતમાં છેજ નહિ. પરંતુ જેમ જળમાં ચંદ્રનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે, ને તે જળને ચંદ્રમાજ છે એમ આપણે માનીએ છીએ તેમ ચંદ્રમાની પ્રતીતિ માફક આ પૃથ્વી આદિનું દેખાવું તે પણ એક બ્રાન્તિ માત્ર છે ! આ જગત શૂન્ય રૂપજ છે! બ્રાન્તિપણે આ સર્વ પદાર્થો દેખાય છે, બ્રાતિપણે જ સગા સહોદરે લેખાય છે. વાસ્તવિક રીતે તે આ વધુ દેખાય છે તે કલપનાનેજ સંસાર છે. “કપનાથીજ ઉભા થયા છે અને કપના ખસી જતાં શૂન્યપણું જ ભાસે છે જેમ સ્વપ્નમાં સકલ પદાર્થો દૃષ્ટિગોચર થાય છે અને ભગવાય છે તેને વાસ્તવિક માની તેને રસ ચૂસાય છે, મિત્ર દુશ્મનને ભેદ જણાય છે. પણું સ્વપ્ન ખસી જતાં કાંઈ પણ દેખાતું નથી આ એક ભ્રમ હતું એમ જાણી આપણે નિદ્રામાં સૂઈ જઈએ છીએ અગર નિદ્રામાંથી જાગૃત થઈએ છીએ તેમ આ સંસાર પણ એક દીર્ધ સ્વનું છે એટલે જાગીને જોતાં અગર મૃત્યુ વખતે આમાનું કોઈ આપણને જણાતું નથી તેથી મેં આ ખોટું જોયું તે ભ્રમ ઉપસ્થિત થાય છે.”
व्यक्तस्य पञ्चभूतास्तिस्य विषय
संशय निवारणम्। ॥सू०१०९||
॥३९९||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
॥४००॥
資Ä
Sनुभवविषयाः क्रियेरन् ?, किंच तत्राभिमते वेदेऽपि पृथिव्यादिभूतपञ्चकास्तित्वम् उक्तम्, तथाहि - 'पृथिवी देवता, आपो देवता' इत्यादि अतः वेदेऽपि पृथिव्यादिभूतपञ्चकास्तित्वाभिधानात् पृथिव्यादिपञ्चभूतानि सन्ति, इति सिद्धम् । एवं श्रुत्वा-सामान्यतः श्रवणगोचरीकृत्य निशम्य - ऊहापोहाभ्यां विशेषतो हृदिनिश्चित्य, छिन्नसंशयोव्यक्तोऽपि पञ्चशतशिष्यैः सह, प्रभुसमीपे प्रत्रजितः ||सू० १०९ ॥
आशय यह है कि तुम कहते हो कि यह सब जल-चन्द्र के समान भ्रान्त हैं; किन्तु कहीं न कहीं पारमार्थिक होने पर ही दूसरी जगह उसकी भ्रान्ति होती है। आकाश में वास्तविक चन्द्र न होता तो जल में चन्द्रमा का भ्रम भी न होता । जगत् के पदार्थों का स्वप्नदृष्ट पदार्थों के समान कहना भी ठीक नहीं, क्यों कि जागृत अवस्था में वास्तविक रूप से पदार्थों का दर्शन न होता तो स्वम में वह कैसे दिखाई देते ? जिस वस्तु का सर्वथा अभाव है, वह स्वप्न में भी नहीं दीखती । इसके अतिरिक्त स्वमदृष्ट पदार्थों में अर्थक्रिया नहीं होती, अतएव उन्हें कथंचित् असत् मान भी लिया जाय तो भी जागृत अवस्था में दिखाई देने वाले जिन पदार्थों में अर्थक्रिया होती है, उन्हें किस प्रकार मिध्या-असत् माना जा सकता है ? इसके अतिरिक्त तुम्हारे प्रमाणभूत माने हुए वेद में भी तो पाँच भूतो का अस्तित्व कहा हैं। यथा- पृथिवी देवता है, जल देवता है, इत्यादि ।
ભગવાને તેના ઉપર પ્રમાણેના મત જાણી લઇ સમજાવતાં કહ્યુ` કે આ તારી બધી માન્યતા સત્યથી વેગળી छे. स्वप्नमां तो पशु पार्थोनी हयाती यातील नथी, त्यारे मा गतभां तु घोडा, हाथी, महेस, भडेसाती, નદી, તળાવ વિગેરે અનેક પદાર્થો યથા તથ્ય જુએ છે. જો આકાશમાં ચંદ્ર ન હોય તે શું તે જળમાં દેખાઈ શકે? સ્વપ્નમાં પણ જે જે પદાર્થો વાસ્તવિક રીતે માજીદ છે તેથી જ તે પદાર્થો સ્વપ્નમાં ભાસે છે. જો પદાર્થોનુ અસ્તિત્વ ન હોય તે તે પદાર્થો કેવી રીતે દેખાઇ શકે ? સ્વપ્નમાં જે જે પદાર્થો આભાસ તરીકે જણાય છે તે આભાસી પદાર્થોમાં અક્રિયા હોતી નથી, તેથી સ્વપ્ન બાદ તે તેને જણાતાં નથી, ત્યારે સ'સારના સ` પદાર્થો અક્રિયાસંપન્ન છે. માટે જ તે દેખાવા ચાગ્ય છે અને તેમનુ અસ્તિત્વપણું વાસ્તવિક રીતે ટકેલુ છે. ‘આભાસ ’ એ મૂળ વસ્તુ નથી, ખાલી પ્રતિબિંબ છે માટે તે અક્રિયા સપન્નથી સ` પા` અથ ક્રિયા સપન્ન છે. કંઈ ને કંઈ પરિણામ ક્રિયા સહિત જસવ પદાર્થ જોવામાં આવે છે. જે જે કઈ ક્રિયા છે તે તે સ સફળ છે, નિર ક નથી. આવી અકિયાને લીધે તેના રૂપ, રંગ, વ, વગેરેમાં ફેરફાર થયા કરે છે. માટે જ પૃથ્વી દિ પદાર્થો ભ્રમજનક નથી પણ વાસ્તવિક છે, વેદમાં પણ આ પદાર્થોને દેવની કક્ષામાં મૂકયા છે. કારણ કે આ પદાર્થોની
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
風演 興
कल्प
मञ्जरी
टीका
व्यक्तस्य
पञ्चभूता
स्तित्व
विषय
संशय
निवारणम्
दीक्षाग्रहणं
च ।
।। सू०१०९ ।।
॥४००॥
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मञ्जरी टीका
॥४०१॥
मूलम्-चउरो वि पंडिया पहुसमीधे पन्चइयचि मुणिय उवज्झाओ मुहम्माभिहो पंडिओ वि नियसंशयछेयण पंचसयसिस्सपरिवुडो पहुस्स अंतिए समागओ। पहू य तं कहेइ-भो सुहम्मा ! तुज्झमणंसि एयारिसो संसो बट्टइ-जो इह भवे जारिसो होइ सो परभवेवि तारिसो चेव होउं उप्पज्जइ, जहा सालिबवणेणं साली चेव उप्पजंति, नो जवाइयं । “पुरुषो वे पुरुषत्वमश्नुते पशवः पशुत्वम्" इचाइ वेयवयगाोत्ति । तं मिच्छा,-जो महवाइ गुणजुत्तो मणुस्साउं बंधइ सो पुणो मणुस्सत्तणेण उप्पज्जइ । जो उ मायामिच्छाइ गुणजुत्तो होइ सो मणुसत्तणेण नो उप्पज्जइ, तिरियत्तणेण उप्पज्जइ । जं कहिज्जइ-'कारणाणुसारं चेव कज्जं हवई' तं सच्चं किंतु अणेण एवं न सिज्झइ जं जहारूवो वट्टमाणभवो तहारूवो चेव आगामी भवो भविस्सइ, जओ वट्टमाणाणागय भवाणं परोप्परं कन्जकारणभावो नत्थि अओ 'अणागयभवस्स कारणं वट्टमाणभवो अत्थि इमो पञ्चओ भमभरिओ, वट्टमाणभवे जस्स जोवस्स जारिसा अज्झवसाया हवंति तयज्झवसायख्वकारणाणुसारमेव जीवाणं अणागयभवस्स आऊबंधइ, तं बद्धाउरूवकारणमणुसरीय चेव अणागयभवो भवइ ।
जइ कारणाणुसारमेव कज्ज होजा तया गोमयाइओ विछियाईणं उप्पत्ती नो संभवेजा, इयकहणंपि न संगय, जओ गोमयाइयं विछियाईणं जीवुप्पत्तीए कारणं नत्थि तं तु केवलं तेसि सरीरुप्पत्तीए चेव कारणं, गोमयाइरूवकारणस्स विछियाइसरीररूवकज्जस्स य अणुरूवया अत्थिचेव, जओ गोमयाइए रूपरसाइ पुग्गलाणं जे गुणा होति ते चेव गुणा विछियाइ सरी रेविउचलब्भंति । एवं कज्जकारणाणं अणुरूवयासीगारे, वि एयं न सिज्झइ जंजहा पुव्वभवों तहेव उत्तरभवो वि होइ । वेएमुवि वुत्तं-"श्रृगालो वै एष जायते यःसपुरीपो दह्यते" इचाइ। अभी भवंतरे वेसारिस भवइ जीवस्सत्ति सिद्धं । एवं सोऊण नट्ठसंदेहो सोवि पंचसयसिस्से हिं पहुसमीवे पव्वइश्रो ॥५||सू०११०॥ जब वेद में भी पांचों भूतों का अस्तित्व प्रतिपादन किया गया हैं तो यह सिद्ध हुआ कि पाच भूत हैं।
यह कथन सामान्य रूप से श्रवण करके और ऊहापोह द्वारा विशेषरूप से हृदय में निश्चित करके व्यक्त भी संशय निवृत्त होने पर पाँचसौ शिष्यों के साथ भगवान के समीप प्रबजित हो गये ॥मू-१०९॥ શક્તિ એટલી બધી હોય છે કે તેને માનવી દૈવી શક્તિ તરીકે ઓળખે છે એટલા માટે જ આ પાંચ મહાભૂતની પછવાડે દેવતા” શબ્દ મૂકે છે. આ પદાર્થો પિતાની શક્તિ દ્વારા ગમે તેવું રૂપાંતર કરી શકે છે. અરે એક આદુમાત્રમાં તીવ્ર શક્તિ રહેલી છે, તે સ્કર ની તે વાત જ કયાં રહી ? આથી આ પાંચ ભૂત સ્વસિદ્ધ થાય છે. આવું અપૂર્વ સામર્થ્ય જડ દ્રામાં હોય છે તેવું કથન મહાવીર સ્વામીના સ્વયંમુખેથી સાંભળતાં તેમના શબ્દોમાં “વ્યક્ત’ને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ ને તે પણ પાંચસે શિષ્યાની સાથે દીક્ષિત થયે, (સૂ૦૧૦૯)
सुधर्मणः समानभव विषय संशयनिवारणम् दीक्षाग्रहणं
मू०११०॥
॥४०१॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ ४०२ ॥
漢處
छाया - ' चत्वारोऽपि पण्डिताः प्रभुसमीपे प्रत्रजिताः' इति श्रुत्वा उपाध्यायः सुधर्मामधः पण्डितोऽपि निजसंशयच्छेदनार्थे पञ्चशतशिष्यपरिवृतः प्रभोरन्ति के समागतः । प्रभुश्च तं कथयति - भो सुधर्मन् ! तव मनसि एतादृशः संशयो वर्त्तते य इह भवे यादृशो भवति स परभवेऽपि तादृश एव भूत्वोत्पद्यते, यथा शालिवपनेन शालयwater r यवादिकम् । “पुरुषो वै पुरुषत्वमश्नुते पशवः पशुत्वम्" इत्यादि वेदवचनादिति । तन्मिथ्या, येा मार्दवादिगुणयुक्तो मनुष्यायुर्बध्नाति स पुनर्मनुष्यत्वेनात्पद्यते । यस्तु मायामिध्यादिगुणयुक्तो भवति स मनुष्यत्वेन नोत्पद्यते, तिर्यक्त्वेन उत्पद्यते । यत् कथ्यते - "कारणानुसारमेव कार्य भवति" तत्सत्यं, किन्तु अनेन एवं न सिध्यति
मूल का अर्थ - ' चउरो वि' इत्यादि । 'इन्द्रभूति, अग्निभूति, वायुभूति और व्यक्त चारों ही पण्डित दीक्षित हो गये !' यह सुनकर उपाध्याय सुधर्मा नामक पण्डित भी अपने संशयको छेदने के लिए पाँचसौ शिष्यों के साथ प्रभुके पास पहूचे । प्रभुने उन से कहा- हे सुधर्मन् ! तुम्हारे मन में ऐसा संशय है कि जो जीव इस भव में जैसा होता है, परभव में भी वैसा ही होकर उत्पन्न होता है, जैसे शालि बाने से शालि ही उगते हैं, जौ (यव) आदि नहीं । वेद-वचन भी ऐसा है कि - ' पुरुषो वै पुरुषत्वमश्नुते पशवः पशुत्वम्' इति । अर्थात् - पुरुष पुरुषत्व को प्राप्त होता है और पशु पशुत्व को ही प्राप्त होता है । " तुम्हारा यह विचार मिथ्या है। वह मनुष्य रूप से उत्पन्न होता है। जो उत्पन्न नहि होता, किन्तु तिर्यच रूप
से
जो मृदुता आदि गुणों से युक्त जीव मनुष्यायु का बन्धन करता है, तीव्रतर माया - मिथ्यात्व आदि गुणों से युक्त होता है, मनुष्य रूप से उत्पन्न होता है, यह जो कहा जाता है कि कारण के अनुरूप ही भूजना अर्थ - " चउरो वि" इत्यादि इन्द्रभूति, अग्निभूति, वायुभूति भने व्यस्त थे “थारे पंडित हीक्षित थ गया" मे સાંભળીને ઉપાધ્યાય સુધર્મા નામના પંડિત પણ પેાતાના સંશયાના નિવારણ માટે પાંચસે શિષ્યાની સાથે પ્રભુની પાસે પહેાંચ્યા. પ્રભુએ તેને કહ્યુ’-હે સુધર્મા ! તમારા મનમાં એવા સંશય છે કે-જે જીવ આ ભવમાં જેવા હોય છે. પરભવમાં પણુ તે એવાજ થઈને જન્મે છે, જેમ શાલિ વાવવાથી શાલિ જ ઉગે છે, પણ જવ આદિ ઉગતા નથી. વેદ–વચન પણ એવું છે કે“पुरुषो वै पुरुषत्वमनुते पशवः पशुत्वम्." भेटले पुरुषने पुरुषत्व प्राप्त थाय छे भने पशु, पशुत्वने પામે છે. તમારા આ વિચાર મિથ્યા છે. મૃદુતા આદિ ગુણાથી યુક્ત એવે જે જીવ મનુષ્ય આયુના અન્ય બાધે છે, તે મનુષ્યરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે જે તીવ્રતર માયા-મિથ્યાત્વ આદિ ગુણાથી યુકત હોય છે, તે મનુષ્યરૂપે ઉત્પન્ન થતા નથી પણ તિય ચરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. એમ જે કહેવાય છે કે કારણને અનુરૂપ કાર્યં થાય છે, તે બરાબર છે. પણુ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
10 JU
कल्प
मञ्जरी टीका
सुधर्मणः
समानभव विषय संशयनिवारणम् ।
।। सू० ११०॥
॥४०२॥
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्र
कल्प.
मञ्जरी
॥४०३॥
टीका
भवान्नादिरूप कामयादिकं व
यत्-यथारूपो वर्तमानभवस्तथारूप एव आगामी भवो भविष्यति, यतो वर्तमानाऽऽनागतभवयोः परस्परं कार्यकारणभावो नास्ति, अत:-'अनागतभवस्य कारणं वर्तमान भवोऽस्ति' अयं प्रत्ययो भ्रमभृतः, वर्तमानभने यस्य जीवस्य यादृशा अध्यवसाया भवन्ति तदध्यवसायरूपकारणानुसारमेव जीवानामनागतभवस्यायुर्बध्यते, तद् बद्धायूरूपकारणमनुसृत्यैवानागतभवो भवति ।
'यदि कारणानुसारमेवकार्य भवेत्तदा गोमयादितो वृश्चिकादीनामुत्पत्ति नौ संभवेत्' इतिकथनमपि न संगतं, यता गोमयादिकं वृश्चिकादीनां जीवोत्पत्तौ कारणं नास्ति, तत्तु केवलं तेषां शरीरोत्पत्तावेव कारणम् , गोमयादिरूप कारणस्य वृश्चिकादि शरीररूपकार्यस्य चानुरूपताऽस्त्येव, यतो गोमयादिके रूपरसादिपुद्गलानां ये गुणा भवन्ति त एव गुणाश्चिकादिशरीरेऽप्युपलभ्यन्ते । एवं कार्यकारणयारनुरूपता स्वीकारेऽपि एतन्न सिध्यति यत्कार्य होता है, सो ठीक है, किन्तु इससे यह सिद्ध नहीं होता कि जैसा वर्तमान भव है वैसा ही आगामी भव होगा, क्योंकि वर्तमान भव और आगामी भव में परस्पर कार्य कारणभाव नहीं है। अर्थात् आगामी भवका कारण वर्तमान भव है, यह समझना भ्रम पूर्ण है। वर्तमान भव में, जीस जीव के परिणाम-अध्यवसाय जैसे होते हैं, उन्ही अध्यवसाय रूप कारण के अनुसार आगामी भव की आयु बंधती है और बद्ध आयु रूप कारण के अनुसार ही आगामी भव होता है। अगर कारण के अनुसार ही कार्य होता तो गोबर आदि से वृश्चिक आदि की उत्पत्ति संभव न होती। यह कथन भी संगत नहीं है, क्यो कि गोबर आदि, वृश्चिक आदि के जीवकी उत्पत्ति में कारण नहीं हैं, सिर्फ वृश्चिक आदि के शरीर की उत्पत्ति में ही कारण होते हैं। और गोवर आदि रूप कारण तथा वृश्चिक जादि शरीर रूप कार्य में अनुरूपता है ही। गोबर आदि में रूप, रस, आदि पुद्गल के जो गुण होते हैं, वही गुण वृश्चिक आदि के शरीर में भी पाये जाते हैं। તેથી એ સિદ્ધ થતું નથી કે જે વર્તમાન ભવ છે, એ જ આગામી ભવ હશે, કારણ કે વર્તમાન ભવ અને આગામી ભવમાં પરસ્પર કાર્ય-કારણભાવ નથી. એટલે કે આગામી ભવનું કારણું વર્તમાન ભવ છે, એમ માનવું તે ભ્રમભર્યું છે. વર્તમાન ભવમાં, જે જીવના પરિણામ-અધ્યવસાય જેવા હોય છે, એજ અધ્યવસાયરૂપ કારણને અનુસાર આગામી ભવને આયુબંધ બંધાય છે, અને આયુબંધના કારણ પ્રમાણે જ આગામી ભવ થાય છે. “જે કારણને અનુસાર જ કાર્ય થતું હોય તે છાણ- વગેરેમાંથી વીંછી વગેરેની ઉત્પત્તિ સંભવી ન શકત” આ કથન પણ અસંગત છે. કારણકે છાણ આદિ, વીછી આદિના જીવની ઉત્પત્તિનું કારણ નથી, પણ ફક્ત વીંછી આદિના શરીરની ઉત્પત્તિના કારણરૂપ હોય છે. અને છાણ આદિરૂપ કારતથા વીંછી આદિ શરીરરૂપ કાર્યમાં અનુરૂપતા છે જ. છાણ આદિમાં રૂપ, રસ, આદિ પદલતાના જે ગુણ હોય છે, તે જ ગુણ વીંછી આદિનાં શરીરમાં પણ હોય છે. આ
सुधर्मणः समानभव विषय
संशयनिवारणम् । ॥सू०११०॥
॥४०३||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रे
श्रीकल्पमञ्जरी
टीका
सुधर्मणः समानभव
यथा पूर्वभवस्तथैवोत्तरभवोऽपि भवति । वेदेष्वप्युक्तम्-"श्रृगालो वै एष जायते यः सपुरीषो दह्यते" इत्यादि, अतो भवान्तरे वैसादृश्यमपि भवति जीवस्येति सिद्धम् । एवं श्रुत्वा नष्टसंदेहः सोऽपि पञ्चशतशिष्यः
प्रभुसमीपे प्रत्रजितः ।।सू०११०॥ श्रीकल्प
टीका-"चउरोऽवि पंडिया' इत्यादि। "चत्वारोऽपि-इन्द्रभूत्यग्निभूति, वायुभूति, व्यक्तभिधाः पण्डिताः ॥४०४||
प्रभुसमीपे प्रबजिताः इति श्रुत्वा उपाध्यायः सुधर्माभिधः पण्डितोऽपि निजसंशयच्छेदनार्थ पञ्चशतशिष्यपरिवृतः प्रभोरन्तिके समागतः। प्रभुश्च तं-समागतं सुधर्माणं पण्डितं कथयति भो मुधर्मन् ! तव मनसि एतादृशः= अनुपदं वक्ष्यमाणस्वरूपः संशयो वर्तते, तथाहि यो-जीवः इह भवे अस्मिन् जन्मनि यादृशा यादृग्योनिमामो भवति, इस प्रकार कार्य-कारण की अनुरूपता स्वीकार कर लेने पर भी यह सिद्ध नहीं होता कि जैसा पूर्व भव है, वैसा ही उत्तर भव भी होता है। वेदोंमें भी कहा है-' शृगालो वै एष जायते यः सपुरीपो दह्यते' इति । अर्थात्-जो मनुष्य मल सहित जलाया जाता है, वह निश्चय ही शृगाल के रूप में उत्पन्न होता है, इत्यादि। इससे सिद्ध है कि भवान्तर में जीव विसदृश रूप से भी उत्पन्न होता है। यह कथन सुनकर सुधर्मा उपाध्याय का संशय नष्ट हो गया। वह पाँचसौ शिष्यों के साथ प्रबजित हो गये ॥सू०११०॥
टीका का अर्थ-इन्द्रभूति श्रादि चारौं पण्डित प्रभु के समीप प्रत्रनित हो गये, यह सुनकर उपाध्याय सुधर्मा नामक विद्वान् भी अपने संशय को दूर करने के लिये पाँचसौ शिष्यों को साथ लेकर भगवान् के निकट गये । भगवान् ने अपने समीप आये सुधर्मा पण्डित से कहा-हे सुधर्मन् ! तुम्हारे चित्त में ऐसा संशय है कि-जो जीव इस भव में जिस योनि को प्राप्त है, वह जीव आगामी भव में भी उसी योनिका પ્રમાણે કાર્યકારણની અનુરૂપતા સ્વીકારી લેવાથી પણ એ સિદ્ધ થતું નથી કે જે પૂર્વ ભવ હોય છે તે આગામી भव होय . वेहोभा ५५ यु छ-"श्रृगालो वै एष जायते यः सपरीषो दह्यते" मे रे मनुष्य मण સાથે જલાવાય છે, તે અવશ્ય શિયાળ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે ઈત્યાદિ. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે બીજા ભવમાં જીવ જુદા રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથન સાંભળીને સુધર્મા ઉપાધ્યાયને સંશય નાશ પામ્યો. તેમણે પાંચસો શિખ્યો. સાથે દીક્ષા લીધી સૂ૦૧૧૦
ટીકાને અથ–ઇન્દ્રભૂતિ આદિ ચાર પંડિતોએ પ્રભુની પાસે દીક્ષા લીધી એ સાંભળીને ઉપાધ્યાય સુધર્મા નામના વિદ્વાન પણ પિતાના સંશયને દૂર કરવા માટે પાંચ શિખ્યાની સાથે ભગવાનની પાસે ગયા. ભગવાને પિતાની Ek? પાસે આવેલ સુધર્મા પંડિતને કહ્યું- હે સુધર્મા ! તમારા મનમાં એવો સંશય છે કે જે જીવ આ ભવમાં જે નિ
विषय संशय
निवारणम् दीक्षाग्रहणं
च। मू०११०॥
॥४०४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥४०५॥
【興興變
सः - जीवः परभवेऽपि भवान्तरेऽपि तादृश एव = तादृशयोनिमानेव भूत्वा उत्पद्यते । यथा येन प्रकारेण शालिवपन शालय एव उत्पद्यन्ते, नतु तदतिरिक्तं यवादिकम् । अयं तव संशयः - ' पुरुषो वै पुरुषत्वनमश्नुते पशवःपशुत्वम् - पुरुषः = पुमान् पुरुषत्वं वै पुंस्त्वमेव अश्नुते मामोति, पशत्रः = चतुष्पदाः पशुत्वं वै चतुष्पदत्वमेव अश्नुवते = प्राप्नुवन्ति, न तु विपरीत योनिम् - इत्यादि वेदवचनादस्तीति । तत्तव मतं मिथ्या वर्त्तते, तथाहि यो-जीवो मार्दवादि गुणयुक्तो भवति स मनुष्यायुः = मनुष्ययोनियोग्यायुः वध्नाति सः वद्धमनुष्यायुर्जीवः मनुष्यत्वेन उत्पद्यते । तु पुनः यो जीवः, मायामिथ्यादि गुणयुक्तो भवति, सः-मनुष्यत्वेन नोत्पद्यते, अपि तु तिर्यक्त्वेन उत्पद्यते । यत् - कथ्यते ' कारणानुसारमेव कारणानुरूपमेव कार्यं भवति तत् सत्यं, किन्तु विसदृशमपि भवति, तथाहिआमतंडुलजलस्य यत्रेकविंशति पर्यन्तं प्रक्षेपः तत्र 'तान्दलिया' इति प्रसिद्धस्य शाकविशेषस्य उत्पत्तिर्जायते यथावा होकर उत्पन्न होता है। जैसे शालि नामक धान्य बोने से शालि ही उगते हैं, उसके अतिरक्त जौ आदि नहीं उगते । तुम्हें यह संशय वेद के इस वाक्यके कारण है कि - "पुरुषो वै पुरुषत्वमश्नुते पशवः पशुत्वम् ' निश्चय ही पुरुष पुरुषपन को ही प्राप्त करता है और पशु पशुपन को ही प्राप्त होते हैं। '
For as a free है, क्यों कि जीव मार्दव (नम्रता) आदि गुणों से युक्त होता है, वह मनुष्य योनि के योग्य आयु को बाँधता है और मनुष्यायु बाधने वाला मनुष्य रूप में उत्पन्न होता है, किन्तु जो जीव माया आदि गुणों से युक्त होता है, वह मनुष्य रूप से उत्पन्न नहीं होता, किन्तु तिर्यंच रूप से उत्पन्न होता है। जो कहा जाता है कि 'कारण के अनुरूप ही कार्य होता है," वह सत्य है, परन्तु इतने से वर्तमान भवका सादृश्य भविष्यत्कालिक भव में सिद्ध नहीं होता है । वर्त्तमान भव, भविष्यत् भव का कारण होता है - यह जो मत है वह भ्रान्तिपूर्ण ही है । वर्त्तमान भव भविष्यद् भव का कारण नहीं होता है, परन्तु પામ્યા છે, તે જીવ આગામી ભવમાં પણુ તેજ ચેાનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જેમ શાલિ નામનું અનાજ વાવવાથી શાલિ જ ઉગે છે, તે સિવાય જવ આદિ ઉગતાં નથી. વેદના આ વાકયને કારણે તમને એ સંશય થયા છે— "पुरुषो वै पुरुषत्वमश्नुते पशवः पशुत्वम् " - अवश्य पुरुष पुरुषपण्याने यामे छे भने पशु पशुपाने पामेछ તમારા આ મત મિથ્યા છે, કારણ કે જે જીવ માવ (નમ્રતા) આદિ ગુણાવાળા હોય છે, તે મનુષ્યયેાનિને યાગ્ય આયુ-અન્ય ખાધે છે, અને મનુષ્યાયુ બાંધનાર મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, પણ જે જીવ માયા-મિથ્યાત્વ આદિ ગુણવાળા હોય છે, તે મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થતા નથી, પણ તિય ચ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. કારણને અનુરૂપજ કાય થાય છે એમ જે કહેવાય છે તે સત્ય છે, પણ એટલાથી વર્તમાન ભવની ભવિષ્યકાળના ભવ સાથેની સમાનતા સિદ્ધ થતી નથી. વમાન ભવ, ભવિષ્યના ભવનુ કારણ હાય છે એવા જે મત છે તે ભ્રામક છે. વર્તીમાન ભવ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
सुधर्मणः
समानभव
विषय संशय निवारणम्
।। सू० ११०॥
1180411
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प मञ्जरी टीका
वनानिदग्धवेव-बीजात्कदलीकाण्डस्योत्पत्ति भवति अथवा सप्तरात्रोषितं कांस्यपात्रस्थं घृतं सद्यो विषायते इत्यादि,
अपि च वर्तमानभवसादृश्यमागामिनि भवे न सिध्यति, यतो वर्तमानभवानागतभवयोः कार्यकारणभावो नास्ति । श्रीकल्प
वर्तमानभवोऽनागतभवस्य कारणं भवतीति यन्मतं तद् भ्रान्तिपूर्णमेव, परन्तु वर्तमानभवे यादृशा अध्यवसाया सूत्रे
भवन्ति, तादृशाऽध्यवसायरूप कारणानुसारमेव जीवा अनागतभवसम्बन्धिकमायुर्बध्नन्ति, तदनुरूप एव जीवाना॥४०६॥
मनागतभवो भवति । किंच कारणानुरूपकार्यस्वीकारे गोमयादितो वृश्चिकादीनामुत्पत्तिर्न संभवेत् इति यदुच्यते, तदप्यसमीचीनमेच, यतो गोमयादिकं वृश्चिकादीनां जीवोत्पत्तौ न कारणम्, किन्तु तेषां शरीरोत्पत्तावेव कारणम् । गोमयादिरूप कारणस्य, वृश्चिकादि शरीररूप कार्यस्य च आनुरूप्यमस्त्येव, यतो गोमयादौ रूपरसादिपुद्गलानां ये गुणा भवन्ति त एव गुणा वृश्चिकादि शरीरेष्वप्युपलभ्यन्ते । इत्थं च कार्यकारणयोरानुरूप्यस्वीकारेऽपि यादृशः पूर्वभवस्तादृश एवं उत्तरभवोऽपि भवतीति न सिध्यति । इदं न ममैवाभिमतम्, अपि तु वेदेऽप्युक्तमस्तिवर्तमान भव में जिस प्रकार के अध्यवसाय होते हैं, उस प्रकार के अध्यवसायरूप कारण के अनुसार ही जीव भविष्यत्कालिक भव सम्बन्धी आयु बाँधते हैं और नदनुसार हो जीवों को भविष्यत्कालिक भव होता है। तथा-कारण के अनुरूप कार्य स्वीकार करने पर गोमय (मोबर ) आदि से वृश्चिक आदि की उत्पत्ति की संभावना नहीं है, यह जो कहा जाता है, सो भी असंगत है; क्यों कि गोबर आदि वृश्चिकादि के जीव की उत्पत्ति में कारण नहीं है, किन्तु उनके शरीर को उत्पत्ति में ही कारण हैं। गोमयादि रूप कारण और वृश्चिकादि के शरीर रूप कार्य में सादृश्य है ही, क्यो कि गोवर आदि में रूप रसादि पुद्गलों के जो गुण हैं
इस वे ही गुण वृश्चिकादि शरीर में भी उपलब्ध होते हैं। इस प्रकार कार्यकारण में सादृश्य स्वीकार करने पर भी 'जैसा पूर्वभव होता है वैसा ही उत्तर भव भी होता है' यह सिद्ध नहीं होता। ભવિષ્યના ભવનું કારણ હોતું નથી પણ વર્તમાન ભવમાં જે પ્રકારના અધ્યવસાય હોય છે, તે પ્રકારના અધ્યવસાયરૂપ કારણ પ્રમાણે જ ભવિષ્યના ભવ સંબંધી આયુ બાંધે છે અને તે પ્રમાણે જ જીવેને ભવિષ્યકાળને ભવ હોય છે. માટે તથા કારણને અનુરૂપ કાર્યને સ્વીકાર કરતાં છાણ આદિથી વીંછી આદિની ઉત્પત્તિની સંભાવના હોતી નથી, એમ જે કહેવાય છે તે પણ અસંગત છે, કારણ કે છાણ વગેરે વીંછી વગેરેના જીવની ઉત્પત્તિના કારણરૂપ નથી પણ તેમના શરીરની ઉત્પત્તિના કારણરૂપ છે. છાણ આદિ રૂપ કારણ અને વીંછી આદિનાં શરીરરૂપ કાર્યમાં સાદૃશ્ય (સમાનતા) છે જ, કારણ કે છાણ આદિમાં રૂપ, રસે આ%િ પુષ્યના જે ગુણ છે તેજ
ગુણ વીંછી આદિનાં શરીરમાં પણ હોય છે. આ પ્રમાણે કાર્ય કરવામાં સાટશ્યને સ્વીકારવા છતાં પણ “જે પૂર્વ Sજ ભવ હોય છે તે ઉત્તરભવ હોય છે” એ સિદ્ધ થતું નથી. આ કેવળ મારો જ અભિપ્રાય નથી, પણ વેદમાં પણ કહ્યું છે
सुधर्मणः समानभव विषय
संशय निवारणम् । मू०११०॥
॥४०६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४०७॥
व
"श्रृगालो वै एष मायते, यः सपुरीषो दह्यते" यः सपुरीप:विष्ठासहितः दह्यते-भस्मी क्रियते सः-श्रृगालो वैशृगाल एव जायते-इत्यादि, अतो 'भवान्तरे जीवस्य वैसादृश्यं भवति' इति सिद्धम् । एवम् पूर्वोक्तं श्रीवीरवचनं श्रुत्वा नष्टसन्देहः छिन्नसंशयः सेोऽपि-मुधर्माऽपि पश्चशतशिष्यैः सह प्रभुसमीपे प्रबजितः ।।५।।सु०११०।। मूलम्-तए णं उवज्झायं सुहम्मं पव्वइयं सेऊण मंडिओवि अट्ठसयसीसेहिं परिवुडो पहुसमीबे समणु
मञ्जरी पत्तो। पहूय तं कहेइ-भो मंडिया! तुज्झ मणंसि बंधमोक्खविसओ संसओ वट्टइ-जं 'जीवस्स बंधो मोक्खो य
टीका हपइ न वा।' 'स एष विगुणो विभुन बध्यते संसरति वा मुच्यते मोचयति वा" इचाइ वेयवयणाओ जीवस्स न बंधो न मोक्खा। जइ बंधो मनिज्जइ ताहे सेा अगाइओ वा ? पच्छाजाओ वा ? जइ अणाइओम ताहे सो न छुट्टिजइ-जो अणाइयो सो अणंताओ हवइ तिवयणा। जइ पच्छाजाओ ताहे कया जाओ? कहं छुट्टि जइ? ति । तं मिच्छा । लोए जीवा असुहकम्मबंधेण दुई, सुहकम्मबंधेण सुहं पत्ता दीसंति, सयलकम्मछेएण जीवो मोक्खं पावइत्ति लोए पसिद्धं । 'अणाइबंधो न छुट्टिज्जर' त्ति जं तए कहियं तंपि मिच्छा, जो सुधर्मणः लोए सुवण्णास्स मडियाए य जो अणाई संबंधो सो छुट्टिन्जइ चेव । तवसत्थेसुवि' वुत्तं-"ममेति बध्यते जन्तु- दीक्षाग्रहणम् निर्ममेति प्रमुच्यते" इच्चाइ । पुणोवि
मण्डितस्य "मन एवं मनुष्याणां कारणं, बन्धमोक्षयोः।
बन्धमोक्ष बन्धाय विषयासक्तं, मुक्त्यै निर्विषयं मनः" ॥१॥ इच्चाइ ।
विषय संशय___ अओ सिद्धं जीवस्स बंधो मोक्खो य हनइ ति । एवं सोचा विम्हिमो छिन्न संसओ पडिबुद्धो मंडिओ निवारण वि अध्धु४ सयसीसेहि पच्चइओ।
मू०१११॥ यह केवल मेरा ही अभिमत नहीं है, किन्तु वेद में भी कहा है-"श्रृगालो वै एष जायते यः सपुरीषो दह्यते" इति । जो मनुष्य विष्टा सहित जलाया जाता है वह निश्चय ही श्रृगाल रूप में उत्पन्न होता है। इससे यह सिद्ध हुआ कि भवान्तर में विसदृशता भी होती है। इस प्रकार के श्रीमहावीर के वचन सुनकर सुधर्मा भी छिन्नसंशय हो गये । वह भी अपने पँचसौ शिष्यों के साथ प्रभु के समीप दीक्षित हो गये ।।मू०११०॥ "श्रृगालो वे एष जायते यः सपुरीषो दह्यते" रे मनुष्य भग सहित welय छे ते योशियाण३ पन्न ॥४०७॥ થાયે છે. તેથી એ સિદ્ધ થાય છે કે ભવાન્તરમાં વિસશિતા પણ હોય છે. આ પ્રમાણે શ્રી મહાવીરનાં વચને સાંભળીને સુધર્માના સંશયનું પણ નિવારણ થઈ ગયું. તેમણે પણ પિતાનાં પાંચ શિખ્ય સહિત પ્રભુ પાસે દીક્ષા अहए ४२१. सू०११०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥ ४०८ ॥
(AIMIM
मंडियं पब्बजियं सोचा मोरिय पुत्तो वि नियसंसय छेयणद्वं अध्धुद्धसयसीसेहिं परिवुडो पहु समवे पत्तो । तं पि पहू एवं चैव कहे - भो मोरियपुता । तुज्झमणंसि एयारिसो संसओ वट्टइ-जं देवा न संति ' का जानाति मायोपमान् गीर्वाणान् इन्द्र यम वरुण कुबेरादीन' इइ वयणाओं । तं मिच्छा वेएवि - " स एष यज्ञायुधी यजमानोऽञ्जसा स्वर्गलेाकं गच्छति" इइ वयणं विज्जइ । जइ देवा न भवेज्जा ताहे देवलेागोपि न भवेज्जा, एवं सइ “स्वर्गलोकं गच्छति" इदं वयणं कहं संगच्छेजा । एएणं वकेणं देवाणं सत्ता सिज्झइ । अच्छउ ताव सत्थवयणं, पस्सउ इमाए परिसाए ठिए इंदाइ देवे । पञ्चवं एए देवा दीसंति । एवं पहुस्स ari सोच्चा निसम्म मोरियपुत्तो छिन्नसंसओं अध्धुद्ध सयसीसेहिं पव्वइओ |०१११ ॥
छाया- ततः खलु उपाध्यायं सुधर्माणं पत्रजितं श्रुत्वा मण्डिकोऽपि अर्द्धचतुर्थशतशिष्यैः परिवृतः प्रभु समीपे समनुप्राप्तः । प्रमुश्च तं कथयति - भो मण्डिक । तब मनसि बंधमोक्षविषयः संशयो वर्त्तते, यत् - जीवस्थ बन्ध मोक्षश्च भवति न वा ? “स एष विगुणो विभुर्न बध्यते संसरति वा मुच्यते मोचयति वा" इत्यादि वेदवचनाज्जीवस्य न बन्धो न मोक्षः । यदि बन्धो मन्यते तदा स अनादिको वा पश्चाज्जातो वा ? यद्यनादिकस्तदा स न छुटयेत " योऽनादिकः सोऽनन्तकः" इति वचनात् । यदि पश्चाज्जातस्तदा कदा जातः ? कथं
मूल का अर्थ - ' तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् उपाध्याय सुधर्मा को दीक्षित हुआ सुनकर मण्डिक भी साढ़े तीन सौ शिष्यों के साथ भगवान के पास गये । भगवान् ने मण्डिक से कहा – हे मण्डिक ! तुम्हारे मन में बन्ध और मोक्ष के विषय में संशय है कि जीव को बन्ध और मोक्ष होता है या नहीं ? ' स एष विगुणो विभुर्न बध्यते संसरति वा मुच्यते मोचयति वा ' यह निर्गुण और व्यापक आत्मा न बद्ध होती है न संसरण करती है, न मुक्त होती है न किसी को मुक्त करती है । इत्यादि वेदवाक्य से न जीव का बन्ध होता है, न मोक्ष होता है। यदि बन्ध माना जाय तो वह अनादि है अथवा पीछे से उत्पन्न हुआ है ? अगर अनादि મૂળના અથ ‘તવ ખૂં ’, ઈત્યાદિ સુધર્મા નામના ઉપાધ્યાયને અણુગાર થયેલ સાંભળી, મંડિક નામના વિદ્વાન બ્રાહ્મણુ પણ સાડાત્રણસે શિષ્યાના પરિવાર સાથે, ભગવાન સમીપ ગયા. તેને સંબોધી વાત કરતાં, ભગવાન એલ્યા કે, હું મ`ડિક ! શુ' તારા મનમાં બંધ અને મેક્ષ સંબંધી શકા છે? જીવ ને બધ-મૈાક્ષ હોય કે નહિ ? આ નિર્ણાં અને વ્યાપક આત્મા બંધાતા નથી, સંસારમાં ફરતા નથી તેમજ મુકત પણ હોતા નથી, અને કેને મુક્ત
पशु तो नथी. तारा वेदवाश्यभां " स एष विगुणेो विभु ने बध्यते संसरति वा मुच्यते माचयति वा " આ પ્રમાણે તું કહે છે કે જીવના મેક્ષ કે બંધ હોતા જ નથી. તારા મત એવા છે કે જો અન્ય માનવામાં
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
सुधर्मणः दीक्षाग्रहणम् मण्डिस्य बन्धमोक्ष
विषय संशयनिवारणं
च ।
।। सू०१११ ॥
||४०८||
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥४०९ ॥
छुटयत इति लोके जीवा अशुभकर्मबन्धनेन दुक्खं, शुभकर्मबन्धनेन सुखं प्राप्ता दृश्यन्ते, सकलकर्मच्छेदेन जीवो मोक्षं प्राप्नोतीति प्रसिद्धम् । अनादिबन्धो न छुटयते इति यच्चया कथितं तदपि मिथ्या । यता लोके सुवर्णस्य मृत्तिकायाश्च योऽनादिः सम्बन्धः स छुट्यत एव । तत्र शास्त्रेऽप्युक्तम् - " ममेति बध्यते जन्तुनिर्ममेति प्रमुच्यते ।। " इत्यादि । पुनरपि -
" मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।
बन्धाय विषयासक्तं, मुक्तयै निर्विषयं मनः " ॥ १ ॥ इत्यादि ।
अतः सिद्धं जीवस्य बन्धो मोक्ष भवतीति । एवं श्रुत्वा विस्मितछिन्नसंशयः प्रतिबुद्धो मण्डिकोष अर्द्धहै तो वह कभी छूटना नहीं चाहीये, क्यों कि यह कहा गया है कि 'जो अनादि होता है, वह अनन्त होता है ।' अगर बाद में उत्पन्न हुआ तो कब उत्पन्न हुआ ? और कैसे छूटता है ? यह मत मिथ्या है, क्यों कि लोक में जीव अशुभ कर्म-बंध से दुःख को और शुभ कर्म-बंध से सुख को प्राप्त करते देखे जाते हैं। यह भी प्रसिद्ध है कि समस्त कर्मों का नाश होने से जीव मोक्ष प्राप्त करता है।
अनादि बंध छूटता नहीं, ऐसा तुमने कहा सो भी मिथ्या है, क्यों कि लोक में स्वर्ण ओर मृत्तिका का जो अनादि संबंध है, वह छूटता ही है । "ममेति बध्यते जन्तुर्निर्ममेति प्रमुच्यते " इति । अर्थात्- "ममत्व के कारण जीव को बन्धन होता है और ममता से रहित जीव मोक्ष पाता है" इत्यादि और भी कहा है" मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः । बन्धाय विषयासक्तं, मुक्त्यै निर्विषयं मनः " ॥ १ ॥
આવે તે આ અશ્વને અનાદિ માનવા પડે, તે તેના 'ત હોઈ શકે નહિ. કારણ કે જે આખત અનાદિ હાય, તે અનન્ત હોવી જોઈ એ. અગર જીવના બંધ આદિવાળે માના તા, કયારે બ'ધની ઉત્પત્તિ થઈ ? તેમજ તે કયારે અને કેવી રીતે છૂટી શકે ? ઉપર પ્રમાણેના તારો મત પ્રવર્તી રહ્યો છે પરંતુ તે મત મિથ્યા છે. કારણ કે સંસારમાં જે સુખ ભેાગવે છે, તે શુભ ક`ના બંધ છે; અને દુઃખ ભાગવે છે, તે પાપ કમ (અશુભ)ના ખ’ધ છે, અને આ સમસ્ત ભાશુભ કર્મોના નાશ થતાં, જીવ મુકત થાય છે. ને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરે છે. તે કહ્યુ કે, અનાદિબંધ છૂટે નહિં, તે પણુ ખાટુ' છે. કારણ કે આ જગતમાં, કંચન અને માટીને સયાગ અનાદિના છે; છતાં તે છૂટી જાય છે; તેા ક’ आयु द्रव्यनी सूक्ष्म २०४ छे, भाटे टु वु लेखे. भूजलूत वात मे छे “ममेति बध्यते जन्तु निर्ममेति प्रमुच्यते " लवना भमत्व लावने सीधे अंध थाय छे; भने भभत्व भाव छूटतां कवनो भोक्ष थाय छे. पशुछे
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
回國通
獎賞
कल्प
मञ्जरी
टीका
मण्डिकस्य बन्दमोक्ष
विषय
संशयनिवारणम् । ॥सू० १११ ॥
॥४०९ ॥
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
मुत्र ॥४१०॥
मञ्जरी
टीका
चतुर्थशतशिष्यैः प्रबजितः ॥ ६॥
मण्डिकं भवजितं श्रुत्वा मौर्यपुत्रोऽपि निजसंशयच्छेदनार्थम्-अर्द्धचतुर्थशतशिष्यैः परिवृतः प्रभुसमीपे माप्तः । तमपि प्रभुरेवमेव कथयति-भो मौर्यपुत्र । तव मनसि एतादृशः संशयो वर्तते यत् देवा न सन्ति-"को जानाति मायोपमान् गीर्वाणान् इन्द्र-यम-वरुण-कुबेरादीन्" इति वचनात् । तन्मिथ्या । वेदेऽपि-"स एष यज्ञायुधी यजमानोऽञ्जसा स्वर्गलोकं गच्छति" इति वचनं विद्यते । यदि देवा न भवेयुस्तदा देवलोकोऽपि न भवेत् ।
अर्थात्-"मन ही मनुष्यों के बन्ध और मोक्ष का कारण है। विषयों में आसक्त मन बन्ध का और विषयों से निवृत्त मन मुक्ति का कारण होता है" इत्यादि। इस से जीव को बंध और मोक्ष होता है, यह सिद्ध हुआ। इस प्रकार सुनकर मण्डिक चकित हुए। उनका संशय दूर हो गया। उन्हें प्रतिबोध प्राप्त हुआ। वे भी साढ़ेतीनसौ शिष्यों सहित दीक्षित हो गये।
मण्डिक को दीक्षीत हुए सुनकर मौर्यपुत्र भी अपना संशय निवारण करने के लिए साढे तीनसौ शिष्यों के परिवार सहित प्रभु के पास आया। प्रभुने उनसे भी ऐसा कहा-हे मौर्यपुत्र! तुम्हारे मन में ऐसा सन्देह है। कि देव नहीं हैं क्यों कि-'को जानाति मायोपमान् गीर्वाणान्' अर्थात्-'माया के समान इन्द्र, यम, वरूण और कुबेर आदि देवों को कौन जानता है ?' ऐसा कहा गया है। तुम्हारा यह विचार मिथ्या है। वेद में भी यह वाक्य है-'स एव-यज्ञायुधी यजमानोऽअसा स्वर्गलोकं
___“मन एव मनुष्याणां, कारणं बन्धमोक्षयोः ।
बन्धाय विषयासक्तं, मुत्यै निर्विषयं मनः" ॥१॥ इति । આ બંધ અને મોક્ષના કારણભુત “મન” છે. વિષયોમાં “મન” આસક્તિ રાખે તે “મન” બંધ કરે છે; અને જે વિષયેથી નિવૃત્ત રહે છે તે મુક્તિને પામે છે. આથી જીવને બંધ અને મેક્ષ છે તે સાબીત થાય છે.
આમ સાંભળી મંડિક તાજુબ થયું. તેને ભ્રમ ભાંગી ગયો. તે પ્રતિબોધ પામતાં સાડાત્રણ શિષ્યો સાથે હોં દીક્ષિત થયા. મંડિકને પ્રતિબંધ પામેલ જોઈ મીય પુત્ર પણ પિતાના સાડાત્રણસો શિષ્યના પરિવાર સાથે શંકાના નિવારણ અર્થે પ્રભુ પાસે ગયા. પ્રભુએ પણ તેને પૂછ્યું કે “હે મૌર્યપુત્ર! તમારા દિલમાં એવી શંકા છે કે દેવ
નથી, તમે દેને (ઈન્દ્ર, યમ, વરુણ, કુબેર વિગેરેને) માયાવી માને છે તે વાત બરાબર છે ને? પરંતુ આ વાતને MER तमनस छे अस्थाने छे. वह-बाध्य ५ ४ छ । “स एष यज्ञायुधा यजमानोऽञ्जसा स्वर्गलोकं गच्छति"
मण्डिकस्य दीक्षाग्रहणम् मौर्यपुत्रस्य देवास्तित्वविषयसंशयनिवारणम्
०१११॥
॥४१०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४११॥
कल्पमञ्जरी टीका
एवं सति "स्वर्गलोकं गच्छति" इदं वचनं कथं संगच्छेत ?। एतेन वाक्येन देवानां सत्ता सिध्यति । तिष्ठतु तावच्छात्रववचनं, पश्यतु अस्यां परिषदि स्थितान् इन्द्रादिदेवान् । प्रत्यक्षमेते देवा दृश्यन्ते । एवं प्रभोर्वचनं श्रुत्वा निशम्य मौर्यपुत्रः छिन्नसंशयोऽर्द्धचतुर्थशतशिष्यै प्रजितः ॥०१११॥
टीका-'तए णं उवन्झायं सुहम्म' इत्यादि । ततः खलु उपाध्यायं सुधर्माण प्रजितं श्रुत्वा मण्डिकोऽपि अर्धचतुर्थशशिष्यः सात्रिशतशिष्यः परिवेष्टितः प्रभुसमीपे समनुप्राप्तः। प्रभुश्च तं-मण्डिकं कथयति, तथाहिभो मण्डिक ! तब मनसि बन्धमोक्षविषयः संशयो वर्तते-संशयस्वरूपमाह-यदित्यादिना, यत्-जीवस्य बन्यो गच्छति' अर्थात्-'यज्ञरूप आयुध (शस्त्र)वाला यज्ञकर्ता शीघ्र ही स्वर्गलोक में जाता है। यदि देव न होते तो देवलोक भी न होता। ऐसी स्थिति में स्वर्ग लोकमें जाता है। यह कथन कैसे संगत हो सकता है ? इस वाक्य से देवों की सत्ता सिद्ध होती है। परन्तु शास्त्र के वाक्य को रहने दो, इसी परिषद् में स्थित इन्द्र आदि देवों को देख लो। यह देव प्रत्यक्ष ही दिखाई दे रहे हैं। प्रभु के इस प्रकार वचन सुनकर और समझकर मौर्यपुत्र भी छिन्न संशय होकर साढे तीनसौ शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये ॥१११।।
टीका का अर्थ-तत्पश्चात् उपाध्याय सुधर्मा को प्रत्रजित हुआ सुनकर मण्डिक भी साढे तीनसौ शिष्यों के परिवार के साथ भगवान के समीप पहूँचे। भगवान् ने मण्डिक से कहा-हे मण्डिक ! तुम्हारे मनमें बन्ध-मोक्षविषयक संशय है। उस संशयका स्वरूप बतलाते हैं-जीव का बंध और मोक्ष होता है या नहीं? तुम्हारे इससे યજ્ઞરૂપ આયુધવાળા યજ્ઞકર્તા શીગ્રપણે સ્વર્ગમાં જાય છે. જે તમારા કહેવા મુજબ દેવ ન હોય તે દેવલોક પણ તે ન હવે જોઈએ, તે આ “સ્વ” રૂપી કથન જે વેદ-વાકયમાં કહેવામાં આવ્યું છે તે તમારા કથન સાથે કેવી રીતે બંધબેસતું છે ? આ વેદ-વાકયથી જ સિદ્ધ થાય છે કે દેવો છે અને દેવાની સત્તા પણ છે. શાસ્ત્રની વાતને તમે ગ્રહણ ન કરે તે પણ આ પરિષદુમાં જે દે સાક્ષાત્ બેઠા છે તેને જોઈ લે. પ્રભુનું આવું વચન સાંભળી મૌર્યપુત્ર પણ સંશય રહિત થયે ને સાડાત્રણસે શિષ્યો સાથે તેણે પણ પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી. (સૂ૦૧૧૧)
વિશેષાર્થ–“સુધર્મા’ જેવા વિદ્વાન ઉપાધ્યાય પણ ભગવાનની વાણીથી ચલિત થયા એમ જાણવાથી મંડિક પણ પિતાના સાડાત્રણ શિષ્યના સમૂહ સાથે ભગવાન તરફ જવા રવાના થશે. ભગવાને તેના મનની સપાટી પર તરતા ભાવને જોઈ લીધા, ને તે ભાવોમાં બંધ-મોક્ષ રૂપી શંકાએ ઉઠતી હતી તે તેમણે જાણી લીધી. ભગવાને તે શંકાઓને આગળ કરી મંડિકને કહ્યું કે તને જીવના બંધ અને મોક્ષની શ્રેણી બેટી લાગે છે? જો તું બંધ અને
मौर्यपुत्रस्य देवास्तित्वविषयसंशयनिवारणम् । सू०१११।।
॥४११॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४१२॥
कल्पमञ्जरी टीका
मोक्षश्च भवति न वा? तवात्र संशये कारणम्-'स एष विगुणो विभुन बध्यते संसरति वा मुच्यते मोचयति वा' “स एषः जीवः विगुणः निर्गुणः विभुः व्यापकः न बध्यते-बन्धनं न याति, वा अथवा न संसरति नोत्पद्यते भवं न पामोति, तथा न मुच्यतेन मुक्तो भवति, वा-अथवा न परं मोचयति।" इत्यादिवेदवचननिकरोऽस्ति । त्वं स एष विगुण' इत्यादिवेदवचनादेव 'जीवस्य न बन्धो न चापि मोक्षो भवतीति मन्यसे । अत्रेत्थं तब युक्तिः-यदि जीवस्य बन्धो मन्यते, तदा-सम्बन्धः अनादिका आदिरहितः नित्य इत्यर्थः, वा-अथवा पश्चात् जातः ? तत्र यदि अनादिका नित्यो मन्यते, तदा स न छुटयेत-न छियेत, 'योऽनादिका संशय का कारण वेद का यह वचन है-'यह निर्गुण और सर्वव्यापी आत्मा न तो बंधन को प्राप्त होती है, न उत्पन्न होती है, न मुक्त होती है और न दूसरे को मुक्त करती है। इसी वेद वचन से तुम मानते हो कि जीव को न बंध होता है और न मोक्ष होता है। इस विषय में तुम्हारी युक्ति यह है-अगर जीव का बंध माना जाय तो वह बंध अनादि है या सादि-बाद में उत्पन्न हुआ है ? अगर नित्य माना जाय तो वह छूट नहीं सकता। મોક્ષને કલ્પિત માનતે હોય તે તું બેટે રસ્તે છે! તારા કથન મુજબ આ આત્મા નિર્ગુણ અને સર્વવ્યાપી છે. તેથી તેને બંધ કે મેક્ષ હાય જ નહિ એ તારો અભિપ્રાય છે. ઉપરની તારી માન્યતા તદ્દન ગેરરસ્તે દોરનારી છે. જગતમાં ઉઘાડી આંખે દેખાય છે કે
એક રાંક ને એક નૃપ, એ આદી જે ભેદ, કારણ વિના ન કાર્ય તે, તેજ શુભાશુભ વેધ. શુભ કરે ફળ ભોગવે, દેવાદિ ગતિ માંય; અશુભ કરે નકદિ ફળ, કમરહિત ન કયાંય. જે જે કારણુ બંધના, તે બંધને પંથ; તે કારણે છેદક દશા, મેક્ષ પંથ ભવ અંત. રાગ દ્વેષ અજ્ઞાન છે, મુખ્ય કમના ગ્રંથ; થાય નિવૃત્તિ જેહથી, તેજ મોક્ષને પંથ. આત્મા સત્ ચૈતન્યમય, સર્વાભાસ રહિત જેથી કેવળ પામીએ, મેક્ષપંથ તે રીત.
मण्डिकस्य बन्धमोक्षविषयसंशयनिवारणम् । मू०१११॥
॥४१२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥४१३॥
टीका
सोऽनन्तकः, यः पदार्थः अनादिका आदि रहितो भवति सः अनन्तकः-अन्तरहित-नित्योऽपि भवति, इति वचनात् । एवं च नित्यस्य सदास्थायित्वात् अनादिको जीवबन्धो न छियेतेति पर्यवसितम् । अथ द्वितीय विकल्पितं खण्डयितुमाह-'यदि पश्चाज्जातः' इत्यादिना-यदि पश्चात् जीवस्य बन्धो जातः तदा पश्चाद्वन्धस्वीकारे कदा-कस्मिन् काले सजातः ? कथं-केन प्रकारेण च स छुटयते ? छिद्यते ? अत्र नास्ति किमपि प्रत्युत्तरम्-इति । अतो जीवस्य नास्ति बन्धो न चापि मोक्ष इति पर्यवसितम्। इदं यत्तव मतं तन्मिथ्या। यतो लोके जीवाः अशुभकर्म-बन्धनेन तत्कर्मजनितं दुःखं प्राप्ता दृश्यन्ते' इति परेण सम्बध्यते, एवं शुभकर्मबन्धेन जीवाः सुखं प्राप्ताः दृश्यन्ते । तथा सकलकर्मछेदेन-कर्मकलापस्य ध्यानानलेन भस्मसात्करणेन जीवः सुखदुःखनिमित्तीभूत-शुभाशुभकर्मकृतवन्धनाभावात् मोक्ष-मुक्ति प्राप्नोति इति प्रसिद्धम् । तथा-'अनादिबन्धो न क्यों कि जो पदार्थ आदि-रहित होता है, वह अन्तरहित भी होता है। इस तरह जो नित्य होता है वह सदैव बना रहता है, अतएव अनादिकालीन जीव का बंध नष्ट नहीं होना चाहिए। अब दूसरे विकल्प का खंडन करने के लिए कहते हैं-अगर जीव का बंध पश्चात् उत्पन्न हुआ है तो वह किस समय हुआ ? और किस प्रकार छूटता है ? इस प्रश्न का कोई समाधान नहीं है। अत एव सिद्ध हुआ कि जीव को बंध और मोक्ष नहीं होता।
यह जो तुम्हारा मत है सो मिथ्या है, क्यों कि लोक में प्रसिद्ध है कि जीव अशुभ कर्म-बंधन के कारण, उस कर्मजनित दुःख के भागी देखे जाते हैं, और शुभकर्म बंध के कारण जीव मुख के भागी देखे जाते है। तथा ध्यान रूपी अग्नि से समस्त कर्म समूह को भस्म कर देने के कारण, जीव सुख और दुःख के कारणभूत शुभ एवं अशुभ कर्मों से होनेवाले बंध का अभाव होने से मोक्ष प्राप्त करते हैं।
અર્ધાતુ-એક રાંક છે અને એક રાજા છે એ શબ્દથી નીચપણું, ઉંચપણું, કુરૂપ પાણું, સુરૂપપણું એમ ઘણું વિચિત્રપણું છે, અને એ જે ભેદ રહે છે તે–સર્વ સમાનતા નથી, તેજ શુભાશુભ કમને બંધ છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. કેમ કે કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી. શુભ કર્મ કરે છે તેથી દેવાદિ ગતિમાં તેનું શુભ ફળ ભેગવે. અને અશુભ કર્મ કરે તે નરકાદિ ગતિને વિષે તેનું અશુભ ફળ ભોગવે. તને કમને બંધ સમજાવ્યું. હવે તે બંધના વિરોધી સ્વભાવને મોક્ષ કહે છે. જે જે કારણો વડે બંધ થાય છે તે તે કારણેને છેદવાથી મેક્ષ માગ આવી મળે છે અને ભવનો અંત આવી જાય છે. કર્મના બંધનમાં રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાન પાયારૂપે છે. આ ત્રણેનું એકત્વ એ કમની ગાંઠ છે. આ ત્રણ વિના કમને બંધ થાય જ નહિ; અને આ ત્રણેથી નિવૃત્તિ કરવી તે “મોક્ષ” કહેવાય.
मण्डिकस्य बन्धमोक्षविषय
संशयनिवारणम् । मू०११।।
છે
॥४१३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्री कल्पः
सूत्रे ॥४१४॥
मञ्जरी
टीका
छुटयते' इति यच्चया कथितं, तदपि मिथ्या! यतः लोके सुवर्णस्य मृत्तिकायाश्च परस्परं योऽनादिः अवाहापेक्षयाऽनादिकालागतः सम्बन्धो भवति, स छुटयते एव । एवमेव जीवस्यापि अनादिवन्धो निस्संशयं छुटयते इति बोध्यम् । अत्र विषये तब शस्त्रेऽप्युक्तमस्ति-'ममेति वध्यते जन्तुः' इत्यादि। अयं भावः-जन्तुः मम मदीयम् एतत्पुत्रदारादिकम् इति स्वीकुर्वन् सन् ममता रज्ज्वा वध्यते वन्धं याति, पुनः स जीवः निर्ममेति'मम पुत्रदारादिकं नास्तीति ममत्वमकुर्वन् प्रमुच्यते इति । इतोऽन्यदपि तत्र शास्त्र बन्धमोक्षपरं प्रभूतं वचनमस्ति । तदेव दर्शयितुमाह-'पुनरपि' इत्यादि। पुनरपि तव शास्त्रे पोक्तं-'मन एव मनुष्याणाम्' इत्यादि। मनुष्याणां-बन्ध-मोक्षयोः, कारणं-मन एव अन्तःकरणविशेष एव, न तु तदन्यः कोऽपि पदार्थस्तयोः कारणमस्ति । तत्र विषयासक्तं मनः जीवस्य बन्धाय-चतुर्गतिकसंसारपरिभ्रमणाय भवति । तथा-निविषयम् इन्द्रियविषयासक्तिरहितं मनस्तु मुत्यै जीवस्य मोक्षाय-भवभ्रमणविरमणाय भवतीत्यादि । अतो जीवस्य बन्धो मोक्षश्च भवतीति सिद्धम् । एवं श्रुत्या विस्मितः छिन्नसंशयःसन् प्रतिबुद्धो भूत्वा मण्डिकोपि अर्द्धचतुर्थशतशिष्यैः सह प्रबजितः।
ननु-अग्गिभूतिकृत कर्म संशयादस्य को विशेषः ? उच्यते-स कर्मसत्ता गोचरः, अयं तु तस्मिन् सत्यपि जीवकर्मसंयोग गोचरोऽस्तीति विशेषो ज्ञातव्यः ।
तुमने कहा कि अनादि बंध छूटता नहीं है, सो भी मिथ्या है। लोक में सोने और मीट्टी का परस्पर जो प्रवाह की अपेक्षा से अनादिकालीन संबंध है, वह छूट ही जाता है। इसी प्रकार जीव का भी कर्मों के साथ का अनादि सम्बन्ध अवश्यमेव छूट जाता है। इस विषय में तुम्हारे शास्त्र में भी कहा है-जब जीव 'यह पुत्रकलत्र आदि मेरे हैं। ऐसा मानते है तो ममता की रस्सी से बँधता है और जब जीव यह समझ लेता है कि 'पुत्र कलत्र आदि मेरे नहीं हैं। तो ममत्व से रहित होकर मुक्त होता है। इसके अतिरिक्त भी बंध-मोक्ष का समर्थन करनेवाले बहुत से वचन तुम्हारे शास्त्र में विद्यमान हैं। कहा भी है-'मनुष्यों के बंध और मोक्ष का कारण मन ही है, मन के अतिरिक्त और कोई कारण नहीं हैं। विषयों में आसक्त मन चार गति रूप संसार भ्रमण का कारण होता है। तथा इन्द्रिय-विषयों की आसक्ति से रहित मन जीव के मोक्षभव भ्रमण के अन्त का कारण होता है। इससे सिद्ध हुआ कि जीव को बंध और मोक्ष होता है। મેક્ષ કેને? આત્માને ! આ આત્મા કે છે? તે તે કહે છે કે “સત્ રૂપ, અવિનાશી, ચૈતન્યમય, સ્વભાવમય, અન્ય સર્વ વિભાવ અને દેવાદિ સંગના આભાસથી રહિત એ “કેવળ” એટલે “શુદ્ધ આત્મા” આ દશા પ્રાપ્ત કરવામાં પ્રવૃત્તિ તે મોક્ષ માગ અને આ “દશા” પ્રાપ્ત થાય એટલે “મેક્ષ' થયે કહેવાય.”
मण्डिकस्य बन्धमोक्षविषयक
संशयनिवारणम् । दीक्षाग्रहणं
च। ॥०१११॥
॥४१४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प.
सूत्रे
॥४१५॥
冰鮮劑
“मण्डिक मि” इत्यादि । मण्डिकं प्रव्रजितं श्रुत्वा मौर्यपुत्रोऽपि निजसंशयच्छेदनार्थम् अर्द्धचतुर्थशतशिष्यैः= पञ्चाशदुरतशतत्रय-परिमितशिष्यैः परिवृतः सन् प्रभुसमीपे प्राप्तः । तमपि प्रभुः एवं वक्ष्यमाणं वचनं कथयतिभो मौर्यपुत्र । तव मनसि एतादृशः संशयो वर्तते, यत् देवाः न सन्ति तत्र प्रमाणतयोपन्यस्तं वचनं प्रकटयति - " को जानाति" इत्यादि । मायोपमान् =मायावत् अलीकान् इन्द्र-यम- वरुण-कुबेरादीन् गीर्वाणान् देवान् इस प्रकार सुनकर मण्डिक विस्मित हुए। उनका संशय दूर हो गया। वह प्रतिबोध प्राप्त करके अपने साडेतीन सो शिष्योंके साथ दीक्षित हो गये ।
शंका- अग्निभूति द्वारा किये गये कर्म-विषयक संशय से इस संशय में क्या अन्तर है ? समाधान- अग्निभूतिको कर्म के अस्तित्व में ही सन्देह था। पर मण्डिक कर्म का अस्तित्व तो मानते थे किन्तु जीव और कर्म के संयोग के संबंध में शंकित थे । यही दोनों में अन्तर हैं ।
मण्डि को दीक्षित हुआ सुनकर मौर्यपुत्र भी अपने संशय का निवारण करने के लिए अपने तीन सौ पचास शिष्यों के साथ भगवान् के समीप पहुँचे। उन्हें भी भगवान् ने आगे कहे वचन कहे - हे मौर्यपुत्र ! तुम्हारे मन में ऐसा संशय है कि देव नही है । इस विषय में प्रमाणरूप से प्रयुक्त वचन प्रकट करते हैं-' माया के समान मिथ्या इन्द्र, यम, वरुण, और कुबेर आदि देवों को कौन देखता है !' इस कथन से देव नहीं हैं, ऐसा सिद्ध होता है । किन्तु तुम्हारा देवों को स्वीकार न करना मिथ्या हैं, क्यों कि वेद में भी ऐसा कहा है कि-' यह यज्ञ रूपी शस्त्रवाला यजमान-यज्ञकर्त्ता शीघ्र ही स्वर्गलोक में जाता है । '
ભગવાને બધ અને મેક્ષનુ કથન, માત્ર અને શુદ્ધતા એ ત્રણે બતાવતાં મડિક વિસ્મિત થયા અને પ્રવ્રજ્યા અંગિકાર કરી તે વિરક્ત બન્યા. તેના સાડાત્રણસેા શિષ્યાએ પણ તેજ માર્ગ ગ્રહણ કર્યો.
ક્ષુકા-અગ્નિભૂતિની ક્ર' સબ'ધની અને માડિકની કમ'-'ધ સંબંધની શંકાએમાં શું કક છે ?
સમાધાન–અગ્નિભૂતિને તા ખુદ કમ”માંજ સંદેહ હતા. તેને મન કમ” જેવું કાંઈ છેજ નહિ એમ લાગતું. પરંતુ મ’ડિક ‘કમ”ના અસ્તિત્વને સ્વીકારતા હતા, પણ જીવ અને કર્માંના સંબંધ થતા હશે કે કેમ ? તેની શંકા તે સેવી રહ્યો. હતા આ બંનેમાં આટલું અંતર છે.
મંડિકને પ્રત્રજીત થયેલ જાણી મો પુત્ર પણ પાતાની શંકાના નિવારણ અર્થે સાડાત્રણસે શિષ્યા સાથે ઉપડચા, મૌર્ય પુત્રની શંકા દેવ'નું અસ્તિત્વ છે કે નહિ તે બાબતનું હતું. તેનુ કહેવુ હતુ કે આ બધા ઇન્દ્રો-યમ કએર વરુણ આદિને કાણે જોયા છે ? તેની શ`કાના નિવારણ અર્થે ભગવાને વેદ-વાકયના દાખલા ટાંકી બતાબ્યા ને સ્વની
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
मौर्यपुत्रस्य देवास्तित्वविषय
संशयनिवारणम् । ॥सू० १११ ॥
॥४१५॥
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥४१६||
को जानाति प्रत्यक्षात्मकज्ञानविषयी करोति" इति वचनात् देवा न सन्तीति । तन्मिथ्या-तत्-देवाभावस्वीकरणम् तव मिथ्या। यतो वेदेऽपि “स एष यज्ञायुधी यजमानोऽञ्जसा स्वर्गलोकं गच्छति" सः एष:-अयं यज्ञायुधी यागरूपशस्त्रवान् यजमाना यज्ञकर्ता-अञ्जसा-शीघ्रं स्वर्गलोकं गच्छति इति-एतद् वचनं विद्यते। यदि
श्रीकल्पदेवा न भवेयुः तदा देवलोकोऽपि न भवेत् । एवं सति 'स्वर्गलोकं गच्छति' इदम्-एतद् वचनं कथं संगच्छेत ?
मञ्जरी तत्स्वीकारे तु देवलोक तत्स्थायि देवानामपि सिद्धिः पर्यवसिता। इत्थमागमप्रमाणेन देवान साधयित्वा टीका सम्मति प्रत्यक्षप्रमाणेन तान् साधयति-'अच्छउ' इत्यादि। आस्तां तिष्ठतु तावत् शास्त्रवचनम् । पश्यतु भवान् प्रत्यक्षतोऽस्यां परिषदि स्थितान-विद्यमानान् इन्द्रादिदेवान इति । एवं प्रभोर्वचनं श्रुत्वा सामान्यतः श्रवणगोचरीकृत्य, निशम्य ऊहापोहाभ्यां विशेषतो हृदि निश्चित्य-मौर्यपुत्रः छिन्नसंशयः सन् अर्द्धचतुर्थशतशिष्यैः सह प्रवजितः ॥मू०१११।।
मूलम्-मोरियपुत्तं पवइयं सुणिउं अपिओ चिंतेइ-जो जो तस्स समीवे गओ सो सो पुणो न निव्वत्तो। मौर्यपुत्रस्य सम्वेर्सि संसओ तेण छिन्नो। सव्वे विय पवइया। अओ अहंपि गच्छामि संसयं छेदेमिति कट्ठ तिसय देवास्तित्वसीससहिओ पहुसमीपे संपत्तो। तं दहें भगवं वएइ-भो अकंपिया! तुज्झमणंसि इमो संसओ अस्थि जं विषयनेरइया न संति “न हवै प्रेत्य नरके नारकाः सन्ति" इच्चाइ वयणओ ति तं मिच्छा। नारया संति चेव,
संशय
निवारणम् न उण ते एत्थ आगच्छंति, नो णं मणुस्सा तत्थ गमि उ सकति । अइसयणाणिणो ते पञ्चक्खत्तेण पासंति ।
दीक्षाग्रहणं तव सत्यंमि वि-"नारको वै एष जायते यः शूद्रान्नमश्नाति" एयारिसं वकं लब्भइ, जइनारगा न भविज्जामा
च। अगर देव न होते तो देवलोक भी न होता । ऐसी स्थिति में 'स्वर्गलोक में जाता है' यह वाक्य कैसे ठीक सू०१११॥ बैठ सकता है ? इस वाक्य को स्वीकार करने पर देवलोक और देवलोक में रहनेवाले देवी की भी सिद्धि हो गई। इस प्रकार आगम प्रमाण से देवो की सत्ता का साधन करके अब प्रत्यक्ष प्रमाण से साधन करते हैं कि 'शाख वचनों को जाने दो, तुम इस परिषद में बैठे हुए इन्द्र आदि देवों को प्रत्यक्ष देखलो'। इस प्रकार प्रभु के वचन सुनकर तथा ऊहापोह कर के विशेषरूप से हृदय में निश्चित कर के मौर्यपुत्र सन्देह-रहित हो कर साढे तीन सौ शिष्यों सहित दीक्षीत हो गये ।।सू०-१११।।।
॥४१६॥ હયાતી બતાવી દીધી. જે જે શુભ કર્તવ્ય ધર્મ સંબંધી હોય તે સર્વ કર્તવ્યનું યથાર્થ પાલન કરનાર દેવગતિમાં છે જાય છે એમ વેદની વાત ભગવાને કરી. આ ઉપરાંત તેમની પરિષદમાં આવેલા દેવેની હાજરી બતાવી તેની શંકા નિમૂળ કરી, આથી તે પોતાના સાડાત્રણસે શિષ્ય સમુદાય સાથે દીક્ષિત થઈ ભગવાનની આજ્ઞાએ વિચારવા લાગ્યા. (સૂ૦૧૧૧)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥४१७॥
海滨員的員
綠腳
वाहे 'सुन्न नारगो होइ' सि वर्क कहं संगच्छिज्जा ? | अणेण सिद्धं गारगा संति त्ति । एवं सोचा अकंपिओ वि तिसयसीसेहिं पव्वइओ ||८|| 'अकंपिओ पिओ' त्ति जाणिय पुष्णपावसंदेहजुओ 'अयल - भाया' इय नामगो पंडिओ वि तिसयसीसेहिं परिवुड पहुसमोवे समागओ । तं दणं भगवं एवं वयासी-भो अयल - भाया ! तत्र हिययंसि इमो संसओ वट्ट - जं पुण्णमेव पाकिटं संतं पकिट्ट सुहस्स हेऊ ? तमेव य अवचीय माणमच्चंत थोबावत्थं संतं दुहरसहेऊ ? उय तय इरितं पावं किंपि वत्थु अस्थि ? अहवा एगमेव उभयरूवं ? उभयंपि सतं तं वा अत्थि ? उ पुरिसा इरित्तं अन्नं किंपि नत्थि ? जओ वेएस कहियं 'पुरुष एवेद 'U' सर्व यद्भूतं यच्च भाव्यं' इच्चाइ त्ति । तं मिच्छा । इहलोए पुण्णपावफलं पच्चक्खं लक्खिज्जइ, एवं बबहारओ विपत्तिज्जइ - जं पुण्णस्स फलं दीहा उय लच्छी ख्वारोग्ग-मुकुलजम्माइ, पावस्स य तव्विवरीयं अप्पा उयाइफलं, इय पुण्णं पावं च सतं तं वियाणाहि 'पुरुष एवेदं यम्मि विसए अग्भूिडपण्हे जं मए कहियं तं चेत्र मुणेयव्वं । तब सिद्धते वि पुण्णं पात्रं च सतं तत्तणेण गहियं तं जहा - "पुण्यः पुण्येन कर्मणा, पापः पापेन कर्मणा " इच्चाइ । अणेण सिद्धं पुण्णं पात्रं च उभ यमसितं तं वत्थु विज्जइ । इय सुणिय छिन्न संसओ अयलभाया वि तिसयसीसेहिं पव्वइओ || सू० ११२ ॥ छाया - मौर्यपुत्रं प्रत्रजितं श्रुत्वा - अकम्पितः चिन्तयति - यो यस्तस्य समीपे गतः स स पुनर्न निवृत्तः, सर्वेषां संशयस्तेन छिन्नः सर्वेऽपि च प्रत्रजिता अतोऽहमपि गच्छामि संशयं छेदयामीति कृत्वा त्रिशत- शिष्यसहितः प्रभुसमीपे संप्राप्तः । तं दृष्ट्वा भगवान् वदति - भो अकम्पित ! तव मनसि अयं संशयोऽस्ति, यत्-नैरयिका मूल का अर्थ -- ' मोरियपुत्त' इत्यादि - मौर्यपुत्र को प्रत्रजित हुआ सुनकर अकम्पित ने सोचा - जो जो उनके पास गया सो वापिस न लौटा। उन्हो ने सभी का संशय दूर कर दिया। सभी दीक्षित हो गये । तो में भी जाऊँ और अपने संशय का निवारण करूँ। इस प्रकार विचार कर तीनसौ शिष्यों के साथ वह महावीरप्रभु के समीप पहुचा । अकम्पित को देखकर भगवान् ने कहा- हे अकम्पित ! तुम्हारे मन में यह
भूणना अर्थ - 'मोरियपुत्तं ' इत्यादि भौरिय पुत्रने अवभित थयेस लड़ी, अपिते विचार हैं, ने ने તેની પાસે ગયા, તે પાછા વળતા જ નથી. તેણે તો, સઈના સ ંશય દૂર કર્યાં. દૂર થતાં તે દીક્ષિત થઈ, આત્મ સુધારણા તરફ વળી ગયા. હું પણ જાઉં અને મારી શકાઓને દૂર કરૂ! આમ વિચારી ત્રણસે શિષ્યો સાથે તે પ્રભુ સમીપે પહોંચ્યા. પહાંચતાં વેંત જ પ્રભુએ તેને પ્રશ્ન કર્યાં કે “હું અકપિત ! તારા મનમાં સંદેહ છે કે નારકીના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
अकम्पितस्य दीक्षाग्रहणम्
अचलभ्रात्रोः
पुण्यपापविषय
संशय
निवारणं च ।
॥ सू० ११२ ।।
॥४१७॥
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥४१८॥
टाका
न सन्ति "न हवै प्रेत्य नरके नारकाः सन्ति" इत्यादि वचनादिति, तन्मिथ्या, नारकाः सन्त्येव न पुनस्ते त्राऽऽगच्छन्ति, नो खलु मनुष्यास्तत्रगन्तुं शक्नुवन्ति । अतिशयज्ञानिनस्तान् प्रत्यक्षत्वेन पश्यन्ति । तव शास्त्रेऽपि-"नारको वै एष जायते यः शूद्रान्नमश्नाति" एताहर वाक्यं लभ्यते। यदि नारका न भवेयुस्तदा 'शूद्वान्नभक्षको नारको भवति' इति वाक्यं कथं संगच्छेत ? । अनेन सिद्धं 'नारकाः सन्ती' ति। एवं श्रुत्वा अकम्पितोऽपि त्रिशतशिष्यैः प्रबजितः। __'अकम्पितोऽपि प्रवजितः' इति ज्ञात्वा पुण्यपापसन्देहयुतोऽचलभ्रातेति नामकः पण्डितोऽपि त्रिशतशिष्यः परिवृतः प्रभुसमीपे समागतः। तं दृष्ट्वा भगवानेवमवादित-भो अचलभ्रातः तव हृदयेऽयं संशयो वर्तते यत्सन्देह है कि नारक जीव नहीं है, क्यों कि शास्त्र में कहा है-'न ह वै प्रेत्य नरके नारकाःसन्ति' इति । अर्थात-'परभव में, नरक में नारक नहीं हैं।' तुम्हारा यह मत मिथ्या हैं। नारक तो हैं ही, किन्तु वे यहाँ आते नहीं हैं और न मनुष्य ही वहीं जा सकते हैं। फिर भी लोकोत्तरज्ञानी उन्हें प्रत्यक्ष रूपसे देखते हैं। तुम्हारे शास्त्र में भी ऐसा वाक्य देखा है कि नारको वै एष जायते यः शूद्वान्नमश्नाति' इति अर्थात- जो शुद्र का अन्न खाता है, वह नारकरूप मे उत्पन्न होता है। अगर नारक न होते तो 'शुद्र का अन्न खाने वाला नारक होता है, यह कैसे संगत होता? इससे नारकों का अस्तित्व सिद्ध होता है । इस प्रकार सुनकर अकम्पित भी तीनसौ शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये।
'अकम्पित भी दीक्षीत हो गये यह जान कर पुण्य-पाप के विषय मे सन्देह रखनेवाले अचलभ्राता नामक पण्डित भी तीनसौ शिष्यों के साथ प्रभु के पास गये। उन्हें देखकर भगवान् ने ऐसा कहा हे wोशे भ? १२ ताशाखमा अपाय छे 3-"न हवे प्रेत्य नरके नारकाः सन्ति" પરભવમાં નરકમાં નારક નથી.” આ તારું મંતવ્ય મિથ્યા છે. નારકી છે પણ તેઓ અહીં આવતા નથી; તેમજ મનુષ્ય પણ ત્યાં જઈ શકતા નથી. તે પણ લકત્તર પુરુષે તેમને પ્રત્યક્ષ પણે જોઈ રહ્યા છે. તમારા શાસ્ત્રમાં એવું वाश्य वामां आवे छ, “नारको वै एष जायते यः शूद्रान्नमश्नाति"ति, मात-२ शूदनु भन्न माय છે, તે નારકીપણે ઉત્પન્ન થાય છે” જે નારકીના જ ન હોય, તે આ વાકયની સંગતતા કેવી રીતે થઈ શકે ? માટે સિદ્ધ થાય છે કે, નારકીના જીનું અસ્તિત્વ છે. આવું સાંભળી, અર્થાપિત પણ પિતાના ત્રણ શિષ્ય સાથે અણગાર થયે.
અકંપિતની દીક્ષા સાંભળી, પુણ્ય-પાપમાં સંદેહ રાખવાવાળે અચળબ્રાતા નામને પંડિત પણ ત્રણસો શિષ્યો સાથે પ્રભુની પાસે ગયો તેને જોઈ ભગવાને પ્રશ્ન કર્યો કે “હે અચળભ્રાતા ! તારા મનમાં એવી માન્યતા થઈ ગઈ
अकम्पितस्य दीक्षा अपलभ्रात्रोः पुण्यपाप
विषय
संशय निवारणं च। सू०११२॥
॥४१८॥
હોમ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४१९॥
टीका
पुण्यमेव प्रकृष्ट सत् प्रकृष्टमुखस्य हेतुः, तदेव चाऽपचीयमानमत्यन्तस्तोकावस्थं सत् दुखस्य हेतुः ? उत तदतिरिक्तं पापं किमपि वस्तु अस्ति ? अथवा एकमेवोभयरूपम् ? उभयमपि स्वतन्त्र वाऽस्ति ? उत पुरुषातिरिक्तं किमपि नास्ति, यतो वेदेषु कथितं " पुरुष एवेद °U° सर्व यद्भूतं यच्च भाव्यं" इत्यादीति, तन्मिथ्या ।
कल्पइह लोके पुण्य-पापफलं प्रत्यक्ष लक्ष्यते। एवं व्यवहारतोऽपि प्रतीयते यत् पुण्यस्य फलम् दीर्घायुष्क-लक्ष्मी
मञ्जरी रूपा-ऽऽरोग्य-सुकुलजन्मादि, पापस्य च तद्विपरीतमल्पायुष्कादि फलम्, इति पुण्यं पापं च स्वतन्त्रं विजानीहि, 'पुरुष एवेद' मित्येतस्मिन् विषये अग्निभूतिपश्ने यन्मया कथितं तदेव ज्ञातव्यम् । तव सिद्धान्तेऽपि पुण्यं पापं अचलभ्राता! तुम्हारे हृदय में ऐसा सन्देह है कि पूण्य ही जब प्रकर्ष को मान होता है तो प्रकृष्ट सुख का हेतु हो जाता है और जब वही अपकर्ष को प्राप्त होकर अत्यन्त अल्प होता है तो दुःख का कारण बनजाता है, अथवा पुण्य से भिन्न पाप कोई अलग वस्तु है ? अथवा एक ही वस्तु उभयरूप है ? या दोनों स्वतंत्र है ? या पुरुष ( आत्मा ) के अतिरिक्त कुछ भी नहीं है ? क्यों कि वेदों में कहा है-'पुरुष एवेद •U• सर्व यद्भूतं यच्च भाव्यम्'-इति । अर्थात्- यह सब पुरुष ही है जो हो चुका है, और जो होगा।' इत्यादि। अचलभ्रात्रो तुम्हारा यह संशय निराधार है। इस लोक में पुण्य और पाप का फल प्रत्यक्ष दिखाई दे रहा है। इसके पुण्यपाप
विषय अतिरिक्त व्यवहार से भी प्रतीत होता है कि दीर्घ आयु, लक्ष्मी, सुन्दर रूप, आरोग्य, सुकुल में जन्म आदि
संशय पुण्य का फल है, और पाप का कल इससे विपरीत अल्पायु आदि है। इस लिए पुण्य और पाप को स्वतंत्र
निवारणम् । समझो। 'यह सब पुरुष ही है' इस विषय में अग्निभूति के प्रश्न के उत्तर में मैंने जो कहा है, वहाँ यहीम .११॥ છે કે, જ્યારે પુણય ધણું વધી જાય, ત્યારે ઘણું સુખ આવી મળે છે, એટલે ધણા સુખના હેતુરૂપ બને છે. અને ચાર ઘટતું જાય ને અ૫ થઈ જાય, ત્યારે તે પુણ્ય, પાપનું કારણ બની જાય છે ? આ ઉપરાંત શું તું એમ પણ માની રહ્યો છે કે, પાપ જેવું કઈ તરવ પુણ્યથી નિરાળું નથી, અથવા આ એક તત્ત્વ બંને રૂપ છે ? તેમજ બંને અલગ- અલગ છે ? આથી વળી આગળ વધી તું એમ માની રહ્યો છે કે આ જગતમાં “આમ” સિવાય બીજો કોઈ પદાથ નથી ? કારણ કે વેદવાકય એમ કહે છે કે આ જગત કેવળ બ્રહ્મમય છે, બ્રહામય હતું ને બ્રહામય રહેશે ? ST તેને પણ તું એમ જ માને છે ? કેમ એમ જ ને ? તારા આવા પ્રકારના તમામ અભિપ્રાયો નિરાધાર છે. આલેકમાં પુય -પાપના ફળો પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. આ સિવાય વ્યવહારમાં પણ દેખાય છે કે દીર્ધ આયુ, લક્ષમી, સુંદર રૂપ, ॥४१९॥ આરોગ્ય, સારા કુળમાં જન્મ આદિ પુણ્યના ફળ છે, અને આનાથી વિપરીતતાવાળું અ૯૫ આયુ વિગેરે પાપનાં ફળરૂપ છે, માટે પુણ્ય અને પાપને સ્વતંત્ર સમજવા જોઈએ, સમસ્ત જગત “આત્મમય છે' એ વિષયમાં અગ્નિભૂતિના પ્રશ્નમાં જે ઉત્તર દેવાયા હતા તે ઉત્તરથી સમજણ કરી લેવી. તમારા સિદ્ધાંત માં પણ પુણ્ય અને પાપને સ્વતંત્રપણે છill
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प मञ्जरी टीका
॥४२०||
च स्वतन्त्रत्वेन गृहीतं, तद्यथा-"पुण्यः पुण्येन कर्मणा, पापः पापेन कर्मणा" इत्यादि । अनेन सिद्धं-पुण्यं पापं च उभयमपि स्वतन्त्रं वस्तु विद्यते । इति श्रुत्वा छिन्नसंशयोऽचलभ्राताऽपि त्रिशतशिष्यः प्रत्रजितः ॥०११२।।
टीका-"मोरियपुत्तं पञ्चइयं" इत्यादि । मौर्यपुत्र प्रबजितं श्रुत्वा अकम्पितः-अकम्पितनामा पण्डितः चिन्तयति । तथाहि-यो यस्तस्य समीपे गतः स सः पुनस्ततो न निवृत्त न परावत्याऽऽगतः। सर्वेषां संशयः तेन छिन्नः दूरीकृतः, सर्वेऽपि च तत्पाचे प्रव्रजिताः। अतोऽहमपि गच्छामि, स्वकीय संशयं छेदयामि, इति कृत्वा एतद् विचार्य त्रिशतशिष्यसहितः प्रभुसमीपे सम्माप्तः। तम् दृष्ट्वा भगवान् वदति-भो अकम्पित ! 'न ह वै प्रेत्य नारकाः सन्ति' प्रेत्य-परभवे नरके निरये नारकाः नैरयिकाः नरकोत्पन्ना जीवा न वै नैव समझ लेना चाहिए। तुम्हारे सिद्धान्त में भी पुण्य और पाप को स्वतंत्ररूप में ही अंगीकार किया है। जैसे'पुण्यः पुण्येन कर्मणा पापः पापेन कर्मणा' इति । अर्थात्-'पुण्यकर्मसे पुण्यवान् होता है। और पापकर्मसे पापवान् होता है इत्यादि । इस से सिद्ध हैं कि पुण्य और पाप-दोनों स्वतंत्र पदार्थ हैं। यह सुनकर अचलभ्राता का संशय भी छिन्न हो गया। वह अपने तीनसौ शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये ॥सू०११२।।
टीका का अर्थ-मौर्यपुत्र को दीक्षित हुआ सुनकर अकम्पित नामक पण्डित विचार करने लगे-जो जो भी महावीर के पास गया, वह वह लौटकर वापिस नहीं आया। उन्हों ने सभी के संशय का निवारण कर दिया और सभी उनके समीप दीक्षित हो गये। तो मैं भी क्यों न जाऊँ और अपने संशय का निवारण करूँ ? इस तरह विचार कर अकम्पित पडित भगवान् के पास अपने तीनसो शिष्यों के परिवार को साथ लेकर पहूँचे। उन्हें देखकर भगवान ने कहा-हे अकंपित ! 'परभव में, नरक में नारक-नरकजीव नहीं हैं। इस 2400४.२ ४२वाभा माव्यां छ रेम-"पुण्यः पुण्येन कर्मणा; पापः पापेन कर्मणा" से धुश्य भथी पुश्यवान થવાય છે અને પાપકર્મથી પાપવાન બનાય છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે પય અને પાપ બંને સ્વતંત્ર પદાર્થો છે. આવું સાંભળી અચળભ્રાતાને સંશય છેદાઈ ગયો અને તે પણ પિતાના ત્રણ શિષ્યો સાથે દીક્ષિત થશે. (સૂ૦૧૧૨)
મૌર્યપુત્ર વિગેરેને વૈરાગ્યમાં ઝુલતા ફરેલા જોવામાં આવતાં અક"પિતના મને ભાવે પણ બદલાયા. તેને આત્મા પણ કકળી ઉઠશે. ‘નારકીના જીવો છે કે નહિ તેવી શંકા સેવત તે ભગવાન પાસે આવી પહોંચે. ભગવાને તેને સમજાવ્યું કે નારકીના જ અહી આવી શકતા નથી. કારણ કે તેઓનું શરીર એવું હોય છે કે નરક બહાર જઈ શકતા જ નથી. તેમ જ અહિં આવવું ઘણું દૂર છે તેમ જ કઠીન છે. તેથી માનવ જેમ ત્યાં જઈ શકતો નથી; તેમ જ તેઓ પણ અહીં આવી પણ શકતા નથી.. આટલા બધા આવાગમન માટે દૈવી શક્તિ એટલે અપાર શક્તિ હેવી જોઈએ તે તેમનામાં નથી હોતી.
होना अकम्पितस्य
परभवे नारक का विषय संशयनिवारणम् ।
०११२॥
॥४२०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प. सूत्रे
॥४२१॥
BRA
सन्ति, 'ह' इति वाक्यालङ्कारे । इत्यादि वचनात् - तव मनसि अयं संशयोऽस्ति, यत्- 'नैरयिका न सन्ति' इति । इदं यत् तत्र मतं- तत् मिथ्या । यतः नारकाः सन्त्येव, किन्तु ते अत्र=अस्मिन् लोके पुनर्न आगच्छन्ति । तत्र= नरके मनुष्याः गन्तुं न शक्नुवन्ति । अतिशयज्ञानिनः तान् = नरकवर्तिनो नारकान् =नरकजीवान् प्रत्यक्षत्वेन= केवलज्ञानालोकेन साक्षात्कारेण पश्यन्ति । तव शास्त्रेऽपि "नारको वै एष जायते यः शूद्रान्नमश्नाति ' “यो द्विजः शुद्रान्नम् अश्नाति भुङ्क्ते एषः = असौ शुद्रान्नभोक्ता नारक:-नरकोत्पादी जायते वै भवत्येव" एतादृक् वाक्यं लभ्यते । यदि नारका न भवेयुः तदा 'शुद्रान्नभक्षकः नारको भवति' इति वाक्यं कथं केन प्रकारेण संगच्छेत । अनेन 'नारकाः सन्ति' इति मतं सिद्धम् । एवं श्रुत्वा अकम्पितोऽपि त्रिशतशिष्यैः सह प्रत्रजितः ॥८॥
'अकंपिओ वि' इत्यादि - 'अकम्पितोऽपि प्रत्रजितः' इति ज्ञात्वा - पुण्यपापसन्देहयुतः = पुण्यपापविषये सन्देहवान् अचलभ्राता - इति नामकः पण्डितोऽपि त्रिशतशिष्यैः परिवृतः सन् प्रभुसमीपे समागतः । तं दृष्ट्वा वेदवाक्य से तुम्हारे मनमें यह संशय है कि नारक नहीं है। लेकिन तुम्हारा यह मत मिथ्या है। नारक तो हैं, पर वे इस लोक में आते नहीं हैं और मनुष्य नरक में (इस शरीर से) नहीं जा सकते। हाँ, अतिशय ज्ञानी नरक के जीवों- नारकों को केवल ज्ञान से प्रत्यक्ष देखते हैं । तुम्हारे शास्त्र में भी ऐसा वाक्य मिलता है कि- "नारको वै एव जायते यः शूद्रान्नमश्नाति" जो ब्राह्मण शुद्र का अन्न खाता है, वह नरक में नारक के रूप में उत्पन्न होता ही है। अगर नारक न होते तो 'शुदान -भोजी नारक होता है' यह वाक्य कैसे संगत होता ? इससे सिद्ध है कि नारक जीवों की सत्ता है। ऐसा सुनकर अकम्पित भी तीनसो शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये ॥ ८ ॥
अकम्पित भी दीक्षित हो गये, यह जानकर पुण्य-पाप के विषय में सन्देहवाले अचलभ्राता नामक
આ ઉપરાંત તેઓ પરમાધર્મી દેવાની અધીનતામાં રહેલા છે. તે પાપના ઉદયે, ત્યાંની ક્ષેત્રવેદના ઉપરાંત પરવમીના પ્રહારો સતત અમેઘપણે સહ્યા જ કરે છે, આથી તેઓ અહી આવી શકતા નથી; તેમ જ મારી આડે કાંઈ સૂઝતુ પણ નથી અને પરમધીના તંત્ર નીચેથી ઘડીએક પણ અળગા થઈ શકતા નથી. નારકનુ અસ્તિત્વ छेोभानु उथन छे. “नारको वे एष जायते यः शूद्रन्नमश्नाति ” भेटले ने शूद्रनु अन्न भाय ते नार થાય છે અગર નારક નહીં હોત તે આ વાકય કેવી રીતે સુસ’ગ બનત ? તેથી સિદ્ધ થાય છે કે નારક જીવાની સત્તા છે. આવી અપૂર્ણ વાણીથી અકપિત પિગળી ગયેા અને પેાતાના ત્રણસેા શિષ્યેા સાથે તે પણ દીક્ષિત થઈ ગયા. ૮૫ અક'પિતનું પ્રત્રજન સાંભળી પુણ્ય-પાપ એ એક જ તત્વ છે એવી માન્યતાવાળા અચળભ્રાતા નામના પડિંત
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
अकम्पितस्य
दीक्षाग्रहणम् । ॥सू०११२॥
॥४२१॥
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥४२२॥
टीका
भगवान् एवम् अवादी-"भो अचलभ्रातः! तव हृदये अयं संशयो वर्तते यत्-"पुण्यमेव प्रकृष्टम् अतिशयितं सत् प्रकृष्टमुखस्य हेतु:-कारणं भवति ? तदेव-पुण्यमेव च-पुन:, अपचीयमानंक्षीयमाणम् , अत एव स्तोकावस्थम् अल्पीभावमापन्नं सत् दुःखस्य हेतुर्भवति :, उत आहोस्वित् तदतिरिक्तं पुण्यभिन्नं किमपि किञ्चित् वस्तु अस्ति-विद्यते ?, अथवा एकमेव-पुण्यपापयोरेकतरमेव उभयरूपं-पुण्यपापोभयरूपं विद्यते ?, यद्वा-उभयमपि द्वयमपि-पुण्यं पापं च स्वतन्त्रं-परस्परामपेक्ष-पृथक् पृथम् अस्ति ? उत-यद्वा-पुरुषातिरिक्तं पुरुषभिन्नम् आत्मभिन्नम् किमपि-किश्चिदपि पुण्यपापादि वस्तु नास्ति ? यता-यस्मात्-पुरुषातिरिक्तस्य कस्यावि पदार्थस्य सत्ताभावाद्धेतोः वेदेषु कथितम् , तथाहि-'पुरुष एवेद° ° सर्व यद् भूतं यच्च भाव्यम्' यत् इदं वर्तमानं, यद् भूतं व्यतीतं, यच्च भाव्यम् भविष्यत् , तत्-सर्व वस्तु पुरुष एव-आत्मैव, न तदतिरिक्तं पुण्यपापादि किमपि वस्तु विद्यते' इत्यर्थः" इत्यादि। इति इत्यं तब मनसि पुण्यपापविषये संशयोऽस्ति। तन्मिथ्या, । यत:-"इहलोकेअस्मिन् लोके पुण्य-पापफलं सुकृतदुष्कृतकर्म परिणामः प्रत्यक्ष साक्षात्लक्ष्यते दृश्यते। एवं व्यवहारतोऽपि प्रतीयते ज्ञायते, यत्-पुण्यस्य फलम् दीर्घायुष्क-लक्ष्मी-रूपा-ऽऽरोग्यसुकुल जन्मादि, अथ पापस्य च तद्विपरीतम् अल्पापण्डित भी अपने तीनसौ अन्तेवासियों सहित भगवान् के पास पहूँचे। उन्हें देखकर भगवान् ने इस प्रकार कहा-हे अचलभ्राता! तुम्हारे अन्तःकरण में यह सन्देह है कि पुण्य ही जब प्रकृष्ट (उच्च कोटि का) होता है तो वह सुख का कारण होता है, और जब वही पुण्य घट जाता है, और अल्प रहता हैं तब दुःख का कारण बन जाता है? अथवा पाप, पुण्ण से भिन्न कुछ स्वतंत्र वस्तु है ? अथवा पुण्य अथवा पाप का कोई एक ही स्वरूप है ? या दोनों परस्पर निरपेक्ष स्वतंत्र हैं ? अथ च आत्मा के अतिरिक्त पुण्य-पाप कोई वस्तु नहीं हैं ? क्यों कि वेद में यह कहा गया है कि-'जो वर्तमान है, जो अतीत में था, और भविष्यत् में होगा वह सब पुरुष (आत्मा) ही है, आत्मा से भिन्न पुण्य-पाप आदि कोई पदार्थ नहीं हैं।
तुम्हारे मन में ऐसा संशय है; किन्तु यह मिथ्या है। इस संसार में पुण्य और पाप का फल प्रत्यक्ष दिखाई दे रहा है। व्यवहार से भी प्रतीत होता है कि पुण्य का फल दीर्घजीवन, लक्ष्मी, रमणीयस्वरूप, ત્રણસે અંતેવાસિઓને સાથે લઈ ભગવાન પાસે પહોંચ્યા, તેને સિદ્ધાંત એ હતું કે જ્યારે પૂર્ય ઉચ્ચ કોટિમાં પ્રવતતું હોય છે ત્યારે તે સુખનું કારણ બને છે અને પુણ્ય ઘટતું જાય અગર અ૯પ થઇ જાય ત્યારે તે દુઃખનું કારણ બને છે. આ બને તને અલભ્રાતા એક રૂપ માનતે હવે,
ભગવાને તેને પ્રત્યક્ષતાપૂર્વક બતાવ્યું જગતમાં જે જે જ સુખમય સ્થિતિ ભોગવી રહ્યા છે તે પુણ્યના રે
अचलभ्रातुः पापपुण्य विषय
संशयमिवारणम् । सू०११२।।
॥४२२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्र
कल्पमञ्जरी टीका
युष्कादि-अल्पायुष्कत्वदारिद्रय-कुरूपत्व-सरोगत्व-दुष्कुल-जन्ममभृतिफलम् । इति मागुक्तानां पुण्यपापफलानां प्रत्यक्षलक्ष्यमाणत्वेन व्यवहारतश्च प्रतीयमानत्वेन च पुण्यं पापं च विना दीर्घायुष्कत्वादि म्तोकायुष्कत्वादिरूपफलानुपपच्या पुण्यं-पापं च स्वतन्त्रं-परस्परानपेक्षि-पृथक पृथग विजानीहि । “पुरुष एवेद' मित्येतस्मिन् विषये
अग्निभूतिप्रश्ने यत्-समाधानवचनं कथितम्-तदेवात्रापि ज्ञातव्यम् , तब सिद्धान्तेऽपि-पुण्यं पापं चेत्युभयं स्वतन्त्र॥४२३|| नीरोगता और सत्कुल में जन्म आदि हैं, और पाप का फल इन से उलटा-अल्पायु, दरिद्रता, कुरूपता, रुग्णता
और असत्कुल में जन्म आदि हैं। इस प्रकार पुण्य और पाप के फल साक्षात दिखाई देते हैं और व्यवहार से यह प्रतीत होता है कि पुण्य के विना दीर्घायु आदि तथा पाप के विना अल्पायु आदि सुफल और दुष्फल नहीं हो सकते, अत एव पुण्य और पाप की पर्याय की अपेक्षा स्वतंत्र-परस्पर निरपेक्ष, पृथकपृथक हैं। यही मानना चाहीए। तथा कारण में भेद न हो तो कार्य में भेद नहीं हो सकता। सुख और दुःख परस्पर विरुद्ध दो कार्य हैं, अतः उनका कारण भी परस्पर विरुद्ध और अलग-अलग होना चाहीए। पुण्य-पाप को अभिन्न मानोगे तो उससे सुख-दुःख रूप दो कार्य नहीं होंगे; अथवा सुखहःख को भी अभिन्न ही मानना पडेगा। किन्तु सुख और दुःख को अभिन्न मानना प्रतीत से वाधित है। जैसे दीपक की मदन्ता अन्धकार को उत्पन्न नहीं करती उसी प्रकार पुण्य की मदन्ता दुःख को उत्पन्न नहीं कर सकती। _ 'यह सब पुरुष ही है' इत्यादि वाक्य के विषय में जो तुम्हें सन्देह है उसका समाधान अग्निभूति के प्रश्न में जो समाधान मैने किया है, वही यहाँ भी समझ लेना। इसके अतिरिक्त तुम्हारे आगम में भी पुण्य ફળ રૂપે છે અને દુઃખમય સ્થિતિ અ૫ કે વધારે તે બધું પાપના ફળ રૂપે હોય છે. પુણ્ય અને પાપોને ઉદય સાથે સાથે પણ વાત હોય છે. એક બાબતમાં પુણ્યના ફળ રૂપે સુખનો અનુભવ થતો હોય છે, ત્યારે સાથે સાથે બીજી બાબતમાં પાપના ઉદયે દુઃખ વેદત હોય છે. પૈસે ટકે સુખી જણાતે જીવ, બરા-છોકરાં તેમ જ શારીરિક વેદનાને ઉદયે દુઃખ અનુભવતો માલુમ પડે છે. માટે પુણ્ય-પાપની પર્યાયે, સ્વતંતે, પરસ્પર નિરપેક્ષ અને પૃથક પૃથક હોય છે.
કારણમાં ભેદ ન હોય તે, કાર્યમાં ભેદ પડતું નથી. સુખ અને દુઃખ બંને પરસ્પર વિરોધી સર્વરૂપે છે. વેટી માટે તેના કારણે પણ, પસ્પર વિરુદ્ધ હોવા જોઈએ, એટલે અલગ અલગ હોવા જોઈએ. જે પુણ્ય પાપ બંનેને રાણી એક માને, તો તેના સુખ અને દુખ બંને પરિણામો જુદાજુદી હોઈ શકે નહિ. માટે તે અભિન્ન નથી, પણ થી ભિન્ન છે. દીપકની મંદતા, અંધકાર ને ઉત્પન્ન કરી શકતી નથી, તેમ પુણ્યની મંદતા દુઃખને ઉત્પન્ન કરી શકતી નથી.
नए अचलभ्रातुः
पापपुण्य विषयसंशयनिवारणम्। मू०११२॥
॥४२३||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥४२४॥
त्वेन गृहीतं - स्वीकृतम्, तद्यथा - " पुण्यः पुण्येन कर्मणा पापः पापेन कर्मणा" जीवः - पुण्येन शुभकर्मणा पुण्यःपुण्यवान् भवति, पापेन - अशुभकर्मणा पापः- पापवान् भवति, 'पुण्यः, पापः' इत्युभयत्रमत्वर्थीयोऽर्शआदिस्वादच् प्रत्ययः । तेन पुण्यपापशब्दयोः क्लीवत्वेऽपि विशेष्यनिघ्नत्वात्पुंस्त्वम् । यद्वा- वैदिकमयोगस्वात्पुंस्त्वम्, तेन पुण्यं पापं चेत्युभयं शुभाशुभकर्मभ्यां भवतीत्यर्थः । इत्यादि । अनेन पुण्यं पापं चेत्युभयमपि स्वतन्त्रं वस्तु विद्यते इति सिद्धम् । एवं भगवतो वचनं श्रुत्वा छिन्नसंशयः सन् अचल भ्राताऽपि त्रिशतशिष्यैः सह पत्रजितः । ॥ ० ११२ ॥ मूलम् - मेयज्जो विनियसंसय छेयणडं तिसयसीसेहिं परिवुडो पहु समीचे समागओ । भगवंतं एइभो यज्जा ! तब मणंसि इमो संसओ वहइ-परलोगो नत्थि । जओ वेपसु कहियं - "विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्यसंज्ञाऽस्ति" इच्चाइ । तं मिच्छा । परलोगो अस्थिचेव अन्ना जायमेत्तस्स बालस्स माउथणदुद्धपाणे सन्ना कहं भवे ? । तब सिद्धते वि वृत्तं "यं यं वाऽपि स्मरन भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् । और पाप दोनों को स्वतंत्र स्वीकार किया गया है। कहा है- “ पुण्यः पुण्येन कर्मणा. पापः पापेन कर्मणा" अर्थात- जीवशुभ कर्म से पुण्यवान होता है और अशुभ कर्म से पापवान होता है। ऐसा मान ने पर वाक्य का अर्थ यह होगा - 'शुभ कर्म से पुण्य और अशुभ कर्म से पाप होता है । '
इससे यह सिद्ध हुआ कि पुण्य और पाप-दोनो स्वतंत्र वस्तुए है। आशय यह है कि आईत मन में कोई भी दो पदार्थ सर्वथा भिन्न या सर्वथा अभिन्न नहीं होते, तथापि अचलभ्राता के मामे हुए सर्वथा अभेदपक्ष का निरास करने के लिए यहाँ केवल भेद-पक्ष का समर्थन किया गया है। द्रव्य की अपेक्षा दोनों में अभेद भी है, अनेकान्तवाद के ज्ञाताओं को यह समझना कठिन नहीं । भगवान् के यह वचन सुनकर अचल भ्राता का संशय छिन्न हो गया। वह भी अपने तीनसौ शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये || मू० ११२ ।। तमारा भागभ शाखोमां पथ युएय भने पाचना तत्त्वाने हां गएयां छे. प्रेम-"पुण्यः पुण्येन कर्मणा, पापः पापेन कर्मणा" भेटखे यज्ञ उदवावाजा, एय उपार्जन पुरे छे भने तेने स्वर्गीय सुभानी आप्ति थाय छे, ते तमाश શાસ્ત્રોમાં નિર્દેશન છે. અમારા મત પ્રમાણે, કોઇ પણ એ પદાર્થો, સર્વથા સિન્ન કે સર્વથા અભિન્ન હોતાં નથી. છતાં, અચળભ્રાતાના સંદેહ જે સર્વાંદા અભેદ પક્ષના હતા, તેને નિર્મૂળ કરવા, અને દરેક પદાર્થને એકાંતિક નહિ પણ અનેકાતિક દૃષ્ટિએ જોવા, ભગવાને સમજણ આપી હતીઃ
આ રીતે પેાતાને અનેકાંત દૃષ્ટિનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં, અચલપ્રાતા વૈરાગ્ય ને પામ્યા, અને સ્વયં દીક્ષિત થયેા. તેની સાથે તેના ત્રણસે શિષ્યાએ પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. (સૂ॰૧૧૨)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
अचलभ्रातुदक्षाग्रहणम्।
परलोक
विषयसंशय
निवारणम् ।
॥सू० ११२॥
॥ ४२४॥
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४२५॥
मञ्जरी
टाका
तं तमेवैति कौन्तेय ! सदा तद्भावभावितः" इच्चाइ । अओ सिद्ध परलोगो अत्थित्ति । एवं सोचा निसम्म छिन्नसंसओ मेयज्जोवि तिसयसीसेहिं पव्वइओ ॥१०॥
तं पन्चइयं सोचा एगारसमो पंडिओ पभासाभिहोवि तिसयसीससहिओ नियसंसयावणयणथं पहुसमीवे समणुपत्तो। पहुणा य सो आभट्ठो-भो पभासा! तव मणंसि इमो संसओ वट्टइ-जं निव्वाणं अत्थि नत्थि वा? जइ अस्थि किं संसाराभावो चेव निव्वाणं ? अह वा दीव सिहाए विव जीवस्स नासा निव्वाणं ? जइ संसाराभावो निव्बाणं मन्निज्जइ, ताहे तं वेयविरुद्धं भवइ, वेएसु कहियं-"जरामये वै तत्सर्वं यदग्निहोत्रम्" इति। अणेण जीवस्स संसाराभावो न भवइति । जइ दीव सिहाए विव जीवस्स नासो निव्वाणं मन्निज्जइ, ताहे जीवाभावो पसज्जइत्ति । तं मिच्छा। निव्वाणं ति मोक्खो ति वा एगट्ठा! मोक्खो उवद्धस्सेव हवइ । जीवो हि कम्मेहि बद्धो अओ तस्स पययणविसेसाओ मोक्खो भवइ चेव । अस्स विसए मंडिय पण्हे सव्वं कहियं, तं धारेयव्वं तवसत्थे पि वुत्तं-"द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये परमपरं च । तत्र परं "सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति । अणेण मोक्खस्स सत्ता सिज्झइ । अओ सिद्ध मोक्खो अत्थि ति। एवं सोचा छिन्नसंसओ पभासोवि तिसयसीसेहि पच्चइओ ॥११॥ एत्य संगहणीगाहादुगं
जीवेये कम्मविसए, तज्जीवय तच्छरीरै भूएं य। तारिसय जम्मजोणी परे भवे, बंधमुक्खे य ॥१॥ देव नेरइये पुण्णे, परलोए तह य होइ निव्याणे।
एगारसावि संशयच्छेए पत्ता गणहरतं ॥२॥इइ।। को गणहरो कइसंखेहिं सीसेहिं पब्वइओत्ति-पडिवाइया संगहणी गाहा
पंचसयो पंचण्डं, दोहं चिय होइ सद्धतिसयो य ।
सेसाणं च चउण्डे, तिसओ तिसओ हवइ मच्छो ॥१॥ एवं पहुसमीवे सव्वे चोयालसया दिया पव्वइया ॥१०११३।।
॥ इय गणहरवाओ। छाया-मेतार्योऽपि निज संशयच्छेदनार्थ त्रिशतशिष्यैः परिवृतः प्रभुसमीपे समागतः। भगवान् तं वदतिभो मेतार्य । तव मनसि अयं संशयो वर्त्तते, परलोको नास्ति । यतो वेदेषु कथितम्-"विज्ञानपनएचैतेभ्यो
प्रभासस्य निर्वाण विषय
संशयनिवारणम् दीक्षाग्रहणं
सू०११३॥
सया दिया पवतिसओ तिसओखतिसयो य ।
॥४२५॥
नई
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प. मञ्जरी टीका
भूतेभ्यः समुत्थायपुनस्तान्येवानुविनश्यति न त्यसंज्ञाऽस्ति इत्यादि । तन्मिथ्या। परलोकोऽस्त्येव, अन्यथा जातमात्रस्य बालस्य मातृस्तनदुग्धपाने सज्ञा कथं भवेत् ? तब सिद्धान्तेऽप्युक्तम्
“यं यं भावं स्मरन्नित्यं त्यजत्यन्ते कलेवरम् । श्रीकल्प
तं तमेवेति कौन्तेय ! सदा तद्भावभावितः" ॥१॥ इत्यादि। सूत्रे ॥४२६॥
मूल का अर्थ-'मेयज्जो वि' इत्यादि । मेतार्य भी अपने संशय को दूर करने के लिए तीनसौ शिष्यों के साथ प्रभु के समीप पहूँचे। भगवान् ने उनसे कहा-हे मेतार्य! तुम्हारे मन में यह संशय है कि परलोक नहीं है ? क्यों कि वेदो में ऐसा कहा है-'विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानु विनश्यति न प्रेत्यसंज्ञाऽस्ति' इति । अर्थात्-विज्ञानघन आत्मा इन भूतों से उत्पन्न होकर फिर उन्ही में लीन हो जाता है । परलोक संज्ञा नहीं हैं, इत्यादि।
तुम्हारा यह संशय निराधार है। परलोक-पुनर्जन्म है ही, अन्यथा तत्काल उत्पन्न बालकको माता के स्तन का दूध पीने की इच्छा (या बुद्धि) कैसे होती? तुम्हारे सिद्धान्त में भी कहा है
“यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजन्त्यन्ते कलेवरम् ।
तं तमेवेति कौतेय, सदा तद्भावभावितः ॥ इति । अर्थात-हे अर्जुन ! जीव अन्तिम समय में जिन जिन भावों का स्मरण-चिन्तन करता हुआ शरीर तजता है, उन भावों से भावित वह जीव उसी उसी भाव को प्राप्त होता है ॥१॥
भूजन अर्थ 'मेयजो वियाह. भेताय ५९ पोताना संशयनु नि२४२६ शोधवा, प्रभु पासे से। શિષ્યો સાથે આવી પહો . મેતાર્યની શંકા એ હતી કે, “પરલેક' છેજ નહિ. કારણકે વેદોમાં એવું કહેવાયું
"विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानु विनश्यति, न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति" ति, मात-विज्ञान ઘન આત્મા જાતે જ, ભૂતેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને તે તેમાં જ સમાઈ જાય છે. માટે “પરલેક’ સંજ્ઞા નથી. વિગેરે.
તમારી આ માન્યતા પાયા વિનાની છે. પરલોક-પુનર્જન્મ વિગેરે પણ છે જે તે ન હોય તે, તાત્કાળિક ઉત્પન્ન થયેલ બાળકને, માતાનું સ્તનપાન કરવા કેમ ઈચ્છા થાય ? તમારા સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે કે,
“यं यं वापि स्मरन् भावं, त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।
तं तमेति कौन्तेय ! सदा तद्भाव भावितः" ॥ इति.
અર્થાત-હે અજન! અંત સમયે જીવ જે જે ભાવો અને જે જે મરણ-ચિંત્વન કરે છે, ને તેનું સ્મરણુહક ચિંત્વન કરતાં, પિતાનું શરીર તજે છે, તેને ભાવો સ્મરણ અને ચિંત્વન લઈને તે જીવ ફરી અવતરે છે. માટે
मेतार्यस्य परलोक विषय संशयनिवारणम्। मु०११३।।
॥४२६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥४२७||
10
【興源
अतः सिद्धं परलोकोऽस्तीति । एवं श्रुत्वा = निशम्य छिन्नसंशयो मेतार्थोऽपि त्रिशतशिष्यैः प्रव्रजितः ||१०||
तं मत्रजितं श्रुत्वा एकादशः पण्डितः प्रभासाभिधोऽपि त्रिशतशिष्यसहितो निजसंशयापनयनार्थ प्रभुसमीपे समनुप्राप्तः । प्रभुणा च स आभाषितः - भो प्रभास । तत्र मनसि श्रयं संशयो वर्त्तते यत् निर्वाणम् अस्ति ? नास्ति वा? यद्यस्ति, किं संसाराभाव एव निर्वाणम् ? अथवा दीपशिखाया इव जीवस्य नाशो निर्वा णम् ? | यदि संसाराभावो निर्वाणं मन्यते, तदा तद् वेदविरुद्धं भवति । वेदेषु कथितम् - "जरामर्य वै तत्सर्वम् अग्निहोत्रम्" इति । अनेन जीवस्य संसाराभावो न भवतीति । यदि दीपशिखाया इव जीवस्य नाशो निर्वाणं मन्यते, तदा जीवाभावः प्रसज्जते इति । तन्मिथ्या । निर्वाणमिति मोक्ष इति वा एकार्थों । मोक्षस्तु बद्धस्यैव ।
अत एव परलोक का अस्तित्व स्वीकार करना चाहीए। इस कथन को कानों से सुनकर और हृदय में धारण करके संशय छिन्न हो जाने पर मेतार्य भी तीनसौ शिष्यों सहित दीक्षित हो गये ।
तार्य को दीक्षित हुआ सुनकर ग्यारहवें पण्डित प्रभास भी तीनसौ शिष्यों सहित अपना संशय दूर करने के लिए प्रभु के पास पहुँचे । प्रभुने उनसे कहा- हे प्रभास ! तुम्हारे मन में यह संशय है कि निर्वाण है यो नहीं? अगर है तो क्या संसार का अभाव ही निर्वाण है ? अथवा दीपक की शिखा के समान जीव का नाश हो जाना निर्वाण है ? अगर संसार का अभाव निर्वाण माना जाय तो वह वेद से विरुद्ध है । वेदों में कहा है 'जरामर्य - वै तत्सर्वं यदग्निहोरात्रम्' इति । अर्थात् - 'यह जो अग्निहोत्र है सो सब जरा-मरण के लिये है ।' इस से प्रतीत होता है कि जीव के संसार का अभाव नहीं होता है । अगर दीपक की लौके समान जीव का नाश होना निर्वाण माना जाय तो जीव के अभाव का प्रसंग आता है । પરલેાકનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવાનું રહે છે. આ ઉપદેશથી મેતા'નું મન પીગળી ગયું. અને પોતાના ત્રણુસા શિષ્યા સાથે તેણે દીક્ષા અંગીકાર કરી.
મેતાય મુનિએ પણ, દીક્ષા લીધી છે એમ જાણી અગ્યારમાં પંડિત પ્રભાસ પણ; ત્રણસો શિષ્યા સાથે, પેાતાની માન્યતાનું સ્પષ્ટીકરણ મેળવવા સારૂ પ્રભુ પાસે જવા રવાના થયો. પ્રભુએ તેની માન્યતા જ્ઞાનદ્વારા જાણી લીધી; ને ‘નિર્વાણુ’ નથી તેમ તેની માન્યતાની તેણે રજુઆત કરી. આ સાથે તેનું બીજું પણ એ મંતવ્ય હતુ` કે, સંસારના અભાવ તેનું નામ ‘નિર્વાણુ’ છે. તેમજ, જેમ દિવાની શિખાની સમાન જીવના નાશ થવા તે ‘નિર્વાણ' કહેવાય છે. रवा, समय आये छे, वेहोति 'जरामये वै तत्सर्व श-भर भाटे छे. आथी प्रतीत थाय छे हैं, अपने નિર્વાણુ તરીકે માનવામાં આવે તે, જીવના અભાવ માન
भगवान, उपर वेस तेना वियारो ने निर्माण यदग्निहोत्रम् ' ति अर्थात् भने अग्निहोत्र छे, मधु સંસારને અભાવ નથી. જો દીપક સમાન જીવના નાશને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
तार्यस्य दीक्षाग्रहणम् प्रभासस्य निर्वाण विषय
संशय निवारणं च ।
।। सू० ११३।।
॥४२७॥
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
||४२८||
试
हि कर्मभिर्बद्धः, अतस्तस्य प्रयत्नविशेषान्मोक्षो भवत्येव । अस्य विषये मण्डिमने सर्व कथितं तद् धारयितव्यम् । तत्र शास्त्रेऽप्युक्तम्- ' द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये परमपरं च ' । तत्र परं - ' सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' इति । अनेन मोक्षस्य सत्ता सिध्यति । अतः सिद्धं मोक्षोऽस्तीति । एवं श्रुत्वा छिन्नसंशयः प्रभासोऽपि त्रिशतशिष्यैः प्रव्रजितः ॥ ११ ॥ अत्र संग्रहणी गाथा द्वयम् -
जीवे 'च कर्मविषये, तज्जीवक तच्छरीरे-भूते च । तादृशक जन्मयोनौ परे भैवे, बन्धमोक्षो च ॥ १ ॥
तुम्हारा यह सन्देह निराधार है। निर्वाण और मोक्ष दोनों एक ही अर्थ को बतलाने वाले शब्द हैं । बद्ध जोव का ही मोक्ष होता है। जीव कर्मों से बद्ध है, अतः प्रयत्न - विशेष से उसका मोक्ष होता ही है। मोक्ष के विषय में मण्डिक के प्रश्न में कहा है, वह सब समझ लेना चाहिए। तुम्हारे शास्त्र में भी कहा है'at afro परमपरं च । तत्र परं सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' इति । अर्थात् दो प्रकार के ब्रह्म सत्य, ज्ञान और अनन्त स्वरूप हैं। इस से मोक्ष की सत्ता सिद्ध होती है। अतः मोक्ष का सद्भाव सिद्ध हुआ । इस प्रकार सुनकर प्रभास भी संशय - निवृत्त होकर तीनसौं शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये ।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
किस गणधर का कौन संशय था ? इस विषय में यहाँ दो संग्रहिणी गाथाएँ हैं— “ जीवे य कम्मविसये, तज्जीव य तच्छरीर भूए य । तारिसय जम्मजोणी परे भवे बंधमुक्खे य ॥ १ ॥
વાના પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય છે. માટે તારા આ સદેહ પાયા વગરના છે. ‘નિર્વાણુ અને મેાક્ષ' અને એકજ અથઅતાવવાવાળા પર્યાયવાચક શબ્દો છે. જે જીવ બધાએલ છે, તેનેજ મેાક્ષ હાય! જીવ ક્રર્મોવડે બધાયેલ હોય તેનાજ વિશેષ પ્રયત્ના વડે મેક્ષ થઇ શકે મેાક્ષની બાબતમાં છઠ્ઠા ગણુધર મડિકને જે દલીલેા વડે સમજાવવામાં आभ्यो, ते हसीओ। अहीं पशु समल देवी. तभारा शाखां एछे है, 'द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये परमपरं च तत्र परं सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' इति अर्थात् मे प्रारना अझ लागुवा हो 'परा भने जीन अपरा ' આ બન્નેમાં પરબ્રહ્મ, સત્ય, જ્ઞાન અને અનંત સ્વરૂપી છે. આથી માક્ષના સદ્ભાવ સિદ્ધ થાય છે. આવા અદ્વિતીય પ્રવચન દ્વારા, પ્રભાસના સથય ટળી ગયા, અને ત્રણસે શિષ્યા સાથે તે દિક્ષીત થયા. કયા ગણધરને કા સંશય હતા ? આ વિષયમાં અહીં એ સંગ્રહિણી ગાથાઓ આપવામાં આવે છે—
जीवे य कम्मविसये तज्जीव य तच्छरीर भूए य । तारिसयजम्मजोणी परेभवे बंध मुक्खे य (१) ॥
कल्प
मञ्जरी
प्रभासस्य दीक्षाग्रहणम् । ॥सू०११३||
॥ ४२८ ॥
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥४२९॥
देवे नैरयिके पुण्ये परलोके तथा च भवति निर्वाणे।
१२ १३ १५ १४
एकादशापि संशयच्छेदे प्राप्ता गणधरत्वम् ॥२।। इति । को गणधरः कतिसंख्यैः शिष्यैः प्रबजित इति प्रतिपादिका संग्रहणी गाथा
पञ्चशतः पश्चानां द्वयोश्चैव भवति साईत्रिशतश्च ।
शेषाणां च चतुणा त्रिशतः त्रिशतो भवति गणः ॥१॥ एवं प्रभुसमीपे सर्वे चतुश्चत्वारिंशच्छतानि द्विजाः प्रव्रजिताः॥११३॥
॥ इति गणधरवादः॥ देवनेरइय पुण्णे, परलोए तह य होइ निव्वाणे ।
एगारसावि संसयच्छेए पत्ता गणहरतं" ॥२॥ इति । ___ अर्थात्-ग्यारह गणधर को निम्नलिखित ग्यारह विषयों में सन्देह थे-(१) इन्द्रभूति को जीव के विषय में (२) अग्निभूति को कर्म के विषय में (३) वायुभूति को तज्जीव-तच्छरीर (वही जीव वही शरीर) के विषय में (४) व्यक्त को भूतों के विषय में (५) सुधर्मा को पूर्वभव सरीखे उत्तरभव के विषय में (६) मण्डिक को बन्धमोक्ष के विषय में (७) मौर्यपुत्र को देवों के विषय में (८) अकम्पित को नारको के विषय में (९) अचलभ्राता को पुण्य-पाप के विषय में (१०) मेतार्य को परलोक के विषय में और (११) प्रभास को मोक्ष के विषय संशय था। संशय का छेदन होने पर ग्यारहों गणधर-पद को प्राप्त हुए ॥१-२॥
देवे नेरइयपुण्णे, परलोए तह य होइ निव्वाणे ।
एगारसावि संसयच्छे ए पत्ता गणहरत्तं (२) इति અર્થાત–-અગ્યાર ગણધરોને નિચે લખ્યા મુજબ, અગ્યાર વિષયેમાં શંકા-હતી (૧) ઇન્દ્રભૂતિને “જીવના વિષયમાં, (૨) અગ્નિભૂતિને “કમ” બાબતમાં (૩) વાયુભૂતિ ને તજજીવ અને તછરીરમાં એટલે જે શરીર છે તેજ જીવ છે આ વિષયમાં, (૪) વ્યક્તિને પાંચ મહાભૂત બાબતમાં, (૫) સુધમને પૂર્વભવ જેજ ઉત્તરભવ હોય તેને andi विषयमां, (९) भने-भाक्ष सनथी, (७) भीय पुत्रने 'देवो' सधी, (८) पितने नाना भोपावर, (e) असाता २ एय-पा५ न. सगतो, (१०) भेताय न ५२।४ समाधी, (११) प्रलासने મેક્ષની બાબતમાં સંશય હતે.
- गणधराणां सन्देहसंग्रहः।
०११३॥
||४२९||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
श्रीकल्पमञ्जरी
॥४३०॥
टीका
टीका-'मेयजोऽधी'-त्यादि । मेतार्योऽपि निजसंशयच्छेदनार्थ त्रिशतशिष्यः परिवृतः प्रमुसमीपे समागतः। भगवान-तं वदति-भो मेतार्य! तव मनसि अय-वक्षमाणः संशयो वर्तते, तथाहि-'परलोको नास्ति, यतो कोन गणधर कितने शिष्यों के साथ दीक्षित हुए, यह कहने वाली संग्रहणी गाथा यह है
पंचसयो पंचण्हं, दोहं चिय होइ सद्ध तिसयो य ।
सेसाणं च चउण्णं, तिसयो तिसयो हवइ गच्छो ॥ इति । अर्थात्-भारंभ के पाँच (गणधरों) के पाँच-पाँचसौ, दो के साडेतीनसौ-साढेतीनसौ और शेष चार के तीन-तीनसौ शिष्यों का समुदाय था ।१। इस प्रकार प्रभु के समीप सब चवालीससौ ब्राह्मण (गणधरों के) शिष्य भी उस समय दीक्षित हुए । अर्थात् सब चवालीससौ ग्यारह (४४११) दीक्षित हुए ॥मू०११३।।
॥ गणधरवाद समाप्त ॥ टीका का अर्थ-मेतार्य भी अपना संशय छेदन करने के लिए अपने तीनसौ शिष्यों के साथ प्रभु के समीप आये । भगवान् मे उनसे कहा-हे मेतार्य ! तुम्हारे मन में यह संशय विद्यमान है कि-परलोक नहीं है।
આ અગ્યારે બ્રાહ્મણે પિતાના વિષય સંબંધી જે જે શંકાએ તેઓ સેવી રહ્યા હતા, તે તે શંકાઓનું વ્યક્તિગત નિરાકરણ થતાં તેઓ તીવ્ર વૈરાગ્યને પામ્યા. સંસારની અપારતાને જાણી, તેઓ દીક્ષિત થઈ ગણુધર પદ ને પ્રાપ્ત થયા. કયા કયા ગણધરે કેટકેટલા શિવે સાથે દીક્ષિત થયાં તે બતાવવાવાળી સંગ્રહણી ગાથા અહિં वामां आवे छे--
"पंचसो पंचाई, दोण्हं चिय होय सद्ध तिसओ य ।
सेसाणं च चउण्हं, तिसओ हवइ गच्छो ॥” इति અર્થા–શરૂઆતના પાંચગણધરે, પાંચસો-પાંચસે શિષ્ય સાથે બે સાડાત્રણસે સાથે અને બાકીના ચારે ત્રણસે ત્રણ શિષ્યના સમુદાય સાથે દીક્ષા ધારણ કરી. આ પ્રમાણે પ્રભુ પાસે બધા મળી ચુમાળીસસે બ્રાહ્મણોએ એટલે અગ્યાર ગણધરની સાથે બધા સુમાળીસ ને અગીયાર બ્રાહ્મણોએ દીક્ષા પર્યાય અંગિકાર કરી. (સૂ૦-૧૧૩)
॥ या संपू॥ ટીકાને અર્થ–મેતાર્ય પણ પિતાના સંશયના નિવારણ માટે પિતાના ત્રણસો શિવે સાથે પ્રભુની પાસે આવ્યા. ભગવાને તેને કહ્યું- હે મેતાય ! તમારા મનમાં એ સંશય છે કે-પરલોક નથી, કારણ કે વેદોમાં કહેલ છે કે
JRTERSama
र गणधरशिष्यપણ संख्या
कथनम् । सु०११३॥
॥४३०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४३१॥
कल्पमञ्जरी टीका
वेदेषु कथितम्-'विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्यसंज्ञास्ति' इत्यादि । एतद्विवरणमिन्द्रभूतिप्रसङ्गे कृतमिति ततोऽवसेयम् । इति यन्मन्यसे तत् मिथ्या। परलोकोऽस्त्येव, अन्यथाजातमात्रस्य बालस्य मातृस्तनदुग्धपाने संज्ञा कथं भवेत् । परलोकस्वीकारे तु पूर्वभवानुभूतदुग्धपानस्यानुभवाद्भवति मातस्तन्यपानचेष्टा बालस्य । तव सिद्धान्तेऽप्युक्तम्-"यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् । तं तमेवैति कौन्तेय ! सदा तद्भावभावितः ।।' हे कौन्तेय ! अर्जुन ! जीवः अन्ते-मरणकाले यं यं वाऽपि भावं स्मरन्-चिन्तयन् कलेबरं-शरीरं त्यजति, स सदा तद्भावभावितः अन्तकालचिन्तितभाववासितः सन् तं तमेव अन्त स्मृतमेवामुकममुकं भावम् एति प्राप्नोति । इत्यर्थः।१। इत्यादि वचनमुक्तम् , अतः परलोकोऽस्तीति स्वीकरणीयम् । एवं श्रुत्वा सामान्यतः श्रवणगोचरीकृत्य, निशम्य-विशेषतो हृद्यवधाये छिन्नसंशयः सन् मेतायोऽपि त्रिशतशिष्यैः प्रबजितः।१०। क्यों कि वेदी में कहा है कि विज्ञानघन आत्मा ही इन भूतों से उत्पन्न होकर फिर उन्हीं भूतों में लीन हो जाता है, परलोक नहीं है, इत्यादि । (इस वाक्य का विवरण इन्द्रभूति के प्रकरण में किया जा चुका है, वहीं से जान लेना चाहिए) हे मेतार्य ! ऐसा तुम मानते हो सो मिथ्या है। परलोक का अवश्य अस्तित्व है। अगर परलोक न होता तो तत्काल जन्मे हुए बालकों को माता के स्तन का द्ध पीने की बुद्धि कैसे होती? परलोक स्वीकार करने पर तो पूर्वभव के दुग्धपान का संस्कार से माता का स्तनपान करने की चेष्टा संगत हो जाती है । तुम्हारे सिद्धान्त में भी कहा है -हे अर्जुन ! जीव मरणकाल में जिन-जिन भावों का स्मरणचिन्तन करता हुआ शरीर का परित्याग करता है, वह अन्तिम समय में चिन्तन किये हुए उन्हीं भावों से भावितवासित होकर उसी-उसी भाव को प्राप्त करता है। इत्यादि । अत एव परलोक को स्वीकार करना चाहिए। વિજ્ઞાન ધનજ આત્મા એ ભૂતેથી ઉત્પન્ન થઈને ફરી એજ ભૂતેમાં લીન થઈ જાય છે, પરલોક નથી, ઈત્યાદિ (આ વાક્યનું વિવેચન ઇન્દ્રભૂતિના પ્રકરણમાં કરાઈ ગયું છે તેમાંથી જોઈ લેવું) હે મેતાય! એવું તમે માને છે તે વ્યર્થ છે. પરલેકનું અસ્તિત્વ જરૂર છે. જે પરલોક ન હેત તે તુરતના જન્મેલા બાળકને માતાના સ્તનનું દૂધ પીવાની બુદ્ધિ કેવી રીતે હોત ? પરલેક સ્વીકારતાં તે પૂર્વભવના દૂધ પીવાના સંસ્કારથી માતાનું સ્તન-પાન કરવાની ચેષ્ટા સંગત થઈ જાય છે. તમારા સિદ્ધાંતમાં પણ કહેલ છે-હે અર્જુન! જીવ મરણુકાળે જે જે ભાવેનું સ્મરણ-ચિન્તન કરતા શરીરને પરિત્યાગ કરે છે, તે અન્તિમ સમયમાં ચિહ્નિત ભાવોથી ભાવિત-વાસિત થઈને તે તે ભાવને પ્રાપ્ત કરે છે” ઈત્યાદિ. તેથી પરાકને સ્વીકારો જોઈએ.
मेतार्यस्य परलोक विषय
संशयनिवारणम्।
०११३।।
॥४३१॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥४३२||
獎
तं मेता पत्रजितं श्रुत्वा एकादशः पण्डितः प्रभासामिषोऽपि = प्रभासनामकोऽपि त्रिशतशिष्यसहितो निजसंशयापनयनार्थ = स्वसंशयच्छेदनार्थे प्रभुसमीपे श्री महावीरमभुपार्श्वे समनुप्राप्तः समागतः । प्रभुणा च स प्रभास आभाषितः = उक्तः - भो प्रभास ! तत्र मनसि अयं संशयो वर्त्तते यत् निर्वाणम् अस्ति ? नास्ति वा ? इति । यदि निर्वाणमस्ति तदा तन्निर्वाणं किं संसाराभाव एव = चतुर्गतिभ्रमणलक्षणसंसाराऽमाप्तिरेव शुद्धात्मस्वरूपेऽवस्थानमेव ? अथवा - दीपशिखाया नाश इव = सर्वथाऽभाववत् जीवस्य नाशः = सर्वथाऽभाव एव निर्वाणम् ? अत्र द्विविपक्षे-यदि संसाराभावी निर्वाणम् - इति प्रथमः पक्षो मन्यते, तदा तद् वेदविरुद्धं भवति । यतो वेदेषु कथितम् - "जरामर्य वै तत्सर्वं यदेतदग्निहोत्रम्" इति । अयमर्थः - यदेतत्- अमेकविधम् अग्निहोत्रं तत्सर्वं जरामर्यम् = जरामरणनिमित्तमिति । अनेन वेदवचनेन जीवस्य संसाराभावो न भवतीत्युपलभ्यते । यदि
• इस प्रकार सुनकर और विशेष रूप से अन्तःकरण में धारण करके मेतार्य भी छिन्नसंशय होकर तीनसौ शिष्यों के साथ दीक्षित हो गये । १० ।
ता को दीक्षित हुआ सुनकर ग्यारहवें प्रभास नामक पंडित भी तीनसौ अन्तेवासियों सहित अपने संशय को दूर करने के लिए श्रीमहावीर स्वामी के समीप पहुँचे । भगवान् प्रभास से बोले - हे प्रभास ! तुम्हारे मन में यह संशय है कि निर्वाण है अथवा नहीं ? अगर निर्वाण है तो क्या वह संसार का अभाव ही है, अर्थात् चार गतियों में भ्रमण रूप संसार का रुक जाना-शुद्ध आत्मस्वरूप में स्थित हो जाना ही है ? अथवा दीपक की शिखा के नाश के समान जीव का सर्वथा अभाव हो जाना ही निर्वाण है ? इन दोनों पक्षों में से यदि संसार का अभाव निर्वाण है, यह पहला पक्ष माना जाय तो वह वेद से विरुद्ध है; क्योंकि वेदों में कहा है कि - 'यह जो नाना प्रकार का अग्निहोत्र है, वह सभी जरा और मरण का कारण है । '
આ પ્રમાણે સાંભળીને અને વિશેષ રૂપે અ ંતઃકરણમાં ધારણ કરીને મેતાય પશુ સશયરહિત થઈને ત્રણસે શિષ્યા સાથે દીક્ષિત થયા. ૧૦
મેતાને દીક્ષિત થયેલ સાંભળીને અગિયારમા પ્રભાસ નામના પતિ પણ ત્રણસે તવાસિયા સાથે પોતાના સંશયને દૂર કરવાને માટે શ્રીમહાવીર સ્વામી પાસે ગયા. ભગવાને પ્રભાસને કહ્યું હે પ્રભાસ ! તમારા મનમાં એ સંશય છે કે નિર્વાણુ છે કે નથી? જો નિર્વાણુ હોય તે શું તે સંસારના અભાવ જ છે એટલે કે ચાર ગતિમાં ભ્રમણ રૂપ સંસારનું અટકી જવુ-શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિત થવું જ છે ને ? અથવા દીપકની જ્યાતના નાશની જેમ જીવના સર્વથા અભાવ થઈ જવા એ જ નિર્વાણુ છે? એ બન્ને પક્ષેામાંથી જો સંસારના અભાવ નિર્વાણુ છે એ પહેલે પક્ષ માનવામાં આવે તેા તે વેદની વિરૂદ્ધ છે, કારણ કે વેદેામાં કહેલ છે કે-“આ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
तार्यस्य
दीक्षाग्रणम्
प्रभासस्य निर्वाण
विषय
संशय
निवारणं च । ॥ मू०११३॥
॥४३२॥
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥४३३॥
COMME
德愛
दीपशिखाया नाश इव जोवस्य नाशो निर्वाणम् इति द्वितीयः पक्षो मन्यते, तदा जीवाभावः = जीवस्य सर्वोच्छेदः प्रसज्यते ? इति तव निर्वाणविषये संशयोऽस्ति । तन्मिथ्या = तदेतत्तत्व संशयजालं मिथ्याज्ञानविजृभिमतम् । यतो- निर्वाणमिति मोक्ष इति च एकार्थी । मोक्षस्तु बद्धस्यैव भवति । जीवस्तु कर्मभिः = अनादिकालतो ज्ञानावरणीयादिकर्मभिर्बद्धः, अतः प्रयत्नविशेषात्तस्य मोक्षो भवत्येव । अस्य विषये मण्डिकने सर्व कथितं, aa ya ear धारयितव्यम् । नाहमेव ब्रवीमि तव शास्त्रेऽप्युक्तम्- ' द्वे ब्रह्मणी' इत्यादि । अयमर्थः - परम् इस वेद - वाक्य से तो यही निष्कर्ष निकलता है कि जीव के संसार का अभाव हो ही नहीं सकता । अगर दीपशिखा के नष्ट हो जाने के समान निर्वाण मोक्ष- माना जाय तो जीव के सर्वथा अभाव की अनिष्टापत्ति होती है। निर्वाण के विषय में तुम्हें यह संशय है । यह संशय मिथ्याज्ञान से उत्पन्न हुआ है। क्यों कि निर्वाण और मोक्ष, दोनों एकार्थवाचक शब्द है। मोक्ष बद्ध का ही होता है। जीव अनादि काल से ज्ञानावरणीय आदि कर्मों से बद्ध है, अतः विशेष प्रयत्न करने से उसका मोक्ष होता ही है। इस विषय में मण्डिक के प्रश्न में जो कहा है, वह सब यहाँ भी समझ लेना चाहिए ।
अभिप्राय यह है कि ज्ञानावरणीय आदि कर्मों से जब आत्मा मुक्त हो जाता है तो उस में औपाधिक भाव - कर्मजनित विकार भी नहीं रहते। उस समय आत्मा अपने वास्तविक शुद्ध चैतन्यस्वरूप को प्राप्त कर लेता है। जन्म जरा और मरण से सर्वथा रहित हो जाता है । यही मोक्ष का स्वरूप है । 'अग्निहोत्र जरा मरण का कारण है' इस कथन से यह सिद्ध नहीं होता कि जीव के जरा-मरण का अभाव हो ही नहीं
જે વિવિધ પ્રકારના અગ્નિહેાત્ર છે તે બધા જરા અને મરણનુ કારણ છે.” આ વેદવાકયથી તા એ જ સિદ્ધ થાય છે કે જીવને સ ંસારને અભાવ હોઈ શકતા જ નથી. જો દીપ-શિખાના નાશ થવા સમાન નિર્વાણુ-મેાક્ષ મનાય તે જીવના સથા ચાભાવની અનિાપત્તિ નડે છે. નિર્વાણુના વિષયમાં તમને આ સશય છે. આ સંશય મિથ્યાજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયા છે. કારણ કે નિર્વાણુ અને મૈાક્ષ એ બન્ને એકાવાચક શબ્દો છે. મેક્ષ બદ્ધા (બંધાયેલ) જ થાય છે. જીવ અનાદિ કાળથી જ્ઞાનવરણીય આદિ કમેર્મથી બહુ છે તેથી વિશેષ પ્રયત્ન કરવાથી તેને મેાક્ષ થાય છે જ. આ વિષયમાં મડિકના પ્રશ્નમાં જે કહ્યું છે તે બધું અહીં પણ સમજી લેવું જોઇએ.
તાત્પ એ છે કે જ્ઞાનવરણીય આદિ કર્મોથી જ્યારે આત્મા મુક્ત થઈ જાય છે તે તેમાં ઔપાધિક ભાવકાઁજનિત વિકાર પણ રહેતા નથી. તે સમયે આત્મા પોતાના વાસ્તવિક શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી લે છે. જન્મ, જરા અને મરણથી તદ્દન રહિત થઈ જાય છે એ જ મેાક્ષનું સ્વરૂપ છે. “અગ્નિહેાત્ર જરા-મરણનુ કારણ છે” આ કથનથી એ સાબિત થતું નથી કે જીવને જરા-મરણના અભાવ થઇ શકતા જ નથી. આ વાકયમાં તે પ્રતિ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
प्रभासस्य
निर्वाण
विषय
संशयनिवारणम् । ॥ म्रु० ११३॥
॥४३३॥
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥४३४॥
अपरं चेति द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये-ब्रह्मद्वयं ज्ञातव्यमिति । तत् द्विविधे ब्रह्मणि यत् परं ब्रह्म तत् सत्य-ज्ञानानन्तस्वरूपम् । तदुक्तं वेदे-"सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म" इति । यदि जीवस्य मोक्षो न स्यात्तदा तस्य सत्यज्ञानानन्तस्वरूपमाप्तिरपि न स्यात् । ततश्च तव प्रमाणत्वेनाभिमतानां वेदानां वचनं कथं सगच्छेत ? अनेन वेदवचनेन तु मोक्षस्य सत्ता सिध्यति । अतः सिद्धं मोक्षोऽस्तीति । एवं प्रभोर्वचनं श्रुत्वा छिन्नसंशयः समभासोऽपि त्रिशतशिष्यैः सह प्रभुपाचे प्रत्रजितः ॥११॥ सकता। इस वाक्य में तो यह प्रतिपादित किया गया है कि अग्निहोत्र जरा-मरण के अन्त का कारण नहीं, प्रत्युत जरा-मरण का कारण है। इस में ध्यान, अध्ययन, तपश्चरण आदि कारणों से होनेवाले जरा-मरण के अभाव रूप मोक्ष का निषेध नहीं किया गया है। अग्निहोत्र आरंभ-समारंभ एवं हिंसाजनित तथा स्वर्ग और वैभव आदि की कामना से प्रेरित अनुष्ठान है, एत एवं उसे जरा-मरण का जो कारण कहा है सो उचित ही है। मोक्ष सम्यग्ज्ञान और समम्यक् चारित्र से होता है, उसका निषेध उक्तवाक्य में नहीं है।
मैं ही ऐसा कहता हूँ, सो नहीं; तुम्हारे शास्त्र में भी कहा है-ब्रह्म के दो भेद हैं-पर और अपर । इन दोनों में से जो पर ब्रह्म है, वह सत्य, ज्ञान एवं अनन्त स्वरूप है। वेद में भी कहा है-'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ।' अगर जीव को मोक्ष न होता तो उसे सत्य, ज्ञान एवं अनन्त स्वरूप की प्राप्ति कैसे होती ? ऐसी स्थिति में प्रमाण माने हुए तुम्हारे वेदों का कथन किस प्रकार संगत होगा? वेद के इस वाक्स से तो मोक्ष की सत्ता ही होती है। अतः मोक्ष है, यह निस्सन्देह सिद्ध है। प्रभु के इस प्रकार के वचन सुनकर પાદન કરાયેલ છે કે અગ્નિહોત્ર જરા-મરણના અંતનું કારણ નથી, પ્રત્યુત જરા-મરણનું કારણ છે. એમાં ધ્યાન, અધ્યયન, તપશ્ચરણ આદિ કારણેથી થનાર જરા-મરણના અભાવ રૂપ મેક્ષને નિષેધ કરાયો નથી. અગ્નિહોત્ર આરંભસમારંભ અને હિંસાજનિત તથા સ્વર્ગ અને વૈભવ આદિની કામના વડે પ્રેરિત અનુષ્ઠાન છે તેથી તેને જરા-મરણનું જે કારણ કહેલ છે તે યોગ્ય જ છે. મેષ સમ્યગ જ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્રથી મળે છે, તેને નિષેધ ઉપર્યુક્ત વાકયમાં નથી. હું જ એમ કહું છું એટલું જ નહીં. પણ તમારા શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે-બ્રાના બે ભેદ છે–પર भने भ५२-मामेभायी २ ५२प्रम ते सत्य, ज्ञान भने मनात २१३५ छ. भा १५ छ-"सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' ने भाक्ष नसतो तर सत्य, ज्ञान अन मन त स्१३पनी प्राप्ति वी शते थात? એવી સ્થિતિમાં પ્રમાણુરૂપ માનેલ તમારા વેદોનું કથન કઈ રીતે સંગત થશે? વેદના આ વાકયથી તે મોક્ષની સત્તા જ સિદ્ધ થાય છે તેથી મોક્ષ છે તે નિ, સંદેહ સિદ્ધ થાય છે. પ્રભુના આ પ્રકારનાં વચને સાંભળીને પ્રભાસ
प्रभासस्य निर्वाण विषय
संशयनिवारणम् दीक्षाग्रहणं
०११३॥
॥४३४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥४३५||
麻汤
अत्र - एतेषामेकादशगणधराणां संशयविषये संग्रहणीगाथाद्वयम् – 'जीवे' इत्यादि । इन्द्रभूतेः जीवे - जीवविषये संशयः १ । कर्मविषये अग्निभूतेः २ । तज्जीव तच्छरीरे = तज्जीवतच्छरीरविषये संशयो वायुभूतेः ३ । भूते= पञ्चभूतविषये संशय व्यक्तस्य ४ । परभवे तादृशकजन्मयोनौ यो जीव इह भवे यादृशो भवति स परभवेऽपि area ra भवति इति विषयकः संशयः सुधर्मणः ५। बन्धमोक्षे= बन्धमोक्षविषये मण्डिकस्य संशयः ६ । देवविषये संशयो मौर्यपुत्रस्य ७ । नैरयिके =नारकविषये संशयोऽकम्पितस्य ८ । पुण्ये = पुण्यविषये - उपलक्षणात् पापे च संशयः अचलभ्रातुः ९ । परलोके = परलोकविषये संशयो मेतार्यस्य १० । तथा च निर्वाणे = मोक्षविषये संशयः प्रभासस्य ११ । इति ।
एते = इन्द्रभूत्यादिप्रभासान्ता एकादशापि गणधराः स्व स्व संशयच्छेदे सति गणधरत्वं प्राप्ता इति । प्रभास भी छिन्नसंशय होकर अपने तीन सौ शिष्यों के साथ प्रभु के पास प्रव्रजित हो गये ।
इन ग्यारह गणधरों के संशय के विषय में दो संग्रहणी गाथाएँ हैं - (१) इन्द्रभूति को जीव के विषय में संशय था । २) अग्निभूति को कर्म के विषय में संशय था । (३) वायुभूति को वही जीव है और वही शरीर है, ऐसा संशय था । (४) व्यक्त को पाँच भूतों के विषय में संशय था । (५) सुधर्मा को यह संशय था कि जो जीव इस भव मे जैसा है, परभव में भी वैसा ही जन्मता है । (६) मण्डिक को बन्ध और मोक्ष के विषय में संशय था । (७) मौर्यपुत्र को देवों के अस्तित्व के विषय में (८) कम्पित के नारकों के विषय में संशय था । ( ९ ) अचलभ्राता को पुण्य-पाप संबंधी संशय था । (१०) मेतार्य को परलोक में संशय था और (११) प्रभास को मोक्ष के अस्तित्व में संशय था । इन्द्रभूति से लेकर प्रभास પણ સંશયરદ્ધિત થઇને પોતાના ત્રણસેા શિષ્યા સાથે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી.
संशय था ।
એ અગિયાર ગણધરોના સશયના વિષયમાં એ સંગ્રહણી ગાથાઓ છે—(૧) ઇન્દ્રભૂતિને જીવના વિષયમાં સંશય હતા. (ર) અગ્નિભૂતિને કર્મીના વિષયમાં સંશય હતા. (૩) વાયુભૂતિને એ જ જીવ છે અને એ જ શરીર છે એવા સ ંશય હતા. (૪) વ્યક્તને પાંચ ભૂતાના વિષયમાં સંશય હતા. (૫) સુધર્માને એવા સંશય હતા કે જે જીવ આ ભવમાં જેવા છે, પરભવમાં પણ તેવે જ જન્મે છે. (૬) મ`ડિકને બંધ અને મેાક્ષના વિષયમાં સંશય હતા. (૭) મૌ પુત્રને દેવાના અસ્તિત્વના વિષયમાં સંશય હતે. (૮) અકમ્પિંતને નારકીના વિષયમાં સશય હતા. (E) मन्यवआताने पून्य-पापना विषयमा संशय हतो. (१०) भेतार्यने पराउने विषे संशय हतो. (११) अलासने માક્ષના અસ્તિત્વ વિષે સંશય હતે. ઇન્દ્રભૂતિથી માંડીને પ્રભાસ સુધીના તે અગિયારે ગણધર પોતપોતાના સંશય
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
圓仔
कल्प
मञ्जरी टीका
गणधराणां सन्देहसंग्रहः । ॥ सू० ११३ ॥
॥ ४३५॥
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥४३६॥
漫漫真真與澳
ranjan
को गगधरः कतिसंख्यकैः शिष्यैः प्रव्रजित इति प्रतिपादिका संग्रहणी गाथा
'पंच सवाई' इत्यादि । पञ्चानां गणधराणाम् इन्द्र भूत्यग्निभूति - वायुभूति व्यक्त - सुधर्मणाम् प्रत्येकं पञ्चशतः पञ्चशतः =पञ्चशतसंख्यकः पञ्चशतसंख्यकः शिष्याणां गणो भवति । ततः परयोद्वयोः = मण्डिकमौर्ययोः प्रत्येकं सार्द्धत्रिशतः सार्द्धत्रिशतः सार्द्धत्रिशतसंख्यकः सार्वत्रिशतसंख्यकः शिष्याणां गणो भवति । शेषाणां तदतिरिक्तानां चतुर्णाम्=अकम्पिताचलभ्रातृमेतार्यप्रभासानां प्रत्येकं त्रिशतः त्रिशतः = त्रिशतसंख्यकः शिष्याणां गणो भवतीति । एवम् = अनेन प्रकारेण प्रभुसमीपे सर्वे चतुश्चत्वारिंशच्छतानि = चतुश्चत्वारिंशच्छतसंख्यका द्विजाः = गणधर - शिष्या अपि प्रवजिता इति ॥ ०११३ ||
॥ इति गणधरवादः ॥
मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समएणं चंदणवाला भगवओ केवलुप्पत्तिं विष्णाय पव्वज्जं गहीउं उक्कंठिया समाणी पहु समी संपत्ता । सा य पहुं आदक्खिणं पदक्खिणं करेइ, करिता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी - इच्छामि णं भंते ! संसारभव्त्रिग्गाहं देवाणुप्पियाणं अंतिए पव्वइउं । तए णं समणे भगवं महावीरे तं चंदणतक यह ग्यारहों गणधर अपना-अपना संशय दूर होने पर गणधरता - गणधरपदवी को प्राप्त हुए ।
कौन गणधर कितने शिष्यों के साथ दीक्षित हुए, यह बतलाने वाली संग्रहणी गाथा है
इन्द्रभूति, अग्निभूति, वायुभूति, व्यक्त और सुधर्मा इन पांच गणधरों का प्रत्येक के पाँच-पाँचसौ शिष्यों का गण था। इनके बाद दो-मण्डिक और मौर्यपुत्र का प्रत्येक के साढेतीनसौ शिष्यों का गण था । शेष चार -अकम्पित, अचलभ्राता, मेतार्य और प्रभास का तीन-तीनसौ शिष्यों का समूह था । इस प्रकार प्रभु के पास सब मिलकर चवालीससौ द्विज गणधरों के शिष्य भी दीक्षित हुए थे । सू० ११३ ॥
|| गणधरवाद समाप्त ॥
દૂર થતાં ગણધરતા-ગણધરની પદવી પામ્યા.
કયા ગણધર કેટલા શિષ્યા સાથે દીક્ષિત થયા તે બતાવનારી સંગ્રહણીગાથા આ પ્રમાણે છે-ઇન્દ્રભૂતિ, અગ્નિભૂતિ, વાયુભૂતિ, વ્યક્ત અને સુધર્મા એ પાંચે ગણધરામાં પ્રત્યેકનુ પાચસે-પાંચસેાનુ શિષ્યગણ હતું. ત્યારબાદ મંડિક અને મૌય પુત્ર એ બન્નેમાના દરેકનું સાડાત્રણસેાનુ શિષ્યગણ હતું. બાકીના ચાર-અકસ્જિત, અચલભ્રાતા, મેતા અને પ્રભાસ એ દરેકના ત્રણસો ત્રણસેા શિષ્યાના સમૂહ હતા. આ પ્રમાણે પ્રભુની પાસે બધા મળીને ચુંમાળીસસે બ્રાહ્મણા જે આ અગીઆર ગધરાના શિષ્યા હતા તેઓ દીક્ષિત થયા હતા. (સૂ॰૧૧૩)
॥ ગણુધરવાદ સમાપ્ત 1
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पमञ्जरी टीका
गणधराणां शिष्यसंख्या
कथनम् । ॥सू०११४॥
॥४३६॥
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
TETATE esta
कल्प
R
मञ्जरी टीका
वालं अग्गेकाउं अन्नाओ बहूओ उग्गभोगरायण्णामञ्चप्पभिईणं कन्नाओ पचा वेइ । पुणो य बहवे उग्गभोगाइकुलप्पसुरा नरा नारीश्रो य पंचाणुव्वइयं सत्चसिक्खावइयं एवं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवन्जिय समणोवासया जाया।
तएणं से समणे भगवं महावीरे तित्थयर नामगोय कम्मक्खवणदं समणसमणीसावयसावियारू चउन्विहं श्रीकल्स
संघ ठाविय इंदभूइपभिईणं गणहराणं-'उप्पन्ने वा विगमे वा धुवे चा' इय तिवई दलइ । एयाए तिवईए गणहरा ॥१३७॥
दुवालसंगं गणिपिडगं बिरयति । एवं एगारसण्डं गणहराणं नव गणा जाया तं जहा-सत्तण्डं गणहराणं परोप्परभिन्न वायणाए सत्तगणा जाया। अकंपियायलभायाणं दुण्डंपि परोप्परं समाणवायणयाए एगो गणो जाओ। एवं मेयजपभासाणं दुण्डंपि एगवायणयाए एगो गणो जाओ। एवं नव गणा संभूया।
तएणं से समणे भगवं महावीरे मज्झिम पावापुरीओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्वमित्ता अणेगे भविए पडिबोहमाणे जणवयविहारं विहरइ । एवं अणेमेसु देसेसु विहरमाणे भगवं जणाणं अण्णाणदेण्णमवणीय ते माणाइसंपत्तिजुए करीअ । जहा अंबरम्मिपगासमाणो भाणू अंधयारमवणीय जगं हरिसेइ तहा जगभाणू भगवं मिच्छत्तांधयारमवणीय णाणप्पगासेण जगं हरिसीअ। भवकूबपडिए भविए णाणरज्जुणा बाहिं उद्धरीअ । भगवं जले धरो व अमोहधम्मदेसणामियधाराए पुहवि सिंची।
एवं विहारं विहरमाणस्स भगवो एगचत्तालीसं चाउम्मासा पडिपुण्णा, तं जहा-एगो पढमो चाउम्मासो अस्थियगामे । एगो चंपा गयरीए २, दुवे पिट्टचंपाणयरीए ४। बारस वेसाली णयरी वाणियग्गामनिस्साए १६। चउद्दस रायगिह णगर नालंदाणाम य पुरसाहानिस्साए ३०। छ मिहिलाए ३६। दुवे भदिलपुरे ३८। एगो आलंभियाए णयरीए ३९, एगो सावत्थीए णयरीए ४०। एगो बज्जभूमि नामगे अणारिय देसे जाओ ४१। एवं एगवत्तालीसा चाउम्मासा भगवओ पडिपुण्णा ४१। तएणं नणवयविहारं विहरमाणे भगवं अपच्छिम बायालीसइमं चाउम्मासं पावापुरीए हथिपालरण्णो रज्जुगसालाए जुष्णाए ठिए सू०११४॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये चन्दनवाला भगवतः केवलोत्पत्तिं विज्ञाय प्रव्रज्या ग्रहीतुमुत्कण्ठिता सती प्रभु समीपे संप्राप्ता। सा च प्रभुमादक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा
मूल का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल और उस समय में चन्दनबाला भगवान महावीरमभु को केवली हुए जानकर दीक्षा ग्रहण करने के लिये उत्कंठित हुई प्रभु के समीप पहुँची। उसने प्रभु को आदक्षिण
भूजन - तेणं कालेणं' या. आणे भनेते समये नाणा सगवानने व ज्ञाननी प्राप्ति સર થઈ એમ જાણી દીક્ષા ગ્રહણ કરવા ઉદ્યત બની, અને પ્રભુની પાસે આવી પહોંચી. તેણીએ પ્રભુને આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ
MAHARAMINEERINTENTIANRADIVERSAR
संघस्थापना चतुर्माससंख्या च। ०११४॥
को
॥४३७||
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥ ४३८ ।।
獎
a gro
एवमवादीत् इच्छामि खलु भदन्त ! संसारभयोद्विग्नाऽहं देवानुप्रियाणामन्तिके प्रत्रजितम् । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तां चन्दनबालामग्रे कृत्वा अन्या बढीः उग्रभोगराजन्यामात्यप्रभृतीनां कन्याः प्रव्राजयति । yas ara उग्रभोगादिकुलप्रसूता नरा नार्यश्च पञ्चाणुव्रतिकं सप्तशिक्षाव्रतिकम् एवं द्वादशविधं गृहिधर्म प्रतिपद्य श्रमणोपासका जाताः ।
ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरस्तीर्थकरनामगोत्रकर्मक्षपणार्थ श्रमण श्रमणी श्रावकश्राविकारूपं चतुर्विधं संघ स्थापयित्वा इन्द्रभूतिप्रभृतिभ्यो गणधरेभ्यः - " उत्पन्नो वा विगमो वा ध्रुवो वा" इति त्रिपदीं ददाति । एतया त्रिपद्या गणधराः द्वादशाङ्गं गणिपिटकं विरचयन्ति । एवं एकादशानां गणधराणां नव गणा प्रदक्षिणपूर्वक वन्दन - नमस्कार करके इस प्रकार निवेदन किया- 'भगवान् ! संसार के भय से उद्विग्न होकर मैं देवानुप्रिय के समीप प्रव्रज्या अंगीकार करना चाहती हूँ । तव श्रमण भगवान् महावीरने चन्दनवाला को आगे करके और भी बहुत सी उग्रवंश, भोगवंश, राजन्यवंश की तथा अमात्य आदिकों की कन्याओं को दीक्षित किया। फिर बहुत से उग्रकुल, भोगकुल आदि में जन्मे हुए नरों तथा नारियोंने पाँच अणुव्रत एवं सात शिक्षाव्रत वाले - बारह प्रकार के गृहस्थ धर्म को स्वीकार किया, और उन्होंने श्रावक-श्राविका का पद पाया।
तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीरने तीर्थकर नाम गोत्र का क्षय करने के लिए साधु, साध्वी श्रावक और श्राविका रूप चतुर्विध संघ की स्थापना करके इन्द्रभूति आदि गणधरों को 'उत्पाद, व्यय और धौव्य' इस प्रकार की त्रिपदी प्रदान की । इस त्रिपदी के आधार से गणधरोंने द्वादशांग गणिपिटक की रचना की । પૂર્ણાંક વંદન નમસ્કાર કરી નિવેદન કર્યુ” કે-હે ભગવન્ત ! સંસારથી ઉદ્વેગ પામી આપની સમીપ દીક્ષા અંગીકાર કરવા માગું છું? શ્રમણ ભગવાને અવસર જાણી સંમતિ આપી અને ચંદનબાળાની દીક્ષા થતાં ઘણી ઉગ્રવશી, ભાગવશી અને રાજન્યવંશીની કન્યાઓ તેમજ અમાત્ય વગેરેની પુત્રીએ સંસાર છેાડી પ્રત્રજયા અંગીકાર કરી. આ ઉપરાંત ઉગ્રકુલ, ભાગકુલ વિગેરેની નર-નારીએ પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત એમ બાર પ્રકારના વ્રતવાળા ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કર્યા અને ભગવાને આવા નર-નારીઓને શ્રાવક અને શ્રાવિકાપઢ અર્પણ કર્યું". ત્યારબાદ તીથ "કર નામ-ગાત્રના ક્ષય કરવા માટે ભગવાને સાધુ-સાધ્વી અને શ્રાવિક–શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સ ંઘની સ્થાપના કરી. ત્યારપછી ઇન્દ્રભૂતિ વિગેરે ગણધર દેવાને ઉત્પાદ, વ્યય, અને પ્રીબ્યુની ત્રિપદીનું પ્રદાન કર્યું". આ ત્રિપદીના આધારે ગણધરોએ દ્વાદશાંગ ગણિપિટકની રચના કરી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
संघस्थापना गणधरेभ्यः त्रिपदी प्रदानं
च ।
॥सू० ११४॥
॥४३८॥
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रे ॥४३९॥
श्रीकल्पमञ्जरी टीका
जाताः, तद्यथा-सप्तानां गणधराणां परस्परभिन्नवाचनया सम्रगणा जाताः। अकम्पिता-ऽचलभ्रात्रोयोरपि परस्परं समानवाचनया एको गणो जातः। एवं मेतार्यप्रभासयोद्वयोरपि एकवाचनया एको गणो जातः। एवं नव गणा संभूताः।
ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरो मध्यमपापापुरीतः प्रतिनिष्क्राम्यति, प्रतिनिष्क्रम्य अनेकान् भविकान् प्रतिबोधयन् जनपदविहारं विहरति । एवमनेकेषु देशेषु विहरन् भगवान् जनानामज्ञानदैन्यमपनीय तान् ज्ञानादिसम्पत्तियुतानकरोत् । यथा-अम्बरे प्रकाशमानो भानुरन्धकारमपनीय जगद् हर्षयति, तथा जगढ़ानुभगवान् मिथ्यात्वान्धकारमपनीय ज्ञानप्रकाशेन जगद् अहर्षयत् । भवकूपपतितान् भविकान् ज्ञानरज्ज्वा बहिरुदधरत् । भगवान् जलधर इच अमोघधर्मदेशनामृतधारया पृथिवीम् असिञ्चत् । ग्यारह गणधरों के नौ गण हुए। वे इस प्रकार-सात गणधरों की भिन्न भिन्न बाचनाएँ होने से सात गण हुए। अकम्पित और अचलभ्राता-दोनों की परस्पर समान वाचना होने से एक गण हुआ। इस प्रकार मेतार्य और प्रभास दोनों की भी एक सी वाचना होने से एक गण हुआ। इस प्रकार नौ गण हुए।
तदन्तर श्रमण भगवान् महावीर मध्यम पावापुरी से विहार कर अनेक भव्य जीवों को प्रतिबोध देते हुए जनपद-विहार विचरने लगे। इस प्रकार अनेक देशो में विहार करते हुए भगवान् ने लोगों की अज्ञान रूपी दरिद्रता को दूर करके उन्हें ज्ञानादि की सम्पत्ति से युक्त किया । जैसे आकाश में प्रकाशमान होता हुआ भानु अंधकार को दूर करके जगत को हर्षित करता है, उसी प्रकार जगदभानु भगवान् ने मिथ्यात्व रूपी अंधकार का निवारण करके ज्ञानके आलोक से लोक को आहादित किया। भव रूपी कूप में पडे हुवे
આ અગીઆર ગણધર દેવેના નવ ગચ્છ થયા. સાત ગણધરોની જુદી જુદી વાંચના હોવાને કારણે સાત ગચ્છ ગણાયા. અકંપિત અને અલભ્રાતા બન્નેની પરસ્પર સમાન વાંચના હોવાથી તેઓને એક ગછ થયો. આ પ્રકારે મેતાર્ય અને પ્રભાસ બન્નેની એક જ વાંચના હોવાથી તેમને પણ એક ગચ્છ ગણાશે. આ પ્રકારે અગિયાર ગણુધરેનાં નવ ગ૭ થયા.
ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મધ્યમ પાવાપુરીથી વિહાર કરી અનેક ભવ્ય જીને પ્રતિબંધ દેતા દેતા જનપદમાં વિચારવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે અનેક દેશોમાં વિહાર કરી ભગવાને લોકોની અજ્ઞાનરૂપી દરિદ્રતા દૂર કરી. અને જ્ઞાનાદિ સંપત્તિનું દાન કર્યું. જેમ આકાશમાં પ્રકાશિત થતે સૂર્ય અંધકારને દૂર કરી જગતને આનંદિત બનાવે છે તેમ જગતભાનુ ભગવાને મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારનું નિવારણ કરી જ્ઞાન દ્વારા લોકને આહાદિક બનાવ્યું.
नवगणभेद कथनम् भगवद्धर्म
देशना च। का सू०११४॥
॥४३९॥
CAL
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
1188011
1
एवम् विहारं विहरतो भगवतः एकचत्वारिंशत् चतुर्मासाः प्रतिपूर्णाः । तद्यथा - एकः प्रथम चातुर्मासोstraग्रामे १ । एकचम्पानगर्याम् २, द्वौ पृष्टचम्पायानगर्याम् ४। द्वादश वैशालीनगरी वाणिजग्रामनिश्रा - याम् १६ । चतुर्दश राजगृहनगरे नालन्दानामकपुरशाखानिश्रायाम् ३० । षट् मिथिलायाम् ३६ । द्वौ भद्दिलपुरे ३८ | एक आलम्मिकायां नगर्याम् ३९ । एकः श्रावस्त्यां नगर्याम् ४० । एको वज्रभूमिनाम के अनार्यदेशे जातः ४१ । ततः खलु जनपदविहारं विहरन् भगवान् अपश्चिमं द्विचत्वारिंशत्तमं चातुर्मासं पापापुर्थी हस्तिपालराजस्य रज्जुकशालायां जीर्णायां स्थितः ।। सू०११४ ||
टीका- 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये - चन्दनबाला भगवतः= श्रीवीरस्वामिनः केवलोत्पति विज्ञाय पत्रज्यां= दीक्षां ग्रहीतुम् उत्कण्ठिता= उत्सुका सती प्रभुसमीपे = श्रीवीरस्वामिभव्यों को ज्ञान की डोर से बाहर निकाला । भगवान् ने मेघ की भाँति अमोघ धर्मोपदेश की अमृतमयी धारा से पृथ्वी को सिंचन किया। इस प्रकार विहार करते हुए भगवान् के एकतालीस चतुर्मास पूर्ण हुए । वे इस प्रकार - पहला चतुर्मास अस्थिक ग्राम में (१), एक चम्पानगरी में (२), दो चतुर्मास पृष्ठचम्पा में (४), बारह बैशाली नगरी और वाणिज्य ग्राम में (१६), चौदह राजगृह नगर में नालंदा नामक पाडे में (३०), छह मिथिला में (३६), दो भद्दिलपुर में (३८), एक आलंभिका नगरी में ( ३९ ) एक श्रावस्ती नगरी में (४०), और एक वज्रभूमि नामक अनार्य देश में (४१), हुआ । इस प्रकार भगवान् के एकतालीस चौमासे व्यतीत हुए | तत्पश्चात् जनपद विहार करते हुए भगवान् अन्तिम बयालीसवा चौमासा करने के लिए पावापुरी में हस्तिपाल राजा के पुराने चुंगीधर ( जकातस्थान) में स्थित हुए | सू० ११४ ||
ભવરૂપી કૂવામાં પડેલા ભવ્યેાને જ્ઞાનરૂપી દોરી વડે બહાર કાઢયા. ભગવાને મેઘની માફક અમેઘપણે ધર્મોપદેશની ધારા વડે પૃથ્વીને સિંચન કર્યુ.
આ પ્રમાણે નિર'તર વિહાર કરતાં, ભગવાને એકતાલીસ ચતુર્માસ પૂર્ણ કર્યો, તેનું વન નીચે મુજબ છે;—
પહેલું ચામાસુ` અસ્થિક ગામમાં (૧), એક ચંપાનગરીમાં (૨), એ પૃષ્ઠ ચ'પાનગરીમાં (૪), બાર ચાતુર્માંસ
વૈશાલી નગરી અને વાણિજ્ય ગામમાં (૧૬) ચૌદ ચાતુર્માસ રાજગૃહ નગરીના નાલંદા નામના પાડામાં (૩૦), છુ शोभासां मिथिलामा (३६), मे असिपुरमा (३८), भेड यस लिअ नगरी (36), भेउ श्रावस्ती नगरीमां (४०), अने એક વજાભૂમિ નામના અનાય દેશમાં (૪૧), ત્યારબાદ વિહાર કરતાં કરતાં ભગવાને અંતિમ બેતાલીશમું ચાતુર્માસ पावापुरीमा, हस्तिभास शब्जनी नूनी हाएशाणा (अतस्थान ) भां यु. ( सू० ११४)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
箕淇淇
與演員感
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतः
चातुर्मास संख्या
कथनम् । ॥सू०११४॥
॥४४०॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥४४॥
TRAJASTHANIMORE
कल्पमञ्जरी टीका
निकटे संप्राप्ता सा च प्रमुम् आदक्षिणप्रदक्षिणम् अञ्जलिपुटं बद्धा तं बद्धाञ्जलिपुटं दक्षिणकर्णमूलत आरभ्य ललाटपदेशेन वामकर्णान्तिकेन चक्राकारं त्रिः परिभ्राम्य ललाटदेशे स्थापनरूपं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवम् अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत-हे भदन्त ! संसारभयोद्विग्ना भवभयत्रस्ताऽहं देवानुप्रियाणां भवताम् अन्तिके समीपे प्रवजितुं दीक्षा ग्रहीतुम्-इच्छामि खलु । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तां चन्दनवाला अग्रे-पुरतः कृत्वा अन्याः चन्दनवालातिरिक्ताः बही अनेकाः उपभोग राजन्याऽऽमात्यप्रभृतीनाम् कन्याः प्रव्राजयति-दीक्षयति । पुनश्च बहवः अनेके-उग्रभोगादिकुलममताः-नरा नार्यश्च पश्चाणुवतिकं सप्तशिक्षावतिकम् एवम् अनेन मकारेण द्वादशविधंद्वादशप्रकारकं गृहिधर्म पतिपद्य-स्वीकृत्य श्रमणोपासका श्रावकाः जाता।
टीका का अर्थ-उस काल और उस समय में भगवान महावीर स्वामी को केवलज्ञान की प्राप्ति हुई जानकर चन्दनबाला दीक्षा ग्रहण करने के लिए उत्सुक होकर भगवान् के निकट पहुँची। उसने भगवान् को आदक्षिण प्रदक्षिण की-हाथजोड कर, जुडे हुए हाथों को दाहिने कान से आरंभ करके ललाट की तरफ से बायें कान के पास तक चक्राकार तीन बार घुमाकर ललाट-प्रदेश पर स्थापित किया। आदक्षिणप्रदक्षिणा करके वन्दना की, नमस्कार किया। वन्दना-नमस्कार करके आगे कहे हुए वचन कहे-'हे भगवन् । संसार के भय से त्रास को प्राप्त मैं आप-देवानुप्रिय के समीप दीक्षा ग्रहण करना चाहती हूँ। तब श्रमण भगवान् महावीरने चन्दनबाला को आगे करके चन्दनबाला के अतिरिक्त और भी बहुत-सी उग्रकुल, भोगकुल, राजन्यकुल (क्षत्रियकुल) की तथा अमात्य आदि की कन्याओं को दीक्षा प्रदान की। तत्पश्चात् उग्रकुल, भोगकुल आदि कुलों में जन्में हुए अनेक नर-नारियोंने पाँच अणुव्रत तथा सात शिक्षाप्रत रूप द्वादश प्रकार के गृहस्थ धर्म को अंगीकार किया और श्रावक-श्राविका बने ।
| વિશેષાથ-બચપણમાં જ સંસારનો દુઃખદુ અનુભવ મળતાં, ચંદનબાલામાં તીવ્ર વૈરાગ્યની ધારા છૂટી. સંસાર તરફને વેગ ઘટવા માંડ! ભગવાનને આહારદાન આપ્યા પછી, તેનું મન પ્રવજ્યા તરફ રહેતું હતું. તે કાળ તે સમયે ભગવાનને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું જાણું, ચંદનબાલાની દીક્ષા માટેની તાલાવેલી જાગી. અને ભગવાનની પાસે આવી દીક્ષાની માગણી કરી. ભગવાને તેને દીક્ષા આપી. ચંદનબાલાની પાછળ, ઉંગકુળ, ભેગકુળ આદિની બહેન
દિકરીએ, વહુઆરે, માતાઓ, પ્રૌઢાઓ અને કુમારિકાઓએ પણ દીક્ષા લીધી. જેઓ દીક્ષા લેવા અસમર્થ હતા પર તેઓએ પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાત્રત, એમ બાર પ્રકારને ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કરી શ્રાવક શ્રાવિકા થયા.
चन्दनबालायाः दीक्षाग्रहणम्। |सू०११४॥
माश
॥४४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४४२॥
मञ्जरी
टीका
ततः खलु सः श्रमणो भगवान महावीरः तीर्थंकर नामगोत्रकर्मक्षपणार्थ-पूर्वभवोपार्जितस्य तीर्थकरनामगोत्रकर्मणो निर्जरणार्थ श्रमण-श्रमणी श्रावक-श्राविकारूपं चतुर्विध चतुष्पकारकं सङ्घ स्थापयित्वा इन्द्रभूतिभृतिभ्यः इन्द्रभूत्यादिभ्यो गणघरेभ्यः 'उत्पनो वा विगमो वा ध्रुवो वा' इति इत्याकारिकां त्रिपदी पदत्रयीं ददाति । एतया अनया त्रिपद्या गणधराः इन्द्रभूत्यादयः द्वादशाङ्गं गणिपिटकं विरचयन्ति । एवम्-इत्थम् एकादशानां
तत्पश्चात् श्रमण भगवान् महावीर ने पूर्वबद्ध नीर्थकर नामगोत्र कर्म का क्षय करने के लिए, श्रमण, श्रमणी, श्रावक और श्राविका रूप चार प्रकार के संघ की स्थापना करके इन्द्रभूति आदि गणधरों को उत्पाद, व्यय और धौव्य की त्रिपदी प्रदान की। अर्थात् गणधरों के समक्ष यह प्ररूपणा करते हैं कि जगत् के समस्त चेतन, अचेतन, मृत, अमृत, सूक्ष्म, स्थूल आदि पदार्थ पर्याय की अपेक्षा उत्पत्तिशील और व्ययशील हैं तथा द्रव्य की अपेक्षा धौव्यशील हैं। प्रत्येक पदार्थ प्रतिक्षण अपने पूर्वपर्याय का परित्याग करता है, उत्तरपर्याय को ग्रहण करता है, फिर भी द्रव्य से ज्यों का त्यों रहता है। जीव का मनुष्य-पर्याय की अपेक्षा विनाश होता है, देव-पर्याय की अपेक्षा उत्पाद होता है, किन्तु आत्मद्रव्य वही का वही बना रहता है।
इस त्रिपदी को प्राप्त करके इन्द्रभूति आदि गणधरों ने गणिपिटक रूप द्वादशांगी-आचार आदि बारह अंगों की रचना की। अर्थात् गणधर ऐसे मेधावी, धारणाशक्तिसम्पन्न तथा विशद बुद्धि के धनी थे कि मणवान के इस सूत्र-वाक्य को समझ कर उन्होंने उसे अत्यन्त विस्तृत रूप प्रदान किया और वे बारहભગવાને સાધુ સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી. કેવલજ્ઞાન થતાં, સર્વ ઈચ્છાઓ નિમૂળ થઈ જાય છે. છતાં આવી ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરવાની ઈચ્છા ભગવાનને કેમ થઈ આવી હશે? તેના જવાબમાં એ કે, આ સ્થાપના ઈચ્છાપૂર્વક કરવામાં આવી ન હતી. પરંતુ ભગવાને, પૂર્વભવે જે તીર્થંકર નામકમ ઉપાર્જન કર્યું હતું, તેમાં તેના ફળરૂપે, “તીથ” આવવાનું હતું. તેથી આ “તીર્થ'ની સ્થાપના પૂર્વ પ્રાગાદિ કર્મના ઉદયે થઈ. - પછી પ્રભુએ ગણધર દેવેન ત્રિપદીનું દાન કર્યું. આ ત્રિપદી એટલે ત્રણ પદે જેવાં કે-ઉત્પાદ, વ્યય, અને ધ્રૌવ્ય. ઉત્પાદ એટલે ઉત્પત્તિ, વ્યય એટલે નાશ અને ધ્રૌવ્ય એટલે ટક્વાપણું-સ્થિરતા. આ ત્રિપદી આપતાં, ભગવાને નિરુપણ કર્યું કે, જખતના સમસ્ત પદાર્થોની, જેવા કે ચેતન, અચેતન, મૂર્ત, અમૂર્ત સૂક્ષમ, કે સ્થૂલ વિગેરેની ત્રણ અવસ્થાએ થયા કરે છે, આ અવસ્થાએને, જેન–પારિભાષિક શબ્દોમાં “પર્યાયા” કહેવામાં આવે છે, આ પર્યાય, સમયે સમયે દરેક પદાર્થની બદલાતી જ રહે છે; આગળની પર્યાય નાશ પામે છે અને નવી ઉત્પન્ન થાય છે. છતાં જે દ્રવ્ય આશ્રિત, આ પર્યાયે ઉત્પન્ન અને નાશ થાય છે, તે દ્રવ્યમાં કાંઈ પણ ફેરફારો થતા નથી અને દ્રવ્ય,
म चतुर्विधसंघ ए स्थापन
गणधरेभ्यः त्रिपदी प्रदान
सू०११४॥
॥४४२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
गणधराणाम्, इन्द्रभूत्यादीना, नव गणाः जाताः। तद्यथा-सप्तानाम् इन्द्रभूत्य १,-ग्निभूति २-वायुभूति ३व्यक्त४-सुधर्म ५-मण्डिक ६-मौर्याणाम् ७, गणधराणां, परस्परभिन्नवाचनया समगणाः जाताः।७। अकम्पिता १ऽचलभ्रात्रो २ द्वयोरपि परस्परं समानवाचनया एको १ गणो जातः ८। एवं मेतार्यप्रभासयोरपि एकवाचनया एको गणो जातः९। एवं नव गणा संभूताः।
श्री कल्प
અત્રે I/૪૪રૂપા
मनरी
टीका
अंगों की रचना करने में समर्थ हो सके। इसका अभिप्राय यह भी निकलता है कि समग्र जैनदर्शन का मूल आधार उत्पाद व्यय और धौव्य की त्रिपदी ही है। इस त्रिपदी की विस्तृत और विशद आलोचना ही जैन दर्शन का हृदय है। जैनदर्शन का समस्त दार्शनिक चिन्तन इसी त्रिपदी की भूमिका पर प्रतिष्ठित है।
नवगणभेद
ત્યાંજ પડયું રહે . પૂર્વ પર્યાયને પર મનાય છે, ૫
અપેક્ષાએ, કન્યા
થનE I
I[૦૨૪મા.
દ્રવ્યપણે ટકી રહે છે, માટે પ્રત્યેક પદાર્થ ત્રૌવ્યશીલ હોય છે. એટલે દરેક દ્રવ્ય, ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રોવ્યપણે રહેલું છે. પદાર્થ પર્યાયની અપેક્ષાએ, “ઉત્પત્તિ’ શીલ અને ‘વ્યય’ શીલ મનાય છે, પણ દ્રવ્ય અપેક્ષાએ, “” શીલ માનવામાં આવે છે. પ્રત્યેક પદાર્થ, પ્રતિક્ષણ પૂર્વ પર્યાયને પરિત્યાગ કરે છે, ઉત્તર પર્યાયને ગ્રહણ કરે છે, છતાં દ્રવ્ય તે જ્યાં હોય ત્યાંજ પડયું રહે છે. જીવને, મનુષ્ય પર્યાયની અપેક્ષાએ વિનાશ ગણાય છે, દેવ-પર્યાયની અપેક્ષાએ, ઉત્પાદ ગણાય છે, અને આત્મ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, ધ્રૌવ્ય મનાય છે. આ ત્રિપદીની પ્રાપ્તિ થતાંજ, ગણધર દેવની જ્ઞાનશક્તિ ઘણી વૃદ્ધિ પામી. મૂળ તે તેઓ જ્ઞાની હતા. જ્ઞાનના ઇછુક હતા, અને જ્ઞાન પિપાસુ પણ હતાં ! પણ તેઓની જ્ઞાનશક્તિ, અવળી ચાલી ગયેલ હતી. તેમાં ભગવાનને યોગ પ્રાપ્ત થતાં, તે જ્ઞાનશક્તિ સવળી બની, અને જ્ઞાનને અખૂટ પ્રવાહ જે અવરોધિત થયે હતું, તે ત્રિપદી દ્વારા, બહાર અમેઘપણે વહેવા લાગ્યો, અને ભગવાનની વહેતી વાણીને ઝીલવા લાગે. કેવલીની વાણીનાં સૂક્ષમતમ ભાવેને ઝીલવાં, ગણધરે પણ શક્તિમાન હતાં નથી, છતાં સર્વ કરતાં, તેમની પ્રાદશક્તિ ઘણી તીવ્ર હોવાથી તે મોટા પ્રમાણમાં તેનું ગ્રહણ કરી શકે છે. આ વાણીને, ગણધર દેવે ઝીલતા ગયા, અને તેને દ્વાદશાંગ રૂ૫ પેટીમાં વણતાં ગયાં, આ દ્વાદશાંગ રૂપ પેટીમાં, આચારાંગ” આદિ બાર અંગેની રચના કરવામાં આવી છે. ગણધર દેવ, બુદ્ધિશાળી, તીવ્ર બુદ્ધિના ધણી તેમજ તીવ્ર ગ્રાહક શક્તિના ધારક હોવાથી, ભગવાનના વાકયે અને શબ્દને સમજી, તેનું અત્યંત વિસ્તૃત રૂપ તેઓએ બનાવ્યું. આ ઉપરથી એ અભિપ્રાય નીકળી આવે છે કે, સમગ્ર જૈનદર્શનને મૂળ આધાર, ઉત્પાદ-વ્યય અને ધ્રૌવ્યની ત્રિપદી ઉપર છે. આ ત્રિપદીને વિશેષ વિચાર, તેનું મંથન, અને સ્વાધ્યાય એ જૈનદર્શનને સાર છે. જૈનદર્શનનું સમસ્ત ચિંતન, આ ત્રિપદીની ભૂમિકા ઉપરજ કેન્દ્રિત થયું છે.
ની, તાં સર કરવા જવા લાગ્યો. વલીના માતા વિષsી દ્વારા અમલનો, તે રાની
||૪૪રૂા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥४४४॥
藏
ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरो मध्यमपापापुरीतः प्रतिनिष्क्राम्यति=प्रतिनिस्सरति, प्रतिनिष्क्रम्य= प्रतिनिस्सृत्य अनेकान् = बहून् भविकान् =भव्यजीवान् प्रतिबोधयन् = प्रतिबुद्धान् कुर्वन् जनपदविहारं विहरति । एवम्=अनेन प्रकारेण अनेकेषु देशेषु विहरन भगवान् महावीरो जनानाम् = भव्यजनानाम् अज्ञानदैन्यम् =अज्ञानरूपदारिद्रयम् अपनीय तान् जनान् ज्ञानादिसम्पत्तियुतान् = ज्ञानादिसम्पत्तिशालिनः अकरोत् = कृतवान् । ग्यारह गणधरों के नौ गच्छ हुए। वे इस प्रकार - इन्द्रभूति, अग्निभूति, वायुभूति, व्यक्त, सुधर्मा, मण्डिक और मौर्यपुत्र इन सात गणधरों की भिन्न-भिन्न वाचनाएँ होने से सातों के सात गच्छ हुए । अकम्पित और अचलभ्राता की वाचना मिलती थी, अतः दोनों का एक ही गच्छ बना। इसी प्रकार मेतार्य और प्रभास की भी एक ही वाचना थी, अत एव उन दोनों का भी एक ही गच्छ हुआ । इसी प्रकार नौ गच्छ हुए । arपचात् वह श्रमण भगवान् महावीर मध्य पात्रापुरी से विहार किये । विहार कर अनेकानेक भव्य जीवों को प्रतिबोध प्रदान करते हुए जनपद-विहार विचरने लगे । अनेक देशों में विचरते हुए भगवान महावीरने भव्य जनों की अज्ञान रूपी दरिद्रता को दूर करके उन्हें ज्ञानादि की सम्पत्ति से समृद्ध बनाया । जैसे आकाश में प्रकाशित होनेवाला सूर्य अन्धकार का विनाश करके जगव जीवों को हर्षित करता हैं, उसी प्रकार भगवान् ने मिथ्यात्व रूपी अन्धकार को दूर करके संसार के प्राणियों को आनन्दित किया । तथा भवकूप में पडे हुए जनों को ज्ञान रूबी रस्सी से उबारा। अर्थात् आरंभ - परिग्रह में आसक्त चित्त
અગીયાર ગણુધાના નવ ગચ્છ થયા, જેવા કે ઇન્દ્રભૂતિથી મૌર્ય પુત્ર સુધીના સાત ગણધાની જુદી જુદી વાચનાને લીધે સાત ગચ્છ થયા. અકપિત અને અચલભ્રાતા, આ બેઉની સરખી વાચના હાવાથી આ બેઉના એક આઠમા ગચ્છ થયા. એવીજ રીતે મેતાય અને પ્રભાસ, આ બેઉની સરખી વાચના હેવાથી આ બેઉને એક-નવમા ગચ્છ થયા. આ પ્રમાણે નવ ગચ્છ થયા. ભગવાન પાવાપુરીમાંથી વિહાર કરી, દેશે દેશમાં વિચરવા લાગ્યા. ભગવાનના પુણ્યપ્રભાવે, ભવ્યજનાને સિતારા તેજ થવા લાગ્યા. તે સંસારના તાપથી મુક્ત થયા. સ`સારની કાળી બળતરામાંથી છૂટી, શીતળ છાંયડી તળે આવવા લાગ્યા. જ્ઞાનપ્રકાશ થતાં, અંધકાર દૂર થવા લાગ્યા. ભવરૂપી કૂવામાંથી હંમેશને માટે બહાર નીકળી, ભગવાનની વાણીરૂપ ગંગાજળનું તેઓએ પાન કર્યું" આરભ અને પરિગ્રહ એ સંસારનુ મૂળ છે, એમ ભગવાનદ્વારા નીકળેલ વાણીથી જાણ્યું આ આરંભ અને પરિગ્રહ, સવ" પ્રકારના કલેશના મૂળ છે, તેમ જાણી ઘણા ભવી જીવાએ, તેનેા સદ ંતર ત્યાગ કર્યાં, અને જે સદ ંતર ત્યાગી શકયા નહિ, તે, તેનું પરિમાણુ કરી, અનાસકત ભાવે રહેવા લાગ્યા. સમ્યજ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રયુક્ત વાણીનું શ્રવણ થતાં, ઘણા જીવા મેાક્ષના પથિકા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवद्धर्म देशना वर्णनम् ।
।। सू० ११४।।
॥४४४॥
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथा - अम्बरे= आकाशे प्रकाशमानः = देदीप्यमानो भानुः = सूर्यः अन्धकारम् अपनीय जगद् हर्षयति-आनन्दयति, तथा तेन प्रकारेण जगद्भानुः = स्वकीयकेवलज्ञानरश्मिना जगत्मकाशकत्वेन जगत्सूर्यो भगवान् मिथ्यात्वान्धकारम्
सूत्रे
॥४४५॥
श्रीकल्प. अपनीय = दूरीकृत्य जगत् अहर्षयत् = आनन्दितवान् । तथा-भवकूपपतितान् जनान् ज्ञानरज्ज्वा=ज्ञानरूपया रज्ज्वा बहिरुदधरत् = वहिरुद्धृतवान्, आरम्भपरिग्रहप्रसक्तचित्तान् जनान् ज्ञानप्रदानेन मोक्षमार्गगामिनः कृतवानित्यर्थः तथा - भगवान् - जलधर इव मेघ इव अमोघधर्मदेशनामृतधारया = अबन्ध्यधर्मोपदेशरूपामृतवर्षणेन पृथिवीं असिश्वत्। अयं भावः - यथा - मेघो ग्रीष्मतापतप्तां पृथिवीं स्व जलधारयाऽऽर्द्रीकृत्य सस्यसम्पत्तिबहुलां करोति, तथैव भगवान् धर्मोपदेशरूपजलवर्षणेन पृथिवी = भव्यहृदयभूमिं ज्ञानदर्शन चारित्ररूपसस्यसम्पत्तियुतामकरोदिति ।
एवम् = पूर्वोक्तेन प्रकारेण - तीर्थङ्करपरिपाटया दीक्षादिनादारभ्य अनवरतविहारं विहरतः = निरवच्छिन्नविहारं कुर्वतो भगवतः एकचत्वारिंशत् चातुर्मासाः प्रतिपूर्णाः व्यतीताः । तद्यथा - एकः प्रथमञ्चातुर्मासोऽस्थिकग्रामे= वाले जीवों को ज्ञानप्रदान करके मोक्षमार्गगामी बनाया । तथा भगवान् ने मेघ के समान अमोघ ( सफल ) धर्म - देशना की सुधा-धारा प्रवाहित करके महीतल का सिंचन किया। अभिप्राय यह है कि जैसे मेघ गर्मी के ताप से संतप्त पृथ्वी को अपनी जलधारा से सींचकर धान्य- सम्पत्ति की बहुलता से युक्त कर देता है, उसी प्रकार भगवान् ने धर्मोपदेश रूपी जल की वर्षा करके भव्यजीवों की हृदय-भूमि को ज्ञान-दर्शन- चारित्र रूपी धान्य - सम्पत्ति से युक्त कर दिया ।
इस प्रकार तीर्थकरों की परम्परा के अनुसार दीक्षा के दिन से लेकर निरन्तर विहार करते हुए भगवान् के एकतालीस चौमासे व्यतीत हो गये । वे इस प्रकार हुए- एक पहला चौमासा अस्थिक ग्राम में १, અન્યા. ભગવાનની વાણી નિર્માંળ અને નિર્દોષ હતી, તેથી તે વાણીએ ઘણા જીવાને સાચા રાહે સ્થિર કર્યો. ભગવાનની વાણીનું શ્રવણુ, જેઠ માસના ધગધગતા ઉનાળામાં અકળાએલા છવેને જેમ ઠંડુ ખરફનું પાણી મળતાં શાંતિ પ્રસરે છે, તેમ સંસાર તાપથી તપેલા જીવાને ઠંડકવાળું બન્યું. અને તેએ પણુ, આગેકદમ ભરવા લાગ્યા. જેમ અખૂટ મેઘ ધારાથી, પૃથ્વી, ધન ધાન્ય સપત્તિ વડે નાચી ઉઠે છે, તેમ ભગવાનની દિવ્યવાણી વડે, લેાકામાં ઉત્સાહ અને આનંદ ઉભરાવા લાગ્યા. અને લાકા સાચા જ્ઞાન અને સાચા ચારિત્રના આરાધક બન્યા.
高興興
તીકરાની પર પરા અનુસાર, ભગવાનના ચામાસાની ગણત્રી, દીક્ષાના દિવસથી શરુ થાય છે, આ પ્રમાણે ગણતાં, પ્રભુના એકતાલીસ ચાતુર્માસ થાય છે. આ સઘળા ચાતુર્માસ મૂળ પાઠના અનુવાદોમાં ખતાવવામાં આવ્યા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भूगबद्धर्म
देशना
वर्णनम् । ॥सू०११४।।
॥४४५ ।।
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥४४६||
अस्थिकनाम्नि ग्रामे जातः १, एकश्चम्पानगर्याम् २, द्वौ चातुर्मासौ पृष्टचम्पानगर्याम् ४, द्वादश चातुर्मासा वैशालीनगरीवाणिजग्रामनिश्रायाम् १६, नथा-चतुर्दश चातुर्मासा राजगृहनगरे-राजगृहनमरवर्तिन्यां नालन्दानामकपुरशाखानिभायाम् ३०, तथा-षट् चातुर्मासा मिथिलायाम् ३६, तया-द्वौ चातुर्मासौ भदिलपुरे ३८, एकश्चातुर्मास आलम्भिकायां नगर्याम् ३९, एकः श्रावस्त्याम् ४०, तथा-एकश्चातुर्मासो वज्रभूमिनामके अनार्यदेशे जातः ४०, एवम् अनेन प्रकारेण भगवतः एकचत्वारिंगत्संख्यकाः चातुर्मासाः प्रतिपूर्णाः समाप्ताः। ततः खलु जनपदविहारं विहरन् भगवान् अपश्चिमम् अन्तिम द्विचत्वारिंशत्तमं चातुर्मासं पापापुर्या हस्तिपालराजस्य जीर्णायां=पुरातन्यां रज्जुकशालायां करग्रहणगृहे 'चूंगीघर' इति प्रसिद्ध स्थितः ॥९०११४॥
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे आसन्न नियनिबाणतिहिं अणुहविय मज्झ पेमाणुरागरत्तस्स अस्स "मम निव्वाणं दहण केवलनाणुप्पत्तिपडिक्यो मा भवउ" ति कड गोयमसामि देव- भगवत: सम्ममाहण पडिवोहणटुं आसन्नगामंमि दिवसे पेसी।
चातुर्मास . तेणं समणे भनवं महावीरे तीसं वासाई अगार वासमझे वसिय, साइरेगाई दुवालसवासाई छउमत्थ- संख्या कथनम् परियाए, देसूणाई तोस वासाई केवलिपरियाए एवं बायलीसं वासाई सामण्णपरियाए बसिय, बावत्तरि वासाई
RB गौतमसव्वाउयं पालइत्ता खोणे वेयणिज्जा उयनामगुत्तकम्मे इमीसे ओसप्पिणीए दूसमसुसमाए समाए बहुवीइक्कताए
स्वामिनम्
देवशर्मपतितीहिं वासेहि अद्धनबमेहि य मासेहि सेसेहि पावाए णयरीए हत्यिवालस्स रणो रज्जुगसालाए जुण्णाए तस्स
बोधनार्थ दुचत्तालीस इमस्स वासावासस्स जेसे चउत्थे मासे सत्तमे पक्खे कत्तियबहुले, तस्स गं कत्तिय बहुलस्स मेषणं च। एक चम्पानगरी में २, दो चौमासे पृष्ठचम्पा में ४, बारह वैशाली नगरी और वाणिजग्राम में १६, चौदह
सू०११॥ राजगृह नगर के नालन्दा नामक उपरनगर में ३०, छह चौमासे मिथिला नगरी में ३६, दो भदिलपुर में ३८, एक आलंभिका नयरी में ३९, एक श्रावस्ती नगरी में ४०, और एक वज्रभूमि नामक अनार्य देश में ४१, इस प्रकार भगवान के एकतालीस चतुर्मास बीत गये । तत्पश्चात् जमपद विहार करते हुए भगवान् अन्तिम बयालीसवाँ चौमासा करने के लिए पावापुरी में हस्तिपाल राजा के पुरानी चुंगीघर में स्थित हुए ॥०११४॥ છે. જદા જુદા સ્થળે, ચોમાસા કરવાથી તે વખતે વરતતી દેશની સઘળી સીમાઓને આવરી લેવામાં આવી હતી. ॥४४६|| આથી સઘળા મનુષ્ય, ભગવાનની વાણીને અપૂર્વ લાભ મેળવી શકયા હતા. છેલ્લે એટલે કે બેતાલીસમું ચાતુર્માસ પાવાપુરીમાંજ કે જ્યાં સંઘની સ્થાપના, ત્રિપદીનું પ્રદાન વિગેરે થયું હતું, તેજ ગામમાં થયું. અહીં ભગવાને તે વખતે પાવાપુરીમાં રાજ્ય કરતા હસ્તિપાલ નામના રાજાની દાણુશાળામાં (જકાતસ્થાનમાં ચોમાસું કર્યું. (સૂ૦૧૧).
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४४७||
कल्पमञ्जरी
टीका
पन्नरसीपक्खेणं जा सा चरमा रयणी, तीए अद्धरत्तीए एगे अबीए छटेणं भवेणं अपाणएणं संपलियंकनिसणे दस अज्झयणाई पावफलविवागाई, दस अज्झयणाई पुण्णफलविवागाई कहित्ता, छत्तीसं च अपुट्ठवागरणाई वागरित्ता एवं छप्पण्णं अज्झयणाई कहित्ता पहाणं नाम मरुदेवज्झयणं विभावमाणे कालगए विइकंते समुज्जाए। छिन्नजाइ जरामरणबंधणे सिद्धे बुद्धे मुत्ते अंतगडे परिणिबुडे सम्बदुक्खप्पहीणे जाए। तेणं कालेणं तेणं समएणं चंदे नाम दोचे संवच्छरे पीइबद्धणे मासे नंदिवद्धणे पक्खे, अग्गिवेस्से उपसमित्ति अवर नामे दिवसे, देवाणंदा निरति त्ति अवरनामा रयणी, अच्चे लवे, मुहुत्ते पाण, सिद्धे थोवे, नागे करणे, सव्वट्ठसिद्ध मुहुत्ते साई नक्खत्ते चंदेण सद्धि जोगमुवागए चावि होस्था।
जं रयणि च णं समणे भगवं महावीरे कालगए तं रणि च णं बहुहिं देवेहि देवीहि य ओवयमाणेहि य उप्पयमाणेहि य देवुजोए देवसण्णिवाए देवकहकहे उप्पिंजलगभूए यावि होत्था ।।मू०११५॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः आसनां निजनिर्वाणतिथिमनुभूय मम प्रेमानुरामरक्तस्यास्य "मम निर्वाणं दृष्ट्वा केवलज्ञानोत्पत्तिपतिबन्धो मा भवतु" इति कृत्वा गौतमस्वामिनं देवशर्मब्राह्मणपतिबोधनार्थमासन्नग्रामे दिवसे प्रेषयत् ।
स खलु श्रमणो भगवान महावीरस्त्रिंशद् वर्षाणि अगारवासमध्ये उपित्वा सातिरेकाणि द्वादशवर्षाणि छद्मस्थपर्याये, देशोनानि त्रिंशद् वर्षाणि केवलिपर्याये, एवं द्विचत्वारिंशद् वर्षाणि श्रामण्यपर्याये उषित्वा
मूल का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल और उस समय में श्रमण भगवान महावीरने अपने निर्वाण का दिन समीप जानकर 'मेरे प्रेम में अनुरक्त इन्द्रभूति के मेरा निर्वाण देखकर केवल ज्ञान की उत्पत्ति में विघ्न न हो, ऐसा विचार कर गौतम स्वामी को देवशर्मा ब्राह्मण को प्रतिबोध देने के लिए पास के एक ग्राम में, दिन में भेज दिया।
वह श्रमण भगवान महावीर तीस वर्ष गृहवास में रहे। कुछ समय अधिक बारह वर्ष तक छद्मस्थपर्याय में रहे, तथा कुछ कम तीस वर्षे केवली पर्याय में विचरे। इस प्रकार बयालीस वर्ष श्रमण-पर्याय में
भजन मथ:-'तेणं कालेणं त्या अन सभये लगवान महावीरे पोताना निalestan આવ્યું જાણું “ઇન્દ્રભૂતિને મારા ઉપર અથાગ પ્રેમ છે, અને તેને લીધે, તેનું કેવળજ્ઞાન અવરોધાઈ જશે' એમ વિચારી ગૌતમ સ્વામીને તે દિવસે સાંજે દેવશર્મા બ્રાહ્મણને પ્રતિબંધ કરવા મોકલી દીધા. આ દેવશર્મા બ્રાહ્મણ, નજીકના ગામમાં રહેતા હતા. અને તે મેક્ષ પથિક તેમજ સત્યને ગ્રહણ કરવાવાળા જણાતું હતું. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ત્રીસ વર્ષ ગૃહસ્થાવાસમાં રહ્યા. બાર વર્ષથી કંઈક અધિક–અર્થાત્ બાર વર્ષ સાડા છ માસ છવાસ્થ–પર્યાયમાં રહ્યા. ત્રીસ વર્ષમાં
गौतमम स्वामिनम्
देवशर्म प्रतिबोधनार्थ
प्रेषणम् । ॥०११४॥
॥४४७॥
કોઈ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४४८॥
कल्प मञ्जरी टीका
द्वासप्ततिवर्षाणि सर्वायुष्कं पालयित्वा क्षीणे वेदनीयायुष्कनामगोत्रकर्मणि अस्या अवसर्पिण्यादुष्षमसुषमायां समायां बहुव्यतिक्रान्तायां त्रिषु वर्षेषु अर्द्धनवमेषु च मासेषु, पापायां नगया हस्तिपालस्य राज्ञो रज्जुकशालायां जीर्णायां तस्य द्विचत्वारिंशत्तमस्य वर्षावासस्य यः स चतुर्थों मासः सप्तमः पक्षः कार्तिकबहुलः, तस्य खलु कार्तिकबहुलस्य पञ्चदशीपक्षे या सा चरमा रजनी, तस्या अर्धरात्रौ एकोऽद्वितीयः षष्ठेन भक्तेनापानकेन संपल्यङ्कनिषण्णः दश अध्ययनानि पापफलविपाकानि दशाध्ययनानि पुण्यफलविपाकानि कथयित्वा पत्रिंशच्चापृष्टव्याकरणानि व्याकृत्य एवं षट्पञ्चाशदध्ययनानि कथयित्वा प्रधानं नाम मरुदेव्यध्ययनं विभावयन् कालगत: व्यतिक्रान्तः समुद्यातः छिन्नजातिजरामरणबन्धनः सिद्धो बुद्धो मुक्तोऽन्तकृतः परिनिवृतः सर्वदुःखपहीनो जातः। रहे और बहत्तर वर्ष की समग्र आयु भोगी। तत्पश्चात् वेदनीय आयुष्क, नाम और गोत्र कर्म के क्षीण होने पर, इस अवसर्पिणी काल के दुष्षम मुषम आरे का अधिक भाग बीत जाने पर, तीन वर्ष और साढेआठ मास शेष रहने पर, पावापुरी में राजा हस्तिपाल के जीर्ण चुंगीघर में, उस बयालीसवें चौमासे के चौथे मास, सात में पक्ष-कार्तिक कृष्णपक्ष की अमावास्या की अन्तिम आधी रात्रि में, एक अद्वितीय (अकेले) निर्जल षष्टभक्त की तपस्या करके पर्यकासन से विराजमान हुए। दस अध्ययन पाप के फल-विपाक के और दस अध्ययन पुण्य के फल-विपाक के कहकर तथा छत्तीस विना पूछे प्रश्नो का उत्तर देकर-इस प्रकार छप्पन अध्ययन फरमा कर, प्रधान नामक मरूदेव के अध्ययन का प्ररूपण करते हुए कालधर्म को प्राप्त हुए, संसार से निवृत्त हुए, पुनरागमन-रहित अर्ध्वगति-कर गये, जन्म जरा और मरण के बन्धन से रहित होगये। કાંઈક ઓછા કેવલપર્યાયમાં વિચર્યા. આવી રીતે બેંતાલીશ વર્ષ સાધુપર્યાયમાં રહ્યા અને સમગ્ર રીતે તેર વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કર્યું. ત્યારબાદ વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને નેત્રકમ ક્ષીણ થતાં, અવસર્પિણી કાળના દુષમસુષમાં આરાને ઘણે ખરે ભાગ વ્યતીત થતાં ત્રણ વર્ષ અને સાડા આઠ માસ બાકી રહેતાં, પાવાપુરીમાં, હસ્તીપાલ રાજાની જુની કરશાળાદાણુશાળામાં, બેંતાલીસમા ચોમાસામાં અને ચતુર્માસના સાતમા પખવાડિયામાં, કારતક વદ અમાવાસ્યી (ગુજરાતી આસો વદી અમાસ–દીવાળી)ની છેલી અર્ધરાત્રીએ, એકલા નિર્જલ બેલાનું તપશ્ચરણ કરીને, પર્યક–પલાંઠી આસનવાળીને ભગવાન વિરાજ્યા. દુઃખ વિપાક નામના સૂત્રના દશ અધ્યયને અને સુખવિપાક સૂત્રના દશ અધ્યયનનું પ્રવચન કર્યા બાદ, તથા અણપૂછાએલ છત્રીસ પ્રશ્નોના ઉત્તર આપ્યા પછી, છપ્પન અધ્યયનનું ફરમાન કર્યા બાદ, “પ્રધાન’ નામના મરુદેવના અધ્યયનનું પ્રવચન ચાલતું હતું તેવામાં, ભગવાન કાળધર્મ પામ્યા. કાળધર્મ પામતાં સંસારથી નિવૃત્ત થયા; પુનરાગમન રહિત બન્યા. ઉધ્વગતિ
भगवतः निर्वाणम् । R०११४॥
॥४४८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे ॥४४९ ॥
TRNAKAPANJ
Poorvet to colococcer
तस्मिन्काले तस्मिन् समये चन्द्रो नाम द्वितीयः संवत्सरः, प्रीतिवर्धनो मासः, नन्दिवर्धनवेश्यः उपशमेत्यपर नामा दिवस: देवानन्दा निरतीत्यपरनाम्नी रजनी अर्ची लवः मुहूर्त्तः प्राणः, सिद्धः स्तोकः नागःकरणं, स्वार्थसिद्धो मुहूर्त्तः स्वातीनक्षत्रं चन्द्रेण सार्धं योगमुपागतं चापि अभवत् ।
यस्यां रजन्यां च खलु श्रमणो भगवान् महावीरः कालगतस्तस्यां रजन्यां च खलु बहुषु देवेषु देवीषु च अवपतत्सु च उत्पतत्सु च देवोद्योतः देवसंनिपातः देवकलकलः उत्पिञ्जलकभूतश्चाप्यभवत् ।। ०११५ ।। टीका- 'तेणं कालेणं तेणं समरणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः, सिद्ध हुए, बुद्ध हुए, मुक्त हुए, परम शान्ति को प्राप्त हुए और समस्त दुःखो से रहित हुए ।
उस काल और उस समय में चन्द्र नामक द्वितीय संवत्सर था, प्रीतिवर्धन मास था, नन्दिवर्धन पक्ष था । अग्निवेश्य जिसका दूसरा नाम उपशम है, दिन था। देवानन्दा, अपर नाम निरति नामक रात्रि थी । अर्ध नामक लब था, मुहूर्त नामक प्राण था, सिद्ध नामक स्तोक था, नाग नामक करण था, सर्वार्थसिद्ध मुहूर्त था और स्वाती नक्षत्र चन्द्रमा के साथ योग को प्राप्त था ।
जिस रात्रि में श्रमण भगवान् महावीर का निर्वाण हुआ, उस रात्रि में बहुत से देवों और देवियों के नीचे आने और उपर जाने के कारण देव- प्रकाश हुआ, देवों का कल-कल हुआ देवों की बहुत बडी भीड लगी ||०११५ ॥
टीका का अर्थ-उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर ने अपने निर्वाण के दिन समीप કરી ગયા. જન્મ જરા અને મરણના બધનથી રહિત થઈ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, પરિનિવૃત, અને સદુઃખાના અંતકારી થયા, પરમશાંતિ ને પામી સમસ્ત દુઃખાથી રહિત બન્યા. તે કાળ અને તે સમયે ‘ચંદ્ર' નામનુ’ ખીજું વરસ ચાલતુ હતુ. તેમાં પ્રીતિવન માસ હતા. અને નાંદિવર્ધન નામનું પખવાડિયું હતુ. ‘અગ્નિવેશ્ય' અથવા ‘ઉપશમ’ નામને દિવસ હતા. દેવાનંદા અથવા નિરતિ' નામની રાત્રી હતી. ‘અધ” નામના લવ હતા. ‘મુહૂત” નામને! પ્રાણ હતા ‘સિદ્ધ' નામનું સ્તક હતું, ‘નાગ’ નામનું કરણ હતું. ‘સર્વા་સિદ્ધ' નામનું મુર્હુત હતુ, અને સ્વાતિ નક્ષત્રને ચંદ્રમા સાથે યાગ વરતી રહ્યો હતો. જે રાત્રિએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા, તે રાત્રીએ ઘણા દેવદેવીઓના આવાગમનને લીધે દેવ-પ્રકાશ થવા પામ્યા હતા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
આ ઉપરાંત દેવાના મેળે જામ્યા હતા. દેવેાના કલકલાટની સાથે ઘણી ભીડ પણ જામી હતી. (સૂ૦ ૧૧૫) વિશેષા – ભગવાન મહાવીર પેાતાને અંતકાલ નજીકમાં પ્રવતા જોયા એટલે દેહ છૂટવાના વખત આવી
श्रीकल्पमञ्जरी
टीका
भगवतः
निर्वाण
वर्णनम् ।
||०११५ ।।
॥४४९॥
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥४५०॥
आसन्नां= समीपप्राप्तां निजनिर्वाणतिथि = स्वमोक्षदिनम् अनुभूय = ज्ञात्वा मम प्रेमानुरागरक्तस्य मयि स्नेहवतः अस्य = गौतमस्य मम निर्वाणं दृष्टा, केवलज्ञानोत्पत्तिप्रतिबन्धः = केवलज्ञानप्राप्त्यन्तरायो मा भवतु इति कृत्वा = इति विचार्य गौतमस्वामिनं देवशर्मब्राह्मण प्रतिबोधनार्थे = देवशर्माख्यस्य ब्राह्मणस्य प्रतिबोधप्रयोजनाय, आसन्नग्रामे - पापापुरीसमीपवर्तिनि ग्रामे दिवसे प्रेषयत् = मेषितवान् ।
स खलु श्रमणो भगवान् महावीर; त्रिंशद् वर्षाणि अगारवासमध्ये = गृहवासमध्ये, उषित्वा =वासं कृत्वा सातिरेकाणि-साधिकानि द्वादशवर्षाणि छद्मस्थपर्याये, देशोनानि = किंचिदूनानि त्रिंशत् वर्षाणि केवलिपर्याये = केवलित्वे, एवं द्विचत्वारिंशद् वर्षाणि श्रामण्यपर्याये=चारित्रपर्याये उषित्वा स्थित्वा जन्मकालादारभ्य द्वासप्तति वर्षाणि सर्वायुष्कं सर्वमायुः पालयित्वा = समाप्य वेदनीयायुष्कनामगोत्रकर्मणि क्षीणे सति अस्या अवसर्पिण्या:= जानकर 'मेरे उपर स्नेह रखनेवाले गौतम को मेरा निर्वाण देखकर केवलज्ञान की प्राप्ति में विघ्न न हो' इस प्रकार विचार कर गौतमस्वामी को देवशर्मा नामक ब्राह्मण को प्रतिबोध देने के लिए पावापुरी के समीपवर्त्ती किसी ग्राम में दिन के पीछलें समय भेज दिया ।
श्रमण भगवान् महावीर तीस वर्ष तक गृहवास में रहे। कुछ समय अधिक बारह वर्ष पर्यन्त छद्मस्था वस्था में रहे। और कुछ समय कम तीस वर्ष केवली - पर्याय में रहे। इस प्रकार बयालीस वर्षों तक चारित्रपर्याय में रहे । जन्मकाल से आरंभ करके समग्र आयु वहत्तर 'वर्षकी भोगी । तत्पश्चात् वेदनीय, श्रायु, પહોંચ્યા છે એમ જાણ્યું તેઓને જણાતું હતું કે ઇન્દ્રભૂતિ નામના મારા પટ્ટશિષ્યને મારા પર ઘણા અનુરાગ છે. આ અનુરાગથી ગૌતમ મારા દેહાવસાન વખતે પેાતાની જ્ઞાનભૂમિકાથી કદાચ ચ્યુત થાય! તે તેને નિરાવરણ એવુ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવામાં વિઘ્ન ઉપસ્થિત થાય, એટલા માટે ગૌતમસ્વામીને પાસેના ગામમાં રહેનાર દેવશર્મા નામના બ્રાહ્મણના પ્રતિોષ માટે દિવસે જ મોકલી દીધા.
શ્રમણ ભગવાનનું સમગ્ર જીવનનું સિંહાવલેાકન કરતાં આપણને જાણવા મળે છે કે તેના ત્રીશ વરસના સમય ગૃહસ્થ જીવનમાં પસાર થયા. આ જીવનમાં બાલ્યાવસ્થા ખાદ કરતાં તેમનો બાકીના ગૃહસ્થ જીવનમાં તેમણે પેાતાનો ગૃહસ્થકાળ સયમીપણે અને વિરક્ત દશામાં ગાળ્યા. ખાર વર્ષથી અધિક વખત કઠીન સાધુ અવસ્થામાં પસાર કર્યો. આ કાળમાં તેમણે ભગીરથ પ્રયાસે। આદર્યા અને આત્મસાધનાની પ્રાપ્તિ કરી. બાકીના ત્રીશ વર્ષો કેવલીપણે વ્યતીત કરી ખેતેર વર્ષોંનુ સમય આયુષ્ય તેમણે પૂરૂં' કર્યુ. આ પ્રકારે ભગવાને બેતાલીસ વર્ષોનું ચારિત્ર પાળ્યુ. કેવળજ્ઞાન થાય છે, છતાં દેહની સ્થિતિ ઉભી રહે છે. આ દેહને આધારે વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतः
निर्वाण वर्णनम् ।
॥ मृ०११५॥
॥४५०॥
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसत्रे ॥४५१ ॥
एतदवसर्पिणी सम्बन्धिन्यां दुष्षमसुषमायां समायां बहुव्यतिक्रान्तायाम् = अधिकांशेन व्यतीतायां, तस्यां पुनः त्रिषु वर्षेषु अर्द्धनवमेषु - सार्धाष्टासु मासेषु शेषेषु = श्रवशिष्टेषु सत्सु, पापायां नगर्या हस्तिपालस्य = तदाख्यस्य राज्ञः जीर्णायां=पुराण्यां रज्जुकशालायां तस्य द्विचत्वारिंशत्तमस्य वर्षांवासस्य = वर्षर्तनिवासस्य चातुर्मासस्य यः स चतुर्थो मासः, सप्तमः पक्षः - श्रावणकृष्णपक्षादयं सप्तमः पक्षः कार्तिक बहुल : = कार्तिक कृष्णपक्षः, तस्य खलु कार्तिकबहुलस्य=कार्तिक कृष्णपक्षस्य पश्चदशीपक्षे = अमावास्यातिथौ या सा चरमा = अन्तिमा रजनी = रात्रिः, तस्याः रजन्या अर्धरात्रे = रात्रेरर्द्धभागे एकः - एकाकी अद्वितीयः - अपरमुक्तिगामिजनरहितः, अपानकेन जलपानरहितेन षष्ठेन भक्तेन - दिनद्वयतपोरूपेण युक्तः संपल्यङ्कनिपष्ण = पद्मासनोपविष्टः दश अध्ययनानि पापफलविपाकानि=
नाम और गोत्र नामक चार अघातिक कर्मों का क्षय हो जाने पर इसी अवसर्पिणी काल के दुष्षम - सुषम नामक चौथे आरे का अधिक भाग बीत जाने पर और सिर्फ तीन वर्ष तथा साढेआठ महीने शेष रहने पर पावापुरी में हस्तिपाल राजाकी पुरानी शुल्कशाला में बयालीसवें चौमासे के चौथे मास और सातवें पक्ष में कार्तिक मास के कृष्ण पक्ष में और फार्तिक कृष्णपक्ष की अमावस्या तिथि में, अन्तिम रात्रि के अर्ध भाम में अर्थात् आधी रात के समय में अकेले- दूसरे मोक्षगामी जीव के साथ के बिना ही जल-पान रहित वेले की तपस्या के साथ पद्मासन से विराजमान हुए। उस समय विपाकसूत्र के प्रथम स्कन्ध नाम से प्रसिद्ध पाप का ગોત્ર ક્રમ રહેતાં હોય છે. દેહ છૂટતાં આ કર્મોને પણ સદ'તર નાશ થઈ જય છે અને વ નિરાકાર અવસ્થા પ્રકટ કરી સિદ્ધ થાય છે.
ભગવાનના અંતિમકાળ વખતે અસર્પિણીકાળ ચાલતા હતા. આમાં પણ દુષ્પમ સુષમા નામના ચોથા આરાના લગભગ પૂરો સમય વ્યતીત થયા હતા એટલે ચેાથા આરાના ફક્ત ત્રણ વર્ષ અને સાડાઆઠ મહિના જ ખાકી રહ્યા હતા. આ સમયે ભગવાન પાવાપુરીમાં હતા. ત્યાંના રાજા હસ્તિપાલ હતા. તેની ગણુશાળામાં પણ ભગવાને ખેતાલીસમું ચાતુર્માસ ક" હતું. આ ચતુર્માસના ચેાથેા મહિના ચાલી રહ્યો હતેા. તેમ જ ચતુર્માંસનું સાતમુ પખવાડિયું વ્યતીત થઇ રહ્યું હતું. આ માસ કારતક મહિનાના હતા, જેને આપણે આસા માસ તરીકે ગણીએ છોએ.
કાર્તિક વદ ( ગુજરાતીમાં આસે વદ) અમાસને દિવસે અર્ધ રાત્રિના પાછલા પહેરે ભગવાન મેાક્ષ પધાર્યા, ભગવાનના દેહ છૂટતી વખતે ભગવાન એકલા જ મેાક્ષગામી હતા. તે સમયે જગતના કેઇ પણ જીવ સિદ્ધ થયા જ ન હતા. અ ંતિમ સમયે ભગવાને ચાવીહારના ત્યાગરૂપ છઠ્ઠ આદરેલ હતા. તપશ્ર્ચર સાથે પદ્માસન વાળી સ્થિર
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतः निर्वाण
वर्णनम् । ||०११५।।
॥४५१॥
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ||४५२||
पावस
विपाकसूत्रस्य प्रथमस्कन्घत्वेन प्रसिद्धानि दुःखविपाकमामकानि दशसंख्यकान्यध्ययनानि, तथा दशअध्ययनानि पुण्यफलविपाकानि = विपाकसूत्रस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धस्वेन मसिद्धानि सुखविपाकनामकानि दशाध्ययनानि कथयित्वा च = पुन: षट्त्रिंशत् = षट्त्रिंशदध्ययनात्मकानि अपृष्टव्याकरणानि=प्रश्नं विनैव उक्तानि उत्तराध्ययननाम्ना प्रसिद्धानि व्याकृत्य = उक्त्वा एवम् अनेन प्रकारेण षट्पञ्चाशदध्ययनानि कथयित्वा प्रधाननामकं मरुदेवाध्ययनम् विभावयन= निरूपयन् कालगतः = कालधर्मप्राप्तः, कार्यस्थितिभवस्थिति कालाद्गतः, व्यतिक्रान्तः = संसाराद् व्यतिगतः, समुद्यतः= अपुनरावृत्योर्द्ध गतः । छिन्नजातिजरामरणवन्धनः = उन्मूलितजातिजरामरणकारणकर्मा, सिद्ध: - साधितपरमार्थः, बुद्धः=ज्ञाततत्त्वार्थः, मुक्तः=सकलकर्मकलापपाशाद्वियुक्तः, अन्तकृतः = दुरीकृतसर्वदुःखः, परिनिर्वृतः = सर्वसन्तापाभावात् परमशान्तिमाप्ताः, तथा च कीदृशों जात इति दर्शयति - सर्वदुःखप्रहीणः प्रहीणशारीरमानस सर्वदुःखः जातः अभवत् ।
फलविपाक दर्शानेवाले दस दुःखविपाक नामक अध्ययनों को तथा विपाकसूत्र के द्वितीय अध्ययन के नाम से प्रसिद्ध, पुण्य का फल बतलानेवाले दस मुखविपाक नामक अध्ययनों को कह कर और उत्तराध्ययन के नाम से मसिद्ध छत्तीस अध्ययन रूप अपृष्ट व्याकरणों को अर्थात् पूछे बिना ही किये गये व्याकरणों को कह कर और इस प्रकार सब छप्पन अध्ययन फरमा कर प्रधान नामक मरूदेव अध्ययन का प्ररूपण करते हुए कालधर्म को प्राप्त हुए। अर्थात् कायस्थिति और भवस्थिति से मुक्त हुए, पुनरागमन रहित गति को प्राप्त हुए, जन्म जरा और मरण के बन्धन से मुक्त हुए, परमार्थ को साधकर सिद्ध हुए, तच्चार्थ को जानकर बुद्ध हुए और समस्त कर्मों के समूह से मुक्त हुए, उनके समस्त दुःख दूर हो गये। किसी भी प्रकार का संताप न रहने से परम शांति को निर्वाण को प्राप्त हुए, और इस कारण समस्त शारीरिक और मानसिक दुःखों से रहित हो गये ।
अया भन, नयनना योगे विशल्या हता. शुद्ध ध्यानना यथा पाये माइढ थ पांच लघुअक्षर मेटले 'अ-इ-उ૪-હૈં' આ પાંચ અક્ષરાના ઉચ્ચારણમાં જેટલે વખત પસાર થાય તેટલે વખત તે પાચે રહી શેષ રહેલા વેદનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર આ ચારે કર્મોના ક્ષય કરી મેાક્ષ પધાર્યાં.
જે વખતે ભગવાન તપસ્યા સાથે પદ્માસન વાળી બેઠા હતા તે સમયે ભગવાનની વાણીને છેવટના પ્રવાહુ નીકળ્યે જતા હતા. જેમ ભાદરવા માસના છેલ્લા વરસાદ પૂર્ણ શક્તિથી ધાધમાર પડે છે તેમ ભગવાનની આ વાણી છેલ્લી હતી; તેથી જેટલા શબ્દો વાણી દ્વારા આાવવા બાકી હતા તે સ શબ્દાદિક પુદ્ગલા અખંડપણે વહેતા થયા ને વાણી રૂપે ગેાડવાઇ સ્વય' મુખેથી ધ્વનિ મારત નીકળવા સંડયા,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतः
निर्वाणवर्णनम् । ॥सू०११५ ॥
॥४५२॥
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
म
॥४५॥
तस्मिन् काले तस्मिन् समये भगवतो-निर्वाणकालावसरे चन्द्रो नामद्वितीयः संवत्सर आसीत् , तथा प्रीतिवर्द्धनो नाम मासः, नन्दिवर्द्धनो नाम पक्षः, उपशमेत्यपरनामा अग्निवेश्यो नाम दिवसः, निरतीत्यपरनाम्नी देवानन्दा नाम रजनी-रात्रिः, अ) नाम लवः, मुहूर्तो नाम प्राणः, सिद्धो नाम स्तोकः, नागो नामकरणं, स्वार्थसिद्धो नाम मुहूर्तः, स्वाती नक्षत्रं चन्द्रेग सार्द्ध योग-संबन्धम् उपागतं चापि अभवत् ।
यस्यां रजन्यां राबौ च खलु श्रमणों भगवान महावीरः, कालगतः-कालं कृतवान् तस्यां रजन्यां च खलु बहुषु देवेषु देवीषु च अवपतत्सु-अधआगच्छत्सु उत्पतत्सु-ऊर्ध्व गच्छत्सु च देवोद्योतःदेवप्रकाशः, देवसंनिपात: देवसङ्गमः, देवकलकल: देवनादः उत्पिञ्जलकभूतः संबाधश्चापि अभवत् । 'बहुहिं देवेहि' इत्यादिषु सप्तम्यर्थे तृतीया ।।सू-११५||
मूलम् -तए णं से गोयमसामी समणस्स भगवश्री महावीरस्स निव्वाणं सुणिय वज्जाहए विव खणं मोणमोलंबिय णदो जाओ। तओ पच्छा मोहवसंगओ सो विलवइ-भो! भो ! भदंत महावीर ! हा! हा!
उस काल और उस समय में अर्थात् भगवान् के निर्वाण के अवसर पर चन्द्र नामक द्वितीय संवत्सर था। प्रीतिवर्धन नामक मास, नन्दिवर्धन नामक पक्ष, उपशम जिसका दूसरा नाम है ऐसा अग्निवेश्य नामक दिवस था। देवानन्दा, जिसका दूसरा नाम निरति है, रात्रि थी। अर्ध नामक लव, मुहूर्त नामक प्राण, सिद्ध नामक स्तोक, नाग नामक करण, सर्वार्थसिद्ध नामक मुहर्त था और स्वाती नक्षत्र के साथ संबंध को प्राप्त था।
जिस रात्रि में श्रमण भगवान् महावीर का निर्वाण हुआ, उस रात्रि में बहुत से देवों और देवियों के नीचे आने और ऊपर जाने से देवप्रकाश हुआ, देवों का संगम हुआ, देवों का कलकल नाद हुआ और देवों की बहुत बडी भीड भी हुई ।।सू०११५॥
આ વખતે ભગવાનના પ્રવચનમાં વિપાક સૂત્રને પ્રથમ શ્રતસ્કંધ જેને દુઃખવિપાક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેમ જ વિપાકસૂત્રને બીજે શ્રુતસ્કંધ જેમાં પુણ્યના સુખરૂપ ફળો વર્ણ વ્યાં છે તે વિપાકસૂત્ર વાણીમાં આવતું આ ઉપરાત વણ પૂછેલા એવા છત્રીસ અધ્યયનવાળું ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર તેમના મુખ દ્વારા નીકળતું હતું, તેમ જ છીપન અધ્યયને પણ પ્રવચનમાં જણાતાં હતાં. આ અધ્યયનમાં ‘મરુદેવ’નું અધ્યયન ચાલતું હતું તે દરમ્યાન ભગવાનનો દેહ છૂટી ગયો અને અજર-અમર અવિનાશી અને ચૈતન્ય સ્વરૂપ એવા પદને ભગવાનને આત્મા પામ્યું. તે વખતે કયા કયા ગો. નક્ષત્ર, મુહૂર્તો, માસ, દિન વિગેરે વર્તી રહ્યાં હતાં. તેનું ખાન મૂ પાકમાં અંકિત કરવામાં આવ્યું છે. (સૂ૦૧૧૫)
भगवतः निर्वाणवर्णनम् । ०११५॥
છે
॥४५३॥
श्री ३९५ सूत्र:०२
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
॥४५४॥
मोहकलियं वीयगा एव अप्पा आम
नाहमन्नस्स का॥ इचाइ यसमयमि ।
वीर ! एयं किं कयं भगवया, जं चरणपज्जुबासगं दूरे पेसिय मोक्खं गए। किमहं तुम्हें हत्थेण गहिय हर अचिहिस्सं, कि देवाणुप्पियाणं निव्वाणविभागं अपत्थिस्सं, जे णं में दूरे पेसी। जइ दीणसेवर्ग में सरण सद्धि अनइस्सं तो किं मोक्खणयरं संकिणं अभविस्सं? महापुरिसा उ सेवगं विणा खणंपिन चिट्ठति,
कल्पभदंतेण सा नीई कहं विसरिया । इमा पवित्ती विपरिया जाया। सह णयणं ताव दूरे चिट्ठउ परं अंतसमए
मञ्जरी ममं दिद्वि ओऽवि दूरे पक्खिवी । को अवराहो मए कओ जं एवं कयं । अहुणा को मम गोयम गोयमेत्ति टीका कहिय संबोहिस्सइ, कमहं पण्डं पुच्छिस्सामि, को मे हिययगय पण्हं समाहिस्सइ । लोए मिच्छंधयारो पसरिस्सइ, तं कोणं अवाकरिस्सइ । एवं विलवमाणे गोयमसामी मणंसि चितीअ-'सच्चं, जं वीयरागा रागरहिया चेव हवंति । जस्स नाम चेव वीयरागो से कंसि रागं करेजा! एवं मुणिय ओहिं पउंजइ । ओहिणा भवकुवपाडिणं मोहकलियं वीयरागो बालभरूवं नियावराहं जाणिय तं खामिय पच्छायावं करेइ अणुचिंतेइ यको मम?, अहं कस्स? एगो एव अप्पा आगच्छइ गच्छइ य, न कोवि तेण सद्धि आगच्छइ गच्छइ य। " एगो हं नत्थि मे कोइ. नाहमन्नस्स कस्स वि ।
गौतम एव मप्पाणमणसा, अदीपमणुसासए " ॥१॥ इच्चाइ ।
स्वामिनः वयणेण एगत्त भावणा भावियस्स गोयमसामिस्स कत्तियमुक्कपडिवयाए दिणयरोदयसमयमि चेव लोया
विलापलोयालोयणसमत्थं निव्वाणं कसिणं पडिपुण्णं अव्वाहयं निरावरणं अणंतं अणुत्तर केवलबरनाणदंसणं समुप्पण्णं ।
वर्णनम्
केवलज्ञान तया भवणवइवाणमंतरजोइसियविमाणवासीहि देवदेवी विदेहि सयसयइट्टीसमिद्धेहि आगंतूण केवलमहिमा कया।
माप्तिश्च तेलुकम्मि अमंदाणंदो संजाओ। महापुरिसाणं सव्वावि चेटा हियहरा एव हवति । तहाहि
मू०११६॥ ___ "अहंकारो वि बोहस्स, रागो वि गुरुभत्तिओ।
विसाओ केबलस्सासी, चित्तं गोयमसामिणो ॥ १॥ ___रयणि चणं समणे भगवं महावीरे कालगए, सा रयणी देवेहिं उज्जेविया। तप्पभियं सा रयणी लोए दीवालियत्तिपसिद्धा जाया। नवमल्लई नवलेच्छई कासी कोसलगा अट्ठारस वि गणरायाणो संसारपारकरं पोसहोवचासदुगं करिसु। बीए दिवसे कत्तिय सुद्धपडिवयाए गोयमसामिस्स केवलमहिमा देवेहि
॥४५४॥ कया, तेणं तं दिवसं नूयणवरिसारंभदिवसत्तणेण पसिद्धं जायं । भगवओं जेट्ठभाउणा नंदिवद्धणेण भगवं मोक्खगयं सोच्चा सोगसायरे निमज्जिएण चउत्थं कयं । सुदंसणाए भइणीए तं आसासिय नियगिहे आणाविय चउत्थस्स पारणगं कारियं तेण सा कत्तियसुद्धबिइया भाउबीयत्ति पसिद्धिं पत्ता ॥मू०११६।।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥४५५।।
छाया - ततः खलु स गौतमस्वामी श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य निर्वाणं श्रुत्वा वज्राहत इव क्षण मौनमवलम्ब्य स्तब्धो जातः । ततः पश्चाद् मोहवशङ्गतः स विलपति-भो भो भदन्त ! महावीर ! हा! हा ! वीर ! एतत् किं कृतं भगवता ! यत् चरणपर्युपासकं माम् दूरे प्रेष्य मोक्षं गतः, किमहं त्वां हस्तेन गृहीत्वा ? अस्थास्यम्, किं देवानुप्रियाणां निर्वाणविभागं प्रार्थयिष्यम्, येन मां. दूरे मैप्यः यदि दीनसेवकं मां स्वकेन सार्द्धमनेष्यः, तदा किं मोक्षनगरं सङ्कीर्णमभविष्यत् ? महापुरुषास्तु सेवकं विना क्षणमपि न तिष्ठन्ति, भदन्तेन सा नीतिः कथं विस्मृता ? इयं प्रवृत्ति विपरीता जाता । सहनयनं तावद् दूरे तिष्ठतु, परमन्तसमये मां दृष्टितोsपि दुरे प्राक्षिपः कोऽपराधो मया कृतः ? । यद् एवं कृतम् । अधुना को मां गौतम गौतमेति कथयित्वा सम्बोधयिष्यति, कमहं प्रश्नं प्रक्ष्यामि, को मे हृदयगतं मनं समाधास्यति । लोके मिथ्यान्धकारः प्रसरिष्यति,
मूल का अर्थ- 'तरणं से' इत्यादि । उसके बाद गौतमस्वामी श्रमण भगवान् महावीर का निर्वाण हुआ सुन कर क्षण भर मौन रह कर सुन्न हो गये, जैसे पत्र का आघात लगा हो। उसके बाद मोह के वशीभूत होकर वह विलाप करने लगे - हे भगवन् ! महावीर ! हा हा ! वीर ! यह क्या किया आपने ? मुझ चरण- सेवक को दूर भेज कर आप मोक्ष चले गये ! क्या आप को हाथ से पकड़ कर बैठ जाता ? क्या देवानुप्रिय के मोक्ष में हिस्सा बँटाने की मांग करता, जिससे मुझे दूर भेज दिया ? अगर इस दीन सेवक को भी साथ लेते जाते तो मोक्षनगर सँकड़ा हो जाता वहाँ जगह नहीं मिलती ? महापुरुष सेवक के विना क्षणभर भी नहीं रहते: आपने यह नीति कैसे विसार दी ? यह तो उलटी ही बात हुई ! अरे साथ ले जाना तो दूर रहा, मगर अन्तिम समय में मुझे नजरों से भी ओझल फेंक दिया ! ऐसा क्या अपराध किया था मैंने जो यह किया ? आह, अब 'गोयमा, गोयमा, कह कर कौन मुझे संबोधन करेगा ? मैं किससे
भूजनोथ 'तए णं से' इत्यादि त्यारमा गौतमस्वामी भगवान महावीरनु निर्वाणु सांलजी घडीलर શૂનકાર થઈ ગયા. તેમને વજ્ર જેવા આધાત લાગ્યા. ત્યારપછી મેાહવશ થઈ વિલાપ કરવા મડયા, વિલાપ કરતાં કરતાં ખેલવા લાગ્યા કે હે ભગવાન! આપે શું કર્યુ? આપ તમારા ચરણસેવકને તરડી મેાક્ષ પધારી ગયા ? શું હું તમારા હાથ પકડી બેસી જવાના હતા ? શુ મેક્ષમાં ભાગ પડાવવાના હતા ? જેથી તમેાએ મને દૂર મોકલી આપ્યા! શું તમે મને સાથે લઈ જાત તા ત્યાં જગ્યાના તટી પડત ? મહાપુરૂષ સેવક વિના ઘડી પણ રહી શકતા નથી ! આપે કઇ નીતિનું પાલન કર્યું ? સાથે લેવાનુ તે દૂર રઘુ, પણ સૂતિમ સમયે તમે નજરથી દૂર કર્યો ! મે' આવા કયા મને ગાયમા! ગાયમા કહી
આ
તેા ઉલટી વાત ખની! અપરાધ કર્યાં હતા ? ‘અરે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
गौतम
स्वामिनः
विलाप
वर्णनम् ।
॥सू०११६॥
॥४५५॥
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रे ॥४५६॥
टीका
गौतम
तं कः खलु अपाकरिष्यति ? । एवं विलपन् गौतमस्वामी मनस्यचिन्तयत्-सत्यं, यद वीतरागारागरहिता एव भवन्ति, यस्य नामैव वीतरागः स कस्मिन् रागं कुर्यात् । एवं ज्ञात्वा अवधि प्रयुड़े। अवधिना भवकूपपातिनं मोहकलितं वीतरागोपालम्भरूपं निजापराधं ज्ञात्वा क्षामयित्वा पश्चात्तापं करोति अनुचिन्तयति च-को मम? अहं कस्य ? एक एव आत्मा आगच्छति गच्छति च, न कोऽपि तेन सार्द्धम् आगच्छति गच्छति च।
कल्प
मञ्जरी " एकोऽहं नास्ति मे कोऽपि नाहमन्यस्य कस्यापि ।
एवमात्मानं मनसा अदीनमनुशासयेत्" ॥१॥ प्रश्न करूँगा? कौन मेरे हृदयगत प्रश्न का समाधान करेगा? लोक में मिथ्यात्व का जो अन्धकार फैलेगा, कौन उसे दूर करेगा? इस प्रकार विलाप करते-करते गौतमस्वामी ने मन में विचार किया-सच है, वीतराग राग-रहित ही होते हैं। जिसका नाम ही वीतराग है, वह किस पर राग करेगा? यह जानकर गौतम स्वामी ने अवधिज्ञान का प्रयोग किया। अवधिज्ञान से भवकूप में गिरानेवाला, मोहयुक्त और वीतराग को उलहना देना रूप अपना अपराध जान कर और खमा कर पश्चात्ताप किया और विचार किया। "एगो हं नस्थि मे कोइ, नाहमन्नस्स कस्सवि ।
स्वामिएवमप्पाणमणसा, अदीणमणुसासए" ॥१॥इति ।
नोऽवधि "मेरा कौन और मैं किसका? अकेला ही आत्मा आता है और जाता है। न कोई उस के साथ। प्रयुञ्जनम् आता है न जाता है। मैं अकेला हूँ, मेरा कोई नहीं है और न मैं ही किसी अन्य का हूँ। इस प्रकार मन से मसू०११६॥ કેણ બેલાવશે ?' હું તેને પ્રશ્નો પૂછીશ? મારી શંકાનું સમાધાન કેણ કરશે ? જગતના મિથ્યાત્વ રૂપ અંધકારને કોણ દુર કરશે ? આ પ્રમાણે વિલાપ કરતાં ગૌતમસ્વામીએ વિચાર કર્યો કે એ સાચું છે ! વીતરાગ તે રોગરહિત જ હોય ! જે રાગરહિત થયા છે તેજ વીતરાગ કહેવાય ! આવા વીતરાગી કેના ઉપર રાગ કરે ? આવું સમજતાં ગૌતમ સ્વામીએ અવધિજ્ઞાનને ઉપગ મૂકયે.
અવધિજ્ઞાનથી જોતાં જણયું કે વિકૃપમાં હઠ સેવનારી મેહવાળી વાણી બેલી વીતરાગને ઠપકે દેતાં મહાન અપરાધ થાય છે ! આથી તેઓએ થયેલ અપરાધની માફી માગીને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા. પશ્ચાત્તાપ સાથે વિચારે ઉદ્ભવ્યાં કે
“एगो हं नत्थि मे कोइ, नाहमन्नस्स कस्स वि। एव मप्पाणमणसा, अदीणमणुसास ए ॥१॥ इति ।
॥४५६|| હું કેણ, મારૂં કોણ? હું કોને ? આમાં એકલે જાય છે અને એકલે આવે છે ! તેની સાથે કઈ જતું જતું નથી, તેમ જ આવતુ પણું નથી ! હું એકલો જ છું'! મારૂં કઈ નથી અને હું પણ કોઈને નથી ! આ * પ્રકારે મનથી અદીપ થઈ આત્મા ઉપર રાજ્ય ચલાવનાર થવું જોઈએ.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥४५७॥
SABAKAFAHAHEAAAH!
इत्यादिवचनेन एकत्वभावनाभावितस्य गौतमस्वामिनः कार्तिकशुक्लप्रतिपदि दिनकरोदयसमये एव लोकालोकाऽऽलोकनसमर्थ निर्वाणं कृत्स्नं प्रतिपूर्णम् अव्याहतं निरावरणम् अनन्तम् अनुत्तरं केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् । तदा भवनपतिव्यन्तरज्यौतिषिक विमानवासिभिः देवदेवीवृन्दैः स्व-स्व - ऋद्धि-समृद्धिभिः आगत्य केवलमहिमा कृतः । त्रैलोक्ये अमन्दानन्दः संजातः । महापुरुषाणां सर्वा अपि चेष्टाः हितकर्य एव भवन्ति । तथाहि“अहङ्कारोऽपि बोधाय, रागोऽपि गुरुभक्तयेः ।
विषादः केवलायासीत्, चित्रं गौतमस्वामिनः " ॥ १ ॥
अपने अदीन=उदार आत्मा का अनुशासन करना चाहिए। इत्यादि वचन से एकत्वभावना से भावित गौतमस्वामी को कार्त्तिक शुक्ला प्रतिषद् के दिन, सूर्योदय के समय ही लोक और अलोक के अवलोकन में समर्थ, निर्वाण का कारण, सब पदार्थों को साक्षात्कार करने वाला, प्रतिपूर्ण अव्याहत, निरावरण, अनन्त, और अनुत्तर श्रेष्ठ केवलज्ञान और केवलदर्शन उत्पन्न हो गया। उस समय भवनपति व्यन्तर, ज्योतिषिक और विमानवासी देवों और देवियों के समूह ने अपनी-अपनी ऋद्धि-समृद्धि के साथ आकर केवलज्ञान की महिमा की तीनों लोकों में अमन्द आनन्द हो गया। महापुरुषों की सभी चेष्टाएँ हितकर ही होती हैं। कहा भी है"अहंकारो वि वोsस्स, रागो वि गुरुभत्तिओ । विसाओ केवलस्सासी, चित्तं गोयम सामिणो
॥ १ ॥ इति ।
अर्थात् —- आश्चर्य है कि गौतमस्वामी का अहंकार बोध - प्राप्ति का कारण बन गया, राग गुरुभक्ति का
આ પ્રમાણે એકત્વ ભાવનાથી ભાવિત થઈ ગૌતમ સ્વામીએ કારતક સુદ એકમના દિવસે સૂર્યોદય વખતે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યુ”. આ કેવળજ્ઞાન લેાકાલાકને જોવાવાળું નિર્વાણના કારણભૂત, સ્વપરપ્રકાશક, પ્રતિપૂર્ણ, અવ્યાહત, નિરાવરણ, અનંત, અનુત્તર અને શ્રેષ્ઠ હોય છે. કેવળજ્ઞાન સાથે કેવળર્દેશન પણ ઉત્પન્ન થયું. તે સમયે ભવનપતિ, વ્યંતર, જયાતિષક અને વિમાનવાસી દેવદેવીઓના સમૂહ પાતપેાતાની રિદ્ધિ-સમૃદ્ધિ સાથે ઉતરી આવ્યે અને કેવળજ્ઞાનના ઉત્સવ ઉજવ્યેા. ત્રણે લેકમાં અપૂર્વ આનંદ વ્યાપી રહ્યો. મહાપુરુષોના સર્વાંવ્યવહાર હિતકર જ होय छेउ छे 3
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
" अहंकारी व बोहिस्स; रागो वि गुरुभत्तिओ । विसाओ केवलस्सासी, चित्तं गोयमसामिणो " અર્થાત્—આશ્ચર્ય છે કે ગૌતમ સ્વામીના અહંકાર, બેધ પ્રાપ્તિનુ` કારણુ ખની ગયું. રાગ ગુરુભક્તિનું કારણ
॥ १ ॥
कल्प
मञ्जरी
टीका
गौतमस्वामिनः केवलमाप्तिः ।
॥मू०११६॥
॥४५७॥
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
श्रीकल्प
मञ्जरी
॥४५८॥
टीका
यस्यां रजन्यां च खलु श्रमणो भगवान् महावीरः कालगतः सा रजनी देवैदुद्योतिता, तत्प्रभृति सा रजनी लोके दीपावलिका इति प्रसिद्धा जाता। नवमल्लकी-नवलेच्छकी-काशी-कोशलका अष्टादशापि गणराजाः संसारपारकरं पोषधोपवासादिकमकुर्वन् । द्वितीये दिवसे कार्तिकशुद्धपतिपदि गौतमस्वामिनः केवलमहिमा देवः कृतः। तेन स दिवसो नूतनवर्षारम्भदिवसत्वेन प्रसिद्धो जातः। भगवतो ज्येष्ठभ्राता नन्दिवर्धनेन भगवन्तं मोक्षगतं श्रुत्वा शोकसागरे निमग्नेन चतुर्थ कृतम् । सुदर्शनया भगिन्या तमाश्वास्य निजगृहे आनाय्य चतुर्थस्य पारणकं कारितम् , तेन सा कार्तिकशुद्धद्वितीया भ्रातृद्वितीयेति प्रसिद्धि प्राप्ता ॥मू०११६॥ कारण बना-और शोक केवलज्ञान का कारण हो गया।
जिस रात्रि में श्रमण भगवान् महावीर मुक्त हुए, उस रात्रि में देवों ने खूब प्रकाश किया। तभी से वह रात्रि लोक में 'दीपावली' के नाम से प्रसिद्ध हुई। काशी देश के नौ मल्लकी और कोशल देश के नौ लेच्छकी इस प्रकार अढारहों गणराजाओने संसार से पार करनेवाले दो-दो पोषधोपवास किये। दूसरे दिन कार्तिक शुक्ला प्रतिपद् को देवों ने गौतमस्वामी के केवलज्ञान की महीमा की। इस कारण वह दिन नूतन वर्षारम्भ का दिन प्रसिद्ध हुआ। भगवान् को मोक्ष गया सुन कर शोक-सागर में डूबे हुए भगवान् के ज्येष्ठ भ्राता नन्दि- वर्धन ने उपवास किया। मुदर्शना बहिन ने उनको सान्त्वना देकर और अपने घर पर लाकर उपवास का पारणक करवाया। इस कारण कार्तिक शुक्ला द्वितीया 'भाई दूज' के नाम से प्रसिद्ध हुई।मू-११६।। થઈ પડયું શક અને કેવલ જ્ઞાનનું કારણ થયું.
જે રાત્રીએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મુક્ત થયા તે રાત્રીએ દેવેએ ખૂબ પ્રકાશ પાથર્યો અને તેથી જ તે રાત્રી લેકમાં “દિવાળી” તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામી. - કાશી દેશના મલ્લકિ જાતિના નવ મુગટબંધ રાજાઓ અને કેશલ દેશના લેઋકિ જાતિના નવ એમ કુલ અઢાર દેશના રાજાઓએ સંસાર પાર કરવાવાળા બએ પિષધ ઉપવાસ કર્યા હતા. કાશી દેશના રાજાઓ “મલિક” તરીકે અને કૌશલ દેશના રાજાએ “લેચ્છકિ” તરીકે ઓળખાય છે.
બીજે દિવસે કારતક સુદ એકમના દિવસે દેએ ગૌતમસ્વામીના કેવળજ્ઞાનનો મહિમા કર્યો; તેથી તે “નૂતન वार' तरी माणभाय छे.
ભગવાનને મોક્ષ પધાર્યા જાણી શોકગ્રસ્ત થયેલા ભગવાનના જયેષ્ઠ ભ્રાતા નંદીવર્ધને ઉપવાસ કર્યો. તેમની સુદર્શના હેને નંદિવર્ધનને સાંત્વના આપી તેમને પોતાને ઘેર પારણું કરાવ્યું તેથી ભાઈબીજ તરીકે પ્રખ્યાત છે. (સૂ૦૧૧૬)
दीपावल्यादेः प्रसिद्धिकारण वर्णनम् । मू०११६।।
॥४५८॥
છે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
कल्प
मञ्जरी
॥४५९॥
टीका
___टीका-'तए णं से गोयमसामी' इत्यादि । ततः खलु सः गौतमस्वामी श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य निर्वाण-मोक्षं श्रुत्वा वज्राऽऽहत इव वज्रताडितवत् क्षण-क्षणपर्यन्तं, मौनं अवलम्ब्य-आश्रित्य स्तब्ध कुण्ठितचेष्टः जातः, ततः पश्चात्-तदनु मोहवशङ्गतः जातमोहः स गौतमस्वामी विलपति-विलापं करोतिभो भो भदन्त ! महावीर ! हा! हा! वीर ! एतत् किं कृतम् भगवता? चरणपर्युपासकं स्वचरणसेवकं माम् दूरे प्रेष्य मोक्षं निर्वाणं गतः। किम् अहं त्वां हस्तेन गृहीत्वा अस्थास्यम्-स्थितोऽभविष्यम् ?, किं-देवानुपियाणां निर्वाण विभागं पार्थयिष्यम् अयाचिष्ये ? येन हेतुना मां दुरे प्रेषया-प्रेषितवान् । यदि दीनसेवकम् मां स्वेन सार्द्धम् अनेष्यः, तदा-तर्हि किं मोक्षनगरं-मुक्तिपुरं, सङ्कीर्ण-निरवकाशम् अभविष्यत् । महापुरुषास्तु सेवक विना क्षणमपि न तिष्ठन्ति, भदन्तेन सा-सेवकसहनयनी नीतिः परिपाटी कथं केन प्रकारेण विस्मृता विस्मरणपथं नीता? इयम् एषा प्रवृत्तिः विपरीता विपर्यस्ता जाता। सहनयनं तु तावत् दुरे तिष्टतु, परं-किन्तु अन्तसमये निर्वाणकाले, मां दृष्टितोऽपि नेत्रतोऽपि दूरे प्राक्षिपः प्रक्षिप्तवान् । का अपराधः मया कृतः?
टीका का अर्थ-तब गौतमस्वामी श्रमण भगवान् महावीर का निर्वाण हुआ सुन कर, मानों वज्र से आहत हुए हों, इस प्रकार क्षणभर मौन रह कर सुन्न हो गये ! तत्पश्चात् मोह के वश हो कर वह विलाप करने लगे, हे भगवन् ! महावीर ! हा! हा! वीर ! आपने यह कया किया? मुझ चरणसेवक को दूर भेज दिया और आप स्वयं मोक्ष चल दिये ! क्या मैं आप को हाथ से पकड़ कर बैठ जाता? क्या आप के मोक्ष में हिस्सा मांग लेता? फिर क्यों मुझे दूर भेज दिया? अगर मुझ गरीब सेवक को अपने साथ लेते जाते तो क्या मोक्ष-नगर में जगह न मिलती? महापुरुष सेवक के विना क्षण भर भी नहीं रहते, भदन्त ने यह परिपाटी कैसे भुला दी? यह ता उलटी ही बात हो गई ! खैर, साथ ले जाना तो दूर रहा, मुझे आखों से भी ओझल फैंक दिया! क्या अपराध किया था मैंने, जिससे आपने ऐसा किया ? अब आप
ટીકાને અર્થ-જ્યારે ભગવાન મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા તે સાંભળીને ગૌતમસ્વામીને જાણે વજાપાત થયો હોય તેવો આઘાત લાગે. આ પ્રમાણે ક્ષણવાર મૌન રહીને સૂનમૂન થઈ ગયા. ત્યારબાદ મેહને વશ થઈને તે विला५ ४२वा साया-है,, भगवान ! महावीर ! अरे रे! वीर ! माथेमा शु४यु २२ सेपर सेवा भने દર મેકલીને આપ મેક્ષે સિધાવ્યા ! શું હું આપને હાથ પકડી બેસી જવાનું હતું ? શું આપના મોક્ષમાં ભાગ માગત? તે મને શા માટે દર મોકલી દીધે ? જે મને–ગરીબ સેવકને આપની સાથે લઈ ગયા હતા તે શું માક્ષ-નગરમાં જગ્યા ન મળત ? મહાપુરુષ સેવક વિના એક ક્ષણ રહેતા નથી, આપે આ પરિપાટી (નિયમ) કેમ ભૂલાવી દીધી ? આ તે અવળી જ વાત બની ગઈ ! ખેર, સાથે લઈ જવાનું તે દૂર રહ્યું પણ મને આંખ સામેથી
गौतमस्वामि
वर्णनम् । समू०११६॥
॥४५९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥४६०॥
टीका
यत-यस्माद् अपराधात् एवम् इत्थं कृतम् । अधुना सम्प्रति देवानुपियाणाम् अभावे को मां गौतम गौतमेत कथयित्वा सम्बोधयिष्यति । के जनम् अहं प्रश्नं प्रक्ष्यामि ? को जनो मे-मम हृदयगतं मनोऽवस्थितं प्रश्नं समाधास्यति ? लोके मिथ्यान्धकारः मिथ्यारूपान्धकारः, प्रसरिष्यति-विस्तीर्णो भविष्यति, तं-मिथ्यान्धकारं, को जनः अपाकरिष्यति दूरीकरिष्यति ? एवम् इत्थम् , विलपन्-विलापं कुर्वन् गौतमस्वामी मनसि-हृदि अचिन्तयत्-सत्यं यथार्थ, यत्-वीतरागाः, रागरहिताः रागवर्जिता एव भवन्ति यस्य नामैव बीतरागः सः कस्मिन् रागं कुर्यात् ? अपि तु न कस्मिन्नपि । एवम् इत्थम् , ज्ञात्वा अवधिम् अवधिज्ञानं प्रयुड़े। अवधिना अवधिज्ञानोपयोगेन भवकूपपातिनं-संसाररूपकूपपातनशीलं मोहकलितं मोहयुतं वीतरागोपालम्भरूपं श्रीमहावीरस्वामिनं प्रति उपालम्भरूपम्-उपालम्भलक्षणं निजापराधं ज्ञात्वा क्षामयित्वा पश्चात्तापम् करोति । अनुचिन्तयति चको जनो ममास्ति ? अहं च कस्यास्मि ? अस्मिन् संसारे न कोऽपि ममास्ति, न चाहं कस्यचिदस्मीत्यर्थः। देवानुपिय के अभाव में कौन 'गोयमा, गोयमा' कह कर मुझे संबोधन करेगा? किससे मैं प्रश्न पूछूगा ? कौन मेरे मन के प्रश्न का समाधान करेगा? लोक में मिथ्यात्व का अंधकाररूप फैल जायगा, अब कौन उसे दूर करेगा? इस प्रकार विलाप करते हुए गौतमस्वामी ने मन में विचार किया-सत्य है; वीतराग, राग से वर्जित होते हैं। जिसका नाम ही वीतराग हो, वह किस पर राग रक्खेगा? किसी पर भी नहीं। ऐसा जान कर गौतमस्वामी ने अवधिज्ञान का उपयोग लगाया। अवधिज्ञान के उपयोग से उन्हें मालूम हुआ कि यह भगवान् को उपालंभ देना मेरा अपराध है। यह अपराध भव रूपी कूप में गिराने वाला और मोहजनित है ! यह जान कर उन्हों ने अपने अपराध के लिए पश्चात्ताप किया और विचार किया किપણ અદશ્ય કર્યો ? મેં એવો કયો અપરાધ કર્યો હતો કે જેથી આપે આમ કર્યું ? હવે આપ દેવાનુપ્રિયના અભાવમાં કોણ ગાયમા, ગાયમા’ કહીને મને સંબોધન કરશે? કે હું પ્રશ્નો પૂછીશ ? કોણ મારા મનના પ્રશ્નોનું સમાધાન કરશે ? લેકમાં મિથ્યાત્વરૂપી અંધકાર ફેલાશે. હવે કણ તેને દૂર કરશે ?
આ પ્રમાણે વિલાપ કરતાં ગૌતમસ્વામીએ મનમાં વિચાર કર્યો કે સત્ય છે. વીતરાગ રાગ વિનાના હોય છે. જેનું નામ જ વીતરાગ છે તે કેના પર રાગ રાખે? કેઈના પર પણ નહી! એમ સમજીને ગૌતમસ્વામીએ અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કર્યો. અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગથી તેમને લાગ્યું કે આ પ્રમાણે ભગવાનને ઠપકે આપવો તે મારે અપરાધ છે. આ અપરાધ ભવરૂપ કૂવામાં પાડનાર અને મોહજનિત છે એમ જાણીને તેમણે પિતાના અપરાધ માટે પશ્ચાત્તાપ કર્યો અને વિચાર કર્યો કે સંસારમાં મારૂં કેણુ છે ? અને હું કોને છું ? એટલે કે મારું કોઈ નથી
गौतमस्वामि१४ नोऽवधि
प्रयुञ्जनम्। ॥सू०११६॥
॥४६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४६१॥
कल्पमञ्जरी
टीका
यतः आत्मा एक एव-सजातीयद्वितीयरहित-एव परलोकात् आगच्छति च-पुनः एकाकी एव लोके गच्छति । न कोऽपि तेन-आत्मना साई-सह, आगच्छति गच्छति च। तदुक्तम्-'एगोह' इत्यादि।
___ एका अद्वितीयः अहमस्मि, कोऽपि मे मम नास्ति। अहं च अन्यस्य कस्यापि नास्मि। एवम् इत्थम् मनसा-चित्तेन अदीनम् उदारम् आत्मानम् अनुशासयेत् ॥१॥
इत्यादिवचनेन एकत्वभावनाभावितस्य गौतमस्वामिनः कार्तिकशुक्लपतिपदि दिनकरोदयसमये सूर्योदयसमकाले एव लोकालोकाऽऽलोकनसमर्थ लोकालोकदर्शनक्षमं निर्वाण मोक्षकारणतया तत्स्वरूपं कृत्स्नं सर्वपदार्थसाक्षात्कारितया सर्वस्वरूपम् प्रतिपूर्ण-वैकल्यरहिततयाऽविकलम् , अव्याहतम् व्याघातवर्जितं निरावरणम् आवरणरहितम् , अनन्तम् अन्तरहितम् , अनुत्तरम् सर्वश्रेष्ठं केवलवरज्ञानदर्शनं केवलज्ञान-केवलदर्शनं च समुत्पन्न: संसार में मेरा कौन है ? और में किस का हूँ, क्यों कि यह आत्मा विना किसी दूसरे आत्मा के साथ-अकेला ही परलोक से आता है और अकेला ही परलोक में जाता है। न कोई आत्मा के साथ आता है, न साथ जाता है। कहा भी है. 'मैं अकेला हूँ-अद्वितीय हूँ। मेरा कोई नहीं है और मैं किसी का नहीं हूँ। इस प्रकार मन से अपने दैन्यरहित-उदार आत्मा का अनुशासन करे !"
इस प्रकार एकत्वभावना से प्रभावित हुए गौतम स्वामी को कार्तिक शुक्ला प्रतिपदा को, ठीक सूर्योदय के समय ही, लोक और अलोक को जानने-देखने में समर्थ, मोक्ष के कारणभूत, समस्त पदार्थों को प्रत्यक्ष करने वाले, अविकल-सम्पूर्ण, सब प्रकार की रुकावटों से रहित, सब प्रकार के आवरणों से रहित, सब प्रकारकी द्रव्य क्षेत्र काल भाव संबंधी परिधियों से रहित तथा शाश्वतस्थायी और सर्वोत्तम केवलज्ञान और અને હું કોઈ નથી, કારણ કે આત્મા બીજા કોઈ પણ આત્માના સાથ વિના એકલે જ પરલેકમાંથી આવે છે. અને એકલે જ પરલોકમાં જાય છે. આત્માની સાથે કઈ આવતું પણ નથી અને જતું પણ નથી. કહ્યું પણ છે-
स-मद्वितीय छु. भा३३ नथी भने हुना नथी. या प्रमाणे भनथी पाताना न्यडित२ मात्भानु मनुशासन ४२."
આ પ્રમાણે એકત્ર ભાવનાથી પ્રભાવિત થયેલ ગૌતમ સ્વામીને કાર્તક સુદ એકમે બરાબર સૂર્યોદય સમયે જ લેક અને અલકને જાણવા–દેખવાને સમર્થ મોક્ષના કારણભૂત, સમસ્ત પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ કરનાર, અવિકલ-સંપૂર્ણ સઘળી જાતની આડખિલીઓ વિનાનું, સઘળા પ્રકારના આવરણે વિનાનું, સઘળા પ્રકારની દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને
गौतम स्वामिनः केवलमाप्तिः। ॥सू०११६।।
તે
॥४६॥
*
છે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४६२॥
मञ्जरी
टीका
जातम् । तदा तस्मिन् समये भवनपतिष्यन्तरज्यौतिषिकविमानवासिभिः देवदेवीवृन्दैः देवदेवीसमूहैः स्व-स्वऋद्धि-समृद्धिभिः, आगत्य गौतमस्वामिपार्श्व समागत्य केवलमहिमा केवलमहोत्सवः कृतः। तदा त्रैलोक्ये = त्रिषु लोकेषु अमन्दानन्द महान प्रमोदः संजातः। महापुरुषाणां महात्मनां सर्वा अपि चेष्टा=क्रिया हितकर्यः लोककल्याणकारिण्य एव भवन्ति । तथाहि
गौतमस्वामिनः अहङ्कारोऽपि-विद्यामदोऽपि बोधाय सम्यत्तवमाप्तये आसीत् अभूत, तथा-तस्य रागोऽपि गुरुभक्तित:-गुरुभक्तये, आसीत्, विषादोऽपि भगवद्विरहजनितः खेदोऽपि केवलाय केवलज्ञानप्राप्तये आसीत्। इत्येवं गौतमस्वामिनः सर्व चरित्रं चित्रम् आश्चर्यकारकम् आसीत् । इति । केवल दर्शन उत्पन्न हो गया। भगवान् गौतम सर्वज्ञ और सर्वदर्शी हो गये।
उस समय भवनपति, व्यन्तर, ज्यौतिषिक और विमानवासी-चारों निकायों के देवों और देवियों ने अपनी-अपनी ऋद्धि-समृद्धि के साथ गौतमस्वामी के पास आकर केवलज्ञान का महोत्सव मनाया। उस समय तीनों लोकों में खूब आनन्द ही आनन्द हो गया। महापुरुषों की सभी क्रियाएँ हितकारिणी ही होती हैं। देखिए न, गौतम स्वामी को अपनी विद्या का अहंकार हुआ तो उससे उन्हें सम्यक्तव की प्राप्ति हुई। अर्थात् अहंकार से प्रेरित होकर वे भगवान् को पराजित करने चले तो सम्यक्त्व प्राप्त हुआ। इसी प्रकार उनका राग भाव गुरुभक्ति का कारण बना। भगवान् के वियोग से उत्पन्न हुआ खेद केवलज्ञान की प्राप्ति का कारण हो गया। इस प्रकार गौतमस्वामी का समग्र चरित्र आश्चर्यजनक है-अनोखा है। ભાવ સંબધી પરિધિએ (સીમા) વિનાનું તથા શાશ્વત-સ્થાયી અને સર્વોત્તમ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થયું. ભગવાન ગૌતમ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી થઈ ગયા. તે સમયે ભવનપતિ વ્યંતર, તિષિક અને વિમાનવાસી ચારે નિકાયના દેવ અને દેવીઓએ પોતપોતાની ત્રાદ્ધિ-સમૃદ્ધિની સાથે ગૌતમ સ્વામી પાસે આવીને કેવળજ્ઞાનને મહોત્સવ ઉજવ્યું. તે સમયે ત્રણે લેકમાં આનંદ આનંદ છવાઈ ગયે.
મહાપુરુષની સઘળી ક્રિયાઓ હિતકારી હોય છે. જુઓને, ગૌતમ સ્વામીને પિતાની વિદ્યાનું અભિમાન થયું તે તેથી તેમને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયું. એટલે કે અહંકારથી પ્રેરાઈને તેઓ ભગવાનને પરાજિત કરવા ઉપડ્યા તે સમ્યક્ત્વ પામ્યા. એજ પ્રમાણે તેમને રાગભાવ ગુરુભક્તિનું કારણ બન્યો. ભગવાનના વિરહથી ઉત્પન્ન થયેલ ખેદ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું કારણ બન્યો. આ પ્રમાણે ગૌતમ સ્વામીનું આખું ચરિત્ર આશ્ચર્યજનક–અનેખું છે. જે રાત્રે
गौतम स्वामिनः केवलज्ञान
महिमा। लसू०११६॥
॥४६२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प. मञ्जरी
सूत्रे
॥४६३॥
यस्यां रजन्यां-रात्रौ च खलु श्रमणो भगवान् महावीरः कालमतः कालधर्म प्राप्तः सा रजनी देवैः उयोतिता-दिव्यज्योतिषा प्रकाशिता तत्मभृति तदादि सा रजनी लोके 'दीपावलिका' इति नाम्ना प्रसिद्धा जाता।
नवमल्लकी-नवलेच्छकी-काशी-कोसलका मल्लकीजातीयाः काशीदेशस्य नव गणराजाः लेच्छकीजातीयाः कोसलदेशस्य नव गणराजा इत्येवं अष्टादशापि गणराजाः संसारपारकर-भवसमाप्तिकारि पोषधोपवासद्विकं-पोषणं पोष: धर्मपुष्टि:-तं धत्ते-गृह्णातीतिपोषधः, स चासावुपवासश्चेति, यद्वा-पोषधम्मागुक्तव्युत्पत्तिकम् अष्टम्यादिपर्वदिनजातं तत्रोपवास:-उप-आहारत्यागमुपेत्य वास: निवसन-पोषधोपवासा, तस्य द्विकद्वयम्-चतुर्दश्याममावास्यायां च पोषधोपवासम् अकुर्वन कृतवन्तः। द्वितीये दिवसेदिने कार्तिकशुद्धपतिपदि गौतमस्वामिनः केवलमहिमा केवलज्ञानमहोत्सवो देवैः कृतः। तेन हेतुना स दिवसः कार्तिकशुक्लपतिपदिनं नूतनवर्षारम्भदिवसत्वेन प्रसिद्धो जातः। भगवतः-श्रीवीरस्वामिनः ज्येष्ठभ्रात्रा नन्दिवर्धनेन भगवन्तं श्रीवीरस्वामिनं मोक्षगतं
जिस रात्रि में श्रवण भगवान् महावीर कालधर्म को प्राप्त हुए, वह रात्रि देवों ने दिव्य प्रकाशमय बना दी थी, तभी से वह रात्रि 'दीपावलिका' इस नाम से प्रसिद्ध हुई। मल्लकी-जाति के काशी देश के नौ गणराजाओं ने तथा लेच्छकी जाति के कोसल देश के नौ गणराजाओं ने, इस प्रकार अढारहों गणराजाओं ने संसार जन्ममरण का अन्त करने वाले दो-दो पोषधोपवास किये । पोष अर्थात् धर्म की पुष्टि करने वाला उपवास पोषधोपवास कहलाता है । अथवा धर्म का पोषण करने वाला, अष्टमी आदि पर्व-दिनों में किया जाने वाला, आहार आदि का त्याग करके जो धर्मध्यानपूर्वक निवास किया जाता है, वह पोषधोपपास कहलाता है। दूसरे दिन अर्थात कार्तिक शुक्ला प्रतिपदा को देवों ने गौतम स्वामी के केवलज्ञान का महोत्सव मनाया था इस कारण वह दिन-कार्तिक शुक्ला प्रतिपद् नवीन वर्ष के आरंभ का दिन कहलाया। શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કાળધર્મ પામ્યા, તે રાત્રિને દેએ દિવ્ય પ્રકાશથી પ્રકાશિત કરી નાખી હતી. ત્યારથી તે રાત્રિ “દીપાવલિના આ નામથી પ્રસિદ્ધ થઈ મલકી જાતિના કાશી દેશના નવ ગણરાજાઓએ તથા લચ્છકી (લિચ્છવી) જાતિના કેસલ દેશના નવ ગણરાજાઓએ, આ રીતે અઢારે ગણરાજાઓએ સંસાર જમમરણને અન્ત લાવનાર બે બે પિષધોપવાસ કર્યા. પિષધ એટલે કે ધમની પુષ્ટિ કરનાર ઉપવાસ પિવાસ કહેવાય છે. અથવા ધમનું પિષણ કરનાર, આઠમ આદિ પર્વ દિને કરાતા, આહાર આદિને ત્યાગ કરીને જે ધર્મધ્યાન પૂર્વક નિવાસ કરાય છે, તે પિષધોપવાસ કહેવાય છે. બીજે દિવસે એટલે કાતક સુદી એકમે દેએ ગૌતમ સ્વામીના કેવળજ્ઞાનને મહત્સવ ઉજળ્યું હતું. તે કારણે તે દિવસે-કાર્તક સુદી એકમ-નૂતન વર્ષને પ્રથમ દિવસ કહેવાયે. આ
दीपावल्यादेः प्रसिद्धिकारण वर्णनम् । सू०११६।।
માં
॥४६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४६॥
मञ्जरी टीका
मोक्षमाप्तं श्रुत्वा शोकसागरे श्रीवीरस्वामिमहावियोगजनितशोकसमुद्रे निमग्नेन सता चतुर्थ चतुर्थभक्तं कृतम् । सुदर्शनया मुदर्शनानाम्न्या नन्दिवर्धनस्य भगिन्या तं-नन्दिवर्धनम् आश्वास्य धैर्यवचनेनाऽऽश्वासितं कृत्वा निजगृहे स्वभवने आनाय्य चतुर्थस्य-चतुर्थभक्ततपसः पारणकं कारितम् तेन-सा कार्तिकशुद्धद्वितीया 'भातृद्वितीया' इति अनेन नाम्ना प्रसिद्धि प्रख्याति प्राप्ता ।।सू०११६॥
भगवओ परिवारवण्णणं मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स इंदभूइप्पभिईणं (१४००) चउद्दस सहस्ससाहूणं उकिट्ठा साहुसंपया होत्था। चंदणबालापभिईणं (३६०००) छत्तीससमणीसाहस्सीणं उकिट्ठा समणीसंपया। संखपोक्खलिप्पभिईणं (१५९०००) एगूणसद्विसहस्सब्भहियाणं एगसयसहस्ससमणोवासगाणं उकिट्ठा समणोवासगसंपया। सुलसा रेवईपभिईणं (३१८०००) अट्ठारस्स सहस्सभहियाणं तिसयसहस्ससमणोवासियाणं उकिट्ठा समणोचासियसंपया। अजिणाणं जिणसंकासाणं सब्बक्खरसन्निवाईणं जिणस्सेव अवितहं वागरमाणाणं तिसयाणं चउदसपुवीणं उकिट्ठा चउद्दसपुव्विसंपया। अइसयपत्ताणं तेरससयाणं ओहिनाणीणं उकिट्ठा ओहिनाणिसंपया । उप्पण्यवरनाणदेसणधराणं सत्तसयाणं केवलनाणीणं उकिट्ठा केवलनाणिसंपया। अदेवाणं देविडिपत्ताणं सत्तसयाणं वेउव्वीणं उकिट्ठा वेउब्वियसंपया। अट्ठाइज्जेसु दीवेसु दोसु य समुद्देसु पज्जत्तगाणं सन्निपचिंदियाणं मणीयए भावे जाणमाणाणं पंचसयाणं विउलमईणं उकिहा विउलमइसंपया। सदेवमणुयासुराए परिसाए वाए अपराजियाणं चउसयाणं वाईणं उकिट्ठा वाइसंपया होत्था। सिद्धाणं जाव सव्वदुक्खप्पहीणाणं सत्तसयाणं अंतेवासीणं उकिट्ठा संपया, एवं. चेव चउद्दससयाणं अजियासिद्धाणं उक्किट्ठा संपया, एवं सव्वा एगवीसइसया सिद्धसंपयाणं अणुत्तरोववाइयाणं उकिटा अणुत्तरोववाइयसंपया होत्था। दुविहा य अंतगड भूमी होत्या, तंजहा-जुगंतगडभूमी य परियायंतगडभूमी य ।।०११७॥ भगवान महावीर के ज्येष्ठ भ्राता नन्दिवर्धनने, भगवान् को मोक्ष प्राप्त हुआ सुन कर, शोक के सागर में निमग्न होकर उपवास किया था। तब नन्दिवर्धन की बहिन सुदर्शना ने उन्हें सान्त्वना दे कर और अपने घर में लाकर उपवास का पारणा करवाया। इस कारण कार्तिक शुक्ला द्वितीया 'भाई-दूज' के नाम से विख्यात हो गई ।।सू०११६॥ ભગવાન મહાવીરના મોટા ભાઈ નન્દિવર્ધન, ભગવાને મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો તે સાંભળીને, શેકના સાગરમાં ડૂબીને ઉપવાસ કર્યું હતું ત્યારે નદિવર્ધનની બેન સુદાનાએ તેમને શાશ્વના દઈને અને પિતાના ઘેર લાવીને ઉપવાસનું પારણું કરાવ્યું. આ કારણે કાર્તક સુદી બીજ “ભાઈ બીજ”ને નામે પ્રખ્યાત થઈ સૂ૦૧૧૬
भगवतः परिवार वर्णनम् । ॥०११७॥
॥४६४॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
SARALE
श्री कल्प
सूत्रे ॥४६५||
कल्प मञ्जरी टीका
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य इन्द्रभूतिमभृतीनां चतुर्दशसहस्रसाधूनामुत्कृष्टा साधुसम्पदा जाता। चन्दनबालाप्रभृतीनां षट्त्रिंशच्छ्रमणीसाहस्त्रीणामुत्कृष्टा श्रमणीसम्पदा, शङ्खपुष्कलिप्रभृतीनामेकोनषष्टिसहस्राभ्यधिकानामेकशतसहस्रश्रमणोपासकानामुत्कृष्टा श्रमणोपासकसम्पदा, सुलसा. रेवतीप्रभृतीनामष्टादशसहस्राभ्यधिकानां त्रिशतसहस्रश्रमणोपासिकानामुत्कृष्टा श्रमणोपासिकसम्पदा, अजिनानां जिनसंकाशानां सर्वाक्षरसंनिपातिनां जिनस्येवावितथं व्याकुर्वतां त्रिशतानां चतुर्दशपूर्विणामुत्कृष्टा चतुर्दशपूर्विसम्पदा, अतिशयप्राप्तानां त्रयोदशशतानाम् अवधिज्ञानिनां उत्कृष्टा अवधिज्ञानिसम्पदा, उत्पन्नवरज्ञानदर्शनधराणां सप्तशतानां केवलज्ञानिनां उत्कृष्टा केवलज्ञानिसम्पदा, अदेवानां देवर्द्धिमाप्तानां सप्तशतानां वैक्रियिणां उत्कृष्टा
भगवान् के परिवार का वर्णन मूल का अर्थ-'तेणं काले गं' इत्यादि। उस काल और उस समय में श्रमण भगवान महावीर की इन्द्रभूति आदि चौदह हजार साधुओं की उत्कृष्ट साधु-संपदा थी। चन्दनबाला आदि छत्तीस हजार साध्वियों की उत्कृष्ट साध्वी संपदा थी। शंख, पुष्कलि आदि एक लाख उनसठ हजार श्रावकों की उत्कृष्ट श्रावकसम्पदा थी। मुलसा रेवती आदि तीन लाख अठारह हजार श्राविकाओं की उत्कृष्ट श्राविका-सम्पदा थी। जिन नहीं परन्तु जिन के समान, सर्वाक्षरसन्निपाती और जिन की भांति ही सत्य प्ररूपणा करनेवाले चौदह पूर्वधारकों की उत्कृष्ट तीनसौ चौदह उत्कुष्ट पूर्वधारी-सम्पदा थी। अतिशय को प्राप्त तेरहसौ अवधिज्ञानियों की अवधिज्ञानी-सम्पदा थी। सातसौ उत्पन्न-वर ज्ञानदर्शन को धारण करनेवाले केवलियों की केवली-सम्पदा थी। देव न होने पर भी देव-ऋद्धि को प्राप्त सातसौ वैक्रियलब्धि के धारकों की वैक्रियिक-सम्पदा थी। अढाई
ભગવાનના પરિવારનું વર્ણન भूगनी अर्थ -'तेणं कालेणं' या त त समये श्रम लगवान महावीर ने, न्द्रभूति बिगरे यौ હજાર સાધુઓની ઉત્કૃષ્ટ સાધુસંપદા હતી. ચંદનબાળા વિગેરે છત્રીસ હજાર સાધ્વીઓની ઉત્કૃષ્ટ સંપદા હતી. શંખ, પુષ્પકલિ વિગેરે એક લાખ એગણસાઠ હજાર શ્રાવકોની શ્રાવક સંપદા હતી. સુલસા રેવતી વિગેરે ત્રણ લાખ અઢાર હજાર શ્રાવિકાઓની સંપદા તેમને હતી. જીન નહિં પણ જીન સમાન, સર્વાક્ષરસન્નિપાતી અર્થાત્ સર્વશ્રતના જાણનાર અને જેની વૃત્તિ સત્ય પ્રરૂપણ કરવાવાળી, એવા ચૌદ પૂર્વ ધારકેની, ત્રણસે ઉત્કૃષ્ટ ચૌદ પૂર્વ ધારી સંપદા હતી. અતિશયની પ્રાપ્તિવાળા તેરસે અવધિજ્ઞાનીઓની–અવધિજ્ઞાની સંપદા હતી. સાત ઉત્પન્ન વરજ્ઞાન દશનને ધારણ કરવાવાળા કેવળજ્ઞાનીઓની કેવળી સંપદા હતી. દેવ નહિ પણ દેવત્રદ્ધિને પ્રાપ્ત સાતસે મુનિઓની ઉત્કૃષ્ટ સંપદા હતી.
भगवत्परिवार वर्णनम्। सू०११७॥
॥४६५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पमञ्जरी टीका
वैक्रियिकसम्पदा, अर्धतृतीयेषु द्वीपेषु द्वयोश्च समुद्रयोः पर्याप्तकानां सज्ञिपश्चेन्द्रियाणां मनोगतान भावान् जानतां पञ्चशतानां विपुलमतीनां उत्कृष्टा विपुलमतिसम्पदा, सदेवमनुजासुरायां परिषदि वादे अपराजितानां चतुश्शतानां
वादिनां उत्कृष्टा वादिसंपदा जाता। सिद्धानां यावत्-सर्वदुःखपहीणानां सप्तशतानामन्तेवासिनां उत्कृष्टा संपदा, श्रीकल्पसूत्रे
एवमेव चतुर्दशशतानामाथिकासिद्धानाम् उत्कृष्टा संपदा, एवं सर्वा एकविंशतिः शतानि सिद्धसंपदा आसीत् । ॥४६६॥
गतिकल्याणानां स्थितिकल्याणानामागमिष्यद्भद्राणामष्टशतानामनुत्तरोपपातिकानामुत्कृष्टा अनुत्तरोपपातिकसम्पदाऽऽसीत् । द्विविधा चान्तकृतभूमिरासीत्, तद्यथा-युगान्तकृतभूमिश्च पर्यायान्तकृतभूमिश्च ।।सू०११७||
टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगघतो महावीरस्य इन्द्रभूति-प्रभृतीनाम् इन्द्रभूत्यादीनां चतुर्दशसहस्र १४००० साधूनाम् उत्कृष्टा साधुसम्पदा-साधुसम्पत्तिरासीत् । द्वीपों और समुद्रों के पर्याप्त संजी : पंचेन्द्रिय जीवों के मनोगत भावों को जाननेवाले पाचसौ विपुलमति ज्ञानियोंकी विपुलमति-सम्पदा थी। देवों, मनुष्यों और असुरों सहित परिषद् में, वाद-विवाद में, पराजित न होनेवाले-चारसौ वादियों की उत्कृष्ट वादी-सम्पदा थी। सिद्धों यावत् समस्त दुःखों से रहित सातसौ सिद्धों की उत्कृष्ट सिद्ध-सम्पदा थी। इसी प्रकार चौदहसौ आर्यिका सिद्धों की उत्कृष्ट सम्पदा थी। इस तरह दोनों को मिलाकर इक्कीस सौ सिद्धों की सम्पदा थी। गतिकल्याण, स्थितिकल्याण और भावीभद्र आठ सौ अनुत्तरोपपातिकों (अनुत्तर विमान में उत्पन्न होने वालों) की उत्कृष्ट अनुत्तरोपपातिक सम्पदा थी। दो प्रकार की अन्तकृतभूमि थी । जैसे-युगान्तकृतभूमि और पर्यायान्तकृतभूमि ॥सू०११७॥
टीका का अर्थ-उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर की इन्द्रभूति आदि चौदह हजार साधुओं की उत्कृष्ट साधु-सम्पदा थी; अर्थात् भगवान् के चौदह हजार साधु थे। चन्दनबाला आदि छत्तीस અઢી દ્વીપ અને બે સમુદ્ર પર્યન્તના પર્યાપ્તસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવોના મને ગત ભાવને જાણવાવાળા પાંચસે વિપુલમતિ જ્ઞાનીઓની વિપુલમતિ-સંપદા હતી. દે, મનુષ્ય અને અસુરો સહિતની પરિષદમાં વાદ-વિવાદમાં પરાજિત ન થવાવાળા ચાર વાદીઓની ઉત્કૃષ્ટ વાદી સંપદા હતી. સિદ્ધો યાવતુ સમસ્ત દુઃખથી રહિત સાત સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ સિદ્ધ-સંપદા હતી. આ પ્રકારે ચૌદસે આર્થિકા-સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ સંપદી હતી. આ પ્રમાણે બન્ને મળી એકવીસસો સિદ્ધોની સંપદા હતી. ગતિક૯યાણુ, સ્થિતિકલ્યાણ અને ભાવભદ્ર આઠસે અનુત્તરો પપાલિકે અનુત્તર વિમાનમાં જવાવાળાની ઉત્કૃષ્ટ સંપદા હતી. બે પ્રકારની અંતકૃતભૂમિ હતી. (૧) યુગાન્તકૃત ભૂમિ, (૨) પર્યાયાન્તકૃત ભૂમિ. (સૂ૦૧૧૭).
વિશેષાર્થ–તે કાળ અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું શાસન એટલું બધું વેગવતું હતું કે ચૌદ હર હજાર પુરુષે સાધુ પર્યાય પાળી રહ્યા હતા. ભગવાનના પ્રવચનને ઉદેશ કેવળ ભાવી જીવોને સંસારસાગરમાંથી બચાવી
NA, भगवत्परिवार
MARATREETTETTETTERTAFATTARAT
वर्णनम् । सू०११७॥
॥४६६॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प.
मञ्जरी
चन्दनबालामभृतीनां चन्दनवालादीनां-पट्त्रिंशच्छ्मणीसाहस्रीणां षट्त्रिंशत्सहस्रपरिमितसाध्वीनाम् उत्कृष्टा श्रमणीसम्पदा-साध्वीरूपसम्पत्तिरासीत् । शङ्खपुष्कलिमभृतीनां-शतः शतकापरनामा, पुष्कली च श्रमणोपासको तत्मभृतीनां तदादोनाम एकोनषष्टिसहस्राभ्वधिकानाम् एकोनषष्टिसहस्रोत्तरकाणाम् एकशतसहस्रश्रमणोपासकानाम् एकोनषष्ठि
कल्प. सहस्राधिकै एकलक्षसंख्यकश्रावकाणाम् १५९००० उत्कृष्टा श्रमणोपासकसम्पदा-श्रावकरूपसम्पत्तिः जाता। तथासुलसा रेवती प्रभृतीनाम्-अष्टादशसहस्राभ्यधिकानाम् अष्टादशसहस्रोत्तरकाणां,त्रिशतसहस्रश्रमणोपासिकानां अष्टादश- टीका सहस्राधिक लक्षत्रयसंख्यकश्राविकाणाम् उत्कृष्श्रमणोपासिकासम्पदा श्राविकासम्पत्तिः जाता। तथा-अजिनानाम् अस हजार साध्वियों की उत्कृष्ट साध्वी-संपदा थी, अर्थात् छत्तीस हजार साध्वियां थीं। शंख, शतक-अपरनामवाले तथा पुष्कलि वगैरह एक लाख उनसठ हजार (१५९०००) श्रावकों की उत्कृष्ट श्रावक-सम्पदा थी। सुलसा रेवती (रेवती यह भगवानको औषध दान देने वाली थी।) आदि तीन लाख अठारह हजार श्राविकाओं की उत्कृष्ट श्राविका सम्पदा थी। जिन अर्थात् सर्वज्ञ न होने पर भी सर्वज्ञ और सर्वाक्षर-सन्निपाती अर्थात् લેવાનો હતો. તેમના પ્રવચનની પ્રથમ ભૂમિકા વૈરાગ્ય હતી. આ પ્રવચને એટલા બધા નિર્દોષ હતા અને શીતલ
भगवत्परिवार વહેતાં કે યોગ્ય જીવોનું વલણ આ તરફ થઈ રહ્યું હતું ને સંસારતા૫માંથી ઉગરવાનો માર્ગ ભગવાનની નિર્દોષ છે
આ નિર્વામુ 1 અને નિર્મળ વાણી છે, એમ સમજી ઘણા આત્માથી અને મોક્ષાથી જીવેએ સાધુત્ર અંગીકાર કર્યા.
1 T/૦૨૬ની પુરુષે ઉપરાંત નિર્મળ અને સરળ હૃદયની બહેને પણ સ્વઉદ્ધાર નિમિતે ભગવાન પાસે દીક્ષિત થઈને લગવાનની અમૃતમય વાણીનું પાન કરવા લાગી. આ વાણી દિલને ઠંડક આપનારી હોવાથી આત્મરસ જામવા લાગ્યા. તેના પ્રતાપે સ્ત્રી-સમુદાયે મહાવ્રત અંગીકાર કર્યો, જેમની સંખ્યા છત્રીસ હજારની હતી, પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓના હદય ધમથી વધારે રંગાય છે, તેથી તેમની સંખ્યા પુરુષ કરતાં વધતી ગઈ. તેમનામાં સૌથી મોટા અને અગ્રેસરપદે ચંદનબાળા હતાં.
જેઓ સાધુપણું લેવાને અશક્ત નિવડયા તેઓએ બાર વ્રત ધારણ કર્યા, એટલે સંસારમાં રહી પાપભીર બની સર્વ પ્રકારના વ્યાપારો તથા ભેગ અને ઉપભોગની વસ્તુઓનું પરિમાણ કરી ધાર્મિક ક્રિયાઓ કર્યા કરતા. નીતિપૂર્વક ધન પ્રાપ્ત કરી. નિષ્પાપી જીવન વિતાવવાના પ્રયાસો તેઓ કરતા. આવે વગ ઘણું મટે હતો અને તેની
||૪૬૭ના સંખ્યા એક લાખ એગણસાઠ હજારની થઈ. આ વર્ગને “શ્રાવક વર્ગ” કહેવામાં આવ્યો, જે ભગવાનના પ્રરૂપેલા સિદ્ધાંતો અનુસાર ચાલી તેમના અનુયાયીઓ ગણાતા હતા. તેમાં શંખ જેનું બીજું નામ શતક હતું તે અને પુષ્કલિ વિગેરે મુખ્ય હતા. સંસારમાં રહેતે સ્ત્રીવર્ગ પણ ભગવાનના પ્રરૂપેલા બાર તેને અંગીકાર કરી જીવન
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥४६८॥
र्वज्ञानां जिनसङ्काशानां जिनतुल्यानाम् सर्वाक्षरसंनिपातिनां सर्वे च ते अक्षरसन्निपाताः अक्षरसंयोगा:-सर्वाक्षरसन्नि पाताः, ते सन्ति येषां ते तथा-विदितसकलवाङ्या इत्यर्थः, तेषाम् , पुनः कीदृशानाम् ! जिनस्येव-जिनवत्अवितथं यथार्थ, व्याकुर्वतम् प्रश्चनिर्णयं कुर्वतांत्रिशतानां शतत्रयसंख्यकानां चतुर्दशसंख्यकपूर्वधारिणाम् उत्कृष्ठा चतुदेशपूर्विसम्पदा जाता। तथा-अतिशयप्राप्तानाम्-प्रभावशालिनाम् त्रयोदशशतानां-त्रिशताधिकैकसहस्रसंख्यकानाम्
मञ्जरी अवधिज्ञानिनाम् अवधिज्ञानवताम् उत्कृष्टा अवधिज्ञानिसम्पदा-अवधिज्ञानसम्पन्नमुनिरूपसम्पत्तिः, तथा-उत्पन्नवर- टीका ज्ञानदर्शनधराणाम् उत्पन्न-समुत्पन्नं यदरं ज्ञानं दर्शनं च तदुभयधराणां सप्तशतानां सप्तशतसंख्यकानां केवलज्ञानिनाम् उत्कृष्टा केवलज्ञानिसम्पदा, तथा अदेवानां देवभिन्नानामपि देवर्द्धिमाप्तानां सप्तशतानां सप्तशतसंख्यकानां वैक्रियिणां वैक्रियशक्तिमतां उत्कृष्टा वैक्रियिकसम्पदा, तथा-अर्द्धतृतीयेषु द्वीपेषु-जम्बूद्वीप-धातकीखण्ड पुष्कसम्पूर्ण श्रुत के ज्ञाता, तथा यथार्थ अर्थात् सर्वज्ञ जैसा उत्तर देने वाले चौदह पूर्वधारियों की तीन सौ उत्कृष्ट चतुर्दशपूर्वधारी सम्पदा थी। अवधिज्ञान को धारण करनेवाले प्रभावशाली तेरह सौ मुनियों की उत्कृष्ट अवधिज्ञानी सम्पदा थी। उत्पन्न हुए ज्ञान और दर्शन को धारण करने वाले सात सौ केवलज्ञानियों की उत्कृष्ट
भगवत्परिवार केवली-सम्पदा थी। देव न होने पर भी देव-ऋद्धि अर्थात् वैक्रियलब्धि को धारण करने वाले सात सौ मुनियों की
वर्णनम्। उत्कृष्ट सम्पदा थी। जम्बूद्वीप, धातकीखण्डद्वीप और पुष्करापद्वीप-इस तरह अढाई द्वीपों के तथा लवण । વિતાવતે. તે શ્રાવિકા વર્ગની સંખ્યા પણ ત્રણ લાખ અઢાર હજારની હતી, તેમાં મુખ્યપણે સુલસા દેવી અને તેમણે રેવતી દેવી હતાં. રેવતીએ ભગવાનને ઔષધનું દાન આપ્યું હતું.
જિન નહિ પણ જિન સરિખા એટલે સર્વજ્ઞ નહિ પણ સર્વજ્ઞ સમાન જેનું જ્ઞાન હતું, “સર્વાક્ષરસન્નિપાતી” એટલે સંપૂર્ણ શ્રુતજ્ઞાનના જ્ઞાતા, અને યથાર્થ–એટલે સર્વજ્ઞ સમાન ઉત્તર આપવાવાળી ચૌદ પૂર્વનું જ્ઞાન ધારણ કરવાવાળા ચૌદ પૂર્વધારીઓની ત્રણસની સંખ્યા હતી. આ કૃતજ્ઞાનીઓને ઉપદેશ સર્વજ્ઞ જેવો જ છે. આવા કૃતજ્ઞાનીઓ “શ્રુતકેવલીએ” તરીકે ઓળખાય છે. કારણ કે જેમ કેવલીઓને કેવલજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ હોય છે તેમ આ શ્રુતકેવલીઓને કેવલજ્ઞાન પક્ષ હોય છે. કેવલીઓના જેટલું જ તેઓ અનુમાન પ્રમાણથી જ જાણી શકે છે અને કહી શકે છે. આવા ‘કેવલી’ સામાન્ય શ્રુતકેવલીએ કહેવાય. શ્રુતકેવલીઓ ને કેવલીઓ વચ્ચે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ જેટલો જ ફરક હોય છે.
॥४६८॥ પ્રભાવ પાડી શકે તેવા ઉત્કૃષ્ટ શક્તિધારક અને અવધિજ્ઞાનના ધારક એવા મુનિએની સંખ્યા તેરસો જેટલી હતી. ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાન અને દર્શનના ધારક એવા સાતસે કેવલજ્ઞાનીએ પ્રભુ પાસે હતા. દેવ નહિ પણ દેવ જેટલી દિવ્યશક્તિના ધારક એવા વૈક્રિયલબ્ધિના ધારણ કરવાવાળા સાતસે વૈક્રિયિકાને સંધ પ્રભુ પાસે હતે. જંબુદ્વીપ,
REACHESTRATED
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
श्रीकल्पमञ्जरी
॥४६९||
टीका
रार्द्धरूपेषु द्वीपेषु द्वयोश्च समुद्रयोः पर्याप्तकानां सज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां मनोगतान् हृदयस्थितान् भावान् अभिप्रायान् जानतां पश्चशतानां पञ्चशतसंख्यकानां विपुलमतीनाम् उत्कृष्टा विपुलमतिसम्पदा, तथा-सदेवमनुजामुरायाम् देवमनुष्यासुरसहितायां, परिषदि-सभायां, वादे-शास्त्रार्थविचारे अपराजितानाम् अपरास्तानां चतुश्शतानां चतुश्शतसंख्यकानां वादिनाम् उत्कृष्टा वादिसम्पदा जाता। तथा-सिद्धानां यावत्'-पदेन बुद्धानां, मुक्तानां, परिनिर्वृत्तानाम् , इत्येषां संग्रहः, सर्वदुःखपहीणानां महीणसर्वदुःखानां सप्तशतानां सप्तशतसंख्यकानाम्-अन्तेवासिनां शिष्याणाम् उत्कृष्टा संपदा, एवमेव अनेन प्रकारेणैव चतुर्दशशतानां चतुर्दशशतसंख्यानाम् आर्यिकासिद्धानाम्-सिद्धिप्राप्तानां समुद्र और कालोदधिसमुद्र-इन दो समुद्रों के पर्याप्त संज्ञी पंचेन्द्रिय जीवों के मन के भावों पर्यायों को जानने वाले पाँच सौ विपुलमति-मनःपर्ययज्ञान के धारक विपुलमतियों की उत्कृष्ट सम्पदा थी। देवों, मनुष्यों और असुरों से सहित सभा में शास्त्रार्थ के विचार में पराजित न होने वाले चार सौ वादियोंकी उत्कृष्ट वादीसम्पदाथी। सिद्ध, और 'यावत्'-पद से-बुद्ध, मुक्त, परिनिवृत तथा सब दुःखों का अन्त करने वाले सातसौ सिद्धों की उत्कृष्ट संपदा थी। इसी प्रकार चौदहसौ सिद्धि को प्राप्त साध्वियों की उत्कृष्ट सम्पदा थी। ઘાતકી ખંડ અને અર્ધ પુષ્કરાઈ દ્વીપ, એવા અઢી દ્વીપ તથા લવણ સમુદ્ર અને કાલોદધિ સમુદ્ર એવા બે સમુદ્રોમાં રહેલા તમામ પર્યાપ્તિ પ્રાપ્ત કરેલ સંજ્ઞી જીવેના મને ગત ભાવે અને વારંવાર ફરતી મનની અવસ્થાને જાણવાવાળા વિપુલમતિ મન:પર્યાય જ્ઞાનના ધરવાવાળા વિપુલમતિઓની સંખ્યા પાંચસો જેટલી હતી. દેવ-મનુષ્ય અને અસુર સહિતની સભામાં શાસ્ત્રાર્થ કરવામાં કદાપિ પણ પરાજીત ન થાય તેવા વાદીઓની સંખ્યા ચારસેની હતી.
ઉપર જણાવેલા મન:પર્યવજ્ઞાનના ધારકમાં બે વિભાગે હોય છે. (૧) ત્રાજુમતિ મનપર્યવજ્ઞાનવાળા. (૨) વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાનને ધારણ કરવાવાળા. તેમાં વિપુલમતિ જ્ઞાન જુમતિજ્ઞાન કરતાં સૂમભાવોને તથા મનમાં થતા પરિવર્તનને જાણી શકે છે. જુમતિવાળાની સંખ્યા દર્શાવવામાં આવી નથી. જુમતિજ્ઞાન ધરાવવાવાળા આત્માઓ દ્રવ્ય અને ભાવ મનની સપાટીએ તરતા ભાવ-વિચારેને જાણી શકે છે. ત્યારે વિપુલમતિવાળા મનના અંતર્ગતમાં જે વિચાર ઉપસ્થિત થતાં હોય તેને વિશિષ્ટ પણે જાણી શકે છે.
અહિં વાદીઓની વાત કરી તે વાદીઓ એકાંતિક વાદ કરીને પોતાના સંપ્રદાયને સ્થિર કરવામાં પ્રખર અને प्रमततम महिनथी; पY अने तटिया वातन सिद्ध २वावा या वाहीमा ता. सिद्धयावत् એટલે સિદ્ધ બુદ્ધ મુક્ત પરિનિવૃત અને સર્વ દુઃખના અંત કરનાર એવા સાતસો સિદ્ધોની સંખ્યા હતી. આ પુરુષ સિદ્ધો ઉપરાંત સ્ત્રી-સિદ્ધો પણ હતા, જેમને ‘આર્થિકાઓ'ના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આ સિદ્ધ આર્થિકા
वर्णनम् । सू०११७॥
॥४६९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥४७०॥
कल्प. मञ्जरी टाका
आर्यिकाणां सम्पत, एवम अनेन प्रकारेण भगवतः सर्वा एकविंशतिः शतानि एकविंशतिशतपरिमित सिद्धसम्पदा आसीत् । तथा-गतिकल्याणानाम् अन्तरभवे शोभनगतिमताम-मोक्ष्यमाणानाम् , स्थितिकल्याणानाम् देवलोके त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थिति प्राप्स्यमानानाम् , आगमिष्यद्भद्राणाम् भविष्यद्भवे मनुष्यत्वं पाप्यमोक्षरूपभद्रं प्राप्स्यमानानाम् अष्टशतानाम् अष्टशतसंख्यकानाम् अनुत्तरोपपातिकानाम् उत्कृष्टा अनुत्तरोपपातिकसम्पदा आसीत् । तथाद्विविधा=द्विप्रकारा च अन्तकृतभूमिः-आसीत् , तद्यथा-युगान्तकृतभूमिः १ पर्यायान्तकृतभूमिश्च २ तत्र-युगान्तकृतभूमिः-युगानि कालमानविशेषाः, तानि च क्रमवर्तीनि, तत्साधाद ये क्रमवर्तिनो गुरुशिष्यप्रशिष्यादिरूपाः इस तरह सब मिला कर इक्कीस सौ सिद्धों की उत्कृष्ट सिद्ध-सम्पदा थी। अगले अनन्तर भव में मुक्ति पाने वाले देवलोक में तेतीस सागरोपम की स्थिति प्राप्त करने वाले तथा जो अगले भव में मनुष्य होकर मोक्षरूप भद्र को प्राप्त करेंगे ऐसे आठ सौ अनुत्तरोपपातिकों (अनुत्तरविमान में जानेवालों ) की उत्कृष्ट अनुत्तरोपपातिक सम्पदा थी।
तथा-दो प्रकार की अन्तकृत भूमि थी-(१) युगान्तकृतभूमि और पर्यायान्तकृतभूमि। काल की एक प्रकार की अवधि को युग कहते हैं। युगक्रम से होते हैं। इस समानता के कारण गुरु, शिष्य, पशिष्य आदि के क्रम से होने वाले पुरुष भी युग कहलाते हैं। उन युगों से प्रमित मोक्षगामियों के काल को युगान्तकृतभूमि कहते हैं। आशय यह है कि भगवान् महावीर के तीर्थ में, भगवान महावीर के निर्वाण से आरंभ करके जम्बूस्वामी के निर्वाण पर्यन्त का काल युगान्तकृतभूमि है । इस के पश्चात् मोक्ष गमन का विच्छेद એની સંખ્યાને આંકડે ચૌદ સુધી પહોંચતે હતે. બધા સ્ત્રી-પુરુષ સિદ્ધો મળી એકવીસ હતા. આ ભવમાં ભગવાનની સમીપે સાધુપણામાં વિચરી રહ્યા હતા, તેમાં કેટલાક જી આવતા ભવમાં દેવલોકમાં ત્રેવીશ સાગરએમનું આયુષ્ય લઈ દેવપણે ઉત્પન્ન થશે ને ત્યારપછીને ભવ મનુષ્યને કરી મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરશે, એવા અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થવાવાળાઓની સંખ્યા આઠ જેટલી હતી.
બે પ્રકારની “અંતકૃત ભૂમિકા” કહેવામાં આવી છે (૧) યુગાન્તકૃત ભૂમિકા, (૨) પર્યાયાન્તકૃત ભૂમિકા. કાળની એક પ્રકારની હદને “યુગ” કહે છે. કાળના પણ વ્યવહારિક દષ્ટિએ ભાગલા પાડવામાં આવ્યા છે. આવા એક ભાગલાને “યુગ કહે છે. આવા યુગને પણ ક્રમ હોય છે. કારણ કે તેની પણ ક્રમબદ્ધ અવસ્થા છે, જે યુગમાં સમાનતાની અપેક્ષાએ ગુરુ, શિષ્ય, પ્રશિષ્ય, વિગેરેની અનુક્રમે અવસ્થાએ થતી રહેતી હોય અને આવા ફેરફાર ક્રમ પ્રમાણે થયા કરતા હોય તે “યુગ” “ક્રમબદ્ધ યુગ” તરીકે ઓળખાય છે. પારમાર્થિક ભાવે ગુરુ, શિષ્ય વિગેરે
अन्तकृतभूमि वर्णनम् । सू०११७॥
॥४७०॥
પૃ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषास्तेऽपि युगानि, तैः प्रमिता अन्तकृतानां निर्वाणगामिनां भूमिः कालः भगवतो महावीरस्वामिनस्तीर्थे तनिर्वाणादारभ्य जम्बूस्वामिनो निर्वाणावधिको निर्वाणगामिनां काल इत्यर्थः। ततः परं निर्वाणगमनमुच्छिन्नम् । द्वितीया-पर्यायान्तकृतभूमिः-पर्यायः भगवतः केवलित्वपर्यायः तस्मिन्-सति अन्तो भवान्तः कृतो यैस्तेषां भूमिः-मुक्तिमार्गभूमिका, सा पर्यायान्तकृतभूमिः-भगवन्महावीरस्य केवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं वर्षचतुष्टयानन्तरपार. ब्धमुक्तिमार्गभूमिरिति भावः। इति भूमिद्वयम् ।।सू०११७॥ हो गया। मुक्तिमार्ग की भूमि पर्यायान्तकृतभूमि कहलाती है। भगवान् की केवली-पर्याय को यहाँ 'पर्याय' कहा है। वह पर्याय होने पर जिन्होंने भव का अन्त किया-मोक्ष पाया, उनकी भूमि पर्यायान्तकृतभूमि कहलाती है। तात्पर्य यह कि भगवान् महावीर की केवली-पर्याय उत्पन्न होने के अनन्तर, चार वर्ष बाद मारंभ हुई मोक्षमार्ग की भूमि पर्यायान्तकृतभूमि है। यह दो भूमिया थीं।सू०११७॥
વાપमञ्जरी टीका
I૪૭I E
। अन्तकृतभूमि
વનમ્ ॥सु०११७॥
ક્રમથી થવાવાળી વ્યક્તિ એ “યુગપ્રધાનપુરુષ” તરીકે કહેવાય છે. આવા યુગપ્રધાન પુરુષની પણ ભૂમિકાઓ હોય છે. આ ભૂમિકાએ પાકતા આવા યુગપ્રધાન પુરુષો પણ બંધ થઈ જાય છે, તેથી આવા સર્વોત્તમ પુરુષોની ભૂમિકા અદશ્ય થયેલી મનાય છે. આવી ભૂમિકાને “યુગાન્તકૃત ભૂમિકા' કહેવાય છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એમ છે કે ભગવાન મહાવીરના શાસનમાં ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણુથી આરંભ કરી જંબુ સ્વામીના નિર્વાણ પર્યન્તના કાળને “યુગાન્તકાળ” કહે છે ને આ યુગાન્તકાળ જે ભૂમિકાએ વરતી રહ્યો હતો તે ભૂમિકા “યુગાન્તકૃત ભૂમિકા” તરીકે ઓળખાય છે. જંબુસ્વામી પછી એક્ષપર્યાય બંધ થઈ ગઈ છે એમ શાસ્ત્રોક્ત વચન છે એટલે જબુસ્વામી જેવા છેલા મહાન યુગપુરુષ જે ભૂમિકાએ થઇ ગયા તે મેક્ષભૂમિકા હવે બંધ થઈ ગઈ છે તેથી તે ભૂમિકા “યુગાન્તકૃત ભૂમિકા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. મોક્ષભૂમિકાની પહેલાં કેવલી પર્યાયની ભૂમિકા હોય છે. એક્ષપર્યાયભૂમિકા જેને “યુગાન્તકૃત ભૂમિકા કહે છે તે તે બંધ થઈ ગઈત્યારપછીની કેવલી પર્યાયની ભૂમિકાની વાત કરીએ.
મુક્તિ-માર્ગ સહાયકારક ભૂમિકાને પર્યાયાન્તકૃત ભૂમિકા કહે છે. ભગવાનની કેવલી પર્યાયને અહિ “પર્યાય કહેવામાં આવી છે. આ પર્યાય ઉત્પન્ન થતાં જેમણે ભવને અંત કર્યો મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરી તેવા કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત છાની ભૂમિકા “પર્યાયાન્તકૃત ભૂમિકા' કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ભગવાન મહાવીરની કેવલી પર્યાય થયાં. પછીના ચાર વર્ષ બાદ “પર્યાયાન્તકૃત ભૂમિકા’ શરૂ થઈ. આ “પયાન્તકૃત ભૂમિકાને “મોક્ષમાર્ગની ઉત્તર ભૂમિકા' કહે છે. (સૂ૦૧૧)
|૪૭I
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
1180211
獎
मूलम् -- तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स पट्टम्मि सिरिमुहम्म सामी अहेसि ॥ सू० ११८ ॥ छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पट्टे श्री सुधर्मस्वामी- आसीत् ॥०११८ ॥ टीका - "तेणं कालेणं तेणं समएणं" इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पट्टे श्रीसुधर्मस्वामी आसित् । श्रीगौतमस्वामिनः केवलित्वात्पट्टस्याप्यत्वाभावेन श्रीमुधर्मस्वामिन एव पट्टे स्थापना । यतः आगमे- 'श्रुतं मे आयुष्मन् ! तेन भगवता एवमाख्यातम् । एवमुक्तम् । यदि केवलिनः पट्टे स्थापनाऽभविष्यत्तदा केवलिनः सर्वसाक्षात्कारात् कुतश्चिदपि श्राव्यविरहात् भगवता एवमाख्यातमेत्र मे श्रुतमिति नाकथयिष्यत् । अतः केवली पट्टे न स्थाप्यते । इति ।। सू०११८ ॥
मूल का अर्थ- 'ते काले णं' इत्यादि । उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर के पाट पर श्रीसुधर्मा स्वामी थे । सू० ११८ ||
टीका का अर्थ-उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर के पाट पर श्री सुधर्मास्वामी थे । श्री गौतम स्वामी केवली हो चुके थे, अतः पाट पर नहीं बैठे; इस कारण सुधर्मा स्वामी पाट पर प्रतिष्ठित किये गये । इस का कारण यह है- आगम में 'हे आयुष्मन् ! मैंने सुना है, उन भगवान ने ऐसा कहा है ' ऐसा उल्लेख है । अगर पाट पर केवली की स्थापना होती तो केवली सर्वदर्शी - सर्वज्ञ होते हैं, उन्हें किसी से कुछ सुनने की आवश्यकता नहीं होती, तो फिर वह ऐसा कहते कि - 'भगवान् ने ऐसा कहा है, मैंने सुना है ।' अत एव केवली पाट पर प्रतिष्ठित नही किये जाते ।। सू०११८ ॥
સુધર્મા
नेते समये भगवान महावीरना निर्वाणु मह સ્વામી કરતાં પહેલા હક્ક ગૌતમ સ્વામીના
भूज ने टीना अर्थ - 'तेणं कालेणं' धत्याहि ते તેમની પાટે સુધર્મોસ્વામી બિરાજ્યા એમ શાસ્ત્રોક્ત કથન છે. હતા, કારણ કે તેઓ દીક્ષામાં વડીલ હતા તેમ જ કેવલી પણ હતા, ત્યારે સુધર્મા સ્વામી ‘કૈવલી’ પણ ન હતા, તેમ જ દીક્ષા અને વયમાં પણ ગૌતમ સ્વામી કરતાં નાના હતા તે ગૌતમ સ્વામીને બદલે સુધર્મા સ્વામી પાટ ઉપર બિરાજીત થયા તે કેમ બન્યું ?
તેના પ્રત્યુત્તરમાં શાસ્ત્રોક્ત બ્યાન એમ છે કે ‘હું આયુષ્મન! મેં સાંભળ્યું છે કે તે ભગવાને એમ કહ્યું છે ’ કેવલી પાટ ઉપર બેસે તે કેવલી સજ્ઞ અને સહૂદી હાય છે, અને તેને કાઈના પ્રવચનના ઉલ્લેખ કરવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. પાટે સ્થિત થયેલ વ્યક્તિ ભગવાનના પ્રવચનના ઉલ્લેખ ન કરે તેા ભગવાનના શાસનના લેાપ થાય માટે ગૌતમ સ્વામી પાટે ન બિરાજ્યા. (સ્૦૧૧૮)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
海灣海
कल्प
मञ्जरी टीका
भगवतः पट्ट
वर्णनम् । ॥सू०११८॥
॥४७२॥
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥४७३॥
您
सुहम्मसामिपरिचओ
मूलम् - कोल्लागसंनिवेसे धम्मिल्लविप्पस्स भद्दिलाभज्जाए जाओ सुहम्मसामी चउदसविज्जापारगो pooreafter yoasओ । तीसं वासाई सिरिवद्धमाणसामिस्स अंतिए निवसिय भगवओ निव्वाणाणंतरं वारस - वरिसाई छउमत्थपरियागं पाउणित्ता जम्मओ वाणउइबरिसंते गोयमसामिनिव्वाणानंतरं केवलणाणं पाविय अरसा केवलिपरियागे ठिच्चा एगसयवरिसाई सव्वाउयं पालइत्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स निव्वाणातरं बीasaरिसे बीकतेसु जंबूसामिणं नियपट्टे ठाविय शिवं गए | ०११९ ।।
छाया - कोल्लाकसंनिवेशे धम्मिल्लविप्रस्य महिला भार्यायां जातः । सुधर्मस्वामी चतुर्दशविद्यापारगः पञ्चाशद्वर्षा पवजितः । त्रिंशद्वर्षाणि श्रीवर्द्धमानस्वामिनोऽन्तिके न्युष्य भगवतो निर्वाणानन्तरं द्वादशवर्षाणि छद्मपर्यायं पालयित्वा जन्मतो द्विनवतिवर्षान्ते गौतमस्वामिनिर्वाणानन्तरं केवलज्ञानं प्राप्याष्टवर्षाणि केवलिपर्याये स्थित्वा एकशतवर्षाणि सर्वायुष्कं पालयित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य निर्वाणानन्तरं विशंतिवर्षेषु व्यतिक्रान्तेषु जम्बूस्वामिनं निजपट्टे स्थापयित्वा शिवं गतः । सू० ११९ ॥
सुधर्मा स्वामी का परिचय
मूल का अर्थ - 'कोल्लागसन्निवे से' इत्यादि । सुधर्मास्वामी कोल्लाक सन्निवेश में धम्मिल ब्राह्मण की महिला भार्या के उदर से जन्मे । चउदह विद्याओं के पारगामी थे। पचासवें वर्ष के अन्त में दीक्षित हुए । are वर्ष तक श्री वर्धमान स्वामी के समीप रह कर, भगवान् के निर्वाण के पश्चात् बारह वर्ष तक छद्मस्थ अवस्था में रहे। जन्म से लेकर बानवे वर्ष के अन्त में गौतमस्वामी के निर्वाण के अनन्तर केवलज्ञान प्राप्त करके, आठ वर्ष तक केवली अवस्था में रह कर, एक सौ वर्ष की समग्र आयु भोग कर, भगवान्
સુધર્મા સ્વામીના પરિચય
भूणना अर्थ - 'कोल्लाग सन्निवेसे' छत्याहि सुधर्मा स्वामी असा नामना सनिवेशमां धम्भिदस ब्रह्मागुनी लहिया નામની ભાર્યાની કુક્ષિએ ઉત્પન્ન થયા હતા. ચૌદ વિદ્યાઓમાં પારંગત હતા. તેઓની ઉંમર પચાસમે વર્ષે પહોંચી ત્યારે તેઓ દીક્ષિત થયા હતા. ત્રીસ વર્ષ સુધી વધુ માનસ્વામીની સમીપમાં રહ્યા હતા. ભગવાનના નિર્વાણુ બદ ખાર વર્ષ સુધી છદ્મસ્થ અવસ્થામાં હતા એટલે આણુમા વષઁના અંતમાં તેમને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ. આ કેવલજ્ઞાન ગૌતમસ્વામીના નિર્વાણ બાદ થયું હતું. તેઓ આઠ વર્ષ સુધી કેવલી અવસ્થામાં રહ્યા. બધુ મળી એકસા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
धर्मस्वामि
परिचय
वर्णनम् । ॥सू०११९ ॥
1189311
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
॥४७४ ॥
टीका – 'कोल्लागसंनिवेसे' इत्यादि । कोल्लागसन्निवेशे = कोल्लाक नामके ग्रामे, धम्मिलविमस्य = धम्मिलाख्यब्राह्मणस्य महिलाभार्यायां जातः उत्पन्नः सुधर्मस्वामी चतुर्दशविद्यापारगः = वेदचतुष्टयं, ऋग्यजुःसामाथर्वरूपशिक्षा - कल्प- व्याकरण- निरुक्त - ज्यौतिष - छन्दोरूप - वेदाङ्गषट्कं - मीमांसा - न्याय - धर्मशास्त्रपुराणानि चेति चतुर्दशविद्यापारङ्गतः, पञ्चाशद्वर्षान्ते प्रत्रजितः-दीक्षां गृहीतवान् । ततः त्रिंशद् वर्षाणि यावत् श्रीवर्धमानस्वामिनः अन्तिके = समीपे न्युष्य = निवासं कृत्वा भगवतः = श्रीवीरस्वामिनो, निर्वाणानन्तरं = मोक्षप्राप्त्यनन्तरं द्वादशवर्षाणि छद्मस्थपर्यायं पालयित्वा, जन्मतः = उत्पत्तिकालात् द्वानवतिवर्षान्ते गौतमस्वामिनिर्वाणानन्तरं केवलज्ञानं प्राप्य, अष्टवर्षाणि केवलिपर्याये स्थित्वा एकशतवर्षाणि सर्वायुष्कं = सकलमायुः पालयित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य महावीर के निर्वाण के बाद बीस वर्ष बीत जाने पर जम्बूस्वामी को अपने पाट पर स्थापित करके मोक्ष गये । ०११९ ॥
टीका का अर्थ- कोल्लाक नामक ग्राम में, धम्मिल्ल नामक ब्राह्मण था । उसकी पत्नी भहिला थी । सुधर्मास्वामी उसी के उदर से उत्पन्न हुए। वह ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद में शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, ज्योतिष और छन्द-इन छह वेदांगों में तथा मीमांसा, न्याय, धर्मशास्त्र और पुराण इन सब चौदह विद्याओं में पारंगत थे । पचासवें वर्ष के अन्त में उन्होंने दीक्षा अंगीकार को । उसके बाद तीस वर्ष तक श्री वर्धमानस्वामी के समीप निवास करके, भगवान वीर स्वामी के निर्वाण के पश्चात् बारह वर्ष तक छद्मस्थ - पर्याय में रह कर, जन्म से बानवे (९२) वर्ष के अन्त में, गौतमस्वामी के मोक्ष जाने के बाद केवलज्ञान माप्त करके, आठ वर्ष तक केवली - पर्याय में स्थिर रह कर, एकसौ वर्ष की વનું આયુષ્ય પૂરૂ કરી તેએ મેાક્ષ પધાર્યા. તેઓ ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ બાદ વીશ વર્ષ પૂરા થયે મેાક્ષ ગયા હતા. મેાક્ષ પધાર્યા પહેલાં તેઓએ જ સ્વામીને પોતાની પાટે સ્થાપિત કર્યા હતા. (સૂ॰ ૧૧૯)
ટીકાના મ—કાલ્લાક નામના સનિવેશમાં ધમ્મિલ્લ નામના એક બ્રાહ્મણ રહેતા હતા. તેની પત્નીનું નામ સદ્શિા હતુ. સુધર્મા સ્વામી તેને પેટે જન્મ પામ્યા હતા. તેઓ ઋગ્વેદ, સામવેદ, યજુવેદ અને અથવવેદમાં नियुण हता. शिक्षा-मुप-व्यार-नि-ज्योतिष भने छ वा वेहना छये गेोभां पारंगत हुता. भीमांसा ન્યાય ધર્મશાસ્ત્ર અને પુરાણુ વિગેરે બધી મળી ચૌદ વિદ્યામાં પ્રવીણ હતા. પ્રભુના યાગ તેમને પચાસમા વર્ષે પ્રાપ્ત થયા. ત્રીશ વર્ષ સુધી તેમણે ભગવાનને સમાગમ કર્યાં. ત્યાર પછી સાધુચર્યામાં ઘણા આગળ વધી ખાણુમા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
धर्मस्वामि परिचय वर्णनम् ।
।। सू० ११९ ॥
1180811
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्पसूत्रे
॥ ४७५ ॥
漢真真真真要
緊藏松藏鮮
निर्वाणानन्तरं विंशतिवर्षेषु व्यतिक्रान्तेषु = व्यतीतेषु निजपट्टे = जम्बूस्वामिनं स्थापयित्वा शिवं=मोक्षं गतः ||सू० ११९॥
जंबूस्वामिपरिचओ
मूलम् - रायगिहे णयरे उसभदत्तस्स सेट्टिणो धारिणीए अंगजाओ पंचमदेबलोगाओ चुओ जंबू नाम पुती होत्था । सो य सोलसवरिसीओ सिरीसुहम्मसामिसमीवे धम्मं सोचा पडिबुद्धी पडिवन्नसीलसम्मत्तो अम्मापणं ददानण अकन्नाओ परिणी । विवाहरसीए सो ससिणेहाहि - ताहि पेमसंमिय वाणीहिं न मोहिओ । सो य परोपरं कहापडिकहाहिं ता अवि इत्थीओ पडिवोहीअ । तीए रतीए चौरियद्वं गिहे पविडं नवनव अभहिएहिं चउहिं चोरसपर्हि परिवुडं पभवाभिहं चोरंपि पडिवोहीअ । तओ पच्छा उइयंमि दिणयरे पंचसयचोर भज्जग - तज्जणगजणणी हिसद्धिं सयं पंचसयसत्तावीसइइमो होऊणं णवणचईओ कणगकोडीओ परिचज्ज सुम्मसामिसमी पन्वइओ । से णं सिरिजंबूसामी सोलसवरिसाई गिहत्थत्ते, वीस वासाई छाउमत्थे, चोयाari Teri केवलजाए, एवमसीई वासाई सव्वाउयं पालइत्ता पमवं अणगारं नियपट्टे ठाविय सिरिवीर निव्वाणाओ चसहितमे वरिसे सिद्धिं गए।
सिरिजंबूसामी जाव मोक्खंगओ नासी तात्र एव भरहे वासे दसठाणा भर्विसु, तं जहा-मणपज्जवणाणं १, प्रमोहिणाणं २, पुलागली ३, आहारगसरीरं ४, खवगसेणी ५, उवसमसेणी ६, जिणकप्पो ७, संजमत्तिगं ८, haaणा ९, सिज्झणा १० यत्ति । मोक्खं गए उ तस्सि एया ठाणा बुच्छिष्णा ।
भवंति एत्थ दुवे संग्रहणी गाहाओ
बारसवरिसेहि गोयमु, सिद्धो वीराउ वीसहि मुहम्मो । चसीए जंबू, बुच्छिन्ना तत्थ दस ठाणा ॥ १ ॥
मण १, परमोहि २, पुलाए ३, आहारग ४, खवग ५, उसमे ६, कप्पे ७ ।
संजमतिग ८, केवल ९, सि-ज्झणा १०, य जंबुम्मि बुच्छिन्ना ||२|| इइ ॥ सू०१२०॥
समस्त आयु भोग कर, श्रमण भगवान् महावीर के मोक्षगमन के पश्चात् वीस वर्ष व्यतीत होने पर जंबू स्वामी को अपने पाठ पर स्थापित करके मोक्ष पधारे || सू०११९ ।।
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
વર્ષે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી આઠ વર્ષી સુધી કેવલી અવસ્થામાં સ્થિત રહી સામુ (૧૦૦) વર્ષ પૂરૂ કર્યા બાદ એટલે ભગવાન માક્ષે ગયા પછી વીસ વર્ષ પૂરા થયે મેાક્ષમાગ ખુલ્લા રહે ને ભગવાનની દ્વાદશાંગી લેાકાને સતત સાંભળવા મળે તે ઇરાદાથી જ ખૂસ્વામી જેવા ઉત્તમ અને યેાગ્ય પુરુષને પાર્ટી સ્થિર કર્યાં. (૦૧૧૯)
कल्प.
मञ्जरी
टीका
जंबू स्वामि परिचय वर्णनम् ।
।। सू०१०२ ॥
॥४७५॥
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥४७६ ॥
道理
德
॥ जंबू स्वामिपरिचयः ॥
छाया - राजगृहे नगरे ऋषभदत्तस्य श्रेष्ठनो धारिण्या अङ्गजातः पश्चमदेवलोकाच्युतो जंबूनामपुत्र आसीत् । स च षोडशवर्षीयः श्रीसुधर्मस्वामिसमीपे धर्म श्रुत्वा प्रतिबुद्धः प्रतिपन्नशीलसम्यक्तयः अम्बापित्रोर्हढा ग्रहेणाष्टकन्याः पर्यणयत् । विवाहरात्रौ सस्नेहाभिस्ताभिः प्रेमसंभृतवाणीभिर्नव्यामोहितः । स च परस्परं कथा प्रतिकथाभिस्ता अष्टापि स्त्रियः प्रत्यबोधयत । तस्यां रात्रौ चौर्यार्थ गृहे प्रविष्टं नवनवत्यभ्यधिकैश्चतुर्भिश्चोरशतै परिवृतं प्रभवाभि चौरमपि प्रत्यबोधयत् । ततः पश्चात् उदिते दिनकरे पञ्चशतचोर - भार्याष्टक-तज्जनक जननी-निजजनक
जंबूस्वामी का परिचय
मूल का अर्थ - 'रायगिहे ' इत्यादि । राजगृहनगर में ऋषभदत्त श्रेष्ठी की धारिणी नामक भार्या की कूंख से उत्पन्न, पञ्चम देवलोक से आये हुए जंबू नामक पुत्र थे । सोलह वर्षकी उम्र में सुधर्मास्वामी के समीप धर्म सुनकर प्रतिबोध पाया । शीलवत और सम्यक्त्व धारण किया। माता-पिता के प्रबल आग्रह से आठ कन्याओं साथ विवाह किया । सुहागरात में वह स्नेहवती पत्नियों की प्रेमपूर्ण वाणी से मोहित न हुए। उन्हों ने परस्पर कथाओं के उत्तर में कथाएँ कहकर आठों पन्नीओं को प्रतिबोधित किया। उसी रात्रि में चोरी करने के लिए घर में घुसे हुए चार सौ निन्न्यानवे (४९९) चोरों सहित प्रभव नामक चोर को भी प्रतिबोधित किया। उसके बाद दिन उगने पर पांचसौ चोरों, आठों पत्नीओं, पत्नीओं के माता-पिताओ
જંબૂસ્વામીના પરિચય
भूणना अर्थ - ' रायगिहे ' इत्याहि राजगृही नगरीमां ऋषलहत्त शेठने धारिणी नाभनी लायों हती. तेने જમ્મૂ નામના એક પુત્ર હતા, તે પાંચમા દેવલાકથી આવ્યા હતા. સેાળ વર્ષની ઉંમરે તેણે સુધર્માસ્વામીની પાસે ધમ સાંભળ્યું. આ સાંભળી તેને પ્રતિબંધ થયા. પ્રતિમાધ થતાં તેમણે શીલવ્રત અંગીકાર કર્યું" ને સાથે સાથે સમ્યક્ત્ત્વને પણ ધારણ કર્યાં. માતા-પિતાના પ્રબલ આગ્રહથી તેમણે આઠ કન્યાઓ સાથેનું પાણિગ્રહણ કર્યુ. પ્રથમ રાત્રીએ પણ તે આવી સ્નેહાલ અને સુંદર પત્નીાના પ્રેમથી માહિત ન થયા. તેમણે આખ રાત પ્રશ્નોત્તરી કરી આઠે સ્ત્રીઓને વૈરાગ્યની ભાવના જાગૃત કરી.
આ વખતે તેમના ઘરમાં ચારસા નવાણુ ચેારા દાખલ થયા. આ ચારાના ઉપરી પ્રભવ નામના મેટ ચાર હતા, તેને પણ જમ્મૂએ એધ આપી વૈરાગ્યવાન મનાવ્યેા. ત્યારબાદ બીજે દિવસે પાંચસે ચાર, આઠ પેાતાની પત્નીએ,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी टीका
जंबुस्वामि
परिचय
वर्णनम् ।
॥सू०१२०॥
॥४७६ ॥
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४७७||
मञ्जरी
टीका
जननीभिः सार्ध स्वयं पञ्चशतसप्तविंशतितमो भूत्वा नवनवति कनककोटी परित्यज्य सुधर्मस्वामीसमीपे प्रव्रजितः। स खलु पोडशवर्षाणि गृहस्थत्वे, विंशतिवर्षाणि छाबस्थ्ये, चतुश्चत्वारिंशत्वर्षाणि केवलिपर्याये, एवमशीतिवर्षाणि सर्वायुष्कं पालयित्वा प्रभवमनगारं निजपट्टे स्थापयित्वा श्रीवीरनिर्वाणाच्चतुष्पष्टितमे वर्षे सिद्धिं गतः।
श्रीजंबूस्वामि मोक्षं गते सति भरते वर्षे दशस्थानानि व्युच्छिन्नानि, तद्यथा-मन:पर्यवज्ञानम् १, परमावधिज्ञानम् २, पुलाकलब्धिः३, आहारकशरीरम् ४, क्षपकश्रेणिः ५, उपशमश्रेणिः ६, जिनकल्पः ७, संयमत्रिकम् ८, केवलज्ञानम् ९, सिद्धि १०, इति । मोक्ष गते तु तस्मिन् एतानि स्थानानि व्युच्छिन्नानि । तथा अपने माता-पिता के साथ, स्वयं पाँचसो सत्ताईसवें होकर निन्यानवें करोड सौनयों का त्याग करके सुधर्मास्वामी के समीप संयम धारण किया। वह सोलह वर्ष गृहस्थावस्था में, वीस वर्ष छद्मस्थावस्था में, चवालीस वर्ष केवली-पर्याय में रह कर और कुल अस्सी वर्ष की आयु पाल कर प्रभव अनगार को अपने पाट पर स्थापित करके श्रीवीरनिर्वाण से चौसठवें वर्ष में सिद्धि को प्राप्त हुए।
श्री जंबूस्वामी के मोक्ष जाने पर इस भरतक्षेत्र में दस स्थानों का विच्छेद हो गया। वह इस प्रकार हैं-(१) मनःपर्यवज्ञान, (२) परमावधिज्ञान, (३) पुलाकब्धि, (४) आहारक शरीर, (५) क्षपकश्रेणी, (६) उपशमश्रेणी, (७) जिनकल्प, (८) तीन चारित्र, (९) केवलज्ञान, (१०) मोक्ष । उनके मोक्ष जाने के बाद यह दस स्थान विचिछन्न हुए। તેમના માતાપિતાઓ તથા પિતાનાં માતપિતા સાથે એમ કુલ મળી જંબૂ શિખે પાંચસે સત્તાવીશ જણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. દીક્ષા લેતા પહેલાં પિતાની પાસે નવાણું કરાડ સેનૈયા હતા, તેને પણ પરિત્યાગ કર્યો. આ ધનને ત્યાગ કરી સુધર્મો સ્વામી પાસે આવી સર્વ જણાએ અણુગાર ધર્મને અપનાવ્યું.
જંબુસ્વામી સોળ વર્ષ ગૃહસ્થાશ્રમમાં, વીસ વર્ષ છદ્મસ્થ અવસ્થામાં ને ચાલીસ વર્ષ કેવલી અવસ્થામાં રહ્યા હતા. કુલ એંસી વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કરી પ્રભવ અણુગારને પિતાની પાટે સ્થિત કરી નિર્વાણ પધાર્યા. વીર નિર્વાણ બાદ ચેસઠમેં વર્ષે તેઓ મુક્તિપદને પામ્યા ને તેમની વાણીનું સ્થાન પ્રભવ નામના અણુગારને સેંપાયું.
જંબુસ્વામી મોક્ષ પધારતાં દશ સ્થાને વિચ્છેદ થયો. જે નીચે પ્રમાણે છે-(૧) મનઃ પર્યાવજ્ઞાન, (૨) પરમ अवधिज्ञान, (3) Jansali, (४) माहा२४ शरीर, (५) १५ श्रेणी, (6) पशभश्रेणी, (७) Nazey, (८) ! यारित्र, (6) सज्ञान, (१०) मोक्ष.
जंबूस्वामि परिचय वणेनम् । ॥सू०१२०॥
॥४७७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
सूत्र
॥४७८॥
टीका
भवतोऽत्र द्वे संग्रहणीगाथे
द्वादशववर्षेषु गौतमः सिद्धो वीराद विंशतौ सुधर्मा । चतुष्पष्टयां जंबूः, व्युच्छिन्नानि तत्र दशस्थानानि ॥१॥ मनः १, परमावधि २, पुलाक ३, आहारक ४, क्षपको ५, पशमाः ६, कल्प७ ।
संयमत्रिकं ८, केवलं ९, सिद्धि १० श्च जंब्यां व्युच्छिन्नानि ॥२॥ ॥०१२०॥ यहाँ दो संग्रहणीगाथाएँ हैं
बारसवरिसेहि गोयमु, सिद्धो विराउ बीसइ सुहम्मो । चउसट्ठीए जंबू, वुच्छिन्ना तत्थ दस ठाणा ॥१॥ मण १, परमोहि २, पुलाए ३, आहारग४, खवग ५, उवसमे ६, कप्पे७ ।
संजमतिग ८, केवल ९, सिज्झणा १० य जंबुम्मि बुच्छिन्ना ॥२॥ इति । श्रीवीर निर्वाण से बारह वर्ष बीतने पर गौतम, वीस वर्ष बीतने पर सुधर्मा और चौसठ वर्ष बीतने पर जंबूस्वामी का निर्वाण हुआ। उसके पश्चात् दशस्थान विच्छिन्न हो गये ॥१॥
जंबूस्वामी के बाद विच्छिन्न दश स्थान यह है-(१) मनापर्यवज्ञान, (२) परमावधिज्ञान, (३) पुलाकलब्धि, (४) आहारक शरीर, (५) क्षपकश्रेणी, (६) उपशमश्रेणी, (७) जिनकल्प, (८) तीन संयम, (९) केवलज्ञान, (१०) मुक्ति ॥२॥ ॥सू०१२०॥ દશ સ્થાને સાથે બતાવતી બે ગાથાઓ અહિં વણી લેવામાં આવી છે–
बारस बरिसेहि गोयमु सिद्धो वीराउ वीसइ सुहम्मो । चउसट्ठीए जंबू, वुच्छिन्ना तत्थ दसठाणा ॥१॥ मण परमोहि पुलाए, आहारग, खवग, उवसमे, कप्पे ।
संजमतिग केवल सिज्झणा य जंबुम्मि चुच्छिन्ना ॥२॥ इति । અર્થાતુ-શ્રીવીર નિર્વાણુથી બાર વર્ષે ગૌતમ, ત્રીસ વર્ષ વીતતાં સુધર્મા અને ચોસઠ વર્ષ વીતતાં જંબુનું નિર્વાણુ થયું. તે પછી નીચે જણાવેલા દશ સ્થાનકે લેપ થઈ ગયાં.
स्वामी माहारथये स्थानी-(१) भन: पवज्ञान, (२) ५२भ भवधिज्ञान, (3) yarelu, (४) मा २४ शरीर, (५) क्ष५४श्रेणी, (E) पशभश्रेणी, (७) Grazey, (८) संयम (6) सज्ञान, (१०) भुटित. (सू०१२०)
जंबूस्वामि परिचय
वर्णनम् ।
०१२०॥
॥४७८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे
1180811
टीका - 'रायगियरे' इत्यादि । राजगृहे नगरे ऋषभदत्तस्य = ऋषभदत्तनामकस्य थे नः धारिण्याः अङ्गजातः देवलोकात् = पश्चमब्रह्म देवलोकात् च्युतः जंबूनामपुत्रः जंबूनामकपुत्रः आसीत् । स च षोडशवर्षीयः= षोडशवर्ष वयस्कः सन् श्रीसुधर्मस्वामिसमीपे धर्म श्रुत्वा प्रतिबुद्ध: - बोधप्राप्तः, प्रतिपन्नशील सम्यक्त्वः = स्वीकृतशील सम्यक्त्वः अम्बा - पित्रोः = मातापित्रोः दृढाग्रहेण = अत्यन्तानुरोधेन अष्ट= अष्टसंख्याः कन्याः पर्यणयत् = परिणीतवान् । विवाहरात्रौ स - जंबूकुमारः सस्नेहाभिः = स्नेहवतीभिः ताभिः - अष्टाभिः कन्याभिः प्रेमसंभृतवाणीभिः सानुरागवाग्भिः न व्यामोहितः =न मोहं गतः । स च परस्परम् = अन्योऽन्यं कथाप्रतिकथाभिः = उत्तरप्रत्युत्तरैः ताः = परिणीताः अष्टापि स्त्रियः प्रत्यबोधयत् प्रतिबोधितवान् । तस्यां = विवाहसम्बन्धिन्यां रात्रौ चौर्यार्थ गृहे = स्वभवने प्रविष्टं नवनवत्यभ्यधिकैश्चतुर्भिः चोरशतैः परिवृतं = परिवेष्टितं युक्तमित्यर्थः, प्रभवाभिधं=
टीका का अर्थ - राजगृह नगर में ऋषभदत्त सेठ की धारिणी नामक पत्नी के उदर = अङ्गजात ब्रह्म नामक पाच देवलोक से व्यवकर आये हुए जंबू नामक पुत्र थे । सोलह वर्षकी उम्र में उन्होंने सुधर्मा स्वामी से धर्म का उपदेश सुना और प्रतिबोध प्राप्त किया। प्रतिबोध पाकर शील और सम्यक्त्व अंगीकार किया। माता-पिता के तीव्र अनुरोध से आठ कन्याओं के साथ विवाह किया। मगर विवाह की रात्रि - सुहागरात में वह जंबूकुमार अनुरागवती उन आठों कन्याओं की प्रणय- परिपूर्ण वाणी से मोहित न हुए । उनके साथ जंबूकुमार की आपस में कथाएँ - प्रतिकथाएँ हुई । आठों रमणियोंने जंबूकुमार को अपनी और आकृष्ट करने के लिए अनेक कथाएँ कहीं । उनके उत्तर में जंबूकुमारने भी कथा कही । इस प्रकार उत्तर - प्रत्युत्तर होने पर आठों नवविवाहिता पत्नीयों को भी प्रतिबोध प्राप्त हुआ ।
उसी - विवाह की रात्रि में चारसौ निन्न्यानवें चोरों को साथ लेकर प्रभव नामक प्रसिद्ध चोर चोरी
ટીકાના અ—રાજગૃહ નગરમાં ઋષભદત્ત શેઠને ધારિણી નામની પત્નીના ઉદરે જન્મ પામેલ. બ્રહ્મ નામના પાંચમા દેવલાકમાંથી આવેલ જખ્ખ નામના પુત્ર હતા. સેાળ વર્ષની ઉમરે તેણે સુધર્માસ્વામી પાસે ધના ઉપદેશ સાંભળ્યે અને પ્રતિખાધ પામ્યા, પ્રતિબધ પામીને શીલ અને સમ્યકૂત્ત્વ અંગીકાર કર્યુ. માતા-પિતાના આગ્રહથી તેણે આઠ કન્યા સાથે લગ્ન કર્યાં. પણ વિવાહની રાત્રે-સુહાગરાત્રિએ તે જ બૂકુમાર તે આઠ અનુરાગવાળી કન્યાઆની પ્રણય–પરિપૂર્ણ વાણીથી માહિત થયા નહીં. તેમની સાથે જ બૂકુમારની આપસમાં કથાઓ-પ્રતિકથાઓ થઈ. આઠે રમણીઓએ જ બૂકુમારને પાતાની તરફ આકર્ષીવાને માટે અનેક કથાઓ કહી. તેમના ઉત્તરમાં જબ્રૂકુમારે પણ કથા કહી. આ પ્રમાણે ઉત્તર-પ્રત્યુત્તર થતાં આઠ નવાઢા પત્નીએ પણ પ્રતિખાધ પામી,
એજ વિવાહની રાત્રે ચારસા નવાણું (૪૯) ચેરોને સાથે લઈને પ્રભવ નામના પ્રખ્યાત ચાર ચારી કરવાને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
जंबू स्वामि परिचय वर्णनम् ।
।। सू०१२०॥
॥४७९ ॥
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
1186011
餐飲學
演强
प्रभवनामकं चौरमपि प्रत्यबोधयत् = प्रतिबोधितवान् । ततः पश्चात् = तदनन्तरं उदिते दिनकरे सूर्ये पञ्चशतचोरभार्याष्टक - तज्जनक- जननी निजजनकजननीभिः सार्धं सह स्वयम् - आत्मना पञ्चशतसप्तविंशतितमो भूत्वा नवनवतिं कनककोटी: सुवर्णमुद्राकोटी परित्यज्य - विहाय सुधर्मस्वामिसमीपे प्रत्रजितः = दीक्षां गृहीतवान् । स जंबूमुनिः खलु षोडशवर्षाणि यावत् गृहस्थत्वे विंशतिं वर्षाणि छानस्थ्ये= छद्मस्थपर्याये, चतुश्चत्वारिंशतवर्षाणि केवलिपर्याये एवम् = इत्थम् अशीतिं वर्षाणि सर्वायुष्कं पालयित्वा प्रभवम् अनगारं, निजपट्टे = स्वपट्टे स्थापयित्वा श्रीवीरनिर्वाणात्= श्रीमहावीरस्वामि-मोक्षगमनकालादारभ्य चतुष्षष्टितमे वर्षे सिद्धिं गतः ।
श्री जंबूस्वामी यात्रत्कालपर्यन्तं मोक्षं गतो नासीत्, तावदेव भरते वर्षे = वक्ष्यमाणानि दशस्थानानि आसन् तद्यथा-मनः पर्यवज्ञानम् १, परमावधिज्ञानम् २, पुलाकलब्धिः ३, आहारकशरीरम् ४, क्षपकश्रेणि ५, उपकरने के लिये जंबूकुमार के घर में घुसे। उन्हें भी उन्होंने प्रतिबोधित किया ।
तत्पश्चात् सूर्योदय होने पर पांचसौ चोरों के साथ आठों पत्नीओं के साथ, पत्नीओं के माता-पिता के साथ और अपने माता-पिता के साथ, आप स्वयं पाचसौ सत्ताईसवें होकर दहेज की निन्यानवे कोटि स्वर्णमुद्राओं को तथा अपने घरकी अखूट संपत्ति को त्याग कर सुधर्मास्वामी के पास प्रत्रजित हो गये । स्वामी सोलह वर्ष तक गृहवास में रहे, बीस वर्ष तक छद्मस्थपर्याय में रहे, चवालीस वर्ष तक केवली - पर्याय में रहे। इस प्रकार अस्सी वर्ष की समस्त आयु भोग कर प्रभव अनगार को अपने पाट पर प्रतिष्ठित करके श्रीमहावीर भगवान् के निर्वाणकाल से चौसठवें वर्ष में मोक्ष गये ।
जब तक जंबूस्वामी मोक्ष नहीं गये थे तब तक भरतक्षेत्र में आगे कहे दस स्थान थे । यथा - માટે જબકુમારના ઘરમાં ઘૂસ્યા. તેમને પણ તેણે પ્રતિમાધિત કર્યા. ત્યારબાદ સૂર્યોદય થતાં પાંચસા ચારાની સાથે આઠે પત્નીઓની સાથે, પત્નીઓનાં માતા-પિતાની સાથે અને પેાતાનાં માતા-પિતાની સાથે એમ કુલ પાંચસે સત્તાવીસમાં તે પાતે દહેજ (કરિયાવર)ની નવાણું કરાડ સુવર્ણ` મુદ્રાના અને પેાતાની અખૂટ સ'પત્તિનેા ત્યાગ કરીને સુધર્મા સ્વામીની પાસે દીક્ષિત થયા.
જખૂસ્વામી સેાળ વર્ષ સુધી સંસારમાં રહ્યા, વીસ વષઁ સુધી છદ્મસ્થાવસ્થામાં રહ્યા, ચુ'માળીશ (૪૪) વર્ષ સુધી કેવળી-પર્યાયમાં રહ્યા. આ પ્રમાણે એશી (૮૦) વર્ષનુ કુલ આયુષ્ય ભાગવીને, પ્રભવ અણગારને પેાતાની પાટ પર પ્રતિષ્ઠિત કરીને શ્રી મહાવીર ભગવાનના નિર્વાણુ કાળથી ચેાસઠમા વર્ષે` માક્ષે સિધાવ્યાં. જ્યાં સુધી જમ્મૂ સ્વામી મેક્ષ પામ્યા ન હતા, ત્યાં સુધી ભરત ક્ષેત્રમાં આગળ કહેલ દસ સ્થાન હતા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
श्री कल्पमञ्जरी
टीका
जंबू स्वामि परिचय
वर्णनम् । ॥सू०१२०॥
॥४८० ॥
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्पसूत्रे ॥४८१ ॥
शमश्रेणि ६, जिनकल्प ७, संयमत्रिकम् = परिहारविशुद्धसूक्ष्म संपराय - यथाख्यात चारित्रम् - इति चारित्रत्रयम् ८, केवलज्ञानम् ९, सिद्धिः १० - इति । मोक्षं गते तु तस्मिन् एतानि दशस्थानानि व्युच्छिन्नानि ।
भवतोऽत्र द्वे संग्रहणीगाथे- 'बारस वरिसेहिं' इत्यादि । वीराद्=वीरनिर्वाणाद् द्वादशवर्षेषु व्यतीतेषु fia: सिद्ध: विंशतौ वर्षेषु व्यतीतेषु सुधर्मा मोक्षं गतः । तथा-चतुष्पष्टौ वर्षेषु व्यतीषु जंबूस्वामी मोक्षं गतः । तत्र=तस्मिन् जंबूस्वामिनि मोक्षं गते दशस्थानानि व्युच्छिन्नानि= विच्छेदं प्राप्तानि । तानि दशस्थानानि - मनः = मनः पर्यवज्ञानम् १, परमावधिज्ञानम् २. पुलाकः = पुलाकलब्धिः ३, आहारकः = आहारकलब्धिः ४, क्षपकः क्षपकश्रेणिः ५, उपशमः = उपशमश्रेणिः ६, कल्पः = जिनकल्पः ७, संयमत्रिकम् ८, केवलम् = केवलज्ञानम् ९, सिद्धिः=मोक्षश्चेति दशस्थानानि जंबां= जंबूस्वामिनि मोक्षं गते व्युच्छिन्नानीति ॥ १२० ॥
( १ मनः पर्यवज्ञान, ( २ ) परमावधिज्ञान, (३) पुलाकलब्धि, (४) आहारक शरीर, (५) क्षपकश्रेणी, (६) उपशमश्रेणी, (७) जिनकल्प, (८) तीन चारित्र - परिहारविशुद्धि, सूक्ष्मसांपराय और यथाख्यात, (९) केवलज्ञान और (१०) मोक्ष | जंबूस्वामी के मोक्ष पधारने पर यह दस स्थान विच्छिन्न हो गये ।
इस विषय में दो संग्रहणीगाथाएँ हैं
वीर- निर्वाण से बारह वर्ष बीतने पर गौतम सिद्ध हुए, वीस वर्ष बीतने पर सुधर्मास्वामी मोक्ष पधारे तथा चौसठ वर्ष बीतने पर जंबूस्वामी मोक्ष पधारे। जंबूस्वामी के मोक्ष जाने पर दसस्थान अर्थात् दस बातें विच्छिन्न हो गई। वह दसस्थान यह हैं-१ मनः पर्यवज्ञान, २ परमावधिज्ञान, ३ पुलाकपुलाकलब्धि, ४ आहारकलब्धि, ५ क्षपकश्रेणी, ६ उपशमश्रेणी, ७ जिनकल्प, ८ तीन चारित्र, ९ केवलज्ञान और १० मोक्ष | जंबूस्वामी के मुक्त होने पर यह दस स्थान विच्छिन्न हुए ||०१२०॥
(१) मनःपर्यवज्ञान (२) परमावधिज्ञान (3) पुसाङ -सम्धि (४) महार४ - शरीर (4) क्षय४-श्रेणी (९) उपशम-श्रेणी (७) किन मुद (८) त्र यास्त्रि परिहार- विशुद्धि, सूक्ष्म-सांपराय भने यथाभ्यात (6) देवलज्ञान મેાક્ષ તેમના નિર્વાણુ ખાદ એ દસ સ્થાન વિચ્છેદ પામ્યા. તે વિષે એ સંગ્રહણી ગાથાઓ છે.
વીર-નિર્વાણને બાર વર્ષ પસાર થતાં ગૌતમ સિદ્ધ બન્યા, વીસ વર્ષ વીતતાં સુધર્માસ્વામી મેાક્ષ ગયા તથા ચાસઠ વર્ષ વીતતાં જ ખૂસ્વામી મેક્ષ ગયા. જ ંબૂવામી મેક્ષે જતાં નીચેના દસ સ્થાન વિછિન્ન થઈ ગયાં. તે इस स्थान मा छे-(१) मनःपर्य विज्ञान (२) परभावधिज्ञान, (3) युझाउसन्धि, (४) आहार - सधि (१) क्षयम्श्रेणी, (६) उपशम श्रेणी, (७) विनउदय, (८) श्रायु चारित्र, (८) ठेवणज्ञान भने (१०) मोक्ष स्वामी भोक्षे तां આ દસ સ્થાન વિચ્છિન થયાં (સૂ૰૧૨૦)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
试试看。
कल्प
मञ्जरी टीका
जंबू स्वामिपरिचय - वर्णनम् ।
॥सू० १२०॥
॥४८१ ॥
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प ૪૮૨ા દો
कल्प. मञ्जरी टीका
प्रभवस्वामि
मूलम्-सिरिजंबूसामिम्मि मोक्खं गए तप्पट्टे सिरिपभवसामी उवाविसीय । तउप्पत्तीचेवम्
विझायलसमीवे जयपुराभिहाणं नयरं आसि । तत्थ विंझो णामणरवई होत्था । तस्स पुत्तदुगं आसिएगो जेद्वपभवाभिहाणो, अवरो कणिट्ठपभवाभिहाणो । तत्थ जेटपभवो केणवि कारणेणं कुद्धो जयपुरनयराओ निरसरिय विंझायलस्स विसमत्थले अभिणवं गाम वासित्ता तत्थ निवसीम । सो य चोरिय-लुंटणाइगरिहियवित्ति ओलंबी।
एगया तेण आकण्णिय जं-रायगिहे नयरे जंबू नामगो उसमदत्तसेढिपुत्तो अट्ट सेटिकण्णाओ परिणी । दाये तेण ससुरेहितो णवणवइ कोडि परिमियाओ सुवण्णमुद्दाओ लद्धाओत्ति । एवं सोचा सो पभवो चोरो णवणवइ अहिएहिं चउहिं चोरसएहिं परिवुडो रायगिहे णयरे जंबूकुमारस्स गिहे चोरियटुं पविट्ठो। तत्थ सो ओसावणीए विजाए सव्वे जणे निदिए करी । भावसंजयम्मि जंबकुमारम्मि सा विज्जा निष्फला जाया। सो जागरमाणो चेव चिट्ठी। तप्पभावेण तस्स अट्ठवि भजा जागरमाणीओ चेव ठिया । तओ सो पभवो चोरो चोरेहिं सद्धिं ताओ सुवण्णमुद्दाओ गहिय चलिउमारद्धो। तया जंबूकुमारो नमुकारमंतप्पभावेण तेसिं गई थंभी। नियगई थंभियं दटूण पभवो विम्हिओ किंकायव्यविमूढो य जाओ। तस्स एरिसि ठिई दहण जंबकुमारो हसी । तस्स हासं सोचा प्रभवो तं कहीअ-महाभागा। जं मम इयं ओसावणी विज्जा अमोहा अस्थि । सा वि तुमंमि णिप्फला जाया। तए पुण अम्हाणं गई चावि थंभिया । अओ तुवं को वि विसिट्ठो पुरिसो पडिभासि । तुम ममोवरि किवं किच्चा थंभणि विजं मम देहि । अहं च तुब्भं ओसावणि विज्ज दलामि । तस्स इमं वयणं सोचा जंबूकुमारो कही । इमाओ लोइयविज्जाओ दुग्गइकारणाओ संति । तुज्झ विज्जाए मझम्मि पभावो न जाओ। तुम्भाणं गई जं मए थंभिया, एत्थ न कावि विज्जा कारणं । अयं पहावो नमुक्कारमंतस्स अस्थि । एवं कहिय जंबूकुमारो तस्स चारित्तधम्म उवादिसी। तं सोचा पभवाईणं चोराणं मणंसि वेरग्गं संजायं । तओ बीए दिवसे सपरिवारो जंबूकुमारो तेहिं पभवाइएहिं चोरेहिं सद्धिं सुहम्मसामिसमीवे पव्वइओ।
जंबूसामिम्मि मोक्खं गए तप्पट्टे पभवसामी उवाविसी । सो उ जंगमकप्परुक्खोब्ब भन्यजीवाणं मनोरहं पूरेमाणो सुयणाणसहस्सकिरणकिरणेहि मिच्छत्ततिमिरपडलं विणासेतो भव्वहिययकमलाई वियासेतो सुहम्मसामिपरिपोसियं चउन्विहसंघवाडियं देसणामिएणं अहिसिंचिय उवसम-विवेग-वेरमणाइपुप्फेहि पुफियं अत्तकल्लाणफले हिं फलियं च कुव्वंतो विहरइ । एवं विहरमाणो सो कालमासे कालं किच्चा सग्गं गो। तओ चुओ सो महाविदेहे खित्ते समुप्पज्जिय सासओ सिद्धो भविस्सइ ।।सू०१२१॥
परिचय
वर्णनम् । सू०१२०॥
॥४८२॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
॥४८३॥
(套
छाया - श्री जंबूस्वामिनि मोक्षं गते तत्पट्टे श्री प्रभवस्वामी उपाविशत् । तदुत्पत्तिश्चैवम् -
विन्ध्याचलसमीपे जयपुराभिधानं नगरमासीत् । तत्र विन्ध्यो नाम नरपतिरभवत् । तस्य पुत्रद्वयमासीत् । एको ज्येष्ठप्रभवाभिधानोऽपरः कनिष्ठप्रभवाभिधानः । तत्र ज्येष्ठप्रभवः केनापि कारणेन क्रुद्धो जयपुरनगराद् निस्सृत्य विन्ध्याचलस्य विषमस्थले अभिनवं ग्रामं वासयित्वा तत्र न्यवसत् । स च चौर्य - लुण्टनादि गर्हित वृत्तिम् अवालम्बत |
एकदा तेन आकर्णितं यद् राजगृहे नगरे जंबूनामकः ऋषभदत्तश्रेष्ठिपुत्रः अष्टश्रेष्ठिकन्या पर्यणयत् । दाये तेन श्वशुरेभ्यो नवनवतिकोटिपरिमिताः सुवर्णमुद्रा लब्धा इति । एवं श्रुत्वा स प्रभवश्चौरो नवनवत्यधिकैः मूल का अर्थ - ' सिरिजंबूसा मिम्मि ' इत्यादि - जंबूस्वामी के मोक्ष पधारने पर श्री प्रभवस्वामी उनके पाट पर बैठे। उनकी उत्पत्ति इस प्रकार है- विन्ध्य पर्वत के पास जयपुर नामकनगर था। वहाँ विन्ध्य नामक राजा था । उसके दो पुत्र थे - एक ज्येष्ठप्रभव कहलाता था, और दूसरा कनिष्ट (छोटा) प्रभव कहलाता था । उनमें से ज्येष्ठप्रभव किसीकारण से क्रोधित होकर जयपुरनगर से निकल कर विन्ध्याचल के एक विषम स्थान में एक नया गाँव बसाकर वहीं रहने लगे। उन्होंने चोरी एवं लूटपाट आदि निन्दित आजीविकाका अवलम्बन लिया ।
एकवार उन्होंने सुना कि राजगृहनगर में जंबू नामक ऋषभदत्त सेठ के पुत्रका आठ सेठों की कन्याओ के साथ विवाह हुआ है । उन्हे अपने श्वसुरों से निन्न्यानवेंकरोड स्वर्ण मुद्राएँ दहेज में मिली हैं। यह सुनकर प्रभव
भूलना अर्थ - ' सिरिजंबूसामिम्मि ' इत्याहि भूस्वामी भोक्ष पधारतां, अलवस्वामी तेभनी पाटे मिराळ्या તેમની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે છે તે જણાવે છે. વિધ્ય પર્વતની પાસે જયપુર નામે નગર હતું. ત્યાં વિન્ધ્યક નામે રાજા હતા. તેને બે પુત્રા હતા. તેમાંના એક જયેષ્ઠપ્રભવ કહેવાતા, અને બીજા કનિપ્રભવ કહેવાતા. કોઈપણ કારણ વશાત્ ગુસ્સે થઈને જ્યેષ્ઠપ્રભવે જયપુર નગરથી બહાર નીકળી વિન્ધ્યાચલ પહાડના એક વિષમ સ્થાનમાં એક નવુ ગામ વસાવી, તે ત્યાં રહ્યો. ત્યાં તેણે ચારી ડાકુ અને ધાડ આદિ વડે આજીવિકા કરવા માંડી. એક વાર તેણે સાંભળ્યું કે, રાજગૃહ નગરીમાં ઋષભદત્ત નામના શેઠ રહે છે. તેને એક પુત્ર છે, જેનું નામ જ બૂકુમાર છે. તેનું લગ્ન આઠ સર્વશ્રેષ્ઠ કુમારીકાઓ સાથે થયેલ છે. આ આઠ કુમારીકાઓ ઘણા ધનાઢય પિતા એની પુત્રીએ છે. તેઓ નવ્વાણુ કરાડ સેનામહારા દાયજામાં લાવેલ છે. આ ઉપરાંત દર-દાગીનાને તે કાઇ આરો-તારા નથી ! એવુ' અઢળક દ્રવ્ય તે પેાતાના પિયરાથી લાવી છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्प
मञ्जरी
टीका
प्रभवस्वामिपरिचय
वर्णनम् । ॥सू०१२१॥
॥४८३॥
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
1186811
漫漫
चतुर्भिः चोरशतैः परिवृतो राजगृहे नगरे जंबूकुमारस्य गृहे चौयार्थ प्रविष्टः । तत्र सः अवस्वापिन्या विद्यया सर्वान् जनान् निद्रितान् अकरोत् । भावसंयते जंबूकुमारे सा विद्या निष्फला जाता । तत्प्रभावेण तस्याष्टापि भार्या जाग्रत्य एव स्थिताः । ततः स प्रभवचौरः चोरैः सार्द्ध ताः सर्वाः सुवर्णमुद्राः गृहीत्वा चलितुमारब्धः । तदा जंबूकुमारो नमस्कारमन्त्रप्रभावेण तेषां गतिम् अस्तम्भयत् । निजगतिं स्तम्भितां दृष्टा प्रभवो विस्मितः । किं कर्त्तव्यविमूढश्च जातः । तस्येदृशीं स्थितिं दृष्ट्वा जंबूकुमारोऽहसत् । तस्य हासं श्रुत्वा प्रभवस्तमकथयत्-महाभाग ! ममेयम् अवस्वानी विद्या अमोघा अस्ति । साऽपि त्वयि निष्फला जाता । त्वया पुनरस्माकं गति वापि स्तम्भिता । अतस्त्वं कोऽपि विशिष्टः पुरुषः प्रतिभासि । त्वं ममोपरि कृपां कृत्वा स्तम्भनीं विद्यां चोर अपने साथी ४९९ चोरों के साथ, राजगृहनगर में आकार चोरी करनेके लिए जंबूकुमार के घर में घुसे । उन्होंने स्वापिनी विद्या से वहाँ के सब लोगों को निद्राधीन कर दिया। मगर जंबूकुमार तो भाव-साधु हो चुके थे। अतः उन पर अवस्वापिनी विद्या का असर नहीं हुआ, वह जगते रहे। उनके प्रभाव से उनकी आठों भार्यायें भी जागती ही रही । तत्पश्चात् प्रभव चोर अपने साथी चोरों के साथ उन सब स्वर्ण मुद्राओं (सोनैयों) को बटोर ( इकट्ठा कर चलने को उद्यत हुए । तब जंबूकुमारने नमस्कारमंत्र के प्रभाव से उनकी गति स्तंभित कर दी। अपनीगति स्तंभित (अवरुद्ध) हुइ देख प्रभव चकित रह गया और उन्हें सूझ न पड़ा कि अब क्या करना चाहिए ।
उनकी यह दशा देखकर जंबूकुमार को हँसी आ गई। उनकी हँसी सुनकर प्रभव ने उनसे कहामहाभाग ! मेरी यह अवस्वापिनी विद्या अमोघ (वृथा न होनेवाली) है; परन्तु उसका भी आप पर असर नहीं हुआ | आपने हमारी गति भी स्तंभित कर दी हैं। इससे प्रतीत होता है कि आप कोई विशिष्ट पुरूष है।
આવું સાંભળી, પ્રભવચાર પેાતાના ચારસેા નવ્વાણુ' ચાર સાથીએ સાથે રાજગૃહીનગરીમાં આવી પહોંચ્યા. ચેરી કરવાના ઈરાદાથી, તે જમ્મૂ કુમારના ઘરમાં પ્રવેશ્યા. તેણે અવસ્થાપિની વિદ્યાની પ્રાપ્તિ કરી હતી. તેથી ઘરના સ` માણુસાને નિદ્રાધીન કરી નાખ્યા. પરંતુ જંબૂ કુમાર, ભાવ સાધુ થઈ ચુકયા હતા તેથી તેની ઉપર આ વિદ્યાની અસર ન થઈ. તેથી તેએ જાગતા રહ્યા. તેના જાગવાથી, તેમની આઠ ભાર્યાએ પણ જાગતીજ રહી. ત્યારબાદ પ્રભવ ચાર તમામ સેાના મહેારા ભેગી કરી ગાંસડીમાં બાંધી, પેાતાના સાથીઓ સાથે રવાના થવા તૈયાર થયા તે વખતે તે જમ્મૂ કુમારે નમસ્કાર મંત્રના પ્રભાવ વડે, તેને ઉભા સ્થિર કરી દીધા. એવેા ઉભેા રાખી દીધા કે ત્યાંથી ચસકી પણ શકયા નહિ ! પ્રભવ સ્ત ંભિત થતાં, તે અચ એ પામ્યા, ને તેને કાંઈ સૂઝ પડી નહીં. તેની આવી દશા જોઇ, જમ્મૂકુમાર હસ્યા. તેમનુ' હાસ્ય જોઈ તે એલી ઉઠયા કે ‘હે ભાગ્યવાન ! મારી અવસ્થાપિની વિદ્યા નકામી થઇ ગઇ ! તે વિદ્યાએ આપની ઉપર અસર કરી નહીં પરંતુ ઉલટું હું સ્તભિત થઇ ગયા ! આથી જણાય છે કે, આપ કોઈ અનૂભુત વ્યક્તિ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
कल्पमञ्जरी टीका
प्रभवस्वामिपरिचयवर्णनम् ।
॥ सू० १२१ ॥
॥४८४॥
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥४८५॥
मह्यं देहि । अहं च तुभ्यम् अवस्वापिनीं विद्यां ददामि । तस्येदं वचनं श्रुत्वा जंबकुमारोऽकथयत्-इमा लौकिकविद्या दुर्गतिकारणाः सन्ति । तव विद्याया मयि प्रभावो न जातः, युष्माकं गतिश्च मया स्तम्भिता, अत्र न कापि विद्याकारणम् । अयं प्रभावो नमस्कारमन्त्रस्यास्ति । एवं कथयित्वा जंबूकुमारस्तस्मै चारित्रधर्ममुपादिशत् । तं श्रुत्वा प्रभवादीनां चौराणां मनसि वैराग्यं संजातम् । ततो द्वितीये दिवसे जंबूकुमारः तैः प्रभवादिभिश्चौरैः सह सुधर्मस्वामिसमीपे प्रव्रजितः।
जंबूस्वामिनि मोक्ष गते तत्पटे प्रभवस्वामी उपाविशत् । स तु जङ्गमकल्पवृक्ष इव भव्यजीवानां मनोरथं पूरयन् श्रुतज्ञानसहस्रकिरणकिरणैमिथ्यात्वतिमिरपटलं विनाशयन् भव्यहृदयकमलानि विकासयन् सुधर्मस्वामि आप कृपा करके स्तंभनी विद्या मुझे दीजिए-सिखा दीजिए, और मैं आप को अवस्वापिनी विद्या सिखा देता हूँ। प्रभव के यह वचन सुनकर जंबूकुमार ने कहा-यह लौकिक विद्याएँ अधोगति का कारण हैं । तुम्हारी विद्या का मुझपर प्रभाव नहीं हुआ और मैंने तुम्हारी गति अवरुद्ध करदी इसमें कोई विद्या कारण नहीं है। यह तो नमस्कार मंत्र का प्रभाव है। इस प्रकार कहकर जंबूकुमार ने प्रभव को चारित्र धर्मका उपदेश दिया। वह उपदेश सुनकर प्रमव आदि सभी चौरों के मन में विरक्ति उत्पन्न हुई। तत्पश्चात् दूसरे दिन जंबूकुमार उन प्रभव आदि चोरों के साथ सुधर्मास्वामी के समीप दीक्षित हुए। जंबूस्वामी जब मोक्ष पधार गये तो प्रभवस्वामी उनके पाट पर विराजमान हुए। वे चलते-फिरते कल्पवृक्ष के समान भव्य जीवों के मनोरथों को पूर्ण करते हुए श्रुतज्ञान रूपी सूर्य की किरणों से मिथ्यात्व रूपी-अन्धकार के पटल का विनाश करते हुए, भव्य લાગે છે ! આપ મહેરબાની કરી મને તે ‘રતંભની’ વિદ્યા આપે. તેના બદલામાં હું આપને મારી “અવસ્થાપિની’ વિદ્યા शीवी !
પ્રભવનું આવું કથન સાભળી જંબૂકુમાર બાલ્યા. “આ લૌકિક વિદ્યાએ અર્ધગતિનું કારણ છે. તારી વિદ્યાને પ્રભાવ મારી ઉપર પડયે નહીં અને મારી વિધાએ તારી પર અસર પાડી ! આમાં કઈ અલૌકિકતા નથી, પણ નમસ્કાર મંત્રને પ્રભાવ છે ! આવું કહી જંબૂ કુમારે, પ્રભવને ચારિત્ર ધમને ઉપદેશ આપ્યો. આ ઉપદેશ સાંભળી, પ્રભવ આદિ સર્વે ચાના મનમાં વિરતિ ભાવ ઉત્પન્ન થયે. બીજે દિવસે જન્કુમાર સાથે, આ પાંચ ચૈરેએ સુધર્મા-સ્વામી પાસે દીક્ષા ગ્રહણુ કરી. જંબુસ્વામીની મુક્તિબાદ, પ્રભવ સ્વામી તેમની પાટે આવ્યા. તેઓ કહે૫વૃક્ષ સમાન ભવ્ય જીવના મને પૂરા કરવા લાગ્યા. શ્રુતજ્ઞાનરૂપી કિરણે વડે, મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારનો નાશ
प्रभवस्वामिपरिचयवर्णनम् । ॥सू०१२१॥
॥४८५॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे
॥४८६ ॥
परिपोषितां चतुर्विधसंघवाटिकां देशनामृतेनाभिषिच्य उपशम-विवेक - विरमणादि पुष्पैः पुष्पिताम् आत्मकल्याणफलैः फलितां च कुर्वन् विहरति । एवं विहरन् स कालमासे कालं कृत्वा स्वर्ग गतः । ततश्चयुतः स महा विदेहे क्षेत्रे समुत्पद्य शाश्वतः सिद्धो भविष्यति ॥ ०१२१ ॥
टीका- 'सिर जंबूसामिम्मि' इत्यादि । व्याख्या सुगमा ||०१२१||
उवसंहार
मूलम् - सम्पति सूत्रकारः सूत्रमिदं कल्पवृक्षत्वेन प्ररूपयन् फलप्रदर्शनपूर्वकम् उपसंहरतिणयसारभवो भूमी आलवालं च भावणा । सम्मत्तं बीयमक्खायं जलं णिस्संकिया इयं ॥ १
अंकुरो नंदजम्मं च वृत्ती ठाणग वीसई । रुक्खो वीरभवो जस्स, साहाओ गणहारिणो ॥ २ चउस्संघो पसाहाओ, सामायारी दलानि य । पुप्फावलि य तिवई, वारसंगी सुगंधओ ॥ ३
जीवों के हृदय - कमल को विकसित करते हुए, सुधर्मास्वामी द्वारा पोषित चतुर्विध संघरूपी वाटिका को अपने उपदेशामृत से सींचते हुए, उपशम, विवेक और विरमण आदि पुष्पों से पुष्पित करते हुए और आत्मकल्याण रूप फलों से फलवान् बनाते हुए विचरने लगे । इस प्रकार विचरते हुए प्रभवस्वामी काल - मास में काल करके अर्थात् यथासमय देह त्यागकर देवलोक में पधारे। देवलोक से चव कर वे महाविदेह क्षेत्र में उत्पन्न होकर सिद्ध होंगे । सु०१२१ ।।
टीका का अर्थ - इस सूत्र की व्याख्या सरल है । सू०१२१ ॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
કરવા લાગ્યા. ભવ્ય છવાના હૃદય-કમળાને વિકાસ કરતા કરતા, સુધર્માવામી દ્વારા પાષાએલ ચતુર્વિધ સંઘ રૂપી વાડીનું પોતાના ઉપદેશ અમૃતદ્વારા, સિ'ચન કરતાં ઉપશમ, વિવેક અને વિરમણુ આદિ પુષ્પાથી પુષ્પિત કરતાં અને આત્મકલ્યાણુરૂપ કળાથી કૂલિત બનતાં વિચરવા લાગ્યા.
આ પ્રમાણે વિચરતાં કાલ અવસરે કાલ કરી તેએ સ્વર્ગમાં ગયા. સ્વગ થી વ્યવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન थशे, ने त्यांची उर्मक्षय हरी, सिद्ध गतिने पाशे. (सू० १२१)
टीडानो अर्थ स्पष्ट छे (सू० १२१)
PRAKA
श्रीकल्प
मञ्जरी
टीका
उपसंहारः
॥सू०१२१।।
॥४८६ ॥
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४८७||
कल्पमञ्जरी
टीका
फलं मोक्खो निराबाहा-पंताक्खयि मुहं रसो । वीरस्स भवरुक्खोऽमू, कप्पमुत्तस्सरूवगो ॥ ४ भव्वसंकप्पकप्पडु-कप्पो चिंतिय दायगो । सेवियो विणया णिचं देइ सिद्धिमणुत्तरम् ॥ ५
॥इय कप्पमुत्तं संपूणं ॥ छाया-नयसारभवो भूमि, रालवालं च भावनाः ।
सम्यक्त्तं बीजमाख्यातं, जलं निश्शङ्कितादिकम् ॥ १ अङ्करो नन्दजन्मं च दृत्तिः स्थानक विंशतिः । वृक्षो वीरभवो यस्य शाखा गणधारिणः ॥ २ चतुस्संघः प्रशाखाः सामाचार्यों दलानि च । पुष्पावलि च त्रिपदी द्वादशाङ्गी सुगन्धकः ।। ३
उपसंहार ____ अब सूत्रकार इस कल्पसूत्र को कल्पवृक्ष के समान निरूपित करते हुए और फल बतलाते हुए उपसंहार करते हैं-भगवान् महावीर का कल्पसूत्ररूप यह भव-वृक्ष है । नयसार का भव इसकी भूमि है। भावनाएँ इसकी क्यारी हैं। समकित बीज है। निःशंकित आदि जल है ॥ १॥ नन्दका जन्म अंकुर है। वीस स्था. नक वाड है। महावीर का भव वृक्ष है, जिसकी शाखाएं गणधर हैं ॥२॥ चतुर्विधसंघ प्रशाखाएँ (टहनिया) है। समाचारिया पत्ते हैं। त्रिपदी फूल हैं। बारह अंग सौरभ-सुगंध है ॥३॥ मोक्ष इसका फल है। अव्याबाध,
उपसंहारમૂળને અર્થ-હવે સૂત્રકાર આ કહપસૂત્રને કલ્પવૃક્ષ સમાન નિરૂપિત કરી તેનું ફલ બતાવે છે. કપસૂત્રરૂપ ભગવાન મહાવીરનું આ ભવ-વૃક્ષ છે ! નયસારને ભવ, આ ભવ-વૃક્ષની ભૂમિ છે. ભાવનાઓ, તે ભવવૃક્ષની કયારી છે. આ વૃક્ષમાં સમકિત તેનું બીજ છે; અને નિઃશંકિત આદિ પાણી છે. ૧ નંદને જન્મ અંકુર છે. વીસ સ્થાનકે એ મહાવીરના ભવવૃક્ષની વાડ છે. મહાવીરને ભવ વૃક્ષ છે, ને ગણુધરે તેની શાખાઓ છે. આ ૨ |
उपसंहारः ॥सू०१२१॥
॥४८७॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥४८८॥
टीका
फलं मोक्षो निराबाधा नन्ताक्षयि सुख रसः । वीरस्य भवक्षोऽसौ, कल्पसूत्रस्वरूपकः ॥ ४ भव्यसङ्कल्पकल्पद्रु-कल्पश्चिन्तितदायकः । सेवितो विनयान्नित्यं ददाति-सिद्धिमनुत्तराम् ।। ५
॥इति कल्पसूत्रं सम्पूर्णम् ॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित ललितकलापालापक-पविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापकवादिमानमर्दक-श्रीशाहछत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त 'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल
व्रतिविरचित-श्रीकल्पसूत्रम् सम्पूर्णम् ॥ टीका-'णयसारभवो' इत्यादि । यथावृक्षोत्पत्तियोग्यां मुभूमि प्रथमं निरीक्ष्य आलवालं विधाय रसालादिरसवत्फल बीजानि तत्रोप्यन्ते । पुनस्तानि जलेन सिच्यन्ते, तदनु तानि बीजानि अङ्करत्वेन जायन्ते । तद्रक्षार्थ वृत्तिश्च कल्प्यन्ते । एवं प्रयत्नेन तानि बीजानि सपत्रशाखामशाखासमन्वितशाखित्वेन जायन्ते । तत्र वृक्षेषु सरसानि सुरभीणि पुष्पाणि फलानि च भवन्ति । तथैव भगवतो वीरस्य कल्पसूत्रस्वरूपकोऽसौ भववृक्षोअनन्त, अक्षय, मुख इसका रस है। इस प्रकार यह कल्पसूत्र वीर भगवान् का भववृक्ष-रूप है ॥४॥ यह कल्पसूत्र भव्य जीवों का मनोरथ सफल करने के लिए कल्पवृक्ष के समान है। अभीष्ट प्रदान करनेवाला है विनयपूर्वक नित्य सेवन किया हुआ यह सूत्र सर्वोत्कृष्ट सिद्धि प्रदान करता है ॥५॥
॥ कल्पसूत्र सम्पूर्ण ॥ ચતુર્વિધ સંધ શાખામાંથી ફૂટેલી પ્રશાખાઓ છે. સમાચારીએ તેના પાંદડા છે. ત્રિપદી તેનું ફૂલ છે. બાર અંગ (દ્વાદશાંગી) વૃક્ષની સૌરભ-સુગંધ છે. તે ૩ મે મોક્ષ તે વૃક્ષનું ફળ છે. અવ્યાબાધપણું અનંતતા, અને અક્ષય સુખ, તે વૃક્ષને રસ છે. આ પ્રકારે કલ્પસૂત્ર, વીર ભગવાનનું ભવવૃક્ષરૂપ છે. ૪
આ કલ્પસૂત્ર ભવ્ય જીના મને સફળ કરવાવાળું કલ્પવૃક્ષ છે. અભીષ્ટ પ્રદાન કરવાવાળું છે. વિનયપૂર્વક તેનું નિત્ય સેવન કરતાં આ સૂત્ર સર્વોત્કૃષ્ટ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવે છે. તે ૫
(ति ४६५सूत्रना शुशती मनुवार सपू.)
उपसंहारः
गृन्थसमाप्तिश्च सू०१२१॥
॥४८८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्प
सूत्र ॥४८९॥
कल्पमञ्जरी
टीका
ऽस्ति । अस्य वृक्षस्य भूमिः-उत्पत्तिस्थानं नयसारभवः । भावनाः अनित्याशरणादि द्वादशभावना आलवालम् । अस्य बीजं सम्यक्त्वम् आख्यात कथितम् । जलं-सेचनजलस्थानीयं निश्शङ्कितादिकं निश्शङ्किताधष्टविधसम्यक्त्वाचाररूपं बोध्यम् । नन्दजन्म-पञ्चविशतितमो भवोऽस्य वृक्षस्य अङ्करः। अस्य वृत्तिः स्थानकविंशतिः विंशतिस्थानकानि। एवंरूपो वीरभवः महावीरजन्मरूपो वृक्षोऽस्ति । अस्य वृक्षस्य शाखा; गणधारिणः गणधरा गौतमादयः सन्ति, प्रशाखाः चतुस्सङ्क: चतुर्विधः सङ्घः सन्ति, अस्य दलानिपत्राणि सामाचार्यः साध्वाचाररूपादशआवश्यकादि सामाचार्यश्च सन्ति । अस्य पुष्पावलि त्रिपदी-उत्पादव्ययध्रौव्यरूपा विज्ञेया। त्रिषदीरूपायाः पुष्पावल्याः सुगन्धका सुगन्धो द्वादशाङ्गी विद्यते । फलं चास्य मोक्षः । तस्य रसो निराबाधानन्ताक्षयि अव्याहतम् अनन्तं
टोका का अर्थ-सब से पहले वृक्ष की उत्पत्ति के योग्य अच्छी भूमि देखभाल कर क्यारी बनाकर, आम्र आदि रसदार फलों के बीज वहाँ बोये जाते हैं। फिर उन्हें जल से सींचें जातें है । तत्पश्चात् वे बीज अंकुररूप से उगते हैं। उनकी रक्षा के लिए वाड़ लगाई जाती है। इस प्रकार के प्रयत्न से वे बीज पत्तों, शाखाओं प्रशाखाओ (टहनियों) से युक्त वृक्षों के रूप में परिणत होजाते हैं। उनवृक्षों में सरस और सुगंधित पुष्प और फल लगते हैं। इसी प्रकार यह कल्पसूत्र भगवान् के भव-वृक्ष के समान है। इसकी भूमि-उत्पत्तिस्थान नयसार का भव है। अनित्य, अशरण आदि बारह भावनाएँ इसकी क्यारी हैं। इसका बीज समकित कहा गया है। निःशंकित आदि सम्यक्त्व के आठ आचार इसे सींचने के लिये जल के समान हैं। बीस स्थानक इसकी वाड़ है। ऐसा यह वीर-भव वृक्ष के समान है। गौतम आदि गणधर इस वृक्ष की शाखाएँ हैं। चतुर्विध संघ प्रशाखाएँ-शाखाओं की शाखाएँ हैं आवश्यक आदि साधु-आचार रूप दस प्रकार की समाचारियाँ इसके पत्ते हैं। उत्पाद, व्यय, ध्रौव्यरूप त्रिपदी इसकी पुष्पावली है। द्वादशांगी इसका सौरभ है। मोक्ष इसका फल है। अन्याबाध, अनन्त असीम और अक्षय मुख इसका रस है।
ટીકાને અર્થ-સૌથી પહેલાં વૃક્ષની ઉત્પત્તિને વેગ્ય સારી જમીન જોઈ ને યારી બનાવીને આગ્ર આદિ રસદાર ફળાનાં બીજ ત્યાં વાવવામાં આવે છે. પછી તેને પાણી પાવામાં આવે છે. ત્યારબાદ તે બીજ અંકર રૂપે | ઉગે છે. તેના રક્ષણ માટે વાડ બનાવાય છે. આ પ્રકારના પ્રયાથી તે ખીજ પાન, ડાળિયો, અને પ્રશાખાઓ (ટહનિયે) વાળાં વૃક્ષ રૂપે પરિણમે છે. તે વૃક્ષેને સરસ અને સુગ'ધિદાર ફૂલે અને ફળો આવે છે.
એજ પ્રમાણે આ ક૯પસૂત્ર ભગવાનનાં ભવ-વૃક્ષ જેવું છે. તેની ભૂમિ-ઉત્પત્તિ સ્થાન નયસારને ભવ છે. અનિત્ય અશરણ આદિ બાર ભાવનાએ તેની કયારી છે. સામકિત તેનું બીજ કહેવાયું છે. નિ:શકિત આદિ સમ્યક્ત્વના આઠ આચાર તેને સિંચવાનાં જળ જેવાં છે. વીસ સ્થાનક તેની વાત છે. એ આ વીર ભવ વૃક્ષના જેવો છે.
उपसंहारः सू०१२१॥
॥४८९॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री कल्प
कल्प
मञ्जरी
॥४९॥
टीका
क्षयरहितं च सुखम् अस्ति । एवं प्रकारकोऽसौ कल्पसूत्रस्वरूपको वीरस्य भववृक्षो विज्ञेयः । भव्यसंकल्पकल्पद्रुकल्पः-भव्यानां मोक्षार्थिनां यः संकल्पः अध्यवसाय:-अभिलाषस्तत्पूरणे कल्पद्रुकल्पः कल्पवृक्षतुल्यः, अतएचचिन्तितदायकः असौ कल्पसूत्रस्वरूपो वीरभववृक्षो विनयात सविनयं नित्यं सेवितः पठन-पाठन-श्रवण-श्रावणमननादिरूपया आराधनया आराधितः सन् अनुत्तरां=सर्वोत्कृष्टां सिद्धिं ददातीति ॥ १।२।३।४।॥५॥
इतिश्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराज प्रधानशिष्य-पियव्याख्यानि-संस्कृत-पाकृत-जैनागमनिष्णात-पं. मुनिश्री कन्हैयालालजी महाराज विरचिता श्रीकल्पसूत्रस्य कल्पमञ्जरी व्याख्या सम्पूर्णा ॥
॥ शुभं भूयात् ।। अरस्तु ।। कल्पसूत्ररूप वीर का यह भववृक्ष है ऐसा समझना चाहिए। यह कल्पसूत्र मुमुक्षु जीवोंकी अभिलाषा पूर्ण करने में कल्पवृक्ष के समान है, अतएव सभी अभिष्ट पदाथों का दाता है । विनयपूर्वक इसका नित्य पठन पाठन श्रवण श्रावण मनन आदिरूप आराधना करने से यह सर्वोत्कृष्ट सिद्धि प्रदान करता है ॥ १-५॥
पियव्याख्यानी, संस्कृत-प्राकृतवेत्ता, जैनागमनिष्णात पूज्यश्री घासीलालजी म. के प्रधान शिष्य पण्डित मुनिश्री कन्हैयालालजी म. द्वारा रचित श्री कल्पसूत्र की कल्पमंजरी व्याख्या सम्पूर्ण हुई।
॥शुभं भूयात् ॥ श्रीरस्तु ॥ ગૌતમ આદિ ગણધર આ વૃક્ષની શાખાઓ છે. ચતુર્વિધ સંઘ પ્રશાખાઓ-શાખાઓની શાખાઓ છે. આવશ્યક આદિ સાધુ-આચારરૂપ દસ પ્રકારની સામાચરિયા તેના પાન છે. ઉત્પાદ, વ્યય. ધ્રૌવ્યરૂપ ત્રિપદી તેની પુષ્પાવલી છે. દ્વાદશાંગી તેની સુગંધ છે. મોક્ષ તેનું ફળ છે. અવ્યાબાધ, અનંત-અસીમ અને અક્ષય સુખ તેનો રસ છે.
આ પ્રકારના આ કલ્પસૂત્ર સ્વરૂપ ભગવાન મહાવીરનું ભવવૃક્ષ સમજવું જોઈએ. આ કલ્પસૂત્ર મુમુક્ષ જીની અભિલાષા પૂર્ણ કરવામાં ક૯૫વૃક્ષ સમાન છે. તેથી સધળા અભિષ્ટ પદાર્થ દેનારૂં છેવિનયપૂર્વક હંમેશાં તેનું પઠન પાઠન, શ્રવણ શ્રાવણ, મનન આદિ રૂપ આરાધના કરવાથી તે સર્વોત્કૃષ્ટ સિદ્ધિ આપે છે. જે ૧-૫
પ્રિયવ્યાખ્યાની, સંસ્કૃત પ્રાકૃતવેત્તા, જૈનાગમનિષ્ણાત, પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજના મુખ્ય શિષ્ય પંડિત મુનિશ્રી કન્ડેયાલાલજી મહારાજ દ્વારા રચિત શ્રી કલ્પસૂત્રની ક૯૫મંજરી વ્યાખ્યા સંપૂર્ણ થઈ
।। शुभं भूयात् ॥ ॥ श्रीरस्तु ॥
उपसंहारः ग्रन्थसमाप्तिश्च सामू०१२१॥
॥४९०॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ सिरिमहावीरसामिकयतवकोट्रगं तवाण नामाणि संखा तवदिवसा पारणा छम्मासियं 180 पंचदिवसूणं छम्मासिय चउमासियं तिमासियं अड्ढत्तिमासियं दुमासियं अद्भेगमासियं 8 एगमासियं अड्ढमासियं 10 अट्ठभत्तं छट्ठभत्तं भद्दपडिमा 13 महाभद्दपडिमा 14 सबओभदपडिमा 10 1 योगफलम् 315 4165 | 351 ग्यारह वर्ष छ मास पचीस दिन की तपस्या हुई, और ग्यारह मास इक्कीस दिन पारणा के हुए। onorraruruRS શ્રી કલ્પ સૂત્ર: 02