________________
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३०७॥
कल्पमञ्जरी टीका
धर्मध्यानानुबन्धिनी माध्यस्थ्यपरिणतिः २, तृतीया च सा सकलमनोवृत्तिनिरोधेन योगनिरोधावस्थाभाविनी आत्मरमणरूपा। उक्तंच योगशास्त्रे
"विमुक्तकल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञै मनोगुप्ति रुदाहृता ॥१॥इति । तया मनोगुप्त्या युक्तः। बचोगुप्तः-वचनगुप्तियुक्तः। तत्र वचनगुप्तिश्चतुर्विधा, उक्तंच-"सच्चा तहेव मोसा-य, सच्चा मोसा तहेव य ।
चउत्थी असच्च मोसा उ, वयगुत्ती चउबिहा॥१॥” (उत्त. २४ अ.) छाया-"सत्या तथैव मृषा च, सत्यामृषा तथैव च।
चतुर्थ्यसत्यामृषा तु, वचोगुप्तिश्चतुर्विधा ॥१॥इति। अनुकूल, परलोक को साधनेवाली, धर्मध्यान के अनुकूल मध्यस्थभाव रूप परिणति, (३) समस्त मानसिक वृत्तियों के निरोध से, योगनिरोध की अवस्था में उत्पन्न होनेवाली आत्मरमणरूप प्रवृत्ति। योगशास्त्र में कहा है
"विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता" ॥ १॥ इति । कल्पनाओं के जाल से सर्वथा मुक्त, समत्व मे सुपतिष्ठित और आत्मारूपी उद्यान में रमण करनेवाला मन ही मनोगुप्ति है; ऐसा गुप्ति के ज्ञाताओने कहा है ॥ १॥
भगवान् वचनगुप्ति से भी युक्त थे। वचनगुप्तिचार प्रकार की है। कहा भी हैઅનુકૂળ મધ્યસ્થભાવરૂપ પરિણુતિ (૩) સઘળી માનસિક વૃત્તિઓના નિરોધથી યોગ નિરાધ અવસ્થામાં ઉત્પન્ન થનારી આમરમણરૂપ પ્રવૃત્તિ. ચોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે—
विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।।
आत्मारामं मनस्तज्ञ, मनोगुप्तिरुदाहृता ॥ १ ॥ इति । કલ્પનાઓની જાળથી સર્વથા મુક્ત, સમત્વમાં સુપ્રતિષ્ઠિત અને આત્મામાં રમણ કરનાર મન જ, મને ગુપ્તિ છે, એવું મને ગુપ્તિના જાણુકાએ કહેલ છે. ૧૫
ભગવાન વચનગુપ્તિવાળા પણ હતા. વચન ગુપ્તિ ચાર પ્રકારની છે, કહ્યું પણ છે–
मनोगुप्ति
लक्षण
वर्णनम् ।
cm
MARREARiger
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨.
