________________
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
टीका
वचोगुप्ति
अयमर्थः--वचोगुप्तिः वचनगुप्तिश्चतुर्विधा-सत्या, मृषा, सत्यामृपा, असत्यामृषाचेति । अयं भाव:-जीव-प्रति__'अयं जीवः' इति कथनं सत्यवचनम् १, जीवं प्रति-'अयमजीवः' इति कथनं मृषावचनम् २, 'अद्यास्मिन् नगरे
'शतं वालका जाताः' इति पूर्वमनिर्णीय कथनं सत्यामृषावचनम् ३, 'ग्रामःसमागतः' इति कथनं न सत्यं नापि श्रीकल्प
मृषेति, असत्यामृषावचनम् ४, इति चतुर्विध वचनयोगनिटत्तिर्वचोगुप्तिरिति । एवं चतुर्विधवचोगुप्ति युक्तः। ॥३०८॥ यद्वा-कुशलानां वचसाम् उदीरणम् अकुशलानां च निवर्तनं वचोगुप्तिः, तया युक्त इति । कायगुप्तियुक्तः। तत्र
"सच्चा तहेव मोसा य, सच्चा मोसा तहेव य ।
चउत्थी असच्च मोसा उ, वयगुत्ती चउविहा" ॥१" इति । (१) सत्यवचनगुप्ति (२) मृषावचनगुप्ति (३) सत्यामृपावचनगुप्ति और (५) चौथा असत्यामृषावचनगुप्ति, इस प्रकार वचनगुप्ति चार प्रकार की है ॥ १॥
इसका अभिप्राय यह है-वचन चार प्रकारका है, जैसे-जीव को 'यह जीव है' ऐसा कहना सत्यवचन है। जीव को यह अजीव है। ऐसा कहना मृपावचन है। 'आज इस नगर में सौ बालकजन्मे' इस प्रकार पहले निर्णय किये बिना ही कहना सत्यामृपावचन है। 'गाव आ गया' इस प्रकार का कहना न सत्य है, न मृषा (असत्य) है, इस लिये यह असत्यामृषावचन-व्यवहारभाषा है। इन चारों प्रकार के वचन योग के त्याग को सूचनगुप्ति हैं। कहते अथवा-प्रशस्त वचनों का प्रयोग करना और अपशस्तवचनों का त्याग करना वचनगुप्ति हैं। भगवान् इस वचनगुप्ति से युक्त थे।
"सच्चा तहेव मोसा व, सच्चा मोसा तहेव य ।
चउत्थी असच्च मोसा उ, वयगुती चउविहा" ॥१॥ इति । (१) सत्या वयन गुप्ति (२) भृपा पयन मुक्ति (3) सत्याभूषा वयन शुक्ति भने (४) असत्याभूषाक्यन स्ति, આ પ્રમાણે વચનગુપ્તિ ચાર પ્રકારની છે. (૧) તેનો ભાવાર્થ આ છે. વચન ચાર પ્રકારનાં છે, જેમકે-જીવને “આ જીવ છે.” એમ કહેવું તે સત્ય વચન છે. જીવને “આ જીવ છે.” એમ કહેવું તે મૃષાવચન છે. “આજે આ નગરમાં સે બાળકો જમ્યાં” આ પ્રમાણે પહેલાં નિર્ણય કર્યા વિના કહેવું તે સત્યામૃષા વચન છે. “ગામ આવી ગયું” આ પ્રમાણે કહેવું તે સત્ય પણ નથી અને મૃષા (અસત્વ) પણ નથી. તેથી તે અસત્યામૃષા વચન છે. એ ચારે
પ્રકારનાં વચન યોગના ત્યાગને વચન ગુપ્તિ એટલે કે મૌન કહે છે. અથવા પ્રશસ્ત વચનેને પ્રયોગ કરે અને Sા અપ્રશસ્ત વચનને ત્યાગ કરે તે વચન ગુપ્તિ છે. ભગવાન આ વચનગુપ્તિવાળા હતા.
लक्षण
वर्णनम्।
॥सू०९८१
॥३०८॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
