Book Title: Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Part 10 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006324/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHAGAVA SHRI BY JI SUTRA PART : 10 el coad 2421 : 411-40 GULL-90 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAjaviracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii-bhgvtiisuutrm|| (dazamo bhAgaH) niyojaka : saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH rAjakoTanivAsI-zreSTizrI zAmajIbhAI-velajIbhAI vIrANI tathA kaDavISAI-vIrANI smArakaTrasTapradatta-dravyasAhAyyena a. bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH ___ zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH vIra- saMvat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 1967 2494 2024 mUlyam-rU. 25-0-0 SAMAYECTETRICTCTETTERTATURES Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI a. bhA. . sthAnakavAsI jenazAstroddhAra samiti, hai. gayA thA , saTa, (saurASTra). Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra ), W. Ry, India, ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase paaygaa| hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // Wan bhUyaH 3. 2500 prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2494 vikrama saMvata 2024 IsavIsana 1967 mudra: maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA (1) A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAtaHuSAkALa, sandhyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. (3) mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) ulkApAta--moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (9) digdAha--koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava--vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta--AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya na thAya. vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. yUpaka--zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene yUpaka kahevAya. A pramANe yUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathamA 1 prahara svAdhyAya na karavo. yakSAdIma--koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa--kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. mahikAzveta--zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddAta--cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra bhAga dasaveM kI viSayAnukramaNikA anukramAGka viSaya pRSThAGka bArahaveM zataka kA cauthA uddezA 1 cauthe uddezaka kA saMkSipta viSayavivaraNa 1 - 3 2 paramANupudgaloM kA nirUpaNa 3 saMhanana ke bheda se pudgalaparivartana kA nirUpaNa 93-132 4 audArika pudgala parivattoM kI nivarttanA kAla kA nirUpaNa 133-146 5 pudgala parAvarta ke alpa bahutva kA nirUpaNa 147-149 pAMcavAM uddezA 6 pAMcaveM uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 150-151 7 karmapudgaloM ke svarUpa kA nirUpaNa 153-167 8 prANAtipAtAdi viramaNa kA nirUpaNa 168-195 9 jova pariNAma kA nirUpaNa 196-197 10 jIva ke cAritra pariNAma hetu kA nirUpaNa 198-200 chaThe uddeze kA prAraMbha 11 chaThe uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 20112 rAhu ke svarUpa kA nirUpaNa 202-222 13 caMdra ke 'sazrI' nAma ke artha kA nirUpaNa 223-224 14 sUrya ke 'Aditya' nAma ke artha kA nirUpaNa 225-226 15 caMdra-sUrya kI AmahiSiyoM Adi kA nirUpaNa 227-237 sAtaveM uddeze kA prAraMbha 16 sAtaveM uddeze kA saMkSipta viSaya vivaraNa 238-239 17 loka ke vistAra kA nirUpaNa 239-250 18 jIyoM kI utpatI kA nirUANa 251-277 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThaveM uddeze kA prAraMbha 19 AThaveM uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 27820 prakArAntara se jIvoM kI utpattI kA nirUpaNa 279-285 21 tiryagyoni vizeSa kA nirUpaNa 286-292 navavAM uddezA 22 navave uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 293-295 23 devoM ke prakAra kA nirUpaNa 296-303 24 devoM kI utpatti kA nirUpaNa 304-318 25 bhavya devAdi kI sthiti kA nirUpaNa 319-323 26 bhavyadravya devAdi vikurvaNA kA nirUpaNa 324-328 27 bhavyadravyadevAdi kI udvartanA kA nirUpaNa 329-348 28 bhAvadeva vizeSa ke alpabahutva kA nirUpaNa 349-352 dazave uddeze kA prAraMbha 29 dazaveM uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 353-354 30 AtmasvarUpa kA nirUpaNa 355-390 31 ratnaprabhAdi pRthvisaMbandhI vizeSa nirUpaNa 391-448 terahaveM zataka ke pahelA uddezA 32 terahaveM zataka ke pahale uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 449-450 33 terahaveM zataka ke uddezArtha saMgraha 34 pRthivyAdi kA nirUpaNa 452-474 35 ratnaprabhA Adi pRthvIyo ke narakAvAsoM kA nirUpaNa 475-483 36 ratnaprabhA Adi pRthvIyoM ke nairayikoM ke utpAta Adi kA nirUpaNa 484-488 37 zarkarAprabhA Adi pRthvIyoM ke narakAvAsa Adi kA nirUpaNa 489-500 38 ratnaprabhA pRthvI meM nairayikoM ke utpAta Adi kA kathana 501-508 39 nArakoM kI lezyAoM kA nirUpaNa 509-514 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA uddezA 40 terahaveM zataka ke dUsare uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 41 deva vizeSa ka nirUpaNa tIsarA uddezA 42 tIsare uddeze kA saMkSipta viSaya vivaraNa 43 paricAraNa kA kathana cauthA uddezA 44 cauthe uddeze kA saMkSipta viSaya vivaraNa 45 cauthe uddeze kI saMgrahArtha gAthA 46 nAraka pRthvI saMbaMdhI kathana 47 sparzadvAra kA kathana ( narakoM meM bAdara akAyika sparza bhI devakRta hI samajhanA cAhiye) 48 ratnaprabhAdipraNidhi ( apekSA ) dvAra kA nirUpaNa 49 nirayAntadvAra kA nirUpaNa 50 lokamadhyadvAra kA nirUpaNa 51 digra vidik pravadvAra kA nirUpaNa 52 parivartanadvAra kA nirUpaNam 53 sparzanAdvAra kA nirUpaNa 54 dvipadezAdi putralAstikAya sparzanAdvAra kA nirUpaNa 55 avagAhanAdvAra kA nirUpaNa 56 jIvAvagADhadvAra kA nirUpaNa 57 astikAyapradeza niSadanadvAra kA nirUpaNa 58 bahusamadvAra kA nirUpaNa 59 lokasaMsthAnadvAra kA nirUpaNa pAMcavAM uddezA 60 nairayikoM ke AhAra kA nirUpaNa zrI bhagavatI sUtra : 10 samApta 515-516 517-560 561 562 563-564 565-566 567-581 582-584 585-587 588-589 590-595 596-604 605-613 614-632 633-670 671-699 700-704 705-710 711--713 714-717 718-720 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii-bhgvtiisuutrm|| (bhAga dazamo) zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH jainAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI - ghAsIlAlavativiracitayA prameyacandrikA khyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM vyAkhyAmajJaptyaparanAmakam // zrI - bhagavatIsUtram // ( dazamo bhAgaH ) atha dvAdazazatakasya caturthoddezakaH prArabhyate dvAdazazata ke caturthoddezakrasya saMkSiptaviSayavarNanam " paramANudvayasya ekatayA saGghIbhUtatve AkAramarUpaNam evameva tricatuH eyaSaTsaptASTana va daza saMkhyAtA saMkhyAtAnantaparamANUnAmapi ekatayA saGghIbhUtatve AkAramarUpaNaMca, tadanantaram anantAnantapudgalaparAvartaprarUpaNam, punalaparAvarta bArahaveM zataka ke cauthe uddezekA prAraMbha isa bArahaveM zataka ke isa caturtha uddezaka me jo viSaya kahA gayA hai usakA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai do paramANuoM ke Apasa meM milane para jo dayaNuka rUpa skandha hotA hai usake AkAra kI prarUpaNA isI prakAra se tIna paramANuoM ke Apasa meM milane para, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau, daza, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta paramANuoM ke Apasa meM milane para tryaNukAdirUpa skandha hote haiM unake AkAroM kI prarUpaNA anantAnanta pudgala AramAM zatakanA ceAthA uddezAnA mArabha A ceAthA uddezakamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM Avyu che tene saoNMkSipta sArAMza nIce pramANe che e paramANuonA saMcAgathI je e aNuvALA skandha bane che tenA mAkAranI prarUpaNA-eja pramANe traNa paramANuonA sacAgathI manatA tria zuddha 24-dhanA, yAra, pAMca, cha, sAta, ATha, napa, hasa, sabhyAta, asabhyAta ane anaMta paramANuenA parasparanA dheAgathI khanatA cAra aNuvALAthI laIne anaMta paryantanA aNuvALA skandhAnA AkArAnI prarUpaNA-anantAnanta bha0 1 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre prakAraparUpaNam , nairayikANAM pudgalaparAvarnaprarUpaNam , eka nairayikasya audArikapudgalaparAvartaprarUpaNaMca, tataH asurakumArasya audArikapudgalaparAvartamarUpaNam , tataH ekanairayikasya vaikriyapudgalaparAvartaprarUpaNam, nairayikANAM pudgalaparAvartaprarUpaNaM ca, ekasya nairayikasya nairayikatvAvasthAyAm audArikapudgalaparAvartaparUpaNam , ekanairayikasya asurakumArasvAvasthAyAm audArikapudgalaparAvartamarUpaNam , ekanairayikasya pRthivIkAyikatvAvasthAyAm audArikapudgalaparAvartaprarUpaNam , ekAsurakumArasya bhUtabhAvinairayikatvAvasthAyAm audArikapudgalaparAvartamarUpaNam, nairayikasya nairayikatvAvasthAyAm vaikriyapudalaparAvartamarUpaNam , nairayikasya pRthivIkAyikatvAvasthAyAM vaikriyapudgalaparAvartamarUpaNam , nairayikANAM nairayikatvAvasthAyAM kiyantaH audArikapudgalaparAvartAH vyatItAH santIti ? praznottaram , parAvarta kA prarUpaNa, pudgalaparAvarta ke prakAroM kA nirUpaNa, nairayikoM ke pudgalaparAvarta kA prarUpaNa, asurakumAra ke audArika pudgala parAvarta kA prarUpaNa, eka nairayika ke vaikriyapudgalaparAvarta kA prarUpaNa, nairayikoM ke pudgalaparAvarta kA prarUpaNa, eka rayika ke nairayikatvAvasthA meM audArika pudgalaparAvarta kA prarUpaNa, eka nairayika kA pRthivIkAyikatva kI avasthA meM audArikapudgalaparAvarta kA prarUpaNa, eka asurakumAra ke bhUtabhAvi nairayikatvAvasthA meM audArika pudgalaparAvarta kA prarUpaNa, eka nairayika ke nairayikatva avasthA meM vaikriyapudgala parAvarta kA prarUpaNa, eka nairayikoM ke pRthivIkAyikatva avasthA meM vaikriyapudgalaparAvarta kA prarUpaNa, nairayikoM ke nairayikatvAvasthA meM kitane audArika pudgalaparAvarta vyatIta ho cuke haiM ?pula parAvartananuM prarUpaNa-pula parAvartanA prakAronuM nirUpaNa-rayikanA pulaparAvartanuM nirUpaNa-asurakumAranA audArika pulaparAvartanuM nirUpaNa eka narayikanA vaikiyaputalaparAvartanI prarUpaNA-bhairayikanA pula parAvartanI prarUpaNAeka narayikamAM narayikatvAvasthAmAM audArika pudgala parAvartanI prarUpaNueka nairayikanA pRthvIkAyikatvanI avasthAmAM audarika pudgalaparAvartanI prarUpaNuMeka asurakumAranA bhUtabhAvi narayikatvAvasthAmAM audArika pulaparAvartanI prarUpaNA-eka narayikanA narayikatva avasthAmAM vaikiyapula parAvartanI prarUpaNaeka narayikanA pRthvIkAyikatva avasthAmAM vaikiyapula parAvartanI prarUpANanarayikene narayikatvAvasthAmAM keTalA audArika pula parAvarta vyatIta thaI cukyA che ? A praznane uttara narayikanA pRthvIkAyikanI avasthAmAM do zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za0 12 sa04 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 3 nairayikANAM pRthivIkAyikatvAvasthAyAm audArikapudgalaparAvartamarUpaNam , audArikapudgalaparAvartasya hetusvarUpanirUpaNam , audArikapudgalaparAvartasya niSpani kAlanirUpaNam , audArikapudgalaparAvartakAlasya alpabaddutvAdikamarUpaNam , pula parAvartasya alpabahutvAdikaprarUpaNaMca / pudgalavaktavyatAprastAvaH mUlam-rAyagihe jAva evaM vayAsI-dobhaMte! paramANupoggalA egayao sAhannaMti, egayaosAhaNittA kiM bhavai ? goyamA! duppaesie khaMdhe bhavai se bhinjamANe duhA kajai, egayao paramANupoggale egayao paramANupoggale bhvi| tinni bhaMte! paramANupoggalA egayao sAhannaMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai ? goyamA! tipaesie khaMdhe bhavai, se bhijamANe duhA vitihA vi, kajai, duhA kajamANe egayao paramANupoggale egayao dupaesie khaMdhe bhavai, tihA kajjamANe poggalA bhvNti| cattAri bhaMte! paramANupoggalA pagayao sAhannaMti, jAva pucchA, goyamA ! caupaesie khaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhA vi, tihA vi, cauhA vi kajjai, duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao tipaesie khaMdhe bhavai, ahavA do isa prazna kA uttara nairayika ke pRthivIkAyika kI avasthA meM audArika pudgalaparAvarta kA prarUpaNa audArika pudgalaparAvarta ke hetu ke svarUpa nirU paNa audArikapudgalaparAvarta kI niSpatti ke kAla kA nirUpaNa, audA. rika pudgala parAvarta kAla ke alpa yahutyAdika kA prarUpaNa, pudgalaparAvaMta ke alpabahutvAdika kA prruupnn| rika pulaparAvartanI prarUpaNA-dArika pulaparAvartanA hetunA svarUpanuM nirUpaNaaudArika pulaparAvartanI niSpattinA kALanuM nirUpaNu-dArika padalaparAvartakALanA a5hatva AdinuM kathana-pulaparAvartana alpabahu AdinI prarUpaNa. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatImane dupaesiyA khaMdhA bhavai, tihA kajjamANe egayao do paramANu poggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, cauhA kajjamANe cattAri paramANupoggalA bhvNti| paMca bhaMte! paramANupoggalA pucchA, goyamA! paMcapaesie khaMdhe bhavai,se bhijjamANe duhA vi tihAvi, cauhA vi, paMcahA vi. kajjai, duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao caupaesie khaMdhe bhavai,ahavA egayao dupaesie khaMdhe, bhavai, egayaotipaesie khaMdhe bhavai, tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do dupaesiyA khaMdhA bhavaMti, cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, paMcahA kajjamANe paMca paramANu poggalA bhvNti| chabbhaMte ! paramANupoggalA pucchA, goyamA ! chappaesie khaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhA vi, tihAvi jAya chavihA vi, kajjai, duhA kajjamANe egayao paramANupoggale egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao caupaesie khaMdhe bhavai, ahavA, do tipaesiyA khaMdhA bhavaMti, tihA kajjamANe agayao do paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao dupaesie khaMdhe egayao tipaesie khaMdhe bhavai, ahavA tinni dupaesiyA khaMdhA bhvNti| cauhA kajjamANe egayao tinni paramANu zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u04 0 1 paramANupudgalanirUpaNam 5 poggalA, egayao tipaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, bhavaMti, egayaodo duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao dupaesie khaMdhai bhvi| chahA kajjamANe cha paramANupoggalA bhvNti| satta bhaMte! paramANupoggalA pucchA, goyamA ! sattapaesie khaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhA vi jAva sattahA vi kajjai, duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao chappae. sie| khaMdhe bhavai, ahavA egayao duppaesie khaMdhai bhavai, egayaopaMca paesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tippaesie, egayaocauppaesie khaMdhe bhvi| tihA kajjamANe egayaodo paramANu poggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayo do tipaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA, egayao do duppaesiyA khadhA bhavaMti, egayao tippaesae khaMdhe bhavai, cauhA kajamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, ega. yao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhvNti|pNchaa kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavaDa, ahavA egayao tinni para mANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhvNti| chahA zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - magavatIje kajjamANe egayao paMca paramANupoggalA egayao duppaesie khaMdhe bhyi| sattahA kajjamANe satta paramANupoggalA bhavati / abhaMte! paramANupoggalA pucchA, goyamA ! aTTha paesipa khaMdhe bhavai, jAva duhA kajjamANe egayo paramANupoggalA, egayao sattapaesie khaMdhe bhavai, ahayA egayao duppaesie khaMdhe, egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tippaesie khaMdhe bhavai egayao paMca paesie khaMdhe bhavai ahayA do cauppaesiyA khaMdhA bhvNti| tihA kajjamANe egayao doparamANupoggalA, egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANu poggale egayao tippaesie khaMdhe egayao cauppaesie khaMdhe bhavai,ahayA egayao duppaesie khaMdhe, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhvNti| cauhA kajjamANe egayao tinni paramANu poggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayo donni paramANupoggalA egayao duppaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do. paramANu poggalA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao paramANu poggale egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMghe bhayai, ahayA cattAri duppaesiyA khaMdhA bhvNti| paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 20 12 u.sa. 1 paramANupudgala narUpaNam 7 paramANupoggalA, pagayao dupaesie khaMdhe, egayao tipaesie khaMdhe bhavai, ahayA egayao do paramANu poggalA egayao tintri dupaesiyA khaMdhA bhvNti| chahA kajjamANe egayao paMcaparamANupoggalA, egayao tippaesie saMdhe bhavai, asA egayao cattAri paramANupoggalA, egayaodo duppaesiyA khaMdhA bhvti| sattahA kajjamANe egayao cha paramANu poggalA, egayao duppa. esie khaMdhe bhvi| ahA kajjamANe aTraparamANupoggalA bhvNti| nava bhaMte ! paramANupoggalA pucchA, goyamA! jAya navavihA kajjaMti, duhA kajjamANe egayao paramANu poggale pagayao aTThapaesie khaMdhe bhavai, evaM ekkakaM saMcAreMtehiM jAya ahavA egayao cauppaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, tihA kajjamANe egayao do paramANu poggalA, egayao do paramANupoggale egayao sattapaesie khaMdhe bhavai, ahayA pagayao paramANupoggale egayao duppaesie khaMdhe egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANu poggale, egayao tippaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahayA egayao duppaesie khaMdhe, egayao tipaesie khaMdhe, egayao uppaesie khaMdhe bhavai, ahavA tinnitippaesiyA khaMdhA bhvNti| cauhA kajjamANe egayao tinni paramANu pagalA, egayao uppaesipa khaMdhe bhavai, ahavA egayao zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavattIso do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai ahayA egayao doparamANu poggalA, egayao tippaesie khaMdhe, egayo cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, do duppaesiyA khaMdhA, egayao cauppa. esie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahayA egayao tinni duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai / paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA egayao dotippaesiyAkhaMdhA bhavaMti,ahavA egayao doparamANupoggalA egayaodo duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao cattAri dupaesiyA khaMdhA, bhvNti| chahA kajjamANe egayao paMcaparamANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayo tinni paramANupoggalA, egayao tinniduppaesiyA khaMdhA bhvNti| sattahA kajjamANe egayao cha paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paMca paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za0 12 30 4 sU01 paramANupudgalanirUpaNam 1 bhvNti| aTTahA kajjamANe egayao satta paramANu poggalA ega. yao dupaesie khaMdhe bhvi| navahA kajjamANe nava paramANupoggalA bhvNti| dasa bhaMte ! paramANuporagalA jAva duhA kajja. mANe egayao paramANupoggale, egayao navapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao aTTa paesie khaMdhe bhavai, ekekaM saMtra reyavaMti, jAva, ahavA do paMcapaesiyA khaMdhA bhvti| tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao aThTha paesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaelie khaMdhe bhavai, egayao satta paesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao tippa esie khaMdhe bhavai, egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao cauppaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao do tipaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao sattapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao doparamANupoggalA, egayao Tuppaesie khaMdhe, egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao parama0 2 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare mANupoggale egayao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANu poggale, egayao tinni tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao paramANupoggale, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA paMca dupaesiyA khaMdhA bhvti| chahA kajjamANe egayao paMcaparamANupoggalA egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao cattAri paramANupoggalA egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayaotinni paramANu. poggalA, egayaodo duppaesiyAkhaMdhA bhavaMti, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhvti| sattahA kajjamANe egayao zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u040 1 paramANupudgalanirUpaNam 11 cha paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paMcaparamANupoggalA, egayao duppaesie, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavAegayao cattAri paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhvNti| aTTahA kajjamANe egayao satta paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao cha paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhvNti| navahA kajjamANe egayao aTTaparamANu poggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, dasahA kajjamANe dasa paramANu. poggalA bhvNti| saMkhejA bhaMte! paramANupoggalA egayao sAhannaMti, egayao sAhaNittA kiM bhavai ? goyamA ! saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, se bhijamANe duhA vi jAva dasahA vi, saMkhejahA vi kjti| duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao saMkhejapaesie khaM bhavai, ahavA egayao duppae. sie khadhe egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM ahavA egayao tippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjappaesie khaMdhe bhavai, evaM jAva ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhvNti| tihAkajjamANe egayao do paramANupoggalA egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavaI, ahavA egayao paramANupoggale egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S % bhagavatIstre bhavai, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM jAva ahavA egayo paramANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe bhavai, egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do saMkhenayaesiyA khaMdhA bhavati, ahavA egayao, duppaesie khaMdhe bhavai, egayao do saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti, evaM jAva ahavA egayao dasapaesie khaMdhe bhavai, egayao do saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM jAva ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao dasapaesie egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMghA bhavaMti, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe egayo do saMkhejjapaesiyAkhaMdhA bhavaMti, jAva ahavA egayoparamANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe, egayaodo saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti ahavA egayao paramANupoggale, egayaotinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayaotinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, jAva ahavA egayao dasapae zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 304 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 13 sie khaMdhe egayao tinni saMkhejapaesiyA bhavaMti, ahavA cattAri saMkhejjapaesiyA bhvNti| evaM eeNaM kameNaM paMcaga saMjogo vi bhANiyabo jAva nvgsNjogo| dasahA kajjamANe egayao nava paramANupoggalA, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao aTra paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao saMkhejappaelie khaMdhe bhvi| eeNaM kameNaM ekako pUreyavo jAva ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao natra saMkhejapaesie khaMdhA bhavaMti, ahavA dasa saMkhejapaesiyA khaMdhA bhvti| saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupoggalA, bhavaMti / asaMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA, egayao sAhaNNati, egayaosAhaNNitA ki bhavai ? goyamA ! asaMkhejapaesiekhaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhAvi jAva dasahA vi saMkhejjahA vi,asaMkhejjahA vi kajjai / duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayo asaMkhejjapae sie khaMdhe bhavai, jAva ahavAegayao dasapaesie khaMdhe, egayao asaMkhijjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayaosaMkhejapaesie khaMdhe,egayao, asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA do asaMkhenjapaesiyA khaMdhA bhvNti| tihAkajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao asaMkhejja. paesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale egayao duppaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe, bhavai, jAva, ahavA egayao paramANupoggala, egayao dasapaesie khaMdhe, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsare egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA ege paramANupoggale, ege saMkhejjapaesie khaMdhe ege asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, evaM jAva, ahavA egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA tinni asaMkhijjapaesiyA khaMdhA bhvNti| cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM caukkagasaMjogo jAva dasagasaMjogo ee jaheva saMkhejjapaesiyassa navaraM asaMkhejjagaM egaM ahigaM bhANiyavvaM jAva ahavA dasa asaMkheujapaesiyA khaMdhA bhavaMti, saMkhenjahA kajjamANe egayao saMkhe. jjA paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao saMjjjA duppaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM jAva ahavA egayao saMkhajjA dasapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMghe bhavai, ahavA egayao saMkhijjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayI asaMkhijjapaesie khaMdhe, bhavai, ahavA saMkhejjA asaMkhejapae. siyA khaMdhA bhavaMti, asaMkhijjahA kajjamANe asaMkhejjA para. mANupoggalA, bhvNti| aNaMtANaM bhaMte! paramANupoggalA jAva kiM bhavai? goyamA! aNaMtapaesie khaMdhe bhavai, se mijjamANe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prameyacandrikA TIkA za0 120 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam duhAvi tahAvi jAva dasahAvi saMkhijjahA asaMkhijjahA aNaMtahA vikajjai / duhA kajjamANe egayao paramANupogale egayao aNatapaesie khaMdhe jAva ahavA do anaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti / tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, eo anaMtapae sie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupogale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao aNatapae lie khaMdhe bhavai, jAva ahavA egayao paramANupoggale, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe, egayao aNatapae lie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do anaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao duppapasie khaMdhe egayao do anaMtaesiyA khaMdhAM bhavaMti evaM jAva ahavA egayao dasapaesie egayao do anaMta esiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao saMkhejjapa esie khaMdhe, egayao do anaMtapaesiyA khaMdhA bhavati, ahavA egayao asaM khejjapae sie khaMdhe, egayao do anaMtaparasiyA khaMdhA bhavaMti ahavA tinni anaMtapaesiyA khaMdhA bhavati / cauhA kajJamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao aNatapaesie khaMdhe bhavai, evaM caukkasaMjogo jAva asaMkhejjasaMjogo, ee savve jaheva asaMkhejjANaM bhANiyA taheva aNatANavi bhANivA, navaraM evaM anaMtagaM amahiyaM bhaNiyavvaM jAva ahavA egayao saMkhejjAsaMkhijjapaesiyA khaMdhA, egao anaMta esiyA khaMdhA bhavati, ahavA egayao saMkhe. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre jjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai, ahavA saMkhijjA agaMtapaesiyA khaMdhA bhvNti| asaM. khejjahA kajjamANe egayao asaMkhejjA paramANupoggalA, egayao agaMtapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao asaMkhijjA dupaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai, jAya ahavA egayao asaMkhejjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao agaMtapaesie khaMdhe bhavai, ahavA, agayao asaMkhijjA asaMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao agaMtapaesie khaMdhe bhavai, ahavA asaMkhejjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhvNti| aNaMtahA kajja. mANe aNaMtA paramANupoggalA bhavati ||suu01|| chAyA-rAjagRhe yAvat-evam avAdIt-dvau bhadanta ! paramANupudgalau ekataH saMhanyete, ekataH saMhatya kiM bhavati ? gautama ! dvi pradezikaskandho bhavati, sa bhi. ghamAno dvidhA kriyate-ekataH paramANupudgalaH, ekataH paramANupudgalo bhavati / trayo bhadanta ! paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH saMhatya kiM bhavati ? gautama ! tripradezikaH skandho bhavati, sa midhamAno dvidhA'pi vidhA'pi kriyate, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipadezikaH skandho bhavati, vidhA kriyamANaH trayaH paramANupudgalAH bhavanti / catvAro bhadanta ! paramANupudgalAH ekatA saMhanyante, yAvat pRcchA, gautama ! catuSpadezikaH skandho bhavati, sa bhidhamAno dvidhApi, tridhApi, caturdhApi kiyate, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH tripradezikaH skandho bhavati, athavA dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, vidhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalI, ekato dvipadezikaH skandho bhavati / caturthI kriyamANaH catvAraH paramANupudgalAH bhavanti / paJca bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama ! paJca pradezikaH skandho bhavati, sa bhidhamAno dvidhApi, tridhApi, caturdhApi, paJcadhApi kriyate, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekatazcatuSpa dezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipradezikaH skandho bhavati, ekatatripadezikaH skandho bhavati / tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau, ekatastriprade. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- ma bA prameyacandrikA TIkA za012 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 17 zikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, eka to dvau dvipadeziko skandhau bhavataH / caturdhA kriyamANaH ekataH trayaH paramANupudgalAH ekato dvipadezikaH skandho bhavati, paJcadhA kriyamANaH paJca paramANupudgalA bhavanti / SaT bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama ! SaTbhadezikaH skandho bhavati, sa bhidyamAno dvidhApi, tridhApi, yAvat pohA'pi kriyate, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH paJcapradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandhaH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavani, athavA dvau tripradeziko sandhau bhvtH| tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANu pagalI, ekatazcata pradezikaH rakandho bhavati, athavA ekataH paramANupudalaH, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekatastriprazikaH skandho bhavati, athavA trayo dvipradezikAH skandhAH bhavanti / caturdhA kriyamANa: ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekatatripadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau bhavataH, ekato dvau dvipadeziko skandhau bhavataH / paJcadhA kriyamANaH, ekatacatvAraH paramANupudgalAH, ekato dvibhadekSikaH skandho bhavati / poDhA kriyamANaH SaT paramANupudgalAH bhavanti / sapta bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama! sapta pradezikaH skandho bhavati, sa bhidyamAno dvidhA'pi yAvat saptadhApi kriyate / dvidhA kriyamANaH, ekataH paramANupudgalaH, ekataH SaTpradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipradezikaH skandho bhavati, ekataH paJcapradezikaH skandho bhavati, athavA ekatastripradezikaH skandhaH, ekatazcatuSpradezikaH skandho bhavati, tridhA kriyamANaH, ekato dvau paramANupudgalauH, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavani, athavA ekataH paramANupudgalaH ekano dvipadezikaH skandhaH, ekatazcatuSpradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau tripadeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dvau dvipadeziko skandhau bhavataH, ekatantripradezika: skandho bhavati / caturdhA kriyamANaH ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekatazcatuSpadezika: skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekato dinadezikaH skandhaH, ekatastripradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekatatrayo dvipradezikAH skandhA bhavanti / paJcadhA kriyamANaH ekatazvasvAraH paramANupudgalAH, ekatastripadezikaH skandho bhavati, athavA ekatastrayaH paramANupudgalAH, pakato dau dvipadeziko skandhau bhvtH| podA kriyamANaH ekataH paJca paramANupudgalAH, ekato dvipadezikaH skandho bhvti| saptadhA kriyamANaH saptaparamANupudgalAH bhavanti / aSTau bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama ! aSTapradezikaH skandho bhavati, yAvat dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH saptamadezika: skandho bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH SaTmadezikaH skandho ma03 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavati, athavA ekatastrimadezikaH skandhA, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA dvau catuSpadeziko skandhau bhvtH| tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau, ekataH SaTpradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekatastripradezikaH skandhaH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau dvipadezikau skandhau, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandhaH, ekato dvau tripradeziko skandhau bhvtH| caturdhA kriyamANaH ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekataH paJcapadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekato dvipradezikaH skandhaH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekato tripradeziko skandhau bhavataH, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau dvipradeziko skandhau, ekatatripadezikaH skandho bhavati, athavA catvAro dvipadezikAH skandhAH bhavanti / paJcadhA kriyamANaH ekata. zcatvAraH paramANupudgalAH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekato dvipradezikaH skandhaH, ekatasipradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekatakhayo dvipadezikAH skandhAH bhavanti / podA kriyamANaH ekataH pazca paramANupudgalAH, ekatastripradezikaH skandho bhavati, athavA ekatacatvAraH paramANupudgalAH, ekato dvau dvipradeziko skandhau bhvtH| saptadhA kriyamANaH ekataH SaT paramANupudgalAH, ekato dipradezikaH skandho bhavati / aSTadhA kriyamANaH aSTau paramANupudgalAH, bhavanti / nava bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama ! yAvata navavidhAH kriyante, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupadgalaH, ekataH aSTapradezikaH skandho bhavati, evam ekekam saJcArayadbhiH yAvat-athayA ekatacatuSpadezikaH skandhaH, ekata patrapadezikaH skandho bhavati / tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalo, ekataH saptapadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipadezikaH, ekanaH SaTmadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupadgalaH, ekatatripadezikaH skandhaH, ekataH paJcamadezikA skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dau catuSpadeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dvipadezikaH skandhaH, ekatatripadezikaH skandhaH, ekatatha. tuSpadezikaH skandho bhavati, athavA trayakhipradezikAH skandhAH bhavanti / caturdhA kriyamANaH, ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekataH SaTpadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekano dvipadezikaH skandhaH, ekataH paJcamade zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA 20 12 u04 0 1 paramANupudgalanirUpaNam 19 zikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalo, ekataH tripradezikaH skandhaH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau dvipradezikau skandhau, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekato dvauM trimadezikau skandhau bhavataH, athavA ekatastrayo dvipadezikAH skandhA ekatastripadezikaH skandho bhavati, paJcadhA kriyamANaH ekatazcatvAraH parANupudgalAH, ekataH paJcapadezikaH skandho, bhavati, athavA ekataH trayaH paramANupudgalAH, ekato dvipradezikaH skandhaH, ekatazcatuSpradezikaH skandho bhavati, athavA ekatastrayaH paramANupudgalA, ekato dvau tripradeziko skandhau bhavataH athavA ekato dvau paramANupudagalau, ekato dvau dvipradeziko skandhau, ekatastripradezikaH skanyo bhavati, athavA ekataH paramANu pugalaH, ekatazcatvAro dvipadezikAH skandhAH bhavanti / SoDhA kriyamANa. ekataH paJca paramANupudgalAH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekatazcatvAraH paramANupudgalAH, ekato dvipradezikaH skandhaH, ekatakhipadezikaH skandho bhavati, athavA ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekataH trayo dviprade zikAH skandhAH bhavanti / saptadhA kriyamANa: ekataH SaTraparamANu pudgalAH, ekatastri. pradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paJca paramANupudgalAH, ekato dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, aSTadhA kriyamANa ekataH sapta paramANupudgalAH, ekato dvipadezikA skandho bhavati / navadhA kriyamANaH nava paramANu pudgalAH bhavanti / daza bhadanta ! paramANu pudgalAH yAvat dvidhA kriyamANaH ekataH paramANu pudgalaH, ekato nava pradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipradezikaH skandhaH, ekataH aSTapradezika: skandho bhavati, evam ekaikam saJcArathitavyamiti, yAvat-athavA dvau pazcapradeziko skandhau bhavataH, tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau, ekataH aSTa pradezika: skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH ekato dvipadezika: skandhaH, ekataH saptapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekataH tripradezikaH skandho bhavati, ekataH SaTpadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANu pudgalaH, ekatazcatuSpadezikaH skandhaH, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandho bhavati, ekato dvau catuSpradeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dvau tripradeziko skandhau bhavataH, ekataH catuSpadezikaH skandho bhavati / caturdhA kriyamANaH ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekataH saptapradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvI paramANupudgalau, ekato dvimadezikaH skandhaH, ekataH SaTramadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalo, ekatripradezikaH skandhaH, ekataH pazcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalo ekato dvau catuSpadeziko skandhau bhavataH, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre dvipadezikaH skandhaH, ekataH tridezikaH skandhaH, ekatacatuSpadezikaH skandho mavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekatastrayastripadezikAH skandhAH bhavanti, athavA ekatastrayo dvipradezikAH skandhAH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau dvideziko skandhau, ekato trideziko skandhau bhavataH / paJcadhA kriyamANaH ekatazcatvAraH paramANupudgalAH, pakata SaTpadezikaH skandho bhavati, athavA ekatastrayaH paramANu pudgalAH, ekato dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekatastrayaH paramANupud galAH, ekatatripade - zikaH H skandhaH, ekatazcatuSyadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau ekato dvipradezikaH skandho bhavati, ekado dvau trideziko skandhau bhavataH, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekatastrayo dvipadezikAH skandhAH, ekatatripadezikaH skandho bhavati, athavA paJcadvipradezikAH skandhAH bhavanti, SoDhA kriyamANaH ekataH paJcaparamANupudgalAH, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH catvAraH paramANupudgalAH, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH catuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekatazcatvAraH paramANupudgalAH, ekato dvau tripadezikau skandhau bhavataH, athavA ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekato dvau dvipradeziko skandho bhavataH, ekatastrimadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekatazvatvAro dvipadezikAH skandhAH bhavanti / saptadhA kriyamANa ekataH SaTparamANupudgalAH, ekatazcatuSpradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paJcaparamANupudgalAH, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekatatriprAdezika skandho bhavati, athavA ekatazcatvAraH paramANupud galAH, ekatastrayo dvipadezikAH skandhA bhavanti, aSTadhA kriyamANaH ekataH saptaparamANu pudgalAH, ekatastripadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH SaTraparamANu pudgalAH, ekado dvau dvipradeziko skandhau bhavataH / navadhA kriyamANaH ekaH aSTau paramANupudgalAH, ekato dvipradezikaH skandho bhavati / dazadhA kriyamANaH, daza paramANupudgalAH bhavanti / saMkhyeyAH bhadanta ! paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH saMhatya kiM bhavati ? gautama ! saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati sa midyapAno dvidhApi yAvat dazadhApi, saMkhyeyadhApi kriyante dvidhA kriyamANa, ekataH paramANupudgalaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvimadezikaH skandhaH, ephata saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati evam athavA ekatastripadezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evam athavA ekatastripadezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evaM yAvat athavA ekato dazapradezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeya , Ro zrI bhagavatI sUtra : 10 - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 20 12 304 sU01 paramANupudgalanirUpaNam 21 pradezikaH skandho bhavati, athavA dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhvtH| vidhA kriyamANaH ekato dvau paramANu pudgalau, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato hipradezikaH skandho bhavati, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANu pudgalaH, ekatastripradezikA skandhaH ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evam yAvat-athavA ekataH para. mANu pudgalaH, ekato dazapadezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANu pudgalA, ekato dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dvipradezikaH skandhaH, ekato dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, evaM yAvat-athavA ekato dazapradezikaH skandhaH, ekato dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, athavA trayaH saMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti / caturthA kriyamANaH ekataH trayaH paramANupudgalAH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati athavA ekato dvau paramANupudgalau ekato dvipradezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekatastripradezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evaM yAvat- athavA ekato dvau paramANupudgalo, ekato dazapradezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, eka to dvau saMkhyeyapradeziko skandhoM bhavataH, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipadezikaH skandhaH ekato dvau saMkhyeyapradezikauM skandhau bhavataH, yAvat-athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dazapadezikaH skandhaH, ekato dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekataH paramANu pudgalA, ekataH trayaH saMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, athavA ekato dvipadezikaH skandhaH, ekatastrayaH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, yAvat-athavA ekato dazapradezikaH skandhaH, ekatastrayaH saMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, athavA catvAraH saMkhyeyamadezikAH skandhAH bhavanti, evam-etena krameNa paJcaka saMyogo'pi bhaNitavyaH, yAvat-navaka sNyogH| dazadhA kriyamANaH eka to nava paramANupudgalAH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH aSTaparamANupudgalAH, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyamadezikaH skandho bhvti| etena krameNa ekaikaH pUrayitavyaH, yAvat-athaza ekato dazamadezikA skandhaH, ekato nava saMkhyeyapadezikAH skandhA bhavanti, athavA daza saMkhyeyapade. zikAH skandhAH bhavanti / saMkhyeyadhA kriyamANaH saMkhyeyAH paramANupudgalAH bhavanti / asaMkhyeyAH bhadanta ! paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH sahatya kiM bhavati ? gautama ! asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, sa bhidhamAno dvidhApi yAvat zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bhagavatIsUtre dazadhApi, saMkhyeyadhApi kriyate, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH asaMkhyeyamadezika: eka skandho bhavati athavA ekata: saMkhyeyapradezikaH skandhaH, ekataH asaMkhyeyapadezikaH skandho bhavati, athavA dvau asaMkhyeyapradeziko skandhau bhvtH| tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipradezikaH skandhaH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati yAvat-athA ekataH paramANupudgalaH, ekato dazapradezikaH skandhaH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekata: saMkhyeyapradezikaH skandhaH ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau asaMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekataH dvipadezikaH skandhA, ekato dvau asaMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, evaM yAvatathavA ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ekato dvau asaMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, athavA trayaH asaMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti / caturdhA kriyA mANaH ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati / evaM catuSkakasaMyogo yAvat dazakasaMyogaH / ete yathaiva saMkhyeyapradezikasya, navaram asaMkhyeyakam ekam adhikaM bhaNitavyam , yAvat-ayaza dazaasaMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti / saMkhyeyadhA kriyamANaH ekataH saMkhyeyAH paramANupudgalA: ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH saMkhyeyAH dvipradezikA: ekataH asaMkhyeyapadezikaH skandho bhavati, evaM yAvat athavA ekataH saMkhyeyAH dazapadezikAH skandhAH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH saMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhAH, ekataH asaMkhyeyapradezikA skandho bhavati, athavA saMkhyeyAH asaMkhyeyapadezikAH skandhAH bhavanti / asaMkhyeyadhA kriyamANaH apaMkhyeyAH paramANu pudgalA bhavanti / anantA: khalu bhadanta ! paramANu pudgalAH yAvat kiM bhavati ? gautama ! anantapradezikA skandho bhavati, sa bhidyamAno dvidhApi, tridhApi, yAvat dazadhApi, saMkhyeyadhA, asaMkhyeyadhA, anantadhApi kriyate / dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH anantapradezikaH skandho yAvat-athavA dvau anantapradeziko skandhau bhavataH tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANu pudgagalau, ekataH anantapadezikaH sphandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH anantapadezikaH skandho bhavati, yAvat-athavA ekataH paramANupudgalaH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandhaH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dvipadezikaH skandho bhavati ekato dvau anantapradeziko zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - RE prameyacandrikA TAkA za0 12 u04 101 paramANupudgalanirUpaNam 23 skandhau bhavataH, evaM yAvat-athavA ekato dazamadezikaH skandhaH, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekataH saMsyeyapradezikaH skandhaH, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavanaH, athavA ekataH asaMkhyeyapradezikA skandhaH, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, athavA trayaH ananta pradezikAH skandhA bhavanti / caturdhA kriyamANaH ekataH trayaH paramANupudgalAH, ekataH anantamadezikaH skandho bhavati, evaM catuSkasaMyogo yAvat asaMkhyeyakasaMyogaH, ete sace yathaiva asaMkhyeyAnAM bhagitAH tathaiva anantAnAmapi bhaNitavyAH, navaram ekam anantakam abhyadhikaM bhaNitavyam , yAvat athavA ekataH saMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhAH, ekataH anantapadezikAH skandhAH bhavanti, athavA ekataH saMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikAH skandhAH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, athavA saMkhyeyAH anantapade zikAH skandhAH bhavanti / asaMkhyeyadhA kriyamANaH ekataH asaMkhyeyAH paramANu pudgalAH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH asaMkhyeyAH dvipadezikAH skandhAH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, yAvat athavA ekataH asaMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhAH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH asaMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikAH skandhAH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, athavA asaMkhyeyAH anantamadezikAH skandhAH bhavanti / anantadhA kriyamANaH anantAH paramANupudgalA bhavanti |mu01|| TIkA--tRtIyoddezake ratmaprabhAdi pRthivyaH prarUpitAH tAsAM ca pudgalAtmakatayA pudgalAn prarUpayituM caturthIdezakamArabhate 'rAyagihe' ityaadi| 'rAyagihe jAva evaM vayAsI'-rAjagRhe yAvat nagare svAmI samavasRtaH, dharmakathA zrotu parSat pugalacaktavyatA'rAyagihe jAva eca vayAsI' ityaadi| TIkArtha-tRtIya uddezaka meM ratnaprabhA Adi pRthiviyoM kI prarUpaNA kI jA cukI hai ye pRthiviyAM pudgalAtmaka haiM, ataH isI saMbaMdha ko lekara pudgaloM kI prarUpaNA karane ke liye sUtrakAra ne isa caturtha uddezaka ko prAraMbha kiyA hai| 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRha yAvat-nagara -purasavatavyatA"rAyagihe jAva eva vayAsI" tyaaTIkArya-trIjA uddezAmAM ratnaprabhA Adi pRthvInI prarUpaNa karavAmAM AvI che. te pRthvI pulAtmaka hoya che. pUrvasUtra sAthe A prakAranA saMbaMdhane lIdhe have satrakAra pulanI prarUpaNa kare che zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsbe nirgacchati, dharmakathAM zrutvA pratigatA parpat , tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH pAJjalipuTaH paryupAsInaH, evaM-vakSyamANaprakAreNa avAdIt-'do bhaMte ! paramANu poggalA egayao sAhannaMti, egayao sAhaNittA kiM bhavai ?' he bhadanta ! do paramANupudgalau, ekatA-ekatayA saMhanyete-saMhatau bhavataH saMghIbhUtau bhavataH ityarthaH, ekataH-ekatayA saMhatya-saMhato bhUtvA, kiM bhavati ? kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA ! duppaesie khaMdhe bhavai' he gautama! dvau paramANupudgalau ekatvena saMhatya-militvA, dvipadezikA-dvau pradezau avayavau yasya sa tathAvidhaH skandho bhavati, 'se bhijjamANe duDA kajai, egayo paramANupoggale egayao paramANupoggale bhavaI' sadvipradezikaH skandho, bhidyamAno dvidhA-dvibhAgaH meM mahAvIra svAmI padhAre, dharmakathA sunane ke liye pariSada nikalI aura dharmakathA sunakara vaha apane 2 sthAna para gii| itane meM prazna pUchane kI abhilASA vAle gautama ne bar3e vinaya se donoM hAtha jor3akara prabhu se isa prakAra pUchA 'do bhaMte ! paramANupoggalA egayaosAhannati, egayao sAhaNittA kiM bhavai' bhadanta ! do pudgala paramANu jaba Apasa meM saGghIbhUta hote haiM, taba kyA hotA hai-arthAt Apasa meM saGghIbhUta (mile hue) do pudgala paramANu kisa cIja utpanna karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-' goyamA' he gautama! 'duppaesie khaMdhe bhava' dipradezI-do haiM pradeza-avayava jisake aisA eka skaMdha unakI saMghIbhUta avasthA meM utpanna hotA hai / ' se bhijamANe duhA kajai, egayo paramANupoggale egayaoM paramANupoggale bhavai' jaya yaha dvipradezI skandha do bhAga rUpa "rAyagihe jAva eva vayAsI " PIMP nagaramA mahAvIra prabhu payAryA temane vaMdaNAnamaskAra karavAne mATe janasamUha nIkaLI paDaye vaMdaNAnamaskAra karIne tathA dharmakathA sAMbhaLIne pariSadu visati thaI tyAra bAda dharmatatvane zravaNuM karavAnI abhilASAvALA gautama svAmIe vinayapUrvaka bane hAtha nasana zrama lagavAna mahAvIrane mA pramANe prazna pUchyo-"do bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAhannaMti egayao sAhaNittA ki bhavai 1" pan / jyAre be pula paramANuone eka bIjAnI sAthe saMga thAya che tyAre zuM thAya che-eTale ke temanA saMgathI kaI cIja utpanna thAya che? bhAvIra prasuna uttara- "goyamA!" gautama!" dappayasipa khaMdhe bhava" purasa52mArA mAnA 52252nA sayogane sIdhe dizA ( praza. paann| saya meM bhayANA) me 245 Gtpanna ya jaya "se bhijjamANe duhA kajjai, egayao paramANupAggale egayo paramANupoggale bhava" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 25 kriyate ekataH-ekatvena ekabhAgaH paramANupudgalo bhavati, atha ca ekataH-ekatayA aparo bhAgaH paramANupRdgalo bhavati / gautamaH pRcchati-timi bhaMte ! paramANupoggalA egayo sAhannaMti egayo sAhaNittA kiM bhavai ?' he bhadanta ! trayaH paramANupudgalA, ekata:-ekatayA saMhanyante-saMhatA bhavanti, ekatrI bhavanti, ityarthaH, ekataH-ekatayA saMhatya-saMghIbhUya militvetyarthaH, kiM svarUpaM vastu bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! tippaesie khaMdhe bhavai' he gautama ! trayaH paramANupadgalAH saMhatya tripadezikA skanyo bhavati, 'se mijjamANe duhAvi tihAvi kajjaI' sa tripadezikaH skandhaH, midyapAnaH, dvidhApi, tridhApi kriyate, tatra 'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayA duppaesie khaMghe bhavai' tripadezikaH skandho meM kiyA jAtA hai-tapa eka bhAga eka pugalaparamANu kA hotA hai aura dUsarA bhAga bhI eka pudala paramANu rUpa hotA hai| aba gautama prabhuse aiptA pUchate haiM-'tini bhaMte! paramANupoggalA egayo sAhannaMti, egayao sAhaNittA kiM bhavai' he bhadanta ! tIna pudgalaparamANu ekatrita jaya hote haiM-taca ekarUpa meM mile hue una pudgala paramANuoM se kyA vastu utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA ! tippaesie khaMdhe bhavai' una ekIbhUta hue tIna punala paramANuoM se trimadezika skandha utpanna hotA hai / ' se mijamANe duhAvi tihAvi kajjai' jaba isa tripradezI skandhakA vibhAga kiyA jAtA haitaya yaha do rUpa se bhI vibhakta hotA hai aura tInarUpa se bhI vibhakta hotA hai 'duhA kajjayANe egayao paramANupoggale. egayao duppaesie tyAre te dvidezI sakaMdhanA be bhAga pADavAmAM Ave che tyAre eka bhAga eka paramANu rUpa hoya che ane bIjo bhAga paNa eka paramANu rUpa ja hoya che. gautama svaamiin| pra-" tini bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAha naMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai " 3 sApa ! yA am Y52. mANuo eka bIjA sAthe ekatrita thaI jAya che, tyAre te traNa putalaparamAsuonA saMgathI kaI vastu utpanna thAya che? bhAvIra prbhun| uttara-" goyamA !" hai gautama" tippaesie vaMdhe bhavai " metra purasa52mA yo 13 me nizi se Grpanna yAya cha " te bhijjamANe duhAvi tihAvi kajjai" nyAre te vihe. zika skaMdhanA vibhAga pADavAmAM Ave che, tyAre be vibhAga paNa paDe che ane 15 KiHIL 55 53 7. "duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, eyao bha04 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatImatra dvidhA kriyamANaH,ekataH paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge dvipadezikA skandho bhavati, 'tihA kanimANe tiNi paramANupoggalA bhavaMti' trimadezikaH skandhaH tridhA kriyamANaH trapaH paramANupudgalAH bhavanti, gautamaH pRcchati-'cacAri bhaMte ! paramANupoggalA egaya bhI sAhannati jAva pucchA' he bhadanta ! catvAraH paramANupudgalAH ekataH saMhanyante- saMhatA bhavanti, saMghI bhavantItyarthaH, yAvat-saMhatyasabIbhUya, kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha -goyamA ! cauppaesie khaMdhe bhavai ' he gautama ! catvAraH paramANupudgalAH saMhatya-catuSpadezikaH skandho khaMdhe bhavaI' jaba isake do vibhAga hote haiM-taba eka vibhAga eka paramANu pudgalarUpa hotA hai aura dUsarA vibhAga dvipradezika skandhakarUpa hotA hai| 'tihA kajjamANe tiNi paramANu poragalA bhavaMti' jaba yaha tripradezika skaMdha tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-tatha tIna pudgala paramANurUpa arthAt eka pudgala paramANurUpa tIna vibhAga isake ho jAte haiN| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'cattAri maMte ! paramANupoggalA egayao sAhannati, jAba pucchA' he bhadanta ! jatha cAra pudgala paramANu Apasa meM ekatrita hote haiM-ekarUpa se mila jAte haiM taba unase kyA vastu utpanna hotI hai-arthAt-cAra-pudgala paramANuoM kI ekatA meM jo skaMdha utpanna hotA hai-usakA kyA nAma hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! caupaesie khaMdhe bhava' he gautama ! cAra pudga paramANu Apasa meM jaca milate haiM-taba unase eka cAra pradeza vAlA skaMdha utpanna duppaesie khaMdhe bhavai " yAra tenA me qiHIDA yAya , tyAre meM vimA eka paramANu yuddhagala rUpa ane bIjo vibhAga dvipadezika skaMdharUpa bane che. " tihA kajjamANe tiNi paramANupoggalA bhavaMti " jayAre nizi skaMdhane traNa vibhAgomAM vibhakata karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgalaparamANu rUpa traNa vibhAgamAM te vibhakata thaI jAya che. gautama svAmInA -" cattAri bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAhaNNaMti, jAva pucchA " u lagavan ! nyAre 52mA purA meM bhI sAthai ekatrita thAya che, tyAre temanA saMgathI zuM utpanna thAya che eTale cAra pukalaparamANuo ekatra thavAthI je skaMdha utpanna thAya che tenuM nAma zuM che? bhApI2 prlun| utta2-" goyamA ! ca utepasie khaMdhe bhava" he gautama ! jyAre cAra paramANu yuddha arasparasanI sAthe saMga pAme che, tyAre temanA saMyogathI eka cAra pradezika skaMdha utpanna thAya che. zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA 20 12 u0 4 sU01 paramANupudgalanirUpaNam 27 bhavati, se bhijjamANe duhAvi, tihAvi, cauhAvi kajjai' sa catuSpadezikaH skandho bhidhamAnaH pRthaga bhavan dvidhA pi, tridhA pi, caturdhA pi kriyate-bhavati, tatra 'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayo tippaesie khaMdhe bhavai' dvidhA kriya. mANaH, ekata:-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekatA-aparabhAge tripadezika: skandho bhavati, 'ahavA do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' ahavA catuSpadezikaH skandho dvidhAkriyamANaH dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe bhavai' catuSpadezikaH skandhaH vidhA hotA hai / arthAt-cAra pudgala paramANuoM ke milApa se jo skandha utpanna hotA hai usakA nAma catuSpadezika skandha hai-' se bhijjamANe duhA vi tihA vi cauhAvi kajjai' yaha catuSpradezika skaMdha japa apanI isa skandha avasthA meM pRthak hone lagatA hai-taba isake do Tukar3e bhI ho sakate haiM, tIna Tukar3e bhI ho sakate haiM aura cAra Tukar3e bhI ho sakate haiM-'duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayo tippaesie khaMdhe bhavai ' jaba isake do Tukar3e hote haiM to ve isa prakAra se hote haiMeka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai aura dUsare bhAga meM tripradezika skandha hotA hai / 'ahavA-do duppaesiyA, khaMdhA bhavaMti' athavA do vibhAga do do pradezoM ke bhI hote haiN| arthAt-eka vibhAga dvipradezI skandhakA aura dUsarA vibhAga bhI dvipradezI skandha kA ho jAtA hai| 'tihA kajjamANe egaya bho do paramANupoggalA, egayao duppaesie ' eTale ke cAra pukalaparamANuonA saMyogathI je kaMdha bane che tenuM nAma yatu prazi: 245 thAya che. " se bhijamANe duhA vi, tihAvi, cauhA vi kajjai" yA3 mA yatuzi 24 tAnI mA asthAnA tyAga karIne vibhakta thaI jAya che, tyAre tenA be vibhAga paNa paDI zake che, traNa vimA 595 5DI OM cha bhane yA2 vimA 55 5 / . " duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe bhava" yAre tenA be vibhAga thAya che, tyAre tenA eka bhAgamAM eka paramANupudgala hoya cha bhane bhI lAbha se nizi 245 hAya che. "ahavA-dopaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA vizi : 275 35 me vimA 55 56 cha. eTale ke eka vibhAga Dhipradezika skaMdha rUpa ane bIjo vibhAga paNa pridezika rakadharUpa ja hoya che. "tihA kanjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai " nyAre yatuSprazi: 24dhana 19 vimAnamai Ganga 42pAmA mAye zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatra kriyamANaH, ekataH ekamAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH aparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, 'cauhA kajjamANe cattAri paramANupoggalA bhavaMti' catuSpradezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH catvAraH paramANupudgalAH bhavanti / gautamaH pRcchati-'paMca bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! paJca paramANupudgalAH ekataH-ekatvena saMhanyante, ekataH saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti pRcchAbhagavAnAha-goyamA ! paMca paesie khaMdhe bhavai' he gautama ! pazca paramANukSudgalAH saMhatya pazcapadezikaH skandho bhavati, 'se bhijnamANe duhAvi, tihAvi, cauhAvi, paMcahAvi kajjai sa paJcapradezikaH skandho, bhidyamAno dvidhApi, tridhApi, caturdhApi, khaMdhe bhavai ' jaba catuSpradezika skandha ko tIna vibhAga meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM-arthAt-1-1 paramANupudgala rUpa do bhAga hote haiM, aura tIsarA bhAga dvipradezika skandha. rUpa hotA hai / ' ca uhAkajjamANe cattAri paramANupoggalA bhavaMti' jaba catuSpadezika skandha cAra vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-to isake cAra paramANupudgalarUpa cAra vibhAga hote hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'paMca bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! paramANupudgala jaba eka rUpa se hokara Apasa meM milate hai-taba unake mela se kyA vastu utpanna hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA ! paMcapaelie khaMdhe bhavaha' he gautama ! jaba pAMca paramANu Apasa meM milate haiM-taba inake mela se paJcapradezika skandha hotA hai| ' se bhinjamANe duhA vi tihA vi, cahA vi, paMcahA che, tyAre eka eka paramANu pulavALA be bhAge ane dvidezika sakaMdharUpa zrIna sA thAya che. "cauhA kajjamANe cattAri paramANupoggalA bhavaMti" catuSpadezika kaMdhane jyAre cAra vibhAgomAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pularUpa cAra bhAgo thaI jAya che. gautama svAbhAnA prazna-" paMca bhaMte ! paramANupoggalA pucchA"D mA. vAnuM jayAre pAMca paramANu pule ekatrita thaI jAya che tyAre temanA sa yogathI zuM bane che ? ____ mahAvIra prbhune| utta2-" goyamA ! paMcapaesie khaMdhe bhavai" gautama ! jyAre pAMca paramANuone parasaparanI sAthe saMyoga thAya che, tyAre temanA saMyogale bIdhe 5 prazi: 245 tpanna thAya che. "se bhinjamANe duhA vi, tihA vi, cahA vi, paMcahA vi kajjada" nyAre mA 55praziH 24 ghanA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u04 sU01 paramANupudgalanirUpaNam 29 paJcadhApi kriyate, tatra 'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egapo cauppaesie khadhe bhayai' paJca pradezikaH skandho dvidhA kriyamANaH, ekataH-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekataH--aparabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayo tippaesie khadhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesira khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekamAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataHaparabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'tihA kajjamANe egayo do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavaI' tridhA kriyamANaH ekataHekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH-aparamAge tripradezikaH skandho bhavati, 'ahavA vikajjai' jaba isa paMcAdezika khaMdha ke vibhAga kiye jAte haiM to ve vibhAga do bhI ho sakate haiM, tIna bhI ho sakate haiM, cAra bhI ho sakate haiM aura pAMca bhI ho sakate haiM / 'duhA kanjamANe egayo paramANupoggale, egayao cauppaesie khaMdhe bhavaI' jara paMcapradezika skandha do vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka vibhAga paramANupudgala rUpa hotA hai, aura dUsarA vibhAga catuSpradezika skandharUpa hotA hai| 'ahavAegayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA-eka bhAga meM dvipradezika skaMdha hotA hai aura dvitIya bhAga meM tripradezika skaMdha hotA hai / 'tihA kajjamANe egayo do paramANupogalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' jaba isa paMcapradezika skaMdha ko tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba do vibhAga eka 2 paramANupudgalarUpa hote haiM aura tIsarA vibhAga tripradezika eka skandharUpa ho vibhAga karavAmAM Ave che tyAre tenA be vibhAga paNa thaI zake che, traNa vimA 55 za cha. "duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao caupaesie khaMdhe bhai" cyAre 5yaprazi: 24 dhane meM vibhAgamA vita karavAmAM Ave che. tyAre eka vibhAga eka paramANu pularUpa ane bIje vilAsa yatuzi 24535 bhane cha. " ahavA-egayao duppaesie khaMdhe bhavaha, egayao tippaesie khaMdhe bhavai" athavA-vizi4 24535 me bhAga bhane nizi: 24535 bhAta mAninna thAya che. " tihA kajjamANe egayao do paramANupogAlA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' yAre 5 / 55 prAdezika skaMdhane traNa vibhAgamAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre tenA be vibhAgo eka eka paramANu pudgala rUpa hoya che ane trIjo vibhAga triprade zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ommar 3EER magavatIsUtra egayo paramANupoggale egayo do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekana:ekabhAge, paramANupudgalo bhavati, atha ca ekataH ArabhAge dvau dvipadeziko skandhau bhaktaH 'vauhA kajjamANe egayo tinni paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe bhavai' pazcAdezikaH skandhaH caturdhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, 'paMcahA kannamANe paMca paramANupoggalA bhavati' paJcapradezikA skandhaH paJcadhA kriyamANaH paJca paramANupudgalAH bhavanti / gautamaH pRcchati'chambhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! SaTparamANupudgalAH ekataH saMhajAtA hai / ' ahavA egayo paramANupoggale, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA isa prakAra se bhI ise tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai-eka vibhAga meM eka paramANupudgala rahatA hai, aura dUsare evaM tIsare vibhAga meM dvipradezika skaMdha rahate haiN| 'bAhA kajja. mANe egayo tinni paramANugogagalA, ego duppaesie khaMdhe bhava' jaba isa ko cAra vibhAga meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba isa prakAra se usake cAra vibhAga ho sakate haiM eka vibhAga meM svataMtra rUpa se tIna paramANuoM ke tIna vibhAga hote haiM, aura dUsare vibhAga meM chipradezika skandharUpa eka vibhAga rahatA hai| 'paMcahA kajjamANe paMca paramANu. poggalA bhavaMti' yaha paMcapradezika skandha jaya pAMca prakAra se vibhakta kiyA jAtA hai-taba minna 2 rUpa meM vartamAna pAMca paramANu 1-1 eka 2 paramANu hI isa ke pAMca vibhAga ho jAte haiN| zi 25 35 hAya che. "ahavA-egayao paramANupoggale, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti " -2011 pramANe 55 tenA traya vimA paDe che-eka vimAnamAM eka paramANu pudgala hoya che. ane bIjo ane trIjo vimA vizi me 27 / 35 saya che. " cauho kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMbe bhavai" nyAre 55 125 kaMdhane cAra vibhAgamAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramAzupudrAlavALA traNa vibhAga thAya che ane dvidezika skaMdha rUpa eka vibhAga thAya che. "paMcahA kanjamANe paMca paramANupoggalA bharvati" nyAre paayzika skaMdhanA pAMca vibhAga pADavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANa muddalavALA pAMca vibhAgamAM te vibhakta thaI jAya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ETARTHA prameyacandrikA TIkA za0 12 u04 sU01 paramANupudgalanirUpaNam 31 nyante, ekataH saMhatya kiM svarUpaM bastu bhavati ? iti pRcch| / bhagavAnAi-gopamA! chappaesie khaMdhe bhavai' he gautama ! paTparamANupudgalAH saMhatya SaTbhadezikaH skandho bhavati, 'se bhinamANe duhAki tihAvi, jAva chabihAvi kajjai' sa SaTpadezikaH skandho bhidhamAno dvidhApi, vidhAri yAvat-caturdhApi, paJcadhApi, podApi kriyate, tatra 'duddAkajjamANe egayo paramANupoggarale, egayo paMcapaesie khaMdhe bhavai' dvidhA kriyamANaH, ekata:-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge ezvapradezikaH skandho bhavati, ahadA egayao duppaesie khaMdhe, egayI caupaesie khaMdhe bharai' athavA ekataH-ekabhAge, dvipadezikaH skandho bhavati, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' chanbhaMte ! paramANu poggalA pucchA' he bhadanta ! jaba chaha pudgalaparamANu Apasa meM milate haiM-taba unake milApa se kyA cIja utpanna hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA !' he gautama ! 'chappaesie khaMdhe bhavai jaba chaha pudgala paramANu Apasa meM milate haiM-taba unake milApa se chaha pradezI skandha utpanna hotA hai| ' se bhijjamANe duhA ci, tihA ki, jAva chabihA vi kajjai' jaba yaha chaha pradezI skaMdha bheda ko prApta hotA hai-taba isake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI aura chaha bhI vibhAga ho sakate haiM-inameM jaba isake 'duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai do vibhAga kiye jAte haiM-taya eka vibhAga eka pudgala paramANurUpa hotA hai aura dUsarA vibhAga pAMcAdezika skandharUpa hotA hai / ' ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao caupaesie gautama svAmInA prazna-"habhaMte ! paramANupogAlA pucchA " upan / jayAre cha paramANu yuddho eka bIjA sAthe ekatrita thAya che, tyAre temanA sagathI kaI vastu utpanna thAya che? maDAvI2 asuna utta2-1 goyamA!" gautama! " chappaesie khaMdhe bhava" yAre 7 purasa52mArA meM bhI sAthe sayAma pAme che, tyAre tamanA sa nabI prahazi me 24 yAya che. " se bhijja mANe duhA bi, tihA vijAba chavviA vi kAja" yA3 mA 7 prazi skaMdha vibhakta thaI jAya che, tyAre tenA be, traNa, cAra, prAMca, athavA cha vinA yaza . " duhA kajjamANe egayao paramANupogale, egayao paMcapaesie khave bhava" nyAre tana me vinA thas yache, tyAre se vibhAga eka pula paramANu rUpa ane bIjo vibhAga pAMca pradezika eka 245 35 samavI zacha. 'ahavA' athavA " egayao duppaesie khaMdhe, ega zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsUtre atha ca ekataH-aparabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA dvau tripadeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayo do paramANupoggalA, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' SaTmadezikaH skandhaH tridhA kriyamANaH ekata:-eka pAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge catupradezikaskandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekata:-ekabhAge paramANupadgalA, ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandhaH, ekataH-anyabhAge tripadezikaH skandho khadhe bhavai ' athavA-isa prakAra se bhI isake do vibhAga ho sakate haiM arthAt eka vibhAga do pradezika skaMdha rUpa hotA hai aura dUsarAvibhAga cAra pradezika skaMdharUpa hotA hai| ahavAdotiyapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM tripradezika skandha aura dUsare bhoga meM bhI tripradezika skaMdha aise ye tripradezika do skaMdharUpa vibhAga bhI isake ho sakate haiM / tihA kajjamANe egayao do paramANu poggalA egayao cauppaesie khaMdhe bhavai' jaba yaha SaT pradezika skaMdha tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-tapa eka bhAga meM do pudgalaparamANu rahate haiM, aura dUsare vibhAga meM catuSpradezika eka skaMdha rahatA hai-kahane kA tAtparya aisA hai ki eka eka pugalaparamANurUpa do vibhAga aura catuSpra. dezika skaMdha rUpa eka vibhAga-aise ye tIna khaNDarUpavibhAga SaT pudgalaparamANu moM ke mela se janya isa SaT pradezAtmaka skaMdha ke ho sakate haiM 'ahavA-egayo paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe. egayao tippaesie khaMghe bhavai' athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala dilI. yo ca uppaesie khaMdhe bhavai" meM prazi: 27 5 35 me lA mane pAra prazi4 14535 mI lA 55 salavI za che. ahavA-do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti" apA-triprazi: 14 35 se sAmane cha bhane mAne bhAga paNa tripradezika sakaMdha rUpa ja bane che. "tihA kanjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai" yAre mA 7 prazi: 24dhane ra vinAma Aest karavAmAM Ave che, tyAre eka pudgalaparamANu rUpa eka vibhAga, eka pula paramANa rUpa bIje vibhAga ane cArapradezika dha rUpa trIne vibhAga thaI jaya . " ahvA-egayo paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie laMdhe bhavai" mayA me 52mA pusa 35 lA, di. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za012 u0 4 0 1 paramANupudgalanirUpaNam 33 bhavati, 'ahavA tinni dupparasiyA baMdhA bhavaMti, athavA trayo dvipadezikAH skandhAH bhavanti 'cauhA kajjamANe egayo tinni paramANupoggalA, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' SaTpadezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalA bhavanti, ekataH aparabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggalA bhavaMti, egaya bho do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:ekabhAge dvau paramANuyudgalau bhavataH ekata:-aparabhAge dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'paMcahA kajjamANe egayo cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavA' SaTpadezikaH skandhaH paJcadhA kriyamANaH ekata:-ekabhAge catgaraH yabhAga meM vipradezika skandha aura tIsare bhAga meM tripradezika skaMdha hotA hai| 'ahavA-tinni dupaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-do pradezika skaMdha tIna hote haiM / 'cauhA kajjamANe egayo tini paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' SaT pradezika skaMdha ke japa cAra khaNDa kiye jAte haiM-taya eka khaMDa meM tIna pudgala paramANu hote haiM aura dvitIya khaNDa meM tripradezika eka skaMdha hotA hai-arthAt eka eka pudgalaparamANurUpa vibhAga isake hote haiM aura cauthA vibhAga tripradezika eka skandha rUpa hotA hai| 'ahavA egayo do paramANupoggalA bhavaMti, egapao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' eka taraphado pudgalaparamANurUpa do vibhAga hote haiM aura eka tarapha do vipradezika skandharUpa vibhAga hote haiN| 'paMcahA kajjamANe egayo cattAri paramANupoggalA, egayo duppae. dezika rakaMdha rUpa bIjo bhAga ane tripradezika sakaMdha rUpa trIjo bhAga, A prakAranA traNa vibhAgomAM te cha pradezika skaMdha vibhakta thaI jAya che. " ahavA-tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA ra dizi 24 / 32 a vimata / Mya che "ca uhA kAjamANe egaya bho timi paramANu poggalA, egayo tippaesie khaMdhe bhava" cha prazi 24 ghanA yAre yAra vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pagalaparamANu rUpa traNa vibhAge ane tripadezika sa dha rUpa eka vibhAgamAM te vibhakta thaI jAya che. " ahavA-egayao do paramANu poggalA bhavaMti, egayao duppaesiyA khaMbA bhavaMti" athavA eka eka pagalaparamANu rUpa be vibhAga thAya che ane dvipadezika be skaMdha rUpa bIjA be vibhAga thAya che. A prakAranA cAra vibhAgo paNa sapI za che. "paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe bhavai" 7 prazi: 27degdhane nyAre pAya vibhAgAmA bha0 5 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 bhagavatIsUtre paramANupudgalA bhavanti, ekanA-aparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, 'chahA kajjamANe cha paramANupoggalA bhavaMti' SaTrapradezikaH skandhaH SoDhAkriyamANaH SaT paramANuyudgalA bhavanti / gautamaH pRcchati-'sattabhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! saptaparamANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA ! sattapaesie khaMdhe bhavaI' he gautama ! saptaparamANuyudgalAH ekataH saMhatya saptapradezikaHskandho bhavati, 'se bhijjamANe dahAtri jAva sattahA vi kajjaI' sa-saptapradezika skandho bhidyamAno dvidhApi yAvat-tridhApi, caturdhApi, paJcadhApi, saptadhApi kriyate tatra 'duhA kajjamANe sie khaMdhe bhavai ' SaTpradezika skaMdha ke jaba pAMca vibhAga kiye jAte haiM taya eka tarapha cAra pudgala paramANurUpa cAra vibhAga hote haiM aura eka tarapha vipradezI skandharUpa eka vibhAga hotA hai| 'chahA kajjamANe cha paramANugoggalA bhavaMti' SaT pradezika skaMdha ke jaba chaha vibhAga kiye jAte haiM taba chaha pudgala paramANurUpa cha vibhAga hote haiN| ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' satta bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! sAta paramANupudgagala jaba Apasa meM milate haiM-taba unake milane para kaunasI vastu utpanna hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautm| 'sattapaesie khaMdhe bhavai' sAta pradezoM vAlA eka skandha utpanna hotA hai| ' se bhijjamANe duhAvi jAva sattahA vi kajjai' isa skandha kA jaba vibhAga kiyA jAtA hai-taSa isake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI, chaha bhI aura sAta bhI vibhakata karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgala paramANu rUpa cAra vilAgI bhane vizi4 245 35 me vilAsa / jaya che. "chahA kajjamANe cha paramANupoggalA bhavaMti " nyAre 7 prazi: 24dhane vilaagomAM vibhakata karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pula paramANuvALA che vibhAge thaI jAya che gautama svAbhAnA prazna ( satta bhaMte ! paramANugoggalA pucchA) 3 mA. vana ! jyAre sAta paramANu yudgale eka bIjAnI sAthe maLI jAya che, tyAre temanA saMgathI kaI vastu utpanna thAya che? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA!" gautama ! "sattappaesie khaMdhe bhavai " tamanA saMyothI se sAta prazi4 245 mane cha. ' se bhijjamANe dahA vi, jAva sattahA vi kajjai" mA sAta prazi: 24 ghanA nyAre vibhAge karavAmAM Ave che tyAre tenA be, traNa, cAra, pAMca cha athavA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u04 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 35 egayao paramANugoggale, egayao chappa esie khaMdhe bhavaI' dvidhA kriyamANaH ekata:-ekabhAge paramANupudagalo bhAti, ekata:-aparabhAge SaTpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMcaeesie khaMdhe bhavai, athavA ekata:-ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata:-apare bhAge pazcapradezikaH skandho bhavati, "ahavA egayo tippaesie, egayo cauppaesie khaMghe bhavaI' athavA ekatA-ekabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge catuSpadezika: skandho bhavati, 'tihA kajjamANe egayo do paramANupoggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavaI' saptapradezikaH skandhavidhA kriyamANaH, ekata:ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH ekata:-aparabhAge paJcapadezikaH skandho bhavati, "ahavA egayA paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao cau. ppaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH aparavibhAga ho sakate haiM-'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egaghao chappaesie khadhe bhavA' jaba isake do vibhAga kiye jAte haiMnaba eka vibhAga meM paramANupudgala hotA hai aura dUsare bhAga meM SaTprade. zika skaMdha hotA hai 'ahavA egayaoduppaesie skaMdhe bhavaI' egayo paMcapaesie khaMdhe bhavai ' athavA-eka vibhAga meM dvipradezika skandha hotA hai aura dUsare vibhAga meM paMcapradezika skandha hotA hai | "ahavA egayo tippaesie, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai" athavA-eka vibhAga meM tripradezika skandha hotA hai aura dUsare vibhAga meM catuSpade zika skaMdha hotA hai, tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao paMca paesie khaMdhe bhava' jaya isa saptapradezika skandha ke tIna vibhAga kiye jAte haiM-tara ekabhAga meM do paramANu pudgala hote haiM aura ekabhAga meM paMcapradezika skaMdha hotA hai / 'ahavA-egayao paramANupo. gagale, egayao duppaesie khaMdhe, egayo cauppaesie khaMdhe bhavai' sAta viHIN 5 za. cha. "dahA kajjamANe egayao paramANapoggale. egayao chappaesie khaMdhe bhavai" cyAre tenA me vimA 42vAmAM Ave cha, tyAre eka vibhAgamAM eka paramANupudgala hoya che ane bIjA vibhAgamAM che prazi: 245 DAya che. " ahavA - egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayo paMca paesie khaMdhe bhavai " 521 me vinAmA dviprazi: 24 saya cha bhane bhI vibhAgamA 5yazi 24Aya che "ahavA-egayao tippaesie, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai" athavA se vibhAgamA prazi24 hoya che ane bIjA vibhAgamAM cAra pradezika skaMdha hoya che. __"tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai" nyAre sataprazi: 24 ghanA vimA 42vAmA bhAve che, tyAre eka paramANu pudgala rUpa eka vibhAga, eka paramANu pudgala rUpa jI vimA bhane pAyaprazi14535 zrI vilAsa thAya che. " ahavAegayao paramANupogAle, egayao dupaesie khaMdhe, egayo cauppaesie khaMdhe mavaI" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata:-andhamAge catuSpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA ego paramANupoggale, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH 'ahavA egayo do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge dvau dvipradeziko skandhau bhavata , ekatA-aparabhAge tripradezikaH skandho bhavati 'cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayo cauppaesie khaMdhe bhAI' saptAdezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH, ekata:ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH-aparabhAge catuSpadezikaH skandho athavA-eka bhAga meM eka paramANu pudgala hotA hai, ekabhAga meM dvipradezika skandha hotA hai, aura anya bhAga meM catuSpradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayo paramANupoggale, egayao do tipaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM paramANupudgala hAtA hai, aura dUsare vibhAga meM tripradezika skandha hote haiM / 'ahavA egadhao do duppaesiyA khaMdhA bhayaMti, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA-eka bhAga meM do dvipradezika skandha hote haiM aura dUsare bhoga meM eka tripradezika skaMdha hotA hai ' ca uhA kajjamANe egayao tini paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavaI' jaba saptapradezika skandha cAra bhAgavAlA kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM aura dUsare bhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA hai ' ahavA-egayo do paramANupo athavA eka paramANu pudgala rUpa eka vibhAga, kripradezika skaMdha rUpa bIje vibhAga, ane cAra pradezika skaMdha rU5 trIje vibhAga, A prakAranA traNa vibhAgAmA ta pilata tha ya che. " ahavA-egayao 5 mANupoggale, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA me vilAzamA 52mA yugala ma. pATInA bhanna vibhAgomA nizi4 me 24 the| DAya cha. " ahavA-- egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayao tippaesie khaMdhe bhavai" athavA Dhipradezika skaMdha rUpa be vibhAga ane tripradezika dha rUpa eka vilAI, 2 // va vibhAgamA ta vimata tha ya che. " cauhA kanjamANe egayao tinni paramANupogalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai " jyAre te saptapradezika skaMdhane cAra vibhAgamAM vibhakata karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANupudgala rUpa traNa bhAga ane cAra pradezika adha 35 lAmata vilata ya cha. " ahavA- egayo do paramANu zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u0401 paramANupudgalanirUpaNam 37 mapati, 'ahavA egayo do paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe, pagayao tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata:-anyamAge tripradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale egayao timi duppaesiyA khaMdhA bhavaMti,' athavA ekata:-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekataH- aparabhAge trayo dvipadezikAH skandhAH bhavanti, "paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' saptapadezikaH skandhaH paJcadhA kriyamANaH, ekataHekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekata:-aparabhAge tripadezikaH skandho mavati, ahavA egayao tini paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA ggalA, egayo duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe bhavaDa' athavA-eka vibhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka dvipradezika skaMdha hotA hai, tathA anyabhAga meM eka tripradezika skaMdha hotA hai / ' ahavA-egayo paramANupoggale, egayao tini duppaesiyA, khaMdhA bhavaMti' athavA-eka bhAga meM eka paramANugudgala hotA hai, aura dUsare bhAga meM tIna dvipradezika skaMdha hote haiM-'paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' saptapradezika skaMdha jaba pAMca prakAra se vibhakta kiyA jAtA hai taba eka prakAra meM cAra paramANupudgala hote haiM, aura dUsare prakAra meM eka triyade. zika skandha hotA hai| 'ahavA egayo tini paramANupoggalA, egayo do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-eka bhAga meM tIna paramANupogalA, egayo duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe bhavai " athavA eka eka paramANu pudgalavALA be vibhAge, be pradezavALe eka skaMdha ane trizira 25, 2 // yAra vibhAga 5: cha. "ahavA-egayao paramANupoggale, egayao tinni duppaesiyA, khaMdhA bhavaMti" athavA ra 52mANu yugalavALe eka vibhAga ane dvipradezika traNa kaMdha rUpa traNa vibhAgamAM te vibhakata thaI jAya che. "paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoMggalA, egayA tippaesie khaMdhe bhava" samazi24 ghane nyAre pAMya vibhAgamA vita karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu yudgalavALA cAra vibhAga ane tripradezika skaMdha rUpa eka vibhAga, A prakAranA cAra vibhAge thaI 14 cha. " ahavA--egayao tinni paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 bhagavatIstra bhavati' athavA ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH-aparabhAge dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'chahA kajjamANe egayo paMcaparamANupoggalA, egayao duppaesie khaMce bhavai ' SoDhA kriyamANaH saptapadezikaH skandhaH, ekata:ekabhAge paJcaparamANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge dvipradezika: skandho bhavati, 'sattahA kajjamANe sattaparamANupoggalA bhavaMti, saptapadezikaH skandhaH saptadhA kriyamANaH sapta paramANupudalAH bhavanti / gautamaH pRcchati-'aTTa bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! aSTau paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA ! aTTa paesie pudgala hote haiM aura dUsare bhAga meM do dvipradezika skaMdha hote haiN| 'chahA kajjamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, jaba saptapradezika skandha cha prakAra se kiyA jAtA hai-taba isake eka bhAga meM pAMca paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai / sattahA kajjamANe satta paramANupoggalA bhavati' saptapradezika skaMdha jaba sAta prakAra se vibhakta kiyA jAtA hai-taya sAta pudagala paramANu hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'aTTha bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! ATha paramANu pudgala jaba Apasa meM milate haiM taba inake milApa se kauna sI vastu utpanna hotI hai-isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'apaesie khaMdhe bhavai' ATha pudga khaMdhA bhavati" athavA me me 52mA pulA traya vimA bhane dvizika be kaMdha rUpa be vibhAgo maLIne kula pAMca vibhAgamAM te vibha. poya . " chahA kajjamANe egaya o paMca paramANupoggalA, egayao pAsie khaMdhe bhavai" yAre sataprazi: 245 cha vibhAgomA Hisd karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu puMgalavALA pAMca vibhAge ane Dhipradezika skaMdha rUpa eka vibhAga, A prakAre cha vibhAge thaI jAya che. " sattahA kajjamANe satta paramANu poggalA bhavaMti" nyAre sasapraziyana sAta vibhAgamAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu purAlavALA sAta vibhAgamAM te skaMdha vibhakata thaI jAya che. gItamasvAbhInI prala-" aTU bhaMte ! paramANupoggalA pucchA". la. vasa ATha paramANu pudgalone jayAre parasparanI sAthe saMga thAya che. tyAre temanA saMgathI kaI vastu utpanna thAya che? mahAvIra prbhune| uttare-" goyamA !" gautama ! "adupaesie khaMdhe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 304 601 paramANupudgalanirUpaNam 39 khaMdhe bhAi' he gautama ! aSTau paramANupudgalAH ekataH saMhatya aSTapradezikA skandho mayati, 'jAva duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayo satta paesie khaMdhe bhavaI' yAvat so aSTa pradezikaH skandho bhidyamAno dvidhApi, tridhApi, catu. ghopi, paJcadhApi, SoDhApi, saptadhApi, aSTadhApi bhavati, tatra dvidhA kriyamANaH ekataH-eka mAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge saptapadezikaH skandho mAti, 'ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao chappaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge SaTpadezikaH skandho bhAti, 'ahavA egayo tippaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe marai' athavA ekataH-ekabhAge tripradezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge laparamANuoM ke mela se ATha pradezoMvAlA eka skaMdha hotA hai-' jAva duhA kajjamANe paramANumeggale, egayao satta paesie khaMdhe bhava' jaba isa aSTapradezika skaMdha ke vibhAga kiye jAte haiM-taba isake do, tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, aura ATha vibhAgataka bhI hote haiM jaba ise do prakAra se vibhAga kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM eka paramAgupudgala hotA hai aura dUsare bhAga meM saptapradezika skaMdha hotA hai / 'ahavA-egayao duppaesie khaMdhe egayao chappaesie khaMdhe bhavAi' athavA-eka bhAga meM dvipradezika skandha hotA hai aura dUsare bhAga meM chaha pradezika skandha hotA hai / 'ahavA-egayao tippaesie khaMdhe egapao paMca paesie khaMdhe bhavai' athavA-eka bhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai, aura dUsare bhAgameM eka paMcapradezika skaMdha hotA hai| bhavaha " mA 52mA pAnI meM bhI sAthai sayau yAthI mA zi me 245 mane che. "jAva duhA kanjamANe paramANupoggale, egayao satta paesie khaMdhe bhavai" nyAre mA aSTaprazis 24 dhanA vilAsa 42vAmA Ave che, tyAre te be, traNa, cAra, pAMca, cha, sAta athavA ATha vibhAgamAM vibhakta thaI jAya che. jyAre tenA be vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala hoya che ane bIjo vibhAga saptaprAdezika 245 35 DIya cha. " ahavA-egayao duppaesie khaMdhe, egaeo chappaesie khaMdhe bhava" mayA se lAbha dviprazi4 24 35 DAya cha bhane bhI lAma cha prazi: 24535 DAya che. " ahavA egayao tippapasie khaMghe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai" mA se lAga nizi : 245 35 saya bhane mAne n pAya prazi: 245 35 DAya . " ahavA do caupae zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 bhagavatIsUtre paJca pradezikaH skandho bhavati, 'ahavA do cauppaesiyA khaMbhA bhavaMti ' athavA dvau catuSpadezint skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, ega chapaesae khaMdhe bhava' aSTamadezikaH skandhaH tridhAkriyamANaH, ekata:ekamAge dvau paramANupulau bhavataH, ekataH - aparabhAge SaTpadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao paMcaparasie khaMdhe bhavai' athavA ekata: - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata: - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati ekata: - anyabhAge paJcapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaM bhava' athavA ekataH- ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH - aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA do upa esiyA khaMdhA bhavaMti' athavA catuSpradezika do skandha hote haiM 'tihA kajjamANe emao do paramANuvoggalA, egadhao chappaesie khaMdhe mavaI' aSTapradezika skandha jaba tIna vibhAga meM kiyA jAtA hai - taba eka bhAga meM alaga alaga do paramANu pudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka chaha pradezika skaMdha hotA hai|' ahavA egayao paramANuvoggale, emao duppaesie khaMdhe, egayao paMvapaesie khaMdhe bhavai ' athavAeka bhAga meM paramANupudgala hotA hai, dUsare bhAga meM dvipradezika skaMdha hotA hai aura anyabhAga meM paJcapradezika skandha hotA hai ' ahavA ega o paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai ' athavA - eka bhAga meM paramANupudgala hotA hai, dUsare bhAga meM tripradezika skaMdha hotA hai, tathA anyabhAga meM eka catuSpradezika sierA khaMdhA bhavati athavA cAra cAra pradezika e skaMdha rUpa e vibhAge paNa sA~bhavI zake che. tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, ega 66 chappaesie khaM bhavai " nyAre aSTapradezi saMbaMdhane trakSu vilAgomAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre tenA traNa vibhAge A prakAranA sa'bhavI zake che-eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAgeA ane cha pradezika smudha rUpa trIjo vibhAga ahavA - egayao paramANupogale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao paMca parasie khaMdhe bhavai " athavA eka paramANupudgala rUpa eka vibhAga, dvipradezika skadha rUpa bIjo vibhAga ane paca pradezika kadha rUpa trIjo vibhAga paNa sabhavI zake che, " ahavA egayao paramANupogAle, egao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai pugala rUpa eka vibhAga, tripradezika koMdha rUpa khInne "" zrI bhagavatI sUtra : 10 dd athavA-eka paramANu vibhAga ane cAra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 0 4 sU01 paramANupudgalanirUpaNam 41 'ahavA egayo do duppaesiyA khaMdhA, egayo caupparakhie khaMdhe bhavai' athavA ekata:-ekabhAge dvau dvipadeziko skandhau bhavataH, ekataH-aparabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA e gayo duppapasie khaMghe, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata:-aparabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH, 'cauhA kajjamANe egagao tini paramANupoggalA, pagayao paMca paesie khaMdhe bhavai' aSTapadezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH ekata:ekabhAge trayaH paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparamAge paJcapadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo dAni paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe, egayo cauppaesie khaMdhe, bhavaI' azyA ekata:-ekabhAge dvau padamANupudgalauM bhavataH, skaMdha hotA hai| ahavA ebhaya bho do duppaesiyA khaMdhA, egayo caupaesie baMdhe bhavai' athavA-eka bhAga meM do dipradezika skandha hote hai, aura dUsare bhAga meM eka catuSpadezika skandha hotA hai / ' ahavAegayo duppaesie khaMdhe, egayo do tippaesiyA khaMdhA mavaMti' athavA-eka.bhAga meM dvipradedika skandha hotA hai, aura ephabhAga meM do tripradezika skandha hote haiM / 'cauhA kajamANe egayo timi paramANupoggalA, egayo paMcapaesie khaMdhe bhavaI' yaha aSTapradezika skandha jaSa cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-tatra eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, dUsare bhAga meM paMcAdezika skaMdha hotA hai| 'ahavAegayo doni paramANugoggalA, egayo duppaesie khaMdhe, egayaocau. ppasie khadhe bhavai' athavA-ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, prazi4 245 35 vIra vinAn paY samapI 3 cha " ahavA-egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao vauppaesie khaMdhe " athavA meM dizi 24535 be vibhAgo ane cAra pradezika skaMdha rUpa eka vibhAga paNa saMbhavI zake cha. "ahavA-egayao duppaesie khaMdhe egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavati" athavA ge vilAyama dvighozi4 se 245 mana pAhInA se vilAmA nizi me 245 5 salavI za che. "ca uhA kanjamANe ega. yao tinni paramANupoggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe, bhavai" kyAre maSTa. prAdezika skaMdhanA cAra vibhAgo karavAmAM Ave che, tyAre te cAra vibhAge A prakAranA saMbhavI zake che-eka eka paramANu pudgalavALA traNa vibhAge bhane 55 24 35 me vilA salavI za cha. " ahavA" A241-" egayao donni paramANupoggalA, egarao duppaesie khaMdhe egayao ca uppaesie khaMdhe bhavai" me 4 52mA pugada 35 me vilAsI, pra. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhagavatIsne ekataH - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggale, egayao do duppaesiyA dhA, egayao tippasie khaMdhe bhavai' athavA ekataH - ekabhAge dvi paramANupudgalo bhavati, ekataH - aparabhAge dvau dvipadezikau skandhau bhavataH, ekataH - anyabhAge tripa dezikaH skandho bhavati, 'ahavA cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA catvAraH dvipadezikAH skandhAH bhavanti, 'paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, ears cappa sie khaMdhe bhavai' aSTama dezikaH skandhaH paJcadhA kriyamANaH ekata:ekabhAge catvAraH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH - aparabhAge catuSpadezikaH dUsare bhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai, aura anyabhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA hai / 'ahavA - 'egayao do paramANupoggalA, emao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM aura dUsare bhAga meM do tridezika skandha hote haiN| 'ahavA - egayao paramANupoggale, egayao do duppasiyA khaMdhA' egayao tippasie khaMdhe bhavai' athavA eka vibhAga meM eka paramANupugala hotA hai, dUsare bhAga meM do dvipradezika skandha hote haiM aura anya bhAga meM eka tripradezika skaMndha hotA hai| 'ahavA cattAri duSpasiyA khaMdhA bhavaMti' athavA cAra dvipradezika skandha hote haiM / , "paMcahA kajjamANe' egayao cattAri paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavaI' yaha aSTapradezika skandha jaba pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM cAra paramANupugadla hote haiM' aura dUsare bhAga meM eka catu (6 zika kadha rUpa eka vibhAga ane cAra pradezika ska`dha rUpa eka vibhAga paNa salavI zaDe che. ahavA athavA egayao do paramANupoggalA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti " bheDa me paramANu yugala 35 me vilAgI ane tripradezika e skaMdha rUpa e vibhAgeA paNa sa'bhavI zake che. 66 ahavAparamANupoggale, egaya oo do duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai athavA eka paramANu pudgalavALA eka vibhAga, dvipradezika e skaMdha rUpa e vibhAgA ane tripradezika eka skaoNMdha rUpa eka vibhAga, A prakAranA cAra vibhAgA paNa sa'bhavI zake che, 88 ahavA cattAri duppaesiyA khaMvA bhavaMti " athavA dviaheziGa thAra 246 35 yAra vibhAga pazu salavI zaThe che. dd " " paMcA kajjamANe, egayao cattAri paramANupoggalA, egayao cauppaesie khadhe bhavai " te aSTapradezi svadhanA nyAre yAMya vilAgo vAmAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 12 u04 0 1 paramANupudgalanirUpaNam 43 skandho bhavati, 'ahavA egayo tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie egayao tippaesie khaMdhe bhavaH' athavA ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalA bhavanti, ekatA-aparamAge dvipadezikaH skandho bhavati, bhavati, ekata:anyabhAge tripradezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayo do paramANupoggalA, egayo tini duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge dvau paramANu. pudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge trayo dvipradezikAH skandhAH bhvnti| 'chahA kajjamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayo tippaesie khaMdhe bhavai' aSTapradezikaH skandhaH poDhA kriyamANaH ekataH- ekabhAge pazca paramANupudgalA bhavanti, ekata:-aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao cattAri pradezika skandha hotA hai-'ahavA-egayao tinni paramANupoggalA, ega. yao duppaesie, egayaoM tippaesie khaMdhe bhavai, eka bhAga meM tIna paramANupugadularUpa bhAga hote haiM,aura eka bhAga meM dvipradezika skandha hotA haiM aura anya bhAga meM tripradezika skandha hotA hai| 'ahavA-'ega. yao do paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA eka bhAga meM do paramANu pugadala hote haiM, dUsare bhAga meM tIna dvipradezika skandha hote haiM / 'chahA kajjamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' yaha aSTa pradezika skandha jaba chaha vibhaga meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM pAMca paramANupurala hote haiM aura eka vibhAga meM tripradezika skandha hotA hai| 'ahavA ega. Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA cAra vibhAga ane cAra prAdezika eka kapa rUpa eka vibhAga, A prakAre pAMca vibhAga thAya che. " ahavA-egayao tinni paramANupAgalA, egayao duppaesie, egayao tippaesie khaMdhe bhavai" athavA me se 52mA purasavANA 1 vilAgI, eka dvipradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane tripradezika eka kapa rUpa vilA, prAre pAya vinA thAya che. " ahavA-egayao do paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti" 5441 me se paramANu pudgalavALA be vibhAgo ane traNa tripadezika skaMdha rUpa traNa vibhAge yAya che. " chahA kanjamANe ega yao paMca paramANupoggalA, egayao tippaesie vaMdhe bhavai" maTezi4 24 ghanA nyAre 7 vilAsa 32yAmA bhAva cha, tyAre eka eka pula paramANuvALA pAMca vibhAga ane tripradezika sakaMdha 35 me vimA yAya che. " ahayA egayao cattAri paramANupoggalA, ega. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre paramANupoggalA, egayo do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge catvAraH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH-aparabhAge dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'sattahA kajjamANe egayo cha paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai ' aSTapradezikaH skandhaH saptadhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge SaT paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, 'aTTahA kajjamANe aTTha paramANupoggalA bhavaMti' aSTapradezikaH skandhaH aSTadhA kriyamANaH aSTaparamANu pudgalA bhavanti / gautamaH pRcchati-nava bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! nava paramANupudgalAH ekatA ekatathA saMhanyante, ekataH saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA ! jAva nacavihA kajjati' he gautama ! yo cattAri paramANupoggalA, egapao do duppaesiyA khaMdhA bhavati' athavA-eka bhAga meM cAra paramaNu pugadla hote haiM, aura eka bhAga meM do dvipadezika skandha hote haiM / 'sattahA kajjamANe egayao cha paramANu poggalA, egapao duppaesie khaMghe bhavai,' yaha ATha pradezika skandha java sAta bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taSa eka bhAga meM chaha paramANu pugadala hote haiM, aura dUsare bhAga meM dvipradezika skandha hotA hai| 'aTTahA kajjamANe ag paramANupoggalA bhati' aSTapradezika skaMdha jaba ATha vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba ATha pugadala paramANurUpa ATha vibhAga isake hote haiN| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'naya bhaMte ! paramANupoggalA pucchA, he bhadanta! nava paramaNupugadla jaba ekarUpa meM hote haiM-taba unase kyA vastu utpanna hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' yo do dupaesiyA khaMghA bhavaMti " 2551! me4 4 52bhA purasapA cAra vibhAge ane dvidezika be skaMdha rUpa bIjA be vibhAge thAya che. " sattahA kanjamANe egayao cha paramANupogAlA, egayao duppaesie khNdhe| bhava" cyAre te maSTaprAza 24 ghanA sAta vilAsa 42vAmAM mA cha, tyAre eka eka paramANu pulavALA cha vibhAge ane dvipadezika eka skaMdha 35 me vilAsa yAya cha. " aTTahA kAjamANe aTU paramANupogAlA bhavaMti" jyAre te aSTapradezika skadhanA ATha vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu putalavALA ATha vibhAgomAM te skaMdha vibhakta thaI jAya che. gautama svAmInA -" nava bhaMte ! paramANupoggalA pucchA" 8 bhagavan! nava paramANu pudgale jyAre eka bIjAnI sAthe maLI jAya che, tyAre temanA saMcAgathI kaI vastu utpanna thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 304 su0 1 paramANupudgalanirUpaNam 45 1 yAvat natra paramANupudgalAH ekataH saMhatya navapradezikaH skandho bhavati, sa khalu natramadezikaH skandho bhidyamAnaH dvidhApi tridhApi caturdhA'pi, paMcadhApi, SoDhApi, saptadhApi aSTadhApi, navadhApi, kriyate bhavati, tatra ' duhA kajjamANe egayao paramANurogale, egayao apaesie khaMdhe bhava' nava pradezikaH skandho dvidhA kriyamANaH ekataH- ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekata: - aparabhAge aSTapadezikaH stro bhavati, evaM ekeka saMcAre tehiM jAva' evaM pUrvoktarItyA ekaikaM pratyekam saMvArayadbhiH - abhilApakrameNa pratipAdayadbhiH yAvat pUrvokta sarva saMgrAyam', ' ahavA egayao caupparasie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai ' athavA ekata: - ekamAge catuSpradezikaH skandho bhavati, ekanaH - aparabhAge paJcahe gautama! 'jAya navavihA kajjaMti' nava paramANu puggala jaba ekarUpa meM hote haiM- I-taba unase nava pradezI skandha hotA hai vaha nava pradezika skandha jaya vibhakta hotA hai taba usake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI chahabhI. sAta bhI, ATha bhI aura nava bhI vibhAga ho sakate haiM- 'duhA kajja mANe egayao paramANupoggale, egayao aTThA esie khadhe bhavaI' jaba yaha nau pradezika skandha do bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM parANugala hotA hai aura dUsare bhAga meM aSTa pradezika skandha hotA hai 'evaM ekkekkaM saMcAratehi jAva ahavA egayao caupparasie khaMdhe; egayao paMcavaesie khadhe bhavai" isa prakAra se yahAM abhilApa krama se eka eka pradeza kA saMcAra 'athavA - eka bhAga meM catuSpadezika skandha hotA hai aura dUsare bhAga meM paMca pradezika skandha hotA hai, isa mahAvIra alunA uttara- " goyamA ! " he gautama! " jAva navacihA kati " naya paramANu yudgago nyAre me435 thAya che, tyAre nava adezi skaMdha utpanna thAya che. te nava pradezika kadha jyAre vibhakata thAya che, tyAre tenA meM, bhae, thAra, pAMca cha, sAta, yA athavA nava vilAgo thardha jaya che. " duhA kajjamANe egayao paramANupogale, egayao aTThatpaesie khaMdheM bhavai " nyAre yA aSTapradezi suradhanA me liAga upAsa Aye che, tyAre eka vibhAgamAM eka paramANu puddagala hoya che ane bIjA vibhAgamAM eka aSTapradezi sdha hoya che " evaM ekkekaM saMcAre tehiM jAva ahavA-pAyao tear khaMdhe, egayaoM paMcapaesie khaMdhe bhavai " A prakAranA abhilApa krama anusAra eka eka pradezanI vRddhi karIne nIcenA vikalpa pantanA badhA vikalpAnuM kathana thavu joie-" athavA eka vibhAgamAM cAra pradezika eka skaMdha ane bIjA vibhAgamAM eka pAMca pradezika skaMdha DrAya che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - E- - - - - - - bhagavatIsUtre madezikaH skandho bhavati, 'tihA kajjamANe egayo do paramANupoggalA, ega. yao sattapaesie khaMdhe bhavai' navapadezikaH skandhaH tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH saptapadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayao duppaesie, egayao chappaesie khaMdhe bhavai' athavA ekatA-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge dvisadezikaH skandho bhavati, ekataH-anyabhAge SaTpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANu poggale, egayo tippaesie khaMdhe, egayo paMcapaesie khaMdhe bhavai' athavA ektaH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ekataH-anyabhAge pazcapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANuabhilApataka karanA cAhiye tihAkajjamANe egayo doparamANupoggalA egayaosattapaesie khadhe bhavaI' yaha nau pradezI skandha jaba tIna bhAgoM me vibhakta kiyA jAtA hai taba ekabhAgameM do paramANu pudagala hote haiM aura dUsare bhAga meM saptapradezika skandha hotA hai 'ahayA egayo paramANu poggale, egayo duppaesie, egaya bhI chappaesie khadhe bhavaI', athavAekabhAga paramANupudgala hotA hai aura dUsare bhAga meM eka dvipradeka skandha hotA hai tathA anya bhaga meM eka chaha pradezika skandha hotA hai'ahavA-egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe,egayo paMcapaesie khaMdhe bhavai, athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, dUsare bhAga meM tripradezika skandha hotA hai, aura anya bhAga meM pAMca pradezoMbAlA eka skandha hotA hai 'ahavA egayao paramANupoggale, ega. "tihA kanjamANe egayo do paramANupoggalA, egayao satapaesie khaMdhe bhava" mA nava prazi: 24 ghanA jayAre vibhAga 42pAmA bhAva cha, tyAre eka eka paramANu yuddalavALA be vibhAga ane saptapadezika skaMdha rUpa OM vimA thAya che. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao duppaesie, egayao chappaesie khaMdhe bhava" athame52mA 5835 : vilAsa, dviprazika sakadha rUpa eka vibhAga ane cha pradezika skaMdha rUpa eka vibhAga thAya che. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe, egayo paMca paesie khaMdhe bhava" ma21 me 52mA purANa meM vibhAga, tripradezika sakadha rUpa bIje vibhAga ane pAMca pradezika skaMdha rUpa trIne vilAya thAya che. " ahavA-egayao paramANugoggale, egayao do cauppaesiyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u0 4 sU0 1 paramANupud galanirUpaNam poggale, egayao do cauppara siyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH- ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH - aparabhAge dvau catuSpradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao duSparasie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhava' athavA ekata: - ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata:aparabhAge tridezikaH skandho bhavati, ekataH anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati 'ahanA timi tippasiyA stradhA bhavaMti' athavA trayastripadezikAH skandhAH bhavanti / 'cauhA kajamANe egayabho tinni paramANupoggalA, egayao chappaesie khaMdhe bhava' navapradezikaH skandhazvaturdhA kriyamANaH ekataH- ekabhAge trayaH paramANupud galAH bhavanti, ekataH - aparabhAge papradezikaH skandho bhavati, 'ahavA emao do paramANupoggalA, egayao dupparasie khaMdhe, egagao paMcapasie 47 zrI bhagavatI sUtra : 10 - o do cappaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM eka paramANupula hotA hai, aura dUsare bhAga meM do catuSpradezika skandha hote haiM'ahavA - egayao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cappa sie khaMdhe bhavai" athavA ekabhAga meM eka dvipradezI skandha hotA hai eka dUsare bhAga meM eka tripradezI skandha hotA hai, aura anya bhAgameM eka catuSpradezika skandha hotA hai / 'adavA-tinni tippaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA tIna skandha tripradezika hote haiN| 'cauhA kajjamANe egayao tini paramANuoggalA, egayao chappaesie khaMdhe bhavai" yaha nau pradezoM vAlA skandha jaba cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM- aura dUsare bhAga meM eka chaha pradezoM vAlA skandha hotA hai / 'ahavA egayao do paramANupoggalA, khaMdhA bhavaMti " athavA me paramANu yuddha 35 kheDa vibhAga, yAne yAra cAra pradezAvALA e skadhA rUpa e vibhAgA thAya che. ahavA - egayao dupasie khaMdhe, egayao tippae sie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai athavA dvipradezika eka ska dha rUpa eka vibhAga, tripradezika eka smudha rUpa khInne vibhAga ane cAra pradezika eka kadha trIjo vibhAga thAya che. 66 "" 66 << ahavA - tinni tippaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA trAzu tripradezi 236 35 traNa vibhAga thAya che. cahA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao chappayasie khaMdhe bhavai " kyAre te nava ahezi s9dhanA yAra vibhAgo karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA traNa vibhAge ane chaprahezika 6 246 35 me vilAga thAya che. " ahavA - egayao do paramANu Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dha bhagavatI sUtre khaMdhe bhavaH' athavA ekataH - aparabhAge dvimadezikaH skandho bhavati, 'ahavA ega o do paramANupoglA, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesiMe khaMdhe bhavai' athavA ekataH - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata: - aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ekataH anyabhAge catuSpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH- ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:aparabhAge dvau dvipadezikau skandhau bhavataH, ekataH anyabhAge catuSpra dezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao paramANuSoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekata: - ekabhAge paramANupudgalo eo duSpa esie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai' athavAeka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM eka bhAga meM dvipradezika skandha hotA haiM, aura eka anya bhAga meM pAMca pradezoM vAlA eka skaMdha hotA hai / 'ahavA - egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe egayao cappaesie khaMdhe bhavai, athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, dUsare bhAga meM tripradezika eka skandha hotA hai aura anya bhAga meM catuSpradezika skandha hotA hai- 'ahavA egayao paramANu poggale, egayao do duSpaesiyA khaMdhA egayao caucpaesie khaMdhe bhavai', athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, eka dUsare bhAga meM do dvipradezika skaMdha hote hai aura anya bhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA hai ' ahavA' - egayao paramANuyoggale, duSpaesie khaMdhe 99 athavA pogAlA, egayao duppaesie khaMdhe egayao paMcapaesie baMdhe bhavai eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAgeA, dvipradezika skadha rUpa eka vibhAga usane pAMca ahezi 246 35 [ vilAja thAya che. " ahavA - egayao do paramANupoglA, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cappaesie khaMdhe bhavai " athavA eka eka pudgala paramANuvALA e vibhAgeA, eka tripradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane cAra pradezika skadha rUpa eka vibhAga thAya che. ahavA - egayao paramANupoggale, egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao siMr saMghe bhavai " athavA eka paramANu pudgala rUpa eka vilAza, dvipradezika e skaMdha rUpa e vibhAgeA, ane cAra pradezika smudha rUpa eka vibhAga thAya che. " ahavA - egayao paramaSNupogale, egayao dupparasie khaMghe, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA me paramAyu yuddha 35 me (6 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 30 4 0 1 paramANupudgala nirUpaNam ra bhavati, ekata: - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge dvau trideziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao tibhi duppaesiyA khaMdhA, egayao tipae lie khaMdhe bhava' athavA ekata: - ekabhAge trayo dvipadezikAH skandhA bhavanti, ekataH - aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, 'paMcahA kajjamANe egayao cacAri paramANupoggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai' nava pradezikaH skandhaH pazyadhA kriyamANaH ekataH - ekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekata:aparabhAge paJcamadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao timi paramANupoggalA, emao dupae sie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH- eka bhAge zrayaH paramANupudgalA bharanti, ekataH - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata: - anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, "ahavA egayao tinni emao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA eka bhAga meM eka paramANu pula hotA hai, ekabhAga meM eka dvipradezI skandha hotA hai aura eka anya bhAga meM do tripradezika skandha hote haiM / ' ahavA - egayao timi duSpaesiyA saMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA eka bhAga meM tIna vipradezika skandha hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka tripra dezika skandha hotA hai / ' paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANu poggalA egayao paMcaparasie khaMdhe bhavaI' jaba nau pradezavAle skandha ko pAMca hissoM meM bAMTA jAtA hai taba eka tarapha cAra paramANupudgala hote haiM - aura dUsarI tarapha pAMca pradezoMvAlA eka skandha hotA hai'ahavA egayao timi paramANu-poggalA egayao duSpaesie khaMdhe, emao upasie khaMdhe bhavaI' athavA eka bhAga meM tIna paramANupuTUla hote haiM, eka dUsare bhAga meM dvipradezika skandha hotA hai aura anya 66 vibhAga, eka dvipradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane tripradezika e skaMdha rUpa e vibhAgA thAya che. ahavA - egayao timi duppaesiyA khaMdhA, egayao tippayasipa khaMdhe bhavai " athavA dvipradezi bhA 246 35 bha vilAgo bhane triprahezi sudha 35 me vibhAga thAya che. " paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egapao paMca paesie khaMdhe bhavai " te navapradezika 'dhanA jyAre pAMca vibhAgA karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgalaparamANuvALA cAra vibhAgA ane pAMcapradezika skaMdha rUpa eka vibhAga thAya che. 66 ahavA egayaoM tinni paramANupogAlA, egayao duppaesie khaMdhe, egamao caupapasie khaMdhe bhavai " athavA 4 me paramANu yuddhasavANA trAyuvilAgI, eka dvipradezika kadha ane eka cAra pradezika koMdha thAya che. ahavA-paga bha0 7 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsUtre paramANupoggalA, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavati' athavA ekatAekabhAge prayaH paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH, "ahavA egayao do paramANupoggalA, egayo do duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata:-anyabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale egapao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge catvAro dvipradezikAH skandhA bhavanti, 'chahA kajjamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' navapadezikaH skandhaH SoDhA kriyamANaH, ekataH-ekabhAge paJcaparamANupudgalA bhAga meM catuSpradezika eka skandha hotA hai 'ahavA-egayao tibhi paramANupoggalA, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA- eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM aura dUsare bhAga meM do tripradezI skandha hote haiN| 'ahavA-egayao do paramANupoggalA egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM do dipradezika skandha hote haiM, tathA 'egayo tippaesie khave' aura anya bhoga meM eka tripradezIskandha hotA hai| 'ahavA -egayo paramANu poggale, egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, dUsare bhAga meM cAra dvipradezika skandha hote haiN| 'chahA kajjamANe egayo paMca paramANupo. ggalA, egagayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' yaha navapradezika skandha jaya chaha bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM pAMca paramANuyo tinni paramANupoggalA, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavati" A241 eka eka paramANu yuddhalavALA traNa vibhAgo ane tripradezika be skepa rUpa me vinA thAya che. " ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe" athavA me se 52bhAra pddhgala rUpa be vibhAgo, ddhipradezika be kapa rUpa be vibhAga ane tripradezika se 245 35 me vinA thAya che. "ahavA-egayao paramANupoggale, egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti" 24 me paramANu pusa 35 eka vibhAga ane dvipradezika cAra skaMdha rUpa cAra vibhAgo thAya che. " chaE kajjamANe egayo paMcaparamANu pogAlA, egayao ca uppaesie khaMdhe bhava" te nava pradezika skaMdhanA jyAre cha vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za* 12 30 4 0 1 paramANupudgalanirUpaNam 51 " bhavanti, ekata: - aparabhAge catuSpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao cattAri paramANupoggalA, egao dupapasie khaMdhe, egayao tippaesie khadhe bhavai athavA ekata: - ekabhAge catvAraH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge trimadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA baMdhA bhavati' athavA ekataH - ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH - aparabhAge trayo dvipadezikAH skandhA bhavanti, 'sattahA kajjamANe egayao cha paramANupoggalA, egayao tippae sie khaMdhe bhavaI' navapradezikaH skandhaH saptadhA kriyamANaH, ekataH - ekabhAge SaT paramANupudgalA, bhavanti, ekata: - aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paMca paramANupoggalA egayao do duppaepudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM cAra pradezI skandha hotA hai / 'ahavAegayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppasie baMdhe egayao tippaesie khaMdhe bhava' athavA eka bhAga meM cAra paramANupudgala hote haiM, eka bhAga meM dvipradezika eka skandha hotA hai, tathA aura dUsare bhAga meM eka triprAdezika skandha hotA hai| 'avA-egao tini paramANupogalA, egayao duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM' eka dUsare bhAga meM tIna dvipradezI skandha hote haiM" sattahA kajjamANe egayao cha paramANupoggalA, egabao tippaesie khaMdhe bhavai' jaba yaha nau pradezoMvAlA skandha sAta vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM 6 paramANupudgala hote haiM aura dUsare bhAga meM tripradezIeka skandha hotA hai| ' ahavA - egayao paMca paramANupoggalA - eka paramANu pudgalavALA pAMca vibhAgA ane eka cAra pradezika smudha rUpa meDa vibhAga thAya che. " ahavA - egayao cattAri paramANupoggalA, egathao dupasie khaMdhe, egayao tipaesie khaMdhe bha i " athavA thoDa thoDa paramAyu pudgalavALA cAra vibhAgeA, dvipradezika eka skaMdharUpa eka vibhAga ane tripra dezika eka kaoNMdha rUpa eka vibhAga thAya che. ahavA - egayao tinni paramANuAgalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA eka eka paramANu pudgalavALA traNa vibhAgeA ane dvidezika traNa skaMdha rUpa traNa bilAgo thAya che. " sattahA kajjamANe egayao cha paramANupoggalA, egayao tipparasie khaMdhe bhavai " te nava ahezi dhanA nyAre sAta pilaao| 42vAmAM "" Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA 7 vibhAgA ane tripradezika zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre siyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge pazca paramANupudgalA bhavanti, ekataH aparabhAge dvau dvipadeziko skandhau bhavataH 'aTTahA kajjamANe egayao satta paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai' navapradezikaH skandhaH aSTadhA kriyamANaH, ekataH-ekamAge sapta paramANupudgalAH, bhavanti, ekataH-aparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, 'navahA kajjamANe nava paramANupoggalA bhavaMti' navapradezikaH skandho navadhA kriyamANo navaparamANupudgalAH bhvnti| gautamaH pRcchati-dasa bhaMte ! paramANupoggalA jAva duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayo navapaesie khaMdhe bhavaI' he bhadanta ! dazaparamANupudgalAH egayao do duppaesiyA baMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM pAMca paramANu pudgala hote haiM aura dUsare eka bhAga meM do dvipradezI skandha hote haiN| "aTTahA kabramANe egayao sattaparamANupoggalA egayao duppaesie khaMdhe bhava" yaha naupradezoM vAlA skandha jaba ATha vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM sAta paramANupudgala hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM eka dipradezI skandha hotA hai| 'navahA kanjamANe nava paramANupoggalA hati' nau pradezoMvAlA skandha jaba nau vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba isake vibhakta nau paramANupudgala hI nau vibhAga hote haiN| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' dasa bhaMte ! paramANupoggalA jAva duhA katramANe egayo paramANupoggale, egayao navapaesie khaMdhe bhavai ' he bhadanta ! daza paramANupudgala Apasa meM milate haiM-taSa me 245 35 3 vimA thAya che. " ahavA-egayao paMca paramANupoggalA, egayaA do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA me me 52mA pusa pAMya tilA ana dviprazi4 me 24535 me vibhAga thAya che. " adahA kajjamANe egayao satta paramANupogalA, egayao duppaesie khaMdhe bhvi|| te nava pradezika skaMdhanA jyAre ATha vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA sAta vibhAge ane kripradezika eka sakaMdha rUpa eka vinA thAya che. "navahA kanjamANe nava paramANupAggalA havaMti" te na pradezika skaMdhanA jyAre nava vibhAge karAya che, tyAre eka eka paramANu pulavALA navavibhAgamAM te skaMdha vibhakta thaI jAya che. gautama svAbhAna prazna-"dasa bhate ! paramANupAMggalA pucchA" magan! jyAre dasa paramANu pudgale eka bIjA sAthe maLI jAya che, tyAre kaI vastu utpanna thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgala nirUpaNam 53 " yAvat ekataH saMhanyante, ekataH saMhasya kiM svarUpaM vastu bhavati ? bhagavAnAha - he gautama! daza paramANupuGgalAH saMhatya dazama dezikaH skandho bhavati, sa dazapradezikaH Earat feemAnaH dvidhApi, tridhASa, caturbhApi, paJcadhApi, poDhApi, saptadhApi, aSTadhApi, navadhA'pi dazadhApi kriyate, tatra dvidhA kriyamANaH ekataH- ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH - aparabhAge navamadezikaH skandho bhavati, ' ahavA emao duSpasie khaMdhe, egayao aTThapaesie khaMdhe bhavai' athavA - ekataHekamAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - aparabhAge aSTapradezikaH svandhI bhavati, 'evaM ekkeks' saMcAreyavvaMti - jAva ahavA do paMca parasiyA khaMdhA bhavaMti evaM pUrvoktarItyA, ekaikaM saMcArayitavyam - abhilApakrameNa vaktavyam, unase kisa vastu kA utpAda hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiMgautama | daza pudgalaparamANu jaba Apasa meM milate haiM-taba unake milApa se eka dazapradezika skandha utpanna hotA hai / jaba isa dazapradezika skandha kA vibhAga kiyA jAtA hai taba isake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI, chaha bhI, sAta bhI, ATha bhI, nau bhI aura daza bhI vibhAga ho sakate haiM jaba isake do vibhAga kiye jAte haiM taba eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aura dUsare bhAga meM nau pradezoMvAlA eka skandha hotA hai 'ahavA - egayao duppaemie khaMdhe, egayao aTThapaesie khaMdhe bhavai' athavA eka bhAga meM dvipradezI skandha hotA hai, aura eka dUsare bhAga meM aSTapradezika eka skandha hotA hai-' evaM ekkekaM saMcAreyavvaMti jAva ahavA do paMcapaesiyA, khaMdhA bhavati' isa prakAra ww mahAvIra alunA uttara- " jAva duhA kajjamANe egayao paramANupogale, egayao navaparasie khaMdhe bhavai " he gautama! nyAre hasa paramANu puTTugale eka khIjA sAthe maLI jAya che, tyAre temanA saceAgathI eka dasapradezika skaMdha utpanna thAya che. jyAre tenA vibhAgeA karavAmAM Ave che, tyAre e, bhakSu, yAra, pAMtha, cha, sAta, AI, nava athavA isa vilAgo tha zaDe che. jyAre tenA be vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre tenA eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala hoya che ane trIjA vibhAgamAM nava pradezeAvALA eka smudha hoya . " ahavA - egayao duppaesie khaMdhe, egayao aTTha parasie khaMdhe bhavai" athavA eka bhAga dvipradezika kadha rUpa hAya che ane bIjo bhAga aSTaprade zika sudha35 hoya che. " eva' ekkekaM saMcAre yavvaMti jAva ahavA do paMca paesiyA khaMdhA bhavaMti " ubhe pUrvokta paddhati pramANe kheDa roDa ahezanI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre yAvat-pUrvoktaM sarva saMgrAhyam , antimamabhilApamAha-azvA dvau pazcapradeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayo do paramANupoggalA egayao aTThapaesie khadhe bhavai' dazamadezikaH skandhaH tridhA kriyamANaH ekataH-ekamAge do paramANupudgalau bhavataH, ekatA-aparabhAge aSTapradezikaH skandho bhavati "ahayA egayo paramANupoggale, egayo duppaesie khadhe, egayao sattapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge dvipade. zikaH skandho bhavati, ekata:-anyabhAge saptapradezikaH skandho bhavati, "AhavA egayo paramANupoggale, emayo tippaesie khadhe bhavai, egayao chapparasie khaMdhe bhavai ' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge pUrvottarIti ke anusAra eka eka kI vRddhi karanA cAhiye-yAvat athavA do pAMca pradezika skaMdha hote haiM, yaha isakA antima bhaMga hai| 'tihAkajamANe egayo do paramANupoggalA egayao apaesie khaMdhe bhavaI' jaba isa dazapradezI skandha ko tIna bhAgo meM bAMTA jAtA hai-taba eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM ATha pradezoMvAlA eka skandha hotA hai ! 'ahavA-egayao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayo sattappaesie khaMdhe bhavai ' athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, eka dUsare bhAga meM videzI skandha hotA hai, aura anya bhAgameM eka saptapradezI skandha hotA hai ! 'ahavA-ega. pao paramANupoggale egayo tippaesie khaMdhe bhavai, egayo chappa. esie khaMdhe bhavA' athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala honA hai, vRddhi karIne bAkInA traNa vikalpa paNa banAvI levA joIe chelle vikalpa A pramANe banaze-" athavA pAMcapradezika be rakaMdha rUpa be vibhAgamAM te sahazi 24 viara 55 cha. "tihA kajjamANe egayao do paramANu. poggalA, egayao aTThapaesie khaMdhe, bhavai" te 45 prazi: 24 ghanA nyAre traNa vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgala paramANuvALA be vibhAga mane me maprazi: 24535 4 vilA thAya che. " ahvAegayo paramANupoggale egayao duppaesie khaMdhe egayao sattappaesie khaMdhe avarU" athavA eka paramANu pudgalavALe eka vibhAga, ddhipradezika eka skaMdharUpa bIje vibhAga ane saptaprAdezika eka kaMdharUpa trIje vibhAga thAya che. ahavA-egayao paramANupogagale, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, egayao chappaesie khaMdhe bhavai ' mathA : 52bhAra 468 35 me vinAsa, nizi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u04 sU01 paramANapudgalanirUpaNam 55 tripadezikA skandho bhavati, ekata:-anyabhAge SaT pradezikaH svandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayo cauppaesie, egayao paMcapaesie saMdhe bhavaI' athavA ekataH ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparamAge catuSpradezikaH skandho bhavati, ekataH pazcapadezikaH skandho bhavati 'ahavA egayao duppaesie khadhe bhavai, egayo do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekataH- aparabhAge dvau catupradeziko skandhau bhavataH 'ahavA egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayo cauppaesie saMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH, ekataH-aparabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'cauhA kajjamANe egayayo tini paramANupoggalA, egayo sattapaesie khaMdhe bhavai' dazamadezika: skandhazcaturdhA kriyamANaH, ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekata:eka dUsare bhAga meM tripradezika skandha hotA hai aura anyabhAga meM eka SaTpradezika skandha hotA hai / ' ahavA-egayao paramANupoggale, ega. yo cauppaesie, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai' athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, eka dUsare bhAga meM catuSpradezika skandha hotA hai, aura anya bhAga meM eka paMca pradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayao duppaesie khaMdhe bhavai' egayao do caupaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA-eka bhAga meM dvipradezika skandha hotA hai evaM eka dUsare bhAga meM do catuSpadezika skandha hote haiN| 'ahavA-egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' athavA-eka bhAga meM do tripradezika skandha hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM catuSpadezika skandha hotA hai 'cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayo sattapaesie khaMdhe bhavai' yaha dazapradezika kai rUpa bIjo vibhAga ane chapradezika skaMdha rUpa trIje vibhAga thAya che. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao cauppaesie, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai " athavA : 52mAsa pula 35 vilAsa, yA prazidha. 35 me viIn bhane pAMca pra i24535 trIne vimA mane cha. "ahavAegayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao do caumpapasiyA, khaMdhA bhavati" athavA kripradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane cAra pradezika be skaMdha rUpa be vilAsa yAya che. " ahavA-egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayao cauppaesipa khaMdhe bhavai" mayA se niprazi: 245 35 me vilo mane yAra prahazi me 245 35 trI vilAsa thAya che. "cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao sattapaesie khaMdhe bhavai" nyAre te zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 bhagavatI sUtre aparabhAge saptamadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao do paramANupoggalA, emao duppae sie khaMdhe, egayao chapparasie saMdhe bhavai' athavA ekataH - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH - aparabhAge dviradezikaH skandho bhavati, ekata: - anyabhAge SaT pradezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao tippae sie khaMdhe, egayao paMcapae sie khaMdhe bhavai ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH - aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge paJcapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do paramANupogalA, egayao do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekata: ekabhAge , athavA paramANupudgalau bhavataH, ekata: - aparabhAge dvau catuSpadeziko skandhau bhavataH, skandha jaba cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM aura eka dUsare bhAga meM sAta pradezoMvAlA skandha hotA hai 'avA - egayao do paramANupoggalA, egayao duppa esie khaMdhe, egayao chappaesie khaMdhe bhavai' athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM dvipradezika skandha hotA hai, aura anya bhAga meM chaha pradezika eka skandha hotA hai ' ahavA - ega o do paramANupoggalA, egapao tippaesie khaMdhe, egaghao paMca esie khaMdhe bhavai' athavA eka bhAga meM do paramANu pudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM tripradezI skandha hotA hai aura anyabhAga meM pAMca pradezoMvAlA skandha hotA hai| 'ahavA - egayao paramANupoggalA, ega. 66 o do upasiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, evaM ekabhAga meM do catuSpradezika skandha hote haiM / dasa pradezika ska MdhanA cAra vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA traNa vibhAge ane saptapradezika skaMdha rUpa eka vibhAga thAya hai. ahavA - pagayao do paramANupeoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egao chappaesie khaMdhe bhavai athavA eka eka paramANu pudgala rUpa e vibhAge, dvipradezika eka kadha rUpa trIje vibhAga ane chapradezika skru dha rUpa thA vibhAga thAya che, ahavA - egayao do paramANupeoggalA, egayao tilasie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe, bhavai " eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAge, tripradezaka dha rUpa bheDa vibhAga ne pAMca ahezi 246 35 me vilAja thAya che, "ahavA egayao do paramANupAgAlA, egayao do cauppaesiyA khadhA bhavaMti " athavA eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAge, ane cAra pradezika e skaMdha rUpa " athavA zrI bhagavatI sUtra : 10 dd Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 57 , 'havA eyao paramANupoggale egayao duppae lie, egayao tippae lie, egaupasie khaMdhe bhavai' athavA ekataH - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayao tithi tippara siyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekataH - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata: - aparabhAge trayastripadezikAH skandhA bhavanti, 'ava egayao tinni duppaesiyA khaMdhA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai athavA ekataH - ekamAge trayo dvipradezikAH skandhA bhavanti, ekata: - aparabhAge catumadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do duSpaesiyA khaMdhA, egayao do tiSyaesiyA khaMdhA bhavaMti athavA ekataH - ekabhAge dvau dvipadeziko skandhau 'ahavA - egayao paramANupoggale, egapao duppaesie, egayao tippaesie egayao cauppaesie khaMdhe bhavai' athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, ekabhAga meM dvipradezika skandha hotA hai eka bhAga meM tripradezika skaMdha hotA hai, anyabhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA hai / 'ahavA - egapao paramANupoggale, egayao tini tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai evaM eka bhAga meM tIna tripradezika skandha hote haiM-' ahavAegayao tini duppaesiyA khaMdhA egayao cauppaesie khaMdhe bhavai ' athavA ekabhAga meM tIna dvipradezika skandha hote haiM, evaM eka bhAga meM eka catuSpradezika skaMdha hotA hai / 'ahayA - egayao do duppaesiyA dhA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekabhAga meM dA me pilAgo thAya che. "ahavA - egayao paramANupeoggale, egayao duSpapasie, egayao tippasie, egayamo cauppaesie khaMdhe bhavai" athavA me paramANu pudgala rUpa eka vibhAga, dvipradezika dha rUpa khInne vibhAga, tripradezika skaMdharUpa trIjo vibhAga ane cAra pradezika skaMdharUpa cAthA vibhAga thAya che. ahavA - egayao paramANupoggale, egayao tini tippaesiyA saMdhA bhavati " athavA eka paramANu pudgalavALA eka vibhAga ane traNa tripradezika sadha rUpa traNa vibhAga cAya che. ahavA - egayao tinni duppaesiyA khaMdhA, egasudha35 tra vilAo 66 o upasie khaMdhe bhavai " athavA dviahezika ane cAra pradezika skadha rUpa eka vibhAga thAya che. 66 ahavA - egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao do tippaesiyA khaMdhA athavA dvipradezika maiM skadharUpa e vibhAge ane tripradezika e bha0 8 bhavaMti "" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsUtre bhavataH, ekatA-aparabhAge dvau trimadezikau skandhau bhavataH, 'paMcahA kajjamANe egayo cattAri paramANupoggalA, egayao chappaesie khaMdhe bhavai' paJcadhA kriyamANe dazamadezikaH skandhaH, ekataH-ekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekata:aparabhAge SaTpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo timi paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekata:ekabhAge trayaH paramANupudgalA bhavanti, ekanA-aparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekataH-anyabhAge paJcapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao tinni paramANupoggalA egayo tippaesie, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' athayA ekataH-ekamAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekatA-aparamAge trimadezika: skandho bhavati ekataH-anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao vipradezika skandha hote haiM aura eka dUsare bhAga meM do tripradezika skandha hote haiM-'paMcahA kajjamANe cattAri paramANupoggalA, egayao chapaesie khaMdhe bhavai' yaha dazapradezika skaMdha jaSa pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba ekabhAga meM cAra paramANupudgaga hote haiM, evaM ekabhAga meM chahapradezika skandha hotA hai ' ahavA-'egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai' athavA-eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, aura ekabhAga meM vipradezika skaMdha hotA hai, 'egayao paMcapaesie khaMdhe bhavaI' evaM eka anyabhAga meM paMca prade. zika skaMdha hotA hai| 'ahavA-egayao tini paramANupoggalA, egayo tippaesie, egayo cauppaesie khaMdhe bhavai ' athavA ekabhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai, aura eka anya bhAga meM eka catuSpadezika skandha hotA 245 35 me vilaaye| thAya che. "paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao chappaesie khaMdhe bhavai" te 6za prahezi 24 ghanA byAre pAMca vibhAgo karavAmAM Ave che, tyAre eka paramANu pudgalavALA cAra vinA mana cha prazi me 245 35 me visA yAya che. " ahavAegayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai" athavA me me 52mA puzalapAmA vibhAga, Dhipradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane pAMca pradezika skaMdha rUpa eka vibhAga mana cha. " ahavA-egayao timi paramANupoggalA, egayo tippaesie, egayao cauppaesie khaMdhe bhava" athavA 4 me pusa 52bhAzuvA ] vibhAge, tripradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane cAra pradezika skaMdharUpa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 parabhANupudgala nirUpaNam do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, bhavai' egayao do tippaesiyA dhA bhavaMti' athavA ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH ekata: - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata: - anyamAge dvau trideziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayao tinni duppaesiyA saMdhA, egayao tippaesie khaMdhe, bhavai' athavA ekata: ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:aparabhAge yo dvipadezikAH skandhAH bhavanti, ekata: - anyabhAge tridezikaH skandho bhavati, 'ahavA pazca duppaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA dvipazcamadezikAH skandhA bhavanti, 'chAkajjamANe egayao paMca paramANupoggalA egayao paMcaparasie khaMdhe bhava' daza dezikaH skandhaH SoDhA kriyamANaH, ekataH - ekabhAge pazca / ' ahavA - egayao do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai aura eka eka anya bhAga meM do tripradezika skandha hote hai / 'ahayA - egao paramANupoggale, egayao tini duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, ekabhAga meM tIna dvipradezika skandha hote haiM, aura eka anyabhAga meM eka tridezika skandha hotA hai| 'ahavA-paMca duppa esiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA pAMca dvipradezI skaMdha hote haiN| 'chahA kajjamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai,' yaha dazapradezika skaMdha jaba chaha vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM - 99 eka vibhAga thAya che. ahavA - egayao do paramANupoggalA, egayao dupaesie khaMdhe bhavai, egayao do tippaesiyA saMdhA bhavaMti " athavA eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAgeA, dvipradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane tripradeziGa me 246 35 me vilAgI paDI laya che. " ahabA - egayao para mANuogale egayao tinni dupparasiyA saMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai athavA eka paramANu pudgalarUpa eka vibhAga, traNa dvidezika smudha rUpa traNa vibhAga ane tripradezika eka skaMdha rUpa eka vibhAga thAya che. " ahavApaMca duSpasiyA khaMdhA, bhavati ,, athavA dvidezika pAMca skaMdha rUpa pAMca vilAgo thAya che. " chahA kajjamANe egayao paMca paramANupogalA, egayao paMca pasie khaMdhe bhavai dasa pradezika skaMdhanA jyAre cha vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu puddalavALA pAMca vibhAge| ane pAMca 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 dr Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre paramANupudgalA bhavanti, ekata:- aparabhAge pazca pradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe egayao caupparasie khaM bhava' athavA ekataH - aparabhAge catvAraH paramANupudgalAH bhavanti, ekataHaparabhAge dvidezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao cattAri paramANupoggalA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA ekata: - ekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekata: - aparabhAge dvau trideziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayo tini paramANupoggalA, egayao do duSyaesiyA khaMdhA bhavaMti egayao tipvaesie khaMdhe, bhava' athavA ekata:ekabhAge trayaH paramANupudalA: bhavanti, ekataH - anyabhAge dvau dvimadezika skandhau bhavataH ekatA - anyabhAge trimadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do parapAMca paramANupudgala hote haiM, aparabhAga meM pAMcapradezoMvAlA eka skaMdha hotA hai, 'ahavA - egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai' athavA - eka bhAga meM cAra paramANupula hote haiM, eka bhAga meM eka dvipradezI skaMdha hotA hai, aura eka anyabhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA hai| 'ahavA - egayao cattAri paramANupoggalA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM cAra paramANupudgala hote haiM, dUsare bhAga meM do tripadezika skandha hote haiM, 'ahavA - egayao tini paramANupoggalA, egayao do duSpaesiyA khaMdhA bhavaMti egayao tippaesie khaMdhe' athavA ekabhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM do dvipradezI skaMdha hote haiM aura anyabhAga meM eka tripradezI skaMdha hotA hai ' ahavA - egayao do para 60 "" pradezika eka kadha rUpa chaThTho vibhAga thAya che. 66 ahavA - egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao caupparasie khaMdhe bhavai athavA eka eka paramANu pukUla rUpa cAra vibhAgeA, dvipradezika smudha rUpa meDa pilAga bhane yAra ahezi sudha 35 meDa vibhAga thAya che. " ahavAegayao cattAri paramANupoggalA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA eka eka paramANu puptelavALA cAra vibhAga ane tripradezika e skaMdha rUpa be vibhAgo thAya che. ahavA - egayao tini paramANupoggalA, emao duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe " athavA thoDa thoDa 520 mANu pudgalavALA traNa vibhAgeA, e dvipradezika ka'dha rUpa e vibhAgo ane tridezi sudha 35 meDa vibhAga thAya che, " ahavA - egayao do para 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 61 mANupoggalA egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge catvAro dvipadezikAH skandhA bhavanti, "sattahA kajjamANe egayao chaparamANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai" dazamadezikaH skandhaH, saptadhA kriyamANaH, ekataH-ekabhAge SaT paramANupudgalAH bharanti, ekataH-aparabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, "ahavA egayao paMcaparamANupoggalA, egayo duppaesie, egayo tippaesie khaMdhe bhavai' athavA ekatA-ekabhAge pazca paramANupudgalAH bhavanti, ekataH-aparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekata:-anyabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo cattAriparamANupoggalA, egayo tibhi duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge trayaH dvipradezikAH skandhA bhvnti| mANupoggalA, egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM cAra dipradezika skaMdha hote haiM, 'sattahA kajjamANe egayao cha paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai ' isa dazapadezika skandha ke jaba sAtavibhAga kiye jAte haiM, taSa eka bhAga meM SaT paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka catuSpradezika skaMdha hotA hai / ' ahavA-egayo paMca paramANupoggalA, egayao duppaesie, egayao tippaesie khaMdhe bhavA' athavA-ekabhAga meM pAMca paramANupudgala hote haiM, eka bhAga meM eka dipradezika skandha hotA hai aura eka anyabhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai / ' ahavA-egayo cattAri paramANupogalA, egayao timi duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM cAra paramANupudamANupoggalA, egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti " 24241 me me paramANu pudgalavALA be vibhAge ane dvipradezika cAra skaMdha rU5 cAra vinA thAya che. " sattadA kajjamANe egayo cha paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhava" isa prazi, 24 ghanA yAre sAta vilAgI 42vAmA Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA cha vibhAgo ane eka cAra prazi: 245 35 me vinA thAya che. " ahavA-egayao paMca paramANupogagalA, egaya bho duppaesie, egayao tippaesie khaMdhe bhavai" 551 me eka paramANu pulavALA pAMca vibhAga, dvipradezika eka skaMdha rUpa eka vilAsa mana nizi: 145 35 me vinA thAya cha. " ahavA-egayao cattAri paramANupoggalA, egayao tigni duppaesiyA khaMdhA bhavati" ayathA me zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 bhagavatI sUtre 'adA kajjamANe egayao satta paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' daza pradezikaH skandhaH aSTadhA kriyamANaH ekataH- ekamAge sapta paramANupudgalAH bhavanti, ekataH - aparabhAge trimadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao cha paramANupoggalA, o do parasiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekata: - ekabhAge SaTparamANupudgalAH bhavanti, ekata: - aparabhAge dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'navahA kajjamANe egao aTTha paramANupoggalA, egayao dupparasie khaMdhe bhAi' navadhA kriyamANo dazapadezikaH skandhaH, ekataH- ekabhAge aSTa paramANupudgalAH bhavanti, ekata: - aparamAge dvipadezikaH skandho bhavati, 'dasahA kajjamANe dasa paramANupoggalA bhavaMti ' dazamadezikaH skandho dazadhA kriyamANaH daza paramANupudgalAH bhavanti / gala hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM tIna dvipradezI skandha hote haiM / 'advahA kajamANe egayao sattaparamANupoggalA, egacao tippaesie khaMdhe bhavai' isa dazapradezika skandha ke jaba ATha vibhAga kiye jAte taba eka bhAga meM sAtaparamANupudgala hote haiM, dUsare bhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai ' ahavA egayao cha paramANupoggalA, ega o do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekabhAga meM 6 paramANupud gala hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM do dvipradezika skandha hote haiN| 'navahA- kalamANe egayao aTThaparamANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai' jaba yaha dazapradezika skandha nau vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM ATha paramANupudgala hote haiM aura eka dUsare bhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai 'dasahA kajjamANe dasa paramA egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA eka paramANu pudgalavALA cAra vibhAgeA ane kripradezika traNa skaMdha rUpa traNa vibhAgeo thAya che. aTTahA kajjamANe egayao satta paramANupoggalA, egayao tipatie khaMdhe bhavai " te isa pradezi sudhanA kyAre ATha vibhAga puravAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA sAta vibhAgeA ane triprade zidha 35 vibhAga thAya che. " ahavA - egayao cha parama NupoggalA, me paramANu yuddagAbAjA ane dvidezika e dharUpa khIjAe vibhAgA thAya che. kajjamAge egayao aTTha paramANupoggalA, egayao duppaesie saMghe bhavai" te hasa ahezi udhanA kyAre nava vibhAga uravAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgala paramANuvALA ATha vibhAgA ane dvipradezika eka skaMdha rUpa eka vibhAga thAya che. dasahA kajjamANe dasa paramANu pogAlA nayA 6 bhAge (6 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupuralanirUpaNam 63 gautamaH pRcchati-'saMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAhabaMti, egayo sAhaNittA kiM bhavai ?' he bhadanta ! saMkhyeyAH paramANupudgalAH ekataH ekatayA saMhanyante, saMhatA bhavanti, saMghI bhavantItyarthaH, ekataH-ekatvena saMhasya-saMghIbhUya ki svarUpaM vastu bhavati? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA! saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' he gautama ! saMkhyeyAH paramANupudgalAH ekatvena saMhatya saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'se bhijjamANe duhAvi jAva dasahA vi saMkhejjahA vi kajjai' sa khalu saMkhyeyapradezikaH skandho bhidhamAno dvidhApi, yAvat-tridhApi, caturdhApi, paJcadhApi, poDhApi, saptadhApi, aSTadhApi, navadhApi, dazadhApi, saMkhyeyadhApi kriyate, tatra gupoggalA, bhavaMti ' jaba yaha daza pradezikaskaMdha daza vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba daza paramANupudgala hI isake daza vibhAga hote haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'saMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAhannaMti, egayao sAhANittA kiM bhavai' he bhadanta ! saMkhyAta paramANupudgala jaba ekarUpa se Apasa meM milate haiMtaba unase kyA utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! saMkhejjapaesie khaMghe bhavai' he gautama ! saMkhyAtapudgalaparamANu japa Apasa meM mila jAte haiM taba unase saMkhyAta pradezI eka skaMdha utpanna hotA hai| 'se bhijjamANe duhA vi jAva dasahA vi saMkhejjahA vi kajjA' jaba isa saMkhyAtapradezI skaMdha kA vibhAga kiyA jAtA hai taba isake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI, chaha bhI, sAta bhI, ATha bhI, nau bhavaMti " lyAre ta sa zi: 27dhanA sa vimA 421mA mA cha tyAre dase vibhAgamAM eka eka paramANu pudgala hoya che. gautama svAmInA HA-" saMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAha. aMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai ?" lagavan ! sadhyAta 52mAna pudgale jayAre eka bIjA sAthe maLI jAya che, tyAre temanA sAgathI zuM utpanna thAya che? ___ mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai" he gautama! jyAre saMkhyA paramANu putale eka bIjA sAthe maLI jAya che, tyAre temanA sagathI saMkhyAta pradezI eka skaMdha utpanna thAya che. " se bhijjamANe duhA vi jAva dasahA vi saMkhejjahA vi kajjai" mA saMkhyAta pradeza skaMdhanA jyAre vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre be, traNa, yAra, pAya, 7, sAta, 8, nava, sa athavA sabhyAta vibhAgomA te zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'dahA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' saMkhyeyapradezikaH skandho dvidhAkriyamANaH ekataH-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekatA-aparamAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao duppaesie khaMdhe egayo saMkhejjapaesie khedhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge dvipadezika: skandho bhavati, ekatA-aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavani, 'evaM ahavA egayo tippaesie, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' evaMrItyA athavA ekataH-ekabhAge tripradezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge saMkhyeyapradezikA skandho bhavati, 'evaM jAva, ahanA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai ' evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-ekatazcatuSpadezikaH, paJcapadezikA bhI, daza evaM saMkhyAta bhI vibhAga ho sakate haiN| 'duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' jaba isa saMkhyAtapradezI skaMdha ke do vibhAga kiye jAte haiM taba ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai aura aparabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai 'ahavA-egayao duppaesie khaMdhe, egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavai' athavA-eka bhAga meM eka dipradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, 'evaM ahayA egayao tippaesie, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai ' isa rIti se athavA ekabhAga meM tripradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai evaM jAya ahavA-egayao dasapaesie khaMdhe bhavai , egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai ' isI pUrvottarIti ke anusAra Aart is m4 cha. " duhA kanjamANe egayao paramANupoggale, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai" nyAre te sajyAta azI 24 ghanA vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka bhAgamAM eka paramANupudgala ane bIjA mAsamA sabhyAta prazI se 245 DAya che. "ahavA-egayao duppaesie khaMdhe, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai" mathavA vizi 245 35 : vilAsa bhane sanyAta pratI 245 35 bhAle vinA thAya che. " eva ahavo egayao tippaesie, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhava" mA nizi: 16 rUpa eka vibhAga ane saMkhyAta pradezI kapa rUpa bIjo vibhAga thAya che. "evaM jAva ahavA-egayo dasa paesie khaMghe bhavai, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhava', mA pUrvarita paddhati anusAra 5sA vilApamA me me praha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 65 " SaTpadezikaH, saptamadezikaH, aSTapadezikaH, navamadezikaca skandho bhavati ekataH - aparabhAgetu sarvatraiva saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH- ekabhAge dazapradezikaH skandho bhavati, ekata: - aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati 'ahavA do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao saMkhejjapae sie khaMdhe Her ' saMkhyeyamadezikaH skandha tridhA kriyamANaH, ekabhAge dvau paramANuyAvat - eka bhAga meM catuSpradezika skandha hotA hai, aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai, athavA ekabhAga meM paMca pradezI skaMdha hotA hai, aura aparabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai athavA eka bhAga meM SaTrapradezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, athavA ekabhAga meM saptapradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai / athavA ekabhAga meM aSTapradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai athavA eka bhAga meM nau pradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai athavA ekabhAga meM daza pradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAta pradezI skaMdha hotA hai ' ahavA - do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA do saMkhyAtapradezika skandha hote haiM 'tihA- kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao saMkhejapa sie khaMdhe bhavai' yaha saMkhyAtapradezI skaMdha jaba tIna bhAgoM meM zanI vRddhi karatAM bAkInA vikalpe| A pramANe banaze-athavA eka bhAgamAM cAra pradezika skaMdha ane khIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI spaSa hAya che, athavA eka bhAgamAM pAMca pradezI skaMdha ane khIjA bhAgamAM saMkhyAta pradezI skrapa hAya che. athavA eka bhAgamAM cha pradezI skaMdha ane bIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI skaMdha hoya che athavA eka bhAgamAM sAta pradezI skadha ane bIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI kAMdha hoya che athavA eka bhAgamAM ATha pradezika skaMdha ane khIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI sadha hoya che. athavA eka bhAgamAM nava pradezika skaMdha ane khIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI dha DAya che. athavA eka bhAgamAM dasa pradezika dha ane khIjA bhAgamAM sabhyAta pradezI 24 hoya che. " ahavA do saMkhejjapaesiyA saMdhA bhavaMti " athavA e sakhyAta pradezI spadhA rUpe paNa te skaMdha vibhakta thaI jAya che. " tihA kajamANe egayao do paramANupoggalA, egayao saMkhejjapaesie khaM bhavai " te sakhyAta pradezI kadhanA jyAre traNa vibhAge karavAmAM ma0 9 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 bhagavatIsUtre pulau bhavataH, ekata: - aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egao paramANuSoggale egayao duppaesie khaMdhe bhavai' egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekata: - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge saMkhye yapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjaparasie khaMdhe bhava' athavA ekata: - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataHaparabhAge tridezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'evaM jAtra ahavA egayao paramANuyoggale, egayao dasa paesie khaMdhe bhavai' evaM pUrvoktarItyA yAvat - ekataH paramANupudgalo bhavati, ekataH catuH vibhakta kiyA jAtA hai-taba ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM saMkhyAtapradezika skandha hotA hai 'ahavA egayao paramANupogale egayao duppaesie khaMdhe bhavai ' athavA ekabhAga meM eka paramANupupula hotA hai aura aparabhAga meM dvipradezika eka skaMdha hotA hai tathA ' egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' anyabhAga meM saMkhyAtapradezika eka skandha hotA hai| ' ahavA egayao paramANupoggale, ega o tippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' athavAeka bhAga meM ekaparamANupudgala hotA hai, aparabhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai, aura anyabhAga meM eka saMkhyAtapradezika skandha hotA hai / ' evaM jAva ahavA - egayao paramANupoggale, egayabha dasapaesie khaMdhe bhavai' egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' isI prakAra se yAvat athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAgA ane sakhyAta pradezI kadha rUpa trIjo vibhAga thAya che. 8 ahavA egayao paramANupoggale, egayao dupparasie khaMdhe, egayao saMkhejjapapasie saMdhe bhavai " vibhAgamAM eka paramANupurdUgala, khIjA vibhAgamAM dvipradezika spadha ane trIjA vibhAgamAM sakhyAta pradezI kadha DAya che. 8 ahavA - egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe, athavA bheDa vibhAgamAM eka paramANu pudgala, khIjA vibhAgamAM tripradezika skaMdha ane trIma vibhAgamAM sauMdhyAta pradezI sudha hoya che. " evaM jAya ahavA egao paramANupogale, egayao dasapaesie khaMghe bhavai, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai " eja pramANe khIjA vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi karavAthI khAkInA vikalpe| A pramANe khanaze-khathavA eka vibhAgamAM eka paramANu athavA eka zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgala nirUpaNam 67 paJca SaTsaptASTanavama dezikaH skandho vA bhavati, ekatazca saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH ekabhAge paramANupulo bhavati, ekata: - aparabhAge dazamade - zikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA eo paramANuvoggale, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA catuSpradezika eka skandha hotA hai aura anyabhAga meM saMkhyAta pradezika skaMdha hotA hai athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM paMcapradezI skandha hotA hai aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM chahapradezI skandha hotA hai, aura anyabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM saptadezI skaMdha hotA hai, aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai athavA ekabhAga meM ekaparamANupudgala hotA hai, aparabhAga meM AThapradezI eka skandha hotA hai aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM nau pradezI eka skandha hotA hai, aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skaMdha hotA hai, athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM dazapradezI eka skandha hotA hai aura anya bhAga meM saMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, ahavAemao paramANupoggale, egayao do saMkhejjapa esiyA khaMdhA bhavaMti / " pudgala, bIjA vibhAgamAM cAra pradezika skaMdha ane trIjA vibhAgamAM sakhyAta pradezI ka"dha hAya che. athavA-eka vibhAgamAM eka paramANu pugala, khIjA vibhAgamAM pAMca pradezika ane trIjA vibhAgamAM sakhyAta pradezI skadha DAya che. athavA eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala, khIjA vibhAgamAM che pradezika kadha ane trIjA vibhAgamAM sakhyAta pradezI smudha hoya che. athavA eka bhAgamAM eka paramANu pudgala, bIjA bhAgamAM sAta pradezika ska Mdha ane trIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI spaSa DAya che. athavA--eka bhAgamAM eka paramANu pudgala, bIjA bhAgamAM ATha pradezika kadha ane trIjA bhAgamAM sukhyAta pradezI ska`dha DeAya che. athavA eka bhAgamAM eka paramANu pudgala, khIjA bhAgamAM nava pradezika kapa ane trIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI sudha hAya che. athavA eka bhAgamAM eka paramANu pundga, khIjAmAM dasa pradezika skaMdha ane trIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI kadha hAya che. ahavA - egayao zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 bhagavatIsUtre ekata: - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata: - aparabhAge dvau saMkhyeyamadezikau skandhau bhavataH, ' ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata: - ekabhAge dvimadezikaH skandho bhavati, ekataH - aparabhAge dvau saMkhyeyapradezika skandhau bhavataH evaM jAva ahavA egayao dasapae sie khaMdhe, egayao do saMkhejjapae siyA saMdhA bhavaMti' evaM pUrvoktarItyA yAvat - ekataH tricatuH paJcaSaTsaptASTanavadezikaca skandho bhavati, ekato - dvau saMkhyeyamadezikau ca athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aura aparabhAga meM do saMkhyAta pradezika skandha hote haiN| ' ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekabhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai, aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezika skandha hote haiM - ' evaM jAva ahavA - egayao dasapaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' isI pUrvokta rIti ke anusAra eka bhAga maiM pradezI skandha hotA hai, aura apara bhAga meM do saMkhyAta pradezI rukandha hote haiM, athavA - eka bhAga meM catuSyadezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skaMdha, athavA ekabhAga meM paMcapradezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skandha, athavA eka bhAga meM chaha pradezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skaMdha, athavA ekabhAga meM sAta pradezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skaMdha, athavAparamANurogale, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA bheDa lAgabhAM eka paramANu pudgala hoya che ane bAkInA be bhAgamAM sakhyAta pradezI e 246 hoya che." ahavA - egayao duppaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjaparasiyA khaMdhA bhavaMti " athavA dviaheziGa 246 35 thoDa vibhAga ne saMkhyAta ahezI me 2496 35 me vibhAga paDe the. " evaM jAtra ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " mA pUrvosta yaddhati anusAra pahelA vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi karavAthI khAkInA vikalpe| A pramANe ane che-athavA ekabhAgamAM tripradezika skaMdha ane bAkInA e bhAgAmAM saMkhyAta pradezI be skaMdha hoya che. athavA eka bhAgamAM cAra pradezika skadha ane khAkInA e bhAgAmAM sakhyAta pradezI e kadha hAya che. athavA eka bhAgamAM pAMca pradezI eka skaMdha ane mAkInA e bhAgAmAM saMkhyAta pradezI e dha hAya che. athavA eka bhAgamAM cha pradezika eka skaMdha ane bAkInA e bhAgAmAM sakhyAta pradezI e skaMdha hAya che. athavA-eka bhAgamAM sAta pradezika eka skaMdha ane khAkInA be zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 69 skandhauM bhavataH, athavA ekata:-ekabhAge dazapadezikaH skandho bhAti, ekata:aparabhAge dvau saMkhyeyapadezikau skandhau bhavataH 'ahavA tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA trayaH saMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, 'cauhA kajjamANe pagayo tini paramANupoggalA, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' saMkhyeyapradezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti ekataH-aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhAti, 'ahavA egayao do paramANu. poggalA egayo duppaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH ekabhAge dvauM paramANupudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge dvipradezikaH skandho eka bhAga meM ATha pradezI skandha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI saMdha, athavA eka bhAga meM nau pradezI skandha aura aparabhAga meM do saMkhyAta pradezI skandha, evaM ekabhAga meM dazapradezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAta pradezI skandha hote haiN| ' ahavA tinni saMkhemapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-tIna saMkhyAtapradezika skaMdha hote haiN| 'cauhA-kajjamANe egayo tinni paramANupoggalA, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' jaba saMkhyAta pradezika skaMdha ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai, taba ekabhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezika eka skaMdha hotA hai 'ahavA-egayao do paramANupuggalA, egayo duppaesie khaMdhe, egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavaI' athavA-eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aparabhAga meM eka dvipradezI bhAgomAM saMkhyAta pradezI be sa dha hoya che athavA eka bhAgamAM aSTaprade zika eka skaMdha ane bIjA be bhAgamAM sakhyAta pradezI be sarkaMdha hoya che. athavA eka bhAgamAM nava pradezika eka skaMdha ane bAkInA be bhAgamAM saMkhyAta pradezI be kaMdha hoya che athavA eka bhAgamAM dasa prAdezika eka kadha hoya che ane bAkInA be bhAgamAM saMkhyAta pradezI be skaMdha hoya cha. "ahavA tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA vibhAga 1 saMkhyAta pradezI ka rUpa hoya che. ___"cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao saMkhejjapaesie khadhe bhavai" te sayAta pradezI dhanA nyAre yAra vibhAga 42vAmA Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA traNa vibhAga ane saMkhyAta prozI se 245 35 yo| vimA thAya che. " ahavA-egayao do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai" athavA eka eka paramANu pudgalavALA be vibhAga, dvidezika eka skaMdha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavati, 'aDavA egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, egayo saMkhejjaparasie khaMdhe bhava' athavA ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH ekaH - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anya mAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjaparasie khaMdhe bhava' athavA ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata:- aparabhAge trimadezikaH skandho bhavati, ekata:anyabhAge saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, 'evaM jAva ahavA egayao do paramANuoggalA, egayao dasapaesie, egayao saMkhejjara sie khaMdhe bhavaha ' evaMpUrvoktarItyA yAvat - eka to dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH - catuH paJcaSaTsaptAgaavana east bhavati, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH anyabhAge dazapradezikaH skandha hotA hai, aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai| 'ahavA egayabho do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, ega o saMkhejjapa esie khaMdhe bhavai' athavA ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, anyabhAga meM tripradezI eka skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, ' evaM jAva ahavA egayao do paramANupogalA, egayao dasa paesie, egayao saMkhejjapae lie khaMdhe bhava' isI pUrvoktarIti ke anusAra yAvat ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aparabhAga meM cAra pAMca, chaha, sAta, ATha, nau pradezI skandha hotA hai - aura anya bhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai 70 66 ane sa`khyAta pradezI eka skadha, A prakAranA cAra vibhAgA thAya che. ahavA - egayao do paramANurogAlA, egayao tippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapa sie khaMdhe bhavai athavA eka eka paramANu pudgalavALA khe vibhAga, tripradezika eka ska'dha rUpa trIjo vibhAga ane sakhyAta pradezI 246 35 thothe| vibhAga thAya che. " evaM jAva ahavA - egayao do paramANupoggalA, egayao dasapapasie, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai pUrNAMkata paddhati anusAra trIjA vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi karavI ane bAkInA vibhAge pahelAnA vibhAga pramANe ja samajI levA A rIte bIjA sAta vikahA banaze jema ke-athavA eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAgeA, cAra, pAMca, cha, sAta ATha athavA nava pradezavALA eka kapa rUpa trIjo vibhAga ane sakhyAta pradezI smudha rUpa cAthA vibhAga thAya che. A zrI bhagavatI sUtra : 10 dd dd Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 5 skandho bhavati, ekataH-aparamAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' "athavAekataH-ekamAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata-aparabhAge dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayao duppaesie, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata:-anyabhAge dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhayataH, 'jAva ahavA egayao paramANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe, egayo do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' yAvat-ekataH paramANu pudgalo bhavati, ekataH tripradezikaH, catuSpadezikaH, paJcapadezikaH SaTbhadezikA, athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, apara bhAgameM eka dazapradezI skandha hotA hai aura anya bhAga meM eka saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai, (ahavA-egayao do paramANupoggalA, egayao do saMkhejja. paesiyA khaMdhA bhavaMti,) athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skandha hote haiM, 'ahavA-egayao paramANupoggale, egayao duppaesie egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, eka bhAga meM eka dvipradezI skaMdha hotA hai, aura eka bhAga meM do saMkhyAta pradezI skaMdha hote haiM, 'jAva ahavA egayo paramANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe, egayaodo saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti' yAvat athavA eka paramANupudgala hotA hai, eka bhAga meM tripradezika, catuSpradezika, paMcapradezika, chhathavA eka eka paramANu pudgalavALA be vibhAga, dasa prAdezika skaMdha rUpa trIje vibhAga ane saMkhyAta pradeza skaMdha rU5 cotho vibhAga thAya che. " ahavA egaya o do paramANupoggalA, egayo do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA eka eka paramANu yudgalavALA be vibhAga ane saMkhyAta pradezI me 24535 bhI ye vilAthAya cha, "ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaesie, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" mayA / paramANupudgalavALa pahele vibhAga, ddhipradezika eka skaMdha rUpa bIje vibhAga bhane sadhyAta:zI 24535 trIne mana. yA vimA bhane cha, "jAva ahavA egayao paramANupogagale, egayao dasapaesie khaMdhe, egayao do saMkhejja paesiyA khaMdhA bhavaMti" mayA-3 lAmA 4 52 // pusa, bhI bhAgamAM tripradezika athavA cAra pradezika, athavA pAMca pradezika, athavA cha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtre saptapadezikaH, aSTapradezikA, navapradezikaH skandho bhavati, ekatazca dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataHaparabhAge dazapradezikaH skandho bhavati, ekataH-anyabhAge dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayo tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudagalo bhavati, ekataH-aparabhAge prayA saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, 'ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayo timi saMkhejjapaesiyA baMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekamAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekataH-aparamAge trayaH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, 'jAva ahavA egayao dasapaesie, egayao tini saMkhejjapaesiyA bhavaMti' yAvatekatastrimadezikaH, catuHpradezikA, paJcapadezikaH, SaTpadezikA, saptapradezikaH, aSTapradezika, sAtapradezika, AThapradezika, naupradezika, skaMdha hotA hai, aura eka bhAga meM do saMkhyAtapradezI skandha hote haiM / ' athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAgameM eka dazapradezI skaMdha hotA hai aura anya bhAga meM do saMkhyAta pradezI skaMdha hote haiM, 'ahavA- egayao paramANupoggale, egayao timi saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavAekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aura apara bhAga meM tIna saMkhyAtapradezI skandha hote haiM / 'ahavA-egayao duppasie khaMdhe egayao timi saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-eka bhAga meM dvipradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM tIna saMkhyAtapradezI skandha hote haiM / 'jAca 'ahavAegayao dasapaesie, egayao tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM tripradezika, catuSpradezika, paJcapradezika, ssttrprdepradezika, athavA sAta pradezika, athavA ATha pradezika athavA nava pradezika skaMdha, ane trIjA ane cothA vibhAgamAM be saMkhyAta pradeza skaMdha hoya che, athavA eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala, bIjA vibhAgamAM dasa pradezika eka kaMdha ane bAkInA be vibhAgomAM saMkhyAta pradethI be kaMdha hoya cha, "ahavA-egayao paramANupoggale, egayao timi saMkhemjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA se 52mA pugata 35 me visa mana sabhyAta prazI 24 35 ra dilA. thAya che, "ahavA-egayao duppaesie khaMdhe egayao tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA lAbha vahazi eka skaMdha hoya che ane bAkInA traNa bhAge traNa saMkhyAta pradeza skaMdha 35 hAya cha, "jAva ahavA-egayao dasapaesie, egayao tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" atha11-2me lAma me nizi, yA2 prazi, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CONJURD URA prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 73 pradezikaH, navapradezikaH skandho bhavani, ekataH trayaH saMkhyeyapadezikAH skandhAH mavanti, athavA ekataH- ekabhAge dazapadezikaH skandho bhavati, ekata:-aparabhAge prayaH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, 'ahavA cattAri saMkhejjapaesiyA khaMdhA mavaMti ' athavA catvAraH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ' evaM eeNaM kameNaM paMcagasaMjogo vi bhANiyavyo jAva navagasaMjogo' evaM-pUrvoktarItyA, etena uparyuktena abhilApakrameNa paJcakasaMyogo'pi bhaNitavyaH, yAvat - SaTkasaMyogo'pi, saptasaMyogo'pi, aSTakasaMyogo'pi, navakasaMyogo'pi bhnnitvyH| 'dasahA kajjamANe egayao nava paramANupoggalA, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhava' dazadhA kriyamANaH saMkhyeyapradezikaH skandhaH ekata -ekabhAge navaparamANupudgalA bhavanti, zika, saptapadezika, aSTapadezika, naupradezika skandha hotA hai, aura aparabhAga meM tIna saMkhyAtapradezika skandha hote haiM-athavA eka bhAga meM daza pradezika eka skandha hotA hai aura aparabhAga meM tIna saMkhyAtapradezI skandha hote haiM, 'ahavA-cattAri saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavAcAra saMkhyAtapradezI cAra skandha hote haiM-' evaM eeNaM kameNaM paMcagasaMjo. govi bhANiyanvo jAva navasaMjogo' isI pUrvokta rIti ke anusAra paMcakasaMyoga bhI kahanA cAhiye yAvat SaTkasaMyoga bhI, saptakasaMyoga bhI, aSTakasaMgoga bhI, aura navakasaMyoga bhI kahanA cAhiye, 'dasahA kajjamANe egapao navaparamANupoggalA, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' saMkhyAtapradezI skandha ko jaba daza vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka vibhAga meM nau pudgalaparamANu hote haiM, evaM aprpAMca pradezika, cha pradezika, sAta pradezika, ATha pradezika ke nava pradezika kaMdha hoya che ane bAkInA traNa vibhAge traNa saMkhyAta pradezI skaMdha rUpa hoya che. athavA eka bhAgamAM dasa pradezika skaMdha hoya che ane bAkInA RNa mAgomA sabhyAta pradezI RNa 24 / 35 uya cha, "ahavA-cattAri saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA yAre vibhAga sadhyAta pradeza 2 24 / 35 55 DAya che. "evaM eeNaM kameNaM paMcagasaMjogo vi bhANiyavo jAya navagasaMjogo" pUrita paddhati anusAra sajyAta prazI 24dhanA pAMya vibhAga, cha vibhAge, sAta vibhAga, ATha vibhAga ane nava vibhAgo pADavAmAM Ave tyAre je vikalapa bane che, temanuM kathana paNa thavuM joIe. " dasahA kajjamANe egayao nava paramANupoggalA, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaDate sadhyAta azI 24canA nyAre isa vimaanne| apAmA mAve che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA nava vibhAgo ane saMkhyAta pradezI bha0 10 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhagavatI sUtre ekataH - aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao aTThaparamANupoggalA, egayao duppaesie, egayao saMkhejjapae sie khaMdhe bhavai' athavA ekata: - ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, 'eeNaM kameNaM ekeko pUrepavvI jAva' etena uparyuktena abhilApakrameNa ekekaH abhilApaH pUrayitavyaH- AdAya paripUraNIyaH yAvat-evataH aSTau paramANupudgalA bhavanti, ekataH tricatuHpaJcaSaTsaptASTanayamadezikazca skandho bhavati, ekataH saMkhye yama dezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao dasapaesie khaMdhe emao nava saMkhejjapa esiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata: - ekabhAge dazapradezikaH skandho bhavati, ekataH - aparabhAge nava saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, 'ahavA vibhAga meM eka saMkhpAta pradezI skandha hotA hai-' ahavA egayao aTTha paramANupoggalA, egayao duppaesie egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai ' athavA eka bhAga meM ATha pudgalaparamANu hote haiM, aparabhAga meM eka videzI skandha hotA hai, aura anyabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai / 'eeNaM kameNaM ekkeko pUreyacvo jAva' isa krama se eka eka abhilApa pUrita karanA cAhiye-yAvat ekabhAga meM ATha paramANupudgala hote haiM, aparabhAga meM tIna, cAra, pAMca chaha sAta ATha aura nau pradezI skandha hotA hai, aura anyabhAga meM saMkhyAta pradezika eka skandha hotA hai-' ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao nava saMkhejja parasiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekabhAga meM eka dazapradezika skandha hotA hai, aura aparabhAga meM nau saMkhyAta pradezika skandha hote haiN| eka ska dha rUpa dasameA vibhAga thAya che. ahavA egayao aTTha paramANupogalA, egayao duppaesie, egayao saMkhejjapaesie khaMbe bhavai " athavA eka eka paramANu pudgalavALA ATha vibhAge, dvipradezika eka skaMdha rUpa eka vibhAga ane saMkhyAta pradezI koMdha rUpa eka vibhAga thAya che. Da epaNa kameNa ekkeko pUreyavvo jAva " A ubhe mADInA vikalyo pazu manAvI zAya che. dareka vikalpanA navamAM vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi karIne bAkInA vikalpe banAvI zakAya che. jema ke...athavA eka eka paramANu pudgalavALA ATha vibhAga, trazu-yAra-pAMca-cha- sAta-ATha athavA nava ahezovAjA sudha rUpa navame vibhAga ane sakhyAta pradezI ska'dha rUpa dasame vibhAga thAya che. 66 ahacA - egayao dasapae lie khaMdhe, egayao nava saMkhejjaparasiyA khaMdhA bhavaMti " athavA dasapradezika kadha rUpa eka vibhAga thAya che ane sakhyAta pradezI zrI bhagavatI sUtra : 10 -- 66 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgala nirUpaNam 75 dasa saMkhejjaparasiyA saMghA bhavaMti' athavA daza saMkhyeyamadezikAH skandhA bhavanti, 'saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti ' saMkhyeyapradezikaH skandhaH saMkhyeyadhA kriyamANaH saMkhyeyAH paramANupudgalA bhavanti / gautamaH pRcchati - 'asaMkhejjA bhaMte! paramANupoggalA, egayao sAhaNaMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai ?' he bhadanta ! asaMkhyeyAH paramANupudgalAH- ekataH- ekatayA saMhanyante - saMhatA bhavanti, ekata: - ekatayA saMhatya - saMghIbhUya kiM svarUpaM vastu bhavati ? bhagavAnAha - ' goyamA ! asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' he gautama ! asaMkhyeyAH paramANupudgalAH ekatayA saMhatya asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati ' ' se bhijjamANe duhAvi jAva dasahAvi saMkhejnahAvi, asaMkhejjahA vi kajjai ' so ahavA dasa saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' isake daza saMkhyAtapradezika skandha hote haiN| ' saMkhejjahA kajamANe saMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti ' saMkhyAta vibhAgoM meM vibhakta jaba yaha saMkhyAtapradezI skandha kiyA jAtA hai, taba saMkhyAta pudgalaparamANu ke saMkhyAta vibhAga hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'asaMkhejjA bhaMte! paramANupoggalA eo sAhaNaMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai' he bhadanta ! asaMkhyAta paramANupudgala jaba ekaTThe hote haiM - taba unase kyA vastu utpanna hotI hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA ! asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai ' he gautama! asaMkhyAta pudgalaparamANu jaba Apasa meM ekatrita ho jAte haiM taba unake usa milApa se asaMkhyAta pradezI eka skandha utpanna hotA hai / 'se bhijjamANe duhAbi jAba dasahA vi saMkhejjahA 6 nava dhArUpa nava vibhAge thAya che, Da ahavA - dasa saMkhejjapa esiyA khaMdhA bhavaMti " athavA sakhyAta pradezeAvALA dasa skaMdha rUpa dasa vibhAge pazu yaha zaDe che. " saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti " te sa MkhyAta pradezI 'dhanA jyAre sakhyAta vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA sakhyAta vibhAgAmAM te skaMdha vibhakta thaI jAya che. gautama svAmIne prazna- -" asaMkhejjA bhaMte! paramANupogAlA egayao sAhaNNaMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai ? " he lagavan ! asaMcyAta parabhAzu pudgalA jyAre eka bIjA sAthe ekatra thAya che, tyAre zu utpanna thAya che ? mahAvIra abhunA uttara- " goyamA ! asaMkhejjapae sie khaMdhe bhavai " 3 gautama ! asa khyAta paramANu pudgaleA jyAre eka khIjA sAthe ekatrita thAya che, tyAre temanA saMkhyAgathI asakhyAta pradezI eka ska dha utpanna thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre , 'saMkhyeyapradezikaH skandho bhidyamAnaH dvidhApi, yAvat- tridhApi, caturdhApi, pazcadhApi, poDhApi, saptadhApi, aSTadhApi, navavApi, dazadhApi, saMkhyeyadhApi, asaM khyeyadhApi kriyate, tatra 'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale egayao asaMkhejjapae sie khaMdhe bhavaH' asaMkhyeyapadezikaH skandho dvidhA kriyamANaH ekata:ekabhAge paramANupulo bhavati, ekata: - aparabhAge asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, 'jAva ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapae sie khaMdhe, bhavai' yAvada - ekataH dvitricatuHpaJca SaTsaptASTanavapra dezikaca skandho bhavati, ekatazca asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, athavA ekata: - ekabhAge dazapradezikaH skandho bhavati, ekataH - aparabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao vi kajjai ' jaba vaha asaMkhyAta pradezo skandha vibhakta kiyA jAtA haitaba usake do bhI, yAvat tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI, chaha bhI, sAta bhI, ATha bhI, nau bhI, daza bhI, saMkhyAta bhI aura asaMkhyAta bhI prakAra hote haiM-' duhA kajjamANe egayao paramANule egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' jaba asaMkhyAta pradezI skandha ke do prakArarUpa vibhAga kiye jAte haiM taba eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aura aparabhAga meM asaMkhyAtapradezika skandha hotA hai / 'jAva ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' yAvat - eka bhAga meM dazapradezika skandha hotA hai, aura aparabhAga meM asaMkhyAta pradezika eka skandha hotA hai| yahAM yAvat pada se 76 46 eka bhAga meM, do, tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau pradezoMvAlA eka skandha hotA hai aura apara bhAga meM asaMkhyAta pradezika skandha hotA " se bhijnamANe duhA vi, jAba dasahA vi, saMkhejjahA vi, asaMkhejjahA vi phajjai " nyAre te asaMkhyAta pradezI sudhane vilata vAmAM Ave che, tyAre tenA the, tra, yAra, pAMya, cha, sAta, mADa, nava, hasa, sabhyAta athavA asakhyAta vibhAge thai zake che, 'duhA kajjamANe egayao paramANupogale, egayao asaMkhejjaparasie khaMdhe bhavai " kyAre te asaMkhyAta pradezI skaMdhanA e vibhAgaiA karavAmAM Ave che, tyAre ekaparamANupudgala rUpa eka vibhAga ane asaMkhyAta pradezI skadha rUpa khIjA vibhAgamAM te skaMdha vilakta yahA laya che. " jAba ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao asaMkhejja esie khaMdhe bhavai athavA yeU lAgamAM meM, Rzu, yAra, pAMya, cha, sAta, ATha, nava athavA dasa pradezAvALA skadha DhAya che ane bIjA bhAgamAM " zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 77 saMkhejjapaesie khaMdhe, pagayo asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataHekabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge asaMkhyeyapadezikA skandho bhavati, 'ahavA do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA dvau asaM. khyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' asaMkhyeyapradezikaH skandhavidhA kriyamANaH, ekataH-ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati 'ahavA egayo paramANupoggale, egayo duppaesie, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekatA-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH-anyabhAge asaM. hai" isa pATha kA grahaNa huA hai / ' ahavA-egayo saMkhejjapaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' athavA-ekabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM asaMkhyAtapradezI skandha hotA hai / 'ahayA do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA do asaMkhyAtapradezI skaMdha hote haiN| 'tihA kajjamANe emayao do paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai'jaya asaMkhyota. pradezI eka skandha ke tIna prakAra rUpa vibhAga kiye jAte haiM taba eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM aura apara bhAga meM asaMkhyAta. pradezI eka skandha hotA hai| 'ahavA-gayao paramANupoggale, egapao duppaesie, egayo asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavaha' athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, apara bhAga meM eka hipradezika skandha hotA hai, aura anya bhAga meM eka asakhyAnapradezika skandha hotA haimasaNyAta azI 245 DAya che. " ahavA-egayao saMkhejjapaesie khaMdhe, egayo asaMkhemapaesipa khadhe bhavai" mA se vibhAgamA sajyAta pradeza skaMdha hoya che ane bIjA vibhAgamAM asaMkhyAta pradeza sakaMdha hoya cha. " ahavA-do asaMkhejjapaesie khaMdhA bhavaMti " athavA me asaNyAta pradezI 45 35 me vimANe thAya cha. "tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao asaMkhejjAesie khaMdhe bhavai" kya3 te manyAta pradeza skaMdhanA traNa vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre be vibhAgamAM eka eka paramANu pugala hoya che ane eka vibhAgamAM asaMkhyAta pradezI eka 245 DAya cha " ahavA-egayao paramANugeggale, egayao duppaesie, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhava" athavA me 52mA pugavANI paDatA vibhAga, dvidezika skaMdha rUpa bIjo vibhAga ane asaMkhyAta pradezI skadha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre , 9 khyeyamadezikaH skandho bhavati, 'jAtra ahavA egayao paramANupoggale, egayao dasapaesie. egayao asaMkhejjaparasie khaMdhe bhavaH' yAvat - ekataH paramANupudgalo bhavati, ekataH tricatuHpaJcaSaTsaptASTanava pradezikaca skandho bhavati, ekataH asaMkhye pradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH- ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:abhAge dazapradezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ' ahavA ege paramANupoggale, ege saMkhejjapae sie khaMdhe bhavai athavA ekaH paramANupudgalo bhavati, ekaH saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, ekaH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao ege paramANupoggale, egayatro do asaM vejja esiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekataH ekaH paramANupudgalo 'jAva ahavA - egapao paramANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' yAvat athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, ekabhAga meM tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau, pradezika skandha honA hai aura eka anya bhAga meM asaMkhyAta - pradezika skandha hotA hai, athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM eka dazapradezika skandha hotA hai, aura anyabhoga meM asaMkhyAtapradezI eka skandha honA hai, 'ahavA - ege paramANupoggale, ege saMkhejjapa esie, ege asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' athavA eka bhAga meM eka paramANugula hotA hai, ekabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, aura anya bhAga meM asaMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, ahavAegayao ege paramANuvoggale, egayao do asaMkhejapaesiyA saMdhA bhavaMti ' athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai evaM apara bhAga 35 trIne vibhAga jane che. " jAva ahavA - egayao paramANuroga, egayao da esie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai " athavA me lAgabhAM paramANu yuddagasa hoya che, mIla lAgabhAMtra, yAra, pAMtha, cha, sAta, ATha, nava athavA dasa pradezeAvALA ska dha hAya che, ane trIjA bhAgamAM asakhyAta pradezo skadha hAya che. 6 78 " ahavA - ege paramANupoggale, ege saMkhejjapae sie ege do asaMkhejjaparakhie khaMdhe bhavai '" athavA eka bhAgamAM eka paramANupudgala khIjA bhAgamAM saMkhyAta pradezI eka kaMdha ane trIjA bhAgamAM asakhyAta pradezI dha hAya che. 66 ahavA egayao ege paramANupogale, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramercandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 79 - bhavati, ekata: - aparabhAge dvau asaMkhyeyamadezikau skandhau bhavataH, 'ahavA egayao ege dupae sie, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekataH eko dvidezikaH skandho bhavati, ekataH- aparabhAge dvau asaMkhyeya pradeziko skandhau bhavataH ' evaM jAva ahavA ege saMkhejjaparasie khaMdhe bhavai, egayao do asaMkhejjapaesiyA saMdhA bhavaMti ' evaM pUrvoktarItyA yAvat athavA ekataH ekaH tricatuH paJcaSaTsa sASTanavadazapradeziva va skandho bhavati, ekataH - aparabhAge dvau asaMkhyeyama de. zikat skandhau bhavataH, athavA ekataH ekaH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ekataHaparabhAge dvau asaMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA tinni asaMkhejjapae siyA khaMdhA bhavaMti ' athavA trayaH asaMkhyeyapadezikAH skandhA bhavanti / cauhA kajjamANe meM do asaMkhyAta pradezI skandha hote haiM 'ahavA - egayao ege duSpaesie, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekabhAga meM eka pradezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM do asaMkhyAta pradezI skandha hote haiM, ' evaM jAva ahavA ege saMkhejjapa esie, khaMdhe bhavai, egayao do asaMkhejjapa esiyA khaMdhA bhavati' isI prakAra se pUrvoktarIti ke anusAra yAvat athavA ekabhAga meM eka tripradezI, catuSpradezI, paMcapradezI, chapradezI, sAtapradezI, AThapradezI, naupradezI dazapradezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM do asaMkhyAtapradezI skandha hote haiM, athavA ekabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, evaM aparabhAga meM do asaMkhyAta pradezI skandha hote haiN| 'ahavA tinni asaMkhejjapaesiyA ww athavA eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala hAya che ane bAkInA me vibhAgeAmAM asakhyAta pradezI e kadhA haiAya che 66 ahavAegayao ege duppaesie, egyao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA eka vibhAgamAM dvipradezika eka kaya hAya che ane mAkInA banne vibhAge| asaMkhyAta pradezI e skaMdha rUpa hoya che, " ' evaM jAva - ahavA ege saMkhejjapaei khaMdhe bhavai, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " mA pUrvota paddhati anusAra pahelA vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi thatI jAya che, ane A prakAranA vikalpe! bane che-athavA eka vibhAgamAM tripradezI, athavA cAra pradezI, athavA pAMca pradezI, athavA cha pradezI, athavA sAta pradezI, athavA ATha pradezI, athavA nava pradezI athavA dasa pradezI eka ska`dha hoya che, ane bAkInA banne vibhAgamAM asaMkhyAta pradezI e skA hAya che. athavA-eka vibhAgamAM sakhyAta pradezI eka ska`dha hoya che ane bAkInA anne vibhAgamAM asakhyAta pradezI e saMdha Aya che. 8 ahavA-tini zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre egapao tini paramANupoggalA, egayo asaMkhejapaesie khaMdhe bhavati' asaMkhyeya. pradezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati evaM caukagasaMjogo jAva dasagasaMjogo' evaM pUrvoktarItyA catuSkakasaMyogaH, yAvat-paJcaka saMyogaH, SaTka saMyogaH, saptakasaMyogaH, aSTakasaMyogaH, navakasaMyogaH, dazakasaMyogazca vaktavyaH, 'ee jaheva saMkhejjapaesiyassa, navaraM asaMkhejjagaM ega ahigaM bhANiyavyaM jAva ahavA dasa asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' ete upayuktAH sarve abhilApAH, yathaiva saMkhyeyapradezikasya skandhasya pratipAditA stathaiva, asaMkhyeyapradezikasyApi skandhasya khaMdhA bhavaMti' athavA tIna asaMkhyAtapradezI skandha hote haiN| 'cauhA kajjamANe egayo tinni paramANugoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' asaMkhyAtapradezI skandha jaba cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba ekabhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM eka asaMkhyAtapradezI skandha hotA hai, 'evaM caukagasaMjogoM jAva dasagasaMjogo' isI prakAra se pUrvottarIti ke anusAra catuSkasaMyoga, yAvat-paMcakasaMyoga, SaTkasaMyoga, saptakasaMyoga, aSTaka saMyoga, navakasaMyoga aura dazakasaMyoga kahanA cAhiye / 'ee jaheva saMkhejapaesiyassa, navaraM asaMkhejagaM egaM ahigaM bhANiyavvaM jAca ahayA dasa asaM. khejapaesiyA khaMdhA bhavaMti' ye uparyukta saba AlApaka jaise saMkhyAta pradezika skandha kI apekSA isa asaMkhyAtapradezI skandha kI vaktavyatA asaMkhejjapaemiyA khaMdhA bhavaMti " 5541 .yAta prI 3 4 3 35 traNa vibhAgomAM paNa te vibhakta thaI zake che "cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapapasie khaMdhe bhavai" syAre te asaNyAta prazI 24 ghanA yA2 vimA karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu yugalavALA traNa vibhAge thAya cha bhane thaa| vibhA asaNyAta pradezI me 245 35 DAya che. "evaM caukkasaMjogo jAva dasagasaMjogo" me pUrita paddhati anusAra yatusa yoga, paMcakacega, SaTkasa coga, saptakasaMga, aSTakasaMga, navakasiMga ane 424sayomarnu 4thana 42 naye. "ee jaheva saMkhejjapaesiyassa, navara asaMkhejjagaM ega ahiga bhANiyaba jAva ahavA dasa asaMkhejjapapasiyA khaMdhA bhavati" sadhyAta azI 24 dhanA pilA viSa pipI mAgaNa batAvavAmAM AvyA che, evAM ja vikalpa asaMkhyAta pradezI sadhanA dasa paryantanA vibhAge viSe paNa samajavA pUrvokta AlApa (vika) karatAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgala nirUpaNam pratipattavyAH, navaraM saMkhyeyapradezikaskandhApekSayA vizeSastu atra asaMkhyeyakam ekam adhikam bhaNitavyam, yAvat dvitricatuH paJcaSaTsaptASTanava asaMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, athavA daza asaMkhyeyapadezikAH skandhA bhavanti / 'saMkhejjahA kajjamANe egao saMkhejjA paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' asaMkhyeyapradezikaH skandhaH saMkhyeyadhA kriyamANaH ekataH- ekabhAge saMkhyeyAH paramANupudgalAH bhavanti, ekata: - aparabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao saMkhejjA dupparasiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapae sie khaMdhe bhavai' athavA ekata: - ekabhAge saMkhyeyAH dvipadezikAH skandhAH bhavanti, ekataH - aparabhAge asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, evaM jAtra aDavA egayao saMkhejnA dasapaesiyA meM yahI vizeSatA hai ki yahAM para asaMkhyAta padakA prayoga karanA cAhiye yAvat- do, tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau asaMkhyAtapradezika skandha hote haiM, athavA daza asaMkhyAta pradezoMvAle skandha hote haiM 'saMkhejahA kajamANe egayao saMkhejjA paramANupoggalA, egayao asaMkhejja esie khaMdhe bhavai' asaMkhyAta pradezI skandha jaba saMkhyAta prakArarUpa vibhAgoMvAlA kiyA jAtA hai taba ekabhAga meM saMkhyAta paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM asaMkhyAta pradezoMvAlA eka skandha hotA hai| 'ahavA - egayao saMkhejjA duppae siyA saMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai ' athavA ekabhAga meM saMkhyAta dvipradezika skandha hote haiM, aura aparabhAga meM asaMkhyAta pradezoMvAlA eka svandha hotA hai ' evaM jAva ahavA egayao saMkhejjA dasapaesiyA khaMdhA, egayao asNkheasakhyAta pradezI kadhanA vibhAge viSenA vikalpamAM mAtra eTalI ja vizeSatA che ke A vikAmAM 'sakhyAta ' ne badale asakhyAta ' padane pratyeAga karavA joie asakhyAta pradezI kadhanA 10 vibhAge viSayaka chelle vikalpa A pramANe banaze athavA te asakhyAta pradezI ska`dhanA asa khyAta pradezAvALA dasa kadha rUpa dasa vibhAgeA thaI jAya che, '" " saMkhejjahA kajjamANe egayao saMkhejjA paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai " te asaNyAta pradezI udhanA nyAre saMjyAta vibhAgA karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA sakhyAta vibhAge thAya che ane asakhyAta pradezI eka kadha rUpa eka vibhAga thAya che. ahavA - egayao saMkhejjA duppaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai " athavA bheDa me dvipradezI 246 35 sabhyAta vilAgI thAya che ane asakhyAta pradezI eka skaMdha rUpa eka vibhAga thAya che, bha0 11 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 bhagavatIsUtre khaMdhA, egayo asaMkhejjaparasie khaMdhe bhavai' evaM pUrvoktarItyA yAvat ekataH saMkhyeyAstricatuHpaJcaSaTsaptASTana va pradezikAH skandhA bhavanti, ekataH - aparabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH - ekabhAge saMkhyeyA dazapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH - aparabhAge asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao saMkhijjA saMkhijjaparasiyA khaMdhA, egayabha asaMkhijjaparasie khaMbhe bhavai' athavA ekaraH - ekabhAge saMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH - aparabhAge asaMkhyeyapadezikaH skandho bhavati, ' ahanA saMkhejjA asaMkhejjaparasiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA saMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ' asaM khijjahA kajjamANe asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti ' asaMkhyeyamadezikaH skandhaH asaMkhyeyadhA kriyamANaH asaMkhyeyAH paramANupudralAH bhavanti / jja esie khaMdhe bhavai' isI prakAra se pUrvoktarIti ke anusAra yAvatekabhAga meM saMkhyAta skandha tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau pradezoMvAle hote haiM aura aparabhAga meM asaMkhyAta pradezoMvAlA eka skandha hotA hai, ' ahavA - egayao saMkhijjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhijjapaesie khaMdhe bhavai' athavA eka bhAga meM saMkhyAta pradezoMvAle saMkhyAta skandha hote haiM, aura aparabhAga meM asaMkhyAta pradezoMvAlA eka skandha hotA hai, 'ahavA saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti athavA asaMkhyAta pradezoMvAle saMkhyAta skandha hote haiM 'asaMkhijjahA kajjamANe asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti ' jaba asaMkhyAta pradezoMvAlA skandha asaMkhyAta prakArarUpa vibhAga vAlA kiyA jAtA hai taba asaMkhyAta paramANupudgala hote haiN| } " evaM jAva - ahavA egayao saMkhejjA dasapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavaMti " mena prabhAtra, yAra, pAMtha, cha, sAta, Ahe athavA nava pradezeAvALA sakhyAtaskadhe hAya che ane asaMkhyAta pradezAvALA eka ssadha hoya che. athavA dasapradezika sakhyAta che ane asakhyAta pradezI hoya che." ahavA - egayao saMkhijjA saMkhijjapapasiyA khaMdhA, egao asaMkhijjaparasie khaMdhe bhavai athavA sakhyAta pradezeAvALA sakhyAta dudh| bhane yasa yAta pradezI ! dha hoya che, " ahavA- saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA te asabhyAta pradezI 24dha asaMkhyAta pradezAvAjA saNyAta sudhAbhAM vilasta ya laya che. " asaMkhijjahA kajja mANe asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti " nyAre te asaNyAta ahezI saMbaMdhanA asakhyAta vibhAgA karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA asAta vibhAgeAmAM te skaMdha vibhakata thaI jAya che, zrI bhagavatI sUtra : 10 dd Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 83 gautamaH pRcchati-'aNaMtA NaM bhaMte ! paramANupoggalA jAva kiM bhavai ? ' he bhadanta ! anantAH khalu paramANupudgalAH yAvat-ekatayA saMhanyante-saMhatA bhavanti, ekatvena saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! aNaMtapaesie khaMdhe bhavaI' he gautama ! anantAH paramANupudgalA ekataH saMhatya ananta pradezikaH skandho bhavati, 'se bhijjamANe duhAvi, tihAvi jAva dasahAvi, saMkhijjahA, asaMkhijjahA, aNaMtahAvi kajjai' so'nantamadezikaH skandho bhidyamAno dvidhApi, tridhApi, yAvat-caturdhApi, paJcadhApi, SoDhApi, saptadhApi, aSTadhApi, navadhApi, dazadhApi, saMkhyeyadhApi, asaMkhyeyadhApi, anantadhApi kriyate-bhavati, tatra 'dahA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayo agaMtapaesie khaMdhe jAva ahavA do aNaMtapae. ____ aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'aNatANaM bhaMte ! paramANupoggalA jAva kiM bhavai' he bhadanta ! ananta paramANupudgala kyA Apasa meM milate haiM aura unake milApa se kauna sI vastu utpanna hotI hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM-'goyamA! aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' he gautama ! ananta paramANupudgala Apasa meM milate haiM aura unake mela se anantapradezoMvAlA eka skandha utpanna hotA hai| 'se bhinjamANe duhAvi, tihA vi, jAva dasahAvi, saMkhijjahA asaMkhijjahA, aNaMtahA vikajjai' vaha anantapradezI skandha jaba vibhakta kiyA jAtA hai, taba isake do prakAra bhI, tInaprakAra bhI, cAra prakAra bhI, pAMca prakAra bhI, chaha prakArarUpa bhI, sAta prakAra rUpa bhI, ATha prakAra rUpa bhI, nau prakArarUpa bhI, dazaprakora rUpa bhI, saMkhyAta prakAra rUpa bhI, asaMkhyAtaprakArarUpa bhI aura anantaprakAra rUpa bhI vibhAga ho sakate haiM 'duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, gautama 2vAbhAnA prazna-"aNaMtANaM bhaMte ! paramANupoggalA, jAva kiM bhavai" he bhagavan! jyAre anaMta paramANu pudgale eka bIjA sAthe maLI jAya che, tyAre temanA sAgathI zuM utpanna thAya che ? ___ mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA ! aNaMtapaesie khaMdhe bhavai" gItamA anaMta paramANu pule eka bIjA sAthe ekatrita thAya tyAre temanA saM thI mana pra. me 4 245 aspanna thAya che. " se bhijjamANe duhA ci, jAva dasahA vi, saMkhijjahA vi, asaMkhijjahA vi, aNaMtahA vi kajjai " jayAre te anaMta pradeza skaMdhanA vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre be athavA traNa athavA cAra athavA pAMca athavA cha athavA sAta athavA ATha athavA nava athavA dasa athavA saMkhyAta athavA asaMkhyAta athavA anaMta vibhAgo thaI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 bhagavatIsUtre " 9 siyA saMdhA bhavaMti dvidhAkriyamANaH, ekataH - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH - aparabhAge anantapradezikaH skandho bhavati yAvat pUrvoktavadeva sarvamUhyam, tadantimamAha - athavA dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egao do paramANuyoggalA, egayao aNataparasie khaMdhe bhavaH' anantamadezikaH skandha tridhAyamANaH ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH - aparabhAge anantamadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao paramANuSoggale, egayao duppae sie, egayao anaMtapae sie khaMdhe bhavai' athavA ekataH- ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata: - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata:- anyabhAge anantaeo aNatapasie khaMdhe jAva ahavA do anaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' jaba isake do prakArarUpa vibhAga kiye jAte haiM taba eka vibhAga meM eka paramANupula hotA hai, aura apara bhAga meM ananta pradezika skandha hotA hai, 'yahA~ pUrvokta prakAra se hI saba kathana jAnanA cAhiye / yAvat do anantapradezika skandha hote haiM, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA egayao anaMtapaesie khaMdhe bhavai' anantapradezavAlA yaha skaMdha jaba tIna prakArarUpa vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura apara bhAga meM anantapradezoMvAlA eka skandha hotA hai, 'ahavA egayao paramANuporagale, egayao duppaesie egayao aNatapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM eka videzI skandha hotA zaDe che. 88 duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, etayao anaMta esie khaMdhe jAva ahavA do aNataparasie khaMdhe bhavaMti " te anaMta pradezI suradhanA nyAre e vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala ane bIjA vibhAgamAM anata pradezI eka kadha hoya che ahI pUrvIkata kathana anusAra bIjA vikalpA paNa samajavA-eTale ke eka vibhAgamAM dviprade zika, tripradezika Adi asakhyAta pradezI pantanA kAI paNa eka skaMdha hAya che ane khIjA vibhAgamAM anaMta pradezI eka skadha hAya che. athavA" anaMta pradezI e skaMdha rUpa e vibhAgeAmAM paNa te anata pradezI kadha vibhakata thAya che. " A dvikasaMcAgI chelle vilpa che. " tihAkajjamANe egayao do paramANupomAlA, egayao anaMtapaesie khaMve bhavai " nyAre te anaMta pradezI smudhanA traNa vibhAgA karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu puTTugalavALA e vibhAgA thAya che ane anaMta pradezI eka zka dha rUpa trIje vibhAga thAya che. " ahavA - egayao paramANupoggale, pagayao duppaesie, egayao anaMtapaesie khaMdhe bhavai " athavA zeDa liAga paramANu yuddhasa, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 85 pradezikaH skandho bhavati, 'jAva ahavA egayao paramANupoggale, egayo asaMkhejjapaesie, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' yAvat-ekataH paramANupudgalo bhavati, eka tastricatuHpaJcaSaTsaptASTanavadazasaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ekataH - anantapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH-paramANupudgalo bhavati, ekataHasaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ekatA-anantapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayo do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavati' athavA ekata:paramANupudgalo bhavati, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao hai 'jAva ahayA egayo paramANupoggale, egayao asaMkhejjapaesie, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavaI' yAvat ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, ekabhAga meM tInapradezI, cAra pradezI, pAMca pradezI, chahapradezI, sAtapradezI, AThapradezI, nau pradezI dazapradezI, evaM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai aura anyabhAga meM anantapradezika eka skaMdha hotA hai| athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM asaM. khyAtapradezika skaMdha hotA hai, aura anyabhAga meM anantapradezika eka skaMdha hotA hai 'ahavA-egayao paramANugoggale egayao do aNaMtapae. siyA khaMdhA bhavaMti ' athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai evaM aparabhAga meM do anantapradezika skandha hote haiM, 'ahavA-egayao duppaesie, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM bIjA vibhAgamAM kripradezika eka sakaMdha ane trIjA vibhAgamAM anaMta pradezI me 245 DAya che. " jAva ahavA-egayao paramANupoggale, egayao asaMkhejjapaesie, egayo aNaMtapaesie khaMdhe bhavai " athavA mAmA se paramANu pula hoya che, bIjA bhAgamAM traNa pradezI, cArapradezI, pAMcapradeza, cha pradezI, sAta pradezI, ATha prazI, nava pradezI, dasa pradeza athavA saMkhyAta pradezI kaMdha hoya che ane trIjA vibhAgamAM anaMta pradezI eka kapa hoya che. athavA eka bhAgamAM eka paramANu yugala hoya che, bIjA bhAgamAM asaMkhyAta pradezI eka skaMdha hoya che ane trIjA bhAgamAM anaMta pradezI sa dhaDIya cha. " ahavA-egayao paramANupogale, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti " 0241-2me vilApamA se 52mA pugara DAya cha mana mAjhInA vibhAgamA manata pradeza 4 me 145 DAya che. " ahavAegayao duppaesipa, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA " zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsUtre duppaesie, egayo do azaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekato dvipadezikaH skandho bhavati, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, 'evaM jAva ahavA egayao dasapa esie, egaya bho do azaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' evaM-pUrvoktarotyA, yAvat-ekatastricatuHpaJcaSaT saptASTanavapradezikaH skandho bhavati, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dazamadezikaH skandho bhavati, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH 'ahanA egayo saMkhejjapaesie khaMdhe, egayo do aNaMtapaesiyA khNdh| bhavaMti ' athavA ekatA-ekabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge dvau anantapradeziko skandhau bhavataH 'ahavA egayao asaMkhejapaesie khaMdhe, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekata:-ekabhAge asaMkhyeyapadezikA skandho bhavati, ekatA-aparabhAge dvau anantapradeziko skandhau eka dvipradezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM do anantapradezI skandha hote haiM ' evaM jAva ahavA egayo dasapaesie, egayo do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' isI prakAra se pUrvokta rIti ke anusAra yAvat ekabhAga meM tInapradezI, cArapradezI, pAMcapradezI, chahapradezI, sAtapradezI, AThapradezI, nau pradezI eka skandha hotA hai, evaM aparabhAga meM do anantapradezI skaMdha hote haiM athavA-ekabhAga meM dazapradezika skandha hotA hai aura aparabhAga meM do anantapradezI skandha hote haiN| 'ahavA-egayo saMkhejapaesie khaMdhe, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavAekabhAga meM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai, aparabhAga meM do anantamadezI skaMdha hote haiM 'ahavA-egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM asaMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, aparabhAga meM do anantapradezI skandha hote haiM bhAgamAM kripradezika eka kaMdha hoya che ane bAkInA be vibhAgamAM anaMtaprdesh 1 me 24 DAya che. " evaM jAva ahavA egayao dasa paesie, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhayaMti" kA pramANe pUrvarita paddhati anusAra eka bhAgamAM traNapradezI, cArapradezI, pAMca pradeza, cha pradezI, sAta pradezI, ATha pradezI, nava pradeza athavA dasa pradezI audha hoya che ane bAkInA mAgImA mana tazI se ye 45 DAya che. " ahaza-egayao saMkhe. jjapaesie khaMdhe, egayao do aNatapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA me mAgamA eka saMkhyAta pradezI kaMdha hoya che ane bAkInA be vibhAgamAM eka eka mana tazI 275 DAya che. 'ahavA- egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe, egayo do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti" yA asaNyAta azI 45 35 me. vibhAga thAya che ane anaMta pradezI eka eka kaMdharUpa be vibhAge thAya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 parabhANupuGgalanirUpaNam , " bhavataH, ' ahavA tini aNataparasiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA trayaH anantapradezikAH skandhA bhavanti / ' uhA kajjamANe egayao tini paramANupoggalA, egayao tapasi khaMdhe bhava' anantapradezikaH skandhacaturdhA kriyamANaH ekatastrayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati / ' evaM cauka saMjogo jAva asaMkhejjagasaMjogo' evaM pUrvoktarItyA catuSka saMyogo yAvatpaJca SaTka saptakASTakana vakadazakasaMkhyeyaka saMyogaH asaMkhyeyakasaMyogazca bhaNitavyaH / ' ee savve jaheva asaMkhejjANaM bhaNiyA tadeva atANA vi bhANiyannA' ete uparyuktAH sarve abhilApakAH yathaiva asaMkhyakAnAM bhaNitAH uktAstathaiva anantAnAmapi bhaNitavyAH - vaktavyAH, 'navaraM ekaM anaMtagaM anbhahiyaM bhANiya ' ahavA - tini aNanapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA tIna anantapradezoMvAle skaMdha hote haiM / 'cauhA kajamANe egayao tini paramANuvoggAlA, emao aNatapaesie khaMdhe bhavai' yaha ananta pradezika skaMdha jaya cAra prakArarUpa bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM eka anantamadezI skandha hotA hai / ' evaM cakkasaMjogo jAva asaMkhejjagasa jogA ' pUrvokta rIti ke anusAra catuSkasa yoga yAvat paMcaka, baTUka, saptaka, aSTaka, navaka, dazaka saMkhyeyaka aura asaMkhyeyaka saMyoga kahanA cAhiye 'ee savve jaheva asaMkhejjANaM bhaNiyA taheva aNaMtANA vi bhANiyadA' ye uparyukta samasta abhilApaka jisa prakAra asaMkhyAnoM ke kahe gaye haiM usI prakAra se anantoM ke bhI kahanA cAhiye 'navaraM evaM aNatagaM amahiyaM , 87 16 che. " ahavA - tinni aNataparasiyA khaMdhA bhavaMti " athavA anaMta pradezI trayu kadha rUpa traNa bhAgA paNa thaI zake che. cahA kajjamANe egayao tini paramANupogale, egayao aNatapaesie khaMdhe bhavai " te anaMta pradezI 24dhanA jyAre cAra vibhAgeA karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgala vALA traNa vibhAgA thAya che ane anata pradezI dharUpa ceAthA vibhAga thAya che. " evaM caukkasaMjogo jAva asaMkhejjagasaMjogo" yAra mAhanA catuSsayogI, payasa yogI, SaTjhyogI, saptamsayogI, aSTAsayogI, navausa yogI, dazakasa ceAgI, sabhyeyakasaceAgI ane asa cekasa cegI vikalpAnuM kathana pUrveDita paddhati anusAra 42 lekhe, "ee savve jaheva asaMkhejjANaM bhaNiyA tava aNaMtANA vi bhANiyavvA " asabhyAta pradezI saMghanA sabhadhabhAM bhevA vikalpe| prakaTa karavAmAM AvyA che, evAM ja vikalpe anaMta pradezI smudhanA uparyukta vilAgI viSe pAzu samanvA haye. " navaraM evaM anaMta anma zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUne jAva' navaram-asaMkhyeyApekSayA vizeSastu atra ekam-anantakam abhyadhikam bhaNitavyam , yAvat-pUrvoktarItyA saryamujham , 'ahavA egayo saMkhejjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesiyA khaMdhA mayaMti' ekata:-ekabhAge saMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ekatA-aparabhAge anantamadezikAH skandhA bhavanti, 'ahavA egayo saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge saMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, ekataH-aparabhAge anantamadezikaH skandho bhavati, ahavA saMkhijjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA saMkhyeyAH anantamadezikAH skandhA bhavanti / 'asaMkhejjahA kajjamANe egayo asaMkhejjA paramANupoggalA, egayao aNaMta. paesie khaMdhe bhavai ' anantapradezikaH skandhaH asaMkhyeyadhA kriyamANaH ekata:bhANiyavyaM jAva' parantu asaMkhyAta ke abhilApakoM kI apekSA ina anaMta ke abhilApakoM meM vizeSatA kevala yahI hai ki inameM asaMkhyAta ke sthAna meM ananta zabda jor3akara ina abhilApakoM kA uccAraNa karanA cAhiye 'ahavA egayao saMkhejjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayo aNatapaesie khaMdhe bhavaI' athavA-ekabhAgameM saMkhyAta, saMkhyAta pradezika skandha hote haiM aura aparabhAga meM eka anantapadezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayao saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe, bhavaI' athavA-ekabhAga meM saMkhyAtapradezoM vAle skaMdha hote haiM, aura aparabhAga meM eka anantapradezika skaMdha hotA hai 'ahavA-saMkhijjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-saMkhyAta anantamadezika skandha hote haiN| 'asaMkhejjahA kajjamANe egayao asaM. hiyaM jAva" 52ntu masaNyAta azI 24 ghana mAdApa32tA manAta prazI kapanA AlApakomAM eTalI ja vizeSatA che ke te AlApakAmAM jyAM 'sabhyAta ' 5 mAve cha, tyo l Parli "mana" 56 bhU naye. " ahavA egayao saMkhejjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapae siyA khaMdhA bhavaMti" athavA sajyAta prazAsaNyAta 24 / 35 saMkhyAta vibhAge thAya che ane anaMta pradezI & be rU5 anya vibhAge hAya che. " ahavA-egayao saMkhejjA asaM khejjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhava" athavA masabhyAta prazAvAsayAta 24 dhe| mane manAta prazANA se 245 mane cha. " ahavA-saMkhijjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti athavA sanata zApAmA sayAta 4the| sana . asaMkhejjahA kajjamANe egayao asaMkhejjA paramANupoggalA, egayo aNaMtapaesie baMdhe bhava" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 89 asaMkhyeyAH paramANupudgalA bhavanti, ekataH anantamadezikaH skandho bhavati 'ahayA egayo asaM khijjA duppaesiyA khaMghA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai jAva' athavA ekataH asaMkhyeyA dvipadezikAH skandhA bhavanti, ekataH anantapadezikA skandho bhavati, yAvat-ekataH asaMkhyeyA stricatuHpaJcaSaTsaptASTanavadazamadezikAH skandhA bhavanti, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao asaM. khejjA saMkhijjapaesiyA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH asaMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH-anantapradezikaH skandho khejjA paramANupoggalA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' anantapradezika skandha jaba asaMkhyAta prakArarUpa vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba ekabhAga meM asaMkhyAtaparamANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM anantapradezika eka skandha hotA hai / ahayA-egayaoasaMkhijjA duppa. esiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' jAva' athavA-ekabhAga meM asaMkhyAta dvipradezika skandha hote haiM, aura aparabhAga meM eka anantapradezika skaMdha hotA hai| yAvat-ekabhAga meM asaMkhyAta tripradezika, catuSpradezika, paMcadezika, SaTpradezika, saptapradezika, aSTapradezika navapradezika aura daza pradezika skandha hote hai, aura aparabhAga meM eka anantapradezika skandha hotA hai / ' ahavA-egayao asaMkhejjA saMkhijjapaesiyA, egayo aNaMtapaesie khaMdhe bhayai' athavA-ekabhAga meM asaMkhyAta saMkhyAtapradezika skandha hote haiM aura aparabhAga meM jyAre te anaMta pradezI kaMdhanA asaMkhyAta vibhAgo karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA asaMkhyAta vibhAgo ane anaMta pradezovALA eka skaMdhamAM te anaMta pradeza skaMdha vibhakata thaI jAya che. " ahavA-egayao asaMkhijjA duppaesiyA khaMdhA, egayao aNatapaesie khaMghe bhava" athavA vizi : 245 35 asaNyAta vimANe thAya cha bhane bhanata pra 245 35 me vilAsa thAya cha. " jAva ahavA egayao asaMkhejjA saMkhijjapaesiyA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai" mAtrA yAra, pAya, 7, sAta, 25 4, napa athavA isa pradeza 2435 sa. khyAta vibhAgo thAya che ane anaMta pradezI dha rUpa eka vibhAga thAya che athavA saMkhyAta pradezevALA audhe rUpa asaMkhyAta vibhAge thAya che bhane sanatozI 245 35 me vinA thAya che. " ahavA-egayao asaMkhijjA asaMjijjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhava" bhayapa asaMkhyAta pradezovALA kaMdhe rU5 asaMkhyAta vibhAgo thAya che ane anaMta ma0 12 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavati, ' ahavA egayo asaMkhijjA asaMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayo aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH asaMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH anantamadezikaH skandho bhavati, 'ahavA asaMkhejjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA asaMkhyeyAH anantapadezikAH skandhA bhavanti / 'aNaMtahA kajjamANe aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti ' anantapradezikaH skandhaH anantadhA kriyamANaH anantAH paramANupudgalA bhavanti, tathA cAtra dvimadezikasya skandhasya bhidyamAnatve eko vikalpaH, tripradezikasya dvau, catuSpadezikasya catvAraH paJcapadezikasya SaTU, SaT pradezikasya daza, saptapradezikasya caturdaza, aSTapadezikasya ekaviMzatiH navaagantapradezika eka skandha hotA hai 'ahavA-egayaoasaMkhijjA asaMkhijapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavaI' athavA-ekabhAga meM asaMkhyAta asaMkhyAtapradezika skaMdha hote haiM aura aparabhAga meM eka anantapradezika skandha hotA hai| ' ahavA-asaMkhenA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-asaMkhyAta anantamadezika skaMdha hote haiM / 'aNaMtahA kajjamANe aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti' jaba isa anantapradezika skandha ke ananta vibhAga kiye jAte hai-taba anantapudgalaparamANu hote haiN| tathAca yahAM para dvivadezI skandha ke vibhAga meM eka vikalpa, tripra. dezI skandha ke vibhAga meM do vikalpa, catuSpradezI skandha ke vibhAga meM cAra vikalpa, pAMca pradezI skaMdha ke vibhAga meM chaha vikalpa, chahapradezI skandha ke vibhAga meM dazavikalpa, saptapradezI skaMdha ke vibhAga meM 14 azI 245 35 me vimA thAya che. " ahavA- asaMkhejjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA asaNyAta mana prazi: 24 / 33 55 manAta azI 245 vita 26 za cha. " aNaMtahA kanjamANe aNatA paramANupAgalA bhavati" nyAre te mana' zI 24 ghana mana lA 42pAmA Ave che, tyAre eka eka paramANu yudUgavALA anaMta vibhAgomAM te skaMdha vibhakata thaI jAya che. have kripradezithI laIne anaMtapradezI paryaMtanA pratyeka kaMdhanA jyAre vibhAgo karavAmAM Ave che, tyAre keTalA vikalpa bane che, te prakaTa karavAmAM Ave che- dvidezI skaMdhanA vibhAgamAM eka vikalpa, tripradeza skaMdhanA vilAgamAM be vika9pa, cAra pradezI kaMdhanA vibhAgamAM cAra vikalpa, pAMca pradezI skaMdhanA vibhAgamAM cha vikalpa, cha pradeza skaMdhanA vibhAgamAM 10 vikalpa, sAta pradeza skaMdhanA vibhAgamAM 14 vikalA, ATha pradeza skaMdhanA vibhAgamAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 91 " pradezikasyASTAviMzatiH, dazapradezikasya catvAriMzat, saMkhyAtapradezikasya dvidhA bhidyamAnatve ekAdaza, tridhA bhidyamAnatve ekaviMzatiH, caturdhA bhede ekatriMzat, paJcadhA bhede ekacatvAriMzat, SoDhA bhede ekapaJcAzat, saptadhA bhede ekaSaSTiH, aSTadhA bhede ekasaptatiH, navadhA bhede ekAzItiH dazadhA bhede ekanavatiH saMkhye - yA bhedetu eka eka vikalpaH, tadAha-' saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupoglA bhavaMti si, asaMkhyAtamadezikasya dvidhA mede dvAdaza 12, tridhA bhede trayoviMzatiH 23, caturdhA bhede catustriMzat 34, paJcadhA bhede paJcacatvAriMzat 45, poDhA bhede SaTpaJcAzat 56, saptadhA bhede saptaSaSTiH 67, aSTadhA bhede'STasaptatiH 78, vikalpa, recodezI skandha ke vibhAga meM 21 vikalpa, nau pradezI skaMdha ke vibhAga meM 28 vikalpa, daza pradezI skandha ke vibhAga meM 40 vikalpa, saMkhyAta pradezI skaMdha ke do prakAra ke vibhAgoM meM 11 vikalpa, tIna prakAra ke vibhAgoM meM 21 vikalpa, cAra prakAra ke vibhAgoM meM 31 vikalpa, pA~ca prakAra ke bhedoM meM 41 vikalpa, chahaprakAra ke bhedoM meM 51 vikalpa, sAtaprakAra ke bhedoM meM 61 vikalpa, AThaprakAra ke bheda meM 71 freepa, nau prakAra ke bheda meM 81 vikalpa, daza prakAra ke bhedoM meM 91 vikalpa, aura saMkhyAta prakAra ke bheda meM 1 hI vikalpa hotA hai / so hI kahA ki-' saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti ' tti' asaMkhyAta pradezI skandha ke do prakAra ke bheda meM 12 vikalpa, tIna prakAra se bheda karane para 23, cAra prakAra se bheda karane para 34, paMcaprakAra se bheda karane para 45, chaha prakAra se bheda karane para 56, sAta prakAra se bheda karane para 67, ATha prakAra se bheda karane para 78, nau 21 vikalpa, navapradezI sku'dhanA vibhAgamAM 28 vikalpa, ane dasa pradezI skaMdhanA vibhAgeAmAM 40 vikalpa thAya che. sakhyAta pradezI dhanA e vibhAga karavAmAM Ave tyAre 11 vikalpa, traNa vibhAga karavAmAM Ave tyAre 21 vikalpa, cArathI laIne isa paryantanA vibhAga karavAmAM Ave tyAre anukrame 31, 41, 51, 61, 71, 81, bhane 71 vidayAne sadhyAta pilaao| karavAmAM Ave tyAre mAtra eka ja vikalpa mane che. eja vAta nIcenA sUtrapATha dvArA auTa uravAmAM AvI che - " saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupogalA bhavaMti tti " asaMkhyAta pradezI saMghanA nyAre meM vibhAga uravAmAM Ave che, tyAre 12 vikalpe ane traNathI laIne 10 pantanA vibhAge IzpAbhAM bhAve tyAre anume 23, 34, 45, 6, 17, 78, 87 le zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre navadhAbhede ekonanavatiH 89, dazadhA bhede zatamekam 180, saMkhyeyadhA bhede dvAdaza12, asaMkhyAtabhedetu eka eva, tadAha-"asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti" anantamadezikasya tu dvidhAtve trayodaza13, tridhAtve pazcaviMzatiH25, caturdhAtve saptatriMzat 37, paJcadhAtvAtve ekonapaJcAzat 49, SoDhAtve ekaSaSTiH61, saptadhAtve trisaptatiH73, aSTadhAtve paJcadhAzItiH85, navadhAtve saptanavatiH97, dazadhAtve navottarazatam 109, saMkhyAtatve dvAdaza 12, asaMkhyAtatve trayodaza13, anantatvetu ekaeka vikalpaH, tadAha-"aNaMtahA kajjamANe aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti' ti, ||muu0 1 // mUlam-eesi gaM bhaMte ! paramANupoggalAgaM sAhaNaNAbheyA. guvAeNaM agaMtANatA poggalapariyahA samaNugaMtavvA bhavaMtIti makAra se bheda karane para 89, daza prakAra se karane para 100, saMkhyAtaprakAra se bheda karane para 12 aura asaMkhyAta prakAra se bheda karane para 1 hI hotA hai| so hI kahA hai-' asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti' anaMtapradezika skandha ke do prakAra ke bheda meM 13, tIna prakAra ke bheda meM 25, cAra prakAra ke bheda meM 37, pAMcaprakAra ke bheda meM 49, chaha prakAra ke bheda meM 61, sAta prakAra ke bheda meM 73, ATha prakAra ke bheda meM 85, nau prakAra ke bheda meM 97, daza prakAra ke bheda meM 109, saMkhyAta prakAra ke bheda meM 12, asaMkhyAtaprakAra ke bheda meM 13, aura anantaprakAra ke meda meM hI vikalpa hotA hai| so hI kahA hai, 'agaMtahA kajjamANe 'aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti' tti ||suu0 1 // 100 vikalpa bane che. asaMkhyAta pradezI kaMdhanA jyAre saMkhyAta vibhAgo karavAmAM Ave che tyAre 12 ane asaMkhyAta vibhAge karavAmAM Ave tyAre meM vise5 mana cha. me4 pAta "asaMkhejjA paramANuroggalA bhavaMti" A sUtrapATha dvArA prakaTa karI che. anaMta pradezika kaMdhanA be vibhAgo karavAmAM Ave tyAre 13 vika, traNathI laIne asaMkhyAta paryantanA vibhAge 42vAmA Ava tyAre anubhe 25, 37, 46, 61, 73, 85, 67, 106, 12 ane 13 vikapa bane che. ane jyAre tenA anaMta vibhAge karavAmAM bhAve che tyAre meM vi65 mana cha. merA pAta " aNaMtahA kajjamANe aNatA paramANupoggalA bhavaMti " ti" mA sUtrapA dvArA 58 32AmA bhASI cha. sU. // zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartana ni. 93 makkhAyA? haMtA, goyamA! eesiNaM paramANupoggalANaM sAhaNaNA jAva mkkhaayaa| kaiviheNaM bhaMte ! poggalapariyaTTe paNNatte? goyamA! sattavihe poggalapariyaTTe paNNatte, taMjahA-orAliya poggalapariyaTTe, veuviyapoggalapariyaTTe, teyA poggalapariyaTTe, kammA poggalapariyaTTe, maNapoggalapariyaTTe, vai poggalapariyaTTe, ANApANu pogglpriy:| neraiyANaM bhaMte ! kaivihe poggalapariyar3he paNNatte ? goyamA! sattavihe poggalapariyaTTe paNNatte,taMjahAorAliyapogalapariyaTTe, veuThivayapoggalapariyaTTe, teyApoggalapariyaTTe, kammA poggalapariyaTTe, maNa poggalapariyaTTe, vai poggalapariyaTTe, ANApANa pogglpriytttte| evaM jAva vemANiyANaM / egamegassa NaM bhaMte ! nerai yassa kevaiyA orAliyapoggalapariyahA aIyA? annNtaa| kevaiyA purekkhaDA ? kassai asthi, kassai natthi, jassasthi jahaNNeNaM ekovA, dovA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejA vA asaMkhejjA vA, aNaMtA vaa| egamegassaNaMbhaMte! asurakumArassa kevaiyAorAliyapoggalapariyaTTA0? evaM ceva, evaM jAva vemANiyassa / egamegassa gaM bhaMte ! neraiyassa kevaiyA veunviyapoggalapariyaTTA aIyA ? aNaMtA, evaM jaheva orAliya. poggalapariyahA taheba veubbiyapoggalapariyaTTA vi bhANiyavvA, evaM jAva vemANiyassa evaM jAva ANApANu pogglpriyhaa| ee egattiyA sattadaMDagA bhavaMti, neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA? goyamA ! aNaMtA, kevaiyA purekkhaDA? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre aNaMtA, evaM jAva vemANiyA NaM, evaM veuviyapoggalapariyahAvi evaM jAva aannaapaannupogglpriyttttaavemaanniyaannN| evaM ee pohattiyA sattaca uvviisidNddgaa| egamegassa gaMbhaMte! neraiyassa neraiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA? nasthi ekovi| kevaiyA purekkhaDA ? natthi ekovi| egamegassaNaM bhaMte ! nerai. yassa asurakumAratte kevaiyA orAliyapoggalapariyahA aIyA? evaM ceva, evaM jAva thaNiyakumAratte jahA asurkumaartte| egamegassaNaM bhaMte ! neraiyassa puDhavikAiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA? aNaMtA kevaDyA purekkhaDA ? kassai asthi, kassai natthi, jassasthi tassa jahaNNe NaM eko vA, dovA, ukkoseNaM saMkhejA vA asaMkhejAvA, annNtaavaa| evaM jAva mnnusstte|vaannmNtrjoisiyvemaanniytte jahA asurakumAratte egamegasta NaM bhaMte! asurakumArassa neraiyatte kevaiyA aIyA, orAliyapoggalapariyahA evaM jahA neraiyasta vattavvayAbhaNiyA tahA asurakumArassa vi bhANiyavvA, jAva vaimaanniyss| evaM jAva thaNiyakumArassa, evaM puDhavikAiyassa vi, evaM jAva vemANiyassa, savvesi eko gmo| egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa neraiyatte kevaiyA veuviyapoggalapariyaTTA aIyA ? annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? eko. ttariyA jAva aNaMtA, evaM jAva thnniykumaartte| puDhavikAiyatte pucchA, nasthi ekko vi, kevaiyA purekkhaDA? natthi eko vi evaM jattha veubviyasarIraM asthi tattha eguttario, jattha nasthi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SANAMRAPARDSmuslam prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU02 saMhananabhedena pudgalaparivartana ni. 95 tattha jahA puDhavikAiyatte tathA bhANiyavvaM jAva vemANiyassa vemANiyatte, teyA poggalapariyaTTA, kammA poggalapariyaTA ya, savvattha ekottariyA bhANiyavvA, maNapoggalapariyaTTA savvesu paMciMdiesu egottariyA, vigaliMdiesu nasthi, vaipoggalapIrayahA, evaM ceva, navaraM egidiesu natthi, bhANiyabA, ANApANu poggalapariyahA savvattha egottariyA jAva vemANiyasta vemaanniytte| neraiyANaM bhaMte ! neraiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyahA aIyA? natthi eko vi| kevaiyA purekkhaDA? nasthi eko vi| evaM jAva thaNiyakumAratte puDhavikAiyatte pucchA goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? annNtaa| evaM jAva maNussatte, vANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA neraiyatte, evaM jAva vemANiyANaM vemANiyatte, evaM sattavi poggalapariyaTTA bhANiyanvA, jattha, atthi tattha aIyA vi rekkhaDA vi, aNaMtA bhANiyavvA, jattha nasthi tattha dovi natthi bhANiyavvA, jAva vemANiyANaM vemANiyatte kevaiyA ANApANapoggalapariyaTTA aiiyaa| aNaMtA, kevaiyA rekkhaDA? aNaMtA, sU0 2 // ___ chAyA- eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM saMhananabhedAnupAtena anantAnantAH pudgalaparivartAH samanugantavyAH bhavantIti AkhyAtAH ? hanta ! gautama ! eteSAM khalu paramANupudgalAnAM saMhananaM yAvat aakhyaataaH| katividhA: khalu bhadanta ! pudgalaparivartaH prajJaptaH ? gautama ! saptavidhaH pudgalaparivartaH prajJaptaH, tadyathA-audArikapudgalaparivartaH, vaikriyapudgalaparivartaH, taijasapudgalaparivartaH, kArmaNapudgalaparivartaH, manaHpudgalaparivartaH, vacaHpudgalaparivartaH, AnaprANapudgalaparivartaH / nairayikANAM bhadanta ! katividhaH pudgalaparivartaH prAptaH gautama! zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 bhagavatIsUtre " , saptavidhaH pulaparivartaH prajJaptaH, tadyathA - audArikapudgalaparivartaH vaikriyapudgalaparivartaH, taijasa pudgalavarivartaH, kArmaNapudgalaparivartaH, manaH pudgalaparivartaH, vacaH pudgala parivartaH, anamANapulaparivartaH, evaM yAvat vaimAnikAnAm ekaikasya khalu bhadanta nairadhikasya kiyantaH audArikapudgala parivarttAH atItAH ? anantAH kiyantaH puraskRtAH ? kasyacidasti, kasyacinnAsti, yasyAsti jaghanyena eko vA, dvauvA, trayo vA utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA / ekaikasya khalu bhadanta / asurakumArasya kiyantaH audArikapudgala - parivartaH atItAH ? evameva, evaM yAvat vaimAnikasya / ekaikasya khalu bhadanta ! nairayikasya ko vaikriyapudgala parivartAH atItAH ? anantAH, evaM yathaiva audAripudalaparivartAstathaiva caikriyapudgala parivartA api bhaNitavyAH, evaM yAvatvaimAnikasya evaM yAvat AnapANApulaparivartAH ete ekatvikAH saptadaNDakA bhavanti / nairayikANAM bhadanta / kiyantaH audArikapudgala parivartAH atItAH ? gautama ! anantAH kiyantaH puraskRtAH ? anantAH, evaM yAvat vaimAnikAnAm / evaM vaikriya pulaparivartA api evaM yAvat AnaprANapudgalaparivartAH vaimAnikAnAm / evam ete pRthaktvakAH saptacaturviMzatiH daNDakAH / ekaikasya khalu bhadanta ! nairayikasya nairafreed kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH ? nAsti eko'pi kiyantaH puraskRtAH ? nAsti eko'pi / ekaikasya khalu bhadanta ! nairayikasya asurakumAratve kiyantaH audArikapudgala parivartaH atItAH ? evameva, evaM yAvat stanitakumAratve, yathA asurakumAratve / ekaikasya khalu bhadanta / nairayikasya pRthivIkAyikatve kiya ntaH audArikapudgala parivartAH atItAH ? anantAH kiyantaH puraskRtAH ? kasyacit asti kasyacit nAsti, yasyAsti, tasya jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAvA, asaMkhyeyA vA, anantA vA, evaM yAvat manuSyatve, vAnavyantarajyotiSikavaimAnikatve yathA asurakumAratve / ekaikasya khalu bhadanta asurakumArasya nairayikatve kiyantaH atItAH audArikapudgalaparivartaH ? evaM yathA nairayikasya vaktavyatA bhaNitA tathA asurakumArasyApi bhaNitavyA, yAvat - vaimAnikAnAm, evaM yAvat - stanitakumArasya evaM pRthivIkAyikasyApi evaM yAvata vaimAnikasya, sarveSAm eko gamaH / ekaikasya khalu bhadanta ! nairayikasya kiyanto vaikriyapudgala parivartAH atItAH ? anaMtAH kriyantaH puraskRtAH ? ekotarikAH yAvat anantAH, evaM yAvat stanitakumAratve / pRthivI kAyikatve pRcchA, nAsti eko'pi kiyantaH puraskRtAH ? nAsti eko'pi, evaM yasya vaikriyazarIram asti, tatra ekottarikA, yasya nAsti tatra yathA pRthivIkAyikatve tathA bhaNinavyam, yAtrat vaimAnikasya, vaimAnikanve / taijasapudgalaparivartAH kArmaNapudgala 1 zrI bhagavatI sUtra : 10 1 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananamedena pulaparivartanani. , parivatazca sarvatra ekottarikAH bhaNitavyAH / manaHpudgalaparivartAH sarveSu pazvendiyeSu gatavati, vikalendriyeSu nAsti / vacaH pudgalaparivartAH evameva, navaramekendriyeSu nAsti bhaNitavyam AnamANapudgala parivartaH sarvatra ekottarikAH yAvat vaimAnikasya vaimAnikatve / nairayikANAm bhadanta ! nairayikatve kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH ? nAsti eko'pi, kiyantaH puraskRtAH ? nAsti eko'pi, evaM yAvat stanitakumAratve, pRthivIkAyikatve pRcchA, gautama ! anantAH, kiyantaH puraskRtAH ? anantAH evaM yAvat manuSyatve vAnavyantarajyotiSikavaimAnikatve yathA nairayikatve, evaM yAvat vaimAnikAnAm vaimAnikatve, evaM saptApi pudgala parivartAH bhaNitapAH, yatra santi tatra atItA api, puraskRtA api, anantAH, bhaNitavyAH, yatra na santi tatra dvApi nastaH bhaNitavyau, yAvat vaimAnikAna vaimAnikatve kiyantaH AnamANa pulaparivartAH atItAH ? anantAH kiyantaH puraskRtAH ? anantAH // 02 // 1 TIkA-pUrva pudgalAnAM saMhananAdikaM proktam sAmprataM tadeva prakArAntareNAha'eesi NaM' ityAdi / ' eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM sAhaNaNAbheyANutrANaM anaMtANaMtA poragaLa pariyaTTA samaNugaMtavyA bhavatIti makkhAyA?' he bhadanta ! eteSAM khalu pUrvoktAnAM paramANupudgalAnAm saMhananabhedAnupAtena - saMhananaM - saMghAtaH ekIbhavanam bhedazca viyojanam pRthaktvam, tayoranupAtaH yogaH saMhananabhedAnupApudgagalaparivarttavaktavyatA 'eemiNaM bhaMte / paramANupoggalANaM' ityAdi / TIkArtha - isake pahile pugaloM kA saMyoga Adi kahA jA cukA hai / usI ko sUtrakAra aba prakArAntara se kaha rahe haiM - 'eesi NaM bhaMte ! paramANupAggalANaM sAhaNaNAbheyANuvAraNaM anaMtANaMtA poggalapariyadrA samuNugaMtavvA bhavatIti makkhAyA' saMhanana nAma saMghAta kA aura bheda nAma viyoga-vizleSa pRthak hone kA hai / jitane pudgaladravya haiM, unake sAtha paramANuoM kA jo saMyoga- ekIbhAvarUpa saMbaMdha aura biyoga -- yugasaparivatta vaktavyatA " eesiNa bhaMte! paramANupoggalANa " tyAhi TIkA-AgalA sUtramAM pudRgalAnA sacaiAga AdinuM kathana karavAmAM mAnyuche, vAtanuM sUtrAra huve anya prakAre pratipAdana 1re che - eesi Na bhaMte! paramANupoggalANa sAhaNaNA bheyANuvAeNa poggala pariyaTTA samaNugaMtavvA bhavatIti '' sahanana eTale saghAta ane bheda eTale viyeAga athavA alaga thavu te jeTalAM purdUgala dUgdhA che, temanI sAthe paramANuonA je sacAga makkhAyA ma0 13 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra tastena, sarvapudgaladravyaiH saha paramANUnAM saMyogena viyogena ceti bhaavH| anantAnantAH-anantena guNitAH anantAH anantAnantAH eko'pi paramANuH dayaNukAdibhiranantANukAntai dravyaiH saha saMyujyamAno'nantAna parAvartAn mApnoti, pratidravyaM. parivartabhAvena paramANanAmanantatvena ca, pratiparamANuparivAnAmanantatvAt , paramANupudgalaparivAnAmanantAnantatvamavase yam ityabhiprAyeNAha-anantAnantAH pudgalaparivartAH-pudgalaiH pudgaladravyaiH saha parivartA:-paramANUnAM melanam-pudgalaparivartAH samanugantavyAH-avagantavyAH bhavantIti hetoH AkhyAtAH prarUpitAH kimiti hotA rahatA hai-isI kA nAma saMhanana bhedAnupAta hai isa saMhanana aura bheda ko lekara eka bhI pudgalaparamANu ghaNukAdi punaladravya se lekara ana. ntANuka dravyoM taka ke sAtha saMyukta hotA huA anaMta parAvatoM ko prApta karatA hai / pudgala paramANu svayaM ananta haiM, aura ye pratyeka dravya ke sAtha milate rahate haiM aura vichuDate rahate haiM- yahI inakA parivartabhAva hai| aisA parivartabhAva pratyeka paramANu ke sAtha hotA rahatA hai| isa prakAra se pratyeka paramANu kA parivartabhAva anaMta hotA hai| isI kAraNa yahAM isa parivartabhAva ko anaMtAnaMta kahA gayA hai / anaMta ko anaMta se guNA karanA-isakA nAma anaMtAnaMta hai| yahAMpara isI bAta ko gautama ne prabhu se pUchA hai-ki he bhadanta ! jaba jaba pudgaladravyoM ke sAtha paramANuoM ke milane Adi rUpa ye anaMtAnaMta pudgalaparivarta hote rahate haiM aisA jAnane eka bhAvarUpa saMbaMdha-ane viga thatuM rahe che, tenuM ja nAma "saMhananabhedanupAta" che, A saMhanana ane bhedanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to eka pudgalaparamANu paNa be aNuvALAthI laIne anaMta patanA AruovALAM dravyonI sAthe saMyukata thavA rUpa anaMta parAvarte prApta karatuM rahe che. pudgalaparamANuM pote ja anaMta che, ane te bo pratyeka dravyanI sAthe maLatAM rahe che, ane te dravyamAMthI alaga thatAM rahe che, eja temane parivatabhAva che. pratyeka paramANunI sAthe e parivartabhAva thatuM rahe che. A rIte pratyeka paramANu parivartabhAva anaMta hoya che. e ja kAraNe te parivartabhAvane ahI anaMtAnaMta kahevAmAM Ave che. anaMtanA anaMtagaNuM karavAthI anaMtAnaMta Ave che. ahIM eja vAtane anulakSIne gautama svAmIe mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke...he bhagavan! pudagaladrAnI sAthe paramANuonA saMga Adi rUpa je anaMtAnaMta pudgala parivarta thatAM rahe che, te zuM jANavA lAyaka hovAne kAraNe temanuM ahIM pratipAdana karavAmAM AvyuM che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RECRAF prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 99 praznaH, bhagavAnAha-'haMtA, goyamA ! eesi NaM paramANupoggalANaM sAhaNaNA jAva makkhAyA' he gautama ! hanta, satyam, eteSAM khalu pUrvoktAnAM paramANupudgalAnAM saMhananaM yAvat bhedAnupAtena-saMyogaviyogena anantAnantAH pudgalaparivartAH samanugantavyAH bhavantIti kRtvA AkhyAtAH-prarUpitAH, atha pudgalaparAvartasyaiva bhedAn gautamaH pRcchati-'kAviheNaM bhaMte ! poggalapariyaTTe paNNatte ?' he bhadanta ! katividhaH khalu pudgalaparivartaH prajJaptaH? bhagavAnAha-'goyamA ! sattavihA poggalapariyaTTA paNNattA' he gautama ! saptavidhAH khalu pudgalaparivartAH pajJaptAH, taM jahA orAliyapoggalapariyaTTe, veubdhiyapoggalapariyahe, teyA. poggalapariyaTTe, kammA poggalapariyaTTe, maNapoggalapariyahe, vaipoggalapariyaDe, ANApANupoggalapariyaTTe' tadyathA audArikapudgalaparivartaH1, vaikriyapudgalapariyogya hai, to kyA isIliye ye kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'hatA, goyamA ! eesi // paramANupoggalANaM sAhaNaNA jAva makkha. yA' hAM, gautama! ina pUrvokta paramANupudgaloM ke saMyoga viyogarUpa saMha nana bhedAnupAta se jAyamAna anaMtAnaMta pudgalaparAvarta hote haiM-aisA hai-aura isI kAraNa se ye kahe gaye haiN| ____ aba gautama prabhu se isa pudgalaparAvarta ke bhedoM ko pUchate haiM."kai. viheNaM bhaMte ! poggalapariyaTTe paNNatte" he bhadanta ! pugalaparAvarta kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA !' he gautama! 'sattavihA poggalapariyaTTA paNNattA' pudgalaparAvarta sAta prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM 'orAliyapoggalapariyaDhe' audArika pudgalaparivarta "veviyapoggalapariyaTTe" vaikriyapudgalaparAvarta, mahAvIra prbhune| utta2-" haMtA, goyamA ! eesiMNa paramANupoggalANa sAhaNaNA jAva makkhAyA " 1, gautama! ma pUti 52mA pugasonA sogavigarUpa saMhanabhedAnupAtathI jAyamAna (janita) anaMtAnaMta pudgalaparAvarta thatA rahe che, A viSaya jANavA jeve che. te kAraNe ja ahIM tenI prarUpaNa karavAmAM AvI che. bhItama svAbhImA prazna-" kaiviheNa bhaMte ! poggalapariya? paNNatte" hai bhagavAna ! pudgalaparAvartanA keTalA prakAre kahyA che? mahAvIra prabhunI utta2-"goyamA!" gautama ! " sattavihA poggalapariyaTTA paNNattA" sa tanA sAta paare| 4aa che. "taMjahA" te / nIya prabhArI che-" orAliyapoggalapariyaTre" moharapAraparAvata "vecciyapoggalapariya?" vaiyiSa54521ta', " tyApoggalapariyahe " tesa. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vata:2, taijasapudgalaparivartaH3, kArmaNapudgalaparivataH4, manaHpudgalaparivartaH5, vApudgalaparivartaH6, AnapANapudgalaparivarta:7, tatra audArikazarIre vartamAnena jIrena yadaudArikazarIramAyogyadravyANAmaudArikazarIratayA sAkalyena grahaNam sa audArikapudgalaparivartaH kathyate / evameva vaikriyapudgalaparivartAH api abaseyAH / gautamaH pRcchati-'neraiyANaM bhaMte ! kaivihe poggalapariyaTTe paNNatte' he bhadanta ! nairayikANAM khalu jIvAnAM katividhaH pudgalaparivartaH prajJaptaH? bhagavAnAha'goyamA ! sattavihe poggalapariyaTTe paNNatte' he gautama ! nairayikajIvAnAmanAdau saMsAre paribhramatAM saptavidhaH pudgalaparivartaH prajJaptaH 'taMjahA-orAliyapoggala'teyApoggalapariyaTTe' taijasapudgalaparivarta 'kammA poggalapariyaTTe' kArmaNapugadalaparivarta, 'maNapoggalapariya?' manaH pugadalaparivarta 'vaipoggapariya? ghacaHpugadla parivarta aura 'ANApANupoggalapariyaTTe' AnaprANapugadalaparivarta, audArika zarIra meM vartamAna jIva ke dvArA jo audArika zarIra ke yogya dravyoM kA audArika zarIra rUpa se sampUrNarUpa meM grahaNa kiyA jAtA hai isakA nAma audArika pugadalaparicarta hai isI prakAra se vaikriyapugadala parivarta yAvat AnaprANapudgala parivarta taka jAnanA caahiye| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-neraiyANaM bhaMte ! kAvihe poggalapariya? paNNatte' he bhadanta ! nairayikoM ke kitane prakAra kA pudgala parivarta kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! anAdikAla se saMsAra meM paribhramaNa karanevAle naiyarika jIvoM ko 'sattavihe poggalapariya? paNNatte' sAta prakAra ko pugadalaparivarta pusaparita "kamprapoggalapayariyaTTe" 4Ama pusa52vata', "maNapoggapariya?" bhanAmasaparivataH, "vaipoggalapariya?'' 12 Y parivata', bhane " ANA. pANupoggalapariya?" mAnA pusaparivata mauri zarIramA 24aa 1 dvArA je audArika zarIrane cagya dravyane odArika zarIrarUpe saMpUrNarUpe grahaNa karavAmAM Ave che, tenuM nAma audArika pudgala parivarta che. eja pramANe vaikriyapudgalaparivarta Adi viSe paNa samajavuM. gautama svAmInA prazna-" neraiyANa bhaMte ! kaivihe poggalapariyaTTe paNNatte?" he bhagavan ! nArakamAM keTalA prakAranA pagalaparivartane sadbhAva hoya che? bhaDAvIra prbhun| uttara-" goyamA!" gautama ! manAstunI sA2mA paribhaY 42 // nA2mA " sattavihe poggalapariyaTTe paNNatte " sAta 2 // 195riyata nA salAya yo cha. " taMjahA" te sAta paare| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 , prameyacandrikA TIkA za0 120 4 sU0 2 saMhananamedena pulaparivartanani. 101 pariyaTTe, veubviyapoggalapariyaTTe, teyApoggalapariyaTTe, kammApoggalapariyaTTe, maNapoggala pariyaTTe, vaipoggalapariyahe, ANAvANupoggalapariyaDe' tadyathA- audArikapudgalaparivartaH, vaikiyapud galaparivartaH, tejasa pudgalaparivartaH, kArmaNapudgalaparivartaH, manaHpudgalaparivartaH vacaH pudgalaparivartaH, AnamANapudgalaparivartaH zvAsocchvAsa pudgala parivartaH ityarthaH evaM jAva vaimANiyANaM evaM pUrvoktanairayika jIvapudgala parivartarItyA yAvat - vaimAnikAnAM vaimAnikadevaparyantAnAM pudgalaparivarttI vAcyaH, gautamaH pRcchati' egamegassa NaM bhaMte! neraiyassa kevaiyA orAliyapoggala pariyaTTA aIyA ? ' he bhadanta ! ekaikasya khalu nairayikasya kiyantaH audArikapudgala parivartAH atItAH-vyatikrAntAH ? bhagavAnAha - 'anaMtA' he gautama! kahA gayA hai / 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM- 'orAliyapogalapariyahe, vebvIyapoggalapariyaDe teyo poggalapariyahe, kammA poggalapariyaDe, maNapoggalapariyahe' vaipoggalaparighaTTe, ANApANupoggala pariyaTTe, ' audArikapudgala parivarta, vaikiyapudgalaparivarta taijasa pudgalaparivarta kArmaNapula parivarta, manaHpudgalaparivarta vacaH pudgala parivarta aura AnaprANa pudgala parivarta, AnaprANapudgala parivarta kA nAma zvAsocchUcosa pugaparivarta bhI hai ' evaM jova vaimANiyANaM', jisa prakAra se afra jIvoM ke pudgala parivarta kahA gayA hai usI prakAra se yAvat vaimAnika devo paryanta ke pudgalaparivartaka kahanA cAhiye / aba gautama prabhu se pUchate haiM 'egamegassa NaM bhaMte! neraiyassa kevaiyA orAliyapoggalapariyahA aIyA' he bhadanta ! eka eka nairika ko kitane audArikapudagala parivarta ho cuke haiM ? arthAt eka eka nairikane kitane nIce pramANe che - "orAliyapogagalapariyaTTe, veubviyapoggala pariyaTTe, teyApoggala pariyaTTe, kammApoggalapArayaTTe, maNapogalapariyaTTe, vaipoggala pariyaTTe ANApANupoggala - pariTTe " (1) gohAri parivarta, (2) vaiyiyugaparivarta, (3) tai. sayusa parivarta, (4) abupuGgaparivarta, (5) manaHyugaparivarta, (6) vacanapudgala parivatA, ane (7) AnaprANapudgalaparivatanaprApudgalapazrvinuM bIjuM nAma zvAseAzrvAsa pudgalaparivata` pazu che. vamAnika deva pantanA jIveAnA pudUgalapavita viSe nArakeTanA pudgalapiravatanA jevu ja kathana samajavuM', gautama svAbhIno prazna - " egamegassa Na bhaMte ! neraiyassa kevaiyA ogaliyapogAlapariyaTTA " he bhagavan ! the! me nAkanA keTalA audArika pudgalaparivata thaI cukayA che? eTale ke eka eka nArake keTalA audArika pudgalaparivata karyAM che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhagavatIsUtre ekaiphasya nairayikasya anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH atItakAlasya anAditvAt , jIvasya cAnAditvAt , aparAparapudgalagrahaNasvarUpatvAca / gautamaH pRcchati- kevaiyA purekkhaDA?' he bhadanta ! ekaikasya nairayikasya kiyantaH audArikapudgala parivartAH puraskRtAH-bhaviSyatkAlabhAvinaH iti praznaH bhagavAnAha-'kassai asthi, kassai natthi' he gautama ! kasyacit nairayikasya audArikapudgalaparivoM bhaviSyatkAlabhAvi nAsti, narakAditaH uddhRtya yo mAnuSatvaM pApya siddhi yAspati, yazca saMkhyeyairasaMkhyeyairvA bhavaH siddhiM yAsyati, tasyApi audArikapugadUla parivarta kiye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtA, he gautama ! eka 2 nairayika ke ananta audArika pugadala parivarta ho cuke haiN| kyoMki atItakAla anAdi hai, aura jIva bhI anAdi hai tathA jIva kI saMsAradazA meM aparApara pudgala grahaNa karane kI svarU. patA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'kevaiyApurekkhaDA' he bhadanta ! eka eka nAraka ke bhaviSyatkAla bhAvI kitane audArika pudgala parivarta haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'kassai asthi' kassai natthi' he gautama! dUrabhavika hone se aura abhavya hone se kisI nArakajIva ko bhaviSyakAlabhAvI audArika parivarta hai aura kisI nArakajIva ko bhavi. dhyatkAla bhAvI audArikapudgalaparivarta nahIM hai kyoMki jo jIva narakAdi se nikala karake manuSya bhava lekara siddhi prApta karegA usako yA saMkhyAta, asaMkhyAta bhavoM ke bAda jo siddhi prApta karegA usake bhI bhAvAra prbhune| utta2-" aNaMtA" gautama ! me me nAma anaMta pudgala parivarta thaI cukyA che, kAraNa ke atItakALa anAdi che, ane jIva paNa anAdi che tathA jIvanI saMsAradazAmAM aparApara pudgala grahaNa javAnI 2135tA (samavitatA) cha.. gautama svAbhAnA prazna kevaiyA purekkhaDA ?" 3 lApana ! me se nArakanA bhaviSyakALabhAva keTalA audArika pula parivartana kahyA che? mahAvIra prbhune| uttara-"kassai asthi, kassai nathi" 8 gautama ! darabhavika ane abhavya hovAne kAraNe kAI nAraka jIvamAM bhaviSyakALabhAvI dArika pudgala parivartane sadbhAva hoya che, ane keI nAraka jIvamAM bhavi kALabhAvI audArika putalaparivartane sadbhAva hote nathI, kAraNa ke je jIva narakAdimAMthI nIkaLIne manuSya bhavamAM utpanna thaIne siddhi prApta karaze temanAmAM tathA saMkhyAta athavA asaMkhyAta la karIne siddhi prApta karaze zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pulaparivartanani. 103 pudgalaparivartI bhAvInAsti, tasya anantakAlapuraNIyatvAt, atrApi - 'jassaritha jahaNaNeNaM pako vA, do vA, tinnivA, ukoseNaM saMkhejjA vA, asaMkhejjA bA, anaMtA vA yasya nairayikasya audArika pudgalaparivartI bhAvI asti, tasya jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA bhAvino bhavanti, utkRSTena tu saMkhyeyA vA, asaMkhyeyAvA, anantA vA audArikapudgalaparivartAH bhAvino bhavanti / gautamaH pRcchati - ' egamegassa NaM bhaMte ! asurakumArassa kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA?' he bhadanta ! ekaikasya khalu amurakumArasya kiyantaH audArikapudgalaparivartaH atItAH ? vyatikrAntAH ? bhagavAnAha - ' evaM cetra evaM jAva vaimANiyassa' he gautama! evameva- pUrvoktanairayikavadeva ekaikasya asurakumArasya anantAH audA bhAvI audArikapudgala parivarta nahIM hai kyoMki yaha audArika pudgala parivarta ananta kAla meM pUraNIya hotA hai| 'jassasthi jahaNNeNaM eko vA, do vA, tInnivA, ukkoseNaM saMkhejjAvA, asaMkhejjA vA' anaMtA vA' jisa nairayika jIva ko audArikapudgalaparivarta hai, usako vaha jaghanya rUpa meM eka hogA, athavA do hogeM, yA tIna hogeM, utkRSTa rUpa meM saMkhyAta yA asaMkhyAta yA anaMta hogeM / ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM- egamegassa NaM bhaMte ! asurakumArassa kevaiyA oraliyapoggala pariyaTTA aIyA ' he bhadanta ! eka 2 asurakumAra ko bhUtakAla meM audArika pudagala parivarta kitane ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'evaM ceva evaM jAya vemANiyassa', he gautama ! isa viSaya meM jaisA kathana eka naiyarika jIvake viSaya meM kiyA gayA hai, vaisA hI kathana yahAM para bhI jAnanA cAhiye temanAmAM paNa audArika pudgalaparivatanA sadbhAva hAtA nathI kAraNa ke A mohAri yuddhasaparivarta anaMtabhaNamAM pUraNIya hoya che. " jassatthi jahaNeNaMeko vA, do vA, tibhi vA, ukkoseNa saMkhejjA vA, asaMkhejjA vA, aNatAvA " je nAraka jIvamAM bhAvI audArika pudgalaparavata nA saddabhAva hAya che, temane te echAmAM ochA eka athavA be athavA traNa thaze ane vadhAremAM vadhAre sakhyAta, asakhyAta athavA anaMta thaze. gautama svAmInI prazna- " egamegassa NaM bhaMte ! asurakumArassa kevaiyA orAliyapoggala pariyaTTA aIyA ? " ke lagavan ! ye yeU asurasubhAranA keTalA pudgalaparivata thai cukayA che ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " evaM ceva evaM jAva vaimANiyassa " he gautama! A viSayane anulakSIne eka nAraka jIvanA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM Avyu che, evuM ja kathana ahIM paNu samajavu. eTale ke eka eka aNu zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhagavatIsUtre rikapudgalaparivartAH atItAH, evaM-pUrvoktakaikanarayikavadeva yAvat-ekaikasya vaimAnikasya vaimAnikaparyantasya anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH, bhAvI audArikapudgalaparivartastu nairayikavadeva kasyApi bhavanapatyAdi vaimAnikAntasya asti, kasyApi nAsti, yasyApi asti, tasyApi jaghanyena eko vA, dvau yA, trayo vA bhAvinaH santi, utkRSTena tu saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA bhAvinaH santIti bhAvaH, gautamaH pRcchati-' egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa kevaiyA veubdhiyapoggalapariyaTTA aIyA ?' he bhadanta ! ekaikasya khalu nairayikasya arthAt eka eka asurakumAra ke bhUtakAla meM audArika pudgalaparivarta ananta ho cuke hai, isI prakAra se yAvat-eka eka vaimAnika paryanta-deva ke atIta audArika pudgalaparivarta ananta ho cuke haiM, tathA bhAvI audA. rika pudgalaparivarta naiyarika kI taraha se hI kisI bhavanapati se lekara vaimAnikAnta-deva ko hotA bhI hai aura kIsI ko nahIM bhI hotA hai / jisako yaha bhAvI audArika pudgala parivarta hai usako vaha jaghanya se eka, do, aura tIna taka hotA hai aura utkRSTa se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta rUpa se hotA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'egameegasaNa bhaMte ! neraiyassa kevaiyA veviyapoggalapariyaTTA aIA' he bhadanta ! eka eka rakumAranA bhUtakAlIna audArika pula parivarta anaMta thaI cukyA che. eja pramANe eka eka vimAnika paryantanA devanA paNa bhUtakAlIna audArika pudra parivarta anaMta thaI cukyA che. bhAvI audArika pula parivarta viSe paNa nArakenA bhAvI audArika pakUla parivartana jevuM ja kathana samajavuM eTale ke keAI bhavanapatimAM bhAvI audArika pudgalaparivartana sadUbhAva heta nathI ane kaImAM bhAvI audyArika bhAvI mudragala parivatane sadUbhAva hoya che. vaimAnika de paryantanA jI viSe paNa A prakAranuM ja kathana grahaNa karavuM joIe. je jIvamAM bhAvI audArika pudgalaparivartana sabhAva hoya che, te jIvamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNane ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta bhAvI dArika pudgalaparivartane sadUbhAva haze, ema samajavuM. gautama svAbhAnA -" egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa kevaiyA veuvSiya poggalapariyaTTA aIyA ?" bhavan ! : me nA24 tamAsA kriya pudgala parivarta karyA che? zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u04 sU02 saMhananamevena pugalaparivartanani. 105 kiyanto vaikriyapudgalaparivartAH atItAH ? bhagavAnAha-'aNaMtA, evaM jaheva orAliyapoggalapariyaTTA taheva veviyapoggaLapariyaTTA vi bhANiyadhA' he gautama ! ekaikasya narayikasya anantAH kriyapudgalaparivartAH atItAH, evaM -ktarItyA, yathaiva audArikapudgalaparivartA pratipAditA stathaiva vaikriyA pudUgalaparivartA api bhaNitavyAH pratipattavyAH, 'evaM jAva vemANiyassa, evaM jAva ANApANupoggalapariyaTTA, ee egattiyA satta daMDagA bhavaMti' evaM-pUrvoktarItyA yAvat -vaimAnikasya vaimAnikaparyantasya ephaikasya vaikriyapudgalaparivartAH anantAH atItAH, bhAvinastu jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAvA, asaMkhyeyA vA, anantA vA bhavanti, evaM-pUrvoktau. dArikavaikriyapudgalaparivartavadeva, yAvat-taijasapudgalaparivartAH, kArmaNapudgalaparinairayika ko bhUta kAla meM vaikriyapudgalaparivarta kitane ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtA, evaM jaheva orAliyapoggalapariyaTTA taheva gheubviyapoggalapariyahA vi bhANiyavvA' he gautama ! eka eka nairayika ko bhUta kAla meM vaikriyapudgalaparivarta ananta ho cuke haiM, isa prakAra pUrvoktarIti ke dvArA jisa prakAra se audArika-pudgalaparivarta kahe jAcuke haiM, usI prakAra se vaikriyapugadalaparivarta bhI kahanA cAhiye, 'evaM jAva vemANiyassa evaM jAva ANApANupoggalapariyaTA ee egattiyA sattadaMDagA bhavaMti' isa prakAra pUrvoktarIti ke anusAra yAvat vaimAnika paryanta eka eka ke bhUtakAlika vaikriyapudgalaparivarta ananta ho cuke haiM, tathA bhAvI vaikriyapugadalaparivarta jaghanya se eka, do yA tIna hoMge, aura utkRSTa se ve saMkhyAla, asaMkhyAta yA anaMta hoMge isa prakAra pUrvokta audArika vaikriyapudgalaparivarta ke jaise hI yAvat-atIta taijasapudgalaparivarta evaM ___ mahAvIra prbhun| utta2-" aNaMtA, evaM jaheva orAliyapoggalapariyaTTA taheva veuvviyapoggalapariyaTTA vi bhANiyavvA" 3 gautama ! 3 me nA24 bhUtakALamAM anaMta vaikriyapudagalaparivarta karI cukI che. pahelAM dArika pudgala parivartana viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana mahI vaiThiyapusa 5rita viSa 55 apa 42vArnu cha. " evaM jAva vemANiyassa evaM jAya ANApANu poggalapariyaTTA, ee egattiyA satta daMDagA bhavaMti" A pUrvokta rIta anusAra vaimAnika paryantanA eka jIvanA bhUtakAlika vaikiyapudgala parivarta anaMta thaI cukyA che, tathA bhAvI vaikriyapudgala parivarta jaghanya (ochAmAMochA) eka, be athavA traNa thaze ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta thaze-pUrvokata dArika ane vaikriyapu bha014 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 magavatIsUtre vartAH, manaHpudgaparivartAH, vacaHpudgalaparivAH, AnaprANapudgalaparivartAH api ekaikasya nairayikAdevaimAnikaparyantasya anantAH atItAH, bhAvinastu jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA bhavanti / evaM ca ete pUrvoktAH ekasvikA:-ekaikanairayikAdyAzrayAH saptadaNDakAH bhaudA. rikAdi saptavidhapudgalaviSayatvAt, ete saptadaNDakAzcaturviMzatidaNDakeSu pratyekaM bhavanti iti bhAvaH / atha bahuvacanamAzritya gautamaH pRcchati-' neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA?' he bhadanta ! nairayikANAM kiya. ntaH audArikapudgalaparivartAH atItAH? bhagavAnAha-' goyamA! aNaMtA,' he kArmaNapugadalaparivarta, manaH pudgalaparivarta, vacaH pudgalaparivarta aura AnaprANa pudgalaparivarta bhI eka eka nairayikAdi se lekara vaimAnika devataka ananta ho cuke haiM, tathA bhAvI joye parivarta haiM ve jaghanya se eka, athavA do, yA tIna hoMge aura utkRSTa se saMkhyAta, yA asaMkhyAta yA ananta hoMge / isaprakAra ye pUrvokta sAtadaNDaka eka eka nairayika Adi ke Azraya se hue haiM tathA audArika Adi sAtaprakAra ke pudgaloM ko viSaya karate haiM, aura cauSIsa daNDakoM meM se pratyeka narayikAdi ko hote haiN| ___ aba gautama svAmI bahuvacana ko Azrita karake aisA pUchate haiM'neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyapoggalapariyahA' he bhadanta ! nairayika jIvoM ko bhUta kAla meM audArikapudgalaparivarta kitane ho cuke haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'godhamA' he gautama ! 'aNaMtA' nairayika jIvoM ko bhUta TUla parivartanI jema ja bhUtakAlIna taijasapudgala parivata, kArmaNapudgalaparivata, manaH pula parivarta, vacaH pula parivarta ane AnaprANapudgala parivarta paNa eka eka nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jIva dvArA anaMta thaI cukyA che, tathA AnaprANapulaparivarta paryantanA je sAte bhAvI parivarte che, te jaghanyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te eka, be, athavA traNa thaze ane utkRSTanI apekSAe vicAravAmAM Ave te saMkhyAta asaMkhyAta athavA anaMta thaze A rIte pUrvokata nAraka Adi vaimAnika paryantanA 24 daMDakanA jIne viSe sAta prakAranA pudgala parivartane anulakSIne sAta-sAta praznottare samajavA joIe A prakAre eka eka nArakAdi viSe sAta daMDaka samajavAnA che. have gautama svAmI bahuvacanane AdhAra laIne mahAvIra prabhune e pra pUche che -" neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyapoggalapariyaDA 1" 3 bhagavan! nAraka chanA bhUtakAlika audArika pudgala parivarta" keTalA thaI cukyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 107 gautama ! nairayikANAM anantAH audArikapudgalaparivartAH atiitaaH| gautamaH pRcchati'kevaiyA puDekkhaDA ?' nAyikANAM kiyantaH audArikapudgalaparivartAH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'aNaMtA, evaM jAva vemANiyANaM' he gautama ! nairayikANAm anantAH audArikapudgalaparivartAH bhAvinaH santi, evaMpUrvoktarItyA, yAvat vaimAnikAnAm anantAH audArikapudgalaparivartAH bhAvinaH santi / evaM veuviyapoggalapariyaTTA vi, evaM jAva ANApANu poggalapariyaTTA vemANiyANaM' evaM-pUrvoktarItyA nairayikAdInAm vaikriyapugulaparivartAH api. anantAH atItAH evaM-pUrvoktarItyA, yAvat nairayikAdi vaimAnikAntAnAmiti bhAvaH, 'evaM ee pohatiyA satta caunbIsatidaMDagA' evaM rItyA, ete pUrvoktAH pRthakatvikAH bahuvacanaviSayakAH saptadaNDakAcaturviMzatidaNDakAH bhavanti ete kAla meM audArikapudgalaparivarta anaMta ho cuke haiM / aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! nairayika jIvoM ko bhAvI audArika pudgalaparivarta kitane hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'agaMtA' he gau. tama ! nairayika jIvoM ko bhAvI audArikapudgalaparivarta anaMta hote haiN| isI prakAra se pUrvottarIti ke anusAra yAvat vaimAnikoM ke bhAvI audA. rikapudgalaparivarta anaMta hote haiM / ' evaM ve ubbiyapoggalapariyaTTA vi, evaM jAva ANApANupoggalapariyaTTA vemANiyANaM' isI pUrvottarIti ke anusAra nairayika se lekara vaimAnika devoM ko bhUta kAla meM vaikriyapudgalaparivarta bhI anaMta hote haiM / ' evaM ee pohattiyA satta caundhIsaidaMDagA' cha ? uttara-" goyamA ! " 3 gautama ! " aNaMtA" nA24 vA bhUtamA anaMta audArikapula parivarta karyA che. gautama svAmIne prazna-"he bhagavana ! nAraka jInA bhAvI audArikapus pariva 4 thaze ? uttara-" aNaMtA" gautama ! // 24 ch| bhaviSyamAM anaMta audArika pula parivarta karaze vaimAnika paryantanA jInA bhUta ane bhAvI dArika pula parivartanA viSayamAM paNa nArakanA bhUta ane bhAvI dArika pudgalaparivartana jevuM ja kathana grahaNa karavuM joIe. ____evaM veubviyapogAlapariyaTTA vi, evaM jAva ANApANupoggalapariyaTTA vemANiyANaM" se prabhArI nAthI na vaimaani| paya-tanA vanA bhUtakAlIna ane bhaviSyakAlIna vaikriyapudgala parivarte paNa anaMta ja samajavA eja pramANe temanA ANaprANapula parivarta parya"tanA parivarte paNa anaMta na samA . " evaM ee pohattiyA satta cauvvIsaidaMDagA" sAre nAthA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre saptadaNDakAzcaturviMzatidaNDa keSu pratyekaM bhavantIti bhaavH| tatra ekatvapRthaktvadaNDakAnAM cAyaM vizeSaH-ekatvadaNDa keSu bhAvipudgalaparAvartAH kasyacinna santyapi, bahutvadaNDakeSu tu bhAvipudgalaparAvartAH sansyeva, tatra samuccayajIvA zrayaNAt , iti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'egamegassa NaM maMte ! neraiyassa neraiyate kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA ? ' he bhadanta ! ekai kasya khalu nairayikasya nairayikatve-nArakAvasthAyAm kiyanta audArikapudgalaparivartAH atItAH ? bhagavAnAha-'natthi eko vi' he gautama ! ekaikasya nairayikasya nairayikAvasthAyAm audArikapudgalaparivartaH eko'pi atIto nAsti, nArakAvasthAyAM vartamAnasya isa prakAra se ye bahuvacana viSayaka sAta daNDaka cauvIsa daNDakoM meMpratyeka ko hote haiM ina ekatva aura pRthaktva daNDakoM meM yaha vizeSatA hai ki-ekatva danDakoM meM bhAvI pudgalaparAvarta kisI jIva ko nahIM bhI hote haiM tabaki bahutva daNDakoM meM bhAvI pudgalarUpaparAvarta avazya hI hote haiM kyoMki vahAM samuccaya rUpa se jIvoM kA AzrayaNa huA hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'egamaegassaNaM bhaMte ! nerai. yassa neraitte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIA' he bhadanta! eka eka nairayika ko nArakAvasthA meM bhUta kAlIka audArikapudgalaparivarta kitane hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nathi eko vi' eka eka nairayika ko nairayika avasthA meM bhUta kAlika audArika pudgalaparivarta eka bhI nahIM hotA hai-kyoM ki nArakAvasthA meM vartamAna jIva ko-nairayika jIva kolaIne vaimAnike patanA 24 daMDakanA jamAnA pratyeka daMDakanA viSe bahuvacana viSayaka sAta sAta AlApake thAya che A ekatva ane bahatva daMDakomAM eTale ja taphAvata che ke-"ekatva daMDakomAM kaI jIvanA bhAvI pudgala parivartane abhAva batAvavAmAM AvyuM che paraMtu bahutva daMDakamAM te saghaLA jIvomAM bhAvI pula parAvartane sadUbhAva avazya hoya ja che, ema kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke tyAM samuccaya rUpe jInI vAta karavAmAM AvI che." gautama svAbhAnA prazna-" egamegarasa Na bhaMte ! neraiyassa neraitte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA 1" mApan ! se nArane naa241vasthAmAM bhUtakAlIna audArika pudgala parivarta keTalA thAya che ? mahAvIra prbhun| uttara-" natthi eko vi" se nA242 naa241vasthAmAM bhUtakAlIna audArika pulaparivata eka paNa saMbhavI zakato nathI, kAraNa ke nAraka avasthAmAM rahelA jIvamAM nAraka jIvamAM) dArika putra lene grahaNa karavAne ja abhAva rahe che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 109 nairayikajIvasya audArikapudgalagrahaNAbhAvAt / gautamaH pRcchati- kevaiyA purekkhaDA ? ' he bhadanta ! ekaikasya nairayikatve vartamAnasya kiyantaH audArika pudgalaparivartAH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'nathi ekko vi' he gautama ! nairayikatve vartamAnasya nairayikasya bhAvI audArikapudgalaparivartaH eko'pi nAsti, nairayikatve audArikapudgalagrahaNasyaivAbhAvena tatparivartasyApi bhASitvAsaMbhavAt / gautamaH pRcchati-'egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa asurakumAratte kevaiyA aurAliyapoggalapariyaTTA aIyA ? ' he bhadanta ! ekaikasya khalu nairayikasya vartamAna kAlikanairayikabhavayogyasya jIvasya asurakumAratve cAtItAnAgataaudArikapudgaloM ke grahaNa karane kA abhAva rahatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta ! eka eka nairayika kI jo nairayika avasthA meM vartamAna hai bhAvI audArikapudgalaparivarta kitane hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nasthiekovi' he gautama' nairayika avasthA meM vartamAna nairayika ko bhAvI audArika pudgala parivarta eka bhI nahIM hotA hai-kyoM ki narayika avasthA meM vartamAna nAraka jIva ko audArika pudgaloM ke grahaNa karane kA hI jaba abhAva hai taba usake parivarta meM bhAvitva kA sadbhAva kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-"egamegassaNaM bhaMte ! neraissa asurakumAratte kevaiyA oroliyapoggalapariyaTTA aIyA" he bhadanta ! eka eka nairayika ko vartamAna kAlika nairayikabhava ke yogya jIva ko-atIta anAgatakAla saMbaMdhI amurakumArAvasthA meM atItakA. gautama svAmInA prazna-" kevaiyA purekkhaDA ?" hai mapan! nA24 avasthAmAM rahelA evA eka eka nArakanA bhAvI audArika pudgala parivartana keTalA kahyA che? __ maDAvIra prabhunA utta2-" nathi eko vi" gautama ! nA24 avasthAmA rahelA eka eka nAraka jIvamAM bhAvI audArika pudgalaparivarta eka paNa saMbhavI zakatA nathI kAraNa ke e jIva audArika pudgale ja grahaNa karatA nathI tethI audArika pudgalene grahaNa karavAne ja jyAM abhAva hoya tyAM bhaviSyamAM temanA parivartanI vAta ja kevI rIte saMbhavI zake ! eTale ke bhAvI audorika pulapazvine tyAM abhAva ja rahe che. gautama svAmInA prazna-" egamegasta Na bhaMse ! neraiyassa asurakumAratte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA ?" bhagavan ! 3 me nA2ne patamAna kAlika nArakabhavane cogya jIvane--atItaanAgata kaLasaMbaMdhI asurakumArAva zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___bhagavatIsUtre kAlasambandhIni kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH ? kiyantazca bhAvinaH ? bhagavAnAha-evaM ceva, evaM jAva thaNiyakumArate jahA asurakumAratte' he gautama ! evame-pUrvoktanAyikasya nairayikatvavadeva, ekaikasya nairayikabhavayogyasya nairayikasya asurakumAratve'pi atItAnAgatakAlasambandhIni eko'pi audArikapudgalaparivartaH atIto nAsti uktayukteH, evameva eko'pi audArikapudgalaparivatoM bhAvInAsti, yuktaruktatvAt , evaM-pUrNAktarItyA yAvat-ekaikasya nairayikasya varta. mAnakAlikasya stanitakumAratve atItAnAgatakAlasambandhIni yathA asurakumAratve naiko'pi audArikapudgalaparivartaH atItaH, bhAvI vA pratipAditastathaiva naiko'pi audArikapudgalaparivartaH atItaH, bhAvI vA bhavati itibhAvaH / gautamaH pRcchati'egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa puDhavikAiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyA lika kitane audArika pudgalaparivarta hote hai? tathA kitane bhAvI audArika parivarta hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'evaMceva, evaM jAva thaNiya kumAratte, jahA asurakumAratte' he gautama! nairayika bhavayogya eka eka nairayika ko atIta anAgata kAla saMbaMdhI aprakumArAvasthA meM bhUta kAlika aura bhAvikAlika ekabhI audArikapudgalaparivarta nahIM haiN| kyoMki isa viSaya meM nairayika sUtra meM abhI yukti kahI jA cukI hai| isI prakAra se vartamAna kAlika eka eka nairayika ko atIta anAgatakAla saMbaMdhI stanitakumArAvasthAmeM asurakumArAvasthA ke jaise bhUtakAlika eka bhI audArika pudgalaparivarta tathA bhAvikAlika eka bhI audArika parivarta nahIM hotA hai| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM 'egamegassaNaM bhaMte ! neraissa puDhavi. sthAmAM atItakAlika keTalA audArika pudgala parivartana thAya che? tathA keTalA bhAvI dArika parivartana thAya che? bhaDapIra prbhune| utta2-" evaM ceva, evaM jAva thaNiyakumAratte, jahA asu. rakumArate" gautama ! na.24savayozya se me nA24mA matIta anAgata kALasaMbaMdhI asurakumArAvasthAmAM bhUtakAlika ane bhaviSyakAlika eka paNa dArika pudgala parivartane sadbhAva hotuM nathI tenuM kAraNa nArakasUtramAM kahyA pramANe ja samajavAnuM chevartamAnakAlika eka eka nArakane atIta anAgatakALasaMbaMdhI svanitakumAra paryantanI avasthAmAM paNa asurakumArAvasthAnI jema bhUtakAlika eka paNa dArika parivartana ane bhaviSyakAlika eka paNa dArika parivartane paNa abhAva ja hoya che. gautama 21AbhInA praza-" egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa puDhavikAiyatte zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12304 sU0 2 saMhananabhedena pudalaparivartana ni. 111 aIyA ? ' he bhadanta ! ekaikasya khalu vartamAnakAlikasya nairayikasya pRthivIkAyi. katve atItAnAgatakAlasambandhini kiyantaH audArikapagalaparivartAH atItAH ? bhagavAnAha-'aNaMtA' he gautama ! ekaikasya nairayikasya pRthivIkAyikatve atItA. nAgatakAlasambandhini anantAH audArikapudgalaparivartAH atiitaaH| gautamaH pRcchati- kevaiyA purekkhaDA?' he bhadanta ! ekaikasya narayikasya atItAnAgatakAlasambandhini pRthivIkAyikatve kiyantaH audArikapudgalaparivartAH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'kassai asthi, kassai natthi' he gautama ! kasyApi nairayikasya pRthivIkAyikatve audArikapudgalaparivartAH bhAvinaH santi, kasyApi na santi / ' jassasthi tassa jahaNeNaM ekko vA, do vA, tini vA ukokAiyatte kevAyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA' vartamAna kAlika eka 2 nairayika ko atItakAla saMbaMdhI pRthivIkAyAvasthA meM bhUtakAlika kitane audArikapudgalaparivarta hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'aNaMtA' he gautama ! vartamAnakAlika eka eka nairayika ke atItakAla saMbaMdhI pRthavIkAyika avasthA meM bhUtakAlika audArika parivarta anaMta hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM / ' kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta ! eka eka narayika ko anAgata kAla saMbaMdhI pRthavIkAyika avasthA meM bhaviSyatkAlika audArikapudgalaparivarta kitane hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'kassai asthi kassai natdhi' he gautama ! kisI eka nairayika ko pRthavIkAyika avasthA meM bhAvI audArikapudgalakevaiyA orAliyapoggalaeriyaTTA aIyA? " 3 mApan ! patamAna me eka nArakane atIta anAgata kALasaMbaMdhI pRthavIkAyika avasthAmAM bhUtakAlika keTalA audArika pudagala parivartana thAya che? mahAvIra prbhun| uttare-" aNatA" 3 gautama ! kta bhAnaas me eka nArakane atIta anAgata kALa saMbaMdhI pRthvIkAyika avasthAmAM bhUtakAlika audArika parivarta" anaMta thAya che. gautama svAbhInA prazna-" kevaiyA purekkhaDA ?" 8 lagavan ! me me nArakane atIta anAgata kALasaMbaMdhI pRthvIkAyika avasthAmAM bhaviSyakAlika audArika pula parivarta keTalA thAya che? ___ mahAvIra prabhuno uttara-" kassai asthi, kassai natthi" u gautama ! ke eka nArakane pRthvIkAyika avasthAmAM bhAvI dArika pudgala parivata" thAya che, tathA kaI eka nArakane lAvI audArika pala parivarta thatA nathI, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre seNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA, aNaMtA vA, evaM jAva maNussatte' yasya nairayikasya pRthivIkAyikatve bhAvinaH audArikapudgalaparivartAH santi, tasya jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA santi utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA audArikapudgalaparivartA bhAvinaH santi / evaM-pUrvoktarItyA yAvat ekaikasya nairayikasya apkAyikatve, tejaH kAyikatve, vAyukAyikatve, vanaspatikAyikatve, vikalendriyatve, paJcendriyatiryagyonikatve, manuSyatve ca atItAnAgatakAlasambandhini anantAH audArikapudgalaparibartAH atItAH, anAgatAstu kasyApi santi audArikapudgalaparivartAH, kasyApi na santi itibhAvaH / vANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA amarakumAratte' vAnavyantarajyotiSikavaimAnikatve ekaikasya parAta hote haiM tathA kisI ko nahIM hote haiN| 'jassa asthi, tassa jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA thA, asaMkhejjA vA aNaMtA vA, evaM jAva maNuslatte' jisa nairathika ko pRthavIkAyika avasthA meM bhAvI audArikapudgalaparivarta hote haiM, ve usako jaghanya se eka, athavA do, athavA tIna hote haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta yA anaMta hote haiN| isI prakAra se pUrvottarIti ke anusAra yAvat eka eka nairayika ko atIta anAgata kAla bhAvI apkAyika avasthA meM, tejaH kAyika avasthA meM, vAyukAyika avasthA meM, vanaspatikAyika avasthA meM, vikaledriya avasthA meM, paMcendriyatiryaga aura manuSya avasthA meM aura bhUtakAlika audArikapudgalaparAvarta anaMta hote haiM, tathA anAgatakAla bhAvI audArika pudgalaparivarta kisI jIvako hote haiM aura kisI jIva ko nahIM bhI hote haiN| 'vANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA asurakumAratte' naiyarika ava" jassa asthi, tassa jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA vA, asaMkhejjA vA, aNaMtA vA, evaM jAva maNussatte" re nA24ne pRthvIya avasthAmAM lAvI dArika pudgala parivartana sabhAva hoya che, ochAmAM ochA eka, be athavA traNane sadbhAva hoya che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta athavA asakhyAta athavA anaMta audArika pudgalaparivartana sabhAva rahe che. A pUrvokta paddhati anusAra eka eka nArakanA atIta anAgata kALabhAvI apUkAyika avasthAmAM, taijaskAyika avasthAmAM, vAyukAyika avasthAmAM, vanaspatikAyika avasthAmAM, vikalendriya avasthAmAM, paMcendriya tiryAnika avasthAmAM ane manuSya avasthAmAM bhUtakAlika audArika pula parivarta anaMta thAya che, tathA bhaviSyakALabhAvI dArika pudgala parivartane keAI jIvamAM sadmA laya cha, bhane mAM manA hAya che. "vANamaMtarajoisiya. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU02 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 113 nairayikatve vartamAnasya nairayikasya jIvasya atItabhAvikAlamambandhini vAnavyantaratve jyotiSikatve, vaimAnikatve ca yathA atItakAlasambandhini asurakumAratve eko'pi auMdArikapudgalaparivartI nAtItaH, anAgatakAlasambandhini cApi asurakumAratve eko'pi audArikapudgalaparivoM bhAvI nAsti tathava eko'pi audArikapudgalaparivartI nAtItaH nApi bhAvI astIti bhAvaH / 'egamegassa NaM bhaMte ! asurakumArassa neraiyatte kevaiyA aIyA orAliyapoggalapariyaTTA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! ekaikasya khalu amurakumArasya asurakumAratve vartamAnasya atItabhAvikAlasambandhini nairayikatve kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH ? anAgatA vA santi ? bhagavAnAha-'evaM jahA neraiyassa vattavyayA bhaNiyA sthA meM vartamAna eka eka nairayika jIva ko atIta kAla evaM bhAvikAla saMbaMdhI vAnavyantara avasthA meM jyotiSika avasthA meM aura vaimAnika avasthA meM atIta kAla saMbaMdhI asura kumArAvasthA kI taraha bhUtakAla saMbaMdhI eka bhI audArika pudgalaparivarta nahIM hotA hai, aura anAgata (bhaviSyat ) kAlasaMbaMdhI asurakumArAvasthA kI taraha bhAvikAla saMbaMdhI eka bhI audArika pudgala parivarta nahIM hotA hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'egamegassa NaM bhaMte ! asurakumArassa neraiyatta kevaiyA aIyA orAliyapoggalapariyahA' he bhadanta ! eka eka asurakumAra ko jo ki asurakumArAvasthA meM vartamAna hai, atIta kAla evaM bhAvikAla saMbaMdhI nairayika avasthA meM, bhUta kAla bhAvI kitane audArikapudgalaparivarta hue haiM aura anAgatakAla bhAvI vemANiyatte jahA jahA asurakumAratte" nA24 avasthAmA patamAna mevA me nAraka jIvanA atIta ane anAgata kALasaMbaMdhI vanavyaMtara avasthAmAM, tiSika avasthAmAM ane vaimAnika avasthAmAM atItakALa saMbaMdhI asurakumArAvasthAnI jema bhUtakALasaMbaMdhI eka paNa dArika pudgala parivartana sadUbhAva te nathI, ane bhaviSyakALa saMbaMdhI asurakumArAvasthAnI jema bhaviSya kAlika eka paNa dArika pudgala parivartane paNa sadUbhAva hete nathI. gautama 25||bhii 5-" egamegassa gaM bhaMte ! asurakumArassa neraiyatte kevaiyA aIyA orAliyapogAlapariyaTTA? " 3 sApa ! pratye: asurazubhAra hai asurakumArAvasthAmAM rahe che, teNe atItakALa ane anAgatakALa saMbaMdhI narayika avasthAmAM, bhUtakAlika keTalA audArika pudgala parivartana kyAM che? ane bhaviSyakAlika keTalA audArika pudgala parivarta karaze? bha0 15 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tahA amugkumArarasa vi bhANiyakA jAva vemANiyatte' he gautama ! evaM-pUrvoktarItyA, yathA nairayikasya asurakumAratve vaktavyatA bhaNitA uktA, tathaiva asurakumArasyApi nairayikatve vaktavyatA bhaNitavyA-vaktavyA, tathA ca yathA nairayikasya ekakasyApi asura kumAra ve eko'pi audArikapudgalaparivartaH atIto nAsti anAgato vA nArita tathA ekaikasya amuzkumArasyApi nairayikatve eko'pi audArika pudgalaparivartI nAtItaH, nApi anAgato'stIti bhAvaH / evaM rItyA yAvatekaikasya asurakumArasya vAnavyantaratve jyotiSikatve vaimAnikatve ca atItAnAgatakAlasambandhiAna eko'pi audArikapudgalaparivartI nAtItaH, nApi anAkitane audArika pudgalaparivarta hoMge ? isake uttara meM prabhu kahate haiM evaM jahA neraiyassa vattavyayA bhaNiyA, tahA asurakumArassa vi bhANiyavyA jAca vemoNiyatte' he gautama ! jaisI pahile nairayikakI asurakumArAvasthA meM vaktavyatA kahI jA cukI hai, usI ukAra asurakumAra kI bhI nairayikAvasthA meM kahanI cAhiye, tathA ca jaise eka eka ke asurakumArAvasthA meM eka bhI atIta audArikapudgalaparivarta nahIM hai, anAgata bhI nahIM haiM, usI prakAra eka 2 asurakumAra ko bhI nairathika avasthA meM eka bhI atIta audArika pudgalaparivarta nahIM hai, aura anAgata bhI nahIM hai / isarIti ke anusAra yAvat-eka eka asurakumAra ko atIta anAgata kAlasaMbaMdhI vAnavyantara avasthA meM jyotiSka avasthA meM, vaimAnika avasthA meM eka bhI atIta audArika pudgala parivarta nahIM hai aura anAgata bhI audArikapudgalaparivarta nahIM hai / kyoM ki vAnavyantara mahAvIra prbhun| utta2-" evaM jahA nera iyassa vattavvayA bhaNiyA, tahA asurakumArassa vi bhANiyavyA jAva vemANiyatte" gautama! patamAna naa241vasthAvALA jIvanI bhUta ane bhaviSyakAlIna asurakumArAvasthAne anulakSIne jevuM kathana pahelAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana asurakumAranI paNa bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI nArakAvasthA viSe paNa karavuM joIe jema ke pratyeka nArakane bhUta ane bhaviSya kAlika asurakumArAvasthAmAM eka paNa atItakAlIna audArika pudgala parivartane paNa sadbhAva hatA nathI ane bhaviSyakAlika audArika pudgalaparivartane paNa abhAva heta nathI, eja prama Ne pratyeka asurakumAramAM paNa bhUtakAlika nArakAvasthAmAM eka paNa atIta pudgala parivartana sadUbhAva hato nathI ane bhaviSyakAlika eka paNa pudgalarivartane paNa sadubhAva hete nathI eja pramANe pratyeka asurakumAranI atIta ane anAgata kALa saMbaMdhI vAnavyaMtara avasthAmAM tiSka ava. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 4 sU0 2 saMhananamedena pulaparivartanani. 115 gato'sti, vAnavyantaratvAdiSu audArikapudgalagrahaNAbhAvena tatparivartasaMbhavAt / pRthivIkAyikatvAdivikalendriyatve paJcendriyatiryagyonikatve manuSyatve ca atItAnAgatakAlasambandhini, ekaikasya asurakumArasya anantA audArikapudgalaparivartAH atItAH, anAgatAstu audArikapudagalaparivartAH kasyApi asurakumArasya santi, kasyApi na santi yasyApi santi, tasyApi jaghanyena eko vA, dvau vA trayovA, utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA santIti bhAvaH ' evaM jAva thaNiyakumArassa ' evaM pUrvoktAsurakumArarItyA, yAvat ekaikasya svanitakumArasya nairayikatvAdi vaimAnikatvAnte atItAnAgatakAlasambandhini Adi avasthAoM meM audArika pudgaloM ke grahaNa kA abhAva hai, ataH inake abhAva se usake parivarta kA bhI abhAva hai / atIta kAla evaM anAgatakAla saMbaMdhI pRthvIkAyika Adi avasthA meM vikalendriya avasthA meM paMcendriyatiryagyoni avasthA meM, aura manuSyAvasthA meM, eka eka asurakumAra ke atIta audArikapudgala parivarta anaMta haiM, tathA anAgata audArika pudgalaparivarta kisI eka asurakumAra ko haiM, aura kisI eka asurakumAra ko nahIM haiM jisako ye haiM usake bhI jaghanya se eka athavA do yA tIna haiM aura utkRSTa se saMkhyAta, yA asaMkhyAta, yA anaMta haiM "evaM jAva 'thaNiyakumArasta' pUrvokta asurakumAra ke kathana anusAra yAvat - eka eka stanitakumAra ke atIta kAla evaM anAgatakAla saMbaMdhI sthAmAM ane vaimAnika avasthAmAM eka paNa atIta audyArika pudgala piravanA abhAva hoya che ane anAgatakAlIna aukArika pudgalaparivata nA paNa abhAva ja hoya che, kAraNa vAnanyatara Adi avasthAemAM audArika puddagalenA grahaNanA abhAva hoya che. tenA grahaNanA abhAva hAvAthI tena parivatanA pazu abhAva ja hoya che bhUta ane bhaviSyakALa sabaMdhI pRthvIkAyika Adi avasthAmAM, vikalendriya avasthAmAM, paoNMcendriya tiyagyAnika avasthAmAM ane manuSya avasthAmAM pratyeka asurakumAranA atIta (bhUtakAlIna) audyArika pudgala parivata anaMta kahyA che, parantu bhaviSyakAlika audArika pudgalaparivata nA kAi eka asurakumAramAM sadbhAva hoya che ane koI ekamAM abhAva hoya che. je asurakumAramAM tenA sadbhAva hoya che, te asurakumAramAM ochAmAM ochA eka, e athavA traNanA sadbhAva hoya che ane vadhAremAM vadhAre sakhyAta athavA asaMkhyAta athavA ana'tane sadbhAva hAya che. " evaM jAva thaNiyakumArassa " asurakumArInA nevuna uthana pratyeka stnitakumAra paryaMntanA bhavanapati devA viSe samajavuM joIe pratyeka stanitakumA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 bhagavatIsUtre eko'pi audArikapudgalaparivartI nAtItaH, no bhAvI vA asti, vikalendriyatve tiryagyonika paJcendriyamanuSyatve tu anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH anAgatAstu pUrvokarItyA kasyApi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyAvA, asaMkhyeyA vA, anantA vA santi, kasya tu na santyeva iti bhAvaH / ' evaM vikAsa vi, evaM jAtra vemANiyassa, sanvesiM ekogamo ' evaM pUrvoktarItyA pRthivIkAyikasyApi ekaikasya nairayikatve asurakumArAdibhavanapatizve, vAnavyantaratve, jyotiSikatve, vaimAnikatve ca atItAnAgatakAlasambandhini nairadhika se lekara vaimAnika taka kI avasthA meM atIta eka bhI audArika pudgala parivarta nahIM hai, aura na bhAvI audArika pudgala parivarta bhI hai / vikalendriya avasthA meM tiryakrayonika paMcendriya avasthA meM aura manuSyAvasthA meM to eka stanita kumAra ke bhUtakAlika anaMta audArika pudgala parivarta hote haiM, tathA anAgata jo audArika pudgala parivarta haiM ve kisI stanitakumAra ko hote bhI haiM, aura kisI ko nahIM bhI haiN| jisako ye hote haiM usako eka athavA do yA tIna taka kama se kama hote haiM, aura adhika se adhika saMkhyAta yA asaMkhyAta yA anaMta hote haiN| 'evaM puDhavikAsa vi, evaM jAva vaimANiyassa savvesi ekkonamo' isI pUrvoktarIti ke anusAra eka eka pRthavIkAyika jIvako bhI atIta kAla aura anAgata kAla saMbaMdhI nairayika avasthA meM, asurakumArAdi bhavanapati avasthA meM vAnavyantara avasthA meM jyotiSika avasthA meM aura ranI bhUta ane bhaviSyakALa saMbadhI nArakathI laIne vaimAnika pantanI avasthAmAM bhUtakAlika eka paNa audArika pudgala parivatanA ane bhaviSyakA lIna eka paNa audArika pulaparivatane abhAva ja samajavAnA che. vikalendriya avasthAmAM, tithaiAnika pa'cendriya avasthAmAM, ane manuSya avasthAmAM tA pratyeka stanitakumAramAM bhUtakAlIna anaMta audArika pudgalaparavata nA sAva rahe che, tathA bhaviSyakAlika audArika pudgalaparivatanA koI svanitakumAramAM sadbhAva hAya che ane keAImAM abhAva hoya che. je stanitakumA rAmAM tene sadUbhAva hoya che te stanitakumAramAM echAmAM echA eka, e athavA traNanA ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta. asakhyAta athavA anatanA sadbhAva hAya che. evaM puDhavikAyarasa vi, evaM jAva vaimANiyassa savvesiM ekkogamo " yA pUrveta athana prabhA pratyeka pRthvI ayi lavamAM pazu lUta ane bhaviSyakALa sa'badhI nArakAvasthAmAM, asurakumArAdi bhavanapati avasthAmAM, vAnajaMtara avasthAmAM, jyotiSika avasthAmAM ane vaimAnika avasthAmAM 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU02 saMhananabhedena pugalaparivartanani. 117 eko'pi bhaudArikapudgalaparivartI nAtItaH, no anAgato vA eko'pyasti, nairayikatvAdi vaimAnikatvAnteSu audArikapudgalagrahaNAbhAvena tatparivartA saMbhavAt , svaminnavikalendriyatve pazcandriyatiryagyonikamanuSyatve tu yathAyatham anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH, anAgatAstu kasyApi santi, kasyApi na santi, ityAdi rItyA pUrvavadeva bodhyam , evaM-pUrvoktarotyA, yAvat-apkAyikAdivikalendiyasya, paJcendriyatiryagyonikasya, manuSyasya, vAnavyantarasya, jyotiSikasya vaimAnikasya ca nairayikatvAdibhavanapatitva vAnavyantarasvajyotiSikatvavaimAnikatvAnte sva svabhinne atItAnAgatakAla vaimAnika avasthA meM atIta kAlika eka bhI audArika pudgalaparivarta nahIM hotA hai, aura na anAgata-kAlika anAgata eka bhI audArika pudala parivarta hotA hai kyoM ki naiyika se lekara vaimAnikAnta taka caudaha danDakoM ke jIvoM meM audArika pudgala grahaNa karane kA abhAva rahatA hai isake abhAva se vahAM audArika pugalaparivate kA abhAva kahA gayA hai ekendriya vikalendriya avasthA meM evaM paMcendriyatiryagyonika avasthA meM aura manuSyAvasthA meM toatIta kAla saMbaMdhI anaMta audArika pudgalaparivarta yathAyogyarUpa se haiM, tathA anAgata saMbaMdhI jo audA. rika pudgalaparivata haiM ve kisI ko hote bhI haiM aura kisI ko nahIM bhI hote haiM, ityAdi rIti ke anusAra pUrvake jaisA samajhanA cAhiye imI prakAra pUrvokta paddhati ke anusAra yAvat apkAyika se lekara vikalendriya ke, paMcendriyatiryagyonika jIva ke, manuSya vAnavyantara ke, jyotiSka ke, aura vaimAnika ke, nairayika se lekara bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka atItakAlika eka paNa audArika pula parivarta saMbhava nathI ane bhaviSya kAlika eka paNa pudgala parivarta saMbhavato nathI, kAraNa ke nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jIvamAM audArika pudgala grahaNa karavAne abhAva kahyo che. tenA abhAvane lIdhe tyAM dArika pula parivartano paNa abhAva ja kahyo che paraMtu svabhinna vikasendriya avasthAmAM, paMcendriyatiryaconika avasthAmAM ane manuSya avasthA mAM te bhUtakAlika anaMta audArika pudgala parivartane sadbhAva kahyo che, tathA bhaviSyakAlika audArika pudgala parivartana keI pRthvIkAyikamAM sadUbhAva hoya che ane keImAM abhAva hoya che, ItyAdi kathana anusAra samajavuM eja prakAranI pUrvokta paddhati anusAra apUkAyikathI laIne vikalaeNndriyanA, paMcendriyatiya cayanika jIvanA, manuSyanA, vAnagaeNtaranA, tiSkanA, ane vaimAnikanA pitA potAnAthI bhinna evI nArakathI laIne bhavanapati, navya tara, jatiSka ane vaimAnika paryantanI atIta ane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhagavatIsUtre sambandhini, eko'pi audArikapudgalaparivato nAtItaH, no vA anAgataH, naiyikasnAdau audArikapudgalagrahaNasyaivAbhAcena tatparivartasya durApAstatvAt , sva svabhinne atItAnAgatakAlasambandhini vikalendriyatve pazcendriyatiryajyonikamanuSyatve tu yathAyatham anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH, anAgatAstu kasyApi santi, kasyApi na santi, yasyApi santi tasyApi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena tu saMkhyeyAvA, asaMkhyeyAvA anantA vA santi, ityabhiprAyeNAha-sarveSAm nairayikAdi vaimAnikAntAnAM caturviMzatidaNDakapratipAdyAnAM jIvAnAm , ekogamaH evaM vaimAnika taka kI atItakAla evaM anAgatakAla saMbaMdhI avasthAoM meM eka bhI bhUnakAla saMbaMdhI audArika pudgalaparivarta nahIM hai, aura na yahAM eka bhI anAgata kAla saMbaMdhI audArika pudgala parivarta hai kyoM ki naiyarika Adi avasthAoM meM audArika pugadala ko grahaNa karane kA abhAva rahatA hai ataH isake abhAva se vahAM isake parivarta hone kA savAla hI nahIM uThatA hai aisI atItAnAgata kAla saMbaMdhI ekendriya vikalendriya avasthA meM, evaM paMcendriya tiryagyonikAvasthA meM, evaM manuvyAvasthA meM atIta kAla saMbaMdhI audArikapudgalaparivarta yathA yogya rUpa se anaMta hote haiM, tathA anAgata kAla saMbaMdhI audArika pudgala parivarta kisI ko hote bhI haiM aura kisI ko nahIM bhI hote haiM-jisako ye hote haiM usako ye jaghanya se eka yA do athavA tIna taka hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta, asaMkhyAta tathA anantataka hote haiM / isI abhi. prAya ko lekara sUtrakAra ne aisA kahA hai-ki samasta nairapika se lekara anAgata kALa saMbaMdhI avasthAmAM paNa eka paNa bhUtakAlina audArika padrala parivartana paNa sabhAva nathI ane bhaviSyakAlika eka paNa dArika pudgala parivartana paNa saddabhAva nathI, kAraNa ke nAraka Adi avasthAomAM dArika pudgalene grahaNa karavAne ja abhAva hoya che, tethI tyAM temanA parivartanI zakyatA ja hotI nathI paraMtu potapotAnAthI bhinna evI bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI vikasendriya avasthAmAM, paMcendri tiryanika ava. sthAmAM ane manuSya avasthAmAM te bhUtakALa saMbaMdhI audArika pudgala parivartana yathAyogya rUpe anaMta thAya che, tathA bhaviSyakALa saMbaMdhI audArika yugala parivartana keI aprakAyika AdimAM sadbhAva hoya che ane koImAM abhAva hoya che. je jIvemAM tene sadbhAva hoya che. te jIva ochAmAM ochA eka be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta dArika mugalaparivarta kare che. eja vAtane anulakSIne sUtrakAre evuM kahyuM che ke zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 sahananabhedena pudgalaparivartanani. 119 samAna eva abhilApakramo'va se ya iti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'egamegansa NaM bhaMte ! neraiyassa kevaiyA veuviyapoggalapariyaTTA aIyA ? ' he bhadanta ! ekaikasya khalu nai yakasya kiyanto vaikriyapudgalaparivartAH atItAH ? bhagavAnAha-'aNetA' he gautama ! ekaikasya nairapikasya anantAH vaikriyapudgala parivartAH atItAH santi, gautamaH pRcchati- kevaDyA purakAvaDA ?' he bhadanta ! ekaikasya nairayikasya kiyanto vaikriyapudgalaparivartAH puraskRtAH bhaviSyanta ? bhAvinaH santi bhagavAnAha-" ekAttariyA jAva aNaMtA" he gautama ! ekaikamya nairayikasya ekottarakAH ekaprabhRtayo yAkta-dvau vA, yo vA jaghanyena, utkRSTena tu saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA bA, anantAya vaikriya pudgalaparivartAH kasyApi bhAvinaH santi, vaimAnika deyoM taka ke jIvoM kA-cauvIsa daNDaka pratipAdya jIvoM kA abhilApakrama samAna hI hai / ___aba gautamasvamI prabhu se aisA pUchate haiM " egamegasma NaM bhaMte ! nera iyasma ke vahA veciyapoggalapariyahA aIyA" he bhadanta ! eka eka naiyika ke vaikriya pugadala parivarta kitane ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA ki he gautama ! 'aNaMtA' eka eka nairayika ko vaikriyapudgalaparivarta ananta ho cuke haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'ve vahayA' purevagvADA' he bhadanta ! eka eka nairayika ko kitane vaikriya pugadalaparivarta Age honA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'ekottariyA jAva aganA' he gautama ! eka eka nairayika ko eka se lekara yAvat-do athavA tIna taka vaikriya pugadala parivarta jaghanyarUpa se honA hai, tathA utkRSTa rUpa se kisI eka ko saMkhyAta, asNkhyaat.nArakathI laIne vaimAnika deva paryantanA samasta jIvone-24 daMDakanA jIvAne-abhilA pakama eka sarakhA ja che. gautama svaabhaane| prazna-" egamegassa NaM bhaMte ! neraiyarasa kevaiyA ve uvviya poggalapariyaTrA aIyA 1" u lagavan ! pratye nA24nA sA vaitthiypusparita thaI cukyA che? bhAvAra prabhunA latta2-" aNatA" gItama ! nA24 mana jiya pudgala parivarta karI cukyA che. jItama svAbhAnA prazna-"kevaiyA purekakhaDA ?" 8 san ! pratye: nAraka bhaviSyamAM keTalA vaikiyapudgala paripata karaze ? mahAvIra prbhune| utta2-"kottariyA jAva aNaMtA " gotama ! pratye: nAraka ochAmAM ochA eka be athavA traNa kriyapudagalaparivarta karaze ane keI nAraka vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhagavatIsUtre kasyatu na sntyevetibhaavH| evaM jAva thaNiyakumAratte' evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-ekaikasya nairayikatve asurakumAratvAdi stanitakumAratvAnte anantA vaikriyapudgalaparivartAH atItAH, anAgatAstu vaikriyapudgalaparivartAH kasyApi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA utkRSTena tu saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA, anantA vA santi, kasya tu na santyeva / 'puDhavikAiyatte pucchA' pRthivIkAyikatve gautamasya prshnH| he bhadanta ! ekaikasya nairayikasya pRthivIkAyikatve atItAnAgatakAla sambandhini kiyanto vaikriyapudgalaparivartAH atItA:? iti pRcchA, 'nathi eko'vi' he gautama ! ekaikasya nairayikasya pRthivokAyikatve eko'pi vaikriya pudgalaparivartI athavA anaMta vaikriya pudgala parivarta honA hai. tathA kisI nairayika ko ye nahIM bhI hotA hai-'evaMjAva thaNiyakumAratte' isI pUrvottarIti ke anusAra eka eka nairayika avasthA meM tathA isakI atItakAla evaM anAgata kAla saMbaMdhI asurakumAra avasthA se lekara snanitakutAra avasthA taka meM, anaMta anaMta vaikriya pudgalaparivarta ho cuke haiM / tathA bhaviSyat kAla bhAvI jo vaikriyapudgalaparAvarta haiM ve kisI ko hote bhI haiM aura kisI ko nahIM bhI hote haiM jisako ye hote haiM usako jaghanya se eka athavA do tIna taka hote haiN| 'puDhavikAiyatte pucchA' he bhadanta ! eka eka nairayika ko atIta kAla saMbaMdhI evaM pRthavIkAyika avasthA meM kitane vaikriyapudgalaparivarta ho cuke haiM ? 'nasthi ekovi' isa prazna ke upara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! eka eka nairayika ko pRthavI kAyika avasthA meM eka bhI vaikriyapugadalaparivarta vaikiyapudgala parivartana karaze ane keI nAraka eka paNa vaikriyapudgala pari. 4ta nahI 42. " evaM jAva thaNiyakumAratte" me4 pramANe pratye: nA24ne nArakAvasthAmAM tathA bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI asurakumArathI laIne svanitakuma ra paryantanI avasthAmAM anaMta vaikriyapudgalaparivarta thaI cukyA che, tathA bhaviSyakAlika vaikriyapula parivartana kaImAM sadubhAva hoya che ane keImAM saddabhAva hato nathI je jIvamAM teno sadUbhAva hoya che te jIvamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNane ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMtane saddabhAva hoya che. ___gautama svAmInA prazna-" puDhavikAiyatte pucchA" 8 san ! pratye4 nAraka pitapotAnI bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI pRthvIkAyika avasthAmAM keTalA vaikriya pugala parivata karI cukI che ? uttara-" nasthi ekko vi" hai gautama ! pratye4 nA23 pRthvI143 A4 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 3 " prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 121 no atIto'sti pRthivIkAyikatve vartamAnasya vaikriyapudgalagrahaNasyaivAbhAvena tatra tatparivarnAsaMbhavAt gautamaH pRcchati - 'kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta Chatr nairathikasya pRthivIkAyikatve kiyanto vaikriyapudgala parivartaH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha - ' natthi eko tri' he gautama ! ekaikasya nairayikasya pRthivIkAyikatve anAgatakAlasambandhini, eko'pi vaikriyapudgalAparivartI bhAvI nAsti tatra vai kriyapudgalagrahaNAbhAvAt ' evaM jattha veDabbiyasarIraM asthi, tattha eguttario' evaM pUktirItyA yatra bhave vaikriyazarIramasti tatra bhave ekottarako vaktavyastathA ca vAyukAyikatve manuSyapaJcendriyatiryagyoniSu vAnavyantarAdiSu ca vaikriyazarIrasya sadbhAvena tatra nahIM huA hai, kyoMki pRthavIkAyika avasthA meM vartamAna jIva ko vaikriya pugaloM ko grahaNa karane kA hI abhAva rahatA hai ataH isake abhAva se vahA~ usake parivarta kI asaMbhavatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta ! eka eka nairayika ko pRthvIkAyika avasthA meM kitane vaikriyapugaloM parivarta honahAra haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki he gautama! natthi ekko vi' eka eka narayika ko anAgata kAla-saMbaMdhI pRthavIkAyika avasthA meM eka bhI caikriyapugalaparAvarta honahAra nahIM hai kyoMki usa avasthAmeM vaikriyapugaloM ko grahaNa karane kA abhAva rahatA hai ' evaM jattha veDavviyasarIraM asthi tattha eguttario' jahA~ para - jisa bhava meM vaikripazarIra hai vahAM para usa bhava meM jaise vAyukAyika avasthA meM, manuSya avasthA meM paJcendriyatiryagyonika avasthA meM, vAnavyantarAdikoM meM, vaikriyazarIra kA sadbhAva hotA haisthAmAM eka paNa vaikriyapudgalapavita karela nathI, kAraNa ke pRthvIkAyika avasthAmAM rahelA jIva vAMcapudgalaparivata' paNa saMbhavI zakateA nathI. 1 gautama svaamiine| prazna- " kevaiyA purekkhaDA ? " De lagavan ! pratyeka nA24 peAtAnI bhaviSyakAlIna pRthvIkAyika avasthAmAM keTalA vaikriyapudgalaparivata' karaze ? mahAvIra alunA uttara- " natthi ekko vi " he gautama! pratyeka nAmnI AgAmIkALanI pRthvIkAyika avasthAmAM eka paNa vakriyapudgalaparivata nA sadbhAva nahI... hAya, kAraNa ke te avasthAmAM vaikriya puddagalene grahaNa karavAne ja abhAva hAya "evaM jattha veDavviyasarIraM asthi tattha eguttario" ne layamAM vaikriyazarIrane saddabhAva hoya che te bhavamAM (vAyukAyika, paMcendriya tiya caiAnika, manuSya, vAnavyaMtara AdiAmAM vaikriyazarIranA sadaMbhAva hoya che) bha0 16 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhagavatIsUtre tatra jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA vaikriyapudgalaparivartAH atItAH anAdigatA vA santi, kintu, 'jattha nasthi tattha jahA puDhavikAiyatte tahA bhANiyabdha jAva vemANiyassa vemANiyatte' yatra apkAyikAdau nAsti vaikriyazarIram , tatra yathA pRthivIkAyikatve ukta, tathA vAcyam-na tatra vaikriyapudgalaparivartAH atItAH anAgatA vA santi iti bhASA, evaM yAvat-asurakumArAdi bhavanapateH pRthivIkAyikAdi vikalendriyasya manuSyapazcendriyatiryagyonikasya, vAnavyantarasya, jyotiSikasya vaimAnikasya ca akAyikatvAdau vikalendriyatve manuSyatve pazcendriyatiryagyonikatve bhavanapatitve isase vahAM atItakAla sambandhI ananta ho cuke haiM aura anAgata kAlasambandhI koI karegA koI nahIM kregaa| yadi karegA to jaghanya se eka, athavA do, athavA tIna tathA utkRSTa se ye vahAM saMkhyAta yA asaMkhyAta, yA ananta taka bhI hoMge kintu 'jattha nasthi tastha jahA puDhavikAiyatte tahA bhANiyavvaM, jAva vemANiyassa vemANiyatte' apkAyAdibhava meM vaikriyazarIra nahIM hotA hai, taba vahAM jaisA pRthivIkAyika bhava meM kahA gayA hai vaisA kahanA cAhiye-tAtparya kahane kA yahI hai ki yahAM para na bhUtakAlika vaikriya pudgalaparivarta haiM aura na bhAvI caikriyapudgalaparivarta haiM / isI prakAra se yAvat-asurakumArAdi bhavanapati ko, pRthiyokAyikAdi ko, vikalendriya ko, manuSya ko paMcendriyatirya ko, vAnavyantarako, jyotiSkako aura vaimAnikako, apkAyAdi bhava meM vikalendriyabhava meM, manuSyabhava meM, paMcendriyatiryaJcabhava meM, bhvnptibhUtakAlIna eka, be athavA traNa ochAmAM ochA kriyapudgalaparivata saMbhavI zake che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta vaiThiyapurabaparivata vyatIta 24 yudhyA cha. "jattha nasthi tattha jahAM puDhavikAiyatte tahA bhANiyavaM, jAva vemANiyassa vemANiyatte" ayi samaya zarIrane sadUbhAva hete nathI, tyAM pRthvIkAyikanA jevuM ja 'kriyapudgalaparivananuM kathana karavuM joIe A kathanane bhAvArtha e che ke aprakAyikAvasthAmAM bhUtakAlika vaikriya pudgala parivartane paNa abhAva samajavAne che ane bhavi. dhyakAlika vaikiya pudgala parivartane paNa abhAva samajavAnuM che. e ja pramANe asurakumArAdi bhavanapatine, pRthvIkAyikAdinA, vikalendriyanA, manuSyanA, paMcendriyatiryaMcanA, vAnayaMtaranA, tiSikanA ane vaimAnikanA amukAya Adi bhavamAM, vikasendriyabhavamAM, manuSyabhavamAM, paMcendriyatiryaMcabhavamAM, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAvaka prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananamedena pudgalaparivartanani. 123 vAnavyantaratve jyotirSikatve vaimAnikatve ca vaikriyapudagalaparivartAH yathAyogyam atItAH, anAgatA vA svymhniiyaaH| 'teyA poggalapariyaTTA, kammApoggalapariyaTTA, ya savvattha ekottariyA bhANiyabyA' taijasapudgalaparivartAH, kArmaNapudgala parivartAzca sarvatra nArakAdi caturviMzatidaNDakapatipAdyeSu ekottarakAH, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA anAgatAH bhaNitacyA vaktavyAH, taijasakArmaNayoH sarveSu sadbhAvAt 'maNapoggalapariyaTTA savvesu paMciMdiemu egottariyA' manaHpudgalaparivartAH sarveSu paJcandriyeSu manuSyAdiSu evaM santi bhaviSyantaste ekottarakA jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyAtA cA, asaMkhyAtA vA, anantA vA santi / 'vigali. bhava meM, vAnavyantarabhava meM, jyotiSkabhava meM aura vaimAnikabhava meM, yathAyogyarUpa se-atIta, anAgata vaikriyapudgalaparivarta apane Apa samajha lenA cAhiye 'teyA poggalapariyaTTA, kammApoggalapariyaTA ya samvattha ekottariyA bhANiyacyA' taijasapudgalaparivarta aura kArmaNapudgalaparivarta, ye do pudgalaparivartanarakAdi cauvIsadaNDakapratipAdya saMgha jIvoM meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna taka tathA utkRSTa se saMkhyAta, athavA asaMkhyAta, yA anaMta taka anAgatakAla meM honahAra haiN| kyoM ki taijasa aura kArmaNa ye saba jIvoM meM pAye jAte haiN| 'maNapoggalapariyaTTA samvesu paMcidiesu egoriyA' manaHpudgalaparivarta samastapaMcendriya manuSyAdikoM meM hI hote haiM, isaliye ye bhaviSya meM jaghanya se eka, athavA do, yA tIna taka honahAra haiM aura utkRSTa se saMkhyAta, bhavanapatibhavamAM, vAnagaeNtarabhavamAM, jatiSThabhavamAM ane vimAnikabhavamAM yathAgya rUpe bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI vaikiya pudgalaparivarta vAcake pitAnI jAte ja samajI levuM joIe. ___ " teyA poggalapariyaTTA, kammApoggalapariyaTTA ya samvattha ekottariyA bhANiyavvA " nA2416 24 nA samasta mA tesahasaparivata ane kAzmaNapudgala parivarta ja ghanya eka, be athavA traNa sudhI ane adhikamAM adhika saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta sudhI saMbhavI zake che, kAraNa ke tesisane bhI honI samasta vAmAM sahalA DAya che. "maNapoggalapariyaTTA savvesu paMciMdiesu egottariyA" manuSya mAhisamasta pandrayAmA ja manaH pudgala parivartane sadbhAva hoya che. te jIvomAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta manapAlaparivarta saMbhavI zake che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bhagavatI sUtre diesu natthi' vikalendriyeSu pRthivIkAyikAdiSu ca ekendriyAdi caturindriya paryanteSu asaMjJipazcendriyeSu manaH pudgalaparivartAH na santi ekendriyANAmapi jIvAnAm indriyAsampUrNatvAt manovRtterabhAvAcca teSvapi manaHpudgalaparAvataH na santi 'ipogala pariyaTTA evaM ceva' vacaH pudgalaparivartAH evameva pUrvoktataijasAdipudgala parivartavatsarveSu nairayikAdijIveSu vaktavyAH kintu - navaraM pagidiesa natthi bhaNitavvA' navaraM - vizeSastvatra ekendriyeSu vanoyogAbhAvAt vacaH pudgalaparivartana santIti bhaNitavyam iti bhAvaH / 'ANApANupoggala pariyaTTA sanvattha ekoriyA jAva vaimANiyarasa vemANiyatte' AnaprANapudgalaparivartAH sarvatra nairayikAdicaturviMzatidaNDakapadapratipAdyeSu jIveSu ekottarakA:- jaghanyena eko vA, asaMkhyAta yA anaMta taka honahAra haiN| 'viMgalidiesa natthi ' pRthivIkAyikAdika ekendriyoM meM, tathA dviindriya, teindriya aura cauindriya ina vikalendriya jIvoM meM, evaM asaMjJi paJcendriyajIvoM meM manaHpulaparirta nahIM hai / ekendriya jIvoM meM bhI indriyoMkI asaMpUrNatA hone se evaM manovRtti kA abhAva hone se ina meM bhI manaHpulaparivarta nahIM hai| 'vaipoggalapariyaDA evaM ceva' vacaHpudgalaparivarta pUrvokta tejasAdi pudgalaparivarta kI taraha samasta nairayikAdi jIvoM meM kahanA cAhiye, kintu 'navaraM ergidisu natthi bhaNiyaccA' ekendriya jIvoM meM bacoyoga ke abhAva se bacaHpudgalaparivarta nahIM hai aisA kahanA cAhiye. 'ANApANupoggala pariyahA savvattha ekottariyA jAva vemANiyassa vemANiyate' AnaprANapudgala parivarta nairadhikAdi caturviMzati daNDaka 66 viMgalidiesa natthi " pRthvI DAyika yAhi yeDendriya lavAsAM tathA dvIndriya, trIndriya ane caturindriyarUpa vikalendriya jIvAmAM ane asa'nI paMcendriya jIvAmAM manaHpudgalaparavanA abhAva hoya che. ekendriya jIvAmAM paNa IndriyAnI asa`pUrNatA ane maneAvRttine abhAva hAvAthI manaHpudgala parivata nA sadbhAva hotA nathI. "" vai pomgalapariyaTTA evaM ceva " samasta nAraahi vomAMsa - ga3parivatanI jema vaca:pudgalaparivatanA paNa sadbhAva samajavA joie. parantu " navaraM pagidie natthi bhANiyavvA " yeDendriya kAmAM vAgUyogA abhAva hAya che, te kAraNe te jIveAmAM vacaHpudgalaparivartana paNa abhAva 4. " ANApANuyoggala pariyaTTA samvattha ekottariyA jAva bemANiyarasa vaimANiyatte " nArAhi yAvIza harar3anA vAmAM monaprAza yugala pa - zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 125 dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhye yA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA bhaviSyantaH santi, yAvat-ekaikasya nairayikasya asurakumArAdi bhavanapateH pRthivIkApikAdi vikalendriyasya manuSyapazcendriyatiryagyonikasya vAnavyantarasya jyotiSikasya vaimAnikasya ca narayikatve bhavanapatitve, vikalendriyatve manuSyatve paJcendriyatiryagyonikatve vAnavyantaratve jyotiSikatve vaimAnikatve ca svasvaminne anAgatakAlasambandhini, AnamANapudgalaparivartAH bhaviSyantaH santi iti pUrveNAnvayaH, ana ntAzca atItAH santIti bhAvaH / atha bahuvacanamAzritya gautamaH pRcchati-'nerai. yANaM bhaMte ! neraiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA ? ' he bhadanta ! nairayikANAM nairayikatve vartamAnAnAM kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH pratipAdya samasta jIvoM meM bhaviSya jadhandha se eka, athavA do yA tInataka honahAra haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta, asaMkhyAta yA anantataka honahAra haiN| yAvat-eka eka nairayikako, asurakumArAdi bhavanapati ko, pRthivIkAyika se lekara vikalendriya ke, manuSya ko paJcandriyatiryazca ko, ghAnavyantara ko, jyotiSka ko, aura vaimAnika ko kramazaH anAgata kAlasabandhI nairayika bhava meM, bhavanapati bhava meM, vikalendriyabhava meM, manuSya. bhava meM, paJcendriyatiryazca bhava meM, vAnavyantarabhava meM, jyotiSkabhava meM, aura vaimAnikabhava meM AnaprANapudgalaparivarta honahAra haiM, tathA bhUtakAlika AnaprANapudgala parivarta ananta haiN| aba bahuvacana ko Azrita karake gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM'neraiyANaM bhaMte ! neraiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTA aIyA' rivarta ochAmAM ocho eka, be athavA traNa sudhI ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta sudhI saMbhavI zake che pratyeka nArakanA, asukumArAdi bhavanapatinA, pRthvIkAyikathI laIne caturindriyanA, manuSyanA, pacendriyatiryaMcanA; vAnavaMtaranA, tiSkanA ane vaimAnikanA anukrame pitatA karatAM bhinna evAM bhaviSyakALa saMbaMdhI nArakabhavamAM, bhavanapati. bhavamAM, vikalendriyabhavamAM, manuSyabhavamAM, paMcendriyatiryaMcabhavamAM, vAnavaMtarabhavamAM, tiSThabhavamAM ane vaimAnikabhavamAM AnaprANa pu galaparivarta thavAnA che, tathA bhUtakAlika AnaprANa pudgaraparivarta anaMta che. have aneka jInI apekSA e pudgala parivartanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che gautama svAbhInI prazna-"neraiyANaM bhaMte ! neraiyatte kevaiyA orAliya poggalapariyaDA aIyA?" sAvan ! nA24nA sabhA 2 // nAnA sUta. kALa saMbaMdhI dArika pudgalaparivarte keTalA vyatIta thaI cukayA hoya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 bhagavatI sUtre - santi ? bhagavAnAha - ' natthi ekko vi ' he gautama! nairayikatve vartamAnAnAM nairathikANAm eko'pi audArikapudgalaparivartI nAsti, nairadhikatve audArikapudgalagrAbhAvAt / gautamaH pRcchati - ' kevaiyA purekkhaDA ?' he madanta nairayikatve vartamAnAnAM nairayikANAM kiyantaH audArikapudgala parivartAH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha - natthi eko vi' he gautama! nairayikatve vartamAnAnAM nairayikANAm audArikapud galagrahaNAbhAvena eko'pi audArikapudgalaparAvartI bhAvI nAsti, 'evaM jAvaNiyakumArate ' evaM pUrvoktanairayikatvavat yAvat - asurakumAratve, ityArabhyastanitakumAratve iti paryantam atItAnAgatakAlasambandhini nairayikAnAm audArikapudgalagrahaNAbhAvena tatparivartasyApi asaMbhavena eko'pi audAhe bhadanta ! nairadhikabhava meM vartamAna nairayikoM ke atIta audArikapudgalaparivarta kitane haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nasthi eko vi' he gautama ! nairayikoM ke eka bhI audArika pudgalaparivarta nahIM hotA hai kyoM ki nairayikabhava meM audArika pudgaloM ke grahaNa honekA abhAva rahanA hai- aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta / nairayikabhava meM vartamAna nairayikoM ke bhAvikAla bhAvI kitane audArikaparivarta haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'natthi eko vi' he gautama! nairayikabhava meM nArakoM ko audArikapudgaloM ke grahaNa ke abhAva se bhAvikAla saMbaMdhI eka bhI audArikapudgala parivarta nahIM hai| 'evaM jAva dhaNiyakumArate' pUrvokta nairayika bhavakI taraha yAvat atItakAla evaM anAgatakAla sabaMdhI asurakumArabhava se lekara stanitakumAra taka ke bhavameM mahAvIra prabhunA uttara- " natthi ekko vi" he gautama! nArambhavamAM vartamAna evAM nAraka jIvAmAM audArika pudgalapiravata nA sadbhAva ja hatA nathI, kAraNa ke nArakamavamAM audArika pudgalenA grahaNanA ja abhAva rahe che. gautama svAbhIno prazna- " kevaiyA purekkhaDa ?" he bhagavan ! nAraulavamAM vartamAna nAraka jIvAmAM keTalA bhaviSyakAlika audArika pudgalaparivata nA sAva hAya che. mahAvIra alun| uttara- " natthi ekko vi " he gautama | nAra bhAM audarika pudgalene grahaNu karavAne ja abhAva hAya che. tethI temanAmAM bhaviSyakAlIna eka paNa audArika pudgalaparivatA abhAva hoya che. " evaM jAva thaNiyakumAratte" pUrveta nA24 lagnI prema atItANa bhane anAgatakALa saMbadhI asurakumAra bhavathI laIne nitakumAra pantanA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 167 rikapudgalaparivarto'tIto nAsti, anAgato vA tatparivartI nAsti eko'pi, iti bhAvaH / 'puDha vikAiyatte pucchA' he bhadanta ! nairayikANAM pRthivIkAyikatve atItakAlasambandhini kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH ? iti gautamasya pRcchA-praznA, bhagavAnAha-'goyamA ! aNaMtA' he gautama ! nairayikANAm atItakAlasambandhini pRthivIkAyikatve anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH santi, gautamaH pRcchati-'kevaiyA purekkhaDA?' he bhadanta ! nairayikANAm anAgatakAlasambandhini pRthivIkAyikatve kiyantaH audArikapudgalaparivartAH puraskRtAH-bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'aNaMtA' he gautama ! nairayikANAm anAgatakAlasambandhini pRthivIkAyikatve anantAH audArikapudgalaparivartAH nairayikoM ko audArikapudgaloM ke grahaNa ke abhAva meM usako parivartakA bhI abhAva hai, isa kAraNa eka bhI audArikaparivarta atIta nahIM hai, isI prakAra yahAM anAgata bhI eka bhI audArikapudgalaparivarta nahIM hai| 'puDhavikAiyatte pucchA' he bhadanta ! narayikoM ke atItakAla saMbaMdhI pRthivIkAyikabhava meM kitane audArikapudgalaparivarta hue haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA ! aNaMtA' he gautama! nairayikoM ke atItakAla saMbaMdhI pRthivIkAyika bhava meM anaMta audArikapudgalaparivarta hue haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta ! nairayikoM ko anAgatakAla saMbaMdhI pRthivIkAyika bhava meM kitane audArikapudgalaparivata hoMge? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtA' he gautama ! nairayikoM ko anAgatakAla saMbaMdhI pRthivIkAyika bhava meM bhamAM paNa nArakamAM dArika pudgalenA grahaNane abhAva hoya che. te kAraNe bhUtakALa saMbaMdhI eka paNa dArika pula parivartana sadUbhAva he te nathI ane bhaviSyakALa saMbaMdhI eka paNa dArika pudgala parivartano sadubhAva hotuM nathI. bhItama svAbhAnA prazna-" puDhavikAiyatte pucchA" samapan ! nAnA bhUtakAlIna pRthvIkAyika bhavamAM keTalA audArika pudgala parivartana thayA hoya che? mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA ! aNaMtA" hai gautama! nAnA bhUtakAlIna pRthvIkAyika bhavamAM anaMta audArika pudgala parivartana thayA hoya che. gautama caabhiin| prazna-" kevaiyA purekkhaDA ?" 3 mAvana nAnA bhaviSyakALa saMbaMdhI pRthvIkAyika bhavamAM keTalA dArika pudgalaparivata thaze? uttara-" aNaMtA" gautama ! naa2| laviSya samadhI pRthvI. yi laqvi Aid mIYiEn5zcita thaze. "evaM jAva maNussatte " zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bhagavatIsUtre anAgatAH santi / evaM jAva maNussatte' evaM-pUrvokarItyA, yAvata-nairayikA. NAm apakAyikatve, tejAkAyikatve, vAyukAyikatve vanaspatikAyikatve vikale. ndriyatve paJcendriyatiryagyonikatve manuSyatve ca atItAnAgAtakAlasambandhini anantAH audArikapudgalaparivAH atItAH santi anantAzca audArikapudgalaparivartAH anAgatAH santi, 'vANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA neraiyatte' nairayikANAm , atItAnAgatakAlasambandhini vAnavyantaratve, jyotiSikatve, vaimAnikatve ca yathA nairayikatve audArikapudgalagrahaNAbhAvena eko'pi audArikapudgalaparivarto'tIto nAsti, anAgato vA nAsti, tathaiva atItaH anAgato vA eko'pi audArikapudgalaparivatoM nAsti, 'evaM jAva vemANiyANaM vemANiyatte evaM-pUrvokta bahuvacanaviziSTa nairayikavadeva yAvat-asuraananta audArikapudgalaparivarta hoNge| 'evaM jAva maNussatte' isI prakAra se yAvat-nairayikoM ke atItakAla evaM anAgatakAla saMbaMdhI akAyika bhava meM, tejaHkAyika bhava meM, vAyukAyika bhava meM, vanaspatikAyika bhava meM, vikalendriyabhava meM, pazcendriyatiryaJcake bhava meM aura manuSyabhava meM atItakAla saMbaMdhI audArikapudgalaparivarta to ananta ho cuke haiM, aura anAgatakAlasaMbaMdhI audArikapudgalaparivarta bhI ananta hoNge| 'cANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA neraiyatte' nairayikoM ko atIta anAgata kAla saMbaMdhI vAnavyantarabhava meM, jyotiSkabhava meM aura vaSA. nika bhava meM jaise nairapikabhava meM audArika zarIra yogyapudgaloM ke grahaNa ke abhAva se eka bhI audArika pudgalaparivarta nahIM huA hai, aura na bhaviSyat kAla meM bhI vaha vahAM hogA, usI prakAra se atIta. kAla saMbaMdhI aura anAgatakAla saMbaMdhI eka bhI audArikapudgalaparivarta na huA hai aura na hogA, 'evaM jAva vemANiyANaM vemANiyatte' pUrvokta eja pramANe nArakanA bhUtakALa saMbaMdhI apakavika bhavamAM, taijasakAyika bhavamAM, vAyukAyikabhavamAM, vanasapatikAyikabhavamAM, vikaledriyabhavamAM, paMcendriyatiyacabhavamAM ane manuSyabhavamAM anaMta audyArika pudgalaparivarta thayA che. ane bhaviSyakALa saMbaMdhI e bhemAM anaMta pudgala parivarta thaze. "vANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA meraiyatte" nAhInA lata samAdhI vAnagaeNtara bhavamAM, jayotiSka bhavamAM ane vaimAnika bhavamAM nAraka bhavanI jema eka paNa audArika muddagalaparivartano abhAva hoya che eja pramANe bhaviSyakALa saMbaMdhI A bhavamAM audArika pudgalaparivane paNa abhAva ja hoya che, kAraNa ke A bhavamAM audArika zarIrane mATe gya pudgalene ahaY 42vAnI // malA DAya che. " evaM jAya yemANiyANaM vemANiyatte" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 4 sU0 2 saMhananamedena pulaparivartanani. 129 , 3 , kumArAdi bhavanapatInAm pRthivIkAyikAdInAM vikalendriyANAM paJcendritiryagyonikAnAM manuSyANAM vAnavyantarANAM jyotiSikANAm, vaimAnikAnAM ca yathAyogyaM svasvabhinne atItAnAgatakAlasambandhini nairayikatve, bhavanapatitve, pRthivIkAyikAditve vikalendriyasve paJcendriyatiryagyonikatve, manuSyatve vAnavyantaratve, jyotiSikatve vaimAnikatve ca atItAH anAgatAca audArikapudgalaparivartA: yathAyathaM svayamUnIyAH ' evaM satta vi pogyalapariyaTTA bhANiyantrA evaM pUrvoktarItyA saptA pi audArika- vaikriya - tejasa - kArmaNa-mano- vacaH- AnaprANa pudgalaparivartAH atItAH anAgatAzca yathAyogyaM bhaNitavyAH- vaktavyAH, tadAha - ' jattha asthi, tastha aImA va purekkhaDA vi anaMtA bhANiyannA' yatra pRthivI kAyikabahuvacana viziSTa nairadhikoM kI taraha hI yAvat - asurakumArAdi bhavanapatiyoM ke, pRthivIkAdhikAdikoM ke, vikalendriyoM ke paJcendriyatiryazca yonikoM ke manuSyoM ke, vAnavyantaroM ke, jyotiSkoM ke aura vaimAnikoM ke yathAyogya atIta anAgatakAla saMbaMdhI nairayikabhava meM, bhavanapati - bhava meM, pRthivIkAyika Adi bhava meM, vikalendriyabhava meM, paMcendriyatiryayonibhava meM, manuSyabhava meM, vAnavyantarabhava meM, jyotiSikabhava meM aura vaimAnikabhava meM atIta evaM anAgata audArika pudgala parivarta jahAM jaise hoM - usake anusAra apane Apa samajhalenA cAhiye ' evaM satta vi poggala pariyahA bhANiyavvA' isa prakAra se ye pUrvokta rIti ke anusAra tata aai at fdArika- vaikriya-tejasa - kArmaNa-mano vacaH evaM AnaprANa pudgala parivarta yathAyogyarUpa se kahanA cAhiye- ' jattha asthi, pUrvokata bahuvacanAnta nArakonI jema asurakumArAdi bhavanapatinA, pRthvIayi ahi mehendriyAnA, vizlendriyAnA, yathendriyatiya yonA, manuSyonA, vAnanya tarAnA, yAtiSikAnA ane vaimAnikAnA yathAyAgya pAtapAtAnAthI bhinna evA atIta (bhUta)kALa sadhI ane bhaviSyakALasa'badhI taiyika bhavamAM bhavanapati bhavamAM, pRthvIkAyika Adi bhavamAM, vikalendriya bhavamAM, pacendriyatiya iMca bhavamAM, manuSya lavamAM, vAnavya'tara lavamAM, jAtiSika lavamAM ane vaimAnika bhavamAM, bhUta ane bhaviSyakAlIna audArika pudUMgalapari pataM, nayAM bheTalA hAya bheTalA bhate 4 samaya sevA lehaye. " evaM satta vi poggala pariyaTTA bhANiyavvA " me prabhA pUrvokta paddhati anusAra atIta ane anAgatANa samadhI sAte aAranA (sohArika, vaisyi, tainsa, hAya, manaH, bacaH ane AnaprANa) puddagalaparivartana yathAyogya rUpe kathana thavuM bha0 17 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 magavatIsUtre svAdau audArikAdipudgalaparivartAH santi, tatra atItA api, puraskRtAH bhaviSya. nto'pi anantAH bhaNitavyAH, kintu 'jattha natthi tattha do vi natthi, bhANiyacA' yatra nairayikatvAdau na santi audArikapudgalaparivartA statra dvau api-atItapuraskRtapazvAcyau nastaH iti na atItA na ca bhaviSyantaH audArikapudgalaparivartAH santItyarthaH iti bhaNitavyau, tathA ca nairayikatve bhavanapatitve vAnavyantaratve jyotiSikatve vaimAnikatve ca nairayikAdInAm audArikapudgalagrahaNAbhAvena teSu atItaH anAgatazca eko'pi audArikapudgalaparivoM nAstIti vaktavyam evameva vAyukAye manuSyapaJcendriyatiryagyoniSu nairayikAdiSu ca vaikriyazarIrasadbhAvena vaikriyatastha aIyA vi, purekkhaDA vi aNatA bhANiyavvA' jahAM-pRthivIkAyikatvAdika meM audArikAdipudgalaparivarta haiM vahAM para atIta bhI aura anAgata bhI ve ananta haiM aisA kahanA cAhiye tathA 'jattha natthi tattha do vi natthi bhANiyavyA' jahAM narayikAdibhava meM ye audArikapudgalaparivarta nahIM haiM vahAM para atIta bhI aura anAgata bhI donoM prakArake audArikAdi pudgalaparAvarta nahIM haiM aisA kahanA cAhiye tathA nairayikabhava meM, bhavanapati bhava meM, vAnavyantarabhava meM, jyotiSikabhava meM aura vaimAnika bhava meM nairayika Adi jIva audArikazarIra ke yogyapudgaloM kA grahaNa nahIM karate haiM kyoMki yahAM to vaikriyazarIra ke yogya hI pudgaloM kA grahaNa hotA hai-ataH audArikazarIrake yogyapudgaloM ke grahaNa ke abhAva se yahAM atIta anAgata saMbaMdhI eka bhI audArika pudgalaparivarta nahIM hotA hai| isI prakAra se vAyukAya meM, manuSyoM meM nase. "jattha atthi, tattha aIyA vi, purekkhaDA vi aNaMtA bhANiyabA" yAM dArika Adi pudgala parivartano sadubhAva che, te pRthvIkAyika Adi bhamAM bhUta ane bhaviSyakAlIna audArika Adi pudgalaparivarta anaMta kahevA naya. " jattha natthi tattha do vi natthi bhANiyavvA" nA2462 lavAmai audArika pudgala parivartano abhAva che, tyAM bhUtakAlIna ane bhaviSyakAlIna audArika pudgalaparivartane abhAva kahe joIe. jema ke-nAraka bhavamAM, bhavanapati bhavamAM, vAnarthAtara bhavamAM, jatiSka bhavamAM ane vaimAnika bhavamAM nArakAdi jevo dArika zarIrane mATe gyA hoya evAM pudgalene grahaNa karatA nathI teo vaikiya zarIrane mATe yogya hoya evAM pudgalene ja grahaNa kare che. tethI te jIvemAM bhUta ane bhaviSyabaLa saMbaMdhI audArika pudgala parivartano abhAva hoya che. e ja pramANe vAyukAmAM, manuSyamAM, zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 131 pudgalaparivartasaMbhavAt teSu dvAvadhi-atItaH anAgatazca vaikriyapudgalaparivatauM vaktavyau pRthivIkAyikatve akAyikatve, tejaHkAyikatve vanaspatikAyikatve vikalendriyeSu paikriyazarIrAbhAvena tatpudgalagrahaNAmAt teSu dvAvapi atItaH anAgatazva baiMkriya pudgalaparitauM na vaktavyau / taijasakArmaNapudgalAnAM sarveSu saddhAvena taijasakArmaNapudgalaparivatauM dvau api atItAnAgatau sarveSveva vktvyo| manaHpudgalAnAM paJcendriyeSveva sadbhAvena teSveSa atItAH anAgatAzca manApudgalaparivartAH vaktavyA, bacApudgalAnAM tu ekendriyAn vihAya anyeSu sarvazarIreSu sattvena ekendriyabhinneSu pazcendriyatiryaJcoM meM aura nairathika Adi koM meM vaikriyazarIra ke sadbhAva se vaikriyapudgalaparivata hotA hai-isase inameM atIta anAgatarUpa donoM prakAra ke vaikriyapudgalaparivarta vaktavya hai, pRthivIkAyika bhava meM, apkAyika bhava meM, tejAkAyikabhava meM, vanaspatikAyika bhava meM aura vikale. ndriyoM meM vaikriyazarIra kA abhAva hotA hai, isase yahAM vaikriyazarIra yogya pudgaloM kA grahaNa nahIM hotA hai isaliye ina meM atIta anAgata donoM prakArake vaikriyapudgalaparivarta nahIM hote haiM |taijspudgl aura kArmaNapudgala saba jIvoM meM-ekendriya se lekara paMcendriyataka ke saba prANiyoM meM rahate haiM-isaliye atIta anAgata donoM prakAra ke taijasakAmaNapudgalaparivarta saba jIvoM meM vaktavya haiN| manaHpudgala kevala paJcendriyajIvoM meM hI hote haiM-isa kAraNa unameM hI atIta anAgata manaHpudgalaparivarta kahanA cAhiye anyatra ekendriyAdikoM meM nahIM, vacApudgalaparivarta ekepAMcendriyatiryamAM, ane nArakAdikamAM vaikriya zarIrane saddabhAva hoya che, te kAraNe vaikriya pudgala parivartana paNa sadbhAva hoya che tethI A badhAM chamAM atIta anAgata bane kALasaMbaMdhI vaikriya pudgala parivartanuM kathana karavuM joIe pRthvIkAdhika apakAyika, tejaskAyika, vanaspatikAyika ane vikalandriya, A bhavamAM vaikriya zarIrane abhAva hoya che, tethI vaikiyazarIra gya yugalenA grahaNane paNa tyAM amAva hoya che. tethI te bhavamAM atIta ane anAgata kALasaMbaMdhI kriya pagalaparivartane abhAva kahe joIe samarata mAM taijasa ane kAzmaNa pudgalono bhAva hoya che. tethI ekendriyathI laIne paMcendriya paryantanA samasta jemAM atIta anAgata kALasaMbaMdhI taijasa ane kAzmaNa pudgala parivartana sadubhAva samajavo joIe paMcendriya jIvamAM ja manaHpudgalane sadbhAva hoya che, tethI paMcendrimAM ja atIta ane anAgata kALa saMbaMdhI manaH pudgala parivartana sadUbhAva samaje ane ekendriyAdimAM abhAva samaja. ekendri sivAyanA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 bhagavatIsUtra sarveSu jIveSu vacaHpudgalaparivartAH atItAH anAgatAzca vaktavyAH, iti sUcayannAha'jAva vemANiyANaM vemANiyatte kevaiyA ANApANupoggalapariyaTTA aIyA?' yAvatpUrvoktAnAM nairayikAdInAM vaimAnikAnAM ca vaimAnikatve - nairayikatvAdivamAnikatva paryante kiyantaH AnapANapudgalaparivartAH atItAH ? 'aNaMtA' anantAH atItAH, 'kevaiyA purekkhaDA' kiyantaH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'aNaMtA' anantAH AnamANapudgalAH bhaviSyantaH santi |mu0 2 / / ____ audArikapudgalaparAvartAnAM nivartanAkAlavaktavyatA / mUlam-"se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai-orAliyapoggalapariya?? orAliyapoggalapariya?? goyamA! jaM NaM jIveNaM ndriyoM ko chor3akara bIndriyAdika saba jIvoM meM pAye jAte haiM, isaliye atIta anAgatA donoM prakAra ke vacaHpudgalaparivarta dvIndriyAdika saba jIvoM meM kahanA caahiye| isI bAta ko sUcita karate hue mUtrakAra praznottara ke rUpa meM isa prakAra se kahate haiM-'jAva vemANiyANaM vemANiyatte kevaiyA ANApANupoggalapariyahA aIyA' nairayika bhava se lekara vaimAnikabhava taka ke jIvoM meM atIta AnaprANapudgalaparivarta kitane haiM ? to isake uttara meM kahA gayA hai ki atIta AnaprANapudgalaparivarta nairayikabhava se lekara vaimAnika bhava taka ke saba jIvoM meM ananta haiM, 'kevaDhyA purekkhaDA' tathA Age honevAle aise bhAvi kAla saMbaMdhI AnaprANapudgala. parivata kitane haiM ? to isake uttara meM kahA gayA hai ki 'aNaMtA' bhavi. jyatkAla saMbaMdhI AnaprANapudUgalapariSarta saba jIvoM meM ananta haiM ||suu02|| samasta jIvomAM vacaH pugala parivartane sadabhAva rahe che tethI hIndriyAdika samasta chamAM bhUta ane bhaviSyakAlIna vacaHpudgala parivartanuM kathana karavuM joIe eja vAtane sUcita karavA mATe sUtrakAre nIcenA praznottara ApyA che "jAya yemANiyANaM vemANiyatte kevaiyA ANApANupoggalapariyaTTA aIyA?" nArakathI laIne vaimAnika paryantanA bhavavALA e keTalA ApANu yudgalaparivarta karI cukayA che? uttara-nAraka bhavathI laIne vaimAnika paryaratanA bhavavALA samasta jI anaMta AnaprANa pudgala parivartana karI cukyA che. " kevaiyA purakkhaDA ?" u lagavana! nA24 / laviSyamA 9l mAnA pasala parivata 42 ? uttara-" aNaMtA" samarata va bhaviSyamA anaMta AnaprANa pudgala parivartakaraze. sU02 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 3 audArikapunalaparivartanirvatanAni. 133 orAliyasarIre vaTTamANeNaM orAliyasarIrappAoggAI davAI orAliyasarIrattAe gahiyAI badhAI puDDAI kaDAiM paTaviyAI, niviTThAI abhiniviTAI abhisamannAgayAI pariyAiyAiM pariNAmiyAiM nijinnAI, nisiriyAI nisiTrAiM bhavati se teNaTreNaM goyamA ! evaM buccai-orAliyapoggalapariyaTTe orAliyapoggalapariyahe, evaM veuviyapoggalapariyaTTe vi, navaraM veubviyasarIre vaTTamANeNaM veuvviyasarIrappAoggAI sesaM taM ceva savvaM, evaM jAva, ANApANupoggalapariyaTTe, navaraM ANApANuppAo. ggAiM savvaM dabAI ANApANuttAe sesaM taM ceva ||suu0 3 // ____ chAyA-tatkenArthena bhadanta ! ecamucyate-audArikapudgalaparivartaH audArikapudgalaparivartaH ? gautama ! yat khalu jIvena audArikazarIre vartamAnena bhaudArikazarIraprAyogyANi dradhyANi audArikazarIratayA gRhItAni, baddhAni, spRSTAni kRtAni, prasthApitAni niviSTAni, abhiniviSTAni, abhisamanvAgatAni, paryAtAni, pariNAmitAni, nirjIrNAni, niHsRtAni, niHsRSTAni bhavanti, tat tenArthena gautama! evamucyate-audArikapudgalaparivartaH audaarikpudglprivrtH| evaM vaikriyapudgalaparivarto'pi, navaraM vaikriyazarIre vartamAnena vaikriyazarIramAyogyAni, zeSaM tadeva sarvam , evaM yAvat AnamANa pudgalaparivartaH, navaram AnaprANaprAyogyANi sarvadravyANi AnaprANatayA zeSaM tadeva ||mu0 3 // TIkA-atha pUrvoktAnAm audArikAdipudgalaparAvartAnAmeva svarUpaM prarUpayitumAha-'se keNaTeNaM bhaMte !' ityAdi, 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-orA __audArikapudgalaparAvoMkI nirvartanAkAlavaktavyatA 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai' ityAdi / TIkArtha-isa sUtradvArA sUtrakArane pUrvokta audArikapudgalaparAvartIkA hI svarUpa prarUpita kiyA hai-' se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-orAliya. -mohari pusa5pitAnI nitanAtanyatA"se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai" tyaa:TIkAtha-sUtrakAre A sUtramAM pUrvokta audyArikAdi pudgalaparAvartAnA svarUpanI ja prarUpaNa karI che. gautamasvAmI A viSayane anulakSIne e zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre liyapoggalapariyaTTe orAliyapoggalapariyaTTe' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! tat atha kenArthena kathaM tAvat-evamucyate-audArikapudgalaparivartaH, audArikapudgala parivartaH ? iti, kim audArikapudgalaparivartasvarUpamitiprazna:, bhagavAnAha-'goyamA! jaNaM jIveNaM orAliyasarIre vaTTamANeNaM orAliyasarIrappAoggAiM davAI' he gautama ! yat - yasmAt kAraNAt , khalu jIvena audArikazarIre vartamAnena audArikazarIraprAyogyAni-audArikazarIranirmANayogyAni pudgaladravyANi, 'orAliyasarIrattAe gahiyAI, baddhAI, puTThAI, kaDAI, paTTaviyAI, niviTThAI, abhiniviTThAI, abhisamannAgayAI' audArikazarIratayA-audArikazarIrarUpatvena gRhItAni-svIkRtAni, baddhAni-jIvapradezairAtmIkaraNAt saMbaddhAni, ata eva spRSTAni-pUrvatanau reNuvat sparzaviSayIkRtAni, athavA puSTAni-anyAyagrahaNataH poSitAni, kRtAnipoggalapariyaTe, orAliyapuggalapariya?' he bhadanta ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki yaha audArikapudgalaparivarta hai, yaha audArikapudgala. parivarta hai ? arthAt audorika pudgalaparicarta kA kyA svarUpa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA' he gautama ! 'jaM NaM jIveNaM orAliyasarIre vaTTamANeNaM orAliyasarIrappAoggAI davyAI' jisa kAraNa se audArikazarIra meM vartamAna isa jIvane audArikazarIra ke nirmANayogya pudagaladravyoM ko 'orAliyasarIrattAe gahiyAI, badhAI, paThAI, kaDAI, paTTaviyAI, abhiniviTThAI, abhisammannAgayAiM' audA. rikazarIrarUpa se grahaNa kiyA hai, svIkRta kiyA hai, unheM jIvapradezoM ke sAtha bAMdhA hai, zarIra meM dhUlikI taraha pahile unakA sparza kiyA hai, athavA anya anya grahaNarUpa se unheM poSita kiyA hai, kRta-pUrva pariprazna pUche cha hai-" se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai-orAliyapoggalapariyaTTe, orAliya-poggalapariya?" 3 sAvan ! 5 sh|| 412 me 4 cha / "A dArika pagalaparivarta che A dArika pudgala parivarta che eTale ke audArikapudgala parivartanuM svarUpa kevuM che? mahAvIra prabhunI uttara-"jaM gaM jIveNaM orAliyasarIre vaTTamANeNaM orA. liyasarIrappAoggAI vvAI"2 raNe mahari zarIramA rahesA bhAve mohAri zarIranA nibhAne yAya 168dravyAne " orAliyasarIrattAe gahiyAI, baddhAI, pudAI, kaDAI, paDhaviyAI, niviTThAI, abhiniviTThAI, abhisamannAgayAI" moha zarI2 35 ahae yA cha, tabhane prazAnI sAthe madhyAM che, zarIramAM dhULanI jema pahelAM temane sparza karyo che, athavA anya anya grahaNa rUpe temane piSita karyA che, kRta-pUrvapariNAmamAMthI anya pariNAma zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u04 sU0 3 audArikapudgalaparivartaniSatanAni. 135 pUrvapariNAmApekSayA pariNAmamantareNa vihitAni, prasthApitAni-sthirIkRtAni, niviSTAni-yataH prasthApitAni atojI vena svayaM niviSTAni, praviSTAni, aminiviSTAni-abhitaH-sAmastyena niviSTAni-samastAni jIve saMlagnAni, abhisamanvAgatAni-abhividhinA vyAptinyAyena sarvANi samanvAgatAni jIvena rasAnubhUti samAzritya sampAptAni, 'pariyAiyAI, pariNAmiyAI, nijinnAiM, nisiriyAI, nisihAI bhavaMti' paryAttAni-jIvena sarvAvayavAvacchedena tadrasAdAnadvAreNa AttAni gRhItAni pariNAmitAni-rasAnubhUtidvAraiva pariNAmAntaraM prApitAni, nirjIrNAni-kSINarasIkRtAni, niHsRtAni-jIvapradezebhyo nirgatAni, ato NAma kI apekSA aura dUsare pariNAmarUpa se unheM kiyA hai-pariNamAyA hai, prasthApita-unheM sthira kiyA hai, niviSTa-sthira kiyA hai isI kAraNa jIvane unheM svayaM praveza karAyA hai, abhiniviSTa-pravezakarAyA hai isIliye ve sampUrNa rUpa se jIva ke sAtha saMlagna ho gaye haiM, abhisamanvA. gata jIva ke sAtha yA jIva meM jaba ve sampUrNarUpa se saMlagna ho cuke haiMtaba hI jIvane unheM rasAnubhUti ko lekara prApta kiyA hai-arthAt-audArikazarIra ke prAyogya lage hue una pudgaladravyoM kA rasAnubhava kiyA hai, 'pariyAiyAiM, pariNAmiyAI, nijinnAI, nisiriyAI, nisihAI, bhayaMti' rasAnubhava bhI aisA kiyA hai ki eka bhI avayava unakA aisA nahIM bacA jo apane rasapradAna ke binA raha gayA ho, isa rUpa se jIvane unheM grahaNa kiyA hai, pariNAmita-rasAnubhUtidvArA phira ve pariNAmAntarako prApta karA diye gaye haiM, nirjINa-kSINarasavAle kiye gaye haiM, nirgata-jIvapradezoM se nikale hue haiM, isIliye jIvane unheM apane rUpe temane parimita karyA che, temane prasthApita (sthira) karyA che, temane niviSTa karAvyA che-sthira karela hovAne kAraNe jIve pote temane praveza karAvyuM che, abhiniviSTa karAvyA che-praveza karAvIne AtmAnI sAthe saMpUrNa rUpe saMlagna karAvyA che, abhisamanvAgata karyA che-jIvanI sAthe athavA jIvamAM jyAre teo saMpUrNarUpe saMlagna thaI cukyA hoya che tyAre ja jIve temane rasAnubhUtinI apekSAe prApta karyA che-eTale ke dArika zarIrane yogya savA ta sasa Y drvyon| 2sAnulaq yo cha, pariyAiyAiM, pariNAmiyAI nijjinnAiM, nikhiriyAI, nisiTTAI bhavaMti" 2sAnumat 55 sa ya che ke eka paNa avayava rasapradAna vinAnuM rahI na jAya e rIte jIve te pudgalene grahaNa karyA che, temane anya pariNAma rUpe pariNamita karAvavAmAM Avela che, nijIrNa (kSINarasavALAM) karAyela che, nirgata (jIvapradezamAMthI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre niHsRSTAni-jIvena pradezebhyastyAjitAni bhavanti / atra prathamacatvArivizeSaNAni audArikapudgalAnAM grahaNaviSayANi, taduttarANi pazca sthitiviSayANi, taduttarANi catvAri tu antimAni parityAgaviSayANi abaseyAni / pUrvoktArthamupasaMharannAha"se teNadveNaM goyamA! evaM vuccai-orAliyapoggalapariya?" he gautama ! tat tenArthena evamucyate-audArikapudgalaparivartaH audArikapudgalaparivarta iti / evaM veubdhiyapoggalapariya? vi' evaM pUrvoktaudArikapudgalaparivartasvarUparItyA caikriyapudgalaparivarto'pi abaseyaH, pUrvApekSayA vizeSamAha-'navaraM veuvviyasarIre vaTTamANeNaM veuvviyasarIrappAbhoggAI, sesaM taM ceva samma' navaram audArikapudgalaparivartApekSayA vizeSastu-vaikriyazarIre vartamAnena jIvena vaikriyazarIramAyogyAnipradezoM se alaga kara diyA hai, inameM pahile ke cAra vizeSaNa to audArika pudgaloM ko grahaNa karane ke viSaya meM haiM, unake bAda ke pAMcavizeSaNa sthiti ke viSaya meM haiM, aura antima cAra vizeSaNa unake tyAga ke viSaya meM haiN| se teNaTeNaM goyamA! evaM buccai, orAliyapoggalaparipaTTe, orAliyapoggalapariya?' isa kAraNa he gautama! aisA kahA jAtA hai ki yaha audArikapudgalaparivata hai, yaha audArikapudgalaparivarta hai| 'evaM veuviyapoggalapariya? vi' jisa prakAra pUrvottarIti se audArika pudgalaparivarta kA svarUpa kahA gayA hai, isI prakAra se vaikriyapudgalaparivarta kA svarUpa bhI jAna lenA cAhiye usake svarUpa kathana meM aura isake svarUpakathana meM 'navaraM ve ubviyasarIre vahamANeNa ve ubviyasarIrapAoggAI, sesaM taMceva savvaM' yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai alaga) karavAmAM Avela che A sUtramAM pahelAM cAra vizeSaNe dArika gugalene grahaNa karavA viSe che. tyAra bAdanA pAMca vizeSaNe sthitinA viSayamAM che, ane chelalA cAra vizeSaNe temanA tyAganA viSayamAM che. "se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai, orAliyapoggalapariyaTTe, orAliyapoggala. pariya?" te 4 // 20, 3 gautama ! 4AmA mA che ? * mA mohA. 24 pusataparivata cha.' " evaM veuvviyapoggalapariyaTTe vi" 2 prakAre pUrvokata dArika pudgala parivartanuM svarUpa prakaTa karavAmAM AvyuM che, eja 4Are vaiThiya punarivatarnu 2135 55 samaye. " navaraM veubdhiyasarIre vaTTamANeNaM veubviyasarIrappAoggAI sesaM ta ceva savvaM" mauriza padralaparivartanA svarUpanA kathana karatAM vaikriya pudgala parivatanA svarUpanA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke-aikiya zarIramAM rahelA cha vakriyaza zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u04 sU04 audArikAdipudralaparivartanirvatanAni. 137 vaikriyazarIranirmANayogyAni dravyANi-pudgaladravyANi, vaikriyazarIratayA gRhItAni, paddhAni, spRSTAni, kRtAni, prasthApitAni, niviSTAni, abhiniviSTAni, abhisamanvAgatAni, paryAttAni, pariNAmitAni, nirjIrNAni, niHsanAni, niHsRSTAni bhavanti, tat tenArthena evamucyate-vaikriyapudgalaparivartazabdapratipAdyo caikriyapudgalaparivartaH uktasvarUpo'vaseya ityAzayenAha-zeSaM tadeva pUrvoktavadeva sarva vijJe. yam , tathA pradarzitameveti, 'evaM jAva ANApANupoggalapariya?' evaM pUrvoktarItyA, yAvat-taijasapudgalaparivartaH, kArmaNapudgalaparivartaH, manaHpudgalaparivartaH, vacaHpudgalaparivartaH, AnaprANapudgalaparivartazca abseyH| vizeSamAha-'navaraM ANApANuppAoggAI vaikriyazarIra meM vartamAna jIva ne vaikriyazarIra ke nirmANayogya dravyoM ko-pudgaladravyoM ko-vaikriyazarIrarUpa se grahaNa kiyA hai, unheM baddha kiyA hai, spRSTa kiyA hai, vihita kiyA hai, prasthApita kiyA hai, niviSTa kiyA hai, abhiniviSTa kiyA hai, abhisamanvAgata kiyA hai, paritagRhIta kiyA hai, pariNAmita kiyA hai, nirjIrNa kiyA hai, niHsRta kiyA hai, niHsRSTa kiyA hai, isa kAraNa vaikriyapudgalaparivarta isa zabdadvArA pratipAtha yaha vaikriyapudgalaparivataM uktasvarUpavAlA hai aisA jAnanA cAhiyeisI Azaya ko lekara sUtrakArane 'sesaM taMva savvaM' aisA kahA hai so hamane yaha bAta Upara dikhalA hI dI hai| 'evaM jAva ANApANupoggalapariya?' isI prakAra se yAvat-taijasapudgalaparivarta, kArmaNapudgala parivarta, manaHpudgalaparilata, vacaHpudgalaparivarta, aura AnaprANapudgalaparivartakA svarUpa jAnanA cAhiye, inake svarUpa kathana meM aisA kahanA rIranuM nirmANa karavAgya pudgala dravyane vaikriya zarIra rUpe grahaNa karyA che, baddha karyA che, pRSTa kyAM che, vihita karyA che, prasthApita karyo che, niviSTa kya che, abhiniviSTa karyA che, abhisamanvAgata karyA che, parita grahIta karyA che, pariNAmita karyA che, nijINuM karyA che, niHsRta karyA che, niHsaSTa karyA cha. ra gautama ! te 20 " yi 56 saparivata " AL Av4 43 prati. padyamAna A vikiya pudgala parivartanuM upara darzAvyA pramANenuM svarUpa samajavAnuM cha. " sesaM taM ceva savvaM " mA sUtra dvArA sUyita thatI tanu 25ttii429|| 52 42pAmA mA0yu cha. " evaM jAva ANApANupoggalapariya? " megA pramANe tejasapudgalaparivarta, kAmaNapudgala parivarta, manapudgalaparivarta, vaca, galaparivarta ane AnaprANapudgala parivartanuM svarUpa paNa samajavuM joie temanA svarUpanA kathanamAM evuM kahevuM joIe ke- bha0 18 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 bhagavatIsUtre samvadanvA ANAvAnusAra, sesaM taM caitra navaram pUrvApekSayA vizeSastu - tejasakArmaNamanovaca AnamANeSu vartamAnaiH jIvaiH tejasakArmaNamanovacaHprAyogyAni dravyANi AnamANamAyogyAni tu sarvadravyANi - sarvaprakArANi dravyANi taijasakArmaNamanovaca AnamANatayA gRhItAni vaddhAni spRSTAni kRtAni prasthApitAni niviSThAni abhiniviSTAni abhisamanvAgatAni, paryAttAni, pariNAmitAni, nirjIrNAni, niHsRtAni niHsRSTAni bhavanti, zeSaM tadeva pUrvoktayadeva sarvamavaseyam ||suu0 3 || mUlam - orAliyapoggalapariyahe NaM bhaMte! kevaikAlassa nivvattijai ? goyamA ! anaMtAhiM ussappiNIosappiNIhiM evaikAlassa nivvatijjai / evaM veuvtriyapoggala pariyaTTe vi, evaM jAva ANApANupoggalapariyahe vi eyassa NaM bhaMte! orAliyapoggala pariyaTTanivvattaNAkAlassa veuvviyapoggala jAva ANApANupoggala pariyahanivvattaNAkAlassa ya kayare kayare hiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthove kammagapoggala pariyainivvattaNAkAle teyApoggalapariyaTanivvattaNAkAle cAhiye - tejasa, kArmaNa, manaH, vacana, evaM AnaprANa inameM vartamAna jIvane tejasa, kArmaNa, mana, vacana, aura AnaprANa ke prAyogya samasta dravyoMkA saba prakArake dravyoM ko taijasa kArmaNa, mana, vacana, evaM AnaprANarUpa se gRhIta kiyA hai, baddha kiyA hai spRSTa kiyA hai, vihita kiyA hai, prasthApita kiyA hai, niviSTa kiyA hai, abhiniviSTa kiyA hai, abhisamanvAgata kiyA hai, paritaHgRhIta kiyA hai, pariNAmita kiyA hai, nirjIrNa kiyA hai, niHsRta kiyA hai aura niHsRSTa kiyA hai, isake Age kI aura saba vaktavyatA pUrvoktarUpa se jAnanI cAhiye // sU0 3 // - tejasa, kANu, mana, vacana ane anaprANa, A zarIramAM rahelA jIve tejasa, kAma Nu, manaH, vacana ane AnaprANu cegya samasta pudgala dravyone taiksa, arbhaya, manaH, vayana ane napANurUpe gRhIta karyA che, addha karyAM che, pRSTa karyo che, vihita karyAM che, prasthApita karyAM che, niviSTa karyo che, abhiniviSTa karyo che, abhisamanvAgata karyAM che, paritaHgRhIta karyo che, pariyAbhita ryA che, nikala ryA che, niHsRta ryA che, niHsRSTa che, Adi pUrvokta samasta kathana ahIM pazu grahaNa karavuM joie. prasU03 ya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za012 u04 sU04au dArikAdipudgalaparivartanirvatanAni.139 aNaMtaguNe, orAliyapoggalapariyaDakAle aNaMtaguNe ANA. pANupoggalapariyanivattaNAkAle agaMtaguNe, maNapoggalapariyanivvattaNAkAle aNaMtaguNe, vaipoggalapariyaTTanivvattaNAkAle agaMtaguNe, veubviyapoggalapariyaniThavattaNAkAle aNaMtaguNe ||suu04|| ___ chAyA--audArikapudgalaparivartaH khalu bhadanta ! kiyatA kAlena nivaya'te ? gautama ! anantAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH iyatkAlena nirvaya'te, evaM vaikriyapudgalaparivo'pi, evaM yAvat AnaprANapudgalaparivarto'pi / etasya khalu bhadanta ! audArikapudgalaparivartanirvartanAkAlasya vaikriyapudgala yAvat AnaprANapudgalaparivartanivartanAkAlasya ca katare katarebhyo yAvat vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokaH kArmaNapudgala parivanivartanAkAlaH taijasapudgalaparivartanirvartanAkAla: anantaguNaH, audArikapudgalaparivartanirvartanAkAlaH anantaguNaH, AnaprANapudgala. parivartanivartanAkAlaH anantaguNaH, manaHpudgalaparivartanirvartanAkAlaH anantaguNaH, vacaHpudgalaparivartanivartanAkAlaH anantaguNaH vaikriyapudgalaparivartanirvartanAkAlaH anantaguNaH ||suu04|| TIkA-atha audArikAdipudgalaparAvartAnAM nirvartanAkAlaM teSAmalpabahutvaM ca prarUpayitumAha-'orAliyapoggala' ityaadi| 'orAliyapoggalapariyaTTe NaM bhaMte ! kevaikAlassa nimnattijanai ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! audArikapudgalaparivartaH khalu kiyatA kAlena nirvaya' te ? niSpAdyate ? 'kevaikAlassa' ityatra tRtIyArthe SaSTI ___ audArikapudgalaparAvartana ke kAlakI vaktavyatA'orAliyapoggalapariyaTTe NaM bhaMte !' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne audArikapudgalaparivarta kI nivatanA kA kAla aura usake alpabahutva kI prarUpaNA kI hai-'orAliyapoggalapariyaDeNaM bhate ! kevai kAlasma nivvattijaha' he bhadanta ! audArikapudgalaparivarta kitane kAla ke bAda niSpAdita kiyA jAtA hai ? arthAt -audArika pudragalaparAvartananA kALanI vaktavyatA- " orAliyapoggalapariyaTTe NaM bhaMte ! tyAhi TIkArya-A sUtra dvArA sUtrakAre dArika pudgalaparivatanI nirvatanAnA kALanI ane tenA a95bahuvanI prarUpaNa karI che- gautama svAbhAna prazna-'orAliyapoggalapariyaTreNaM bhaMte ! kevaikAlamsa nivvattijjai ?" u lagavan ! mo2i4 pusa 5rikta ta Na vyatIta zrI bhagavatI sutra : 10 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 bhagavatIsUtre ArSatvAt , bhagavAnAha-'goyamA! aNaMtAhiM ussappiNiyosappiNIhiM evaikAlassa nivattijjai' he gautama ! audArikapudgalaparivartaH anantAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH iyatA kAlena nivartyate-niSpAvate, 'evaM veubbiyapoggalapariyaTTe vi' evaM-pUrvoktarItyA, caikriyapudgalaparivato'pi anantAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH nirvaya'te / 'evaM jAva ANApANupoggalapariyaTTe vi' evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-taijasakArmaNamanovaca AnaprANapudgalaparivartA api pratyekam anantAbhiH anantAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH nirvaya'te, ekasya jIvasya grAhakatvAt , pudgalAnAM cAnantatvAt , pUrva audArikapudgalaparicarta kI niSpatti hone kA kAla kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'aNaMtAhiM ustapiNiosappi. NIhi evaikAlassa nivyattijai' audArikapudgalaparivarta ananta utsapiNI kAla ke bAda niSpAdita kiyA jAtA hai-arthAt-audArikapudgala. parivarta kI niSpatti hone kA kAla ananta utsarpiNI avasarpiNIkAlarUpa hai tAtparya-kahane kA yaha hai ki audArikapudgalaparivarta kI niSpatti ananta utsarpiNI avasarpiNIkAla meM hotI hai| evaM veubdhiyapoggalapariyaTTe vi' isI prakAra se vaikriyapudgalaparivarta kI niSpatti kA kAla hai arthAt vaikriyapudgalaparivarta kI niSpatti ananta utsarpiNI avasarpiNIkAla meM hotI hai 'evaM jAva ANApANupoggalapariya? vi' isI prakAra se tejasa, kArmaNa, manaH vacana, aura AnaprANapudgalaparivarta ina saba kI niSpatti ananta ananta utsarpiNI avasarpiNI kAla meM hotI hai| thayA bAda niSpAdita karAya che? eTale ke dArika pudgalaparivartanI niSpatti thavAne kALa keTale kaho che? uttara-" goyamA ! 8 gautama ! " aNaMtAhiM utsapiNiosappiNIhi evaikAlassa nivvattijjai" mahA2i4 pulapasthita mana' Sale! 414 // vyatIta thayA bAda niSpAdita karAya che. eTale ke dArika pudgala parivartanI niSpatti thavAne kALa anaMta utsapiNa avasarpiNa kALarUpa hoya che. A kathanane bhAvArtha e che ke dArikapudgale parivartanI nipatti anaMta Salon walqel mA thAya che. "evaM veuvjiyapoggalapariyaTTe vi" eja pramANe vaikriyapudgalaparivartanI niSpatti paNa anaMta utsarpiNI apasapie jamA thAya che. " evaM jAva ANApANuroggalapariyaTTe vi" me04 pramANe tejasa, kAmaNa, manaH vacana ane AnaprANu, A pAMca prakAranA pudgala parivartanI niSpatti paNa anaMta-anaMta utsarpiNa avasarpiNI kALamAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u04 sU04 audArikAdipudgalaparivartanirvatanAni. 141 gRhItAnAM ca grahaNasyAparigaNyamAnatvAt anantAbhiH utsarpiNyavasarpiNIbhiH ityAdisamyagevoktamitibhAvaH / gautamaH pRcchati-'eyassa NaM bhaMte ! orAliyapoggalapariyaTTanivvattaNAkAlassa veudhiyapoggala jAva ANApANupoggalapariyaTTanimnattaNAkAlassa ya kayarekayarehiMto jAva visesAhiyA vA?' he bhadanta ! etasya khalu audArikapudgalaparivartanirvartanAkAlasya, vaikriya pudgala yAvat parivartanirvartanAkAlasya, taijasapudgalaparivartanirvartanAkAlasya, kArmaNapudgalaparivartaananta utsarpiNI aura avasarpiNI meM ina sabakI niSpatti hone kA kAraNa yaha hai ki ekajIva inakA grAhaka hotA hai aura pudgala ananta hote haiM tathA pUrva gRhIta pudgaloM ko dubArA grahaNa karane para unakI yahAM ginatI ko nahIM jAtI hai-arthAt pUrvagRhIta pudgala punaH gRhIta hone para yahAM gaNanA meM nahIM liye jAte haiM-agRhIta pudgala hI gaNanA meM liye jAte haiM ataH agRhIta pudgaloM ko grahaNa karane meM ananta utsarpiNI avasarpiNI jaisA kAla laga jAtA hai -isIliye yahAM pratyeka kI niSpatti kA kAla itanA kahA gayA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'eyassa NaM bhaMte!orAliyapoggapariyanivvattaNAkAlassa, veuviyapoggalapariyanivvattaNAkAlassa jAva ANApANuzeggalapariyaTa nivvattaNAkAlassa kayare kayarehiMtojAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! isa audArikapudgalapaparivarta nirvartanAkAla ke, vaikriyapudgalaparivarta nirvatanAkAla ke taijasapudgalaparivarta nirvartanAkAla ke, kArmaNapudgaparivarta nirvartanA kAla ke, thAya che. A badhAnI niSpatti anaMta utsarpiNI avasarpiNI kALamAM thavAnuM kAraNe nIce pramANe che eka jIva temane grAhaka hoya che ane pugale anaMta hoya che. tathA pUrvagrahIta pudagalene ahIM gaNatarImAM levAmAM AvatA nathI-agRhIta pagalene ja gaNatarImAM levAmAM Ave che. tethI agRhIta pudgalene grahaNa karavAmAM anaMta utsarpiNI avasarpiNI eTale kALa thaI jAya che te kAraNe ahI' pratyekanI niSpattine kALa anaMta utsarpiNa jeTale kahevAmAM Avyo che. gautama svAmInA prazna-" eyassaNaM bhaMte ! orAliyapoggalapariyaTTanivva. taNAkAlassa, veuvviyapogAlapariyaTTanivvattaNAkAlassa jAva ANApANu-poggalapariyaTTanivvattaNAkAlassa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ?" 3 bhagavan! A audArika pudgala parivarta nirvatanAkALa, vaikriya pudgalaparivarta nirvatanAkALa, tejasa pudgala parivarta nirvatanAkALa, kAmaNa pudgala parivarta zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 bhagavatIsUtre nirvartanAkAlasya, manaHpudgalaparivartanirvartanAkAlasya, vacaHpudgalaparivarta nirvartanA kAlasya, AnapANapudgalaparivartanirvartanAkAlasya ca madhye katare ke tathAvidhanirvatanAkAlAH katarebhyo nivartanAkAlebhyaH kebhyo yAvat-stokA bA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA ! savvatthove kammagapoggalapariyanivvattaNAkAle' he gautama ! sarvastokaH-sarvebhyo'lpaH, kArmaNa. pudgalaparivartanAkAlo bhavati, kArmaNapudgalAnAM mUkSmatvAt bahutamaparamANuniSpannatvA ca vahUnAM teSAM sakRdapi grahaNaM bhavati, sarveSu ca nairayikAdiSu vartamAnasya jIvasya anusamayaM teSAM gRhyamANatvAt svalpakAlenApi sakalatanpudgalagrahaNaM bhavatIti bhAvaH / manApudgalaparivarta nirvartanAkAla ke, vacaHpudgalaparivartanirvartanAkAla ke, aura AnaprANapudgalaparivarta nirvartanAkAla ke bIca meM kauna nirvartanAkAla kina nirvartanAkAloM se stoka haiM ? kauna nirvartanAkAla kina nirvartanAkAla se bahuta haiM ? kauna nirvartanAkAla kina nirvartanAkAloM ke barAbara haiM ? aura kauna nirvartanAkAla kina nirvartanAkAla se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he-gautama ! sambatyove kammagapoggalapariyadRnivvattaNAkAle' saboM se kama-alpa-kArmaNapudgalaparivarta kA nivartanAkAla hai kyoM ki kArmaNa pudgala sUkSma hote haiM aura ye bahutamaparamANuoM se niSpanna hote haiM, isa kAraNa ekavAra meM bahutapudgaloM kA grahaNa ho jAtA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki samasta naiyika Adi paryAyoM meM vartamAna jIva ke dvArA pratyeka samaya meM bahuta kArmaNa pudgaloM nirvatanAkALa, manaH pula parivarta nirvatanAkALa, vacanapulaparivartanirvatanAkALa ane AnaprANa pudgalaparivartanirvatanAkALa, A sAte nirvatanA kALamAMthI ke nirvanAkALa badhAM nirvartanAkALe karatAM nyUnapramANa che? kayo nirvatanAkALa kayA nirvatanA kALathI adhika pramANa che? kaye nirvatanAkALa kayA kayA nirvatanA kALanI barAbara che? ane kaye nirvatanA kALa kayA nirvatanA kALa karatAM vizeSAdhika che? bhAvIra prabhunA utta2-"goyamA ! 3 gautama ! "savvatyove kammagapoggalapariyaTTanivvattaNAkAle " ma pu parivata nA nitA 4 mA nirvatanA kALa karatAM alpapramANa che. kAraNa ke kAzmaNapugale sUma hoya che, ane teo bahutama paramANuo vaDe niSpanna thAya che, te kAraNe te badhAM pudgalanuM eka vAramAM paNa grahaNa thaI jAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke nArakAdi samasta paryAyamAM vartamAna jIvadvArA pratyeka samaye kAmaNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u04 sU04 audArikAdiSudgalaparivartanirvatanAni.143 'teyApoggalapariyaTTanivvattaNAkAle aNaMtaraNe' kArmaNapudgalaparivartanirvartanAkAlApekSayA taijasapudgalaparivartanivartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, yataH tejasapudgalAnAM sthUlatvena alpAnAmeva ekadAgrahaNam , ekadAgrahaNe cAlpapadezaniSpanatvena teSAmalpAnAmeva tadanAM grahaNaM bhavatyato'nantaguNo'sau bhavati, 'orAliyApoggalapariyanivvattaNAkAle aNaMtaguNe' taijasapudgala parivartanirvartanAkAlApekSayA audArikapudgalaparivarva nirvartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, yataH audArikapudgalAnApatisthUlatvAt , sthUlAnAM cAlpAnAmeva ekadA grahaNaM bhavati, teSAmalpakA grahaNa hotA rahatA hai isIliye isakA nirvartanAkAla saba se alpa kahA gayA hai-'teyApoggalapariyanivvattaNAkAle aNaMtaguNe' kArmaNapudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA tejasapudgalaparivarta kA nirvartanAkAla anantaguNAdhika hai, kyoMki taijasapudgala sthUla hote haiM, isaliye thor3e rUpa meM hI unakA eka samaya meM grahaNa hotA hai, aura ve skandha alpapradezoM se hI niSpana hote haiN| isaliye alparUpa meM hI taijasa paramANuoM kA grahaNa hotA rahatA hai isaliye isakA nirvartanAkAla kArmaNapudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA anantaguNAdhika kahA gayA hai| 'orAliyapoggalapariyanivvattaNAkAle aNaMtaguNe' tejasapudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA audArikapudgalaparivarta kA jo nirvartanAkAla hai vaha anantaguNAdhika hotA hai kyoMki audArika pudgala atisthUla hote haiM-ataHve alpatarapradezavAle hote haiM, pudgalanuM samasta rUpe grahaNa thatuM rahe che. tethI tene nirvatainAkALa sauthI nyUna ho . "teyA poggalapariyanivvaTTaNAkAle aNaMtaguNe" ma nsparivartanA nitanAkALa karatAM tejasapudgalaparivartane nivaMtanAkALa anaMtagaNe adhika kahyo che, kAraNa ke taijasapudgale sthUla hoya che, tethI eka samayamAM DAM taijasa pudgalenuM ja grahaNa thAya che. A rIte thoDA pramANamAM grahaNa thavAthI te alpa pradezo vaDe ja te samaye niSpanna thAya che. tethI alpa rUpe ja taijasa paramANuonuM grahaNa thatuM rahe che. tethI tene nirvatenAkALa kAzmaNa pudgala parivartana nirvatanA kALa karatAM anaMtagaNa adhika mo . " orAliyapoggalapariyaTranivvattaNAkAle aNaMtaguNe" tesa pksslaparivartana nirvatanA kALa karatAM audArika pudgala parivartane nirvartanAkALa anaMtagaNe adhika che. tenuM kAraNa nIce pramANe che-dArika pudgale ati skUla heya che ane teo ati bhUla hovAne kAraNe eka samayamAM alpa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ___ magayatIsUtre tarapadezavatvAt , tadgrahaNe'pi ekadA'lpAnAmeva aNUnAM grahaNaM bhavati, natu kArmaNa tejasapudagalavat teSAM sarva padeSu grahaNamasti, audArikazarIriNAmeva tadgrahaNAt , ato mahataiva kAlena teSAM grahaNaM bhavati 'ANApANupoggalapariyaTTanivvattaNA kAle aNaMtaguNe' audArikapudgalaparivanirvartanAkAlApekSayA AnamANapudgalaparivartanirvartanAkAlo'nantaguNo'dhiko bhavati, aparyAptakAvasthAyAm AnapANapudgalAnAmagrahaNAt, paryAptakAvasthAyAmapi audArikazarIrapudgalApekSayA alpI. yasAmeva teSAM grahaNena na zIghram AnapANapudlagrahaNaM bhavatIti audArikapudgalaparivarta nirvartanAkAlApekSayA AnaprANapudgalaparivartanivartanAkAlasyAnantaguNaisaliye inakA grahaNa hone para bhI eka samaya meM alpa hI paramANuoM kA grahaNa hotA hai taijasa aura kArmaNa pudgaloM kI taraha unakA samasta padoM meM arthAt sarva daNDakoM meM grahaNa nahIM hotA hai kyoMki audArika zarIravAle hI unakA grahaNa karate haiM, isaliye adhika kAlase hI unakA grahaNa hotA hai| 'ANApANupoggalapariyaha nivvattaNAkAle aNaMtaguNe' audArikapudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA AnaprANapudgalaparivarta kA nivartanAkAla anantaguNa adhika hotA hai, kyoMki prAyaH aparyAptAvasthA meM AnaprANapudgaloM kA grahaNa nahIM hotA hai paryAptAvasthA meM bhI audArika zarIra pudgala kI apekSA thor3erUpa meM hI unakA grahaNa hotA hai, isa kAraNa zIghratA se AnaprANapudagaloM kA grahaNa nahIM hotA hai / isa prakAra audArikapudgalaparivarta nirvartanAkAla kI apekSA se AnaprANapudgalaparivarta kA nirvartanAkAla rUpe ja grahaNa thAya che alpa rUpe grahaNa thavAne kAraNe alapatara pradezAvALAM hoya che. tethI jyAre temane grahaNa karavAmAM Ave che tyAre eka samayamAM a5 paramANuonuM ja grahaNa thAya che tejasa ane kAzmaNa pudagalanI jema temanuM samasta pademAM arthAt sarva daMDakamAM grahaNa thatuM nathI, kAraNa ke dArika zarIravALA jIve ja temane grahaNa kare che te kAraNe adhika kALe ja temanuM grahaNa thAya che. ___" ANApANupoggalapariyaTTanivvattaNAkAle aNaMtaguNe" hA2i4 pusparivatanA nivanA kALa karatAM AnaprANa pudgalaparivatane nirvatanAkALa anaMtagaNe adhika che tenuM kAraNa nIce pramANe che-aparyAptAvasthAmAM AnaprANa pagale grahaNa karAtAM nathI paryAptAvasthAmAM paNa dArika zarIra pagale karatAM alpa pramANamAM temanuM grahaNa thAya che. te kAraNe zIghratAthI AnaprANa pudgalenuM grahaNa thatuM nathI A rIte dArika pudagalaparivarta nirvatanA kALa karatAM AnapANa pudgalaparivarta nirvatanA kALa anaMtagaNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u04 sU04 audArikAdipudgalaparivartanirvatanAni. 145 tvamadhikaM yuktameva pratipAditamityarthaH, 'maNapoggalapariyaTTanivvattaNAkAle aNaMtaguNe' AnapANapudgalaparivanirvartanAkAlApekSayA manaHpudgalaparivartanirvartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, ekendriyAdikAyasthitivazAt manasacireNa upalabdheH manaHpudgalaparivartasya adhikakAlasAdhyatayA AnaprANapudgalaparivartakAlApekSayA anantaguNatvaM manaHpudgalaparivartanirvartanAkAlasya bhavatyeveti bhAvaH 'vaipoggalapariyaTTanivvattaNAkAle aNaMtaguNe' manApudgalaparivartanirvartanAkAlApekSayA vacaHpudgalaparivartanivartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, manodravyebhyo bhASAdravyANAmatisthUlatayA ala nAme teSAmekadAgrahaNAta tadapekSayA vacaHpudgalaparivartanirvatanAkAlasyAnaMtagumvamadhikaM bhvti| "veubiyapoggalapariyaTTanimbattagAkAle aNaMtaguNe" yApudgalaparivartanirvartanAkAlApekSayA, vaikriyapudgalaparianantaguNAdhika kahA gayA hai| 'maNapoggalapariyanivvattaNAkAle aNaMtaguNe' AnaprANapudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA mana:pudgalaparivarta nirvartanAkAla anantaguNAdhika hai| kyoM ki ekendriyAdika kI kAyasthiti ke vaza se mana kI upalabdhi cirakAla meM hotI hai isaliye manaHpudgala ko adhika kAla meM sAdhya hone ke kAraNa usakA nirvartanAkAla AnaprANapudgalaparivarta ke kAla kI apekSA se anantaguNA kahA gayA hai| vahapoggalapariyaTTanivvattaNAkAle aNaMtaguNe' mana:pudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA vacaHpudgalaparivarta kA nirva. tainAkAla jo anantaguNA adhika kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki mano dravyoM kI apekSA bhASAdravya atisthUla hote haiM, isaliye unakA eka samaya meM alparUpa meM hI grahaNa hotA hai, 'veviyapoggalayapi yo . "maNapoggala pariyaTTanibattaNAkAle aNataguNe" sAnA pudgala parivartanA nirvatanAkALa karatAM manaH pudgala parivartane nirvanA kALa anaMtagaNa adhika che. tenuM kAraNa nIce pramANe che-ekendriyAdinI kAyasthitinI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te mananI upalabdhi cira kALe thAya che tethI manaH pula adhika kALamAM sAdhya hevAne kAraNe mana:pudgalapaspi vatane nirvatanAkALa AnaprANa pula parivartanA nivanA kALa karatAM anaMta n! maEi: Bhyo che. " vaipoggalapariyaTTanivvattaNAkAle aNaMtaguNe" mana: pula parivartanirvanA kALa karatAM vacana pudgala parivartane nirvartanA kALa anaMta gaNe adhika che. tenuM kAraNa e che ke manaH dravya karatAM bhASAdravya atisthala hoya che, te kAraNe temanuM grahaNa eka samayamAM a85 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mpetec-SERIES bhagavatIsUtre vartanirvartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, vaikriyazarIrasya atyadhikakAlalabhyatvAditi bhAvaH // 4 // pudgalaparivartAlpabahutvavaktavyatA mUlam-eesi NaM bhaMte! orAliyapoggalapariyANaM jAya ANApANupoggapariyaTTANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA? goyamA ! samvatthovA veubviyapoggalapariyaTTA, vaipoggalapariyaTTA aNaMtaguNA maNapoggalapariyaTTA aNaMtaguNA ANApANupoggalapariyaTTA aNaMtagugA, orAliyapoggalapariyahA aNaMtaguNA teyApoggalapariyaTTA aNaMtaguNA, kammagapoggalapariyahAaNaMtaguNA, sevaMbhaMte ! sevaM bhaMtettibhagavaMjAvaviharai ||suu05|| bArasamasae cauttho udeso samatto // 12-4 chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! audArikapudgalaparivartAnAM yAvat AnaprANapudralaparivartAnAM ca katare katarebhyo yAvat-vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH vaikriyapudgalaparivartAH, vacApudralaparivartAH anantaguNAH, manaHpudgalaparivartAH anantaguNAH, AnaprANapudgalaparivartA anantaguNAH, audArikapudgala parivartAH anantaguNAH, taijasapudga parivAH anantaguNAH, kArmaNapudgalaparivartAH anaMtaguNAH tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn yAvada viharati ||suu0 5 // dvAdazazatake caturthoddezakaH samAptaH // 12-4 // parighaTTanivvattaNAkAle aNataguNe' bacA pudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA vaikriyapudgalaparivarta kA nirvartanAkAla anantaguNA adhika kahA gayA hai-isakA kAraNa yaha hai ki vaikriya zarIra atyadhikakAla meM labhya hotA hai ||suu04|| 32 1 thAya che. "veubbiyapogAlapariyaTTanivvattaNAkAle aNaMtaguNe" kya: pudgala parivartane nirvatanA kALa karatAM vaikriya pudgala parivartane nivanA kALa anaMta gaNe vadhAre che. tenuM kAraNa e che ke vaikriyazarIra ghaNA madhira asalya DAyache. ||suu04|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u04 sU0 5 pulaparivartalpabahutva nirUpaNam 147 TIkA - atha pulaparivartAnAmalpabahutvaM prarUpayitumAha - 'ee siNaM maMte !" ityAdi, 'eesi NaM bhaMte ! orAliyapoggalapariyaTTANaM jAba ANApANupoggalapariyahANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ?' gautamaH pRcchati - he madanta ! eteSAM khalu pUrvoktAnAm audArikapudgalaparivartanAM yAvat-vaikriyapudgalaparivartanAm, taijasapudgala parivartanAm kArmaNapudgalaparivartAnAM manaHpudgalaparivartAnAmU, AnamANa pudgalaparivartanAm ca madhye katare ke pulaparivartAH katarebhyaH kebhyaH pulaparivartebhyo yAvat stokA vA bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA pudgala parivarta kI alpabahutvavaktavyatA " eesi NaM bhaMte! orAliyapoggala pariyahANaM' ityAdi / TIkArtha- sUtrakArane isa mUtradvArA pudgalaparivartoM ke alpabahutva kI vaktavyatA para prakAza DAlA hai-' eesi NaM bhaMte orAliyoggalaparithaTTA jAva ANAvANupoggala pariyahANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' gautama prabhu se aisA pUchate haiM- he bhadanta ! ina pUrvokta audArikapudgala parivartoM ke bIca meM arthAt audArikapudgala parivarta, vaikriyapudgala parivarta, taijasapudgalaparivarta, kArmaNapudgalaparivarta, manaHpugalaparivarta, vacaH pudgalaparivarta aura AnaprANapudgala parivarta- ina sAta pulaparitoM meM kauna pulaparivarta kinapugalaparivartI se kama haiM? kauna pudgala parivarta kinapudgala parivartI se bahuta haiM ?, kauna pudgala parivarta kina pudgala parivartI se tulya haiM, aura kauna pudagalaparivarta kina puga - --pudgalaparivatanI alpamahuvavaktavyatA " eesi NaM bhaMte ! orAliyarogAlapariyaTTANaM " ityaahiTIkA-sUtrakAra A sUtra dvArA pudgalaparivartInA alpamahutvanu nizpAyu yu che-" eesi NaM orAliyoggalapariyaTTANaM jAva ANApANu pogAlapariyaTTANa ya kayare kayarehiMto jAtra visesAhiyA vA ?" gautama svAbhI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che ke he bhagavan ! audyArika pudgalaparivata, vaiDiya pudgAparivarta, taiksayu parivarta, abhI yugaparivarta", bhana: puDjasaparivarta, payaH yugadAparivarta, mane mAnaAlu yugA parivarta' mA sAte yugasa parivartomAM kayAM kayAM pudgalaparivarto karyAM karyA pulaparivartI karatAM alpa che ? kyAM pudgalaparivartI kayAM puddalaparivartI karatAM adhika che ? kayAM pudnalapavita kayAM pukUlaparivataeNnI kharAbara che ane kayAM pudgalaparivarto karyA puddhalaparivartI karatAM vizeSAdhika che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhagavatIsUtre vA santi ? bhagavAnAha-'goyamA! sapatthovA, veundhiyapoggalapariyahA' he gautama ! sarvastokAH sarvebhyo'lpAH vaikriyapudgalaparivAH bhavanti, teSAM bahutamakAlanirvartanIyatvAt , 'vaipoggalapariyaTTA aNaMtaguNA' vaikriyapudgalaparivartApekSayA cacApudgalaparivartAH anantaguNAH santi, teSAmalpatarakAlanirvatyatvAt , ' maNapoggalapariyaTTA aNaMtaguNA' vacaHpudgalaparivartApekSayA manaHpudgalaparivartAH anantaguNAH santi, 'ANApANupoggalapariyaTTA aNaMtaguNA' manaHpudgalaparivartApekSayA AnamANapudgalaparivartAH anantaguNA bhavanti, 'orAliyapoggalapariyaTTA aNaMtaguNA' AnapANapudgalaparivartApekSayA audArikapudgalaparivartAH anantaguNA bhavanti, 'teyApoggalapariyaTTA aNaMtaguNA' audArikapudgalaparivartApekSayA taijasapudgalaparivartAH anantaguNAH bhavati "kammApoggalapariyahA aNaMtaguNA" tejasapudgalaparivartApekSayA laparivoM se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ? 'goyamA' he gautama ! 'samvatthovA veubviyapoggalapariyaTTA' saba se kama vaikriya. pudgalaparivarta haiM-kyoM ki ye bahuta adhika kAla meM niSpanna hote haiN| 'caipoggalapariyahA arNataguNA' vaikriyapudgalaparivartakI apekSA vacaH pudgalaparicarta anantaguNe haiN| kyoMki alpatara kAla meM niSpanna hote haiN| 'maNapoggalapariyaTTA aNaMtaguNA' vacaHpudgalaparivarta kI apekSA mana pudgalaparivarta anantaguNe haiM / ANApANupoggalapariyavA aNaMtaguNA' manaHpudagalaparivartakI apekSA AnaprANapudgalaparivarta anantaguNe haiN| 'orAliyapoggalapariyA arNataguNA' AnaprANapudgalaparivartakI apekSA audArikapudgalaparivarta anantaguNe haiN| 'teyApoggalapariyahA arNataguNA' audArikapudgalaparivartakI apekSA taijasapudgalaparivarta ananta maDAvIra prbhune| uttara-" goyamA! savvatthovA ve ubviyapoggalapariyaTTA" vakriyapula parivarta badhAM pula parivarte karatAM alpapramANavALuM hoya che. tenuM kAraNa e che ke te ghaNuM ja adhika kALamAM niSpanna thAya che. __ " vaipogalapariyaTTA aNataguNA" jayapudrasaparivata 42di qynlaparivarta anaMtagaNa kahyAM che, kAraNa ke ahapatara kALamAM temanuM nirmANa yAya che. "maNapoggalapariyaTTA aNataguNA " paya: pusaparivata 42tA manaHpurasapAravata' manatangi cha. " ANApANupoggalapariyaTTA aNaMtaguNA" bhanApurasaparivata 42di ARYsaparivata mAnatani cha. "orAliyapoggaH lapariyaTTA aNataguNA" mAnApurasa5zvita 42ai mohA2i4 pugapari. yata mana D. " teyA poggalapariyaTTA aNataguNA" moharipudasapari. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 5 pudgalaparivartAlpabahutvanirUpaNam 149 kArmaNapudgalaparivartAH anantaguNA bhavanti / ante gautamo bhagavadvAkyaM pramANayannAha'seva bhaMte ! seva bhaMte tti bhagavaMjAva viharai' he bhadanta ! tadevaM bhavadukta satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavadukta sarva satya meveti kathayan bhagavAna yAvagautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayamAno viharati-tiSThati ||suu0 5 / / // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvaralabha-masiddhavAcaka pazcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAnapradatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikA. qhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazatake caturthoddezakaH samAptaH // 12-4 // guNe haiN| 'kammagapoggalapariyaTTA aNataguNA' taijasapudagalaparivarta kI apekSA kArmaNapudgalaparivarta anantaguNe haiN| aba anta meM bhagavAna ke vacanoM meM satyatA khyApita karane ke nimitta gautama svAmI kahate haiM'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti bhagavaM jAva viharaI he bhadanta ! Apake dvArA kahA sarva satya hI hai, he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA saba kathana satya hI hai-isa prakAra kaha kara ve gautama bhagavAn saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAnapara virAjamAna ho gaye ||suu05|| jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zataka kA cauthA uddezaka samApta // 12-4 // 50 42di riysaparivata manata! 2. "kammApoggalapariyaTTA aNaMtaguNA" tesazasaparivata 42i purasaparivata mana che. bhagavAnanA vacanane pramANabhUta gaNIne gautamasvAmI kahe che ke "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti bhagavaM jAva viharai" "usasavana ! mA 4 te satya ja che. he bhagavana ! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM te yathArtha ja che." A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNa namaskAra karIne, tapa ane saMyamathI pitAnA A mAne bhAvita karatA thakA bhagavAna gautama pitAne sthAne virAjamAna thaI gayA. sUpA IbAramAM zatakane ceAtho uddezaka samAptA12-jA. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 - bhagavatIsUtre atha paJcamoddezakaH mArabhyate dvAdazazatake pazcamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam / mANAtipAtaprabhRtayaH kiyadvarNAdiyuktAH santi ? ityAdi prarUpaNam , krodhAdayaH kiya varNAdiyuktAH santIti ? nirUpaNam , mAnaprabhRtayaH kiyavarNAdiyuktAH santIti prarUpaNam, evaM mAyAlobharAgadveSapabhRtayaH kiyavarNAdisahitAH santIti prarUpaNam, tataH prANAtipAtaviramaNAdiH kativarNAdiyukto'stIti prarUpaNam , tatazcatuSprakArakamitimarUpaNam , avagrahAdiprarUpaNaMca, utthAnAdayaH kriyadavarNAdiyuktAH santItiprarUpaNam tataH saptamAvakAzAntaramarUpaNam , saptamatanuvAtamarUpaNaMca, nairayikANAM varNAdiprarUpaNaM ca, pRthivokAyikAnAM prarUpaNam , tato pAMcave uddezekA prAraMbha bArahaveM zataka ke pAMcaveM uddezekA prAraMbha bArahaveM zataka ke isa pAMcaveM uddezaka meM jo viSaya kahA gayA hai usakA saMkSipta rUpa se vivaraNa isa prakAra hai-prANAtipAta Adi kitane varNa Adi vAle haiM ityAdi kathana, krodhAdika kitane varNAdivAle haiM-aisA kathana, mAna vagairaha kitane varNAdivAle haiM-aisA kathana, mAyA, lobha, rAga, dveSa Adi kitane varNavAle haiM aisA kathana, prANAtipAtaviramaNa Adi kitane varNAdiyukta hai aisA kathana, autpattikI Adi cAra prakAra kI buddhi kA varNana, avagraha Adi kitane varNAdivAle haiM aisA kathana, utthAna Adi kitane varNAdivAle haiM aisA kathana sAtavIM pRthivI ke avakAzAntarakA kathana sAtavIM pRthivI kA tanuvAtavalaya kitane varNAdivAlA hai ? aisA kathana, nairayika AdikoM ke varNAdiko pAMcamA udezAne prAraMbha- bAramAM zatakanA A pAMcamAM uddezAmAM pratipAdita viSayanuM saMkSipta varNana A pramANe che-prANAtipAta Adi keTalAM vadivALAM che? dhAdika Seai ki cha ? mAna, mAyA, sAla, 22, dveSa l eai - divALAM che? prANAtipAta viramaNa Adi keTalAM varNAtivALAM che? ItyAdi prazno ane temanA uttare autpattikI Adi cAra prakAranI buddhionuM varNana avagraha Adi keTalAM varNadivALAM che ? utthAna Adi keTalAM varNAdivALAM che? sAtamI pRthvInA avakAzAntaranuM kathana sAtamI pRthvInuM tanuvAtavalaya keTalAM varNAdivALuM che? nArakAdikanA varNAdikenI prarUpaNa, pRthvI kAyikAdinA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 5 paJcamoddezakasya viSayavivaraNam 151 manuSyANAM prarUpaNam , tato vAnavyantaramabhRtInAM prarUpaNam tato dharmAstikAyAdInAM prarUpaNam , tato jJAnAvaraNAdInAM prarUpaNam , tadanantaraM kRSNale zyAmabhRtInAM prarU. paNam, tataH samyagdRSTi mithyAdRSTi-tadubhayadRSTInAM prarUpaNam , tataH audArikAdizarIraprarUpaNam , tadanantaraM sAkAropayogasya, anAkAropayogasya ca prarUpaNam , nataH sarvadravyaprarUpaNam , garbhavyutkrAmato jIvasya prarUpaNam , jIvojIvasamUhaH jagaJcakarmavazAt vividharUpeNa pariNamatIti / karmapudgalavaktavyatA mUlam-"rAyagihe jAva evaM kyAsI-aha bhaMte! pANAivAe1, musAvAe2, adinnAdANe3, mehuNe4, pariggahe5, esaNaM kaibanne, kaigaMdhe, kairase, kaiphAse, paNNatte? goyamA! paMcavanne, dugaMdhe, paMcarase, cauphAle paNNatte / aha bhaMte! kohe?, kove2, rose3, kI prarUpaNA pRthivIkAyika kitane varNAdivAle haiM-aisA kathana, manuSya kitane varNAdi vAle haiM ? aisA kathana, vAnavyantara vagairaha kitane varNAdivAle haiM-aisA kathana, dharmAstikAya Adi kitane varNAdivAle haiM-aisA kathana, jJAnAvaraNAdika karmoM meM varNAdikakA kathana kRSNalezyA AdikoM meM varNAdika kA kathana, samyagdRSTi, mithyAdRSTi, tadubhayadRSTi ye saba varNAdirahita haiM aisA kathana audArikazarIra Adi meM varNAdika kA kathana sAkAra upayoga aura nirAkAra upayoga ye donoM varNAdirahita haiM aisA kathana, samasta dravyoM meM kitane dravya varNAdivAle haiM ? aisA kathana, garbha meM utpAda hote hue jIva ke varNAdika kA kathana jIva, jIvasamUha rUpajagat ye karmavaza vividharUpa se pariNamate haiM aisA kathana / varNAdinI prarUpaNa, manuSyanA varNAdinI prarUpaNa, vanavyantara Adi keTalAM varNAdivALAM che, tenuM nirUpaNa, dharmAstikAya Adi keTalAM vadivALAM che, tenuM nirUpaNa, jJAnAvaraNIya Adi kama keTalAM vadivALAM hoya che, tenuM nirUpaNa kRSNalakSyA AdinA varNAdinuM kathana samyagadaSTi, mithyAdaSTi, ane tabhayadaSTi, mA traNe varNAdithI rahita che evuM kathana dArika zarIra AdimAM vadhinuM kathana sAkAra upayoga ane nirAkAra upaga, A bane varNAdithI rahita che evuM kathana samasta dravya varNAdivALAM che, tenuM kathana garbhamAM utpanna thatAM jIvanA varNAdinuM kathana jIva ane jIvasamUha rUpa jagatanuM karmavaza vividha svarUpe pariNamana thavAnuM kathana. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhamavatIsUtre dose4, akhame5, saMjalaNe6, kalahe7, caMDikeda, bhaMDaNe9, vivAde 10, esaNaM keivanne jAva kaiphAse paNNate? goyamA! paMcavanne, dugaMdhe, paMcarase cauphAse pnnnntte| aha bhaMte !mANe 1, made2, dappe3, thaMbhe4, gabve5, attukkose6, paraparivAe7, ukkose8, avakkose9, uNNae10, unnAme11, dunnAme12, esaNaM kaivaNNe, kaigaMdhe, kairase, kaiphAse paNNatte ? goyamA ! paMcavanne jahA kohe thev| aha bhaMte ! mAyA1, uvahI2, niyaDI3, valaye4, gahaNe5, NUme6, kake7.kurue8,jimhe9,vivise10, AyaraNayA11, gRhaNayA12, vaMcaNayA13, pAliuMcaNayA14, sAtijoge ya15 esaNaM kaivanne, kaigaMdhe, kairase kaiphAse ? goyamA ! paMcavanne jaheva kohe| aha bhaMte ! lobhe1, icchA2, mucchA3, kakhATa, gehI, taNhA6, bhijjhA7, abhijjhAda,AsAsaNayA9, patthaNayA10 lAlappaNayA11, kAmAsA12, bhogAsA13, jIviyAsA14, maraNAsA15, naMdIrAge16, esaNaM kaivaNNe kaigaMdhe kairase kaiphAse ? jaheva kohe / aha bhaMte! pajje, dose 2, kalahe3, jAba micchAdasaNasalle, esaNaM kaivaNNe kaigadhe kairase, kaiphAse ? jaheba kohe taheva cauphAse ||suu01|| chAyA-rAjagRhe yAvat-evam aAdIt-atha bhaMte ! prANAtipAtaH1, mRSAvAdaH2, adattAdAnam 3, maithunam4, parigraha.5 eSa khalu kativarNaH, katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? gautama ! paMcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, catuHsparzaH, praaptH| atha bhadanta ! krodha :1, kopA2, roSaH3, doSaH4, akSamA5, saMjvalanam6, kalaha, 7, cANDikyam 8, bhaNDanam 9, vivAda:10, eSa khalu kativarNaH, yAvat katisparzaH, prajJaptaH ? gautama ! paJcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, catu:sparzaH, prajJaptaH / atha bhadanta ! mAnaM, madaH, darpaH, stambhaH, garvaH, AtmotkarSaH, paraparivAdaH, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za0 12705 sU0 1 karmapudgalasvarUpanirUpaNam 153 utkarSaH, apakarSaH unmayaH, unnAmaH durnAmA 12, eSa khalu kativarNaH, katigandhaH, katirasaH katisparzaH prajJaptaH ? gautama / paJcavarNaH, yathA krodhastathaiva / atha bhadanta ! mAyA upadhiH, nikRtiH, valayam, gahanam numaH, kalkam kurUpam, jaihmayam, kilviSaH 10. AdaraNanA, gUhanatA, vaJcanatA, pratikuJcanatA, sAtiyogatha 15, eSa khalu kanivarNaH, kavigandhaH, katirasaH, katisparzaH ? gautama! paJcavarNaH yathaiva krodhaH / atha bhadanta ! lobhaH 1, icchAra, mUcchara, kAGkSI4, gRddhi:, tRSNA6, bhidhyA7, abhidhyAda, AzaMsanatA9, prArthanatA 10, lAlapanatA 11, kAmAzA 12, bhogAzA 13, jIvitAzA 14, maraNAzA 15, nandirAgaH 16, eSa khalu kativarNaH, katigandhaH, katirasaH, katisparzaH 1 yathaitra krodhaH / atha madanta ! prema, dveSaH, kalaho, yAvat mithyAdarzanazalyaH, eSa khalu kativarNaH 4 ? yathaiva krodha stathaiva catuHsparzaH // 01 // TIkA - pUrvodeza ke pulaparivartanAmuktatvena tatprastAvAt karmaputralasvarUpaM prarUpayitumAha- 'rAya' ityAdi, 'rAyagihe jAva evaM kyAmI' rAjagRhe yAkta nagare svAmI samatrasRtaH, dharmakathAM zrotuM dharSat nirgacchati, dharmakathAM zrusvA patigatA pat, tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH prAJjalipuTaH paryupAsInaH bhagava ntam eva - vakSyamANaprakAreNa avAdIt- 'ahabhaMte ! pANAhavAe, musAvAe adikarmapudgala vaktavyatA 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdi / * TIkArtha- isase pUrva uddezaka meM pudgalaparivartoM kA kathana kiyA gayA hai so isI prastAva ko lekara sUtrakAra ne yahAM para karmapudgaloM ke svarUpa kA kathana kiyA hai-' rAyagihe jAva evaM vayAsI ' rAjagRha nagara meM mahAvIra svAmI padhAre unase dharmakathA ko sunane ke liye pariSadA nikalI aura vaha dharmakathA ko sunakara pIche apane 2 sthAna para pIche calI gaI isake bAda prazna pUchane kI icchAvAle zrI gautamane donoM hAtha jor3akara baDe vinaya ke sAtha prabhu kI sevA meM mana ko lagAte hue ' rAyagihe jAva evaM bayAsI " tyAhi- 66 TIkA-AgalA uddezAmAM pudgalaparivartInu nirUpaNa have sUtrakAre karma puddagalAnA svarUpanuM nirUpaNa kare che karavAmAM AvyuM " rAyagihe jAva evaM vayAsI " zagRha nagaramA mahAvIra prabhu padhAryAM dharmakathA sAMbhaLavAne mATe pariSada nIkaLI, ane dhamakathA sAMbhaLIne pariSada visarjita thaI, ItyAdi pUrvokta kathana ahIM grahaNa karavu joIe tyAra bAda dharma tattvanuM zratraNa karavAnI abhilASAvALA gautamasvAmIe banne hAtha leDIne vinayapUrva mahApIra alune mA prahArano prazna pUchayo - " aha bhaMte ! bha0 20 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhagavatIsUtre nAdANe, mehuNe. pariggahe, esaNaM kar3avanne, kaigaMdhe, kahara se, kaiphAse paNNatte ? ' he bhadanta ! atha prANAtipAtaH - mANavyaparopaNam tajjanitaM tajjanakaM vA cAritramohanIyaM karmamANAtipAta - evopacArAt tacca karmapudgalasvarUpaM bhavati ataeva tatra varNAdi saMbhava praznaH evaM mRSAvAdaH tajjannyaM tajjanakaM vA tathAvidhaM karma mRSAvAda adattAdAnam-adattasya AdAnam - adattAdAnam, tajjanyaM tajjanakaM vA tathAvidhaM karma adattAdAnameva maithunam - abrahmacaryam, tajjanyaM tajjanakaM vA tathAvidhaM karma maithunameva parigrahaH- dhanAdivastUnAM bhagavAn se isa prakAra pUchA- 'aha bhaMte ! pANAivAe, musAvAe, adinAdANe, mehuNe, pariggahe, esa NaM kaivanne, kaigaMdhe, kairase, kaiphAse paNNatte' he bhadanta ! prANAtipAtarUpa prANavyaparopaNa se janita karma athavA prANavyaparopaNa kA janaka aisA jo cAritra mohanIya karma hai vaha yahA~ upacAra se prANavyaparopaNa zabdadvArA gRhIta huA hai, kyoMki yaha cAritramohanIya karmapudgalarUpa hotA hai-isIliye isa meM varNAdike hone kA prazna kiyA gayA hai| isI prakAra se mRSAvAda zabda se mRSAvAda kA janakakarma athavA mRSAvAda se janya aisA jo karma hai vaha bhI upacAra se mRSAvAda hI hai, adanta kA AdAna karanA isakA nAma adattAdAna hai isa adattAdAna ke dvArA janya karma athavA adattAdAna kA janaka aisA jo karma hai vaha bhI upacAra se adantAdAna hI hai, abrahmacaryakA nAma maithuna hai, isa maithuna se janya karma athavA isa maithuna kA janaka jo karma , eva, pANAivAe, musAvAe, adinnAdANe mehuNe, parimAhe, esaNaM kai vanne, kara gaMdhe, karase kai phAse paNNatte ? " he bhagavan ! prANAtipAta, bhRSAvAha, adRttAhAna, maithuna ane pAMragrahanA keTalAM varSoM che? keTalA gadhA che? keTalA rase che ? ane keTalA sparze che ?A praznanA bhAvAtha nIce pramANe che-prANAtipAta pada ahI'prANatyaparApaNunA (pANenA vicega karavAthI) janita karyaMnA amAM athavA prANanyaparApaNajanaka evA cAritramAhanIya karmInA arthamAM prayukta thayu che, kAraNa ke te citramAhanIyakama pudgalarUpa hoya che. tethI temAM varNAdinA sadbhAva rahe che te kAraNe ja A prazna pUchavAmAM Avela che . eja pramANe mRSAvAdanA janaka kamane grahaNa karavAmAM AvyuM che athavA mRSAvAda vaDe janya karmone paNa aupacArika rIte mRSAvAda ja kahe che. anutta vastunu AdAna (grahaNa) karavuM tenu' nAma adattAdAna che A anuttAdAna dvArA janya kamane athavA adattAdAnanu' janaka je kama' che tene paNa aupacArika rIte adattAdAna ja kahe che. abrahmacaya'nuM nAma mathuna che A maithunajanya kramane athavA maithunajanaka kane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 12 u0 5 sU0 1 karmapudgalasvarUpanirUpaNam 155 grahaNam , AsaktirvA, tajjanyaM tanjanakaMvA tathAvidhaM karma parigrahaeva, teSAM ca karmaNAM pudgalarUpatvAt , eSa khalu prANAtipAtAdiH kativarNaH, katigandhA, kaMti rasaH, katisparzaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcavaNNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse paNa te ' he gautama ! prANAtipAtAdikarmaNaH pudgalasvarUpatvAn sa paJcavarNaH kAlanolAdi bhedAt , dvigandhaH surabhidurabhibhedAt , paJcarasaH tiktakadukAdibhedAna, catuHsparzaH karkazAnAm aSTAnoM keSAmapi caturNA bhedAt , prajJaptaH, hai vaha bhI upacAra se abrahma-maithuna hI hai, dhanAdi vastuoM kA grahaNa karanA isakA nAma parigraha hai athavA-mUchI kA nAma parigraha hai isake dvArA janya karma athavA isakA janaka jo karma hai vaha bhI upacAra se parigraha hI hai-kyoMki una karmoM meM pudgalarUpatA hotI hai isIliye yahA~ para aisA prazna kiyA gayA hai ki yaha prANAtipAtAdi kitane varNoM vAlA, kitane gaMdhoMvAlA, kitane rasovAlA, aura kitane spoM vAlA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'paMcavaNNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse, paNNatte' yaha prANAtipAtAdi pAMca varNoM vAlA do gaMdhovAlA, pAMca rasovAlA aura cAra spoMvAlA kahA gayA hai| kyoMki yaha prANAtipAtAdi karmapudgalarUpa hai| kRSNa, nIla Adi ke bheda se varNa pAMca prakArakA hotA hai, surabhi durabhi ke bheda se gaMdha do prakAra kA hotA hai| tikta kaTuka Adi ke bheda se rasa pAMca prakAra kA paNa aupacArika rIte abrahma-maithuna ja kahe che dhanAdi vastuone grahaNa karavI tenuM nAma parigraha che. athavA mUcchabhAvanuM nAma parigraha chetenA dvArA janya karmane parigraha kahe che athavA tenuM janaka je karma che tene paNa aupacArika rIte parigraha ja kahe che. te karmomAM pularUpatA hoya che, te kAraNe ahIM e prazna pUchavAmAM Ave che ke "he bhagavan! prANAtipAta Adine keTalAM varSovALAM, keTalI gadhevALAM, keTalA rasavALA ane keTalA pauMvALA kahyA che?" / prazna uttara bhApatA mahAvIra prabhu 43 cha -"goyamA" hai gautama ! "paMcavaNNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse, paNNatte" prAtipAta mAhina pAca varNovALAM, be gadhevALAM, pAca rasavALAM ane cAra pazevALAM kahyAM che. A pramANe kathana karavAnuM kAraNa e che ke prANAtipAta Adi kama pudagalA rUpa che kRSNa, nIla, AdinA bhedathI vaNe pAMca prakAranA kahyA che gaMdhanA surabhigadha ane pharabhigadha rU5 be prakAra che. tIkhe, kaDo Adi pAMca prakAranA rase kahyA che. karkaza AdinA bhedathI sparzanA ATha prakAra zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre __ gautamaH pRcchati-'aha bhaMte / kohe 1, kovera, rose3, dose4, akhame5, saMjalaNe6, kala he7, caMDikeTa, bhaMDaNe9, vivAde 10, esaNaM kaivaNNe jAva kaiphAse paNNatte ? ' he bhadanta ! atha krodhaH-krodhapariNAmajanakaM karma, kopaH krodho. dayAtsvabhAvAcalanamAtram , tatra krodhaH itisAmAnyaM nAma vartate, kopAdayastu tatpabhavatvAt tavizeSAH, roSa:-krodhasyaiva paramparAnubandhaH, dopaH svasya parasya vA hotA hai| karkaza Adi ke bheda se sparza ATha prakAra kA kahA gayA hai ina ATha meM se ina meM ye cAra sparza hote haiN| yathA-zIta, uSNa, snigdha aura ruukss| sohI kahA hai-'paMca rasa paMcavannehiM pariNayaM duvihagaMdhacauphAsaM dudhiyamaNaMtapaesa siddhehiM aNaMtaguNahINaM // 1 // siddhoM se ananta. guNahIna anaMta pradezoMvAlA dravya pAMca rasoMvAlA, pAMca vavAlA, do gaMdhoMvAlA aura cAra spoM vAlA dravya hotA hai| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte ! kohe 1, koce2, rose3, dole4, akhame5, saMjalaNe6, kalahe7, caMDikeTa, bhaMDaNe9, vivAde10, esa NaM, kaDavaNNe jAva kaiphAle paNNatte' krodha pariNAmajanaka karma kA nAma krodha hai, evaM krodha ke udaya se apane nijasvabhAva se vicalita honA, isakA nAma kopa hai ina meM krodha yaha sAmAnya nAma hai aura kopAdika usake vizeSa nAma haiM-kyoMki ye kopAdika usase utpanna hote haiN| kopa kI jo paramparA calatI hai isakA nAma roSa hai apane ko yA dUsare ko jo dUSaNa lagAyA jAtA hai isakA nAma doSa kahyA che. A ATha pazemAMthI kaI paNa cAra sparzIne prANAtipAta Adi karma pudramAM sadbhAva hoya che. eja vAta nIcenI gAthA dvArA prakaTa 42pAmA bhAvI cha. "paMca rasa paMcavannehiM pariNayaM duvihagaMdhacauphAsaM duvi. yamaNaMtapaesaM siddhehi aNaMtaguNahINaM // 1 // manAta pradeza pANu dravya pAMya 2sevALuM, pAMca varNovALuM, be gadhevALuM ane cAra sparzevALuM hoya che. gautama svaamiin| prazna-" aha bhaMte ! kohe 1, kove2, rose 3, dose4, akhame5, saMjalaNe6, phalahe7, caMDikeTa, bhaMDaNe9, vivAde 10, esaNaM kaivaNNe jAva kai phAse paNNatte ?" 55riNAma na bhanu nAma aura cha bhane phodhanA udayane kAraNe pitAnA nija svabhAvathI vicalita thavuM tenuM nAma kepa che, A badhAM nAmamAM koi sAmAnya nAma che ane ke pAdika tene vizeSa nAma che, kAraNa ke ke pAdikanI utpatti ke dhamAMthI thAya che. kepanI je paramparA cAle che, tenuM nAma roSa che, pitAnA upara ke anyanA upara zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU01 kopugalasvarUpanirUpaNam 157 dUSaNam, etatu krodhajanyatvAt krodhAkAryam , dveSocA aprItimAtram , akSamAparakRtAparAdhasyAsahanam . saMjvalana:-paunaHpunyena kroSarahninA jvalanam , kalaha:parasparakolAhalakaraNam parasparamuccairanucitabhASaNamityarthaH, etaccApi krodhakAryam, cANDikyam-raudrAkArakaraNam , etadapi krodhajanyameva, bhaNDanam-daNDanAdibhiH-yuddham paradoSodghATanam , gAlIpadAnena vA, etasyApi krodhajanyatvAt , vivAdaH-viruddhavacanAni, ayamapi krodhajanya eva / eSa khalu krodhAdiH kativarNaH, yAvat katigandhaH, katirasaH katisparzaH prajJaptaH? bhagavAnAha-goyamA ! paMcavaNNe dugaMdhe hai yaha krodha se janya hotA hai isaliye krodha kA kArya hai / athavA dveSaanIti kA nAma hai| dUsaroM dvArA kiye gaye aparAdha ko sahana karanekI akSamatA kA nAma akSamA hai krodha se vAraMvAra jalanA isakA nAma saMjvalana hai Apasa meM eka dUsare ke prati dhurI taraha se jA jora 2 se bolacAla ho jAtI hai usakA nAma kalaha hai yaha bhI krodha kA eka kArya hai| raudra AkAra kA dhAraNa karanA isakA nAma cANDikya hai yaha bhI krodha kA eka kArya hai / daNDa Adi se yuddha karanA athavA gAlI dene pUrvaka dUsaroM ke doSoM kA udghATana karanA isakA nAma bhaNDana hai| yaha bhI krodha kA eka kArya hai, paraspara virodha se utpanna hue vacanoM kA nAma vivAda hai, yaha bhI krodha se hI janya hotA hai ata: usakA eka kArya hai| ye krodhAdi pariNAma kitane varNoM vAle, yAvat kitane gaMdhovAle, kitane rasoMpAle, aura kitane sparze vAle kahe gaye haiM ? isake je dUSaNe lagADavAmAM Ave che tenuM nAma doSa che te krodha janya hovAthI krodhanA kArya rUpa gaNAya che. athavA aprItinuM nAma dveSa che. anya dvArA thayelA aparAdhane sahana karavAnI akSamatAnuM nAma akSamA che. krodhathI vAraMvAra prajavalita thavuM tenuM nAma saMjavalana che. eka bIjAnI vacce ugra vAyuddha thayuM tenuM nAma kalaha che. te kalaha paNa krodhanA kAraNe ja udbhavatuM hovAthI tene paNa krodhanA eka kArya rUpa gaNavAmAM Ave che. raudra ravarUpane dhAraNa karavuM tenuM nAma cAMDiya che. A cADikaya paNa krodhanA eka kArya rUpa che, daMDA Adi vaDe laDavuM athavA gAlIpradAnapUrvaka bIjAnA dene prakaTa karavA tenuM nAma laMDana che. te paNa koinA eka kArya rUpa che parasparanA virodhane kAraNe je vacananuM uccAraNa thAya che tenuM nAma vivAda che. A vivAda paNa krodhanA ja eka kArya rUpa che. gautama svAmInA praznano bhAvArtha e che ke kodhAdi pariNAme keTalAM varNavALA, keTalA gaMdhavALAM, keTalA rasavALAM ane ane keTalA sparzavALAM che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 bhagavatIsUtre paMcarase ca uphAse paNNatte' he gautama ! krodhAdi pariNAmajanakakarmaNaH padgalarUpatvAt , sa krodhAdipariNana karmapudgalaH paJcaparNaH, pazcarasaH, dvigandhaH catuHsparzaH prjnyptH| gautamaH pRcchati 'ahabhaMne ! mANe1 made2, dappe3, thaMbhe4. gavve5, attakose6, paraparivAe7, ukkose8 abakoma9, uNNae 10, unnAme 11, dunnAme 12, esaNaM kaivaNNe, kaIgaMdhe, kairase. kaiphAse paNNate?' he madanta ! atha mAnam-mAnapariNAmajanakaM karma, tatra mAnam-abhimAnapadavAcyam sAmAnya nAma, madAdayastu tatprabhavatvAt tadvizeSA uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! paMcavaNe, dugaMdhe, paMcarase, ca uphAse paNNatte' krodhAdipariNAmajanakakarmapudgalarUpa hone ke kAraNa vaha krodhAdirUpapariNata karmapudgala pAMcavarNoM vAlA, do gaMdhoMvAlA, pAMca rasoMcAlA evaM cAra sparzovAlA kahA gayA hai| apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM- aha bhaMte ! mANe, made, dappe, dhaMbhe samve, anukkose, paraparivAe, ukkose, avakose, uNNae, unnAme, dunnAme 12 esaNa kaivaNNe, kaigaMdhe, kairase, kaiphAse paNNatte' he bhadanta! mAna, mada, darpa, staMbha, garva, AtmotkarSa, paraparivAda, utkarSa, apakarSa, unnaya, unnAma, durnAma-ye saba kitane varNavAle, kitane gaMdhavAle, kitane rasavAle aura kitane sparzavAle hote haiM ? abhimAnapadavAcya mAna ko utpanna karanevAle karmakA nAma mAna hai| yahAM mAna yaha sAmAnya nAma hai tathA mada Adi isake vizeSa nAma haiN| kyoMki ye saba mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! paMcavaNNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse paNNate" , gautama! yA pariNAmAna bhI 56635 pAne saraNe, te krodhAdirUpe pariNata karma pudgale pAMca varNovALAM, be gadhevALAM, pAMca sevALAM ane cAra sparzIvALAM kahyAM che. gauttama svaamiin| 5-" aha bhaMte ! mANe, made, dappe, thaMbhe, gavve, attukose, paraparivAe, ukose, avakose, uNNae, unnAme, dunAme, 12 esaNaM kaI vaNNe, kai gaMdhe, kaI rase, kada phAse paNNatte 1" 8 lApana ! bhAna, maha, 15, tala, ga, mAtmA4, 525zviAsa, GB, a54), unnaya, unnAma ane dunama rUpe pariNata kamapudgale keTalAM varNa, keTalA gaMdha, keTalA rasa ane keTalA sparzathI yukta hoya che? abhimAna padanA samAnAthI mAnane upanna karanArA karmanuM nAma mAna che ahIM mAna sAmAnya nAma rUpe tathA mada Adi tenA vizeSanA rUpe mayukta thayAM che, kAraNa ke temanI utpattinuM kAraNa mAnapariNAma ja che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 30 5 sU0 1 karmapudgalasvarUpanirUpaNam 159 epa, tatra mado-mattatA, darpaH-dRptatA, stambha:-stabdhatA, anamratetyarthaH, garvaHahaGkAraH, AtmotkarSaH-parApekSayA Atmano guNaiH utkRSTatA pratipAdanam , paraparivAdaH-pareSAmapavadanam nindanam pareSAM paripAto vA-guNebhyaH paripAtanam, utkarSaH AtmanaH parasya vA kizcit kriyayA utkRSTatAkaraNam , apakarSaH abhimAnAta svApekSayA parasya hInatAmatipAdanam , unnataH- ucchinne nataM pUrvapattaM namanam abhimAnAdeva athavA ucchinno nayaH nItirabhimAnAt iti unnayaH, nayAmAvaH itibhAvaH / unnAma:-praNatasya anupravezA dunnamanam , durnAma:-madAdduSTa namanaM durnAmaH, eSa khalu mAnAdipariNatakarmapudgalaH kativarNaH, katigandhaH, katimsA, katisparzaH, prajJaptaH ? bhagavAnAha-goyamA ! paMcavanne jahA kohe taheca ' he gautama ! usase utpanna hote haiM / mattatA kA nAma mada hai, dRptatA kA nAma darpa hai, anamratA kA nAma staMbha-stabdhatA hai, ahaGkAra kA nAma garva hai para kI apekSA se apane ko apane guNoM dvArA utkRSTa kahanA isakA nAma AtmotkarSa hai dUsaroM kI nindA karanA, athavA guNoM se dUsaroM ko girAnA isakA nAma parapariyAda hai mAna se apanI tathA dumare kI kriyA vo kucha utkRSTa kahanA isakA nAma utkarSa hai, abhimAna meM Akara apanI apekSA dUsare meM hInatA kA kathana karanA isakA nAma apakarSa hai abhimAna se pUrvapravRtta namana kA tyAga karanA athavA abhimAna se nIti kA tyAga karanA, isakA nAma unnata hai, namaskAra karanevAle ko bhI namaskAra nahIM karanA isakA nAma unnAma hai abhimAna ke yazavartI hokara duSTarIti se namana karanA isakA nAma durnAma hai| uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA' he gautama ! 'paMcavihe jahA kohe taheva' mAnAdi pariNatapudgala pAMca varNoM vAlA hai| isa viSaya meM jaimA krodha mattatAnuM nAma mada che dakSatAnuM nAma daryuM che, anamratAnuM nAma staMbha-stabdhatA che, ahaMkAranuM nAma garva che, anya karatAM pitAne guNonI apekSA e utkRSTa kahevA tenuM nAma AtmatkarSa che, anyanI nindA karavI athavA anyamAM durgaNenuM AropaNa karavuM tenuM nAma para parivAda che, mAnane vaza thaIne anyanI kriyA karatAM pitAnI kriyAne utkRSTa batAvavI tenuM nAma utkarSa che. abhimAnane kAraNe pitAnA karatAM anyamAM hInatA hovAnuM kathana karavuM tenuM nAma apakarSa che. abhimAnane kAraNe pUrva pravRtta namanano tyAga kara, athavA abhimAnane lIdhe nItine tyAga kare tenuM nAma unnata che. namaskAra karanArane paNa namarakAra na karavA, tenuM nAma ujJAna che. abhimAnane kAraNe duSTa rIte namana karavuM tenuM nAma durnAma che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUne mAnAdipariNatakarmapudgalaH paJcavarNaH yathAkrodhaH-krodhAdipariNatakarmapudgalaH prati pAditastathaiva dvigandhaH pazcarasaH, catuHsparzaH pratipattavyaH / gautamaH pRcchati'ahabhaMte ! mAyA1, upahIra, niyaDI3, valaye4, gahANe5, NUme6, kakke7 kurue8, nimhe9, kibise 10, AparaNayA11, gRhaNayA12, caMcaNayA13. paliuM. caNayA14. sAtinoge ya15, esaNaM kaivaNNe, kaIgaMdhe kairase kaiphAjhe paNNate?' he bhadanta ! atha mAyA-kapaTam ajJAnam-avidyA, iti sAmAnyaM nAma, upadhyAdayastu tatprabhavatvAt tadvizeSAH, tatra upadhiH-upadhIyate-nIyate durgatI prANI yena asau upadhiH kapaTajanya paramatAraNarUpA''tmapariNatiH / nikRtiH-nitarAM pariNatapudgala kahA gayA hai, usI prakAra se yaha mAnAdipariNatapadgala do gaMdhoMvAlA, pAMca ramoMvAlA aura cAraspazIvAlA jAnanA caahiye| ___ aba gautama prabhu se aimA pUchate haiM-'aha bhaMte ! mAyA, uvahI, niyaDI, valaye, gahANe, NUme kakke. kurue, jimhe, kiSise, AyaraNayA, gUkSaNayA, vaMcaNayA, paliuMcaNayA, sAtijoge ya 15. ema gaM kAvaNNe, kaigaMdhe, kairase, kaiphAse paNNatte' he bhadanta ! mAyA kapaTa, ajJAna-avidyA yaha sAmAnya nAma hai aura upadhi Adi isase hI utpanna hone ke kAraNa mAyA ke hI vizeSa bheda haiM prANI jisake dArA durgati meM le jAyA jAve usakA nAma upadhi hai pratAraNIya Thagane yogya-manuSya ke pAsa jAne kA kAraNabhUta bhAva kA nAma upadhi hai| mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! paMca vihe jahA kohe taheva" gautama! mAnAdi paNita karma pudgale pAMca varNovALAM hoya che koipariNatapadagalenA viSayamAM jevuM kathana pahelAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana mAnAdi pariNuta pudagale viSe paNa samajavuM eTale ke te pudgale be gadhavALAM, pAMca rasovALAM ane cAra spazevALAM hoya che, evuM kathana samajI levuM joIe. gautama svAmI prala-" aha bhaMte ! mAyA, uvahIM, niyaDI valaye, gahANe, NUme ko, kurue, jimhe, kivvise, AyaraNayA, gRhaNayA, paMcaNayA. paliuMcaNayA, sAtijoge ya 15, esa NaM kara vaNNe, kaI gaMdhe, kai rase, kai phAse paNNate ?" mAyA-kapaTa, ajJAna-avidyA, A sAmAnya nAma che ane mAyAne kAraNe ja utpanna thatAM upadhi Adi bhAve mAyAnA ja vizeSa bheda rUpa che. jenA dvArA jIvane durgatimAM laI javAmAM Ave che te bhAvanuM nAma upadhi che. athavA pratAra (ThagavAne gya) manuSyanI pAse javAnA kAraNe thatA bhAvanuM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 2 30 5sU0 1 karmapudgalasvarUpanirUpaNam 161 karaNam AdarakaraNena paravaJcanam , pUrvakRtamAyApacchAdanArtha vA mAyAnnarakaraNam , vala ma yena bhAvena valayamiva vakraM vacanaM ceSTAvA pravartate sa bhAvo vala. yam, gahanam-pareSAM vyAmohanAya yad badhana jAlaM tadgahanamiva gahanam , namamparamavAraNAya nimnatAyAH nIcatAyAH nimnasthAnasya za AzrayaNam , kalka:jIvavadhAdirUpaM pApaM, tinnimino vaJcanAbhiprAyaH kalkaH ityucyate, kurUpamkutsitaM yathAsyAttathA rUpayati-vimozyati iti kurUpam-bhANDAdikarmamAyA vizeSa eva ninditarItyA mohotpAdako'bhiprAyaH jaihmayam-yena paravacanAbhiprAyeNa jillatAkriyAsu kauTilyamAlambate sa bhAvo jaihmayam kilviSam-yasmAt mAyAAdara karane dvArA dUsaroM ko ThaganA isakA nAma nikRti hai athavA pUrvakRtamAyA ko chipAne ke liye dUsarI mAyA karanA isakA bhI nAma nikRti hai| jisa bhAva ke vazavartI hokara jIva valaya ke samAna TeDe vacana yA TeDI veSTA karatA hai usa bhAvakA nAma valaya hai dUsaroM ko ugane ke liye aisI bacanajAla kI racanA karanA ki jisase vaha samajha na sake isakA nAma gahana hai dUsaroM ko Thagane ke liye nIcatA kA yA nIce sthAna kA-bilakula gupta sthAna kA AzrayaNa karanA isakA nAma nUma hai, jIvadhAdirUpa pApa kA nAma kalka hai, isa nimitta Thagane kA jo abhiprAya hai vaha bhI kalka aisA kahA jAtA hai| ninditarIti se jo kisI ko ThaganA hotA hai vaha kurUpa hai-jaise bhAMDa Adi jo vipAe~ karate haiM vaha yaha bhI eka mAyA vizeSarUpa hotA hai kyoMki isameM ninditarIti se mohotpAdana karane kA abhiprAya rahatA hai| dUsaroM ko Thagane ke jisa abhiprAya ke vazava hokara manuSya apanI kriyAoM meM nAma upAdhi che. Adara dvArA anyane chetaravA tenuM nAma nikRti che je bhAvane vazavata thaIne jIva valayanA samAna vakratA yukta ceSTA kare che tenuM nAma valaya che. anyane ThagavAne mATe teo samajI na zake evI vacana jALanI racanA karavI tenuM nAma "gahana' che. anyane ThagavAne mATe nIcatAne athavA nIcA sthAnane-bilakula guNasthAnane AdhAra levo tenuM nAma nama' che. jIvavadhAdi rUpa pApanuM nAma kalka che. te nimitta ThagavAne abhiprAya che tene paNa kaka kahevAmAM Ave che. nidita rIte koIne ThagavAnI je pavRtti thAya che tenuM nAma kurUpa che, jema ke bhAMDa Adi je kriyAo kare che te paNa eka mAyAvizeSa rUpa ja hoya che kAraNa ke temAM nidita rIte mehetavAdana karavAmAM AvatuM hoya che. bIjAne ThagavAnA je bhAvane vazavatI thaIne manuSya potAnI kriyAomAM kaTilatA lAve che, te bhAvanuM bha0 21 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- -- bhagavatIsUtre vizeSAt asmin janmani kilviSa:-kirivaSiko bhavati sa mAyAvizeSa eva, AdaraNam-yasmAt mayAvizeSAt kasyApi vastunaH AdaraNam abhyupagamaM karoti asau mAyAvizeSaH AdaraNam , svArthe tala pAdaraNatA, athA-AcaraNam-paravazyanAya nAnAprakArakriyANAmAcaraNam , atrApyarthe svArthe tala gUhanatA, vazanamparamavAraNam , svArthe talU bacanatA, pratikuzcanam-saralatayA pravRttasya vacanasya khaNDanam , svAthai tala vacanatA, sAtiyogaca avizrambhasambandhaH, sAtizayena yA prazastena dravyeNa niratizayasya aprazastasya Trampasya sambandhaH yogaH, 15, etAni pazcadazanAmAni mAyAkaSAyasya / eSa khalu mAyAdipariNatakarmapudgalaH kativaNaH katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prAptaH ? bhagavAnAha-'goyamA! paMcavanne jaheca kohe' he gautama ! mAyAdipariNatakarmapudgalaH pazcavarNaH, yatheya krodhA pratipAdita. jo kuTilatA karatA hai aise usa bhAva kA nAma jaihmapabhAva hai| jisa mAyAvizeSa se jIva-karanevAlA vyakti-isa janma meM kilyiSaka jaisA hotA hai vaha mAyAvizeSa hI kilviSa hai mAyAvizeSa ke bhAva se kisI bhI vastu kA Adara karanA svIkAra karanA-isakA nAma AdaraNa haiathavA-dasaroM ko Thagane ke liye aneka prakAra kI kriyAoM kA karanA isakA nAma AcaraNatA hai| yahAM para bhI AcaraNa zanma se svArtha meM talapratyaya huAhai gahanatA-apane svarUpako chupAnA, yahAM para bhI gahana se talUpratyaya karane para "gUhanatA" banA hai| vaMcanatA-dUsaroM ko ThaganA yahAM para bhI talUpratyaya huA hai-saralatA se kahe gaye vacanoM ko khaNDana karanA isakA nAma pratikuMcanatA hai| uttamavastu ke sAtha hInadravya kA sambandha karanA isakA nAma sAtiyoga hai| ye 15 nAma mAyAkaSAya ke hai| mAyAdirUpa meM pariNata huA yaha karmapudgala kitane varNoM vAlA, nAma "jehabhAva che. je mAyAvizeSa vaDe jIva (vyakita) A janmamAM rilbiSaka je thaI jAya che, te mAyAvizeSane ja ribiSa kahe che mAyAvi. zeSa rUpa bhAvapUrvaka kaI paNa vastune Adara kare-vIkAra kara, tenuM nAma AdaraNuM che. athavA-anyane ThagavAne mATe aneka prakAranI je kSiAo 42pAmA bhAva, tanu nAma 'mAyAtA', mAya212 "ta" pratyaya lAgavAthI A pada banyuM che. pitAnA svarUpane chupAvavuM tenuM nAma gRhanatA che. anyane ThagavA tenuM nAma vaMcanatA che. saralatApUrvaka kahevAmAM AvelI vAtanuM paNa khaMDana karavuM tenuM nAma pratikaMcanatA che sArI vastumAM halakI jAtInI vastunuM mizraNa karavuM tenuM nAma sAtiga che. upadhi Adi sAticoga paryaratanA A 15 nAmo mAyAkSAyane mATe ja ahI vaparAyAM che. temane anulakSIne gautamasvAmIne A prakArano prazna che- he bhagavan ! zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU0 1 karmayugala svarUpanirUpaNam 163 stathaiva dvigandhaH, paJcarasaH, catuHsparzaH mataptaH, gautamaH pRcchati - 'ahamaMte ! loge, icchA, mucchA, kaMkhA, gehI, taNhA, bhijjhA, abhijjhA, AsAsaNayA, patthaNayA 10, lAlapaNA, kAmAsA, bhogAsA, jIviyAsA, maraNAsA, naMdIrAge 16 esarNa kavaNe, kaigaMdhe kairase, kaiphAse paNNatte ? ' he bhadanta / atha lobhaH - lipsA kitane gaMdhoMvAlA, kitane rasoMvAlA, aura kitane sparzAcAlA hotA hai? uttara meM prabhu kahate haiM-' godhamA ' he gautama ! 'paMcavanne jaheva kohe ' mAyAdirUpa meM pariNata huA karmapudgala, krodha kI taraha pAMca varNovAlA, do gaMdhoMvAlA, pAMca rasoMvAlA aura cAra sparzo vAlA hotA hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' aha bhaMte! lome, icchA, mucchA, kaMkhA, gehI, taNhA, bhijjhA, abhijjhA, asAsaNayA, patthaNayA, lAlappaNyA kAmAsA, bhogAsA, jIviyAsA, maraNAsA, naMdIrAge 16 esa NaM kaNNe, kaigaMdhe, kairase, kaiphAse paNNatte' he bhadanta ! lobha-lipsA, mUrcchA, kAMkSA, gRddhi, tRSNA, bhidhyA, abhidhyA; AzaMsanA, prArthanA, lAlapanatA, kAmAzA, bhogAzA, jIvitAzA, maraNAzA, aura naMdirAga ye saba kitane varNoM vAle, kitane gaMdhovAle, kitane rasoMvAle aura kitane sparzo vAle hote haiM ? lobha-lipsA yaha sAmAnya hai aura icchA mAyAdi rUpe pariNata thayelAM kama pudgale, keTalAM vaNu vALAM, keTalA gadhAvALAM, keTalA raseAvALAM ane keTalA sparzavALAM hAya che. 99 bhaDAvIra alunA uttara-" goyamA ! " he gautama ! " paMcavane jaheba kohe koSarijIta pudgalanI jema mAyAdi rUpe parimita kama pudgale paNa pAMca varNIvALAM, e gadhAvALAM, pAMca rasevALAM ane cAra spoMvALAM hAya che. gautama svaamiine| prazna- " aha bhaMte ! lobhe, icchA, mucchA, kaMvA gehI taNho, bhijjhA, abhijjhA, asAsaNyA, patthanayA, lAlappaNayA, kAmAsA, bhogAsA, jIviyAsA, maraNAsA, naMdIrAge 16 esaNaM kaivaNNe, kai gaMdhe, kai rase, kai phAse paNNatte ? " De lagavan ! bola, IcchA, bhUgrchA, aMkSA, vRddhi, tRSNA, lidhyA alidhyA, AzaMsanA, prArthanA, vAsayanatA, abhAzA, logAzA, jIvitAzA, maraNuAzA ane nariAga A 19 bhAvA rUpe pariNata karma pudgale keTalAM gaNu vALAM, keTalA gaMdhAvALAM, keTalA raseAvALAM ane keTalA sparzAvALAM hAya che ? lAbha athavA lipsA sAmAnya nAma che, ane IcchA Adi bhAve tenA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 bhagavatIsUtre iti sAmAnya nAma, icchAdayastavizeSAH, tatra icchA-abhilASaH, mUrchA-saMrakSaNa. nirantarAnubandhaH, kAGakSA-aprAptAziMsanam, gRddhiH-gAya'm , prAptArtheSu AsaktiH, tRSNA-prAptArthAnAM pradAnecchAyA abhAvaH / bhidhyA-abhitaH kAtsnyena vyAptyA viSayANAM dhyAnam-tadekAgratA abhidhyA-pidhAnAdivadakAralopena midhyA abhidhyA-nabhidhyA-bhidyAsadRzaM bhAvAntaram , tatra dRDhAbhinivezo bhighyA, tasyA dhyAnasvarUpatvAt, adahAbhinivezastu abhidhyA tasyAzcittalakSaNatvAt calAyamAnacittasthitiH dhyAnacittayostu parasparamayaM vizeSaH 'jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM' chAyA-yat sthiramadhyavasAnaM tadhyAna, yat calaM tat Adi isake vizeSa nAma haiN| abhilASa kA nAma icchA hai saMrakSaNa karane ke liye nirantara abhilASAkA banA rahanA isakA nAma mUrchA hai aprAptapadArtha kI icchA karanA isakA nAma kAMkSA hai prAptArthoM meM adhika Asakti kA honA isakA nAma gRddhi hai| prAptapadArthoM kA kharca na ho arthAt prAptArtha ko kisI dUsare ke liye nahIM dene kA bhAva honA isakA nAma tRSNA hai / viSayoM ke saMgraha karanekA hI rAtadina dhyAna banA rahanA isakA nAma bhidhyA hai| adRDha Agraha-calAyamAna citta kI sthiti isakA nAma abhidhyA hai| dRDha abhiniveza kA nAma bhidhyA yaha bhidhyA dhyAnarUpa hotI hai aura abhidhyA adRDha abhinivezarUpa hotI hai| abhidhyA cittalakSaNavAlI kahI gaI hai-arthAt-calAyamAnasthitikA nAma abhidhyA hai| dhyAna aura citta meM isa prakAra se pharka hai-'jaMthira majjhayasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM citta' sthira adhyavasAya kA nAma dhyAna aura vizeSanA rUpa che. abhilASAne IcchA kahe che prApta padArthanA saMrakSaNane mATe niraMtara abhilASA rAkhyA karavI tenuM nAma mUccha che. aprApta padArthanI IcchA karavI tenuM nAma kAMkSA che. prApta padArthomAM vadhAre paDatI Asakti rAkhavI tenuM nAma guddhi che. prApta padArthone anyane devA rUpa upaganA abhAvanuM nAma tRSNA che. viSayane saMgraha karavAmAM ja nirantara lIna rahevuM tenuM nAma "bhidhyA" che. adRDha Agraha athavA cittanI calAyamAna sthitinuM nAma "abhidhyA" che, athavA dRDha abhinivezanuM nAma bhiyA che-A bhipyA dhyAna rUpa hoya che ane abhidhyA a6Dha abhiniveza rUpa hoya che. abhidhyAne calAyamAna sthitivALI kahI che. dhyAna ane citta vacce A prakArane tapata cha-" jaM thira majhavasANaM taM nANaM, jaM calaM tayaM cittaM " yi2 madhya5. sAyanuM nAma dhyAna che ane asthira manabhAvanuM nAma citta che mane mArA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU0 1 karmapudgalasvarUpanirUpaNam 165 cittam ||iti / AzaMsanam-mama putrasya ziSyasya vA idamidaM bhUyAdityAdirUpA AzaMsA, svArthe talU AzaMsanatA, prArthanam-paraM prata iSTArthasya yAzcAmArgaNam lAlapanatA-prArthanameva, bhRzaM lapanam-lAlapanam-svArthe talU lAlapanatA, kAmAzAiSTazabdarUpamAptivAnchA, bhogAzA-iSTagandharasasparzamAptivAJchA, jIvitAzAjIvitavyavAchA, maraNAzA-kasyAzcidavasthAyAM maraNavAJchA, nandirAgaH-nandausamRddhau satyAM rAgaH-harSaH nandirAgaH / eSa khalu lobhAdipariNatakarpapudgalaH katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? bhagavAn Aha-'jaheva kohe ' he gautama ! lobhAdipariNatakarmapudgalaH yathaiva krodhaH paJcavarNAditayA pratipAdita stathaiva ayamapi pazcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, catuHsparzaH pratipattavyaH, gautamaH pRcchati ahabhaMte ! caMcala citta kA nAma citta hai| mereliye putra ke liya athavA ziSya ke liye yaha yaha iSTa vastu mila jAye isa prakAra se iSTa artha kI icchA kA honA isakA nAma AzaMsanA hai| dUsaroM se iSTa padArtha ke prApta hone kI yAcanA karanA isakA nAma prArthanA hai iSTa vastu kI prApti ke liye dUsare se bAraMbAra AgrahapUrvaka prArthanA karanA imakA nAma lAlapanatA hai| iSTarUpa aura iSTa zabda ko prApta karanekI cAhanA rakhanA isakA nAma kAmAzA hai / iSTarasa, iSTagaMdha aura iSTasparza ko prApta karane kI cAhanA rakhanA isakA nAma bhogAzA hai| adhikajIne kI icchA rakhanA isakA nAma jIvitAzA hai| kisI bhI avasthA meM marane kI cAhanA karanA isakA nAma maraNAzA hai / nandi zabda kA artha samRddhi hai nandi ke hone para jo harSa hotA hai, yaha nandirAga hai ina lobha ke 16 rUNe meM pariNata putrane, mArA ziSyAdine amuka ISTa vastunI prApti thaI jAya, A prakAre ISTa padArthane prApta karavAnI IcchAnuM nAma AzaMsanA che bIjAnI pAsethI ISTa padArtho meLavavAnI yAcanA karavI tenuM nAma prArthanA che. keI paNa ITa pastanI anyanI pAsethI prApti karavA mATe vAraMvAra AgrahapUrvaka prArthanA karavI tenuM nAma "lAlapanatA" che. ISTa rUpa ane ISTa zabdane prApta karavAnI cAhanAnuM nAma kAmAzA che, ITa rasa, gaMdha ane sparzane prApta karavAnI cAhanA karavI tenuM nAma bhegAzA che. adhika jIvavAnI AzA rAkhavI tenuM nAma maraNazA che. nadi eTale samRddhi samRddhi prApta thavAthI je harSa thAya che tenuM nAma nandirAga che gautama svAmInA A praznano javAba ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke-he gautama! lelanA uparyukta 16 rUpe pariNamita zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 166 bhagavatIsUtre pejje, dose, kalahe jAva micchAdasaNasalle, esa NaM kaiyaNyo, kaigaMdhe, kaharase, kaiphAse paNNatte ? ' he bhadanta ! atha prema-putrakalatrAdiviSayakaH snehaH, dveSaHabhItiH, kalahaH-praNayahAsAdijanyayuddham , yAvat-'anmakkhANe pesunne, araharaI, paraparivAe, mAyAmAse' abhyAkhyAnam-asadoSAropaNam, paizUnyam , aratiratiH dharme'ruciH viSaye ruciH, paraparivAdaH-paranindA, mAyAmRSA-kapaTapUrvakamithyAhuA karmapudgala he gautama ! krodha kI taraha pAMca varNoM vAlA, do gaMdhoM. cAlA, pAMca rasoMvAlA aura cArasparzoM vAlA hotA hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte ! pejje, dose, kalahai jAva micchAdaMsaNasalle-esaNaM kaivaNNe, kaigaMdhe, kaharase, kaiphAse paNNatte' he bhadanta ! putrakalana Adi viSayaka jo sneha hotA hai vaha, tathA dveSa, kalaha, yAvat mithyAdarzanazalya8 ye saba kitane varNavAle, kitane gaMdhavAle, kitane rasavAle aura kitane sparzavAle hote haiM ? amIti kA nAma dveSa hai, praNaya evaM hAsya Adi se jo Apasa meM manamuTAva ho jAtA hai usakA nAma kalaha hai-yahAM yAvat zabda se 'anbhakkhANe, pesunne, arairaI, paraparicAe, mAyAmose' isa pAThakA saMgraha huA hai, asadadoSoM kA AropaNa karanA isakA nAma abhyAkhyAna hai, cugalI karanA isakA nAma paizunya hai dharma meM aruci aura viSayameM ruci rakhanA isakA nAma aratirati hai| dUsaroM kI nindA karanA isakA nAma prthayelAM karma pudgale pAMca varNovALAM, be gadhevALAM, pAMca rasovALAM ane cAra sparzIvALAM hoya che. gautama svaabhaan| pra-" aha bhaMte ! pejje, dose, kalahe jAva micchA. dasaNasalle esaNaM kai vaNNe, kai gaMdhe, kai rase, kai phAse paNNatte ?" 3 bhagavan! putraputrI Adi viSayaka je neha hoya che te neharUpe pariNata karma pudgala, tathA Sa, kalaha ane mithyAdarzanazalya parvatanA bhAva rUpe pariNata karma pudgalo keTalA varNavALAM, keTalA gadhevALAM, keTalA rasovALAM ane keTalA sparzIvALAM hoya che? aprItine TheSa kahe che praNaya ane hAsya Adine kAraNe arasaparasanI vacce aNabanAva thAya che tenuM nAma kalaha che. sUtramA saha 56 pachI 2 ' yAvat' 56 15yuM che tenA dvArA " abhakhANe, paisunne, arairaI mAyAmose" ma pAMya pahAnA samAveza thy| che je dene sadbhAva na hoya te denuM kaI vyakitamAM ApaNe karavuM, tene abhyAkhyAna kahe che. cADI karavI tenuM nAma pazunya che. dharma pratye aruci ane viSaye pratye ruci rAkhavI tenuM nAma aratirati zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - - - - prameyacandrikA TIkA za012 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 167 bhASaNam , mithyAdarzanazalyaH-devakugurukudharmazraddhAnam , eSa khalu premAdipariNatakarmapudgalaH kativarNaH, katigandhaH, katirasaH katisparzaH, prajJaptaH ? bhagavAnAha'jaheva kohe taheva cauphAse' he gautama ! premAdipariNatakarmapudgalo yathaiva krodhaH paJcavarNAditayA pratipAditastathaiva paJcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, catuHsparzaH patipattavyaH iti bhAvaH // 1 // prANAtipAtAdi viramaNavaktavyatA / / malam-aha NaM bhaMte! pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe kohavivege jAva micchAdasaNasallavivege, esa NaM kaicanne jAva kaiphAse paNNatte ? goyamA ! avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse paNNatte! ahabhaMte! uppattiyA, veNaiyA kammiyA, pariNAmiyA, esaNaM kaiyannA, taMceva jAva aphAsA pnnnnttaa| ahabhaMte ! uggahe. IhA, avAe, dhAraNA, esaNaM kaivaNNA ? evaM ceva jAva aphAsA pnnttaa| aha bhaMte ! uTANe, kamme, bale, vIrie, purisakAraparakame, esaNaM kaivaNNe ? taM ceva jAva aphAse pnnnntte| sattameNaM bhaMte ! uvAsaMtare kaivaNNe ? evaM ceva jAva parivAda hai kapaTapUrvaka mithyAbhASaNa karanA isakA nAma mAyAmRSAvAda hai kudeva, kuguru, aura kudharma meM zraddhA rakhanA isakA nAma mithyAdarzanazalya hai, uttara meM prabhu kahate haiM-'jaheva kohe taheva ca uphAse' he gautama ! premAdirUpa se pariNata huA karmapudgala krodha kI taraha pAMca varNoM vAlA, do gaMdhovAlA, pAMca rasoMvAlA aura cAra sparzoM vAlA hotA hai |suu0 1 // che. anyanI nindA karavI tenuM nAma para parivAda che kapaTapUrvaka mithyA bhASaNa karavuM tenuM nAma mAyAmRSAvAda che kudeva, kuguru ane kudharmamAM zraddhA rAkhavI tenuM nAma mithyAdarzana zakya che. __ mahAvIra prasuno uttara-"jaheva kohe taheva cauphAse" 8 gotama ! nehAdi rUpe pariNamita thayelAM kapale paNa kodha rUpe pariNata karmayudgalanI jema pAMca varNovALAM, be gavALAM, pAMca rasovALAM ane cAra sparzIvALAM hoya che sUpa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 bhagavatIsUtre aphAse paNNatte / santameNaM bhaMte! taNuvAe kaivaNNe ? jahA pANAivAe, navaraM aTuphAse, evaM jahA sattame taNuvAe tahA sattame ghaNavAe, ghaNodahI puDhavI, chaTTe uvAsaMtare avaNNe, taNutrAe jAtra chaTTI puDhavI, eyAI aTTha phAsAI, evaM jahA sattamAe puDhavIe vattavvayA bhaNiyA tahA jAva paDhamAe puDhavIpa bhANi - yavvA, jaMbuddIve dIve sayaMbhuramaNe samudde sohamme kappe, jAva IsipArA puDhavI neraiyAvAsA jAva vemANiyAvAsA eyANi savvANi aha kAsANi / neraiyANaM bhaMte! kaivannA, jAva kai - phAsA paNNattA ? goyamA ! veuvjiyateyAiM pahuca paMcavannA, paMcarasA, dugaMdhA, aTU phAsA paNNattA, kammagaM paDucca paMcavannA, paMcarasA, dugaMdhA, cauphAsA paNNattA / jIvaM paDucca avannA jAva aphAsA paNNattA, evaM jAva thaNiyakumArA / puDhavikAiyapucchA, goyamA ! orAliyateyagAI paDucca paMcavannA, jAva aTuphAsA paNNattA, kammagaM paDucca jahA neraiyA, jIvaM paDucca taheva, evaM jAva cauriMdiyA navaraM vAukkAiyA orAliyaveDanviyateyagAI paDucca paMcavannA, jAva aTUphAsA paNNattA, sesaM jahA neraiyANaM / paMcidiyA tirikkhajAMNiyA jahA vAukkAiyA / maNussANaM pucchA, orAliyave ubviyaAhAragateyagAiM pahuca paMcavannA, jAva aTThaphAsA paNNattA / kammagaM jIvaM ca pahucca jahA neraiyA, vANamaMtara joisiyavemANiyA jahA neraiyA, dhammatthikAe jAva poggalatthikAe ee sabve avaNNA navaraM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU0 2 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 169 poggalatthikAepaMcavaNNe, paMcarase, dugaMdhe, aTThaphAse pnnnntte|nnaannaavrnnijje jAva aMtarAie, eyANi cuphaasaanni| kaNhalessA NaM bhaMte ! kaivaNNA, kaigaMdhA, kairasA, kaiphAsA, pucchA? daThavalessaM paDucca paMcavannA, jAva aTThaphAsA paNNattA bhAvalesaM paDucca avaNNA, arasA, agaMdhA, aphAsA, evaM jAva sukalessA, sammadidI, micchAdiTTI, smmmicchaadittttii| ckkhuiNsnne,4|aabhinnibohiynnaanne jAba vibhaMgaNANe AhArasannA jAva pariggahasannA, eyANi avaNNANi arasANi,agaMdhANi, aphAsANi,orAliyasarIre jAva teyagasarIre eyANi aTTha phaasaanni| kammagasarIrecauphAse / maNajoge vayajoga ya cuphaase| kAyajoge attphaase| sAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya avanne / savvadavvA NaM bhaMte! kaivannA ? pucchA, goyamA! atthe gaiyA savvadavvApaMcava. paNAjAva aTTaphAsA paNNattA, atthegaiyA savva davvA paMcavajNA, cauphAsA paNNattA, atthegaiyA savvadavA ekagaMdhA egavaNNA, egarasA, duphAsA paNNattA, atthegaiyA savvadavvA avaNNA, jAva aphAsA paNNasA, evaM savva paesA vi, savva pajjavA vi. tIyaddhA avaNNA jAva aphAsA paNNattA, evaM aNAgayaddhA vi, evaM sabaddhA vi ||muu02|| ___ chAyA--atha bhadanta ! prANAtipAtaviramaNam , yAvat parigrahaviramaNam , krodhavivekaH, yAvat mithyAdarzanazalyavivekaH, eSa khalu kativarNaH, yAvat kati. sparzaH prajJaptaH ? gautama ! avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzaH, prajJaptaH, atha bhadanta ! autpattikI, vainayikI, kArmikI, pAriNAmikI, eSA khalu kativarNA ? taccaiva yAvat asparzA, prajJaptA, atha bhadanta ! avagrahaH, IhA, avAyaH, dhAraNA, eSA khalu kativarNA ? evaM caiva yAvat asparzA prajJaptA, atha bhadanta ! utthAnaM, karma, balam , bha0 22 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mane bhagavatIsUtre vIryam , puruSakAraparAkramaH, eSa khalu kativarNaH ? taccaiva yAvat , asparzaH prajJaptaH, saptamaM khalu bhadanta ! avakAzAntaraM kativarNam ? evaM caiva yAvat asparzam prajJaptam , saptamaH khalu bhadanta ! tanuvAtaH kativarNaH ? yathA prANAtipAtaH, navaram aSTasparzaH, majJaptaH, evaM yathA saptamastanuvAtastathA saptamo ghanatrAtaH, ghanodadhiH, pRthivI, SaSTham avakAzAntaram avarNam , tanuvAto yAvat SaSThI pRthivI, etAni aSTaspa ni, evaM yathA saptamyAH pRthivyAH vaktavyatA bhaNitA, tathA yAvat prathamAyAH pRthivyAH maNitavyam , jambUdvIpo dvIpaH, svayambhUramaNaH samudraH, saudharmaH kalpo yAvat ISatmAgmArA pRthivI, nairayikAvAsAH, yAvat vaimAnikAvAsAH, etAni sarvANi aSTasparzAni, nairayikAH khalu bhadanta ! kativarNAH yAvat katisparzAH, majJaptAH ? gautama ! vaikriyataijasAni pratItya paJcavarNAH, pazcarasAH, dvigandhAH, aSTasparzAH, prajJaptAH, kArmaNaM pratItya paJcavarNAH, pazcarasAH, dvigandhAH, catuHsparzAH, prajJaptAH, jIvaM pratItya avarNAH yAvat asparzAH, prajJaptAH, evaM yAvat stanitakumArAH, pRthivIkAyika-pRcchA, gautama ! audArika, tejasAni pratItya paJcavarNAH yAvat aSTasparzAH, prajJaptAH, kArmaNaM pratItya yathA nairayikAH, jIvaM pratItya tathaiva, evaM yAvat caturindriyAH, navaraM vAyukAyikAH audArikavaikriyatejasAni pratItya pazcavarNAH yAvat-aSTasparzAH, prajJaptAH, zeSaM yathA nairayikANAm , paJcendriyatiryagyonikAH yathA vAyukAyikAH, manuSyAH khalu pRcchA, audArikavaikriyAhArakataijasAni pratItya paJcavarNAH, yAvat aSTasparzAH, prajJaptAH ? kAmaNaM jIvaM ca pratItya yathA nairayikAH, vAnavyantarajyotiSika vaimAnikA yathA nairayikAH, dharmAstikAyaH, yAvat pudgalAstikAyaH ete sarva avarNAH navaram pudgalAstikAyaH pazcavarNaH, pazca. rasaH, dvigandhaH, aSTasparzaH, prajJaptaH, jJAnAvaraNIyam , yAvat-AntarAyikam etAni catuHsparzAni, kRSNalezyA khalu bhadanta ! kativarNA ? katigaMdhA kati. rasA katisparzA pRcchA, dravyalezyA pratItya paJcavarNA, yAvat aSTasparzA, majJaptA, bhAvalezyA pratItya avarNA, arasA, agandhA, asparzA, evaM yAvat zuklalezyA, samyagdRSTiH, mithyAdRSTiH, samyagramithyASTiH, cakSurdarzanam 4, Aminibodhika jJAnaM yAvat vibhaGgajJAnam , AhArasaMjJA, yAvat parimahasaMjJA, etAni avarNAni, arasAni, agandhAni, asparzAni, audArikazarIra yAvat tejasazarIram , etAni aSTasparzAni, kArmaNazarIraM catuHsparzam , manoyogaH, vacoyogazca catuHsparzaH, kAyayogaH aSTa sparzaH, sAkAropayogazca anAkAropayogazca avarNaH, sarvadravyANi khalu bhadanta ! kativarNAni ? pRcchA, gautama ! astyekakAni sarvavyANi paJcavarNAni, yAvat aSTasparzAni, prajJaptAni, astyekakAni sarvadravyANi pazcavarNAni catuHsparzAni prAptAni astyekakAni sarvadravyANi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 171 ekagandhAni,ekavarNAni, ekarasAni, dvisparzAni prajJaptAni, astyekakAni sarvavyANi avarNAni yAvat asparzAni prajJaptAni, evaM sarvapradezA api, sarvapayavA api, atI. tAddhA avarNA yAvat asparzA prajJaptA, evam anAgatAddhApi evaM sarvAddhApi ||suu02|| TIkA -atha prANAtipAtAdhaSTAdazapApAnAM varNAdikaM nirUpitam tatmasaGgAt tadviramaNAnAM varNAdikaM prarUpayitumAha-'ahabhaMte' ityAdi, 'ahamaMte pANAivAya. veramaNe kohavivege jAva micchAdasaNasallavivege, esaNaM kaibanne jAva kaiphAse paNNatte ?' gautamaH pRcchati-'he bhavanta ! atha prANAtipAtaviramaNam , yAvatmRSAvAdaviramaNam , adattAdAnaviramaNam , maithunaviramaNam , parigrahaviramaNam , krodhaviveka:-krodhatyAgaH, yAvat-mAnamAyAlobharAgadveSakalahAbhyAkhyAnapaizunyaparaparivAdamAyAmRSArUpANAM saptadazAnAM vivekaH tathA mithyAdarzanazalyavivekaH, prANAtipAtAdiviramaNavaktavyatA 'aha NaM bhaMte ! pANAivAyaveramaNe jAva' ityaadi| TIkArtha-isake pahile prANAtipAta Adi 18 pApoM kA varNAdika kahA jA cukA hai, so usI prasaGga ko lekara prANAtipAta viramaNa Adi ke aba varNAdikoM kI prarUpaNA sUtrakAra isa sUtradvArA kara rahe haiM ' aha bhaMte! pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe, kohavivege jAya micchAdaMsaNasallavivege, esa NaM kahavaNNe jAva kai phAse paNNatte' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! prANAtipAtaviramaNa yAvat mRSAvAdaviramaNa, adattAdAnaviramaNa, maithunaviramaNa, parigrahabiramaNa, krodha kA tyAga yAvat mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya paraparivAda evaM mAyAmRSA inakA tyAga tathA mithyAdarzanazalya kA tyAga-isa prakAra se yaha prANAtipAtaviramaNa se prANAtipAtAdi viramaNavaktavyatA" ahaNaM bhaMte ! pANAivAyaveramaNe" tyAha TakArtha-pUrva sUtramAM prANAtipAta Adi 18 pAponAM varNAdinuM kathana kara vAmAM AvyuM, have prANAtipAta viramaNa AdinA varNAdinI sUtrakAra prarUpaNa kare che. gautama svAbhAna prazna-" aha bhaMte ! pANAivAyaveramaNe jAva parigahavera. maNe, koha vivege jAva micchAdasaNasallavivege, esaNaM kai kaNNe jAva kai phAse paNNatte ?" mAvan ! prAtipAtaviramaNa, bhUSApAvirama, hattAna. virama, bhaithunavibha, parizavirama, jodhavirama, mAna-mAyA-la-21 deSa,-4-masyApyAna-paizunya-525zviAha-mana bhAyAbhUSAvAviramaya, tathA mithyAdarzanazalyaviramaNa, A prakAranA prANAtipAta viramaNathI laIne mipyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 - bhagavatIsUtre eSa khalu mANAtipAtaviramaNAdi mithyAdarzanazalyavivekAntASTAdazapApatyAgaH, kativarNaH, yAvat katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA! avanne, agaMdhe, arase, aphAse paNatte' he gautama ! prANAtipAtaviramaNAdiH, avarNa:-varNarahitaH, agandhaH-gandhavanitaH, arasa:-rasarahitaH, asparzaH-sparzavajitaH prajJaptaH, prANAtipAtaviramaNAdInAM jIvopayogasvarUpatayA jIvopayogasya cAmRtatvAt-prANAtipAtaviraNAdInAmapi amUrtatvena varNAdirahitatvAt , itibhaavH| lekara mithyAdarzanazalya tyAga taka jo aThAraha prakAra ke pApakA viramaNa-tyAga hai vaha kitane varNo vAlA hai ? kitane gaMdhavAlA hai ? kitane rasoMcAlA hai ? aura kitane spoM vAlA hai ? pUchane kA tAtparya saMkSepa se aisA hai ki 18 pApasthAnoM kA tyAga-rUpa jo AtmA kA pariNAma haiyaha kitane varNAdikoMvAlA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'avanne, agaMdhe, arase, akAse pagatte' prANAtipAtaviramaNa Adi jo haiM so na varNavAle haiM, na gaMdhavAle haiM, na rasavAle haiM, aura na sparzavAle haiM-kahane kA tAtparya aisA hai ki prANAtipAtaviramaNa Adi AtmA ke upayogarUpa hote haiM aura upayoga AtmA kA lakSaNa haiataH vaha amUrta kahA gayA hai isaliye jaba prANAtipAtaviramaNa Adi AtmA ke upayoga svabhAva rUpa haiM taba ye bhI amUrta hI haiM-aura amUrta hone ke kAraNa inameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza ye paugalika guNa nahIM haiN| darzanazaviramaNa paryantane 18 prakAranA pApanA viramaNa (tyAga) rUpa je bhAve che, te keTalAM varSovALAM, keTalA gadhevALAM, keTalA rasavALAM ane keTalA sparzIvALAM hoya che? A praznane bhAvArtha e che ke 18 pApasthAnanA tyAga rUpa je AtmAnuM pariNAma che, te keTalAM varNAdikavALuM che? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA ! " 3 gautama ! " avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse paNNase" prANAtipAtavirama mA mAtmapariNAmA 1 ani paNa nathI, gaMdhavALAM paNa nathI, rasavALAM paNa nathI ane sparzavALAM paNa nathI. A prakAranA kathananuM kAraNa e che ke prANAtipAta viramaNa Adi pari NAme AtmAnA upaga rUpa ja hoya che, ane upaga AtmAnuM lakSaNa che, tethI tene amUrta mAnavAmAM Ave che. tethI prANAtipAta viramaNa Adine AtmAnA upagasvabhAva rUpa mAnavAne kAraNe, A aDhAre pApasthAnanA tyAga rUpe pariNAmone amUrta ja mAnavAmAM Ave che. amUrta hevAne kAraNe to vag, Adha, 25 bhane 25 35 paurAli guNei sadi nathI. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12305 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 173 atha jIvasvarUpa vizeSamevAdhikRtya gautamaH pRcchati - ahabhaMte ! upattiyA, veNaiyA, kammiyA, pAriNAmiyA, esa NaM kaivannA ? he bhadanta ! atha autpattikI utpattireva prayojanaM yasyAH sA autpattikI svabhAvAjjAyamAnA buddhiH sA hi anyacchAstrakarmAbhyAsAdikaM nApekSate, kSayopazamaprayojanaM tu sarvabuddhisAdhAraNam vartate ata stanAtra vivakSitam 1 | vainayikI - vinayo guruzuzrUSA zAstrAbhyAsAdiH sa kAraNa masyAH, taspadhAnA vA, buddhi: - vainyikii2| kArmikI karma anAcAryakam, sAcAyekaM zilpaM kAdAcitkaM vA karma tasmAjjAtA kArmikIbuddhi: 3, pAriNAmikI aba gautama jIva ke svarUpa vizeSa ko lekara prabhu se aisA pUchate haiM-' aha bhaMte! upattiyA, veNaiyA, kammiyA, pAriNAmiyA, esa NaM kaivannA' he bhadanta ! autpattikI, vainayikI, kArmikI aura pAriNAmikI ye jo cAra buddhiyAM haiM-ve kitane varNoM vAlI haiM? kitane gandhoMvAlI haiM? kitane rasoMvAlI haiM aura kitane sparzo vAlI haiM ? utpatti yahI jisakA prayojana hai, parantu jise zAstra, karma aura abhyAsa Adi kI apekSA nahIM hai vaha autpattikI buddhi hai yaha buddhi svabhAva se hI utpanna hotI hai yadyapi jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazamarUpa prayojana sarva buddhiyoM meM sApekSa hotA hai parantu usakI yahAM vivakSA nahIM hai / jisa buddhi meM guru vinaya - gurusevA, zAstrAbhyAsa Adi kAraNabhUta haiMyaha vainayikI buddhi hai - karma - anAcAryaka, athavA sAcAryaka zilpa rUpa karma se jo buddhi utpanna hotI hai vaha kArmikI buddhi hai| cirakAlataka have gautama svAmI jIvanA svarUpavizeSane anulakSIne mahAvIra prabhune zovo prazna pUche che - " aha bhaMte ! uppattiyA, veNaiyA, kammiyA, pAriNAmiyA, esaNaM kai vaNNA ?" De lagavan ! tyattihI, vainayiDI, abhiMDI bhane pAi zAbhiGI, yA yAra the yuddhiyo che, te TalA varSAvANI, DeMTalI gaMdhavAnI, keTalA rasavALI ane keTalA spaza vALI kahI che ? A buddhinuM svarUpa A prakAranu` che-utpatti eja jenu' prayeAjana che, parantu jene zAstra, kama ane abhyAsa AdinI apekSA rahetI nathI, evI buddhinu nAma aupattikI buddhi che. A buddhi svAbhAvika rIte ja utpanna thAya che. jo ke jJAnAvaraNIya karmAMnA kSapazama rUpa prayeAjana teA sa buddhiemAM sApekSa hAya che, parantu ahIM tenI vAta karI nathI. je buddhinI prAptimAM guruvinaya-gurunI sevA, zAstrAbhyAsa Adi kAraNabhUta hoya che, te buddhine vainayikI buddhi kahe che, kama-anAcAyaka athavA sAcAka zilparUpa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 bhagavatIsUtre pari-samantAt-namanaM pariNAma:-cirakAlapUrvAparAvalokanaparizIlanajanyaH AtmadharmaH, sa kAraNaM yasyAH sA pAriNAmikI buddhiH4| etAH khalu catasro buddhayaH katiparNAH, katigandhAH, katirasAH, katisparzAH prajJaptA.? bhagavAnAha'taM ceva jAva aphAsA pannatA' he gautama ! tadeva-pUrvoktamANAtipAtaviramaNAdivadeva autpattikyAdibuddhayo'pi yAvat-avarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH, tAsAM jIvasvabhAvatvena amUrtatayA varNAdirahitatvAt / atha jIvadharmA. dhikArAt avagrahAdi jIvadharmasvarUpaM prarUpayitumAha-gautamaH pRcchati-'ahamaMte ! uggahe, IhA, bAye, dhAraNA, esa NaM karabannA ? ' he bhadanta ! atha avagraha-sAmAnyajJAnam , IhA-vicAraNA, avAyaH-nizcayaH, dhAraNA-smRtiH upayogasAtatya vA pUrvApara artha ke avalokana parizIlana se utpanna jo Atmadharma yaha jisakA kAraNa hotA hai vaha pAriNAmikI buddhi hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'taMce jAva aphAsA panattA' he gautama ! pUrvokta prANAtipAtaviramaNa Adi kI taraha hI autpattikI Adi buddhiyAM bhI yAvat varNarahita haiM, gaMdharahita haiM, rasarahita haiM, aura sparzarahita haiM ! kyoM ki ye jIva ke svabhAvarUpa hone ke kAraNa amUrta hotI haiM-ataH inameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza nahIM hote haiN| aba gautama jIvadharma ko lekara avagrahAdi rUpa dharma ke viSaya meM prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte ! uggahe, IhA, avAye, dhAraNA, esaNaM kAvanA' he bhadanta ! avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye jo matijJAna ke bheda haiM-ve kitane varNoM vAle, kitane gaMdhoMyAle, kitane rasoMvAle karma-dvArA je buddhinI utpatti thAya che, te buddhine kArmikI buddhi kahe che. zira kALa paryata pUrvApara arthanA avakana parizIlana vaDe utpanna thayelI je buddhi che, tene pariNa mikI buddhi kahe che. gautama svAmIne praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke"tcev jAva aphAsA paNNatA" gautama! pUrvarita prAtipAtavirabhara AdinI jema autpattikI Adi buddhie paNa varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparzarahita kahI che, kAraNa ke teo jIvanA svabhAva rUpa hovAne kAraNe amUrta hoya che. te kAraNe temanAmAM varNa, gaMdha, rasa ane sparza rU5 galika guNe hotA nathI. have gautama svAmI avagraha Adi rU5 chavadharmo vi mahAvIra prabhune mArane prala pUche cha-" aha bhaMte ! ugahe, IhA, avAye, dhAraNA, esa NaM kai vaNNA ?"bhagavan ! saDa, ghaDI, sAya bhane dhAraNA rUpa matijJAnanA je cAra bhedo che, temanAmAM keTalAM varNo, keTalA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05sU0 2 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 175 ete-avagrahAdi dhAraNAntAH matijJAnabhedAH, khalu kativarNAH, katigandhAH katirasAH, katisparzAH prajJaptA: ? bhagavAnAha-evaM ceva jAva aphAsA pannatA' he gautama ! evameva-pUrvoktarItyaiva, avagrahAdidhAraNAntAzcatvAraH yAvat-avarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJatA / eteSAmapi caturNAm jIvadharmatayA amUrtatvena varNAdirahitasvAditi bhAvaH / atha gautamo jIvadharmAdhikArAt utthAnAdi svarUpa prarUpayitumAha-gautamaH pRcchati-'ahabhaMte ! uThANe kamme, bale vIrie, purisakAraparakkame, esaNaM kaivaNNe0 ?' he bhadanta ! atha utthAnam-UrcabhavanarUpakalpa aura kitane sparTI vAle haiM ? sAmAnyajJAna kA nAma yA atyantasUkSmajJAna kA nAma avagrahajJAna hai avagraha ke bAda nirNaya ke sanmukha jhUkate hue jJAna kA nAma IhA hai / nizcaya jisa jJAna meM ho jAve usakA nAma avAya hai aura kAlAntara meM avismaraNa hone kA nAma dhAraNA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva jAva aphAsA panattA' he gautama ! pUrvokta rIti ke anusAra avagraha se lekara dhAraNAparyanta matijJAna ke ye cAra bheda yAvat-na varNavAle haiM, na gaMdhavAle haiM, na rasavAle haiM, aura na sparzayAle hI haiN| kyoM ki ye bhI jIva ke dharma hone ke kAraNa amRta hai, isaliye inameM varNAdi kA abhAva hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte / uTThANe, kamme, vale, cIrie, purisakkAraparakame, esa NaM kaivaNNe0 ' he bhadanta ! utthaangadhe, keTalA rasa ane keTalA sparzenA sadUbhAva hoya che? (sAmAnya jJAnanuM nAma athavA atyaMta sUkSama jJAnanuM nAma avagrahajJAna che, avagrahajJAna thayA bAda nirNayanI tarapha jhUkatA eTale ke nirNayanI AchI prApti karAvatA jJAnanuM nAma IhA che je jJAnamAM nizcaya thaI jAya che te jJAnanuM nAma avAya che, ane kALAntare paNa vismaraNa na thavuM smaraNa paTala para aMkIta thaI 4 tenu nAma thaa| cha.) / mahAvIra prabhunI uttara-" evaM ceva jAva aphAsA paNNattA" gautama ! matijJAnanA avagrahathI laIne dhAraNA paryaMtanA bhedene paNa pUrvokta prakAre varNarahita, gadharahita, rasarahita ane sparzarahita kahyA che. kAraNa ke avagraha Adi paNa jIvanA (AtmAnA) dhama hovAne kAraNe amUrta che. te kAraNe temanAmAM varNa, gaMdha, rasa ane sparza rUpa paulika guNe saMbhavI zakatA nathI. gautama svAbhInaprazna-" aha bhaMte ! uTANe, kamme, bale, vIrie, purisakAraparakame, esaNaM kaiyaNNe?" hai lagavan ! tyAna, bha, masa, vAya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 bhagavatIsUtre ceSTAvizeSaH-karmabhramaNAdikriyA, balam-zarIrasAmarthyam, vIryam-jIvabhavam sAmarthyam puruSakAra parAkramaH puruSakAra:-abhimAnavizeSaH parAkramo-niSpAditasvaviSayaH puruSakAra eva, ete khalu utthAnAdayaH, kativarNAH, katigandhAH, katirasAH, katisparzAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'taM ceva jAya aphAse paNNatte' he gautama ! tadeva-pUrvoktarItyaiva utthAnAdayaH, yAvatavarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptA, eteSAmapi paMcAnAM jIvadharmatayA amUrtatvena varNAdirahitatvAt / atha amUrtaprastAvAt ava. kAzAntarasvarUpaM prarUpayitumAha-gautamaH pRcchati-'sattameNaM bhaMte ! uvAsaMtare kaivaNNe ?' he bhadanta ! saptamaM khalu avakAzAntaraM saptamanarakapRthivyAH adhastanamAkAzakhaNDam , kativarNam , katigandham , katirasam , katisparzam , prajJaptam ? bhagavAuThanA-khar3e honA, karma-bhramaNAdikriyA, bala-zArIrika sAmarthya, vIryaAsmika bala, puruSakAraparAkrama-abhimAna vizeSa rUpa puruSakAra tathA apane viSaya meM saphalatA denevAlA puruSArtha ye saba utthAna Adika kitane varNavAle, kitane gaMdhavAle, kitane sparzavAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'taMceva jAva aphAse paNNatte' he gautama ! pUrvokta paddhati ke anusara ye utthAna Adi vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| kyoM ki ye pAMcoM hI jIva ke dharma haiisaliye amUrta hone ke kAraNa varNAdiguNoM se rahita haiN| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'sattameNaM bhaMte ! uvAsaMtare kaivaNNe' he bhadanta ! sAtavI naraka pRthivI kA nIce kA AkAzakhaMDarUpa avakAzAntara, kitane varNavAlA hai, kitane gaMdhavAle hai, kitane rasavAlA hai, aura kitane spoM vAlA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva ane puruSakAraparAkrama keTalAM varNavALAM, keTalA gaMdhavALAM, keTalA rasavALAM ane keTalA spazevALAM che ? (utthAna eTale UbhA thavuM te, baLa eTale zArIrika sAma vIrya eTale AtmikamaLa, puruSakAra parAkrama eTale abhimAna vizeSarUpa puruSakAra tathA pitAnA viSayamAM saphaLatA denAro puruSArtha.) mahAvIra prasuna utta2-"taMceva jAva aphAse paNNatte" gautama ! pUrvokta prakAre utthAna Adine paNa varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane spazarahita kahyA che. kAraNa ke utthAna Adi pAMce jIvanAdharma rUpa che, te kAraNe amUrta hovAne kAraNe varNAdi guNothI rahita hoya che. gautama sAbhAnA prazna-" sattameNaM bhaMte ! uvAsaMtare kai vaNNe " . bhagavan! sAtamI narakapRthvInI nIcenuM AkAzakhaMDa rUpa avakAzAnatara keTalAM varNovALuM, keTalA gaMdhavALuM, keTalA rasavALuM ane keTalA spazevALuM che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 177 nAha-evaM ceva jAva aphAse paNNatte' he gautama ! saptamam avakAzAntaram , eva meva-pUrvoktarItyaiva, yAvat-avarNam , arasam , agandham , asparzam prajJaptam / atredaM bodhyam-prathamadvitIyayonArakapRthivyo madhyavarti AkAzakhaNDaM prathamam avakAzAntaramucyate, tadapekSayA saptamanArakapRthivyAH adhastAt AkAzakhaNDam saptamam avakAzAntaramucyate, tasyopari saptamastanuvAto'sti, tasyopari saptamo dhanavAto'sti, tasyApyupari saptamo ghanodadhiH tasyApyupari saptamInArakapRthivI vartate, tatra saptamasya uparyuktAkAzakhaNDasvarUpAvakAzAntarasya amUrtatvena varNAdirahitatvaM pratipAditam ' atha tanuvAtAdInAM paudgalikatvena mUrtatayA paJcavarNAdikatvam aSTasparzatvaJca pratipAdayitumAha-'sattameNaM bhaMte ! taNuvAe kaivaNNe ?' he bhadanta ! jAca aphAse paNNatte' he gautama ! saptama avakAzAntara pUrvokta rIti ke anusAra yAvat vinA varNa kA hai, vinA gaMdha kA hai, vinA rasa kA hai, aura vinA sparza kA hai| yahAM para isa prakAra se samajhanA cAhiyeprathama pRthivI aura dvitIya pRthivI ke madhya meM rahA huA jo antarAla. rUpa AkAzakhaNDa hai vaha prathama avakAzAntara hai isa apekSA saptamanArakapRthivI ke nIce kA jo AkAzakhaNDa hai vaha saptama avakAzAntara kahA gayA hai usake Upara sAtavAM tanubAta hai-usake Upara sAtavAMghana. vAta hai, usake bhI Upara sAtavAM ghanodadhi hai usake bhI Upara sAtavIM nAraka pRthivI hai / isa saptamanAraka pRthivI ke nIce kA jo AkAzakhaMDarUpa avakAzAntara hai vaha amUrta hone ke kAraNa varNAdikoM se rahita kahA mahAvIra prbhune| uttara-" evaM ceva jAva aphAse paNNatte" he gautama ! sAtamI narakapRthvInI nIcenuM avakAzAntara paNa pUrvokata prakAre varNa vinAnuM, gaMdha vinAnuM, rasa vinAnuM ane paza vinAnuM kahyuM che. te avakAzAstara amUrta hovAne kAraNe tene varNAdi vinAnuM kahyuM che. A avakAzAntaranA sthAnanuM spaSTIkaraNa A pramANe che- pahelI naraka pRthvI ane bIjI tarapha pRthvInI vacce je antarAla rUpa AkAzakhaMDa che tene prathama avakAzAtara kahe che. A prakAre vicAra karatAM, sAtamI naraka pRthvInI nIce je AkAzakhaMDa che tene sAtamuM avakAzAntara kahe che, tenI upara sAtamuM tanuvAta che sAtamA tanuvAtanI upara sAtamuM ghanavAta che. sAtamA ghanavAtanI upara sAtame ghanedadhi che. ane sAtamA ghanedadhinI upara sAtamI nAraka pRthvI che. A sAtamI nAraka pRthvInI nIcenA AkAzakhaMDa rUpa je avakAzAntara che te amUrta hovAne kAraNe tene varNAdika guNothI rahita karyuM che. bha0 23 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre saptamaH khalu pUrvoktastanuvAtaH kativarNaH, katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'jahA-pANAivAe, navaraM aTThaphAse paNNatte' he gautama! saptamaH pUrvokta stanuvAto yathA prANAtipAtaH paJcavarNaH, dvigandhaH, pazcarasaH pratipAdita stathaivAyamapi paJcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH prajJaptaH, kintu navaram-pANAtipAtA pekSayA vizeSastu saptamastanuvAtaH aSTasparzaH prajJaptaH, karkazamRdugurulaghusnigdharukSabhedAt , tanuvAtAdInAM bAdarapariNAmatvAt tatroktASTasparzasaMbhavAt , ityabhiprAyeNAha-'evaM jahA sattame taNuvAe tahA sattame ghaNavAe, ghaNodahI, puDhavI' evaMpUrvoktarItyA yathA saptamastanuvAtaH pratipAditaH tathA saptamo dhanavAtaH, saptamo gayA hai| 'sattameNaM bhNte| taNuvAe kaivaNNe' he bhadanta ! sAtavAM jo tanubAta hai vaha kitane varNoM vAlA hai, kitane gaMdhoMvAlA hai, kitane rasoMvAlA hai, aura kitane sparzoM vAlA hai ? gautama ke isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'jahAM pANAivAe navaraM ahaphAse paNNatte' he gautama ! sAtavAM jo pUrvokta tanuvAta hai vaha prANAtipAta kI taraha pAMcavarNoM vAlA, do gaMdhovAlA, pAMca rasoMvAlA, kahA gayA hai, kintu prANAtipAta kI taraha yaha cAra sparzo vAlA nahIM hai api tu ATha spoMvAlA hai|aatth sparza ye haiMhalakA, bhArI, cikanA, garama, ThaNDA, rUkhA, kaDA aura narama / tanuvAta Adi bAdara pariNAmavAle hote haiM-isa kAraNa yahAM ATha sparzoM kA sadbhAva bana jAtA hai isI abhiprAya se aisA kahA gayA hai-' evaM jahA sattame taNuvAe tahA sattame ghaNavAe, ghaNodahI, puDhavI' ki jisa prakAra gautama svAmI prazna-" sattameNa bhaMte ! taNuvAe kai vaNNe ?" mAn! sAtame je tanuvAta che, te keTalAM varSovALe che? keTalA gadhevALe che? keTalA rasavALe che? keTalA spazevALe che? mahAvIra prabhunAta2-"jahA pANAivAe navaraM adra phAse paNNatte" he gautama! sAtame tanuvAta, prANAtipAta pariNata kamaMpunI jema, pAMca varNavALa, be gadhevALo ane pAMca rasavALo kahyo che. paraMtu prANAtipAta pariNata kamapudgalenI jema te cAra sparzevALo nathI paNa ATha sparzIvALo cha. te mA 25ni nAma naye prabhArI che-41, lAre, snigdha, 36, uNa, zIta, kaThaNa ane narama tanuvAta Adi bAdara pariNAmavALAM hoya che, te kAraNe tyAM ATha sparzIne sadbhAva saMbhavI zake che. eja kAraNe evuM pAmA mA0yu cha -"evaM jahA sattame taNuvAe tahA sattame ghaNavAe ghaNodahI, puDhavI" 2 re sAtamA tanupAtanA viSayamA paDhinu, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1205 sU02 prANAtipAtAdiviramaNa nirUpaNam 179 ghanodadhiH saptamI nArakapRthivI ca paJcavarNadvigandhapaJcarasASTasparzavatvena vaktavyA, 'char3e uvAsaMtare avaNe' SaSTham avakAzAntaram AkAzakhaNDAtmakam amUrtatvena avarNam, agandham, arasam, asparzam avaseyam, 'taNuvAe jAva chaTTI puDhavI, eyAI aphasAI' SaSThaH tanuvAto yAvat SaSTho ghanavAtaH, SaSTho ghanodadhiH, SaSThI pRthivI ca etAni catvAri vastUni paugalikasvena mRrtatayA pazcavarNAdiyuktAni aSTasparzAni prajJaptAni, 'evaM jahA sattamA puDhavIe vattavvayA bhaNiyA, tahA jAva paDhamAe puDhavI bhANipavvaM' evaM pUrvoktarItyA yathA saptamyAH pRthivyAH vaktavyatA paJcavarNAdyaSTasparzavattvena bhaNitA tathA yAvat paJcamyAzcaturthyAM stRtIyAyA dvitIyAyAH prathamAyAzca nArakapRthivyA bhaNitavyam, paJcavarNadvigandha se sAtaveM tanuvAta ke viSaya meM kahA jA cukA hai-usI prakAra se sAtavAM ghanavAta, sAtavAM ghanodaddhi aura sAtavIM nAraka pRthivI ye saba pAMca varNoM vAle pAMca rasoMvAle, aura ATha sparzavAle haiM aisA kahanA cAhiye 'chaDe uvAsaMtare avaNNe ' chaThA jo avakAzAntara-AkAzakhaNDAtmaka khAlI sthAna- amUrta hone se varNa binA kA hai gaMdha binA kA hai, rasa cinA kA hai aura sparza vinA kA hai| (taNuvAe jAva chaTThI puDhavI, eyAI aTThaphAsAI' tanuvAta yAvat-chaThA ghanavAta, chaThA ghanodadhi aura chaThI pRthivI paugalika hone ke kAraNa bhUrtamAna haiM isIliye ye pAMcevarNa Adi guNoMvAle haiM, evaM ATha sparzavAle haiM / ' evaM jahA- mattamAe puDhavIpa vaktavvayA bhaNiyA, tahA jAva paDhamAe puDhacIe bhANiyavvaM ' pUrvokta rIti ke anusAra jaisI vakta patA saptamI pRthivI ke viSaya meM kahI gaI hai usI prakAra kI paMcavarNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sparza se athana aravAmAM mavyu che, eja pramANe sAtamA ghanavAta, sAtamA dhanAdhi ane sAtamI naraka pRthvIne paNa pAMca vaSNu, e gadha, pAMca rasA ane A sparzIvALA 66 samanvA. 'chaTThe uvAsaMtare avaNNe " ? chahu avakAzAntara (AkAzakhaDAtmaka khAlI sthAna) che, te paNa amUta hAvAne kAraNe vaNu rahita, gadharahita, rasarahita ane spa rahita che. taNuvAda jAva chaTThI puDhavI, eyAIM aTTha phAsAI " chahu~ tanuvAta, dhanavAta, chaThTho ghanAdidha ane chaThThI pRthvI A cAre paulika hovAne kAraNe mUta che, te kAraNe temane pAMca vaNu, e gadha, pAMca rasa ane Dha sparzathI yukta samajayA joI e. " evaM jahA sattamAe puDhavIe vattavvayA bhaNiyA, tahA jAva paDhamAra puDhatrIe bhANiyavvaM " varNAdinA viSayamAM jevI vaktavyatA sAtamI pRthvI viSe karavAmAM AvI che, evI ja vaktavyatA pAMcamI, cethI, trIjI, bIjI ane pahelI pRthvInA viSayamAM paNa thavI joIe eTale ke A naraka pRthvIne pazu pAMca vIyALI, e ga'dhAvALI, pAMca rasAvALI 64 zrI bhagavatI sUtra : 10 66 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 bhagavatIsUtre pazcarasASTasparzavatvena vaktavyatA bhaNitavyA, 'jaMbuddIve dIye jAva sayaMbhUramaNe samudde sohamme kappe, jAva isipabbhArA puDhavI, neraiyAvAsA jAva vemANiyAvAsA, eyANi savANi aTTaphAsANi' jambUdvIpo dvIpaH yAvat lavaNasamudrAdiH dhAtaki khaNDaH svayambhUramaNaH samudraH, saudharmaH kalpaH, yAvat-IzAna-sanatkumAra-mAhendrabrahmaloka-lAntaka-mahAzukra-sahasrArAnataprANatA-raNA-cyutakalpAH, navagraiveyakANi, vijayavaijayantajayantAparAjitAH, IvasmAgbhArA pRthivI, nairayikAvAsAHyAvat-asurakumArAdibhavanapativAsAH, jyotiSikAvAsAH, vaimAnikAvAsAH etAni sarvANi vastUni paJcavarNASTasparzAni prjnyptaani| gautamaH pRcchati-nerahayANaM bhaMte ! kaivaNNA, jAva kaiphAsA paNNattA?" he bhadanta / nairayikAH khalu sahita hone kI vaktavyatA pAMcavIM pRthivI meM, cauthI pRthivI meM tIsarI meM, dUsarI pRthivI meM, aura pahilI pRthivI meM kahanA cAhiye kintu avakAzAntara sabhI arUpI haiM ataH unameM varNAdi nahIM haiM / "jaMbUddIce dIve, jAva sayaMbhUramaNe samudde, sohamme kappe, jAva IsiphabhArApuDhavI, neraiyAvAsA jAva vemANiyAvAsA eyANi savvANi aTTaphAsANi" jambUdvIpa nAmakA dvIpa, yAvat-lavaNa samudra, dhAtakIkhaNDa, yAvat svayaMbhUramaNasamudra, saudharmakalpa yAvat-IzAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata,prANata, AraNa, acyuta, ye kalpa, nau graiveyaka, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita, sarvArthasiddha, ISa. smArabhArApRthivI, nairayikAvAsa, yAvat-asurakumArAdi bhavanapatyA. vAsa, jyotiSikAvAsa, evaM vaimAnikAvAsa, ye saba pAMcavarNa, do gaMdha, pAMcarasa aura ATha sparzavAle haiN| bhane mA3 25 vajI 43vI . " jaMbuddIve dIve, jAva sayaMbhUramaNe samudde sohamme kappe jAva IsipabbhArA puDhavI, neraiyAvAsA jAva vemANiyAvAsA, eyANi savvANi aTTa phAsANi" 'mUdI5 nAma dvIpa, samudra male samudra, dhAtakIkhaMDa, svayaMbhUramaNa samudra, saudharma kalpa, IzAnasanakumAra bhAundra-prasa-sAnta-mAzu-sanA2-mAnata-mAta-sAraNa bhane acuta, A bAra kapa, nava raiveyakavimAne, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita ane sarvArthasiddha, A pAMca anuttara vimAna, I-AbhArA pRthvI, nArakAvAse, asurakumArAdi bhavanapati devAvAsa, tiSikAvAse, vaimAnikAvAse, ItyAdi paulika padArtho paNa pAMca varNopALA, be gadhevALA, pAMca rasevALA ane ATha sparzIvALA che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU0 2 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 181 kativarNAH yAvat - katigandhAH, katirasAH, katisparzAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! veuvvayateyA paDucca paMcavannA, paMcarasA, dugaMdhA, aTThaphAsA paNNattA' he gautama! nairayikAH khalu vaikriyataijasAni pudgalAni pratItya - Azritya vaikriyavaijasazarIra pudgalA pekSayetyarthaH paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, vaikriyataijasazarIrayoH bAdarapariNAmapudgalarUpatvAt tayorbAdaratvena tadapekSayA nairayikANAm aSTasparzavatvamavaseyam, kintu - 'kammagaM paDucca paMcacannA, dugaMdhA, paMcarasA, cauphAsA paNNattA' kArmaNapudgalazarIra pratItya- Azritya kArmaNapudgalazarIrApekSayA ityarthaH nairayikAH paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, catuHsparzAH prajJaptAH, kArmaNazarIrasya sUkSmapariNAmapudgalarUpatvAt teSAM catuHsparzatvaM bodhyam, kintu - aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-"neraiyANaM bhaMte! kaivaNNA, jAva kaiphAsA paNNattA' he bhadanta ! nairathika kitane varNoM vAle, kitane gaMdhovAle, kitane rasoMvAle, aura kitane sparzoMvAle kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! veubviyateyAI paDucca paMcavannA, paMcarasA, dugaMdhA, aTThaphAsA paNNattA' he gautama! nairathika vaikriya aura tejasa pugaloM kI apekSA lekara pAMca varNoMvAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura ATha sparzavAle kahe gaye haiN| kyoM ki vaikriya aura taijasa zarIra bAdara pariNAmavAle pudgalarUpa hote haiN| ina donoM kI bAdaratA ko one feat meM ATha sparzavattA kahI gaI hai / kintu 'kammagaM paDucca paMcavannA dugaMdhA, paMcarasA cauphAsA paNNattA' kArmaNazarIrarUpa pudgala kI apekSA karake nairayika pAMcavarNo vAle, do gaMdhavAle, pAMca rasoMvAle, gautamasvAmIno prazna- 'neraiyANaM bhaMte ! kaivaNNA, jAva kaiphAsA paNNattA ? ' huM bhagavan! nArako keTalAM varNavALAM, keTalA gadhevALA, keTalA seAvALAM ane keTalA sparzavALAM che ? bhaDAvIra aluno uttara-" goyamA ! De gautama ! " veubviyateyAI paDucca paMcavannA, paMca rasA, duggaMdhA, aTThaphAsA paNNattA " tainasa bhane vaiDiya yuddhabonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te nArakAne pAMca varNIvALAM, e gadhAvALAM, pAMca rasAvALAM ane ATha sparzAvALAM, kahyAM che. kAraNa ke vaikriya ane taijasa zarIra khAdara pariNAmavALAM pudgaleA rUpa hAya che te mannenI bAdaratAne kAraNe nArakAmAM ATha sparghAnA sadbhAva kahyo che. parantu " kammagaM paDucca paMcavannA, dugaMdhA, paMcarasA cauphAsA paNNattA" abhaMguzarIra 35 yuddhabanI apekSAe nArakAne pAMca vartAvALAM, e gaMdhAvALAM, pAMca raseAvALAM ane cAra zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bhagavatIsUtre 'jIvaM paDucca avaNNA jAtra aphAsA paNNattA' jIvaM pratItya- Azritya jIvApekSa yetyarthaH nairayikAH avarNAH, yAvat - agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH, jIvasya amUrtazvena varNAdirahitatayA tadapekSayA nairayikANAmapi varNAdirahitatvamavaseyam, 'evaM jAtra thaNiyakumArA' evaM pUrvokta nairayikarItyA yAvat - asurakumArAdAramya svanitakumAraparyantA api vaikriyataijasazarIrapudgalApekSayA paJcavarNAdyaSTasparzataH, kArmaNazarIrapudgalApekSayA paJcavarNAdi catuHsparzavantaH, jIvApekSayA avarNAvasparzavantaH aura cAra sparzo vAle kahe gaye haiN| kyoM ki kArmaNazarIra sUkSmapariNAmacAle pudgalarUpa hotA hai isaliye yahAM cArasparzavattA isa apekSA se jAnanA cAhiye kintu - 'jIvaM paDucca avaNNA jAva aphAsA paNNattA ' jIva kI apekSA lekara jaba nairayikoM meM varNAdimattA kA vicAra karate haiM - taba ye varNa binA ke haiM, gaMdha binA ke haiM, rasa binA ke haiM aura sparza vinA ke haiM kyoMki jIva amUrta hotA hai isa kAraNa vaha paugalika varNAdi guNoM se rahita mAnA gayA hai ataH isa apekSA nArakoM ke bhI varNAdi se rahitatA jAnanI cAhiye ' evaM jAva dhaNiyakumArA ' nairathi - kokta paddhati ke anusAra yAvat - asurakumAra se lekara stanitakumAra taka bhI vaikriya taijasa zarIra ke pudgaloM kI apekSA paMcavarNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle, aura ATha sparzo vAle, hote haiN| kArmaNa zarIra ke puloM kI apekSA se ve pAMca varNAdivAle aura cAra sprshosparzAvALAM kahyA che. kAraNa ke kALuzarIra sUkSmapariNAmathALAM pudbhalA rUpa hAya che te araze temAM yAra syazanI saddalAva sabhAvA. parantu " jIvaM paDucca avaNNA jAva aphAsA paNNattA" banI apekSAo nArIbhAM varSAhi mattAnA vicAra karavAmAM Ave, te te vavinAnA, gaMdhavinAnA, ravinAnA ane spavinAnA che, kAraNa ke jIva amUrtAya che. te kAraNe tene paudgalika vadi guNethI rahita mAnavAmAM Avela che. te dRSTie vicAra karavAmAM Ave, te nArakAmAM paNa vadi rahitatA samajavI joIe. " vac jAva thaNiyakumArA" asurakumArothI vardhane stanitakumAra paryantanA bhavanayati devAnA varNokrinA viSayamAM nArakonA jevu' ja kathana thavuM joIe eTale ke vaikriya ane tejasa zarIrAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te teo pAMca varNavALAM, e gaMdhavALAM, pAMca raseAvALAM ane ATha sparzAvALAM DAya che, parantu kANu zarIranA puxAnI apekSAe vicAravAmAM Ave, te te zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 183 majJaptAH iti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'puDhavikAiya pucchA' he bhadanta ! pRthivIkAyikAH kativarNAH, katigandhAH, katirasAH, katisparzAH prajJaptAH iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA ! orAliyateyagAI paDucca paMcavannA jAva aTThaphAsA paNNattA' he gautama ! pRthivIkAyikAH audArikatajasAni zarIrANi pratItya-Azritya audArikataijasazarIrapudgalApekSayetyarthaH paJcavarNAH yAvat dvigandhAH paJcarasAH, aSTa sparzAH prajJaptAH 'kammagaM paDucca jahA neraiyA' kArmaNazarIraM pratItya-Azritya kArmaNazarIrapudgalApekSayetyarthaH pRthivIkAyikAH yathA nairayikAH pazcavarNAdi catuHsparzAntAH pratipAditA stathaiva paJcavarNAH, dvigandhAH, pazcarasAH, catuHspIH patipattavyAH, 'jIvaM paDucca taheva' pRthivIkAyikAH jIvaM pratItya Azritya-jIvAvAle hote haiN| tathA jIva kI apekSA se vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke hote haiN| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'puDhavikAiya pucchA' he bhadanta ! pRthivIkAyika kitane varNoM vAle, kitane gaMdhoMvAle, kitane rasoMvAle, aura kitane sparzoM vAle hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama ! 'orAliyateyagAI paDucca paMcavannA, jAva aTTha. phAsA, paNNattA' audArika aura tejasazarIra ke pudgaloM kI apekSA se ve pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle, aura ATha sparzoM vAle hote haiM / 'kammagaM paDucca jahA neraiyA' kArmaNa zarIra ke pudgaloM kI apekSA se pRthivIkAyika nArakoM ke jaisA pAMcavarNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura cAra sparzo vAle hote haiM, 'jIvaM paDucca taheva' pAMca vadivALI ane cAra sparzIvALAM hoya che jIvanI apekSAe vicAravAmAM Ave, te vinA varNanA, vinA baMdhanA, vinA rasanA ane sparza vinAnA hoya che. gautama svAbhAnA prazna-" puDhavikAiya pucchA" he lAn ! pRthvI thiii| keTalA varNavALA, keTalA gaMdhavALA, keTalA rasavALA ane keTalA sparzavALA hoya che? mahAvIra prasuna utta2-" goyamA !" gautama ! "orAliyateyagAI paDucca paMcavannA jAva adraphAsA paNNatte" mohari bhane tesa zarIrAnA putanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te pRthvIkAyike pAMca varNovALA, 2 pApA, pAMya rasavANA ana mA 25vA DAya che. "kammagaM paDucca jahA neraiyA " Ama zarIrana muddayonI apekSA viyA2 42vAmA Ave, te pRthvIkAyiko nArakonI jema pAMca varNavALA, be gadhevALA, pAMca so mane yA2 25 saya che. " jIvaM paDucca taheva" panI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pekSayetyarthaH tathaiva-nairayikavadeva, avarNAH, agandhAH, arasA, asparzAH avseyaaH| 'evaM jAva cauridiyA0' evaM-pUrvoktarItyA yAvat-apkAyikAH, tejaskAyikAH, vanaspatikAyikAH, ekendriyAH dvIndriyAH, trIndriyAH, caturindriyAH audArikataijasazarIrANi pratItya-Azritya, paJcavarNAH, dvigandhAH paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, kArmaNazarIraM pratItya-Azritya, paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, catu:sparzAH prajJaptAH, jIvaM pratItya-Azritya tu avarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH iti bhaavH| 'navaraM vAukAiyA orAliyaveuviyateyagAI paDucca paMcavannA, jAva aTThaphAsA paNattA, sesaM jahA neraiyANaM' navaram-pRthivIkAyikAdhapekSayA vizeSastu vAyukAyikAH audArikavaikriyataijasAni zarIrANi, pratItyatathA jIva kI apekSA se pRthivIkAyika jIva nairayika ke jaisA hI vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| ' evaM jAva cauridiyA ' isI prakAra se apkAyika, tejaskAyika, vanaspatikAyika ekendriya tathA dvIndriya, trIndriya aura caturindriya audArika taijasa zarIra ke pudgaloM kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura ATha sparzoM vAle hote haiM, tathA kArmaNazarIra kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasovAle aura cAra spoM vAle hote haiM, evaM 'jIvaM paDucca' jIva kI apekSA se vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke hote haiN| 'navaraM vAukAiyA orAliyaveumviyateyagAiM paDucca paMcavanA, jAva aTThaphAsA, paNNattA' sesaM jahA neraiyANaM' pRthivIkAyika kI vaktavyatA kI apekSA se ghAyukAyika kI vaktavyatA meM yadi antara hai to apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te nArakanI jema pRthvIkAyika cha varNana rahita, 2sahita ana 1532Dita DAya che. " evaM jAva cauridiyA" mera pramANe apakayika, tejaskAyika, vanaspatikAyika tathA hIndriya, trIndriya ane tariya jIvo. dArika ane tejasa zarIranAM mudranI apekSAe pAMca varNovALA, be gadhevALA, pAMca rasAvALA ane ATha sparzavALA hoya che, tathA kAmaNazarIranI apekSAe teo pAMca varNovALA, be gadhevALA, pAMca soyANA bhane yA2 25vAya che. " jIvaM paDucca" mana vanI AzAe teo varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane spazarahita hoya che. " navaraM vAukAiyA orAliyayeuviyateyagAiM paDucca paMcavaNNA jAva aTraphAsA paNNattA, sesaM jahA neraiyANaM " pRthvIyana hinA 4thana 42di pAyaM. kAyikAnA varyAdinA kathanamAM evI vizeSatA che ke vAyukAyikra cha odA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 185 Azritya-audArikavaikriyataijasazarIrapudgalApekSayetyarthaH pazcavarNAH, yAvat-dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH majJaptAH,-zeSaM yathA nairayikANAm pratipAditaM tathaiva pratipattavyam , tathA ca vAyukAyikAH kAmaNazarIraM pratItya-Azritya paJcavarNAH, dvigandhAH, pazcarasAH, catuHsparzAH prajJaptAH, jIvaM pratItya-Azritya tu aparNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH itibhAvaH / 'paMcidiyatirikkhajoNiyA jahA vAukkAiyA' paJcendriyatiryagyonikAH yathA vAyukAyikAH pratipAditA stathaiva pratipattavyAH, tathA ca paJcendriyatiryagyonikAH api audArikavaikriyatejasazarIrANi pratItya paJcavarNAyaSTasparzAH, prajJaptAH, kArmaNazarIraM pratItya pazcavarNAdi vaha audArika vaikriya, evaM taijasa zarIra ke putaloM kI apekSA se hai| arthAta vAyukAyika jIva audArika, vaikriya aura taijasazarIra ke pudgaloM kI apekSA se pAMca varNoM vAle, yAvat-do gaMdhoyAle, pAMca rasoMvAle aura ATha sparzI vAle kahe gaye haiM-isake Age kA aura kathana nairayikoM ke jaisA jAnanA cAhiye tathA-vAyukAyika jIva kAmaNa zarIra ke pudgaloM kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, evaM cAra spoM vAle hote haiN| 'jIvaM paDucca' tathA jIva kI apekSA se vAyukA. yika jIva vinA varNa ke vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke hote haiN| 'paMcidiyatirikkhajoNiyA jahA yAukAiyA' pratipAdita vAyukAyikoM ke jaisA paMcendriyatiryagayonika jIva kahe gaye haiM tathAca paMcendriyatiryagyonika bhI audArika, vaikriya, evaM taijasazarIra ke pudaloM kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasovAle aura ATha rika, tejasa, ane vaikriya zarIranAM pudranI apekSAe pAMca varNovALA, be gadhavALA, pAMca rasovALA ane ATha sparzIvALA hoya che. tyAra pachInuM samasta kathana nArakanA kathana pramANe ja samajavuM jema ke-vAyukAyika jIve kAmaNazarIranA pulenI apekSA e pAMca varNovALA, be gadhevALA, pAMca sopA bhane yA2 25zeviNa DAya che. "jIvaM paDucca" nI bhyekSAe vicAra karavAmAM Ave, te teo vaNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparza rahita hoya che. "paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA pAukAiyA" vAyuyAnA 21 kathana paMcendriya tiryaMconA varNAdinA viSayamAM paNa samajavuM eTale ke audA. rika, vaikriya ane taijasa zarIranA pulonI apekSAe pacendriyatine paNa pAMca varNavALA, be gaMdhavALA, pAMca rasovALA ane ATha sparzIvALA bha0 24 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre catuHsparzAH prajJaptAH, jIvaM pratItya tu avarNAdyasparzAH prajJaptAH iti bhAvaH / 'maNussANaM pucchA' manuSyANAM pRcchA, tathA ca manuSyAH, kativarNAH katigandhAH, katirasAH, katisparzAH prajJaptAH? bhagavAnAha-'orAliyaveuviyAhAraga teyagAI paDucca paMcavannA, jAva aTTaphAsA paNNattA' he gautama ! manuSyAH audArikacaikriyAhArakataijasAni zarIrANi, pratItya-Azritya-audArikAdhapekSayA ityarthaH, paJcavarNAH, yAvat-dvigandhAH, pazcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, 'kammagaM jIvaM ca paDucca jahA neraiyA' kArmaNazarIraM, jIvaM ca pratItya-Azritya yathA nairayikAH pratipAditA stathaiva manuSyA api pratipattavyAH tathA ca manuSyAH kArmaNazarIrAsparzoM vAle kahe gaye haiM-kArmaNa zarIra ke pudgaloM kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura cAra sparzovAle kahe gaye haiN| maNussANaM pucchA' he bhadanta ! manuSya kitane varSoMvAle, kitane gaMdhoMvAle, kitane rasoMvAle aura kitane sparzoM vAle kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu karate haiM-'orAliya-veuniya-AhAraga-teyagAiM paDucca paMcavannAI jAva aTTaphAsA paNNattA' he gautama ! manuSya audArika, vaikriya, AhAraka evaM taijasa zarIra ke pudgaloM kI apekSA se pAMcavarNoM - vAle, do gaMdhopAle, pAMca rasoMcAle evaM ATha spoM vAle kahe gaye haiN| 'kammagaM jIvaM ca paDucca jahA nerakyA' kArmaNazarIra aura jIva kI apekSA lekara jaisA nAraka ke sambandha meM kahA gayA hai usI prakAra se manuSyoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye tathA-ca-manuSya kAmaNazarIra kahyA che. paraMtu kAmaNazarIranA pulonI apekSAe temane pAMca varNovALA, be gadhevALA, pAMca rasavALA ane cAra sparzIvALA kahyA che. jIvanI ape. kSAe temane varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparza 2hita kahyA che, maNussANaM pucchA " 3 bhAn ! bhnunthe| 32i qaa , 32sA . vALA, keTalA rasavALA ane keTalA sparzavALA hoya che? A praznano uttara mAtA mahAvIra prasu 4 cha " orAliya-AhAraga-teyagAI paDucca paMca vaNNAI jAva adRphAsA paNNattA" he gautama! mohariza, vaiThiya, AhA24, ane tejasa zarIranAM pulanI apekSAe manuSyane pAMca varNovALA, be aparANA, pAMya 2sevAmA bhane mA8 25fal cha. " kammagaM jIvaM ca paducca jahA neraiyA" ma zarI2 mana panI pekSA tmn| varNAdinuM kathana nArakanA varNAdinA kathana jevuM ja samajavuM eTale ke kArpaNa zarIranA pulenI apekSAe manuSyane pAMca varNavALA, be gadhavALA, pAMca zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 prameyacandrikA TokA za0 12 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 187 pekSayA paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, catuHsparzAH prajJaptAH jIvApekSayAtu avarNAH, agandhAH, arasAH asparzAH prajJaptAH, 'vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA' vAnavyantarajyotiSikavaimAnikAH yathA nairayikAHpratipAditAstathaiva pratipattavyAH, tathA ca vAnavyantarajyoSikavaimAnikAH vaikriyataijasazarIrApekSayA paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, kArmaNazarIrApekSayA paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, catuHsparzAH prajJaptAH, jIvApekSayA tu avarNAH, agandhAH, arasA, asparzAH prajJaptA iti bhAvaH 'dhammatthikAe jAva poggalatthikAe, ee sabve avannA0' dharmAstikAyo yAvat-adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, addhAsamayaH, ete sarva avarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH, 'navaraM poggalakAe kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhovAle, pAMca rasoMvAle aura cAra spoM vAle kahe gaye haiN| evaM jIva kI apekSA se vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| 'vANamaMtara joisiyavemANiyA jahA neraiyA' vAnavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika ye saba jaise nairayika kahe gaye haiM-vaise kahanA cAhiye tathA-cAnadhyantara, jyotiSka, evaM vaimAnika ye vaikriya taijasa zarIra kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhovAle, pAMca rasoMvAle aura ATha spoM vAle kahe gaye haiM kArmaNazarIra kI apekSA pAMca varNavAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura cArasparzIvAle kahe gaye haiM ! jIva kI apekSA se vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| 'dhammatthikAe jAva poggalasthikAe ee samve avannA0' dharmAstikAya, yAvat-adharmAstikAya, AkAzAstikAya, addhAsamaya, ye saba cinA rasavALA ane cAra sparzIvALA kahyA che, ane jIvanI apekSAe varNarahita, Adhati, 2sata, bhane 25|2ddit 4. cha. " vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA " pAnayata, jyotiSa mana vaimAni vAna - dikanA viSayamAM nArakenA jevuM ja kathaka karavuM joIe eTale ke vaikiya ane taijasa zarIranAM puddhanI apekSAe temane pAMca vaNavALA, be gadhevALA, pAMca rasavALA ane ATha spazevALA kahyA che. kAmaNa zarIranI apekSAe temane pAMca varNavALA, be gadhevALA, pAMca rasavALA ane cAra sparzIvALA kahyA che ane jIvanI apekSAe temane varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparzarahita kahyA che. "dhammathikAe jAva poggalatthikAe, ee savve avaNNA" dharmAstirAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ane addhiAsamaya (kALa) ne varNarahita, gaMdha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 bhagavatIsUtra paMcabanne, dugaMdhe, paMcarase, aTThaphAse paNNatte' navaraM dharmAstikAyApekSayA pudgalAstikAyaH, paJcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, aSTasparza prajJaptaH, dharmAstikAyAdInAmamUrtatvena varNAdirahitatvAt, pudgalAstikAyasya tu mUrtatvena paJcavarNAdyaSTasparza saMbhavAditibhAvaH / ' NANAvara Nijje jAva aMtarAie eyANi cauphAsANi' jJAnAvaraNIyaM karma yAvat - darzanAvaraNIyaM mohanIyaM, vedanIyam, AyuSyaM, nAma gotram, AntarAkiM karma, etAni catuHsparzAni prajJaptAni / gautamaH pRcchati - ' kaNhalessA NaM bhaMte ! kaivannA0 ? pucchA' he bhadanta ! kRSNalezyA khalu kativarNA, katigandhA, katirasA, katisparzA prajJaptA iti pRcchA, bhagavAnAha - 'davva lessaM paDucca paJcavannA, jAva varNa ke, vinA gaMdha ke, binA rasa ke aura binA sparza ke kahe gaye haiM / ' navaraM poggalakAe paMcavanne, dugaMdhe, paMcara se, aTThaphAse paNNatte ' parantu jo pudgalAstikAya hai - vaha pAMca varNoMvAlA, do gaMdhoMvAlA, pAMca rasoMcAlA aura ATha sparzovAlA kahA gayA hai| kyoki pudgalAstikAya mUrta hai tathA dharmAstikAya Adi amUrta haiM - isaliye ve varNAdi paudralika guNoM se hIna haiN| ' NANAvaraNijje jAva aMtarAie eyANi cauphAsANi ' jJAnAvaraNIyakarma yAvat-darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma evaM gotra tathA antarAya ye AThoM hI karma pAMca varNoMvAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle evaM cAra sparzo vAle hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- ' kaNhalessA NaM bhaMte ! kaibannA 0 ' he bhadanta ! kRSNalezyA kitane varNavAlI, kitane gaMdhavAlI, kitane rasavAlI aura kitane sparzavAlI hai ? isake uttara meM prabhu kahate raDita, rasaraDita ne sparzarahita udyA che. " navaraM pogalakAe paMcavanne, dugaMdhe, paMcara se, aTThaphAse paNNatte" parantu ne yuddhasAstimaya che tene yAMca vIvALu, e gadhAvALuM, pAMca raseAvALu' ane ADha sparzIvALu' kahyu` che, kAraNu ke pudgalAstikAya bhUta che ane dharmAstikAya Adi amUta che tethI dharmAstikAya mAhine varNAhi yaudrasiGa guzothI rahita hyA che. "NANAvara Nijje jAva aMtarAie, eyANi ca utphAkhANi " jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya, bhoDanIyambha, vedanIyAma, Ayuma, nAmakama geAtrakama ane antarAyaka, A AThe karmAM pAMcavaNu vALAM, e gadhavALAM pAMca rasavALAM ane cAra pazavALAM hoya che. " gautama svAbhIne prazna - " kaNhalessANaM bhaMte ! kaivaNNA0 1" he bhagavan ! kRSNa lephyA keTalA vaNu vALI, keTalA gadhavALI, keTalA rasavALI ane keTalA sparzavALI hAya che ? A praznanA uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 189 aTThaphAsA paNNattA' he gautama ! kRSNalezyA dravyalezyAM pratItya-Azritya-dravyalezyApekSayetyarthaH paJcavarNA, yAvat-dvigandhA, paJcarasA, aSTasparzA prajJaptA, 'bhAva lessaM paDucca avaNNA.' bhAvalezyAm-jIvapariNAma pratItya-Azritya jIvapariNAmarUpabhAvalezyApekSayA tu kRSNalezyA avarNA, agandhA, arasA, asparzI prajJaptA, jIvapariNAmarUpAyA bhAvalezyAyA amUrtatayA varNAdirahitatvAt , 'evaM jAva sukkalessA' evaM-kRSNalezyoktarItyA, yAvat nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA etAH sarvA api dravyalezyAM pratItya paJcavarNAH, dvigandhAH, pazcarasAH, aSTaspIH prajJaptAH, bhAvalezyAM pratItya tu avarNAH, haiM-davvalessaM paDucca paMcavannA jAva aTThaphAsA paNNattA' he gautama! kRSNalezyA dravyalezyA kI apekSA lekara pAMca varNoM vAlI, do gaMdho. vAlI, pAMca rasoMvAlI aura ATha spoM vAlI kahI gaI hai| tathA'bhAvalessaM paDucca bhavaNNA0' bhAvalezyA kI apekSA lekara vaha vinA varNa kI, vinA gaMdha kI, vinA rasa kI aura vinA sparza kI kahI gaI hai| kyoMki bhAvalezyA jIva ke pariNAmarUpa hotI hai aura jIva kA pariNAma amUrta kahA gayA hai-isaliye amUrta meM varNAdirahitatA hotI hai| 'evaM jAva lukkalessA0' kRSNalezyA meM jaisA yaha kathana kiyA gayA hai usI prakAra kA kathana yAvat-nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA evaM zuklalezyA ina saba lezyAoM meM jAnanA cAhiye arthAt ye saba lezyAe~ dravyalezyA kI apekSA pAMcavarNoM vAlI, do gaMdhoMvAlI, pAMcarasoMvAlI aura ATha spoM vAlI kahI gaI haiN| tathA bhAvalezyA "davvalessaM paDucca paMcavannA jAva aTTaphosA paNNattA" dra0yasezyAnI apekSA vicAra karavAmAM Ave, te kRNalezyA pAMca varNavALI, be gadhavALI, pAMca 2sovANI a2 mA 25vAjI hAya che. tathA-" bhAvalessaM paDucca avaNNA." bhAvalezyAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te te varNa, gaMdha, rasa ane sparza vinAnI hoya che, kAraNa ke bhAvalezyA jIvanA pariNAma rUpa hoya che ane jIvanA pariNAmane amUrta karyuM che. tethI amUrtamAM varNAdine sadubhAva DAta nathI. " evaM jAva sukkaleslA" vezyAnA pani viSayamA kathana karavAmAM AvyuM che. evuM ja kathana nIlalezyA, kApatalezyA, tejalezyA, palezyA ane zukalezyAnA varNAdi viSe samajavuM eTale ke dravyalezyAnI apekSAe A badhI vezyAone pAMcavarNavALI, be gadhavALI, pAMca rasavALI ane ATha sparzevALI kahI che tathA bhAvalezyAnI apekSAe temane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 bhagavatIsUtre agandhAH, arasAH, asparzAH prjnyptaaH| 'sammadiTThI 3cakkhuIsaNe4,AbhiNiyohiyaNANe jAva vibhaMgaNANe, AhArasannA jAva pariggahasannA, eyANi avaNNANi4' samyagradRSTiH-samyagdarzanam , mithyAdRSTiH mithyAjJAnam ; samyagUmithyAdRSTiHmizraSTiH , cakSurdarzanam , acakSurdarzanam , avadhidarzanam , kevaladarzanam , Amini bodhikajJAnam -mavijJAnam, yAvat-zrutajJAnam, avadhijJAnam , manaHparyavajJAnaM kevalajJAnam , matyajJAnam , zrutAjJAnam , vibhaGgajJAnam, AhArasaMjJA, yAvatbhayasaMjJA maithunasaMjJA parigrahasaMjJA, etAni samyagdRSTimArabhya parigrahasaMjJA paryantAni avarNAni, agandhAni, arasAni, asparzAni mataptAni, samyagdRSTayAdInAmAntarakI apekSA se ye saba jIva ke pariNAmarUpa hone ke kAraNa amUrta hone se vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahI gaI haiN| 'sammaTTiI3, cakkhudaMsaNe4, AbhiNiyohiyanANe, jAva vibhaMgaNANe, AhArasannA, jAva pariggahasannA-eyANi avaNNANi4' gautama ne aba prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! samyagdRSTi, samyagdazana, mithyAdRSTi-mithyAdarzana samyamithyAdRSTi-mizradRSTi, cakSurdarzana, acakSurdazana, avadhidarzana, kevaladarzana, AbhiniyodhikajJAna,-mati. jJAna, yAvat-zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna, kevalajJAna, matyajJAna, zrutAjJAna, vibhaMgajJAna, AhArasaMjJA, yAvat-bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA ye saba samyagdRSTi se lekara parigrahasaMjJAtaka ke padArtha vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke, aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| kyoMki ye saba jIva ke Antara pariNAmarUpa hote haiNvarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparzarahita kahevAmAM AvI che kAraNa ke bhAvalezyA jIvanA pariNAma rUpa hovAne kAraNe amUta hoya che tethI temAM qgle samAva nathI. " sammadiTThI3, camkhudasaNe4, AbhiNibohiyanANe, jAva vibhaMgaNANe, AhArasannA jAva parigahasannA, eyANi avaNNANi." mahAvIra prabhu gautama svAmIne kahe che ke he gautama! samyagdaSTi mithyAdRSTi (mithyAjJAna), samyagRmiyAdaSTi (mizradaSTi,) cakSudarzana bhayakSudazana, maSizana, pazana, mAninimAdhijJAna (bhatijJAna), zrutajJAna, vijJAna, bhana:55 jJAna, zAna, matyajJAna, zrutAjJAna, vi. gajJAna, AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, ane parigrasaMjJA, A badhAne varNavinAnA, gaMdhavinAnA, rasavinAnA ane sparzavinAnA kahyA che teo jIvanA AntarapariNAma rUpa hovAne kAraNe amUrta che. te kAraNe temane varNAdi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 191 pariNAmatayA amUrtatvena varNAdirahitatvAt / evazcAtra kRSNalezyAprabhRtIni parigrahasaMjJAntAni jIvapariNAmatvAt avarNAdIni avaseyAni / audArikataijasavaikriyAhArakANi catvAri zarIrANi pazcavarNAdIni aSTasparzAni ca bAdarapariNAmapudgalarUpatvAt , sarvatra catuHsparzatve sUkSmapariNAmaH kAraNam , aSTasparzatve ca bAdarapariNAmaH kAraNamavaseyam, ityabhipAyeNAha-'orAliyasarIre jAva-teyagasarIre eyANi aTThaphAsANi' audArikazarIra yAvat-vaikriyazarIram , AhArakazarIram , tainasazarIram , etAni catvAri zarIrANi aSTasparzAni bodhyAni, 'kammagasarIre cauphAse' kArmaNazarIraM catuHsparzam , 'maNajoge, vayajoge ya cauphAse' manoyogaH, vacoyogazca catuHsparzaH prajJaptaH, kAyajoge aTThaphAse' kAyayogaH aSTasparzaH prajJaptaH, ataH amUrta kahe gaye haiM isaliye inameM varNAdimattA kA abhAva rahatA hai| isa prakAra yahAM kRSNalezyA se lagAkara parigraha saMjJAtaka ke saba padArtha jIva pariNAmarUpa hone se avarNAdivAle haiM aisA jAnanA caahiye| audArika, taijasa, vaikriya, evaM AhAraka ye cAra zarIra pAMcavarNAdivAle ecaM ATha sparzavAle haiM kyoMki ye vAdarapariNAmavAle pudgaloM se janya haiN| sarvatra catuHsparzavattA meM sUkSmapariNAma kAraNa kahA gayA hai, evaM aSTasparzavattA meM bAdarapariNAma kAraNa kahA gayA hai| isI abhiprAya ko lekara 'orAliyasarIre jAva teyagasarIre eyANi aTThaphAsANi' aisA yaha sUtra sUtrakArane kahA hai-audArika zarIra yAvat vaikriyazarIra, AhArakazarIra, taijasazarIra, ye cAra zarIra ATha sparzavAle, tathA'kammagasarIre, cauphAse' kArmaNazarIra cAra sparzavAlA hotA hai 'maNajoge, vayajoge, yacauphAse' manoyoga aura vacanayoga ye cAra sparzavAle vinAnA kahevAmAM Avela che. A rIte kRSNalezyAthI laIne parigrahasaMjJA paryantanA saghaLA padArtho jIvapariNAmarUpa hovAthI varNAdi vinAnA hoya che. ema samajavuM joIe jyAM jyAM cAra spazone sadUbhAva kahevAmAM Avyo che, tyAM tyAM sUphamapariNAma rUpa kAraNa samajavAnuM che ane jyAM jyAM ATha sparzIne sadbhAva batAvyA che, tyAM tyAM bAdarapariNAma rUpa kAraNuM samajavAnuM cha. tethii| sUtramAre yu cha hai " orAliyasarIre jAva teyagasarIre, eyANi aTaphAsANi" moharizarIra, vaiThiyazarIra, maa.241|2 mane taisazarIra, mA yAra zarI2 mA 25ini DAya cha, tathA "kammagasarIre cauphAse" 4ma zarI2 yA2 25 vANu DAya che. " maNajoge, vayajoge ya cauphAse" bhanAyo bhane kyanayAne yA2 5 4AmA mAyA cha, "kAyajoge zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 bhagavatIsUtre kAyayogasya bAdarapudgala pariNAmatvAt aSTasparzatvam, 'sAgArovaoge ya, aNAgAro oge ya avaNNA' sAkAropayogazca, anAkAropayogaca AntarapariNAmatvAt amUrtatvena avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzazca prajJaptaH / gautamaH pRcchati - 'savvadavvANaM bhaMte ! kavannA ? pucchA' he bhadanta ! sarvadravyANi dharmAstikAyAdIni kativarNAni, katigandhAni, katirasAni, katisparzAni prajJaptAni ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! atthegaiyA savvadavvA paMcavannA jAva aTThaphAsA paNNattA he gautama! astyekAni kAnicit sarvadravyANi bAdarapudgaladravyarUpANi paJcavarNAni, dvigandhAni paJcarasAni catuHsparzAni prajJaptAni, "atyegaiyA savvadavyA paMcavaNNA, cauphAsA paNNattA" astyekakAni kAnicit dravyANi sUkSma pudgaladravyarUpANi pazcavarNAni, dvigandhAni, paJcarasAni catuHsparzAni prajJaptAni 'athegaiyA savvadacyA egakahe gaye hai / 'kAyajoge aTThaphAse' kAyayoga AThasparzavAlA kahA gayA hai| kyoMki kAyayoga bAdarapudgaloMkA pariNAmarUpa hotA hai| 'sAgAro oge ya aNAgArovaoge ya avaNNA' sAkAropayoga aura anAkAropayoga ye donoM jIva ke Antara pariNAmarUpa hote haiM isaliye amUrta hote haiM - ataH inameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza kA abhAva kahA gayA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'savvadavvANaM bhaMte! kaivanA, pucchA' he bhadanta ! samasta dharmAstikAyAdika dravya kitane varNoMvAle, kitane gaMdhoMvAle, kitane rasoMvAle aura kitane sparzovAle kahe gaye haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA' he gautama! 'asthegaiyA savvadavvA paMcavannA jAva aTThaphAsA paNNattA' samasta dravyoM meM se kitaneka dravdha - bAdarapudgalarUpadravya - pAMcavarNo vAle, yAvat do aTThaphAse " yA ayayojane AI spazovANI udyo che, araguDe Ayayoga Adara pudgaleAnA pariNAmarUpa hAya che. " sAgArovaoge ya aNAgArovaogeya avaNNA sAkAraupayAga ane anAkAraupayAga, A banne upayeAgeA jIvanA AntarapariNAma rUpa hAya che te kAraNe tee amUta hAya che. tethI temane vaNurahita, gaMdharahita, rasarahita ane parahita kahevAmAM Avela che. gautama svAbhInA prazna - " savva davvANaM bhaMte! kaivaNNA0 pucchA " he bhagavana ! samasta dharmAsti kAyAkrika dravyeA keTalA vaNu vALAM, keTalA rasavALAM ane keTalA sparza vALA hAya che ? d paNNattA mahAvIra alunA uttara- " atthegaiyA savvadavvA paMcavaNNA jAya aTThaphAsA " hai gautama ! samasta drabyAmAMthI keTalAka dravya-bhAdara pudgala rUpa dravye-pAMca vartAvALAM, e gaMdhAvALAM, pAMca rasAvALAM ane ATha sparze zrI bhagavatI sUtra : 10 3 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 305 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 193 gaMdhA, egavaNNA, egarasA, duphAsA pannattA' astyekakAni kAnicit sarvadravyANi paramANudravyarUpANi ekavarNAni, ekagandhAni, ekarasAni dvisparzAni, prajJaptAni, tathA coktaM paramANudravyamAzritya - "kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityatha bhavati paramANuH / ekarasa varNagandho dvisparzaH kAryaliGgazca // 1 // iti, sparzadvayatha sUkSmasambandhinAm caturNAM sparzAnAmanyataradaviruddhaM bhavati, 'attheogaiyA savvadacyA annA jAva aphAsA paNNattA' astyekakAni kAnicit sarvadravyANi - dharmAstikAyAdivyANi avarNAni yAvat agandhAni, arasAni, asparzAni prajJaptAni, gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura ATha sparzovAle kahe gaye haiM ' atthegaiyA savvadanvA paMcavaNNA cauphAsA, paNNattA' samasta dravyoM meM se kitaneka sUkSmapudgaladravya pAMcavarNavAle, do gaMdhavAle, pAMcarsavAle aura cAra sparzavAle kahe gaye haiM / 'atthegaiyA savvadavyA egavaNNA egagaMdhA, egarasA duphAsA pannattA' samasta dravyoM meM se paramANurUpa pudgaladravya ekavarNavAle, ekagaMdhavAle, ekarasavAle aura do sparzavAle kahe gaye haiM / so hI kahA hai-' ekarasavarNagaMdho, disparzaH kAryaliGgaca' paramANu ekavarNa, ekagaMdha ekarasa aura do sparzavAlA hotA hai, isakA jJAna inake saMyoga se utpanna hue kArya se hotA hai / sUkSma saMbaMdhI cAra sparzo meM koI do aviruddhasparza meM rahate haiN| 'atvegaiyA savvadavvA avannA jAva aphAlA paNNattA' tathA samasta dravyoM meM se kitane dravya-dharmAstikAyAdikadravya binA varNa ke, yAvat vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| ' evaM savyapANAM hAya che. " atthegaiyA savvadavvA paMcavaNNA0, jAva cauphAsA paNNattA " samasta dravyeAmAMthI keTalAka drabyAne-sUkSma pudgala draSyAne-pAMca varNoMvALAM, e gadhAvALAM, pAMca raseAvALAM, ane cAra sparzAvALAM kahyA che, atyegaiyA savvagaMdhA, egagaMdhA, egavaNNA, egarasA, duphAsA paNNattA, samasta drvyomAMthI keTalAka dravye ne- paramANu pudgala rUpa dravyAne eka gadhavALAM eka rasavALAM, eka vaNu vALAM ane e sparzavALAM kahyA che. eja vAta nIcenA sUtrapAThe dvArA vyuhuta thAya che - " ekarasavarNagaMdho, dvisparzaH kAryaliGgava 52mANu rasa eka vaNu, eka gadha, eka rasa ane e sparzIvALA hoya che, tenuM jJAna temanA sacegathI utpanna thayelA kAyA~thI thAya che. " sUkSmasa khaMdhI cAra sparzamAMnA kAI e aviruddha spardhAnA sadbhAva rahe che. savvAdavvA avaNNA jAva aphAmA paNNattA " samasta dravyomAthI DeTalAI drvyodharmAstikAyAdi dravyeA-vaSNurahita, gaMdharahita, rasarahita ane spa rahita hAya 66 79 66 atyA bha0 25 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'evaM satra parasA vi, savva pajjavA vi evaM-pUrvoktadravyarItyA astyekake kecanasarvapradezAH api paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAzva, prajJaptAH, astyekake kecana dravyapradezAH avarNAH agandhAH, aramAH, asparzAzca prajJaptAH, tatra mUrtadravyapadezAH mUrtadravyavatpazcavarNAdayaH, amUrtadravyapradezAzca amRtadravyavadavarNAdayaH santi, evaM sarvaparyavAH api-astyekake kecana dravyasya dharmarUpAH paryavAH dravyavadeva pazca. varNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, astyekake kecana paryavAH avarNAH, arasAH, agandhAH, asparzAzca prajJaptAH, tatra mUrtadravyaparyavAH mUrtadravyavatpa zvavarNAdayaH, amUrtadravyaparyavAzca amUrtadravyavadavarNAdayaH santIti bhAvaH / 'tIyaddhA paesA vi, savvapajjavA vi' isI prakAra se kitaneka sarvapradeza bhI pAMcavarNavAle, dvigaMdhavAle, pAMca rasavAle aura ATha sparzavAle kahe gaye haiM, yAvat kitaneka sarvapradeza vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| inameM mUrtadravya ke pradeza pudgala kI taraha pAMca varNavAle, dogaMdha Adi vAle kahe gaye haiM, aura amUrtadravya-dharmAstikAyAdika ke pradeza amUrtadravya ke samAna vinA varNAdi ke kahe gaye haiN| isI prakAra se kitaneka paryAya bhI-kitaneka dravyoM kI dharmarUpakramabhAvI paryAyeM bhI-dravya kI taraha hI pAMca varNavAlI, do gaMdhavAlI, aura ATha sparzavAlI kahI gaI haiM, yAvat kitaneka dravyoM kI paryAyeM vinA varNakI vinA gaMdha kI vinA rasa kI aura vinA sparza kI kahI gaI haiN| inameM mUrtadravyoM kI paryAyeM mUrtadravya kI taraha varNa, gaMdha, rasa aura sparzavAlI kahI gaI haiM aura amUrtadravya kI paryAyeM amUrtadravya kI taraha vinA 7. " evaM savva paesA vi, savva pajjavA vi" me pramANe TA drvypradeze pAMca varNavALA, be gaMdhavALA, pAMca rasavALA ane ATha sparzavALA hoya che, ane keTalAka dravyapradeze varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparza rahita hoya che eTale ke mUrta drayanA pradezane, mUrta dravyapulanI jema, pAMca varNavALAM, ane be gaMdhAdivALA kahyA che. amUrtadravya pradezanedharmAstikAyAdinA pradezane, amUrta dravyanI jema varNAdi vinAnA kahyA che. eja pramANe keTalAka dravyanI paryAne paNa keTalAka dravyanI dharmarUpa kemabhAvI paryAne paNa-dravyanI jema pAMca varNavALI, be gaMdhavALI, pAMca rasavALI ane ATha spezavALI kahI che, tathA keTalAka dravyonI paryAne varNana vinAnI, gaMdhavinAnI, rasavinAnI ane sparza vinAnI kahI che. eTale ke mUrta dravyanI paryAne mUrta dravyanI jema varNa, gaMdha rasa ane sparzavALI kahI che ane amUta dravyanI paryAne, amUrta dravyanI jema, varNa, gaMdha, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 2 u0 5 sU0 3 jIvapariNAma nirUpaNam 195 aNNA, jAva aphAsA, paNNattA, evaM ANAgayaddhA vi, evaM savvaddhA vi' atItAddhA vi - atItakAlaH, avarNA yAvat - agandhA, arasA, asparzA majJatA, evamatItAddhAvat, anAgatAddhA api - anAgatakAlo'pi, avarNA, agandhA, arasA, asparzA prajJaptA, evam atItAddhAdivadeva sarvAddhA api sarvakAlo'pi, avarNA, agandhA, arasA, asparzA majJaptA, eteSAm atItAddhAdikAlatrayANAmapi amUrtatvena varNAdirahitatvAditi bhAvaH || 2|| jIvapariNAmavaktavyatA / mUlam -' jIve NaM bhaMte! gabbhaM vakkamamANe kaivannaM, kaigaMdhaM, kairasaM, kaiphAsaM pariNAmaM pariNamai ? goyamA ! paMcavannaM, dugaMdhaM paMcarasaM aTThaphAsaM pariNAmaM pariNamai // sU03 // chAyA -- jIvaH khalu bhadanta ! garma vyutkrAman kativarNam, katigandham, katirasaM, kavisparzam pariNAmaM pariNamati ? gautama ! paJcavarNam, dvigandham, pazcarasam aSTasparzam pariNAmaM pariNamati // 03 // 1 varNAdi kI kahI gaI haiN| 'tIyaddhA avaNNA, jAva aphAsA, paNNattA, evaM aNAmayaddhA vi, evaM savvaddhA vi' atIta- bhUtakAla, bhI vinA varNakA, vinA gaMdha kA, vinA rasa kA aura vinA sparza kA kahA gayA hai / isI prakAra se anAgatakAla bhI - bhaviSyat kAla bhI vinA varNAdi kA kahA gayA hai / atItAddhA kI taraha sarvakAla bhI vinA varNa kA, vinA gaMdha kA, binA rasa kA aura vinA sparza kA kahA gayA hai| kyoM ki bhUta, bhaviSyat aura vartamAna ye tInoM hI kAla amUrta kahe gaye haiN| ataH amUrta hone ke kAraNa inameM pauGgalikaguga varNAdika nahIM hote haiM, unase ye rahita hote haiM / sU0 2 || rasa mane sparza vijJAnI IDI che. " tIyaddhA avaNNA, jAva aphAsA, evaM aNAgayaddhA vi, evaM savvaddhA vi" lUtaajane pazu varSAvinAnI, gaMdhavinAno, ravinAnA ane pavitAnA kahyo che eja pramANe anAgata (bhaviSya) kALane paNa vaNu, gaMdha, rasa ane sparzothI rahita kahyo che bhUtakALanI jema sarva kALane paNa vaNu, gadha, rasa ane sparza vinAnA kaDDo che, kAraNa ke lUta, bhaviSya ane vata mAna, e traNe kALane paNa amRta kahyA che. teo amRta hAvAne kAraNe temanAmAM paudgalikaNenA sadbhAva sabhavI zakatA nathI, sUvA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre TIkA - varNAdi prastAvAt jIvasya vyutkramaNakAle varNAdipariNAmaM prarUpayitumAha- 'jIve NaM bhaMte ' ityAdi, 'jIve NaM bhaMte ! ganbhaM vakkamamANe kaivannaM, kaigaMdhe, kairasaM, kaphAsaM pariNAmaM pariNama ? gautamaH pRcchati - he bhadanta ! jIvaH khalu garbha vyutkrAman garbhe utpannadyamAnaH garbhotpattikAle ityarthaH, kativarNa, katigaMpaM, katirasaM, katisparza pariNAmaM pariNamati - kativarNAdinA rUpeNa pariNamatItibhAvaH / bhagavAnAha - 'goyamA ! paMcavannaM durgaMdha paMcarasaM aTThaphAsaM pariNAmaM pariNamai' he gautama! jIvaH garbhavyutkramaNakAle, paJcavarNa dvigandham, paJcarasam aSTajIvapariNAmavaktavyatA 196 'jIve NaM bhaMte / garbha vakkamamANe ' ityAdi / TIkArtha- varNAdi ke prastAva ko lekara sUtrakAra ne isa sUtra dvArA jIva ke vyutkramaNa kAla meM usake varNAdi kI prarUpaNA kI hai / isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! jIva jaba garbha meM Ane lagatA hai taba garbhotpattikAla meM vaha kitane varNAdirUpa se yaha pariNAma ko prApta hotA hai ? arthAt usa samaya vaha jIva kitane varNavAlA, kitane gaMdhavAlA, kitane rasavAlA aura kitane sparzavAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' goyamA ' he gautama! ' paMcavannaM, dugaMdhaM, paMcarasaM, aTThaphAsaM pariNamai' jIva jaba garbha meM Ane lagatA hai taba vaha usa kAla meM pA~ca varNavAlA, do gaMdhavAlA, pAMca rasavAlA aura ATha - lavapariNAmanI vaktavyatA " jIve NaM bhaMte ! garbha vakkamamANe " ityAhi TIkA-A sUtra dvArA sUtrakAre jItanA vyutkramaNa kALamAM tenAvaNlRdinI nIce pramANe prarUpaNA karI che gautama svAbhInA prazna - " jIve NaM bhaMte ! gabbhaM vakkamamANe kaivannaM, kaigaMdha, kai rasaM, kaiphAsaM pariNAma pariNamai ? " he lagavan ! nyAre lava garlabhAM Ave che, tyAre eTale ke goMpattikALamAM-jIva keTalAM varNAdi rUpa pari grAmane prApta kare che ? eTale ke jItra jayAre galamAM Ave che, tyAre keTalAM vadhu vALA hAya che? keTalA gadhavALA hoya che? keTalA rasavALA hAya che ? keTalA sparza vALA hoya che ? mahAvIra alunA uttara- " goyamA ! " De gautama! garbhavyutmAnta kRSa " paMcavanaM, dugaMdhaM, paMcarasaM, aTuphAsaM pariNamai " pAMca varSAvANI, me gaMdhavAnI, pAMca rasavALA ane ATha spazavALA hoya che, kAraNa ke gabha vyutkramaNu zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u05 sU04 jIvasya cAritrapariNAmanirUpaNam 197 sparzam, pariNAma pariNamati-gacchati garbhavyutkramaNakAle jIvazarIrasya paJcavarNAdimatvAt tadvyutkramaNakAle jIvapariNAmasya paJcavarNa, dvigandhaM, pazcarasASTasparzatvamavaseyamiti bhAvaH tathA ca garbha vyutkrAman jIvo varNAdibhirvicitraM pariNAma pariNamatIti siddham ||suu03|| jIvasya vicitrprinnaamhetuvktvytaa| mUlam-'kammao NaM bhaMte ! jIve no akammao vibhattibhAvaM pariNamai, kammao NaM jae no akammao vibhattibhAvaM pariNamai ? haMtA, goyamA! kammao NaM taM ceva jAva pariNamaI,no akammao vibhattibhAvaM pariNamai sevaM bhaMte! sevaM bhNtetti||suu04|| bArasasayage paMcame uddesae / chAyA-karmataH khalu bhadanta ! jIvo, no akarmato vibhaktibhAvaM pariNamati ? karmataH khalu jagat no akarmato vibhaktibhAvaM pariNamati ? hanta, gautama ! karmataH sparzavAlA hotA hai kyoM ki garbhavyutkramaNa kAla meM jIvazarIra pAMca varNAdivAlA hotA hai isaliye garbhavyutkramaNa kAla meM jIva ko pAMca varNAdi pariNAmoMvAlA-pAMcavarNavAlA, do gaMdhavAlA, pAMcarasavAlA aura ATha sparzavAlA-kahA gayA hai-aisA jAnanA cAhiye tAtparya kahane kA yaha hai ki jIva svabhAvataH amUrtika hone se varNAdirUpa pariNAma vinA kA hai parantu isake sAtha zarIra kAsambandha lagA huA hai| ata: jayataka mukti meM yaha prApta nahIM huA hai tabataka saMsArI hone ke kAraNa zarIra ke sambandha ko lekara yaha vicitra varNAdirUpa pariNAmavAlA banA rahatA hai ||suu03|| kALamAM (jyAre garbhamAM jIva Ave che tyAre) jIvazarIra pAMca vadivALuM hoya che tethI gabhavyutkramaNa kALamAM jIvane pAMca varNAdi pariNAmevALe-pAMca varNavALa, be gaMdhavALa, pAMca rasavALe ane ATha sparzavALA-kahevAmAM Ave che, evuM samajavuM joIe A kathanane bhAvArtha e che ke jIva svabhAvataH amUrta hovAne kAraNe varNAdi rUpa pariNAma vinAne hoya che. paraMtu tenI sAthe zarIrane saMbaMdha te cAlu ja rahyA kare che A zarIrasaMbaMdhane kAraNe, jyAM sudhI te mukti prApta karatuM nathI, tyAM sudhI te saMsArI avasthAvALe rahevAne kAraNe zarIranA saMbaMdhavALA ja rahe che, te kAraNe te vicitra varNAdirUpa pariNAmevALe ja banI rahe che. zAsU03 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre khalu taccaiva yAvat-pariNamati, no akarmato vibhaktibhAvaM pariNamati, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti |mu04|| dvAdazazatake pazcamodezakaH // TIkA-atha jIvasya vicitrapariNAma hetuM prarUpayitumAha-'kammao NaM' ityAdi ' kammabhoja bhaMte ! jIve, no ammao vibhattibhAvaM pariNamai ?' he bhadanta ! kiM karmataH khalu karmaNaH sakAzAt , no akarmataH-na karmANi vinA, jIvo, vibhaktibhAva-vibhAgarUpaM bhAvaM-nairayikatiryagmanuSyadevabhaveSu nAnArUpaM pariNAma, pariNamati ? prApnoti ? evam 'kammao NaM jae' no akammo vibhatti bhAvaM pariNamai ?' kim karmata:-karmaNaH sakAzAt khalu, no akarmata:-na karmANi vinA jagat gacchati-pApnoti tAMstAn nArakAdi bhAvAniti jagat-jIvasamu. dAyaH, vibhaktibhAvaM-nairayikAdi nAnArUpaM pariNAmaM pariNamati-mApnoti ? jIva ke vicitrapariNAma kI vaktavyatA'kammoNaM bhaMte ! jIve no akammao' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne jIva ke vicitra pariNAma kA hetu kyA hai ? isa bAta kI prarUpaNA kI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kammao NaM bhaMte / jIye no akammao vibhattibhAvaM pariNa. mai' he bhadaMna ! kyA jIva karma se hI vibhaktibhAva ko-nairayika, tiyaMga, manuSya evaM deva ina bhavoM meM nAnArUpa pariNAma ko-prApta karatA hai? vinA karma ke nahIM karatA hai kyA ? isI prakAra se 'kammaoNaM jae, noM akammao vibhattibhAvaM pariNamai' kyA jagata unara nArakAdi paryAyoM ko prApta karanevAlA jIvasamUha bhI karma se hI nairayika Adi __ -941 viyatra pariyAmanI 4gd0yatA"kammaoNaM bhaMte ! jIve no akammao"tyAha TIkAryuM-A sUtra dvArA sUtrakAre jIvanA vicitra pariNAmanA kAraNenI prarUpaNA karI che-A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra bhagavAnane sevA prala cha cha, "kammao NaM bhaMte ! jIve no ammao vibhattibhAvaM pariNamai ?" bhagavan ! zu bha dvArA vimaler ne-nA27, tiya"ca, manuSya ane deva, A bhAmAM vividha pariNAmane-prApta kare che ? zuM karma vinA jIva vibhaktibhAvane prApta karatuM nathI ? eja pramANe "kammaoNaM jae, no akammao vibhattibhAvaM pariNamai" zu' naa24||pryaa. ne prApta karanAre jIvasamUDa paNa kama vaDe ja naivika adi vividha pariNAmonI prApti kare che? ane karmavinA zuM teo narayika Adi vividha pariNAmane prApta karatA nathI? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 305 sU0 4 jIvasya cAritrapariNAmanirUpaNam 199 bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! kammao NaM taMcetra jAva pariNamai, no akammao vibhattibhAvaM pariNama' he gautama | inta ! satyam, karmataH khalu tadevaM - pUrvoktarItyA yAvat-no akarmato jIvo vibhaktibhAvaM nairayikAdi nAnArUpapariNAmaM pariNamati prApnoti, evaM karmataH khalu jagat- jIvasamUhaH vibhaktibhAvaM pariNamati prApnoti, no akarmataH na karmANi vinA jagat vibhaktibhAvaM nairayikAdinAnArUpapariNAmaM pariNamati prApnoti ante gautamo bhagavadvAkyaM pramANayannAha - 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarvaM satyametra, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarvaM satyameveti // mu0 4 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha - prasiddhavAcaka paJcadazabhASAkatilalita kaLapAlApaka pravizuddhagadyapadyanekagranthanirmApaka vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta - 'jainAcArya ' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazata ke paJcamoddezakaH samAptaH // 12-5 // nAnArUpa pariNAmoM ko prApta karatA hai ? binA karma ke nahIM karatA hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA ! kammaoNaM taMceva jAva pariNamai, no akammao vibhattibhAvaM pariNamai' he gautama! hAM, yaha aisI hI bAta hai ki jIva yA jIvasamUharUpa jagata karma se hIbinA karma ke nahIM, nairayikAdi nAnArUpa pariNAma ko prApta karatA hai aba - anta meM gautamasvAmI prabhu se unake vacanoM meM satyatA khyApita karane ke nimitta kahate haiM- 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti, he bhadanta ! 66 gautama svAmInA praznanA uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke haMtA, goyamA ! kammaoNaM taMceva jAva pariNamai, no akammao vibhattibhAvaM pariNamai " he gautama ! hA, evuM ja mane che jIva athavA jIvasamUha rUpa jagata ka` vaDe ja naiyika Adi vividha prakAranA pariNAmane prApta kare che, krama vinA jIva athavA jIvasamUha rUpa jagata nairayika Adi vividha pari NAmAne prApta karatA nathI have sUtranA upasaMhAra karavA nimitte gautama svAmInA A vacanA dvArA prabhunAM vacanAne pramANabhUta gaNavAmAM Avela che zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 200 bhagavatIsUtre Apane jo yaha viSaya kahA hai-yaha saba bilakula satya hI hai| he bhdnt| Apane jo yaha viSaya kahA hai-vaha bilakula satya hI hai| isa prakAra kahakara ve gautama apane sthAnapara tapa aura saMyama se AtmA ko bhAcita karate hue baiTha gaye ||suu04|| jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta " bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zatakakA pAMcayA uddezaka samApta // 12-5 // "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti" " magan ! mA2 ta satya che. he bhagavan! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM te sarvathA satya ja che." A pramANe kahIne bhagavAnane vaMdaNA namaskAra karIne, gautama svAmI ghetAne sthAna mesI gayA, ||suu04|| jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramA zatakane pAMcamo uddezaka samApta .12-pA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taa| prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 SaSThoddezakasya viSayavivaraNam 201 atha SaSThoddezakaH mArabhyate dvAdazazatake SaSThoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam // rAhozcandragrasanaviSaye anyatIthikavaktavyatA khaNDanam, tadanantaraM rAhadevasyavarNanam , rAhunAmAni, rAhuvimAnavarNanam , rAhoryAtAyAtasamaye candraprakAzAcchAdanavarNanam , rAhumakAramarUpaNam ca / rAhozcandrasUryAvaraNakAlamarUpaNam , candrasya sazrIkatvavyavahArabIjaprarUpaNam , sUryasya AdityavyavahArahetukathanam , candrasya agramahiSIvaktavyatA marUpaNam , candrasUryayoH vizeSaprakArakAmabhogavarNanam // raahuvktvytaa| mUlam-"rAyagihe jAva evaM vayAsI--bahujaNe NaM bhaMte ! annamannassa evamAikkhai, jAva evaM parUvei-evaM khalu rAhU chaTe uddezekA prAraMbha dhArahaveM zakata ke isa chaThe uddeze meM jo jo viSaya kahA gayA haiusakA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai-rAhu jaba candramA ko grasatA hai-taba candragrahaNa hotA hai-isa viSaya meM anyatIrthikajanoM kI jo mAnyatA hai vaha ThIka nahIM hai-aisA kathana rAhudeva kA varNana rAha ke nAma rAhu vimAna kA varNana rAhu ke gamanAgamana ke samaya meM candraprakAza ke AcchAdana kA varNana rAhuprakAraprarUpaNa rAhu ke candra aura sUrya ko AvaraNa karane ke kAla kA prarUpaNa candra ko 'sazrI' kahane kA kAraNa sUrya ko Aditya kahane meM hetu kA kathana candra kI agramahiSiyoM kA kathana candra aura sUrya ke vizeSaprakAra ke kAmabhoga kA varNana. 1 deshaan| paarsA chaThThA uddezakamAM pratipAdita viSayane saMkSipta sArAMza nIce pramANe che-"rAha jyAre candramAne grAsa kare che, tyAre candragrahaNa thAya che, " A prakAranI anyatIthikanI mAnyatA miyA hovAnuM pratipAdana rAhadevanuM varNana-rAhunAM nAmanuM kathana-rAhunA vimAnanuM varNana rAhunI avarajavara thAya tyAre candraprakAzanA AcchAdananuM kathana rAhunA prakAranuM kathana-sUrya candrane rAhu kayAre AcchAdita kare che, tenuM kathana candrane "zrI" kahevAnA kAraNanuM nirUpaNa-sUryane "Aditya" kahevAnA kAraNanuM nirUpaNa candranI amahiSIonuM kathana candra ane sUryanA viziSTa kAmaganuM varNana. ma0 26 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 202 bhagavatIsUtre caMdaM geNhai, evaM khalu rAhU caMdaM geNhai, se kahameyaM bhaMte ! evaM? goyamA! jaNaM se bahujaNeNaM annamannassa jAva, micchaMte evamAhaMsu, ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi jAva evaM parUvemievaM khallu rAhU deve mahiDie jAva mahAsokkhe, varavatthadhare, varamalladhare, varagaMdhadhare, vraabhrnndhaarii| rAhussa NaM devassa nava nAmadhejA paNNattA, taM jahA-siMghADaera, jaDilae2, khaMbhae3, kharae4, dadure5, magare6, macche7, kacchabheda, kaNhasappe9 / rAhussa NaM devassa vimANA paMcavaNNA paNNattA, taM jahA-kiNhA, nIlA, lohiyA, hAliddA, sukillA, asthikAlae rAhuvimANe, khaMjaNavaNNAbhe, pnnnntte| asthinIlae rAhu vimANe lAuyacannAbhe, pnnnnte| atthilohie rAhuvimANe maMjiTTavaNNAme pnnnntte| atthi pItae rAhuvimANe hAliddavaNNAbhe pnnnntte| atthi sukillae rAhuvimANe bhAsarAsivannAbhe pnnnntte| jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA, caMdalessaM purathimeNaM AvarettANaM paJcasthimeNaM vIIvayai, tayA NaM purasthimeNaM caMde uvadaMsei, paccatthimeNaM raah| jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA pariyAremANe vA, caMdalessaM, paJcasthimeNaM AvarettANaM purasthimeNaM vIIvayai, tayA NaM paJcatthimeNaM caMde uvadaMsei, purapurathimeNaM raahuu| evaM jahA purasthimeNaM paccatthimeNaM do AlAvagA bhaNiyA, tahA dAhiNeNaM uttareNaya do AlAvagA bhaanniybvaa| evaM uttarapurasthimeNa dAhiNapaccasthimeNa ya, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam do AlAvagA bhANiyavvA / dAhiNapurasthimeNaM uttara paJccatthimeNa do AlAvA bhANiyadvA evaM caiva jAva tayANaM uttarapaccatthimeNaM caMde uvadaMsei, dAhiNapuratthimeNaM rAhU / jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTThaI, tadANaM maNussaloe maNussA vayaMti evaM khalu rAhU caMdaM geNhai, evaM khalu rAhU caMda gehai / jayA NaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe, viuThava mANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvarettANaM pAseNaM vII vayai, tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI bhinnA, evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI bhinnA / jayA NaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe vA, viuThavamANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvarettANaM paccosakkar3a, tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti evaM khalu rAhuNA caMde vaMte, evaM khalu rAhuNA caMde vaMte / jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM ahe sapakkhi paDidisiM AvarettANaM ciTThA, tayANaM maNussalopa massA vayaMti evaM khalu rAhuNA caMde ghanthe, evaM khalu rAhuNA caMde ghatthe / kaiviNaM bhaMte! rAhU paNNatte ? goyamA ! duvihe rAhU paNNatte, taM jahA-dhuvarAhU, paJcarAhU ya / tattha je se ghuvarAhU, se NaM bahulapakkhassa pADivae pannarasatibhAgeNaM pannarasaibhAgaM caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTThA, taM jahA paDhamAe paDhamaM bhAgaM vitiyAe vitiyaM bhAgaM jAva pannarasesu pannarasamaM bhAgaM, carimasamae caMde ratte bhavai, zrI bhagavatI sUtra : 10 203 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhagavatIsUtre avasase samae caMdaratte vA virate vA bhavai, tameva sukkapaksassa uvadaMsemANe uvadaMsemANe ciTrai, paDhamAe paDhabhaM bhAgaM jAva pannarasesu pannarasamaM bhAgaM, carimasamae caMde viratte bhavai, avasese samae caMde ratte vA, viratte vA bhavai / tattha NaM je se pavarAha se jahaNNe NaM chaNhaM mAsANaM, ukkoseNaM bAyAlIsAe mAsANaM caMdassa, aDayAlIsAe saMvaccharANaM sUrasta ||suu01|| chAyA-rAjagRhe yAvat evam avAdI-bahujanaH khalu bhadanta ! anyonyasya evamAkhyAti, yAvat-evaM marUpayati-evaM khallu rAhuzcandraM gRhNAti, evaM khalu rAhuzcandraM gRhNAti, tatkathametat bhadanta ! evam ? / gautama ! yat khalu sa bahujana: khalu anyonyasya yAvat , mithyA te evamAhuH, ahaM punaH gautama ! evamAkhyAmi, yAvat evaM prarUpayAmi, evaM khalu rAhuH devo mahaddhikaH, yAvat-mahAsaukhyaH, varayatradharaH, varamAlyadharaH, varagandhadharaH, vraabhrnndhaarii| rAhoH khalu devasya nava nAmadheyAni prajJaptAni, tadyathA-zRGgATakaH1, jaTilakA2, stambhaH (kSatrakA)3, kharaH4, darduraH5, makara:6, matsya:7, kacchapaH8, kRssnnsrpH9| rAhoH khalu devasya vimAnAH paJcavarNAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNAH, nIlA, lohitAH, hAridrAH, shuklaaH| asti kAlako rAhuvimAnaH khaJjanavarNAbhaH, prajJaptaH / asti nIlako rAhu vimAnaH alAbUvarNAbhaH prjnyptH| asti lohito rAhuvimAno mabhiSThavarNAbhaH prajJaptaH asti pIlako rAhuvimAnaH hAridravarNAbhaH prjnyptH| asti zuklo rAhuvimAno bhasmarAzivarNAbhaH prjnyptH| yadA khallu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan cA, paricArayan vA candralezyAM paurastye AkRtya khalu pazcime vyativrajati tadA khalu paurastye candraH upadarzayati, pazcime raahuH| yadA khala rAhuH Agacchan thA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candralezyAM pazcime AvRtya paurastye dhyativrajati tadA khalu pazcime candraH upadarzayati, paurastye raahuH| evaM yathA paurastye pazcime dvau AlApako bhaNito, evaM dakSiNe uttare ca dvau AlApako bhaNitathyau / evam uttarapaurastye dakSiNapazcime ca dvau AlApako bhaNitavyau / dakSiNapaurastye, uttarapazcime dvau AlApako bhaNitavyau / evameva yAvat tadA khalu uttarapazcime candraH upadarzayati, dakSiNapaurastye rAhuH / yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan yA, vikurvana vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AvRNvan 2 tiSThati, tadA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 205 khalu manuSyaloke manuSyA vadanti evaM khalu rAhucandraM gRhNAti, evaM khala rAhucandraM gRhNAti / yadA khalu rAhuH Agacchan vA gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AnRNvan pArzvena khalu vyativrajati, tadA khalu manuSyaloke manuSyA vadanti evaM khalu candreNa rAhoH kukSiH bhinnaH, evaM khalu candreNa rAhoH kukSiH bhinnaH / yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AvRNvan pratyavaSvaSkate, tadA khalu manuSyaloke manuyA vadanti evaM khalu rAhuNA candro vAntaH, evaM khalu rAhuNA candro vAntaH / yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA vikurvan vA paricArayan vA candrasya winds zyAm adhaH sapakSa samati dik AvRtya tiSThati tadA khalu manuSyaloke manuyA vadanti evaM rAhuNA candro grastaH, evaM khalu rAhuNA candro grastaH / katividhaH khala bhadanta ! rAhuH prajJaptaH, gautama ! dvividho rAhuH prajJaptaH tadyathA - dhruvarAhuH, parvarAhuzca tatra khalu yaH sa dhruvarAhuH sa khalu bahulapakSasya pratipadaH paJcadazatribhAgena paJcadazabhAgaM candrasya lezyAm AvRNvan AvRNvan tiSThati, tadyathA - prathamAyAM prathamaM bhAgaM dvitIyAyAM dvitIya bhAgam, yAvat - paJcadazasu paJcadazaM bhAgam, caramasamaye candraH rakto bhavati, avazeSe samaye candro rakto vA virakto vA bhavati, tameva zuklapakSasya upadarzayan upadarzayan tiSThati, prathamena prathamaM bhAgaM yAvat - paJcadazasu paJcadarza bhAgam, caramasamaye candro virakto bhavati, avazeSe samaye candro rakto vA, virakto vA bhavati, tatra khalu yaH sa parAhuH sa jaghanyena SaNNAM mAsAnAm, utkRSTena dvAcatvAriMzatA mAsAnAM candrasya, aSTAcatvAriMzatA saMvatsarANAM sUrasya // mU0 1 // TIkA-pUrvodeza ke karmavazato jagato nairayikAdi vicitrabhavaprAptirUpabhAvaH pratipAditaH, sa ca bhAvo rAhupasane candrasyApi bhave dityAzaGkAnirAsAya SaSThorAhuvaktavyatA 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdi / TIkArtha - isase pUrva uddezaka meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jagata jIvoM kA jo nairayika Adi vicitra bhAvoM kI prAptirUpa bhAva hotA hai vaha unake karma ke yaza se hotA hai aisA vaha bhAva rAhu se -rAhu viSaya vaktavyatArAyagihe jAva evaM vayAsI " tyAhi TIkA"--AnA pahelAnA uddezakamAM evu' pratipAdana karavAmAM Avyu che ke jagatanA jIvAne nairiyaka Adi bhavAnI prApti thAya che. A bhavAnI prAptirUpa je bhAva che, te temanA kanA kAraNabhUta hoya che. evA te bhAva rAhu vaDe (6 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhagavatIsUtre dezakamAramate 'rAyagihe' ityAdi, 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRhe yAvat nagare svAmI samavasRtaH, dharmakA zrotuM parSat nirgacchati, dharmakathAM zrutvA prati gatA parSat , tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH prAJjalipuTaH paryupAsInaH, evamvakSyamANapakAreNa abAdIt-'bahujaNe NaM bhaMte ! annamannassa evamAikkhai, jAva parUvei' he bhadanta ! bahujanaH anyatIrthikaH khalu anyonyasya-parasparam-evaMvakSyamANaprakAreNa, AkhyAti, yAvat bhASate, prajJApayati, prarUpayati ca-'evaM khalu rAhU caMdaM gehai. evaM khalu rAhU caMdaM geNhai, evaM khalu nizcayena rAhuzcandraM gRhNAtiasati, evaM khalu nizcayena rAhuzcadraM gRhAti-prasati, 'se kahameyaM bhaMte ! evaM?' he bhadanta ! tat kathametat-anyatIrthikasya kathanam-evaM-satyaM manye ? anyatIthikasya grasita hone para candra ko bhI ho sakatA hai, so isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra ne isa chaThe uddezaka ko kathana kiyA hai-'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRha nagara meM yAvat-mahAvIra svAmI padhAre unase dharmakathA sunane ke liye pariSad apane 2 sthAna se nikalakara unake pAsa gaI prabhune dharmakathA kahI-dharmakathA sunakara pariSad pIche apane 2 sthAna para calI gaI isake bAda prazna pUchane kI abhilASAvAle gautama ne donoM hAtha jor3akara bar3e vinaya ke sAtha prabhu se isa prakAra pUchA-'bahujaNeNaM bhaMte! annamannassa evamAikkhai' he bhadanta ! anya. tIrthaka jana paraspara meM aisA kahate haiM, yAvat-bhASaNa karate haiM, prajJApita karate haiM, prarUpita karate haiM-' evaM khalu rAhU caMdaM geNhai' evaM khalu rAhU caMdaM geNhai' rAhu candramA ko grasatA hai, rAhu candramA ko grasatA hai sekahameyaM bhaMte ! evaM' so aisA anyatIrthikajanoM kA yaha kathana kyA kasita thAya tyAre candramAM paNa saMbhavI zake che, A AzaMkAnuM sUtrakAre mI nivA26 4yu cha-" rAyagihe jAva evaM vayAsI" 22 nagaramA mahAvIra prabhu padhAryA, pariSada nIkaLI, dhamakathA sAMbhaLIne pariSada vikharAI gaI, ItyAdi samasta kathana ahIM grahaNa karavuM joIe tyAra bAda dharmatatvane sAMbhaLavAnI IcchAvALA gautama svAmIe bane hAtha joDIne vinayapUrvaka bhasAvIra prabhu mA prabhArI 5 yu-"bahu jaNeNaM bhaMte ! annamannassa evamAi. kkhaDa." maga ! manyatathi: 52952mA me 43 che, mevu lAge zavI prajJApanA 43 che mana mevI 5356 // are cha hai-" evaM khalu rAha caMdaM geNhai, evaM khalu rAhU caMdaM gehai" rAhu yandramAna zrAsa 42 cha, rAI candramAna zrAsa recha, "se kahameyaM bhaMte ! evaM" lagavan ! anya tIrtha. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6sU01 rAhusvarUpanirUpaNam 207 kathanaM kiM satyameveti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA ! jaM NaM se bahujaNe NaM annamannassa jAva, micchaMte evamAiMsu' he gautama ! yat khalu sa bahujanaH anyatIthikA khalu anyonyasya-parasparam , yAvat-evamAkhyAti, bhASate, prajJApayati, parUpayati 'evaM khalu nizcitaM rAhuzcandraM asatIti, tat te anyatIthikAH mithyA evam-pUrvIktamAhuH tadvacanasya mithyAtvam apAmANikatvAt kupravacanasaMskAropanIttvAca, grahaNasya rAhucandrayovimAnApekSakatayA, vimAnayorna grAsakagrAsyabhAvaH, apitu AcchAdhAcchAdakabhAvo vartate, 'ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva evaM parUvemi' he gautama ! ahaM punaratra rAhucandragrahaNaviSaye, evaM-vakSyamANarItyA, AkhyAmi yAvat bhASe, prajJApayAmi, evaM-marUpayAmi-'evaM khalu rAhU deve mahiDie satya hai ? isake uttara meM prabhu ne gautama se aisA kahA-' goyamA! jeNaM se bahujaNeNaM aNNamaNNassajAya micchaMte evamAsu'he gautama! jo ve anyatIrthikajana Apasa meM aisA kahate haiM-yAvat bhASaNa karate haiM, prajJApita karate haiM, prarUpita karate haiM-ki rAhu candramA ko grasatA haiso unakA aisA kathana apramANika hone se tathA kuprAvacana ke saMskAra se prApta kiyA gayA hone se mithyA hai / kyoM ki grahaNa rAhu aura candramA ke vimAnoM kI apekSAvAlA hotA hai isaliye donoM meM grAsaka grAsya bhAva nahIM banatA hai / api tu AcchAdya, Acchadaka bhAva banatA hai|' ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva evaM parUvemi' he gautama! meM isa rAhu dvArA candra ke grahaNa ke viSaya meM aisA kahatA hUM yAvat aisA bhASaNa karatA hUM, aisI prajJApanA karatA hUM aisI prarUpaNA karatA hai kenuM A kathana zuM satya che kharUM? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe "goyamA! jeNaM se bahujaNeNaM aNNamaNNarasa jAva micchaM te evamAsu" he gautama! te anya tIrthike parasparane evuM je kahe che, evuM lAge che, evI prajJApanA kare che ane evI prarUpaNa kare che, ke rAhu candrane trAsa kare che, te kathana aprAmANika hovAthI tathA kukAvacananA saMskAra vaDe prApta karAyeluM hovAthI mithyA che kAraNa ke grahaNamAM rAhu ane candramAnA vimA. nonI apekSA rahe che. te kAraNe vimAnamAM zAsaka grAmya bhAva saMbhavI zakti nathI, paraMtu AcchAdya, AcchAdaka bhAva ja saMbhavI zake che. "ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi jAya evaM parUvemi" 3 gautama ! rAhu dvArA candranA grahaNanA viSayamAM huM te evuM kahuM chuM, evuM pratipA chu me zApita 43 cha bhane mevu 53pita 43 OM " evaM zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 bhagavatIsUtre jAva mahAsokkhe, varavatthadhare, varamalladhare, varagaMdhadhare, varAbharaNadhArI' evaM khalu nizcitaM rAhuH devo maharddhikaH atyantasamRddhizAlI, yAvat - mahAdyutikaH, mahAbalaH, mahAyazAH, mahAsaukhyaH, varavastradharaH - uttama paTTavastradhArI, varamAlyadharaH - zreSThamAlAdhArI, varagandhadharaH - zreSThacandanapuSpaparimalavAsitaH, varAbharaNadhArI - mahArghya bhUSaNAlaGkRtazarIro vartate, 'rAhussa NaM devassa navanAmaghejjA paNNattA' rAhoH khalu devasya navanAmadheyAni prajJaptAni, 'taM jahA siMghADae 1, jaDilae 2, khaMbhae3, khaie4, daddure5, magare6, macche7, kacchabheTa, kaNhasappe9' tadyathA - gRGgATakaH 1, jaTilakaH 2, stambhaH 3, kharakaH4, darduraH 5, makaraH 6, matsyaH 7, kacchapaH8, kRSNasarpaH 9, 'rAhussa NaM devarasa vimANA paMcavaNNA, paNNattA' rAhoH khalu devasya vimAnAH pazca' evaM khalu rAhU deve mahiDie jAva mahAsokkhe, varavatthadhare, varamalladhare, varagaMghadhare, varAbharaNadhArI' rAhu eka deva hai, aura vaha mahARiddhivAlA hai - yAvat - mahAdyutivAlA, mahAbalavAlA, mahAyazavAlA, mahAsukhavAlA, uttamavastra dhAraNa karanevAlA, zreSThamAlA dhAraNa karanevAlA evaM zreSThacandana, evaM puSpoM kI gaMdha se vAsita dehavAlA hai tathA usakA zarIra zreSTha AbharaNoM se sadA suzobhita rahatA hai, aisA vaha rAhu deva hai ! 'rAhussa NaM devassa nava nAmadhejA paNNattA ' usa rAhu deva ke nAma nau kahe gaye haiM / ' taMjA ' - '1 siMghADae, 2 jaDilae, 3 bhae, 4 kharae, 5 daddure, 6 magare, 7 macche, 8 kacchabhe, 9 kaNhasappe ' isa prakAra se haizRGgATaka 1, jaTilakara, staMbha, 3, kharaka4, dardura5, makara 6, matsya7, kacchapaTa, aura kRSNasarpa9, 'rAhussa NaM devassa cimANA paMcavaNNA khalu rAhU deve mahiDida jAva mahAsokkhe, varavatthadhare, varamalladhare, varagaMdhadhare, varAbharaNadhArI " rAhu ye deva chU, bhane te mahARddhivANI, mahAdyutivANI, mahAbalavALA, mahAyazavALA ane mahAsukhavALA che. tathA te uttama vastrone dhAraNa karanArA, uttama mAlAone dhAraNa karanArA, uttama candana, puSpA AdinI gadhathI yukta gadhavALA tathA zreSTha AbharaNAthI vibhUSita dehavALA che. rAhussa NaM devarasa nava nAmavejjA paNNattA " te rAhu devanA nava nAbha 4 che, " taMjahA " te nAbhI nIce prabhA che - " siMghADae, jaDilae, khaMbhae, kharae, daddure, magare, macche, kacchabhe, kaNhasappe " (1) zRMgAra, (2) 4 Tisa4, (3) stala, (4) 24, (ca) hahu~ 2; (6) bha42, (7) matsya, (8) mukhya mane (E) Tyusa 66 " rAhussa NaM devassa vimANA paMcavaNNA paNNattA - taMjahA " rAhu hevanAM vibhAnA nAtha prabhA pAMca pAnA udyA che" kinhA, nIlA, lohiyA, hAlidA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1270 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 209 varNAH prajJaptAH, taMjahA - kinhA, nIlA, lohiyA, hAliddA sukillA' tadyathAkRSNAH, nILA, lohitAH, hAridrAH, zuklAH, asthikAlae rAhu vimANe khaMjaNavaNAme paNa te ' asti tAvat kAlaH kRSNaH, rAhuvimAnaH khaJjanavarNAbhaH khajanaM dIpamallikA malastasya yo varNa stadvadAmA kAntiryasya sa tathAvidhaH prajJaptaHuktaH 'asthi nIlae rAhutrimANe lAuyavaNNA me paNNatte' asti - nIlo rAhuvimAnaH alAbUvarNAbhaH - AlA bUH tumbakam tadiva AbhA - kAntiryasya sa tathAvidhaH prajJaptaH, 'asthi lohie rAhuvimANe maMjiTTavannAbhe paNNatte ' asti tAvat lohitaH -raktavarNaH, rAhuvimAnaH, maJjiSThAvarNAbhaH prajJaptaH, 'asthi pItae rAhuvimANe hAlivaNNA paNNatte' asti-saMbhavati, pIto rAhuvimAnaH, hAridrAvarNAbhaH- pItavarNaH paNNattA ' rAhudeva ke vimAna pAMca varNa ke kahe gaye haiM 'taMjahA kiNhA, nIlA, lohiyA, hAliddA, sukillA' kRSNa, nIla, lohita, hAridra aura zukla 'asthi kAla rAhucimANe khaMjaNavaNNAme paNNatte ' rAhu kA jo kRSNavimAna hai vaha khaMjana varNa kejaisI AbhAvAlA kahA gayA hai| dIpamallikA kA jo mala hotA hai-usakA nAma khaMjana hai| isa khaMjana kI jaisI kAnti hotI hai-vaisI hI kAnti isa vimAna kI hai| 'atthi nIlae rAhuvimANe lAuvaNNAbhe paNNatte' tathA rAhu kA jo nIlavimAna haivaha harI bar3I ke jaisI kAntivAlA kahA gayA hai!' alAbU ' nAmatU bar3I kA hai| ' asthilohie rAhuvimANe maMjivaNNA me paNNatte' rAhudeva kA jo lohitavimAna hai vaha majITha kI jaisI kAnti hotI hai vaisI kAntivAlA kahA gayA hai| ' asthi pItae rAhuvimANe hAliddavaNNAme paNNatte' tathA rAhu kA jo pItavimAna hai vaha haldI kI kAnti jaisA " sukkillA " (1) sRRSSNu, (2) nIsa, (3) seoDita (sAsa), (4) hAridra (pIjI) ane (4) zukla " asthikAlae rAhuvimANe khaMjaNavaNNAbhe paNNatte" rAhUnuM kRSNavimAna che te kha'jananA vaNunI AlAvALu -eTale ke kAjaLa athavA mezanA jevI kAntivALuM (dIpakanI jyAta vaDe je kAjaLa utpanna thAya che. tene khajana 4 . ) " asthi nIlae rAhuvimANe lAuyavaNNAbhe paNNatte " rAhUnuM ne nIdA vimAna che, te lIlI tuMbaDInA jevI kAntivALuM kahyu che. alAvU" mA yaha tumaDI bhATe carAyu che. " atthilohie rAhuvimANe maMjjidRvaNNAbhe padma tuMbaDI mATe vaparAyu " paNNatte " rAhuhevanuM ne bohita varSAnuM vimAna che, te bhakar3anA levI antipAuchu che. " asthi pItara rAhuvimANe hAliddavaNNAbhe paNNatte " pILA raMganuM vimAna che, tenI kAnti haLadaranI kAnti jevI che. 66 rAhunuM je " asthi bha 27 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 magavatIsUtre mjnyptH| " asthi sukillae rAhuvimANe bhAsarAsivaNNAbhe paNNatte" asti saMbhavati zuklo rAhuvimAnaH bhasmarAzivarNAbhaH prjnyptH| prastutavaktavyaviSayamAha-'jayA gaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA, caMdalessaM purathimeNaM AvarettANaM paccatthimeNaM vIIvayai, tadANaM purathimeNaM caMde uvadaMsei, paccasthimeNaM rAhU' yadA khalu rAhuH Agacchan vA aticAreNa gatvA tataH kRSNavarNAdinA vimAnena pratinivartamAnaH gacchan vA-svabhAvacAreNa caraNaM kurvan , etena padadvayena svabhAvikI gatiH pratipAditA, atha asvAbhAvikavimAnagatigrahaNAya Aha-vikurvan vA-vikurvaNAM kurvana vA, paricArayan vA-kAmakrIDAM kurvan vA, etasmin dvaye atitvarayA pravartamAno ghisaMsthulaceSTayA svavimAnam asAmaJjasyena cAlati ityuktaM bhavati, tathA kahA gayA hai / ' asthi sukillae rAhughimANe bhAsarAsivaNNAbhe paNNatte' rAhu kA jo zukla vimAna hai-vaha bhasmarAzi kI kAnti jaisA kahA gayA hai| 'jayANaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe vA viumANe vA pariyAremANe vA caMdalessaM purasthimeNaM AvarettANaM paccasthimeNaM vIIvayai' jaba rAhu bahuta teja cAla se kRSNavarNAdi vimAna dvArA calakara bAda meM jaba usI vimAna se usI cAla se lauTatA hai, athavA-apanI svAbhA. vika cAla se kRSNavarNAdi vimAna dvArA calatA hai, (ina do padoM dvArA rAhu kI svAbhAvika gati kahI gaI hai-) athavA-jaba vaha vikriyA karatA hai yA kAmakrIDA karatA hai (ina donoM padoM se asvAbhAvika vimAnagati prakaTa kI gaI hai kyoM ki-ina donoM avasthAoM meM vaha atitvarA se pravRtti karatA hai, isaliye visaMsthula ceSTAvAlA hone ke kAraNa vaha apane vimAna ko ThIka prakAra se nahIM calAtA hai) isa prakArase karatAhuA vaha sakillae rAivimANe bhAsarAsivaNNAbhe paNNatte" rAnu yasa vimAna che tenI kAnti bhamarAzinI kAnti jevI kahI che. "jayANa rAhU AgacchamANe vAgacchamANe vA viutramANe vA pariyAremANe vA caMdalessa purasthimeNaM AvarettANaM paJcasthimeNaM voIvayai " nyAre rAhu dhI apI gati vaDe kRSNAdi vimAna dvArA jAya che ane eja vimAna dvArA evI ja gatithI pAchA phare che-eTale ke potAnI svAbhAvika gatithI kRSNAdi vimAnamAM avarajavara kare che (A be pada dvArA rAhunI svAbhAvika gatinI vAta karavAmAM AvI che), athavA jyAre te vikriyA kare che athavA kAmakrIDA kare che (A be pade dvArA asvAbhAvika vimAna gati prakaTa karavAmAM AvI che, kAraNa ke A bane avasthAomAM te atitvarAthI pravRtti kare che, tethI visa sthala ceSTAvALe hevAne kAraNe te pitAnA vimAnane cAgya rIte calA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 - prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam kurvANaH candralezyAM candrajyotsnAdIptim, paurastye- pUrvadigbhAge AvRtya - AcchA pazcime - pazcimadigbhAge, vyativrajati - gacchati, svavimAnena candravimAnAcaraNe candradIptatvAt candralezyAM - jyotsnArUpAm purastAdAcchAdya, candrApekSayA pareNa yAti tadA khalu paurastye- pUrvadigbhAge, rAhapekSayA pUrvasyAM dizi candraH AtmAnamupadarzayati, pazcime candrApekSayA pazcimAyAM dizi rAhurAtmAnamupadarzayatItyarthaH, 'jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viucyamANe vA, pariyAremANe vA, caMdalessaM paccatthimeNaM AvarettANaM, puratthimeNaM vIIvayai, tathA NaM paccatthimeNaM caMde uvadaMse, puratthimeNaM rAhU ' yadA khalu rAhuH Agacchan vA gacchan vaoN vikurvan vA vikurvaNAM kurvan vA paricArayan vA kAmakrIDAM kurvan vA, candralezyAcandradIptim, pazcime, AvRtya - AcchAdya, paurastye - pUrvadigbhAge, vyativrajatirAhu candra kI leiyA ko-candra kI jyotsnA ko - pUrvadigbhAga meM AvRta karake AcchAdita karake - pazcimadigbhAga meM jAtA hai isa prakAra yaha rAhu apane vimAna dvArA candravimAna ke AvaraNa karane para usa candra kI dIpti ko AvRta kara letA hai isa kAraNa jyotsnArUpa candralezyA ko sAmane se AcchAdita karake candra kI apekSA yaha dUsarI dizA kI ora calA jAtA hai| usa samaya rAhu kI apekSA candra apane ko pUrvadizA meM dikhAtA hai aura candra kI apekSA rAhu apane ko pazcimadizA meM dikhalAtA hai / ' jANaM rAhU AgacchamANe gacchamANe vA viucyamANe vA, pariyAremANe vA caMdalessaM paccatthimeNaM AvarettANaM purasthimeNaM bIIyayaha, tayA NaM paJcasthimeNa caMde uvadaMsei, purasthimeNaM rAhU ' tathA - jisa samaya AtA huA yA jAtA huA yA vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu candra kI dIpti ko pazcimadizA meM vatA nathI) A pramANe gamanAgamana karatA te rAhu candranI lephsAne (candranI jayAnAAne-candranA prakAzane) pUrva digbAgamAM AvRta (AcchAdita) karIne pazcima digmAgamAM jAya che. A prakAre peAtAnA vimAna dvArA candranA vimA nane AvRta karatA te rAhu candranI dIptine (prakAzane) AvRta karI le che, A kAraNe jyenA rUpa candralezyAne sAmethI AcchAdita karIne candranI apekSAe bIjI dizA tarapha te cAlyA jAya che te samaye rAhunI apekSAe candra pUrvIdizAmAM dekhAya che ane candra karatAM pazcima dizAmAM rAhu dekhAya . " jayANaM rAhU AgacchamANe gacchamANe vA viuvvamANe vA, pariyAremANe vA caMdalessaM paccatthimeNaM AvarettANaM puratthimeNaM vIIvayai tathA NaM paccatthimeNaM caMde upase, puratthi meNaM rAhU " tathA-AvatA athavA jatA athavA vikriyA karatA wor zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 bhagavatIsUtre --- gacchati, tadA khalu pazcime-rAhapekSayA pazcimAyAM dizi candraH svasvarUpamupadarzayati, paurastye-candrApekSayA pUrvasyAM dizi rAhuH svasvarUpamupadarzayati, 'evaM jahA puratthimeNaM, paccatyimeNa do AlAvagA bhaNiyA, evaM dAhiNeNaM uttareNa ya, do AlAvagA bhANiyanyA ? evaM-rItyA yathA paurastye, pazcime ca dvau AlApako bhaNito, evaM-tathaiva, dakSiNe, uttare cApi dvau AlApako bhaNitavyo, 'evaM uttarapurasthimeNa, dAhiNapaccatyimeNa ya, do AlAvagA bhANiyavvA' evaM-pUrvoktarItyA, uttarapaurastye-IzAnakoNe, dakSiNapazcime-naiRtyakoNe ca dvau AlApako bhaNitavyo, 'dAhiNapurasthimeNaM, uttarapaJcasthimeNaM do AlAvagA mANiyavA' dakSiNapaurastye-AgneyakoNe, uttarapazcime-vAyavyakoNe dvau AlApakau bhaNitavyau 'evaM ceva jAva tayANaM uttarapaccatthimeNaM caMde uvadaMsei, dAhiNa purasthimeNaM rAhU' evameva-pUrvoktarItyA, yAvat-yadA rAhuH Agacchan vA4, AvRta karake pUrvadigbhAga meM AtA hai, taba candra rAhu kI apekSA apane ko pazcimadizA meM dikhalAtA hai, aura candra kI apekSA se rAhu apane ko pUrvadizA meM dikhalAtA-' evaM jahA purathimeNaM paccatthimeNaM do AlAvagA bhaNiyA, evaM dAhiNeNaM uttareNa ya do AlAvagA bhANiyavyA' jaise pUrvadizA aura pazcima dizA meM ye pUrvoktarUpa se do AlApaka kahe gaye haiM-usI prakAra se dakSiNa aura uttaradizA meM bhI do AlApaka kahanA cAhiye ' evaM uttarapurasthimeNaM, dAhiNapaccatthimeNa yado AlA. cagA bhANiyavvA' isI prakAra se IzAnakoNa meM evaM naiRtyakona meM bhI do AlApaka kahanA cAhiye tathA-'dAhiNapurasthimeNaM uttarapaccatyimeNaM do AlAvagA bhANiyavvA' Agneyakona meM aura vAyavyakona meM bhI isI prakAra se do AlApaka kahanA cAhiye 'evaM ceva jAva tayANaM uttarapaccasthimeNaM caMde uvadaMsei, dAhiNapurasthimeNaM rAhU ' isI puurvoktathavA kAmakrIDA karate evo rAhu candranI dIptine pazcima dizAmAM AgRta karIne pUrva dizAmAM Ave che, tyAre rAhu karatAM pazcima dizAmAM candra dekhAya che ane candra puratA pU zAmA rAhu hemAya che." evaM jahA purathimeNaM paJcatthimeNaM do AlA. cagA bhANiyA, evaM dAhiNeNaM uttareNa ya do AlAvagA bhANiyavvA "vIza pUrva ane pazcima dizAne anulakSIne be AlApake kahevAmAM AvyA che, eja prakAre dakSiNadizA ane uttara dizAne anulakSIne paNa be AlApake kahevA naye " dAhiNapurasthimeNaM uttarapacaccatthimeNaM do AlAvagA bhANiyacA " MAY bhane vAyavya nA 5 me maataa5| 4 "evaM ceya jAya tayANaM uttarapacatthimeNaM caMde uvadaMsei, dAhiNapurathimeNaM rAhU " mera zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u06 sU01 rAhusvarUpanirUpaNam 213 gacchan vA vikurvan vA paricArayan vA candralezyAm uttare AvRtya, dakSiNe vyativanati tadA uttarasyAM dizi candraH, dakSiNasyAM dizi rAhuzca svastAtmAnam upadarzayataH, evaM yadA rAhuH Agacchan vA gacchan vA vikurvan vA paricArayan vA dakSiNe candralezyAm AvRtya uttare yAti tadA dakSiNasyAM dizi candraH, uttarasyAM dizi rAhuzca svastrAtmAnam upadarzayataH, tathA yadA rAhuH Agacchan vA, gacchan vA vikurvan vA paricArayan vA4 uttarapaurastye-IzAne candralezyAm Ayatya dakSiNapazcime naiRtye yAti tadA uttarapaurastye IzAne candraH, dakSiNapazcime-naiRtye rAhuzca svasvAsmAnam upadarzayataH, evaM yadA rAhuH Agacchan vA gacchan vA vikurvan vA rIti ke anusAra yAvat-jaba rAhu AtA huA, yA jAtA huA, yA vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA candralezyA ko uttaradizA meM AcchAdita karake dakSiNadizAmeM jAtA hai taba candramA apane ko uttaradizA meM aura rAhu apane ko dakSiNadizAmeM dikhalAtA hai| isI prakAra se jaba AtA huA yA jAtA huA, yA vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu dakSiNa dizA meM candra kI kAnti ko AvRta karake uttaradizA meM jAtA hai, taba dakSiNadizA meM candra aura uttaradizA meM rAhu apane ko dikhalAte haiM / tathA-jaSa AtA huA, yA jAtA huA, vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu IzAnakona meM candralezyA ko AcchAdita karake dakSiNapazcima ke kone meM-naityakona meM jAtA hai, taba candramA apane ko uttarapaurassyakone meMIzAnakona meM dikhalAtA hai, aura rAhu apane ko nairRtyadizA meM dikhalAtA hai / isI prakAra AtA huA yA jAtA huA, yA vikriyA karatA pUrvokta paddhati anusAra, Avate, jata, vikriyA karate athavA kAmakaDA karate thake rAhu jyAre candranI lezyAne ( snAne) uttaradizAmAM AcchAdita karIne dakSiNa dizAmAM jAya che, tyAre candramAM uttara dizAmAM ane rAhu candranI dakSiNa dizAmAM dekhAya che. e ja pramANe Avate, jata, vikriyA karato athavA kAmakrIDA karate thake rAhu jyAre dakSiNa dizAmAM candranI dIptine AvRta karIne uttara dizAmAM jAya che, tyAre rAhathI dakSiNa dizAmAM candra ane candrathI uttara dizAmAM rAhu dekhAya che. tathA-Avate, jata, viDiyA karate athavA kAmakrIDA karate karate rAhu jyAre IzAna koNamAM candranI lezyAne AcchAdita karIne taitratya keNamAM jAya che, tyAre candramA IzAnamANamAM dekhAya che ane rAhu neRtya dizAmAM dekhAya che. tathA Avate jate. vikiyA karate athavA kAmakrIDA karate rAhu jyAre naiRtya koNamAM candranI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhagavatIsUtre paricArayan vA dakSiNapazcime nairRtye candralezyAm AvRtya uttarapaurastye yAti tadA dakSiNapazcimAyA-naiRtyAM dizi candraH, uttarapUrvasyA IzAnyAMdizi rAhuzca svasvAtmA nam upadarzayataH, evaM yadA rAhuH Agacchan vA gacchan vA vikurvan vA paricArayan vA dakSimapaurastye-AgneyyAM candralezyAm AvRtya uttarapazcime-vAyavye yAti tadA dakSiNa pUrvasyAM-AgneyyAM dizi candraH, uttarapazcimAyAM-vAyavyAM dizi rAhuzca svasvAtmAnam upadarzayatA, evameva yadA rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA uttarapazcime candralezyAm AkRtya dakSiNapaurastye yAti tadA uttarapazcimAyAM dizi candraH svAtmAnam upadarzayati, dakSiNapUrvasyAM dizi tu rAhuH svAtmAnam updrshytiitibhaavH| tathAcaiva vidhAyAM gahozcandrasya ca svabhAvatAyAM phalitArthahuA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu naityakona meM candralezyA ko AcchAdita kara ke jaba IzAnakona meM jAtA hai taba candramA apane ko nairRtyadizA meM aura rAhu apane ko IzAna dizA meM dikhalAtA hai| isI prakAra se jaba rAhu AtA huA, yA jAtA huA, yA vikriyA karatA huA, yA kAmakrIDA karatA huA AgneyadizA meM candralezyA ko AcchAdita karake uttarapazcimakone meM-vAyavyadizA meM jAtA hai, taba candra apane ko Agneya dizA meM, aura rAhu apane ko vAyavyadizA meM dikha. lAtA hai| isI prakAra se jaba rAhu AtA huA, yA jAtA huA, vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA uttarapazcima meM vAyavyadizA meM candralezyA ko AvRta karake dakSiNapaurastya-AgneyadizA meM jAtA hai taba candra apane ko vAyavyadizA meM dikhalAtA hai aura rAhu apane ko dakSiNa pUrvadizA meM-AgneyadizA meM dikhalAtA hai tathA isa prakAra kI rAha aura candra kI svabhAvatA meM jo phalitArtha nikalatA hai use snAne AcchAdita karIne IzAna koNamAM jAya che, tyAre candramAM pitAne naiRtya dizAmAM ane rAhu pitAne IzAna dizAmAM dekhADe che-eTale ke te dizAmAM dekhAya che tathA Avate, jata, athavA vikriyA karate athavA kAmakriIDA karate rAhu agni keNamAM candranI snAne AvRta karIne, jyAre vAyavya koNamAM jAya che, tyAre candra agnikoNamAM ane rAhu vAyavya koNamAM dekhAya che e ja pramANe Ava, athavA jo athavA vikiyA karate athavA kAmakrIDA karato rAha jyAre vAyavya dizAmAM candranI snAne AvRta karIne agni dizAmAM jAya che, tyAre candra rAhu karatAM vAyavyamAM dekhAya che ane rAha cadra karatAM agnikoNamAM dekhAya che A prakAranI rAhu ane candranI svabhAvatAmAM je artha phalita thAya che tenuM sUtrakAra A sUtra dvArA kathana zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 215 mAha-'jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAre. mANe vA caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTThai / tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM khalu rAhU caMdaM geNhai' yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AkRNvan AkRNvan-paunaHpunyena AcchAdayan tiSThati, tadA khalu manuSyaloke manuSyAH vadanti-evaM khalu nizcitam rAhuzcandraM gRhNAti-prasati. evaM khalu rAhuzcandraM gRhNAti-grasati' iti bhrAntyaiva te evaM vadanti, natu vastugatyA, iti, kinnu cndrbimbmpcchaadytiitibhaavH| evameva-'jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvamANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvarettANaM pAseNaM vIIvayai, tadA NaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI bhinnA evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI'jayA Na rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, vicamANe vA pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTTha' isa sUtra dvArA prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-ki jaba rAhu AtA huvA yA jAtA huA, yA vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA bAraMbAra candra kI lezyA ko AvRta karatA hai 'tayA NaM maNussaloe maNussA vayaMtievaM khalu rAhU caMdaM geNhai' taba manuSyaloka meM manuSya kahate haiM ki rAhu ne candramA ko grasa liyA hai-isa prakAra rAhu ne candramA ko grasa liyA hai isa bhrAnti se hI ve aisA kahate haiM parantu vastusthiti aisI nahIM hai vastusthiti to aisI hI hai ki rAhu candraSimba ko AcchAdita kara detA hai| isI prakAra 'jayA NaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe vA, viuvva. mANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvarettANaM pAseNaM vIIvayai' tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti, evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI 42 cha-" jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pari. yAremANe vA caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe cii" nyAre bhArata mathapA ja athavA vikiyA karato athavA kAmakrIDA karate rAhu vAraMvAra candranI zyAne mAta 3 cha, " tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM khalu rAhU caMda geNhaha" tyAre manuSya mA mnussy| 4 3 rAhu yandramAna jI gaye che. kharekhara te A temane bhrama ja che. kharI vAta to evI che ke rAhae A samaye candrabiMbane AcchAdita karI lIdhuM hoya che. e ja pramANe " jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuThavamANe bA, pariyAremANe vA, caMdassalesaM AvarettANaM pAseNaM vIIvayai, tayA NaM maNussaloe maNussA vayaMti, evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI bhinnA evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI bhinnA" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ram--- - bhagavatIsUtre bhinnA' yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AvRtya, pArzvana-sAnidhyena vyativrajati-gacchati, tadA khalu manuSyaloke manuSyA vadanti-evaM khalu nizcitam , candreNa rAhoH kukSi:-udaram , bhinnA, rAho kukSau candraH praviSTaH-rAhoraMzasya madhyena candro gata ityarthaH evaM khalu candreNa rAhoH kukSiH bhima iti vyapadizanti vastutastu naivmitibhaavH| 'jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viubamANe vA, pariyAremANe vA, caMdassalessaM AvarettANaM paccosakkai, tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM khalu rAhuNA caMde vaMte, evaM khalu rAhuNA caMde vaMte ' yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AvRtya pratyavaSvakate-vyAvartatebhimA evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI bhinnA' aba rAhu AtA huA, yA jAtA huA yA cikriyA karatA hubhA, yA kAmakrIDA karatA huA candrakAnti ko AcchAdita karake pAsa se hokara nikalatA hai taba manujyaloka meM manuSya kahate haiM ki rAhu kI kukSi meM candra praviSTa ho gayA hai arthAt rAhu ke aMza ke madhya se hokara candra nikala gayA-isa prakAra candra ke dvArA rAhu kI kukSi bhinna-vidIrNa kI gaI aisA manuSya apanI vyAvahArika bhASA meM kahate haiM-vAstava meM vicAra kiyA jAve to aisA kucha nahIM hai| 'jayA NaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe vA, ciucvamANe vA, pariyAremANe vA caMdasta lessaM AvarettANaM paccosakAi, tayA NaM maNussaloe maNussA-vayaMti-evaM khalu rAhuNA caMde vaMte-evaM khalu rAhuNA caMde vaMte ' jaba AtA huA yA jAtA huA yA vikriyA karatA Avate, athavA jo, athavA vikiyA karate athavA kAmakrIDA karate rAhu jyAre candrabiMbane AcchAdita karIne pAse thaIne nIkaLI jAya che, tyAre manuSyalakamAM manuSya kahe che ke rAhunI kukSimAM candra praviSTa thaI gayeeTale ke rAhunA aMzanI madhyamAM thaIne candra nIkaLI gaye A rIte candranA dvArA rAhunI kukSi bhedAI gaI-vidINuM karI nAkhavAmAM AvI, evuM manuSya pitAnI vyAvahArika bhASAmAM kahe che. je vAstavika daSTie vicAra karavAmAM ve. to zumana nathI. " jayA gaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA, caMdassa lessaM AvarettANaM paccosakA, tayA NaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM khalu rAhuNA caMde vate-evaM khalu rAhaNA codate " mApatA, mayatA , mayA viyA 42te! athavA bhii| rt| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 217 apagacchati, tadA khalu manuSyaloke manuSyA vadanti evaM khalu rAhuNA candro cAntaH parityaktaH, evaM khalu rAhuNA candro vAnta iti te vyapadizanti, vastu tastu naivamiti bhAvaH / ' jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, jAva pariyAremANe vA, caMdassa lessaM ahe saparviva sapaDidisiM AvaretANaM cidvaha, tayA NaM maNussaloe maNussA vadaMti - ' evaM khalu rAhuNA caMde ghatthe, evaM khalu rAhuNA caMde ghatthe ' yadA khalu rAhuH Agacchan vA yAvat gacchan vA vikun vA paricArayan vA, candrasya lezyAm adhaH, sapakSaM samAnadig yathA bhavati tathA, samatidik-samAnavidig yathA bhavati tathA, AvRtya - avaSTabhya tiSThati, tadA khalu manuSyaloke, manuSyA evaM vadaMti evaM khalu nizcitam rAhugA candraH grastaH, evaM khalu rAhuNA candro grastaH / iti, upacArAdeva evaM vyapadizanti te na tu evaM vastusthitiriti huA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu candrakI lezyA ko AvRta karake lauTatA hai dUra ho jAtA hai taba manuSyaloka meM manuSya kahate haiM ki rAhu ne candra ko ugala diyA hai, parantu rAhu ne candra ko ugala diyA hai aisA unakA kahanA kevala kahanA hI mAtra hai kyoM ki rAhu candra ko jaba DasatA hI nahIM hai, to vaha use ugala kaise sakatA hai ? 4 jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, jAva pariyAremANe vA, caMdassa lessaM ahe saparvikha sapaDidisiM AvarettANaM ciTThA, tathA NaM maNussaloe maNussA vayaMti ' jaba AtA huA, yA jAtA huA, yA vikriyA karatA huA, yA kAmakrIDA karatA huA rAhu candra kI lezyA ko nIce dizA evaM vidizAoM meM AvRta karaletA hai-taba manuSyaloka meM manuSya aisA kahate haiM-niyama se rAhu ne candramA ko prasa liyA hai parantu rAhu ne candramA ko grasa liyA hai aisA unakA yaha kathana rAhu jyAre candranI lezyAne AvRta karIne dUra thaI jAya che-tyAMthI khasI jAya che, tyAre manuSyaleAkamAM leAkA kahe che ke " rAhue candrane mukta karI nAkhyA ? rAhue candrane mukta karI nAkhyA. " parantu mANasAnI mAnyatA paNa mAtra kAlpanika ja che. kAraNa ke rAhue candranA grAsa ja karyuM na hoya, tA mukta karavAnI vAta ja kevI rIte salavI zake ! "jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, jAva pariyAremANe vA caMdassa lesaM ahe pakkhiM paDiditi AvarettANaM ciTThai, tathA NaM maNussa loe maNussA vayaMti " bhAvato, athavA tI athavA viDiyA urato athavA abhaDIDA urato rAhu jyAre candralezyAne aAdizA ane vidizAomAM AvRta karI nAkhe che, tyAre manuSyaleAkanA leAkeA evu kahe che ke " rAhu candrane ceAsa gaLI bha0 28 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhagavatIsUtre bhAvaH, evaM ca AvaraNamAtramevedaM vainasikaM candrasya rAhuNA grasanaM na tu kArmaNaM na tu karmavazataH, atha rAho damAha- kaiviheNaM bhaMte ! rAha paNa te ! he bhadanta ! katividhaH khalu rAhuH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! durihe rAhU paNNatte' he gautama ! dvividhorAhuH prajJaptaH, 'taMjahA-dhuvarAhU, pacarAiya' tadyathA-dhravarAhuH, parvarAhuztha, tatra yaH sadaiva candrasya sanihitaH saMcarati sa dhuvarAhu rucyate tathA coktam "kiNhaM rAhuvimANaM nicaM caMdeNa hoi avirahiyaM / cauraMgulamappattaM hehA caMdassa taM carai // 1 // chAyA-kRSNaM rAhuvimAnaM nityaM candreNa bhavati avirahitam / caturajulamaprAptam adhazcandrasya tat carati, iti, / kevala upacAra se hI hai vasturivati ko liye hue nahIM hai| candra ke Upara rAhu kI chAyA par3ajAtI hai ataH yaha candra kA rAhu ke dvArA grasana kArya ekarUpa se AvaraNAmAtra hI hai| jo vainasika-svAbhAvika hai karmakRta nahIM hai. aba sUtrakAra rAhu ke bhedoM kA kathana karate haiM- kAviheNaM bhNte| rAhU paNNatte' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! rAha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA! duvihe rAha-paNNatte, he gautama!rAhu do prakAra kA kahAgayA hai 'taMjahA-'dhuvarAha, paJcarAhU ya' eka dhruvarAhu aura dUsarA parcarAhu inameM jo rAhu candra ke sanihita huA saMcaraNa karatA rahatA hai vaha dhruvarAhu kahA gayA hai sohI kahA hai-'kiNhaM rAhu rimANaM' ityAdi / rAhu kA vimAna kRSNa hotA hai ye che. paraMtu temanuM A kathana mAtra aupacArika kathana rUpa ja che. vAstavika rIte evuM banatuM ja nathI. candranI upara rAhune paDachAye paDavAthI evuM dekhAya che eTale tene grAsa kahevAne badale AvaraNa ja kahevuM joIete vaisasiH (svAmAqi3) che, mata nathI. have sUtrakAra rAhunA prakAranuM kathana kare che - gautama svAmInA prazna-" kaivihe gaM bhaMte ! rAhU paNNatte" lagan ! rAha keTalA prakAranA kahyA che? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke"goymaa ! duvihe rAhU paNNatte" 3 gautama ! rAhu meM prazAnAhA cha. "taMjahA" rAkhana praa| nIce pramANa cha-"dhuvarAhU, pavvarAhU ya" (1) dhruva mana (2) parvarAhu je rAhu candranI samIpamAM ja rahIne saMcaraNa kare che, tene dhukrATu 43 che me yAta " kiNhaM rAhU vimANaM" tyAdi sUtra dvArA suutrkAre prakaTa karI che rAhunuM vimAna kRSNavarNanuM hoya che te haMmezA candramAnI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 219 yastu parvaNi-paurNamAsyamAvAsyayozcandramUryayoruparAgaM-sambandhaM karoti sa parvarAhu rityucyate, 'tattha NaM je se dhuvarAhU, se gaM bahulapakkhassa pADivae pannarasaibhAgeNaM pannarasaibhAgaM caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTThai' tayo dhruvarAhu parvarAhomadhye khalu yaH sa dhruvarAhuH vartate, sa khalu bahulapakSasya-kRSNapakSasya pratipada Arabhya svakIyena paJcadazabhAgena, candrasya lezyAyAH paJcadazaM bhAgaM candravimba sambandhinaM, paJcadaza bhAgamityarthaH, AraNvan AvRNvan-paunaHpunyena AcchAdayan pratyahaM tiSThati, pratidinanAvaraNapakAramAha-'taMjahA-paDhamAe paDhamaM bhAga, bitiyAra bitiyaM bhAga, jAva pArasesu panarasamaM bhAgaM' tadyathA-prathamAyAM tiyopatipadAyAM candravimbasambandhinaM prathamaM bhAgam , dvitIyAyAM tithau dvitIya mArga, yAvat-tRtIyAyAM tRtIyaM bhAgam , caturthyAM caturtha bhAgam , pazcamyAM paJcamaM bhAgam , aura vaha nitya candramA ke sAtha rahatA hai candramA se cAra ala nIce rahakara vaha calatA hai tathA jo parva meM-pUrNimAsI evaM amAvAsyA inameM candra aura candra meM uparAgarUpa sambadha ko karatA hai usakA nAma parvarAha hai / 'tattha NaM je se dhuvarAhU se gaM bahulapakkhassa pADivae pannarasahabhAgeNaM pannara sahabhAgaM caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTThai' ina donoM rAhuoM meM se jo dhruvarAhu hai vaha bahulapakSa-kRSNapakSa kI pratipadAtithi se lekara pratidina amAvasyA taka apane paJcadaza bhAga dvArA candralezyA ke paJcadaza bhAga ko-candrabimbasaMbaMdhI paMcadaza bhAga ko-pandrahaveM bhAga ko AcchAdita karatA rahatA hai 'taMjahA-paDhamAe paDhamaM bhAgaM, vitiyAe vitiyaM bhAgaM jAva pannaraselu pannarasamaM bhAga' pratipadA tithi meM yaha candraSimba saMbaMdhI prathamabhAga ko, AvRta karatA hai dvitIyA meM dvitIya bhAga ko sAthe ja rahe che-te candramA karatAM cAra AMgaLa nIce rahIne saMcaraNa kare che. je parvamAM eTale ke pUrNimAsI ane amAvAsyA, A be tithiomAM candramAM 7523 // 35 saya 42 che, tenu nAma parAI cha. " tattha NaM je se dhuvarAhU se NaM bahulapakkhassa pADivae pannarasabhAgeNaM pannarasaibhAgaM caMdassa lesaM Ava. remANe AvaremANe cii" yA bhanne humAthI 612nAmanA / te kRSNapakSanA paDavethI zarU karIne amAvAsyA sudhI dararoja pitAnA paMdaramAM bhAga dvArA candralezyAnA (candranA biMbanA) paMdaramAM bhAgane AcchAdita karate 2. cha. " taMjahA-paDhamAe paDhamaM bhAga, vitiyAe vitiyaM bhAga, jAva panarasesa pannAsamaM bhAgaM " prati56 (14 bhanI tithime te yandrabinA parasA bhAgane AvRta kare che, bIjanI tithie bIjA bhAgane AvRta kare che, trIjanI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bhagavatIsUtre SaSThayAM SaSThaM bhAgaM, saptamyAM saptamaM bhAgam , aSTabhyAm aSTamaM bhAgam , navamyAM navamam , dazamyAM dazamam , ekAdazyAm ekAdazam, dvAdazyAM dvAdazam , trayodazyAM trayodazam, caturdazyAM caturdaza bhAgam , paJcadazyAm-amAvasthAyAm paJcadazaM bhAgam AcchAdayatItibhAvaH, 'carimasamaye caMde ratte bhavai, avase se samae caMde ratte vA, viratte bA, bhavai' tathA ca caramasamaye -pazcadazabhAgayuktasya kRSNapakSasya antime bhAge, kAlavizeSe amAvAsyArUpe vA, candro rakto bhavati-rAhuNA uparakto bhavati, ekA kalAM vihAya sarvathAcchAdito bhavatItibhAvaH, avazeSa samaye-pratipadAdikAle candro rakto vA, virakto vA bhavati,-kiJcidaMzAvacchedena rAhuNA uparakto bhavati, kizcidaMzAntarAvacchena ca rAhuNA anuparakto bhavati, AcchAditAnAcchAdita ini bhAvaH, 'tameva sukkapakkhavassa upadaMsemANe upadaMsemANe ciTThai' atha ca dhruvarAhuH AvRta karatA hai, yAvat tRtIyA meM tRtIyabhAga ko AvRta karatA hai, caturthI meM caturthabhAga ko, paMcamI meM paMcama bhAga ko, SaSThImeM chaThe bhAga ko, saptamI meM sAtaveM bhAga ko, aSTamI meM AThaveM bhAga ko, naumI meM nauveM bhAga ko, dazamI meM dazaveM bhAga ko, ekAdazI meM gyArahaveM bhAga ko, dvAdazI meM bArahaveM bhAga ko, trayodazI meM terahaveM bhAga ko, catudazI meM caudahaveM bhAga ko aura amAvasthA meM pandrahaveM bhAga ko AcchAdita karatA hai| 'carimasamaye caMde ratte' pandrahaveM bhAga se yukta kRSNapakSa ke antimabhAga meM athavA amAvasyA meM candra apanI eka kalA ko chor3akara rAhu dvArA sarvathA AcchAdita ho jAtA hai 'avasese samae caMde ratte vA viratte vA bhavai' tathA pratipadA AdirUpa samaya meM vaha rAhu dvArA kitaneka aMzoM meM AcchAdita rahatA hai aura kitaneka aMzoM meM tithie trIjA bhAgane, ethanI tithie cothA bhAgane, pAMcamanI tithie pAMcamA bhAgane, chedanI tithie chaThThA bhAgane, sAtame sAtamAM bhAgane, AThame AThamAM bhAgane, nAmanI tithie navamAM bhAgane, dazamanI tithie dasamAM bhAgane, agiyAraze agiyAramAM bhAgane, bAraze bAramAM bhAgane, teraze teramAM bhAgane, caudaze caudamAM bhAgane ane amAvAsyAe paMdaramAM bhAgane AvRta ure cha. " carimasamaye caMde ratte" 52mA lAtha yukta mevI pakSanI AkharI tithie-amAvAsyAe candra pitAnI ekeeka kalAne choDIne rAhu bA21 sapUta: mAhita tha ya che. " avasese samae caMde ratte vA viratte vA bhavai " 54 pratipahara mAha mAna tithimA rAhu dvArA keTalAka aMzeAmAM AvRta rahe che ane keTalAka aMzemAM Avata zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 221 tameva candrabimbasambandhinaM paJcadazaM bhAgaM zuklapakSasya pratipadAdiSu tithiSu upadarzayan upadarzayan , paJcadazabhAgena svayamapasaraNataH prakaTayana prakaTayan tiSThati tadAha 'paDhamAe paDhamaM bhAga jAva pannara sesu pannarasamaM bhAgaM' prathamAyAM pratipadAyAM prathamaM bhAga, yAvat-dvitIyAdiSu dvitIyAdikaM bhAgam evaM rItyA pazcadazyAM pUrNimAyAm pazcadarza bhAgam upadarzayan tiSThati iti pUrveNAnvayaH, tathAsati-'carimasamae caMde viratte bhavai, avasese samae caMde ratte vA, viratte vA bhavai' caramasamaye-pUrNimArUpakAlavizeSa candro virakto bhavatirAhuNA rahito bhavati, sarvathA zuklI bhavati, itibhAvaH, sarvathaiva anAcchAditaAcchAdita nahIM rahatA hai| tameva sukkapakkhassa uvadaMsemANe ciTa' dhruvarAhu candrabimba-saMbaMdhI pandrahaveM bhAga ko zuklapakSa kI pratipadA Adi tithiyoM meM, apane pandrahaveM bhAga se haTatA haTatA huA prakaTa karatA rahatA hai sohI 'paDhamAe paDhamaM bhAga jAva panarasesu panarasamaM bhAga' isa sUtradvArA sUtrakAra ne prakaTa kiyA hai zuklapakSa kI pratipadAmeM vaha candra ke prathama bhAga ko, yAvat dvitIyAdi tithiyoM meM dvitIyAdibhAga ko isa rIti se pUrNimA meM pandrahaveM bhAga ko prakaTa kara detA hai| isa prakAra hone para yaha 'carimasamae caMde viratte bhavai, avasese samae caMde ratte cA viratte vA bhavai ' pUrNimArUpa kAlavizeSa ke dina candra dhruvaroha se sarvathA rahita ho jAtA hai arthAt bilakula zubhra ho jAtA hai kyoM ki (bhA2hita) 2DetI nathI. " tameva sukapakkhassa uvadaMsemANe uvadaMsemANe ciTThai" zukalapakSanI ekamathI zarU karIne pUrNimA paryantanI paMdara tithiomAM varAhu pitAnA paMdaramAM bhAgapramANa dUra thate thate dararoja candrabiMbanA paMdaramAM lAmA mAchAhanane 62 42 23 cha. me pAta sUtra " paDhamAe paDhamaM bhAgaM jAva pannarasesu pannarasamaM bhAgaM " . sUtra54 vA 548 4 che-zukalapakSanI ekame rAhu candrabiMbanA eka bhAgane prakaTa kare che (eka bhAga paranuM AvaraNa dUra kare che), bIjanI tithie bIjA bhAgane, ane eja kame darareja eka eka bhAgane prakaTa karate karatA pUrNimAnI tithie paMda2maa bhAgane 548 42 cha / pramANe pAthI "carimasamae caMde viratte bhavai, avasese samae caMde ratte vA viratte vA bhavai" bhAnI tithime candrabiMba dhruvarAthI sarvathA rahita thaI jAya che. eTale ke bilakula zuja thaI jAya che, kAraNa ke te tithie candra badhI taraphathI anAcchAdita rahe che zukalapakSanI bAkInI tithiomAM candrabiMba rAhu dvArA aMzataH AcchAdita ane aMzataH anAcchAdita rahe che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIstre 222 tvAditi ' tattha NaM je se pavvarAhU se jahaNe NaM chaNhaM mAsANaM, ukkoseNaM bAyAlosAra mAsANaM caMdassa, aDayAlIsAe saMvaccharaNaM sUrassa' tatra tayoryutrarAhuparvarAhomadhye, khalu yaH sa parvarAhuH vartate sa jaghanyena SaNNAM mAsAnAm, SaNmAsAnantaramityarthaH candra sUrye vA AvRNoti, utkRSTena dvAcatvAriMzatA mAsAnAm, dvAcatvAriMzanmAsAnantaramityarthaH candramAvRNoti sArddhavarSatrayAnantaraM candrasya lezyAmAvRtya tiSThatItyarthaH sUrasya tu lezyAm utkRSTatayA saMvatsarANAm aSTAcatvAriMzatA, aSTacatvAriMzadvarSAnantaramityarthaH AvRtya tiSThati, sUryamAvRNotItibhAvaH // 01 // candrasya sazrI nAmArtha vaktavyatA prastAvaH mUlam -' se keNaTTeNaM bhaMte! evaM buccai-caMde sasI, caMde sasI ? goyamA ! caMdassa NaM joisiMdassa joisaraNNo miyaMke vimANe kaMtA devA kaMtAo devIo, kaMtAI AsaNasayaNakhaMbhabhaMDamattovagaraNAI appaNo'viya, NaM caMde joisiMde joisarAyA some kaMte, subhae piyadaMsaNe surUve, se teNaheNaM jAva sasI" // sU0 2 // chAyA - tat kenArthena bhadanta ! eva mucyate - candraH sazrIH candraH sabhIH ? gautama ! candrasya khalu jyotipikendrasya jyotiSikarAjasya mRgAGke vimAne kAntA devAH, kAntA devyaH kAntAni AsanazayanastambhabhANDAmatropakaraNAni, AtmanA picakhalu, candro jyotiSikendro jyotiSikarAjaH saumyaH, kAntaH, subhagaH, priyadarzanaH, surUpaH, tat tenArthena yAvat - sazrIH // 0 2|| yaha usa samaya saba tarapha se anAcchAdita rahatA hai / 'tastha NaM je se panvarAhU se jahaNeNaM chaNhaM mAsANaM ukkoseNaM bAyAlIsAe mAsANaM caMdassa, aDayAlIsAe saMvaccharaNaM sUrassa ' dhruvarAhu se bhinna jo parvarAhu hotA hai - vaha jaghanya se chahamAsa ke bAda candra athavA sUrya ko AvRta karatA hai aura utkRSTa se 42 mahinoM ke bAda candramA ko AvRta karatA hai, tathA 48 varSa ke bAda sUrya ko AvRta karatA hai || sU01 || " tattha NaM je se pavvarAhU se jahaNaNeNaM chaNhaM mAsANaM ukkoseNaM bAyAlIsAe mAsANaM caMdassa, aDayAlIsAe saMvaccharaNaM sUrassa " dhruvarAhuthI linna yevo ne pa rAhu che, te ochAmAM ochA cha mAsa bAda candra athavA sUryane AvRta kare che, ane vadhAremAM vadhAre 42 mAsa mAda-3A varSa pachI-candrane AvRta kare che tathA 48 varSa pachI sUryane AvRta kare che. sU.1|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - prameyacandrikA TIkA za012 u06 sU02 candrasya 'sazrI 'nAmArthanirUpaNam 223 TIkA-atha candrasya 'sasI' ityabhidhAnasya anvarthatAM prarUpayitumAha-'se keNaTeNaM bhaMte ! ityAdi, 'se kegaDeNaM bhaMte ! evaM vucai-caMde sasI, caMde sasI?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! tat-atha, kenArthena evamucyate-candraH sazrIH, candraH sazrIriti, candrasya 'sasI' iti abhidhAne ko heturiti praznaH, bhagavAnAha'goyamA! caMdassa NaM joisiMdassa, joisaraNNo miyaMke vimANe' he gautama ! candrasya khalu jyotiSikendrasya, jyotiSikarAjasya mRgAGke mRgacihnatvAt mRgAGke vimAne adhikaraNabhUte 'kaMtA devA, kaMtAo devIo, kaMtAI AsaNasayaNakhaMbhabhaMDamattovagaraNAI' kAntAH kAntiyogAt kamanIyAH devAH, kAntAH kAntimayacyAt paramaramaNIyAH devyaH, kAntAni-kAntiyuktAni AsanazayanastambhabhANDAma: candra ke sazrI nAma ke artha kI vaktavyatA'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai' ityaadi| TIkArtha-sUtrakArane caMdramA kA nAma jo 'sazrI' kahA hai usa viSaya kI anvarthatA isa sUtra dvArA prakaTa kI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, caMde sasI' he bhadanta candra kA nAma jo sazrI hai-so isa 'sazrI' nAma hone meM kyA kAraNa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'caMdassa gaM joisiMdassa joisaraNNo miyaMke vimANe' jyotiSikendra evaM jyotiSikarAja candra ke mRgAjhavimAna meM 'kaMtA devA, kaMtAo devIo, kaMtAI AsaNasayaNakhaM bhabhaMDamattovagaraNAI' kAntiviziSTa hone se kamanIya deva, kAntimaya hone se paramaramaNIya deviyAM, kAntisahita Asana, zayana, staMbha, pAtra -yandranA sazrI nAmanA manI 4ztavyatA" se keNaTeNaM bhaMte / evaM buccai" tyA TakAIcandramAnuM "sazrI" nAma che tenI sArthakatAnuM sUtrakAre A sUtradvArA pratipAdana karyuM che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahA. vIra pramuna sevA prazna pUche che "se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, caMde sasI" he bhagavana ! candranuM je "zrI" nAma che te nAma pADavAnuM kAraNa zuM che ? bhalAvI2 prbhun| uttara-goyamA ! cadassa NaM joisiMdassa joisaraNo miyaMke vimANe" 3 gItama! cyAtina chandra, jyotiSa 21 yandranA bhRgazivANA bhRgAMDa vimAnamA "kaMtA devA, kaMtAo devIo, katAI AsaNasayaNakhaMbhabhaMDamattovagaraNAI" viziSTa atiyuta havA, viziSTa kAntiyukta devIo, kAntiyukta Asana, zayana, staMbha, pAtra mA 542 / sahA zAlatA DAya cha, mana " apaNo vi ya NaM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tropakaraNAnica vilasanti, atha ca 'appaNo'vi ya NaM caMde joisiMde, joisarAyA some, kaMte, subhae, piyadaMsaNe, surUve, se teNaTTeNaM jAba sasI' AtmAnA svayamapi ca khalu candro jyotiSikendraH jyotiSikarAjaH, saumyaH, bhadraH, kAntaH - kAntizAlI, subhagaH - saubhAgyazAlitvAt lokapriyaH, priyadarzanaH - paramAhAdakaH, yataH - surUpaHparamasundarazca vartate tava tenArthena tena kAraNena yAvat evamucyate - candraH sazrIHsahazriyA vartate yaH sa sazrIriti, tadIyadevadevIprabhRtInAM svasya ca kAntyAdiyuktatvAditi bhAvaH / prAkRtApekSayA 'sasI' iti siddham ||02|| sUryasya AdityanAmAnvarthatAvaktavyatA - mUlam--"se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-sUre Aice, sUre Ace ? goyamA ! sUrAdiyA NaM samayAi vA, AvaliyAi vA, jAya ussappiNI vA avasappiNIi vA se teNadveNaM jAva Aicye // sU0 3|| 224 Adi upakaraNa sadA suhAvane' bane rahate haiM aura 'appaNo vi ya NaM caMde joisiMde joisarAyA some kaMte, subhae, piyadaMsaNe, surUve, se teNadveNaM jAya sasI' svayaM jyotiSika indra aura jyotiSika rAjA candra bhI saumya-bhadra hai, kAnta- kAntizAlI hai, subhaga- saubhAgyazAlI hone se lokapriya hai, priyadarzana - parama AhlAdakAraka hai, aura isI se vaha paramasundara hai isa kAraNa he gautama ! candra 'sazrI' zrI - zobhA sahita isaliye vaha 'sazrI' hai aisA kahA gayA hai tAtparya kahane kA yahI hai ki candra deva kI devadeviyAM Adi saba cIjeM kAntyAdi yukta haiM aura candra svayaM bhI kAnti Adi se yukta hai-isaliye candra ko 'sazrI ' aisA sArthaka nAma se abhihita kiyA gayA hai || suu02|| cade joisiMde joisarAyA some, kaMte, subhae, piyadaMsaNe, surUve, se tejacNaM jAva sasI " jyotiSikendra, jyotiSika rAma yandra pote paNa saumya (ladra), anta (antiyukta), sulaga (saubhAgyasaMpanna) mane priyadarzana (bhenu darzana sone AhlAdajanaka thaI paDe evA) hAvAthI atizaya suMdara che te kAraNe, hai gautama! candrane " sazrI " (zolAyukta vAmAM Ave che. mA samasta kathananA bhAvAtha e che ke candradevanI devadevIo Adi samasta cIjo kAnti AdithI yukata che ane candrapAte paNa kAnti AdithI yukta che, tethI candrane " sazrI" evI sArthaka nAmasa'jJA ApavAmAM AvI che. sU02/ zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u06 sU03 sUryasya 'Aditya' nAmArthanirUpaNam 225 chAyA - tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-suraH AdityaH 12 gautama ! sUrAdikAH khalu samaya iti vA, AvalikA iti vA yAvat-utsarpiNyaH iti vA, abasarpiNyaH iti vA, tat tenArthena yAvat-AdityaH // 3 // , TIkA -- atha Adityazabdasya anvarthatAM pratipAdayitumAha se keNadveNaM bhaMte! evaM buca - sUre Aicce, sUre Aicce ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta / tat- atha, kenArthena-kena prakAreNa evamucyate-suraH AdityaH ? iti sUryasya AdityAbhidhAne ko heturiti manaH, bhagavAnAha - 'goyamA ! surAdiyA NaM samayAivA, AvaliyAhavA, jAva ussappiNIivA, avasarpiNIivA, se teNaTTeNaM jAna Aicye' he gautama! sUrAdikA:- sUraH sUryaH, Adi:- mathamo yeSAM te surAdikAH khalu samayAH itivA ahorAtrAdi kAlavizeSANAM nirvibhAgAH aMzAH itinA vyavahAro bhavati, AvasUrya ke Aditya nAma ke anvarthatA kI vaktavyatA'se keNadveNaM bhaMte! evaM buccai, sUre Aicce, sure Aicce' ityAdi / TIkArtha-sUtrakAra ne sUrya ke 'Aditya' isa nAmakI sArthakatA kA pratipAdana isa sUtradvArA kiyA hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-' se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai lUre Aicce, sUre Aicce' he bhadanta ! sUrya kA jo Aditya aisA nAma hai so isa Adizya nAma ke hone meM hetu kyA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' gopamA' he gautama! 'sUrAdiyANaM samayAi vA AvaliyAi vA jAva ussappiNIi vA, avasappiNIi vA-se te dveNaM jAva Ahacce ' he gautama! ye samaya aho rAtrAdirUpakAla vizeSoM ke nirvibhAga aMza, AvalikA yAvat-muhUrta Adi utsarpiNI, avasarpiNIrUpa jo kAlavizeSa haiM- inake vyavahArakA - sUryanA 'sAhitya' nAmanI sArthatA viSaya vaktavyatA-- 66 - 'sekeNaTuNaM bhaMte ! evaM buccai, sUre Aibbe, sUre Aicce " tyaahiTIkA-sUtrakAre A sUtra dvArA sUryanA 'Aditya ' A nAmanI sAthekatAnu" pratipAdana karyu che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra alune sevA prazna pUche che -" se keNaTuNaM bhaMte ! evaM buccara, sUre Aicce, sUre Aicce " he bhagavan ! sUryanu ne sAhitya nAma che, te nAma zA kAraNe ApavAmAM AvyuM che ? bhaDAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! he gautama! " sUrAdiyANaM samayAi bA, AvaliyAi bA, joba ussappiNIi vA, avasappiNIi vA, se teNadveNaM jAva Aicce " A samaya, AvalikA, muhUta Adi utsarpiNI ane avasarpiNI pantanA je kALavizeSA che temanA vyavahAranA pravataka sUra ja che eTale bha0 29 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 magavatIsUtre likAH iti vA vyavahAro bhavati, yAvat-muhUrtAdayaH itivA vyavahAro bhavati, avasarpiNya iti vA vyavahAro bhavati, eteSAM sarveSAM samayAvalikAdyutsapiNyavasapiNIparyantAnAM kAlavizeSANAM vyavahAramArtakaH sUra eva vartate, tathAhi-mUryodaya mavadhi kRtvA ahorAtrArambhakaH samayo vyapadizyate, evaM rItyaiva AvalikA muhUrtAdayazca vyapadizyante, tat-atha, tenArthena-tena kAraNena, yAvat-mUraH Aditya iti vyapadizyate, ahorAtrasamayAdInAm Adau bhavaH AdityaH iti vyutpatteH ||muu0 3 // candrasUryayoragramahidhyAdivaktavyatA mUlam --caMdassa jaM bhaMte! joisiMdassa joisaranno kaI aggamahisIo paNNattAo, jahA dasamalae jAva No cevaNaM mehuNavattiyaM / sUrassa vi taheva / caMdimasUriyANaM bhaMte joi. siMdA, joisarAyANo kerisae kAmabhoge paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! se jahAnAmae keipurise paDhamajovvaNuhANabalasthe paDhamajovvaNuTThANabalasthAe bhAriyAe saddhiM aciravattavivAhakajje asthagavesaNayAe solasavAsavippavAsie, se NaM tao laddhaTe kayakajje aNahasamagge puNaravi niyagagihaM pravartaka marya hI hai-arthAt yaha samaya hai, aisA jo vyavahAra hotA hai, yaha AvalikA hai aisA jo vyavahAra hotA hai, yaha muhUrta hai aisA jo vyavahAra hai tathA yaha avasarpiNIkAla hai yaha utsarpiNIkAla hai aisA jo vyavahAra hotA hai so ina saba vyavahAroM kA AdirUpa meM pravartaka sUrya hI hai isaliye isakA nAma ahorAtra samaya AdikoM kI Adi meM jo hotA hai vaha Aditya hai isa vyutpatti ke anusAra Aditya huA hai / / 03 / / ke A samaya che, e je vyavahAra thAya che A AvalikA che, e je vyavahAra thAya che, A muhUrta che evo je vyavahAra thAya che, A avasarpiNI kALa che A utsarpiNI kALa che, evo je vyavahAra thAya che te badhA vyavahArone Adi pravartaka sUrya ja che tethI tenuM nAma aherotra samaya AdikonI AdimAM je hoya che te Aditya che A prakAranI vyutpatti anusAra sUryanuM "Aditya" nAma paDyuM che, ane te nAma sArthaka che. sU03 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u06 sU04 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNam 227 havvamAgae kayabalikambhe kayakouyamaMgalapAyacchitte savvAlaMkAravibhUsie maNunna thAlipAgasuddhaM aTArasavaMjaNAkulaM bhoyaNaM bhutte samANe tasi tArisagaMsi vAsagharaMsi vaNNao, mahabbalakumAre jAva sayaNovayArakalie tAe tArisiyAe bhAriyAe siMgArAgAracArUvesAe jAva kaliyAe aNurattAe avirattAe maNoNukUlAe, saddhiM iTe sadde jAva pharise paMcavihe mANussae kAmabhoge paccaNubbhavamANe viharai, se gaM goyamA ! purise viusamaNakAlasamayasi, kerisayaM sAyAsokkhaM paJcaNubbhavamANo viharai ? orAlaM smnnaauso| tassa NaM goyamA ! purisassa kAmabhogohiMto vANamaMtarANaM devANaM etto aNaMtaguNavisiTTatarAe ceva kAmabhogA, vANamaMtarANaM devANaM kAmabhoge. hito asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsiNaM devANaM etto aNaMtaguNavisittarAe ceva kAmabhogA, asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsiyANaM devANaM kAmabhogehito asurakumArANaM devANaM etto aNaMtaguNaviliTuttarAe ceva kAmabhogA, asurakumArANaM devANaM kAmabhogehito gahagaNanakkhatta tArArUvANaM joisiyANaM devANaM etto aNaMtaguNavisiTattarAe ceva kAmabhogA, gahagaNanakkhattajAya kAmabhogehito caMdimasUriyANaM joisiyANaM joisarAINaM, etto aNaMtaguNavisiTTatayarAe ceva kAmabhogA, caMdimasUriyANaM goyamA! jotisiMdA joisarAyANo erise kAmabhoge zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 bhagavatIsUtre paccaNubbhavamANA viharati / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva viharai ||suu04|| bArasame sae chaTo uddeso samatto // 12-6 // chAyA-candrasya khalu bhadanta ! jyotiSikendrasya jyotiSikarAjasya kati anamahiSyaH prajJaptAH ? yathA dazamazatake yAvat no caiva khalu maithunamatyadhikam , sUrasyApi tathaiva, candrasayau~ khalu bhadanta ! jyotiSi kendroM jyotipikarAjau kIra zAn kAmabhogAna pratyanubhavantI viharataH ? gautama ! sa yathAnAma kazcit puruSaH prathamayauvanotthAnabalasthaH prathamayauvanotthAnabalasthayA bhAryayA sArddham aciravRtta. vivAhakAryaH arthagaveSaNatAyai SoDazavarSavibhopitaH sa khalu tato labdhArthaH kRtakAryaH, anaghasamagraH, punarapi nijakagRhaM zIghramAgataHkRtavalikarmA kRtakautukamaGgalaprAyazcittaH, saryAlaGkAravibhUSitaH manojhaM sthAlIpAkazuddham aSTAdazavyaJjanAkulaM bhojanaM bhuktaH san tasmin tAdRzake vAsagRhe varNakaH, mahAbalaH kumAro yAvat zayanopacArakalitaH tayA tAdRzyA bhAryayA zRGgArAgAracAruvepayA, yAvat kalitayA anuraktayA, aviraktayA manonukUlayA sArddham , iSTAn zabdAn yAvat sparzAna paJcavidhAna mAnu. pyakAn kAmabhogAn pratyanubhavan viharati, sa khalu gautama ! puruSo vyavazamanakAlasamaye kIdRzaM zAtA saukhyaM pratyanubhavan viharati ? udAra zramaNAyuSman ! tastha khalu gautama ! puruSasya kAmabhogebhyo vAnavyantarANAM devAnAm ebhyaH anantaguNaviziSTatarAzcaiva kAmabhogAH, vAnavyantarANAM devAnAM kAmabhogebhyaH asurendravarjitAnAM bhavanavAsinAM devAnAm etebhyaH anantaguNaviziSTatarAzcaiva kAmabhogA, asurendravajitAnAM bhavanavAsinAm devAnAM kAmabhogebhyaH asurakumArANAM devAnAm etebhyaH anantaguNaviziSTatarAzcaiva kAmabhogAH, asurakumArANAM devAnAM kAmabhoge. bhyo grahagaNanakSatratArArUpANAM jyotiSikANAM devAnAm etebhyaH anantaguNavizietarAzcaiva kAmabhogAH, grahagaNanakSatra yAvat kAmabhogebhyazcandrasUrya yo jyotiSikayoH jyotipikarAjayoH etebhyaH anantaguNaviziSTatarAzcaiva kaambhogaaH| candramyau~ khalu gautama ! jyotiSikendrau jyotiSikarAjau IdRzAn kAmabhogAn pratyanubhavantau viharataH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM yAvat viharati ||s04|| dvAdazazatake SaSThodezaH smaaptH|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u06 sU04 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNam 229 ___TIkA- atha candrasUryayoreva agramahiSyAdi svarUpaM prarUpayitumAha-'caMdarasa NaM bhaMte' ityAdi, 'caMdassa NaM bhaMte ! joisiMdassa joisaraNmo kai aggamahisIo eNNattAo ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! candrasya khalu jyotiSi kendrasya jyotiSikarAjasya kati agramahiSyaH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'jahA dasamasae jAva No cevaNaM mehuNavattiyaM' he gautama ! yathA dazamazata ke pazcamoddeza ke agramaDiSyAdivarNanaM kRtaM tathaiva atrApi kartavyaM, tathA ca yAvat-candrasya jyotiSikendrasya jyotiSikarAjasya catasraH anamahiSyaH prajJatA, tadyathA-candrapramA, jyotsnAmA, candra sUrya kI apramahiSIyAM Adi kI vaktavyatA'caMdassaNaM bhaMte ! joisiMdasta johasarano' ityaadi| TIkArtha-isa sUtradvArA sUtrakAra ne cAdra aura sUrya kI hI agramahi SiyoM Adi ke svarUpa kI prarUpaNA kI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'caMdassa NaM bhaMte ! joisiMdassa joisaraNo kAi agamahisIo pagattAbho ! he bhadanta ! jyotiSikoM ke indra aura jyotiSikoM ke rAjA jo candradeva haiM-unakI agramahipiyAM kitanI kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahA dasamasae jAva No ceva NaM mehuNapattiyaM' he gautama ! dazaveM zataka meM paMcama uddezaka meM jaisA agramahiSI Adi kA varNana kiyA gayA hai usI prakAra kA varNana unakA yahAM para bhI jAnanA cAhiye tathA-jyotiSikendra aura jyotiSika rAjA jo candradeva hai usakI cAra agramahiSidhAM kahI gaI haiM jinake nAma isa prakAra se -yandra sUyanI amaDipI! mAhinI tanyatA" caMdassa Na bhaMte ! joisiMdassa joisaranno" tyAdi TIkArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre candra ane sUryanI amahilIe AdinA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che A viSayane anulakSIne gautama svAmI maDAvIra prasune the| prazna pUche che -" ca dassa NaM bhaMte ! joisiMhassa joisaraNo kai agAmahisIno paNNattAo?" magavan ! jyotirivAnA ndra ane tiSika denA rAjA evA je candradeva che temane keTalI azamahiSIo che? mahAvIra prbhun| uttara" jahA dasamasae jAva No ceva NaM mehuNavattiyaM" he gautama! dasamAM zatakanA pAMcamA uddezakamAM agramahiSIe Adi viSe jevuM varNana karavAmAM AvyuM che, evuM ja temanuM varNana ahIM paNa grahaNuM karavuM joIe te uddezakamAM A prakAranuM varNana karavAmAM AvyuM che-jyAtiSikendra ane tiSikarAja evA je cadradeva che, temane cAra agamahiSIo zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bhagavatI sUtre " amilI, prabhaMkarA ityAdi varNanaM bodhyam 'sUrassa vi tadeva ' surasyApi tathaiva candradeva, sUryasyApi agramahiSyAdi varNanaM kartavyam tathAca sUryasya jyotiSi kendrasya jyotiSikarAjasya catasraH agramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-sUryaprabhA, AtapAbhA, amilI, prabhaMkarA, ityAdirItyA dazamazatakasya pazcamoddezakAnusArameva varNanaM kartavyam, gautamaH pRcchati - caMdimasUriyANaM bhaMte! joisiMdA joisarAyANI kerisae kAmabhoge pazcaNubhavamANA viharaMti ?' he bhadanta / candrasUryo khallu jyotiSikendrau jyotiSikarAjAnau, kIdRzAn kAmabhogAn matyanubhavantau viharataH ? tiSThataH ? bhagavAnAha - goyamA ! se jahAnAmae ke purise paDhama jonvaNuDANavakarathe ' - candraprabhA, jyotsnAbhA, arcirmAlI aura prabhaMkarA isake Age kA aura bhI varNana hai jo vahIM se dekha lenA cAhiye 'sUrassa vi taheca ' candrake varNana ke jaise hI sUrya kI bhI agramahiSiyAM Adi kA varNana hai arthAta- jyotiSikendra aura jyotiSika rAja sUrya kI bhI agramahiSiyAM cAra hI kahI gaI haiM jinake nAma ye haiM-sUryaprabhA, AtaSobhA, arcimolI evaM prabhaMkarA - ityAdirIti se isa viSaya se lagatA huA varNana dazaveM zataka ke pAMcaveM uddezaka ke anusAra yahAM kara lenA cAhiye. " , aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' caMdimasUriyANaM bhaMte / joisiMdA joisarAyANo, kerisae kAmabhoge paJcaNubhavamANA viharaMti' he bhadanta ! jyotiSikoM ke indra aura jyotiSikoM ke rAjA jo caMdra aura sUrya haiM - ve kaise kAmabhogoM ko bhogate haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiMgomA' he gautama! ' se jahA nAmae kei purise' jaise koI eka puruSa che. temanAM nAma nIce pramANe che-candraprabhA, yAnAbhA, arci'mAMlI ane ala 42rA tyAra jAhanu ne vAyuna che, te tyAMcI vAMcI sevu " sUrassa vi taheba " yandranA varSAnanA bhe 4 sUryanI zramahiSIo mahinu varSAna pA samajavu' eTale ke jyeAtiSikendra ane vaitiSikarAja sUryane paNa cAra ashrmhissiithe| che. temanAM nAma nIce pramANe che- sUrya pralA, AtapAlA, arthimaMtrI ane prabhu'karA, ItyAdi samasta varNana dasamAM zatakanA pAMcamA uddezakamAM kathita varNana anusAra ahIM paNa grahaNa karavuM joIe, " gautama svAbhIne prazna - " ca dimasUriyANaM bhaMte! joisiMdA joisarAyANo kerisae kAmabhoge paccaNubbhavamANA viharaMti " he bhagavan ! jyotiSidhanA Indro ane jyeAtiSikAnA rAjA evA je sUrya ane candra che, te kevA kAmabhoga bhAgave che ? mahAvIra aluno uttara- " toyamA !" he gautama! " se jahAnAmae ke zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u06 sU0 4 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNam 231 " he gautama! tat-atha yathAnAma kazcit puruSaH prathamayauvanotthAnabalasthaH prathamatarted - prathamayauvanodgame yabalaM mANaH satvaM vA tatra tiSThatIti prathamayauvanosthAnavalasthaH ' paDhamajonvaNuTTAgabaLadvAe bhAriyAe saddhi aciravattavivAhakajje ' prathamayauvanotthAnabalasthayA - navayauvanodgamAtrasthayA, bhAryayA yuktyA sArddham, aciravRttavizahakArya :- aciraM zIghrameva, vRttaM niSpannam vivAhakArya yasya sa tathAvidhaH - nUtanakRta pariNayaH, 'atthagavesaNayAe solasavAsavippadAsie ' arthagaveSaNayA - arthopArjana bhAvanayA, poDazavarSaparyantakRta videzavAsaH 'se NaM tao laddhaTThe kayakajje aNahasamagge puNaravi niyagagihaM hantramAgae sa khalu puruSaH tato labdhArthaH SoDazavarSamavAsena kRtavittopArjana:, ataeva kRtakArya:- labdhaprayojanaH, anaghasamagraH - vighnapuJjarahitaH san punarapi nijakagRhaM svagRham zIghramAgataH, 'kayabalikamme kayakouyamaMgalapAyacchitte, santrAlaMkAravibhUsie ' kRtabalikarmA'padamajonvaguNabalatthe ' prathama yuvAvasthA ke udgama janya bala se yukta huA 'paDhamajonvaNuANavalaTThAe bhAriyAe saddhiM prathama yauvana abasthAvAlI yuvatI ke sAtha 'aciravattavivAha kajje ' navIna vivAha karearthAt pahile pahila hI vivAha kare, aura vivAha karane ke uparAnta hI vaha 'athagavesaNayAe solahavAsa viSpavAsie' paisA dravya kamAne ke liye paradeza calA jAye - vahAM vaha 16 varSataka paisA kamAtA rahe' se NaM tao laddhaTThe kayakajje ' isa prakAra paradeza meM solaha varSataka rahakara jisane vitta kA acchI taraha se upArjana kara liyA hai aisA vaha puruSa kRtakArya hotA huA 'aNahasamagge, puNarabi niyamahiM havyamAgae' nirvighnarIti se punaH apane gharapara vApisa A jAtA hai 'kayabalikamme, kayako uyamaMgalapAyacchitte savyAlaMkAra vibhUsie' , " purise" prema / 4 puruSa "paDhamajonvaNuhANa calatthe " prathama yuvAvasthAnA udbhabhanya mAthI yukta thayo hoya " paDhamajovvaNuTThANa baladvAe bhAriyAe saddhi aciravattavivAhakajje " bhege prathama yauvananI prApti relI sevI yuktInI sAthe tenA pahelA ja lagna thayA che A prakAre tenA lagna thayA bAda turata ja te " atyagavasaNayAe solahavAsa vidhyavAsie" dravyopAna pAne mATe paraheza cAhyA jAya che tyAM 16 varSa sudhI vasavATa karIne te dravya kamAtA rahe che. 66 se NaM tao lakhaTTe kayakajje " A prakAre 16 varSa sudhI paradezamAM rahIne jeNe khUba ja dhananuM upArjana karyu che evA te puruSa kRtakRtya thaIne aNaisa magge, puNaravi niyagagihaM hanyamAgae " nirvighne potAne ghera paache| ire che. " kayacalikamme, kayako jayamaMgalapAyacchatte savyAlaMkAra (I zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhagavatIsUtre vAyasAdibhyo dattAnnaH kRtakautukamaGgalaprAyazcittaH, sarvAlaGkAravibhUSitaH, ' maNubhaM thAlipAgasuddha aGkArasavaMjaNAkulaM ' manojJam - sarasam, sthAlIpAkazuddham sthAlyAM pAkena zuddham, aSTAdazavyaJjanAkulam - aSTAdazaprakArakazAkAdiyuktam, 'bhoyaNaM te samANe taMsi vArisagaMsi vAsagharaMsi, vaNNao mahabbalakumAre' bhojanaM muktaH san tasmin pUrvokte, tAzake vilakSaNe vAsagRhe, varNaka:- asya vAsagRhasya varNanam ekAdazazatake ekAdazodeza ke mahAtralakumAraprakaraNe kRtavarNanAnusAramavaseyam, 'jAva sapaNovayArakalie tAe tArisiyAe bhAriyAe siMgArAgAracAruvahAM vaha snAna Adi se nizcinta banakara balikarma karatA hai - vAyasa AdikoM ke liye anakA vibhAga kara vitaraNa karatA hai evaM duHsvapna Adi ke phala ke vinAza ke nimitta kautuka, maMgala evaM prAyazcitta karatA hai| bAda meM vaha apane samasta alaMkAroM se zarIra ko vibhUSita karatA hai| ' maNunnaM thAlipAgasuddha, aTThAra sarvajaNa kulaM bhogaNaM' aura isa prakAra se susajjita banakara vaha phira sarasa bhojana ko jo sthAlI meM pakAne se bilakula acchI rIti se paka cukA hai-jarA bhI kaccA nahIM hai -18 prakAra ke zAkAdi ke sAtha 'bhutte samANe ' bahuta hI rucipUrvaka khAtA hai / 'sitAragaMsi vAsagharaMsi vaNNao' bhojana kriyA samApta hone para phira vaha apane bhAgyazAliyoM ke yogya-vilakSaNa- vAsagRha meM jAtA hai - isa vAsagRha kA varNana gyArahaveM zataka meM, gyArahaveM uddezaka meM mahAlakumAra ke prakaraNa meM kiyA gayA hai so vaisA hI jAnanA cAhiye vibhUsie" tyAra mAha te snAnAhi vidhi patAvIne mire che-pAyasa Adine mATe annane vibhAga karIne vAyasAdine tenu dAna kare che, ane duHsvapna AdinA phUlanA vinAzane nimitte tuka, magala ane prAyazcitta kare che. tyAra bAda te samasta malakArA vaDe peAtAnA zarIrane vibhUSita kare D. " magunaM vAlipAgasuddhaM, aTThAra sarvajaNAkulaM bhoyaNaM " tyAra khAda ghaNI ja sArI rIte radhAyelA, bilakula krAcA na heAya evAM 18 prakAranA zAkAdithI yukta manojJa lobhanatu " bhutte samANe " ruthivaM AvAhana raiche. " taMsi tArisagaMsi vAsaraMsi baNNao" mA prahAranA logana kharozIne te potAnA vAsagRDumAM--zayanakhaMDamAM jAya che te zayanakhaMDa bhAgyazALIene cegya, vila kSaNu mADhi vizeSAvALA che agiyAramAM zatakanA agiyAramAM uddezakamAM mahAkhalakumAranA zayanakha'Danu' jevu' varNana karavAmAM Avyu che, evuM ja thaya. nakhaMDanu vadhuna ahIM paNu grahaNa karavuM joie. 'jAba sayaNovayArakalie tAe tArisiyAe bhAriyAe siMgArAgAracAruvesAe saddhiM. " 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u06 sU04 candrasUryayoraamahiyAdinirUpaNam 233 vesAe' yAvat-AbhyantarataH sacitra karmANi, bAhyataH vicitrAlokacillitatale, maNiratnapraNAzitAndhakAre, bahusamamuvibhaktabhAge, pazcavarNasarasasurabhimuktapuSpapuJjopacArakalite, mugandhivaragandhite, ratnamUtrasaMvRte, muramye sugandhavarakusumacUrNazayanopacArakalite vAsagRhe iti pUrveNa sambandho bodhyaH, tayA-pUrvoktayA, tAhazyA-paramakamanIyasaundaryazAlinyA, bhAryayA, zRGgArAkAracAraveSayA-zRGgArasya AkAra:-AkRtiH tayogyaH cAraveSaH ramaNIyanepathyaM yasyA, sA tathA, 'jAtra kaliyAe, aNurattAe, avirattAe, maNoNukUlAe saddhiM ' yAvat sazcandanapuSpamAlyAdikalitayA, anuraktayA-anurAgavatyA, aviraktayA-piyAcaraNe viraktirahityA, mano'nukUlayA-bhartamanaso'nukUlavartinyA sArddham 'iTe sadde jAva pharise 'jAva layamovayArakalie tAe tAriliyAe bhAriyAe siMgArAgAra cAruyesAe saddhiM' yahAM yAvat zabda se "AbhyantarataH sacitrakarmANi, thAdyataH vicitrAlokacillitatale, maNiratnapraNAzitAndhakAre, bahusamatuvibhaktabhAge. paJcavarNasarasasurabhimukapuSpapucopacArakalite, sugaMdhiva ragandhike, ratnasUtrasaMvRte, suramthe, sugandhavarakusumacUrNazayanopacArakalite, isa pATha kA saMgraha huA hai| isa prakAra ke vAsagRha meM pUrvokta paramakamanIya saundaryazAlI bhAryA ke sAtha, ki jisakA SeSa sAkSAt zRGgAra kI AkRti ke jaisA hai 'jAva kaliyAe aNurattAe, avirattAe, maNoNukUlAe,' aura jo yAvat-strak, candana, puSpamAlA Adi se suzobhita ho rahI hai, anurAga jisameM bharA huA hai, priya AcaraNa karane meM jisake citta meM thor3I sI bhI virakti nahIM hai, evaM jo pati ke mana ke anukUla pravRttivAlI hai ihe sadde jAva pharise paMcavihe mANu bhahI 'jAva (yAvat )' 56 // 2 // nIyatA sUtrA4 3451 42pAmA sAvyA cha-"AbhyantarataH sacitrakarmANi, bAhyataH vicitrAlokacillitanale, maNiratnapraNAzitAndhakAre, bahasamasuvibhaktabhAge, paJcavarNasarasasurabhimuktapuSpapuJjopacArakalite, sugaMdhivaragandhite, ratnasUtrasaMvRte, suramye, sugandhadarakusumacUrNazayanopacArakalite" mA 52nA zayanamama pUti, 52bhamanIya soyazANI, su2 veSabhUSAra 4162 sAkSAt ||2nii bhUti 2vI, "jAva kaliyAe aNurattAe, avirattAe, maNoNukUlAe " yanna, 505mAtA mA 5 suzobhita hemAtI, jemAM anurAga bharele che evI, priya AcaraNa karavAmAM jenA cittamAM saheje virakti dekhAtI nathI evI ane patinI IcchAne anukULa pravRtti karanArI mevI yAMnI sAthe ta puruSa "iTe, sadde, jAva pharise paMcavihe mANussae bha0 30 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bhagavatIsUtre paMcavihe mANussae kAmabhoge paccaNubbhavamANe viharai' iSTAn-abhIpsitAna , zabdAna-piyazabdAnaM , yAvat-rUpAn gandhAna rasAn sparzAn , paJcavidhAn mAnudhyakAn-manuSyasambandhinaH kAmabhogAn pratyanubhavan-anubhavaM kurvan viharatitiSThati, 'se gaM goyamA ! purise viusamaNakAlasamayasi kerisaya sAyAsokkhaM paccaNubbhavamANe viharai ?' he gautama ! sa khalu pUrvoktaH puruSaH, vyavazamanakAlasamaye-vyavazamanaM-puvedavikAropazamastasya yaH kAlasamayaH tasmin kIdRzaM sAtA saukhyam-AnandavizeSam , pratyanubhavan viharati ? tiSThati ? 'orAlaM samaNAuso' he zramaNAyuSman ! sa udAraM khalu kAmabhogasukhaM pratyanubhavan tiSThati, atra prAkRtajanApekSayA kAmabhogasukham udAratayA kathitam , vastutastu kAmabhogasya ApAtaramaNIyatayA duHkharUpatvamevAvase yam , ssae kAmabhoge paJcaNubbhavamANe viharai' manuSya saMbaMdhI pAMcaprakAra ke kAmabhogoM kA iSTa zabdoM kA yAvat-abhIpsita rUpoM kA, gaMdhoM kA, rasoM kA, aura sparzI kA-bhoga kare ' seNaM goyamA ! purise viusamaNakAlasamayaMsi kerisaya sAyAsokkhaM pacaNubhavamANe viharai' to he gautama ! kaho, usa puruSa ko puveda vikAropazama hone para usa samaya kaise sAtAsaukhya kA-AnandavizeSa kA anubhava hotA hai ? 'orAlaM samaNAuso' he zramaNAyuSman ! use usa samaya udAra kAmabhoga ke sukha kA anubhava hotA hai / yahA~ jo kAmabhogajanya sugyako udArarUpa se kahA gayA hai vaise yadi vastusthiti ko lekara vicAra kiyA jAve to kAmabhoga ApAtataH hI ramaNIya lagate haiN| vAstava meM to ve duHkha rUpa kAmabhoge paccaNubbhavamANe viharai" manuSya apI pAMya nA bhliigene ISTa zabdo, abhilaSita rUpe, gadhe ane sparzIne bhega kare che. " se NaM goyamA ! purise ghiusamaNakAlasamayasi kerisayaM sAyAsokkhaM paccaNumbhavamANe viharai" gautama ! te puruSane vi|2|5|5 thatA te sabhaye / sAtAsAbhyanA-mAnavizeSanA bhanula thAya cha 1 " orAla samaNAuso' zramaNAyuman ! tene te samaye udAra kAmaganA sukhane anubhava thAya che ahIM je kAmaga janya sukhane udAra vizeSaNa lagADavAmAM AvyuM che, te prAkRta jananI apekSAe lagADavAmAM AvyuM che. paraMtu je vAstavika rIte vicAra karavAmAM Ave, te kAmaga ApAtataH ja ramaNIya lAge che kharI rIte te te kAmabhege duHkharUpa ja che. zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za022 u06 sU0 4 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNam 235 vaktavya prastuta viSayaM rUpayitumAha- 'tassa NaM goyamA / purisarasa kAmabhogehito vANamaMtarANaM devANaM eto anaMtaguNavisiTTattarAe caiva kAmabhogA' he gautama! tasya khalu puruSasya uktakAmabhogebhyo vAnavyantarANAM devAnAm etebhyaH anantaguNaviziSTatarAzcaiva anantaguNAdhikAH kAmabhogA bhavanti, atha ca ' vANamaMtarANaM devANaM kAmabhogerhito asuriMdarajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM eto anaMtaguNavisitarAe caiva kAmabhogA' vAnavyantarANAM devAnAM kAmabhogebhyaH etebhyaH pUrvotebhyaH asurendravarjitAnAM bhavanavAsinAM devAnAm anantaguNAvaziSTatarAcaiva kAmabhogA bhavanti, 'asuriMdarajjiyANaM bhavaNavAsiyANaM devANaM kAmabhogehiMto asurakumArANaM devANaM eto anaMtaguNavidvitarAe caitra kAmabhogA' asurendravarjihI haiM 'tassa NaM goyamA ! purisassa kAmabhogehiMto vANamaMtarANaM devANaM eto anaMtaguNavisitarAe caiva kAmabhogA' isa prakAra kaha kara aba prabhu gautama ko isa sUtra dvArA aisA samajhA rahe haiM-he gautama! to jaisA kAmabhoga janya sukha kA anubhava isa puruSa ko hotA hai - to isase bhI anantaguNaviziSTatara kAmabhogajanya sukha kA anubhava vAnavyantara devoM ko hotA hai| kyoM ki inake kAmabhoga usa sAdhAraNa manuSya ke kAmabhogoM se bhI anantaguNaviziSTatara hote haiN| 'vANamaMtarANaM devANaM kAmabhogerhito asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM eto anaMtaguNavitirAe caiva kAmabhogA ' ina vAnavyantara devoM ke kAmabhogoM se anantaguNaviziSTatara kAmabhoga asurendravarja bhavanavAsI devoM ke hote haiN| 'asuriMdavajjighANaM bhavaNavAsiyANaM devANaM kAmabhogehiMto asurakumArANaM devANaM eto anaMtaguNavisitarAe caiva kAmabhogA' asure" tarasaNaM goyamA ! purisassa kAmabhogehiMto vANamaMtarANaM devANaM etto anaMtaguNavisitarA caiva kAmabhogA " he gautama! nevA amaloga bhanya sukhanA anubhava te puruSane thAya che, tenA karatAM anata gaNAM kAmalega janya sukhanA anubhava vAnanyantara devAne thAya che, kAraNa ke sAdhAraNa manuSyanA kAmabhAge karatAM te vAnanyatara devAnA kAmabhegA ana`tagaNuAM vizisstttr hoya che. " vANamaMtarANaM devANaM kAmabhogehiMto asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINa devANaM etto anaMtaguNavisiTutarAe caiva kAmabhogA " masurendra sivaayanA bhavanavAsI devAnA kAmabhAgeA karatAM asurakumAra devAnA kAmalAgA anaMta gaNAM viziSTatara hoya che. "asuriMdavajjiyANaM bhavaNatrAsiyANaM devANaM kAmabhogehiMto asurakumArANaM devANaM etto anaMtaguNavisidUtarAe caitra kAmabhogA " zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 bhagavatIsUtre tAnAM bhavanavAsinAM devAnAm etebhyaH pUrvoktebhyaH kAmabhogebhyaH asurakumArANAm devAnAm anantaguNaviziSTatarA eva kAmabhogA bhavanti, 'asurakumArANaM devANaM kAmabhogehito gahagaNanakravattatArAvANaM joisiyANaM devANaM etto aNaMtaguNavisidvattarAe ceva kAmamogA' asarakumArANAM devAnAm etebhyaH pUrvoktebhyaH kAmabhogebhyo grahagaNanakSatratArArUpANAM jyotiSikANAM devAnAm anantaguNaviziSTatarA eva kAmabhogA bhavanti, 'gahagaNanakhata jAba kAmamogehito caMdimamUriyANaM joisiyANaM joisarAINaM eto aNaMtaguNavisiddhatarAe ceva kAmabhogA' grahagaNanakSatra yAvat tArArUpANAM jyotiSikANAM devAnAm etebhyaH pUrvoktabhyaH kAmabhogebhyaH candrasUryayoH jyotiSikayoH jyotiSikarAjayoH anantaguNaviziSTatarA eva kAmabhogAH bhavanti, 'caMdinamariyANaM goyamA ! joisiMdA joisarAyANo erise kAmabhoge paccaNubbhavamANA viharati ' he gautama ! candramayoM khalu jyotiSikendrau jyoti ndravarja bhavanavAsI devoM ke kAmabhogoM se anantaguNaviziSTatara kAmabhoga asurakumAra devoM ke hote haiM / asurakumArANaM devANaM kAma bhogehito gahagaNanakkhasatArArUvANaM joisiyANaM devANaM etto aNataguNavisinarAe ceva kAma mogA', asurakumAradevoM ke ina pUrvokta kAmabhogoM se anantaguNadhisiSTatara kAmabhoga jyotiSika deva grahagaNanakSatra evaM tArArUpoM ke hote haiN| 'gahagaNanakkhatta jAva kAmabhogehito caMdibhadhariyAgaM joisidhANaM joisarAINaM etto aNaMtaguNavisiTTatarAe ceva kAmabhogA' jyotiSikadeva grahagaNa, nakSatra evaM tArArUpoM ke ina kAmabhogoM se anantaguNaviziSTatara candra aura sUryarUpa jyotiSika rAjoM ke kAmabhoga hote haiM / 'caMdimasUriyANaM goyamA ! joisiMdA asurendra sivAyanA bhavanavAsI devenA kAma karatA asurakumAra denA malA mana ta viziSTatara DAya che. " asurakumArANaM devANaM kAmabhogehito gahagaNanakkhattatArArUvANaM joisiyANaM devANaM etto aNaMtaguNavisiddhatarAe ceva kAmabhogA" sasubhAnA te pUti abhAgI 42tA manAta viziSTata2 kAmone tiSika de-grahagaNa nakSatro ane tArAo anubhava kare cha. " rAhagaNanAkhatta jAva kAmabhoger3ito cadimasUriyANaM joisiyANaM joisarAINaM etto aNataguNavisiTutarAe ceva" cyAtiSi: haivA-, nakSatra ane tArAonA te kAmabhego karatAM anaMta gaNuM viziSTatara kAmone yAtipanA 2me| 35 sUrya mane yandra anubhava 42 cha. " caM dimasUri. yANaM goyamA ! joisiMdA joisarAyANo erise kAmabhoge paccaNubbhavamANA viha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za012 u06 sU0 4 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNama 237 pikarAjau IdRzAn-uparivarNitAn kAmamogAna pratyanubhavantI vihrtH-tisstthtH| aMte gautamo bhagavadvAkyaM pramANayamAha-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva viharai' he bhadanta / tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta / tadevaM bhavaduktaM satyameveti kathayan bhagavAna gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM yAvatvanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayamAno viharati tisstthti||suu.4|| iti zrI vizvavikhyAta jagavallabhAdiSadabhUSita bAlabrahmavAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatI" mutrasya mameyacandrikA. ___ khyAyAM vyAkhyAyo dvAdazazatakasya SaSThoddezakaH samAptaH ||muu012-6|| joisarAyANo erise kAmabhoge paJcaNubhavamANA viharati' he gautama ! ye candra aura sUrya jyotiSi devoM ke indra aura unake rAjA haiM, ataH ye uparyukta kAmabhogoM ko bhogate haiM / aba anta meM gautama bhagavAna ke vacanoM meM pramANatA khyApana karane ke nimitta kahate haiM-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva viharai' he bhadanta ! Apa ke dvArA kahA gayA saba yaha viSaya bilakula satya hI hai, he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha saba viSaya bilakula satya hI hai| aisA kahakara ve bhagavAn gautama zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA evaM namaskAra karake saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAnapara virAjamAna ho gaye |suu04|| jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI pramepacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zatakakA chaThA // uddezaka samApta // 12-6 // raMti" gautama ! yandra bhane sUrya yAtivihIna chandro bhane tamanA rAjAo che, tethI teo pUrvokta kAmone bhegave che. uddezakane ane mahAvIra prabhunA payanana pramANubhUta ne gautama 21bhI 49 cha -" sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva vihAi" "3 bhagavAna ! ApanA dvArA A viSayanuM je pratipAdana karavAmAM AvyuM te satya che he bhagavan! Ape je kahyuM te yathArtha ja che " A pramANe kahIne zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdaNA namaskAra karIne, bhagavAna gautama saMyama ane tapathI potAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAne besI gayA. sUtro jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramAM zatakane chaThTho uddezaka samApta 12-aa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre - ___ atha saptamoddezakaH mArabhyate dvAdazazatake saptamodezakasya saMkSiptaviSayavivaraNamlokasya mahatvavarNanam , nArakapRthivIprarUpaNam , jIvasya ratnaprabhAdipratyekanarakAyAse pRthivIkAyikAditayA utpattivarNanam , sarvajIvAnAM zarkarAmabhAnarakAvAse pRthivIkAyikAditayA utpattivarNanam , tamApRthivyAmutpattivarNanaMca, saptamapRthivInarakAvAse pUrvotpattivarNanam , tataH amurakumArasya pRthivIkAyikAdhAvAseSu pUrvamutpattivarNanam , dvIndriyAvAseSu pUrvamutpattivarNanam . tataH sanatkumArakalpe, veyakavimAnAvAse, anuttaravimAnAvAse ca pUrvamutpattivarNanam / jIvasya sarvajIvAnAM sAtaveM uddezekA prAraMbhabArahaveM zataka ke isa saptama uddezaka meM jo viSaya kahA gayA hai usakA vivaraNa saMkSepa ke isa prakAra hai loka ke mahatva kA varNana, nArakapRthiviyoM kI prarUpaNA, ratnaprabhA Adi pratyeka narakAvAsa meM jIva kI pRthivIkAyikAdi rUpa se utpatti, kA varNana, zarkarAprabhAnarakAvAsa meM samasta jIvoM kI pRthivIkAyikAdirUpa se utpatti kA kathana, isI prakAra yAvat tamApRthivI meM bhI jIva kI pRthivIkAyikAdirUpa se utpatti hone kA varNana, saptamapRthivI ke narakAvAsa meM pUrvotpatti kA varNana, asurakumAroM ke AvAsoM meM jIva kA pRthivIkAyika Adi rUpa se utpatti hone kA varNana, pRthivIkAyika Adi AvAsoM meM jIva kI pUrvotpatti kA varNana isI prakAra se dvIndriyAvAsoM meM jIva kI pUrvotpatti kA varNana, yAvat IzAna taka isake bAda sanatkumArAdi kalpoM meM, avedhaka vimAnAvAsa meM aura anuttaravimA sAtabhA uddeshaane| praarmA sAtamAM uddezakamAM pratipAdita viSayane saMkSipta sArAMza nIce pramANe che. lekanA mahattvanuM varNana, nAraka pRthvIonI prarUpaNA, ratnamabhA Adi pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe jIvonI utpattinuM varNana, zake. rAprabhA narakAvAsamAM jInI pRthvIkAyika Adi rUpe utpattinuM varNana, eja pramANe tama prabhA ane sAtamI tamatamAM pRthvImAM paNa jIvanI pRthvIkAyi. kAdi rUpe pUrvotpattinuM varNana, asurakumAranA AvAmAM jIvanI pRthvIkAyika Adi rUpe utpatti thavAnuM kathana, pRvIkAyika Adi AvAmAM jIvanI pUrvotpattinuM varNana eja pramANe dvIndriyAdi AvAmAM jIvanI pUrvotpattinuM varNana, sanaskumArAdi kapamAM veyaka vimAnAvAmAM, ane anuttaravimAnA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU01 lokavistAranirUpaNam 239 mAtApitrAdisambandharUpeNa utpattivarNanam , sarvajIvAnAm etajjIvasya mAtApitrAdi sambandharUpeNa utpattivarNanam , etajjIvasya sarvajIvAnAM zatrurUpeNa utpattivarNanam , evameva sarvajIvAnAmapi etajjIvasya zatrurUpeNa utpattivarNanam, etajjIvasya sarvajIvarAjarUpeNa utpattivarNanam , etajjIvasya sarvajIvadaH sarUpeNa utpattivarNanam , sarvajIvAnAm etajjIvasya dAsarUpeNautpattivarNanaM ceti / / lokvistaarvktvytaa| mUlam-'teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI-ke mahAlae NaM bhaMte ! loe paNNatte ? goyamA ! mahatimahAlae loe paNNatte, purasthimeNaM asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo dAhiNe NaM asaMkhijjAo, evaM ceva, evaM paccasthimaNa vi, evaM uttareNa vi, evaM uDDUM pi, ahaM asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo aayaamvikkhNbhennN| eyaMsi gaM bhaMte! emahAlayaMsi logaMsi asthi kei paramANuyoggalamette vi paese jattha NaM ayaM jIve na jAe nAvAsa meM jIva kI pUrvotpatti kA varNana, sarvajIvoM ke mAtA pitA Adi rUpa se jIva kI utpatti hone kA varNana, samasta jIva bhI isa jIva ke mAtA pitA Adi rUpa se utpanna hue haiM aisA varNana, yaha jIva samasta jIvoM kA zatrurUpa se utpana huA hai aisA kathana, isI prakAra se saba jIva bhI isa jIva ke zatrurUpa se utpanna hue haiM aisA kathana, saba jIvoM kA yaha jIva rAjArUpa se utpana huA hai aisA kathana, yaha jIva saSa jIvoM kA dAsarUpa se utpanna huA hai aisA kathana, tathA saSa jIva isa jIca ke dAsarUpa se utpanna hue haiM aisA kathana. vAsamAM jIvanI pUrvopattinuM varNana, sarva jIvonA mAtA, pitA Adi rUpe jIvanI utpatti thavAnuM vAna, samasta jIvonA mAtA pitA Adi rUpe utpanna thaI cukayA che evuM kathana, A jIva samasta jIvonA zatrurUpe upanna thaye che, evuM kathana, eja pramANe samasta jIve A jIvanA zatrurUpe utpanna thayA che evuM kathana, A chava samasta jInA rAjA rUpe utpanna thayo che, evuM kathana, A jIva samasta jIvanA dAsa rUpe utpanna thaye che evuM kathana, samasta jIve A jIvanA dAsa rUpe utpanna thaI cukyA che evuM kathana. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vA, na maevA vi? goyamA ! No iNahe sm|se keNa?NaM bhaMte! evaM buccai-eyaMsiNaM emahAlayasi logaMsi natthi keiparamANupoggalamattai vipaese, jattha NaM ayaM jIve Na jAe vA, namae vA vi? goyamA! se jahA nAmae-keipurise ayAsayasta egaM mahaM ayAvayaM karejjA, se NaM tattha jahaNNe NaM ekaM vA, dovA, tinni vA, ukkoseNaM ayAsahassaM pavikhavejjA tAo NaM tattha pauragoyarAo, paurapANiyAo jahaNe NaM egAhaM vA, viyAhaM vA, tiyAhaM vA, ukkoseNaM chammAse parivasejjA, asthi NaM goyamA! tassa ayAvayassa keI paramANumette vi paese jeNaM tAsiM ayANaM uccAreNa vA, pAsavaNeNa vA, kheleNa vA, siMghANaeNa vA, vaMteNavA, pitteNa vA, pUeNa vA, sukkeNa vA, soNieNa vA, cammehiM vA, romehiM vA, siMgehiM vA, khurehiM vA, nahahiM vA, aNAkaMtepuvve bhavai ? bhagavaM No inhe smjhe| hojjA vi NaM goyamA ! tassa ayAvayassa keI paramANupoggalamatte vi paese,jeNaM tAsiM ayANaM, uccAreNa vA jAna pahehiM vA, aNakaMtapuvve, No cevaNaM eyaMsi emahAlayaMti logaMsi, logassa ya sAsayaM bhAvaM saMsArassa ya aNAdi bhAvaM, jIvassa ya NiccabhAvaM, kammabahuttaM jammaNamaraNabAhullaM ca, paDucca nasthi kei paramANupoggalamette vi paese, jattha Ne ayaM jIve na jAe vA, na mae vA vi se teNaTeNa, taM ceva jAva na mae vA vi|suu01|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU01 lokavistAranirUpaNam 241 chAyA-tasmin kAle, tasmin samaye, yAvat evam avAdIt-kiyanmahA. layaH khalu bhadanta ! lokaH prajJaptaH? gautama! mahatimahAlayo lokaH prajJaptaH, paurastye asaMkhyeyAH yojanakoTAkoTayaH, dakSiNe asaMkhyeyAH evameva / evaM pazcime'pi, evam uttare'pi, evam Urdhvamapi, adhaH asaMkhyeyA yojana koTAkoTayaH AyAmaviSkambheNa / etasmin khalu bhadanta ! iyanmahAlaye loke asti kazcita paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA, na mRto vA pi? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-etasmin khalu iyanmahAlaye loke nAsti kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, 'yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA, na mRto vA pi? gautama ! tat yathAnAma-kazcit puruSaH ajA zatasya ekaM mahAntam ajAbajaM kuryAt , sa khalu tatra jaghanyena ekA vA, dve vA, timrovA, utkRSTena ajAsahasraM prakSipet , tAH khalu tatra pracuragocarAH pracurapAnIyAH jaghanyena ekAhaM vA, yaha vA, vyahaM vA, utkRSTaina SaNmAsAn parivaseyuH, asti khalu gautama ! tasya ajAbajasya kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezA, yaH khalu tAsAm ajAnAm uccAreNa vA, prasravaNena vA, zleSmaNA vA, siMghANakena vA, vAntena vA, pittena vA, pUyena vA, zukreNa vA, zoNitena vA, carmabhirvA, romami vA, zRGgai vA, khurai , nakhai vA anAkrAntapUrvo bhavati ? bhagavan ! nAyamarthaH samarthaH / bhavedapi khalu gautama! tasya ajAvajasya kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, ya khalu tAsAm ajAnAm ucAreNa vA, yAvat nakhe vA anAkrAntapUrvo no caiva khalu etasmin iyanmahAlaye loke lokasya ca zAzvataM bhAvaM, saMsArasya anAdi bhAvaM, jIvasya ca nityabhAvaM karmabahutvaM janmamaraNabAhulyaM ca pratItya nAsti kazcita paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA, na mRto vA pi, tat tenArthena tadeva yAvat na mRto vA pi ||suu0 1 // TIkA-pUrvodezake candrAdInAmatizayasaukhyasya pratipAditatvena teSAM ca lokasyAMze sadbhAvAm lokAMze jIvajanmamaraNavaktavyatAM prarUpayitumAha-'teNaM lokavistAra vaktavyatA'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' ityaadi| TIkArtha-isase pahile ke uddezaka meM candrAdikoM ke atizaya sukha kA pratipAdana kiyA gayA hai, ye candrAdika loka ke eka bhAga meM rahate -alna vistAra mAhanu 4g"teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" tyA: TIkArtha-AgalA sUtramAM candrAdinA atizaya sukhanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. te candrAdi lekanA eka bhAgamAM rahe che tethI lekAMzamAM jIvana ja-mamaraNanI vaktavyatAnuM kathana sUtrakAre A sUtra dvArA karyuM che- bha0 31 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- 242 bhagavatIsUtre kAleNaM' ityaadi| 'teNaM kAleNaM, teNaM samaraNaM jAva evaM kyAsI'-tasmin kAle, tasmin samaye, yAvat-rAjagRhe nagare svAmI samavasRtaH, dharmakathAM zrotuM parSat nirgacchati, dharmakayAM zrutvA pratigatA parSata , tato vinayena zuzrUSamANo namasyan gautamaH pAJjalipuTaH paryupAsInaH, evaM-vakSyamANaprakAreNa, avAdIta-ke mahAlae gaM bhaMte ! loe paNNatte ? ' he bhadanta ! kiyanmahAlayaH-kIragUvizAlaH khalu lokaH prajJaptaH 1 bhagavAnAha-goyamA! mahaimahAlae loe paNNatte' he gautama ! mahAtimahAlayA-ati vizAlaH lokaH prjnyptH| tameva lokavistAramAha-'purathimeNaM haiM, ata: lokAMza meM jIva ke janmamaraNa kI vaktavyatA kA kathana sUtrakAra ne isa sUtra dvArA kiyA hai, isameM gautama ne prabhu se jisa samaya jo pUchA hai-usa samaya ke prasaGga ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI' usa kAla aura usa samaya meM yAvat rAjagRha nagara meM mahAvIra svAmI padhAre unase dharmakathA ko sunane ke liye pariSadA-janasamUha-apane 2 ghara se nikalI dharmakathA ko sunakara vaha visarjita ho gaI, taba vinaya se donoM hAtha jor3akara prazna pUchane kI abhilASAvAle gautama ne prabhu ko namaskAra kara, isa prakAra unase pUchA-'ke mahAlae NaM bhaMte ! loe paNNatte 'he bhadanta ! kaisA vizAla yaha loka kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA'mahaimahAlae loe paNNatte' he gautama ! yaha loka ativizAla kahA gayA hai ? isa lokavistAra ko aba mUtrakAra prakaTa karate haiM-'purathimeNaM, gautama svAmIe kayAre A viSayane anulakSIne prazna pUche te, te niiyn| sUtra dvArA pragaTa 42pAmA bhAveda cha-" teNaM kAleNaM teNaM mamaeNaM jAva evaM bayAsI " " ||nne mana ta samaye 2 nAme nagara " // kathanathI zarU karIne " gautama svAmIe A pramANe pUchayuM " tyAM sudhInuM samasta pUrvokta kathana ahIM grahaNa karavuM joIe eTale ke rAjagRha nagaramAM mahAvIra prabhunuM Agamana pariSadanuM vaMdaNuM namaskAra mATe gamana-dharmakathA zravaNa karIne pariSadanuM visarjana ane tyAra bAda dharmatatvane jANavAnI jijJAsAvALA gautama svAmIne A prakArane prazna-A samasta kathana ahIM grahaNa 427 naye. "ke mahAlaeNaM bhaMte ! loe paNNatte" mA ! mAne keTale vizALa kahyo che ? mahAvIra prbhun| uttara-" mahaimahAlae loe paNNatte?" gautama! 21 lekane ativizALa kahyo che. tenA vistAranuM have varNana karavAmAM Ave che zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU01 lokavistAranirUpaNam 243 asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo, dAhiNeNaM asaMkhijjAo evaM ceva' lokaH paurastye pUrvadigbhAge, asaMkhyeyAH yojanakoTAkoTayaH-asaMkhyeyakoTAkoTi yojanaparimitaH, evaM dakSiNe-dakSiNadigbhAge, asaMkhyeyAH, evameva puurektriityaa yojanakoTAkoTayo vartate, 'evaM paJcatthimeNa vi, evaM uttareNa vi, evaM upi, ahe asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo, AyAmavikkhaMbheNaM' evaM-pUrvoktarItyA, pazcime'pi-evam uttare'pi, evam Urdhvamapi, adho'pi asaMkhyeyAH yojanakoTAkoTayA, AyAmaviSkambheNa-AyAmena-dairyeNa, viSkambheNa-vistAreNa, Ira vistAraH khalu ayaM lokaH prajJaptaH iti pUrveNAnvayaH, gautamaH pRcchati-'eesiNaM maMte ! emahAlayaMsi logasi, asthi kei paramANupoggalamette vi paese, jattha artha jIce na jAe vA, na mae vA vi? he bhadanta ! etasmin khalu iyanmahAlayeasaMkhejjAo joyaNakoDIo, dAhiNaNaM asaMkhijjAo evaM ceva' yaha loka pUrvadigbhAga meM asaMkhyAta koTAkoTi yojana ke vistAravAlA hai, isI prakAra se dakSiNadigbhAga meM bhI yaha asaMkhyAta koTAkoTi yojanataka vistRta hai-' evaM paccatthimeNa vi, evaM utsareNa vi, evaM uDapi, ahe asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo AyAmavikkhameNaM' isI prakAra se yaha pazcimadizA meM bhI aura uttaradizA meM bhI hai| isI prakAra se yaha UrdhvadizA meM aura adhodizA meM bhI asaM. khyAta koDA koDI yojana taka laMbA caur3A hai| aise ati vistAra vAlA yaha loka kahA gayA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-(eesi NaM bhaMte ! emahAlayaMsi logasa asthi keI paramANupoggalamette vi paese jattha NaM ayaM " purathimegaM asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo, dAhiNeNaM asaMkhijjAo evaM ceva" A leka pUrva dizAmAM asaMkhyAta keTakeTi jana sudhI vistare che, kSiAmA 5 te asa jyAta TATa yona sudhI vistRta cha. " evaM paccathimeNa vi, evaM uttareNaM vi, evaM udyapi ahe asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo AyAmavikkhaMbheNaM " 20 pramANe pazcimahizAmA bhane uttazAmA 5 5 loka asaMkhyAta keTakeTa jana sudhI vistare che. e ja pramANe udarvadizAmAM ane adizAmAM paNa A leka asaMkhyAta kaTAkeTi ejana paryaMta lAMbo pahoLe (vistRta) che e atizaya vistAravALo A laka kahyo che. gautama svAmInA prazna-" eesi NaM bhaMte ! emahAlayasi logaMsi asthi keI paramANugoggalame te vi paese, jattha NaM ayaM jIve na jAe, na mae bA, vi" hai zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 bhagavatIsUtre ativistRte, loke, asti sambhavani kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA na utpanno vA, na mRto bApi bhavet ? api zabdaH saMbhAvanAyAM prayuktaH, bhagavAnAha-goyamA ! No iNaDhe samahe' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, naitatsaMbhavati / gautama statra kAraNaM pRcchati-se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai.-eyaMsi NaM emahAlayaMsi logaMsi, nasthi ke paramANupoggalamette vipaese, jattha NaM ayaM jIve Na jAe vA, na mae vApi ? ' he bhadanta ! tat kenArthena-kena prakAreNa, evamucyate-etasmin khalu iyanmahAlaye loke nAsti kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezo vartate, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA, na mRto vApi bhavet ? iti, bhagavAnAha-'goyamA ! se jahA nAmae-kehapurise ayAsayasa egaM jIve na jAe na maevA vi' he bhadanta aise isa loka meMati vistRta loka meM kyA koI paramANupudgalamAtra pradeza bhI aisA hai:ki jahAM para yaha jIva utpanna na huA ho, aura marA bhI na ho yahAM "api" zabda saMbhAvanA meM prayukta huA hai / uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama 'No iNaDhe sama?' yaha artha samartha nahIM hai, arthAt aisI bAta saMbhAvita nahIM hotI hai / gautama isa viSaya meM 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki itane bar3e vizAla isa loka meM koI bhI aisA pradeza nahIM hai ki jisameM jIva utpanna nahIM huA hai, aura marA nahIM hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'se jahA nAmae ke purise ayAlayassa egaM mahaM ayAvayaM karejjA' samajho-jaise koI eka puruSa aisA vizAla eka ajAvraja banAve ki bhagavad ! A prakAranA A ativizALakamAM-ativistRtalekamAM-eka paramANu pudgalapamANa keI pradeza paNa zuM e che ke jyAM A jIva utpanna thayo na DAya mana bha261 pAbhyo na DAya? (mahI "api" 56 sAvana sabhAM prayuta thayu che.) mahAvIra prabhunI utta2-"goyamA !" 3 gItama! No iNaSTre sama2" evI vAta saMbhavI zakatI nathI A prakAranA uttaranuM kAraNa jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che 3-" se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai". bhagavAna ! A5 zA kAraNe evuM kahe che ke ATalA badhA vistAravALA lekamAM kaI paNa e pradeza nathI ke jyAM jIva utpanna thayo na hoya ane maryo na hoya ? tanA uttara bhArata mahAvIra pramuche -"goyamA ! " gautama ! se jahA nomae kei purise ayAsayassa egaM mahaM ayAvayaM karejA" dhaa| kaI mANasa eka evo vizALa vaDe banAve che ke jemAM 100 bakarIo zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU0 1 lokavistAranirUpaNam 245 mahaM ayAvayaM karejjA' he gautama ! tat yathAnAma kazcit puruSaH ajAzatAya ekaM mahAntam-vizAlam , ajAtrajam-ajAvATakaM kuryAt , "se NaM tattha japaNeNaM, ekaM vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM ayAsahassaM pakkhivejjA' sa khalu puruSaH tatra ajAzatasya vATake, jaghanyena, ekAM vA, ajAm , dve vA aje, tisro vA ajAH, utkRSTena ajAsahasraM prakSipet , atrAjAzatasamAvezayogye vraje utkRSTena ajAsahasrapakSepaNAbhidhAnaM tAsAmati saMkIrNatayA'vasthAnasUcanArtha bodhyam / 'tAo NaM tattha pauragoyarAo, paurapANiyAo, jahaNNeNaM egAhaM vA, viyAhaM vA, tiyAhaM vA, ukkoseNaM chammAse parivasejjA'tAH khalu sahasrasaMkhyakAH ajAH tatra-ajAzatavraje, pracuragocarA:-bhakSaNArthimabhUtatRNasamUhAH pracurapAnIyAH-pracurANi pAniyAni pAtuM yAsa tAstathAvidhAH jaghanyena ekAhaM vA, dvathahaM vA, vyahaM vA, utkRSTena jisameM sau bakariyoM ko Thaharane ke lAyaka sthAna ho 'se NaM tattha jahapaNeNaM eka vA, do vA, tinni vA' aba vaha usameM kama se kama eka bakarI , yA do bakariyoM yA tIna bakariyoM ko aura ' ukkoseNaM ayAsahastaM pakkhivejjA' adhika se adhika eka hajAra bakariyoM ko rkhe| yahAM sau bakariyoM ke Thaharane yogya sthAna meM jo eka hajAra bakariyoM ke Thaharane-rakhane kI bAta kahI gaI hai-vaha unake atisaMkIrNarUpa se rahane ke liye kahI gaI hai-arthAt vahAM jagaha to kevala sau bakariyoM ke Thaha. rane ke liye hI hai-parantu jaba usameM eka hajAra bakariyAM raheMgI-taSa ve Apasa meM bahuta hI adhika dhisapisarUpa meM saMkIrNa hokara hI raheMgI 'tAo NaM tattha pauragoyarAo, paurapANiyAo, jahaNaNe NaM egAhaM vA biyAhaM vA tiyAhaM vA', vahAM yaha una bakariyoM ko carane ke liye pattI-ghAsa Adi kI vyavasthA aura pIne ko jala kI bhI vyavasthA kara 2hI meTalI 42 // cha. "seNaM tattha jahaNNe NaM ekaM vA, do vA, tinni vA" have te mANasa te vADAmAM ochAmAM ochI eka athavA be athavA traNa marImAna "ukoseNaM ayA sahassaM pakkhivejjA" mane padhArebhA padhAre se hajAra bakarIone rAkhe che ahIM se bakarIone rahevA lAyaka sthAnamAM hajAra bakarIone rAkhavAnI je vAta karavAmAM AvI che tene bhAvArtha e che ke te vADAmAM mekaLAzapUrvaka te 100 bakarIo ja rAkhI zakAya che paNa e bakarIo vacce bilakula khAlI jagyA na rAkhavAmAM Ave te eka hajAra bakarIo paNa tyAM rahI zake tema che. hA, temane saMkaDAza paDe kharI dhAre te mANasa mA vAma 4 2 54rImAna 2 cha. "tAoNaM tattha pauragoyarAo, paurapANiyAo, jahaNNeNaM egAhaM vA, tiyAhaM vA, tyA te mANusa te bakarIone khAvAne mATe ghAsacArAnI ane pIvAne mATe pANInA paNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsUtre SaNmAsAna parivaseyuH, etAvatA tAsAM sahasrasaMkhyakAjAnAm pracuramutrapurISasambhavaH, bubhukSApipAsAviraheNa susthatayA adhikakAlajIvitvaM phalitam tathAca vaktavya viSayamAha-'asthi NaM goyamA ! tassa ayAvayassa keI paramANupoggalamette vi paese, je NaM tAsi ayANaM uccAreNa vA, pAsavaNeNa vA, kheleNa vA, siMghaNaeNa vA, vaMteNa vA, pittega vA, pUraNa vA, sukeNa vA, soNieNa vA, cammehi vA, romehiM yA, siMgehiM vA, khurehiM vA, nahehiM vA, aNAkaMtaputve bhavai ?' he gautama ! asti-saMbhavati khalu tasya ajAvajasya kazcidapi paramANupudgalamAtro'pi pradezo vartate ? yaH khalu tathAvidhaH pradezaH tAsAM sahasrasaMkhyakAnAm , uccAreNa vAdetA hai tAki veM bhUkhI aura pyAsI nahIM raha sakeM aura Ananda se usI bADe meM ve 'jahaNNaNaM egArha vA , viyAhaM vA' kama se kama eka do tIna dina taka aura 'ukkoseNaM chammAse parivasejjA' adhika se adhika chaha mAsa taka rahe / itane adhika kAla taka vahAM nivAsa karane kI isa bAta se sUtrakAra yaha prakaTa karanA cAhate haiM ki jaba ve vahAM manamAnA khAveMgI aura yatheccha jalapAna kareMgI taSa isase una hajAra bakariyoM kI vahAM adhika mAtrA meM uccAra aura pezAba hogI tathA svastha banIM rahane se ve vahAM surakSita jIvana meM bhI raheMgI arthAt adhika kAla taka jItI raheMgI ' asthi Na goyamA! tassa ayAvayassa keI paramANupoggalamette vi paese' aba dhyAna dene kI bAta ki he gautama ! kyA usa ajAvaja kA koI sA paramANupudgalamotra bhI pradeza aisA bacA rahegA 'jeNaM' jo itane samaya taka 'tAsi ayAgaM' vyavasthA kare che, ke jethI teo bhUkha ane tuSAne kAraNe marI na jAya, paNa AnaMdathI rahI zake A prakAre te hajAra bakarIe te vADAmAM eka athavA meM mayA divasa sudhI 23 cha, " ukkoseNaM chammAse parivasejjA" bhane vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI rahe che. (ATalA lAMbA samaya sudhI te bakarIone tyAM rAkhavAnI vAta dvArA sUtrakAra e vAtanuM pratipAdana karavA mAge che ke tyAM puratA ghAsacArA ane pANInI sagavaDa maLavAthI te bakarIo tyAM adhika mAtrAmAM maLamUtra cheDaze ane temanA mUtra ane lIMDIo vinAno te vADAno eka paNa pradeza rahI jaze nahI ane teo vADAmAM surakSita ane svastha rahevAne kAraNe adhika kALa sudhI jIvatI raheze.) mahAvIra svAmInA prazna-" asthiNaM goyamA ! tassa ayAvayassa keI paramANupoggalamatte vi paese" gautama! zuta anI 4 52mAra pusa prabhA pradeza 575 me 2hI 4 "jeNaM uccAreNaM vA zanI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU0 1 lokavistAranirUpaNam 247 purISeNa vA, prasravaNena vA, mutreNa vA, zleSmaNA vA-kaphavizeSeNa vA, siyANakena vA-nAsikAmalavizeSeNa vA, bAntena vA, udvamanena vA, pittena vA, pUyena vA-vikRtazoNitena vA, zukreNa vA, zoNitena vA, carmabhi aa, romabhi varvA, zRGge vo, khurai vA, nakhai kI, khurAgrabhAgai rvA anAkrAntapUrvo bhavati ? aspRSTapUrvo bhavet kimiti praznA, gautama Aha-'bhagavaM No iNaDhe sama?' he bhagavan ! nAyamarthaH samarthaH-naitatsaMbhavati na anAkrAntapUrvaH syAt apitu anAkrAntapUrva eveti kadAcit tatsaMbhAvyApi prastutArthasyAsaMbhAvanAmAha-'hojjA vi NaM goyamA ! tassa ayAvayassa keI paramANupoggalamete vi pae se, jeNaM tAsi ayANaM uccAreNa vA jAva NahehiM vA aNAkaMtapuvve' he gautama ! bhavedapi kadAcit khalu tasya ajAvajasya una bakariyoM kI 'uccAreNaM vA' leDiyoM se 'pAsaveNaM vA' athavA unake pezAba se , 'kheleNavA' yA unake zleSma se , 'siMghANaeNa vA' yA unake nAka ke mela se 'vaMteNa vA ' yA unake vamana se pittaNa yA' yA unake pitta se 'pUeNa vA' vikRta khUna se-pIpa se , 'sukkeNa ' yA unake zukra se-vIrya se 'soNieNa vA' yA unake khUna se 'cammehiM vA' yA unake camar3e se, 'romehiM vA' yA unake romoM se, 'sigehiM vA' yA unake sIMgoM se, 'khurehiM vA, yA unake khuroM se 'nahehivA' yA unake nakhoM se , 'aNAkaMtapuvve bhavai ' anAkrAnta pUrva banA rahe ? arthAt ina saba meM kisI eka se bhI vaha achUtAchuA na gayA banA rahe hai ? uttara meM gautama ne kahA-'bhagavaM No iNaDhe samaTe' he bhadanta ! yaha artha samartha nahIM hai-aisI vahAM saMbhAvanA nahIM ho sakatI, kintu aisI bImAthI athavA "pAsaverNa vA" tamanA bhUtrathA athavA "kheleNa vA" tamanA 46 13, " siMghANaeNa vA" athavA tamanA nAmAMthI nItA thii| prabAhI 43, "vateNa vA" yA tamanA mana 43, pitteNa vA" athavA tamanA pitta 43, "pUeNa vA" athavA tamanA 52 13, "sukkeNa vA" athavA tamanA pAya 43, "soNieNa vA " athavA tabhanA hI , "cammehiM yA" athavA tamanI yAmaDI 1, "romehi vA" AthA tabhanI 2ail 3, " siMgehiM vA" atha tamanA shiNkaam| 43, " khurehiM vA" athavA tabhanI marImA 13, " nahehi vA" tamanA na5 43, "aNAkaMtapuvve bhava" anAkrAntapUrva haze ? eTale ke lIMDIe Adi padArthomAMthI kaI paNa eka dvArA paNa sparza thayA vinAne tene eka paNa pradeza raheze khare?" gautama svaamiin| uttara-" bhagavaM No iNadve samaTe" agavan ! mej saMbhavI zake nahIM eTale ke lIMDIo AdithI jene sparza na thayo hoya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bhagavatI sUtre kazcit paramANupumAtro'pi pradezaH, yaH khalu tAsAM sahasra saMkhyAkAnAm ajAnAma, uccAreNa vA- purISeNa vA, yAtrat-prasravaNena vA mUtreNa, zleSmaNA vA, siGghANakena vA vAntena vA, pittena vA, pUyena vA, zukreNa vA, zoNitena vA, carmabhirvA, romabhirvA zaGge rvA, khurai rvA, nakhe va, anAkrAntapUrvaH - aspRSTapUrvaH kadAcit saMbhavedapi / kintu - naitatsaMbhavatItyAha - ' No cevaNaM eyaMsi emahAlayaMsi logaMsi logassa sAsayaM bhAvaM saMsArasya aNAdibhAvaM jIvassaya vizvabhAvaM kamma bahucaM, jammaNamaraNavAhullaM ca paDucca natthi ke paramANuyoggalamete vi pae se ' hI vahAM saMbhAvanA hotI hai ki vahA~ kA koIsA bhI pradeza aisA nahIM baca sakatA hai ki jo unakI leMDiyoM Adi se sparzita na ho cukA ho ' hojA viNaM goyamA ! tassa ayAvayassa keI paramANupala mete vi paese 'khaira, he gautama! yaha bAta bhI kadAcit svIkAra kara lI jAye ki usa ajAvraja kA koI sA paramANumAtra bhI pradeza aisA ho sakatA hai 'je NaM tAsiM ayANaM uccAreNa vA jAva , hehiM bA aNatapubve ' jo una hajAra bakariyoM kI leMDiyoM se yAt unakI pezAba se, zleSma se, siGgANanAka ke maila se, vamana se, pitta se, zukra se, zoNita se, camar3e se, romoM se, zRGgoM se, khuroM se yA unake nakhoM se yA khuroM ke agrabhAgoM se anAkAnta pUrva bhI ho parantu 'No ceva NaM eyaMsi ' e mahAlayaMsi logaMsi logassa ya sAsaya bhAvaM saMsArasya aNAdibhAvaM jIvassa ya NiccabhAvaM itane bar3e evA eka paNa pradeza tyAM bAkI rahyo nahI. hAya tenA eka eka pradeza biiddiio| yahi vaDe sparzita tha thumyo 4 ze " hojjA vi NaM goyamA ! tassa ayAvayassa keI paramANupogamette vi parase" he gautama! uhAtha me bAta pazu sa'bhavI zake ke te khakaronA vADAne eka paramANu pudgala pramANu pradeza mevA rahI laya, "jege tAsiM ayANaM uccAreNa vA jAva NahehiM vA aNAvaMta pugve ' ke je te bakarInI lIDIe vaDe temanA mUtra vaDe, temanA kaphaeN vaDe, temanA nAmnA bhela vaDe, vamana vaDe, pitta vaDe, 53 vaDe, vIrya vaDe, boDI vaDe, thAmaDI vaDe, ruvAMTI vaDe, zrRMgI vaDe, marIo vaDe bhane nayA vaDe (jarI. AnA agrabhAga vaDe) anAkrAntapUrva (pRSTha thayA vinAnA) paNa hoya parantu " NocevaNaM payaMsi emahAlayaMsi logassa ya sAsayaM bhAvaM saMsArarasa ya aNAdibhAva, jIvarasa ya NiccabhAvaM kammabahuttaM, janmamaraNabAhullaM ca, paDucca natthi keI paramANu poggalamette vi parase, atthaNaM ayaM jIve na jAe vA, na mae vA vi se teNadveNaM, taMceva "" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u07 sU0 1 lokavistAranirUpaNam 249 jattha NaM ayaM jIve na jAe vA, na mae vA vi, no caiva khalu, etasmin-pUrvokte, IdRgmahAlaye-ativistAre, loke, lokasya ca zAzvataM bhAvaM-sthitim, saMsArasya ca anAdibhAvaM, jIvasya ca nityabhAvaM, karmabahutvam-karmaNAmAdhikyam , janmamaraNabAhulyaM ca pratItya-Azritya-lokasya zAzvatabhAvAdyapekSayetyarthaH nAsti kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu lokapradeze, ayaM jIvo na jAto vA notpanno vA bhavet , na mRto vApi bhavet / idamuktaM bhavati atra lokasya zAzvatasve'pi saMsArasya sAditve sati naiva syAdityata stasyAnAditvamuktam , nAnAjIvApekSayA saMsArasyAnAditve'pi vivakSitajIvasyAnityatvenoktArthaH syAdato jIvasya nityatvamuktam , jIvasya nityatve'pi karmaNAmalpatve tathAvidhasaMsaraNAbhAvAn vizAla isa loka meM lokakI zAzvata sthiti ko, saMsAra ke anAdi. bhAva ko, jIva ke nityabhAva ko, karmoM kI adhikatA ko aura janma maraNa kI bahulatA ko Azrita karake-arthAt-loka ke zAzvatabhAva Adi kI apekSA lekarake loka kA aisA koI sA bhI paramANupudgalamAtra bhI pradeza nahIM hai, ki jisa loka pradeza meM yaha jIva janmA na ho aura marA bhI na ho isa kathana kA sArAMza aisA hai ki-loka kI sthiti ko zAzvata hone para bhI yadi saMsAra ko sAdi mAnA jAve to jIvakI jo isa prakAra se nAnA jIvoM kI apekSA lekara ke lokAkAza ke pratyeka pradeza para anAdirUpa se janma maraNa paraMparA pratipAdita kI gaI hai vaha nahIM bana sakegI ataH loka ko zAzvata mAnane para bhI saMsAra ko anAdi kaho gayA hai taba hI jAkara lokAkAza ke pratyeka pradeza para jIvoM kI anAdirUpa se janma maraNa paramparA sadha sakatI hai isa prakAra jAva na maevA vi" nI zazvatasthiti, sasAro mA4, apane nityabhAva, karmonI adhikatA ane janmamaraNanI bahulatA, A badhAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te A ati vizALa lekano e kaI paramANupudgala pramANa pradeza paNa e nathI ke jyAM A jIva ja na hoya ane maryo na hoya A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che lokanI sthiti zAzvata hovA chatAM paNa je saMsArane sAdi (Adi yukta) mAnavAmAM Ave, te jIvanI je A prakAre vividha jIvonI apekSAe lekAkAzanA pratyeka pradezamAM anAdi rUpe janmamaraNa paraMparA pratipAdita karavAmAM AvI che, te pratipAdita karI zakAta nahIM tethI lekane zAzvata mAnavA chatAM paNa saMsArane anAdi kahevAmAM AvyuM che A prakAranI paristhiti hoya te bha0 32 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhagavatI sUtre noktaM vastusyAdataH karmaNAM bAhulyaM pratipAditam karmaNAM bAhulye'pi janmAderalpatvenoktArthaH syAdato janmAdi bAhulyaM pratipAditamavaseyam, prakRtamupasaMharamAha - 'se teNadveNaM taMceca jAva na maevA vi' tat tenArthena tena kAraNena, tadeva yAvat uktalokasya nAsti kacit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA-notpanno vA bhavet na mRto vApi bhavediti bhAvaH ||suu0 1 // , se nAnA jIvoM kI apekSA se saMsAra meM anAditA hone para bhI yadi vivakSita jIva ko anityamAnA jAve to isa uktArtha kI saGgati nahIM banasakatI hai ataH jIva meM nityatA kahI gaI hai| jIva ko nitya mAnane para bhI karmoM meM alpatA mAnI jAve to tathAvidha saMsAra meM jIva kA paribhramaNa nahIM ho sakegA, ataH uktArthaM kA kathana bana sakegA- isaliye uktArtha kA kathana bana jAve, isI kAraNa se karmoM meM bAhulyatA pratipAdita kI gaI hai| karmoM kI bahulatA hone para bhI yadi janmAdi meM alpatA mAnI jAve to uktArtha nahIM bana sakatA hai isaliye yaha uktArtha bana jAve- isIliye janmAdi meM bahulatA kahI gaI hai, aisA jAnanA cAhiye 'se teNaTTeNa taM ceva jAva na mae vA vi ' isI kAraNa he gautama! aisA kahA gayA hai ki isa loka kA koIsA bhI aisA paramANupudgalamAtra pradeza bhI nahIM hai ki jahAM para yaha jIva utpanna na huA ho aura marA bhI na ho | sU0 1 // ja lAkAkAzanA pratyeka pradezamAM jIvAnI anAdi rUpe janmamaraNu paramparA ghaTita thaI zake A prakAre vividha jIvAnI apekSAe saMsAramAM anAditA hAvA chatAM paNa jo vivakSita jIvane anitya mAnavAmAM Ave, te upayukta arthanI sa`gatatA sabhavI zakatI nathI, tethI jIvamAM nityatA kahI che jIvane nitya mAnavA chatAM jo karmomAM alpatA mAnavAmAM Ave, te tathAvidha sasAramAM jIvAnu` paribhramaNa sA~bhavI zakaze nahIM, tethI upayukata kathana saMgata banI zake, te mATe bahulatA pratipAdita karAI che karmAMnI bahulatA hai|vA chatAM paNa janmAdimAM alpatA mAnavAmAM Ave, te uparyukta kathana asa'gata jAya che, te kAraNe me' evuM kahyuM che ke A leAkanA kAI paramANupudgalapramANa pradeza paNa evA nathI ke jyAM A jIva utpanna thA na hoya ane mA~ paNa na heAya. prasU.1|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 251 mUlam - iNaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo ? gautama ! sattapuDhavIo paNNattAo, jahA paDhamasae paMcama uddesae taheva AvAsA ThAvevA, jAva aNuttaravimANe tti jAva aparAjie savvaTTasiddhe, ayaM NaM bhaMte! jAva imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsa saya sahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe, naragattAe, neraiyatAe uvavannapuDhe ? haMtA, goyamA ! asaI aduvA, anaMtakhutto, satra jIvA viNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahassesu taM caiva jAva anaMtakhutto, ayaM NaM bhaMte! jIve sakarappabhAe puDhavIe paNavIsAe, evaM jahA rayaNappabhAe tava do AlAvA bhANiyavvA, evaM jAva dhUmappabhAe, ayaM NaM bhaMte! jIve tamAe puDhavIe paMcUNe nirayAvAsa saya sahasse egamegaMsi sesaM taM ceva, ayaM NaM bhaMte! jItre ahe sattamAe puDhavIe paMcasu aNuttaresu mahatimahAlaesu mahAniraesa ega. megaMsi nirayAvAsaMsi sesaM jahA rayaNappabhAe, ayaM NaM bhaMte ! jIve cosaTThIe asurakumArAvAsa saya sahassesu egamegaMsi asu rakumArAvAsaMsi puDhavIkAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe, devatAe, devIttAe, AsaNasayaNabhaMDamattotragaraNattAe uvavanaputre ? haMtA, goyamA ! jAva anaMtakhutto, savvajIvA vi NaM bhaMte! evaM caiva, evaM jAva thaNiyakumAresu, nANattaM AvAsesu, AvAsA puvvabhaNiyA, ayaM NaM bhaMte! jIve asaMkhejesu puDhavi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre puDhavikAiyAvAsaMsi kAiyAvAsasayasa hassesu egamegaMsi, puDhavikAiyattAe jAtra vaNassa ikAiyattAe uvadannapuche ? haMtA, goyamA ! jAva anaMtakhutto, evaM savvajIvA vi, evaM jAva vaNasaikAie / ayaM NaM bhaMte! jIve asaMkhejesu beMdiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi beMdiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva 1 vaNassaikAiyattAe beiMdiyattAe uvavannapuDhe ! haMtA, goyamA ! jAva anaMtakhutto, savvajIvA vi NaM evaM ceva, evaM jAva maNusse, navaraM teMdiesu jAva vaNassaikAiyattAe teMdiyattAe, cauriMdaesa cauridiyattAe, paMciMdiyatirikkhajoNiesu paMci - diyatirikkhajoNiyattAe, maNussesu maNussattAe, sesaM jahA beMdiyANaM / vANamaMtara joisiya sohammIsANANa ya jahA asurakumArANaM / ayaM NaM bhaMte! jIve saNakumAre kappe bArasasu vimANAvAsasaya sahassesu egamegaMsi vimANAvAsaMsi puDhavi kAiyattAe sesaM jahA, asurakumArANaM jAva anaMtakhutto, no cevaNaM devittAe, evaM savvajIvAvi, evaM jAva ANayapANaesu, evaM AraNaccue vi / ayaM NaM bhaMte! jIve tisu vi aTThAra - suttaresu gevijjavimANAvAsasaesa evaM caiva / ayaM NaM bhaMte ! jIve paMcasu aNuttaravimANesu egamegaMAMsa aNuttaravimANaMsi puDhavi taheva jAva anaMtakhutto, No ceva NaM devattAe vA, devitA vA, evaM savvajIvA vi / ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM mAittAe piittAe, bhAittAe bhagiNittAe, bhajattAe, puttattAe, 252 zrI bhagavatI sUtra : 10 1 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 253 dhUyattAe, suNhattAe uvavannapuve ? haMtA, goyamA! asaI aduvA annNtkhutto| satvajIvAvi NaM bhaMte ! imasla jIvassa mAittAe jAva uvavannaputve ? haMtA, goyamA! jAva agaMtakhutto / ayaM NaM bhaMte! jIve savvajIvANaM arittAe veriyattAe ghAyagattAe vahagattAe, paDiNIyattAe, paJcAmittattAe ubavannapuve! haMtA, goyamA! jAva annNtkhutto| savvajIvA viNaM bhaMte! evaM ceva / ayaM NaM bhaMte! jIve sabajIvANaM rAyattAe juvarAyattAe, jAva satthavAhattAe uvavannapuve ? haMtA, goyamA! asaI aduvA aNaMtakhutto, savvajIvANaM evaM cev| ayaM NaM bhaMte! jIve sabajIvANaM dAsattAe pesattAe bhayagattAe, bhAillamattAe bhogapurisattAe, sIsattAe vesattAe, uvavannapuvve ? haMtA, goyamA! jAva aNaMtakhutto, evaM savvajIvA vi agaMtakhutto! sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharai ||suu0 2 // bArasame sae sattamo uddeso smtto||12-7|| chAzA-kati khalu bhadanta ! pRthivyA prajJaptAH? gautama ! sapta pRthivyaH prajJaptA, yathA prathamazata ke pazcameAddezake tathaiva AvAsAH sthApayitavyAH yAvat anuttara vimAna itiyAvata-aparAjitaH srvaarthsiddhH| ayaM khalu bhadanta ! jIvaH asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAseSu pRthivI kAyikatayA yAvat vanaspatikAyikatayA, narakatayA, nairayikatayA, utpannapUrvaH? hanta gautama ! asakRd, athavA anntkRtvH| sarvajIvA api bhadanta ! asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu tadeva yaavt-anntkRtvH| ayaM khalu bhadanta ! jIvaH zarkarAmabhAyAM pRthivyAM, paJcaviMzato, evaM yathA ratnaprabhAyAM tathaiva dvau AlApako bhaNitavyo, evaM yAvat dhUmaprabhAyAm , ayaM khalu bhadanta ! jIvastamAyAM pRthivyAM paJcone nirayAvAsazatasahasre ekakasmin zeSaM tadeva / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH, adhaH saptamyAM pRthivyAm , paJcasu anuttareSu mahAtimahAlayeSu mahAnirayeSu ekaikasmin nirayAvAse zeSaM yathA ratnaprabhAyAm / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH catuSSaSThayAm asurakumArAvAsazatasahasreSu ekaikasmin amurakumArAvAse. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , bhagavatI sUtre pRthivIkAyikatayA yAtrat, vanaspatikAyikatayA, devasvena, devatvena Asana zayanabhANDAmatropakaraNatayA utpannapUrvaH ? hanta, gautama ! yAvat - ananta kRtvaH / sarvajIvA api khalu bhadanta ! evameva, evaM yAtrat - stanitakumAreSu, nAnAttram AvAseSu, AvAsAH pUrva bhaNitAH / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu ekaikasmin pRthivokAyikAcA se pRthivIkAyikatA yAvat vanaspatikAyikatayA utpannapUrvaH ? hanta, gautama ! yAvat anantakRtvaH evaM sarvajIvA api evaM yAvat - vanaspatikAyikeSu, ayaM khalu bhadanta ! jIvaH asaMkhyeyeSu dvIndriyAvAsa zatasahasreSu ekaikasmin dvIndriyAvA se pRthivIkAyikatayA yAvat vanaspatikAyikatapA dvIndriyatayA utpannapUrvaH hantu, gautama ! yAvat anantakRtvaH / sarva jIvA api khalu evameva, evaM yAvat manuSyeSu, navaraM trIndriyeSu yAvat vanaspatikAyikatayA trIndriyatayA, caturindriyeSu caturindriyatayA, paJcendriyatiryagyeAni keSu paJcendriya tiryagyonikatayA, manuSyeSu manuSyatayA, zeSaM yathA dvIndriyANAm, vAnavyantarajyeAtiSika saudharmezAnAnAM ca yathA asurakumArANAm, ayaM khalu bhUdanta ! jIvaH sanatkumAre kalpe dvAdazasu vimAnAvA sazatasahasreSu ekaikasmin vaimAnikAvAse pRthivIkAyikatayA, zeSaM yathA asurakumArANAM yAvat - anantakRtvaH, no caiva khalu devI tvena evaM sarvajIvAH api evaM yAvat - AnatANateSu evam aarnn-acyutesstrpi| ayaM khalu madanta ! jIvastriSvapi aSTAdazottareSu graiveyakavimAnAvAsazateSu evameva / ayaM khalu madanta / jIvaH paJcamu anuttaravimAneSu ekaikasmin anu ttaravimAne pRthivI tathaiva yAvat anantakasvaH, nocaiva khalu devatA vA, devItayAvA, evaM sarvajIvA api / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH sarva jIvAnAM mAtRtayA pitRtayA, bhrAtatayA bhaginItayA bhAryAMtayA, putratayA duhitRtayA, snuSAtayA utpannapUrvaH 1 hanta, gautama ! asakRt, athavA anantakRtvaH / sarvajIvA api khalu bhadanta ! asya jIvasya mAtRtayA yAtrata - utpannapUrvaH ? hanta, gautama ! yAvat - anantakRtvaH / ayaMkhalu madanta ! jIvaH sarvajIvAnAm astiyA, vairikatayA, ghAtakatayA, vyadhakatayA, pratyanIkatayA pratyamizratayA utpannapUrvaH ? haMta, gautama ! yAvat anantakRtvaH, sarva jIvAnAM api khalu bhadanta ! eva meva / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH sarvajIvAnAM rAjatayA yuvarAjatayA yAvat - sArthavAhatyA, utpannapUrvaH ? hanta, gautama ! asakRta, yAvat - anantakRtvaH sarvajIvAnAm evaMcaiva, ayaM khalu madanta / jIvaH sarvajIvAnAM dAsatayA, mesyatayA, bhRtakatayA, bhAgikatayA, bhogapuruSatayA ziSyatayA dveSyatayA, utpannapUrvaH ? hanta, gautama ! yAvat - anantakRtvaH, evaM sarvajIvA api, anantakRtvaH tadevaM bhadanta ! tadevaM madanta ! iti yAvad viharati ||02|| dvAdazazata ke saptameoddezaH samAptaH // 254 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkAza0 12 u07 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 255 TIkA-atha prakArAntareNa lokasvarUpaM prarUpayitumAha-kahaNaM bhaMte!' ityAdi, 'kadaNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! kati khalu pRthivyaH prajJaptAH? bhagavAnAha--' goyamA! sattapuDhavIo paNNatAo' he gautama ! sapta pRthivyaH prajJaptAH, 'jahA paDhamasae paMcamauddesae taheva AvAsA ThAveyavyA jAva aNuttaravimANetti jAva aparAjie savvasiddhe' yathA prathamazatake paJcamAdezake AvAsAH sthApitAH, tathaiva atrApi AvAsAH sthApayitavyA:- vaktavyAH yAvat-bhavanapati ~vAnavyantara-jyotiSikavaimAnikanavagraiveyakapazcAnuttavimAna yAvat- vijayavaijayantajayantA-parAjitasarvArthasiddhaparyantamityarthaH, gautamaH pRcchati-"ayaM NaM bhaMte ! jIve imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegasi nirayAvAsaMsi, puDhavikAiyattAe jAva vaNassai jIyotpattivaktavyatA'kaha NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' ityAdi / TIkArya-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA prakArAntara se loka ke svarUpa kI prarUpaNA kI hai| isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki-'kANaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! pRthiviyAM kitanI kahI gaI hai ? uttara meM prabhune kahA- goyamA! satta puDhavIo paNNattAo' he gautama! pRthiviyAM sAta kahI gaI haiN| 'jahA paDhamasae paMcamauddesae taheva AvAlA ThAveyavvA' jisa prakAra se prathamazataka ke paMcama uddezaka meM bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka, vaimAnika, navagraiveyaka, paMca anuttara vimAna-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddha taka AvAsa kahe gaye haiM usI prakAra se yahAM para bhI AvAsa kahanA caahiye| -votpatti viSaya patavyatA"kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo" tyA: TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA lekanA svarUpanI anya prakAre prarUpaNA karI che gautama svAmI A viSayane anulakSIne mahAvIra prabhune e prazna pUche cha -"kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo?" bhavan ! pRthvImA sI DIcha? mahAvIra prbhun| uttara-"goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo" gautama ! 5zvAsa sAta hI cha. "jahA paDhamasae paMcama uddesae taheva AvAsA ThaviyavvA" pahelA zatakanA pAMcamAM uddezakamAM je prakAre ratnaprabhA Adi nArakAvAsonuM, apanapati, pAnavya-tara, jyotiSa, vaimAni, naveyara, mana viya-vaira. yanta-jaya-ta-aparAjita ane sarvArthasiddha, A pAMca anuttara vimAne parya. ntanA AvAsanuM varNana karavAmAM AvyuM che, eja pramANe ahIM paNa te AvAsonuM kathana karavuM joIe. zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtre kAiyattAe narapattAe neraiyattAe. uvavanna pugve?" he bhadana ! ayaM khalu jIvaH asyAM ratnamamAyAm , pRthivyAm triMzati-triMzatsaMkhyakeSu nirayAvAsazatasahasreSutrizallakSanarakAvAseSu ca ityrthH| ekaikasmin, nirayAvAse-narakAvAse, pRthivIkAyikatayA yAvat-akAyikatayA tejAkAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA narakatayA-narakAvAsapRthivIkAyikatayA, nairayikatayA, utpannapUrvaH? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA! asaiM, aduvA aNaMtakhutto' he gautama ! inta, satyam, asakRt-anekavAram, athavA anantakRtvaH-anantavAram, jIvaH ratnaprabhApRthivyAM tasyAMzca trizallakSanarakAvAseSu ekaikasmin narakAvAse pRthivIkAyikAditvena pUrva ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaMNaM bhaMte ! jIve imIse raya. NappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe naragattAe, neraiyattAe uvavAnapuvve' he bhadanta ! yaha jIva isa ratnaprabhApRthivI meM aura usake 30 lAkha narakAvAsoM meM se eka eka narakAvAsa meM pRthivIkAyikarUpa se yAvat-apkAyikarUpase, tejaH kAyikarUpa se, vanaspatikAyikarUpa se, narakAvAsa pRthivIkAyika rUpa se evaM nairayika rUpa se kyA pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! asaI aduvA aNaMtakhutto' hAM, gautama! aneka vAra athavA anaMtabAra yaha jIva ratnaprabhA pRthivI meM, aura usake 30 lAkha narakAvAsoM meM se eka eka narakAvAsa meM pRthivIkAyika Adi rUpa se utpanna ho cukA hai| gautama svAmInA prazna-" ayaM Na bhaMte ! jIve imIse rayaNappabhAe puDhavIe sImAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe naragattAe, uvavannapuve " asAvan ! bhA 1 maarnekhabhA pravImAM ane tenA 30 lAkha narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAcikarUpe, apakAyikarUpe, tejaskAyikarUpe, vAyukAyikarUpe, vanaspatikAyi. karUpe, narakAvAsa pRthvIkAyikarUpe ane nAraka rUpe zu pUrve utpanna thaI cukaye che? mahAvIra prbhun| uttara-"haMtA, goyamA! asaI aduvA aNatakhutto" ! gautama! A jIva aneka vAra athavA anaMta vAra ratnaprabhA pRthvImAM ane tenA 30 lAkha narakAnAmAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pahelAM utpanna thaI cuke che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 257 mutpanno vrtte| gautamaH pRcchati-'savva jIvA vi NaM bhaMte ! imIse rayaNappamAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu' he bhadanta ! sarvajIvA api khalu asyA ratnaprabhAyAM pRthivyAM, triMzat nirayAvAsazatasahasreSu-zillakSanirayAvAseSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA kim utpannapUrvAH? pUrvamutpannAH vartante ? bhagavAnAha-'taM ceva jAva agaMtakhutto' he gautama! tadeva-pUrvoktarItyaitra, yAvat sarvajIvA api triMzallakSanirayAvAseSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram athavA anantakRtva:-anantavAram utpanna pUrvA:-pUrvamutpannAH snti| gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ? jIve sakarappabhAe puDhavIe paNavIsAe evaM jahA rayaNappabhAe taheva do AlAvagA mANiyavvA, evaM jAva dhUmappabhAe' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH zarkarA___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'savyajIvA vi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu0, he bhadanta ! sabajIva bhI kyA isa ratnaprabhA pRthivI meM aura usake tIsa lAkha narakAvAsoM meM se eka eka narakAvAsa meM pRthivIkAyika Adi rUpa se pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'taM ceva jAva aNaMtakhutto' he gautama! saba jIva bhI ratnaprabhA pRthivI meM aura usake 30 tIsa lAkha narakAvAso meM se eka eka narakAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpase anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve sakarappabhAe puDhavIe paNavIsAe evaM jahA rayaNappabhAe taheva do AlAvagA bhANiyavvA' evaM. jAva dhUmappa bhAe' he bhadanta ! kyA yaha jIva zarkarAprabhA pRthivI meM aura gautama sAbhAna prazna-"sA jIvA viNa bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu" 8 bhagavan ! sadhA / A ratnaprabhA pRthvI mAM ane tenA 30 lAkha narakAvAsamAMnA pratyeka narakA vAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pahelAM utpanna thaI cukyA che? bhAvAra prbhune| utta2-"taMce jAva aNaM takhutto" , gotama ! samarata che paNa A ratnaprabhA pRthvImAM ane tenA trIsa lAkha narakAvAsamAM pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pUrve aneka vAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukayA che. gautama svaamiin| prazna-'ayaM Na bhaMte ! jIve sakarappabhAe puDhavIe paNa vIsAe evaM jahA rayaNappabhAe, taheva do AlAvagA bhANiyavvA evaM jAva dhUmappa ma0 33 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 bhagavatIsUtre prabhAyAM pRthivyAM paJcaviMzato nirayAvAsazatasahasreSu-pazcaviMzati lakSa nirayAvAseSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA kim utpannapUrvaH ? pUrvamutpanno vartate kim ? bhagavAnAha-evaM-pUktirItyA, yathA ratnapabhAyAM pRthivyAM dvau AlApako bhaNito, tathaiva zarkarAmamAyAmapi pRthivyAM dvau AlApako ekatvabahutvaviziSTajIvaviSayako dvau abhilApako bhaNitavyau, tathA ca eko jIvaH sarvajIvAzca zarkarAmabhAyAmapi paJcaviMzatilakSanirayAvAsepRthivIkAyikAditayA asakRt-anekazaH, anantakRtvaH-anantavArAMzca upapannapUrvA:-pUrvamutpannAH santi, evaM-rItyA yAvat- vAlukAmabhAyAm, paGkaprabhAyAm dhUmamabhAyAM ca pRthivyAm, eko jIvaH, sarvajIvAzca paJcadaza daza trilakSanirayAvAseSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram , anantakRtyaH-anantavAraM ca upapannapUrvA:-pUrvamutpannAH santi ! gautamaH pRcchatiusake 25 lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM pRthivIkAyikAdi rUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiMhe gautama! pUrvokta rIti se jaise do AlApaka ratnaprabhA pRthivI meM kahe gaye haiM-usI prakAra se zakarA pRthivI meM bhI do AlApaka kahanA cAhiye tathA eka jIva aura sarvajIva zarkarAprabhA prathivI meM bhI aura usake 25 lAkha narakAvAsoM meM se eka eka narakAvAsa meM bhI pRthivIkAyika Adi rUpa se anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| isI prakAra se eka jIva aura aneka jIva bhI vAlukAprabhA meM, paGkaprabhA meM, dhUmaprabhA meM, aura unake kramazaH 15 lAkha, daza lAkha aura tIna lAkha nirayAvAsoM meM se eka eka nirayAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se anekavAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiN| bhAe" lagavan ! zu. 1, 2421mA pRthvImA bhane tanA 25 sAma narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRvIkAyika Adi rUpe pahelAM utpanna thaI cukI che? A praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke-he gautama! ratnaprabhA pRthvImAM jevA be AlApake kahevAmAM AvyA che, evAM ja be AlApake zarkarAmabhA pRthvImAM paNa kahevA joIe jema ke-eka jIva athavA samasta cha zarkarAmabhA pRthvImAM ane tenA pacIza lAkha narakAvA emAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe aneka vAra athavA anaMta vAra pUrve utpanna thaI cukayA che. e ja pramANe eka jIva ane samasta che paNa vAlukAprabhAmAM, paMkaprabhAmAM, dhUmapramAmAM ane temanA kramazaH paMdara lAkha, dasa lAkha ane traNa lAkha narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe aneka vAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukyA che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 259 'ayaM NaM maMte ! jIve tamAe puDhavIe paMcUNe nirayAvAsasayasahasse egamegasi0' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH tamAyAM pRthivyAM pazcone nirayAvAsazatasahasra-pazcanyUnaikalakSanirayAvAseSu. ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA kim utpanapUrvaH? bhagavAnAha-'sesaM taM ceva' he gautama ! zeSaM tadeva-pUrvoktarItyaiva, eko jIvaH, sarva jIvAzca tamaHmabhAyAM pRthivyAM pazcanyUnalakSekanirayAvAseSu ekaika. smin nirayAvAse asakRt-anekavAram, athavA anantakRtvaH-anekavAram, utpannapUrvA:-pUrvamutpannA vartante, 'ayaM NaM bhaMte ! jIve ahe sattamAe puDhavIe paMcasuaNuttaresu-mahatimahAlaesu mahAniraesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi.' he bhadanta! ayaM khalu jIvaH adhaH saptamyAM pRthivyAm paJcasu anuttareSu, mahAtimahAlayeSuativizAleSu, mahAnirayeSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA kim ___ aba gautamasvAmI prabhu se aimA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve tamAe puDhavIe paMcUNe nirayAvAsasayasahasse egamegaMsi0' he bhadanta ! yahajIya tamA pRthivI meM aura usake pAMca kama eka lAkha nirayAvAsoM meM se eka eka nirayAvAsa meM kyA pRthivIkAyika Adi rUpa se pahile utpanna ho cukA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'sesaM taM ceva' he gautama eka jIva athavA aneka jIva tamaHprabhA pRthivI meM aura usake pAMca kama eka lAkha nirayAvosoM meM se pratyeka nirayAvAsa meM anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| __ aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve ahe sattamAe puDhavIe paMcaplu aNuttaresu mahAmahAlaesu mahAniraesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi0' he bhadanta! yaha jIva adhaH saptamI pRthivI meM Ara usake pAMca anuttara ati vizAla mahAnirayoM meM se eka eka nirayAvAsa gautama svAmIna! prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve tamAe puDhabIe paMcUNe nirayAvAsasayasahasse egamegaMsi" bhagavan ! ma 1 tamAmA pRthvImA bhane tene 995 narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM zuM pUrve pRthvIkAyika Adi rUpe utpanna thaI cukyo che? mahAvIra prbhune| uttara-" sesaM taM ceva" , gautama ! me 75 42 samasta jIve paNa tamaHprabhA pRthvImAM ane tenA 9995 narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM pahelAM aneka vAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukayA che. gItama. svAbhAna prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve ahe sattamAe puDhavIe paMcasu aNuttaresu:mahaimahAuesu mahAnirae su egamegaMsi nirayAvAsaMsi." magavan ! mA jIva adhaHsasamI pRthvImAM ane tenA pAMca attara ane ativizALa niyAvAse. mAMnA pratyeka niyAvAsamAM zuM pUrve pRthvIkAyika rUpe utpanna thaI cukyuM che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bhagavatIsUtre utpannapUrvaH-pUrvamutpanno vartate? bhagavAnAha-' sesaM jahA-rayaNappabhAe' he gautama! zeSaM yathA ratnaprabhAyAM pRthivyAM pratipAditam tathaiva adhaHsaptamyAmapi pRthivyAM pratipattavyam, tathA ca eko jIvaH sarvajovA zca adha:saptamyAmapi pazcAnuttareSu mahAnirayeSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram anantakRtvaH anekavAraM vA, utpannapUrvA:-pUrvamutpannAH santi iti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ? jIve cosaTThIe asurakumArAvAsasayasahassesu egamegaMsi asura kumArAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassai kAiyattAe, devattAe, devIttAe, AsaNasayaNabhaMDamattovagaraNattAe uvavanapuvye' ? he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH catuH SaSTau amurakumArAvAsazatasahasreSucatuSSaSTi lakSAsurakumArAvAseSu, ekaikasmin asurakumArAvAse, pRthivIkAyi. meM kyA pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! jaisA kathana isa viSaya ko lekara ratnaprabhA pRthivI meM kiyA gayA hai-vaisA hI kathana yahAM para bhI isa viSaya ke sambandha meM jAnanA cAhiye tathA ca-eka jIva aura sarvajIva saptamI pRthivI meM aura pAMca anuttara mahAnirayoM meM se eka eka nirayAvAsa meM pRthivIkAyikAdirUpa se anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte! jIve cosaTThIe asurakumArAvAsasayasahassesu egamegaMsi asurakumArAvAsaMsi puDhIvikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe devattAe devittAe AsaNasayaNabhaMDamattovagaraNattAe uvavannapuve' he bhadanta ! yaha jIva causaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se eka eka asurakumArAvAsa meM pRthivI mahAvIra prabhune uttara-hA, gautama ! eka jIva ane samasta jIva sAtamI tamastamaprabhA nAmanI pRthvImAM ane tenA pAMca anuttara ativizALa nirayAvAsamAMnA pratyeka nirayAvAsamAM pUrve pRthvIkAyika Adi rUpe anekavAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukyA che. A rIte sAte pRthvIomAM pRthvI kAyika Adi rUpe eka jIva athavA samasta jIvonI pUrvotpattinuM kathana eka sarakhuM samajavuM.) zItabha svAbhAnA -" ayaM NaM bhaMte ! jIve cosaTThIe asurakumArAyAsa. sayasahassesu egamegaMsi asurakumArAvAsaMsi puDhavikAiyattAe, jAva vaNassaikAiyatAe, devatAe, devittAe AsaNasa yaNabhaMDamattovagaraNattAe uvavannapuvve?" magavan ! A jIva, cesaTha lAkha asurakumArAvAsamAMnA pratyeka asukumArAvAsamAM zuM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 261 1 katayA, yAvat-akAyikatayA, tejaHkAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA, devatvena devItvena, AsanazayanabhANDAmatropakaraNatayA kim utpanna pUrva :- pUrvamutpanno vartate ? bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA jAva anaMtakhutto ' he gautama! inta satyam yAvat-eko jIvaH catuHSaSTilakSAsura kumArAvAseSu resent asurakumArAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt anekavAram, athavA anantakRtvaH - anantavAram utpannapUrvaH - pUrvamutpanno vartate / gautamaH pRcchati'sajIvA viNaM bhaMte ? ' he bhadanta ! sarvajIvA api khalu catuSpaSTi lakSAsurakumArAvAseSu ekaikasmin arakumArAvAse pRthivIkAyikAditayA kim utpannapUrvAH pUrvamutpannAH vartante ? bhagavAnAha evaM cetra, evaM jAva thaNiyakumAresu, kAyika rUpa se, yAvat - apakAyika rUpa se, tejaHkAyikarUpa se, vAyukAyika rUpa se, vanaspatikAyika rUpa se, devarUpa se, devIrUpa se aura Asana, zayana, bhANDa Adi upakaraNarUpa se kyApahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA goyamA ! jAva anaMtakhutto' hAM gautama ! yAvat eka jIva causaTha lAkha asuraku mArAvAsoM meMse pratyeka asurakumArAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se aneka bAra athavA anaMtavAra pahile utpanna ho cukA hai| aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM - ' savvajIvA vi NaM bhaMte! ' he bhadanta ! saba jIva bhI kyA cauMsaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se eka eka asurakumArAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM ceva - evaM jAva thaNiya pUrve pRthvIyi3ye, mAthi 3pe, tesmAthi 3ye, vAyuayi43ye, vanasyatimayi43ye, heva3ye, hevI3ye, bhane Asana, zayana, lAMDAhi uparaNa 3ye utpanna thaI cukayeA che ? mahAvIra prabhunA uttara-" haMtA, goyamA ! jAva aNatakhutto" he gautama! eka jIva, ceAsaTha lAkha asurakumArAvAseAmAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe anekavAra athavA anaMta vAra pUrve utpanna thaI cukayA che. gautama svAmIno prazna- " savva jIvA viNa bhaMte ! " ityAdi - he bhagavan ! saghaLA jIve zu ceAsaTha lAkha asurakumArAvAseAmAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM pUrve pRthvIkAyikAda rUpe utpanna thai cukayA che? bhar3AvIra prbhune| uttara-" evaM ceva, evaM jAva thaNiyakumAresu, nANattaM AvAsesu, AvAsA puvvabhaNiyA " he gautama! saghanA vA pazu, yAsaha lAtha asu zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 magavatIsUtre nANataM AvAsesu, AvAsA puzvabhaNiyA' evameva pUrvoktarItyaiva, sarvajIvA api catu SaSTi lakSAsurakumArAvAseSu ekaikasmin asurakumArAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram , athavA-anantakRtvaH-anantavAram , upapannapUrvAH-pUrvamutpannA vartante , evaM rItyA , yAvat stanitakumAreSu-eteSAM nAgakumArAdInAmAvA seSu ekaikasmin nAgakurAdhAvAse pRthivIkAyakAditayA eko jIvaH sarvajIvAzca asakRt athavA anantakRtvaH utpannapUrvAH pUrvamutpannAH santi, kevalam nAnAtvam vizeSaH AvAseSu-nAgakumArAdyAvAseSu bodhyam , teSAMtattanyUnAdhikAvAsAH pUrvabhaNitAH prathamazatake pazcamoddezake pratipAditAH santi , gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ? jIve asaMkhejjemu puDhavikkAiyA kumAresu, nANattaM AvAsesu, AvAsA puSabhaNiyA' he gautama ! sarva jIva bhI 64 lAkha asurakumArAvAsoM meM se haraeka asurakumArAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| isI prakAra kA kathana yAvat stanitakumAroM meM bhI jAnanA cAhiye-yAvatpada se nAgakumArAdikoM ke AvAsoM kA grahaNa dumA hai| arthAt eka jIva aura aneka jIva nAgakumArAdikoM ke AvAsoM meM se pratyeka nAgakumArAdi AvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se anekavAra athavA anantayAra pahile utpanna ho cuke haiN| vizeSatA ina nAgakumArAdika AvAsoM meM kevala nAnAtva ko lekara hI hai-kathana ko lekara koI vizeSatA nahIM hai / nAgakumArAdikoM meM kauna 2 ke kitane 2 AvAsa haiM yaha viSaya prathamazataka ke pAMcaveM uddezaka meM kahA jA cukA hai| rakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM pUrve pRthvIkAyikAdi rUpe aneka vA2 athavA anaMta vAra utpanna thaI cukayA che eja prakAranuM kathana svanitakumAronA AvAsamAM eka jIva ane aneka jInI pUrvotpattinA viSayamAM paNa grahaNa karavuM ahI yAvat " pada vaDe nAgakumAradika bhavanapati denA AvAso grahaNa karavAmAM Avela che. eTale ke eka jIva ane samasta jIva, nAgakumArAdikanA jeTalA AvAse che te AvAsamAM pratyeka AvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pahelAM anekavAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukyA che. A nAgakumArAdikanA AvAsonI saMkhyAmAM ja vizeSatA che, kathanamAM kaI vizeSatA nathI nAgakumArathI laIne svanitakumAre paryantanA bhavanavAsIonA AvAsanI saMkhyA pahelA zatakanA pAMcamA uddeza kamAM ApavAmAM Avela che, te tyAMthI vAMcI levI. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1230 7sU02 jIvotpattinirUpaNam 263 vAsasayasahassesu egamegaMsi pudavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe uvavannapugve ?' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu-asaMkhyAtalakSapRthivIkAyikAvAseSu ekaikasmin pRthivIkAyikAvAse pRthivIkAyikatayA, yAvat-apkAyikatayA, tejaHkAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA utpannapUrvaH-pUrvamutpanno vartate kim ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA! jAva aNaMtakhutto, evaM sama jIvA vi evaM jAva vaNassaikAiesu' he gautama! hanta-satyam , yAvat-eko jIvaH, asaMkhyAta lakSapRthivIkAyikAvAseSu ekaikasmin pRthivIkAyikAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram, ananta kRtvA-anantavAraM vA utpannapUrvaH-pUrvamutpanno vartate ! evaM rItyaiva sarvajIvA api, asakRt-anekavAram, anantakRtva:____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve asaMkhe. jje puDhavikAiyAvAsasayasahaslesu egamegaMsi puDhavikAiyAyAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe uvavanaputve ' he bhadanta ! yaha jIva asaMkhyAta lAkha pramANa pRthivIkAyikAvAsoM meM se eka eka pRthivIkAyikAvAsa meM pRthivIkAyikarUpa se yAvat-apkAyikarUpa se, tejaH kAyikarUpa se, vAyukAyikarUpa se, vanaspatikAyikarUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA ! jAva aNaM. takhutto evaM sabajIvA vi, evaM jAva vaNassaikAiesu' hAM, gautama ! pAvat-eka jIva asaMkhyAta lAkha pRthivIkAyikAvAsoM meM se pratyeka eka eka pRthivIkAyikAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se anekabAra athavA anantabAra pahile utpanna ho cukA hai isI prakAra se saba jIva bhI ane. gItama. svAmInA prazna-" ayaM Na bhaMte ! jIve asaMkhejjetu puDhavikkAiyAvAsasayasahasse su egamegasi puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAitAe uvavannapuvve ?" mahanta ! mA 71, masabhyAta sama pramANa vI. kAyikAvAsamAnAM pratyeka pRthvIkAyika AvAsamAM pUrve pRthvIkAdhikarUpe, apakAyikarUpe, tejaskAyika rUpe, vAyukAyikarUpe ane vanaspatikAyika rUpe zuM utpanna thaI cukayA che? bhaDAvIra prabhunA utta2-" haMtA, goyamA ! jAya aNaMtakhutto, evaM savva jIvA vi, evaM jAva vaNarasaikAiesu" , gautama ! 4 01 madhyAta sAsa pRthvIkAyikAvAmAMnA pratyeka pRthvIkAyikAvAsamAM pRthvI kAyika Adi rUpe prave anekavAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cUkyA che. e ja pramANe samasta paNa tyAM pUrve aneka vAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cUkyA che zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhagavatIsUtre anantavAram , upapannAH santi, evaM-pUrvoktarItyA yAvat apkAyika-tejaHkAyika-vAyukAyika-vanaspatikAyeSu-eteSAm asaMkhyAtapRthivIkAyikAvAsazata. sahasreSu ekaikasmin akAyikAyAvAse apkAyikAditayA eko jIvaH sarvajIvAzca, asakRt-anekavAram, athavA, anantakRtva:-anantavAram , utpannapUrvAH-pUrvamutpannAH santi, gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ! jIve asaM khejjesu beMdiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi beMdiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyatAe, beMdiyattAe uvavannapuvve ?' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH asaMkhyeyeSu, dvIndriyAvAsazatasahasreSu, ekaismin dvIndriyAvAse, pRthivIkAyikatayA, yAvat apkAyikatayA, tejAkAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikakaSAra aura anaMtabAra vahAM utpanna ho cuke haiM / isI prakAra se asaMkhyAta lAkha apakAyikAvAsoM meM se eka eka apkAyikAvAsa meM, asaMkhyAta lAkha tejAkAyikAvAsoM meM se eka eka tejAkAyikAvAsa meM, asaMkhyAta lAkha vAyukAyikAvAsoM meM se eka eka vAyukAyikAvAsa meM aura asaM. khyAta lAkha vanaspatikAyikAvAsoM meM se eka eka vanaspatikAyikA. vAsa meM eka jIva aura sarva jIva anekabAra athavA anantabAra apU. kAyikAdirUpa se utpanna ho cuke haiN| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pachate haiM-'ayaM bhaMte ! jIve asaMkhejjesu beiMdiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi beiMdiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe, veiMdiyattAe uvavanaputve' he bhadanta ! yaha jIva asaMkhyAta lAkha do indriyAvAsoM meM eka dvi indriyAvAsa meM pRthivIkAyikarUpa se yAvat-apkAyikarUpa se, tejaakaayieja pramANe asaMkhyAta lAkha apUkAyikAvAsamAMnA pratyeka apakAyikAvAsamAM, asaMkhyAta lAkha tejaskAyikAvAsamAMnA pratyeka tejaskAyikAvAsamAM ane asaMkhyAta lAkha vAyukAyikAvAsamAMnA pratyeka vAyukAyikAvAsamAM ane asaMkhyAta lAkha vanaspatikAyikAvAsamAMnA pratyeka vanaspatikAyikAvAsamAM paNa eka jIva ane samasta jI pUrve aneka vAra athavA anaMta. vAra apakAyikAdi rUpe utpanna thaI cukyA che. gautama sAmAna prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve asaMkhejjesu beiMdiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi beiMdiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe, beiMdiyattAe upabannapugve 1" 3 lagavan! ma , asabhyAtAsa zrIndriyAvAsamAMnA pratyeka hIndriyAvAsamAM zu pUrve 5thvIkAyika rUpe, apa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU02 jIvotpattinirUpaNam 265 , tayA - dvIndriyatayA kim utpannapUrva :- pUrvamutpanno vartate ? bhagavAnAha - 'haMtA, gomA ! jAva anaMtato ? savvajIvA viNaM evaMceya' he gautama! hanta - satyam yAvat - eko jIvaH asaMkhyAtadvIndriyAvAsalakSeSu ekaikasmin dvIndriyAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt - vAraM vAram athavA, anantakRtva - anantavAram utpannapUrvaH - pUrvamutpanno vartate, sarvajIvA api khalu erameva-pUrvoktarItyaiva, asaMkhyAta dvIndriyAvAsalakSeSu ekaikasmin dvIndriyAvA se pRthivIkAyikAditayA asakRt - anekavAram, athavA anantakRtvaH - anantavAram upapannapUrvI :- pUrvamutpannAH santi, ' evaM jAtra maNussesu, navaraM te diyaesu jAva vaNassaikAiyattAe te diyattAe, cauridie su cauridiyattAe, paMcidiyatirikakha jogie 3 karUpa se, vAyukAyikarUpase, vanaspatikAyikarUpa se, evaM dvIndriyarUpa se kyA pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'haMtA, gomA ! jAva aNatakhutto, savvajIvA vi NaM evaM ceva ' hAM, gautama ! eka jIva asaMkhyAta lAkha pramANa hIndriyAvAsoM meM se eka eka dvIndriyAvAsa meM pRthivIkAyikAdirUpa se anekavAra athavA anaMtavAra utpanna ho cukA hai| isI prakAra se saba jIva bhI asaMkhyAta lAkha dvIndriyA. vAsoM meM se eka eka dvIndriyAvAsa meM pRthivIkAyika Adi rUpa se anekavAra athavA anantabAra utpanna ho cuke haiN| ' evaM jAva maNussesu, navaraM teIdiesu jAva vaNassaikAiyattAe teiMdiyattAe, cauridiesu caridiyattAe, paMcidiyatirikkhajogiesu paMcidiyatirikkhajoNiya ttAe, maNusse maNussattAe, sesaM jahA veiMdiyANaM' isI prakAra se kAyika rUpe, tejaskAyika rUpe, vAyukAyika rUpe, vanaspatikAyika rUpe ane dvIndriya rUpe utpanna thaI cukayeA che ? mahAvIra prabhunA uttara- " haMtA, goyamA ! jAva anaMta khutto, savva jIvA triNaM evaM ceva " hA, gautama ! bhe: lava, asaMkhyAta sAtha dviindriyaavaasiimAMnA pratyeka dvIndriyAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pUrve anekavAra athavA ana'tavAra utpanna thaI cukayA che. eja pramANe samasta jIve paNu asakhyAta lAkha TvIndriyAvAsAmAMnA pratyeka dvIndriyAvAsamAM pUrve anekavAra athavA anatavAra utyanna thardha zubhyA che. " evaM jAtra maNumsesu, navaraM teIdiesu jAva vaNarasaikAiyattAe, teIdiyattAe, cauridiesu cauridiyattAe, paMcidiyatirikkhajo Niesu paMcidiyatirikkhajoNiyattAe, maNussesu maNussacAe, sesaM jahA beiMdiyANaM " bha0 34 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre paMcidiyatirikkhajoNiyattAra, maNussesu maNussattAe, sese jahA beMdiyANaM ' evam pUrvoktarItyA, yAvat-trIndriya- caturindriya- paJcendriya tiryagyonika manuSyeSu eteSAm trIndriyAdyasaMkhyAtalakSAvAseSu eko jIvaH sarvajIvAzca pRthivIkAyikAditayA asakRt - anekavAram athavA anantakRtvaH - anantavAram utpanna pUrvAH - pUrvamutpannAH santi, kintu navaram - dvIndriyApekSayA vizeSastu-trIndri yeSu trIndriyAvAseSu yAvat-pRthivI kAyikatayA, aSkAyikatayA, tejaHkA vikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA trIndriyatayA, caturindriyeSu caturindriyAvAseSu caturindriyatayA, paMcendriyatiryagyonikeSu paJcendriya tiryagyonikA vAseSu paJce ndriyatiryagyonikatayA, manuSyeSu manuSyAvAseSu manuSyatayA eko jIvaH sarvajIvAzca asakRt - athavA anantakRtvaH utpanna pUrvAH santi ityabhiprAyeNAha - zeSa yathA yAvat - asaMkhyAta lAkha teindriyAvAsoM meM se eka eka teindriyAvAsa meM, asaMkhyAtalAkha indriyAvAsoM meM se eka eka cauindriyAvAsa meM, eka jIva aura sarvajIva pRthivIkAyikAdirUpa se anekavAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiM isI prakAra kA kathana paMcendriyatiryagAyAsoM meM aura manuSyAvAsoM meM bhI jAnanA cAhiye parantu jo vizeSatA isa kathana meM hai vaha isa prakAra kI hai ki asaMkhyAta lAkha teindriyAdika AvAsoM meM se pratyeka teindriyAdika AvAsa meM jo eka jIva yA sarvajIva anekavAra yA anantapAra utpanna ho cuke haiM so ve vahAM pRthi cIkAyikAdirUpa se hI anekavAra yA anaMtabAra utpanna nahIM hue haiM kintu eka eka teindriyAvAsa meM ve teindriyarUpa se bhI anekavAra yA anantavAra utpanna ho cuke haiN| isI prakAra se asaMkhyAtalAkha cauindriyAvAsoM meM se eka eka cauindriyAvAsa meM bhI jAnanA cAhiye - arthAt asaMkhyAta cauindriyAvAsoM meM se eka 2 AvAsa meM eka athavA aneka eja pramANe asa`khyAta lAkha trIndriyAvAsAmAMnA pratyeka trIndriyAvAsamAM, asaMkhyAta lAkha caturindriyAvAseAmAMnA pratyeka caturindriyAvAsAmAM, asa' khyAta lAkha paMcendriya tivicAvAseAmAMnA pratyeka pacendriya tiya cAvAsamAM ane asaMkhyAta lAkha manuSyAvasAmAnA pratyeka manuSyAvAsamAM, eka jIva ane aneka jIva pUrve pRthvIkAyaka Adi rUpe anekavAra athavA ana'tavAra utpanna thaI cukayA che dvIndriyAnA upayu kta kathana karatA A kathanamAM je vizeSatA che te have prakaTa karavAmAM Ave che. pratyeka trIndriyAvAsamAM te pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika rUpe ane trIndriya rUpe, pratyeka caturi ndriyAvAsamAM teo pRthvIkAyikathI laine vanaspati kAyika rUpe ane caturi 266 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIyotpattinirUpaNam 267 dvIndriyANAm pratipAditaM tathaiva pratipattavyam , 'vANamaMtarajoisiya sohammIsANANa ya jahA asurakumArANaM' vAnavyantarajyotiSikasaudharma zAnAnAM ca eteSAmAvAseSu yathA asurakumArANAm AvAseSu catuHSaSTilakSeSuekaikasmin AvAse pRthivIkAyAditayA eko jIvaH sarvajIvAzca asakRt , athavA anantakRtvaH pUrvamutpannAH santi iti pratipAditam , tathaiva vAnavyantarAdArabhya IzAnaparyajIva aneka bAra athavA anantadhAra pRthivIkAyikarUpa se apakAyikarUpa se, tejAkAyikarUpa se aura vanaspatikAyikarUpa se to utpanna hue hI haiM-para ve vahA~ anekabAra athavA anantabAra cauindrirUpa se bhI utpanna ho cuke haiN| isI prakAra se asaMkhyAta lAkha paMcendriyatiryazcAvAsoM meM se eka 2 AvAsa meM eka jIva athavA sarva jIva apanI paMcendriyatiyazcaparyAya se bhI utpanna ho cuke haiN| isI prakAra kA kathana asaMkhyAtalAkha manuSyAvAsoM meM se eka 2 manuSyAvAsa meM bhI jAnanA cAhiye arthAt eka jIva athavA saba jIva paMcendriyAvAsoM meM se eka 2 AvAsa meM anekavAra athavA anantavAra apanI manuSya paryAya se bhI utpanna ho cuke haiM / isI abhiprAya ko lekara sUtrakArane aisA kahA hai ki zeSa aura kathana dvIndriyoMkI taraha se jAnanA caahiye| 'vANamaMtarajoisiyasohammIsANANa ya jahA asurakumArANaM' jaisA kathana 64 lAkha asurakumArAvAsoM meM se eka jIva aura sarvajIva ane. kabAra athavA anantabAra pRthivIkAyikAdirUpa se pahile utpanna ho cuke ndriya rUpe, pratyeka paMcendriyatiyacAvAsamAM teo pRthvIkAyikathI laIne vana spatikAyika rUpe ane paMcendriyatiryaMca rUpe ane pratyeka manuSyAvAsamAM teo pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika rUpe tathA manuSya rUpe pUrve anekavAra athavA anatavAra utpanna thaI cukyA che. A prakAre pRthvIkAyakarUpe, apUkAyikarUpe, tejaskAyikarUpe, vAyukAyikarUpe ane vanaspatikAyikarUpe utpanna thavAnuM kathana te badhe eka sarakhuM ja che. kIndriyanA kathana karatA trIndriyAdikanA kathanamAM je mata cha 652 548 42vAmA mAnche . mAre " navaraM" yA sUtra54thI dhana " sesaM jahA beiMdiyANaM" mA sUtrapAH -tanA thananA atha spaSTa karavAmAM AvyuM che. ___ "vANamaMtarajoisiyamohammIlANANa ya jahA asurakumArANaM" 64 tAsa asurakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM eka jIva ane samasta che pUrve pRthvIkAyikAdi rUpe anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 bhagavatI sUtre nteSu api AvAseSu ekaikasmin AvAse eko jIvaH sarva jIvAzca pRthivIkAyAdikatayA asakRt - athavA anantakRtvaH utpannapUrvAH santi iti pratipattavyam / gautamaH pRcchati - 'ayaM NaM bhaMte / jIve saNakumAre kappe vArasasu vimANAvAsasayasahasse egamegaMsi vimANAvAsaMsi puDhavikAiyattAe' he madanta / ayaM khalu jIvaH sanatkumAre kalpe dvAdazasu vimAnAvAsazatasahasreSu - dvAdazalakSavimAnA ary ekaikasmin vimAnAvAse pRthivIkAyikAditayA upapannapUrvaH- pUrvamutpannaH kim ? bhagavAnAha - 'sesaM jahA asurakumArANaM jAva anaMtakhutto, No ceva NaM deviare evaM savvajIvAvi evaM jAva ANayapANaesu, evaM AraNaccurasu vi' he gautama! zeSaM yathA anurakumArANAm yAvat catuHpaSTi lakSAvAseSu ekaikasmina AvAse pRthivIkAyikAditayA ekasya jIvasya asakRt, anantakRtvo vA pUrvotpAdaH pratiprakaTa kiye gaye haiM- usI prakAra se vAnavyantara se lekara IzAna taka ke AvAsoM meM se eka 2 AvAsa meM eka jIva pRthivIkAyikAdirUpa se anekavAra athavA anantabAra utpanna ho cuke kahe gaye haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'ayaM NaM bhaMte! jIve saNaMkumAre kappe bArasasu vimANAvAsayasasahassesu egamegaMsi vimANAvAsaMsi puDhavikAiyattAe' he bhadanta ! yaha jIva sanatkumAra kalpa meM vahAM ke 12 lAkha vimAnAvAsoM meM eka 2 vimAnAvAsa meM pRthivIkAyikAdirUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? usake uttara meM prabhu kahate haiM'se saMjahA asurakumArANaM jAva anaMtakhutto' he gautama! jaisA 64 lAkha asurakumArAvAsoM meM eka eka AvAsa meM pRthivIkAyikAdirUpa se eka jIva kA anekabAra athavA anantavAra pUrvotpAda kahA gayA hai isI prakAra che, eja pramANe vAnabhyantarathI laIne IzAna pantanA jeTalA AvAse kahyA che te AvAseAmAMnA pratyeka AvAsamAM, eka jIva ane samasta jIve pRthvIkAyikAdi rUpe pUrve anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukayA che, ema samajavu gautama svAbhIne prazna - " ayaM NaM bhaMte ! jIve saNakumAre kappe bArasasu vimANAvAsasayasa hassesu egamegaMsi vimANAvAsaMsi puDhavikA iyattAe0 " he bhagavan! A jIva, sanakumAra kalpanA khAra lAkha vimAnAvAseAmAMnA pratyeka vimAnAvAsamAM zuM pRthvIkAyika Adi rUpe pUrva utpanna thai cukayeA che? mahAvIra alunA uttara- " sesaM jahA asurakumArANaM jAva aNatakhutto " he gautama ! jevI rIte 64 lAkha asurakumArAvAseAmAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM eka jIvanA pRthvIkAyika Adi rUpe anekavAra athavA ana'tavAra zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 269 pAditaH tathaiva sanatkumArasya dvAdazalakSavimAnAvAseSu ekaikasmin vimAnAvAse pRthivIkAyikAditayA eko jIvaH asakRt, anantakRtvo vA pUrvamutpanna iti pratipattavyam, kintu sanatkumArAvAse no caiva khalu jIvo devItayA utpadyate, IzAnAnteSveva devasthAneSu devyaH utpadyante, sanatkumArAdiSu punotpadyante devyaH iti vishessH| evaM-pUrvoktarItyA sarvajIvA api sanatkumArAvAseSu ekai kasmin AvAse pRthivIkAyikAdidevAntatayA na tu devItayA, asakRt , ana. ntakRtvo vA pUrvamutpannAH santi, evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-mAhendrabrahmalAntaka zukrasahasrArAnataprANateSu-eteSAmAvAseSu ekaikasmin Ase eko jIva: sajIvAzca, athavA-anantakRtvaH pUrvamutpannAH, evaM-pUrvoktarItyaiva AraNAcyu se sanatkumAra ke 12lAkha vimAnAvAsoM meM eka ra vimAnAvAsa meM pRthivIkAyikAdirUpa se eka jIva anekabAra athavA anantabAra pahile utpanna ho cukA hai aisA jAnanA cAhiye kintu No cevaNaM devittAe-evaM savvajIvAvi, evaM jAva ANayapANaesu, evaM AraNaccuessu vi, sanatkumArAvAsa meM yaha jIva devIrUpa se pUrvotpanna nahIM huA hai kyoM ki IzAna taka ke devasthAnoM meM hI deviyAM utpanna hotI haiM, sanatkumArAdi koM meM utpanna nahIM hotI haiN| isI prakAra se samastajIva bhI sanatkumArAvAsoM meM eka eka AvAsa meM pRthivIkAyika Adi rUpa se tathA devarUpa se hI anekavAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiM-devIrUpa se nhiiN| isI prakAra se mAhendra, brahma, lAntaka, zukra, sahasrAra, Anata aura prAgata inake AvAsoM meM eka eka AvAsa ke eka jIva aura sarvajIva pRthivIkAyi pUrvotpAda kahevAmAM Ave che, e ja pramANe sanakumAranA bAra lAkha vimAnAvAsamAMnA pratyeka vimAnAvAsamAM pRvIkAyika Adi rUpe eka jIva pUrve anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukayo che, ema samajavuM paraMtu "No cevaNaM devittAe-evaM savva jIvA vi, evaM jAva ANayapANaesu, evaM AraNaccuesu vi" sanAmArAvAsamA mA 71 vI 32 jatpanna thy| nathI, 295 ke IzAna ka5 sudhInA devalokamAM ja devIo utpanna thAya che, sanaskumAdika devalokamAM devIo utpanna thatI nathI e ja pramANe samasta jIve paNa bAra lAkha sanatakumArAvAsamAMnA pratyeka sanakumArAvAsamAM (vimAnAvAsamAM) pRthvIkAyika Adi rUpe tathA deva rUpe anekavAra athavA anaMtavAra pUrve utpanna thaI cukyA che. tyAM teo devI rUpe utpanna thayA nathI e ja pramANe bhADendra, jha, elds, zu, sasAra, mAnata, bhArata, A kalpanA je vimAnAvAse che te vimAnAvAsamAMnA pratyeka vimAnAvA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 magavatIsUtre tayorapi AvAseSu ekaikasmin AvAse pRthivIkAyikAdi devAntatayA, na tu devItayA eko jIvaH sarvajIvAzca asakat, anantakRtvaH puurvmutpnnaaH| gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ! jIve tisu vi aTThArasuttaresu gevijjavimANAvAsasayemu evaMceca' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH triSvapi aSTAdazottareSu nava veyaka kmiA nAvAsazateSu prathamatrike ekAdazottara zatam, dvitayatrike saptottaraM zatam , tRtIyatrike zatam , evamaSTAdazAdhikazatatrayanavagraiveyakavimAnAvAseSu ekmevapUrvavadeva tathAhi- ekaikasmin vimAnAvAse pRthivIkAyikAdikatayA eko jIva: sarvajIvAzca kim pUrvamutpannAH santi ? bhagavAnAha-he gautama ! ekaikasmin navaaveyakapimAnAvAse eko jIvaH sarvajIvAzca pRthivIkAyikAdikatayA asakAdirUpa se evaM devarUpa se anekavAra athavA anantabAra pUrvetpinna ho cuke haiM-devIrUpa se nahIM isI prakAra se AraNa evaM acyuta ke AvAsoM meM se eka eka AvAsa meM isI prakAra kA kathana jAnanA caahiye| vahAM para bhI eka jIva aura sarvajIva anekavAra athavA anantabAra pRthivIkAyikAdirUpa se tathA devarUpa se pUrvatpinna ho cuke haiMdevIrUpa se nhiiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' ayaM NaM bhaMte ! jIve tisu vi aTThArasuttaresu-gevijjavimANAvAsasayesu evaM ceca'he bhadanta ! yaha jIya tIna graiveyakoM ke-urdhva madhya aura adhoveyaka ke 318 vimAnAvAsoM meM-prathamatrika ke 111, dvitIyatrika meM 107 aura tRtIyatrika meM 100 vimAnAvAsoM meM se pratyeka vimAnAvAsa meM kyA pRthivIkAyikAdirUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-hAM, gautama ! 318 aveyaka vimAnAvAsoM meM se pratyeka vimaasamAM, eka jIva ane samasta jIvo pUrve anekavAra athavA anaMtavAra pRthvIkAyika Adi rUpe tathA deva rUpe utpanna thaI cukyA che. A vimAnAvAsamAM temanI devI rUpe pUve u5tti thaI nathI. gItama svAbhAna prazna- ayaM NaM bhaMte ! jIve tisu vi advArasuttaresu-gevijja vimANAvAsasayesu evaM ceva" umapan ! ! 75, aveyanA 318 vibhA. nAvAsamAMnA (navaraiveyakanA uddha, madhyama ane adharUpa traNa trika che. te dareka trikamAM anukrame 111, 107 ane 100 vimAnAvAso che. pratyeka vimAnAvAsamAM zuM pUrve pRthvIkAyikAdi rUpe utpanna thaI cukI che? mahAvIra prabhune uttara-hA, gautama! A jIva praveyakenA 318 vimAnAvAsamAMnA pratyeka vimAnAvAsamAM pUrve anekavAra athavA anaMtava 2 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 21 kRta, anantakRtyo vA pUrvamutpannAH sani, gautamaH pRcchati-ayaM NaM bhaMte ! jIve paMcasu aNutaravimANe egamegaMsi aNuttarabimANaMsi puDhavi ? he bhadanta! ayaM khalu jIyaH paJcamu anuttaravimAneSu vijayavaijayantajayantAparAjitasarvArthasiddheSu ekaikasmin anuttaravimAne pRthivIkAyikAdikatayA eko jIvaH sarvajIvAzca kim pUrvamu pannAH santi ? bhagavAnAha-'taheca jAva aNaMtakhuto, no ceva NaM devatAevA, devittAevA, evaM sabanIsAvi' he gautama ! tathaiva-pUrvoktarItyaiva, yAvat-eko jIvaH pazcAnuttaravitrAneSu ekaikasmin vimAne pRthivIkAyikAdika nayA, apakRt, athavA anantakutyA pUrvamutpannaH, kintu no caiva khalu devatayA cA, devItayA vA anantakRtvaH pUrvamumpannaH, anutaravimAneSu devAH anantakRtvo notpadyante nAvAna meM anekavAra athavA anantavAra yaha jIva pRthivIkAyikAdirUpa se pahile utpana ho cukA hai isI prakAra kA kathana saSajIvoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye. ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' ayaM gaM bhaMte ! jIve paMcasu aNuttarapimANesu egamegaMsi aNuttaravimANaMsi puDhapi' he bhadanta ! vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha ina pAMca anu. tara vimAna meM kyA pRthivIkAyika AdirUpa se yaha jIva aura sarvajIva pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'taheva jAva aNaMkhutto, no ceva NaM devattAe vA, devIttAe vA evaM sadhajIvA vi' he gautama! pUrvottarIti ke anusAra yAvat eka jIva pAMca anuttaravimAnoM meM se eka eka vimAna meM pRthivIkAyika AdirUpa se aneka bAra athavA anantadhAra pahile utpanna ho cukA hai / parantu vahAM yaha devarUpa se aura pRthvIkAyika Adi rUpe utpanna thaI cukyo che e ja prakAranuM kathana samasta jIvonI tyAM utpattinA viSe paNa samajavuM. gautama svAbhAna prazra-" ayaM NaM bhaMte ! jIve paMcasu aNuttaravimANesu egame gaMsi aNuttaravimANaMsi puDhavi0" 3 bhagavan ! vi04ya, vaiyanta, zyanta aparAjita ane sarvArthasiddha, A pAMca anuttara vimAnamAMnA pratyeka anu. ttara vimAnamAM zuM pratyeka jIva tathA samasta che pRthvIkAyika Adi rUpe pUrve utpanna thaI cukayA che? maDAvIra prbhun| utta2-" taheva jAva aNaMtakhutto, no cevaNaM devattAe vA devittAe vA, evaM saba jIvA vi ' gItama! pUrita 4thana anusAra pratye jIva pAMca anuttara vimAnamAMnA pratyeka anuttara vimAnamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pUrve anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukI che. paraMtu tyAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra72 bhagavatIsUtre devyazca sarvathaiva notpadyante iti bhaavH| caturyu anuttaravimAneSu bhavadvayAnantara mokSasadbhAvAt sarvArthasiddheSu ekabhavAnantaraM mokSasadbhAvAt, evaM-pUrvaktirItyA, sarvajIga api, paJcAnuttaravimAneSu pRthivIkAyikAdikatayA, no devatayA, no vA devItayA asakRt, anantakRtvava pUrvamu pannAH santi / gautamaH pRcchatiayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM mAittAe, piittAe, bhAittAe, bhagiNIttAe, bhajjatAe, puttattAe, dhUyattAe, suNhattAe, uvavannapuve ?' he bhadanta ! ayaM khallu devIrUpa se anantabAra utpanna nahIM huA hai, kyoM ki cAra anuttaravi. mAnoM meM bhavadvaya ke bAda jIva kI mukti hotI hai tathA sarvArthasiddha meM gaye hue jIva ko eka bhava ke bAda mokSamAna hotA hai| isI prakAra se saba jIva bhI ina pAMca anuttara vimAnoM meM pRthivIkAyika AdirUpa se ane. kabAra athavA anantabAra utpanna ho cuke hote haiM parantu manuSya devarUpa se ve vahAM-cAra anuttaravimAnoM meM do bAra aura sarvArtha siddha vimAna meM sirpha eka hI bAra utpanna hue hai-isa prakAra anekavAra athavA anantabAra ve vahAM devarUpa se utpanna nahIM hue haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve samdhajIvANaM mAittAe, piittAe, bhAittAe, bhagiNIttAe, bhajjatAe, dhUyattAe, suNhattoe uvavannapuvve' he bhadanta ! yaha jIva saba jIvoM kI mAtA ke rUpa se, pitA ke rUpa se, bhAI ke rUpa se, bahina ke rUpa se, te jIva deva rUpe athavA devI rUpe anaMtavAra utpanna thaye nathI, kAraNa ke pahelA cAra anuttara vimAnamAM gayele jIva be bhava karIne mokSe jAya che ane sarvArthasiddha vimAnamAM gayelA jIva eka bhava karIne mokSa prApta kare che eja pramANe samasta che paNa A pAMca anuttara vimAnamAMnA pratyeka vimAnamAM pUrve pravIkAyika Adi rUpe anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukyA che. paraMtu pahelA cAra vimAnamAM teo be vAra deva rUpe pUrve utpanna thayA che. ane sarvArthasiddha vimAnamAM mAtra eka ja vAra teo deva rUpe utpanna thayA cheA rIte temanI tyAM anekavAra athavA anaMtavAra deva rUpe utpatti thaI nathI, ema samajavuM joIe. bhItama svAmInA prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve savva jIvANaM mAittAe, piittAe, bhAittAe, bhAgiNIttAe, bhajjattAe, puttattAe, dhUyattApa, suNhattAe uvavaapubve?" mApana ! 71 zu samasta vAnI mAtA3the, pit||3the, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU02 jIvotpattinirUpaNam 273 jIvaH sarvajIvAnAM mAtRtayA, pitRtayA, bhAtRtayA, bhaginotayA, bhAryAtayA, putratayA, duhitatayA, snuSAtayA utpannapUrva-pUrvamutpannaH kim ? bhagavAnAha 'haMtA, goyamA ! asaI, aduvA aNaMtakhutto,' he gautama! hanta-satyam , eko jIvaH sarvajIvAnAM mAtrAdikatayA, asakRt-anekavAram, athavA anantakRtvA-anantavAram utpabhapUrvaH- pUrvamutpanno vrtte| gautamaH pRcchati-'sadhajIvA viNaM bhaMte ! imassa jIvassa mAittAe jAva uvavannapuvve ?' he bhadanta ! sarvajIvA api khalu asya jIvasya mAvatayA yAvat upapannapUrvA:-pUrvamutpannAH santi ? bhagavAnAha-hatA goyamA ! jAva aNaMtakhutto' he gautama! hanta-satyam , yAvat-sarvajIvA api asya jIvasya mAtrAdikatayA asakRt , athavA ananta kRtvaH pUrvamutpannAH santi / gautamaH pRcchati'ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM arittAe, veriyattAe, ghAyakattAe, vahagattAe, bhAryA ke rUpa se, putra ke rUpa se, duhitA ke rUpa se, aura putravadhU ke rUpa se kyA pahile utpanna ho cukA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA, goyamA ! asaI, aduvA aNaMtakhutto' hA~, gautama! yaha jIva saba jIvoM kI mAtA ke rUpa meM, pitA ke rUpa meM, aura bhAI Adi ke rUpa meM anekavAra aura anantabAra pahile utpanna ho cukA haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'samdhajIvAvi NaM bhaMte ! imassa jIvasa mAittAe, jApa uvavAnapuve' he bhadanta ! saba jIva kyA isa eka jIva ke mAtA AdirUpa se pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! jAva aNatakhuto' hAM, gautama! sarvajIva bhI isa eka jIva ke pahile anekavAra athavA anantayAra mAtA AdirUpa se utpanna ho cuke haiN| bhAIphape, bahenarUpe, bhAryorUpe, putrarUpe, putrIrUpe, ane putravadhU rUpe pahelAM utpanna thaI cukyuM che? bhaDAvIra prbhune| utta2-"hatA, goyamA ! asaI, aduvA, aNaMtakhutto" hA, gautama ! A jIva samasta jIvanI mAtApe, pitArUpe ane bhAI Adi rUpe aneka vAra athavA anaMtavAra pahelAM utpanna thaI cukI che. gautama svAbhAnA prazna-" savva jIvA kiNaM bhaMte ! imarasa jIvarasa bhAittAe jAva uvavannapuvve?" bhagavan ! samasta / 54 zumA 4 sapanA mAtA, pitA Adi rUpe pahelAM utpanna thaI cukayA che? mahAvIra prbhune| utta2-" haMtA, goyamA ! jAba aNaMtakhutto " gautama ! samasta che paNa A eka jIvanA mAtA, pitA Adi rUpe pUrve aneka vAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukyA che. bha0 35 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhagavatI sUtre paDiNIyattAe, paccamittatcAe babannapugve ?' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH sarva jIvAnAm astiyA= sAmAnyazatrutayA vairitayA vizeSazatrutayA ghAtakatayAmArakatayA, vyadhakatayA - tArakatayA, pratyanIkatayA - kA ye pighAtakatayA, pratyamitratA zatru sahAyakatayA, kim upapanna pUrvaH - pUrvamutpanno varttate ? bhagavAnAha - haMtA, goyamA ! jAva anaMtakhutto' he gautama! hanta - satyam, yAktU-eko jIvaH sarvajIvAnAm atiyA, vairikAditayA, asakRt anantakRtvo vA pUrvamutpanno vartate / gautamaH pRcchati - savve jIvA viNaM bhaMte !0' he bhadanta / sarvajIvA api khalu asya jIvasya aritayA, vairikAditayA pUrvamutpannAH kim ? bhagavAnAha - ' evameva ' " , aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte! jIve savcajIvANaM arisAe, veriyattAe, ghAyakarasAe, paDiNiyattAe vahagattAe pazcAmi - tattAe ubadhanapucce' he bhadanta ! yaha jIva sabajIvoM kA zatrurUpa sesAmAnyatayA arirUpa se, vairIrUpa se vizeSa zatrurUpa se, mArakarUpa se, vadhakarUpa se, pratyanIka - kAryopadhAtakarUpa se, pratyamitra - zatru sahAyakarUpa se, kyA pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA, goyamA ! hAM gautama ! 'jAva anaMtakhutto' yAvat - yaha eka jIva sarvajIvoM kA zatrurUpa se, evaM vairI AdirUpa se, ekacAra nahIM, kintu anekavAra aura anantabAra utpanna ho cukA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'savvajIvA viNaM bhaMte!' he bhadanta ! sabajIva bhI kyA isa eka jIva ke pahile zatru, vairI, AdirUpa se, pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evameva' gautama svAmIno prazna- " ayaM NaM bhaMte! jIve savvajIvANa arittAe, verittAe, ghAyakattAe, vahagattAe, paDiNiyattAe, paccamittattAra uvavannapubve 1" he bhagavan ! A jIva, zu' samasta jIveAnA zatrurUpe, vairIrUpe, (sAmAnya zatrune ari ane vizeSa zatruva rAkhanArane vairI kahe che), mArakarUpe, vadhaurtaa3ye, pratyanI}3ye (apaghAta 3) bhane atyabhitra3ye (zatrunA shaayrUpe) pahelAM utpanna thai cumyA che ? mahAvIra prabhunA uttara- " haMtA, goyamA ! jAva aNatakhutto" DA, gautama ! A jIva samasta jIvAnA zatrurUpe ane bairI Adi rUpe eka ja vAra nahIM pazu aneka vAra athavA anatavAra pUrve utpanna thaI cukayeA che. gautama svAbhIne prazna - " savva jIvA vi NaM bhaMte !" ityAdi ke lagavan ! samasta jIve paNa A jIvanA zatru, vairI Adi rUpe zu pahelAM utpanna thaI cukayA che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU02 jIvotpattinirUpaNam 275 he gautama ! ekmeva-pUktirItyaitra te jIvA api asya jIvasya aritayA vairikAditayA asakRt , anantakRtvo vA utpannapUrvAH santi / gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM rAyattAe, juvarAyattAe, jAva sasthavAhattAe uvavannapugve ?' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH sarvajIvAnAM rAjatayA, yuvarAjatayA, yAvat-sArthavAhatayA upapannapUrvaH ? pUrvamutpanno vartate ? bhagavAha-'haMtA goyamA! asaI aNaMta khutto, sayajIvANaM evaMceva' he gautama! hanta-satyam eko jIvaH sarvajIvAnAm rAjatvAdinA asakRt-anekavAram , anantakRtvaH-anekavAram , upapannapUrvaHpUrvamutpanno vartate, evaM sarvajIvA api khalu evameva pUrvoktarItyaiva he gautama! hAM, savajIva isa eka jIva ke pahile zatru-vairI Adi rUpa meM anekavAra athavA anantabAra utpanna ho cuke haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve sanyajIvANaM rAyattAe, juvarAyattAe jAva satthavAhattAe uvavannaputve' he bhadanta ! yaha jIva samasta jIvoMkA rAjArUpa se, yAvat sArthavAharUpase pahile utpanna ho cukA hai kyA? uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! asaI aNaMtakhutto savvajIvANaM evaMceva' hAM, gautama ! yaha eka jIva saba jIvoM kA rAjA bhI ho cukA hai, yuvarAja bhI ho cukA hai yAvat sArthavAha bhI ho cukA hai ! isa prakAra kI paristhiti vAlA yaha eka hI bAra nahIM huA hai, kintu anekavAra athavA anantabAra huA hai| isI prakAra kA kathana sarvajIvoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahiye| maDAvIra prabhunA 41ma-" evameva" 3 gautama ! samasta 7 55 A jIvanA zatru, vairI Adi rUpe pahelAM aneka vAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukayA che. gautama svAbhAnA prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM rAyattAe, juvarAyattAe jAva satyavAhattAe uvavannapubve ?" asan ! // 71 zu. paDesA samasta jIvonA rAjA rUpe, yuvarAja rUpe ane sArthavAha paryaMtanA rUpe paNa utpanna thaI cukayo che? mahAvIra prbhune| uttara-" haMtA, goyamA! asaI aNata khutto samvajIvANaM evaM cetra" , gautama ! // 01 bhane 132 mana manatavAra, samasta chanA rAjA, yuvarAja Adi rUpe pUrve utpanna thaI cukI che. samasta che paNa A jIvanA rAjA, yuvarAja Adi rUpe pUrve aneka vAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukayA che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 bhagavatIsUtre asya jIvasya rAjatvAdinA asakRt-anantakRtvaH, pUrvamutpannAH santi / gautamaH pRcchati- ayaM NaM bhaMte ! jIve sajIvANaM dAsattAe, bhAillaganAe, bhogapurisattAe, sIsattAe, vesattAe uvavannapuvve ?' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH sarvajIvAnAM dAsatayA-gRhadAsIputratayA, preSyatayA-AjJApyatayA bhRtakatayA, duSkAlAdau poSitatayA, bhAgikatayA-kRSNAdilAbhasya bhAgagrAhakatayA, bhogapuruSatayA, bhAgikatayA-anyajanopArjitArthAnAM bhogakAritayA ziSyatayA, dveSyatayA upapannapUrva:-pUrvamutpanno vartate kim ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA! jAva aNatakhutto, evaM 'savyajIvA vi aNaMtakhutto' he gautama ! hanta-satyam , yAvat eko jIvaH sarvajIvAnAM dAsAdikatayA asakRt-anekavAram' anantakRtvo vA pUrvamutpanno vartate, evaM-pUrvoktarItyA sarvajIvA api asya jIvasya dAsA. dikatayA asakRt , athavA anantakRttaH pUrvamutpannAH santi / ante gautamo bhaga ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM dAsattAe, pesattAe, bhayagattAe, bhAillagattAe, bhogapurisattAe, sIsattAe vesattAe, uvavannapuve' he bhadanta! yaha jIva samasta jIvoM kA kyA dAsa bhI huA hai ? dAsI ke putrarUpa se bhI huA hai ? preSya-AjJA dene yogya bhI huA hai ? bhRtaka-duSkAla Adi meM poSita kiyA gayA bhI huvA hai ? anyajanopArjita dravyakA bhogakarane vAlA bhI huA hai ? ziSyarUpa se bhI huA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! jAva aNaMtakhuso, evaM savvajovA vi aNaMtakhutto' hAM, gautama! ekajIva saba jIvoM kA dAsa AdirUpa se anekavAra athavA anantayAra utpanna ho cukA hai| isa prakAra kA kathana saba jIvoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye - arthAt - saba jIva isa jIva ke ane. gautama svaamiin| prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve samvajIvANaM dAsattAe, pesa. tAe, bhayagattAe, bhAilagattAe, bhogapurisattAe, sIsattAe, vesattAe uvavannapuvve ?" he bhagavana ! A jIva zuM samasta jIvanA dAsa rUpe pUrve utpanna thaI cukya che? dAsIputra rUpe paNa zuM utpanna thaI cukyA che ? AjJApAlaka rUpe paNa utpanna thaye che? bhUtaka rUpe (duSkALa AdimAM jenuM anyanA dvArA pioSaNa karAtu hoya evA rUpe) paNa utpanna thaI cukaye che? bhAgIdAra rUpe paNa utpanna thaI cukaye che? anya janepArjita dravyanA bhegakartA rUpe paNa utpanna thaI cukyA che ? ane ziSya rUpe utpanna thaI cukaye che? mahApA2 prsune| uttara-"haMtA, goyamA ! jAva aNaMtakhuto, evaM savva jIcA vi aNatakhutto" , gautama ! ma 1 samasta nA hosa mAhi rUpe aneka vAra ane anaMtavAra pahelAM upanna thaI cukyo che. e ja pramANe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1909 prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jovotpattinirUpaNam vadvAkyaM pramANayannAha- sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharai' he bhadanta ! tadevam-bhavaduktaM sarva satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarva satyameveti-yAvat bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandamAno namasyan viharati-tiSThati saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayamAnaH // sU0 2 // iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUSita bAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA. khyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazatakasya saptamoddezakaH samAptaH // 012-7 // kaSAra athavA anantabAra dAsAdirUpa se utpanna ho cuke haiN| aba anta meM bhagavAna ke vacanoM meM satyatA khyApana karane ke liye gautama kahate haiM- sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAba viharaha ' he bhadanta ! ApakA kahA gayA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! ApakA kahA gayA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai isa prakAra kahakara bhagavAn gautamane zramaNa bhagavAn ko vandanAkI, unheM namaskAra kiyA-bAda meM ye saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna hogye|suu02|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta " bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zatakakA ||saatvaaN uddezaka samApta // 12-7 // saghaLe che paNa pUrve aneka athavA anaMta vAra A jIvanA dAsa Adi rUpe utpanna thaI cukyA che. ve suutrn| 5'.2 42pAmA mAve cha-" sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAya viharai " gautama svAmI mahAvIra prabhunA vayanAne pramANabhUta mAne kahe che ke "he bhagavana ! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM, te satya ja che. he bhagavan! ApanuM A kathana sarvathA satya che," A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNA namaskAra karIne, saMyama ane tapathI AtmAne yukta karatA thakA bhagavAna gautama pitAne sthAne besI gayA. sUrA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramAM zatakane sAtame uddezaka samAsa 12-LA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 __ bhagavatIsUtre __ atha aSTamoddezakaH prArabhyate dvAdazazatakasya aSTamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam / mahardikadevasya udvartanAnantaraM dvizarIrakanAgalokamAtre utpattiviSayaka praznottaram , tato nAgaloke janmagrahaNe arcanapUjanAdikavaktavyatAparUpaNam , tadanantaram maharddhikadevasya dvizarIrakanAgajanmagrahaNAnantaraM dvizarIrakamaNiSu utpatti prarUpaNam , tato dvizarIrakavRkSeSu utpattivarNanam , tato vAnaraprabhRtijIvAnAM ratnaprabhAyAmutpattivarNanam , tataH siMhaprabhRtijIvAnAmapi nairayikatvena utpatti varNanaM ca, tataH kAkagRdhra prabhRtijIvAnAmapi nairayikatyA utpattivarNanamiti // AThaveM uddeze kA prAraMbhabArahaveM zataka ke isa aSTama uddezaka meM kahe hue viSaya kA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai mahaddhika deva udvartana ke bAda turata hI kyA do zarIra ko dhAraNa karanevAle nAmoM meM utpanna hotA hai ? aisA prazna aura utpanna hotA hai aisA uttara nAgaloka meM janma lene para arcana pUjanAdika kI vaktavyatA kI prarUpaNA maharddhikadeva kI do zarIra nAgoM meM grahaNa karane ke bAda do zarIravAle maNiyoM meM utpatti kI prarUpaNA do zarIravAle vRkSoM meM utpatti kA varNana vAnavyantara Adi jIvoM kI ratnaprabhA meM utpatti kA varNana siMha Adi jIvoM kI bhI nairayikarUpa se utpatti kA varNana kAka, gRdhu Adi jIvoM kI nairayi rUpa se utpatti hone kA varNana / AThamA udezAne prAraMbha - A AThamAM uddezakamAM je viSapanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, tene saMkSipta sArAMza nIce pramANe che mahaddhika Adi vizeSaNavALe deva te saMbaMdhI AyuSya pUruM karIne zuM be zarIro dhAraNa karanArA nAgomAM utpanna thAya che khare? A prakArane prazna ane tene hakAramAM uttara nAgalekamAM utpanna thayA bAda tenuM je arcana pUjana Adi thAya che, tenuM varNana mahaddhika devanI be zarIravALA maNiomAM utpattinI prarUpaNa, be zarIravALAM vRkSomAM tenI utpa ttinI prarUpaNu vAnavyaMtara Adi chavAnI rataprabhA pRthavImAM utpattinuM varNana siMha Adi jIvanI paNa nArake rUpe utpattinI prarU paNa kAgaDA, gIdha Adi jIvonI paNa nArake rUpe utpattinI prarUpaNa. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA za012 u08 sU01 prakArAntareNajIvotpattinirUpaNam 279 prakArAntareNa jiivotpttivktvytaa| mUlam-"teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM, jAva evaM vayAsIdeveNaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahAsokkhe aNaMtaraM cayaM caittA bisarIresu nAgesu uvavajejjA? haMtA, goyamA! uvvjejjaa| se NaM tattha acciyavaMdiyapUiyasakkAriyasammANie dibve sacce saccovAe, saMnihiyapADihere yAvi bhavejjA haMtA bhvejaa| se NaM bhaMte ! taohito aNaMtaraM uvvaTTittA, lijjhajjA, bujjhe. jjA jAva aMtaM karejjA? haMtA, sijjhejjA jAva aMtaM krejjaa| deve NaM bhaMte ! mahiDDie, evaM ceva jAva bisarIresu maNIsu uvavajjejjA, evaM ceva jahA nAgANaM / deve gaM bhaMte! mahiDie jAva bisarIresu rukkhesu uvavajjejjA? haMtA uvavajjejjA, evaM ceva navaraM imaM nANattaM jAva sannihiyapADihare lAullo iyamahite yAvi bhavejA, sesaM taM ceva jAva aMtaM karejA ||suu01|| ___ chAyA- tasmin kAle, tasmin samaye, yAvat evam avAdot devaH khalu bhadanta ! maharddhiko yAvat mahAsaukhyaH anantaraM cayaM syutvA, dvizarIreSu nAgeSu upapadyeta ? haMta , gautama ! upapadyeta / sa khallu tatra aciMtavanditapUjitasatkArita sammAnito divyaH satyaH satyAvapAtaH sannihitamAtihAryazcApi bhavet ? inta bhavet , sa khalu bhadanta ! tebhyaH anantaram udRtya , sidhyet , budhyet , yAvat antaM kuryAt ? hanta , sidhyet yAvat-antaM kuryAt , devaH khalu bhadanta ? maha dikaH evameva yAvat-dvizarIreSu maNiSu upapagheta , evameva yathA nAgAnAm / devaH khalu bhadanta ! mahardviko yAvat-dvizarIreSu vRkSeSu upapadyeta ? hanta , upapadyeta , evameva , navaram idaM nAnAtvaM yAvat-sannihitaprAtihAryaH lApitollocitamahitazcApi bhavet ? zeSaM tadeva yAvat antaM kuryAt / / / mU0 1 // TIkA-pUrvodezake jIvAnAmutpAdaH prarUpitaH, asminnapi uddezake jIvotpAdameva prakArAntareNa prarUpayitumAha-' teNaM kAle NaM' ityAdi , ' teNaM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 bhagavatI sUtre 9 " " kAleNaM, teNaM samayeNaM jAva evaM vyAsI' tasmin kAle tasminsamaye, yAvat svAmI samavasRtaH dharmakathAM zrotuM parSat nirgacchati, dharmakathAM pratigatAzrutvA parSat, tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH mAJjalipuTaH paryupAsInaH evaM vakSyamANaprakAreNa, avAdI - ' deveNaM bhaMte ! mahaDDie jAva mahAsokkhe anaMtaraM cayaM cattA, visarIregu nAgesu uvavajjejjA ?" he bhadanta ! devaH khalu maharddhikaH, yAvat- mahAdyutikaH, mahAbalaH, mahAyazA, mahAsaukhyaH, anantaraM tataH pazcAt, cayaM zarIraM cyutvA tyaktvA devabhavAt pracyutyetyarthaH dvizarIreSu-dvezarIre yeSAM te dvizarIrAsteSu ye khalu nAgazarIraM parityajya manuSyazarIramavApya setsyanti, te dvizarIrAH ucyante, tathAvidheSu nAgeSu bhujaGgeSu upapadyeta ? bhagavAnAha - haMtA prakArAntara (dUsare prakAra) se jIvotpatti kI vaktavyatA'tenaM kAle teNaM samaraNaM' ityAdi TIkArtha- sUtrakAra ne isase pahile jIvoM kA utpAda kahA hai isa udde zaka meM bhI ve isI jIvotpAda ko prakArAntara se prarUpita kara rahe haiM6 teNaM kAle teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI' usa kAla aura usa samaya meM mahAvIrasvAmI padhAre unase dharmakathA ko sunane ke liye paripada unake pAsa AI dharmakathA sunakara phira vaha vApisa calI gaI, itane meM prazna pUchane ke abhilASI gautama ne donoM hAtha jor3akara bar3e vinaya ke sAtha prabhu se isaprakAra pUchA-' deve NaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahAsokkhe anaMtaraM ca caittA visarIresu nAgesu uvavajjejjA' he bhadanta ! jo deva maharddhika hai yAvat mahAdyutivAlA hai, mahAbalasaMpanna hai, mahAyazobhirAma hai, mahAsaukhyazAlI hai, vaha deva, deva saMbaMdhI caya-zarIra ko chor3akara arthAt devabhava se caba kara do zarIravAle nAgoM meM bhujaGgoM meM -jIvanI utpattinI khIje prakAre vaktavyatA - teNa kAlena teNa samaeNa " tyAhi TIkA-AgalA sUtramAM sUtrakAre jIveAnA utpAdananI prarUpaNA karI che have A sUtramAM sUtrakAra anya prakAre jIvAtpAdanI prarUpaNA kare che-" seLa kAle seNa samaeNa jAva evaM vayAsI " te je bhane te samaye rAjagRha nAmanuM nagara hatu te nagaramAM mahAvIra prabhu padhAryA pariSada nIkaLI, dharma - kathA sAMbhaLIne piraSada pAchI pharI hAra khAda dharmatattvane samajavAnI abhilASAvALA gautama svAmIe vinayapUrNAMka banne hAtha joDIne, mahAvIra prabhune yA pramANe azna puuchye| - " deveNa bhaMte ! mahiDhie jAva mahAlokkhe anaMtaraM cai caittA visarIresu nAgesu uvavajjejjA " he lagavan ! ? he maharddhi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u08 sU01 prakArAntareNa jIvotpattinirUpaNam 281 goyamA ! uvajjejjA. he gautama ! hanta-satyam , sa devo devalokAccyutvA dvizarIreSu nAgeSu upapadyeta, gautamaH pRcchati-'segaM tattha acciyavaMdiyapUiya sakAriyasammANie divve sacce saccovAe, saMnihiyapADihere yAvi bhavejjA ? he bhadanta ! sa khalu devo nAgeSu, utpannaH san , tatra-nAgeSu, arcitandita pUjitasatkAritasammAnitaH-arcitazcAsau vanditazcetyAdirItyA karmadhArayaH kartavyaH tatra candanAdinA arcitaH stutyAdinA vanditaH kAyena pUjitaH, vastrAdinA athavA hAthiyoM meM utpanna ho sakatA hai ? do zarIra jinhoM ke haiM ye dvizarIra haiM nAga ke zarIra ko chor3a karake manuSya ke zarIra ko prApta kara jo siddha hoMge ve do zarIravAle nAga kahe gaye haiN| aisA deva kyA aise nAgoM meM utpanna ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! uvavajjejjA' hAM gautama ! aisA deva devaloka se mara kara aise nAgoM meM utpanna ho sakatA hai| ____ aba gautamasvAmI punaH prabhu se aisA pUchate haiM-' se NaM tatya acciya vaMdiya-pUiyasakAriyasammANiya divve sacce saccovAe saMnihiyapADihare yAvi bhavejjA' nAgoM meM utpanna huA vaha deva he bhadanta ! vahAM nAgoM meM candanAdidvArA arcita huo, stuti Adi dvArA vaMdita huA, kAya dvArA pUjita huA, vastrAdi dvArA satkArayukta hubhA, vina. mahAghatika, mahAbalasaMpanna, mahAyazasaMpanna ane mahAsukhasaMpanna che, te deva, devasaMbaMdhI zarIrane cheDIne eTale ke devabhavamAMthI vIne, be zarIravALA nAgomAM (bhujagomAM) utpanna thaI zake kharo ? (jemane be zarIra hoya che, temane dvizarIra kahe che nAgane be zarIravALA kahevAnuM kAraNa e che ke teo nAganuM zarIra choDIne manuSyanuM zarIra dhAraNa karIne siddhi gatinI prApti karanArA hoya che) praznanuM tAtparya e che ke mahaddhika Adi vizeSa vALe deva pitAnA te bhavanuM AyuSya pUruM karIne zuM be zarIra dhAraNa karanArA (be bhava karIne siddha pa pAmanArA) nAgomAM utpanna thaI zake che? maDAvIra prabhunA uttara-"haMtA, goyamA ! ubavajjejjA" &I, gautama ! e deva devalokamAMthI cyavIne evA nAgomAM utpana thaI zake che. gautama svAbhAnI prazna-" se NaM tattha acciyavaMdiyapUiyasakAriyasammANiya dive sacce saccovAe saMnihiyapADihere yAvi bhavejjA ?" mApana ! nAgomA utpanna thayele te deva, zuM nAga dvArA cadanAdi dvArA arcita, stuti Adi dvArA vaMdita, kAyA dvArA pUjita, vastrAdi dvArA satkArita ane vinayAdi bha0 36 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 bhagavatIsUtre satkAritaH vinayAdinA sammAnitaH , divyaH-pradhAnaH , satyaH-prAmANikaH svapnAdi prakAreNa tadupadiSTasya satyabhUtatvAt , satyaH apAtaH vaiyAvRtya sevA yasya sa tathAvidha saphalameva, yatohi-sannihitamAtihAryazcApi sannihita-nikaTavarti pAtihArya-pUrvakAlikasuhRdbhutadevakRtaM pratihArakarma yasya sa tathAvidhaH-samIpa cartidevakRtapratihArakarmA, cApi kiM bhavet ? bhagavanAha- haMtA, bhavejjA' he gautama ! hanta-satyam , sa nAgeSu utpanno devaH tatra arvitAdisannihitamAtihAryathApi bhavet , gautamaH pRcchati-se gaM bhane ! ta bhohito aNaMtaraM uvvaTTittA sijjJeyAdi dvArA sammAnita huA, divya-pradhAna hubhA, satya-svamAdirUpa se tadupadiSTa kathana ko satyabhUta hone se prAmANika huA, evaM saphala sevAvAlA huA kyA apane pUrvakAlika suhRdbhUta devakRta pratihAra karmavAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-haMtA, bhavejjA' hAM gautama! aisA hotA hai| arthAt aisA deva jaba nAgoM meM utpanna hote haiM-taba vahA~ usakI candanAdi se arcanA bhI hotI hai, loga use candanAdi sugaMdhitadravyoM se pUjate haiM, bar3I 2 usakI stutiyAM karate haiM, sASTAGga use namaskAra bhI karate haiM, vastrAdikoM dvArA usakA satkAra bhI karate haiM, vinayAdi karane se usakA sanmAna bhI pradarzita karate haiM, use bahuta U~cA bhI mAnate haiM, pramANika bhI mAnate haiM kyoMki jo svapna vaha detA hai vaha diyA huA svapna bhI usakA satya nikalatA hai,usakI jo koI jisa bhAvako lekara sevA karatA hai-vaha sevA usakI saphala bhI ho jAtI hai tathA dvArA sanmAnita thAya che kharo? tene teo pradhAna (mukhya) devarUpa gaNe che kharAM? teo tenAM vacanane satya ane pramANabhUta gaNe che kharAM? zuM te saphala sevAvALo hoya che kharo ? zuM devabhavamAM tenA sahabhUta je de hatA teo te nAganuM pratihAra karma (mahimA ane satkAra) kare che kharAM? __ mahAvIra prbhune| uttara-" haMtA, bhavejjA" , gautama ! me 1 mane che eTale ke e deva jayAre nAgomAM utpanna thAya che, tyAre tyAM tenI candanAdi vaDe arcanA paNa thAya che, leke candanAdi sugaMdhita dravya vaDe tenI pUjA paNa kare che, tenI khUba khUba stuti kare che, tene sASTAMga namaskAra paNa kare che, vastrAdika dvArA tene satkAra paNa kare che, vinayAdi dvArA tenuM sanmAna paNa kare che, tene ghaNe ja UMce (divya) mAne che, tene pramANika paNa mAne che-kAraNa ke te je svama Ape che, te svama sAcuM ja paDe che, tenI sevA karanAra je bhAvathI tenI sevA kare che, te teno bhAva tenI sevA zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u08 sU01 prakArAntareNa jIvotpattinirUpaNam 283 jjA, bujJajjA jAva aMtaM karejjA ? he bhadanta sa khalu nAgeSu utpano devaH , tebhyo nAgebhyaH anantaram-tataH pazcAt , uddhRtya-nAgabhavaM parityajyetyarthaH ki siddhaye tU-siddhiM gacchet ? bu-yeta-bodhaM prApnuyAt ? yAvan-sarvaduHkhAnAmantaM kuryAt ? bhagavAnAha-'haMtA, sijjJijjA jAvaantaM karejjA' he gautama sa nAga. lokebhyaH uddhRtya, sidhyet , yAvat sarvaduHkhAnAmantaM kuryAt gautamaH pRcchati'deve NaM bhaMte ! mahaDie evaM ceva jAva visarIresu maNIsu uvavajjejjA ? ' he bhadanta ! devaH khalu mahaddhikaH , evameva-pUrvoktarItyA, yAvat-mahAdyutikA, mahAbalaH , devabhava meM jo isake suhRdbhuta deva hote haiM ve isakA pratihAra karma (mahimA aura satkAra) bhI karate haiM. ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se NaM bhaMte! tohito aNaMtaraM uvvahitA sijJajjA, bujjhejjA jAva aMtaM karejjA' he bhadanta ! nAgoM meM utpanna huA vaha deva usa nAga kI paryAya ko choDakara kyA siddhi ko pA sakatA hai ? bodha ko prApta kara sakatA hai ? yAvat samasta duHkhoM kA nAza kara sakatA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA, sijjhijjA jAva antaM karejjA' hAM, gautama! vaha nAgaloka se nikala kara siddhiko pA sakatA hai, yAvat samastaduHkhoM kA nAza kara sakatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'deve NaM bhaMte ! mahaDie evaM ceva jAya visarIrelu maNIsu uvavajjejjA' he bhadanta ! jo deva maharddhika yAvat dvArA saphaLa thaI jAya che. devabhavamAM je tenA sahuddabhUta (tenA pratye sahAnu bhUti rAkhanArA) deve hatA teo paNa tenuM pratihAra karma kare che eTale ke tene mahimA gAya che ane satkAra kare che. gautama svAbhAnA prazna-" se NaM bhaMte! taohito arNataraM uvvaTTittA sijJajjA, bujhejjA, jAva aMtaM karejjA" sagavan ! nAgomA 5-na thayeTo ta he zuM te nAganI paryAyane choDIne siddhi prApta karaze? buddha thaze? mukta thaze? ane samasta duHkhano aMta karI nAkhaze ? maDAvIra prbhun| uttara-hatA, goyamA ! sijjhejjA, jAva aMta karejjA", gatama! te deva nAkamAMthI nIkaLIne siddhi prApta karI zakaze, buddha, mukta Adi thaI zakaze ane samasta duHkhane antakartA paNa thaI zakaze. gautama svaabhiin| prazna--" deveNaM bhate! mahiDDie evaM ceva jAva visarIresu maNIsu upavajjejA" man ! mAddhi, bhAti, maDA, bhaya, bhane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 bhagavatIsUtre mahayazAH, mahAsaukhyo dvizarIreSu maNiSu- pRthivIkAyarUpeSu ,upapadyeta ? bhagavAnAha-evaMceva , jahA nAgANaM' he gautama ! evameva-pUrvoktarItyaiva , yathA nAgAnAM pratipAditaM tathaiva dvizarIreSu maNiSvapi pratipattavyam / gautamaH pRcchati'deveNaM bhaMte ! mahaDie jAba visarIresu rukhesu uvavajjejnA?' he bhadanta ! devaH khalu mahaddhiko yAvat mahAdyutiko mahAbalaH, mahAyazAH mahAsaukhyaH kim dvizarIreSu vRkSeSu upapadyeta ! bhagavAnAha-'haMtA, uvajjejjA , evaM ceva' he gautama ! hanta , satyam devo dvizarIreSu devAdhiSThitavRkSeSu utpayeta, ityAdievameva-pUrvoktarItyaiva avaseyam kintu-' navaraM imaM nANattaM jAva sanihiya mahAdyutika, mahAbalavAlA mahAyazasvI, mahAsukhI, hotA hai-vaha do zarIravAle pRthivI kAyarUpa maNiyoM meM kyA utpanna ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaMceva' jahA nAgANaM' he gautama ! jaisA nAgoM ke saMbaMdha meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra kA kathana ina maNiyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye. ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'deveNaM bhaMte ! mahaDie jAva bisarIresu rukkhesu uvavajjejjA' he bhadanta ! mahARddhivAlA yAvat mahAdhutivAlA malAyalabAlA, mahoyazavAlA, mahAsukhavAlA, deva kyA do zarIra vAle vRkSoM meM utpanna ho sakatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA ucacajjejjA evaMceva' hAM, gautama! aisA deva do zarIra vAle devAdhiSThita vRkSoM meM utpanna hotA hai ityAdi saba kathana pUktirIti ke anusAra jAnanA mahAsukhathI saMpanna hoya e deva, zuM devabhava saMbaMdhI AyuSya pUruM karIne be zarIravALA pRthvIkAya rU5 maNiomAM utpanna thaI zake che? mahAvIra prabhunI utta2-" evaM ceva jahA nAgANaM" gautama! nAgAnA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana A maNienA viSayamAM paNa karavuM joIe. gautama svAmInA prazna-" deveNaM bhaMte ! mahaDDhie jAva bisarIresu rukkhesu uvavajjejjA ?" u magavan ! mahARddhivANI, mahAdhutiyANA, mahAyazavANe ane mahAsukhavALe deva, zuM devabhava saMbaMdhI AyuSya pUruM thatAM be zarIra vALAM vRkSAmAM utpanna thaI zake che kharo ? mahAvIra prabhunI uttara-" hatA, uvavajjejjA, evaM ceva" , gautama ! e deva e zarIravALA devAdhiSThita vRkSamAM utpanna thaI zake che. bAkInuM samarata thana pUrvarita nAgaviSaya: 4tha- manusAra sabhA. "navaraM imaM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u08 sU01 prakArAntareNa jIvotpattinirUpaNam 285 pADihere lAulloiyamahie yAvi mavejjA ?' navaram-pUrvApekSayA vizeSastu-idaM nAnAtvam-bhedaH, yAvat- aciMtavanditapUjitasatkAritasammAnito divyaH satyaH satyApAtaH sannihitaprAtihAryaH, lApitollovitamahitam-tatra lApitaMchagaNAdinA bhUmerlepanam , ullocitaM soTikAdinA kuDayAderdhavalanam , tAbhyAM mahita iva mahitaH pUjita iva kRto bhavet yaH sa tathAvidhaH etacca vizeSaNaM vRkSasya pIThApekSayA bodhyam , viziSTarakSo baddhapITho bhavatIti bhAvaH, 'sesaM taMtra jAva, aMtaM karejA' zeSaM tadeva-pUrvoktarItyaiva, yAvat-siddhayet , budhyeta, mucyeta, sarvaduHkhAnamantaM kuryAditi // 10 1 // caahiye| kintu 'navaraM imaM nANataMjAva sannihiyapADhihere lAulloiyamahie yAvi bhavejjA' pUrvakathana kI apekSA isa kathana meM itanI vizeSatA samajhanI cAhiye ki-jisa vRkSa meM aisA deva utpanna hotA hai vaha vRkSa arcita, vandita, pUjita, satkArita, sanmAnita, divya, prAmANika, evaM satyAvapAta hotA huA apane pUrvakAlika suhRdbhuta deva dvArA kRta prati hAra karmavAlA hotA hai aura sAtha meM vaddhapIThavAlA hotA hai isa kI bhUmi gobara Adi se lipI rahatI hai, evaM miTTI Adi se putI rahatI hai| yaha to jAhira hai ki jo viziSTa vRkSa hotA hai vaha baddhapIThavAlA hotA hai| 'sesaM taM ceva jAva aMtaM karejjA' bAkI kA aura saba kathana pahile hojaisA jAnanA cAhiye yAvat vaha siddhiko pAsakatA hai, samasta karmoM se rahita ho sakatA hai aura samasta duHkhakA anta kara sakatA hai|suu.1|| nANattaM jAva sannihipADihere, lAulloiyamahie yAvi hojjA" pUrva 4thana 42i vRkSaviSayaka A kathanamAM evI vizeSatA che ke-je vRkSamAM e deva utpanna thAya che, te vRkSa marthita, pahita, pUti, sArita, sanmAnita, hivya, prAmANika ane satyAvapAta, ane pitAnA pUrvakAlika (devabhanA) sahaddabhUta deva dvArA pratihAra karmavALuM paNa hoya che. ane sAthe sAthe baddhapIThavALuM paNa hoya che eTale ke tenI AsapAsa goLAkAranuM caNatara kareluM hoya che ane tenI bhUmine chANa Adi vaDe lIMpavAmAM Ave che ane mATI Adi vaDe lIMpavAmAM Ave che e vAta te jAhera ja che ke viziSTa vRkSa hoya che, te maddhapI pAya che. " sesaM taMceva jAva aMtaM karejjA " mInu samasta kathana nAgaviSayaka kathana jevuM ja che kahevAnuM tAtparya e che ke te deva, be zarIravALA vRkSe mAM utpanna thaIne tyAMthI nIkaLIne (marIne) siddha, buddha, mukta, ane samasta duHkhane aMtakara thaI zake che. sUtranA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tiryagyonivizeSavaktavyatA / mUlam - " aha bhaMte! golaMgulavasabhe, kukkuDavasabhe, maMDukka vasa, ee NaM nissIlA, nivayA, nigguNA, nimmerA niSpaccakvANaposahavAsA kAlamAse kAlaM kiccA imIse rayaNappabhArA puDhavIe ukkoseNaM sAgarovamaTThitiyaMsi naragaMsi neraiyattAe uvavajjejA ? samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei - ubavajamANe ubavanne tti vattavvaM siyA, aha bhaMte! sIhe vagdhe jahA ussappiNI uddesa jAva parassare ee NaM nissIlA evaM ceva, jAva vattavvaM siyA / aha bhaMte! DhaMke, kaMke, vilae, maggue likhie, ee NaM nissIlA0 sesaM taM veva jAva vattavtraM siyA / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti jAva viharai // sU02|| maNDuka chAyA - atha bhadanta ! golAGgulavRSabhaH' kukkuTa vRSabhaH, vRSabhaH, ete khalu niHzIlAH, nirvatAH, nirguNAH, nirmaryAdAH niSpratyAkhyAnapauSadhopavAsAH, kAlamA se kAlaM kRtyA asyAM ratnabhAyAM pRthivyAm utkRSTena sAgaropamasthiti ke nara kenairayikatayA upapadyeran ? zramaNo bhagavAna mahAvIro vyAkaroti - utpatsyamAnaH utpannaH iti vaktavyaM syAt / ava bhadanta ! siMhaH, vyAghraH yathA utsarpiNyuddezake yAvat parAsaraH, ete khalu niHzIlAH, evametra yAvat vaktavyaM syAt ? atha bhaMte / DhaMkaH, kaGkaH, vilayaH, maNDUkaH, zikhI ete khalu niHzIlAH, zeSaM tadeva yAvat vaktavyaM syAt, tadevaM bhadanta / tadevaM madanta ! iti yAvat-viharati // sU0 2 // TIkA - atha vAnarAdi tiryagyonikAnAmutpattiviSayaM pratipAdayamAha-' aha bhaMte ityAdi ' tiryagyoni vizeSavaktavyatA 'aha bhaMte! golaMgulavasabhe' ityAdi / tiya caiAni vizeSa vaktavyatA bhagavatI sUtre " aha bhaMte ! golaMgulavasa me " tyAhi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 8 sU0 2 tiryagyonikavizeSanirUpaNam 287 __ gautamaH pRcchati-'aha bhaMte ! golaMgUlavasabhe kukkuDavasabhe, maNDUkavasabhe, eraNaM nissIlA, nidhayA, nigguNA, nimmerA, nippacakvANaposahoyayAsA' he bhadanta ! atha-golAgUlavRSabhaH-gorlAg2alamiva lAgUlaM yeSAM te golA zUlAH vAnarAsteSAM madhye vRSabho mahAn zreSTho vA, vRSabhazabdasya prazastavAvaka tyAda , evaM kukkuTavRSabhaH-kukkuTAnAM madhye vRSabhaH prazasto mahAn vA, tathaiva maNDUka vRSabhaH-maNDUkAnAM madhye vRSabhaH zreSTho mahAn vA, ete trayaH khalu niHzIlA:sadAcArarahitAH, nirvatA:-aNuvratarahitAH, nirguNAH-guNavataH rahitAH nirmayaudAH-maryAdArahitAH, niSpatyAkhyAnapauSadhopavAsAH-pratyAkhyAnapauSadhopacAsarahitA ete 'kAlamAse kAlaM kiccA, imIse rayaNapyabhAe puDhavIe ukkoseNaM sAgarovamaTiiyaMsi naragaMsi neraiyattAe uvavajjejjA ?' kAlamAse kAlaM kRtvA, TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne bAnara Adi tiryaMca jIvoM kI utpatti ke viSaya meM kathana kiyA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- 'aha bhaMte ! golaMgulavasabhe, kukkuDavasabhe, maMDukavasabhe, eeNaM nissIlA, nivvayA, nigguNA, nimmerA, nippaccakkhANaposahovavAsA' he bhadaMta ! golAGgula vRSabha (goke pUMcha jaisA pUMchacAlo yUthapati bandara), kukkuTavRSabha evaM maMDUka vRSabha ye tIna niHzIla-sadAcAra rahita hokara, mirjata-aNuvratarahita hokara, nirguNa-guNavatarahita hokara, nirmaryAdamaryAdArahita hokara tathA pratyAkhyAna evaM pauSadhopavAsarahita hokara 'kAlamAse kAlaM kiccA' maraNa samaya meM mara kara 'imose rayaNamAe puDhavIe ukkoseNaM sAgarovamaTiiyasi naragaMsi neraiyattAe uvavajjejjA' isa ratnaprabhApRthivI meM utkRSTa se eka sAgaropama kI sthitivAle naraka TIkAryuM-A sUtra dvArA sUtrakAre vAnara Adi tiryaMca nI utpa. ttinA viSayamAM prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI bhaDAvI2 asuna sevA prazna-pUche che 4-" aha bhaMte ! golaMgulavasabhe kukuDava. sabhe, maMDukavasabhe, eeNaM nissIlA, nivvayA, nigguNA, nimmerA, niSpacakkhANaposahovavAsA" 8 bhagavan ! taiyaqSama (Aya 57 vI 571vALe yUthapati vAnara), kukakuTavRSabha, ane maMDUkavRSabha, A traNe nizIla (sahAyA2 2hita), nita-mAbatahata, nizu-guNavataDita, niyAhabhayahADita, tathA pratyAbhyAna mane poSadhApAsahita, "kAlamAse kAlaM kiccA" vana vyatIta 4zana mAtane avasa2 mA yama pAbhAra " imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukkoseNaM sAgarovamaTThiiyaMsi naragaMsi neraiyattAe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888 bhagavatIsUtre asyA ratnaprabhAyAM pRthivyAm utkRSTena, sAgaropamasthiti ke-sAgaropamAyukte narake nairayikatayA katham upapagheran ? bhagavAnAha-'samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei-uvavajjamANe upavanetti vattavya siyA' golAgRlAdInAm samprati tiryagyonau vartamAnatvena yasmin kAle te golAgRlAdayo vartante, na tasmin kAle te nArakA: santi ataH kathaM te nArakatayA utpadheran ? iti tvayA nAzaGkanIyam yataH utpasyamAnaH utpannaH iti vaktavyaM syAt , vartamAnakriyAkAlabhAvikAlayo rabhedAta , meM nairayika rUpa se kyA utpanna ho sakate haiM ? 'samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei, uvavajjamANe uvavanne tti vattavvaM siyA' isa para zramaNa bhagavAna mahAvIra ne aisA kahA-hAM, gautama ! ve saba nairayika rUpa se utpanna ho sakate haiN| tAtparya kahane kA aisA hai ki "jisa samaya golAGgUla Adi tiryagyoni meM golAgUla Adi kI paryAya meM maujada haiMtabataka ve-usa kAlameM nAraka nahIM haiM, ataH ve nArakarUpa se utpanna ho sakate haiM-aisA kaise kahA jA sakatA hai" so aisI AzaMkA tumheM nahIM karanI cAhiye kyoM ki " utpasyamAna utpannaH" honevAlA hotA haivaha utpanna ho cukA hai" isa niyama ke anusAra bhaviSya meM nAraka rUpa se utpanna honevAle ve abhI vartamAna meM bhI nArakarUpa se utpanna hue mAna liye jAte haiM / vartamAna kriyAkAla aura bhAvikriyAkAla ina donoM sukhavajejajA?" mA 2namA pRthvImA se sAgareza5ma 5 sthiti nArakamAM narayika rUpe zuM utpanna thaI zake che? "samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei, uvavajjamANe, uvavanne, tti vattavvaM siyA" zrama bhagavAna mahAvIre 2mA praznana5ma 33 me yuDI , gautama! teo badhAM nAraka rUpe utpana thaI zake che, kAraNa ke jeo utpanna thanArA hoya che temane mATe evuM kathana paNa karI zakAya che ke "je samaye golAMgUla Adi tiryaMcenimAM golAMgUla AdinI paryAyamAM mojUda hoya che tyAre te teo nAraka hotA nathI, tethI teo nAraka rUpe utpanna thaI cukyA che, evuM kathana kevI rIte karI zakAya ? " A prakAranI AzaMkA karavI joIe nahIM // 255 hai "utpatsyamAnaH utpannaH " "7 64-4 thavAna DAya cha, ta utpanna thaI cukyA che," A niyama anusAra bhaviSyamAM nAraka rUpe utpanna thanArA te golAMgUlavRSabha Adi jIne vartamAna kALe paNa nAraka rUpe utpanna thayelA mAnI levAmAM Ave che. vartamAna kiyAkALa ane bhAvikiyA kALa, A banemAM vivakSAne adhIna abheda mAnI levAmAM Ave che tethI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 8 sU02 tiryagyonikavizeSanirUpaNam 289 ataste golAgUlAdayo nairayikatayA utpattukAmA api nairayikA eva vyapadizyante iti zramaNo bhagavAn mahAvIraH svayaM vyAkaroti-vyAkhyAti, natu jamAlyAdirityavaseyam / gautamaH pRcchati-'aha bhaMte ! sauhe vagdhe jahA ussappiNI uddesae jAva parassare, eeNaM nissIlA ? ' he bhadanta ! atha siMhaH, vyAghaH, yathA utsarpiNyuddezake-saptamazatakasya SaSThoddezake pratipAditaM tathaivAtrApi pratipattavyam , yAvat-bhallUkaH, tarakSuH khagI, parAsaraH zaramaH, ete khalu siMhaprabhRtayaH parAsarAntAH pazcendriyatiryagyonayaH, niHzIlA:-sadAcArarahitAH, nirvatA:-aNuvratameM vivakSA ke adhIna abheda mAna liyA jAtA hai / isaliye ve golA gUla Adi jIva nairayika rUpa se Age utpanna hone ke kAraNa abhIse nairayika hI haiM aisA unameM vyapadeza ho jAtA hai| gAya kI pUMcha ke samAna jina kI pUMcha hotI hai-ve golAGgula haiM aura inameM jo vRSabhazreSTha haiM ve golAGgulavRSabha haiN| yahAM vRSabha zabda prazasta artha kA yAcaka hai| kukkuTavRSama Adi padoM meM bhI aisA hI jAnanA caahiye| isa prakAra kA yaha kathana svayaM bhagavAna mahAvIra ne hI kiyA hai-jamAli AdikoM ne nhiiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte ! sIhe, vagghe, jahA ussapiNI uddesae jAva parassare' eeNaM nissIlA he bhadanta ! siMha, vyAghra, evaM utsarpiNI uddezaka meM saptamazataka ke chaThe uddezaka meM-pratipAdita yAvat bhallUka, tarakSu khaDgI, parAsara, zarabha ye saba siMha se lekara parAsara taka ke pazcendriyatiryagyoni ke jIva sadAcArarahita, annuvrtrgolAMgUlavRSabha Adi java nArake rUpe bhaviSyamAM utpanna thavAnA hevAthI, nArako ja che" e vyavahAra vartamAna kALe paNa temanA mATe karI zakAya che. gAyanI pUMchaDI jevuM jene pUMchaDuM hoya che evA vAnarenA samUhanA nAyaka rUpa vAnarane geralAMgUlavRSama kahe che. ahIM vRSabha pada prazasta arthanuM vAcaka che. kukkuTavRSabha Adine artha paNa evo ja samaja. A prakAranuM kathana khuda mahAvIra bhagavAne karyuM che, jamAli Adi dvArA A prakAranuM kathana karAyuM nathI gautama svAbhAnI prazna-" aha bhaMte! sIhe. vagghe, jahA ussappiNI udesae ja.va parassare, eeNaM nistrIlA0" bhagavan ! siDa, vAgha bhane sAtabhA zatakanA chaThThA utsarpiNI uddezakamAM pratipAdita rIMcha, tarasa, geMDa, parAsara, zara, ItyAdi paMcendriya tiyaMgenika che ke jeo sadAcAra rahita, bha0 37 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 290 bhagavatIsUtre rahitAH, nirgugAH guNavataiH rahitAH, nirmayAMdAH, niSpratyAkhyAnapauSadhopavAsAH pratyAkhyAnapauSadhopavAsarahitAH, kAlamAse kAlaM kRtvA, asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm. utkRSTena sAgaropamasthiti ke narake nairikatayA katham upapadhe. ran ? bhagavAnAha-evaM ceva jAva vattavyaM siyA' evameva-pUrvoktarItyA, yAvatutpatsyamAnaH utpanna iti vaktavyaM syAt , tathA ca vartamAnakriyAkAla bhAvikAla. yorabhedAt nairayikatayA utpatsyamAnA api siMhAdayaH sampati paJcendriyatiryagyo nau vartamAnA api nairayikA eva vyapadizyante iti bhaavH| gautamaH pRcchati-'aha bhaMte ? DhaMke, kaMke, vilae, maggue sikhie, eeNaM nissIlA ? ' he bhadanta ! hita, guNavatarahita, maryAdArahita evaM pratyAkhyAna pauSadhopavAsarahita hokara maraNasamaya meM mara kara isa ratnaprabhA pRthivI meM utkRSTa se eka sAgara kI sthitiyAle naraka meM kyA nArakarUpa se utpanna ho sakate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva jAva vattavvaM siyA' he gautama ! utpasyamAna jo hotA hai vaha utpanna huA mAnA jAtA hai isa siddhAnta ke anusAra vartamAna kriyAkAla aura bhAvikriyAkAla meM abheda hone ke kAraNa nairayika rUpa se Age utpanna hone vAle bhI siMhAdika isa samaya yadyapi paMcendriyatiryagyoni meM vartamAna haiM, phira bhI nairayikarUpa se hI kahe gyehaiN| ataH nairayika hI nairapika rUpa se utpanna hote haiM aisA siddha hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte / DhaMke, kaMke, vilae, maggue, sikhIe eeNaM nissIlA' he bhadanta ! DhaGka-gRna, kaMka-kAka, aNuvratarahita, guNavatarahita, maryAdArahita ane pratyAkhyAna tathA piSadhApavAsathI rahita hoya che, teo kALane avasara Ave kALadharma (maraNa) pAmIne A ratnaprabhA pRthvImAM eka sAgaropamanI utkRSTa sthitivALA nArakamAM narayika rUpe utpanna thaI zake che kharAM ? mahAvIra prasuna utta2-" evaM ceva jAva vattavvaM siyA" gautama! "2 utpasyamAna hoya che, tene utpanna thayelA mAnavAmAM Ave che," A siddhAMta anasAra vartamAna kriyAkALa ane bhAvi kriyAkALamAM abheda hovAne kAraNe nArake rUpe bhaviSyamAM utpanna thanArA siM hAdikane je ke teo hAlamAM paMcendriya tiryonimAM rahelA che chatAM paNa nAraka rUpe ja kahevAmAM Ave che. tethI e vAta siddha thAya che ke nArako ja nAraka rUpe utpanna thAya che. gautama 2vAbhInaprazna-" aha bhaMte ! DhaMke, kaMke, bilae, maggue, sikhIe, eeNaM nissIlA0" lAyan! 75, 45, visya (pakSI vizeSa), zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 8 sU0 ra tiryagyonikavizeSanirUpaNam 291 DhaGkaH-gRdhraH, kAkaH-vAyasaH, vilaka:-pakSivizeSaH, madgukaH, zikhI-mayUraH, ene khalu DhaGkAdayaH zikhiparyantAH paJcendriyatiryagyonayaH, niHzIlAH, nirvatA, nirguNAH nimaryAdAH, niSpatyAkhyAnapauSadhopavAsAH kAlamAse kAlaM kRtvA, asyAM ratnapra. bhAyAM pRthivyAm utkRSTena sAgaropamasthitike narake kathaM nairayikatayA upapadye. ran ? bhagavAnAha-' sesaM taM ceva jAva vattavyaM siyA' he bhadanta ! zeSaM tadevapUrvoktarItyaiva, yAvat-utpatsyamAnaH utpanna itivaktavyaM syAt, tathA ca sampati gRdhrAdayaH paJcandriyatiryagyonau vartamAnA api vartamAnakriyAkAlabhAvikAlayorabhedAt , nairayikatayA utpatsyamAnA api, nairayikA eva vyapadizyante itibhaavH| vilaya-pakSivizeSa, madguka aura zikhI taka ke paMcendriyatirya zvajIva niHzIla, nivrata, nirguNa, nirmaryAda, niSpratyAkhyAnapoSadhopavAsavAle hue kAlamAsa meM kAla karake isa ratnaprabhApRthivI meM utkRSTa se eka sAgaropama kI sthitivAle naraka meM kyA nairayika rUpa se utpanna ho sakate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' sesaM taM ceva jAva vattavvaM siyA' he gautama! yahAM para bhI 'jo utpasthamAna hotA hai yaha utpanna huA mAnA jAtA hai| isa siddhAntake anusAra vartamAna kriyAkAla aura bhAvikriyAkAla meM abheda mAnA jAne ke kAraNa nairayika rUpa se utpanna hone vAle bhI ye DhaGkAdika jIya isa samaya yadyapi paMcendriyatiyaMgyoMni meM vartamAna hai, phira bhI nairapikarUpa se hI kahe gaye haiN| aba anta meM gautama prabhu ke vacana ko pramANita karate hue aisA kahate haiM mugaka (pakSIvizeSa) ane mera, A pAMcendriya tiryam yenika che ke je ni:zIla, nirvata, nirguNa, nirmada ane nipratyAkhyAna piSadhapavAsavALA hoya che, eTale ke sadAcAra AdithI rahita hoya che, teo zuM kALane avasara Ave kALa karIne A ratnaprabhA pRthvImAM eka sAgaropamanI utkRSTasthitivALA, nArake rUpe utpanna thaI zake che kharAM? mahAvIra prbhune| uttara-" sesaM taMceva jAva vattavvayaM siyA" gautama! ahIM paNa "jeo utpadyamAna hoya che, temane utpanna thaI cukelA mAnavAmAM Ave che." A siddhAMta anusAra vartamAna kiyAkALa ane bhAvi kriyAkALamAM abheda mAnIne paMcendriya tiryanimAM rahelA te gIdha Adi jIvone nArako rUpa ja kahevAmAM AvyA che, kAraNa ke teo nArake rUpe utpanna thavAnA che. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAba viharai" deza ne 652 121 // mATe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 bhagavatIsUtre ante gautamaH bhagavad vAkyaM pramANayannAha - ' sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharai' he madanta ! tadevam bhavaduktaM satyametra, he bhadanta ! tadevam - bhavaduktaM satyameveti, , yAvat-bhagavAna gautamo viharati / // sU0 2 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha- prasiddhavAcaka paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka pravizuddhagadyapadyanekagrantha nirmApaka vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya ' pada bhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatI sUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazata ke aSTamoddezakaH samAptaH // 12-8 // - " 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti jAva viharai' he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai, isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||02|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta " bhagavatIsUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyA ke bArahaveM zataka kA // aSTama uddezaka samApta 12-8 // "" sUtrakAra A kathana dvArA mahAvIra prabhunAM vacanenI pramANa bhUtatAnuM pratipAdana kare che. " he bhagavan! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyu te satya ja che. he bhagavan ! ApanuM A kathana sathA yathArtha ja che, A pramANe kahIne, prabhune vadaNAnamaskAra karIne, peAtAnA AtmAne saMyama ane tapathI yukta karatA thakA gautama svAmI peAtAnA sthAne virAjamAna thaI gayA. AslR02) jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "lagavatIsUtra" nI prabheyayandri vyAkhyAnA khAramA zatakanA AThame uddezaka samApta ||12-8nA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 navamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam 293 atha navamoddezakaH mArabhyate___ dvAdazazatake navamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNamdevAnAM bhavyadravyadevAdiprakAramarUpaNam , bhavyadravyadevAdi vyapadezakAraNaprarUpaNam , naradeva-dharmadeva-devAdhideva-bhAvadevA-bhavyadravya devAH kutaH Agatya utpadhante ? ityAdi prarUpaNam , naradevaH kuta Agatyotpadyate ? ratnaprabhA pRthivISu kasyAH narakapRthivyAH Agatyotpadyante ? athavA bhavanavAsiprabhRtidevebhyaH kasmAdevAdAgatyotpadyate ? dharmadevaH kutaH Agatyotpadyate ? devAdhidevaH kuta Agatyotpadyate ? ratnaprabhAdinaraka pRthivISu kasyAH narakapRthivyAH Agatya utpa navave uddeze kA prAraMbhabArahaveM zataka ke isa nauve uddezaka meM jo viSaya kahA gayA hai usakA saMkSeA se vivaraNa isa prakAra hai-devoM meM bhavya dravya devAdi prakAroM kI prarUpaNA bhavyadravya deva AdirUpa ke vyapadeza hone ke kAraNa kI prarUpaNA naradeva, dharmadeva, devAdhideva, bhAvadeva aura bhavya dravyadeva ye kahAM se Akara utpanna hote haiM ? aisI prarUpaNA naradeva kahAM se Akarake utpanna hotA hai ? ratnaprabhA Adi pRthiviyoM meM se kisa pRthivI se Akara vaha utpanna hotA hai ? athavA-bhavanavAsI Adi devoM meM se kisa deva meM se vaha Akara utpanna hotA hai| dharmadeva kahAM se utpanna hotA hai ratnaprabhA Adi pRthiviyoM meM se kisa naraka pRthivI meM se Akara ke utpanna navabhA dezAne maarbAramAM zatakanA A navamAM uddezakamAM pratipAdita viSayano saMkSipta sArAMza nIce pramANe che denA bhavyadravyadeva Adi pAMca prakAranuM kathana bhavyadravyadeva Adi rUpe temane mAnavAnuM kAraNa-naradeva, dharmadeva, devAdhideva, bhAvadeva ane dravya deva teo kyAMthI AvIne utpanna thAya che, A praznanA javAbanuM nirUpaNa naradeva kyAMthI AvIne utpanna thAya che? ratnaprabhA Adi sAta nArakapRthvIomAMnI kei eka nArakamRthvImAMthI AvIne utpanna thAya che, athavA bhavanavAsI Adi demAMthI AvIne te tyAM utpanna thAya che? dharmadeva kayAMthI AvIne utpanna thAya che? devAdhideva kayAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM te naraka zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 bhagavatI sUtre " dyate ? kiM deveSu sarvavaimAnikadevebhyaH Agatyotpadyate ? bhAvadevaH kutaH Agatya utpadyate ? ityAdi praznaH, bhavyadravyadevAnAM sthitiprarUpaNam, naradevAnAM sthitiprarUpaNam, dharmadevAnAM sthitiprarUpaNaM, devAdhidevAnAM sthitiprarUpaNam, bhAvadevAnAM sthitiprarUpaNam ca tato bhavyadravyadevAnAM vikurvaNAzaktiprarUpaNam devAdhidevAnAM vikurvaNAzaktinirUpaNaM ca tato bhavyadravyadevAnAm udvartanAnantaraM bhavAntarotpattivicAraH, naradevAnAM covartanAnantaraM bhavAntarotpattivicAraH, dharmadevAnAmudvartanAnantaraM bhavAntarotpattivicArazca tato dharmadevAnAM devavizeSeSu utpattiprarUpaNam, devAdhidevAnAM codvartanAnantaraM bhavAntarotpattivicAraH, bhAvadevAnAmudrahotA hai ? bhAva deva kahAM se Akara ke utpanna honA hai ? ityAdi prazna bhavya dravyadevoM kI sthiti kI prarUpaNA naradevoM kI sthiti kI prarUpaNA dharmadevoM kI sthiti kI prarUpaNA devAdhidevoM kI sthiti kI prarUpaNA bhAvadevoM kI sthiti kI prarUpaNA bhavyadravyadevoM kI vikurvaNAzakti kI prarUpaNA devAdhidevoM kI vikurvaNAzakti kI prarUpaNA bhAvadevoM kI vikurvaNAzakti kI prarUpaNA bhavyadravyadevoM kI urtsanA ke bAda bhavAntara meM utpatti kA vicAra naradevoM kI utanA ke bAda bhavAntara meM utpatti kA vicAra dharmadevoM kI devavizeSoM meM utpatti kA vicAra devAdhidevoM kI utanA ke bAda bhavAntara meM utpatti kA vicAra bhAvadevoM kI udvarttanA ke bAda bhavAntara meM utpatti kA vicAra bhavyadravyadevoM kI kAla kI apekSA se sthiti kA vicAra bhavyadravyadevoM kA kitane kAlataka antara rahatA hai aisA kathana naradevoM kA paraspara meM kitane kAlataka , pRthvIemAMthI AvIne utpanna thAya che? ke bhavanavAsI devAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke zuM te savaimAnika devemAMthI AvIne utpanna thAya che? bhAvadeva kayAMthI AvIne utpanna thAya che? ityAdi praznaneA ane temanA uttarAnI prarUpaNA bhavyadravyadevAnI sthitinI prarUpaNA naradevAnI sthitinI prarU paNA dharmadevAnI sthitinI prarUpaNA devAdhidevAnI sthitinI prarUpaNA bhAvade veAnI sthitinI prarUpaNA bhavyadravyadevAnI vikaNA zaktinI prarUpaNA devAdhi devAnI viSuvAzaktinI prarUpaNA bhAvadevAnI vikuvAzaktinI prarUpaNA bhavyadravyadevAnI uddhRttanA (te bhavamAMthI cyavana ) thayA bAda bhavAntaramAM utpattiviSayaka prarUpaNA dharma devAnI, naradevAnI ane bhAvadevAnI udbhattanA khAda bhavAntaramAM utpatti thavA viSenI prarUpaNA dharmAMdevAnI devizeSAmAM utpati viSe vicAra bhavyadradevAnI kALanI apekSAe sthitinA vicAra, bhadrabya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam 295 rtanAnantaraM bhavAntarotpattivicAratha, tadanantaram bhavyadravyadevAnAM kAlApekSayA sthitiprarUpaNam, tato bhavyadravyadevAnAM kiyatkAlamantaraM bhavatIti prarUpaNam, naradevAnAM parasparaM kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? iti praznaH, dharmadevAnAM paraspara kiyantaM kAlamantaraM bhavatIti prarUpaNam, devAdhidevAnAM parasparamantara vicAraH. bhAvadevAnAM parasparamantara vicAratha, tatatha bhavyadravyadevAdInAM parasparamalpabahutvarUpaNamiti / / dvAdazazatake navamoddezakaH devavaktavyatA / mUlam - " kai vihANaM bhaMte! devA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA devA paNNattA, taM jahA- bhaviyadavvadevA1, naradevAra, dhammadevA 3, devAhidevA 4, bhAvadevA5 / se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccaibhaviyadava devA, bhaviyadavvadevA ? goyamA ! je bhaviyA paMcidiyatirikkhajoNiyA vA, maNussA vA, devesu uvavajjittae, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccai - bhaviyadavvadevA, bhaviyadavvadevA / sekeNacNaM bhaMte! evaM buccai - naradevA, naradevA ? goyamA ! je ime rAyANo cAuraMtacakkatrahI uppannasamattacakkarayaNappahANA, navanihipaNo samiddhakosA battIsaM rAyavarasahassANujAyamaggA sAgaravara mehalA hivaiNo maNussidA, se teNaTTeNaM jAya antara rahatA hai aisA vicAra devAdhidevoM ke paraspara ke antara kA vicAra bhAvadevoM ke paraspara ke antara kA vicAra isake bAda bhavyadravyadeva AdikoM ke paraspara meM alpa bahutva kI prarUpaNA / deveAnA virahakALanI (eja bhavaprAptimAM je kALanuM aMtara paDe che tene virahakALa kahe che) prarUpaNA naradevAmAM parasparamAM keTalA kALanu antara rahe che, tenI prarUpaNA devAdhidevAmAM parasparamAM keTalA kALanu aMtara rahe che, tenI prarUpaNA bhAvadevAmAM parasparamAM keTalA kALanu' aMtara rahe che, tenI vicAraNA bhavyadraSyadeva Adi pAMce prakAranA devAnA alpamahuvanuM nirUpaNu. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 bhagavatIsUtre nrdevaa| se kegaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-dhammadevA, dhammadevA? goyamA! je ime aNagArA bhagavaMtA IriyA samiyA jAva guttabaMbhayArI, se teNaTreNaM jAva dhammadevA, dhmmdevaa| se keNaTreNaM bhaMte! evaM vuccai-devAdhidevA, devAdhidevA? goyamA ! je ime arihaMtA bhagavaMto uppannanANadaMsaNadharA jAva savvadarisI, se teNaTeNaM jAva devAdhidevA, se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai-- bhAvadevA, bhAvadevA ? goyamA! je ime bhavaNavaivANamaMtarajoisavemANiyA devA devagatinAmagoyAI kammAI vedeti, se teNaTeNaM jAva bhAvadevA ||suu0 1 // __ chAyA katividhAH khalu bhadanta ! devAH prajJaptAH ? gautama ! pazcavidhAH devAH prajJaptAH, tadyathA-bhavya dravyadevAH1, naradevAH2, dharmadevAH3, devAdhidevAH4, bhaavdevaaH5| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-bhavyadravyadevAH, bhavyadravyadevAH? gautama ! ye bhavyAH paJcendriyatiryagyonikA vA, manuSyA vA deveSu upapattum , tat tenArthena gautama! evamucyate-bhavyadravyadevAH, bhavyadravyadevAH ? tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-naradevAH, naradevAH ? gautama! ye ime rAjAnazcAturantacakravartinaH, utpannasamasta vakraratnapradhAnAH navanidhipatayaH samRddhakozAH, dvAtriMzadarAjavarasahasrAnuyAtamArgAH, sAgaravaramekhalAdhipatayo manu. vyendrAH tattenArthena yAvannaradevAH / tat kenArthena bhadaMta ! evaM ucyate dharmadevAH dhrmdevaaH| gautama ye ime anagArA bhagavaMtA IriyAsamitAH yAvat gupta brahmacArI tat tenArthena bhAnta ! evamucyate-dharmadevAH, dharmadevAH ? gautama ! ye ime anagArA bhagavantaH airyAsamitikA yAvat guptabrahmacAriNaH, tat tenArthena yAvat dharmadevAH, dharmadevAH, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-devAdhidevAH, devAdhidevAH? gautama! ye ime arhanto bhagavantaH utpannajJAnadarzanadharAH yAvat sarvadarzinaH, tat tenArthena yAvat-devAdhidevAH, devaadhidevaaH| tat kenArthena bhadanta ! evamucyatebhAvadevAH, bhAvadevA ? gautama ! ye ime bhavanapativAnavyantarajyotiSikavaimAnikA devAH devagani nAmagotrANi karmANi vedayanti, tat tenArthena yAvatbhAvadevAH ||muu0 1 // __TIkA--pUrvodezake devasya nAgAdilokeSu utpatteH prarUpitatvena, tatmastAvAt navamoddeza ke devAnAmeva prarUpaNArtham nAmadvAramAha-'kaha vihANaM bhaMte' ityAdi, zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam 297 'kai vihANaM bhaMte ! devA paNattA ?' he bhadanta ! katividhAH kiyatmakArAH khalu devAH prajJaptAH? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcavihA devA paNNattA' he gautama ! paJcavidhAH devAH pajJaptAH, tatra dIvyanti -krIDAdikaM kurvanti iti devAH, dIvyante vA stUpante ArAdhyatayeti devAH, tAneva paJcavidhAna devAnAha-'taM jahA-bhaviya davya devA1, naradevA2, dhammadevA3. devAhidevA4 bhAvadevA5' tadyathA-bhavyadravyadevAH1, naradevAH2, dharmadevA3, devAdhidevAH1, bhAvadevA.5, athArthadvAramAha devavaktavyatA'kAvihANaM bhaMte ! devA paNNattA' ityaadi| TIkArtha-pUrva uddezaka meM devakI nAgAdilokoM meM utpatti prarUpita kI gaI hai isa kAraNa usake sambandhako lekara isa nauveM uddezaka meM devoM kI hI prarUpaNA ke liye nAmadvAra kI prarUpaNA kI gaI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihANaM bhaMte deza paNNattA' he bhadanta ! deva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA ! paMcavihA devA paNNattA , he gautama / deva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM ! 'dIvyante-krIDAdikaM kurvanti, iti devAH, dIvyante vA stUyante ArAdhyatayA iti devAH' deva zabda kI isa vyutpatti ke anusAra vividha prakAra kI krIDA karanecAle jo hote haiM, ve deva haiM yA jo janatA dvArA ArAdhyarUpa se stuti ke viSayabhUna kiye jAte haiM ve deva hai-aise ye deva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM-'taM nahA' jo isa prakAra se haiM-'bhaviyavadevA,1 naradevA,2 dhammadevA,3 deyAhidevA,4 bhAvadevA5' bhavyadravyadeva1, naradevara, dharmadeva3, devAdhideva4, bhAvadeva5, ~vatavyatA" kai vidANaM bhaMte ! devA paNNattA ' yaahiTIkArtha-pUryoddezakamAM nA zakumAra Adi devalokamAM utpattinI prarUpaNA karavAmAM AvI che. A prakAranA pUrvoddezaka sAthenA saMbaMdhane lIdhe sUtrakAre A navamAM uddezakamAM devonI ja prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI bhaDAvIra prasune vA prazna pUche cha -"kaivihANaM bhaMte ! devA paNNatA?" he bhagavan! denA keTalA prakAra kahyA che? mahAvIra prasunI utta2-" goyamA ! paMcavihA devA paNato"gItama! hevAna pAMya 52 4aa cha. " taMjahA" te 542 nAya pramANa" bhaviyavvadevA, naradevA, dhammadevA, devAhidevA, bhAvadevA" (1) ma0yadravya bha0 38 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 bhagavatIsUtre gautamaH pRcchati se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-bhaviyadavadevA, bhaviyadavyadevA ?' he bhadanta ! tat-atha, kenArthena, evamucyate-bhavyadravyadevAH, bhavyadravya devAH ? iti, bhavyadravyadevazabdasya kothaH iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA! je bhaviyA paMcidiyatirikkhajoNiyA vA, maNussA vA, devesu ukvajjittae ' he gautama ! ye bhavyA:-yogyAH khalu pazcendriyatiryagyonikA vA, manuSyA vA, deveSu upapattum-janmagrahItuM, yogyA bhavanti iti pUrveNAnvayaH tathA ca bhaviSyatkAle devatvaprAptikartAro jIvAH bhavyadevAH ucyante, iti bhAvaH, 'se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-bhaviyadanyadevyA, bhaviyadavvadevA' he gautama ! tat-atha, tenArthenatena kAraNena, evam-uktarItyA, ucyate-bhavyadravyadevA, bhavadravyadevAH iti, ___ aba gautama prabhu se isa prakAra se pUchate haiM-' se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, bhaviyadacadevA, bhaviyadavvadevA' he bhadanta ! 'bhavyadravyadeva' isa zabda kA kyA artha hai ? arthAt bhavyadravyadeva kise kahate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA ! je bhaviyA paMciMdiyatiriSakhajoNiyA cA maNussA vA devesu uvajjittae' he gautama ! jo paMcendriya tiryaMcayonika athavA manuSya, devoM meM janma grahaNa karane ke liye yogya hote haiM-arthAt jo jIva bhaviSyat kAla meM devatva kI prApti karanevAle haiM aise jIya bhavya dravya deva kahe gaye haiN| 'se teNaTeNaM goyamA! evaM ghubaha, bhaviyadavyadevA, bhaviyadavvadevA' isa kAraNa he gautama ! maiMne devoM ke prakAra meM isa bhavyadravyadeva kA grahaNa kiyA hai| heya, (2) naraheSa, (3) va (4) hevAdhidveSa, mane (5) sApa. hai| zanI vyutpatti / prA2nI cha-"dIvyante-krIDAdikaM kurvanti, iti devAH, dIvyante vA stUyante ArAdhyatayA iti devAH" mA vyutpatti anusAra "2 me vividha prakAranI kaDA karanArA hoya che, temane deve kahevAmAM Ave che. athavA loko dvArA ArAdhya rUpe jemanI stuti karavAmAM Ave che, temane deve kahe che." gautama svAbhAnA prazna-" se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, bhaviyadavvadevA, bhaSiyadavvadevA?' 3 sAvan ! vAna se prA2ne bhavyadravya' nAma zA kAraNe ApavAmAM AvyuM che? eTale ke "bhavyadravyadeva" A padane artha zuM thAya che ane bhavyadra deva kene gaNavAmAM Ave che? mahAvIra prbhun| utta2-"goyamA ! je bhaviyA paMciMdiyatirikkhajoNiyA, vA maNussA vA, devesu uvavajjittae" 3 gautama ! 7 5'yandriyatiya ya yAni athavA manuSya, devomAM janma grahaNa karavAne yogya hoya che-eTale ke je jIva bhaviSyamAM devatvanI prApti karavAne che, te jIvane bhavyadravya kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam 299 gautamaH pRcchati-' se keNaguNaM bhaMte ! evaM buccai-naradevA, naradevA ? ' he bhadanta ! tata-atha, kenArthena-kena kAraNena, evamucyate-naradevAH naradevAH iti? naradevazabdasya ko'rthaH iti praznaH, narANAM madhye devAH-ArAdhyAH, kAntyAdiyuktA vA, narAzca te devatAzceti vA naradevA ityabhiprAyeNa bhagavAnAha'goyamA ! je ime rAyANo caraMtacakavaTI uppana samattacakkarayaNappahANA, nayanihipaiNo, samiddhakosA, battIsaM rAyavarasahassANujAyamaggA sAgaravaramehalAhivaiNo maNussidA' he gautama ! ye ime rAjAnA cAturantacakravartinaH caturdigantasvAminaH, utpannasamastacakraratnapradhAnA:-mAnasarvaratnapradhAnacakraratnAH, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' se keNaTeNaM bhaMte / evaM bucainaradevA naradevA' he bhadanta ! Apa naradeva naradeva aisA kahate haiM-so isa naradeva zabda kA kyA artha hai-arthAt naradeva kisako kahate haiM ? isake uttara meM prabhu isa abhiprAya se ki " manuSyoM ke bIca meM jo ArAdhya ho, athavA kAntyAdiguNoM se jo yukta ho, yA nararUpa se jo deva jaisA ho vaha naradeva hai" uttara meM gautama se prabhu kahate haiM-'goyamA! je ime rAyANo cAuraMtacakkavaTTI, uppanasammattacakarayaNappahANA, navanihipaiNo, samiddhakosA, battIsa rAyavarasahassANujAyamaggA, sAgara vara mehalAhivANo maNussidA' he gautama !jo ye cAradizAoM ke svAmI hote haiM, jinheM sarvaratnoM meM pradhAna cakraratna-prApta hotA hai, jo nau "se teNaTeNa goyamA ! evaM buccai, bhaviyavvadevA, bhaviyadavyadevA" hai gautama! te 20 meM' vAnA meM prAnu nAma "bhavyadravya" hyu cha. gautama svaamiin| prazna-" se keNaTuNaM bhaMte ! evaM buccai, naradevA, cara* devA" i mApana ! sApevAnA bhI praranu nAma " naraheva" zAhI kahyuM che eTale ke naradevane artha thAya che? ane kone naradeva kahe. vAmAM Ave che? mahAvIra prabhune uttara-manuSyamAM jeo ArAdhya gaNAtAM hoya che, athavA kAti Adi guNothI jeo yukta hoya che, athavA nararUpe janma dhAraNa karavA chatAM paNa jeo devatulya che, temane naradeva kahevAmAM Ave che. mA pAta sUtra nIyana sUtrapA dvArA vyata 41 cha-" goyamA! je ime rAyANo cAuraMtakavaTTI, uppannasamattacakkarayaNappahANA, navanihipaiNo, samiddha kosA, battIsaM rAyavarasahassANujAyamaggA, sAgaravaramehalAhivaiNo maNurisadA" . gautama ! jeo cAra dizAonA svAmI hoya che, sarva ratnamAM pradhAna evAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 bhagavatIsUtra navanidhipatayaH-navanidhInAM svAminaH, samRddhakozAH-paripUrNabhANDAgArAH, dvAtriMzadrAjavarasahasrAnuyAtamArgAH - dvAtriMzatsahasrasaMkhyakazreSTharAjAnusRtapanthAnaH, sAgaravaramekhalAdhipatayaH-mahAsAgararUpazreSThamekhalAparyantapRthivIsvAminaH, manuSye. ndrAH bhavanti, te eva naradevA ityucyante, ityabhipayeNAha-'se teNadveNaM jAva naradevA, naradevA' he gautama ! tat-tenArthena, yAvat evamucyate-naradevAH, naradevAH iti / gautamaH pRcchati-' se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-dhammadevA, dhammadevA ? he bhadanta ? tat-atha, kenArthena-kena kAraNena, evamucyate dharmadevAH dharmadevAH iti ? dharmadevazabdasya korthaH ? iti praznaH, dharmeNa-zrutAdinA devAH, dharmapradhAnA vA devAH dharmadevAH ucyante ityabhiprAyeNa bhagavAnAha-' goyamA ! nidhiyoM ke svAmI hote haiM, jinakA bhANDAgAra sadA paripUrNa ghanA rahatA hai, 32 hajAra zreSTha rAjA jinakI AjJA ke vazavartI rahA karate haiM mahAsAgararUpa zreSTha mekhalAvAlI isa samasta bhUmIpara jinakA akhaNDa sAmrAjya chAyA rahatA hai, aise jo manuSyendra-cakravartI chahakhaNDa5 mlecchakhaNDa aura eka AryakhaNDa-pRthivI ke svAmI hote haiM ve hI naradeva-kailAte haiN| se teNaTeNaM jAva naradevA' isI kAraNa he gautama! aise mAnavaratna naradeva kahe gaye haiN| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai, dhammadevA dhammadevA' he bhadanta ! ye dharmadeva haiM ye dharmadeva haiM aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? arthAt dharmadeva kA zabdArtha kyA hai ? isake uttara meM "zrutAdi ko lekara jo deva-ArAdhya bane haiM athavA dharmakI pradhAnatA se cakaratnanI jemane prApti thaI hoya che, jeo nava nidhionA svAmI hoya che, jemane bhaMDAra sadA bharapura rahe che, batrIsa hajAra zreSTha rAjAo jemanI AjJAne AdhIna hoya che, mahAsAgara rUpa zreSTha mekhalA (kaMdarA)vALI A samasta bhUmi para jemanuM akhaMDa sAmrAjya vyApeluM rahe che jeo 6 khaMDa (pAMca svecchakhaMDe ane eka AyakhaMDa) pRthvInA svAmI hoya che, evAM bhanuSyendrane (yavatIna)" " narava" vAmAM Ave che. "se teNaTreNaM jAva naradevA" 8 gautama! te 4.2 vona me prA2ne " narahe" 3 eALakhAge che. eTale ke manuSyamAM ratnasamAna athavA devatulya puruSane 'narahe' avAma mAve che. gautama svAbhAnI prazna-"se keNa?Na bhaMte ! evaM vuccai, dhammadevA, dhammadevA" 8 sApa ! mA hevaan| "ma " mevAtrI 12 // 2) zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam 301 je ime aNagArA bhagavanto IriyAsamiyA jAva guttabaMbhayArI' he gautama ! ye ime khalu anagArA:-zramaNAH, bhagavantaH, aisimitAH-IryAsamitiyuktAH, yAvatbhASAsamitiyuktAH, eSaNAsamitiyuktAH, AdAnabhANDAmatranikSepaNAsamitiyuktAH, uccAraprasravaNazleSmasiMghANajallapariSThApanAsamitiyuktAH uttamakSamA mArdavAvazaucasatyasaMyamatapastyAgAkizcanyayuktAH guptAH, guptendriyAH guptabrahmacAriNo bhavanti, te eva dharmadevAH ityucyante ityabhipAyeNaha-'se teNaTeNaM jAva dhammadevA, dhammadevA' tat-atha, tenAna-tena kAraNena khalu yAvat-evamucyate-dharmadevAH, dharmadevAH iti / gautamaH pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccaha devAhidevA, devAhidevA ? he bhadanta ! tat atha, kenArthena-kena kAraNena, evamujo deva bane haiM" isa abhiprAya se prabhu kahate haiM-'goyamA! je ime aNagArA bhagavaMto IriyAsamiyA jAva guttabaMbhayArI' he gautama ! jo ye anagAra-- zramaNa bhagavanta haiM ki jo IryAsamiti se yukta haiM, yAvat bhASAsamiti se yukta haiM, eSagAsamiti se yukta haiM, AdAnabhANDAmatranikSepaNasamiti se yukta haiM, uccAraprasravaNa-zleSma-siMghANa-jallapariSThApanAsamiti se yukta haiM, uttamakSamA-mArdava-Arjava-zauca-satya-saMyama-tapa-akiMcana brahmacarya ina daza dharmoM se yukta haiM, gupta haiM, guptendriyavAle haiM, guptabrahmacArI haiM-ve hI dharmadeva haiM ataH 'se teNaTTeNaM jAva dhammadevA 2' isa kAraNa se maiM ne unheM dharmadeva zabda kA vAcyArtha kahA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNa?NaM bhate ! evaM vucahadevAhidevA, devAhidevA' he bhadanta ! Apa kisa kAraNa se devAdhidevara kahyo che eTale ke "dharmadeva' padane zuM artha thAya che, ane Apa kene dharmadeva kahe che ? mahAvIra prbhune| utta2-" goyamA ! je ime aNagArA bhagavaMto IriyAsamiyA jAva guttabhayArI" yasamitithIyukta, bhASAsamitithIyuta, messaasamitithIyukta, AdAnabhAMDAmAtranikSepaNasamitithIyukta, uccAra-prastravaNa bha-sidhA-sapariThApanA samitithIyukta, tathA uttama kSamA-bhAvamA-zIya-satya-saMyama-ta5-tyAga-mayinatA-mane prasaya 35 44 dharmothI yukta, gupta, guNendriya ane guptabrahmacArI, evA je zramaNa bhagavate che. temane ja dharmadeva " kahevAmAM Ave che. te kAraNe ja he gautama! meM devano trIjo prakAra "dharmadeva' kahyuM che. gautama svAmInI prazna-" se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccada, devAhidevA, devAhidevA" 3 lAn ! mAye // 12 // yAnA ya.yA prAnu nAma zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 magavatIsUtre cyate-devAdhidevAH, devAdhidevAH iti ? devAdhidevazabdasya korthaH iti praznaH, devAnAM madhye pAramArthikadevatvayogAdadhikAH devAH devAdhidevAH ityabhibhAveNAha'goyamA! je ime arihaMtA bhagavaMto uppananANadaMsaNadharA jAva, savyadarisI' he gautama ! ye ime arhantaH-jinezvarAH, bhagavantaH, utpannajJAnadarzanadharAH kevalinaH, yAvat-vItarAgAH sarvajJAH sarvadarzinaH santi, te eva devAdhidevA ucyante, ityabhimAyeNa upasaMharannAha-'se teNaTeNaM jAva devAdidevA, devAhidevA' he gautama! tat-atha, tenArthena-tena kAraNena, yAvat-evamucyate-devAdhidevAH devAdhidevAH iti / gautamaH pRcchati-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-bhAvadevA, bhAvadevA ?' he bhadanta ! tat atha, kenArthena-kena kAraNena, evamucyate-bhAvadevAH bhAradeyAH aisA kahate haiM-arthAt devAdhideva zabda kA artha kyA hai ? usake uttara meM prabhu isa abhiprAya se ki "jo devoM ke bIca meM pAramArthika devatva ke yoga se adhikarUpa meM deva hote haiM ve devAdhideva haiM " gautama se kahate haiM-'goyamA ! je arihaMtA bhagavaMtA, utpannanANadaMsaNadharA jAca sanca darisI' he gautama ! jo ye arhanta bhagavanta haiM ki jo utpanna kevalajJAna aura kevaladarzana ke dhArI haiM-kevalI haiM yAvat-vItarAga haiM, sarvajJa haiM, sarvadarzI haiM, ve hI devAdhideva kahalAte haiM-'se teNaTeNaM jAva devAhidevA' devAhidevA, isI kAraNa se maiM ne unheM devAdhideva kahA hai| ___ aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' se keNaTeNaM bhaMte! evaM bubaha bhAvadevA bhAvadevA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki ye bhAvadeva haiM, ye bhAvadeva haiM ? arthAt bhAvadeva isa zabda kA devAdhideva" kahyuM che eTale ke Apa devAdhideva kone kahe che ? mahAvIra prabhune uttara-jemane pAramArthika devatvanA yogathI, deve paNa pitAnA deva rUpe svIkAre che, temane devAdhideva kahe che. e ja vAta nIcenA sUtrapA dvArA sUtrAre 548 urI cha. "je ime arihaMtA bhagavaMtA, utpannanANadasaNadharA, jAva savvadarisI" gautama ! utpanna vijJAna bhane 56za. nAnA pA24, vAta, sarpa bhane sahI sevA mata jApAnAne hepAghi vAmAM mAya che. "se keNaTheNaM jAva devAhidevA, devAhidevA" he gautama ! te kAraNe meM temane-sarvajJa ahaMta bhagavAnane-devAdhideva kahyA che. gautama svAmI prazna-" se keNadveNaM bhate ! evaM buccai, bhAva devA, bhAvadevA?" bhagavan ! mApezA raho tuvAna pAMyamA 22 "lAva" nAma ApyuM che eTale ke "bhAva" padane zo artha thAya che ane Apa kene bhAdeva kahe che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam 303 iti ? bhAvadevazabdasya ko'rthaH ? iti praznaH, bhAvena-devagatyAdikarmodayajAtaparyAyeNa devAH bhAvadevA ucyante, ityabhiprAyeNa bhagavAnAha-'goyamA! je ime bhavaNavaivANamaMtarajoisavemANi yA devA devagainAmagoyAI kammAI vedeti' he gautama ! ye ime bhavanAti-bAnavyantara-jyotiSika-vaimAnikA devA devagatinAmagotrANi karmANi devagatisambandhinAmagotrakarmANi vedayanti-anubhavanti yasmAdataste bhAvadevA ucyante, ityabhiprAyeNAha-'se teNaTeNaM jAva bhAvadevA' tat-atha, tenArthena, yAvat-evamucyate-bhAvadevAH, bhAvadevAH iti ||muu0 1 // devotpaadvktvytaa| __mUlam-"bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kaohiMto uvavajaMti ?, ki neraiehiMto uvavajaMti ? tirikkhajoNiehiMto maNussehito devehiMto uvavajati ? goyamA! neraiehiMto uvavajaMti, tirikkhajoNiehito maNussahiMto, devahito vi uvavajaMti, bheyA artha kyA hai ? " bhAvase-devagatyAdika karmodaya se utpanna huI paryAya se jo deva haiM-ve bhAvadeva haiM " isa abhiprAya ko lekara prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA! je ime bhavaNavai, vANamaMtarajoisa-vemANiyA deyA devagaha nAmagoyAI kammAiM vedeti' he gautama ! jo ye bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSika evaM vaimAnika deva jo ki devagati saMbaMdhI nAma gotra karmoM kA vedana kara rahe haiM-bhoga rahe haiM-isa prakAra ve bhAvadeva kahe gaye haiN| ' se teNaTeNaM jAva bhAvadevA' isI kAraNa se 'bhAvadeva bhAvadeva' isa rUpa se kahalAte haiM. ||suu01|| bhAvanI apekSAe devagati Adi karmodayanA dvArA utpanna thayelA paryAyanI apekSAe je deva che, tene bhAvadeva kahe che. eja vAta mahAvIra prabhue gautama svAmIne ApelA nIce pramANenA javAba dvArA prakaTa thAya che. " goyamA ! je ime bhavaNavai, vANamaMtara, joisavaimANiyA devA devagai nAmagoyAI kammAiM vedeti" gautama // manapati, vAnavya-tara, lyAtiSi ane vimAnika de, ke jeo devagati saMbaMdhI nAma gotra karmonuM vedana 4 // 2 // cha-vati sogavI rA cha, tabhane mA15 upAya che. "se teNaTreNaM jAva bhAvadevA" hai gautama ! te 20 te vAne lApara' kahevAmAM Ave che. mAsU01 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre jahA vakaMtIe savvesu uvavAeyaThavA jAva aNuttarovavAyatti, navaraM asaMkhejjavAsAuya akammabhUmagaaMtaradIvagasavvaTTasiddha. vajaM jAva aparAjiyadevehito vi, uvavajjati ? No savvadRsiddha. devehiMto uvvjjti| naradevANaM bhaMte! kaohiMto uvavajjati? kiM neraiehiMto0? pucchA, goyamA ! neraiehiMto vi uvavajati, No tirikkhajoNiehito, No maNussehito, devehito vi uvvjjNti| jai neraiehito, uvavajjati kiM raraNappabhApuDhavi neraiehito uvavajjaMti, jAva ahe sattamA puDhavi neraiehito uvavajjati ? goyamA ! rayaNappabhApuDhavi neraiehito uvavajAMti, No sakkara jAva, no ahe sattamA puDhavi neraiehiMto uvvjjti| jai devehito uvavajjaMti, kiM bhavagavAsidevahito uvavajjaMti? vANamaMtaradevehito, joisiyadevehito, vemANiyadevehito uvavajjati ? goyamA ! bhavaNavAsi devehiMto vi, uvavajjaMti, vANamaMtaradevehito vi uvavajjati, evaM sambadevesu uvavAeyavvA, vakaMtI bhede NaM jAva sbtttthsiddhtti| dhammadevANaM bhaMte ! kaohiMto ujjati ? kiM neraiehito uvavajjati ? evaM vakratIbhedeNaM samvesu uvavAeyavA jAva samvaTThasiddhatti, navaraM tamA, ahe sattamAe, teU vAU asaMkhijjavAsAuya akamma bhUmagaaMtaradIvagavajjesu / devAdhidevANaM bhaMte ! kaohiMto uvavajjaMti ? kiM neraiehiMto uvavajjati ? pucchA, goyamA! neraiehiMto uvavajjati, No tirikkhajoNiehito, No maNu zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 2 devotpattinirUpaNam 305 ssehito, devehito vi uvvjjti| jai neraiehito, evaM tisu puDhavIsu uvavajjati, sesAo khoddeyvaao| jai devehito uvavajjati ? kiM vemANiesu savvesu uvavajjati ? jAva savvaTusiddhatti, sesA khoddeyvvaa| bhAvadevANaM bhaMte! kaohito uvavajjati ? evaM jahA vakaMtIe bhavaNavAsINaM uvavAo tahA bhANiyavyo ||suu0 2 // chAyA-bhavyadravyadevAH khalu bhadanta ! kebhya upapadyante ? kiM nairayike. bhya upapadyante ? tiryagyonikebhya upapadyante ? manuSyebhya upapadyante, devebhya upapadyante ? gautama ! nairayikebhyaH upapadyante, tiryagyonikebhya upapadyante, manuSyebhyo'pi upapadyante, devebhyo'pi upapadyante, bhedA yathA vyutkrAntI, sarveSu upapAdayitavyAH, yAvat-anuttaraupapAtike iti, navaram-asaMkhyeyavarSAyuSka karmabhUmijAntaradvIpajasarvArthasiddhicarja yAvat aparAjitadevebhyo'pi upapadyante, no savArthasiddhadevebhyaH upapadyante / naradevAH khalu bhadanta ! kebhya upapadyanne ? ki nairayikebhyaH ? gautamaH ! nairakebhyo'pi upapadhante, no tiryagyonikebhyaH, no manuSyebhyaH, devebhyo'pi upapadyante, yadi nairayikebhya upapadyante ki rasnamamA pRthivI nairayikebhya upapadyante, ? yAvat-adhaH saptamI pRthivI nairayikebhya upapadyante ? gautama ! ratnaprabhApRthivI nairayikebhya upapadyante, no zarkarA yAvat-no adhaH saptamI pRthivI nairayikebhya upapadyante / yadi devebhyaH upapadyante, kiM bhavanavAsi devebhya upapadyante ? vAnavyantaradevebhyaH upapadyante ? jyotiSikadevebhya upapadyante ? vaimAnika devebhya upapadyante ? gautama ! bhavanavAsi devebhyo'pi upapadyante, vAnavyantaradevebhyo'pi upapadyante, evaM sarvadeveSu upapAdayitavyAH vyutkrAntibhedena yAvat sarvArtha siddha iti, dharmadevAH khala bhadanta ? kebhya upapadhante ? kiM nairayikebhyaH ? evaM vyutkrAntibhedena sarveSu upapAdayitavyAH yAvat sarvArthasiddha iti, navaram tamA adhaH saptamI taijasa vAyu vA asaMkhyeya varSAyuke karmabhUmijAntaradvIpajavaneSu, devAtidevAH khalu bhadanta ! kebhya upapakSante ? ki nairiyikebhya upapadyante ? pRcchA, gautama ! narayikebhyo'pi upapadyante, no tiryagyonikebhyaH, no manuSyebhyaH, devebhyo'pi upapadyante, yadi nairayikebhyaH, evaM tisRSu pRthivISu upapadyante, zeSAmtyaktavyAH yadi devebhyaH upapadyante01 vaimAnikeSu sarveSu upapadyante, yAvat sarvArthasiddha iti, zeSAstyaktavyAH, bhAvadevAH bha0 39 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 bhagavatIsUtre khalu bhadanta ! kebhya upapadyante ? evaM yathA vyutkrAntau bhavanavAsinAm upapAtastathA bhaNitavyaH ||suu0 2 // TIkA-pUrvoktarItyA devAn prarUpya teSAmeva parUpayitumAha-'bhaviyadavvadevANaM' ityAdi, bhaviyadavyadevANaM bhaMte ! kaohito upavajjati ? kiM neraiehito uvavajjati ? tirikkhajoNiehito, maNussehito, devehito uvavajjati ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! bhavyadravyadevA khalu kebhya Agatya upapadyante ? kiM nairayikebhya Agatya upapadyante ? kiMvA tiryagyonikebhya Agatya upapadyante ? kiMvA manuSyebhya Agatya upapadyante ? kiMvA devebhya Agatya upapadyante ? bhagavAnAha'goyamA! neraiehito ukvajjaMti, tirikkhanoNiehito, maNusehito, devehito devotpAdvaktavyatA'bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kohiMvo uvavajjaMti' ityAdi TIkArtha-pUrvoktarIti ke anusAra devoM kI prarUpaNA karake aba sUtrakAra isa sUtra dvArA unakI utpatti kI prarUpaNA kara rahe haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA haiM-'bhaviyadavvadevANaM bhaMte !kaohito uvavajjati' he bhadaMta ! jo bhavyadravyadeva haiM-ve kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? kyA 'neraiehito uvavajaMti ? tirIkkhajoNiehito, maNusse hito devahito uvavajjati' ve nairapikoM meM se Akara ke utpanna hote hai ? yA tiryaMcoM meM se yA manuSyoM meM se yA devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! ' neraiehito uvadhajjati, tirikkhajoNiehito, maNusse hito, devehito vi ubava -havApAvyatA"bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kaohiMto ubavajaMti" tyAha TakAtha-pUrva sUtramAM devonA prakAranI prarUpaNa karavAmAM AvI have sUtrakAra A sUtra dvArA temanI utpattinI prarUpaNa kare che A viSayane anulakSIne gautama svAmIe mahAvIra prabhune A pramANe prazna puuchye| cha-" bhaviyadvvadevANaM bhaMte ! kaohito uvavajjati" hai sAvana lvyaadr0yve| yAMthI mAvIna tpanna thAya cha? " neraiehito uvavajaMti? tirikkhajoNiehito, maNusse hito, devehito uvavajjaMti?" zutAnA mAthA AvIne bhavyadravyadeve rUpe utpanna thAya che? tiyAmAMthI AvIne utpana thAya che ke manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che ke devalokamAMthI AvIne bhavyadravyadeva rUpe utpanna thAya che ? mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA ! "gautama ! neraiehito uvavajjati, tirikkhajoNiehito, maNussehito, devehito vi uvavajjati" sanyadravyahavA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12309 sU0 2 devotpattinirUpaNam 307 vi ujjeti ' he gautama! bhavyadravyadevAH nairayikebhya Agasya upapayante, tiryagyonikebhya Agatya upapadyante, manuSyebhya Agatya upapadyante devebhyo'pi Agatya upapadyante, 'bhedo jahA vakaMtIe savesu upavAyacyA jAva aNuttarovavAiyatti' bhedaH - avAntaraprakAro yathA- vyutkrAntike - prajJApanAyAH SaSThapade pratipAditastathaivAtrApi pratipattavyaH tathA ca 'yadi nairayikebhya Agatya upapadyante tarhi kiM ratnaprabhA pRthivI nairayikebhya Agatyopapadyante ? ityAdi - bhedo vaktavyaH / evaM rItyA sarveSu - nairayikAdi vaimAnikAnteSu upapAdayitavyAH - bhavyadravyadevAnAmutpAdavarNanaM kartavyam yAvat pRthivIkAyikAdye kendriyAdi bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkavaimAnikana va graiveyakapaJcAnuttaropapAtikA iti etebhyaH sarvebhyaH jjati' bhavyadravyadeva nairayikoM meM se Akara ke bhI utpanna hote haiM, tiryaMcoM meM se bhI Akara ke utpanna hote haiM, manuSyoM meM se bhI Akara ke utpanna hote haiM, tathA, devoM meM se bhI Akara ke utpanna hote haiM / 'bhedo jahA vakaMtIe savvesu ubanAeyavtrA jAva aNuttarovavAiyatti ' avAntara prakAra jaisA prajJApanA ke chaThe pada vyutkrAntipada meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI samajhanA cAhiye tathA "yadi ve nairayikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM - to kyA ratnaprabhApRthivI ke nairayikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM" ityAdi bheda kahanA cAhiye isa prakAra se bhavya dravyadevoM ke utpAda kA varNana nairayika se lekara vaimAnikAntoM meM karalenA cAhiye isa prakAra se isa kathana kA sArAMza yaha hai ki bhavyadravyadeva yAvat pRthivIkAyikAdi se lekara bhavanavAsi, vAnavyantara, " nArakeAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che tiya cAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, manuSyAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che ane devAmAMthI AvIne yasyu utyanna thAya che. " bhedo jahA vaktIe savvesu uvatrAeyavvA jAva aNutarovavAiyatti " prajJApanAsUtranA ch| vyutAnti padmAM bhavAntara prAzanI nevI prarUpaNA karavAmAM AvI che, evI prarUpaNA ahI paNa samajavI joIe eTale ke jo teo nArakeAmAMthI AvIne bhavyadrabyadeva rUpe utpanna thatA hAya, teA zuM ratnaprabhA pRthvInA nArakeAmAMthI AvIne utpanna thAya che, " ItyAdi bhedonuM kathana thavu joIe. A prakAre nArakothI laine vaimAnikA pantanA devAmAMthI AvIne jIva bhavyadrabyadeva rUpe utpanna thAya che, ema samajavu joie A kathanane sArAMza e che ke " pRthvIkAyika AdithI laIne bhavanapati, thAnanyatara, caitiSika, vaimAnika, navatraiveyaka ane pAMca 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 bhagavatIsUtre Agatya bhavyadravyadevAH upapadyante, kintu 'navaraM asaMkhejjavAsAuya akammabhUmaga aMtaradIvaga savvaTTasiddhavajjaM jAtra aparAjiyadevehiMto vi uvavajjaMti, No saccasiddhadehiMto uvavajrjjati ' navaraM - vizeSastu asaMkhyeyavarSAyukA'karmabhUmijAntaradvIpaja sarvArthasiddhavarjam asaMkhyAtavarSAyuSkA'karmabhUmijAH- paJcendriya tiryagmanuSyAH, antaradvIpajAH etebhyazcodvRttAH bhavyadravyadevA na bhavanti, bhAvadeveSveva teSAmuspAdAt, sarvArthasiddhikAstu bhavyadravyasiddhA bhavanti ityataH etebhyo'nye sarve bhavyadravyadevatayospAdayitavyAH, itibhAvaH, tadavadhimAha - yAtrat-nairayikAdibhyo vijayavaijayantajayantAparAjitadevebhyo'pi Agatya bhavyadravyadevAH upapadyante, no jyotiSka, vaimAnika, navagraiveyaka, anuttara ina saba se Akara ke utpanna hote haiM / kintu ' navaraM asaMkhejjavAsAjya akammabhUmaga aMtaradIvagasavasiddha vajjaM jAva avarAjiya' asaMkhyAta varSa kI AyuvAle akabhUmija paJcendriya tiryaJca aura manuSya tathA antaradvIpaja evaM sarvArthasiddhaka ye bhavyadravyadevarUpa se utpanna nahIM hote haiN| kyoM ki ye saba asaMkhyAtavarSakI AyuvAle akarmabhUmija manuSya tathA tiryazca tathA antaradvIpaja marakara bhavyadravyadevarUpa se utpanna na hokara bhAvadevarUpa se hI utpanna hote haiN| sarvArthasiddhika jo haiM - ve bhavyadravyasiddha hote haiMinheM phira dUsarA bhAva nahIM lenA par3atA hai-usI gRhItabhava se mokSa cale jAte haiN| isaliye yahAM bhavyadravyadeva hone meM unako varjita kiyA gayA hai / isIliye nairayika AdikoM meM se Akarake tathA vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita ina devoM meM se Akarake bhavyadravya - anuttara, A badhA sthaLethI AvIne jIva bhavyadraSyadeva rUpe utpanna thatA DAya che. " navaraM asaMkhejjavAsAjya akammabhUmaga aMtaradIva gasavvaTTasiddhavajjaM jAva avarAjiya" paraMtu asaMkhyAta varSAMnA AyuSyavAjA amalUmika pacendriya tiya iMca ane manuSya tathA antaradvIpaja tathA sarvAsiddhaka, A jIvA bhadrabyadeva rUpe utpanna thatA nathI. kAraNa ke asaMkhyAta varSanA AyuMSyavALA akrama bhUmija manuSyA ane tiyacA tathA antaradvIpo marIne bhavyadravyadeva rUpe utpanna thatA nathI, paNa bhAvadravyadeva rUpe ja utpanna thAya che. je sarvo siddhikA che, teo bhavyadrasiddha thAya che, temane phrI khIja bhava levA paDatA nathI-eja gRhIta bhavamAMthI teo mekSe cAlyA jAya che. tethI bhadravyadeva rUpe temanI utpattinA niSedha karyAM che. tethI ja evuM kahevAmAM Avyu' che ke narakAdimAMthI AvIne tathA vijaya, vaijayanta, jayanta, ane aparAjita A cAra anuttara vimAnAmAMthI AvIne (te vimAnamAMnA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 2 devotpattinirUpaNam 309 sarvArthasiddhadevebhya Agatya bhavyadravyadevA upapadyante iti bhAvaH / gautamaH pRcchati'naradevA gaM bhaMte ! kamohito uvavajjaMti? ki nehaehito0 ? pucchA' he bhadanta ! naradevAH khalu kebhya Agatya upapadyante ? kiM nairayikebhya Agatya upapadyante ? kiM vA tiryagyonikebhya Agatya utpadyante ? kiM vA manuSyebhya Agatya utpadhante ? kiM vA devebhya Agatya utpadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA! neraiehito ki, uvavanaMti, No tirikkhajoNiehito, No maNussehito, devehito vi uvavajjati' he gautama! naradevAH khalu nairayikebhyo'pi Agatya upapadyante, kintu no tiryagyonikebhya Agatya naradevAH upapadyante, no vA manuSyebhya Agatya te upapadyante, atha ca devebhyo'pi deva utpanna ho jAte haiM, sarvArthasiddha ke devoM meM se Akarake jIva bhavyadravyadevarUpa se utpanna nahIM hotA hai, aisA kahA gayA hai| ___aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'naradevA gaM bhaMte ! kao. hito uvavajjati' he bhadanta ! naradeva kahAM se Akarake utpanna hotA hai ? kiM neraiehito0 pucchA' kyA nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? kiM vA tiryagyonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA devoM meM se Akarake utpatra hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautm| ' neraihito vi uvavajjaMti, No tirikkha joNiehito, No maNusse hito, devahito vi upavajjaMti' naradeva nairayikoM meM se tathA manuSyo meM se Akara naradeva rUpa se utpanna nahIM hote, aba isI bAta ko vizeSarUpase jAnane dezamAMthI AvIne) jIva bhavyadravyadeva rUpe utpanna thaI jAya che, paraMtu sarvArthasiddha anuttara vimAnane devomAMthI AvIne jIva bhavyadravyadeva utpanna thatA nathI, gautama svAmInA prazna-" naradevANaM bhaMte ! kaohiMto ujavajjati " lAyan ! 7 yAMthI mAvIra na231 32 5- 7 cha ?" kiM neraie. hito0 pucchA"zunAramAthI,tiya yAmAMthI, manuSyAbhAthI, havAmAthI AvIne jIva naradeva rUpe utpanna thaI jAya che? mahAvIra prabhunA ttira-" goyamA? " gautama ! " neraehito vi, uvavajjaMti, No tirikkhajoNiehito, No maNussehito, devehito vi uvavajjati " cha nArakamAMthI AvIne paNa narede rUpe utpanna thAya che, devomAMthI AvIne paNa naradeva rUpe utpanna thAya che, paraMtu niyAmAMthI tathA manuSyamAMthI AvIne naradeva rUpe utpanna thatA nathI A vAtane vizeSa rUpe lAne mATe gautama svAmI yA pramANe prazna pUche the-" jai neraiehito zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhagavatIsUtre Agatya upapadyante ! gautamaH pRcchati-'jai neraiehito uvavajjaMti, kiM rayaNappabhA puDhavi neraiehito upavajjati, jAva ahe sattamA puDhavi neraiehito uvavajjati?' yadi nairayikebhyaH Agatya naradevA upapadyante, tat kiM ratnamamA pRthivI nairayikebhyaH Agatya upapadyante ? yAvat kiM vA zarkarApamA pRthivI nairapikebhya Agatya upapadyante ? kiM vA vAlukAmamA pRthvI nairayikebhya Agatya upapadyante kiM vA paGkapramA pRthivI nairayikebhya Agatya upapadyante ? kiM vA dhUmapamA pRthivI narayikebhya Agatyopapadyante ? kiM vA tamAmamA pRthivI nairayikebhya Agatyopapadyante kiMvA adhaHsaptamI pRthivI narayikebhya Agatyopapadyante ? bhagavAnAha-'goyamA ! rayaNappabhApuDhavi neraiehito uvavajjaMti, no sakkara jAva, no ahe sattamA puDhavi neraiehito upavanaMti' he gautama ! naradevAH khalu ratnapamA pRthivI nairapikebhyaH udRtya upapadyante, no zarkarAmabhA yAvat, no adhaHsaptamI ke nimitta gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' jai negiehiMto uvavajjati, ki rayaNappabhApuDhavi neraiehito uvavajjaMti, jAva ahe sattamApuDhavi neraiehito uvavajjati' he bhadanta ! yadi naradeva nairayikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM to kyAve ratnaprabhA pRthivI ke nairapikoM meM se Akarake utpanna hote haiM? yA zarkarAprabhApRthivI ke nairapikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA vAlukAprabhApRthivI ke nairathikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? kiMvA-paGkaprabhApRthivI ke nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM? yA dhUmaprabhApRthivI ke nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA tamaHprabhApRthivI ke nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA adhaHsaptamI pRthivI ke narayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! naradeva ratnaprabhApRthivI ke nairapikoM meM se uvavajjaMti," tyA lan ! nAmAthI mApIra me na231 32 utpanna thatA hoya, te kayA narakanA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM ratnaprabhAnA nArakamAMthI AvIne naradeva rUpe utpanna thAya che? ke zarkarAprabhAnA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke vAlukAprabhAnA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke paMkaprabhAnA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? dhUmaprabhAnA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke tamaHprabhAnA nArakemAMthI AvIne utpanna thAya che? ke adha:saptamI pRthvInA nArakamAMthI AvIne naradeva rUpe utpanna thAya che? mahAvIra prabhune utara-"he gautama!" ratnaprabhA pRthvInA nArake mAMthI nIkaLIne jIva naradeva rUpe utpana thAya che, paraMtu zarkarAmabhAthI laIne zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU02 deyotpattinirUpaNam 311 nairayikebhyo vA Agatya uppdynte| gautamaH pRcchati-'jai devehito uvavajjati, kiM bhavaNavAsidevehiMto uvavajjati, vANamaMtaradevehito, joisiyadevehito, vemANiyadevehito uvavajjati?' he bhadanta ! yat khalu naradevA devebhyaH Agatyopapadhante, tat kiM bhavanavAsidevebhya Agatya upapadyante ? kiM vA vAnavyantaradevebhya Agatya upapadyante ? kiM vA jyotiSikadevebhya Agatyopapadyante ? kiM vA vaimAni kadevebhya Agatya upapadyante ? bhagavAnAha-'goyamA ! bhavaNavAsidevehito vi uvavajjaMti, vANavantaradevehito0 evaM sambadevesu uvavAeyavyA vatIbhedeNaM jAva samasiddhatti' he gautama ! naradevA bhavanavAsidevebhyo'pi Agatyopapadyante, evaM nikalakara utpanna hote haiM kintu zarkarAmabhApRthivI ke nairayikoM meM se yAvat adhAsaptamI pRthivI ke nairayikoM meM se nikalakara utpanna nahIM hote haiN| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aimA pUchate haiM-' jai devehiMto uvava. jjati; kiM bhavaNavAsidevehiMto uvavajjati, vANamaMtaradevehito upavajjaMti, joisiyadevIhito uvavajjati, vemANiyadevahito uvavajjaMti' he bhadanta ! yadi naradeva devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM to kyA ve bhavanavAsidevoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA vAnavyantara devoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA jyotiSka devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA vaimAnika devoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA' he gautama ! 'bhavaNa. vAsidevehito vi uvavajjati, vANamaMtara devehiMto0 evaM savvadeveslu uva. vAeyavvA, vakttIbheeNaM jAva savvaTTa siddhatti' naradeva bhavanavAsi devoM se bhI Akarake utpanna hote haiM, vAnavyantara devoM meM se bhI Akara adhAsaptamI pRthvI paryantanI pRthvIonA nAkemAMthI nIkaLIne che naradeva rUpe utpanna thatA nathI, gautama svAmInA prazna-" jai devehiM to uvavajjati, ki' bhavaNavAsidevehito upavAjaMti, vANamaMtaradevehito uvavajjati ? joisiyadevehi to uvavajjati, vemANiyadevehito uvavajjaMti?" asan ! navA havAmAthI mApIna narava rUpe utpanna thatA hoya, te zuM bhavanavAsI devAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke vAnarthAtara devomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke tiSika devamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke vaimAnika dezamAMthI AvIne utpanna thAya che? maDAvIra prbhune| utta2-" goyamA !" gautama ! " bhavaNavAsidevehito vi uvavajaMti, vANamaMtaradevehito0 evaM savvadevesu uvavAeyavvA, vakratIbheeNaM jAva savvadrasiddhatti" narava, savanavAsI hevAmAthI bhAvAna 5 latpanna yAya zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vAnavyantaradevebhyo'pi Agatya upapadyante, evaM-pUrvoktarItyA sarvadeveSu naradevA upapAdayitavyAH-naradevAnAm utpAdavaktavyatA vaktavyA, vyutkrAntibhedena-prajJApanAyAH SaSThapadAnusAreNa, yAvat-jyotiSikadevebhyo'pi Agatyopapadyante, vaimAnikadevebhyo'pi Agatyopapadyante, navagreveyakebhyo'pi Agatyopapadyante, pazcAnuttaraupapAtikebhyo'pi, sarvArthasiddhibhyo'pi Agatyopapadyante iti bhaavH| gautamaH pRcchati-'dhammadezaNaM bhaMte ! kohito upavanaMti ? kiM neraiehito uvavati?' he bhadanta ! dharmadevAH khalu kebhya Agatyopapadyante ? kiM nairayikebhya Agatyopapadyante ? kiM vA tiryagyonika manuSya bhavanavAsi vAnavyantarajyotiSikathaimAnikanavagraidheyakapazcAnuttaraupapAtikasarvArthasiddhebhya Agatyopapadyante? iti utpanna hote haiM-isa prakAra pUrvoktarIti ke anusAra prajJApanA ke chaThe nyuskrAnti pada ke anusAra-jyotiSika devoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiM, vaimAnika devoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiM, navagraiveyakoM meM se bhI Akara utpanna hote haiM, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha ina pAMca anuttaravimAnoM meM se Akarake bhI utpanna hote haiN| aba gautama prabhu se pUchate haiM-'dhammadevANaM bhaMte ! kamohito upavajjati ? ki neraiehito uvavajjaMti' he bhadaMta ! dharmadeva kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nairapikoM meM se Akarake utpanna hote hai ? yA tiryazcayonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSika, vaimAnika, navagraiveyaka, paMca anuttaropapAtika-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddha inameM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake che, vAtavyantara devomAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, e ja pramANe prajJApanA sUtranA cha vyutkAti padanA pUrvokta kathana anusAra jyotiSika deve mAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, vaimAnika devamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, navaraiveyakanA devamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che ane vijyathI laIne sarvArthasiddha paryantanA pAMca anuttara vimAnomAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. gautama svaamiin| prazna-" dhammadevANaM bhaMte ! kaohito upayajati? ki neraiehito uvavajjati0" yAhi- lan ! yama yAMcI bhAcIna utpanna thAya che? zuM nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke tiyamAMthI AvIne utpanna thAya che ke manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke bhavanavAsI, vanavyaMtara, tiSika, vaimAnika, navavecaka, ane pAMca anuttara vimAnanA demAMthI AvIne utpanna thAya che? zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU02 devotpattinirUpaNam 313 prshnH| bhagavAnAha-'evaM vakaMtIbhedeNaM savvesu uvavAeyayA jAva sabasiddhatti' he gautama ! evaM pUrvoktarItyA, vyutkrAntibhedena-prajJApanAyAH SaSThapadAnusAreNa, sarveSu bhaveSu dharmadevAH upapAdayitavyAH, yAvat-nairayikAdi sarvArthasiddhaparyantebhyaH Agatya dharmadevA upapadyante kintu varjanIyabhavAnAha-'navaraM tamA ahe sattamAe teU vAU asaMkhijja vAsAuya akammabhUmaga aMtaradIvagavajjesu' navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu dharmadevAnAM tamaHprabhA SaSThapRthivI, adhaHsaptamI pRthivI, taijasa vAyukAyikAsaMkhyAtavarSAyuSkAkarmabhUmijAntaradvIpajatiryagyaunikamanuSyavarjeSu bhaveSu utpAdavaktavyatA vaktavyA etebhya Agatya-dharmadevA notpadyante iti bhaavH| tathA ca tama:prabhA pRthivI nairayikebhyaH uddhRttAnAM jIvAnAM cAritraM nAsti, tathA adhaH saptamyA stejasobAyorasaMkhyAtavarSAyuSkarmabhUmijebhyo'karmabhUmijebhyo'ntaradvIpajebhyazca tiuttara meM prabhu kahate haiM-' evaM vakaMtIbheeNaM savvesu uvavAeyavvA' he gautama ! prajJApanA ke chaThe vyutkrAntipada ke anusAra samasta bhavoM meM se dharmadeva upapAdayitavya haiM-yAvat nairayika Adi se lekara sarvArthasiddhataka ke jIvoM meM se Akarake dharmadeva utpanna hote haiN| kintu-'navaraM tamA ahe sattamAe teU vAU asaMkhijavAsAuya akammabhUmaga aMtaradIvagavajjesu' pUrva kI apekSA se vizeSatA aisI hai ki dharmadevoM kA utpAda tamaHprabhA ke nairayikoM meM se, adhaHsaptamIpRthivI meM narayikoM meM se, tejaskAyikoM meM se, tathA asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmija akarmabhUmija evaM antara dvIpaja manuSya tiryagyonikoM meM se Akara dharmadeva utpanna nahIM hote haiN| kyoM ki jo nairayika jIva tamaHprabhAthivI se nikalate haiM-unake cAritra nahIM hotA hai tathA adhaH mahAvIra prsune| uttara-" evaM vakaMtIbheeNaM savvesu uvavAeyavvA" 8 gautamaprajJApanA sUtranA chaThThA vyutkAnti padamAM kahyA pramANe, nArakothI laIne sarvArthasiddhaka paryantanA samasta mAMthI AvIne jIva dharmadeva rUpe utpanna thAya cha. "navaraM" paranta " tamA, ahesattamAe, teUvAU asaMkhijjavAsAuya ammabhUmagaaMtaradIvagavajjesu" pUnA 4thana 42i dhavanA thanamA meTalI vizeSatA cha ...tamAlAnA nAmAMthI, maH asamInA nAhI. mAMthI, tejaskAyikemAMthI, vAyukAyikomAMthI, tathA asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA karmabhUmija, akarmabhUmija, ane antara dvIpaja manuSya ane tiryo. mAMthI AvIne ja dharmadeva rUpe utpanna thatA nathI kAraNa ke je nArake tamaprabhA pRthvImAMthI nIkaLe che, temanAmAM cAritra hetuM nathI tathA adhaHsaptamImAMthI, tejaskAyikemAMthI, vAyukAyikamAMthI, asaMkhyAta varSanA Ayu bha0 40 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre gyonikemya udvRttAnAM manuSye mAnuSatvAbhAvAnavAritraM vartate, ata eva-etebhya uttAnAM na dhrmdevtvmitibhaavH| gautamaH pRcchati-'devAdhidevANaM bhaMte ! kaohito upayajjati ? kiM neraiehito uvavajjati pucchA' he bhadanta ! devAdhidevAH kebhyaH Agatya upapadyante ? kiM narayikebhya Agatya upapadyante ? kiM vA bhavanapati pRthivIkAyikAyekendriyAdi tiryagyonikamanuSyavAnavyantarajyotiSikavaimAnika navauveyakapazcAnuttaraupapAtikasarvArthasidikebhyo vA Agatyopapadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA ! neraiehito uvavajjaMti, no tirikkhajoNiehito, sasamI se taijaskAyikoM se, vAyukAyikoM se, asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle akarmabhUmijoM meM se, evaM karmabhUmijoM meM se, evaM antaradvIpajoM meM se, tiryazcoM meM se, manuSyoM meM se-nikale hue jIva manuSya nahIM hote haiM, manuSya nahIM hone ke kAraNa cAritra ke abhAva meM ve cAritrayukta anagAra rUpa dharmadeva nahIM hote haiN| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' devAhidevANaM bhaMte ! kaohito uyavati , kiM neraiehiMto uvavajjati, pucchA0' he bhadanta ! devAdhideva kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM se Akarake utpanna hote haiM ? kiMvA-bhavanapati se pRthivIkAyikAdika ekendriyAditiryagyonikoM meM se, manuSyoM meM se, vAnavyantaroM meM se jyotiSikoM meM se, vaimAnikoM meM se, yA paMca anuttaropapAtika-vijaya-vaijayanta jayanta, aparAjita, evaM sarvArthasiddha-ina pAMca meM se Akarake devAdhideva utpana hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA' he gautama ! 'nerai. gavALA akarmabhUmija, karmabhUmija, ane antaradvIpaja manuSya ane tirya cAmAMthI nIkaLelA jIvo manuSya rUpe utpanna thaI zakatA nathI ane manuSya rUpe utpanna nahIM thavAne kAraNe cAritrane abhAva hovAne kAraNe teo aNagAra rUpa dharmadeva paNa thatA nathI. gautama svaamiin| prazna-" devAhidevANaM bhaMte ! kaohito uvavajjati" u lagavan ! hevAdhidveva yAMthI mAvIne -1 thAya cha ? "ki neraiehito uvavajjati, pucchA0" zu nArImAthI mAvIna utpanna thAya cha 1 hai spnpati devAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke pRthvIkAyika Dika ekendriyAdi tinikemAMthI AvIne utpanna thAya che ke manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke vAnavyaMtara dezamAMthI, tiSikamAMthI, vimAnikomAMthI nava veyakomAMthI, ke vijaya Adi pAMca anuttare papAtika demAMthI AvIne utpana thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU02 devotpattinirUpaNam 315 no maNussehito, devehito vi uvavajjati' he gautama ! devAdhidevA arhantaH kevalino nairayikebhya Agatya upapadyante, kintu no tiryagyonikebhyaH, no vA manuvyebhya Agatya upapadyante, atha ca devebhyo'pi-bhavanapativAnavyantarAdi sarvArthasiddhaparyantebhya Agatya upapadyante / gautamaH pRcchati-jai neraiehito0' he bhadanta ! yat khalu devAdhidevAH nairayikebhyaH Agatyopapadyante ? tat kiM ratnaprabhA pRthivInairayikebhyaH, kiM vA zarkarAprabhAvAlukAprabhApaGkamabhAdhUmaprabhAtama prabhA'dhaH saptamIpRthivInairayikebhyaH Agatyopapadyante ? bhagavAnAha-evaM tisu puDhavIsu ehito, uvavajjati, no tirikkha joNiehito, nA maNusse hito, devehito vi uvavajjati' devAdhideva-arhanta kevalI nairayikoM meM se Akarake bhI utpanna hote haiM evaM devoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiMparantu ve tiryazvagati se, evaM manuSyagati se Akara ke utpanna nahIM hote haiN| devoM meM se Akarake ve utpanna hote haiM-isakA tAtparya yaha hai ki ve bhavanapati, vAnavyantara Adi se lekara sarvArthasiddhaparyanta ke devoM meM se Akarake utpanna hote haiN| ____ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jai neraiehito0' he bhadanta ! devAdhideva yadi nairadhikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM to kyA ratnaprabhApRthivI ke nairathikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA zarkarA prabhA ke, yA vAlukAprabhA ke, yA paMkapamA ke, yA dhUmaprabhA ke, athavA tamaHprabhA ke yA adhaH saptamIpRthivI ke nairayikoM meM se Akarake utpanna mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA !" gauma! "neraiehito uvava. jaMti, no tirikkha joNiehito, no maNussehito, devehito vi uvavajjati" (ahaMta kevaLI) nArakamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, jemAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, paraMtu tiryaMcagati ane manuSyagatimAMthI AvIne Gpanna yatA nathI. "vAmAthI mApI 64-thAya cha." me paimA. nika AdithI laIne sarvArthasiddhavimAnanA deva paryantanA devamAMthI AvIne utpanna thAya che. jItama svAmInA prazna-" jai nera irahi0" tyA samapan ! hevA. dhideva jo nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che, te kaI narakapRthvInA nArakomAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM ratnaprabhAnA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke zarkarAmabhAnA, ke vAlukAprabhAnA, ke paMkaprabhAnA, ke dhUmaprabhAnA, ke tamArabhAnA, ke adhaH saptamInA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 " bhagavatI sUtre uvavajjaMti, sesAo khoDeyavvAo' he gautama! evaM pUrvoktarItyA, devAdhidevAH khalu tisRSu pRthivISu - ratnaprabhAzarkarAmabhAvAlukAmArUpAbhya udvRttya upapa dyante, zeSAstu paGkaprabhA dhUmatrabhA tamaH pramA'dhaHsaptamI pRthivyAH pratiSedhayitavyAH, tAbhyaH udavRttAnAM jIvAnAM devAdhidevatvasyAbhAvAditibhAvaH, gautamaH pRcchati - 'jai devehiMto uvatrajaMti ? ' he bhadanta ! yat khalu devAdhidevAH devebhya Agatya upapadyante tat kiM bhavanapatidevebhyaH, kiM vA vAnavyantara devebhyaH, kiM vA jyotiSikadevebhyaH, kiM vA vaimAnikadevebhyaH, kiM vA navagraiveyakebhyaH, kiMvA paJcAnucaraupapAtikadevebhyaH, sarvArthasiddhadevebhyaH Agatya upapadyante ? bhagavAnAha - 'vaimANi savvesu uvavajjaMti jAva sambaddhasiddhatti, sesA khoDeyantrA' he gautama! hAte haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM tisu puDhabIsu uvavajjaMti, sesAo khoDeyavAo' he gautama! devAdhideva ratnaprabhApRthivI se, zarkarA prabhApRthivI se, evaM vAlukAprabhApRthivI se nikalakara utpanna hote haiM, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura adhaH saptamIpRthivI ina cAra pRthiviyoM se nikala kara utpanna nahIM hote haiM / arthAt ina cAra pRthiviyoM se nikale hue jIvoM meM devAdhidevatva hone kA abhAva rahatA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- jai devehiMto uvavajrjjati ' he bhadanta / yadi devagati se nikale hue jIva devAdhideva hote haiM to kyA bhavanapati se, yA vAnavyantara se, yA jyotiSka devoM se, yA vaimAnika devoM se, yA navagraiveyakoM se, yA paMca anuttara aupapAtikadevoM se yA sarvAsiddha ke devoM se nikale hue jIva devAdhideva hote haiM ? isake uttara meM bhahAvIra alunA uttara- evaM tisu puDhavIsu uvavajjaMti, sesAo khoDeMyahavAo " De gautama ! hevAdhideva ratnapralApRthvImAMthI, zarAyalA pRthvImAMthI mane vAlukAprabhApRthvImAMthI nIkaLIne utpanna thAya che. parantu paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tama:prabhA ane adhaH saptamI pRthvImAMthI nIkaLelA jIvA devAdhideva rUpe utpanna thatA nathI eTale ke chellI cAra pRthvIAmAMthI nIkaLelA jIvAmAM devAdhidevatva sabhavI zakatuM nathI. gautama svAmInA azna- " jai devehiMto uvavajjaMti " tyAhi-De lagavan ! jo devagatimAMthI nIkaLelA jIve devAdhideva thatA hAya, te zu` bhavanapati devAmAMthI ke vAnatarAmAMthI, ke jyeAtiSikAmAMthI, ke vaimAnikamAMthI, ke navagreveyakAmAMthI, ke pAMca anuttarauSapAtika devAmAMthI nIkaLelA jIvA devAdhideva thAya che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 2 devotpattinirUpaNam 317 devAdhidevAH khalu vaimAnikeSu sarveSu dvAdazasvapi saudharmezAnAyacyutAntebhya uddezya upapadyante, yAvat-navauveyakebhyaH, pazcAnuttaraupapAtikebhyaH, sarvArthasiddhaparyantebhyathovRtyopapadyante, zeSAH asurakumArAdi bhavanapativAnanyantarajyotiSikAH matiSedhayitavyAH, etebhyo bhavanapatyAdi jyotiSikAntebhyo devebhyaH udavRttya devAdhidevA nopapadyante iti bhaavH| gautamaH pRcchati-'bhAvadevANaM bhaMte ! kamohito uvavajjati ?' he bhadanta ! bhAvadevAH khalu kebhya Agatya upapadyante ? kiM nairayikebhyaH ? ityAdi praznaH svayamUhanIyaH, bhagavAnAha-evaM jahA vakaMtIe bhavaNavAsINaM ubavAo tahA bhANiyavyo' he gautama ! evam-pUrvoktarItyA, yathA vyutkrAprabhu kahate haiM- vemANiestu sabvesu ucacajjaMti, jAva savvaTThasiddhatti sesA khoDeyavyA' he gautama ! saudharmAdi 12 devalokoM meM se yAvat navapraiveyakoM meM se, sarvArthasiddha paryanta ke pAMca anuttaroM meM se Akarake devAghideva utpanna hote haiM asurakumArAdi bhavanapati meM se, vAnavyantara meM se evaM jyotiSikoM meM se Akarake devAdhideva utpanna nahIM hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'bhAvadevANaM bhaMte! kaohito uvavajjati' he bhadanta ! bhAvadeva kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA tiryazca yonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM Akara ke utpanna hote haiM ? yA devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM jahA vakaMtIe bhavaNavAsINaM upavAo tahA bhANiyavyo' he mahAvIra prasuna uttara-"goyamA!" gItama! "vemANiesu savvesu uvayajaMti, jAva savvadvasiddhatti, sesA khoDeyavyA' sIdhama mA pAra pkssmAMthI, navaraiveyakamAMthI, ane sarvArthasiddha paryantanA pAMca anuttaramAMthI AvIne jIvo devAdhideva rUpe utpanna thaI zake che, paraMtu bhavanapati, vAnavyatara ane tiSika devamAMthI nIkaLIne devAdhideva rUpe utpanna thatA nathI, gautama svaamiin| prazna-" bhAvadevANaM bhaMte ! kaohito uvavajjati ?' 3 bhagavan! kaI gatinA cha bhAvadeva rUpe utpanna thAya che? zuM nArakamAMthI AvIne cha bhAvadeva rUpe utpanna thAya che? ke tiyAmAMthI AvIne bhAvadeva rUpe utpanna thAya che ke manuSyomAMthI AvIne bhAvadeva rUpe utpanna thAya che ke dezamAMthI AvIne bhAvadeva rUpe utpanna thAya che? maDAvI2 prabhunautta2-" evaM jahA vaktIe bhavaNavAsINaM ubavAo tahA bhANiyavyo" 3 gautama ! prajJApana sUtrana 44 // 54i masuramA2 mAvi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 bhagavatIsUtre ntike-prajJApanApAH SaSThapade, bhavanavAsinAm-asurakumArAdInAM dazAnAM devAnAm upapAta-utpAdo bhamita stathaiva atrApi bhAvadevAnAm utpAdo bhaNitavyaH, bahutarasthAnebhyaH uvRttA bhavanavAsitayopapadyante asaMjJinAmapi teSUtpAdAt ityAzayenoktam 'jahA varkatIe' ityAdi ||muu0 2 // bhavyadravyadevAdisthitivaktavyatA / mUlam-"bhaviyadavvadevANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni pali. ovamAI / naradevANaM pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM sattavAsasayAI, ukkoseNaM caurAsII puvsyshssaaiN| dhammadevANaM bhaMte! pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM desUNA puvkoddii| devAhidevANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM bAvatAra vAsAiM, ukkoseNaM caurAsIiM puvlyshssaaiN| bhAvadevANaM pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ||suu03|| chAyA-bhavyadravyadevAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena antamahUrtam , utkRSTena trINi palyopamAni, naradevAnAM pRcchA, gautama ! gautama! prajJApanA ke chaThe pada meM jaisA asurakumAra Adi 10 bhavanapatiyoM kA utsAda kahA gayA hai, usI prakAra se yahAM para bhI bhAvadevoM kA utpAda kahanA cAhiye aneka sthAnoM se Akarake jIva bhavanapatidevarUpa se utpanna hote haiN| yahAM taka ki asaMjJI jIvoM kA bhI unameM utpAda ho jAtA hai| isI Azaya se 'jahA vakaMtIe' aisA pada kahA gayA hai ||suu02|| 10 prakAranA bhavanapati denA utpAda viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, eja pramANe ahIM bhAvadenA utpAdanuM kathana karavuM joIe aneka sthAne mAMthI AvIne jIva bhavanapati devarUpe utpanna thAya che. asaMjJIjIno paNa sapanapati vAmai S54 05 1ya che. tethI / "jahA vakaMtIe" "yutipadamAM kahyA anusAranuM kathana ahIM grahaNa karavAnuM kahevAmAM AvyuM che. sUra zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU0 2 devotpattinirUpaNam 319 jaghanyena sapta varSazatAni, utkRSTena caturazItipUrvazatasahasrANi, dharmadevAnAM bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkRSTena dezonapUrvakoTI, devAdhidevAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena dvAsaptatiH varSANi, utkRSTena caturazItipUrvazatasahasrANi, bhAvadevAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkRSTena trayastriMzatsAgaropamANi ||muu0 3 // TIkA-atha pUrvokta bhavyadravyadevAdInAM sthitidvAraM prarUpayitumAha-'bhatriya davvadevANaM' ityAdi, 'bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! bhavyadravyadevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliyovamAI' he gautama ! bhavyadravyadevAnAm jaghanyena antarmuhUrta sthitiH prajJaptA, antarmuhUrtAyuSa:-paJcendriyatiryagyonikasya deveSutpAdAt bhavyadravyadevazya jaghanyAtmahUrvasthiti bhavyadravyadevAdisthitivaktavyatA 'bhavipadavvadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' ityAdi / TIkArya-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA bhavyadravyadevAdikoM kI sthiti kI prarUpaNA kI hai| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'bhaviyadaca. devANaM bhaMte ! kevayaM kAlaM ThiI paNNattA' he bhadanta ! bhavyadravyadevoM kI sthiti kitane kAlataka kI kahI gaI hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI" he gautama ! bhavyadravya devoM kI jaghanya se antarmuhUrta kI sthiti kahI gaI hai, kyoM ki aMtarmuhUrta kI AyuSavAlA paMcendriyatithaMca devoM meM utpanna ho jAtA hai| isaliye bhavyadravyadeva kI sthiti jaghanya se __ -yadravya mAlinI sthitiviSaya: 14tavyatA" bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA " tyA TIkArya-sUtrakAre A sUtra dvArA bhavyadravyadeva Adi pAMca prakAranA devanI rithati (AyuSya)nI prarUpaNa karI che-A viSayane anulakSIne gautamasvAmIe mahAvIra prabhune mA pramANe prazna puuchye| cha-" bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kevaiya kAlaM ThiI paNNattA ?" magavan ! 10yadravyahavAnI sthiti kA kALa sudhInI kahI che? mahAvIra prbhu| uttara- goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinnipaliovamAiM" 8 gautama! 10yadravyahevAnI dhanya (mAchAmA mAchI) mntmaMhatanI sthiti kahI che ane utkRSTa sthiti traNa palyopamanI kahI che. temanI antarmuhUrta pramANa jaghanya sthiti kahevAnuM kAraNa e che ke aMtamAM. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 320 bhagavatIsUtre ritibhAvaH / utkRSTena tu trINi palyopamAni sthitiH prajJaptA uttarakurvAdi manujAdInAM deveSyotpAdAt , te ca bhavyadravyadevAH santi, ata steSA mutkarSataH trINi palyopamAni sthitiriti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'naradevANaM pucchA ?' he bhadanta ! naradevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! jahanneNaM satsavAsasayAI, ukoseNaM caurAsII pukhasayasahassAI' he gautama ! naradevAnAM cakravAdIno jaghanyena saptavarSazatAni sthitiH prajJaptA, yathAbrahmadattasya pratipAditA, utkRSTena tu caturazIti pUrvazatasahasrANi-caturazItilakSapUrvANi sthitiH prajJaptA, yathA bharatasya prtipaaditaa| gautamaH pRcchatiantarmuhUrta kI kahI gaI hai| tathA utkRSTa se jo isakI sthiti tIna palyopama kI kahI gaI hai usakA kAraNa yaha hai ki uttarakuru Adi meM vahAM ke manuSya tiryacoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hotI hai evaM ve marakara niyama se devarUpa se hI utpanna hote haiN| ye uttarakuru Adi ke jIva bhavyadravyadeva haiM-isaliye, ki ye devoM meM hI utpanna hone vAle hote haiM-anyatra nhiiN| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' naradevANaM pucchA' he bhadanta ! naradevoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama ! 'jahaNNeNaM sattavAsasayAI, ukkoseNaM caurAsII. puvvasayasahassAI' cakravartI rUpa naradevoM kI sthiti jaghanya se sAtasau varSa kI kahI gaI hai, jaisI ki brahmadattacakravartI kI aura utkRSTa se inakI sthiti caurAsI lAkhapUrva kI kahI gaI hai-jaisI ki bharatacakravartI kI. hatanA AyuSyavALAM paMcendriyatiya devAmAM utpanna thaI jAya che. temanI utkRSTa sthiti traNa pApamanI kahevAnuM kAraNa e che ke uttarakuru AdimAM manuSyatiyAnI utkRSTa sthiti traNa palyopamanI hoya che, ane teo marIne niyamathI ja deva rUpe utpanna thAya che. A uttarakuru AdinA jIne bhavyadravyadeve ja gaNavAmAM Ave che, kAraNa ke teo marIne devAmAM ja utpanna thAya che-anya gatimAM utpanna thatA nathI gautama svAbhAna prazna-" naradevANaM pucchA" sagavan ! naravAnI sthiti keTalA kALanI kahI che? mahAvIra prbhun| utta2-" goyamA!" gautama ! "jahANeNaM sattavA. sasayAI, ukkoseNaM caurAsII puvvasayasahassAiM" yA mAhi35 naravAnA jaghanya sthiti 700 varSanI ane utkRSTa sthiti 84 lAkha pUrvanI kahI che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u09 sU03 bhavyadravyadevAdisthitinirUpaNam 321 'dhammadevANaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! dharmadevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM desUNA punakoDI' he gautama ! dharmadevAnAM jaghanyena antarmuhUrta sthitiH prajJaptA, idam apramattasaMyamApekSayA bodhyam, pramattasaMyamasyatu-atraiva tRtIyazatakasya tRtIyodezake maNDitaputrapraznottare jaghanyata ekasamayasya pratipAditatvAt / yadvA yo'ntarmuhRvizeSAyuSkazcAritraM pratipadyate tadapekSayA idaM bodhyam , utkRSTena tu dharmadevAnAM dezonA pUrvakoTI sthitiH prajJaptA, tathA ca yo dezona dezonatA ca pUrvakoTayA, pUrvakoTyAyuSkazcAritra pratipadyate tadapekSayedamavaseyam , ___aba gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-'dhammadevANaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! dharmadevoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM uko. seNaM dekhaNA puvakoDI' dharmadevoM kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai, (yaha sthiti kathana apramattamaMyata kI apekSA se hai| nahIM to pramattasaMyata kI to isI tRtIyazataka ke tRtIya uddezaka meM maNDi. taputra ke praznottara meM jaghanyasthiti eka samaya kI kahI gaI hai) athayA jisakI Ayu antarmuharta kI bAkI rahI hai-aisA jIva java cAritra ko dhAraNa karaletA hai to isa apekSA se yaha jaghanya sthiti kA kathana bana jAtA hai| tathA dharmadevoM kI utkRSTa se sthiti jo dezonapUrvakoTi kI kahI gaI hai-vaha dezonapUrvakoTi kI AyuvAle jIva ko cAritragrahaNa jema ke brahmadatta cakravartInI Ayusthiti 700 varSanI ane bharata cakravatInI Ayusthiti 84 lAkha pUrvanI hatI. __gautama svAmInA prazna-" dhammadevANaM bhaMte ! pucchA" mApan ! yama'. devAnI sthiti keTalA kALanI kahI che? bhalAvIra prbhune| uttara-" goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa desUNApuvakoDI" gautama ! mavAnI dhanyasthiti memanta itanI hI che. A sthiti apramatta saMyatanI apekSAe kahI che. pramatta saMyatanI jagha. nyasthiti te trIjA zatakanA trIjA uddezakanA maMDita putranA praznottaramAM jaNAvyA anusAra eka samayanI kahI che. athavA-jenuM AyuSya eka antamuMhata pramANa ja bAkI rahyuM hoya e jIva je cAritrane dhAraNa karI le te, te daSTie vicAra karavAthI A jaghanya sthiti viSayaka kathana ghaTita thaI jAya che. dharmadevenI utkRSTa sthiti dezonapUrvakeTinI kahI che. dezanapUrvakeTinA AyuSyavALA jIvana caritragrahaNanI apekSAe A utkRSTa sthiti kahevAmAM AvI che. pUrva keTimAM je dezonatA kahevAmAM AvI che, te pUrva bha0 41 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre aSTAbhirvarSaH, aSTavarSasyaiva prvrjyaaiitvaat| gautamaH pRcchati-' devAhidevANaM pucchA' he bhadanta ! devAdhidevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA ! jahaNNeNaM bAvattari vAsAI, ukkoseNaM caurAsII punasayasahassAI' he gautama ! devAdhidevAnAM jaghanyena dvAsaptatiH varSANi sthitiH prajJaptA payA mahAvIrasya, utkRSTena tu caturazIti pUrvazatasahasrANi-caturazIti lakSANisthitiH prajJaptA yathA RSabhasvAminaH, gautamaH pRcchati-bhAvadevANaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prazaptA ? iti pRcchA, bhagavAnAhakarane kI apekSA se kahI gaI hai| pUrvakoTi meM jo dezonatA kahI gaI hai vaha sAtireka AThavarSa kama hone kI apekSA se kahI gaI hai kyoMki sAtireka AThavarSa ke pahile jIva meM cAritra dhAraNa karanekI yogyatA nahIM AtI hai-sAtireka AThavarSa ke hone para hI AtI hai arthAt garbha ke samaya ko milAkara nau varSa ke hone para hI AtI hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- devAhidevANaM pucchA' he manta ! devAdhidevoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA' he gautama ! 'jahaNNeNaM bAvatari vAsAiM, ukoseNaM caurAsIiM puSasayasahassAI, devAdhidevoM kI jaghanya se sthiti 72 varSa kI hotI hai jaise mahAvIra svAmI kI tathA utkRSTa se sthiti caurAsI lAkha pUrva kI hotI hai jaise-RSabhadeva bhagavAn kii| ____ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' bhAvadevANe pucchA' he bhadanta ! bhAvadevoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? usake keTimAM ATha varSa ochAM thavAne kAraNe kahevAmAM AvI che, kAraNa ke ATha varSanI umara thayAM pahelAM jIvamAM cAritra grahaNa karavAnI jogyatA saMbhavatI nathI ATha varSanA thayA bAda ja tenAmAM cAritragrahaNa karavAnI gyatA Ave che. gautama svAmInA prazna-"devAhidevANaM pucchA" maga ! vaadhidevAnI sthiti keTalA kALanI kahI che? maDAvI2 prabhunI utta2-:' jahaNNeNaM bAbattari vAsAI, ukkoseNaM caurAsII puvyasayasahassAI" gautama ! hevAdhivAnI nyasthiti 72 varSanA DAya che, jema ke mahAvIra svAmInI Ayusthiti 72 varSanI hatI, ane devAdhidavenI utkRSTasthiti ceryAsI lAkha pUrvanI hoya che. jema ke RSabhadeva bhagavAnanuM AyuSya 84 lAkha pUrvanuM hatuM. gautama svAmInA prazna-" bhAvadevANaM pucchA" bhagavan ! mApavAnI rithati keTalA kALanI kahI che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u09 sU04 bhavyadravyadevAdivikurvaNAnirUpaNam 323 'goyamA ! jahaNNeNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarokmAI' he gautama ! bhAvadevAnAM jaghanyena dazavarSasahasrANi sthitiH prajJaptA yathA vyantarANAm utkRSTena tu trayastriMzat-sAgaropamANi sthitiH prajJaptA, yathA sarvArthasiddhadevAnAmiti bhaavH|5.3|| ___bhvydrvydevaadivikurvnnaavktvytaa| mUlam-"bhaviyadavadevANaM bhaMte kiM emattaM pabhU viuvittae, puhattaM pabhU viuvittae ? goyamA! egattaM pi pabhU viuvittae, puhattaM pi pabhU viuvittae, egattaM viuvvamANe egidiyarUvaM vA jAva paMcidiyarUvaM vA, puhuttaM viuThavamANe egidiyarUvANi vA, jAva paMciMdiyarUvANi vA, tAI saMkhejANi vA, asaMkhejANi vA, saMbaddhANi vA, asaMbaddhANi vA, sarisANi vA, asarisANi vA, viucvaMti, viuvittA tao pacchA appaNo ahicchiyAI kajjAiM kreNti| evaM naradevA vi, evaM dhammadevA vi| devAhidevANaM pucchA, goyamA! egattaM pi pabhU viuvittae, puhuttaM pi pabhU viuvittae, No cevaNaM saMpattIe viuviMsu vA, viuviMti vA, viuvissaMti vA, bhAvadevANaM pucchA, jahAbhaviya davadevA ||suu.4|| chAyA-bhavyadravyadevAH khalu bhadanta ! kim ekatvaM prabhu vikuvitum ? pRthutvaM prabhu vikurvitum ? mautama ! ekatvamapi prabhu vikurSitum , pRthutvamapi prabhu vikurSiuttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! ' jahaNNeNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI' bhAvadevoM kI jaghanyasthiti 10 hajAra varSa kI kahI gaI hai, jaise vyantaroM kI, evaM utkRSTa sthiti 33 sAgaropama kI kahI gaI hai jaise sarvArthasiddhadevoM kI ||luu03|| bhaDAvIra prbhune| utta2-" goyamA!" gautama ! " jahaNNeNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ' sAhevonI sadhanyasthiti sa 2 varSanI ane utkRSTasthiti 33 sAgaropamanI kahI che. jema ke vAnavyaMtara devanI sthiti dasa hajAra varSanI ane sarvArthasiddha anuttara vimAnavAsI devenI sthiti 33 sAgaropamanI kahI che. sUtrakA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 bhagavatIsUtre tum , ekatvaM vikurvantaH ekendriyarUpaM vA, yAvat-paJcendriyarUpaM vA, pRthutvaM vikuvantaH ekendriyarUpANi vA, yAvat pazcendriyarUpANi vA, tAni saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA, atra 'asaMkhyeyAni' iti yaduktaM tat teSAM zaktimAtrapradarzanAtham , natu tatkaraNatayeti sambaddhAni vA, asaMbaddhAni vA, sadRzAni vA, asadRzAni vA, vikurvanti vikurvitvA tataH pazcAtU Atmano yathecchAni kAryANi kurvanti, evaM naradevA api, evaM dharmadevAH api, devAdhidevAnAM pRcchA, gautama ! ekatvamapi prabhu vikRvitum , pRthutvamapi prabhu vikurvituM, no caiva saMprAptyA vyakurviSu vA, vikurvanti vA, vikurviSyanti vA, bhAvadevAnAM pRcchA, yathA bhavyadravyadevAH // 04 // TIkA-atha bhavyadravyadevAdInAmeva vaikriyadvAraM prarUpayitumAha-'bhaviya dabadevANaM' ityaadi| 'bhaviyadavyadevANaM bhaMte ! kiM egattaM pahU viuvittae, puhutaM pabhU viuvittae ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! bhavyadravyadevAH khalu manuSyAH pazcendriyatiryagyonikAH vA vaikriyalabdhisampannAH kim , kiMvA, eka. tvam-ekarUpam , vikuktuiM-vikurvaNayA niSpAdayituM prabhavaH-samarthAH bhavanti ? kiMvA bhavyadravyadevAdivikurvaNAvaktavyatA'bhaviyadevadevANaM bhaMte !' ityaadi| TIkArtha-isa sUtradvArA sUtrakArane bhavyadravyadeva AdikoM ke vaikriyadvAra kI prarUpaNA kI hai| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'bhaviyadavvadevA NaM bhaMte ! kiM egattaM pahU viuvittae, puhuttaM pabhU viubdhi. ttae' he bhadanta ! vaikriyalabdhisaMpanna manuSya athavA paMcendriyatiryazca apanI vikurvaNAzaktibArA kyA ekarUpa ko niSpanna karane meM samartha hote haiM ? yA anekarUpoM ko niSpanna karane meM samartha hote haiM ? isake -ma0yadravya35 mahinA bihAnI 140yatA" bhaviyavvadevANaM bhaMte" tyA TIkAtha-sUtrakAre A sUtra dvArA bhavyadravyadeva AdinA vakriyadvAranI prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che -" bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! ki egattaM pahU viuvvittae, puhuttaM pabhU viuvittae?" 3 mAvan ! vaiThiyaghiyana manuSya athavA payandriyatiya"ya zuM pitAnI vikRNAzakti dvArA eka rUpanuM nirmANa karavAne samartha hoya che? athavA aneka rUpane niSpanna karavAne samartha hoya che? mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! egattaM pi pahU viuvibyattara, puDuttaM vi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u09 sU04 bhavya ivyadevAdivikurvaNAnirUpaNam 325 pRthutvam-bahutvam anekarUpANi, vikupitu-vikurvaNayA niSpAdayituM, prabhavaH-samarthA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! egataM pi pahU viuvittae, puhuttaM pi pahU viuvittae' he gautama! bhavyadravyadevAH khalu vaikriyalabdhisampannAH manuSyAvA, paJcendriyatiyagyonikA vA, ekatvamapi-ekarUpamapi, vikuktuiM prabhavaHsamarthAH, bhavanti, atha ca pRthutvamapi bahutvamapi-anekarUpANyapi. vikurvitum , prabhavaH-samarthAH bhavanti, tatra 'egattaM viudhamANe egidiyarUvaM vA, jAva paciMdiyarUvaM vA, puhuttaM viunnamANe egidiyakhvANi vA, jAva paMciMdiyarUvANi vA,' ekatvam-ekarUpam , vikurvantaH, ekendriyarUpaM vA, yAvat-dvIndriyarUpaM vA, trIndriyarUpaM vA, caturindriyarUpaM vA, paJcendriyarUpaM vA vikurvanti, atha ca pRthutvam-anekarUuttara meM prabhu kahate haiM- goyamA ! egattaM pi pahU viuvittae, puhattaM pi pabhU viuvittae' he gautama ! bhavyadravyadeva-vaikriyalabdhisaMpanna manuSya evaM paMcendriyatiryazca-ekarUpa kI bhI apanI vaikriyazaktidvArA vikurvaNA karane meM samartha hote haiM, aura aneka rUpoM kI bhI apanI vaikriyazakti dvArA vikurvaNA karane meM samartha hote haiN| inameM yadi ve 'egattaM viu. jvamANe egidiyarUvaM vA, jAva paMciMdiyaruvaM vA, puttaM viuvvamANe egidiyakhvANi vA jAva paMciMdiyarUvANivA' apanI vikriyAzakti dvArA jaba eka rUpa kI vikurvaNA karate haiM-eka rUpa ko niSpanna karate haiM-taSa vaha ekarUpa kisI bhI ekendriya jIva kA ho sakatA hai, arthAt ve kisI bhI ekendriya jIva ke rUpa ko banA sakate haiM-kisI bhI do indriya jIva ke rUpa ko banA sakate haiM, kisI bhI teindriya jIva ke rUpa ko banA sakate haiM, kisI bhI cauindriya jIva ke rUpa ko banA sakate haiM, tathA kisI bhI paMcendriya jIva ke eka rUpa ko banA sakate haiN| pabhU viuvittae " 3 gautama ! 1050231-vaiyisapanna manuSya ana paMcendriyatiryaMca-potAnI vidurvaNa zaktidvArA eka rUpanI paNa vikRdhaNA karavAne samartha hoya che, ane aneka rUpanI paNa pitAnI vaikriya zaktidvArA viga'e| 42vAne samaya ya cha byAre to " egattaM viuccamANe egidiyarUvA, jAva paMciMdiyarUvaM vA, puhuttaM viuvvamANe egi diyAvANi vA jAva paMcidiyarUvANi vA" pAtAnI vaiThiyati dvArA me 35nI viva' re cha, tyAre je eka rUpa niSpanna thAya che te kaI ekendriya jIvanuM paNa hoI zake che, dvIndriya jIvanuM paNa hoI zake che, trIndriya jIvanuM paNa hoI zake che,caturindriya jIvanuM paNa hoI zake che, paMcendriya jIvanuM paNa hoI zake che eTale ke te pitAnI vaikriyazakti dvArA koI paNa ekendriya jIvanA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 bhagavatIsUtre pANi, vikurvantaH, ekendriyarUpANi vA, yAvat-dIndriyarUpANi vA, trIndriyarUpANi vA, caturindriyarUpANi vA, paJcendriyarUpANi vA, vikurvanti, 'tAI saMkhejnANi vA, asaMkhenjAgi vA, saMbaddhANi vA, asaMbaddhANi vA, sarisANi vA, asarisANi vA, viuvyaMti' tAni-anekarUpANi, saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAne vA, sambaddhAni vA, AtmanA saha sambaddhAni pudgalarUpANi, asaMbaddhAni vA asambaddhAni dUrasthitAniyA pudgaladravyANi, sadRzAni vA, samAnavarNAdiyuktAni, asahazAnivA-asamAnavarNAdiyuktAni vA vikurvanti, 'viuvittA', to pacchA apaNo ahicchiyAI kajjAI kareMti' vikurvivA, tataH pazcAt , Atmano yathecchAni-icchAnusArANi, kAryANi aura jaba ve apanI vikurvaNAzakti dvArA aneka rUpoM kI vikurvaNA karate haiM-taba ve rUpa aneka ekendiya jIvoM ke bhI ho sakate haiM, aneka do indriya jIvoM ke bhI ho sakate haiM, aneka te indriya jIvoM ke bhI ho sakate haiM, aneka cauindriya jIvoM ke bhI ho sakate haiM aura aneka paMcendriya jIvoM ke bhI ho sakate haiN| ye saba saMkhyA meM 'saMkhejjANi vA, asaMkhejANi vA, saMbaddhANi vA, asaMbaddhANi dhA, sarisANi vA, asarisANi vA vi ucvaMti' vikurvita hue rUpa saMkhyAta bhI ho sakate haiM aura saMkhyA se bAhira asaMkhyAta bhI ho sakate haiN| saMbaddha-apane sAtha saMbaddha-pudgala dravyarUpa bhI hote haiM aura asaMbaddha-dUrasthita pudgaladravyarUpa bhI hote haiM / tathA ye samAnavarNAdikoM se bhI yukta hote haiM aura asamAnavarNAdikoM se bhI yukta hote haiN| viuvittAto pacchA appaNo ahicchiyAI kajjAI kareMti' ina rUpoM kI vikurvaNA karake athavA dvIndriya jIvanA, athavA trandriya jIvana athavA caturindriya jIvana athavA paMcendriya jIvanA rUpanuM nirmANa karI zake che. jyAre teo pitAnI vaikriya zakti dvArA aneka rUponuM nirmANa kare che, tyAre teo aneka ekendriya jIvanI, athavA kIndriya jInI, athavA trIndriya jIvonI athavA caturindriya jIvonI athavA paMcendriya jIvanI paNa vipharvaNuM karI zake che. te vidita 3" saMkhejjANi vA, asaMkhejjANi vA, saMbaddhANi vA, asaMbaddhANi vA, sarisANi vA, asarisANi vA viuvyati" sadhyAta 5 4 cha, asaMkhyAta paNa hoI zake che, saMbaddha-pitAnI sAthe saMbaMddha-pudgala dravya rUpa paNa hoI zake che, asaMbaddha-dUra sthita padala dravya rUpa paNa hoI zake che, tathA teo samAna varSAdithI yukta paNa hoI zake che ane asamAna vahyuMhithii yuta paY 3 za che. "viuvdhittA tao pacchA appaNo ahicchiyAI kajAI kare 'ti" mA 3pAnI vizu yA mA temA 27AnusAra zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u09 sU04 bhavyadravyavAdivikurSaNAnirUpaNam 327 kurvanti / evaM naradevAvi evaM dhammadevA vi' evaM-pUrvoktarItyA, naradevA api, 'dharmadevA api vaacyaaH| gautama pRcchati-'devAhidevANaM pucchA' he bhadanta ! dezadhidevAH kim ekatvam-ekarUpaM vikuktuiM prabhavaH-samarthAH bhavanti ? kiMvA pRthutvam aneka rUpANi, vikuktuiM prabhavaH-samarthAH bhavanti ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA ! egataMpi pahU viuvittae, puhuttaM pi pahU viuvicae' he gauttama! devAdhidevAH khalu ekatvamapi-ekarUpamapi, vikurvituM prabhavaH-samarthAH bhavanti, atha ca pRthutvamapianekarUpANyapi vikurvituM prabhavaH-samarthA bhavanti, kintu 'No cevaNaM saMpattIe viuvisu vA, viubdhiti vA, viuvissaMti vA' no caiva khalu, sampAptyA-tadde zAvagAhanena vaikriyarUpasaMpAdanenetyarthaH kadAcit vyakurviSurvA, vikunti vA, vikurviSyanti vA, kevalaM teSAM vaikriyazakteH sAmarthyapratipAdanapadametadavaseyam / phira ve icchAnusAra apane kAmoM ko karate haiM / ' evaM naradevAvi, evaM dhammadevA vi' isI prakAra kA kathana naradeva aura dharmadevoM ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'devAhidevANaM pucchA' hai bhadanta ! devAdhideva kyA eka rUpa ko vikurvaNA karane meM samartha hote haiM yA aneka rUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'egattaM pi pabhU viubdhittae, puhuttaMpi pabhU viuncittae' devAdhideva ekarUpa kI bhI apanI vikurvaNA zakti dvArA niSpatti kara sakate hai aura aneka rUpoM kI bhI niSpatti kara sakate haiM-kintu 'No cevaNa saMpattIe viubdhiAlu vA, viuviti vA, viuvissaMti vA' unhoMne vaikriyarUpa saMpAdana dvArA na pahale kabhI aisA kiyA hai na ve vartamAna kAla meM bhI aisA karate haiN| pAtAnA yeni 43 cha. " evaM naradevA vi, evaM dhammadevA vi" sa 412nu kathana naradeva ane dharmadevanI vikurvaNu zakti viSe paNa samajavuM. gautama svAmInA prazna-"devAhidevANaM pucchA" 8 lagavan ! hevaadhive| za eka rUpanI vikuNA karavAne samartha hoya che, ke aneka rUponI vidurvaNa karavAne samartha hoya che? mahAvIra prabhunI uttara-"egattaM pi pabhU viuvvittae, puhuttaM vi pabhU viuvittae " gautama ! hepAdhi pAtAnI vaiyiti dvArA me 35nu paNa nirmANa karI zake che ane aneka rUpanuM nirmANa paNa karI zake che. paraMtu " NocevaNaM saMpattIe viubisu vA viuvviMti vA, viuvissaMti vA" tebhAre pitAnI vaiyizakti dvArA pahelAM kadI paNa evAM vaikriya rUpanI niSpatti karI nathI, vartamAna kALamAM paNa teo evuM karatA nathI ane bhaviSyamAM paNa evuM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bhagavatI sUtre gautamaH pRcchati - 'bhAvadevANaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadevAH khalu kim, ekatvam - ekarUpaM vikurvituM prabhavaH samarthA bhavanti ? kiMvA pRthutvam - anekarUpANi, vikurvituM prabhavaH samarthAH bhavanti ? bhagavAnAha - 'jahA bhaviyadavvadevA' he gautama! yathA bhavyadravyadevAH ekatvamapi trikurvituM prabhavaH, atha ca pRthutvamapi vikurvituM prabhavaH samarthA bhavanti tathaiva bhAvadevA api ekatvamapi vikuvituM prabhavaH, atha ca " pRthutvamapi vikurvituM prabhavaH samarthA bhavantIti bhAvaH // 04 || aura na Age bhI ve aisA kareMge hI etAvatA unameM aisA karane kI vaikriya zakti nahIM hai - aisA mata samajhanA zakti to hai parantu kRtakRtya hone se ve aisA trikAla meM bhI nahIM karate haiM arthAt usa zakti kA isa rUpa meM ve upayoga nahIM krte| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM'bhAvadevA NaM bhaMte / pucchA' he bhadanta ! bhAvadeva kyA eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha hote haiM yA anekarUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'jahA bhaviyadanyadevA' he gautama! jisa prakAra se bhavyadravyadeva ekarUpa bhI aura aneka rUpa bhI apanI vikurvaNAzakti dvArA niSpanna karane meM samartha hote haiM usI prakAra se bhAvadeva bhI ekarUpa bhI aura anekarUpa bhI apanI vikurvaNAzakti dvArA niSpanna karane meM samartha hote haiM // sU0 4 // karaze nahI. tethI evu' na samajavuM joie ke temanAmAM evuM karavAnI zakti (vaikriyazakti) nathI zakita hAvA chatAM paNa te zaktinA tee traNe kALamAM upayega karatA nathI kAraNa ke teo kRtakRtya thaI gayelA che. gautama svAmIno prazna- " bhAvadevANaM bhaMte! pucchA " he bhagavan ! lAvahevA zuM pAtAnI vaikriyazakti dvArA eka rUpanI vikaNA karavAne samartha hoya che, ke aneka rUpAnI vikuvA karavAne samartha hoya che ? mahAvIra pralunA uttara- ' jahA bhviydvvdev| " he gautama! prema lvydravyadeva pAtAnI vaikriyAkti dvArA eka rUpanI vikuvA karI zake che ane aneka rUpAnI vidhruNA paNa karI zake che, eja pramANe bhAvadeva paNa peAtAnI vaiyizakti dvArA eka rUpanI paNa viSuvaNA karavAne samathaDAya che ane aneka rUpAnI vika`NuA karavAne paNa samaya hoya che. prasUYA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU05 bhavyadravyadevAdyudvartananirUpaNam 329 bhvydrvydevaayudvrtnaavktvytaa| mUlam-'bhaviyadavvadevA NaM bhaMte! aNaMtaraM uvvATTittA kahiM gacchati ? kahiM uvavajjaMti ? kiM neraiesu uvavajjati ? jAva devesu uvavajjati ? goyamA! no neraiesu uvavajjati, no tirikkhajoNiesu, no maNussesu uvavajjati, devesu uvavajaMti, jaDa devesu uvavajjaMti, savvadevesu uvavajjati, jAva saTvaTa siddhatti, naradevANaM bhaMte ! aNaMtaraM uvaTTittA pucchA, goyamA ! neraiesu uvavajjaMti, no tirikkhajoNiesu, no maNussesu, No devesu uvavajjati, jai neraiesu uvavajjati0, sattasu vi puDha vIsu uvavajjati, dhammadevA NaM bhaMte ! aNaMtaraM pucchA, goyamA / no neraiesu uvavajaMti NotirikkhajoNiesu, No maNussesu, devesu uvavajjaMti, jai devesu uvavajjati kiM bhavaNavAsi pucchA, goyamA! nobhavaNavAsi devesu uvavajjati, No vANamaMtaresu, no joisiyadevesu, vemANiyadevesu, uvavajjaMti, samvesu vemANiesu, uvavanaMti, jAva savvadRsiddhaaNuttarovavAiesu uvavajjati, atthe gaiyA sijhaMti, jAva aMtaM karoti, devAhidevA, aNaMtaraM uvAhittA kahiM gacchaMti, kahiM uvavajjaMti ? goyamA! sijjhaMti jAva aMtaM kareMti, bhAvadevA NaM bhaMte ! aNaMtaraM uvvahittA pucchA, jahA vakaMtIe asurakumArANaM uThavaTTaNA tahA bhANiyavvA // bhaviyadavvadeveNaMbhaMte ! bhaviyadavvadevetti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni palio ma0 42 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 bhagavatI sUtre bamAI, evaM jacceva ThiI, sacceva saMciTTaNA vi, jAva bhAvadevassa, navaraM dhammade vassa jahaNaNeNaM evaM samayaM ukko seNaM de sUNA puva koDI | bhaviyadavvadevarasa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahaNaNaM dasavAsasaharulAI, aMtomuhuttamambhahiyAI, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM vaNassai kAlo, naradevasta pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM sAtiregaM sAgarovamaM, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM, avaDuM poggalapariyahaM desUNaM dhammadevassa NaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM paliomapuhuttaM, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM avaGkaM poggala pariyahaM desUNaM, devAhidevANaM pucchA, goyamA ! natthi aMtaraM, bhAvadevarasaNaM pucchA, goyamA ! jahaNaNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM vaNassai kAlo / ee siNaM bhaMte / bhaviyadavvadevANaM naradevANaM jAva bhAvadevANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatyovA naradevA, devAhidevA saMkhejaguNA, dhammadevA saMkhejjaguNA, bhaviyadavvadevA asaMkhejjaguNA bhAvadevA asaMkhejaguNA // sU. 5 // chAyA - bhavyadravyadevAH khalu bhadanta ! anantaram uddhRtya kutra gacchanti ? kutra upapadyante ? kiM nairayikeSu upapadyante ? yAvat deveSu upapadyante ? gautama ! no nairayikeSu upapadyante, no tiryagyonikeSu, no manuSyeSu upapadyante, deveSu upapante yad deveSu upapadyante, sarvadeveSu upapadyante, yAvat sarvArthasiddhe iti, naradevAH khalu bhadanta ! anantaram udvRtya, pRcchA, gautama ! nairayikeSu upapadyante, no tiryagyonikeSu no manuSyeSu upapadyante, no deveSu upapadyante, yadi narayikeSu upapadyante, saptasvapi pRthivISu upapadyante dharmadevAH khalu bhadanta / anantaraM pRcchA, gautama ! no nairayikeSu upapadyante no tiryagyonikeSu, no manuSyeSu upapadyante, deveSu upapadyante, yadi deveSu upapadyante, kiM bhavanavAsideveSu pRcchA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU05bhavyadravyadevAvarttananirUpaNam 331 gautama ! no bhavanavAsideveSu upapadyante, no vAnavyantaradeveSu, no jyotiSika deveSu upapadyante, vaimAnikadeveSu upapadyante, sarveSu vaimAnikeSu upapadyante, yAvatsarvArthasiddhAnuttaraupapAtikeSu upapadyante, astyekake sidhyanti, yAvat-antaM kurcanti, devAdhidevAH anantaram uvRttya kutra gacchanti ? kutra upapadyante ? gautama! sidhyanti, yAvat-antaM kurvanti, bhAvadevAH khalu bhadanta ! anantaram uttya pRcchA, yathA vyutkrAntau asurakumArANAm udvartanA tathA bhaNinavyA / bhavyadravyadevaH khalu bhadanta ! bhavyadravyadeva iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama / jaghanyena antamuhUrtam , utkRSTena trINi palyopamAni, evaM yatraiva sthiti statraiva saMsthAnamapi, yAvat- bhAvadevasya, navaraM dharmadevasya jaghanyena eka samayam , utkRSTena dezonA puurvkottiH| bhavyadravyadevasya khalu bhadanta ! kiyanta kAlam antaraM bhavati ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, antarmuhUrtAmyadhikAni! utkRSTena anantaM kAlaM vanaspatikAlaH, naradevasya pRcchA, gautama ! jaghanyena sAtirekaM sAgaropamam , utkRSTena anantaM kAlam , apArddha pudgalaparivartam dezonam , dharmadevasya khalu pRcchA, gautama! jaghanyena palyopamapRthaktvam , utkRSTena anantaM kAlaM, apArddha pudgalaparivarta dezonaM, devAdhidevAnAM pRcchA, gautama ! nAsti antaram, bhAvadevasya khalu pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkRSTena anantaM kAlam , vanaspatikAlaH, eteSAm khalu bhadanta ! bhanyadravyadevAnAM naradevAnA, yAyanabhAvadevAnAM ca katare katarebhyo yAvat vizeSAdhikA vA ? gautama! sarvastokA naradevAH, devAdhidevAH saMkhyeyaguNAH, dharmadevAH saMkhyeyaguNAH, bhavyadravyadevAH asaMkhyeyaguNAH, bhAvadevIH asaMkhyeyaguNAH sU0 5 // TIkA--atha gatidvAramAha-'bhaviyadabadevANaM bhaMte' ityAdi / bhaviyadacya. devANaM bhaMte ! aNaMtaraM uvaTTittA kahiM gacchati ? kahiM uvavajjati ?' gautamaH bhavyadravyadevAdyudartanA (utpatti) vaktavyatA'bhaviyavadevANaM bhaMte ! aNataraM ughaTTittA kahi gacchaMti' ityaadi| TIkA-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA gatidvAra kI prarUpaNA kI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! aNaM. taraM udvittA kahiM gacchati ? kahiM uvavajjati' he bhadanta ! jo bhavya -manyadravya mAhinI tana (atyatti)nI 14talyatA" bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! aNaMtaraM uvyaTTittA kahiM gacchaMti" tyAha TIkAtha-sUtrakAre A sUtradvArA gatidvAranI prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke" bhaviyavvadevANaM bhaMte ! aNaMtaraM uvvadvitA kahiM gacchati ? kahi uvavajjati" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bhagavatIsUtre pRcchati - he bhadanta ! bhavyadravyadevAH khalu anantaram - bhavyadravya devabhavAnantaram, udvRttya, kutra gacchanti ? kutra upapadyante ? jAyante ? tadeva vizadayati- 'kiM neraisa uvavajjaMti, jAva devesu utravajjaMti ?' kiM nairayikeSu upapadyante ? yAvatkiMvA pRthivyAdye kendriyAdipaJcendriyatiryagyonikeSu upapadyante, kiMvA manuSyeSu upapadyante ? kiMvA asurakumArAdi bhavanavAsiSu upapadyante ? kiMvA vAnavyantareSu upapadyate ? kiMvA jyotiSikeSu upapadyante ? kiMvA vaimAnikadeveSu upapadyante ? kiMvA navagraiveyakAdi deveSu upapadyante ? bhagavAnAha - 'goyamA ! no neraiesa uvavajjaiti, No tirikkhajoNiesa, No maNussesu uvavajjaMti, devesu uvavajjaMti' he gautama ! bhavyadravyadevAH khala no nairayikeSu upapadyante, no tiryagyonikepu dravyadeva haiM - ve apane bhavyadravyadeva ke bhava ko chor3ate hI kahAM para jAte haiM ? kahA~ para utpanna hote haiM ? ' kiM neraiesa uvavajjaMti, jAva devesu uvajjaMti' kyA ve nairayikoM meM utpanna hote haiM ? kiM vA pRthivI kAyikAdi rUpa ekendriya se lekara dvIndriya, teindriya, cauindriya evaM paMcendri patiryaJcoM meM utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM utpanna hote haiM ? yA asura kumArAdi bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM ? yA vAnavyantaroM meM utpanna hote haiM ? yA jyotiSikoM meM utpanna hote haiM ? yA vaimAnika devoM meM utpanna hote haiM yA navagraiveyaka Adi devoM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! no neraiesa uvavajjaMti, No tirikkhajogiesu, No maNussesu uvavajjaMti, devesu ubavajjaMti' he gautama! bhavyadravyadeva nairathikoM meM utpanna nahIM hote haiM, na tiyecoM meM utpanna huM bhagavan! bhavyadraSadevA peAtAnA bhavyadradevanA bhavane cheDIne (te bhavantu AyuSya 53 rIne) myAM bhaya che ? myAM utpanna thAya che ? " kiM' nerase uvavajjati jAva devesu uvavajjaMti ?" zu tethe nArIbhAM utpanna thAya che ? athavA pRthvIkAyika Adi ekendriyAthI laIne dvIndriya, trIndriya, caturi ndriya ane pacendriyatiya cAmAM utpanna thAya che ? ke manuSyeAmAM utpanna thAya che ? ke bhavanapati devAmAM utpanna thAya che ? ke vAnabhyaMtara devAmAM utpanna thAya che ? ke janmyAtiSika devAmAM utpanna thAya che ? ke vaimAnika devAmAM utpanna thAya che ? ke caiveyakamAM utpanna thAya che ? ke pAMca anuttara vimAnAmAM utpanna thAya che? mahAvIra alunA uttara--" goyamA ! no nerairasu uavajjeti No tirikkhajoNiesu, No maNussesu uvavajjeti devesu uvavajrjjati " he gautama! lavya - dravyadeve nArakAmAM paNa utpanna thatA nathI, tiryaMcAmAM pazu utpanna thata / zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU05 bhavyadravyadevAAdvarttananirUpaNam 333 upapadyante, no manuSyeSu upapadyante, kintu deveSu-bhavanapatyAdi sarvArtha siddhaparyanteSu upapadyante, tathA cAtra bhadravyadevAnAM bhAvidevabhavasvabhAvatvAnnairayikAdi bhavati Sedho'vaseyaH / gautamaH pRcchati-'jai devesu uvavajjati0?' he bhadanta ! bhavikadravyadevAH khalu yadi deveSu upapadyante tat kim asurakumArAdi bhavanavAsiSu upapadyante ? vAnavyantareSu upapadyante ? kiMvA jyotiSikeSu upapadyante ? kiMvA vaimAnikeSu upapadhante? navagraiveyakeSa upapadyante ? kiMvA paJcAnuttaraupapAtikeSu sarvArthasiddhaparyanteSu upapadyante ? bhagavAnAha-'sabadevesu uvavajjaMti, jAva samaTTasiddhatti' he gautama ! hote haiM, na manuSyoM meM utpanna hote haiM ? kintu ve devoM meM utpanna hote haiM, arthAt bhavanapati Adi se lekara sarvArtha siddha taka ke devoMmeM utpanna hote haiM / kahane kA tAtparya aisA hai ki bhavyadravyadevoM meM jo narayikAdi bhava kA pratiSedha kiyA gayA hai, vaha unameM devabhava svabhAvatA bhAvI (hone vAlI) hai-isa kAraNa se kiyA gayA hai / aba gautama prabhu se aisA hI pUchate haiM-'jai devesu uvavati ' he bhadanta ! ye bhavika dravyadeva yadi devoM meM utpanna hote haiM to kyA asturakumArAdi bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM ? kiMvA vAnavyantaroM meM utpanna hote haiM ? yA jyoM tiSikoM meM utpanna hote haiM ? yA vaimAnikoM meM utpanna hote haiM ? kiM vAnava graiveyakoM utpanna hote haiM ? yA sarvArthasiddha paryanta paMca anuttaroM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'savvadevesu uvavajjati jAva sabasiddhatti' he gautama ! bhavyadravyadeva pUrvokta saba devoM meM nathI, manuSyamAM paNa utpanna thatA nathI paraMtu teo devAmAM ja utpanna thAya che. bhavyadravyadevonI nArakAdi bhavemAM utpatti thavAne niSedha karyo che, kAraNa ke temanAmAM devabhava svabhAvataH bhAvI che-eTale ke devagatimAM ja utpanna thavAnAM lakSaNene sadUbhAva hoya che. gautama bhAbhInaprazna-"jai devesu uvavajjaMti" tyAli-sapana! je bhavyadravyadevenI utpatti devomAM ja thatI hoya, te kayA devomAM thAya che? zuM teo asurakumArAdi bhavanavAsI devAmAM upanna thAya che? ke vAnavyaMtaromAM utpanna thAya che ? ke jAtiSikemAM utpanna thAya che? ke vaimAnika devemAM utpanna thAya che? naveyaka vimAnamAM utpanna thAya che? ke sarvArtha siddha paryantanA pAMca anuttara vimAnamAM utpanna thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA ! savva devesu uvavajjati jAya sambaTrasiddhati" gautama! sadhyadravya pUrvAta sadhA havAmA utpana thAya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 bhagavatIsUtre bhavyadravyadevAHpUrbhekteSu sarvadeveSu upapadyante, yAvat-bhavanapativAnavyantarajyotiSikavaimAnikanaveyakapazcAnuttaropapAtikasarthisiddhaparyanteSu upapadyante iti bhaavH| gautamaH pRcchati-'naradevA NaM bhaMte ! agaMtaraM utpaTTittA pucchA' he bhadanta ! naradevAH khalu anantaram-naradeva bhavAntaram udRtya kutra upapadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! neraiemu uvavajjati, no tirikkhajoNiesu, No maNussesu, No devesu uavajjati' he gautama ! naradevA udvartanAnantaraM nairayikeSu evotpadyante, no tiryagyonikeSu upapadyante, no vA manuSyeSu upapadyante, no vA deveSu-bhavanapatyAdisarvArthasiddhikaparyanteSu upapadyante, tathA ca ArityaktakAmabhogA naradevA nairayikepUtpadyante, zeSatraye tirpakamanuSyadevarUpe tu tatmatiSedho'vaseyaH, tatra keSAMciccakravartinAM utpanna hote haiM yAvat bhavanapati vAnavyantara jyotiSika, vaimAnika, navaveyaka, pAMcaanuttaropapAtika ina saba devoM meM ve utpanna hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'naradevANaM bhaMte ! aNaMtaraM uvvahitA pucchA' he bhadanta ! naradeva naradevabhava ko chor3ane ke bAda hI kahAM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! ' neraiesu uvavajjati, notirikkhajoNiesu, No maNuslesu, No develu uvavajjati' naradeva naradevabhava ko chor3ane ke bAda hI nairayikoM meM hI utpanna hote haiM, tiryagyonikoM meM utpanna nahIM hote haiM, na manuSyoM meM utpanna hote haiM, aura na bhavanapati se lekara sarvArthasiddhaparyanta ke devoM meM ve utpanna hote haiN| kyoM ki kAma bhogoM ko nahIM chor3ane vAle naradeva bahu ArambhaparigrahI hone ke kAraNa marakara nairayikoM meM hI utpanna hote haiM / tiryoM meM, manuSyoM meM, evaM devoM meM ve utpanna nahIM hote haiN| yadyapi kitaneka che eTale ke bhavanapatithI laIne pAMca anuttara vimAnavAsI paryantanA koI paNa prakAranA demAM utpanna thAya che. gautama svAbhAnA prazna-" naradevANaM bhaMte ! aNaMtara uvvadvittA pucchA" bhagavAna ! narade naradeva bhava choDayA pachI kayAM utpanna thAya che? mahAvIra prasuna utta2-" goyamA ! nerairasu uvavajjati notirikjoNiesa, No maNussesu, No devesu ubavajjati" nrhe|, na lanu mAyuSya 53 karIne nArakamAM ja utpanna thAya che, tiyAmAM paNa utpanna thatA nathI, manuSyamAM paNa utpanna thatA nathI ane bhavanapatithI laIne sarvArthasiddhaka paryantanA devAmAM paNa upana thatA nathI tenuM kAraNa e che ke narede kAmagomAM racyApacyA rahe che. teo atizaya AraMbha ane parigrahathI yukata hoya che, tethI teo nArakAmAM ja utpanna thAya che. jo ke keTalAka zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU05 bhavyadravyadevAAdvartananirUpaNam 335 naradevAnAM deveSUtpAdo labhyate tatteSAM naradevatvatyAgena dharmadevatvamAptAyeva devevRtpAdo bhavatIti na kazcitmakRte virodhaH / gautamaH pRcchati-'jai neraiesu uvava. jjati ?' he bhadanta ! yat khalu naradevA nairayikeSu utpadyante, tat ki ratnapabhApRthivI nairayikeSu ? kiMvA zarkarAprabhApRthivI narayikeSu ? kiMvA vAlukAprabhApRthivI nairayikeSu ? kiMvA paGkamabhApRthivI nairayikeSu ? kiMvA dhUmaprabhApRthivI nairayikeSu ? kiMvA tamaHprabhApRthivI narayi keSu ? kiMvA adhaHsaptamIpRthivI nairayikeSu upapadyante ? bhagavAnAha-'sattasu vi puDhavIsu uvavajjati' he gautama ! naradevA udvartanAnantaraM cakravartIrUpa naradevoM kA devoM meM utpAda bhI sunA jAtA hai so isakA kAraNa yaha hai ki ve naradevasya kA tyAga kara dharmadevatva ko prApta karake hI devoM meM utpanna hote haiM-naradevasva kI sthiti meM rahate hue ve devagati ke bandhaka nahIM hote haiN| isa prakAra se prakRti kathana meM koI vizeSa nahIM AtA hai / aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-mAnA ki naradeva nairathikoM meM hI utpanna hote haiM-so kyA ve ratnaprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? kiMvA zarkarAprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA bAlukAprabhApRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA paGkaprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA dhUmaprabhApRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA tamaH prabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA adhaH saptamI pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' sattasu vi puDhavItu uvavajjati' cakravatI rUpa naradevemAM utpAda thayAnuM paNa jANavAmAM Ave che, tenuM kAraNa e che ke temaNe naradeva (cakavartItva)ne parityAga karIne dharmadevava aMgIkAra karyuM hoya che A rIte temane devagati prApta thaI zake che paraMtu naradevatvanI sthitimAM ja rahenAra che te devagatinA bandhaka hetA nathI. gautama svAmIno prazna-he bhagavan! naradeve naradeva saMbaMdhI AyuSya pUruM karIne nArakamAM utpanna thatA hoya, to sAta narake paikI kaI narakanA nArakomAM utpanna thAya che? zuM ratnaprabhAnA nArakamAM utpanna thAya che? ke rAprabhAnA nArakamAM utpanna thAya che ke vAlukAprabhAnA nArakomAM utpanna thAya che? ke paMkaprabhAnA nArakamAM utpanna thAya che? ke dhUmaprabhAnA nArakamAM upana thAya che? ke tama:prabhAnA nArakamAM utpanna thAya che? ke adhaH saptamI pRthvInA nArakamAM utpana thAya che? mahAvIra prasano uttara-"satsasa vi puDhavIsa uvavajjati"gautama! tasA n2devabhavasaMbaMdhI AyuSya pUruM karIne sAte pRthvInA nArakamAM utpanna thAya che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 bhagavatIsUtre saptasvapi pRthivISu pUrvoktAsu upapadyante / gautamaH pRcchati-'dhammadevA NaM bhaMte ? aNaMtaraM pucchA' he bhadanta ! dharmadevAH khalu anantaraM-dharmadevabhavAnantaram, udvRttya kutropapadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA ! no neraiesu uvavajjejjA No tirikkhajoNiesu, No maNusse su uvavajjati, devesu uvavajjati' he gautama ! dharmadevAH no nairayikeSu upapadyante, no tiryagyonikeSu, no vA manuSyeSu upapadyante, kintu deveSu upapadyante / gautamaH pRcchati-'jai devesu ubavajaMti, kiM bhavaNavAsi pucchA' he bhadanta ! yaskhalu dharmadevA udvartanAnantaraM deveSu upapadyante, tat kiM bhavanavAsiSu-asurakumArAdiSu ? kiMvA vAnavyantareSu ? kiMvA jyotiSikeSu ? he gautama ! naradeva udvartana ke bAda sAtoM hI pRthiviyoM ke nairayikoM meM utpanna hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'dhammadevA NaM bhaMte ! aNaMtaraM pucchA' he bhadanta ! dharmadeva apane dharmadevabhava ko chor3ate hI kahAM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'no neraiesu uvavajjati, No tirikkha jogiessu, No maNussesu uvavajjati, devesu uvavajjati' dharmadeva nairayikoM meM utpanna nahIM hote haiM, tiyazcoM meM utpanna nahIM hote haiM, manuSyoM meM utpanna nahIM hote haiM, ve to devoM meM hI utpanna hote haiN| kyoMki cAritra ke sadbhAva meM devAyu ke sivAya dUsarI Ayu kA bandha nahIM hotA hai / aba gautama isI bAta ko vizeSarUpa se prabhu se pUchate haiM-'jai devesu uvavajjaMti, kiM bhavaNavAsi pucchA' he bhadanta ! yadi dharmadeva udvartana ke bAda devoM meM utpanna hote haiM ? to kyA ve bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM ? gautama svAmInA prazna-"dhammadevA NaM bhaMte ! aNataraM pucchA" samapan / dharmade, potAnA dharmadevabhavane choDIne kayAM utpanna thAya che? mahAvIra prabhunauttara-"goyamA ! No neraiesu uvavajjati, No tirikkhajoNisu, No maNussesu uvavajjaMti devesu uvavajjati" gautama ! 55 nArakamAM utpanna thatA nathI, tiyomAM utpanna thatA nathI, manuSyamAM paNa utpanna thatA nathI teo devAmAM ja utpanna thAya che, kAraNa ke devAyunA baMdhavALAne ja cAritranI prApti thAya che. ___gautama svAmI prazna-" jai devesu uvavajjati, ki bhavaNavAsi pucchA" he bhagatana! je dharmadeve pitAnA ghamadevabhavanA AyuSyane paripUrNa karIne devomAM utpanna thatA hoya, te kayA devomAM utpanna thAya che? zuM bhavanapati zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU05 bhavyadravyadevAdyudvarttananirUpaNam 337 kiMvA vaimAnikAdiSu sarvArthasiddhaparyanteSu upapadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! no bhavaNavAsidevesu uvavajjati, No vANamaMtaradevesu, No joisiesu, vemANiyadevesu uvavajjati, samvesu vemANiemu uvavajjaMti, jAva savvaTThasiddha aNuttarokvAiesu uvavajjati' he gautama ! dharmadevA no bhavanavAsiSu upapadyante, no vAnavyantaradeveSu, no vA jyotiSikadeveSu upapadyante, apitu vaimAnikadeveSu upapadyante, tatrApi sarveSu-saudharmazAnAyacyutAnteSu dvAdazasu vaimAnikeSu upapadyante, yAvat-navagraiveyaka-vijayajayantAdisarvArthasiddhaparyanta paJcAnuttaraupapAtikeSu deveSu upapadyante, tatrApi 'atthegaiyA sijhaMti jAva aMtaM kareMti' assyekake yA vAnavyantaroM meM utpanna hote haiM ? yA jyotiSiyoM meM utpanna hote haiM ? yA sarvArthasiddhaparyanta ke vaimAnikoM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! no bhavaNavAsidevesu uvavajjaMti, No vANamaMtaradevesu uvavajjati, No joisiesu uvavajjati, vemANiyadevesu uvajjaMti samvesu vemANiepsu uvajaMti, jAva savvaTThasiddha aNuttaroSavAiesu uvavajjaMti' dharmadeva asurakumAra Adi bhavanavAsiyoM meM utpanna nahIM hote haiM, vAnavyantaradevoM meM utpanna nahIM hote haiM, jyotiSika devoM meM utpanna nahIM hote haiM, ve to vaimAnikoM meM hI utpanna hote haiM aura unameM bhI saba vaimanikoM meM utpanna ho jAte haiM-aisA koI unake liye bheda nahIM hai ki ve amukavaimAnikoM meM hI utpanna ho saudharmadevaloka se lagAkara sarvArthasiddhataka ke anuttara vimAna meM ve utpanna ho sakate haiM (atthegaiyA sijhati jAva aMtaMkareMti) tathA ina dharmadevoM demAM utpanna thAya che? ke vAnayaMtara devamAM utpanna thAya che? ke tiSika devomAM utpanna utpanna thAya che? ke sarvArthasiddha paryantanA vaimAnika devomAM utpanna thAya che? bhaDAvIra prabhunA utta2-" goyamA!" gItama! "no bhavaNavAsI devesa uvavajjati, No vANamaMtaradevesu uvavajaMti, No joisiesu uvavajjati" - deve bhavanapati devomAM utpanna thatA nathI, vAnavyaMtara devamAM paNa utpanna yatA nathI, jyotiSa hevAmA 595 yatA nathI, "vemANiyadevesa upavajjati, savvesu vemANiesu uvavajjati, jAva savvaTThasiddha aNuttarovavAiesu uvava jati" panta tasA vaimAni vAmAM pana thAya cha t| abha vaimAnika devAmAM ja utpana thAya che, evuM nathI, paraMtu saudharma devalekathI laIne savarthasiddha anuttara vimAna paryantanA keI paNa vimAnamAM teo deva 32 4-1 thAhAya cha tathA " atthe gaiyA sijhati jAva aMtaM kareMti" bha043 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 bhagavatIsUtre kecana kSapitasarvakarmANaH dharmadevAH sidhyanti, yAvat-budhyante, mucyante, parinirvAnti sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti ca / gautamaH pRcchati-'devAdidevA aNaMtaraM unnahittA karhi gacchaMti? kahiM ubavajjati ? ' he bhadanta ! devAdhidevAstIrthaGkarA arhantaH, anantaram-tIrthaGkarabhavAnantaram , uddhRtya, kutra gacchanti ? kutropapadyante ? bhagavAnAha-'goyamA ! sijhaMti, jAva aMtaM kareMti' he gautama ! devAdhidevAstIrthaGkarA udvartanAnantaraM sidhyanti, yAvat-budhyante, mucyante parinirvAnti sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti ca / gautamaH pRcchati-'bhAvadevA NaM bhaMte ! aNaMtaraM uvvaTTittA pucchA' he bhadanta ! bhAvadevAH khalu, anantaram-bhAvadevabhavAnanantaram, uddhRttya, meM kitaneka dharmadeva aise bhI hote haiM ki jo kSapitasarvakarmA hokara siddha ho jAte haiM, yAvat-buddha ho jAte haiM, saMsAra se sarvathA chUTa jAte haiM, zItIbhUta ho jAte haiM, aura samasta dukhoM ke antakartA ho jAte haiN| ____ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'devAhidevA aNaMtaraM uvvahitA kahiM gacchaMti, kahiM uvavajjaMti' he bhadanta ! devAdhideva-tIrthakara ahaMta-tIrthaMkara bhava ko chor3akara kahAM jAte haiM ? kahAM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA sijhaMti, jAva aMtaM kareMti' he gautama ! devAdhideva tIrthaMkara udvartana ke bAda siddha ho jAte haiM, mukta ho jAte haiM, zItIbhUta ho jAte haiM aura samastaduHkhoM ke antakartA bana jAte haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'bhAvadevANaM bhaMte ! aNaMtaraM uvahitA pucchA' he bhadanta ! bhAvadeva bhAvadevabhava ko chor3ane ke te dharmadevAmAM keTalAka dharmade evA paNa hoya che ke jeo samasta kamene kSaya karIne siddha, buddha, mukata, zItalIbhUta ane samasta duHkhane aMtartA paNa thaI jAya che. gautama svAbhAnA prazna-"devAhidevA aNaMtaraM uvvadvittA kahi gacchaMti, kahi ubavajjati" sAvan ! hevAdhiva (tIya 42 mata) tI 2 sapane choDIne kayAM jAya che? kayAM utpanna thAya che? mahAvIra bhunI uttara-"goyamA ! sijhaMti, jAva aMtaM kareMti" hai tama! devAdhideva (tIrthakara ahaMta) tIrthakara bhava pUro karIne siddha thaI jAya che, buddha thaI jAya che mukata thaI jAya che zItalIbhUta thaI jAya che ane samasta duHkhanA aMtakartA banI jAya che. gautama svAbhIra prazna-" bhAvadevA NaM bhaMte ! aNaMtara udhvadvittA pucchA". bhagavana! bhAvade, temanA bhAva deva saMbaMdhI bhavane cheDIne (te bhavanI Ayusthiti pUrI karIne) kayAM jAya che? kayAM utpanna thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 5 bhavyadravyadevAdyudvattenanirUpaNam 339 kutra gacchanti ? kutra upapadyante 1 iti pRcchA, bhagavAnAha - 'jahA vakkatIe asurakumArANaM uTTagA vahA bhANiyanA' he gautama! yathA vyutkrAntike - prajJApanAyAH SaSThapade, asurakumArANAm udavartanA bhaNitA, tathA bhAvadevAnAmapi udvartanA bhaNitavyA vaktavyA, tathA ca asurakumArAH bahuSu jIvasthAneSu gacchanti, atastairatidezaH pratipAditaH asurakumArAdayaH IzAnAntAH devAH pRthivyAdiSvapi gacchantIti bhAvaH // atha - saMsthiti 'saMciNA' dvAramAha-' bhaviyadavyadeveNaM' ityAdi' 'bhaviyaosdeve NaM bhaMte / bhaviyadavyadevetti kAlao kevacciraM hoi ?' gautamaH pRcchatihe bhadanta | bhavikadravyadevaH khalu 'bhaviyadavvadevaH' iti paryAyamaparityajan, kAlataH kAlApekSayA, kiyaciraM-kiyaTakAlAvadhi bhavati / tiSThati ? bhagavAnAha - 'goyamA ! bAda hI kahAM jAte haiM ? kahAM utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'jahA vakkaMtIe asurakumArANaM ucbaTTaNA tahA bhANiyavvA' he gautama! jisa prakAra se prajJApanA ke chaThe pada meM asurakumAroM kI udvartanA kahI jA cukI hai, usI prakAra se yahAM para bhAMvadevoM kI bhI udvartanA kahanI cAhiye tathA ca- asurakumAra aneka jIvasthAnoM meM jAte haiM isaliye unakI vaktavyatA ke samAna inakI vaktavyatA kahI gaI hai kahane kA tAtparya yaha hai ki asurakumArAdi IzAnAnta deva pRthivyAdikoM meM bhI jAte haiN| aba sUtrakAra 'saMciNA' saMsthiti dvAra kA kathana karate haiM- isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-' bhaviyadatradeveNaM bhaMte ! bhaviyadavvadeve tikAlao kevaciraM hoi ' he bhadanta / bhavikadravyadeva " bhavikadravyadeva mahAvIra alunA uttara- " jahA vakaMtIe asurakumArANaM uctraNA, tahA bhANiyantrA " he gautama! prajJAyatA sUtramA chuTTA padamA asurakubhArAnI - nA viSe jevuM kathata karavAmAM Avyu' che, evu' ja kathana bhAvaavAnI u. ttanA viSe paNa karavuM joIe jema ke asurakumAre aneka jIvasthAnemAM jAya che. pRthvIkAyAkrikAmAM temanI utpatti thAya che, evu' tyAM kahevAmAM AvyuM che. evu... ja kathana bhAvadevAtI uddhattanA viSe paNa samajavuM asurakumArathI laIne izAna pantanA devA pRthvIkAyAkrikAmAM utpanna thAya che. ItyAdi kathana ahI paNa grahaNa karavAnuM che. ve sUtra " saMciNA " saMsthiti dvAratu' sthana ure che-gautama svAbhI yA viSayane anujhaGkSIne mahAvIra prabhune yethe prazna pUche che ! - " bhaviyadavvadeverNa bhaMte bhaviyatradevetti kAlao kevacira hoi ?" he bhagavan ! lavidravya heva zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 bhagavatIsUtre jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tini paliyocamAI' he gautama ! bhavyadravya devasya bhavyadravyadeva paryAyAvasthAyAM kAlApekSayA, jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena tu trINi palyopamAni bhavanti, 'evaM jaccetra ThiI, sacceva saMciTTaNA vi jAva bhAvadevassa' evam anayA rItyA, anena nyAyena vA, yA caiva sthitiH - bhavasthitiH pUrva pratipAditA, sAcaivaiSAM bhavyadravya devAdInAM saMsthitirapi tatparyAyAnubandharUpA'pi pratipattA yAvat - naradevasya dharmadevasya devAdhidevasya bhAvadevasya ceti bhAvaH / kintu - 'navaraM dhammadevasa jahaNNeNaM eka samayaM, ukkoseNaM deNA puntrakoDI' kI paryAya ko nahIM chor3atA huA kAla kI apekSA kaba taka bhavikadravyadevarUpa se banA rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' goyamA ! he gautama ! ' jahaNeNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM tinni palio mAI ' bhavikadravyadeva bhavikadravyadeva kI paryAyarUpa se kAla kI apekSA kama se kama eka antarmuhUrtta banA rahatA hai aura adhika se adhika vaha tIna palyopama taka banA rahatA hai ' evaM jacceva ThiI, sacceva saMciTThaNA vi jAva bhAvadevassa' isa prakAra se bhavasthiti bhavadravyadevAdikoM kI pahile kahI jA cukI hai, vahI inakI tatparyAyAnubandharUpa saMsthiti jAnanI cAhiye yAvat naradeva, dharmadeva, devAdhideva aura bhAvadeva ina devoM kI bhI saMsthiti unakI sthiti ke anusAra jAnanI caahiye| kintu dharmadeva kI sthiti kI apekSA saMsthiti meM jo antara hai vaha ' navaraM dhammadevassa jahaNaNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM deNA pugvakoDI' isa sUtra dvArA " bhavika dravya devanI paryAyane cheDayA vinA " kALanI apekSAe kayAM sudhI bhavikadravyadeva rUpe rahI zake che ? mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! " he gautama! " jahaNgeNa aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliomAI " vidravya heva, lavidravyadeva 3ye gochAbhAM AchA eka antamuhUta sudhI ane vadhAremAM vadhAre traNa pApama pramANu kALa sudhI TakI zake che. " evaM jacceva ThiI, sacceva saMciTThaNA vi jAva bhAvadevarasa " mA akSare lavyadravyadeva yAhinI ne lavasthiti paDelAM sthitidvAramAM kahevAmAM AvI che, eja temanI tatparyAyAnubandha rUpa saMsthiti samajavI eTale ke naradeva, dharmadeva, devAdhideva ane bhAvadevanI sa`sthi tinuM kathana temanI sthitinA kathana anusAra ja samajavuM. parantu dha devAnI sthiti sane sa MsthitimAM A prabhA tAvata che - "navara dhammadevasva jahaori ekaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI " dharmadevanI saMsthiti zrochAbhAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9sU0 5 bhavyadravyadevAyudvarttananirUpaNam 341 navaram-sthityapekSayA saMsthite vizeSastu-dharmadevasya saMsthitiH jaghanyena eka samayaM zubhabhAvapratipattisamayAnantarameva maraNAt utkRSTena tu dezonA pUrvakoTI bhavati / ___ atha antaradvAramAha-'bhaviyadacvadevassa NaM bhaMte ! keraiyaM kAlaM aMtaraM hoi ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! bhavyadivyadevasya khalu kiyantaM kAlam , antarampUrvabhavatyAgAnantarabhavAntaraprAptau vyavadhAnam, bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! jahaNNeNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamambhahiyAI, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassai kAlo' he gautama ! bhagadravyadevasya antaram , jaghanyena dazavarSasahasrANi antamuhUrtAbhyadhikAni bhavanti tathAhi bhavikadravyadevo bhUtvA dazavarSasahasrasthitikeSu yahAM prakaTa kiyA gayA hai-arthAt dharmadeva kI sthiti kI apekSA sasthiti meM aisI viSamatA hai ki dharmadeva kI saMsthiti, jaghanya se eka samaya kI hotI hai-kyoM ki azubha bhAva meM jAkara phira una azubha bhAvoM se nivRtta hokara zubha bhAvoM kI pratipatti ke eka samaya ke bAda hI maraNa ho jAtA hai, tathA utkRSTa se vaha dezonapUrvakoTi kI hotI hai| ___ aba antaradvAra kI sUtrakAra prarUpaNA karate haiM-'bhaviyadavyadevassaNaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM antaraM hoi' he bhadanta ! bhavikadravyadeva kA kitane kAla kA aMtara hotA hai ? arthAt-pUrvabhava ke tyAga ke bAda bhavAntara prApti ho jAne para punaH bhavikadravyadeva kI paryAya meM Ane taka bIca meM kitane kAla kA antara hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'jahaNNeNaM dasavAsasahassAI antomuhuttamanbhahiyAI' bhavyadravyadeva kA antara jaghanya se antarmuhUrta adhika dazahajAra varSa kA hotA hai, yaha antara isa prakAra se jAnanA cAhiye (bhavikadravyadeva ochI eka samayanI hoya che (kAraNa ke zubhabhAnI pratipattinA samaya bAda ja maraNa thaI jAya che) ane utkRSTa saMsthiti dezanapUrvakeTinI hoya che. have sUtrakAra ataradvAranI prarUpaNuM kare che- gautama svAbhAnA prazna-" bhaviyavadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi ? 3 mA / vidra0ya vanunI apekSA huM atara su. che eTale ke bhavika devanI paryAyano tyAga karIne-bhavAntaromAM gamana karIne pharIthI bhavidravya deva paryAyanI utpattimAM keTalA kALane AMtare paDI jAya che? mahAvIra prasunA uttara-" goyamA! gItama! ' jahaNNeNaM dasavAsasahassAI, aMtomuhuttamabbhahiyAiM" lavidravya vane punaH vidravyanI paryAyanI prApti thavAmAM kALanI apekSAe ochAmAM ochuM dasa hajAra varSa ane eka aMtarmuharta pramANukALanuM aMtara paDI jAya che. te aMtaranuM spaSTIkaraNa A zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre dhAnavyantarAdipUtpadya, tatazyutvA, tiryapaJcendriye gatvA antarmuhUta sthitvA punabhaMvpadravyadevatvenaiva upanAyate ityAdirItyA bodhyam , utkRSTena tu antaram , anantaM kAlaM vanaspatikAlaparyantaM bhavati, gautamaH pRcchati-'naradevassa NaM pucchA, he bhadanta ! naradevasya khalu kiyantaM kAlam , antaraM bhavati ? iti pRcchA, bhagacAnAha-'goyamA ! jahaNNeNaM sAtiregaM sAgarovamaM, ukkoseNaM azaMtaM kAlaM abaI poggalapariyaSTuM deNaM' he gautama ! naradevasyAntaraM jaghanyena sAnirekaM sAgaropamam , utkRSTena tu antaram , anantaM kAlam dezonam apArddha pudgalaparivartam-pudgalaparAhokara koI jIva daza hajAra varSa kI sthiti vAle vAnavyantarAdikoM meM utpanna ho jAve-phira vahAM se marakara vaha eka antarmuhUrtataka zubhatiryazca paMcendriya meM utpanna ho jAve isa prakAra vahAM eka antarmuhUrta taka raha kara punaH vahAM se marakara vaha bhavika dravyadeva ho jAve-isa rIti se yaha antara AtA hai / ) tathA utkRSTa se antara yahAM vanaspati kAla pramANa hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' naradevasta NaM pucchA' he bhadanta ! naradeva ko kitane kAla kA antara-birahakAla hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'godhamA ! jahaNNeNaM sAtiregaM sAgarovamaM ukkoseNaM agaMnaM kAlaM avaTuMgoggalapariyaTa dekhaNaM' he gautama ! naradeva kA antara jaghanya se kucha adhika eka sAgaropama kA hai, aura utkRSTa se dezona ardhapudgala parivartaparyantarUpa anantakAla kA hai| yaha to pramANe samajavuM koIpaNa jIva bhadhikadravyadevanI paryAyane tyAga karIne dasa hajAra varSanI sthitivALA vyaMtarAdikamAM utpanna thAya che. tyAMnuM AyuSya puruM karIne te eka aMtamuhUrta sudhI zubhapRthvIkAyAdi kemAM utpanna thaI jAya ane tyAMnuM AyuSya pUruM karIne eka aMtamuhUrta pramANa kALa bAda bhavikadravya devanI paryAyamAM pharI utpanna thaI jAya, te A prakAre dasahajAra varSa ane eka aMtarmuhUrta pramANu kALanuM jaghanya atara AvI jAya che ane utkRSTa aMtara (virahakALa) vanaspatikALa pramANa kahyuM che. gautama svAbhAnA prazna-" naradevassa NaM pucchA" mAn! n2vne| virahakALa (kALanI apekSAe aMtara) keTale kahyuM che? utta2-"goyamA ! jahaNNeNaM sAtiregaM sAgarovamaM ukkoseNaM agaMtaM kAle avaDaDhaM pogAlapariyaTuM desUNaM " gautama ! na23vana vi2771 mAmA maach| eka sAgaropama kALa karatAM saheja adhika che, ane utkRSTa virahakALa dezana ardhaputala5rivarta rUpa anaMtakALane che. e vAta te pahelAM samajAvavAmAM zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU05 bhavyadravyadevAdyudvarttananirUpaNam 343 varttArddha bhavati, tathA ca aparityaktasaGgAnAM cakravartinAM naradevAnAM narakapRthivIdhUtpAdAt, tAsuca teSAmutkRSTasthitirbhavati, tatazca naradevo mRtaH prathamapRthivyAmutpannastatra utkRSTAM sAgaropamapramANAM sthitimanubhUya punarnaradevatvena utpannaH ityevaM sAgaropamam, sAtirekatvaM tu naradevabhave cakraratnotpatteranantarakAlenAvaseyam ityAdirItyA jaghanyena antaraM sAtirekaM sAgaropamaM bhavati, utkRSTatastu antaraM kiJcinnyUnArddha pudgala parivartaparyantamanantakAlaM bhavati, tathAhi - samyagdRSTI - nAmeva cakravartitva nirvartanAt teSAM ca dezonApArddhapudgala parivartaparyantameva saMsAro kahA hI jA cukA hai ki cakravartI aparityaktasaGga hone ke kAraNa marakara naraka meM jAte haiM-vahAM ve utkRSTa sthiti kA bhoga karate haiM jaghanya rUpa se inakA antara isa prakAra se samajhanA cAhiye koI naradeva - cakravartI marA aura vaha prathamapRthivI meM nAraka rUpa se utpanna ho gayA vahAM utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai so isa sAgaropamapramANa sthiti ko bhoga kara vaha puna: naradevarUpa se utpanna ho gayA yahAM jo naradeva kI jaghanyasthiti meM kucha adhikatA kahI gaI hai-so usakA kAraNa yaha hai ki cakraratna kI utpatti ke bAda hI vaha naradeva rUpa se jJAta hotA hai-ataH itanA jo kAla hai vahI eka sAgara kI sthiti meM adhika hotA hai / tathA naradeva kA jo antarakAla utkRSTa se kucha kama arddhapulaparivartana paryanta taka kA kahA hai so usakA kAraNa aisA hai ki samyagdRSTi jIva hI cakravartI hote haiM aura samyagdRSTi kA saMsAra meM rahane kA kAla dezona apApulaparivarta paryanta taka kA hI raha jAtA hai, isake bAda vaha saMsAra AvI che ke cakravartI aparityakta sa`ga hAvAne kAraNe marIne narakamAM naya che, tyAM te utkRSTa yusthiti bhAgave che. temanA jaghanya virahakALanu spaSTIkaraNa A pramANe che-keAi naradeva (cakratrI) marIne pahelI ratnaprabhAmAM nAraka rUpe utpanna thai gayA, tyAM utkRSTa sthiti eka sAgaropama pramANu hAya che. eka sAgareApama pramANa A sthiti bhAgavIne te pharI naradeva rUpe utpanna thaI jAya che. have eka sAgarApamakALa karatAM thA| adhika kALa prakaTa karavAnuM kAraNa nIce pramANe che. cakraratnanI prApti thayA mAda ja tene naradeva kahevAmAM Ave che. cakraratnanI prAptimAM ceDA kALa vyatIta thaI jAya che te kAraNe jaghanya virahakALa eka sAgarApama karatAM thoDA adhika kahyo che. naradevane utkRSTa virahakALa apudgalaparivata karatAM thoDA nyUna kahevAnu kAraNa-samyadRSTi jIva ja cakravatI ane che, ane samyagdaSTi jIvanA saMsAramAM rahevAne kALa dezeAna apA pudgalapariSata paryantanA hAya che. tyAra bAda te te zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavati, tadantyabhave ca kazcinnaradevatvaM praapnotiityevNriityaa'vseym| gautamaH pRcchati-'dhammadevassa pucchA' he bhadanta ! dharmadevasya kiyAtaM kAlam , antaraM bhavati ? iti pRcchA, 'goyamA ! jahaNNeNaM palibhovamapuhuttaM, ukoseNaM aNaMtaM kAlaM abar3e poggalapariyaTTe desUrNa' he gautama ! dharmadevasya antaram , jaghanyena palyopamapRthaktvam dvitIyAdArabhya navapalyopamaparyantam bhavati, tathAhi kazcit cAritravAn jIvaH saudharme palyopamapRthaktvAyuSkeSu utpadya tataHcyutvA dharmadevatvaM prApnotItyevam unneyam , yattu manuSyatve utpannazcAritraM vinavAste tadadhikamapi sat palyopamase rahita ho jAtA hai / aba yadi koI jIva apane antima bhava meM punaH isa naradevatva ko prApta kara letA hai taba aisI sthiti meM naradevatva ko chor3akara punaH naradevatva kI prApti meM utkRSTarUpa se antara pUrvoktapramANa rUpa meM sagha jAtA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'dhammadevassa pucchA' he bhadanta ! dharma deva kA antarakAla kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jahaNNeNaM paliovamapuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM avaDaM poggalapariyaTTe desUNaM' he gautama ! dharmadeva kA antara kAla jaghanya se palpopamapRthakatva kA hai-do se lekara nau palyopama taka kA hai, aura vaha isa prakAra se hai-koI cAritra vAlA jIva saudharmasvarga meM palyopamapRthaktva kI Ayu vAle devoM meM utpanna ho gayA kyoM ki dharmadeva dopalyopama se kama sthiti vAle devoM meM utpanna nahIM hotA hai| aura phira vaha yahAM se Ayu kI samApti ke bAda cava kara punaH dharmadeva ho saMsArathI rahita thaI jAya che. je kaMI jIva potAnA antima bhavamAM naradevatvanI punaH prApti karI le, te evI paristhitimAM pUrvanA naradeva paryAva ane anitama naradeva paryAyanI vacce pUrvokta utkRSTa kALanuM aMtara paDI jAya che. gautama svAmInA prazna-" dhammadevassa pucchA" lAvan ! dhavana virahakALa keTale kahyo che? uttara-"goyamA! jahaNNeNaM paliovamapurattaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM avaDDhaM pogalapariya, desUNaM" gautama! yamapanA vi24ANa mAchAmA maach| papamapRthakvane (ekathI laIne nava popamane) ane vadhAremAM vadhAre anaMta kALa sudhI hoya che. te anaMta kALa ardha pudgala parivarta karatAM saheja nyuna hoya che. jaghanya virahakALanuM spaSTIkaraNa-keI cAritravALe jIva, dhAre ke saudharmakalpamAM palyopamapRthavanI AyusthitivALA devAmAM utpanna thAya che. tyAMnI Ayusthiti jogavIne tyAMthI cyavIne te punaH dharmadeva rUpe utpanna zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 5 bhavyadravyadevAAdvarttananirUpaNam 345 pRthaktve'ntarbhAvitamabaseyam , utkRSTena tu antaram , anantaM kAlam apArddha pudgalaparivarta dezonam bhavati, gautamaH pRcchati-'devAhidevANaM pucchA' he bhadanta ! devAdhidevAnAM kiyantaM kAlam , antaraM bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA! natthi aMtara' he gautama ! devAdhidevAnAm arhatAm , nAsti antaram , teSAM mokSagamanAd antara na bhavatIti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'bhAvadevassa NaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadevasya khalu kiyantaM kAlam antaraM bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA! jahaNNeNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassaikAlo' he gayA jo vaha manuSyabhava meM utpanna hokara vahAM vinA cAritra kA rahAaisI sthiti meM itanA kAla adhika hone para bhI vaha palyopamapRthaktva meM hI antarbhAvita jAnanA cAhiye tAtparya kahane kA yaha hai ki palyopamapRthaktva kI sthiti samApta kara vaha dharmadeva kA jIva jaba manuSya paryAya meM A gayA aura vahAM vaha jaba taka cAritra ke vinA rahA taya taka kA samaya palyopamapRthaktva se bhI kucha adhika ho jAtA hai-ataH jaghanya antara yahA~ palyopamapRthaktva se kucha adhika honA cAhiyeparantu sUtrakAra ne to aisA kahA nahIM hai isaliye isakA nirvAha isa rUpa se hI kara lenA cAhiye ki manuSyabhava kA itanA cAritra vinA kA samaya palyopama pRthaktva ke bhItara hI antarbhUta ho gayA hai| tathA utkRSTa se antara anantakAla taka hotA hai-yaha anantakAla kucha kama ardhapudgala parivartarUpa hotA hai / atha gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'bhAvadevassaNaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadeva kA antarakAla kitanA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM thaI jAya che. je ke manuSyabhavamAM utpanna thayA bAda jeTale samaya te cAritra aMgIkAra na kare, teTale adhika samaya dharmadevanI paryAyanI punaH prAptimAM lAga joIe A gaNatarI dhyAnamAM laIne pApamapRthakatva karatAM adhika virahakALa kahe joIta hatuM, paraMtu ahIM papapRthakRtva pramANa (ekathI laIne nava palyopama pramANa) je virahakALa kahyo che, tenuM kAraNa e che ke cAritra prApti vinAnA kALane A virahakALanI aMdara ja samAviSTa karI levAmAM Avela che. gautama svAbhAna prazna-"bhAvadevassa NaM bhaMte! pucchA" 3 mAvan ! lA. devane virahakALa keTale kahyo che? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNataMkAlaM vaNassai kAlo" hai gItama! bhAvanA vi24 mAchAmA maach| bha0 44 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre gautama ! bhAvadevasya antaraM jaghanyena antarmuhUrta bhavati, tathAhi-bhAvadevazcyutvA'ntarmuhUrtam anyatra tira kSu sthitvA punarapi bhAvadevatayA utpannaH ityevaM rItyA jaghanyena antarmuhUrtamunneyam , utkRSTena tu antaram . anantaM kAlaM vanaspatikAla. paryantaM bodhym|| ___ athAlpabahutvadvAramAha-'eesi NaM bhaMte ! bhaviyadavvadevANaM naradevANaM jAva bhAvadevANaya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? ' he bhadanta ! eteSAM khalu pUrvoktAnAM bhavyadravyadevAnAM, naradevAnAM, yAvat-dharmadevAnAM, devAdhidevAnAM, bhAvadevAnAM ca madhye katare devAH katarebhyo devezyo yAvat-stokA thA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA santi ? bhagavAnAha-'goyamA! savvatthovA naradevA, aNataM kAlaM vaNassaikAlo' he gautama ! bhAvadeva kA antarakAla kama se kama eka antarmuhUrta kA hotA hai, aura vaha isa prakAra se hotA hai ki bhAvadeva apanI bhAvadeva ke paryAya ko chor3akara antarmuhUrta taka anyatra tiryazca meM sthita ho jAve aura phira vahAM se marakara vaha punaH bhAvadevarUpa se utpanna ho jAve isa rIti se yaha jaghanya antara atarmuharta kA sadha jAtA hai tathA utkRSTa se antara vanaspatikAlaparyanta anantakAla rUpa hotA hai| aba sUtrakAra alpabahutvadvAra kA kathana karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-' eesiNaM bhaMte, bhaviyadavyadevANaM naradevANaM jAva bhAvadevANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! ina pUrvokta bhavyadravyadevoM ke, naradevoM ke yAvat dharmadevoM ke, aura devAdhidevoM ke tathA bhAvadevoM ke bIca meM kauna deva kina devoM se yAvat stoka hai ? kauna deva kina devoM se bahuta hai ? kauna deva kina devoM ke barAbara hai ? eka aMtarmuhUrtane ane vadhAremAM vadhAre vanaspati kALa paryanta-anaMtakALa rUpa hoya che. bhAdevanA jaghanya virahakALanuM spaSTIkaraNa A pramANe che-dhAre ke kaI bhAradeva pitAnI bhAvadeva paryAya saMbaMdhI Ayusthiti pUrI karIne manuSya athavA tiyaca rUpe utpanna thaI jAya che, tyAM eka aMtamuM. hUrta kALa rahIne pharI bhAvadeva rUpe utpanna thaI jAya che te evI paristhitimAM eka aMtarmuhUrta pramANa jaghanya virahemALa ghaTita thaI jAya che. have sUtrakAra alpabadvAranuM kathana kare che- gautama svAmInA prazna-"eesiNaM bhaMte ! bhaviyadavvadevANaM naradevAnaM jAva bhAvadevANa ya kayare kayare hiMto jAva visesAhiyA vA?" 8 sAvan ! svydravyadeva, narade, dharmadeva, devAdhideva, ane bhAva, A pAMca prakAranA devamAM kayA de kayA dethI a5pramANa che? kayA deve kayA deve karatAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 1 sU0 5 bhavyadravyadevAdyudvarttananirUpaNam 347 devAhidevA saMkhejjaguNA, dhammadevA saMkhejjaguNA, bhaviyadavtradevA asaMkhejjaguNA, bhAvadevA asaMkhejjaguNA' he gautama! bhavyadravya devAdibhAva devAnteSu sarvastokA naradevAH santi, bharatairatrateSu pratyekaM dvAdazAnAmetra teSAmutpAdAt, vijayeSu ca vAsudevasambhavAt sarveSu ekadA'nutpAdAt, tadapekSayA devAdhidevAH saMkhye yaguNAH bharatAdiSu pratyekaM devAdhidevAnAM cakravartyapekSayA dviguNatayotpAdAt, vijayeSu ca vAsudevopeteSvapi utpAdAt kintu tadapekSayA dharmadevAH saMkhye yaguNA bhavanti, zramaNAnAmekadApi koTI sahasrapRthakatvasadbhAvAt tadapekSayA bhavyadravyadevAH tiryaggati " aura kauna deva kina devoM se vizeSAdhika hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA' he gautama! 'savvatthovA naradevA' saba se kama naradeva haiN| 'devAhidevA saMkhejjaguNA' ina naradevoM kI apekSA devAdhideva saMkhyAtaguNita haiM / naradeva sabase kama haiM isakA tAtparya yaha hai ki bharata aura airavata kSetra meM ye pratyeka meM 12 hI utpanna hote haiM aura vijayoM meM vAsudeva hote haiM tathA yaha bhI niyama hai ki ye 12 eka sAtha utpanna nahIM hote haiN| devAdhidevoM ko jo inakI apekSA saMkhyAtaguNA kahA gayA hai- so isakA kAraNa yaha hai ki bharata aura airavata kSetra meM cakravartiyoM kI apekSA ye dUne utpanna hote haiN| tathA vAsudevayukta vijayoM meM bhI inakA utpAda hotA hai / devAdhidevoM kI apekSA dharmadeva saMkhyAtaguNita haiM kyoM ki ekasAtha bhI dharmadevoM kA koTisahasra pRthaktvarUpa meM sadbhAva rahatA hai / inakI apekSA bhavyadravyadeva tiryaggati ko adhikapramANu che ? kayA devA kayA deve jeTalA ja che? kayA devA kayA deve karatAM vizeSAdhika che? mahAvIra alunA uttara- " goyamA ! " De gautama ! " savvatthovA naradevA narahevAnI sauMkhyA sauthI mochI che. " devAhidevA saMkhejjaguNA " narahe karatAM devAdhidevA sukhyAta gaNuAM hAya che. narahevAnI saMkhyA sauthI ochI kahevAnu kAraNa e che ke bharata ane aravata kSetramAM 12-12 naradevA (cakravartIe) ja utpanna thAya che, ane vijayamAM vAsudevA hoya che. vaLI evA paNa niyama che ke 16 naradevA eka sAthe utpanna thatA nathI naradevA karatAM devAdhideve! sakhyAta gaNuAM kahevAnuM kAraNa e che ke bharata ane aravata kSetramAM cakravartIo karatAM bamaNAM devAdhideve utpanna thAya che, tathA vAsudeva yukata vijayAmAM paNa temanI utpatti thAya che devAdhidevA karatAM dharma devA sakhyAta gaNAM hAya che, kAraNa ke eka sAthe paNa dharma devAnA zrI bhagavatI sUtra : 10 " Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 bhagavatIsUtre mAzritya asaMkhyeyaguNA bhavanti, dezaviratAdInAM devagatigAminAma saMkhyAtatvAt, tadapekSayA bhAvadevAH asaMkhyeyagugAH bhavanti, svarUpeNaiva teSAmadhikatvAt / / sU. 5 // bhAvadevavizeSAlpabahutvavaktavyatA / mUlam - "eesiNaM bhaMte ! bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM, joisiyANaM, vaimANiyANaM, sohammagANaM jAva accuyagANaM, gevejjagANaM, aNuttarovavAiyANa ya, kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA aNuttarovavAiyA, bhAvadevA uvarimagevejjA bhAvadevA saMkhejjaguNA, majjhimagevejjA saMkhejjaguNA, hehimagevejjA saMkhejjaguNA, accue kappe devA saMkhejjaguNA, jAva ANayakappe devA saMkhejjaguNA, evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise, appAbahuyaM jAva joisiyA bhAvadevA asaMkhejjaguNA, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti ||suu0 6 // bArasasayassa navamo uddeso samatto // 11 - 9 // " chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! bhAvadevAnAM bhavanavAsinAM vAnavyantarANAm, jyotiSikANAM vaimAnikAnAM saudharmikANAM yAvat-acyutakAnAm graiveyakANAm, anuttaraupapAtikAnAM ca katare katarebhyo yAvat vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH anuttaraupapAtikA bhAvadevAH, uparimatraiveyakA bhAvadevAH saMkhyeyaguNAH, madhyamatraiveyakAH saMkhye yaguNAH, adhastana graiveyakA saMkhyeyaguNAH acyute karape Azrita karake asaMkhyAtaguNita haiM, kyoM ki devagatigAmI dezavirati jIva asaMkhyAta hote haiN| inakI apekSA bhAvadeva asaMkhyAtaguNita haiN| kyoM ki svarUpa se hI inakI adhikatA hai // sU0 5 // kATipRtha sahasrarUpe (ekathI laIne nava kreADa panta) sadbhAva rahe che. dhama devA karatAM bhavyadravyadeve tiya*gatinI apekSAe asakhyAta gaNuAM che, kAraNa ke devagatiMgAmI dezivaratiyukata jIvA asakhyAta hAya che, ane bhavyadravyadeve karatAM bhASadeve asa`khyAta gaNuAM che, kAraNa ke svarUpanI apekSAe temanI adhikatA che. spA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU0 6 bhAvadevAtpabahutvanirUpaNam 349 devAH saMkhye yaguNAH, yAvat Anatakalpe devAH saMkhyeyaguNAH, evaM yathA jIrAbhigame trividhaH puruSaH, alpabahutvaM yAvat jyotiSikA bhAvadevAH asaMkhyeyaguNAH, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta !" ||muu0 6 // iti dvAdazazatakasya navamaH uddezakaH samAptaH // TIkA - atha bhAvadeva vizeSANAM bhavanapatyAdInAm alpabahutvaM rUpayitumAha - 'ee siNaM bhaMte' ityAdi / 'eesiNaM bhaMte! bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM, vANamaMtarANaM, jo siyANaM, vemANiyANaM, sohammagANaM, jAva accuyagANaM, gevejjagANaM, aNuttarovavAiyANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? ' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! eteSAM khalu bhAvadevAnAM bhavanavAsinAM vAnavyantarANAm, jyotiSi - kANAm, vaimAnikAnAm, - saudharmakANAM yAvat-acyutakAnAm graiveyakANAm, anuttaraupapAtikAnAM ca madhye katare bhAvadevAH, katarebhyo bhAvadevebhyaH yAvatalpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA santi ? bhagavAnAha - 'goyamA ! bhAva devavizeSAlpabahutvavaktavyatA 9 " 'eesiNaM bhaMte! bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne bhAvadeva vizeSarUpa bhavanapatyAdikoMkA alpabahutva kI prarUpaNA kI hai-isameM gautama ne prabhu se pUchA hai-' eesiNaM bhaMte! bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM, vANamaMtarANaM, joisi. ghANaM, vaimANiyANaM, sohammagANaM jAva accuyagANaM, gebejjagANaM, aNutarovavAiyANa ya kayare kaparehiMto jAva visesAhiyA vA' he bhadanta / ye bhAvadeva rUpa jo bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSika aura vaimAnika saudharmaka, yAvat acyutataka, graiveyaka aura anuttaraupapAtika haiM-so inake bIca meM kauna bhAvadeva kina bhAvadevoM se yAvat alpa haiM ? kauna --bhASade vizeSAnI alpamahutva viSayaka vaktavyatA-- " eesi NaM bhaMte ! bhAvadeva NaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM " chtyaahiTIkA-sUtrakAre A sUtramAM bhAvadeva vizeSa rUpa bhavanapati Adi devAnI alpamahutAnI prarUpaNA karI che. gautama svAbhIne prazna - " eesi NaM bhaMte ! bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM, vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM, sohammagANaM jAtra accuyagANaM, gevejjagANaM, aNuttANaM kare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? De lagavan ! laavdevarUpa je bhatratavAsI, vAnavyantara, jayeAtiSika, vaimAnika (saudharmothI laIne acyuta payantanA), caiveyaka ane anuttara papAtika, deve che, temAMthI kayA bhAvadevA kayA bhAva devA karatAM AchAM che? kayA bhAvadeve kayA bhAvaDhave zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 bhagavatI sUtre savvattho vA aNuttarovavAiyA bhAvadevA, uvarimagevejjA bhAvadevA saMkhejjaguNA, ' he gautama! sarvastokAH anuttaropapAnikA bhAvadevAH santi, tadapekSayA uparimagraiveyakAH prathama trikagraiveyakA bhAvade // saMkhyeyaguNAH santi, 'majjhimagevejjA saMkhejjaguNA, heDimavejnA saMkhejjaguNA' tadapekSayA madhyamagraiveyakAH madhyama trikagraiveyakAH bhAvadevAH saMrUpeyaguNAH santi, tadapekSayA antimamaiveyakAH- antimatrikagraiveyakA bhAvadevAH saMkhye guNAH santi, 'accue kappe devAH saMkhejjaguNA, jAva ANayakappe devA asaMkhejjaguNA' antimatrikayaiveyakabhAvadevApekSayA acyute kalpe bhAvadevA: saMkhyeyaguNAH santi yAvat tadapekSayA AraNakalpe bhAvadeva kina bhAvadevoM se bahuta haiM ? kauna bhAvadava kina bhAvadevoM ke barAbara haiM ? aura kauna bhAvadeva kina bhAvadevoM sa vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! savvatthovA aNuttarovavAiyA bhAvadevA' he gautama! sabase kama anuttaropapAtika bhAvadeva haiN| inakI apekSA 'uvarimagevejjA bhAvadevA saMkhejjaguNA' uparima graiveyaka - prathamatrika graiveyaka ke bhAvadeva saMkhyAtaguNita haiM 'majjhimagevejjA saMkhejja guNA, heTThimagevejjA saMkhejjaguNA' inakI apekSA madhyamagraiveyaka kemadhyamatrika graiveyaka ke bhAvadeva saMkhyAtaguNita hai, inakI apekSA antimagraiveyaka ke antimatrika graiveyakoM ke bhAvadeva saMkhyAtaguNita haiM, 4 accue kappe devA saMkhejjaguNA jAva ANayakappe devA saMkhejjaguNA ' antimatrika graiveyaka ke bhAvadevoM kI apekSA acyutakalpa meM bhAvadeva karatAM vadhAre che? kayA bhAvadevA kayA bhAvadevAnI kharAkhara che ? kayA bhAvadevA kayA bhAvadeza karatAM vizeSAdhika che ? +6 mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA / savvatyovA aNuttarotravAiyA bhAvadevA " huM gautama! anuttarauSapAtika bhAvadeve sauthI echAM che. varimavejjA bhAvadevA saMkhejjaguNA " anuttarauyapAti deve| 42tAM upasbhi graiveya (prathama trinA) vibhAnavAsI devI sabhyAta gaNAM che. " majjhimagevejjA saMkhejjaguNA " uparima traiveyaka vimAnavAsI devA karatAM madhyama jaiveyaka vimAnavAsI devA sabhyAta gAM che, " mavejjA saMkhejjaguNA " madhyama traiveyaka vimAna vAsI devA karatAM adhastana (nIcenu. trika) traiveyaka vimAnAnA bhAvadeve sabhyAta gAM che. "accue kappe devA saMkhejjaguNA jAva ANayakappe devA saMkhejjaguNA ** adhastana traNa traiveyaka vimAnavAsI bhAvadevA karatAM acyuta kalpanA devA sakhyAta gaNAM che, acyuta karatAM AraNamAM ane AraNa karatAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 6 bhAvadevAlpabahutvanirUpaNam 351 Anatakalpe bhAvadevAH saMkhyeyaguNAH santi, 'evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise appAbahuyaM jAva joisiyA bhAvadevA asaMkhejjaguNA' evaM rItyA, yathA jIvAbhigame trividhaH-trividhajIvAdhikAraH atha ca devapuruSaH-devapuruSANAmalpabahutvamuktam , tathaivAtrApi vaktavyam , tathA coktaM jIvAbhigame____ 'sahassAre kappe devA asaMkhejjaguNA, mahAsukke asaMkhejjaguNA, laMtae asaMkhejjaguNA, baMbhaloe devA asaMkhenaguNA, mAhide devA, asaMkhejjaguNA, saNaMkumAre kappe devA asaMkhejjaguNA, IsANe devA asaMkhejjaguNA, sohamme devA saMkhenaguNA, bhavaNavAsidevA asaMkhejjaguNA, vANamaMtarA devA asaMkhenaguNA' ti, tadAha-yAvat jyotiSi kA bhAvadevAH asaMkhyeyaguNA bhavanti / ante gautamo bhaga saMkhyAtaguNita haiM, yAvat inakI apekSA AraNakalpa meM, Anatakalpa meM, bhAvadeva saMkhyAtaguNita haiM / ' evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise appAbahuyaM jAva johasiyA bhAvadevA asaMkhejjaguNA' isa rIti se jaise jIvAbhigama meM trividha-trividha jIvAdhikAra, atha ca devapuruSa-devapuruSoM kA alpabahutva kahA gayA hai, usI prakAra se yahAM para bhI yaha kahanA cAhiye / jIvAbhigama meM aisA kahA gayA hai 'sahassAre kappe devA asaMkhejjaguNA mahAsukke asaMkhejjaguNA, laMtae asaMkhejjaguNA, baMbha, loe devA asaMkhejjaguNA, mahiMde devA asaMkhejjaguNA, saNaMkumAre kappe devA asaMkhejjaguNA. IsANe devA asaMkhejjaguNA, sohamme devA saMkhejaguNA, bhavaNavAsidevA asaMkhejjaguNA, vANamaMtarA devA asaMkhejjaguNA tti' arthAt-sahasrArakalpa meM deva bhAvadeva asaMkhyAtaguNita haiM mahAzukra meM deva-asaMkhyAtaguNita haiM lAntaka meM deva asaMkhyAtaguNita haiM brahmaloka meM bhAvadeva asaMkhyAtaguNita haiM, mAhendradevaloka mAnata5mA yAta ga sADhe che. " evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise appAbahuyaM joisiyA bhAvadevA asaMkhejjaguNA" ! paddhatithI . bhigama sUtramAM jevI rIte trividha jIvAdhikAra-devapuruSanuM alpabaddhatvakahevAmAM AvyuM che, eja pramANe ahIM paNa bhAgadevenuM alapabahu kahevuM nAbhirAmamA che -'sahassAre kappe devA asaMkhejjaguNA, mahAsukke asaMkhejjaguNA, laMtae asaMkhejjaguNA baMbhaloe devA asaMkhejjaguNA, mAhiMde devA asaMkhejjaguNA, saNaMkumAre kappe devA asaMkhejjaguNA, IsANe devA asaMkhejjaguNA, sohamme devA saMkhejjaguNA, bhavaNavAsI devA asaMkhejjaguNA, vANa. maMtarA devA asaMkhejjaguNA ti" mAnata 42ta sahasAra 465mA asbhyaatgaNu, mahAzukamAM deva asaMkhyAtagaNu che. lAntakamAM deva asaMkhyAtagaNa che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 bhagavatIsUtre vadvAkyaM pramANayannAha - 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameveti // 06 // iti zrI vizvavikhyAta jagadbalamAdipadabhUSita bAlabrahmacAri 'jainAcArya ' pUjyazrI ghAsIlAlavaviviracitAyAM zrI "bhagavatI " sUtrasya prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazatakasya navamoddezakaH samAptaH // muu012-9|| meM deva asaMkhyAtaguNita haiM, sanatkumAradevaloka meM deva asaMkhyAtaguNita haiM, IzAna meM bhAvadeva asaMkhyAtaguNita haiM, saudharmadevaloka meM bhAvadeva saMkhyAtaguNita haiM / bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNita haiM, vAnavyantara deva asaMkhyAta guNita haiM aura jyotiSika deva bhI asaMkhyAtaguNita haiN| aba anta meM bhagavAn ke vacana meM pramANatA khyApita karate huye arthAt prabhu ke isa kathana ko svIkAra karate hue gautama svAmI kahate haiM - he bhadanta ! Apa kA kahA huA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai / isa prakAra kaha kara ve gautama svAmI apane sthApa para yAvat saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue virAjamAna ho gaye // sU0 6 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAja kRta " bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke bArahaveM zatakakA // navavA uddezaka samApta // 12-9 // sahasrAra karatAM brAlekamAM asakhyAtagaNuAM, brahmaleka karatAM mAhendramAM asa khyAta gaNuAM, mAhendra karatAM sanatkumAra kalpamAM asakhyAta gaDDAM, sanakumAra karatAM izAna kalpamAM asakhyAta gaNuAM ane IzAna kalpa karatAM saudhama kalpamAM sakhyAta gaNAM bhAvadeve che. saudhama kalpanA bhAvadevA karatAM bhavanavAsI bhAvadevA asakhyAta gaNAM che ane bhavanavAsI bhAvadevA karatAM vAnanyatara bhAvadeve asakhyAta gaNAM che. ane vAnavyatara bhAvadevA karatAM janaitiSika bhAvadevA asakhyAta gaNuAM che. prabhunA A kathanamAM pramANikatAne svIkAra karIne gautama svAmI kahe che hai- " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti " De lagavan ! yA viSayanu sAye me pratipAdana karyu te saCthA satya che. he bhagavan ! Apanu kathana sathA satya che. A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNA namaskAra karIne, sayama ane tapathI AtmAne yukata karatA thakA gautama svAmI peAtAnA sthAne besI gayA. DAslR06|| jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA khAramAM zatakanA navame uddezaka samApta 512-9 / / kRta zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 dazamoddezakasya viSayavivaraNam 353 atha dazamoddezakaH prArabhyate dvAdazazatake dazamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam // dravyAtmaprabhRtInAmalpabahutvavaktavyatAprarUpaNam , AtmajJAnasvarUpo vartate ? anyasvarUpoveti nirUpaNam , nairayikANAmAtmasvarUpanirUpaNam , pRthivIkAyikAnAm AtmasvarUpanirUpaNam , AtmA darzanasvarUpo vartate, tadanyasvarUpoveti praznAdi vicAraH, ratnaprabhApRthivIsadrUpA asadUpA vA vartate ! ityAdi praznottaram , evaM zarkarAprabhAdi sarvAsu pRthivISu praznottarANi vijJeyAni / evameva saudharma devalokAdArabhyAnuttaraupapAtikaparyantaM praznottaranirUpaNam ekaH paramANuH sadUpo vartate, asa. dUpo vA vartate ? ityAdi praznottaram , dvipradezikaH skandhaH kathaM sadrUpo vartate dazave uddezekA prAraMbhabArahaveM zataka ke isa dazaveM uddezaka meM jo viSaya kahA gayA hai usakA saMkSipta viSaya vivaraNa isa prakAra se hai-AtmA ke dravyAtmA Adi bhedoM kA kathana, aura inake alpa bahutva kA kathana, AtmA jJAnarUpa hai, athavA anya rUpa hai, aisI zaMkA kA uttara nairayikoM kI AtmA meM, tathA pRthivIkAyika AdikoM kI AtmA meM jJAnAdi svarUpatA kA nirUpaNa AtmA darzana svarUpa hai ? yA anya svarUpa hai ? isa prakAra ke praznAdikoM kA vicAra ratnaprabhApRthivI sadrUpa hai yA asadrUpa hai ? ityAdi praznoM kA uttara isI prakAra ke praznottara zarkarAprabhA Adi pRthiviyoM meM bhI jAnanA caahiye| saudharmadevaloka se lekara anuttaropapAtika taka isI prakAra ke praznottaroM kA nirUpaNa / eka paramANu sadrUpa hai yA asadrUpa hai ? ityAdi prazna kA uttara dvipradezika skandha sadrUpa kaise haiM ? dazAmA udezAne prAraMbhabAramAM zatakanA A dasamAM uddezakamAM pratipAdita viSayane saMkSipta sArAMza nIce pramANe che-AtmAnA dravyAtmA Adi ATha prakAranuM kathana temanA alpa bahatvanuM kathana AtmA jJAna rUpa che, athavA anya rUpa che? A prakArano prazna ane tene uttara nArakanA AtmAmAM tathA pRthvIkAyika AdikanA AtmAmAM jJAnAdi svarUpatAnuM nirUpaNa AtmA darzanasvarUpa che, athavA anya svarUpa che? A prakAranA praznAdikanI vicAraNA ratnakalA pRthvI sakriya che, ke asahRpa che? A prakArane prazna ane tene uttara zarkarAmabhA Adi pRthvIne viSe paNa eja prakAranA praznottaranI prarUpaNa eka paramANu sahRpa che ke asaTTupa che? dvidezika kanya sakUpa che ke atUpa che? ItyAdi prazno ane temanA uttaronI bha0 45 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ityAdi SaDUbhaGga praznottaram , tripradezikaskandhaH syAdAtmA kathaMcit sadrUpo vartate, syAt no AtmA kathaJcit asadrUpaH ityAdi trayodazabhaGgaH prarUpaNam , kathaM tAvat tripradeziva skandhasya 'syAdAtmA' ityAdi trayodazabhaGgAH bhavanti ? iti praznottaram , catuSpadezikaskandhasya ekonaviMzatibhaGgAnAM prarUpaNam , kathaM tAvat catuSpadeziskandhasya zyAdAtmA, syAt no AtmA' ityAdibhaGgAnAM hetukathanamiti / ___ aatmsvruupvktvytaa| mUlam-"kai vihANaM bhaMte! AyA paNNattA? goyamA! aTra vihA AyA paNNattA, taM jahA-daviyAyA, kasAyAyA, jogAyA, uvajogAyA, NANAyA, daMsaNAyA, carittAyA, viiriyaayaa| jassa NaM bhaMte! daviyAyA tassa kasAyAyA, jassa kasAyAyA tassa dviyaayaa?| goyamA! jassa daviyAyA tassa kasAyAyA siya asthi siya nasthi, jassa puNa kasAyAyA tassa daviyAyA niyama atthi| jassaNaM bhaMte ! daviyAyA tassa jogaayaa?| evaM jahA daviyAyA kasAyAyA bhaNiyA tahA daviyAyA jogAyA ya bhANiyavvA / jassaNaMbhaMte ! daviyAyA tassa uvajogAyA evaM samvattha isa prazna kA SaDbhaMgarUpa uttara tripradezika skandha kathaMcit AtmA haiM, kathaMcit sadrUpa hai, kathaMcit no AtmA hai, kathaMcit asadrUpa hai-ityAdi 13 bhaMgoM dvArA usakI prruupnnaa| tripradezI skandha ke 'syAdAtmA' ityAdi rUpa se 13 bhaMga kaise hote haiM isa prazna kA uttara catuSpadezI skandha ke 19 bhaMgo kI prarUpaNA catuSpadezika skandha ke 19 bhaMga hone meM hetukathana / prarUpaNA Dhipradezika skandha sapa kevI rIte che? A praznone cha bhAMgAo dvArA uttara tripradezika kanya amuka apekSAe AtmA che, amuka apekSAe sadbhaya che, amuka apekSAe no AtmA che, amuka apekSAe adrapa che, ItyAdi 13 bhAgAo (vikala) dvArA tenI prarUpaNA tripradeza skaMdhanA "syAdAtmA" ItyAdi rUpe 13 bhAMgAe kevI rIte thAya che? A praznane uttara catuSpadezI skandhanA 19 bhAMgAonI prarUpaNu catuSpadezI skandhanA 1 bhAMgA thavAnA kAraNenuM kathana. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam pucchA bhANiyavvA / goyamA ! jassa daviyAyA tassa uvaogAyA niyamaM asthi / jassa vi uvaogAyA tassa vi daviyAyA niyamaM asthi / jassa daviyAyA tassa jANAyA bhayaNAe / jassa puNa NANAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi / jassa daviyAyA tassa daMsaNAyA niyamaM asthi / jassa vi daMsaNAyA tastadaviyAyA niyamaM asthi / jassa daviyAyA tassa caritAyA bhayaNAe / jassa puNa caritAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi / evaM vIriyAyA visamaM / jassa NaM bhaMte! kasAyAyA tassa jogAyA pucchA, goyamA ! jassa kasAyAyA tassa jogAyA niyamaM asthi / jassa puNa jogAyA tassa kasAyAyA siya atthi, siya natthi / evaM uvaogAyAe vi samaM kasAyAyA neyavvA / kasAyAyA ya NANAyA ya paropparaM dovi bhiyvvaao| jahA kasAyAyA ya, uvaogAyA ya tahA kasAyA ya, daMsaNAyA ya, kasAyAyA ya, caritAyA ya, dovi paropparaM bhaiyavvAo / jahA kasAyAyA ya, jogAyA ya, tahA kasAyAyA ya vIriyAyA ya, bhANiyatrAo / evaM jahA kasAyAyAe vattavvayA bhaNiyA tahA jogAyAe vi uvarimAhiM samaM bhANiyavtrAo / jahA daviyAyAe vattavvayA bhaNiyA, tahA uvayogAyAe vi uvarillAhiM samaM bhANiyavvA / jassa NANAyA tassa daMsaNAyA niyamaM asthi / jassa puNa daMsaNAyA tassa NANAyA bhayaNAe / jassa NANAyA tassa caritAyA siya asthi siya natthi / jassa puNa carittAyA tassa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre gANAyA niyamaM atthi, NANAyA vIriyAyA do vi paropparaM bhynnaae| jassa dasaNAyA tassa uvarimAo do vi bhynnaae| jassa puNa tAo tasta daMsaNAyA niyamaM asthi / jassa caritAyA tassa vIriyAyA niyamaM atthi| jassa puNa vIriyAyA tassa carittAyA liya asthi siya nthi| eyAsiNaM bhaMte! daviyAyANaM kasAyAyANaM jAva vIriyAyANa ya kayare kayarahito jAva visemAhiyA vA ? goyamA! savvatthovAo crittaayaao| NANAyAo annNtgunnaao| kasAyAo annNtgunnaao| jogAyAo visesaahiyaao|viiriyaayaao visesaahiyaao| upayoga daviyadaMsaNAyAo tinni vi tullAo visesaahiyaao|suu01|| chAyA-katividhaH khalu bhadanta ! AtmA prajJaptaH ? gautama ! aSTavidhaH AtmA prajJaptaH, tayathA-dravyAtmA1, kaSAyAtmA2, yogAtmA3, upayogAtmA4, jJAnA. tmA5, darzanAtmA6, cAritrAtmA7, vIryAtmA8, yasya khalu bhadanta ! dravyAtmA tasya kaSAyAtmA, yasya kaSAyAtmA tasya dravyAtmA ? gautama ! yasya dravyAtmA tasya kaSAyAtmA syAd asti syAnAsti, yasya punaH kaSAyAtmA tasya dravyAtmA niyamena asti / yasya khalu bhadanta ! dravyAtmA tasya yogAtmA ? evaM yathA dravyA. smA kaSAyAtmA bhaNitastathA dravyAtmA yogAtmA ca bhaNitavyaH / yasya khalu bhadanta ! dravyAtmA tasya upayogAtmA, evaM sarvatra pRcchA bhnnitvyaa| gautama ! yastha dravyAtmA tasya upayogAtmA niyamena asti yasyApi upayogAtmA tasyApi dravyAtmA niyamena asti / yasya dravyAtmA tasya jJAnAtmA bhajanayA, yasya puna jJAnAtmA tasya dravyAtmA niyamena asti / yasya dravyAtmA tasya darzanAtmA niyamena asti / yasyApi darzanAtmA tasya dravyAtmA niyamena asti / yasya dravyAtmA tasya cAritrAtmA bhjnyaa| yasya punazcAritrAtmA tasya dravyAtmA niyamena asti! evaM vIryAtmanApi samam / yasya khalu bhadanta ! kaSAyAtmA tasya yogAtmA pRcchA, gautama ! yasya kaSAyAtmA tasya yogAtmA niyamena asti / yasya punaryogAtmA tasya kaSAyAtmA syAt asti syAt naasti| evam upayogAtmanA'pi samaM kaSAyAtmA netavyaH, kaSAyAtmA ca jJAnAtmA ca parasparaM dvApi bhaktavyo, yathA kaSAyAtmA ca upayogAtmA ca tathA kaSAyAtmA ca darzanAtmA ca, kapAyAtmA ca cAritrAtmA ca dvAvapi parasparaM bhaktavyo, yathA kaSAyAtmA ca yogAtmA ca tathA kss| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 357 yAtmA ca vIryAtmA ca bhaNitavyaH, evaM yathA kaSAyAtmano vaktavyatA bhaNitA tathA yogAtmano'pi uparimaiH sama bhaNitavyA, yathA dravyAtmano vaktavyatA bhaNitA tathA upayogAtmano'pi uparimaiH samaM bhaNitavyA, yasya jJAnAtmA tasya darzanAsmA niyamena asti, yasya punadarzanAtmA tasya jJAnAtmA bhananayA, yasya jJAnAtmA tasya cAritrAtmA syAt asti, syAt nAsti, yasya punazcAritrAtmA tasya jJAnA. smA niyamena asti, jJAnAtmA vIryAtmA dvAvapi parasparaM bhajanayA, yasya darzanA. smA tasya uparimau dvAvapi bhajanayA, yasya punastau tasya darzanAtmA niyamena asti, yasya cAritrAtmA tasya vIryAtmA niyamena asti yasya punarvIryAtmA tasya cAritrAtmA syAt asti, syAt nAsti, eteSAM khalu bhadanta ! dravyAtmanAM kaSAyAtmanAM yAvat vIryAtmanAM ca katare katarebhyo yAvat vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAzcAritrAtmAnaH, jJAnAtmAnaH anantaguNAH, kaSAyAtmAnaH anantaguNAH, yogAtmAno vizeSAdhikAH, vIryAtmAno vizeSAdhikAH, upayogadravyadarzanAtmAnastrayo'pi tulyA vizeSAdhikAH // 1 // TIkA-pUrvodezake devAnAM prarUpitatvena, teSAM cAtmarUpatvAdAtmasvarUpaM bhedataH prarUpayituM dazamoddezakamAha-kaivihANaM bhaMte' ityAdi / 'kaivihANaM bhaMte ! AyA paNNatA ? ' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! katividhaH khalu AtmA prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA! aTTavihA AyA paNNattA' he gautama ! aSTavidhaH AtmA AtmasvarUpavaktavyatA 'kAvihANaM bhaMte ! AyA paNNattA' ityAdi TIkArtha-isase pUrva uddezaka meM sUtrakAra ne devoM kI prarUpaNA kI hai aura ye deva AtmarUpa hote haiM, ataH AtmA ke svarUpa ko bhedapUrvaka prarUpita karane ke lie sUtrakAra ne isa dazaveM uddezaka kA kathana kiyA hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- kaivihA NaM bhaMte ! AyA paNNatA' he bhadanta ! AtmA kitane prakAra kA kahA gayA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! aTThavihA AyA paNNattA' -mAtmAnA 2135nI paratavyatA"kai vihANaM bhaMte ! AyA paNNattA" tyAla TIkArtha-AgalA sUtramAM sUtrakAre devenI prarUpaNa karI che, te devAmAM AtmAne sadbhAva hoya che, A prakAranA pUrva sUtra sAthenA saMbaMdhane laIne have sUtrakAra AtmAnA svarUpanuM bhedapUrvaka nirUpaNa kare che- A viSayane anusiin bhItama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche cha -"kAvihANaM bhaMte ! AyA paNNattA " san ! mAtmA DeTA praarn| yo cha? mahAvIra prasunI utta2-" goyamA!" gautama! "avihA AyA paNNatA" mAmA ma18 rne| yo che. " taMjahA" 8 aMza nAye zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 bhagavatI sUtre prajJaptaH, 'taM jahA -daviyAyA1, kasAyAyA2, jogAyA 3, uba jogAyA4, NANAyA5, daMsaNAyA 6, caritAyA7 vIriyAyA8,' tadyathA - dravyAtmA1, kaSAyAtmAra, yogAtmA3, upayogAtnA4, jJAnAtmA5, darzanAtmA6, cAritrAtmA7, vIryAtmATa, ca / tatra ati satataM gacchati nAnAvidhAn aparAparAn straparaparyAyAniti AtmA, athavA ye ye yaste te jJAnArthA itinyAyena at dhAto gatyarthatvena jJAnArthasvAda - ati- satatamavagacchati upayogalakSaNasvAdityAtmA, tasya copayogalakSaNasvAtsAmAnyenaikavidhatve'pyupAdhibhedAt aSTavidhatvamavaseyam, tatra dravyaM-trikAlAnugAmigauNIkRta kaSAyAdi paryAyaM dUSaH AtmA dravyAtmA sarveSAM jIvAnAm, AtmA ATha prakAra kA kahA gayA hai| 'taM jahA ' vaha isa prakAra se hai1 daviyAyA, 2 kasAyAyA, 3 jogAyA 4 uvajogAyA, 5 NANAyA, 6 daMsaNAyA, 7 caritAyA, 8 vIriyAyA' dravyAtmA, kaSAyAtmA, yogAtmA, upayogAtmA, jJAnAtmA, darzanAtmA, caritrAtmA aura vIryAtmA jo nirantara aparApara paryAya ko-svaparyayarUpa- jJAnAdika nAnAprakAra ke guNoM ko prApta karatA rahatA hai, athavA-gatyarthaka jitane bhI dhAtu hote haiM ve saba jJAnArthaka hote haiM isa niyama ke anusAra gatyarthaka at dhAtu kA artha jJAna hotA hai - so isa vyutpatti ke bala se upayoga lakSaNa vAlA hone se yaha AtmA nirantara padArthoM ko jAnatA rahatA hai isa prakAra yaha AtmA yadyapi isa sAmAnyarUpa upayoga lakSaNa se eka hI prakAra kA hai' parantu phira bhI upAdhi ke bheda se yaha ATha prakAra kA kaha diyA gayA hai / jisa AtmA meM jo ki trikAlagAmI hai, jaba kapA prabhA che-"daviyAyA, kasAyAyA, jogAyA, ubajogAyA, NANAyA, desaNAyA, carittAyA, vIriyAyA " (1) dravyAtmA, (2) uSAyAtmA, (3) yogAtmA, (4) upayogAtmA, (5) jJAnAtmA, (6) darzanAtmA, (7) yaritrAtmA mane (8) vIryaMtmA. je nira'tara aparApara paryAyane-strapara paryAya rUpa jJAnAdika vividha prakAranA guNuMAne-prApta karatA rahe che, evA AtmAne samajavA joie athavA-gati a vAcaka jeTalA dhAtue che, te khadhA dhAtue jJAnA ka hoya che, yA niyamAnusAra gatyartha: " at " dhAtunA artha 'jJAna' thAya che. A vyutpatti anusAra AtmA upayega lakSaNuvALA DhAvAne kAraNe padArthone nira'tara jANatA rahe che. A sAmAnya upayega lakSaNunI apekSAe te AtmA eka ja prakAranA che, parantu upAdhinA bhedanI apekSAe tene ATha prakAranA kahevAmAM AvyA che. trikAlAnugAmI AtmAmAM jyAre kaSAyAdri paryAyAne gauNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 359 krodhAdikaSAyaviziSTaH AtmA kaSAyAtmA akSINAnupazAntakaSAyANAM jIvAnAm, yogAH - manaHprabhRtivyApArA svatpradhAnaH AtmA yogAtmA yogavatAmeva jIvAnAm, upayogaH - sAkArAnAkArabhedastatvadhAnaH AtmA upayogAtmA siddhasaMsAri svarUpaH sarvajIvAnAm, athavA vivakSitavastUpayogApekSayA upayogAtmA, jJAna yAdiparyAyeM gauNa kara dI jAtI haiM taba vaha zuddha dravyarUpa jo AtmA rahatA hai vaha dravyAtmA hai aisA dravyAtmA saba jIvoM ko hotA hai jaba yahI AtmA krodhAdi kaSAyoM se yukta ho jAtA hai taba yaha kaSAyAtmA kahA jAtA hai yaha AtmA-kaSAyAtmA-taba taka banA rahatA hai ki jaba taka isakI ye kaSAyeM kSINa yA upazAnta nahIM ho jAtI haiM / ataH akSINakaSAyoM vAloM kA yA anupazAntakaSAyoM vAloM kA AtmA kakSAyAtmA hai / mana vacana aura kAya inake vyApAra kA nAma yoga hai isa yogapradhAna jo AtmA hai vaha yogAtmA hai yaha AtmA yoga vAle jIvoM ko hotA hai / sAdhara aura anAkAra ke bheda se upayoga do prakAra kA kahA gayA hai| isa upayogapradhAna jo AtmA hai vaha upayogAtmA hai / yaha AtmA siddha evaM saMsArI hotA hai aura mukta aura saMsArI saba jIvoM ko hotA hai| athavA vivakSita vastu ke upayoga se upayukta jo AtmA hotA hai - vaha upayogAtmA hai jisa AtmA meM darzanAdi guNa gauNa kara karI devAmAM Ave che, tyAre zuddha drazya rUpa je AtmA rahe che, tenuM nAma tyAtmA che. madhAM jIvAmAM A prakAranA dravyAtmA haiAya che. jyAre eja AtmA krodhAdi kaSAyeAthI yukata thaI jAya che, tyAre tene kaSAyAtmA kahevAmAM Ave che. jyAM sudhI tenA te kaSAye kSINu athavA upazAnta thaI jatAM nathI, tyAM sudhI te AtmA kaSAyAtmA rUpe ja rahe che, tethI akSINu kaSAyAvALAnA AtmAne athavA anupazAnta kaSAyeAvALAnA AtmAne kaSAyAtmA kahe che mana, vacana ane kAyAnA vyApAra (pravRtti)nuM nAma cAga che. A yuga pradhAna je AtmA che. tene ceAgAtmA kahe che. ceAgavALA jIvAnA Atma! A prakAranA hAya che upayAganA be prakAra kahyA che. (1) sAkAra upayAga ane (2) anAkAra upayAga A upayAgapradhAna je AtmA hoya che tene upayegAtmA kahe che. A AtmA siddha ane saMsArI rUpa hoya che, ane mukta ane saMsArI samasta jIveAmAM upayegAtmAne sadbhAva rahe che athavA viva kSita vastunA upayAgathI upayukata je AtmA haiAya che, tenuM nAma upacAgAtmA che. je AtmAmAM darzanAdi guNAne gauNa karI nAkhavAmAM AvyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 360 vizeSito gauNIkRtadarzanAdirAtmA jJAnAtmA samyagrahaSTInAm, evaMrItyA darzanAsmAdayo'pyavaseyAH vizeSastu darzanAtmA sarvajIvAnAm, cAritrAtmA viratAnAm, vIrya - utthAnAdi tatstrarUpAtmA vIryAtmA sarvasaMsAriNAm, tathAcoktam"jIvAnAM dravyAtmA jJeyaH, sakaSAyiNAM kaSAyAtmA / yogaH sayoginAM punarupayogaH sarvajIvAnAm // 1 // jJAnaM samyagdRSTerdarzanamatha bhavati sarvajIvAnAm / cAritraM viratAnAM tu sarvasaMsAriNAM vIryam ||2|| iti / / tadevam AtmAnamaSTadhA prarUpya yasyAtmabhedasya yadanyadAtmabhedAntaraM yujyate, na yujyate ca tasya tatprarUpayitumAha- 'jassa NaM bhaMte ! daviyAyA tassa kasAyAyA, jassa diye gaye hoM, aura jJAnaguNa mukhya kara diyA gayA ho - aisI sthiti se sampanna jo AtmA hai vaha jJAnAtmA hai aisA AtmA samyagdRSTi jIvoM ko hotA hai / isI prakAra se darzanAtmA Adi bhI jAnanA cAhiye yaha darzanAtmA saba jIvoM meM hotA hai / caritrAtmA viratisaMpanna jIvoM kA hotA hai utthAnAdi svarUpa vAlA jo AtmA hotA hai vaha vIryAtmA hai / yaha vIryAtamA samasta saMsArI jIvoM ko hotA hai| so hI kahA hai 'jIvAnAM' ityAdi, 'jJAnaM samyagdraSTeH' ityAdi / isa prakAra se AtmA kI aSTavidhatA kI prarUpaNA karake aba sUtrakAra yaha prarUpaNA karate haiM ki kisa Atmabheda kI kisa Atmabheda ke sAtha samavyApti banatI hai aura kisa kI kisake sAtha viSama vyApti banatI hai-isI bAta ko gautama ne prabhu se isa prakAra pUchA hai-' jassa NaM bhaMte ! davidyAyA tassa kasAyAyA, hAya, ane jJAnaguNanuM prAdhAnya hAya, evI sthitithI sa`panna je AtmA hAya che, tene jJAnAtmA kahe che samyagdaSTi jIvAmAM jJAnAtmAnA sadbhAva hAya che. eja pramANe danAtmAnuM svarUpa paNa samajavuM saghaLA jIvAmAM A danAtmAne sadbhAva hAya che eja pramANe cAritrAtmAnuM ravarUpa paNa samajavu' virativALA jIvAmAM cAritrAtmAnA sadbhAva hoya che utthAna Adi svarUpavALA je AtmA hoya che, tene vIryAmA kahe che samasta sa*sArI jIyAmAM A vIryomAnA sadbhAva hAya che eja vAta " jIvAnAM " hatyAhi tathA " jJAnaM samyagdRSTeH " tyAhi sUtrapATha dvArA prasTa uravAmAM bhASI che. mA prakAre AtmAnA ATha prakArAnI prarUpaNA karIne have sUtrakAra e vAtanI prarUpaNA kare che ke kayA AtmabhedanI krayA AtmabhenI sAthe samavyApti sa'bhavI zake che, ane kayA AtmabhedanI kayA AtmabhedanI sAthe viSamaLyAmi sabhave che---- zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 361 kasAyAyA tassa daviyAyA ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! yasya khalu jIvasya dravyAtmA - dravyAtmatvaM bhavati tasya kiM kaSAyAtmA - kaSAyAtmatvaM bhavati ? evaM yasya jIvasya kaSAyAtmatvaM bhAti, tasya kiM dravyAtmatvaM bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA ! jassa daviyAyA tassa kasAyAyA siya asthi siya natthi' he gautama ! yasya jIvasya dravyAtmatvaM bhavati tasya kaSAyAtmatvaM syAt asti - kadAcidasti sakaSAyAvasthAyAm, syAnAsti - kadAcinnAsti kSINopazAntakaSAyAvasthAyAm, 'jassa puNa jassa kasAyAyA, tassa daviyAyA' he bhadanta | jisa jIva ke dravyAtmA hotA hai arthAt jisa jIva ko AtmA dravyAtmArUpa hai-usakA vaha AtmA kyA kaSAyAmArUpa hotA haiM ? tAtparya - pUchane kA yaha hai ki jisa jIva meM dravyAtmA rahatA hai vahAM kyA kaSAyAtmA hotA hai yA nahIM hotA hai ? athavA jahAM kaSAyAtmA hotA hai, vahAM dravyAtmA hotA hai yA nahIM hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA / jassa davi. yAyA tassa kasAyAyA siya asthi siya nasthi' he gautama! jahAM dravyAtmA rahatI hai yahAM kaSAyAtmatA rahatI hI ho aisA niyama nahIM hai - kaSAyAtmatA rahe bhI aura na bhI rahe- dravyAtmatA ke sAtha isa prakAra se kaSAyAtmatA kI bhajanA hai bhajanA kA kAraNa yaha hai ki-jIva jaba kSINa kaSAyAvasthA vAlA yA upazAntakaSAyAvasthA cAlA hotA hai usa samaya usakI dravyAtmatA ke sAtha kaSAthAtmato kA avasthAna nahIM hotA hai, aura jaba yaha kaSAyAvasthApana hotA hai taba dravyAtmatA ke sAtha kaSAyAtmatA A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che - " jassa NaM bhaMte ! daviyAyA tassa kasAyAyA, jassa kasAyAyA, tassa daviyAyA ?" he lagavan ! ke bhavano yAtmA dravyAtmA 35 hoya che' te jIvane te AtmA kaSAyAtmA rUpa hoya che kharA ? A praznanu' tAtparya e che ke je jIvamAM dravyAtmA haiAya che, tyAM zuM kaSAyAtmA pazu hoya che ? ane je jIvamAM kaSAyAtmA haiAya che, te jIvamAM zu' dravyAtmA paNa hAya che kharA ? bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA ! jassa daviyAyA tassa kasAyAyA siya asthi, siya natthi " he gautama! jyAM dravyAtmatA rahetA hoya, tyAM ssaayaamatA paNa rahetA ja hAya che, evA niyama nathI kaSAyAtmatA rahe pazu kharI ane na paNa rahe A prakAre dravyAtmatAnI sAthe kaSAyAtmatAnI lajanA (sadbhAva athavA abhAva rUpa vikalpa) samajavI jyAre jIva kSINa kaSAyA. vasthAvALA athavA upazAnta kaSAyAvasthAvALA hAya che, tyAre tenA nyA bha0 46 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kasAyAyA tassa daviyAyA niyamaM atthi' kintu yasya punarjIvasya kaSAyAtmatvaM bhavati, tasya dravyAtmatvaM niyamArasti, jIvatvaM vinA kaSAyANAmabhAvAt / gautamaH pRcchati-'jassa NaM bhaMte ! daviyAyA tassa jogAyA ?' he bhadanta ! yasya khalu jIvasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya kiM yogAtmatvaM bhavati ? evaM yasya yogAtmatvaM bhavati tasya kiM dravyAtmatvaM bhavati ? bhagavAnAha-evaM jahA daviyAyA kasAyAyA bhaNiyA tahAdaviyAyA jogAyA ya bhANiyanyA' he gautama ! evaM-pUrvoktarItyA, yathA dravyAtmanaH kaSAyAtmanA sambandho bhaNitastathA dravyAtmanA yogAtmanA ca sambandho maNitavyaH, tathA ca yasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya yogAtmatvaM syAdasti yogakA avasthAna bhI pAyA jAtA hai, isa prakAra bhajanA se dravyAtmatA ke sAtha kaSAyAtmatA bhI udbhAvita kara lenI cAhiye parantu 'jassa puNa kasAyAyA tassa dariyAyA niyamaM asthi' jahAM kaSAyAtmatA hotI hai vahAM niyama se dravyAtmatA rahatI hai| kyoMki dravyAtmatA ke vinA-jIvatva ke vinA-kaSAyoM kA sadbhAva nahIM hotA hai| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' jasla NaM bhaMte ! dariyAyA tassa jogAyA' he bhadanta ! jisameM dravyAtmatA hotI hai-usameM kyA yogAtmatA hotI hai ? aura jisameM yogAtmatA hotI hai vahAM kyA dravyAtmatA hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA daviyAyA kasAyAyA, bhaNiyA, tahA daviyAyA jogAyA ya bhANiyanyA' he gautama ! jisa prakAra dravyAtmA kA kaSAyAtmA ke sAtha saMbaMdha kahA gayA hai, usI prakAra dravyAtmA smatAnI sAthe kaSAyAtmatAnuM avasthAna (vidyamAnatA) hetuM nathI, paraMtu jyAre te kaSAyAvasthAvALo hoya che, tyAre dravyAtmatAnI sAthe kaSAyAmatAne 55 // sahasA 27 cha 52ntu "jassa puNa kasAyAyA tassa daviyAyA niyama atyi" rai pAyAtmatAne! samAya cha, tyo drvyaatmtaane| 544 niyamathI ja sadbhAva rahe che, kAraNa ke dravyAtmatA vinA-jhavatva vinAkaSAne sadbhAva hoto nathI. gautama syAbhAnA prazna-" jassaNaM bhaMte ! daviyAyA tassa jogAyA ?" . bhagavan! jemAM dravyAtmatA hoya che, temAM gAtmatAne paNa sadUbhAva hoya che kharo ? ane jemAM gAtmatA hoya che, temAM dravyAtmatA hoya che kharo? __ mahAvIra prbhune| uttara-" evaM jahA daviyAyA kasAyAyA bhaNiyA, tahA dariyAyA jogAyA ya bhANiyavvA" he gautama ! 2 re dravyAtmatAnA 4aa. yAtmatA sAthe saMbaMdha kahyo, eja prakArane dravyAtmatAne cagAtmatA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 363 9 vatAmitra, syAnnAsti cAyogisiddhAnAmiva kintu yasya yogAtmatvaM bhavati, tasya dravyAtmatvaM niyamAdasti dravyatvaM vinA yogAnAmasaMbhavAditi bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'jassa NaM bhaMte ! daviyAyA tassa upayogAyA, evaM savvatya pucchA bhANiyavvA' he bhadanta ! yasya khalu jIvasya dravyAtmatvaM bhavati tasya kim upayogAtmatvaM bhavati ? evaM rItyA sarvatra - aSTavidheSvapi Atmasu parasparam pRcchA bhaNitavyA - praznaH kartavyaH tathAhi yasya upayogAttvaM bhavati tasya kiM dravyAtmatvaM bhavati ? ityAdirItyA zeSaM svayamunneyam, bhagavAnAha - 'goyamA ! jassa daviyAyA tassa uvaogAyA niyamaM asthi, jassa vi upabhogAyA tassa vi daviyAyA niyamaM kA yogAtmA ke sAtha saMbaMdha samajhanA cAhiye tathA jahAM para dravyAtmatA hotI hai vahAM yogavAloM kI taraha yogAtmatA hotI bhI hai, aura ayogI siddhoM kI taraha yogAtmatA nahIM bhI hotI hai| kintu jahAM para yogAtmatA hotI hai vahAM niyama se dravyAtmatA hotI hai| kyoMki dravyatva ke vinA yogoM kA sadbhAva nahIM hotA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' jassa NaM bhaMte! daviyAyA tassa uvayogAyA, evaM savattha pucchA bhANiyantrA' he bhadanta ! jisa jIva meM dravyAtmatA hotI hai usameM kyA upayogAtmatA hotI hai? aura jisameM upayogAtmatA hotI hai usameM kyA dravyAtmatA hotI hai ? isI prakAra se pUrvokta aSTavidha AtmAoM meM paraspara saMbaMdha hone ke viSaya meM prazna karanA cAhiye / isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama ! jassa davidyAyA tassa uvayogAyA niyamaM asthi, jassa vi ubogaasAthenA saMbaMdha pazu kahevA joie eTale ke jyAM kUbyAtmatA hoya che, tyA cAgavALA jIvAnI jema ceAgAmatA hAya che paNa kharI ane ayAgI siddhonI jema cAgAmatAnA abhAva paNa rahe che, parantu jyAM gAmatAnA sadUbhAva hAya che, tyAM dravyAmAtAnA tA avazya sadUbhAva rahe che, kAraNa ke dravyatvanA vinA cegeAnA saddabhAva hAtA nathI. " gautama svAbhIne azna- " jassa NaM bhaMte! daviyAyA, tassa uvayogAyA, evaM savvattha pucchA bhANiyavtrA " De lagavan ! me upamAM dravyAtmatA hAya che, te jIvamAM zuM upayAgAmatAne sadbhAva hoya che khare ? eja pramANe pUrvokta AThe prakAranA AtmAe nA paraspara sabadha viSayaka prazno paNa pUchavA joie. mahAvIra prabhunA uttara -' jassa daviyAyA, tassa upayogAyA niyamaM asthi, are uvayogAyA tassa vi daviyAyA niyama atthi " he gautama! ne pabhAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 bhagavatIsUtre atthi' he gautama ! yasya jIvasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya upayogAtmatvaM niyamAdasti, yasyApi upayogAtmatvaM bhavati, nasyApi dravyAtmatvaM niyamAdasti, etayoH paraspareNAvinAbhAvAt yathA siddhasya, tadanyasya ca dravyAtmatvamasti, upayogAsmatva cAmti jIvAnAmupayogalakSaNatvAt , 'jassa daviyAyA tassa gANAyA bhayaNAe' yasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya jJAnAtmatvaM bhajanayA bhavati, yathA samyagdRSTInAM syAdasti, mithyAdRSTInAM syAnAsti ityevaM rUpeNa bhananA bodhyA, 'jassa puNa NANAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi' kintu yaspa punarjJAnAtmatvaM bhavati, tasya dravyAtmatva niyamAdasti yathA siddhasya, 'jassa daviyAyA tassa yA tassa vi daviyAyA niyamaM atthi' jisa jIva meM dravyAtmatA hotI hai, usa jIva meM upayogAtmatA avazya hotI hai tathA jisa jIva meM upayogAtmatA hotI hai, usameM dravyAtmatA bhI niyama se hotI hai kyoMki ina donoM kA paraspara meM avinAbhAva saMbaMdha hai / jaisA ki ina donoM kA avinAbhAva saMbaMdha siddhoM meM hai| isI prakAra kA avinAbhAva saMbaMdha ina donoM kA paraspara meM siddhoM se atirikta jIvoM meM bhI hai kyoM ki jIva kA svabhAva upayoga lakSaNa vAlA hai 'jassa daviyAyA tassa NANAyA, bhayaNAe' jisa jIva meM dravyAtmatA hai usa jIva meM jJAnAtmatA bhajanA se hotI hai jaise dravyAtmatA samyagdRSTiyoM meM hotI hai aura jJAnAtmatA bhI hotI hai parantu mithyAdRSTiyoM meM aisA nahIM hai vahAM dravyAtmatA hone para bhI jJAnAtmatA nahIM hotI hai 'jassa puNa NANAyA, tassa daviyAyA niyama asthi' parantu siddha kI taraha jisameM jJAnAtmatA hai usameM drvyaadravyAtmatA hoya che, te jIvamAM upayogAtmatA paNa avazya hoya che, tathA je jIvamAM upayagAmatA hoya che, te jIvamAM dravyAtmatA paNa niyamathI ja hoya che, kAraNa ke te banene ApasamAM avinAbhAva saMbaMdha che A bannene. je avinAbhAva saMbaMdha siddhomAM che, eja prakArane A bannene avi. nAbhAva saMbaMdha siddha sivAyanA jIvomAM paNa hoya che, kAraNa ke jIvane svabhAva apaye sakSapANI che. " jassa daviyAyA tassa NANAyA bhayaNAe"2 mAM dravyAtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke samyagdaSTi jIvamAM dravyAtmatA paNa hoya che ane jJAnAtmatA paNuM hoya che, parantu mithyAdaSTiemAM dravyAtmatA hovA chatAM 55 jJAnAtmatA tI nathI. "jassa puNa NANAyA, tassa daviyAyA niyama atthi" 52-tu siddhanI ma 2 mA jJAnAtmatA ya cha, te 75i zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU01 AtmasvarUpanirUpaNam 365 dasaNAyA niyamaM asthi, jassa vi daMsaNAyA tassa daviyAyA niyama asthi' yasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya darzanAtmatvaM niyamAdasti, yathA siddhasya kevaladarzanam evaM yasyApi darzanAtmatvaM bhavati, tasya dravyAtmatvaM niyamAdasti yathA cakSurdarza - nAdi darzanavatAM dravyAtmatvam , 'jassa daviyAyA tassa carittAyA bhayaNAra, jassa puNa carittAyA tassa daviyAyA niyamaM atthi' yasya dravyAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM bhajanayA bhavati, yataH siddhasya aviratasya vA dravyAtmatva majanayA bhavati, yataH siddhasya aviratasya vA dravyAtmatve satyapi cAritrAtmatvaM nAsti, viratAnAM cAstIti bhajanA bodhyA / yasya punazcAritrAtmatvaM bhavati, tasya dravyAsmatvaM niyamAdasti cAritravatAm AtmatvasyAvazyaMbhAvAt , "evaM pIriyAyAe smatA niyama se hotI hai -yahAM bhajanA nahIM hai 'jassa daviyAyA tassa dasaNAyA niyama asthi, jassa vi dasaNAyA tassa daviyAyA niyama asthi ' jisa jIva meM dravyAtmatA hotI hai, usameM siddhoM kI taraha darzanAtmatA bhI niyama se hotI hai tathA jisameM darzanAtmatA hotI hai usameM cakSudarzanAdi vAloM kI taraha dravyAtmatA bhI niyama se hotI hai 'jassa davidhAyA tassa carittAyA bhayaNAe, jassa puNa carittAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi' jisa jIva meM dravyAtmA hotI hai, usa jIva meM cAritrAtmatA bhajanA se hotI hai, kyoMki siddha ke athavA aviratasamyagdRSTi jIva ke dravyAtmA hone para bhI cAritrAtmA nahIM hotI hai| tathA viratisampanna jIvoM meM yaha pAI jAtI hai isaliye dravyAtmA ke sAtha cAritrAtmatA kI bhajanA kahI gaI hai| parantu jisameM caritrAtmA hotI hai, dravyAtmatA niyamayI cha. "jassa daviyAyA, tassa saNAyA niyama atthi, jassa vi dasaNAyA, tassa daviyAyA niyamaM asthi // 2 mA AtmatA hoya che, te jIvamAM siddhonI jema darzanAtmatA paNa niyamathI ja hoya che ane je jIvamAM darzanAtmatA hoya che, te jIvamAM cakSurdazanAdivALAonI ma dravyAtmatA 5 nayI 4 ya cha. "jassa daviyAyA, tassa carittAyA bhayaNAe, jassa puNa carittAyA, tassa daviyAyA niyama atthi" je jIvamAM dravyAtmatA hoya che te jIvamAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke siddhomAM tathA avirata samyagRSTi jIvamAM dravyAtmatA hovA chatAM cAritrAtmatA hotI nathI paraMtu viratisaMpanna jIvomAM dravyAtmatA ane cAritrAtmatAne sadbhAva rahe che paraMtu je jIvamAM cAritrAsmatAne saddabhAva hoya che, te jIvamAM dravyAtmatAne paNa avazya sadUbhAva ja hoya che, kAraNa ke cAritravALA jIvamAM dravyAtmatA avazya hoya che, zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 bhagavatI sUtre 9 visamaM ' evaM - pUrvoktarItyA vIryAtmanA'pi samaM bodhyam. tathA ca yathA dravyAtmanavAritrAtmanA saha bhajanA pratipAditA niyamaca pratipAdita stathaiva vIryAtmanA'pi saha dravyAtmano bhajanA niyamazva prati ttavyaH evaM ca yasya dravyAtmatvaM tasya vIryAnAsti yathA karaNAryApekSA siddhasya, tadanyasya tu vartate iti bhajanA, vIryAtmanastu dravyAtmatvamastyeka yathA saMsArijIvAnAm atha kapAyAtmanA saha anyAni padAni prarUpayitumAha-' jassa NaM bhaMte ! kasAyAyA tassa jogAyA pucchA' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! yasya khalu kaSAyAtmatvaM bhavati tasya kiM yogAtmatvaM bhavati ? evaM yasya yogAtmatvaM bhavati tasya kiM kaSAyAtmatve bhavati 1 iti pRcchA, vahAM dravyAtmA niyama se hotI haiM kyoM ki cAritra vAloM meM AtmA kA avazyaMbhAva hotA hai 'evaM vIriyAyAe vi samaM' jisa prakAra dravyAtmA kI caritrAtmA ke sAtha bhajanA kahI gaI hai aura caritrAtmA kI dravyAtmA ke sAtha avazyaMbhAvitA kahI gaI hai usI prakAra se dravyAtmA ke bhI sAtha vIryAtmA kI bhajanA aura vIryAtmA ke sAtha dravyAtmA kA niyama- avinAbhAva saMbaMdha jAnanA cAhiye isa prakAra jisameM kravyAtmA hai usameM vIryAtmA nahIM bhI hotI hai jaise sakaraNa kArya karanerUpa vIrya kI apekSA se yaha vIryAtmA siddhoM ke nahIM hotI hai| tathA inase atiriktoM meM yaha dravyoM ke sAtha hotI hai parantu vIryAtmA ke sAtha dravyAtmA niyamataH hotI hai / jaise samasta saMsArI jIvoM ke / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'jassa NaM bhaMte! kasAyAyA tassa jogAyA pucchA' he bhadanta ! jisa jIva meM kaSAyAtmatA hotI hai usa jIva ke kyA yogAtmA hotI hai ? tathA jisa jIva meM yogAtmatA hotI hai usa jIva meM kyA kaSAyAtmatA hotI hai ? isake uttara meM prabhu 66 v evaM bIriyA va samaM " 4 pramANe he mAM dravyAtmatA hoya che, te jIvamAM vIryaMmatA hAya che, pazu kharI, ane nathI paNa hAtI,jema ke sakaraNa-indriya sahita-vIyanI apekSAe A vIryAtmatA siddhomAM heAtI nathI, parantu siddha sivAyanA jIveAmAM drazyAtmatAnI sAthe sAthe vIMTyamatAnA pazu sadbhAva rahe che. parantu je jIvamAM vIryaMtmatAnA saddabhAva hoya che, te jIvamAM dbhavyAtmatA avazya hAya che. jema ke samasta sa`sArI jIvAmAM vIyaMmattA ane drAtmatA, khannenA saddabhAva hAya che. gautama svAmIno prazna- " jassa NaM bhaMte ! kalAyAyA, tassa jogAyA pucchA " huM bhagavana ! je jIvamAM kaSAyAtmatA hoya che, te jIvamAM zuM ceAgAmatA paNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u010 sU01 AtmasvarUpanirUpaNam 367 bhagavAnAha-'goyamA ! jassa kasAyAyA tassa jogAyA niyamaM atthi, jassa puNa jogAyA tassa kasAyAyA siya asthi siya nasthi' he gautama ! yasya kaSAyAtmavaM bhavati, tasya yogAtmatva niyamAdasti, sakapAyANAmayogitvAbhAvAt , kintu yasya punaryogAtmatvaM bhavati tasya kaSAyAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti, sayogAnAM sakakahate haiM-'goyamA! jasla kasAyAyA tassa jogAyA niyama asthi' jassa puNa jogAyA tassa kasAyAyA siya atthi siya natthi' he gautama ! jisa jIva meM kaSAyAtmatA hotI hai, usa jIva meM niyama se yogAtmatA hotI hai, parantu jisameM yogAtmA hotI hai usameM kaSAyAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki kaSAyAtmatA ke sAtha jisa prakAra se yogAtmatA kA avinAbhAva saMbaMdha hai uma prakAra se vaha yogA. tmAke sAtha kaSAyAtmatA kA nahIM hai "yatra 2 kaSApAtmatvaM tatra 2 yogAtmatyam" aisA niyama 'sakaSAya jIvoM meM ayogAtmanA nahIM hotI hai paraMtu yatra 2 rogAtmatvaMtatra 2 sakaSAyAtmatva" aisA niyama isa liye nahIM banatA hai ki yogAtmatA vAle jIva kaSAyayukta bhI hote haiM aura kaSAya vinA ke bhI hote haiN| gyArahaveM, bArahaveM evaM terahaveM guNasthAna meM yogAtmatA to hai, parantu vahA~ kaSAyAtmatA nahIM hai / dazave Adi nIce hoya che kharI? tathA je jIvamAM gAtmatA hoya che, te jamAM zuM kaSAyAtmatA paNa hoya che kharI ? mahApA2 prbhun| utta2-"goyamA ! jassa kasAyAyA, tassa jogAyA niyama asthi "gItama! 2 pAyAtmatA DAya cha, ta ma yogAtmatA niyamathI / DAya cha, " jassa puNa jogAyA tassa kasAyAyA siya asthi siya natthi" 52ntu 2 mAM yogAtmatA hAya che, te SAyAmA DAya che paNa kharI ane nathI paNa hatI A kathananuM tAtparya e che ke-je kaSAyAtmatAnI sAthe yogAtmatAno avinAbhAva saMbaMdha che, e yogAtmatAnI sAthe paayaatmtaan| samaya nathI. "yatra yatra kaSAyAtmatvaM tatra tatra yogAtmatvama" " sAya womA ayogAtmatA tI nathI," mA aAranI niyama to sanI laya cha, parantu " yatra yatra yogAtmatvaM satra tatra sakaSAyAtmatvaM" "jyAM jyAM gAtmatA hoya che, tyAM tyAM kaSAyAtmatA paNa hoya che, e niyama banI zakato nathI, kAraNa ke gAmatAvALA ja kaSAyayukta paNa hoya che ane kaSAya vinAnA paNa hoya che agiyAramA bAramAM ane teramAM guNasthAnamAM gAtmatAne to sadubhAva hoya che, paNa kaSAyAtmatAne zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 bhagavatIsUtre pAyANAmakaSAyANAM ca sadbhAvAt , 'evaM uvayogAyAe vi samaM kasAyAyA neyavyA' evaM-pUrvoktarItyA, upayogAtmanApi samaM kaSAyAtmA netavyaH-jJAtavyaH, tathA ca yasya kaSAyAtmatvaM bhavati tasyopayogAtmatvamavazyaM bhavati, upayogarahitasya kaSAyANAmabhAvAt , yasya punarupayogAtmatve satyapi sakapAyANAmeva kaSAyAtmatvaM bhavati, kaSAyarahitAnAM tu kevalinI kapAyAtmatvaM na bhavati ityevaM bhajanA avaseyA 'kasAyAyA ya NANAyA ya paroparaM do vi bhaiyanAo' kaSAyAtmA ca jJAnAtmA ca parasparaM dvAvapi bhaktavyau-bhajanayA pratipattavyo, tathAhi yasya kaSAyAtmatvaM ke guNasthAnoM meM yogAtmatA ke sAtha kaSAyAtmatA bhI hai| isI kAraNa yogAtmatA ke sAtha kaSAyAtmatA kI bhajanA aura kaSAyAtmatA kesAtha yogAtmatA kA niyama kahAgayA hai| 'evaM uvayogAyAe vi sama kaso yAyA neyavyA" isI prakAra se upayogAtmA ke sAtha bhI kaSAyAtmA netavya hai aisA jAnanA cAhiye jaise jisa jIva meM kaSAyAtmatA hotI hai usa jIva meM upayogAtmatA avazya hotI hai, kyoM ki upayogarahita joya meM kaSAyoM kA sadbhAva nahIM hotA hai| parantu jisa jIva meM upayogAtmatA hotI hai usa jIva meM kaSAyAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| upayogAtmatA ke sadbhAva meM kaSAya sahita jIvoM meM hI kaSAyAtmatA pAI jAtI hai parantu kaSAyarahita kevaliyoM meM upayogAtmatA ke sadbhAva meM bhI kaSAyAtmatA nahIM pAI jAtI hai isIliye yahAM bhajanA prakaTa kI gaI hai| 'kasAyAyA ya NANAyA ya paropparaM do vi bhaiyavAo' kaSAyAtmatA aura jJAnAtmatA ye donoM bhI Apasa meM bhaktavya haiN| kahane sadbhAva hoto nathI. dasamAM Adi nIcenAM guNasthAnamAM gAtmatAnI sAthe kaSAyAtmatAne paNa sadbhAva hoya che. e ja kAraNe evuM kahevAmAM AvyuM che ke "jyAM gAtmatA hoya, tyAM kaSAyAtmatA te niyamathI ja hoya che." " evaM uvayogAe vi samaM kasAyAyA neyavvA " savA 4 SAyAmata sAthai upayAgAtmatAne paNa saMbaMdha jANa eTale ke je jIvanamAM kaSAyAtmatA hoya te jIvamAM upagAtmatA avazya hoya che, kAraNa ke upayogarahita jIvamAM kaSAyane sadbhAva heta nathI paraMtu je jIvamAM upagamatA hoya che, te jIvamAM kaSAyAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI upayogAtmatAnI sAthe sAthe sakaSAyajImAM kaSAyAtmatAne paNa sadUbhAva rahe che, paraMtu kaSAyarahita kevalIomAM upacArAtmatAne sadUbhAva hovA chatAM kaSAyAtmatAne samAya ddaa| nathI. "kasAyAyA ya jANAyA ya paropparaM do vi bhaiyavvAo" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 369 bhavati tasya jJAnAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti, yataH sakaSAyasya samyagdRSTe jJanAtmatvamasti, mithyAdRSTestu kaSAyiNo jJAnAtmatvaM nAsti, ityevaM bhajanA bhavati, tathA yasya jJAnAtmatvamasti tasya kaSAyAtmatvaM syAdasti syAnnAsti, jJAninAM sakaSAyatvAt, akaSAyazvAcca, ityevaM bhajanA, 'jahA kasAyAyA ya upabhogAyA ya tahA kasAyAyA ya daMsaNAyAya', yathA kaSAyAtmA ca upayogAtmA ca parasparaM pratipAditastathA kaSAyAtmA ca darzanAtmA ca pratipattavyaH tathA ca yasya kaSAyAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatvaM niyamAdasti darzanarahitasya ghaTapaTAdeH kaSAyAtmatvAbhAvat, kA tAtparya aisA hai ki " 'yatra 2 kaSAyAtmatvaM bhavati tatra tatra jJAnAtmatvaM bhavati " jisameM kaSAyAtmatA hai vahAM para jJAnAtmatA hai - aisA nahIM bana sakatA hai, kintu vahAM jJAnAtmatA kI bhajanA ho sakatI hai kyoMki kaSAya mithyAdRSTiyoM meM jJAnAtmatA nahIM hotI hai aura sakaSAya samyandraSTi meM jJAnAtmatA hotI hai| isaliye sakaSAyatva ke sAtha jJAnAtmatA kI bhajanA kahI gaI hai| isI prakAra se jisa AtmA meM jJAnAtmatA hotI hai usa AtmA meM sakaSAyatA hotI hai - aisA bhI niyama nahIM bana sakatA hai kyoMki jJAnI jo hote haiM ve sakaSAyI bhI hote haiM aura akaSAyI bhI hote haiN| 'jahA kasAyAyA ya uvaogAyAyA ya tahA kasAyAyA ya daMsaNAyAyA ya' jisa prakAra se kaSAyAtmA aura upayogAtmA kA paraspara ke sambandha meM kaho gayA hai, usI prakAra se kaSAyAtmA aura darzanAtmA ke sambandha meM bhI kahanA caahiye| jaise jisa jIva meM kaSAyAtmatA hotI hai usameM darzanAtmatA jyAM kaSAyAtmatAne sadUbhAva hAya che, tyAM jJAnAtmatAnA sadUbhAva hoya che pazu kha| ane nathI paNa hAtA, kAraNa ke sakaSAya mithyASTi jIvAmAM jJAnAtmatAnA sadbhAva hAtA nathI ane sakaSAya samyagdaSTi jIvAmAM nAnA matAne sadbhAva hoya che. eja pramANe je AtmAmAM jJAnAtmatA hAya che, te AtmAmAM kaSAyAtmatAnA saddabhAva ja hoya, evA niyama nathI, kAraNa ke jee jJAnI hAya che tee kaSAyayukta paNa hAya che ane kaSAya rahita pazu hAya che, tethI je jIvamAM jJAnAtmatA hoya, te jIvamAM kaSAyAtmatA hAya pAyu bharI bhane na pazuNu hoya. "jahA kasAyAyA ya uvaogAyA, tahA kasAyAyA ya daMsaNAyAyA ya" ne ahaarne| upAyAtmatA bhane upayogAtmatAnA parasparanA sabadha kahyo che, eja prakAranA kaSAyAtmatA ane danAtmatAnA paNa parasparanA sabadha kahevA joIe jema ke je jIvamAM kaSAyAtmatA hAya bha0 47 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 bhagavatIsUtre kintu yastha punardazanAtvaM bhavati tasya kaSAyAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti, darzanavatAM sakaSAyasadbhAvAt, tadasadbhAvAcca, ityevaM pUrvoktadRSTAntAnusAramavagantavyam, 'kasAyAyA ya caritAyA ya dovi paropparaM bhaiyannAo' kaSAyAtmA ca caritrAtmA ca dvAvapi parasparaM bhaktavyau - bhajanayA pratipattavyau, tathA ca yasya kaSAyAtmatvaM bhavati, tasya cAritrAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti pramattayatInAmiva sakaSAyANAM cAritrasya sadbhAvAt, asaMyatAnAmiva kaSAyiNAM cAritrA bhAvAcca tathA yasya cAritrAtmatvaM bhavati tasya kaSAyAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti, sAmAyikAdi cAritravatAM niyama se hotI hai- kyoMki darzanarahita ghaTapaTAdikoM meM kaSAyAtmatA kA abhAva rahatA hai / kintu jahAM darzanAtmatA hotI hai yahAM kaSAyAsmatA kI bhajanA hotI hai kyoM ki darzanAtmatA vAle jIvoM meM sakaSAyatA aura akaSAyatA donoM prakAra kI avasthAe~ pAI jAtI haiN| isameM samyagdRSTi aura akaSAyAvasthA vAloM kA dRSTAnta jAnanA cAhiye 'kasAyAyA ye caritAyA ya do vi paroppara bhaiyavyAo' kaSAyAtmA aura cAritrAtmA ye donoM bhI paraspara meM bhajanIya haiM-yathA-jisa jIva meM kaSAyAtmatA hai usa jIva meM cAritrAtmatA hotIM bhI hai aura nahIM bhI hotI hai kaSAyAtmatA pramatta yatiyoM meM hotI hai aura vahAM cAritrAtmA bhI hotI hai / parantu asaMyatoM meM kaSAyAtmatA ke sadbhAva meM bhI cAritrAtmatA kA abhAva rahatA hai / tathA - jisa jIva meM che, te jIvamAM danAtmatA niyamathI ja hAya che, kAraNa ke daza narahita ghaTapaTArdikAmAM kaSAyAtmatAnA abhAva rahe che. parantu je jIvamAM danAtmatAnA sadbhAva hoya che, te jIvamAM kaSAyAtmatAnA sadbhAva hoya che paNa kharA ane nathI paNa hatA, kAraNa ke danAtmatAnA sadbhAvavALA jIveAmAM sakaSAyatA ane akaSAyatA, A banne prakAranI avasthAe saMbhavI zake che. sabhyahRSTi ane akaSAyAvasthA cukata jIvAnuM dRSTAnta ahIM grahaNa thavuM joie. kasAyAyA ya varittAyA ya do vi paroppara bhaiyavvAo " kaSAyAtmatA ane cAritrAtmatAne parasparanI sAthe vikalpe sa'madha jANavA eTale ke je jIvamAM kaSAyAtmatA hAya che te jIvamAM cAritrAtmatA hAya che paNa kharI ane nathI pazu hAtI jema ke pramatta yatimAM kaSAyAtmatA pazu DAya che ane cAritrAtmatA paNa hAya che paratu asa yata jIvAmAM kaSAyAtmatAnA sAva hAvA chatAM cAritrAtmatAne sadbhAva hAtA nathI tathA je jIvamAM cAritrAtmatA hAya che, te jIvamAM kaSAyAtmatA hAya che paNa kharI ane nathI 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 371 sakaSAyANAM sadbhAvAt yathAkhyAtacAritratratAM ca tadabhAvAt, 'jahA kasAyAyA ya jogAyA ya tahA kasAyAyA ya, vIriyAyA ya bhANiyantrAo' yathA kaSAyAtmA ca yogAtmA ca pUrva pratipAditastathA kaSAyAtmA ca vIryAtmA ca bhaNitavyaH, tathA ca pUrvoktarItyaiva yasya kapAvAtmatvaM bhavati, tasya vIryAtmatvaM niyamAdasti, kaSAyavatAM vIryarahitatvAbhAvAt yasya tu vIryAtmatvaM bhavati tasya kapAyAtmasvaM bhajanayA bhavati, yato vIryavAna sakaSAyo'pi syAt yathA saMyataH, akaSAyo'pi syAt yathA kevalI, atha yogAtmanaH agretanapaJcabhiH padaiH prarUpaNIyatve prAptecAritrAtmatA hotI hai usameM sakaSAyatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai / jaise cAritrAtmatA sAmAdhikAdi cAritra vAle vyaktiyoM meM hotI hai aura vahAM sakaSAyAtmatA bhI hotI hai / parantu yaha sakaSAyAzmatA yathAkhyAta cAritrvAle sAdhujanoM meM nahIM hotI hai / ataH cAritrAtmatA ke sAtha sakaSAdyAtmatA kI bhajanA kahI gaI hai| jahA kasAyAyA ya jogAyA va tahA kasAyA ya vIriyAyA ya bhANighavvAo' jisa prakAra se kabAyAzmatA aura yogAtmA ke viSaya meM pahile kahA jA cukA hai usI prakAra se kaSAyAtmA aura vIryAtmA ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye yathA-pUrvokta rIti ke anusAra jisa AtmA meM kaSAyAsmatA hotI hai usa AtmA meM vIryAtmatA niyama se hotI hai, kyoMki kaSAyavAloM meM vIrya rahitatA kA abhAva hotA hai, parantu jisameM vIryAtmatA hotI hai, usameM kaSAyAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai / jaise ki vIryAtmatA saMyata meM hotI hai aura vahAM sakaSAyatA bhI hotI 61 9 paNa hAtI jema ke sAmAyika Adi cAritrasa'panna vyaktimAM cAritrAtmatA hAya che, paNa tyAM sakaSAyAtmatA haitI nathI parantu yathAkhyAta cAritravALA sAdhuomAM ke sakaSAyAtmatAnA sadbhAva hai|A nathI te kAraNe cAritrAtmatAnI sAthe kaSAyAtmatAnI bhajanA (vaikalpika sadbhAva) kahI che. " jahA kasAyAyA ya jogAyA ya, tahA kasAyAyA ya vIriyAyA ya bhANiyavvAo " ? prakAranA kaSAyAtmatA ane cegAtmatAnA parasparanA sabadha pahelAMkhatAvavAmAM AvyA che, eja prakArane kaSAyAtmatA ane vItmatAne paNa parasparanA saMbaMdha kahevA joIe eTale ke je AtmAmAM kaSAyAtmatA hAya che te AtmAmAM vIryAmatA paNa avazya hoya che, kAraNa ke kaSAyavALA jIvAmAM vIya rahitatAnA abhAva DeAya che. parantu je jIvamAM vIryAtmatA hAya che, te jIvamAM kaSAyAtmatA hAya che paNa kharI ane nathI paNa haitI jema ke saytamAM vIryAtmatA pazu hoya che ane sakaSAyatA paNa hoya che parantu kevalImAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 bhagavatIsUtre lAghavArtham atidizannAha-'evaM jahA kasAyAyAe battavayA bhaNiyA tahA jogAyAe vi uvarimAhiM samaM bhANiyacAo' evaM-pU#ktarItyA, yathA kapAyAtmano vaktavyatA bhaNitA tathA yogAtmano'pi uparitanaiH samaM bhaNitavyA vaktavyA tathA ca yasya yogAtmatvaM bhavati tasya upayogAtmatvaM niyamato bhavati, yathA sayoginAm , yasya punarupayogAtmatvaM bhavati tasya yogAtmatvaM syAdasti yathA sayoginAm , syAnnAsti yathA ayoginAM siddhAnAM ca, tathA yasya yogAtmatvaM bhavati tasya jJAnAtmatvaM syAdasti yathA samyagdRSTonAm , syAnAsti yathA mithyAdRSTInAm , yasya jJAnAtmatvaM bhavati, tasyApi yogAtmatvaM syAdasti yathA sayoginAm , hai aura kevalI meM vIryAtmatA ke hone para bhI kaSAyAtmatA nahIM hotI hai| 'evaM jahA kasAyAyAe vattavvayA bhaNiyA, tahA jogAyAe vi uparimAhiM sama bhANiyavyAmao, pUrvokta paddhati ke anusAra jisa prakAra se kaSAyAtmA kI vaktavyatA kahI gaI hai, usI prakAra se yogAtmA kI bhI uparitana pAMca padoM ke sAtha vaktavyatA kahanI cAhiye yathA jisa meM yogAtmA hotI hai, usameM upayogAtmatA niyama se hotI hai, jaise sayogiyoM meM, parantu jisameM upayogAtmatA hotI hai usameM yogAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai hotI hai, yaha sahayogiyoM meM, aura nahIM hotI hai ayogiyoM evaM siddhoM meN| isa prakAra se jisameM yogAtmatA hotI hai usameM jJAnAtmatA hotI bhI hai, aura nahIM bhI hotI hai| hotI hai yaha samyagdRSTiyoM meM aura nahIM hotI hai, mithyAdRSTiyoM meM / isI prakAra se jisameM jJAnAtmatA hotI hai usameM yogAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai / jJAnAtmatA ke sAtha yogAtmatA sayAgiyoM meM hotI hai aura vImitA chati 5 4AyAtmatA tI nathI. " evaM jahA kasAyAyAe vattavvayA bhaNiyA, tahA jogAyAe vi uvarimAhi sama bhANiyavAo" 2 mAre kaSAyAtmatAnI pachInAM cha padonI sAthe vaktavyatA kahevAmAM AvI che. eja prakAre gAtmatAnI paNa pachInAM pAMca pade sAthe vaktavyatA kahevI joIe. jema ke je jIvamAM gAmatA hoya che, jIvamAM upagArmAtA niyamathI ja hoya che, dAkhalA tarIke sagIomAM paraMtu je jIvamAM upayogAtmatA hoya che, te jIvomAM cagAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI, dAkhalA tarIke sacogIomAM hoya che ane agIo ane siddhomAM hatI nathI eja pramANe je jIvamAM gAtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke samyagdaSTiemAM hoya che, zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU01 AtmasvarUpanirUpaNam 373 syAnnAsti yathA ayoginAm , tathA yasya yogAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatvamastyeva yathA sayoginAm, yasya ca darzanAtmatvaM bhavati tasya yogAtmatvaM syAdasti yathA-sayoginAm, syAnnAsti yathA ayoginAm , tathA yasya yogAtmatvaM bhavati, tasya cAritrAtmatvaM syAdasti yathA viratAnAm , syAnAsti yathA aviratAnAm , yasyApi cAritrAtmatvaM bhavati tasyApi yogAtmatvaM syAdasti yathA sayoga cAritriNAm , syAnnAsti yathA ayoginAmiti, athopayogAsmanA saha anyeSAM caturNA prarUpaNArthamatidezamAha-'jahA daviyAyA vattavyayA bhaNiyA tahA uvayogAyAe vi uvarillAhiM samaM bhANiyabvA' yathA dravyAtmano vaktavyatA bhaNitA-pUrva pratipAditA, tathA upayogAtmano'pi vaktavyatA uparitanaiHjJAnAtmatA ke sAtha yogAtmatA ayogiyoM meM nahIM hotI hai| tathA jisa meM yogAtmatA hotI hai, usameM cAritrAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| yogAtmatA ke sAtha cAritrAtmatA hotI hai viratoM meM, aura yogAtmatA ke sAtha cAritrAtmatA nahIM hotI hai aviratoM meM / tathA jisameM cAritrAtmatA hotI hai usameM yogAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai-cAritrAtmatA ke sAtha yogAtmatA hotI hai yogasahita cAritra vAloM meM,-sayogacAritravAloM meM aura cAritrAtmatA ke sAtha yogAtmatA nahIM hotI hai ayogiyoM meM 'jaho daviyAe vattavyayA bhaNiyA, tahA uva. ogAyAe vi uvarillAhiM samaM bhANiyavvA' jisa prakAra dravyAtmA kI vaktavyatA pahile kahI jA cukI hai usI prakAra se upayogAtmatA kI bhI mithyAdRSTiemAM nathI hotI je jIvamAM jJAnAtmA hoya che, te jIvamAM gAmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke jJAnAtmatAnI sAthe cogAtmatAne sadUbhAva sagIomAM hoya che, ane jJAnAtmatAnI sAthe gAtmatA agIomAM hatI nathI tathA-je jIvamAM gAtmatA hoya che, te jIvamAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke viratamAM gAtmatAnI sAthe cAritrAtmatA hoya che, ane aviratamAM gAtmatA sAthe cAritrAtmatA hotI nathI tathA je jIvamAM cAritrAtmatA hoya che. te jIvamAM yogAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke gasahita cAritravALAomAM cAritrAtmatAnI sAthe gAtmatAne paNa saddabhAva hoya che. paraMtu agIomAM cAritrAtmatAnI sAthe gAtmatA haitI nathI "jahA daviyAe vattavvayA bhaNiyA, tahA uvaogAyAe vi uvarillAhiM samaM bhANiyavyA" jevI rIte dravyAtmatAne bAkInAM sAta pade sAthe saMbaMdha AgaLa prakaTa karavAmAM AvyuM che, eja prakArane upayagAmAtAne pachInAM cAra pado zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 magavatIsUtre agretanaH jJAnadarzanacAritravIryarUpaizcatubhiH samaM bhaNitavyA, tathA ca yasyopayogAtmatvaM bhavati tasya jJAnAtmatvaM syAdasti sammagdRSTInAmitra, syAnAsti mithyAdRSTInAmitra, yasya ca jJAnAtmatvaM bhavati tasya niyamataH upayogAtmatvaM bhavati yathA siddhAnAm 1, evaM yasyopayogAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatyamAzyam bhavati, yasyApi darzanAtmatvaM bhavati tasyApi upayogAtmatvamavazyaM bhavati siddhAdInAmivara, tathA yasyopayogAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM syAdasti yathA saMyatAnAm , syAnAsti yathA asaMyatAnAm , yasya punazcAritrAtmatvaM bhavati tasya upayogAtmatvamavazyaM bhavati vaktavyatA jJAna, darzana, cAritra aura vIrya ina Age ke cAra padoM ke sAtha kahanI cAhiye / yathA-jisameM upayogAtmatA hotI hai, usameM jJAnA tmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai-upayogAtmatA ke sAtha jJAnA. smatA hotI hai samyagdRSTiyoM meM, aura upayogAtmatA ke sAtha jJAnAtmatA nahIM hotI hai mithyAdRSTiyoM meM tathA jinameM jJAnAtmatA hotI hai usameM niyamataH upayogAtmatA hotI hai, jaise siddhoM meM isI prakAra se jisa meM upayogAtmatA hotI hai, usameM darzanAtmatA avazya hotI hai, aura jisa meM darzanAtmatA hotI hai usameM upayogAtmatA bhI avazya hotI hai jaise siddho meM tathA jisameM upayogAtmatA hotI hai usameM cAritrAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotii| hotI hai yaha usake sAtha saMyato meM, aura nahIM hotI hai asaMyatoM meM, tathA jisameM cAritrAtmatA hotI hai usameM upayogAtmatA (jJAnAmA, zanAtmA, yAritrAtmatA vIryAtmatA saathen| '54 naye) jema ke je jIvamAM upagAtmatA hoya che. te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che, paNa kharI ane nathI paNa hatI dAkhalA tarIke samyagadaSTi jamA upagAmatAnI sAthe jJAnAtmatA hoya che, paraMtu mithyAdaSTi jemAM upagA tmatAnI sAthe jJAnAtmatA detI nathI tathAje jIvamAM jJAnAtmatA hoya che, te jIvamAM upagArmAtA niyamathI ja hoya che, jema ke siddhomAM eja pramANe je jIvamAM upagAtmatA hoya che, te jIvamAM darzanAma niyamathI ja hoya che, tathA je jIvamAM darzanAtmatA hoya che, te jIvamAM upagAtmatA paNa avazya hoya che. dAkhalA tarIke siddhamAM bannene sadbhAva rahe che je jIvamAM upagAtmatA hoya che, te jIvamAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI dAkhalA tarIke saMyatAmAM hoya che ane asaMyatamAM nathI hitI paraMtu je jIvamAM cAritrAtmatA hoya che te jIvamAM upagAtmatA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 375 yathA saMyatAnAm 3, tathA yasyopayogAtmatva tastha vIryAtmatvaM syAdasti yathA saMsAriNAm , syAnnAsti yathA siddhAnAm , sakriyavIyatvAbhAvAt , yasya puna:tmitvaM tasyopayogAtmatvamavazyamasti yathA saMsAriNAm 4, atha jJAnAtmanA saha anyeSAM trayANAM prarUpaNamAha--'jassa nANAyA tassa daMsaNAyA niyama asthi, jassa puNa daMsaNAyA tassa gANAyA bhayaNAe' yasya jJAnAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatvaM niyamAdasti yathA samyagdRSTinAm , yasya punardarzanAtmatvaM bhavati tasya jJAnAtmatvaM bhajanayA-syAdasti yathA samyagdRzAM, syAnnAsti yathA mithyAdRzAm 1, 'jassa NANAyA tassa carittAyA siya atthi siya nathi, jassa puNa cArittAyA tassa NANAyA niyama atthi' yasya jJAnAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM syAdasti avazya hotI hai jaise saMyatoM meM tathA jisameM upayogAtmatA hotI hai, usameM vIryAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai hotI hai yaha saMsArI jIvoM meM, aura nahIM hotI hai siddhoM meM kyoMki unameM sakriyavIryasva kA abhAva hai| jisameM vIryAtmatA hotI hai, usameM upayogAtmatA avazya hotI hai, jaise saMsArI jIvoM meN| 'jassa NANAyA, tassa dasaNAyA niyama asthi, jassa puNa daMsaNAyA tassa NANAyA bhayaNAe' jisa jIva meM jJAnAtmA hotI hai usameM darzanAtmA niyama se hotI hai jaise samyagdRSTiyoM meM parantu jisameM darzanAtmA hotI hai usameM jJAnAtmA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| hotI hai yaha samyagdRSTiyoM meM aura nahIM hotI hai mithyAdRSTiyoM meM 'jassa gANAyA tassa carittAyA siya asthi siya nasthi, jassa puNa carittAyA tassa NANAyA niyama asthi avazya hoya che. dAkhalA tarIke saMya temAM cAritrAtmatA ane upagAtmatA, banene sadbhAva hoya che je jIvamAM upayegAtmatA hoya che te jIvamAM varyAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke saMsArI mAM hoya che ane siddhomAM hotI nathI, kAraNa ke temanAmAM sakriya vIryatvane abhAva che je jIvamAM vIryAmatA hoya che, te jIvamAM upayegAtmatA avazya hoya che jema ke saMsArI jIvomAM vIryAtmatA ane upagArmAtA banane hAya cha. "jassa NANAyA, tassa desaNAyA niyama atthi, jassa puNa dasaNAyA tassa jANAyA bhayaNAe"2 rupamA jJAnAtmatA aAya cha, te 71mAM zanAtmatA avazya hoya che jema ke samyagadaSTiemAM paraMtu je jIvamAM darzanAtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke samyATiyAmA DAya che mara mithyATiyAmA nathI DotI. " jassa NANAyA tassa carittAyA siya asthi, siya natthi, jassa puNa carittAyA tassa NANAyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yathA saMyatAnAm , syAnnAsti yathA asaMyatAnAm , yasya punazcAritrAtmatvaM bhavati tasya jJAnAtmatvaM niyamAdasti jJAnamantarA cAritrAsaMbhavAt 2, 'NANAyA vIriyAyA dovi paroppara bhayaNAe' jJAnAtmA vIryAtmA dvAvapi parasparam-anyonyaM bhajanayA bhavataH, tathA ca yasya jJAnAtmatvaM bhavati tasya vIryAtmatvaM syAdasti yathA kevalyAdInAm , syAnnAsti yathA siddhAnAm , yasyApi vIryAtmatvaM bhavati tasyApi jJAnAtmatvaM syAdasti yathA samyagdRSTInAm, syAnnAsti yathA mithyAdRSTInAm 3, jisa jIva meM jJAnAtmA hotI hai usameM cAritrAtmA kI bhajanA hotI hai, parantu jisa jIva meM cAritrAtmA kA sadbhAva hotA hai usameM jJAnAtmA kA sadbhAva avazyaM bhAvI hotA hai bhajanA vahAM isa kI nahIM hotI hai jJAnAtmA ke sAtha cAritrAtmA kI bhajanA isa kAraNa se kahI gaI hai ki yaha saMyato meM hotI hai aura jo asaMyata jana hai unameM nahIM hotI hai| tathA cAritrAtmA ke sAtha jJAnAtmA kA niyama isaliye kahA gayA hai ki jJAna ke vinA cAritra hotA nahIM hai| 'NANAyAvIriyAyA do vi paroparaM bhayaNAe' jJAnAtmA aura vIryAtmA ye donoM bhI Apasa meM bhajanA se hote haiM-arthAt jisameM jJAnAtmA hotI hai-usameM vIryAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| hotI hai yaha jJAnAtmatA ke sAtha kevaliyoM meM aura nahIM hotI hai siddhoM meM / tathA jisameM vIryA. smA hotI hai usameM jJAnAtmatA hotI bhI hai-aura nahIM bhI hotI hai| samyagdRSTiyoM meM vIryAtmatA bhI hai aura jJAnAtmatA bhI hai mithyAdRSTiyoM niyama atthi" 2 mA jJAnAtmatA rAya cha, te bhAM yAtmitA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI dAkhalA tarIke saMyomAM jJAnAtmatA sAthe cAritrAtmatA paNa hoya che, asatamAM jJAnAtmatA hoya che, paNa cAritrAtmatA hotI nathI je jIvamAM cAritrAtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAtmatAne avazya sadbhAva hoya che, kAraNa ke jJAna vinA cAritra saMbhavatuM ja nathI. "NANAyAbIriyAyA do vi paropparaM bhayaNAe" mA jJAnAtmatA hoya che, te jIvamAM viryAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI kevalIemAM jJAnAtmatAnI sAthe vIryAtmatA hoya che paNa siddhomAM jJAnAtmatAnI sAthe vIryAtmatA hotI nathI tathA-je jIvamAM vIryAtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI samyagRSTiomAM viryAtmatA paNa hoya che ane jJAnAtmatA paNa hoya che, paraMtu mithyASTiomAM varyAtmatA hoya che, paNa jJAnAtmatA hote nathI. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU01 AtmasvarUpanirUpaNam 377 atha darzanAtmanA saha dvayoH prarUpaNaM karoti-'jassa saNAyA tassa uvarimAo dovi bhayaNAe, jassa puNa tAo tassa dasaNAyA niyamaM atthi' yasya darzanAtmatvaM bhavati tasya uparitanau agrimau cAritravIryarUpI dvAvapi bhajanayA bhavataH, yasya punasto-uparitanau dvau AtmAnau bhavata stasya darzanAtmatvaM niyamAdasti tathAhi yasya darzanAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM syAdasti yathA saMyatAnAm , syAnAsti yathA asaMyatAnAm , yasya tu cAritrAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatvaM bhavatyeva yathA sAdhUnAm , evaM yasya darzanAtmatvaM bhavati tasya vIryAtmatvaM syAdasti yathA saMsAriNAm , syAnnAsti yathA-siddhAnAm , yasya ca vIryAtmatvaM bhavati tasya meM vIryAtmatA ke sadbhAva meM bhI jJAnAtmatA nahIM haiN| (jasta daMsaNAyA tassa uvarimAo dovi bhayaNAe, jassa puNa tAo tassa daMsaNAyA niyamaM asthi' jisameM darzanAtmatA hotI hai, usameM cAritra aura vIrya ye donoM bhajanA se hote haiM tathA jisa AtmA meM cAritra aura vIrya ye do AtmAe~ hotI haiM usameM darzanAtmatA niyama se hotI hai, tathA jisameM darzanAtmatA hotI hai usako cAritrAtmatA hotI hI hai aisA niyama nahIM hai kintu isakI vahAM bhajanA hai yaha vahAM hotI bhI hai aura nahIM bhI hotii| darzana ke sAtha cAritrAtmatA saMyato meM hotI hai aura asaMyato meM yaha nahIM hotI hai| parantu jisa AtmA meM cAritrAtmatA hotI hai usa AtmA meM darzanAtmatA avazya hI hotI hai, jaise anagAroM meM isI prakAra se jisa AtmA meM darzanAtmatA hotI hai usa Atmo meM vIryAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai-hotI hai yaha darzanAtmA ke sAtha saMsArI jIvoM meM aura nahIM hotI hai siddhoM meM, tathA jIsameM vIryAtmatA hotI hai usameM " jassa dasaNAyA tassa uvarimAo do vi bhayaNAe, jassa puNa tAo tassa dasaNAyA niyama asthi " 2 mAM zanAtmatA DAya che te bhAM yaartrAtmatA ane vIryAtmatAne vaikalpika rIte sadbhAva hoya che, paraMtu jemAM cAritrAtmatA ane vIryAtmatA hoya che, te jIvamAM dazanAtmatA avazya heya che eTale ke je jIvamAM darzanAtmatA hoya che, te jIvamAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI saMyatemAM darzananI sAthe cAritrane sadabhAva rahe che, asaMyatamAM dazanAmatA hoya che paNa cAritrAtmatA hatI nathI paraMtu je jIvamAM cAritrAtmatA hoya che, te jIvamAM darzanAtmatA avazya hoya che. dAkhalA tarIke aNagAremAM banene sadbhAva hoya che je AtmAmAM darzanAtmatA hoya che, te AtmAmAM viryAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke saMsArI jImAM darzanAtmatA sAthe vIryAtmatA paNa hoya che siddhomAM darzanAtmatA sAthe varyAtmatAne sadUbhAva hotuM nathI paraMtu je ma048 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3 378 bhagavatIstre darzanAtmatvamavayaM bhavati yathA sNsaarinnaam| athAntimapadadvayoH prarUpaNamAha'jassa carittAyA tassa vIriyAyA niyamaM asthi, jassa puNa vIriyAyA tassa caritAyA siya asthi siya nathi' yasya cAritrAtmatvaM bhavati, tasya vIryAtmatvaM niyamAdasti vIryamantarA cAritrasyAsaMbhavAt , yasya punarvIryAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM syAdasti yathA sAdhUnAm , syAnnAsti yathA asaMyatAnAm / athaiSA meva AtmanAmalpabahutvavaktavyatAmAha-'eyAsiNaM bhaMte ! daviyAyANaM kasAyAyANaM jAva vIriyAyANaya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ?' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! eteSAM khalu pUrvoktAnAM dravyAtmanA, kaSAyAtmanAM yAvat-yogAtmadarzanAtmatA avazya hotI hai, jaise saMsArI jIvo meM 'jassa carittAyA tassa vIriyAyA niyama asthi, jassa puNa vIriyAyo tasta carittAyA siya asthi siya natthi tathA jisa AtmA meM cAritrAtmatA hotI hai, usa AtmA meM vIryAtmatA avazya hotI hai kyoMki vIrya ke binA cAritra kI asNbhvtaahai| tathA jisa AtmA meM vIryAtmatA hotI hai, usa meM cAritratmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| vIryAtmatA ke sAtha cAritrAtmatA anagAroM meM to hotI hai, parantu asaMyatoM meM nahIM hotI hai| __ aba sUtrakAra inake alpavahutva kI prarUpaNA karane ke nimitta kathana karate haiM-'eyAsiNaM bhaMte ! daviyAyANaM kasAyAyANaM jAva vIriyAyANa ya kayare kayare hito jAva visesAhiyA vA' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina pUrvokta dravyAtmAoM ke, kaSAyAtmAoM ke yaavtjIvamAM vIryAtmatA hoya che, te jIvamAM darzanAtmatAne avazya sadbhAva hoya che jema ke saMsArI mAM. ___jassa carittAyA, tassa vIriyAyA niyama atthi, jassa puNa viriyAyA tassa carittAyA siya asthi, siya nathi" 2 mAmAbhA yAstriAtmatA DAya che, te AtmAmAM viryAtmatA avazya hoya che, kAraNa ke vIrya vinA cAratranI asaMbhAvanA hoya che paraMtu je AtmAmAM viryAtmatA hoya che, te AtmAmAM cAritrAmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI dAkhalA tarIke aNugAromAM vIryAtmatAnI sAthe cAritrAmatA hoya che, paraMtu asaM. temAM viryAtmatA hovA chatAM cAritrAtmatA detI nathI. have sUtrakAra A AThe prakAranA AtmAnA alpabahatvanI prarUpaNa kare che- gautama svAmInA prazna-" eyAsiNaM bhaMte ! daviyAyANaM kasAyAyANaM jAva vIriyAyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA ?" 8 san ! yUvarita zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 379 nAm , upayogAtmanAm , jJAnAtmanAm , darzanAtmanAm, cAritrAtmanAm, vIyaryAsmanAM ca madhye katare AtmAnaH katarebhya Atmabhyo yAvat-alpAvA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA! sabathovAo carittAyAo, nANAyAo agaMtagugAo, kasAyAbho aNaMtaguNAo, jogAyAmo visesAhiyAo, vIriyAyAo visesAhiyAo, uvayogadaviyadaMsaNAyAo tini vi tullAo visesAhiyAo' he gautama ! sarvastokAH sarvebhya AtmabhyaH alpAvAritrAtmAno bhavanti, cAritrAtmanAM saMkhyAtatvAt , tadapekSayA jJAnAtmanaH anantaguNA bhavanti, siddhAdInAM samyagdRzAM cAritrebhyo'nantaguNatvAt , tadapekSayA kaSAyAtmAnaH anantaguNA bhavanti, siddhebhyaH kaSAyodayavatAmanantaguNatvAt , yogAtmAoM ke, upayogAtmAoM ke, jJAnAtmAoM ke, darzanAsmAoM ke cAritrAtmAoM ke aura vIryAtmAoM ke bIca meM kauna AtmAe~ kina AtmAoM se yAvat-alpa haiM ? bahuta hai ? athavA tulya haiM ? athavA vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'savvastho. cAo carittAyAo nANAyAo aNaMtaguNAo kasAyAo, aNaMtaguNAo jogAyAo visesAhiyAo, vIriyAyAo visesAhiyAo, upayogadaviyadasaNAyAo tini vi tullAo visesAhiyAo' saba se kama cAritrAtmAe~ haiM kyoMki cAritrAtmAe~ saMkhyAta haiM inakI apekSA jJAnAtmAe~ anantaguNita haiM, kyoMki siddha evaM samyagdRSTi AtmAe~ cAritravAloM kI apekSA ananta guNita haiN| inakI apekSA kaSAyAtmAe~ anantaguNita hotI haiN| kyoki kaSAyodaya vAle jIva siddhoM kI dravyAtmAmA, pAyAmAmI, yogamAyA, upayogAtmAmI, jJAnAmAmA, darzanAtmAo, cAritrAtmAo ane vIryAtmAomAM kayA AtmAo kyA AtmAo karatAM ochAM chekayA vadhAre che? kayA AtmAo tulya che ane kayA AtmAo kayA AtmAo karatAM vizeSAdhika che? mahAvIra prbhune| uttara-" sambatthovAo carittAyAo, NANAyAo aNaMtaguNAo, kasAyAyAo aNaMtaguNAo, jogAyA o visesAhiyAo, vIriyAyAo visesAhiyAo, uvayogadaviyadasaNAyAo tinni vi tullAo visesAhiyAo" cAritrAtmAe sauthI ochAM che, kAraNa ke cAritrAtmAe saMkhyAta che. cAritrAtmAo karatAM jJAnAtmAo anata gaNuM che, kAraNa ke siddha ane samyadRSTi AtmAe cAritravALAo karatAM anaMta gaNa che. jJAnAbhAo karatAM kaSAyAtmAe anaMta gaNuM che, kAraNa ke kaSAyadayavALAM cho zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 bhagavatIsUtre yogAtmAnastu vizeSAdhikAH gatakaSAyAdhairyogavadbhiradhikA bhavantItyarthaH, vIryAtmano vizeSAdhikA ayogibhiradhikA bhavantItyarthaH ayoginAM vIryatvAt , kintu upayogadravyadarzanAtmAnatrayo'pi parasparApekSayA tulyA bhavanti sarveSAM sAmAnyAtmarUpatvAt , vIryAtmApekSayA tu upayoga dravyadarzanAtmAno vizeSAdhikA bhavanti, vIryAtmanAM siddhAnAM ca militAnAmupayogAdyAtmarUpatvAt , teSAM ca vIryAtmabhyaH siddharAzinA'dhikatvAt , tathA coktam "koDIsahassapuhuttaM jaINa to thoviyAmo crnnaayaa| NANAyA'NaMtaraNA, paDucca siddhe ya siddhAo // 1 // honti kasAyAyAo'NaMtaguNA jeNa te sarAgANaM / jogAyA bhaNiyAo, ayogivajANa to ahiyA // 2 // je selesigayANa vi laddhI vIriyaM to smhiyaao| uvayogadaviyadaMsaNasavajiyANaM tato ahiyA ||3||iti|| chAyA-koTIsahasrapRthaktvam yatinastataH stokaashcrnnaatmaanH| jJAnAtmAno'nantaguNAH pratItya siddhaM ca siddhaaH||1|| apekSA anantaguNita kahe gaye haiN| inakI apekSA yogAtmAe~ kaSAyarahita yogavAloM se-vizeSAdhika haiN| ayogiyoM kI apekSA-yogarahita jIpoM kIapekSA-vIryAtmAe~ vizeSAdhika haiN| kyoMki ayogI vIryavAn hote haiN| kintu upayoga, dravya, evaM darzana ye tInoM bhI AtmAe~ paraspara kiapekSA se tulya haiN| kyoMki ina saba meM sAmAnyarUpa se AtmarUpatA haiN| parantu vIryAtmA kI apekSA upayogAtmA dravyAtmA aura darzanAtmA ye vizeSAdhika hai yadyapi vIryAtmAoM meM evaM siddhAtmAo meM upayogA dirUpa AtmarUpatA hotI haiN| parantu upayogAdi AtmarUpatA vAloM meM vIryAtmAoM kI apekSA siddharAzi ko lekara adhikatA kahI gaI hai / siddha karatAM anaMta gaNuM kahyA che. kaSAyAtmAo karatAM gAtmAo vizeSAdhika che agIonI apekSAo-garahita chanI apekSAe viryAtmAo vizeSAdhika che, kAraNa ke ayogI vIryavAna hoya che"upagAtmAo, dravyA. tmAe ane darzanAtmAonI saMkhyA eka sarakhI hoya che, kAraNa ke A traNemAM sAmAnya rUpe AtmarUpatA che. paraMtu vIryAtmA karatAM upayegAtmAo, dravyAmAo ane darzanAtmAo vizeSAdhika hoya che je ke vIryAtmAomAM ane siddhAtmAomAM upayegAdirUpa AtmarUpatA hoya che, paraMtu upagAdi AtmarUpatAvALA vIryAtmAonI apekSAe je adhikatA darzAvI che te siddharAzinI apekSAe kahI che. eja vAta nIcenA sUtrapAThamAM vyakta thaI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 12 u0 10 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam bhavanti pApAtmAno'nantaguNA yena te sarAgANAm / yogAtmAno bhaNitA ayogi varjAstato'dhikAH // 2 // ye zailezI gatAnAmapi labdhavIryA stataH samadhikAH / upayoga dravyadarzanAtmAnaH sarvajIvAnAM tato'dhikAH // 3 // sU0 1 // 381 AtmasvarUpavaktavyatA / mUlam - "AyA bhaMte! nANe annANe ? goyamA ! AyA siya nANe siya aNNANe, NANe puNa niyamaM aayaa| AyA bhaMte! neraiyANaM nANe anne neraiyANaM nANe ? goyamA ! AyA neraiyANaM siya nANe siya annANe, nANe puNa se niyamaM AyA, evaM jAva thaNiyakumArANaM / AyA bhaMte! puDhavikAiyANaM annANe, anne puDhavikAiyANaM annANe ? goyamA ! AyA puDhacikAiyANaM niyamaM aNNANe, aNNANe vi niyamaM AyA, evaM jAva vaNaesaikAiyANaM, beiMdiyateiMdiya jAva vemANiyANaM jahA neraiyANaM / AyA bhaMte! daMsaNe, anne daMsaNe ? goyamA ! AyA niyamaM daMsaNe, daMsaNe'vi niyamaM aayaa| AyA bhaMte! neraiyANaM daMsaNe, anne neraiyANaM daMsaNe ? goyamA ! AyA neraiyANaM niyamA daMsaNe, daMsaNe vi se niyamaM AyA, evaM jAva bemAziyA NaM niraMtaraM daMDao ||suu02|| chAyA - AtmA bhadanta ! jJAnam, ajJAnam ? gautama ! AtmA syAt jJAnaM, syAt ajJAnam, jJAnaM punarniyamAt AtmA, AtmA bhadanta ! nairayikANAM jJAnam, anyad nairayikANAM jJAnam, gautama ! AtmA nairayikANAM syAd jJAnam, syAdU so hI kahA hai- 'koDI sahassapuhuttaM' ityadi, tathA 'hoMti kasAyAo' ityAdi, 'je se lesa gayANa vi' ityAdi || sU0 1 // 6: che. " koDI sahastrapuhuttaM " tyAhi tathA hoti kasAyAo " tyAhi " je selesagayANa vi" tyAhi ||suu01|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 bhagavatIsUtre ajJAnam , jJAnaM punastat niyamAdAtmA, evaM yAvat stanitakumArANAm , AtmA bhadanta ! pRthivIkAyikANAm ajJAnam , anyat pRthivIkAyikANAm ajJAnam ? gautama ! AtmA pRthivIkAyikANAM niyamAd ajJAnam , ajJAnamapi niyamAd mAtmA, evaM yAvat vanaspatikAyikAnAm , dvIndriyatrIndriya yAvat vaimAnikAnAM yathA nairayikANAm , AtmA bhadanta ! darzanam , anyad darzanam , gautama ! AtmAniyamAt darzanaM darzanamapi niyamAdA bhA, AtmA bhadanta ! nairayikANAM darzanam , anyad nairayikANAM darzanam ? gautama ! AtmA nairayikANAM niyamAd darzanam , darzanamapi tat niyamAdAtmA, evaM yAvad vaimAnikAnAM nirantaraM daNDakaH // 2 // TIkA-atha Atmana eva svarUpaM prarUpayitumAha-AyA bhaMte' ityaadi| 'AyA maMte ! nANe, aNNANe ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kim AtmA jJAnam ? yo'yamAtmA sa eva kiM jJAnam, na tayoH kazcid bhedaH kim , athavA Atmano'nyad jJAnam ? kimajJAnaM vA AtmA ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ! AyA siya nANe, siya annANe gANe puNa niyamaM AyA' he gautama ! AtmA syAt-kadAcid jJAnam AtmasvarUpa vaktavyatA'AyA bhaMte ! nANe annANe' ityAdi / TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA AtmA ke hI svarUpa kI prarU. paNA kI hai-isameM gautama ne prabhu se pUchA hai-'AyA bhaMte ! nANe, annANe? he bhadanta ! jo AtmA hai kyA yahI jJAna hai ? ina meM kyA koI bheda nahIM hai ? athavA jJAna AtmA se bhinna hai ? Atmo aura jJAna meM bheda hai? athavA ajJAna hI AtmA hai? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! " AyA siya gANe siya annANe nANe puNa niyamaM AyA' AtmA kadAcit jJAnarUpa hai-arthAt -mAma135 54vyatA" AyA bhate ! nANe annANe" tyAha TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA AtmAnA svarUpanI ja prarUpaNuM karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna 5cha cha hai-" AyA bhaMte ! nANe, annANe 1" 8 lagavan ! 2 mAtmA cha, eja jJAnarUpa che-zuM jJAna ane AtmA vacce keI bheda nathI? athavA jJAna AtmAthI zuM bhinna che-jJAna ane AtmAmAM zuM bhinnatA che ? athavA zuM ajJAna ja AtmA che? eTale ke AmAM zuM ajJAna rU5 ja che? uttara-" AyA siya nANe, siya annANe nANe puNa niyama AyA" 3 gautama! AtmA kayAreka jJAnarUpa hoya che, eTale ke AtmAmAM jyAre zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam 383 jJAnasvarUpo bhavati, AtmanaH samyaktve sati matyAdijJAnasvabhAvatvAt , syAtkadAcid AtmA-ajJAnam-ajJAnasvarUpo bhavati, tasya Atmano mithyAtve sani matyajJAnAdisvabhAvatvAt , jJAnaM punaniyamAdAtmA bhavatyeva, jJAnasya AtmadharmatayA sarvathA dharmiNo dharmasya bhedAbhAvAt , sarvathA bhede sati viprakRSTaguNino guNamAtropalabdhau pratiniyataguNiviSaya eva saMzayo na syAt , tadanyebhyo'pi tasya bhedavizeSAbhAvAt, dRzyate ca yadA kazciddharitataruNataruzAkhAvisararandhrodarAntarataH kimapi zuklaM pazyati tadA kimiyaM patAkA, kimiyaM balAkA ? ityevaM pratiniyataguNiviSayo'sau saMzayaH, nApi dharmiNo dharmaH sarvathaiva abhinnaH, sarva thaiva abhede saMzayAnutpattireva, guNagrahaNata eva guNino'pi gRhItatvAd ataH kathaMcid bhedapakSamAzritya jJAnaM punarniyamAdAtmA iti vyapadizyate, atrahi AtmA AtmA meM jaba samyaktva utAnna ho jAtA taba AtmA meM pahile se ajJAnarUpa hue mati Adi jJAnarUpa hojAte haiM-isaliye usa samaya AtmA una matyAdi jJAna svabhAva vAlA hotA hai AtmA kadAcit ajJAna rUpa hai-arthAt AtmA meM jabataka mithyAtva rahatA hai-taba AtmA saMbaMdhI mati Adi ajJAna rUpa meM rahate haiM-isaliye usa samaya AtmA mati ajJAnAdi svabhAvavAlA hotA hai| tathA jJAna niyama se AtmarUpa kahA jAtA hai kyoMki jJAna AtmA kA eka dharma-svabhAva hai, dharma aura dharmI meM sarvathA bheda hotA nahIM hai arthAt dharma aura dharmI meM kathaMcit bheda hotA hai yadi dharma aura dharmI meM jJAna aura AtmA meM sarvathA bheda svIkAra kiyA jAve to phira isa prakAra se jitane bhI dharma aura dharmI haiMuna saba meM yaha bheda svIkAra kiyA jAvegA isa prakAra se jaba samasta samyaktva utpanna thaI jAya che, tyAre AtmAmAM pahelethI ja ajJAna rUpe rahela mati Adi jJAna rUpa thaI jAya che. tethI tyAre AtmA te mati Adi jJAnasvabhAvavALe thaI jAya che kayAreka AtmA ajJAna rUpa paNa hoya che, eTale ke jyAM sudhI AtmAmAM mithyAtvane sadbhAva hoya che, tyAM sudhI AtmA saMbaMdhI mati Adi ajJAna rUpe rahe che, te kAraNe te samaye AtmA mati ajJAna Adi svabhAvavALuM hoya che. tathA jJAnane niyamathI ja AtmarUpa kahevAya che, kAraNa ke jJAna AtmAne eka dhama (svabhAva) che. dharma ane dharmImAM sarvathA bheda hete nathI-eTale ke dharma ane dharmomAM kathaMcita bheda hoya che, paNa saMpUrNataH bheda hotuM nathI je dharma ane dharmomAM (jJAna ane AtmAmAM) sarvathA (saMpUrNata) bheda svIkAravAmAM Ave, to te prakAranA jeTalA dharmadhamio heya te badhAmAM paNa A bhedane svIkAra karavo paDaze ane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 bhagavatIsUtre jJAnaM vinApi tiSThati jJAnaM tu AtmAnaM na parityajati khadiravanaspativaditibhAvaH / pUrvoktamevArtha daNDa kena prarUpayitumAha-AyA bhaMte ! neraiyANaM nANe, anne neraiyANaM nANe ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kim nairayikANAm AtmA jJAnaM bhavati ? kiMvA nairayikANAmAtmano'nyad jJAnam ajJAnaM bhavati ? ityarthaH narayikANAmAtmasvarUpaM jJAnam ut anyad nairayikANAM jJAnaM tebhyo vyatiriktam ? dharma dharmI meM bheda svIkAra kiyA jAvegA taba kisI viprakRSTa-dUravartI dharmI guNamAtra kI upalabdhi hone para jo usa dravartI dharmI viSayaka saMdeha utpanna hotA hai-usa guNa ko lekara so vaha nahIM honA cAhiye parantu tadviSayaka saMdeha usake guNa kI upalabdhi ko lekara hotA to hai jaise jaba koI vyakti harevRkSa kI zAkhA ke bhItara ke cheda meM se kisI sapheda padArtha-dharmI ko dekhatA hai-taba use aisA saMzaya usa padArtha viSayaka hotA haiM ki kyA yaha balAkA hai ? yA patAkA hai ? ataH aisA jo pratiniyata dharmIviSayaka saMdeha utpanna hotA hai usase yahIM pratIta hotA hai ki dharma apane dharmI se sarvathA judA nahIM hai| nahIM to jaise saMzaya usa dharma ko lekara usa pratiniyatapadArtha meM huA hai vaha nahIM honA cAhiye usase bhinna kisI aura bhI padArtha ke viSaya meM honA cAhiye thA, kyoMki jaise vaha dharma usase bhinna hai-phira bhI usameM saMza. yotpAdaka hai, isI prakAra vaha usa pratiniyata dharmI se-vivakSita dharmI je samasta dharma-dhamIMmAM bheda svIkAravAmAM Ave, te kaI dUravartI dhamanA guNamAtranI upalabdhi thAya tyAre te guNane lIdhe te dUravartI dharmaviSayaka je saMdeha utpanna thAya che te tha joIe nahIM paraMtu tenA guNanI upalabdhi thavAne kAraNe tenA viSene saMdeha te thAya che ja jema ke-jyAre koI vyakti lIlA vRkSanI zAkhAmAMnA chidramAMthI keI sapheda padArthane dekhe che, tyAre te padArthanA viSayamAM tene e saMdeha utpanna thAya che ke-te balAkA che? ke patAka che? A prakAranA pratiniyata dhama viSayaka je saMdeha utpanna thAya che, tenA dvArA eja pratIta thAya che ke dharma pitAnA dhama karatAM sarvathA bhinna nathI nahIM te te dharmane lIdhe te pratiniyata padArthanA viSayamAM je saMzaya utpanna thaye, te utpanna thavo joIe nahIM e saMdeha tenAthI bhinna evA koI anya padArthanA viSayamAM je joIte hatuM, kAraNa ke jevI rIte dharma tenAthI bhinna che chatAM paNa temAM saMzotpAdaka che, eja pramANe te dharma te pratiniyata dhamathI-vivakSita dhamathI bhinna evA anya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 10 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam 385 se bhinna anya avivakSita dharmI se bhI bhinna hai phira usameM vaha saMzaya kA utpAdaka kyoM nahIM ? ataH isa pranIti se yahI hotA hai ki dharma apane dharma se sarvathA bhinna nahIM hai / isa prakAra 'dharma apane dharmI se sarvathA abhinna hI hai" aisA bhI nahIM hai, kyoMki sarvathA abheda mAnane hI nahI ho sakegI kyoMki guNa ke grahaNa ho jAne para - dharmake grahaNa ho jAne para guNI kA grahaNa ho jAvegA. ataH kathaMcit bhedapakSa ko Azrita karake " jJAna niyama se AtmA hai" aisA kahA jAtA haiN| "jJAna AtmA hai" isa kathana se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki AtmA jJAna ke binA bhI raha sakatA hai, parantu jJAna AtmA ke vinA nahIM raha sakatA. jaise kherakA vRkSa vanaspati ke vinA nahIM raha sakatA parantu vanaspati khera kA vRkSa ke binA bhI raha sakatI hai| 'AyA bhaMte! neraiyANaM nANe, anne neraiyANa nANe' gautama ne prabhu se isa sUtra dvArA aisA pUchA hai- bhadanta ! nairathikoM kA AtmA kyA jJAnasvarUpa hai ? yA ajJAnarUpa hai ? pUchanekA tAtparya aisA hai ki nairayikoM kA jJAna unakI AtmAsvarUpa hotA hai ? yA unakI AtmA se bhinna hotA hai ? isake ke avivakSita dharmIthI paNa bhinna che. chatAM paNa temAM te sa MzayAtpAdaka krama nathI ? A prakAranI pratIti dvArA eja vAtane samarthana maLe che ke dharma peAtAnA dharmI karatAM sarvathA bhinna hAtA nathI eja pramANe " dharma pAtAnA dharmAMthI sathA abhinna che, '' evu paNa nathI, kAraNa ke sa`thA abheda mAnavAmAM Ave, te saMzayanI utpatti ja thai zakatI nathI, kAraNa ke guNanu grahaNa thaI javAthI-dhamanuM grahaNa thaI javAthI--guNInuM grahaNa thaI jaze tethI kathAcit bheda pakSane Azraya laIne evu kahI zakAya che ke " jJAna niyamathI AtmA che." jJAna AtmA che, A kathana dvArA e prakreTa karavAmAM Avyu che ke AtmA jJAnanA vinA paNa rahI zake che, parantu jJAna AtmA vinA rahI zakatu' nathI jevI rIte kheranu vRkSa vanaspati vinA rahI zakatuM nathI, paNa vanaspati kheranA vRkSa vinA rahI zake che, eja pramANe jJAna AtmA vinA rahI zakatu nathI, paNa AtmA jJAna vinA rahI zake che. dd gautama svAbhInA prazna - " AyA bhaMte ! neraiyANaM nANe, anne neraiyANaM nANe ?" he bhagavan ! nAronA AtmA zurU jJAnasva3ya hoya che, ajJAna rUpa hAya che? A praznanu' tAtpaya e che ke nArakAvu jJAna temanA AtmAthI abhinna hAya che, ke temanA AtmAthI bhinna hAya che ? bha0 49 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 386 bhagavatIsUtre bhagavAnAha-'goyamA! AyA neraiyANaM siya nANe, siya annANe, nANe puNa se niyama AyA' he gautama ! AttA nairayikANAM syAt-kadAcit jJAnaM bhavati, samyagdarzanabhAvAt , syAt kadAcit ajJAnaM bhavati mithyAdarzana bhAvAt , jJAnaM punastannairayika sambandhiniyamAt AtmA bhavati, na tad vyatiriktamityarthaH, 'evaM jAva thaNiyakumArANaM evaM-pUrvoktanairayikarItyA, yAvat-asurakumArAdArabhya stanitakumAraparyantAnAm AtmA kim jJAnaM bhavati ? kiM vA ajJAnaM bhavati? iti praznaH, bhagavAnAhaAtmA asurakumArAdInAm syAd jJAnaM bhavati syAt ajJAnaM bhavati jJAnaM punaniyauttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'AyA nerajhyANa siya nANe, siya annANe, nANe puNa se niyamaM AyA nairayikoM kA AtmA kadAcit jJAnasvarUpa hotA hai-kyoMki nairayikoM meM bhI samyagdarzana hotA hai tathA kadAcit vaha ajJAna svarUpa bhI hotA hai kyoMki nairayiko meM mithyAdarzana kA sadbhAva rahatA hai| tathA-nairayika sabaMdhI jo jJAna hai-vaha niyama se AtmarUpa hotA hai, AtmA se bhinna nahIM hotA hai 'evaM jAva thaNiyakumAraNaM' isI prakAra kA kathana yAvat-asurakumAra se lekara stanitakumAra taka ke devoM kI AtmA ke saMbaMdha meM jAnanA cAhiye arthAt-asurakumAra se lekara stanitakumAra taka kI AtmA kyAjJAna svarUpa hotI hai ? yA ajJAna svarUpa hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! asurakumAra AdikoM kI AtmA kadAcit jJAnarUpa bhI hotI hai ? tathA jJAna jo hai vaha niyama se AtmasvarUpa hotA hai| __ mahAvIra prsun| utta2-" goyamA !" gautama ! " AyA neraiyANa siya nANe, siya annANe, nANe puNa se niyamaM AyA" gautama ! nAnA AtmA kyAreka jJAnasvarUpa hoya che, kAraNa ke nArakamAM paNa samyagdarzana saMbhave che kharuM ane kayAreka ajJAnasvarUpa paNa hoya che, kAraNa ke nArakamAM mithyAdarzanane paNa sadbhAva hoI zake che. tathA nArakanuM je jJAna hoya che, te niyamathI 4 mAtma35 3ya cha, AtmAthI bhinna tu nathI " evaM jAva thaNiyakumArANaM" nAnA 20 thana masu24mAthI dhane tnitbhaa| paryantanA devonA AtmAnA saMbaMdhamAM paNa samajavuM eTale ke asurakumArothI laIne svanitakumAra paryantanA devane AtmA zuM jJAnasvarUpa hoya che 1 , majJAna135 Aya cha 1 tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke he gautama! asurakumArAdikane AtmA kyAreka jJAnasvarUpa paNa hoya che ane kayAreka ajJAnasvarUpa paNuM hoya che. tathA temanuM je jJAna che, te niyamathI ja AtmarUpa hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u010 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam 387 mAdAtmA bhavati / gautamaH pRcchati-AyA bhaMte ! puDhavikAiyANaM annANe, anne puDhavikAiyANaM annANe ?' he bhadanta ! AtmA pRthivI kAyikAnAm ajJAnasvarUpo bhavati ? kiMvA Atmano'nyat pRthivIkAyikAnAm ajJAnaM bhavati ? teSAmAtmasvarUpamajJAnaM bhavati, utAho anyattat ? bhagavAnAha-'goyamA ! AyA puDhavikAiyANaM niyamaM annANe, annANe vi niyama AyA, evaM jAva vaNassaikAiyANaM' he gautama ! pRthivIkAyikAnAmAtmA niyamAdajJAnasvarUpo bhavati, ajJAnamapi niyamAdAtmA bhavati, evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-akAyikAnAM, tejaskAyikAnAm , vAyukAyikAnAm , vanaspatikAyikAnAm AtmA niyamAdajJAnasvarUpo bhavati, ajJAnamapi teSAM niyamAdAtmA bhavati, tathA ca teSAmAtmA ajJAnasvarUpo bhavati, ava gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! puDhavikAiyANaM annANe anne puDhavikAiyANaM annANe' he bhadanta ! pRthivIkAyikoM kI AtmA ajJAnasvarUpa hotI hai ? aura vaha ajJAna kyA unakI AtmA se bhinna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'AyA puDhavikAiyANaM annANe, anne puDhavikAiyANaM niyama annANe, annANe vi niyamaM AyA' pRthivIkAyikoM kI AtmA niyama se ajJAnarUpa hotI hai aura vaha ajJAna usakA AtmasvarUpa hotA hai ? ' evaM jAva vaNassaikAiyANaM' isI prakAra kA kathana yAvat-apkAyikoM kI, tejaskAyikoM kI, vAyukAyikoM kI evaM vanaspatikAyikoM kI AtmA ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye arthAt-apkAyikoM se lekara vanaspatikAyikoM kI AtmA niyama se ajJAnasvarUpa hotA hai aura vaha ajJAna bhI unakA niyama se unakI AtmarUpatA hotI hai| isase gautama svaamiin| prazna-" AyA bhaMte ! puDhavikAiyANaM annANe, anne puDha. vikAiyANaM annANe ?" san ! pRthvIjayinI mAtmA zubhajJAna135 hoya che ane te ajJAna zuM temanA AtmAthI bhinna hoya che ? mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA!" u gautama ! " AyA puDhavikAiyANaM niyamaM annANe, annANe, viniyamaM AyA" pRthvIjayinI mAtmA niyamathI ja ajJAnarUpa hoya che ane temanuM te ajJAna niyamathI ja Atma35 saya che. " evaM jAva vaNassaikAiyANaM " pRthvIjayanAre 4thana aykAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyikanA AmA viSe paNa samajavuM eTale ke apUkAyikAthI laIne vanaspatikAyike parvatanA jIvane AtmA niyamathI ja ajJAna svarUpa hoya che ane temanuM te ajJAna paNa niyamathI ja temanA AtmasvarUpa hoya che, eTale ke te ajJAna temanA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 - - - bhagavatIsUtre nAnyattattebhya iti bhAvArthaH, 'beiMdiyateiMdiya jAya vemANiyANaM jahA neraiyANaM dvIndriyatrIndriya yAvat caturindriyapazcendriyatiryagyonikamanuSyavAnavyantarajyotiSikatraimAnikAnAm AtmA yathA nairayikANAM pratipAditastathA pratipattavyaH, tathA ca dvIndriyAdi vaimAnikAntAnAmAtmA syAt jJAnarUpo bhavati, syAdajJAnarUpo bhavati, jJAnaM puna statsambandhiniyamAdAtmA bhavatyeveti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte ! dasaNe, anne dasaNe?' he bhadanta ! kimAtmA darzanarUpo bhavati ? kiMvA AtmanaH anyadarzanaM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! AyA niyamaM dasaNe, dasaNe vi niyamaM AyA' he gautama ! AtmA niyamAd darzanarUpo bhavatyeva, evaM darzanamapi niyamAdAtmA bhavatyevA, tathA ca samyagdRSTimithyA. kahane kA tAtparya aisA hai ki vaha ajJAna unakI AtmA se bhinna nahIM hai 'beiMdiyateiMdiya jAva vemANiyANaM jahA neraiyANaM ' do indriyoM kI, teindriyoM kI thAvat-cau indriyoM kI, paMcendriya-tiryaJcoM kI, manuSyoM kI, vAnavyantaroM kI, jyotiSikoM kI, vaimAnikoM kI AtmAkathaMcit jJAnasvarUpa hotI hai aura kathaMcit ajJAnasvarUpa hotI hai aura inakA jo jJAna hai vaha niyama se AtmasvarUpa hotA hai-arthAt AtmA se abhinna hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! daMsaNe anne daMsaNe he bhadanta ! kyA AsmA darzana rUpa hotA hai ? yA vaha AtmA se bhinna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'AyA niyama dasaNe, daMsaNe viniyamaM AyA' AtmA niyama se darzanarUpa hotA hai, aura vaha darzana bhI niyama se AtmarUpa hotA hai! mAtmAthI milana Dotu nathI. " beiMdiya, teiMdiya jAva vemANiyANaM jahA nerai. yANaM" dvAndriyAnA, zrIndriyonA, yaturindriyAnA, payandriyatiya yAnA, manuSyane, vanavyantarane, tiSikone ane vaimAnikane AtmA, nArakonA AtmAnI jema kayAreka jJAnasvarUpa hoya che ane kayAreka ajJAnasvarUpa hoya che. ane temanuM je jJAna che, te niyamathI ja AtmasvarUpa hoya che, eTale ke AtmAthI abhinna hoya che. gautama svAmInA prazna-" AyA bhaMte ! daMsaNe, anne dasaNe ?"bhagavan ! zuM AtmA darzanArUpa hoya che? ke te darzana AtmAthI bhinna hoya che? maDAvIra prabhunA uttara-" goyamA ! " 3 gautama! "AyA niyama dasaNe, dasaNe vi niyama AyA" mAtmA niyamathI zana35 DAya cha, bhane te darzana paNa niyamathI ja AtmarUpa hoya che, kAraNa ke samyagdaSTi ane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam 389 dRSTayodarzanasyAvizeSAdAtmA darzanaM bhavati, darzanamapi Atmaiva bhavati, yatra khalu dharma viparyayo nAsti tatra niyama eva upanIyate, na vyabhicAro gRhyate, yathA atraiva darzane, yatra punaviparyayo'sti tatra vyabhicAro niyamacopanIyate yathAjJAne AtmA jJAnarUpo'jJAnarUpazceti vyabhicAraH, jJAnaM punarAtmaiveti niyamo bhavatyeveti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte ! neraiyANaM daMsaNe, anne neraiyANaM dasaNe ? he bhadanta ! nairayikANAm AtmA kiM darzanarUpo bhavati ? Atmano'nyad vA nairayi. kANAM darzanaM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! AyA neraiyANaM niyamA daMsaNe, dasaNe vi se niyamaM AyA, evaM jAva vemANiyANaM niraMtara daMDao' he gautama ! nairayikANAmAtmA niyamAdayazyameva darzanarUpI bhavati, darzanamapi tatsambandhi tathA-samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ke darzana meM vizeSato na hone se AtmA darzanarUpa hotA hai aura darzana bhI AtmArUpa hotA hai| jahAM dharma meM viparyadha nahIM hai vahAM niyama hI kahA gayA hai viparIta grahaNa nahIM kiyA gayA hai jaise yahAM darzana meM, jahAM viparyaya hai, vahAM viparIta aura niyama donoM kahe gaye haiM-jaile jJAna meM-AtmA jJAnarUpa bhI hotA hai aura ajJAnarUpa bhI hotA hai yaha viparIta hai aura jJAna AtmasvarUpa hI hotA hai yaha niyama hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! neraiyANa daMsaNe, anne neraiyANaM dasaNe' he bhadanta ! nairayikoM kI AtmA kyA darzanarUpa hotA hai ? thA nairayikoM ke AtmA se darzana bhinna hotA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA' he gautama ! AyA neraiyANaM niyamA daMsaNe, daMsaNe vi se niyamaM AyA' nairayikoM kI mithyAdaSTinA darzanamAM vizeSatA na hovAthI AtmA darzanArUpa hoya che. ane darzana paNa AtmArUpa hoya che jyAM dharmamAM viparyaya nathI, tyAM niyamathI ja grahaNa karAyuM che viparIta grahaNa karAyuM nathI jema ke darzanamAM jyAM viparyaya che, tyAM viparIta ane niyama, A banane grahaNa karAyA che jemake jJAnanA viSayamAM evuM kahyuM che ke-"AtmA jJAnarUpa paNa hoya che ane ajJAnarUpa paNa hoya che," mA viparIta cha, bhane "jJAna PAICHE135 / hAya cha," 1 niyama che. gautama svaamiin| prazna-" AyA bhaMte! neraiyANaM dasaNe, anne neraiyANaM dasaNe?" apana! zu nAnI mAtmA zana35 (za nathI bhaninta) hoya che? ke nArakone AtmA darzanathI bhinna hoya che? mahAvIra prasuna uttara-" goyamA!" gautama ! "AyA neraiyANaM niyamA dasaNe, dasaNe vi se niyamaM AyA" nAno mAmA niyamayI ra zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 niyamAt AtmA bhavati evaM pUrvoktarItyA yAvat-bhavanapativikalendriyapaJcendriya tiryagyonika manuSyavAnavyantarajyotiSikavaimAnikAnAM nirantaram - avyavadhAnena daNDako vaktavyaH / tathA ca teSAmapi AtmA niyamAd darzanarUpo bhavati, darzanamapi niyamAdAtmarUpaM bhavatIti bhAvaH // mU0 2 || bhagavatIsUtre ratnaprabhAdivizeSavaktavyatA / mUlam - AyA bhaMte! rayaNappabhA puDhavI, annA rayaNappabhA puDhavI ? goyamA ! rayaNappabhA puDhavI siya AyA siya no AyA, siya avattavvaM AyAiya no AyAiya, se keNadveNaM bhaMte! evaM geet - rayaNappabhApuDhavI siya AyA siyano AyA, siya avatavaM AyAiya no AyAiya ? goyamA ! appaNo AiDe AyA; parasta AiTThe no AyA, tadubhayassa AiTThe avattacvaM rayaNappabhA puDhavI AyAiya no AyAiya se teNaTTeNaM taM caiva jAva no AyAiya | AyA bhaMte! sakkarappabhA puDhavI jahA rayaNappabhA puDhavI tahA sakkarappabhAe vi, evaM jAva ahe sattamA ! AyA bhaMte! sohamme kappe pucchA, goyamA ! sohamme kapye siya AyA siya no AyA jAva no AyAiya / se keNaTTeNaM bhaMte! jAva no AtmA niyama se darzana rUpa hotA hai aura nairayika- Atma saMbaMdhI darzana bhI niyama se AtmarUpa hotA hai| isI prakAra se yAvata bhavanapati, vika lendriya, paMcendriya tiryeca, manuSya, vAnavyantara, jyotiSika, vaimAnika inakA daNDaka bhI vinA vyavadhAna ke kahanA cAhiye tathAca inakI bhI AtmA niyama se darzanarUpa hotA hai aura inakA darzana bhI niyama se AtmarUpa hotA hai || sU0 2 // danarUpa hAya che, ane nArAnuM AtmA saMbaMdhI darzIna pazu niyamathI ja AtmarUpa hAya che. eja pramANe bhavanapati, vikalendriya, pacendriyatiya "ca, manuSya, vAnavyantara, kaiAtiSika ane vaimAnikane AtmA niyamathI ja darzIna rUpa hAya che, ane temanu' dana paNu niyamathI ja AtmarUpa hoya che. prasU02A zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 391 AyAiya? goyamA! appaNo Ai8 AyA parassa AyA, tadubhayasta AiThe avattavvaM AyAiya no aayaaiy| se teNa?NaM taM caiva jAva no aayaaiy| evaM jAva accue kppe| AyA bhaMte ! gevijjavimANe anne gevijjavimANe evaM jahA rayaNappabhA thev| evaM aNuttaravimANA vi| evaM Isi pabbhArA vi| AyA bhaMte ! paramANupoggale anne paramANupoggale? evaM jahA sohamme kappe tahA paramANupoggale vi bhaanniybve| __AyA bhaMte ! duppaesie khaMdhe anne duppaesie khaMdhe! goyamA! duppaesie khaMdhe siya AyA 1 siya no AyA 2, siya avattavaM AyAiyano AyAiya 3, siya AyAya no AyA ya4, siya AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya 5, siya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya 6, se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai taM ceva jAva no AyAiya avattavvaM AyAiya no AyAiya, goyamA! appaNo AiTTe AyA 1 parassa AiTeno AyAra tadubhayassa AiDe avattaTvaM, duppaesie khaMdhe AyAiya, no AyAiya 3 dese AiTe sabbhAvapajave dese AiDhe asabbhAvapajjave, duppaesie khaMdhe AyA ya, no AyA ya4, dese AiTe sambhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya5, dese AiTe asabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya6, se teNaTreNaM taM caiva jAva no aayaaiy| zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre AyA bhaMte! tippaesie khaMdhe anne tippaesie khaMdhe ? goyamA ! tiSyasi khaMdhe siya AyA, siya no AyAra, siya avattavvaM AyAiya, noAyAiya 3, siya AyA ya, no AyA ya4, siya AyA ya, no AyAoya5, siya AyAoya no AyA ya6, siya AyA ya avattavtraM AyAiya noAyAiya7, siya AyAiya avattavvAiM AyAoya no AyAo yada, siya AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya9, siya no AyA ya avatavvaM AyAiya noAyAiya10, siya no AyAya avatvAiM AyAo ya no AyAo ya11, siya no AyAo ya avattatvaM AyAiya no AyAiya12, siya AyA ya no AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya13 / se keNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccai - tippaesie khaMdhe siya AyA evaM caiva uccAreyavvaM jAva siya AyAya no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya 13 1 goyamA ! apaNo AiTTe AyA?, parassa AiTu no AyAM2, tadubhayassa AiTThe avattavvaM AyAiya no AyAiya3, dese AiTThe sambhAvapajjave dese AiTTe asambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya4, dese AiTTe sambhAvapajjave desA AiTTA asambhAvapajjavA tippae sie khaMdhe AyA ya no AyAo ya5, desA AiTTA sambhAvapajjavA dese AiDe asambhAvapajjave tippaesie khaMdhe Aya oya no AyA ya6, dese AiTThe sambhAvapajjave dete AiDe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya 392 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 393 avattavvaM AyAiya no AyAiya7, dese AiTe sambhAvapajjaye desA AiTA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe AyA ya avattavvAiM AyAo e no AyAo ya8, desA AiTrA sabbhAvapajjavA dese AiTre tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe AyAo ya avattavvaM AyAiya no aayaaiy9| ee tinni bhNgaa| dese AiTTe asabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya10, dese AiTTe asambhAvapajjave desA AiTA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe no AyA ya, avattavyAiM AyAo ya no AyAo ya11, desA AiTThA asambhAvapajjavA, dese AiTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya12, dese AiTTe sabbhAvapajjave dese AiDhe asabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyAya avattavyaM AyAiya no AyAiya13, se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai tippaesie khaMdha siya AyA taM ceva jAva no aayaaiy| AyA bhaMte ! cauppaesie khaMdhe anne pucchA, goyamA! cauppaesie khaMdhe siya AyA,siya no AyA2, siya avattavvaM AyAiyanoAyAiya3,siya AyAya noAyA ya1,siya AyAya noAyAoyara,siya AyAo yano AyA ya3,siya AyAoya noAyAoya4Asiya AyAya avattavyaM AyAiyano AyAiya1, siya AyA ya avattavvAiM AyAoya no AyAo ya2, siya bha0 50 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre - - - AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya3, siya AyAo ya avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya4, (34811) siya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya1, siya no AyA ya avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya2, siya no AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya3, siya no AyAoya avattabAiM AyAo ya no AyAo ya // 4 // (15) siya AyA ya no AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya16, siya AyA ya no AyA ya avattavAiM AyAo ya no AyAo ya17, siya AyA ya no AyAo ya avattavaM AyAiya no AyAiya18siyaAyAoya no AyAya avatavvaM AyAiya noaayaaiy19| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai cauppaesie khaMdhe siya AyA ya no AyA ya avattavaM taM ceva aTuM paDiuccAreyavaM? goyamA! appaNo AiTTe AyA1, parasta AiTe no AyA2, tadubhayassa AiTe avattavaM AyAiya no AyAiya3, dese AiTe sabbhAvapajjave dese AiTTe asabbhAvapajjave cubhNgo4| sabbhAvapajjaveNaM tadubhayeNaM ya cubhNgaa4| asambhAveNaM tadubhayeNa ya caubhaMgo 4 / (15) dese AiDhe sabbhAvapajjave dese AiTe asabhAvapajjave, dese AiTe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya16, dese AiTTe sambhAvapajjave dese AiTTe asabbhAvapajjave desA AiTTA tadubhayapajjavA cauppaesie khaMdhe bhavai, AyA ya no AyA ya avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya 17, dese Aihe sambhA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 395 vapajjave desA AiTA asabbhAvapajjavA dese AiTe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyAoya avattavaM AyAiya no AyAiya18, desA AiTTA sabbhAvapajavA, dese AiTTe asabbhAvapajjave, dese AiTe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya avattavaM AyAiya no aayaaiy19| se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai cauppaesie khaMdhe siya AyA, siya no AyA, siya avattavaM nikkheva te ceva bhaMgA uccAreyahA jAva no aayaaiy| AyA bhaMte! paMca paesie khaMdhe anne paMca paesie khaMdhe? goyamA! paMcapaesie khaMdhe siya AyA1, siya no AyA 2, siya avattavaM AyAiya no AyAiya3, liya AyA ya no AyA ya4, siya AyA ya avattavyeNa ya4, no AyA ya avattaveNa ya(4412+3=15) tiyagasaMjoge ekoNa paDai74(22) se keNaTreNaM bhaMte! taM ceva paDiuccAreyavaM? goyamA! appaNo AiTe AyA1, parassa AiTeno AyAra, tadubhayassa AiDe avattavaM3, dese AiTTe sambhAvapajave dese AiTe asabhAvapajjave, evaM duyagasaMjoge save paDaMti, tiyagasaMjoge ekko Na pddi| chappaesie save paDaMti, jahA chappaesie, evaM jAva aNaMtapaesie, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti jAva viharai ||suu03|| dasamo uddeso samatto-bArasamaM sayaM samattaM // zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre chAyA-AtmA bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI, anyA ratnaprabhA pRthivI gautama ! ratnaprabhA pRthivI syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyam-AtmA itica no AtmA itica, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-ratnapabhA pRthivI syAt AtmA syAt no AtmA, sthAt avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca ? gautama ! Atmana: AdiSTe AtmA, parasya AdiSTe no AtmA, tadubhayasya AdiSTe avaktavyaM-ratnaprabhAprathivI AtmA iti ca, no AtmA iti ca, tat tenAthena tadeva yAvat no AtmA iti ca, AtmA bhadanta ! zarkarAprabhA pRthivI, yathA ratnapabhA pRthivI tathA zarkarAmabhA'pi, evaM yAvat adhaH saptamI, AtmA bhadanta ! saudharmaH kalpaH pRcchA, gautama ! saudharmaH kalpa: syAt AtmA, syAt no AtmA yAvat no AtmA iti ca, tat kenArthena bhadanta ! yAvat no AtmA iti ca ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA, parasya AdiSTe no AtmA tadubhayasya AdiSTe avaktavyam-AtmA iti ca noAtmA iti ca, tat tenArthena tadeva yAvat no AtmA iti ca, evaM yAvat acyutaH kalpaH, AtmA bhadanta ! |veyakavimAnaH, anyo aveyakavimAnaH' ? evaM yathA ratnaprabhA tathaiva, evamanuttaravimAnaH api, evam ISatmAgabhArA api, AtmA bhadanta ! paramANupudgalaH, anyaH paramANupudgalaH ? evaM yathA saudharmaH kalpastathA paramANupudgalo'pi bhaNitavyaH / AtmA bhadanta ! dvipadezikaH skandhaH, anyo dvipradezikaH skandhaH? gautama ! dvipradezikA skandhaH syAt AtmA 1, syAt no AtmA 2, syAt avaktavyam-AtmA iti ca, no AtmA iti ca 3 syAt AtmA ca no AtmA ca 4, syAt AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca 5, syAt no AtmA ca avaktavyam AtmA iti ca, no AtmA iti ca 6, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-tadeva yAvat no AtmA iti ca avaktavyam- AtmA iti ca no AtmA iti ca ? gautama ! AtmanaH odiSTe AtmA 1, parasya AdiSTe no AtmA 2, tadubhayasya AdiSTe abaktavyam-dvipradezikaH skandhaH AtmA iti ca noAtmA iti ca 3, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavo dvipadezikaH skandhaH AtmA ca no AtmA ca 4 , deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTastadubhayaparyavo dvipadezikaH skandhaH AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca 5, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH tadubhayaparyavo dvipadezika: skandho noAtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca 6, tat tenAthena tadeva yAvat-no AtmA iti ca / zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU03 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 397 AtmA bhadanta ! tripradezikaH skandhaH, anyastripradezikaH skandhaH ? gautama ! tripradezikaH skandhaH syAt AtmA 1, syAt no AtmA2, syAt avaktavyamAtmA iti ca no AtmA iti ca3, sthAt AtmA ca noAtmA ca4, syAt AtmA ca noAtmAnau ca5, syAt AtmAnau ca no AtmA ca 6, syAt AtmA ca avaktavyaH AtmA iti ca no AtmA iti ca 7, syAt AtmA iti ca, abaktavyau AtmAnau ca noAtmAnau ca 8, syAt AnmAnau ca avaktavyaH-AtmA iti ca noAtmA iti ca9. syAt noAtmA ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca 10, syAt no AtmA ca avaktavyau-AtmAnau ca noAtmAnau ca11, syAt no AtmAnau ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca12, syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca13, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-trimadezikaH skandhaH syAt AtmA evameva uccArayitavyaM yAvat syAt AtmA ca, no AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca, no AtmA iti ca ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA1, parasya AdiSTe no AtmA2, tadubhayasya AdiSTe avaktavyam-AtmA iti ca, no AtmA iti ca3, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH deza AdiSTaH asadabhAvaparyavaH tripradezikaH skandhaH AtmA ca no AtmA ca4, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH dezI, AdiSTau asadbhAvaparyavI tripradezikaH skandhaH AtmAnau ca noAtmAnau ca5, dezau AdiSTauM sadbhAvaparyavau dezaAdiSTaH asadbhAvaparyavastripradezikaH AtmAnau ca no AtmA ca6, deze AdiSTaH sadbhAvaparyavo deza AdiSTastadubhayaparyavatripadezikaH skandhaH AtmA ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca7, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezau AdiSTau, tadubhayaparyavau, tripadezikaH skandhaH AtmA ca aba ktavyau AtmAnau ca no AtmAnau ca8, dezau AdiSTau sadbhAvaparyavI, deza AdiSTastadubhayaparyavaH tripradezikaH skandhaH AtmAnau ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca9, ete trayo bhnggaaH9| deza AdiSTaH asadbhAvaH deza AdiSTastadubhayaparyavasnipadezikaH skandhaH no AtmA ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca 10, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavo dezau AdiSTau tadubhayaparyavau tripradezikaH skandho no AtmA ca avaktavyau AtmAnau noAtmAnau ca11, dezau AdiSTau asadbhAvaparyavau, deza AdiSTaH tadubhayaparyavatripadezikA skandho no AtmAnau ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca12, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH deza AdiSTaH asadbhAvaparvavaH deza AdiSTastadubhayaparyavaslimadezikA skandhaH AtmA ca no AtmA ca avaktavyA-AtmA iti ca no: zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 bhagavatIsUtre AtmA iti c13| tat tenArthena gautama ! evamucyate tripadezikaH skandhaH syAt AtmA tadeva yAvat no AtmA iti ca / AtmA bhadanta ! catuSpadezikaH skandhaH, anyaH pRcchA, gautama ! catuSpadezikaH skandhaH syAta AtmA1, syAt no AtmA2, syAt avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca3, syAt AtmA ca no AtmA ca 1, syAt AtmA ca no AtmAnazca2, syAt AtmAnazca no AtmA ca3, syAt AtmAnau ca no AtmAnau ca4, syAt AtmA ca avaktavyam AtmA iti ca no AtmA itica1, syAt AtmA ca avaktavyaH AtmAnazca no AtmAnazca 2, syAt AtmAnazca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca3, syAt AtmAnau ca avaktavyau AtmAnau ca no AtmAnau ca 4 / (8) syAt no AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca 1, syAt no AtmA avaktanyau-AtmAnau ca no AtmAnaucara, syAt no AtmAnazca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca3, syAt no AtmAnazca avaktavyAH-AtmAnau ca no AtmAnau ca 4 / (1243-15) syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca 16, syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyAzca AtmAnazca no AtmAnazva17 syAt-AtmA ca no AtmAnazca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca18, syAt AtmAnazca no AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca 19, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate catuSpadezikaH skandhaH syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyam 'taMceva' sa eva arthaH pratyuccAriyatavyaH ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA1, parasya AdiSTe noAtmAra, tadubhayasya AdiSTe avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca3, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH1, caturbhaGgI,4 sadbhAvaparyaveNa tadubhayena ca caturbhaGgI4, asadbhAvena tadubhayena ca caturbhaGgI4, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH tadubhayaparyavazcatuSpadezikaH skandhaH AtmA ca no AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca16, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH, dezA AdiSTAH tadubhayaparyavAH, catuSpadezikaH skandho bhavati, AtmA ca no AtmA ca avaktavyAniAtmAnazca no AtmAnazca17, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezA AdiSTA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 399 asadabhAvaparyavAH, deza AdiSTastadubhayaparyavazcatuSpadezikaH skandhaH AtmA ca no AtmAnazca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca18, dezAH AdiSTAH sadabhAva paryavAH deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH, deza AdiSTastadubhayaparyavaH catuSpadezikaH skandhaH AtmAnazca no AtmA ca avaktacyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca19 tata tenAthana gautama ! evamucyate catuSpadezikaH skandhaH syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyam- nikSepaH, te caiva bhaGgA uccArayitavyAH, yAvat no AtmA iti ca / ____ AtmA bhadanta ! pazcamadezikaH skandhaH, anyaH pazcamadezikaH skandhaH ? gautama ! paJcapradezikaH skandhaH syAta AtmA 1, syAta no AtmA2, syAta avaktavyam-AtmA iti ca, no AtmA iti ca3, syAt AtmA ca no AtmA ca4 syAtU AtmA ca5, no AtmA ca avaktavyena ca4, trikakasaMyoge eko ni patati, tat kenArthena bhadanta ! tadeva pratyuccArayitavyam ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA1 parasya AdiSTe no AsmAra tadubhayasya AdiSTe avaktavyam 3 deza AdipTaH sadbhAvaparyavaH deza AdiSTaH asadbhAvaparyava, evaM dvikakasaMyoge sarve patanti, trikakasaMyoge eko na patati2, SaTpradezike sarve patanti32, yathA SaTpadezike evaM yAvat ananta pradezike, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvat viharati // 5.3 // dazamoddezakaH samAptaH, dvAdazaM zatakaM smaaptm| TIkA-AtmAdhikArAd ratnaprabhAdibhAvAn AtmatvAnAtmatvarUpeNa prarUpayitumAha-'AyA bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI, annA rayaNappabhApuDhavI? ' gautamaHpRcchati he bhadanta ! kiM ratnaprabhApRthivI AtmA-atati-satataM gacchati tA~stAna paryAyAn ratnaprabhAdi vizeSa vaktavyatA'AyA bhaMte ! raghaNapabhA puDhavI' ityaadi| TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA AtmAdhikora hone ke kAraNa ratnaprabhA Adi bhAvoM kI AtmArUpa se prarUpaNA kI haiM-isameM gautama ne prabhu se aiptA puuch| hai-, AyA bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI, annA rayaNappa. bhApuDhavI' he bhadanta ! ratnaprabhApRthivI asadurUpa hai ? yahAM "atati satataM -2tnapramAhi vizeSa vatavyatA" AyA bhaMte ! rayaNappabhA" ityAhi TIkAI-AtmAne adhikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAre A sUtra dvArA ratnaprabhA Adi bhAvenI AtmArUpe ane anAtmA rUpe prarUpaNa karI che gautama svAmI A viSayane anulakSIne mahAvIra prabhune e prazna pUche che 4-"AyA bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI, annA rayaNappabhApuDhavI ?" bhagavan! ratanaprabhA pRthvI sadUrUpa che ke asadurUpa che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 bhagavatIsUtre ityAtmA sadrUpA vartate ? kiMvA anya-anAtmA tadbhinnA asadarUpA ratnapamA pRthivI vartate ? iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA ! rayaNappamA puDhavI siya AyA, siya no AyA, siya avattavyaM AyAiya no AyAiya' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI syAt AtmA-kadAcit sadpA bhavati, syAtkadAcit no AtmA-tadbhinnA asadrUpA bhavati, syAtkadAcit , avaktavyam Atmatvena anAtmatvena ca sadrUpatvena asadrUpatvena cetyarthaH ekasamayAvacchedena vyapadeSTumazakyaM vastu vartate, tasyA aba gacchati tAn tAn paryAyAn" jo nirantara una2 paryAyoM ko prApta karatA hai vaha AtmA hai-isa vyutpatti ke anusAra AtmA zabda kA artha sadrUpa hai-kyoMki sadrUpa padArtha hI una2 paryAyoM ko prApta karatA hai asadrUpa padArtha nhiiN| ataH yahAM jo aisA prazna gautama ne prabhu se kiyA hai vaha sthAbAda dRSTi ko lakSya meM rakhakara kiyA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'rayaNappabhApuDhavI siya AyA, siya no AyA, siya avattavvaM AyAiya no AyAiya' ratnaprabhA pRthivI syAt kathaMcit AtmA-sadrUpa hai aura kathaMcit vaha asadpa hai tathA AtmA anAtmArUpa se ekasamayAvacchedena vaktuM azakya hone ke kAraNa vahI avaktavya bhI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki zabdoM kI pravRtti yugapat nahIM hotI hai-kramazaH hotI hai-isa kAraNa eka hI kAla meM vaha AtmA evaM anAsmArUpa se vyapadiSTa nahIM ho sakatI hai isa kAraNa vaha kathaMcit avakta. mI "atati satataM gacchati tAn tAn paryAyAn " " niranta2 te te paryAyAne prAta 42 che te mAmA cha," 241 vyutpatti anusAra " mAtmA" padane artha "sadUrUpa" thAya che, kAraNa ke sarUpa padArtha ja te te paryAnI prApti kare che. asadurUpa padArtha te te paryAnI prApti nathI karatA tethI gautama svAmIe ahIM je prazna pUchayo che, te syAdvAda daSTine dhyAnamAM rAkhIne karyo che. mahAvIra prbhune| utta2-"goyamA! " OM gautama ! " rayaNappabhApuDhavI sitra AyA, siya no AyA, siya avattavyaM AyAiya no A zaiya" 28namA pRthvI kathaMcita (amuka apekSAe vicAra karatA) sadurUpa (AtmArUpa) che ane kathaMcit asarUpa che. tathA AmA anAmarUpe eka samayAvacchedena vakatuM (kahevAne) azakaya hovAne kAraNe te avaktavya paNa che. A kathananuM tAtparya e che ke zanI pravRtti-utpatti eka sAthe thatI nathI, kamazaH thAya che, te kAraNe eka ja kALe tene AtmA ane anAtmArUpe vyAdiSTa (vyakta) karI zakAtI nathI. A kAraNe tene kathaMcit avaktavya kahevAmAM Avela che-sarvathA avaktavya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 401 ktavyatAmevAha-AtmA iti ca, no AtmA iti ca yugapad vaktumazakyamiti bhaavH| gautamastatra kAraNaM pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-rayaNappabhA puDhavI siya AyA, siya no AyA, siya avattavyaM AyAiya no AyAiya?' he bhadanta ! tat-atha, kenArthena evamucyate-ratnaprabhA pRthivI syAta AtmA-sadarUpA, syat no AtmA-asadrUpA, syAt avaktavyam-yugapat AsmA iti ca, no AtmA iti ca zabdena vaktumazakyaM vastviti ? bhagavAn hetuM pratipAdayati-'goyamA! appaNo AiTe AyA, parassa AiTe no AyA, tadubhayassa AiDhe avattavyaM rayaNappamApuTavI AyAiya no AyAiya' he gautama ! AtmanaH svasyAH ratnaprabhAyA eva varNAdi paryAyaiH AdiSTe-Adeze sati-varNAdiparyAya padiSTA satItyarthaH AtmA bhavati svaparyAyApekSayA sadarUpA bharatItyarthaH, parasya-zarkarAmabhAdipRthivyantarasya vya hai-sarvathA nhiiN| nahIM to 'avaktavya' isa zabda dvArA bhI vaha nirdiSTa nahIM ho sktii| aba isI bAta ko jAnane ke liye gautama svAmI prabhu se kAraNa pUchate haiM-'sekeNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, rayaNappabhApuDhavI siya AyA, siya noAyA, siya avattavvaM AyAiya noAyAiya' he bhadanta ! Apane jo ratnaprabhA pRthivI ko sadrUpa aura asadurUpa tathA avaktavya rUpa kahA hai-so isameM kAraNa kyA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama ! 'appaNo AiDe AyA, parassa Aihe no AyA, tadubhayassa Aihe avattavya rayaNappabhApuDhavI AyAiya no AyAiya' rasnaprabhA pRthivI apanI hI varNAdi-rUpa paryAyoM se AdiSTa hotI haiapane guNoM kI apekSA lekara jaba kathita kI jAtI hai-taba vaha apanI paryAyoM kI apekSA se hI-sadrUpa hotI haiM, dUsaroM kI-zarkarAdi pRthivi. kahela nathI nahIM te "avaktavya" A zabda dvArA paNa tene nirdeza karI zakAya nahI have eja vAtane jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhune 4125 pUche che-" se keNaDhaNaM bhaMte ! evaM vuccai, rayaNappabhApuDhavI siya AyA, siya no AyA, siya avattavvaM AyAiya no AyAiya" saga! Aye ratnaprabhA pRthvIne sadurUpa, ane asarUpa tathA avaktavya rUpa zA kAraNe kahI che? mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA!" u gItama! " appaNo AiTai AyA, parassa AiDe no AyA, tadubhayassa AiDe avattavvaM rayaNappabhApuDhavI AyAie no AyAiya" 2namA pRthvInA tanI vAha 35 paryAyAnI apekSA jyAre vicAra karavAmAM Ave-tenA guNonI apekSAe je tenuM kathana karavAmAM Ave, te te sadarUpa hoya che, anya zarkarAdi pRthvIonI varNAdi rUpa bha0 51 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 bhagavatIsUtre avaktavya paryAyaiH AdiSTe - Adeze sati taiyapadiSTA satI no AtmA-anAtmA bhavati, pararUpApekSayA asadrUpA bhavatIti bhAvaH, tadubhayasya - tayoH svaparayorubhayaM tadeva vobhayaM tadubhayaM tasya paryAyaiH AdiSTe - Adeze sati tadubhayaparyAyai vyapadiSTA satItyarthaH avaktavyam avAcyaM vastu syAt, tathAhi ratnaprabhA pRthivI AtmA - sadrUpA iti ca vaktupazakyA tasyAH paraparyAyApekSayA'nAtmavAt nApino AtmA anAtmA asadrUpA iti ca vaktuM zakyA straparyAyApekSayA tasyA AtmazvAt, ityataH avaktavyamiti, avaktavyazvaM cAtrAtmAnAtmazabdApekSayaiva bodhyaM natu sarvathA, yoMkI varNAdirUpa paryAyoM kI apekSA se vaha sadrUpa nahIM hotI hai, unakI apekSA se to AdiSTa hone para vaha no AtmA-asadrUpa hotI hai2 tathA jaba ina donoM paryAyoM ko yugapat kahane kI apekSA se usakA vicAra kiyA jAtA hai taba vaha sadarUpa aura asadrUpa donoM paryAyoM ke dvArA vaha avaktavya ho jAtI hai kyoMki usameM ye dono dharma haiM-jaba eka hI samaya meM ina donoM dharmo kA usameM pratipAdana karane kA prayatna kiyA jAvegA to vaha bAta yugapat kaise bana sakatI hai ? kAraNa zabdoM kI pravRtti to kramazaH hIM hogI - jaba usameM sadrUpatA kA kathana kiyA jAvegA taba vaha asadrUpatA ke kathana se rahita ho jAvegI aura asadrUpatA ke kathana meM sadrUpatA ke kathana se tAtparya kahane kA yahI haiM ki sadrUpa aura asadarUpa ina donoM dharmoM se yukta hone para bhI vaha sadrUpatva aura asadrUpatva pratipAdaka zabdoM se eka kAla meM vAcya nahIM ho sakatI hai| yahAM jo 1 pAMcAnI apekSAe te sadUrUpa hAtI nathI, temanI apekSAe AdiSTa (thita) uravAmAM Ave to teno AtmA (asaha35) hAya hai. mane nyAre A banne paryAyAne eka sAthe kahevAnI apekSAe tenA vicAra karavAmAM Ave, tyAre te sadgurUpa ane asaTrUpa, A banne paryaMca dvArA avaktavya thaI jAya che, kAraNa ke temAM e banne dharma che--jyAre eka ja samaye A ane dharmanuM temAM pratipAdana karavAnA prayatna karavAmAM Ave, tyAre te vAta yugapat (eka sAthe) kevI rIte sastaMbhavI zake ? kAraNa ke zabdonI pravRtti tA kramazaH ja thaze-jyAre temAM sadRrUpatAnu kathana karavAmAM Avaze, tyAre te asadgurUpatAnA kathanathI rahita thaI jaze, ane jyAre temAM asadUrUpatAnuM kathana karavAmAM Avaze, tyAre te sarUpatAthI rahita thaI jaze A kathananuMtApa e che ke ratnaprabhA pRthvI sarUpa ane amarUpa A banne dharmAMthI cuMkta hAvA chatAM paNa te sarUpa ane asa rUpa pratipAka zabdo vaDe eka kALe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU03 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 403 zabdenaiva tasyAH ucyamAnatvAt, anabhilApya bhAvAnAmapi bhAvapadArthavastuprabhRti zabdaranabhilApyazabdena vA abhilApyatvAt / prakRtamupasaMharannAha-se teNaTTeNaM ceva jAva no AyAi ya' tat-aya, tenArthena, tadeva-pUrvoktarItyaiva, yAvat evamucyate ratnaprabhApRthivI syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt abaktavyA-AtmA iti ca, no AtmA-anAtmA iti ceti bhAvaH, gautamaH pRcchati AyA bhaMte ! sakarappabhApuDhavI' he bhadanta ! kiM zarkarAmamA pRthivI AtmA sadrUpA bhavati, kiMvA anyA-anAtmA-asadapA bhavati ? bhagavAnAha-jahA rayaNappabhA puDhavI avAcyatA rasnaprabhA pRthivI meM kahI gaI hai vaha sadrUpatva aura asadrUpa. sva ko Atmatva AnAtmatva zabda ko lekara hI kahI gaI jAnanI cAhiye sarvathA nahIM, nahI to vaha avAcya zabda se bhI vahAM vAcyatA nahIM ho sakegI yahAM Atma anAtma zabdoM dvArA hI avAcyatA kahI gaIjAnanI cAhiye jaise-jo padArtha anabhilApya hote haiM ve bhAvapadArtha, vastu, Adi zabdoM se yA anabhilApya isa zabda se abhilApya hote haiN| 'se teNa. TeNaM taMceva jAva no AyAiya' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki ratnaprabhA pRthivI kisI apekSAsadrUpa hai, kisI apekSA asadrUpa hai aura kisI apekSA-sad-asad ina zabdoM dvArA yugapat pratipAdita nahIM kI jA sakane ke kAraNa-vaha avaktavya bhI hai6 / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! sakarappabhApuDhavI' he bhadanta ! zarkarAprabhAnAma kI jo pRthivI hai vaha kyA sadrUpa hai, yA asadpa hai ? isake vAcya hoI zakatI nathI ahIM ratnaprabhA pRthvImAM je avAcyatA kahevAmAM AvI che te Atmava (sadurUpatra) ane anAtmava (asadurUpatva) zabdanI apekSAe ja kahevAmAM AvI che, ema samajavuM-sarvathA avAcyatA prakaTa karavAmAM AvI nathI nahIM te te avAcya zabda dvArA paNa tyAM vAcyatA thaI zakaze nahIM, tethI ahIM Atma anAtma zabdo dvArA ja avAyatA kahevAmAM AvI che, ema samajavuM joIe jema ke je padArtho anabhilApya hoya che, teo bhAvapadArtha, vastu, Adi zabda vaDe athavA "anabhilA" A zabda vaDe bhanitApya thAya che. "se teNadeNaM taMceva jAva no AyAiya" gautama! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke ratnaprabhA pRthvI amuka apekSAe sadUrUpa che, amuka apekSAe asarUpa che ane amuka apekSAe (sada-asadu A bane zabdo dvArA eka sAthe pratipAdita nahIM karI zakAvAne kAraNe) avaktavya paNa che. gautama svAbhAna prazna-" AyA bhaMte ! sakarappabhA puDhavI" tyaahhe bhagavana ! zarkarA prabhA nAmanI je pRthvI che te sadurUpa che ke asaddarUpa che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 bhagavatIsUtre tahA sakkarappabhAevi ' he gautama ! yathA ratnaprabhA pRthivI uktA tathA zarkarAmabhAyAH pRthivyAM api vaktavyA bodhyA tathA ca zarkarAprabhA pRthivyapi syAdAtmA syAt noAtmA, syAt aktavyA-a mA iti ca no AtmA iti ca zabdena yugapad vyapadeSTumazakyA iti bhAvaH, 'evaM jAva ahe sattamA' 'evaM pUrvoktarItyA, yAvat vAlukApamA, paGkaprabhA, dhUmamabhA, tamaHmabhA, adhaHsaptamI pRthivI cApi syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyA-AtmA iti ca no AtmA iti ca yugapad vaktum azakyA / gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte ! sohamme kappe uttarameM prabhu kahate haiM-jahA rayaNapabhApuDhavI tahA sakkarappabhAe vi' he gautama ! jaisA-kathana ratnaprabhA pRthivI ke viSaya meM sadrUpatA aura asadurUpatA ko lekara kiyA gayA hai vaisA hI kathana zarkarAprabhApRthivIke saMbaMdha meM bhI sadarUpatA aura asadurUpatA ko lekara karanA cAhiye tathA-zarkarA prabhApRthivI bhI kathaMcita sadpa hai, kathaMcit AtmA evaM anAtmA ina za. bdodvArA vaha yugapat vaktuM azakya hone ke kAraNa vaha avaktavya bhI hai6 evaM jAva ahe sattamA' isI prakAra kA kathana vAlukApramA, paGkapamA dhUmaprabhA tamAprabhA aura adhaH saptamI pRthivI ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye arthAt ye saba pRthiviyAM kathaMcit sadrUpa, kathaMcit asadurUpa aura kathaMcit AtmA noAtmA ina zabdoM dvArAyugapat vaktuM azakya hone ke kAraNa ava. ktavya bhI haiN| aba gautama svAmI prabhu se pUchate haiM-'AyA bhaMte! sohamme kappe ___ mahAvIra prbhun| uttara-" jahA rayaNappabhA puDhacI tahA sakarappabhAe vi" he gautama! jevuM kathana ratnaprabhA pRthvInI sadUrUpatA ane asadurUpatAnA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana zake prabhA pRthvInA viSayamAM paNa sarUpatA ane asadurUpatAne anulakSIne thavuM joIe jema ke-zarkarAprabhA pRthvI paNa amuka apekSAe sadUrUpa che, amuka apekSAe asadurUpa che ane amuka apekSAe avaktavya paNa che. avaktadhya devAnuM kAraNa e che ke-AtmA ane anAtmA, A banne zabdo dvArA eka sAthe vakatuM (054 yavAna) aza: pAna 12 te sata05 5 che. " evaM jAva ahe sattamAe" se prA2nuM 4thana vAlA , 54pramA, dhUmapramA, tm:prabhA, ane adhaHsaptamI pRthvInA saMbaMdhamAM paNa jANavuM joIe eTale ke A badhI pRthvIo paNa amuka apekSAe sadurUpa che, amuka apekSAe asadurUpa che ane AtmA ane anAtmA, A be zabda dvArA eka sAthe vyakta thaI zake tema na hovAne kAraNe avaktavya paNa che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 405 pucchA' he bhadanta ! saudharmaH kalpaH kim AtmA-sadpaH kiM vA anyaH anAtmA asadarUpo vartate ? iti pRcchA bhagavAnAha-' goyamA ! sohamme kappe siya AyA, siya noyA jAva no ayAiya' he gautama ! saudharmaH kalpaH syAt AtmA sadarUpaH, syAt no AtmA-anAtmA-asadurUpaH, yAvat-syAt aktavyaH-AtmA iti ca no AtmA-anAtmA iti ca zabdena yugpdvydessttumshkyH| gautamastatra kAraNaM pRcchati-se keNadveNaM bhaMte ! jAva no AyAiya ? ' he bhadanta ! tat atha, kenAphaina, yAvat evamucyate saudharmaH kalpaH syAt AtmA, syAt noAtmA syAt avaktavyaH AtmA iti ca, no AtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTu mazakyaH iti bhagavAnAha-'goyamA ! appaNo AiTe AyA parassa AiDe no AyA, tadubhayassa pucchA' he bhadanta ! saudharmakalpa AtmA-sapa hai yA no AtmA-asad rUpa haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA sohamme kappe siya AyA, jAva no AyAiya' he gautama! saudharmakalpa kathaMcit AtmA-sadrUpa hai, kathaMcit no AtmA-asadrUpa hai aura AtmA no AtmA zabdoM se vaha yugapat vAcya na hosakane ke kAraNa kathaMcit avAcya bhI hai| aba gautama isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchA se prabhu se aisA pUchate haiM -'se keNaTeNaM bhaMte ! jAva no AyAiya' he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki saudharmakalpa kathaMcit sadrUpa haiM, kathaMcit asadrUpa hai, aura AtmA noAtmA ina zabdoM dvArA yugapat avAcya hone ke kAraNa vaha kathaMcit avaktavya bhI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! appaNo AiDhe no AyA, parassa AiTTe no AyA, tadubhaya. gautama svAbhAnA prazna-"AyA bhaMte ! sohamme kappe pucchA" MIvana ! saudharmaka95mAM AtmA-saddarUpa che ke te AtmA-asadurUpa che? mahAvIra prasunA utta2-" goyamA ! sohamme kappe siya AyA, siya no AyA, jAva no AyAiya" gItama! soyama 465 mabhu apekSAye shrUpa che, amuka apekSAe asarUpa che, ane AtmA, ne AtmA, A bane zabda vaDe eka sAthe vAcya nahIM thaI zakavAne kAraNe avaktavya paNa che. tenuM kAraNa jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhune A prakArane prazna pUche che "se keNaTeNaM bhaMte ! jAva no AyAiya" lagan ! // 5 // kAraNe evuM kaho cho ke saudharmakalpa kathaMcit (amuka apekSAe) sadurUpa che, kathaMcit asarUpa che, ane AtmA ne AtmA, A be zabdo dvArA eka sAthe avAcya hovAne kAraNe kathaMcit avaktavya che? tene uttara patA mahAvIra prabhu 43 cha -"goyamA ! appaNNo Ai, AyA, parassa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 bhagavatIsUtre AiDhe avattavyaM AyAiya no AyAiya' he gautama ! AtmanaH svastha saudharmakalpasya varNAdiparyAyaiH AdiSTe-Adeze sati tai vyapadiSTaH san saudharmaH kalpaH AtmA bhavati-svaparyAyApekSayA sadpo bhavatItyarthaH, parasya-IzAnAdikalpAntarasya paryAyaiH AdiSTe-Adeze sati tairvyavadiSTaH san noAtmA-anAtmA bhavati, paraparyAyA pekSayA apsadyo bhavatItyayaH, tadubhayasya paryAyaiH AdiSTe-Adeze sati tadubhaya. ssa AiDe no avattavvaM AyAiya no AyAiya' he gautama ! saudharmakalpasaMbaMdhI varNAdiparyAyoM se vyapadiSTa hone para kathaMciA AtmAsadrUpa hai, kathaMcit-IzAnAdi kalpAntara kI apekSA se vaha no AtmAasadurUpa hai, arthAt paraparyAyoM kI apekSA se vaha anAtmarUpa hai, tathA tadubhayaparyAyoM se AdiSTa hone para vaha avaktavya bhI hai 6, tRtIyabhaMga meM jo vaha kathaMcit avaktavya kahA gayA hai-usakA kAraNa yaha hai ki vaha AtmA hai isa rUpa se vaktuM zakya nahIM ho sakatA haiM kyoMki vaha usa samaya paraparyAya kI apekSA noAtmA bhI hai, aura vaha noAtmA hai aisA bhI usa samaya nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki vaha svaparyAyoM kI apekSA se sadrUpa bhI hai ! ataH ina zabdoM dvArA vaha yugapat avAcya hone ke kAraNa kathaMcit avaktavya kahA gayA hai| isI prakAra se IzAna sanatkumAra, mAhendra brahma, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, ye kalpa bhI kathaMcit sadarUpa hai, kathaMcit noAtmA AiDe no AyA, tadubhayassa AiTUThe avattavyaM AyAiya no AyAiya" gautama ! saudharmakalpa pitAnI saudharma kahapasaMbaMdhI vadi paryAyanI ape. lAe padiSTa (kathita thAya tyAre AtmA-sarUpa che, IzAnAdi ka9pAntaronI apekSAe padiSTa thAya tyAre ne AtmA-asadurUpa che. eTale ke para paryAnI apekSAe te anAmarUpa che. tathA tadubhaya (sva ane para) paryAnI apekSAe AdiSTa (kathita) thAya tyAre te avaktavya paNa che. tenuM kAraNa e che ke-te AtmA che evuM kahI zakAya nahIM, kAraNa ke te samaye para paryAyanI apekSAe te AtmArUpa paNa che. te AtmA che, evuM paNa te samaye kahI zakAya nahIM, kAraNa ke te svaparyAyanI apekSAe sadurUpa paNa che tethI AtmA ane anAtmA zabda vaDe eka sAthe avAgya hevAne kAraNe tene kathaMcit avaktavya paNa kahyuM che. e ja pramANe IzAna, sanamA2, mAndra, brahma, elds, mAzu, sasAra, bhAra, mAnata, mANuta ane askRta kapa paNa kathaMcit sadurUpa che, kathaMcita asadurUpa che zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU03 ratnaprabhAdivizeSAnarUpaNam 407 paryAyavyapadiSTaH san avaktavyaH syAt-tathAhi-nahi asau Atmeti ca vaktuM zakyaH paraparyAyApekSayA tasya anAtmatvAt , nApi anAtmeti ca vaktuM zakyaH svaparyAyApekSayA tasya AtmatvAt iti bhAvaH, tadupasaMharannAha-'se teNaTeNaM taM caiva jAva no AyAiya, evaM jAva accue kappe' tat-atha tenArthena, tadeva-pUrvoktarItyaika, yAvat-saudharmaH kalpa: syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyaHAtmA iti ca, no AtmA iti, ca zabdena yugapad vyapadeSTumazakyaH, evaM rItyA yAvat-IzAnasanatkumAramAhendrabrahma-lAntaka-mahAzukra-sahasrArAraNAnatapAgatAcyutakalpaH syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyaHAtmeti ca no Atmeti ca zabdena yugapad vyapadeSTumazakyaH iti bhaarH| gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte ! gevijjavimANe anne gevijavimANe' he bhadanta ! |veyakavimAnaH kim AtmA sadpo vartate ? kiMvA anya anAtmA-asadrUpo graiveyakavimAno vartate ? bhagavAnAha-'evaM jahA rayaNappabhA tahera, evaM aNuttaravimANA vi, evaM IsipabbhArA vi evaM-pUrvoktarItyA, yathA ratnaprabhA pRthivI uktA, tathaiva praiveyakavimAno'pi vaktavyaH, tathA ca greveyakavimAnaH syAt AtmA, syAt no asadrUpa hai aura AtmA no AtmA ina zabdoM dvArA yugapat avaktavya hone kA kAraNa kathaMcit-avaktavya bhI hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhNte| gevijjavimANe- anne gevijamANe' he bhadanta ! graiveyaka vimAna sadarUpa hai yA asadurUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA rayaNappabhA taheva, anuttaravimANA vi-evaM IsipambhArA vi' he gautama ! jasA ratnaprabhA pRthivI ke viSaya meM kahA jA cukA hai, usI prakAra se graiveSaka-vimAna ke viSaya meM kahanA cAhiye tathAca-graiveyaka vimAna kathaMcit sadrUpa hai, kathaMcit asadpa hai aura kathaMcit avaktavya hai kyoMki vaha AsmA evaM no AtmA ina ane a.bhA-anAtmatA zabdo dvArA eka sAthe avAo hevAne kAraNe kathaMcit avaktavya paNa che. gautama svAbhAna prazna-" AyA bhaMte | gevijjavimANe anne vijjamANe" he bhagavan! zreyaka vimAna saddarUpa che, ke asarUpa che? mahAvIra prabhunA uttara-"evaM jahA rayaNappabhA taheva, evaM aNuttaravimANA vi, evaM IsipaDabhArA vi" gautama! 2 4thana 2tnaprabhA pRthvInA viSayamA karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana praveyaka vimAna viSe paNa samajavuM jema ke-veyaka vimAna amuka apekSAe sarUpa che, amuka apekSAe asadurUpa che ane amuka apekSAe avaktavya che, kAraNa ke AtmA ane no AtmA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 bhagavatIsUkhe AtmA, syAt avaktavyaH-AtmA iti ca, no AtmA iti ca zabdena yugapad vaktumazakyaH, evaM-pUrbhektarItyA, anuttaravimAna:-vijayavaijayantajayantA-parAjitaH api syAt AtmAnaH sadpAH , syAt no AtmAna: asadrUpAH, syAt avaktavyAH-AtmAna iti ca no AtmAnaH iti ca zabdena yugapad vaktamazakyA: evaM pUrvoktarItyA, ISatyAgbhArA siddhazilA api syAt AtmA-sadrUpA, syAt no AtmA-asadrUpA, syAt abaktavyA-AtmA iti ca no AtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTumazakyA iti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte ! paramANupoggale, anne paramANupoggale ? ' he bhadanta ! paramANupudgalaH kim AtmA sadrUpaH ? kiMvA anyA-no AtmA anAtmA asadarUpaH paramANupudgalo vartate ? bhagavAnAha'evaM jahA sohamme kappe tahA paramANupoggale vi bhANiyakathe' evaM pUrvoktarItyA yathA saudharmaH kalpaH uktastathA paramANupudgalo'pi bhaNitavyaH, tathA ca paramANu. zabdoM dvArA yugapat kahA jA nahIM sakatA isI prakAra kA kathana vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita sarvArthasiddha ina anu. ttara vimAno ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye-arthAt ye saba vimAna bhI kathaMcit sadurUpa hai, kathaMcita asaaipa hai, aura sat evaM asat zabdoM se ye yugapat vAcya na hone ke kAraNa kathaMcit avaktavya bhI hai| isI prakAra se ISatprarabhArA pRthivI arthAt siddhazilA bhI kathacit sadrUpa kathaMcit asadrUpa aura kathaMcit avaktavya hai| . aba gautama svAmI prabhu se pUchate haiM-'AyA bhaMte ! paramANupoggale anne paramANupoggale' he bhadanta ! paramANu pudgala kyA sadrUpa hai yA asadurUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA sohamme kappe tahA paramANupoggale vi bhANiyave' jisa prakAra pUrvokta rIti A zabda vaDe eka sAthe te avAcya che. e ja prakAranuM kathana vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita ane sarvArthasiddha nAmanA anuttara vimAne viSe paNa samajavuM eTale ke te badhA vimAno amuka apekSAe sadarUpa che, amuka apekSAe asadUrUpa che ane sat ane asat zabdo dvArA eka sAthe vAcya na hovAne kAraNe kathaMcita avaktavya paNa che eja prakAranuM kathana IzvatthAmbhArA pRthvI viSe paNa samajavuM. gautama svAbhAna prazna-" AyA bhaMte ! paramANupoggale, anne paramANupAgale ?" u san ! 52mA purata zusa35 cha / asa35 cha ? mahAvIra prasuna uttara-" evaM jahA mohamme kappe tahA paramANupoggale vi bhANiyavve" gautama ! saudharma 465nI sa635ta mAha vi . zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 409 pudgalA syAt AtmA sadarUpaH, syAt no AtmA-asadpo vartate, syAt avaktavyamAtmA iti ca no AtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTumazakyaH iti bhAvaH, evaM paramANupudgale asNyoginstryobhnggaaH3| gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte / duppaesie khaMdhe anne duppaesie khaMdhe' he bhadanta ! dvipradezikaH skandhaH kim ke anusAra saudharmakalpa kahA gayA hai usa prakAra se paramANupudgala bhI kahanA cAhiye tathA paramANupudgala kathaMcit asadrUpa hai aura AtmA evaM no AtmA ina zabdoM dvArA vaha yugapat kahane ke liye azakya hone se kathaMcit avaktavya bhI hai| isa prakAra paramANupudgala meM ye asaMyogI tIna bhaMga haiM3 / tAtparya yaha hai ki-paramANupudgala meM tIna bhaMga banate haiM, yathA kathaMcit AtmA1 kathaMcit no AtmA2 kathaMcit-avaktavya3 / arthAt apane svarUpa kI apekSA (apane varNAdi paryAya kI apekSA) AtmA (sadga-vidyamAna) hai 1 / paraparyAyoM ko apekSA no AtmA (anAtmA-asadrUpa avidyamAna hai| ubhaya ki apekSA (svaparyAya aura paraparyAya ki apekSA avaktavya hai 3 / kyoMki yadi svarUpa kahA jAve to vaha paraparyAya ki apekSA sadrUpa nahIM haiN| aura yadi asadrUpa kahA jAya to vaha svaparyAya kI apekSA asadarUpa nahIM hai ataH sadarUpa aura asadurUpa kisI eka zabda dvArA na kahA jA sakane ke kAraNa use avaktavya zabda se kahA gayA hai| yaha avaktavyapana AtmA aura noAtmA zabda ki apekSA se hai kintu sarvathA avaktavya nahIM haiM / yadi aisA ho taba to use 'avaktavya' zabda se bhI nahIM kahA jAsakatA hai| kintu aisI dazA meM unakA kathana avaktavya' zabda se kiyA jAtA hai / paramANu pudgala meM jo ye tIna bhaMga kahe gaye hai, ve Age ke vipradezI Adi sabhI skandhoM meM sampUrNa skaMdha kI apekSA banate haiM aura zeSa bhaMga dezakI apekSA se banate haiN| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! duppaesie khaMdhe anne duppaesie khaMdhe' he bhadanta ! dvipadezika skaMdha kyA sadurUpa hai ? kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana paramANu pulanA viSayamAM paNa grahaNa karavuM joIe jema ke paramANu yuddha kathaMcit (amuka apekSAe) sarUpa che, kathaMcit asarUpa che ane AtmA, ne AtmA zabdo vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe kathaMcita avaktavya paNa che paramANu kalamAM A traNa asaMgI bhaMga saMbhavI zake che. gautama svaamiin| prazna-" AyA bhaMte ! duppaesie khaMdhe anne duppaesie khaMdhe ?" hai magavan ! vizi : 245 zu sa635 cha hai masa35 cha ? bha0 52 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 bhagavatIsUtre AtmA sadrUpa vartate ? kiMvA anyaH no AtmA - anAtmA asadrUpo dvipadezikaH skandho vartate ? bhagavAnAha - 'goyamA ! duppae sie khaMdhe siya AyA?, siya no AyA2, siya avatta AyAiya, no AyAiya3' he gautama! dvipadezikaH skandhaH syAt AtmA - sadrUpaH 1, syAt no AtmA-anAtmA-asadrUpaH 2, syAt avaktavyaHAtmA iti ca noAtmA - anAtmA iti ca zabdena yugapadavyapadeSTumazakyaH 3, 'siya AyA ya, no AyA ya4' dvipadezikaH syAt AtmA ca sadrUpaH, no AtmAanAtmA ca asadrUpaH 'siya AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya5' dvipradezikaH skandhaH syAt AtmA ca sadrUpazva, avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmAanAtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTumazakyaH, 'siya no AyA ya avattanvaM AyAiya no AyAiya6,' dvipadezikaH skandhaH syAt no AtmA - anAtmA ca, avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA-anAtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTuyA vaha asadrUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! duppaesie khaMdhe siya AyA, siya no AyA 2, siya avanttavyaM AyAiya no AyAiya 3' he gautama! dvipradezika skandha kathaMcit sadrUpa hai ? kathaMcit asadrUpa hai2, kathaMcit AtmA aura no AtmA ina zabdoM dvArA vaha yugapat kahane ko azakya hone ke kAraNa avaktavya bhI hai3, 'siya AyA ya no AyA ya 4, kathaMcit vaha sat asat ubhayarUpa bhI hai 4 'siya AyAya avatavyaM AyAiya no AyAiya 5' kataMcit vaha sadrUpa bhI hai aura AtmA anAtmA ina zabdoM se yugapat kahane ko azakya hone ke kAraNa avaktavya bhI hai5, 'siya no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya6' kathaMcit vaha asadrUpa bhI hai aura AtmA no AtmA ina zabdoM dvArA yugapat kahane ko azakya hone ke kAraNa " mahAvIra abhune| uttara- " goyamA ! duppaekhie khaMdhe mriya AyA 1, siya no AyA2, siya avattavyaM AyAiya no AyAiya3, mriya AyA ya no AyA 24, striya AyA ya avasavvaM AyAiya no AyAiya5, siya no AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya6 " he gautama! dvipradezi 246 (1) athathit sadRzya che, (2) sthAyit sadRzya che, (3) AtmA bhane no AtmA, A be zabdo vaDe vAcya na hovAne kAraNe te kathAcit avaktavya pazu che, (4) te thAyit sat asat (sahaya-asadR35) manne 35 pazu che, (4) te kathaMcit sadUrUpa paNa che ane AtmA anAtmA zabdo vaDe avA hAvAne kAraNe avaktavya paNa che. (6) te katha'cit asarUpa paNa che ane AtmA, nA AtmA, A e zabdo dvArA eka sAthe vAcyuM na heAvAne zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 411 mazakyaH / gautamastatrakAraNaM pRcchati-" se keNadvegaM bhaMte ! evaM taM ceva jAva no AyAiya avattavyaM AyAiya no AyAiya ?' he bhadanta ! tat kenArthena evaM-pUrvoktarItyA, tadeva-pUrvoktabaducyate-yAvat dvipradezikaH skandhaH syAt AtmA-sadrUpaH, syAt no AtmA-asadrUpaH ityAdi SaDbhaGgA vaktavyAH, tadantimamAha-no AtmA-anAtmA-asadrUpa iti ca, avaktavyaH,-AtmA iti ca no AtmA-iti ca zabdena yugapad no vaktuM zakyaH iti ? bhagavAnAha-'goyamA ! appaNo AiDhe AyA1, parassa AiTTe no AyA2 tadubhayassa AiDe avattavaM duppaesie khaMdhe AyAiya no AyAiya3' he gautama ! dvipadezikaH skandhaH AtmanaH svasya-dvipadezikaskandhastha varNAdiparyAyaH AdiSTe-Adeze sati taiH vyapadiSTaH san AtmA svaparyAyApekSayA sadrUpo bhavati parasya-tripradezikAdi skandhAntarasya avaktavya bhI hai 6 aba gautamasvAmI isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchA se prabhu ko aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte! evaM taM ceva jAva no AyAiya, avattavvaM AyAiya no AyAiya' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki dvipradezI skaMdha 'kacit-AtmA sadrUpa hai, kathaMcit no AzmA-asadpa hai" ityAdi asaMyogI bhaMga tIna 3 vikasaMyogI bhaMga 3 aise chaha6 bhaMgo vAlA hai ? yahAM 'no AyAiya avattavyaM' isa sUtrAMza se antima chaTThA bhaMga prakaTa kiyA gayA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! appaNo AiTe AyA1 parassa AiTe no AyA 2, tadubhayassa AiDe avattavvaM duppae. sie khaMdhe AyAiya no AyAiya' 3, he gautama ! vipradezI skaMdha jaba apanI varNAdirUpa paryAyoM se vivakSita hotA hai, taba vaha apanI paryAyoM kI apekSA se sadarUpa hai ? aura tripradezika Adi skandhAntara kI varNA kAraNe avaktavya paNa chehave A prakAranA kathananuM kAraNa jANavA mATe gautama 21||bhii bhalAvI2 prabhune mA pramANe prazna pUche che-"se keNaTheNaM bhaMte / evaM taMceva jAva no AyAiya, avattavvaM AyAiya no AyAiya?" bhagavan ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke dvipradezI kaMdha kathaMcit sadurUpa che, thita 35 che, tyAta pUrvAta inaa / maha "no AyAiya avattavvaM" mA sUtrAM. 3121 chedI-hI-mAge 48 42vAmA mAyA che. mahAvIra pramunI uttara-" goyamA! appaNo AiDe AyA 1, parassa AiTre no AyA2, tadubhayasa AiTre avatavvaM duppaesie khaMdhe AyAiya no AyAiya3" gautama ! yAre potAnA hi 35 paryAya 5 dizA skaMdhanI vivakSA karavAmAM Ave che, tyAre te pitAnA paryAnI apekSAe sakapa che. ane tripradezika Adi anya dhanA vadi rUpa paryAnI zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 bhagavatI sUtre paryAyaiH AdiSTe - Adeze sati tairvyapadiSTaH san no AtmA-anAtmA-asadrUpo bhavati, tadubhayasya svaparobhayasya paryAyaiH AdiSTe - Adeze sati tadubhayaparyAyai padiSTa ityarthaH avaktavyaH dvimadezikaH skandhaH AtmA iti ca noAtmAanAtmA iti ca zabdena yugavyapadeSTumazakyaH ityevaM dvipadezakaskandhe paNNAM bhaGgAnAM madhye sarvaskandhApekSayA AdyaM bhaGgakatrayamuktvA dezApekSayA antimaM bhaGgatrayamAha - 'de se AiDe sambhAvapajjave dese AiDe asambhAvapajjave duppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya4' tasya dezaH eka AdiSTa - eka dezApekSayA svaparyAMyaiH dirUpa paryAyoM kI apekSA se AdiSTa hone para vaha asadrUpa hai 2 tathA jaba vaha svaparyAMya evaM paraparyAyoM se yugapat AdiSTa hotA hai taba vaha avaktavya koTi meM AjAtA hai kyoMki usa samaya vaha svaparyAMya aura paraparyAyoM se yugapat vAcya nahIM ho sakatA hai3 isa prakAra ke ye tIna bhaMga pradezika skaMdha meM jo kahe gaye haiM ve saMpUrNa skandha-asaMyogakI apekSA se kahe gaye haiM 3 aba avaziSTa aura jo 3 bhaMga haiM ve dezApekSa - saMyoga kI apekSA se haiM yahI kahane ke liye sUtrakAra kahate haiM-'dese AiDe sambhAvapajjave, dese AiDe asambhAvavajjave duppaesie khaMdhe AyAyano AyA ya4' jaba vaha dvipradezika skaMdha sadbhAva paryAyavAle apane eka deza kI apekSA se vyapadiSTa hotA hai taba vaha deza kI varNAdirUpa paryAyoM se yukta hone ke kAraNa sadrUpa hai, aura jaba vahI dipradezika skaMdha apane asadbhAva paryAya vAle dvitIya deza se AdiSTa hotA hai taba vaha usakI varNAdi paryAyoM se yukta nahIM hone ke kAraNa asadrUpa hai isa prakAra yaha ekadeza kI AdiSTa paryAyoM se sadbhAvaparyAyavAlA hone ke kAraNa aura dvitIya deza kI paryAyoM se asadbhAvaparyAyAvAlA hone ke kAraNa kathaMcit sadrUpa evaM kathaMcit asadrUpa kahA gayA hai4, 'dese AiTThe sambhAvapajjave dekhe AiDe tadubhayapajjave dudhaesie khaMdhe apekSAe AdiSTa thAya tyAre asaTrUpa che tathA jyAre te svaparyAya ane parapoMcAnI apekSAe eka sAthe ASTi thAya che, tyAre te avaktavya koTimAM AvI jAya che, kAraNa ke te samaye te svaparyAya ane parapoMcA vadhu eka sAthe vAcya thaI zakatA nathI. A prakAranA je traNa bhAMgA kahevAmAM AvyA che, te dvipradezika ska MdhanA saskadhanI apekSAe kahevAmAM AvyA che. bAkInA je traNa bhAMgA che, te dezApekSa che, eja sUtrAra pra48 13 che - " dese AiTThe sambhAvapajjave, dese AiTTe asabbhApajjave vAta 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU03 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 413 sadbhAvarthiva zizi kanyA, te ditIpara gAvida gaddArapryvH dvipadezikaH skandhaH AtmA ca sadrUpo no AtmA ca-anAtmA asa. dUpo bhavati 4, 'dese AiDhe sambhAvapajjave dese AiDhe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe AyAya avattavyaM AyAiya noAyAiya' tasya dezaH ekaH AdiSTaH ekadezApekSayA svaparyAyai sadbhAvaparyavaH, tasya dezaH dvitIyaH AdiSTastadumayaparyavastato'sau dvipadezikaH skandhaH AtmA ca sadrUpo bhavati, avaktavyaH-AtmA ta 2 nI cAramA ra rana pujApathadmAba, "he vide AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya' tathA jaba yaha dvipradezika skaMdha sadbhAvaparyAyavAle ekadeza kI apekSA se AdiSTa hotA hai taba yaha sadbhAvaparyAyavAle apane deza kI sadbhAva paryAyoM se to sadrUpa hai aura sadbhAva asadbhAvavAle dUsare deza se yugapat na hone para vaha sadarUpa asapatA se avaktavya bhI hai| 'dese AiTTe asambhAvapajjave dese tupUtig vaMdhe sAcA no bhAga caka? jyAre te dvipradezika skaMdha saddabhAva paryAyavALA pitAnA ekadezanI apekSAe vyAdiSTa (kathita) thAya che, tyAre te hipradezI kaMdha te dezanI varNadirUpa paryAyothI yukta hovAne kAraNe sadrapa che, ane jyAre eja dvipradezI skaMdha pitAnA asahabhAva paryAyavALA bIjA dezathI AdiSTa thAya che, tyAre te tenI vada paryAthI yukta nahIM hovAne kAraNe asadrapa che. A rIte te dvipradezI skaMdha eka dezanI AdiSTa paryAyonI apekSAe sadUbhAvaparyAyavALe hovAne kAraNe ane bIjA dezanI paryAnI apekSAe asaddabhAva paryAyavALo hovAne kAraNe karthacita drupa ane kacita adrazya kahevAmAM Avyo che mAra mAravA dese AiTe tadubhayapajjave duppapasie khaMdhe AyA ya avattavyaM AyAiya no AyA. kuza" tathA jyAre te dvidezI kapa kramaza: ane yugapata (eka sAthe) sadabhAva paryAyavALA dezanI apekSAe adiSTa thAya che, tyAre sadUbhAva paryAyavALA pitAnA dezanI (aMzanI) sadbhAva paryAnI apekSAe te te sapa che, ane sadUbhAva abhAva paryAyavALA dezanI apekSAe eka sAthe AdiSTa thAya tyAre AtamA ne AtmA zabdo vaDe eka sAthe avaktavya hovAne kAraNe avaktavya paNa che. A kathanane bhAvArtha e che ke DhipradezI skaMdha be aMze (paramANu)vALa hoya che. te be paramANu rUpa be aMzemAMnA eka aMza (deza)nI paryAnI apekSAe jyAre tene vicAra karavAmAM Ave che, tyAre vivakSita te paryAnI apekSAe ja te sakpa hoya che, kAraNa ke te paryAye ja temAM sadUbhUta hoya che. ane je bIjA dezanI paryAnI ape. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 bhagavatIsUtre asambhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave duSparasie khaMdhe no AyAya attavyaM AyAipa noAyAiya 6' tasya dvipadezikaskandhasya dezaH ekaH AdiSTaH paraparyAyaiH asadbhAvaparyavaH, dezo dvitIya AdiSTastadubhayaparyavasnato'sau dvipradezikA skandhaH no AtmA ca-anAtmA ca bhavati, avaktavyaH AtmA iti ca noAtmA anAtmA iti ca zabdena yugapadaktu mazakyaH, ityevaM dvipradezike skandhe SaDUbhaGgA:6, saptamaH punarAtmA ca no AtmA ca abaktavyaM cetyevaM rUpo dvipadezike skandhe na bhavati, asya dvayaMzatvAt / tripradezikAdau tu saMbhavati iti saptabhaGgI / prakRtamupasaMharannAha-' se teNaTeNaM taM ceva jAva no AyAiya' tat-atha, kenArthena, tadevaAihe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe no AyA ya, avattavvaM AyAiya no AyAiya6, isI prakAra vaha kramazaH vicAra se kathaMcit asadurUpa bhI hai aura yugapat donoM ke vicAra se vaha kathaMcit avaktavya bhI hai isIliye vaha no AtmA avaktavyarUpa hai 6 tathA 'vaha dvipradezI skandha kathaMcit sadrUpa bhI hai kathaMcit asadrUpa-bhI hai, aura kacit avaktavya bhI hai' aisA jo sAna 7 vAM bhaMga hai vaha yahAM dvipradezI skaMdha meM saMbhavita nahIM hotA hai kyoMki yaha vyaMzarUpa arthAt kevala do aMzavAlA hai| tripradezika Adi skaMdho meM hI yaha saptamabhaMga saMbhavita hotA hai isa prakAra se yaha saptabhaMgI hai 'se teNaTeNaM taMceva jAva no AyAiya' isI kAraNa he gotama ! maine aisA kahA hai ki vipradezI kSAe te vivakSita thatuM nathI te dezanI paryAnI apekSAe te asadrapa che, tethI te videzI kaMdha dvitIya dezanI apekSAe asadurUpa che. A rIte te DhipradezI AMdhamAM saddarUpa ane asarUpa dharmone sadUbhAva te avazya che, paraMtu te bannenuM temAM yugapat (eka sAthe) kathana thaI zakatuM nathI, tethI te ddhipradezI skaMdha te bane dharmo dvArA avaktavya che. tathA A bane dharmonI apekSAe te DhipradezI skaMdhane vicAra karavo hoya te kramazaH paNa thaI zake che ane yugapat paNa thaI zake che. A kramaza: ane yugapat (eka sAthe) vicAranI apekSAe te kathaMcit sadUrUpa paNa che ane kathaMcit ava. 4tavya 35 554 cha. "dese AiThe asabbhAvapajjave dese AiTUThe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe no AyA ya, avattavvaM AyAiya no AyAiya6" merI pramANe kramaza: vicAra karavAmAM Ave, te te ddhipradezI kaMdha kathaMcit asarUpa paNa che ane bannene yugapa (eka sAthe) vicAra karavAmAM Ave, te te kathaMcita avaktavya rUpa paNa che. tathA "dvidezI kaMdha kathaMcita sadurUpa paNa che, kathaMcita asarUpa paNa che ane kathaMcita avakatavya paNa che." A sAtamo bhAMga (vika65) ahIM saMbhavI zakatuM nathI, kAraNa ke DhipradezI rakaMdha be zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 20 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 415 pUrvoktarItyA yAvat-dvipradezikaH skandhaH syAt AtmA1, syAt no AtmA2, ityAdi syAt no AtmA ca avaktavyam AtmA iti ca no Atmeti ca3, tathA ca dvipradezikaskandhasya dvipradezatvAt eko dezaH AdiSTaH sadbhAvapradhAnAH sattAnu. gatAH paryavA yasmin sa sadbhAparyavaH svaparyavaiH, dvitIyastu dezaH AdiSTaH asadabhAva paryavaH paraparyAyaiH, paraparyavAzca tadIyadvitIyadezasambandhino vastvantara sambandhino veti, tatazcAsauM dvipadezikaH skandhaH krameNa AtmA ca no AtmA ceti tathA tasya dezaH AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezazcobhayaparyavastato'sau dvipadezikaH skandhaH AtmA ca sadrUpaH, avaktavyaM ceti5, tathA tasyaiva dvipadezikasya skandhasya dezaH AdiSTo'sadbhAvaparyavaH, dezastu ubhayaparyavastato'sau dvipradezikaH skandhaH no AtmA ca avaktavyaM ca syAditi6 iti phalitam / gautamaH pRcchati-AyA bhaMte ! tippaesie khaMdhe anne tippaesie khaMdhe ?' he bhadanta ! tripadezikaH skandhaH kim AtmA sadrUpaH ? kiM vA anyA-no AtmAanAtmA asadrUpastripradezikaH skandho bhavati ? bhagavAnAha- goyamA ! tippae. sie khaMdhe siya AyA?' he gautama ! tripradezikA skandhaH syAt AtmA-sadrUpo skaMdha kathaMcit sadrUpa Adi dharmoM vAlA hai| yaha abhI upara prakaTa kara diyA gayA hai| ___aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! tippaesie khaMdhe anne tippaesie khaMdhe" he bhadanta ! tripradezika skandha kyA sadrUpa hai yA anya asadrUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA tippaesie khadhe siya AyA siya no AyA' he gautama! ina tripradezI skandha meM teraha bhaMga banate haiM, jaise-tripradezika skandha syAt-kathaMcit aMza (deza) rUpa ja hoya che. tripradezI Adi rakadhamAM ja A sAtame lAgI salavI za cha. ma prA2nI mA sasamA che. "se teNaTUTheNaM taMceva jAva no AyAiya" gItama! te Ne meM mevu yu cha hai "vizI skaMdha sarUpa paNa che, ItyAdi 6 bhAMgAe ahIM samajI levA." e vAta te AgaLa prakaTa karavAmAM AvI che ke dvipradezI skaMdha be azavALA-be pradezevALo hoya che. je prakAre sadurUpatA tene dharma che, e ja pramANe asadurUpatA paNa tene dharma che, ane avakatavyatA paNa tene dharma che. gautama svAmInA prazna-" AyA bhaMte ! tippaesie khaMdhe anna tippaesie khaMdhe ?" u lagavan ! nizi : 248 a635 cha, hai asa635 cha 1 / mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA !" gautama ! "tippaesie khaMdhe siya AyA, siya no AyA2," triprazi: 275 (1) mabhu apekSA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavati1, 'siya no AyA2 ' syAt no AtmA-anAtmA asadpo bhavatira, 'siya avattavyaM AyAiya no AyAiya3' syAt-avaktavyaM vastu-AtmA-sadpa iti ca no AtmA-anAtmA asadpa iti zabdena yugapadvyapadeSTumazakyam 3, 'siya AyA ya no AyA ya4' syAt AtmA-sadpazca, no AtmA-asadpazca4, nanu-atra 'eka AtmA ekaH no AtmA' dvikasaMyogAtmake prathame bhaGge triSu padezeSu dvau vikalyau kathaM ghaTete ? iti cedatrAha-ete trayo 'pi pradezadvayorAkAzapadezayostiSThanti tadAkAzamadezAvagAhanApekSayA eSa dvikakisI apekSA sadrUpa bhI hai 1, aura kisI apekSA asadpa bhI hai 2 'siya avattavvaM AyAiya-no AyAiya 3 tathA yaha tripradezI skandha sadUpa se aura asadarUpa se eka sAtha zabdoM dvArA kahA nahIM jA sakatA hai-kyoMki pravRtti kramazaH hI hotI hai-isa kAraNa kathaMcit ava ktavya bhI hai 3 / 'siya AyA ya no AyA ya 4' eka kAla meM kathaMcit yaha sadpa bhI hai aura asadrUpa bhI hai4, zaMkA-yahAM 'eka AtmA eka no asmA' isa dvikasaMyogI pahale bhaMga meM tIna pradezoM meM do vikalpa kaiMse ghaTate haiM arthAt tripradezika skandha kA eka pradeza AtmA aura eka anAtmA ho gayA kintu tIsarA pradeza kyA hai ? uttara-tripradezI ke ye tInoM pradeza do AkAzapradezoM meM rahate haiM una do AkAzapradezoM kI avagAhanA kI apekSA se yaha hikasaMyogI pahalA bhaGga hotA hai| isI prakAra Age bhI dikasaMyogI 'AtmA avaktavyam' isa cauthe bhaMga meM sa635 cha, (2) ma 4 apekSA asa35 cha, "siya avattavvaM AyAiya no AyAiya3" (3) sa35 mana masa35 zAhI 14 me sAtha mavAcya hovAnI apekSAe te avakatavya rUpa paNa che, kAraNa ke zabdanI pravRtti bhaza: thAya che. "siya AyA ya no AyA ya" (4) Ne te kathaMcit sarapa paNa che ane kathaMcit asadurUpa paNa che. zaMkA-ahiyAM eka AtmA eka ne Ama A pramANenA brikasaMgI A pahelA bhaMgamAM traNa pradezamAM be vikalapa kevI rIte ghaTita thAya che ? uttara--traNa pradezIne A traNe pradeze be AkAzapradezamAM rahe che. te be AkAzapradezanI avagAhanAnI apekSAe A brikasaMgI pahele mana cha. merA pramANe ve pachI 54 visayogI "AtmA avaktavyam" mA yothA mA 'no AtmA avaktavyam ' ma sAtabhA sama sabhA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 417 saMyogaH prathama bho ghaTate / evamagre'pi caturthe saptame ca bhaMge vijnyeym| evaM bahubahupradezika skandheSu sarvatra dvikasaMyogika bhaGgeSu dvayoH sthAnayorekavacanamavagAhanApekSayA vibhAgApekSayA ca jJAtavyamiti / 'siya AyA ya no AyAo ya5' syAt AtmA - sadrUpazca ekapradezApekSayA no AtmAnau asadrUpau akaikapadezApekSayA, ekadezavivakSayA ekavacanam, pradezadvaye anekatva vivakSayA sUtre bahuvacanam / evagre'pi sarvatra bodhyam 5, 'siya AyAo ya no AyA ya6' syAt AtmAnau sadrUpau ca, no AtmA - asadrUpazca 3, 'siya AyA ya avattanaM AyAiya no AyAiya7' syAt AtmA sadpazca, avaktavyaH - AtmA sadrUpa iti ca no AtmA 'no AtmA avaktavyam' isa sAtaveM bhaMgA meM samajha lenA cAhiye isa prakAra bahu bahu pradezI skaMdho meM saba jagaha kisa yogI bhaMgo meM donoM sthAnoM meM ekavacana avagAhanA kI apekSA se tathA vibhAgoM kI apekSA se jAnanA cAhiye / 'siya AyA ya no AyAo ya 5' eka pradeza kI apekSA yaha kathaMcit sadarUpa hai aura isake aneka pradeza asadurUpa haiM5 yahAM kahIM kahIM jo do pradezoM meM 'AyA' aisA ekavacana kA prayoga kiyA gayA hai vaha do pradezoM kA ekapradeza meM avagADha Adi ke ekatva kI vivakSA se kiyA gayA hai tathA 'no AyAo' aisA jo bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai vaha bheda (alaga alaga) kI vivakSA se kiyA gayA haiisI prakAra se Age bhI samajha lenA cAhiye 'siya AyAoya no AyA ya6' tathA kathaMcit aneka sadrUpa hai aura eka sadrUpa hai 6, siya levuM. A pramANe ahu bahupradezIssAmAM adheja dvikasa'yegIbhaMgAmAM banne sthAnAmAM avagAhanAnI apekSAe ekavacana avagAhanAnI apekSAe tathA vibhAgeAnI apekSAe samajI levuM. " siya AyA ya no AyAo vadhu '(5) skaMdhanI apekSAe te kathaMcit sadUrUpa che ane pradezeAnI apekSAe katha'cit asarUpa che ahI je pahelAM 8 AyA eka vacananA padanA prayAga karavAmAM AnyA che, te kadhanI apekSAe karavaamaaN Avyo che, bhane "no AyAo " mA mahuvathanano ne prayoga 4zvAbhAM AnyA che, te pradezeAnI apekSAe karavAmAM AvyA che eja pramANe AgaLa paNa samajI levuM. "siya AyAo ya no AyA ya6" (6) tathA pradezAnI apekSAe sthacit sarUpa che ane skaMdhanI apekSAe asadrupa che. "siya AyAya avattavvaM AyAiya no AyAiya7" te abhu apekSAko bha0 53 " ma zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre anAtmA-asadpa iti ca zabdena yugapad vaktumazakyatvAt atra dvayoH sthAnayoreka vacanaM trayANAM padezAnAmAkAzamadezadvayAvagAhitvApekSayeti pUrva uktameva7, 'siya AyAiya avattapAiM AyAo ya no AyAo ya8' syAt AtmA sadrUpa iti ca avaktavyau-AtmAnau-sadpo ca no AtmAnau-asadupau 18, siya AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya9' syAt AtmAnau sadrUpau ca avaktavyaHAtmA-sadrUpa iti ca no-AtmA-aptadrUpa iti ca zabdena yugapadvyapadeSTumazakyaH9, 'siya no AyA ya avattavva AyAiya no AyAiya10' syAt no AtmAasadrUpazca, avaktavya:-AtmA sadrUpa iti ca no AtmA-asadpa iti ca zabdena yugapadvyapadeSTumazakyaH, atrApi dvayoH sthAnayorekavacanamAkAzapadezayAvagAhanApekSayaiva10, 'siya no AyA ya avattabAI AyAmo ya no AyAo AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya 7' kathaMcit yaha sadarUpa hai aura kathaMcit AtmA evaM no AtmA ina zabdoM dvArA yugapat nahIM kaha sakane ke kAraNa avaktavya bhI hai 7, 'siya AyAiya avattavvAI, AyAo ya noAyAoM ya 8' kathaMcit eka sadrUpa hai aura aneka avaktavya sadrUpa aura asadurUpa ina zabdoM dvArA yugapat nahIM kahA jA sakane ke kAraNa avaktavya rUpa bhI hai,8 'siya AyAo ya avattanvaM AyAiya' no AyAzya kathaMcit aneka sadarUpa haiM aura eka avaktavya sadrUpa evaM asadarUpa ina donoM zabdoM dvArA yugapat nahIM kahA jA sakane ke kAraNa avaktavya rUpa hai 9, 'siya no AyA ya avattanvaM AyAiya noAyAiya 10 kathaMcit eka asadurUpa haiM aura eka avaktavya-AtmA no AtmA rUpa se eka sAtha kahA nahIM jA sakane ke kAraNa avaktavya rUpa bhI hai 10 'siya sadurUpa paNa che, ane kathaMcit AtmA ane te AtmA zabdo vaDe eka sAthe bhavAya vAna raNe matavya 35 55 che. siya AyAiya avattavvAiM, AyAo ya no AyAo ya8" (8) yA24 24 dhanI apekSA te sadurUpa che, ane pradezonI apekSAe te sarUpa ane asarUpa A zabda dvaa2| me4 sAtha bhavAya pAne 22 matavya 35 55 che. "siya AyAoya avattavyaM AyAiya no AyAiya9" (6) jyA24 prazAnI apekSA te saddarUpa paNa hoya che ane skaMdhanI apekSAe te sadUrUpa ane asarUpa A be zabdo dvArA eka sAthe avakatavya hovAne kAraNe avaktavya rUpa 55 hAya che. " siya no AyA ya avatavvaM AyAiya no AyAiya10" (10) te skaMdhanI apekSAe kathaMcit asadurUpa paNa che ane AtmA no AtmA 1 me sAthe avApya pAna 12 matavya 35 55 che. " siya no zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 419 ya11' syAt no AtmA asadarUpazca aktavyau-AtmAnau ca sadrUpau no AtmAnau ca-asadurUpau iti ca zabdena yugapad vyapadeSTumazakyau 11, 'siya no AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya12' syAt no AtmAnau asadasau ca, avaktavya:AtmA-sadrUpa iti ca no AtmA asadrUpa iti ca yugAd vyapadeSTubhazakyaH12, 'siya AyA ya no AyA ya atayaM AyAiya no AyAiya13' syAt AtmA sadrUpazca no AtmA-anAtmA asadrUpazca, avaktavyaH-AtmA iti ca noAtmA anAtmA asadpazceti ca yugapad vypdessttupshkyH13| atra trayodazasvapi bhaGgeSu tripadezikaH skandhaH ityasya sambandho'baseyaH, evaM triSadezike skandhe trayodazabhaGgAH 13 / gautamastatra kAraNaM pRcchati-se keNadveNaM bhaMte ! no AyA ya avattavyAi AyAo ya no AyAo ya11 kathaMcit eka asadpa hai aura aneka avaktavya AtmA rUpa se evaM anAtmA rUpa se avaktavya bhI haiM 11, 'siya no AyAoya, avattavvaM AyAiya noAyA ica' kathaMcit aneka no AtmArUpa aura eka avaktavya-AtmA tathA no AtmArUpa se yugapat kahA jA nahIM sakane ke kAraNa avaktavyarUpa hai 12, 'siya AyA ya no AyA ya avattavvaM AyAiya no ayAiya 13, kathaMcit yaha sadrUpa bhI hai, kathaMcit asadrUpa bhI hai, evaM abaktavya-sadarUpa tathA asadrUpa ina zabdoM dvArA yugapat kahA nahIM jA sakane ke kAraNa avaktavya bhI hai 13 yahAM ina teraha bhaMgoM meM tripradezi skaMdha kA saMbaMdha jAnanA caahiye| tripradezikaskandha meM ina 13 teraha bhaMgo ke hone meM kyA kAraNa hai ? isI bAta ko gautama prabhu se yoM pUchate AyA ya avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya11" (11) yA24 te dhanI apekSAe asadurUpa paNa che, ane pradezanI apekSAe aneka AtmA rUpe bhane bhanera bhanAbhA 3 a140ya 54 che. "siya noAyAo ya, avattavyaM AyAiya no AyAiya12" (12) yA24 te prazAnI apekSA ane na AtmA rUpa che, tathA AtmA ane AtmA rUpe eka sAthe avAcca DopAna 42 mataya 35 544 cha. " siya AyA ya no AyA ya avatavya AyAiya no AyAiya13" (13) thAre te sa635 55 DAya che, masaha. rUpa paNa hoya che ane sarUpa-asarUpa A be zabdo dvArA eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avaktavya rUpa paNa che. tripradezika sakaMdhamAM A prakAranA 13 bhAMgAo (vika9pa) saMbhavI zake che. have tripradezika skaMdhamAM A 13 bhAMgAone sadbhAva kayA kAraNe hoya che, te jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prasune mA pramANe prata pUche che-" se keNaTeNaM bhaMte! evaM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 bhagavatIsUtre evaM vuccai-tippaesie khaMdhe siya AyA evaM cetra uccAreyavvaM jAva siya AyA ya no AyA ya attavyaM AyAiya no AyAiya ? ' he bhadanta ! tat-atha kenA. rthena evamucyate-tripadezikaH skandhaH syAt AtmA-sadrUpaH, evameva-pUrvoktarItyaiva uccArayitavyaM vaktavyaM yAvat syAt no AtmA, syAt aktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca ityAdi trayodaza upayuktA bhaGgA bodhyaaH| tadantimamAha syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ceti13| bhagavAnAha-goyamA ! appaNo Aihe AyA1, parassa AiTeno AyA2, tadubhayassa AiThe avattavyaM AyAiya no AyAiya 3' he gautama ! tripadezikaH skandhaH AtmanaH svasya tripradezika skandhasya varNAdiparyAyaH AdiSTe-Adeze sati haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, tippaesie khadhe siya AyA evaM ceva uccAreyavvaM jAva siya AyA ya no AyA ya avattavavaM AyAiya no AyAiya' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki trimadezika skaMdha kathaMcit sadrUpa hai ityAdi saba "vaha kathaMcit sadrUpa bhI hai kathaMcit asadrUpa bhI hai aura avaktavya rUpa bhI hai" isa 13 terahaveM bhaMga taka kahanA cAhiye isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! appaNo AiDe AyA' he gautama ! tripradezika skaMdha jaba apanI varNAdi paryAyoM se AdiSTa hotA hai taba vaha apanI paryAyoM kI apekSA se sadpa hai ? aura 'parassa AiTe no AyA' dUsare catuSpradezikAdi skandha kI apekSA se AdiSTa hone para vaha no AtmA-asadurUpa hai 2 / tathA 'tadubhayassa -bhAihe avattavyaM AyA iya no AyAiya' svaparyAya kI apekSA se buccai, tippaesie khaMdhe siya AyA evaMceva uccAreyavvaM jAva siya AyA ya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya" bhagavan ! mA5 // 12 evuM kahe che ke tripradezika skaMdha kathaMcit sadurUpa che, A pahelA bhAMgAthI zarU karIne " te kathaMcit sadurUpa paNa che, kathaMcit asarUpa che ane avakatavya rUpa paNa che." A teramAM bhAMgA parvatanA kathanane praznamAM AvarI levuM joIe __ mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA ! appaNo AiTe AyA / gautama! jyAre pitAnA vadi paryAnI apekSAe tripadezika sakaMdhanI vivA karAya cha, tyAre tapAtAnA paryAyAnI apekSA 2635 gAya cha, mana "parassa AiTe no AyA" yatuprazi4 mA dhanI apekSA athita thAya, tanamAtmA 35 (masa35) gAya cha, "tadubhayarasa AiTre avattavvaM AyAiya no AyAiya" tathA 215ryAya bhane 525ryAyanI apekSA 4thata thAya, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 421 AtmA-svaparyAyApekSayA sadyo bhavati 1, parasya catuSpadezikAdiskandhAntarasya paryAyaiH AdiSTe-Adeze sati no AtmA--anAtmA paraparyAyApekSayA asadpo bhavati2, tadubhayasya svaparobhayaparyAyaiH AdiSTe Adeze sati avaktavyaM vastu bhavati-AtmA iti ca no AtmA iti cazabdena yugapadvyapadeSTumazakyaM bhavati3, "dese AiDhe sambhAvapajnave, dese AiTe asambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya4' yadA dezaH ekaH AdiSTaH ekApekSayA sadbhAvaparyavaH dezaH aparaH AdiSTaH asadbhAvaparyavaH tadA trimadezikaH skandhaH AtmA-sadpazva no AtmAanAtmA asadpazca trayANAM pradezAnAM pradezadvayAvagAhatvAdubhayatraikavacanam 4, 'dese Adihe sambhAvapajjave desA AiTThA asambhAvapajjavA tippaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya5' yadA dezaH ekaH AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezau AdiSTau amadbhAAdiSTa hone para vaha avaktavya hotA hai kyoMki ina zabdoM dvArA vaha eka sAtha kahA nahIM jA sakatA hai 3 / 'dese AiDe sambhAvapajjave, dese AiTTe asambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya" jaba tripradezika skaMdha apane ekadezakI apekSA se AdiSTa hotA hai-taba vaha usa sadbhAva paryAya vAle deza kI apekSA se sadra hai, aura asadbhAva paryAya vAle dUsare deza kI apekSA se AdiSTa hone para asadrUpa hai isaliye tripradezika skandha kathaMcit AtmA kathaMcit no AtmA rUpa hai yaha cauthA bhaMga hai " 'dese AiTTe sambhAvapajjave desA AiTThA asambhAvapajjavA tippaesie khadhe AyA ya no AyAo ya5'jaya tripradezika skandha apane ekadeza se AdiSTa hotA hai taba vaha usakI apekSA sadbhAvaparyAya vAlA hone se sadpa hai aura jaba-aneka asadbhAvaparyAyoM vAle aneka dezoM te te avakatavya rUpa che, kAraNa ke AtmA ne AtmA zabda vaDe te eka sAthe vA hete nathI pahelAM traNa bhAMgAnuM A prakAranuM spaSTIkaraNa karIne, ve yAthA mAMgAnu 250TI425 42vAmAM Ave che-"dese AiTe sambhAvapajjave, dese AiTre asambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya4" nyAre tripradezika skaMdhane tenA ekadezanI apekSA e vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te sadbhAva paryAyavALA dezanI apekSAe saharUpa che ane asaddabhAva paryAyavANA bhIta zanI apekSAye masa635 che. (5) " dese AiDe sabhA. vapajjave desA AichA akhabbhAvapaujavA tippaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya" jyAre vipradezika skaMdhane eka dezanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che, tyAre sadbhAva paryAyavALA ekadezanI apekSAe te sarUpa hoya che, ane jyAre aneka asadubhAva paryAyavALA aneka dezanI apekSAe te AdiSTa thAya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 bhagavatIsUtre vaparyavau, tadA tripadezikaH skandhaH AtmA sadpazca, no atmAnau asadurUpau ca9, 'desA AiTTA sabbhAvapajjavA dese AiTe amabhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya6' yadA dezau AdiSTau, sadbhAvaparyavau, dezaH ekA AdiSTaH asadbhAparyavaH tadA tripradezikaH skandhaH AtmAnau sadrUpau ca, no AtmAanAtmA asadarUpazca bhavati6, 'dese Aihe sabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave tipparasie khaMdhe AyA ya AttavyaM AyAiya no AyAiya7' yadA dezaH eka AdiSTaH sadbhAvaparyavaH dezaH AraH AdiSTa stadubhayaparyavaH sadbhAvAsadbhAvo. bhayaparyavaH tadA tripadezikaH skandhaH AtmA sadpazca, abaktavyaH-AtmA iti ca se AdiSTa hotA hai taba ve paryAya usa meM na hone ke kAraNa vaha aneka asadurUpa paryAyoM vAlA hai eka AtmA aura aneka no AtmAe~ isa prakAra kA yaha pAMcavAM bhaMga hubhA 5 / 'desA AiTThA sambhAvapajjavA dese AiDhe asambhAvapanave tippaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya 6' jaba yaha tripradezika skandha apane aneka sadbhAva paryAyoM vAle dezoM se AdiSTa hotA hai taba vaha kathaMcit aneka sadrUpoM vAlA hai, aura jaba vaha asadbhAvaparyAya vAle apane ekadeza se AdiSTa hotA taba vaha asadrUpa vAlA hai isaprakAra kA aneka AtmAe~ aura eka no AtmA yaha chaThA bhaMga huA 6, 'dese AiThe sambhAvapajjave, dese AiDhe tadu. bhayapajjave tippaesie khadhe AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya 7 jaba tripradezika skandha apane sadbhAvaparyAya vAle ekadeza se Adi STa hotA hai-taba vaha sadurUpa hai aura jaba vaha sadbhAvaparyAya vAle dUsare deza se AdiSTa hotA hai taba ye ubhaya paryAyeM usakI eka sAtha zabda che, tyAre te paryA temAM na hovAne kAraNe te aneka asaravALo hoya che. (6) " desA AidvA sabbhAvapaujavA, dese AiDe asabbhAvapajjavA tippaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya6" nyAre te vihazi dhanA tanA bhane sadabhAva paryAvALA dezonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te kathaMcit aneka sarUpavALe che, ane jyAre tene asaddabhAva paryAyavALA ekadezanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te asadurUpavALe (7) "dese Aive sabbhAvapajjave, dese AiDhe tadubhayapajjave tippaesie baMdhe AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya7" nyAre vizi: dhanI tanI sadubha va5yavALA eka dezanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te sadUrUpa che, ane jyAre te sadbhAvaparyAyavALA ane asadbhAvaparyAyavALA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 423 no AtmA iti ca yugapadvyapadeSTumazakyaH atrApi trayANAmAkAzama dezadvayAvagA - hilyApekSayA upayakavacanam / 7, "dese AiTThe sammAvaSajjare desA AiTThA tadubhayapajjA, tipparasie khaMdhe AyA ya avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya8' yadA deza eka AdiSTaH / vivakSitaH sadbhAvaparyaMvaH, dezA AdiSTAH vivakSitAH tadubhayaparyatrAH sadbhAvAsadbhAvo bhayaparyavaH tadA tridezikaH skandhaH AtmA sadrUpazca avaktavyau - AtmAnau ca sadarUpau no AtmAnau asadarUpau ca iti yugapadvyapadeSTumazakyauM 8, desA AiTThA sambhAvapajjavA dese AiDe tadubhayaSajjave tippae sie khaMdhe AyAo ya avattanaM AyAiya no AyAiya 9' yadA dezau AdiSTau sadbhAvaparyavauM, dezaH ekaH dvArA kahIM nahIM jA sakane ke kAraNa vaha avaktavya koTi meM AjAtA hai, isaliye eka AtmA hai, aura dUsarA avaktavya hai aisA yaha sAtavAM bhaMga huA (7) 'dese AiTThe sambhAvapajjave desA AiTThA tadubhayapajjavA tippaesie khadhe AghAya avasavvAI AyAo ya no AyAo ya' jaba vaha tridezika skandha apane eka sadbhAvaparyAya vAle deza se AdiSTa hotA hai taba vaha sadrUpa vAlA hai, aura jaba vaha apane sadbhAvaparyAyoM vAle evaM asadbhAva paryAya vAle aneka dezoM se AdiSTa hotA hai taba vaha tripradezika skandha sadrUpa evaM asadrUpa zabdoM dvArA yugapat nahIM kahe jA sakane ke kAraNa avaktavya hotA hai, aise eka AtmA aura aneka avaktavya aisA yaha AThavAM bhaMga banatA hai 8 | 'desA AdaTThA sambhAvapajjavA dese AiDe tadubhayapajjave tippaesie khadhe AyAo ya avasavvaM AyA iya no AghAiya' jaba sadbhAvaparyAya vAle dezoM ko lekara vaha anya dezathI AdiSTa thAya che, tyAre tenI te banne paryAye eka sAthe avAsya hovAne arakhe te avatavya hai|ttiyaaN bhAvI laya hai. (8) " dekhA AiTTA sambhAvapajjavA dekhA AiTTA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe AyA ya avatvAiM AyAo ya no AyAo ya8 " nyAre te triprahezika 24 6 potAnA aneka sadbhAva paryAcAvALA dezeA vaDe skaMdha rUpe ASTi thAya che, tyAre te sarUpavALA che, ane jyAre te peAtAnA sadbhAvaparyAyavALA ane asad. bhAvapayAvALA aneka deze vaDe pradeza rUpe AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika kadha sadgurUSa ane asarUpa zabdo dvArA eka sAthe vAcya nahI thardha zavAne aro antavya hoya che. (6) " dekhA AiTThA sanbhAvapajjavA, dese AiTTe tadubhayapajjave tippae lie khaMdhe AyAo ya avattavvaM AyAiya no zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 424 bhagavatIstre AdiSTaH tadubhayaparyavaH sadbhAvAsadbhAvobhayaparyavastadA tripradezikaH skandhaH AtmAnau ca sadrUpo abaktavyA-AtmA-sadarUpa iti ca, no AtmA-aptadarUpa iti ca yugapadavyapadeSTumazakyaH9 / 'ee tinni bhaMgA' ete pUrvoktAstrayo bhaGgAH saptamASTamanavamarUpA vijJeyAH / atha dazamamAha-'dese AiTTe asabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyA ya avattavyaM AyAi ya no AyAi ya10' yadA dezaH ekaH AdiSTaH asadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTaH tadubhayaparyavaHsadabhAvAsadbhAvobhayapayavastadA tripradezikaH skandhaH no AtmA-anAtmA asa. durUpazca abaktavyaH-AtmA sadrUpa iti ca no AtmA -asadrUpa iti ca yugapad tripradezika skandha AdiSTa hotA hai taba vaha aneka pradezoM se sadrUpa hai, aura jaba sadarUpa aura andarUpa paryAya vAle ekadeza ko lekara vaha AdiSTa hotA hai taba vaha yugapat ina donoM paryAyoM koM kahane vAle zabda ke abhAva se avaktavya hotA hai ataH aneka AtmAe~ aura eka avaktavya hai aisA yaha navavA bhaMga hotA 9 / 'ee timi bhaMgA' isa prakAra se ye tIna sAtavAM, AThavAM, nauvAM bhaMga haiN| 'dese AiTTe asambhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya 10' jaya tripradezika skandha apane asadbhAvaparyAya vAle ekadeza se AdiSTa hotA hai taba vaha tripradezika skandha no AtmA-asadrUpa vAlA ho jAtA hai, aura jaba vaha tadubhayaparyAya vAle apane dUsare dezase AdiSTa hotA hai taba vaha tripradezika skandha sadrUpa aura asadrUpa se yugapat nahIM kahA jA sakane vAlA hone ke kAraNa avaktavya koTi meM AjAtA hai, isaliye AyAiya" oryAre samA5ryAya dezAnI apekSA ta hizidha AdiSTa (kathita) thAya che, tyAre te sarUpa che, ane jyAre sarUpa ane asarUpaparyAvALA eka bIjA dezanI apekSAe te AdiSTa thAya che, tyAre te bane paryAne eka sAthe prakaTa karanArA zabdane abhAve te avakatavya DAya che. "ee tinni bhaMgA" mAre sAtamI, bhAbhI mana napamA mAtra mAMgAsAmane che. (10) "dese AiTTe asambhAvapajjave, dese Ai tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya10"nyAre viprdezika skaMdha pitAnA asadUbhAva paryAyavALa ekadezanI apekSAe adiSTa thAya che, tyAre te tripradezikaka asadurUpavALa thaI jAya che, ane jyAre te sadurUpa ane asadurUpa paryAyavALA pitAnA bIjA dezanI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika ska dha sadarUpa ane asadurapa zabda vaDe eka sAthe vAcya na hovAne kAraNe avakatavya kaTimAM AvI jAya che. (11) zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 425 ekadA vyapadeSTumazakyaH10, 'dese AiTTe asabhAvapajjave desA AiTThA tadubhaya pajjavA tippaesie khaMdhe no AyA ya avatanvAiM AyAo ya no AyAo ya11' yadA dezaH ekaH AdiSTaH asadbhAvaparyavaH, dezA AdiSTAH tadubhayaparyavAH-sadbhAvAsadbhAvaparyavAH tadA tripradezikaH skandho no AtmA cAsadarUpaH aktavyau AtmAnau sadrUpau noAtmAnau anAtmAnau asadrUpau ceti yugapadvyapadeSTumazakyau11, 'desA AiTA asanmAvarajjavA dese AiTe tadubhayapajjave, tippaesie khaMdhe no AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya12' yadA dezA AdiSTAH asadbhAvaparyavAH, dezaH eka: AdiSTaH tadabhayaparyavaH-sadbhAvAsadbhAvobhayaparyava stadA tripradezikaH skandhaH vaha no AtmA aura avaktavya se mizra yaha dasavAM bhaMga hai 10 dese AiThe asambhAvapajjave, desA AihA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe no AyA ya avattabvAiM AyAo ya noM AyAo ya11' jaba vaha tripadezika skandha asadbhAvaparyAya vAle apane ekadeza se AdiSTa hotA hai, taba vaha asadrUpa ho jAtA hai aura jaba vaha apane sadbhAvaparyAya vAle evaM asadbhAvaparyAya vAle aneka dezoM se AdiSTa hotA hai, taba vaha sadrUpa asadrUpa donoM paryAya ko eka sAtha kahane vAle zabda ke abhAva meM avaktavya ho jAtA hai ataH no AtmA eka, avaktavya aneka, yaha gyArahavAM bhaMga hai 11 / 'desA AiTThA asambhAvapajjavA, dese AiTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya' jaba tripradezika skandha ke asadbhAvaparyAyavAle anekadeza AdiSTa hote haiM, aura jaba usakA tadubhayaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai-taba vaha tripradezika skandha aneka dezoM se asa"dese AiDe asabbhAvapajjave desA AiTThA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe no AyA ya avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya 11" nyAre te nizi: 24 pitAnA asadubhAvaparyAyavALA ekadezanI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika skaMdha asadUrUpa thaI jAya che, ane jyAre te potAnA sadUbhAvaparyAyavALA ane asadubhAvaparyAyavALA aneka dezonI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre te sadUrUpa asarUpa ane paryAne eka sAthe kahenArA zabdanA abhAvane 12ko bhata05 / laya che. (12) "dekhA AiTThA asambhAvapajjavA, dese AiDe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyAo ya avaktavvaM AyAiya no AyAiya" nyAre vizi: dhanA asahamA paryAyavATa mana zAnI apekSAe AdiSTa thAya che, ane jyAre tene tadubhaya (sarUpa asadurU5) paryAyavALa ekadeza AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika kaMdha asadarUpa bha0 54 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karapha bhagavatIsUtre no AtmAnau ca - aparUpau avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA iti ca yugapadvyapadeSTumazakyaH 12, 'dese AuTThe sambhAvapajjave dese AiDe asambhAvavajjave dese Ahe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya, avatsavvaM AyAiya, no AvAdaya 13, yadA dezaH ekaH AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTaH asadbhAvaparyaMtraH, dezaH anyastRtIyaH AdiSTaH tadubhayaparyavastadA tridezikaH skandhaH AtmA ca sadrUpaH no AtmA ca asadrUpa, avaktavyaH - AtmA sadrUpa iti ca no AtmA - asadrUpa iti ca yugapadvyapadeSTumazakyaH 13, tathA ca trima dezika skandhe trayodaza uparyuktA bhaGgA bhavanti tatra pUrvokteSu saptasu prathamAH sakalA durUpa hotA hai aura AtmA no AtmA ina zabdoM dvArA vaha yugapat kahA jAne vAlA nahIM hone ke kAraNa ekadeza se avaktavya bhI hai, ataH yahAM no AtmA aneka aura avaktavya eka aisA bArahavAM bhaMga hai | 12| 'dese AiDe sambhAvapajjave, dese AiTThe asambhAvapajjave dese AiTThe tadubhayapajjave tippae sie khaMdhe AyA ya noAyA ya avattavyaM AyAiya no AdhAiya 13 ' jaba tripradezika skandha kA sadbhAvaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai tathA jaba asadbhAvaparyAyavAlA usakA dUsarA deza AdiSTa hotA hai evaM jaba usakA tadubhayaparyAyavAlA eka tIsarA deza AdiSTa hotA hai taba vaha triprAdezika skandha sadrUpa hotA hai, asadrUpa bhI hotA hai aura sadrUpa asadrUpa ina zabdoM se yugapat bole jAne vAlA nahIM hone ke kAraNa avaktavya bhI ho jAtA hai isaliye eka AtmA eka anAtmA aura eka avaktavya aisA yaha terahavA~ bhaMga hai 13 / isa prakAra se ye teraha bhaMga tripradezika skaMdha meM prakaTa kiye gaye haiN|' arthAt tripra hAya che ane AtmA, nA AtmA A banne zabdo dvArA eka sAthe avAcya DAvAneAraye vyavahUtavya pazu thAI laya che. (13) "" dese AiTTe sanbhAvapajjave, dekhe AiTTe asabbhAvapajjave, dese AiTThe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyAya avattavyaM AyAiya no AyAiya " kyAre triadezi 24dhanA shbhAvaparyAyavALA ekadeza AdiSTa thAya che, tathA jyAre asadbhAvaparyAyavALA tenA bIjo deza ASTi thAya che ane jyAre tenA tadubhaya (sandUrUpaasarUpa ane) paryAyavALA eka trIjo deza AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika kadha sadgurUpa paNu hAya che, asarUpa paNa hAya che ane sarUpa, asarUpa zabdo vaDe eka sAthe avAcya hAvAne kAraNe avakatavya paNa hoya che. A prakAranA A 13 lAMgAe tripradezika dhamAM prakaTa karavAmAM AvyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 427 dezA:-saMpUrNatrimadezikaskandhApekSayA trayo dvimadezikaskandhavadeva3, tadanyeSu triSu trayaHstrayobhaGgAH ekavacanabahuvacanabhedAt ? saptamastvekavidha eveti trayodazabhaGgAH, tadupasaMharabAha-' se tegaDegaM goyamA ! evaM buccai-tippaesie khaMdhe siya deziskaMdha meM teraha bhaMga banate haiN| inameM se pahele ke tIna bhaMga to sampUrNa skaMdha kI apekSA se hai| phira AtmA aura no AtmA ke sAtha tIna bhaMga arthAt cauthA, pAMcavAM aura chaThA ye tIna bhaMga banate haiM phira AtmA aura avaktavya ke sAtha tIna bhaMga, sAtavAM, AThavAM aura nava vAM' banate haiN| phira no AtmA aura avaktavya ke sAtha tIna bhaMga (dasa vAM, gyArahavAM, bArahavAM) yanate hai / AtmA eka, no AtmA eka aura avaktavya eka yaha AtmA Adi ko ekavacana rakhane se trisaMyogI terahavAM bhaMga banatA hai 13 / tripradazI skaMdha meM tIna hI pradeza hone ke kAraNa-kisI bhI taraha bahuvacana nahIM A sakatA hai| ataH yaha eka hI bhaMga banatA hai| Azaya yaha hai ki tripradeziI skaMdha meM teraha bhaMga dhanate haiM unameM se tIna bhaMga to sampUrNa skaMdha kI apekSA se banate haiN| jinakI vyAkhyA (spaSTatA) pahale kara dI gaI hai| Age AtmA aura no AtmA ke sAtha dvisaMyogI tIna bhaMga banate haiN| unameM se 'AtmA eka aura no AtmA eka' yaha bhaMga jaya tripradezika skaMdha vipradezAvagAda (do AkAza pradeza para sthita) hotA hai taSa donoM tarapha ekavacana rahate hue banatA hai / jaba tripradezI skaMdha tripradezAvagADha ho taba 'AtmA eka aura no AtmA bahuta' tathA 'AtmA bahuta aura no AtmA eka' ye do bhaMga (pAMcavAM aura chaThA) banate haiN| isI prakAra 'AtmA aura avaktavya' ke sAtha tIna bhaMga tathA 'no AtmA aura avaktavya ke sAtha tIna bhaMga bana jAte haiN| kintu donoM tarapha bahuvacana vAlA bhaMga nahIM banatA hai kyoM ki yaha tripradezI skaMdha hai| ataH donoM tarapha bahuvacana nahIM A sakatA hai| kintu Age catu pradezI Adi skaMdhoM meM donoM tarapha bahuvacana vAlA bhaMga bana sakatA hai / se teNaTeNaM goyamA! evaM buccA, tippaesie khaMdhe siya che. ahIM pUrvokata sAta bhAMgAomAM je pahelAM traNa bhAMgAo che, teo samasta tripradezika skaMdhanI apekSAe prakaTa karAyA che. dvipradezika skaMdhamAM jevAM traNa bhAMgAo pahelAM batAvavAmAM AvyA che, evA ja A traNa bhAMgAo che. bAkInA traNa bhAMgAomAM je avAktara traNa traNa bhAMgAo kahevAmAM AvyA che, te ekavacana ane bahuvacananI apekSAe kahevAmAM AvyA che. tathA je sAtame bhAMge che temAM kaI avAntara bheda zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa28 bhagavatIsUtre AyA taM ceva jAva noAyAiya' he gautama ! tat-tenArthena evamucyate-tripradezikaH skandha: syAt AtmA tadeva-pUrvoktavadeva, yAvat syAt no AtmA, syAt avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca, ityAdirItyA pUrvoktAstrayodazabhaGgAH vijJeyAH / tadantimo bhaGgo yathA-tripradezika: skandhaH syAt AtmA ca, no AtmA ca avaktavyaH AtmA iti ca no AtmA iti ceti bhAvaH / trikapradezikaskandhasya 13 tryodshbhnggkosstthkm| (atra bhaGgeSu dvita Arabhya sarvatra 'aneka'-zabdaH prayuktaH) saMpUrNa skandhApekSayA sakalAdezino'saMyoginatrayo bhaGgA yathA AtmA - no AtmA -avaktavyamiti (3)-eka: 1 eka: 2 ekA 3 dvikasaMyogino navabhaGgA yathAAtmA-noAtmA] AtmA - avaktavyam | no AtmA --avaktavyam (1) ekaH - ekaH / (4) ekaH - ekaH / (7) ekaH - eka: (2) ekaH - aneke (5) ekaH - aneke (8) ekaH - aneke (3) aneke- ekaH / (6) aneke - ekaH / (9) aneke - ekA trikasaMyogI-eko bhaGgo yathAAtmA - no AtmA -avaktavyam (1)-ekaH - eka - ekaH (sarva-3+1+1=13) catuSpadezikaH skandhaH kim-AtmA-sadrUpo bhavati ? kiM vA anyA-noAtmA anAtmA asadrUpo bhavati ? iti pRcchA bhagavAnAha-'goyamA! cauppaesie khaMdhe AyA taM ceva jAva no AyAiya' isI kAraNa he gautama / meMne terahaveM bhaMga taka aisA kahA hai ki tripradezika skandha kathaMcit sadrUpa hai ityAdi / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! cauppaesie khaMdhe anne pucchA' he bhadanta ! jo catuSpadezika skandha hai vaha kyA sadpa hai nathI, ta ta 404 mArane cha. "se teNa TreNa goyamA! evaM vuccA , tippaesie khaMdhe siya AyA, taMceva jAva no AyAiya" gautama ! te rAje tripradezika skaMdha kyAreka sadurUpa hoya che. A pahelA bhAMgAthI laIne "sarUpa paNa hoya che, asadurUpa paNa hoya che ane avakatavya paNa hoya che." A 13mAM bhAMgA paryantanA 13 vikalapi kahyA che. gautama svAbhAna prazna-" AyA bhaMte ! cauppaesie khaMdhe anne pucchA ?" he bhagavana ! je cAra pradezika sakaMdha che, te zuM sarUpa hoya che ke asadu5 hoya che? - - zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u010 sU03 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 429 siya AyA1, siya noAyA2,' he gautama ! catuSpradezikaH skandhaH syAt AtmA sadrUpa:1, syAt no AtmA asadrUpaH2, 'siya AttavyaM AyAiya no AyA. iya3' syAt aktavyam-AtmA sadrUpa iti ca no AtmA-anAtmA asadrUpa iti ca yugapadvyapadeSTumazakyam 3, 'siya AyA ya no AyA ya1' syAt AtmA ca sadarUpaH, no AtmA ca-asadrUpaH1, 'siya AyA ya no AyAo yara' syAt AtmA ca sadrUpaH syAt no AtmAnazca apadrUpAH2, 'siya AyAo ya no AyA ya3' syAt AtmAnazca sadrUpAH syAt no AtmA ca asadrUpaH3, 'siya AyAo ya no AyAo ya4,' syAt AtmAnazca sadrUpAH no AtmAnazca asadrUpAH4 'siya AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAi ya1,' syAt AtmA yA asadrUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'ca uppaesie khaMdhe siya AyA1, siya no AyA 2' he gautama ! catuSpadezika skaMdha syAt kathaM. cit AtmA-sadrUpa hai 1, kathaMcit AtmA-asadurUpa hai 2, 'siya ava. ttavyaM AyAiya no AyAiya' aura kathaMcit vaha AtmA aura anAtmA ina zabdoM dvArA eka hI kAla meM kahA nahIM jA sakane ke kAraNa avakta. vyarUpa hai 3, 'siya AyA-ya no AyA ya' kathaMcit vaha sadarUpa hai aura asadurUpa hai 4, 'siya AyA ya no AyAo ya' kathaMcit vaha ekapradeza kI apekSA sadarUpa hai aura aneka apane pradezoM kI apekSA vaha asadurUpa hai 5, "siya AyAo ya nA AyA ya' kathaMcit vaha apane aneka pradezoM ko apekSA sadrUpa hai aura eka pradeza kI apekSA asarUpa hai| 'siya AyAo ya no AyAo ya' kathaMcit vaha catuSpradezika skaMdha aneka pradezoM se sadrUpa hai, aura aneka pradezoM se asadrUpa bhI hai7, mahAvIra prabhunI utta2-" ca uppaesie khaMdhe siya AyA1, siya no AyAra" 3 gItama! yA25zi4 245 (1) mabhu sapekSA mAma35sa635 cha bhane (2) bhabhu apekSAya sanAtma35-masa635 cha, "siya avattavvaM AyAiya no AyAi 53" mane mAmA mana na mAmA zAha 43 nya sAthe mAraya pAna 2 te 45thita atavya 35 55 cha. " siya AyA ya no AyA ya1" (1) te abhu apekSA sa635 55 cha bhane masa635 54 cha, "siya AyA ya no AyAo ya2" (2) dhanI mapekSA kyAreka sarUpa paNa hoya che ane pitAnA aneka pradezonI apekSAe te yAre masa635 5 DAya che. "siya AyAo ya, no AyAiya3 " (3) kayAreka te pitAnA pradezanI apekSAe sadgurUpa hoya che ane skaMdhanI ape zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 bhagavatIsUtre ca sadrUpaH abaktavyam Atmeti ca no Atmeti ca1, siya AyAya avattavbAI AyAo ya no AyAo ya2 ' syAt AtmA ca sadrUpaH avaktavyAni-AtmAnazca no AtmAnazca2, 'siya AyAbho ya avattavyaM AyAiya no AyAiya3' syAt AtmAnazca sadrUpAH avaktavyam AtmA iti ca no AtmA iti ca3, 'siya AyAo ya avattavvAiM AyAo va no AyAo ya4' syAt AtmAnazca sadarUpA avaktavyAni AtmAnazca no AtmAnazca4 (8) 'siya nobhAyA ya avattavyaM AyAiya 'siya AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit vaha AtmA -sadrUpa hai, aura AtmA tathA no AtmA ina zabdoM ke dvArA vaha eka sAtha kahanA azakya hone se avaktavya hai8, 'siya AyA ya, avattambAI AyAo ya no bhAyAbho ya' kathaMcit vaha eka pradeza se sadrUpa hai tathA sadrUpa aura asadurUpa ina zabdoM dvArA vaha eka sAtha kahA jA nahIM sakane ke kAraNa bahuta pradezoM se avaktavya hai 9 'siya AyA. o ya avattavyaM AyAiya no AyAiya' kacit vaha aneka pradezoM se sadrUpa hai, tathA AtmA evaM no AtmA ina zabdoM-dvArA yugapat kahA jA nahIM sakane ke kAraNa avaktavya hai 10, 'siya AyAmo ya avattambAI AyAmo ya, no AyAo ya' kathaMcit yaha aneka pradezoM se sadrUpa hai, tathA aneka pradezoM se sadrUpa aura asadarUpa ina zabdoM dvArA yugapata nahIM kahA jA sakane ke kAraNa avaktavyarUpa hai 11, (645X83% kSArI asa35 DAya che. "siya AyAoya no AyA bhoya?" (4) yAta catudezika ke sadurUpa paNa hoya che ane asadurUpa paNa hoya che. "siya AyA ya avattabvaM AyAiya no AyAiya1" (1) yAre te saam:sarUpa hoya che ane AtmA tathA ne AtmA zabda dvArA eka sAthe bhavAya DAvAna 42 matavya DAya che. "siya AyA ya, avattavvAiM AyAoya no AyAoyara" (2) yA24 te 2635 saya cha bhane mAmA se| ane ne AtmAo zabdo vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe te ava. itanya 55 DAya che. "siya AyAoya abattavvaM AyAiya no AyAjhya3" (3) kayAreka te aneka saddarUpavALe hoya che ane AtmA ane te AtmA zabda vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avakatavya rUpa paNa hoya che. "siya AyAoya avattavvAiM AyAoya, no AyAoya" (4) dhyA24 te aneka sadurUpavALe ya che ane aneka sarUpa ane aneka asadurUpa vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe aneka avakatavya rUpa paNa hoya che. 85 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u010 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 431 no AyAiya1, syAt noAtmA ca asadpaH avaktavyam-AtmA sadrUpa iti ca nomAtmA asadrUpa iti ca yugapadavyapadeSTumazakyam 1, 'siya no AyA ya avattabAiM AyA ya no AyAo ya2' syAta no AtmA ca avaktavyAni AtmAnazca, no AtmAnazca2, 'siya no AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya3' syAt no AtlAnazca, avaktavyam AtmA iti ca noAtmA iti ca3, 'siya no AyAmo ya avattabAI AyAo ya no AyAo ya4' syAt noAtmAnazca abaktavyAniAtmAnazca noAtmAnazceti4 / (1243-15) 'siya AyA ya no AyA ya ava11) 'siya AyA ya, avattavvaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit vaha asadurUpa hai, avaktavya hai, kyoMki sadrUpa aura asadurUpa ina zabdoM dvArA vaha yugapat kahA nahIM jA sakatA hai 12 'siya no AyA ya, avattavvAI AyAo ya no AyAo ya' kathaMcit AtmA-asadrUpa hai evaM aneka pradezoM kI apekSA avaktavyarUpa haiM, kyoMki vaha aneka AtmA aura aneka no anAtmAoM dvArA yugapat kahA nahIM jA sakatA hai 13 'siya no AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit vaha aneka no AtmA rUpa hai, eka avaktavya hai kyoMki AtmA no AtmArUpa se vaha yugapat kahA nahIM jA sakatA hai 14, 'siya no AdhAo ya, avattabvAiM AyAo ya no AyAo ya' kathaMcit vaha aneka no AtmA rUpa hai, apane aneka pradezoM kI apekSA avaktavya rUpa hai, kyoMki vaha aneka AtmA rUpa se aura aneka no AtmArUpa se eka sAtha kahA jA nahIM sakatA hai 12, (1144-15) "siya no AyA ya, avattavvaM AyAiya no AyAiya 1" (1) yA24 te catuSpadezika sakaMdha asadurUpa hoya che ane sarUpa ane asarUpa zabda dvArA eka sAthe avAcya hovAne kAraNe kathaMcit avaktavya hoya che. 'siya no AyA ya, avattavvAiM AyA ya no AyAoyara" (2) dhyA24 te masa635 hoya che ane aneka pradezonI apekSAe avaktavya hoya che, kAraNa ke te aneka AtmAo ane aneka ne AtmAo dvArA eka sAthe avAcya hoya che. "siya no AyAo ya, avattavvaM AyA iya no AyAiya3"yAre te ana nA AtmA rUpa hoya che ane AtmA, ne AtmA rUpe eka sAthe vAcyuM nahIM hovAne 12 matavya 35 DAya che. "siya no AyAoya, avattavvAI, AyAoya no AyAoya4" (4) yA24 te mane nA mAmA 35 DAya cha bhane bhne| AtmA rUpe ane aneka ne AtmA rUpe te eka sAthe avAcya hovAne kAraNe pitAnA aneka pradezonI apekSAe avakatavya rUpa hoya che (3+12=15) zrI bhagavatI sutra : 10. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 bhagavatIsUtre - tavaM AyA ya no AyA ya16' syAt AtmA ca sadarUpaH, noAtmA ca asadrUpaH avaktavyam-AtmA iti ca sadarUpaH, noAtmA iti ca asadrUpaH16, "siya AyA ya no AyA ya avattabAI AgAmo ya no AyAmo ya17' syAt AtmAca sadpaH no AtmA ca asadrUpaH abaktavyAni-AtmAnazca sadrUpA iti ca noAtmAnazca asadrUpA iti ca yugapad vyapadeSTumazakyam 17, 'siya AyA ya no AyAo ya attavyaM AyAiya no AyAiya18' syAt AtmA ca sadrUpaH no AtmAnazca adrUpAH, avaktavyam AtmA-sadrUpa iti ca noAtmA-asadpa iti ca yugapadavyapadeSTumazakyam 18, 'siya AyAo ya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya19' syAt AnmAnazca sadrUpAH no AtmA ca asadarUpaH ___ aba trisaMyogI cAra bhaMgo ko kahate haiM-'siya AyA ya no AyA ya avattanvaM AyA ya no AyA ya' kathaMcit vaha sadurUpa hai kathaMcit asadrUpa hai aura sadrUpa evaM asadpaina zabdoM dvArA vaha kahA nahIM jA sakane ke kAraNa avaktavya hai 16, 'siya AyA ya, no AyA ya, avattamvAi AyAo ya no AyAo ya' vaha kathaMcit sadrUpa hai, aura kathaMcit asadrUpa hai evaM apane aneka sadarUpoM se tathA aneka asadpoM se avaktavya hai| kyoMki vaha ina zabdoM dvArA eka sAtha nahIM kahA jA sakatA hai 17 'siya AyA ya no AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit yaha sadrUpa hai, aneka asadrUpa hai tathA sadpa aura asadpa ina zabdoM dvArA vaha yugapat avaktavya hai 18, 'siya AyAo ya no AyA o ya avattavvaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit vaha aneka sadarUpa hai "miya AyA ya no AyA ya avattavvaM AyA ya no AyA ya16" (16) amuka apekSAe sarUpa paNa che, amuka apakSAe asarUpa paNa che ane sadUrUpa, asadurUpa zabda vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avakatavya paNa che. " siya AyA ya, no AyA ya, avattavvAiM AyAoya no AyAoya17" (17) te amuka apekSAe sarUpa che, amuka apekSAe asarUpa che ane pitAnA aneka sadurUpa ane aneka asadurUpa vaDe eka sAthe avAgya hovAne kAraNe te pitAnA aneka sarUpe ane asadurUpa rUpe avakatavya che. (18) "siya AyA ya no AyAoya avattavyaM AyAiya no AyAiya 18" kayAreka te saddharUpa che, aneka asadurUpa che, tathA sadurUpa ane asadurUpa zabda dvArA eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avakatavya rUpa che. (19) "siya AyAoya, no AyA ya, avattavvaM AyAiya no AyAiya19" bhabhu apekSA che te aneka sadurUpavALe che, eka asarUpavALe ane sadurUpa ane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 433 avaktavyam-AtmA sadrUpa iti ca noAtmA asadrUpa iti ca yugapadvyapadeSTumazakyam 19, iti / asya catuSpadezikasyaikonaviMzatibhaGgAH19 bhavanti, tatraekasaMyoginastrayaH3, dvikasaMyogino dvAdaza12, trikasaMyoginazcatvAraH4 ityekonaviMzatiriti / gautamastakAraNaM pRcchati-'se keNaDeNaM bhaMte ! evaM buccai-cauppaesie khaMdhe siya AyA ya no AyA ya avattavvaM taM ceva aDhe paDiuccAreyavvaM ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena evamucyate-catuSpadezikaH skandhaH syAt AtmAca noAtmA ca, avaktavyam-sa evArtha:-pUrvoktArthaH pratyuccArayitavyaH pUrvoktArthasya sarvasya punaruccAraNamatra kartavyam / bhagavAnAha-'goyamA ! appaNo AiDe AyA1, eka asadrUpa hai aura sadrUpa evaM asadrUpa se eka vaha yugapat avakta vya hai 19, isa prakAra se ye catuSpradezika skaMdha ke 19 bhaMga hai| inameM ekasaMyogI tIna 3 bhaMga haiM dvikasaMyogI 12 haiM evaM trikasaMyogI 4 bhaMga haiM / arthAt-pahele ke asaMyogI tIna bhaMga sakalAdezI (sampUrNa skaMdha kI apekSA) banate haiM 3 / Age ke bAraha bhaMga dikasaMyogI banate haiM 15 usake Age ke cAra bhaMga trika saMyogI banate haiM19 / yadyapi trikasaMyogI ATha bhaMga banate haiM kiMtu ve chaha pradezI skaMdha se pahale nahIM bana sakate haiM kyoMki AtmA, no AsmA aura avaktavya ina tInoM meM bahuvacana (eka se adhika) kama se kama chaha pradezoM ke vinA nahIM bana sakatA hai| yahAM catuHpradezI skaMdha meM to trika saMyogI bhaMgoM meM kisI eka tarapha bahuvacana A sakatA hai| ataH isameM trika saMyogI cAra hI bhaMga banate haiN| isa prakAra catuHpradezI skaMdha meM kula unnIsa 19 bhaMga banate haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai, cauppae sie khaMdhe siya AyA ya, no AyA ya, avattavvaM taMceva aDhe paDi uccAreyavaM' he bhadanta ! apane jo catuSpradezika skaMdha meM 19 bhaMga kahe haiM so kyA kAraNa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama asadarUpa zabdo vaDe eka sAthe vAcya nahIM thavAne kAraNe avakatavya rUpa che A prakAre te cArapradezika skaMdhanA 19 bhAMgAo thAya che. temAM 3 ekasaMgI sAMgA, 12 brikasaMgI bhAMgAo ane 4 trikasaMgI bhAMgAo thAya che. gautama svAbhAnA -"se keNadeNaM bhaMte ! evaM vuccai, cauppaesie khaMdhe siya AyA ya, no AyA ya, avattavvaM taMva aTTe paDiuccAreyavvaM" hai bhagavad ! Ape zA kAraNe catuSpadezika skaMdhanA saMpa, asadurUpa, avakatavya Adi 19 bhAMga kahRAA che? bha0 55 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 bhagavatIsUtre parassa AiDe no AyAra, tadubhayassa AiDe avattavyaM AyAiya no AyAiya3' he gautama ! catuSpadezikaH skandhA AtmAnaH svasya catuSpadezikaskandhasya varNAdiparyAyaiH AdiSTe Adeze sati AtmA-svaparyAyApekSayA sadrUpo bhavati1 parasya paJcapadezikAdi skandhAntarasya paryAya AdiSTe Adeze sati noAtmA-paraparyAyApekSayA asadurUpo bhavati2, tadubhayasya svapararUpasya paryAyaiH AdiSTe Adeze sati avaktavyam-AtmA iti ca noAtmA iti ca yugapad vyapadeSTumazakyam 3, 'dese Aihe sambhAvapajjave dese Ai asamAvapajjave? caubhaMgo4' yadA dezaH ekaH AdiSTaH svaparyAyaH sadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTaH paraparyAyaH asadbhAva'appaNo AiTTe AyA 1, parassa AiDhe no AyAra, tadubhayassa AiDe avattavyaM AyAiya no AyAiya' catuSpradezika skaMdha apane varNAdi rUpa paryAyoM se AdiSTa hone para sadrUpa hai ? pazcapradezikAdi skandhAntara kI paryAyoM se AdiSTa hone para vaha asadurUpa hai kyoMki paraparyAyoM kI apekSA se-vaha asadrUpa hotA hai 2, svaparyAya evaM paraparyAya ina donoM paryAyoM se jaba vaha AdiSTa hotA hai, AtmA no AtmA zabdoM se vaha yugapat AdiSTa nahIM ho sakatA hai, isaliye vaha avaktavya hai| ye asaMyogIko 6 tIna bhaMga hue| vikasaMyogI 12 bhaMga isaprakAra'dese AiDhe sambhAvapajjave dese AiDhe asambhAvapajjave caubhaMgo' jaba apanI paryAyoM se sadbhAva paryAyavAlA usakA ekadeza AdiSTa hotA hai-aura paraparyAyoM kI apekSA se asadbhAva paryAyavAlA dUsarA deza AdiSTa hotA hai-taba vaha catuSpradezika skandha sadrUpa hotA hai mahAvIra prbhune| uttara-"goyamA!" gautama ! " appaNo Aiche AyA1 parassa AiTe no AyA2, tadubhayassa AiTre avattavyaM AyAiya no AyAiya3" (1) yatuzi4 24 dhanA tana pAtAnA I yAnI ape. kSAe vicAra karavAmAM Ave, te te sadurUpa che. (2) pAMca pradezika Adi skandhAntaranI paryAnI apekSAe kahevAmAM Ave, te te asadurUpa che, kAraNa ke pararyAnI apekSAe te asadurUpa hoya che. (3) ravaryA ane paraparyA, A banenI apekSAe jyAre kahevAmAM Ave che, tyAre te AtmA ane ne AtmA zabdo vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe te avaktavya 35 saya che. "dese AiTre sabbhAvapajjave dese AiTe asabbhAvapajjave caubhaMgo" byAre tanI paryAyAnI apekSA samApa paryAyavANe! tana meza AdiSTa (kathita) thAya che, ane paraparyAnI apekSAe asadubhAva paryAyavALe bIje deza AdiSTa thAya che, tyAre te catupradezika sakadha (1) sadupa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU03 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 435 paryavaH tadA catuSpadezikaH skandhaH AtmA ca sadarUpaH noAtmA ca asadpo bhavati ? ityAdi pUrvoktarItyA caturbhaGgI vktvyaa| __tathAhi-eko'yaM pUrvokto bhaGgaH1, zeSamAtrayaM yathA-dese AiTTe sambhAvapajjaye desA AiTThA asambhAvapajjavA2, desAAiTThA samAvapajjavA dese AiTe asambhAva. pajjave3, desA AhA sambhAvapajjavA desA AiTThA asambhAvapajjavA 443-7 / 'sambhAvapajjaveNaM tadubhayeNa ya caubhaMgo, asambhAveNaM tadubhayeNa ya caubhaMgo' sadbhAvaparyaveNa, tadubhayena ca sadabhAvaparyavAsadabhAvaparyaveNa caturbhaGgo vaktavyA, tathAhi-'dese AiDhe sambhAvapajjave dese AiDhe tadubhayapajjave AyAiya no AyAiya 1, dese AiDhe sambhAvapajjave desA AiTThA tadubhayapajjavA AyAo ya no AyAo ya2, desA AiTTA sabbhAvapajjavA dese AiDe tadubhayapajjave AyAiya aura asadrUpa hotA hai ityAdi pUrvokta rIti se yahAM cartubhaMgI kahanI cAhiye 'dese Aihe sambhAvapajjave dese AiTTe asambhAvapajjave' eka to yaha bhaMga pahile prakaTa hI kara diyA gayA hai-1 (4) zeSa 3 bhaMga isa prakAra haiM-'dese AiTTe sambhAvapajjave, desA AiTTA asambhAvapajjavAra, (6) desA AihA sambhAvapajjave dese Aihe asanmASapajave 3 (6) desA AihA sambhAvapajjavA desA AiTThA asambhAvapajjavA 4 (7) isa prakAra se cAra ye aura pUrva ke tIna bhaMga, ye-saba milakara 7 sAta bhaMga ho jAte haiN| 'sambhAvapajjaveNa tadubhaeNa ya caubhaMgo, asabhAveNaM tadubhayega ya ca ubhaMgo' sadbhAvaparyAya ko lekara aura tadubhaya sadbhAva asadbhAva paryAya ko lekara cAra bhaMga hote haiM, jo isa prakAra se haiM-'dese Aihe sambhAvapajjave, dese AiTTA tadubhayapajjave AyAiya nA AyAiya 1, dese AiDe sambhAvapajjave, desA AiTA tadubhayapajjayA hoya che ane (2) asarUpa hoya che ItyAdi cAra bhAMgA pUrvokata paddhati anusAra u nase. "dese AiTe sambhAvapajjave, dese Aidre asambhAvapajjave" / me lage ta paDelA pragaTa yA che. mAnaay in nIya pramANe sama1-" dese AiTu sambhAvapajjave, desA AiTThA asambhAvapajjavAra, desA AiTThA sambhAvapajjavA, dese AiDe asabbhAvapajjave3, desA AidA sambhAvapajjavA, desA AidA asabbhAvapajjavA4" mA 42nA mA yAra Min mane paDasAnaia HinbhajIna sAtA yAyale. "sambhAvapajjaveNaM tadubhaeNa ya caubhaMgo, asambhAveNaM tadubhayeNa ya caubhaMgo" sahalA paryAyanI apekSAe tathA sadUbhAva asadubhAva paryAyanI apekSAe cAra bhAMgA thAya che. te yAra HinnIya pramANe cha-" dese AiThe sambhAvapajjave, desA AidrA sadubhayapajjayA AyAiya no AyAiya1, dese AiDhe sambhAvapajjave, desA Aisa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre no AyAiya3, desA AiTTA sambhAvapajjavA desA AiTThA tadubhayapajjavA AyAo ya no AyAo y"4x7-11| evam asadbhAvaparyaveNa, tadumayena ca-sadbhAvA'sadbhAvaparyaveNa caturbhaGgI vaktavyA, tathAhi-'dese Aihe asanmAvapajjave, dese AiThe tadubhayapajjave AyAiya no AyAiya1, dese AiTe asambhAvapajjave desA AiTThA tadubhayapajjavA AyAmo ya no AyAo ya2, desA AiTThA asambhAvapajjavA dese AiDhe tadubhayapajjave AyAiya no AyAiya3, desA AiTThA asambhAvapajjavA desA AiTTA tadubhayapajjavA AyAmo ya no AyAo ya" 4411-15 / eSAmarthaH pUrvavat svymuuhniiyH| AyAo ya no AyAoya 2, desAAiTThA sambhAvapajjavA dese Aihe tadubhayapajjave AyAi ya no AyAi ya 3, desA AiTThA-sambhAvajavA, desA AiTThA tadubhayapajavA AyAo ya, no AyAo ya 4+7=11 pUrvokta sAta aura ye 4 bhaMga-AtmA aura avaktavya kI vivakSA se hue haiN| 11 isa prakAra se 'asambhAveNaM tadubhaeNa ya caubhago' asadbhAva paryAya evaM tadubhaya paryAya-sadbhAva asadbhAva-paryAya ko lekara caturbhagI hotI hai-jo isa prakAra se hai-'dese AiDhe asambhAvapajjave dese AiDhe tadubhayapajjave AyAiya no AyAzya 1 dese AiDe asambhAvapajave, desA AihA tadubhayapajjavA AyAo yano AyAo yara, desA AiTA asa. bhAvapajavA dese AiDhe tadubhayapajjave AyAi ya no AghAi ya 3, desA AihA asambhAvapajjavA desA AihA tadubhayapajavA AyAo ya noM AyAo ya 4' 11+4=15 inakA artha pahile kI taraha se hI samajha tadubhayapajjavA AyAo ya no AyAo ya2, desA AiTA sabbhAvapajjavA, dese AiDe tadubhayapajjave AyAiya no AyAiya3, desA AiTA sabbhAvapajjavA dekhA AidvA tadubhayapajjavA AyAo ya no AyAo ya4" 5il sAta sAMgAya ane A cAra bhAMgA maLIne 11 bhAMgA thAya che. pUrvokata 4 ane A 4 bhAMgAo ekavacana ane bahuvacananI apekSAe banyA che e ja pramANe asadubhAva paryAyanI apekSAe ane tadubhava (sadurUpa--asadu5) paryAyanI apekSA yAra Hina mane che. te Mino / nIya pramANe che-" dekhe AiTe asabbhAvapajjave, dese AiTe tadubhayapajjave AyAi ya no AyAi ya1; dese AiDe asabbhAvapajjave, desA AiTThA tadubhayapajjavA AyAo ya no AyAo ya3; desA AiTA asabbhAvapajjavA, dese AiTe tadubhayapajjave AyAi ya no AyAi ya3; desA AiTThA asanbhAvapajjavA, desA AiTThA tadubhayapajjA AyAo ya no zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 437 'dese AiDhe sambhAvapajjave dese AiDe asanmAvapajjave dese AiTTe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyA ya no yA ya attavvaM AyAi ya no AyAi ya' yadA dezaH eka AdiSTaH svaparyAyaH asadbhAvaparyavaH dezaH paraH AdiSTaH paraparyAyaH asadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTastadubhayaparyava:sadbhAvAsadabhAvaparyavastadA catuSpadezikaH skandhaH AtmA ca sadarUpaH no AtmA ca asadarUpaH, avaktavyam-AtmA-sadrUpa iti ca no AtmA asadrUpa iti ca yugapadvyapadeSTumazakyam 16, 'dese AiDe samAvapajjave dese AiDe asanmAvapajjave desA AiTThA tadubhayapajjavA cauppaesie khaMdhe bhavai AyA ya no AyA ya avattavbAI AyAo ya no AyA o ya 17' yadA dezaH AdiSTaH lenA cAhiye / isa prakAra asaMyogI tIna aura vikasaMyogI 12 vAraha, aise ye pandraha bhaMga hue (15) aba trikasaM yogI cAra bhaMgo ko kahate haiM_ 'dese AiThe sambhAvapajave, dese Aihe asambhAvapaLave dese AiTetadubhayapajjave, cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya' jisa samaya apanI paryAyoM se sadbhAvaparyAya vAlA ekadeza AdiSTa hotA hai, aura jisa samaya paraparyAyoM se asadabhAvaparyAyavAlA deza AdiSTa hotA hai, tathA sadbhAvaparyAya vAlA aura asadbhAvaparyAya vAlA deza AdiSTa hotA hai, taba catuSpradezika skantha sadrUpa, asadarUpa aura AtmA no AtmA ina zabdoM se vaha yugapat avaktavya hone ke kAraNa avaktavya hotA hai 16, 'dese AiTTe sambhAvapajjave dese Ai? asambhAvapajjave desA AihA tadubhayapajjavA cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya avattavvAiM AyAo yaNA AyAo ya 4" pAna 11 Hit mana mA 4 win bhagIna 15 lain thAya che. temano artha pahelA kahyA pramANe samajI le. "dese AiTre savbhAvapajjave, dese AiDe asabbhAvapajjave, dese AiTe tadubhayapajjave, cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya16" (16) yAre potAnI paryAyAnI apekSA sahamA paryAyavANI ekadeza AdiSTa thAya che, ane jyAre paraparyAnI apekSAe asadubhAvaparyAyavALo deza AdiSTa thAya che, tathA sadUbhAvaparyAyavALa ane asadUbhAvaparyAyavALo deza AdiSTa thAya che, tyAre catuSpadezika kaMdha saddarUpa, asadUrUpa ane AtmA, ne AtmA A be zabda vaDe eka sAthe avakatavya (bhavAya) hAtAne 2 matavya DAya che. (17) "dese AiTThe sambhAva. panjave dese AiTre asabbhAvapajjave, desA AiTA tadubhayapajjavA cauppaesie khaMghe bhavai AyA ya no AyA ya avattavvAiM AyAo ya No AyAo ya 17" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 bhagavatIsUtre svayaryAyaiH sadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTaH paraparyAyaiH asadabhAvaparyavaH, dezA AdiSTAH tadubhayaparyavAH sadbhAvAsadbhAvaparyavAH tadA catuSpadezikA skandho bhavati AtmA ca sadarUpaH, no AtmA ca asadrUpaH avaktavyAni-Atmanazca sadrUpAH no Atmanazva-asadurUpA iti yugapad vyapadeSTumazakyAni 17 / 'dese Aihe sambhAva. pajjave desA AiTThA asambhAvapajjavA dese AiDe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya avattavaM AyAi ya no AyAi ya 18' yadA dezaH eka: AdiSTaH svaparyAyaH sadbhAvaparyavaH, dezau dvau AdiSTau paraparyAyaiH asadbhAvaparyavau, dezaH AdiSTaH tadubhayaparyavaH- sadbhAvaparyavAsadbhAvaparyavastadA catuSpradeAyAo ya 17' jaba apanI paryAyoM se sadbhAvaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai, paraparyAyoM se asadbhAvaparyAyavAlA dUsarA deza AdiSTa hotA hai, aura sadbhAvaparyAyavAle aura asadbhAvaparyAyavAle aneka deza AdiSTa hote haiM taba vaha catuSpradezika skandha kathaMcit sadrUpa, kathaMcit , asadurUpa hotA hai aura aneka AtmAoM evaM anAtmAoM se vaha yugapat avAcya hone ke kAraNa avaktavyarUpa bhI hotA hai 17' 'dese AiTThe sambhAvapajjave, desA AiTThA asambhAvapajjavA dese Aihe tadubhayapajjave caupaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya 18' jisa samaya svaparyAyoM se sadbhAvaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai, aura paraparyAyoM se asadabhAvaparyAya vAle aneka deza AdiSTa hote haiM, aura tadubhayaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai, taba vaha catuSpradezika skandha kathaMcit sadrUpa kathaMcit jyAre potAnI paryAnI apekSAe sadbhAva paryAyavALa ekadeza AdiSTa thAya che, para5ryAnI apekSAe asadubhAva paryAyavALa ekadeza AdiSTa thAya che, ane sadbhAva paryAyavALA ane asadubhAvaparyAyavALA aneka dezo AdiSTa thAya che, tyAre te catuSpadezika skaMdha kathAcita saddarUpa, kathaMcita asarUpa, ane aneka AtmAo ane te AtmAe vaDe eka sAthe avAgya hevAne kAraNe avaktavya rUpa paNa hoya che. (18) " dese AiDe sabhAvapajjave, desA AiTTA asabbhAvapajjayA, dese Aive tadubhayapajjave caupaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya avattavvaM AyA. iya no AyAiya 18" 2 samaye 255ryAyAnI mApekSA meM samA pryaayvaanne| ekadeza AdiSTa thAya che, ane paraparyAnI apekSAe asaddabhAvaparyAyavALA be deza AdiSTa thAya che, ane tadubhaya paryAyavALo bIje deza AdiSTa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 439 zikaH skandhaH AtmA ca sadrUpaH no AtmAnau ca asadupau, avaktavyam-AtmAsadpaH iti ca no AtmA asadarUpa iti ca yugapad vyapadeSTumazakyam 18, 'desA AiTThA sambhAvapajjavA dese AiTTe asabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave cauppaesie baMdhe AyAo ya no AyA ya avattavyaM AyAi ya no AyAi ya 19' yadA dezA AdiSTAH svaparyAyaiH sadbhAvaparyavAH, dezaH ekaH AdiSTaH paraparyAyaH asadbhAvaparyavaH dezaH AdiSTastadubhayaparyavaH-sadbhAvAsadbhAvaparyavastadA catuSpradezikaH skandhaH AtmAnazca sadarUpAH, no AtmA ca-asadrUpaH, avaktavyam-AtmA sadrUpa iti ca no AtmA-asadrUpa iti ca 19 / tadupasaMharanAha-'se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai cauppaesie khaMdhe sira AyA siya no AyA siya abaaneka dezoM se asadpa aura AtmA evaM anAtmArUpa se yugapat kahe jAnA azakya hone se avaktavya hotA hai 18, 'desA AiTThA sanmA. vapajjayA, dese AiTTe asambhAvapaujave dese AiTe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya 19' jisa samaya catuSpradezika skandhake deza apanI paryAyoM se sadbhAvaparyAyavAle AdiSTa hote haiM, tathA paraparyAyoM kI apekSA se asadbhAvaparyAyavAlA dUsarA deza jaba AdiSTa hotA hai, aura jaba sadbhAva evaM asadabhAva donoM paryAyavAlA deza AdiSTa hotA hai taba vaha catuSpradezika skaMdha ina sabakI apekSAse sadarUpoMvAlA hotA hai, asadarUpavAlA hotA hai, aura sadrUpa evaM asadrUpa ina donoM rUpoM se vaha yugapat avAcya hone ke kAraNa avaktavya hotA hai 19, / thAya che, tyAre te catuSpadezika kapa kathaMcit sarUpa hoya che, kathaMcita be dezonI apekSAe asarUpa hoya che, ane AtmA tathA anAtmA zabda vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avakatavya rUpa paNa hoya che. (1) "desA AidvA sabbhAvapajjavA, dese AiTU asabbhAvapajjave dese AiTre tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya avattavvaM AyA iya no AyAiya 19" nyAre yA2 prazi4 24 dhanI deza pAtAnI paryAyAnI apekSAe sadbhAva paryAyavALA AdiSTa thAya che ane paraparyAyanI apekSAe asadubhAvaparyAvALe bIje deza jyAre AdiSTa thAya che ane jyAre sadUbhAva ane asadubhAva paryAyavALe deza AdiSTa thAya che, tyAre te cAra pradezika audha te saunI apekSAe sadurUpavALa hoya che, ane sarUpa ane asadurUpa A banane rUpe te eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avaktavya hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tavaM nikkheve te ceva bhaMgA uccAreyacyA jAva no AyAiya' he gautama ! tatatha, tenArthena enamucyate-catuSpadezikaH skandhaH syAt AtmA sadarUpaH, 1 syAt no AtmA-asadrUpaH, 2 syAt abaktavyam AtmA iti ca no AtmA iti ca 3 asmin nikSepe te eva pUrvoktAH ekonaviMzatibhaMgA: uccArayitavyA vaktavyAH, yAvat syAt AtmA ca no AtmA ca, 4 syAt AtmA ca avaktavyam , 4 syAt no AtmA ca avaktavyam , 4 ityAdi rItyA bodhyam / tadantimamekonavizaMtitamaM bhaGgamAha-syAt AtmAnazca sadrUpAH, no AtmA cAsadpaH , avaktavyam-AtmA sadrUpa iti ca, no AtmA-asadapa isa prakAra pahale ke paMdraha bhaMga aura ye trika saMyogI 4 bhaMga milAkara catuSpradezI skaMdha ke unnIsa bhaMga hote haiM / ' se tegaDeNaM goyamA! evaM cuccai caupaesie khaMdhe siya AyA, siya no AyA, siya avattavyaM, nikkheve te ceva bhaMgA uccAreyavvA jAva no AyAiya' isalie he gautama! maiMne aisA kahA hai ki catuSpadezika skaMdha kathaMcit sadrUpa hai 1, kathacit asadurUpa hai 2, aura kathaMcit avaktavya hai 3 kyoMki vaha sadrupa aura asadrUpa ina zabdoM dvArA yugapat vAcya nahIM ho sakatA hai isa nikSepa meM ve hI pUrvokta 19 unnIsa bhaMga uccArita karanA cAhiye yAvat-'syAt AtmA ca, no AtmA ca, sthAt AtmAca avaktavyam-syAt no AtmAca avaktavyam ityAdirUpa se ye bhaMga jAnanA cAhiye antima bhaMga kI sUcanA dene ke liye sUtrakAra ne 'syAt AtmAnazca-sadrUpAno AtmA cAsadrUpaH, avaktavyam AtmA sadrUpaH iti ca, no AtmA asadarUpa iti ca aisA kahA hai isa prakAra catuSpradezika skandha meM ina 19 bhaMgoM se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai cauppaesie khaMdhe siya AyA, siya no AyA, siya avattavvaM, nikkheve te ceva bhaMgA uccAreyavvA jAva no AyAiya" gautama! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke (1) cAra pradezika skadha amuka apekSA sa35 cha, (2) bhabhu apekSA 20635 che, (3) bhane amu apekSAe avaktavya che, kAraNa ke te sadUrUpa ane asaddarUpa zabado vaDe eka sAthe avAcya hoya che. A krame 19mAM bhaMga paryantanA bhAge ahI vAye 18mA 1 mA prabhArI samAva-" syAt AtmA ca, no AtmA ca, syAt AtmA ca avaktavya, syAt no AtmA ca avaktavyaM " dayA mazana sUtradhAre mA sUtra dvArA 432 yA cha-" syAt AtmAnaca-sadrUpAH, no AtmA cAsadarUpaH, avaktavyam AtmA sadrUpa iti ca, no AtmA asa. darUpa iti ca" ma 2 18 mAmA trAsadAzavANA cha, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 141 zveti 19 tathA ca catuSpadezike skandhe ekonaviMzatirbhaGgAkeSu trayaH sakalA dezAH, 2 zeSeSu cArvA pratyekaM catvArazcatvAro vikalpA bhavanti, 16:19 / ___ catuSpadezikaskandhasya 19ekonaviMzatirbhaGgakoSThakam / saMpUrNaskandhApekSayA sakalAdezino'saMyoginatrayo bhaGgAH yathA(3)-AtmA - no AtmA - avaktavyam ekaH1 eka:2 eka:3 dvikasaMyogino 12dvAdaza bhaGgA yathAAtmA -noAtmA AtmA-pravaktavyamiti no AtmA-avaktavyamiti (1) eka:- ekaH (5)-eka ekaH / (9)-eka ekaH (2) -eka:- ane ke (6)- ekaH aneke (10)-ekaH aneke (3) aneke-ekaH (7)-aneke ekaH (11)-aneke ekaH (4) aneke-aneke (8)-aneke aneke (12)-aneke aneke trikasaMyoginazcatvAro bhaGgA yathAAtmA no AtmA avktvymiti| (1) ekA eka: (2) ekaH eka: aneke eka: (4) aneke eka: / sarve-3+12+4=19 / gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte paMcapaesie khaMdhe anne paMcapaesie khaMdhe ? he bhadanta ! paJcapadezika: skandhaH kim-AtmA-sadarUpaH ? kiM vA anyaH anAtmAasadupaH paJcamadezikaH skandho bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcapaesie khaMdhe meM 3 bhaMga sakalAdeza vAle haiM, zeSa cAroM meM pratyeka meM cAra cAra vikalpa hote haiN| isa prakAra se ye 19 bhaMga haiN| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' AyA bhaMte ! paMcapaesie khaMdhe anne paMcaesie khaMdhe 1' he bhadanta ! paMcapradezika skandha kyA sadrUpa hotA hai ? yA asadurUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiNbAkInA cAremAM pratyekamAM cAra cAra vikalapa thAya che. A prakAranA kula 19 bhaMga thAya che. gautama sAmAna prazna-" AyA bhaMte ! paMcapaesie khaMdhe ane paMcapaesie khadhe?" mApana! pAMya prazi: 245 zu. sa35 DAya che, asadurUpa hoya che? bha0 56 aneke zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre sipa AyA ya 1 piya no AyA ya 2' he gautama | paJcapradezikaH skandhaH syAt AtmA sadAH 1, sthAt nau AtmA-anAtmA asadrUpaH2, 'siya avattavvaM AyAiya no AyAiya 3' syAt avaktavyam-AtmA sadya iti ca, no AtmA asadurUpa iti ca yugapad vaktumazakyam 3, 'siya AyA ya no AyA ya 4 siya AyA ya avattavyaM' 4 syAt AtmA ca sadUpeNa no AtmA ca asadrUpeNa4, syAt kazcit AtmA ca avaktavyam yugapadubhayarUpeNa vyapadeSTumazakyam 4 (11) 'no AyA ya avattavveNa ya 4' no AtmA ca avaktavyena saha catvAro bhaGgAH 4 (11-15) 'tiyagasaMjoge ekko Na paDai' trikAsaMyoge saMbhavatsu aSTasu 'goyamA' he gautama ! 'paMcapaesie khaMdhe siya AyA ya 1, siya no AyA ya 2' paMca pradezika skandha kathaMcit sadrUpa hai 1, kathaMcit asadurUpa hai 2, 'siya avattavvaM AyAi ya no AyAi ya' kathaMcit vaha avaktavyarUpa hai kyoMki sadrUpa aura asadrUpa ina donoM zabdoM dvArA yugapat vaha kahA nahIM jA sakatA hai3, 'siya AyA ya, no AyA ya siya avattavvaM4' kathaMcit vaha sadrUpa se AtmA hai, asadarUpa se kathaMcit vaha anAtmA hai aura kathaMcit vaha avaktavya hai kyoMki sadrUpa aura asArUpa ina zabdoM dvArA vaha yugapat avaktavya hone se avaktavya hai / (7) 'no AyA ya avattavega ya4' vaha no AtmA hai aura avaktavya hai isako lekara 4bhaMga aura hote haiM4, isa prakAra 7 aura ye 4 milakara11 bhaMga ho jAte haiN| 'tiya saMjoge ekoNa paDada tIna ke saMyoga meM saMbha___mahAvIra prasuna utta2-" goyamA ! 3 gautama! " paMcapaesie khaMdhe siya AyA ya1, siya no AyA ya2," pAya prahAza: 24 (1) mabhumapekSA sa35 55 DAya che, (2) bhabhu apekSA masa35 55 DAya cha, "siya avattavvaM AyAi ya no AyAi ya" (3) abhu4 apekSA te matavya 35 paNa che, kAraNa ke sadUrUpa ane asadurUpa zabda dvArA te eka sAthe avAo DAya che. "siya AyA ya, no AyA ya siya avattavya 4" te payazi 45 amUka apekSAe sarUpa che, ane amuka apekSAe asarUpa che ane amuka apekSAe avakatavya che, kAraNa ke sadUrUpa ane asarUpa, A be zabdo vaDe te eka sAthe avAcya che. e ja pramANe brikasaMgI bIjA traNa bhaMga 5 // pUrvarita paddhati anusAra sabha041, "no AyA ya avattavveNa ya4" AtmA rUpa (asaddarU5) ane avakatavya che, A paddhati anusAra bIjA cAra pUrvokta bhaMga thAya che. pahelAMnA jJAta bhaMga ane A cAra bhaMga maLIne kula 11 tha.ya che. "tiyasaMjoge ekoNa paDai" nA sAthI manatA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 443 bhaGgeSu atra ekaH aSTamo bhaGgo na patati-na bhavati, tathA ca sapta eva bhaGgAH atra trikakasaMyoge bharantIti bhAvaH 7-22 / evaM ca paJcapadezike skandhe dvAviMzatimaGgA bhavanti, tatra prathame trayo bhaGgAH pUgeMktarItyA sakalAdezaviSayakAH, tadanantareSu ca triSu pratyeka catvArazcatvAro bhaGgAH puurektriityaiv bodhyAH / dvAdazabhaGgAH 15, saptame tu saptabhaGgA bhavanti 7-22 / tatra trikasaMyoge khalu saMbhavatsu api aSTamu maGga keSu atra AdyAH saptava grAhyAH, ekastu antimo'STamo bhaGgaH asaMbhavAdana na prApyate tadevaM sarvasaMkalanayA-3+12+7=22 dvAviMzatirbhaGgA bhavanti / gautamastatra kAraNaM pRcchati-' se keNaTeNaM bhaMte ! taM cetra paDiuccAreyavyaM ? he bhadanta ! tat atha, kenArthena tadeva-pUrvI tarItyaiva-pratyuccArayitavyam-tathA ca kena kAravita ATha bhaMgoM meM se yahAM eka AThavAM bhaMga nahIM ho sakatA hai, isa. liye yahAM sAta hI bhaMga hote haiM, isa prakAra se paMcapradezika skaMdha meM 22 bhaMga ho jAte haiM / inameM pahile ke 3 bhaMga pUrvoktarIti se sakalAdeza viSayavAle haiN| inake bAda ke tIna vikasaMyogiyoM meM pratyeka ke 4-4 bhaMga pUrvottarIti ke anusAra samajhanA cAhiye-saptama trikasaMghogI meM sAta bhaMga hote haiM, inameM trikasaMyogI meM saMbhavita bhI ATha bhaMgoM meM yahAM Adi ke sAta hI grahaNa karanA cAhiye, eka jo antima AThavAM bhaMga hai vaha yahAM saMbhavita nahIM hotA hai, kyoMki yahA~ pradeza pAMca hote haiM, vaha SaTpradezI skandha meM prApta ho sakatA hai kyoMki vahAM tInoM sthAnoM meM aneka zabda AsakatA hai / isaliye usa aSTama bhaMga kA yahAM grahaNa nahIM kiyA gayA hai, isa prakAra saba milakara 12-3-7=22 bhaMga ho jAte haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! taM ceva paDiuccAreyanvaM' he bhadanta ! paMcapradezika skaMdha meM kisa kAraNa se ye ATha pUrvokata saMgemane AThame bhaMga ahIM saMbhavI zaktA nathI, te kAraNe trikasogI 7 bhaMga ja ahIM banI zake che. A prakAre paMcapradezika skaMdhamAM kula 22 bhaMga thAya che. pahelA traNa bhaMga pUrvokata rIta anusAra sakaLa dezaviSayavALA che. tyArabAda brikasa degI traNa caturbhagInA kula 12 bhaMga bane che ane trikamayegI 7 bhaga bane che. A rIte 3+1+7=42 kula bhaMga thAya che. trikasaMgI AThame bhaMga ahIM saMbhavI zakato nathI tethI ahIM kula 23 ne badale 22 bhaMga ja saMbhavI zake che. gautama svAbhIna-" se keNaTeNaM bhaMte ! taM ceva paDiuccAreyavva'". bhagavana ! paMcapradezika skaMdha amuka apekSAe sadUrUpa che, amuka apekSAe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 bhagavatIsUtre Nena evamucyate - paJcamadezikaH skandhaH syAt AtmA kathaJcit sadrUpaH syAt no AtmA - kathaJcit asadrUpaH syAt avaktavyam - AtmA ca sadrUpeNa, no no AtmA ca asadrUpeNa yugapad vakta mazaka ramityAdi / bhagavAnAha - goyamA ! apa 9 ATTe AyA 1, parassa AiTThe no AyA 2, tadubhayassa AiDe avattavvaM 3 dese AiTTe sambhAvapajjave, dese AiDe asambhAvapajjave evaM duyagasaMjoge sabve paDaMti / tiyagasaMjoge ekoNa paDai' he gautama ! paJcamadezikaH skandhaH AtmanaH svasya paJcamadezika skasya varNAdi paryAyaiH AdiSTe sati tairvyapadiSTaH san AtmAsvaparyAyApekSayA sadrUpo bhavati 9, parasya SaTpradezikAdi skandhAntarasyaparyAyaiH adiSTe sati tairvyapadiSTaH san no AtmA - anAtmA paraparyAyA pekSayA asadrUpo bhavati tadubhayasya svaparobhayaparyAyaiH AdiSTe sati tadubhaya22 bhaMga hue haiM ? ki jisase Apa aisA kahate haiM ki vaha paMcapradezika skandha kacit sadrUpa hai, kathaMcit asadrUpa hai aura kathaMcit vaha avaktavyarUpa hai- kyoMki sadrUpa se aura asadrUpa se vaha zabdoM dvArA eka sAtha nahIM kahA jA sakatA hai ? ityAdi isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! apaNo AiTThe AyA?, parassa AiTThe no AyAra, tadubhayassa AiDe avattambaM 3 dese AiTThe sambhAvapajjave, dese AiTThe asabhAvapajjave evaM duyagasaMjoge savve paDaMti, tiyasaMjoge ekkoNa paDai' he gautama! paMcapradezika skaMtra apanI paMcapradezika skaMdha kI varNAdiparyAyoM se AdiSTa hone para AtmA apanI paryAyoM kI apanI apekSA se sadrUpa hotA hai1, aura padmadezikAdi para-skandhAntara kI apekSA se AdiSTa hone para vaha no AtmA paraparyAya kI apekSA se asadrUpa hotA hai 2, asadgurUpa che ane amuka apekSAe avaktavya che, ityAdi 23 pUrvakata bha'ga Apa ahI' zA kAraNe kaheA che? bhaDAvIra aluno uttara- " goyamA ! appaNo AiTTe AyA 1, parassa AiTThe no AyAra, tadubhayassa AiTThe avattatrva 3, dekhe AiDe sambhAvapajjave, dese AiTTe asambhAvavajjave evaM duyagasaMjoge savve paDaMti, tigrasaMjoge eko Na paDai " he gautama ! 5'capradezika skaSa peAtAnA (paMcapradezika skadhanA) varNAdri paryocenI apekSAe ASTi (kathita) thAya tyAre te peAtAnA paryAyanI apekSAe sadUrUpa hAya che. (2) paMcapradezika kadha jyAre SaTrapradezika ADhi kanyAntaranI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre te paraparyAyanI apekSAe nA bhAtmA 35-asadda35- hoya che. (3) kyAre te tahulaya (svaparyAya bhane 52. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u010 sU03 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 445 paryAyai vyapadiSTaH san abaktavyam 3 vastu syAt-nahyasau AtmA sadrUpa iti vaktuM zakyaH tasya paraparyAyApekSayA'nAtmatvAt asadrUpatvAt , nApi asau anAtmeti vaktuM zakyaH svaparyAyApekSayA tasya asmatvAta sadrUpatvAt , aktavyatvaM cAnAsmAtmazabdApekSayaiva na tu sarvathA, abaktapazabdenaiva tasyocyamAnatvAt , ana. milApyabhAvAnAmapi bhAvapadArthavastuprabhRtizabdaranabhilAgyazabdena vA'milApya' tathA-tadubhaya-svapara ubhaya-paryAyoM se AdiSTa hone para avaktavya hotA hai 3, kyoMki jisa samaya aisA kahA jAtA hai ki paMcapadezika skaMdha AtmA-sadrUpa hai vaha usa samaya sadrUpa hI hai, aisA nahIM mAnA jA sakatA kyoM ki paraparyAya kI apekSA yaha usa samaya asadarUpa bhI to hai| tathA yaha anAtmArUpa hai, jaba aisA kahA jAtA hai taba yaha usa samaya anAsmArUpa hI hai aisA nahIM mAnA jA sakatA kyoMki svaparyAya kI apekSA yaha usa samaya sadrUpa bhI hai isaliye yugapat yaha sadarUpa se aura asadrUpase vaktuM azakya hone se avaktavya koTi meM A jAtA hai3, yahAM yaha inhIM zabdoM dvArA avaktavya kahA gayA jAnanA cAhiye-sarvathA yaha avaktavya hai aisA nahIM jAnanA cAhiye kyoMki yadi sarvathA ise avaktavya kahA jAvegA to yaha avaktavya zabda se bhI nahIM kahA jA sakegA ataH avaktavya zanda se yaha vaktavya hotA hai jaise ki jo padArtha anabhilApya kahe jAte haiM ve bhAva, padArtha, vastu paryAya) paryAnI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre avakatavya rUpa hoya che kAraNa ke jyAre evuM kahevAmAM Ave che ke paMcapradezika kapa AtmAsarUpa che, tyAre te sadurUpa ja che evuM mAnI zakAtuM nathI kAraNa ke paraparyAyanI apekSAe te samaye te asarUpa paNa hoya che. tathA te anAtma 5 (asadUrUpa) che evuM jyAre kahevAmAM Ave tyAre te anAma rUpa ja che evuM mAnI zakAtuM nathI, kAraNa ke svaparyAyanI apekSAe te samaye te sarUpa paNa hoya che. A prakAre eka sAthe surUpa ane asadurUpa zabda vaDe tenuM kathana thaI zakatuM nathI, te kAraNe te avaktavya koTimAM AvI jAya che ahI tene A zabda dvArA ja avakatavya kahevAmAM AvyA che, ema samajavuM joIe, te sarvathA avaktavya che evuM mAnavuM joIe nahIM, kAraNa ke je tene sarvathA avaktavya kahevAmAM Avaze te tene avakatavya zabda vaDe paNa kahI zakAze nahIM tethI avakatavya zabda vaDe te vakatavya hoya che jema ke je padArtho anabhilASya kahevAya che, teo bhAva, padArtha, vastu Adi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre zabdena vA'bhilApyatvAt / atha dezApekSayA''ha-dezaH paMcamadezikasya ekA AdiSTaH sadbhAvaparyayaH-sadbhAvapradhAnAH paryavAH yasmin sa sadbhAvaparyavaH, sva. parvavairiti, dvitIyastu deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH paraparyAyairiti, evaM pUkti rItyA dvikamasaMyoge sarve pUrvoktA dvAdazabhaGgAH patanti-bhavanti / trikakasaMyoge eko'STamo bhaGgaH triSu sthAneSu bahuvacanAtmako'tra na parati, tasyAtra pradezAnAM paJcakatvAdasaMbhavAt / ___paJcamadeziskandhasya 22 dvAviMzatirbhaGgakoSThakam saMpUrNaskandhApekSayA sakalAdezino'saMyoginastrayo bhaGgAH yathA(3) AtmA 1 - no AtmA 2 - avaktavyamiti 3 dvikasaMyogino 12 dvAdazabhaGgA yathAAtmA no AtmA AtmA avaktavyamiti no AtmA abaktavyamiti (1) ekA-ekA (5)ekA-ekA (9) ekaH-ekaH (2)ekaH -aneke (6)ekA-aneke (10)eka:-aneke (3)ane ke-ekA (7)aneke-eka: (11)aneke-eka: (4)aneke-aneke (8)aneke-aneke (12)aneke-aneke Adi zabdoM dvArA athavA anabhilApya zabda dvArA kahe hI jAte haiN| aba deza kI apekSA se paMcapradezika skaMdha ke bhaMgoM ko prakaTa karane ke liye kahA jAtA hai ki jaba paMcapradezika skaMdha kA apanI paryAyoM se sadabhAvaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai taba vaha sadarUpa hai, paraparyAyoM se asadbhAva paryAyavAlA jaba dvitIya deza AdiSTa hotA hai taba vaha kathaMcit asadurUpa hai 2, isa prakAra pUrNokta rIti se vikasaMyoga meM saba pUrvokta bhaMga hote haiM, trikasaMyoga meM eka AThavAM bhaMga nahIM hotA hai, kyoMki vaha yahAM pAMca hI pradeza hone se tInoM sthAnoM meM zade dvArA athavA anabhilA zabda dvArA ja kahevAmAM Ave che. have dezanI apekSAe paMcapradezika skaMdhanA bhaMge prakaTa karavA mATe A pramANe kahI zakAya che jyAre paMcapradezika skaMdhane pitAnA paryAnI apekSAe sadubhAvaparyAyavALa ekadeza AdiSTa thAya che, tyAre te sarUpa hoya che, paraparyAnI apekSAe asaddabhAva paryAyavALe jyAre bIjo deza AdiSTa thAya che tyAre te kathacit asadurUpa hoya che. (2) A prakAre pUrvokata paddhati anasAra pUrvokata 12 brikasaMgI bhaMga thAya che vikasaMgamAM AThame bhaMga banatuM nathI, paNa pUrvokata sAta bhaMga bane che. zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - aneke prameyacandrikA TokA za0 12 u010 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 447 trikasaMyoginaH 7 saptabhaGgA yathAAtmA no AtmA avaktavyamiti eka: (2) ekA aneke (6) ekA aneke eka: (4) ekaH aneke (5) aneke eka: eka: (6) aneke eka: ane ke (7) aneke aneke ___ 'chappaesie sabve paDaMti' SaTpadezike skandhe tu sarve pazcapradezikoktA dvAviMzatiH, trikasaMyoge eko'STamo'dhika iti, yoviMzatirbhaGgAH patanti=bhavanti, atra trikakasaMyoge'STAnAmapi bhaGgAnAM saMbhavAt, ato'tra SaTpadezike skandhe dvAvizatirbhaGgAH paJcapadezikavadeva bhavanti, trayoviMzatitamastu triSu sthAneSu bahuvacanAnto bhaGgo vijJeya iti SaTpadezike skandhe trayovizatiH (23) bhaGgA bhavantIti / pradezAnAM SaTkatvAt viSvapi sthAneSu bahuvacanAntazabdasya saMbhavAt / 'jahA chappae. sie evaM jAva agaMtapaelie ' yathA SaTmadezike skandhe trayoviMzatirbhaGgAH patipAditAH evaM tathaiva pAvat-saptASTanavadazasaMkhyAtAsaMkhyAtAnantapradezike skandhe pratyekaM trayoviMzatistrayoviMzatibhaGgAH ptipttvyaaH| ante gautamo bhagavadvAkyaM bahuvacanAntapada banate nahIM hai| 'chappaesie savve paDaMti' SaTpradezika skaMdha meM to saba 23 bhaMga hote hai| kyoMki trikasaMyoga meM saMbhavita AThoM hI bhaMga vahAM hote haiN| arthAt bAIsa 22 bhaMga to paJcapradezika jaise hI banate haiM, teIsavAM tInoM sthAnoM meM bahuvacana karane se banatA hai 'jahA chappaesie jAva aNaMtapaesie' jisa prakAra se SaTpradezika skaMdha meM 23 bhaMga kahe gaye haiM, isI prakAra se yAvat sAta, ATha, nau, daza, saMkhyAta evaM anantamadezika skaMdha meM bhI pratyeka ke 23-23 bhaMga "chappaesie savve paDaMti, jahA chappaesie, eva jAva aNaMtapaesie" chapradezika sarkalamAM badhA bhege (23 bhege) thAya che, kAraNa ke trikasaMgamAM ahIM AThame bhaMga paNa saMbhavI zake che. e ja prakAre sAta, ATha, nava, dasa, saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMtapradezika skadhamAM paNa 23-23 bhaMga bhane che, ma samAI . have sUtrane upasaMhAra karatA sUtrakAra gautama svAmInA A zaha dvArA mahAvIra prasuna yanAne pramANabhUta yAva-"sevaM bhaMte / zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 bhagavatIsUtre pramANikatayA strI kurvannAha- sevaM bhaMte ! se bhaMte ! ti jAva viharai' he bhadanta ! tadevaM-bhavadunaM sarva satyameva, he bhadanta ! tadevaM-bhavaduktaM sarva satyameveti yAvatbruvan viharati-tiSThati // sU03 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAya zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikA. qhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazatake dazamoddezakaH smaaptH||12-10|| // dvAdazazatakaM samAptam // jAnalenA cAhiye / anta meM gautama bhagavAn ke vAkya ko prAmANikarUpa se svIkAra karate hue kahate haiM ki 'sevaM- bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAya viharai' he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha aisA hI hai, he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha aisA hI hai aisA kaha kara ve yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||suu03|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta " bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zataka kA // dazavAM uddezaka samApta 12-10 // bArahavAM zataka saMpUrNa huaa||12|| sevaM bhaMte ! ti jAva viharai" 3 bhagavan ! 25nI pAta sathA satya che. he bhagavan! Ape je kahyuM te sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNa namaskAra karIne teo temane sthAne virAjamAna thaI gayA. sU3 jainAcArya jenadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramAM zatakane dasamo uddeza samApta 12-10nA bAramuM zataka samApta che zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 prathamoddezakaviSayavivaraNam 449 atha trayodazazatakaM prathamoddezakaH prArabhyate / trayodazazatake prathamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam narakapRthivIvaktavyatA prarUpaNam , ratnaprabhAyAM narakAvAsavaktavyatAmarUpaNam , saMkhyAtayojanavistArayuktanarakAvAseSu ekasamayena nArakAdInAmutpAdaprarUpaNam , ekasamayena nArakAdInAmudvartanA prarUpaNam , ratnaprabhAyAM nArakajIvAnAM sattA prarUpaNam , asaMkhyeyayojanavistArayuktanarakAvAseSu nArakAdInAmutpAdaprarUpaNam , evaM zarkarAmabhAdiSu sapteSvapi pRthivISu narakAvAsavaktavyatA prarUpaNam / ratnaprabhAyAM saMkhyAtayo janavistArayuktanarakAvAseSu samyagdRSTi terahaveM zatakakA prAraMbha uddezA pahalA isa teraha 13 veM zataka ke prathama uddeze meM jo viSaya varNita huA hai usakA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai-narakathivI vaktavyatA marU. paNa, ratnaprabhA meM narakAvAsa vaktavyatAkA kathana, saMkhyAta yojanavistArayuktanarakAvAsoM meM eka samaya meM nArakAdikoM ke utpAda kI prarUpaNA eka samaya meM nArakAdikoM kI udvartanA (naraka se nikalanA) kI prarU. paNA, ratnaprabhA meM nAraka jIvoM kI sattA kI prarUpaNA, asaMkhyAta yojana vistAravAle narakAvAsoM meM nArakAdikoM ke utpAda kI prarUpaNA isI prakAra se zarkarAprabhA Adi pRthiviyoM meM bhI narakAvAsoM kI vaktavyatA kI prarUpaNA ratnaprabhA meM saMkhyAtayojana vistAravAle narakAvAsoM meM teramA zatakano prAraMbha udezaka pahele teramAM zatakanA pahelA uddezakamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, tenuM saMkSiptamAM vivaraNa karavAmAM Ave che-nArakapRthvIonuM nirUpaNa, ratnaprabhAnA narakAvAsonuM kathana, saMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsamAM eka samayamAM keTalA nArakone utpAda thAya che ane keTalA nArakonI uddha nA (narakamAMthI nIkaLavAnI kriyA) thAya che, tenI prarUpaNA, ratnaprabhAmAM nAraka chAnI sattAnI prarUpaNuM, asaMkhyAta jananA vistAravALA narakAvAsamAM nArakanA utpAda AdinI prarUpaNa, e ja pramANe zarkaraprabhA Adi narakapRthvIonA narakAvAsonI prarUpaNa, ratnaprabhAmAM saMkhyAta jananA bha0 57 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 bhagavatIsUtre prabhRtInAmudvartanAmarUpaNam , samyagdRSTibhiravirahitavaktavyatAprarUpaNam , saptanArakapRthivyAM samyagdRSTi prabhRtInAmutpattivaktavyatAmarUpaNam , kRSNAdilezyAvanto bhUtvA kRSNalezyAvatsu nArakeSu utpadyante ? ityAdi praznottaram , nIlalezyAyansu nArakeSu utpadyante ? ityAdi praznottaram , taddhetuvaktavyam , kApotalezyAvatsu nArakeSu upapadyante ? ityAdi praznottaram / / trayodazazatakoddezakArtha saMgrahagAthAmlam -puDhavIra devara maNaMtara3 puDhavI AhArameva5 uvvaae6| bhAsA7 kama8 aNagAre keyA ghaDiyA9 smugghaae10||1|| chAyA-pRthivI 1 devaH 2 anantaram 3 pRthivI 4 AhAra eva 2 upapAtaH 6 bhASA 7 karma 8 anagAraH keyA ghaTikaH 9 samudaghAtaH 10 // 1 // TIkA--dvAdazazatake anekadhA jIvAdipadArthAnAM prarUpaNaM kRtam , atha trayodazazata ke'pi teSAmeva prakArAntareNa prarUpaNaM kata prathamam dazoddezakArtha saMgraha gAthAmAha-'puDhavI' ityAdi 1, / samyagdRSTi AdikoM ke utpAda kI vaktavyatA kA prarUpaNa samyagdRSTi AdikoM kI vartanA kI prarUpaNA samyagdRSTiyoM kI avirahitatA kI prarUpaNA saptamanAraka pRthivI meM samyagdRSTi Adi jIvoM kI utpatti kI vaktavyatA kI prarUpaNA kRSNAdi lezyAvAle hokara ke jIva kRSNalezyAvAle nArakoM meM utpanna hote haiM ? ityAdi praznoM ke uttara-nIlalezyAvAle nArakoM meM utpanna hote haiM ityAdi prazna isameM hetu kathana kApotalezyAvAle nArakoM meM utpanna hote haiM ityAdi prshnottr| terahaveM zataka ke uddeza ke artha kI saMgrahagAthApuDhavI1 devara maNaMtara3 puDhavI 4 AhArameva5 uvvaae6| bhAsA7 kama8 aNagAre keyAghaDiyA9 smugghaae10||1|| vistAravALA narakAvAsamAM samyagdaSTi AdikanA utpAdanI prarUpaNA, samyagdaSTi AdikenI uddhattanAnI prarUpaNa, samyagdaSTieAnI avirahitatAnI prarUpaNA, sAtamI narakamRthvImAM samyagdaSTi Adi jenI utpattinI prarUpaNa, "kRSNAdi lezyAvALA zuM kRSNa lezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che? ke nIlezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che? ke kApata lezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che?" ItyAdi praznottaro. teramAM zatakanA uddezakenA viSayanuM sUcana karatI saMgrahagAthA- " puDhavI1 devara maNaMtara3 puDhavI4 AhArameva5 uvavAe6 / bhAsA7 kama8 aNagAre keyAghaDiyA9 samugghAe 10 // 1 // " zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 uddezakArthasaMgrahaNIgAthArthaH pRthivI - narakapRthivIviSayakaH prathamoddezakaH 1, deva:- devanirUpaNArtham dvitIyodezakaH 2, anantaram - anantarAhArA nairayikA ityAdyarthapratipAdanArthe tRtI yoddezakaH 3, pRthivI - pRthivIgata vaktavyatA pratipAdanArthaM caturthIdezakaH 4, AhAraHnairayikAdyA hAranirUpaNArthaM paJcamodezaka: 5, upapAtaH - nArakAdyutpAdArtha SaSThodezakaH 6, bhASA bhASAprarUpaNArthaM saptamoddezakaH 7, karma - karmaprakRtiprarUpaNAmaSTamoddezaH 8, anagAraH keyAghaTikaH-anagAro bhAvitAtmA zramaNaH ladhisAmarthyAt keyAghaTikaH - rajjumAntabaddhaghaTikApANiH san AkAze vrajedityarthapratipAdanArthaM navamodezakaH 9, samudghAtaH samudghAtapratipAdanArthaM dazamodezakaH 10 / iti gAthArthaH // 1 // narakapRthivI ke sambandha meM pRthivI nAmakA prathama uddezA1, deva kI prarUpaNA ke sambandha meM deva nAma kA dvitIya uddezAra, anantarAhAraupapAta kSetra kI prApti ke samaya turata hI AhAra karanevAle nArakoM ke sambandha meM tRtIya uddezA 3, narakapRthivI kI vaktavyatA pratipAdana karane ke liye cauthA uddezA4, nArakAdi ke AhAra kI prarUpaNA karane ke liye pAMcavAM uddezA5, nArakAdikoM ke upapAta sambandha meM chaThA uddezA6, bhASA sambandha meM sAtavAM uddezA7, karma kI prarUpaNA sambandha meM AThavAM uddezA8, anagAra - bhAvitAtmA anagAra vaikriyalabdhi ke sAmarthya se keyAghaDiyA - hAtha meM Dore se bAMdhI huI ghar3I lekara AkAza meM gamana kara sakatA hai ityAdi artha kA pratipAdana karane ke liye nauvAM uddezA9, aura samudghAta kA varNana karane rUpa dazavAM uddezA 10 isa prakAra se ye 10 uddeze isa 13veM zataka meM kahe gaye haiM isa prakAra se yaha gAthA kA artha hai / pRthvI nAmanA pahelA uddezAmAM narakapRthvInuM pratipAdana karyu" che, heva nAmanA jIna udedyAmAM hevAnI a3pArI che, "bha Mtara " upapAta kSetranI prAptinA samayamAM turata ja AhAra karanArA nArakAnA viSayanu trIjA uddezAmAM pratipAdana karyuM che. cAthA uddezAmAM narakapRthvInI vaktavyatAnuM pratipAdana karyu che chaThThA uddezAmAM nArakAdinA upapAtanuM kathana yu che. sAtamAM uddezAmAM bhASAnI ane AThamAM uddezAmAM nI bhAvitAmA prarUpaNA karI che. aNugAra vaikriyalabdhinA prabhAvathI, hAthamAM dAraDAthI khAMdhelI ghaDIyALa laIne AkAzamAM gamana karI zake che, ItyAdi viSayanuM pratipAdana navamAM uddezAmAM karavAmAM AvyuM che. dasamAM uddezAmAM samuddhAtAnu vaNna karavAmAM AvyuM che A prakAranA dasa uddezakane A teramAM zatakamAM samAveza thAya che upayu kta gAthAnA atha A pramANe thAya che. Jo zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pRthivyaadivktvytaa| mUlam-'rAyagihe jAva evaM vayAsI-kaiNaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo? goyamA! sattapuDhavIo pannattAo, taM jahA-rayaNappabhA jAva ahe sttmaa| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNattA ? goyamA! tIsaM nirayAvAsasayasahassA pnnnnttaa| te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA? goyamA! saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi| imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvavati 1? kevaiyA kAulessA uvavajjatira ? kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati3? kevaiyA sukapakkhiyA uvavajjaMti:? kevaiyA sannI uvavajjati5? kevaiyA asannI uvavajjati6? kevaiyA bhavasiddhiyA uvavajaMti71 kevaiyA abhavasiddhiyA uvavajjatiTa? kevaiyA AbhiNivohiyanANI uvavajjaMti9? kevaiyA suyanANI uvavajjaMti10? kevaiyA ohinANI uvavajjati 111 kevaiyA mai annANI uvavajjati12? kevaiyA suyaannANI uvava. jati13? kevaiyA vibhaMganANI uvavajjati14? kevaiyA cakkhudaMsaNI uvavajjaMti151 kevaiyA acakkhudaMsaNI uvava. jati16? kevaiyA ohiMdasaNI uvavati17? kevaiyA AhArasannovauttA uvavajjati18? kevaiyA bhayasannovauttA uvava zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 453 jjaMti991 kevaiyA mehuNasanno uttA uvavajrjjati 20? kevaiyA pariggahasannovauttA uvavajjati 211 kevaiyA itthI beyagA uvavajaMti22 ? kevaiyA purisaveyagA uvavajjaMti23 ? kevaiyA napuMsagaveyagA uvavajjati 24 ? kevaiyA kohakasAI uvavajjaMti28 ? jAva kevaiyA lobhakasAI uvavajjaMti26 ? kevaiyA soiMdiyauvauttA uvavajjaMti29 ? jAva kevaiyA phAsiMdiyovauttA uvavajjaMti33 ? kevaiyA noiMdiyovauttA uvavajaMti34 ? kevaiyA maNajogI uvavajjaMti351 kevaiyA vaijogI uvavajjati361 kevaiyA kAyajogI uvavajjaMti371 kevaiyA sAgArova uttA uvavajjaMti38 ? kevaiyA aNAgArovauttA uvavajaMti391 goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahassesu saMkhejjavitthaDesu neraiesa jahaNNeNaM ekkovA dovA tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA neraiyA uvavajjaMti, jahaNaNeNaM ekko vA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA kAulessA uvavajjaMti, jahaNNeNaM ekko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA kaNhapakkhiyA uvavajaMti, evaM sukkapakkhiyA vi evaM sannI, evaM asannI vi, evaM bhavasiddhiyA, evaM abhavasiddhiyA, AbhiNibohiyanANI, suyanANI, ohinANI, mai annANI, suyaannANI, vibhaMganANI, cakkhudaMsaNI Na uvavajaMti, jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA acakkhudaMsaNI uvavajjaMti, evaM ohidaMsaNI, AhArasanno uttAvi jAva pariggahasannovauttA uvavajjaMti, itthI veyagA na uvavajjaMti, purisaveyagA vi na uvavajjati, jahaNaNeNaM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 bhagavatIsUtre eko vA, do vA, tinni vA, ukosaNaM saMkhejjA napuMsagaveyagA uvavajjaMti, evaM kohakasAI jAva lobhakasAI uvavajjaMti, soiMdiya uvauttA na uvavajaMti, evaM jAva phAsiMdiyovauttA na uvavajjaMti, jahapaNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukoseNaM saMkhejjA no iMdiyovauttA uvavajjati, maNajogINa uva. vajjaMti, evaM vaijogI vi, jahaNNaNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA kAyajogI uvavajjaMti, evaM sAgArovauttA vi, evaM aNagArovauttA vi ||suu01|| ___ chAyA-rAjagRhe yAvat evamagadIt-kati khalu bhadanta ! pRthivyaH prajJaptAH? gautama ! saptapRthivyaH prajJaptAH, tadyathA-ratnapabhA yAvat adhaH saptamI, asyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH kiyanti nirayAvAsa zatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! triMzat nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, tAni khalu bhadanta ! ki saMkhyeyavistArANi, asaMkhyeyavistArANi ? gautama ! saMkhyeyavistArANyapi, asaM. khyeyavistArANyapi, asyAM khalu bhadanta ! ratnapabhAyAM pRthivyAM triMzatinirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistAreSu narakeSu ekasamayena kiyanto nairayikA upapadyante ? kiyantaH kApotalezyAH upapadyante ? kiyantaH kRSNapAkSikA upapadhante 3 ? kiyantaH zuklapAkSikA upapadyante 4 ? kiyantaH saMjJina upapadyante 5 ? kiyantaH asaMjJina upapadhante 6 ? kiyanto bhavasiddhikA upapadyante 71 kiyantaH amavasiddhikA upapadyante8? kiyantaH AbhiniyodhikajJAnina upapadyante 91 kiyantaH zrutajJAninaH upapadyante 10 ? kiyantaH adhijJAninaH upapadyante 11 ? kiyanto matyajJAninaH upapadyante 12 ? kiyantaH zrutajJAnina upapadyante 13? kiyanto vimaGgajJAnina uazyante 14 ? kiyantazcakSurdarzanina upapadyante 15 ? kiyantaH avakSurdarzanina upapadyante 16 ? kiyantaH adhidarzaninaH upapadyante 17 ? kiyanta AhArasaMjJopayuktA upapadyante 18 ? kiyanto bhayasaMjJopayuktA upapadyante 19 ? kiyanto maithunasajJopayuktAH upapadyante 20 ? kiyantaH parigrahasaMjJopayuktA upapadyate 21 ? kiyantaH strIvedakA upapadyante 22 ? kiyantaH puruSavedakA upapadyante 23 ? kiyanto napuMsakavedakA upapadyante 24 ? kiyantaH krodhakaSAyiNa upapadyanne 25 1 yAvat kiyanto lobhakaSAyiNaH upapadyante 281 kipantaH zrotrendriyopayukA upabante 29? yAvat kiyantaH sparzanendriyopayuktA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 455 upapadyante33 ? kiyanto no indriyopayuktA upapadyante34 1 kiyanto manoyogina upapadyante 351 kiyanto vacoyogina upapadyante361 kiyantaH kAyayogina upapadyante371 kiyantaH sAkAropayuktA upapadyante38? kiyantaH anAkAropayuktA upapadyante39 ? gautama ! asyAH khalu ratnaprabhAyAH pRthivyAH triMzatinirayAvAsa. zatasahasreSu saMkhyeyavistAreSu narakeSu jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH nairayikAH upapadyante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRpTena saMkhyeyAH kApotalezyA upapadyante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kRSNapAkSikA upapadyante, evaM zuklapAkSikA api, evaM saMjJinaH, evam asaMjhino'pi, evaM bhavasiddhikAH, enam abhavasiddhikAH, AbhinibodhikajJAninaH, zruta jJAninaH, avadhijJAninaH, matyajJAnina:, zrutajJAninaH, vibhaGgajJAnino'pi upapadyante, cakSurdanino nopapadyante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA acakSurdarzanina upapadyante, evam avadhidarzanino'pi, AhArasaMjJopaTuktA api, yAvat parigrahasaMjJopayuktA api, strIvedakA nopapadyante, puruSavedakA api, nopapadyante, jaghanyena eko vA, dvauvA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeya napuMsakavedakA upapadyante, evaM krodhakaSAyiNo yAvat lobhakapAyiNo'pi upapapante, zrotrendriyopayuktA nopapadyante, evaM yAvat sparzanendriyopayuktA nopapadyante jagha. nyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA no indriyopayuktA upapadyante, manoyogino nopapadhAte, evaM vacoyogino'pi, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA utkRSTena saMkhyeyAH kAyayogina upapadyante, evaM sAkAropayuktA api, evam anAkAropayuktA api ||muu01|| TIkA-atha ratnaprabhAdipRthivIviSaye vizeSavaktavyatAM prarUpayitumAha'rAyagihe' ityAdi / 'rAyagihe jAva evaM kyAsI'-rAjagRhe yAvat-nagare svAmI pRthivyAdivaktavyatA'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityaadi| TIkArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA ratnaprabhA Adi pRthiviyoM ke viSaya meM vizeSa vaktavyatA kahI hai-'rAyagihe jAva evaM vadhAsI' -pRthvI mAhinI patavyatA"rAyagihe jAva evaM vayAsI" tyAha TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA ratnaprabhA Adi pRthvInA viSayamAM (125 15tathyatAnuM 4thana yu" cha. " rAyagihe jAva evaM vayAsI" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre samavasRtaH, dharmakathA zrotuM parpat nirgacchati, dharmakathAM zrutvA pratigatA parSada , tato binayena zuzrUSamANo gautamaH pAJjalipuTaH paryupAsInaH evaM-vakSyamANabhakAreNa, avAdIt-'kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNattAo?' he bhadanta ! kati khalu pRthivya: prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo' he gautama ! sapta pRthivyaH pajJaptAH, 'taM jahA=rayaNapabhA jAva ahe sattamA' tadyathA-ratnapramA, yAvat-zarkarAprabhA, vAlukApabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamamamA. adhaHsaptamI, gautamaH pRcchati'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNatA?' he bhadanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM kiyanti nirayAgAsazatasahasrANirAjagRha nagara meM yAvat-mahAvIra svAmI padhAre dharmakathA ko sunane ke liye pariSadA nikalI aura dharmakathA sunakara phira vaha apane 2 sthAna para calI gaI taba vinaya se dharmazravaNAbhilASI gautama ne donoM hAtha jor3akara bar3e vinaya ke sAtha prabhu se isa prakAra pUchA-'kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! kitanI pRthiviyAM kahI gaI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA!' he gautama ! 'satta puDhavIo paNNattAo' pRthiviyAM sAta kahI haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'rayaNappabhA jAva ahe sattamA' ratnaprabhA yAvat zarAprabhA, vAlukApramA, paprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura adhAsaptamI (tmstmprbhaa)| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'imI se NaM bhaMte ! rayaNapabhAe puDhavIe kevaDyA nirayAvAsasayasahassA paNNattA' he bhadanta / nagaramAM mahAvIra prabhu padhAryA dharmakathA sAMbhaLavAne pariSada nIkaLI dharmakathA sAMbhaLIne pariSada vikharAI gaI tyAra bAda dharmatatvane samajavAnI abhilASAvALA gautama svAmIe bane hAtha joDIne khUba ja vinayapUrvaka mahAvIra prabhune / pramANe 57yu'-" kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ?' 8 mazavan ! pRthvIe keTalI kahI che? mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo" gItama! pRthvImA sAta hI cha. " taMjahA" tamanA nAma nIya prabhA -" rayaNa. ppamA jAva ahe sattamA" (1) 2(nA, (2) Nazal, (3) vAsumA , (4) 54aa , (5) dhUmapramA, (9) tamAmA bhane (7) adhaHsabhI (tabharatamapramA) gautama svAmInA prazna-" imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNatA ?" bhagavan ! mA 2namA pRthvImA seal lAkha narakAvAso kahyA che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 457 narakAvAsalakSANi, prajJaptAni? bhagavAnAha-'goyamA! tIsaM nirayAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama ! ratnaprabhApRthivyAM triMzat nirayAvAsazatasahasrANi-narakAvAsalakSANi prajJaptAni / gautamaH pRcchati-'teNaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA, asaM khejjavitthaDA ?' he bhadanta ! te khalu uparyuktAstriMzAllakSanirayAvAsAH, kiM saMkhyeyavistArAH santi ? kiMvA asaMkhyeyavistArAH santi ? bhagavAnAha'goyamA ! saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi' he gautama ! te nirayAvAsAH saMkhyeyavistArA api santi, asaMkhyeyavistArA api santi, gautamaH pRcchati'imIse NaM bhaMte / rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahasse mu saMkhejja vitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevayA neraiyA uvavajjati1?' he bhadanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati-triMzatsaMkhyakeSu, nirayAvAsazatasahasreSu naraisa ratnaprabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'tImaM nirayAvAsasayasahassA paNNattA' ratnaprabhA pRthivI meM 30 lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'teNaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthar3A, asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta ! ve nArakAvAsa saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM yA asaMkhyAta yojana vistAravAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! saMkhejavisthaDA vi asaMkhejjavisthaDA vi' he gautama! ve nArakAvAsa saMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiM aura asaMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassetu saMkhejja. vitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvavajjaMti' he bhadanta ! maDAvIra prabhunA utta2-" tIsaM nirayAvAsasayasahassA paNNattA ?" . gautama! ratnaprabhA pRthvImAM 30 lAkha narakAvAse kahyA che. gautama svaabhaan| -" teNaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhejavitthADA ?" 7 man ! te na2pAsa zu. sadhyAta yojanA vistAravANA cha, , asabhyAta yojanA vistAra cha / bhaDAvIra prabhunauttara-" goyamA ! 8 gautama ! saMkhejjavitthaDA vi' asaM. khenjavitthaDA vi" nvaase| sabhyAta yogananA vistArapA para cha cane asaMkhyAta jananA vistAravALA paNa che. gautama svAbhAna prazna-"imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvava ma0 58 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 bhagavatIsUtre kAvAsalakSeSu, saMkhyeyavistAreSu narakeSu ekasamaye kiyanto nairayikA upapadyante ? 'kevaiyA kAulessA uvavajjatira?' kiyantaH kApotalezyA:-kApotalezyAvanto jIvA upa dhante ? ratnaprabhApRthivyAM kApotalezyAvanta evotpadyante na tu kRSNalezyAdimantaH, ataH kApotalezyAvata evAzritya praznaH kRta ityavaseyam , 'kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati3 ?' kiyantaH kRSNapAkSikAH jIvA upapadyante ? 'kevaiyA sukkapakkhiyA uvavajjati4 ?' kiyantaH zuklapAkSikAH jIvA upapadhante4 ? tA kRSNapAkSika zuklapAkSika jIvAnAM lakSaNaM tu-'je simavaDDho poggalapariyaTTo sesao u sNsaaro| te sukapakkhiyA khalu ahige puNa knnhpkkhiiyaa||1|| yevAmapArddhaH pudgalaparivartaH zeSakastu sNsaarH|| te zuklapAkSikAH khalu adhi ke punaH kRSNapAkSikA iti // ratnaprabhApRthivI meM jo 30 lAkha nArakavAsa haiM aura inameM jo saMkhyAtayojana ke vistAravAle nArakAvAsa hai unameM ekasamaya meM kitane nAraka utpanna hote haiM ? 'kevaiyA kAulessA uthavajjati' kitane kApotalezyAvAle jIva utpanna hote haiM ? yaha jo prazna kiyA gayA hai-usakA kAraNa aisA hai ki ratnaprabhApRthivI meM kApotalezyAvAle jIva utpanna hote haiM, kRSNAdilezyAvAle nahIM, isaliye kApotalezyAvAle jIva ko Azrita karake hI yaha prazna kiyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye-'kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati' kitane kRSNapAkSika jIva utpanna hote haiM 'kevaiyA sukkapakkhiyA uvavajjaMti' kitane zuklapAkSika jIva utpanna hote haiM ? kRSNapAkSika aura zuklapAkSika jIvoM kA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai "jesima vaDo poggalapariyaTTo sesao u sNsaaro| te sukkapakkhiyA khalu ahige puNa kaNhapakkhIyA // " jjati ?" 7 san ! 2namA pRthvInA zrIsa sAmana24pAsamAna 2 saMkhyAta yojanAnA vistAravALA narakAvAso che, temAM eka samayamAM keTalA naar| utpanna thAya che ? " kevaiyA kAulessA uvavanjaMti ?' pAta. lezyAvALA ja utpanna thAya che? (A prakArane prazna pUchavAnuM kAraNa e che ke ratnaprabhA pRthvImAM kApatalezyAvALA ja jIvo utpanna thAya che, kRSNAdilezyAvALA jI utpanna thatA nathI tethI kApatalezyAvALA one anulakssiir 4 / prazna pUchAmI bhaavy| cha, sama samApu.) kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati 1" hai| pAkSi / pana yAya cha ? " kevaiyA sukkapakkhiyA uvavajjaMti " 389l Yala on atpanna thAya cha ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 459 ___ tathA ca yeSAM jIvAnAM kizcinnyUnArdhapudgalaparivartaH saMsAraH avaziSTo bhavati te zuklapAkSikAH, atha ca yeSAM tadadhikaH saMsAraH avaziSTo bhavati te kRSNapAkSikA vyapadizyante iti bhAvaH / 'kevaiyA sannI uvavajjati5?' kiyantA saMjJino jIvA upapadyante ? 'kevaiyA asannI upavajjaMti ?' kiyantaH asaMjJino jIvA upapadyante6 ? ' 'kevaiyA bhavasiddhiyA uvavajjati71' kiyanto bhavasiddhikAH bhave siddhiryeSAM te bhavasiddhikAH, upapadyante ? 'kevaiyA abhavasiddhiyA uvavajjati8 ? ' kiyantaH abhavasiddhikAH na bhave siddhiryeSAM te abhavasiddhikAH, upapadhante ? 'kevaDyA AbhiNivohiyanANI uvavajjati9 ?' kiyantaH AminibodhikajJAninaH matijJAnavantaH, upapadyante, 'kevajhyA suyanANI uvavajjati10 ?' jina jIvoM kA saMsAra apApudgalaparivartamAtra raha gayA hai-ve zukla. pAkSika jIva hai aura isase adhika jinakA saMsAra haiM ve kRSNapAkSika jIva haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki jina jIvoM kA saMsAra kiMcinyUna arddhapudgalaparivartamAtra bAkI rahA hai, ve zuklapAkSika haiM aura isa se adhika saMsAravAle jIva kRSNapAkSika haiN| 'kevaiyA sannI uvavajjaMti, kevaiyA asannI uvavajjaMti' kitane saMjJI jIva utpanna hote haiM? kitane asaMjJI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDyAbhavasiddhiyA uvavajjati' kitane bhavasiddhika-bhava meM jinhoM kI siddhi haiM aise jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA abhavasiddhiyA uvavajati' kitane abhavasiddhika-bhava meM jinhoM kI siddhi nahIM hai-aise jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA AbhiNiyohiyanANI uvavajjati' kRSNapAkSika ane zukalapAkSika nuM lakSaNa A pramANe che"jesim vaDDho poggalapariyaTTo sesao u sNsaaro| te sukkapakkhiyA khalu ahiNe puNa kaNhapakkhIyA // " je jIvane saMsAra ardhapula parivarta karatAM nyUna bAkI rahyo hoya che, te jIvane zukalapAkSika kahe che, ane temanA karatAM adhika saMsAravALA chone kRSNapAkSika kahe che. "kevaiyA sannI uvavajjaMti, kevaDyA asannI uvavajjati ?" 8sA sajJI 7 5 thAya cha 1 189 // sasazI 4 panna thAya cha? "kevaiyA bhavasiddhiyA uvavajjati ?" tan masi va utpanna thAya cha 1 " kevaiyA abhavasiddhiyA uvavajjaMti ?' mA smvsiddhi| utpanna thAya cha 1 (sapane tarI janArane bhavasiddhika ane bhavasAgarane tarI na janArane abhAvasiddhika cha) "kevaiyA AbhiNibohiyanANI uvavati ?" yA mAlinimAdhi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 bhagavatIsUtre kiyantaH zrutajJAninaH upapadyante ? 'kevaiyA ohinANI uvavajjati111' kiyantaH adhijJAninaH upapadyante ? 'kevaiyA mai anANI uvavajjati12?' kiyanto matyajJAnina upapadyante ? 'kevaiyA suyabhannANI uvavajjati13?' kiyantaH zrutAjJAninaH upapadyante ? 'kevaiyA vibhaMganANI uvavajjati 14 ?' kiyanto vimaGgazAnina upapadyante ? 'kevaiyA cakkhudaMpaNI upavajjati15?' kiyantazcakSudarzanina upapadyante ? 'kevaiyA ohidasaNI ujjati17 ? ' kiyantaH avadhidarzanina upapadyante? 'kevaiyA AhArasanovauttA uvavajjati18 ?' kiyanta AhArasaMjJopayuktAH-AhArasaMjJAvanta upapadyante ? 'kevaiyA bhayasannovauttA uvavakitane AbhiniyodhikajJAnI-matijJAnI-jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA suyaNANI uvavajjati' kitane zrumajJAnI utpanna hote haiM ? 'kevaiyA ohinANI uvavajjati' kitane avadhijJAnI utpanna hote haiM ? 'kevaiyA maha annANI uvavajjati' kitane matyajJAnI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDyA suyaannANI uvavajjaMti' kitane zrataajJAnI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA vinbhaMganANI uvavajjati' kitane vibhaMgajJAnI utpana hote hai ? 'kevaiyA cakhudaMsaNI uvavati' kitane cakSurdarzanavAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDyA acakhudaMsaNI uvavajjati' kitane acakSurdarzanavAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevahayA ohidaMsaNI uvavajjati' kitane avadhidarzanI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDyA AhArasanova uttA uvavajjati' kitane AhArasajJAvAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA bhayasannova uttA uvavajjati' kitane bhayasaMjJAvAle utpanna hote jJAnI (bhatizAnI) ve apanna yAya che 1 " kevaiyA suyaNANI uvavajjati ?" 4sA tajJAnI / 5nna thAya cha ? "kevaiyA ohinANI uavajaMti" Real avadhijJAnI 7 utpanna thAya cha 1 " kevaiyA mai annANI ubavajjati ?" ea matyajJAnI apana thAya cha ? kevaiyA suya annANI uvavajjati ?" / zrutajJAnI ! 64na thAya cha 1 " kevaiyA vibhaMganANI uvavajjati ?" DeTA vijJAnI 5nna thAya che 1 " kevaiyA cakkhudasaNI ubavajjaMti ?' mA yakSuza nA 5nna thAya cha ? "keva. iyA acakacudasaNI ubavajjati ?" 32an mayakSuHza na. ve apanna yAya cha 1 " kevaiyA ohiMdasaNI ujjati ?" haiapavizanivAra / Gpanna thAya cha 1 " kevaiyA AhArasannova uttA uvavajjati ?" Bean mADA2. saMjJAmA ch| utpanna thAya cha ? " kevaiyA bhayasannovauttA uvavajjati ?" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU01 pRthivyAdinirUpaNam 461 jjaMti19? ' kiyanto bhayasaMjJopayuktA upapadyante ? 'kevaiyA mehuNasannovauttA uvaujjati20 ? ' kiyanto maithunasaMjJopayuktA upapadyante ? 'kevaiyA pariggahasanovauttA ubavajjati21 1 ' kiyantaH parigrahasaMjJopayuktAH-parigrahasaMjJAvanta upapadyante ? 'kevaiyA itthiveyagA uvavajjati22 ? ' kiyantaH strIvedakAH-strItvavedina upapadhante ? 'kevaiyA purisaveyagA uvavajjati23 ? ' kiyantaH puruSavedakA:-puMstvavedina upapadyante ? 'kevaiyA napuMsagaveyagA utravajaMti 24 ?' kiyanto napuMsakavedakAH-napuMsakatvavedina upapadyante ? 'kevaiyA kohakasAI upavajjati25 ?' kiyantaH krodhakaSAyiNaH upapadyante ? 'jAva kevaiyA lobhakasAyI uvavajjati28 ?' yAvat kiyanto mAnakaSAyiNaH kiyanto mAyAkaSAyiNaH kiyanto lobhaSAyiNa upapadyante ? 'kevaiyA soiMdiya uvauttA upavajjati29?' kiyantaH zrotrendriyopayuktAH-zrotrendriyopayogavanta upapadyante ? 'jAva kevaiyA phAsidiyovauttA haiM ? 'kevaiyA mehuNasanovauttA uvavajjaMti' kitane maithuna saMjJAvAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA pariggahasannovauttA uvavajjati' kitane parigraha saMjJAvAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDyA itthI veyagA uvavajjati' kitane strItvavedI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA purisaveyagA uvavajjati' kitane puruSavedaka jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA napuMsagaveyagA uvavajjati' kitane napuMsakavedaka jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA kohakasAI uvavati' kitane krodhakaSAyI jIva utpanna hote haiM ? 'jAva kevaDyA lobha hasAyI uvavajjaMti' yAvat-kitane mAnakaSAyI jIva utpanna hote haiM ? kitane mAyAkaSAyI aura kitane lobhakaSAyI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDyA soiMdiyauva uttA uvavajjati' kitane zrotrendriyopayukta-zrotrendriya upayogavAle jIva-utpanna hote haiM ? 'jAva sA yajJApAra va pana thAya cha ? "kevaiyA mehuNasannovauttA uvavajjati ?" mA bhaithunasazApAmA / utpanna thAya cha ? " kevaiyA parigahasannovauttA ukhavajjati ?" mA parisajJAvA tpa nna yAya che? " kevaiyA itthIveyagA ubavajjati ?" mA sIva va patra thAya cha ? " kevaiyA purisaveyagA uvavajjati ?" yA puruSa satpanna thAya che ? " kevaiyA napuMsagaveyagA ubavajjati ?" 386 napusa / panna thAya cha ? " kevaiyA kohakasAyI ubavajjati ? jAva kevaiyA lobhakasAyI uvavajja ta ?" 88 dhAyA / utpanna thAya che ? heTasA bhAna. kaSAyI jIve utpanna thAya che? keTalA mAyA kaSAyI utpanna thAya che? keTalA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 bhagavatIsUtre uvavajjati33' yAvat kiyantazcakSurindriyopayuktAH, kiyanto ghANendriyopayuktAH, kiyanto rasanendriyopayuktAH, kiyantaH sparzanendriyopayuktAH upapadyante ? 'kevaiyA no iMdiyovauttA upavanaMti34?' kiyanto no indriyopayuktA upapadhante? 'kevaiyA manogo uvavajjati35?' kiyanto manoyogina upapadyante ? 'kevaiyA baijogI uvavajjati36 ?' kiyanto vacoyogina upapadyate ? 'kevaiyA kAyajogI uvabajjeti37 ?' kiyantaH kAyayogina upapadyante ? 'kevaiyA sAgArovautA uvavajjati 38 ?' kiyantaH sAkAropayuktA upapadyante ? 'kevaiyA aNAgArova uttA uvavajjati39?' kiyantaH anAkAropayuktA upapadyante ? / bhagavAnAha 'goyamA! imIse NaM rayaNappabhAra puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu jahaNNeNaM ekko vA, do vA, tini vA, ukkoseNaM saMkhejjA neraiyA kevaiyA phAsidiyovauttA uvavati' yAvat-kitane ghrANendriyopayukta, kitane rasanendriyopayukta aura kitane sparzanendriyopayukta jIva utpanna hAte haiM ? 'kevaiyA noiMdiyova uttA uvavajjati' kitane noindriyopayukta jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA maNajogI uvavajjati' kitane manoyogI utpanna hote haiM ? 'kevaiyA vahajogI uvavati ' kitane vacanayogI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA kAyajogI uvavajjati' kitane kAyayogI utpanna hote haiM ? 'kevaiyA sAgArovauttA uvavajjati kitane sAkAropayogayukta jIva utpanna hote haiM, 'kevaiyA aNAgArova uttA uvavati ' kitane anAkAropayukta jIva utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'imIse gaM rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu jahaNNeNaM eko vA, do anspAyI va utpanna thAya cha 1 " kevaiyA soiMdiya uvauttA uvavajjati ?" mean zrIndriya 65o. pana yAya cha ? " jAva kevaiyA phAsidiyovauttA uvavajjati ?' Bear prANendriyA5yuta, tt| 2sanendriyo5. zata, sana 25 ndriyo5yuta utpanna thAya che 1 "kevaiyA noIyova uttA uvavajjati ?" DeTA nandriyA5yuta va utpanna thAya cha ? "kevaDayA maNajogI uvavajjati ?" // manAyA / 6 thAya cha ? " kevaiyA vaijogI ubavajjati ?" payanayo / panta thAya cha ? keiyA kAyajogI uvavajjati ?" tt| yayA / 64na thAya cha? " kevaiyA sAgArovautA uvadhajjati ?' ear sAre.payogayuta // GApana thAya cha 1 " kevaiyA aNAgAropauttA utravati " 83 // anAro. payukata jIve utpanna thAya che? // prona uttara mApatA mahAvIra prabhu 4 cha hai-"ibhIse NaM rayaNapabhAe puDhavIe tIsAe nityAvAsasayasahassesu saMkhejjavityaDesu naraesu jahaNNeNaM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam uvavajjaMti' he gautama! asyAM khalu ratnapabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAtrAsazatasahasreSu = narakAvAsalakSeSu saMkhyeyavistAreSu narakeSu jaghanyena eko vA, dvau vA, prayovA, nairayikAH, utkRSTena saMkhyeyAH nairayikA upapadyante, 'jahaNeNaM ekkovA, do vA, vinitrA, ukkoseNaM saMkhejjA kAulessA uvavajrjjati' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayovA, utkRSTena saMkhyeyAH kApota lezyAH - kApota lezyAvantaH upapadyante'jaha eko vA, dovA, timni vA ukko seNaM saMkhejjA kaNhapakkhiyA uvavajjaM ti' jaghanyeya eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kRSNapakSikA upapadyante, ' evaM pakkhiyAvi, evaM sannI, evaM asanI vi evaM bhavasiddhiyA, evaM abhavasiddhiyA' evaM pUrvoktarItyA zuklapakSakA api jaghanyena ekovA, dvau vA trayo vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA neraiyA uvavajjaMti' he gautama! isa ratnaprabhA pRthivI meM 30 lAkha narakAvAsoM meM jo ki saMkhyAtayojana vistAravAle haiM jaghanya se eka, do athavA tIna nairayika utpanna hote haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta nairayika utpanna hote haiM-'jaNeNaM ekko vA, do vA tinni vA ukko seNaM saMkhejjA kAulessA ubavajjaMti' jaghanya se eka yA do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta kApotaleiyAvAle jIva utpanna hote haiM, 'jaNeNaM ekko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA kaNhapakkhiyA uvavajjaM ti' jaghanya se eka do yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta kRSNapAkSika utpanna hote haiM- ' evaM sukhiyA vi evaM sannI evaM asannI vi, evaM bhavasiddhiyA, evaM abhavasiddhiyA' isI prakAra se zuklapAkSika jIva bhI jaghanya se eka yA do yA tIna utpanna 463 ekkovA, dovA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA neraiyA uvavajjaMti" he gautama! ratnaprabhA pRthvInA 30 lAkha narakAvAseAmAMnA je sakhyAta cejananA vistAra. vALA narakAvAsA che, temAM eka samayamAM echAmAM ochA eka, e athavA traNa nArakA utpanna thAya che ane vadhAremAM vadhAre sakhyAta nArakI utpanna thAya che. " jahaNNeNaM ekkovA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA kAulessA uvavajjaMti " temAM me sabhayabhAM chAbhAM gochA meDa, ye athavA trAyu bhane vRdhArebhAM padhAre sabhyAta ApotavezyAvAjA nArI utpanna thAya che. "jahaodi ekakovA, dovA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA kaNhapakkhiyA uvavajjaMti " tyAM eka samayamAM ochAmAM ochA eka, e athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre sAMdhyAta kRssnnupaakssi}| utpanna thAya che. " evaM sukkapakkhiyA vi, evaM sannI evaM annI vi evaM bhavasiddhiyA, evaM abhavasiddhiyA" se prabhAge zumsa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, evaM-tathaiva saMjhino jaghanyena eko cA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, evaM-tathaiva, asaMjJino'pi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyevA upapadyante, evaM bhavasiddhikA jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, 'AbhiNibohiyanANI, suyanANI, ohinANI, mai annANI, suya anANI, vibhaMga nANI' AminibodhikajJAninaH, zrutajJAninaH, avadhijJAninaH, matyajJAninaH, zrutAjJAninaH, vibhaGgajJAninaH jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, 'cakkhudaMsaNI Na upavajjati' cakSudarzanino no upapadyante indriya parityAgenaiva tatrotpatteHvidhAnAt , atha acakSurdarza ninAM kathaM tarhi tatra utpattiriticenna indrihote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiN| isI prakAra kA kathana saMjJI jIvoM kI, asaMjJI jIvoM kI bhavasiddhika jIvoM kI, utpatti ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye, arthAt ye saba jaghanya se eka, do, yA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM 'AbhiNiyohiyanANI, suyanANI, ohinANI, mai annANI, suyaannANI, vibhaMganANI' isI prakAra se AbhiniyodhikajJAnI, zrutajJAnI avadhijJAnI matyajJAnI, zrutAjJAtI aura vibhaMgajJAnIye saba bhI jaghanya se eka yA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM 'cakkhudaMsaNI Na uvavajjati' cakSurdarzanI vahAM utpanna nahIM hote haiM kyoMki indriyoM kA parityAga karake hI jIva vahAM utpanna hote haiN| yadi aisI bAta hai to phira acakSurdarzaniyoM kA vahAM utpAda kaise kahA gayA hai ? so aisI AzaMkA yahAM para nahIM karanI cAhiye-kyoMki indriyAnAzrita sAmAnya pAkSikajI, saMjJIja, asaMjJIja, bhavasiddhika che ane abhavasiddhika che paNa eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM padhAre sadhyAta apana thAya che. " AbhiNiyohiyanANI, suyanANI, ohinANI, mai annANI, suya annANI, vibhaMganANI" me pramANe mAninimAvijJAnI, tajJAnI, avadhijJAnI, matyajJAnI, zratAjJAnI ane virbhAgajJAnI che paNa eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre sadhyAta apana thAya che. "cakkhudaMsaNI Na uvavajjaMti" yakSu zanI yA panna thatA nathI, kAraNa ke indriyene parityAga karIne ja jIve tyAM utpanna thAya che. je tyAM cakSunIne utpAda thato na hoya, te acakSurdazanIne utpAda kevI rIte saMbhavI zake ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 465 yAnAzritasya sAmAnyopayogamAtrasyAcakSurdarzanazabdapratipAdyasya utpattisamaye'pi sadbhAbAdacakSurdazanina upapadyante, ityabhiprAyeNAha-' jahaNNeNaM ekako vA, do vA, tini vA, ukko seNaM saMkhejjA acavakhudasaNI uvavajjati' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH acakSurdarzanina upapadyante, 'evaM ohidasaNI vi, AhArasannovauttA vi jAva pariggahasanovauttA vi uvavanaMti ' evaM pUrvoktarItyA, avadhijJAnino'pi, AhArasaMjJopayuktA api, yAvat-bhayasaMjJopayuktA api, maithunasaMjJopayuktA api, parigrahasaMjJopayuktA api jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo cA, utkRSTena saMkhye yA upapadyante, ' itthI veyagA na upavanaMti, purisaveyagA vi na uvavanaMti' strIvedakAH nopapadyante, puruSavedakA nopapadyante, bhaipratyagattepA upayoga mAtra kA jo ki acakSudarzanapratipAdya hai, utpatti ke samaya meM bhI sadbhAva rahatA hai isaliye vahAM acakSudarzaniyoM kI utpatti kahI gaI hai| isI abhiprAya ko lekara 'jahaNNaNaM eko vA, do vA, tinni cA, ukkoseNaM saMkhejjA acakkhudaMsaNI uvavajjati' aisA kahA gayA hai, ki jaghanya se eka, do, athavA tIna, aura utkRSTa se saMkhyAta acakSudarzanI utpanna hote haiM 'evaM ohidasaNI vi, AhArasannovauttA vi jAva pariggahasannova uttA uvavajjati' isI prakAra se avadhidarzanI bhI, AhArasaMjJopayukta bhI yAvat-bhayasaMjJopayukta bhI, maithunasaMjJopayukta bhI, aura parigrahasaMjJopayukta bhI jaghanya se eka, do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM 'itthI veyagA na uvavajjati' purisaveyagA vi Na uvavajjaMti' yahAM strIvedaka nahIM utpanna hote hai, A prakAranI zaMkA ahIM karavI joIe nahIM, kAraNa ke acakSudarzana pratipAdya IndriyAna zrita sAmAnya upayogamAtrane utpattinA samayamAM paNa tyAM sadabhAva rahe che, te kAraNe tyAM acakSudarzanIonI utpatti thAya che, evuM kahevAmAM AvyuM che. e ja kAraNe ahIM evuM kahevAmAM AvyuM che ke "jahaNNeNaM ekkovA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA acakkhudasaNI ubavajjati" tyAM me samayamA mAchAmA ch| 4, athavA tra mana. padhArebhA padhAre sadhyAta anyakSuzanI va 5 thAya (r). "evaM ohidekhaNI vi, AhArasannova uttA vi jAva pariggahasannova uttA uvavajjati" 04 prama Ne tyAM eka samayamAM avadhijJAnI, AhArasa payukta, bhayasApayukta, maithunasaMpayukta ane parigraha saMpayukata jI paNa ochAmAM ochA eka, meM athavA ana vAremA dhAre yAta japanna thAya che. " itthIveyagA na uvavajjaMti, purisaveyagA vi Na uvavajjaMti" tyA striivaa| sane purussvH| bha0 59 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre napuMsakamAtravedatvAt ata evAha-'jahaNNeNaM ekako vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA napuMsagaveyagA upacati ' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA napuMsakavedakA upapayante, 'evaM kohakasAI jAva lobhakasAI upavajjati' evaM tathaiva krodhakaSAyiNo yAvat-mAnakaSAyiNaH, mAyAkapAyiNaH, lobhakaSAmiNo jayanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, 'soiMdiya uvauttA na uvavajjaMti, evaM jAva phAsiMdiyovauttA na uvavajjati' zrotrendriyopayuktA na upapadyante, evaM tathaiva yAvat-cakSurindriyopayuktAH, ghrANendriyopayuktAH, rasanendriyopayuktAH, sparzanendriyopayuktAH, nopapadyante indriyaNAM tadAnImasadbhAvAt , 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, tini vA, ukkoseNaM saMkhejjA aura na puruSavedaka utpanna hote haiM, kyoMki yahAM para bhavapratyaya-(naraka ke bhava meM) napuMsakavedamAtra ho hotA hai, isIliye yahAM 'jahaNNeNaM ekko vA, do vA, tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA napuMsagaveyagA uvavajjati' jaghanya se eka do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAt napuMsakavedaka jIca utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai / 'evaM koha kasAI' jAva lobhakasAI uvavajjaMti' isI prakAra se krodhakaSAyI, yAvat mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI aura lobhakaSAyI jIva jaghanya se eka, do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM 'soiMdiya uvauttA na uvavajjati' evaM jAva phAsidiyovauttA na uvavati' zrotrendriyopayukta cakSuindriyopayukta evaM ghANendriyopayukta jIva bhI yahAM utpanna nahIM hote haiM kyoMki usa samaya indriyoM kA abhAva rahatA hai 'jahaNjeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA no iMdiyovauttA uvutpanna thatA nathI, kAraNa ke tyAM bhavapratyaya (narakanA bhavamAM) napuMsakaveda mAtra DAya che. tethI tyAM "jahaNNeNaM ekko, vA, do vA, tinni vA, ukkoseNa saMkhejjA napuMsagaveyagA ujjaMti" mechAmA mAchA me, me mathavA ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta napuMsakavedaka jIva utpanna thAya che, evuM 4thu cha "evaM kohakasAI jAva lobhakasAI uvavajjati" me prabhAra krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI ane lebhakaSAyI jI paNa ochAmAM eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta utpanna thAya che. "khoiMdiya uvauttA na utavajjaMti evaM jAva phAsidiyovauttA na uvavajjaMti" zregepiyukta, cakSuIndriya payukata, dhrANendriya payukata ane sparzendriyopayukata jenI tyAM utpatti thatI nathI, kAraNa ke te samaye tyAM Indriyane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 0 1 pRthivyAdinirUpaNam 467 no iMdiovauttA uvavajjati' jaghanyena-eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA no indriyopayuktA upadyante, yadyapi no indriyasya manorUpatayA tatra manaH paryAptyabhAve dravyamano nAsti tathApi bhAvamanasazcaitanyarUpasya sadA sabhAvAt tadupayuktAnAmutpAdAt no indriyopayuktA utpadyante ityuktam , 'maNamogI Na uvavajjati, evaM vaijogI vi' manoyoginaH tatra nopapadyante, evaM-tathaiva vaco. yogino'pi tatra notpadyante, utpAdasamaye'paryAptakatvena manovacasorasadbhAvAt , 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA kA rajogI upravajjati' vajjaMti' jaghanya se eka, do, athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta noindriyopayukta utpanna hote haiM / zaMkA-aparyAptAvasthA meM vahAM para manaH paryApti ke abhAva meM dravyamana nahIM hotA hai-aura yaha noindriya manorUpa hotI hai-ataH kaise vahAM para no indriyopayuktoM kA utpAda kahA gayA hai ? to isakA uttara aisA hai ki yadyapi vahAM para dravyamAna nahIM hai parantu phira bhI caitanyarUpa bhAvamana kA to sadA sadbhAva rahatA hai isaliye tadupayuktajIvoM kA utpAda hone se no indriyopayuktoM kA utpAda kahA gayA hai ? ' maNayogI Na uvavajjati, evaM vaijogI vi' manoyogI aura vacoyogI vahAM utpanna nahIM hote haiM kyoMki utpAda samaya meM aparyAptaka hone se mana aura vacana kA abhAva kahA gayA hai 'jahaNNeNaM eko vA do vA tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA kAyajogI uvavajjati' aghanya se eka do athavA mamA 27 cha. " jahaNNeNaM ekA vA, do vA, tinnivA, ukkoseNa saMkhejjA noiMdiyovauttA ubavajjaMti" tyA mAchAmA ||ch| mere athavA bhane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta neIndripayukata jIva utpanna thAya che. zaMkA-aparyAptAvasthAmAM tyAM mana:paryAptinA abhAvane lIdhe manane sadbhAva hotuM nathI, ane A neIndriya manarUpa hoya che. te pachI tyAM naIndripayukatone sadbhAva kevI rIte saMbhavI zake ? uttara-jo ke tyAM dravyamanane sadUbhAva nathI, paratu cetanya rU5 bhAva manane te sadA sadUbhAva rahe che. tethI bhAvamApayukata jIvone tyAM utpAda thavAthI IndriyApayukatene sadbhAva kahevAmAM Ave che "maNajogINa vavajjati, evaM vaijogI vi" tyAM manAyo bhane vacanagI jI utpanna thatA nathI, kAraNa ke utpAdana samaye teo aparyAptaka DAya , tathA bhana bhane vayananI malA pAma maavy| cha. jahaNNeNa ekakovA, do vA, tinnivA, ukkoseNa saMkhejjA kAyajogI utravajjati" yAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 bhagavatIsUtre jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kAyayogina upapadyante, sarvasasArijIvAnAM sarvadaiva kAyayogasya sad mAtrAt, 'evaM sAgArovauttA vi, evaM aNAgArovauttA vi' evaM-pUrvoktarItyaiva sAkAropayuktA api sAkAropayogavanto'pi, evam anAkAropayuktA api-AjhAropayogAnto'pi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAstatrotpadyante ||puu0 1 / / mUlam-"imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavAe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu neraiesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA ubaTuMti ? kevaiyA kAulessA ubati ? jAva kevaiyA aNAgArovauttA ubaTaMti ? goyamA! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahastesu saMkhejjavitthaDesu naraesu egasamaeNaM jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukoleNaM saMkhejjA neraiyA ubaTaMti, evaM jAva sannI, asannINa uvaTaMti, jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA bhavasiddhiyA ucvaTaMti, evaM jAva suya annANI, vibhaMganANI Na uvvadRti, cakkhudaMsaNI Na uvadaMti, jahaNaNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkosegaM saMkhejjA acakhudaMsaNI uvahRti, tIna aura utkRSTa se saMkhyAta kAyayogI utpanna hote haiM kyoM ki samasta saMsArI jIvoM meM kAyayoga kA sadA hI sadbhAva rahatA hai evaM sAgArovauttA vi evaM agAgArovauttA vi' isI prakAra se sAkAropayogavAle bhI aura anAkAropayogavAle bhI jaghanya se eka do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta vahAM utpanna hote haiM / sU0 1 // samaye ochAmAM ochA eka, be, athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta kAyayogI utpanna thAya che, kAraNa ke samasta saMsArI jImAM kAgane sadA sadalAva 21 22 che. "evaM sAgArova uttA vi evaM aNAgArovauttA vi" se prabhAra sAkArapagavALA ane anAkArapagavALA jI paNa ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta utpanna thAya che. sU01. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 469 evaM jAva lobhakasAI, soiMdiyauvauttA Na ubaTuMti, evaM jAva phAsidiyovauttA na ubadRti, jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA no iMdiyovauttA ubaTuMti, maNajogI na uvadaMti, evaM vaijogI vi, jahaNNeNaM eko vA, do vA tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA kAyajogI ubaTuMti, evaM sAgArova uttA, anngaarovuttaa||suu02|| chAyA-asyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH triMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu ekasamayena kiyanto nairayikA udvartante ? kiyantaH kApotaleyAH udvartante ? yAvat kiyantaH anAkAropayuktA udvartante ? gautama ! asyAH khalu ratnapabhAyAH pRthivyAH triMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu ekasamayena jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA utkRSTena saMkhyeyAH nairathikA udvartante, evaM yAvat saMjJinaH, asaMjhino nodvartante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA bhavasiddhikA udvartante, evaM yAvata zrutajJAninaH, vibhaGgajJAnino nodvartante, cakSudarzanino nodvartante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH acakSurdazanina udvartante, evaM yAvat lobhakapAyiNaH zrotrendriyopayuktAH nodvartante, evaM yAvat-sparzanendriyopayuktA nodvartante, jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo bA, utkRSTena saMkhyeyA noindriyopayuktA udvartante, manoyogino nodvartante, evaM vacoyogino'pi, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kAyayogina udvartante, evaM sAkAropayuktAH anAkAropayuktAH // 2 // TIkA-atha ratnapamA nAyikANAmevodvartanAM prarUpayitumAha-' imIse gaM' ityAdi, 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu 'imIse NaM bhaMte ! ityaadi| TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA nairathika jIvoM kI udvartanA kI prarUpaNA kI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! " imIse NaM bhaMte !" tyAha TIkAtha-sUtrakAre A sUtramAM nArakenI udvartAnAnI prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che 3-" imIseNa bhaMte ! rayaNappabhAe puDhabIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre saMkhejjavitthaDesu naraesa egasamaeNaM kevaiyA neraiyA unnati ? ' gautamaH pRcchati he bhadanta ! asyAM khala ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzat saMkhyakeSu nirayAsasreSu narakAvAsakSeSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu ekasamayena kiyanto nairayikA udvartate ? narakabhatraM parityajya niHsaranti ? 'kevaiyA kAulessA uti ?' kiyantaH kApotazyAvantastata udvartante ? 'jAtra kevaiyA aNAgArovauttA un iMti ?' yAvat-kiyantaH kRSNapAkSikAdArabhya anAkAropayuktaparyantA udvarttante ? ityekonacatvAriMzat praznAH pUrvoktA atra saMgrAhyAH, bhagavAnAha - 'goyamA ! imI se raNappA puDhIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesa nara esa egasamaraNaM jahaNeNaM ekko vA, do vA, tinni vA, ukkosegaM saMkhejjA nerarayaNaspabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasaya saharasesu saMkhejjavitthaDesu naraesa egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvvahaMti ? he bhadanta ! isa ratna - prabhApRthivI meM jo 30 lAkha narakAvAsa kahe haiM, unameM se jo narakAvAsa saMkhyAtayojana ke vistAravAle haiM unameM se eka samaya meM kitane nAraka narakabhava ko chor3akara nikalate haiM ? 'kevahayA kAulessA ubvahaMti' kitane kApota lezyAvAle nAraka vahAM se nikalate haiM ? 'jAva kevaiyA aNAgArousA uvvati ?" yAvat kitane kRSNapAkSika se lekara anAkAropayuktataka ke nAraka vahAM se nikalate haiM? isa prakAra 39 prazna jo ki pahile kahe jA cuke haiM ve saba yahAM udbhAvita karanA caahiye| usake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! imIle NaM rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesa egasama eNaM 270 vitthaDe nara egasamaeNa kevaiyA neraiyA ubbati ?" he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvInA je 30 lAkha narakAvAsA kahyA che, temAMnA sakhyAta caiAjananA vistAravALA narakAvAseAmAMthI eka samaye keTalA nArakA narakabhavane cheDIne nIkaLe che ? (narabhavanuM AyuSya pUra' karIne tyAMthI nIkaLavAnI kriyAne udvarttanA uDe che.) " kevaiyA kAuskhA unnati ?" DeMTalA ayota bezyAvANA nArI tyAMthI nIDaje che ? " jAva ketraiyA aNAgArovautta uvvati ?" pRSNuH pAkSikathI laIne anAkArAyukta sudhInA keTalA nArake tyAMthI eka samayamAM nIkaLe che ? A prakAre pahelA sUtramAM utpAdanA viSayamAM je 39 prazno pUchavAmAM AvyA che, evA ja 39 prazno ahI udvattanAnA viSayamAM pUchavAmAM AvyA che, ema samajavuM joi e. mahAvIra aluno uttara- " goyamA ! " 3 gautama ! imIse Na' rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa sayasa hassesu saMkhejja vitthaDesu narae egasamaeNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 471 iyA ubaTuMti, evaM jAva sannI' he gautama ! asyAH khalu ratnaprabhAyAH pRthivyAH, triMzati narakAbAsazatasahasreSu-trizallakSanarakAvAsesu saMkhyeyavistRteSu-saMkhyeyavistAreSu narakeSu ekasamayena jaghanyena eko vA. dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH nairayikA udvartante, evaM-tathaiva-yAvat-kApotalezyAH, kRSNapAkSikAH, zuklapAkSikAH, saMjJinazca jaghanyena eko vA, dvau vA yo vA, utkRSTena saMkhyeyA udvartante, 'asannI Na ubaTuMti' asaMjhino nodvartante tata udvartanAyAH parabhavaprathamasamaye sadbhAvena nairayikANAmasaMjJiSu utpAdAbhAvAdataste'saMjJinaH santastato nodvartante, ityuktam , 'jahaNyeNaM eko vA, do vA, tinni vA, uko seNaM saMkhejjA bhavasiddhiyA unnati, evaM jAva suya annANI' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukoseNaM saMkhejjA nerakyA uccaiMti, evaM jAva sannI' he gautama! isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 30 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM unameM se jo narakAvAsa saMkhyAtayojana vistAravAle haiM unameM se eka samaya meM kama se kama eka yA doyA tIna nAraka kama se kama to marakara vahAM se nikalate hI haiM aura adhika se adhika saMkhyAta nAraka mara kara vahAM se nikalate haiN| isI prakAra se yAyat-kApotalezyAvAle, kRSNapAkSika, zuklapAkSika aura saMjJI, jaghanya se eka, do yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAtataka nikalate haiM / asaMjJI vahAM se utanA nahIM karate haiM arthAt udvartanA parabhava ke prathama samaya meM hotI hai aura nAraka jIva asaMjJI meM marakara utpanna nahIM hotA hai-isaliye aisA kahA hai ki asaMjJI hokara nAraka vahAM se udvartanA nahIM karate haiM / 'jahaNNeNaM ekko vA do vA tinni vA, jahaNNeNa ekkovA, dovA, tinnivA, ukkoseNa saMkhejjA neraiyA uvavaTuMti, evaM jAva sannI" mA 2tnaprabhA pRthvInA bIsa sAmana24pAsomAnAne sadhyAta jananA vistAravALA narakAvAse che temAMthI eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta nArake narakabhAvanuM AyuSya pUruM karIne nIkaLe che. e ja pramANe kApatalezyAvALA, kRSNapAkSika, zukalapAkSika ane saMjJI nArake paNa ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta nIkaLe che. tyAMthI asaMjJI nArake uddhanA karatA nathI kAraNa ke udvartAnA parabhavanA prathama samayamAM thAya che ane nArake marIne asaMjJImAM utpanna thatA nathI tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM cha / asazI mavasthAmA naa23|| tyAMthI datta nA 4ratA nathI. "jahaNNeNa ekko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNa saMkhejjA bhavasiddhiyA uvavaTuMti evaM jAva zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vA, utkRSTena saMkhyeyA bhavasiddhikA udvartante, evaM-tathaiva, yAvat-abhavasiddhikAH, AbhinibodhikajJAninaH, zrunajJAninaH, avadhijJAninaH, matyajJAninaH, zrutAjJAnino jaghanyena eko vA, dvau cA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA udvartante, itibhaavH| 'vibhaMganANI Na unnati, cakhudasaNI Na ujaTuMti' vibhaGgajJAnina stato nodvartante maraNakAle vibhaGgAbhAvAt , cakSurdarzanino nodvartante maragakAle cakSurdarzanAsadbhAvAt , tathAcoktam "asanniNo ya vibhaMgiNo ya ucaTTaNAi vjjejjaa| dosu vi ya cakkhudaMsaNI maNa vai taha iMdiyAI vA // 1 // chAyA-asaMjJinazca virbhAnazca udatanAni varjayet / dvayorapi cakSuninaH, manovacastathA indriyANi vA // 1 // ukoseNaM saMkhejjA bhavasiddhiyA uccati evaM jAva sutha annANI' jaghanya se eka, do athavA tIna taka aura adhika se adhika saMkhyAta taka bhavasiddhika nAraka vahAM se eka samaya meM udvarttanA karate haiM isI prakAra se yAvat abhavasiddhika nAraka, AbhiniyodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, matyajJAnI, zruvAjJAnI nAraka vahAM se kama se kama eka, do yA tInataka nikalate haiM aura adhika se adhika saMkhyAta taka bhI nikalate haiN| 'vibhaMganANI Na uvvadaMti cakkhudaMsaNI Na uvvadaMti' vibhaMgajJAnI udvartanA nahIM karate haiM kyoMki maraNakAla meM vibhaMgajJAna kA abhAva ho jAtA hai isI prakAra se cakSudarzanI utanA nahIM karate haiM kyoM ki maraNakAla meM cakSurdarzana kA abhAva ho jAtA hai / so hI kahA hai' asaMnniNo ya' ityAdi, 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkosuya annANI" mAchAmA mech| 4, saya 9 mana padhArebhA padhAre saMkhyAta bhavasiddhika nArake tyAMthI eka samayamAM nIkaLe che, eja pramANe abhavasiddhika nArake, AbhinidhijJAnI nArake zratajJAnI nArake, avadhijJAnI nArake, matyajJAnI nArake ane zrutajJAnI nArake paNa tyAMthI eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa nIkaLe che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta sudhI paNa nIle che. "vinbhaMganANI Na ubavaTuMti' cakkhudaMsaNI Na ubavaTuMti" tyAMcA virbhAgajJAnI nArake udvartana karatA nathI kAraNa ke maraNakALe virbhAgajJAnane abhAva thaI jAya che. e ja pramANe cakSurdazanI nAra paNa tyAMthI udvartAnA karatA nathI, kAraNa ke maraNakALe cakSurdazanane paNa abhAva ja rahe che. eja vAta A sUtrapATha dvArA vyakata karavAmAM AvI che "asanniNo yatyAdi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 473 'jahaNNeNaM eko vA, do bA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA acakkhudaMsaNI unna. {ti' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH acakSurdarzanina udvartante 'evaM jAva lobhakasAyI' evaM tathaiva, yAvat-avadhidarzaninaH AhArasaMjJopayuktAH, bhayasaMjJopayuktAH, maithunasaMjJopayuktAH, parigrahasaMjJopayuktAH, strIvedakAH, puruSavedakAH, napuMsakavedakAH, krodhakaSAyiNaH, mAnakaSAyiNaH, mAyAkapAyiNaH, lobhakaSAyiNo jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH udvartante, 'soIdiyovauttA Na uvvadaMti, evaM jAva phAsidiyovauttA na ubaTTati' zrotrendriyopayuktA statra nodvartante, evaM-tathaiva yAvatcakSurindriyoSayuktAH, ghrANendriyopayuktAH, rasanendriyopayuktAH, sparzanendriyopayuktA nodvartante indriyANi muktvaiva udvartanasadbhAvAt , 'jahaNNeNaM eko bA, do vA, seNaM saMkhejjA acakkhudaMsaNI uccati' jaghanya se eka, do, yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta acakSurdarzanI udvartanA karate haiM 'evaM jAva lobhakasAyI' isI prakAra se yAvat-avadhidarzanI' AhArasaMjJopayukta, bhayasaMjJopayukta, maithunasaMjJopayukta, parigrahasaMjJopayukta, strIvedaka, puruSabedaka, napuMsakavedaka, krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI nAraka jaghanya se eka, do yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta vahAM se udvartanA karate haiM, 'soiMdiyovauttA Na uvvaTThati, evaM jAva phAsiMdiyovauttA na uvvaTThati' isI prakAra se zrotrendriyopayukta, vahAM para udvartanA nahIM karate haiM, cakSuindriyoyukta, ghrANendriyopayukta, rasanendri yopayukta, sparzanendriyopayukta udvarttanA nahIM karate haiM, kyoMki indriyoMko chor3a kara hI udvarttanA kA sadbhAva kahA gayA hai / 'jahaNNeNaM eko vA "jahaNNeNa ekkovA, do vA, tinnivA, ukkoseNa saMkhejjA acakkhudasaNI uvvaTuMti" mAchAmA ch| me, me tra] bhane padhArebhA padhAre sabhyAta sayakSuzanI naa2| tyAMthI nA 42 che. evaM jAva lobhakasAyI" eja pramANe avadhidarzanI, AhAropayukata, bhayasaMpayukata, maithunasaMpayukta, parigrasajJopayukta, strIvedaka, puruSavedaka, napuMsakavedaka, krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyASAyI ane lebhaSAyI nArako paNa tyAMthI eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa nIkaLe che ane vadhAremAM vadhAre sabhyAta pazu nI che. "soiMdiyovauttA Na uvvaTuMti, eva jAva phAsiMdiyo vauttA na uvvaTuMti" zrotrendriyA5yuta naa2| tyAMthI ta 42tA nathI cakSuIndriyopayukta, dhrANendriya payukta, rasanendriya payukata, ane sparzendri payukata nArako paNa tyAthI udvartana karatA nathI, kAraNa ke Indriyone choDIne bha0 60 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 474 bhagavatIsUtre vinni vA, ukko seNaM saMkhejnA noiMdiyovauttA uvvadaMti' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA no indriyopayuktA manoyuktA udvartante, 'maNajogI na ubaTuMti evaM bahajogI vi' manoyomina stato nodvartante, evaM-tathaiva vacoyogino'pi tato no dvatante, 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhenA kAya jogI uvvati, 'evaM sAgArovauttA aNAgArovauttA' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kAyayoginaH kArmaNakAyayogina udvartante, evaM-tathaiva sAkAropayuktAH, anAkAropayuktAH jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA stata udvartante, iti bhAvaH ||suu0 2 // mUlam-imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhabIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu neraiesu kevaiyA neradovA tinivA, ukkoseNaM saMkhejjA vA no iMdiyovauttA uvvaTuMti' jaghanya se eka, do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta noindriyopayukta-manoyukta udvartanA karate haiM 'maNajogI, na uvvadaMti, evaM vaijogI vi' manoyogI udvartanA nahIM karate haiM-vacanayogI bhI vahAM se uchatainA nahIM karate haiM / 'jahaNNeNaM eko vA do vA tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA kAyajogI uvvadaMti, evaM sAgArovauttA aNAgArovauttA' jaghanya se eka, do, yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta kAyayogIkArmaNakAyayogI-uchalanA karate haiM isI prakAra se sAkAropayukta aura anAkAropayukta jaghanya se eka, do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta vahAM se udvartanA karate haiM |suu02|| or GattanAnA samApa 4hyo che. "jahaNNeNa ekkovA, dovA, tinnivA, ukkoseNa saMkhajjA vA noiMdiyovauttA uvvadaMti " samayamA mAchAmA ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta no Ipiyukta (bhanAyuzta) naa2| tyAMthI uttano re cha " maNajogI na uvvaTuMti, evaM vaijogI vi" manAyI mane kyanayI naa2| dvtn| 42tA nathI. " jahaNNeNaM ekkovA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhrijjA kAyajogI uThavaTuMti" ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta yayA naa2| tyAMthI dvattA 42 cha. " eva sAgArovauttA aNagArova uttA" eja pramANe sAkAropayuta ane anAkApayukata nArake paNa tyAMthI ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta uddhattanA kare che. sUrA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 475 iyA paNNattA? kevaiyA kAulessA jAva kevaiyA aNAgArovauttA paNNattA? kevaiyA aNaMtarokvannagA paNNatA? kevaiyA paraMparovavannagA paNNattAra ? kevaiyA aNaMsarovagADhA paNNatA? kevaiyA paraMparovagADhA paNNattA? kevaiyA aNaMtarAhArA paNNattA5? kevaiyA paraMparAhArA paNNattA6? kevaiyA aNaMtarapajjattA paNNattA7? kevaiyA paraMparapajjattA paNNattA 8? kevaiyA carimA paNNattA9? kevaiyA acarimA paNNattA10? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu saMkhejjA neraiyA paNNatA, saMkhejjA kAulessA paNNatA, evaM jAva saMkhejjA sannI paNNattA, asannI siya asthi, siya nasthi, jai asthi jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA, saMkhejjA bhavasiddhiyA paNNattA, evaM jAva saMkhejjA pariggahasannovauttA paNNattA, itthiveyagA nasthi, purisaveyagA nasthi, saMkhejjA napuMsagaveyagA paNNattA, evaM kohakasAyI vi, mANakasAI jahA asannI, evaM jAva lobhakasAI paNNattA, saMkhejjA soiMdiyo. vauttA paNNattA, evaM jAva phAsiMdiyovauttA, no iMdiyovauttA jahA asannI, saMkhejjA maNajogI paNNattA, evaM jAva aNAgArovauttA, aNaMtarovavannagA siya asthi, siya nasthi, jai asthi jahA asannI, saMkhejjA paraMparovavannagA paNNattA, evaM jahA aNaM. tarovavannagA tahA aNaMtarogADhagA, aNaMtarAhAragA aNaMtarapajatagA, paraMparovagADhagAjAva acarimA jahA prNprovvngaa|suu03|| chAyA-asyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiyanto narayikAH prajJaptAH ? kiyantaH kApotalezyA yAvat kiyantaH anAkAropayuktAH prajJatA ? kiyantaH anantaropanakAla prajJaptA:1? kiyantaH paramparopapatrakAH prajJaptAH2 ? kiyantaH anantarAvagAdAH zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 bhagavatI sUtre prajJaptAH 3 1 kiyantaH paramparAvagADhAH prajJaptAH 4 1 kiyantaH anantarAhArAH prajJaptAH 51 kiyantaH paraMparAhArAH prajJaptAH 6 kiyantaH anantaraparyAptakAH prajJaptAH 7 1 kiyantaH paramparAparyAptakAH majJaptAH 8 ? kiyantazcaramAH prajJatAH 9 ? kiyantaH acaramAH prajJaptAH 10 ? gautama ! asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH triMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu saMkhyeyAH nairayikAH prajJaptAH, saMkhyeyAH kApotalezyAH prajJaptAH, evaM yAvat - saMkhyeyAH saMjJinaH prajJaptAH, asaMjJinaH syAt santi, syAt na santi ye santi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptAH, saMkhyeyAH bhavasiddhikAH prajJaptAH evaM yAvat saMkhyeyAH parigrahasaMjJopayuktAH prajJaptAH, strIvedakAH na santi puruSavedakAM santi, saMkhyA napuMsakavedakAH prajJaptAH, evaM krodha kapAyigo'pi mAnakaSAyiNo yathA asaMjJinaH, evaM yAvat lobha ruSAyiNaH, prajJaptA: saMkhyeyA zrotrendriyopayuktAH majJaptAH, evaM yAvat sparzanendriyopayuktAH, no indriyopayuktAH yathA asaMjJinaH, saMkhyeyAH manoyoginaH prajJaptaH, evaM yAvat-anAkAropayuktAH, anantaropapannakAH, syAt santi, syAt na santi ye santi yathA asaMjJinaH, saMkhyeyAH paramparopapanakAH, evaM yathA anantaropapannakA stathA anantarAvagADhakAH, anantarAhArakAH, anantaraparyAptakAH, paramparAvagADhakA yAvat acaramA yathA paramparopapannakAH // 03 // " na TIkA - tadevaM ratnaprabhAnairayikANAmutpattau udvartanAyAMca parimANaM prarUpya teSAmeva sattAyAM parimANaM prarUpayitumAha-' imI se NaM' ityAdi / ' imI se NaM bhaMte! rayaNappA puDhavIe tIsAe nirayAvAsasaya sahassesu saMkhejjavitthaDesu 'imI se NaM bhaMte! rayaNappabhAe' ityAdi / TIkArtha - ratnaprabhA ke nairayikoM ke utpatti meM aura udvarttanA meM parimANa kI prarUpaNA karake aba sUtrakAra isa sUtra dvArA unhIM ke sattA meM parimANa kI prarUpaNA karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki ' imIse NaM bhaMte ! rayaNanabhAe puDhavIe tosAe nirayAvAsa saya 'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe" ityAhi TIkA-ratnaprabhA pRthvInA sakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAsemAM eka samayamAM keTalA nArake utpanna thAya che ane tyAMthI eka samayamAM keTalA nArakA uddhRttanA kare che, tenI prarUpaNA karIne have sUtrakAra tyAM keTalA nArakA rahelA che, tenI prarUpaNA kare che. A viSayane anuvrukSIne gautama svAbhI bhaDAvIra prabhune sevA prazna pUche che -" imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe (6 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 477 naraemu kevaiyA neraiyA pannattA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsa zatasahasreSu-zillakSanarakAvAseSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiyanto nairayikAH prajJaptAH ? 'kevaiyA kAulessA jAva kevaiyA aNAgArovauttA paNNattA ?' kiyantaH kApotalezyAvanto yAvat-kRSNapAkSikA ityArabhya kiyantaH anAkAropayuktAH prajJaptAH ? iti paryantAH pUrvoktAH ekonacatvAriMzabhedAH saMgrAhyAH 'kevaiyA aNaMtarovanagA paNNattA1?' kiyantaH anantaropapannakA:-prathamasamayotpannAH prajJaptAH ? 'kevaiyA paraMparokvannagA paNNatAra ? ' kiyantaH paramparopapannakA utpattisamayApekSayA dvayAdisamayeSu vartamAnAH prajJaptAH ? 'kevaiyA aNaM rovagADhA paNNattA3?' kiyantaH anantarAvagADhAH sahastesu saMkhejjavitthaDesu naraestu kevaDyA neraiyA paNNattA' he bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivI meM 30 lAkha narakAvAsa kahe gaye hai aura unameM se jo narakAvAsa saMkhyAta yojana ke vistAravAle kahe gaye haiM, so unameM kitane nAraka kahe gaye haiM ? 'kevaDyA kAulessA jAva kevaiyA aNAgArova. uttA paNNattA' kitane kApotalezyA vAle kahe gaye haiM ? yAvat kRSNa pAkSika se lekara kitane anAkAropayukta nAraka kahe gae haiM ? isa prakAra se anAkAropayukta taka jo 39 bheda kahe gae haiM una sabako yahAM prazna ke rUpa udbhAvita karanA cAhie / 'kevaiyA aNaMtaroyavannagA paNNattA' kitane anantaropapannaka-prathama samaya meM utpanna hue nAraka kahe gaye haiM ? 'kevaDyA paraMparokvannagA paNNattA' kitane paramparopapannaka-utpatti. samaya kI apekSA se do Adi samayoM meM vartamAna nAraka kahe gaye haiM ? puDhavIe tIsAe nirayavAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu narapasu kevaiyA neraiyA paNNattA" magavan ! 2namA pRthvInA 30 m napAsomAnA 2 saMkhyAta yAjananA vistAravALA narakAvAse che temAM keTalA nArake kahyA cha ? "kevaiyA kAulessA jAva kevaiyA aNAgArovauttA paNNattA ?' // kApatalezyAvALA nArake kahyA che? ane kRSNapAkSikathI laIne anAkAra:yukata paryaMtanA nArake keTalA kahyA che ? (anAkArayukta sudhInA 39 sahAna manusakSIna mahImA 12 praznI sabhA na ) "kevaiyA aNaMtarovavannagA paNNattA ?" Bea / ananta5panna (prathama samayamA utpanna thaye1) naar| hA cha ? "kevaiyA paraMparovavanagA paNNattA ?" mA 52spara55nnaka (utpatti samayanI apekSAe be Adi samayamAM vartamAna) naar| 4aa cha 1 " kevaiyA aNaMtarovagADhA paNNattA 1" TasA mAnantarAvara zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 bhagavatIsUtre vivakSikSetra prathamasamayAvagADhAH prajJaptAH ? 'kevaiyA paraMparovagADhA paNNatA 41' kiyantaH paramparAvagADhAH vivakSitakSetre paramparAdvitIyAdikaH samayo'dhanADhe yeSAM te paramparAvagADhAH prajJaptAH ? 'kenaiyA aNaMtarAhArA paNNattA 5?' kiyantaH anantarAhArA:-prathamasamayAhArAH, prajJaptAH ? kevaiyA paraMparAhArA paNNattA 6?' kiyantaH paramparAhArA:-dvayAdisamayAhArAH prajJaptAH? 'kevaiyA agaMtarapajjattA paNNatA?' kiyantaH anantaravaryAptakAH-prathamasamaya. paryAptakAH prajJaptAH ? 'kevaiyA paraMparapajjatA8?' kiyantaH paramparAparyAptakAHdvayAdisamayaparyAptakAH prajJaptAH ? kevaiyA carimA paNattA ?' kisantazcaramAH caramo nairayikabhaveSu sa eva bhavo yeSAM te caramAH, nairayikamavasya vA caramasamaye vartamAnAvaramAH prajJaptAH ? 'kevaiyA acarimA paNNattA10?' kiyantaH 'kevaDyA aNaMtarovagADhA pagattA' kitane anantarAvagAha-vivakSitakSetra meM prathama samaya meM avagADha-maujUda-kahe gaye haiM ? 'kevaDyA paraMparovagADhA' kitane paraMparAvagADha-vivakSita kSetra meM paramparArUpa se jinake avagADha meM dvitIyAdika samaya hai-aise kahe gaye haiM ? ' kevaDyA aNaMtarAhArA paNNattA' kitane anantarAhAra-prathama samaya meM hai AhAra jinhoM kA aise kahe gae haiM ? 'kevaDyA paraMparAhArA paNNattA' kitane paramparAhAra-do Adi samayoM meM AhAra vAle kahe gae haiM ? kevaiyA aNaMtarapajjattA paNattA' kitane anantara paryAptaka-prathama samaya meM paryAptaka hue-kahe gae haiM ? 'kevaiyA paraMparapajatA' kisane paraMparAparyAsaka-dvayAdi samayoM meM paryAptaka huye kahe gaye haiM ? 'kevaiyA carimA pattA ' kitane caramanaravikabhavoM meM vahI bhava jinakA antima haiM aise athavA nairayika bhava (vivakSita kSetramAM prathama samayamAM avagADha-mejUda) nArake kahyuM che? "kevaiyA paraMparovagADhA " eat 52-52 / 18 (vipakSita kSetramA 52-521 33 remanA maDhamatIya mAhira samaya ) naa2| cha ? "kevaiyA aNaMtarAhArA paNNattA" / manatA2 (prathama samayamA mAhAra lenA) naa23|| 4 // cha 1 "kevaiyA paraMparAhArA paNNattA 1' mA 52-52 / 72 (me mAhisamayAmA bhADA nA2) naa2| 46 cha ? ' kevaDyA aNaMtarapajjattA paNNatA ?" tan prathama samayamA paryAta (mananta2 paryAsa) naa23|| hyA se "kevaDayA paraMparapajjattA " 8 // 52252 // 5H ( mA samayamA paryAbhAI thayeal) naar| 4aa cha 1 " kevaiyA carimA paNNatA ?" 83 // yama (nA24 lAmo me sanI mantima cha mai) naa2| cha1 "kevaiyA acarimA pattA" / bhayarima (pUrvAta ramAyA mita) nA ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 479 acaramA:- pUrvoktacaramabhinnAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! imI se rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahara sesu saMkhejjavittha Desu naraesu saMkhejjA neraiyA paNNattA, saMkhejjA kAulessA paNNattA' he gautama ! asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasraSu trizallakSanarakAvAseSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu saMkhyeyA nairayikAH mejJaptAH, saMkhyeyAH kApotalezyAvantaH prajJaptAH, evaM jAva saMkhejjA sannI paNNattA' evaM-tathaiva yAvat saMkhyeyAH kRSNapAkSikAH, saMkhyeyAH, zuklapAkSikAH, saMkhyeyAH saMjJinaH prajJaptAH, 'asannI siya asthi, siya nasthi' asaMjJinaH syAt kadAcit santi, syAt-kadAcit na santi, 'jaha asthi jahaNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukoseNaM saMkhenA paNattA' ye ke carama samaya meM vartamAna aise kahe gae haiM ? ? ' kevaiyA acarimA paNNattA' kitane acarima-pUrvokta caramoM se bhinna kahe gae haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'imIse rayaNgapabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavisthaDesu naraesu saMkhejA neraiyA paNNattA, saMkhejjA kAulessA paNNattA' isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 30 lAkha narakAvAsa kahe gae haiM, aura unameM jo saMkhyAta yojana ke vistAra vAle narakAvAsa kahe gaye haiM-unameM saMkhyAta nairayika jIvoM kI sattA kahI gaI hai tathA kApotalezyAvAle nairayika bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiN| 'evaM jAva saMkhejjA sannI paNNattA' isI prakAra se yAvat saMkhyAta hI kRSNapAkSika nAraka kahe gae haiM, aura saMkhyAta hI zuklapA: kSika nAraka kahe gae haiM, tathA saMkhyAta hI saMjJI nAraka kahe gae haiN| 'asannI siya asthi, siya nasthi' asaMjJI nAraka vahAM kabhI hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiM 'jai asthi jahaNNeNaM eko vA do vA, tinni mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA !" he gautama ! " imIse rayaNappabhAe puDhabIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu saMkhejjA neraiyA paNNattA, saMkhejjA kAulessA paNNattA" / 2tnamA pRthvInA 30 sAma narakAvAsamAMnA saMkhyAta ejananA vistAravALA je narakAvAsa che temAM saMkhyAta nArakanuM astitva kahyuM che, tathA kApatalezyAvALA narake paNa sabhyAta 4 hA cha. " evaM jAva saMkhejjA sannI paNNattA' me pramANe kapAkSika nArake paNa saMkhyAta ja kahyA che. zukalapAkSika nArake paNa sabhyAta ar // cha bhane sazI 2 5 sayAta hyA cha. " asannI siya asthi, siya nasthi " azI naa2| yAre tyAM haya cha, bhane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 bhagavatIsUtre asaMjJino yadi santi te jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptAH, 'asaMjJibhya uddhRtya ye nairayikatvenotpannAste aparyApta kAvasthAyAmsaMjJinaH bhUtapUrvatvAt , te vAlpA eva santi ityabhiprAyeNa 'siya asthi' ityAdhuktam , 'saMkhejjA bhavasiddhiyA paNattA, evaM jAva saMkhejA pariggahasaMnovauttA paNNattA' saMkhyeyAH bhavasiddhikAH prajJaptAH, evaM tathaiva, yAvat-saMkhyeyAH abhavasiddhikAH, saMkhyeyAH AbhivodhikatAninaH, saMkhyeyAH, zrujJAninaH, saMkhyeyAH adhijJAninaH, saMkhyeyAH matyajJAninaH, saMkhyAH zrutAjJAninaH, saMkhyeyA vibhaGgajJAninaH, saMkhye. yAzcakSurdarzaninaH, saMkhyeyAH avakSurdaninaH, saMkhyA avadhijJAninaH, saMkhyeyA AhArasaMjJopayuktAH, saMkhyeyA bharasaMjJopayuktAH, saMkhyezaH maithunasaMjJopayuktAH, pari. thA, ukkoseNaM saMkhejjA paNattA' yadi hote haiM to ve kama se kama yA to eka yA do yA tIna hote haiM aura jyAdA se jyAdA saMkhyAta hote haiN| asaMjJiyoM meM se marakara jo nairadhikarUpa se utpanna hote haiM, ve aparyAptaka avasthA meM bhUtapUrva kI apekSA se asaMjJI kahe gae haiM, aise jIva alpa hI hote haiM isI abhiprAya ko lekara "siya asthi" Adi sUtra kahA gayA hai / ' saMkhejjA bhavasiddhiyA paNNattA' bhavasiddhika vahAM saMkhyAta kahe gaye haiM yAvat abhavasiddhika bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM AbhiniyodhikajJAnI bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM, zrutajJAnI bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM, avadhijJAnI bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM, matiajJAnI, zrutaajJAnI, vibhaMgajJAnI, cakSudarzanI, acakSudarzanI, avadhidarzanI, AhArasaMjJopayukta, bhayasaMjJopayukta, maithunasaMjJopayukta aura parigraha saMjJo yA24 nayI tA. "jai asthi jahaNNeNaM ekkovA, dovA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA" 2 asazI nArI tyAM DAya che, to mAchAmA ochA eka, be athavA traNa hoya che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta hoya che. asaMjJIomAMthI marIne jeo nAraka rUpe utpanna thAya che, temane apa taka avasthAmAM bhUtapUrvanI apekSAe asaMzI kahyA che; evAM che alpa DAya cha, tathAsiya asthi siya nasthi " 20 prA2nu thana 42vAmA mA0yu cha. ' saMkhejjA bhavasiddhiyA paNNattA" tyA sadhyAta siddhi nArake kahyA che ane abhAvasiddhika paNa saMkhyAta ja kahyA che, Aminibedhika jJAnI paNa saMkhyAta ja kahyA che, zrutajJAnI, paNa saMkhyAta ja kahyA che, avadhijJAnI paNa saMkhyAta ja kahyA che, matyajJAnI, kRtAjJAnI, virbhAgajJAnI, cakSudranI, aca@kzanI, avadhinI, AhArasapiyukta, bhayasaMpayukata, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra bhAga dazamo jadhanyapade pada utkRSTapade dvAdaza sparzaka pradezAH AkAro yathA pradezAH AkAro yathA adhastanastridhA 3 athavA uparitananiSA saptadazasparzakapradezAH LI . . . /1234 / puu||7|caae10 1000186 / 10 / 12 / 14 / 16282022 611217222732374249 para naghanyapadameM pudgalAstikAyake cArapradeza dharmAstikAya ke daza pradezoM dvArA jo spRSTa hote haiM unakA koSTaka utkRSTa pada meM pudgalAstikAyake cAra pradeza dharmAstikAya ke 22 pradezoM dvArA spRSTa hote haiM unakA koSTaka zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 481 grahasaMjJopayuktAH, prajJaptAH, 'ithiveyagA natthi, purisaveyagA natthi, saMkhejjA napuMsagaveyagA paNattA, strIvedakA na santi, puruSavedakA na santi, kintu napuMsakavedakAH prajJaptAH, 'evaM kohakasAI vi, mANakasAI jahA asannI, evaM jahA lobhakasAI' evaM tathaiva krodhakaSAyiNo'pi saMkhyeyAH prajJaptAH, mAnakaSAyiNo yathA asaMjJinaH syAt santi, syAt na santi iti pratipAditA stathA pratipattavyAH, evaM-tathaiva, yAvat saMkhyeyA mAnakaSAyiNaH saMkhyeyAH mAyAkaSAyiNaH, saMkhyeyAH lobhakaSAyiNaH prajJaptAH, 'saMkhenA so iMdiyovauttA paNNatA, evaM jAva phAsidiyovauttA no iMdiyovauttA jahA asabhI' saMkhyeyAH zrotrendriyopayuktAH prajJaptAH, evaM-tathaiva, yAvat-saMkhyeyAzcakSurindriyo. payuktAH, saMkhye yA vraNendriyopayuktAH, saMkhye pA rasanendriyopayuktAH, saMkhyeyAH payukta ye saba vahAM saMkhyAta saMkhyAta hI kahe gaye haiM 'isthiveyagA nasthi, purisaveyagA nasthi, saMkhejjA napuMsagaveyagA paNNattA' strIvedaka puruSavedaka vahAM nahIM hote haiM kintu napuMsakavedaka hI yahAM hote haiM 'evaM kohakasAI vi, mANakasAI jahA asannI, evaM jahA lobhakasAI' krodhakaSAyI bhI vahAM saMkhyAta hI hote haiM asaMjJI jaise vahAM hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiM aisA kahA gayA hai, usI prakAra se mAnakaSAyI bhI vahAM pratipAdita hue haiN| ye yahAM saMkhyAta kahe gaye haiM, mAyAkaSAyI bhI vahAM saMkhyAta kahe gaye haiM aura lobhakaSAyI bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiN| 'saMkhejjA soiMdiyoMvattA paNNattA, evaM jAva phAsidiyovauttA, no iMndiyova uttA jahA asannI' zrotrendriyopayukta bhI vahAM saMkhyAta hI kahe gaye haiM, isI prakAra cAindriyopayukta bhI saMkhyAta, ghaannendriyopmaithunasaMpayukta ane parigrahasaMpayukata nArake paNa tyAM saMkhyAta, sadhyAta or san cha. " itthiveyagA natthi, purisaveyagA natthi, saMkhejjA napuMsagaveyagA paNNattA" tyA khAvA nathI, puruss|| 5 nathI, 52ntu sabhyAta na vh| DAya che. "evaM kohakasAI vi, mANakasAI jahA asannI, evaM jahA lobhakasAI" tyAM hoghaSayI naar| sajyAta hAya che, masajJI nArakenI jema mAnakaSAyI nArake tyAM hoya che paNa kharAM ane nathI paNa hatA je mAnakaSAyI nArakone tyAM sadubhAva hoya te teo tyAM saMkhyAta hoya che, e ja pramANe tyAM mAyAkaSAyI nArake paNa saMkhyAta ja kahyA che mana pAyI naa2| 55 sadhyAta cha. " saMkhejjA soidiyovauttA paNNattA, evaM jAva phAsiMdiyovauttA, noiMdiyova uttA jahA asannI" zrotrandri capayukata nArake paNa tyAM saMkhyAta ja kahyA che, eja pramANe cakSuIndripa bha0 61 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 bhagavatIsUtre sparzanendriyo |yuktaaH prajJaptAH, no indriyopayuktAH yathA asaMjJinaH syAt santi syAtana santi ityuktA stathA vaktavyAH, 'saMkhejjA maNajogI paNNattA, evaM jAva anAgArovauttA' saMkhyeyAH manoyoginaH prajJaptA, evaM-tathaiva, yAvat-saMkhyeyA: vacoyoginaH, saMkhyeyAH kAyayoginaH, saMkhyeyAH sAkAropayuktAH, saMkhyeyA anAkAropayuktAH prajJaptAH / 'agaMtarovavannagA siya athi, siya natthi' anantaropapannakAH syAt santi, syAt na santi, 'jai asthi jahA asannI' tatra ye antaropapatrakAH santi te yathA asaMjJinaH pratipAditastathaiva pratipattavyAH, saMkhejjA paraMparovavanagA paNattA' saMkhyeyAH paramparopapannakAH prajJaptAH, 'evaM jahA aNaMtarovavanagA tahA agaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA paraMparovagAyukta bhI saMkhyAta, rasanendriyopayukta bhI saMkhyAta aura sparzanendriyopayukta bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiN| no indriyopayukta asaMjJiyoM ke jaise haiM bhI aura nahIM bhI haiM, aise kahe gaye haiM 'sakhejjA maNajogI paNNattA, evaM jAva aNAgArovauttA' manoyogI saMkhyAta, vacoyogI saMkhyAta, kAyayogI saMkhyAta, sAkAropayukta saMkhyAta aura anAkAro. payukta bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiN| 'aNaMtarovavanagA siya asthi, siya natyi' anantaropapannaka vahAM haiM bhI aura nahIM bhI haiM 'jai asthi jahA asannI' yadi ye vahAM haiM to asajJiyoM ke jaise haiM-arthAt jisa prakAra se asaMjJI kahe gaye haiM-vaise kahe gaye haiM 'sakhejjA paraMparovavanagA paNNattA' paramparopapannaka bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM 'evaM jahA aNaMtarovavannagA tahA aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajja yukta paNa saMkhyAta, dhrANendripayukata paNa saMkhyAta, rasanendripayukata paNa saMkhyAta ane sparzendriya payukata paNa saMkhyAta kahyA che. tyAM neIndripayukata nArake asaMI nArakenI jema hoya che paNa kharAM ane nathI paNa tA. " saMkhenA maNajogI paNNattA, evaM jAva aNAgArova uttA" tyAM manAyA saMkhyAta, vacanagI saMkhyAta, kAyamI saMkhyAta, sAkAropayuta saMkhyAta 12. manA5yuta 5 sayAta hyA cha. " aNaMtarovavannagA siya asthi, siya nasthi" manantarA55na nA tyA ya cha 56 52 ma nayA para DA. "jai atthi jahA asannI" ne tyA tbhne| saimA saya cha, to asazIyAnI rema tme| sabhyAta ya cha " saMkhejjA paraMparovavannagA paNNattA" tyA 52 52|55nn naa| para sabhyAta 4aa che. " evaM jahA aNaMtarovavannagA tahA aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 483 DhagA jAva acarimA jahA paraMparokvannagA' evaM-tathaiva, yathA ananta ropapannakA pratipAditAstathA anantarAvagADhAH, anantarAhArakAH, anantaraparyAptakAH paramparAvagADhakAH yAvat-paramparAhArakAH, paramparA paryAptakAH, caramAH, acaramAH yathA paramparopapannakAH pratipAditA stathA pratipattavyAH tathA ca mAnamAyAlobhakaSAyopayuktAnAM no indriyopayuktAnAmanantaropapannakAnAmanantarAvagADhAnAmanantarAhArakANAmanantaraparyAptakAnAM ca kAdAcitkatvAt "siya atthi' 'syAt santi' ityAdi vaktavyam , zeSANAM tu bahutvAt saMkhyeyA iti vaktavyamitiphalitam ||suu0 3 // ___mUlam-"imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsaplayasahastesu asaMkhejjavitthaDesu egasamaeNaM kevatagA, paraMparovagADhagA jAva acarimA jahA paraMparovavannagA' isa prakAra jaise anantaropapannaka kahe gaye haiM usI prakAra se anantarAvagADha, anantarAhAraka, anantaraparyAptaka kahe gaye haiM, paramparAvagADha yAvat paramparAhAraka, paramparAparyAtaka, carama aura acarama ye saba jase paramparo. papannaka kahe gaye haiM vaise hIjAnanA cAhiye tathA ca-mAna, mAyA, lobha, ina kaSAyoM se upayukta tathA noindriyopayukta, anantaropapannaka, anantarAva gADha, anantarAhAraka anantaraparyAptaka ye saba kAdAcitka hote haiM-kabhI hote bhI haiM aura kabhI nahIM bhI hote haiM-isa kAraNa inameM 'sthAt santi' ityAdi pATha kA uccAraNa karanA cAhiye aura bAkI jo bace haiM unameM bahutva hone se 'saMkhyeyA' aisA kahanA cAhiye yahA~ taka saMkhyAta yojana vistAravAle narakAvAsoM kI vaktavyatA kahI gaI hai|suu03|| paraMparovagADhagA jAva acarimA jahA paraMparovavannagA" mananta5panna nAnA jevuM ja kathana anantarAvagADha, anantarAhAraka ane anantaraparyAptakanA viSayamAM samajavuM parasparopapattakanA jevuM ja kathana paramparAvagADha, paramparAhAraka, paramparAparyAptaka, carama ane acarama nArake viSe samajavuM eTale ke mAna, mAyA, lobha A kaSAethI upayukata tathA neIndriyukata, ananta papannaka, anantarAvagADha, anantarAhAraka, ane anantara paryAptaka nArakana tyAM kayAreka sadUbhAva hoya che ane kayAreka sadbhAva hato nathI te kAraNe tebhanI sabhya satAtI qua " syAt santi" tyAhi " yA24 hAya cha ane kayAreka nathI hotA" e prakAranuM kathana thavuM joIe bAkInA nArakenI sadhyA ghI DAvAne 22 temana "saMkhyeyA" sajyAta 4Ane sanyAta ejananA vistAravALA narakAvAsanA nArakonuM kathana ahIM pUruM thAya che. sU03 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 bhagavatIsUtre iyA neraiyA uvavajaMti, jAva kevaiyA aNAgArovauttA uvavajati ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu asaMkhejavitthaDesu naraesu egasamaeNaM jahapaNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkomeNaM asaMkhejjA neraiyA uvavajjati, evaM jaheva saMkhejjavitthaDesu tinni gamagA tahA asaMkhejjavitthaDesu vi tini gamagA, navaraM asaMkhejjA bhANiyabA, sesaM taM ceva jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA, nANattaM lessAsu, lesAo jahA paDhamasae navaraM saMkhejjavitthaDesu vi, asaMkhejjavitthaDesu vi, ohinANI, ohiMdasaNI ya saMkhejjA ubaTTA veyavA, sesaM taM ceva ||suu04|| chAyA--asyAH khalu bhadanA ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH triMzati nirayAvAsazatasahasreSu asaMkhyeyavistRteSu ekasamayena kiyanto nairayikA upapadyante, yAvat kiyantaH anAkAropayuktA upapadyante ? gautama ! asyAH ratnama bhAyAH pRthivyAH triMzati nirayAvAsazatasahasreSu asaMkhyeyavistRteSu narakeSu ekasamayena jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena asaMkhyeyA nairayikA upapadyante, evaM yathaiva saMkhyeyavistRteSu trINi gamakAni tathA asaMkhyeyavistRteSu api trINi gamakAni, navaram asaMkhyeyA bhaNitavyAH, zeSaM tadeva yAvat-asaMkhyeyAH acarimAH prajJaptAH, nAnAtvaM lezyAsu, lezyA yathA prathamazatake, navaraM saMkhyeyavistRteSvapi, asaMkhyeyavistRteapi avadhijJAninaH, avadhidarzaninazca saMkhye yA udvartayitavyAH , zeSaM tadeva ||suu04|| ___TIkA-tadevaM saMkhyAtavistRtanairayikAvAsanArakavaktavyatAM pratipAdya atha taviparItAsaMkhyeyavistRtanairayikAvAsanArakavaktavyatAM prarUpayitumAha-' imIse 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe' ityAdi TIkArtha-saMkhyAta yojana vistAra vAle nairayikAvAsoM ke nArakoM kI vaktavyatA kA pratipAdana karake aba sUtrakAra unase bhinna asa "imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe" chatyAha TIkArtha-saMkhyAta yojanAnA vistAravALA narakAvAsanA nArakonI vakatavyatAnuM pratipAdana karIne have sUtrakAra temanA karatAM bhinna evAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za013 u01 sU04 ratnaprabhAyAM nairayikAdInAmutpAtAdini 485 NaM bhaMte ' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAra puDhabIe tIsAra nirayAvAsasayasahassesu asaMkhejjavitthaDesu narapasu egasamaeNaM kevaiyA nerahayA upava jjati, jAva kevaiyA agAgArovauttA upavajjeti ? ' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! asyAM khala ratnaprabhAyAM pRthivyAM trizati nirayAvAsa zatasahasreSu - trizallakSanarakAvAseSu asaMkhyeyavistRteSu narakeSu ekasamayena kiyanto nairathikA upapadyante ? yAvat-kiyantaH kApotalezyAvantaH ityArabhya kiyantaH anAkAropayuktA itiparyanta upapadyante ? bhagavAnAha - 'goyamA ! imIse rayaNasabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahasse asaMkhejja vitthaDesu naraesu, egasamaeNaM jahaNaNeNaM eko vA, khyAtayojana vistAra vAle nairavikAvAsoM ke nairayikoM kI vaktavyatA kA kathana isa sUtra dvArA kara rahe haiM- isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-' imI se NaM bhaMte / rayaNapabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasaya sahaise asa khejjavitthaDesu naraela egalamaeNaM kevaiyA neraiyA ubava jarjati jAva kevaiyA aNAgArovauttA uvavajjaMti' he bhadanta / isa ratnaprabhA pRthivI meM 30 lAkha narakAvAsoM meM jo ki asaMkhyAtayojana vistAra vAle haiM unameM eka samaya meM kitane nAraka utpanna hote haiM ? yAvat kitane kApata zyAvAle utpanna hote haiM isa prakAra ke prazna kA kSetalezyAvAle se lagAkara anAkAropayukta taka karanA caahiye| isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' goyamA ' he gautama ! 'imIse rayaNapabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahassesu asaM khejjavitthaDesu naraesa egasama asakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAseAnI vatavyatAnuM kathana kare che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che - " imIseNa bhaMte ! rayaNappabhAe puDhatrIe tIkhAe nirayAvAsa saya sahassesu asaMkhejja vitthaDe narae egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvavajaMti jAva kevaiyA aNagArovauttA uvavajjaMti ?" he bhagavan ! yA ratnalA pRthvInA 30 sA narakAvAsamAMnA je asaMkhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAsa che, temAM eka samayamAM keTalA nArakA utpanna thAya che? keTalA kApe talezyAvALA nArakA utpanna thAya che? A prakAranA prazno anAkArApayukata pantanA nArakA viSe pUchavAmAM Avela che, ema samajavu' pahelA sUtra jevAM ja prazno ahI' asakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAse viSe paNa samajavA bhaDAvIra alunA uttara-" goyamA ! De gautama ! " imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIra vIbAra nirayAvAsa va usa isase asaMkhejja vitthaDeSu narapasu egasamaraNaM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 bhagavatIsUtre do vA, tinni vA, ukkoseNaM asaMkhejjA neraiyA uvavajjati' he gautama ! asyA ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAtazatasahasreSu asaMkhyeyavista teSu narakeSu ekasamayena jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena asaMkhyeyA nairayikA upapadyante, 'evaM jaheva saMkhejavitthaDesu tinni gamagA tahA asaMkhejjavittha Desu vi tinni gamagA, nAraM asaMkhennA bhANiyabA' evaM-pUrvoktarItyA, yathaiva saMkhyeyavistRteSu narakeSu trINi gamakAni-utpAdodvartanAsattAviSayakAnapaH AlApakasamudAyAH pratipAdikAstathaiva asaMkhyeyavistRteSvapi narakeSu trINi gamakAniutpAdo-vartanA-sattA viSayakAstrayaH AlApakasamUhAH patipattavyAH, navaraM-pUryApekSayA vizeSastvatra asaMkhyeyAH bhaNitavyAH, 'sesaM taM ceva jAva asaMkhejjA acarimA paNNatA, nANattaM lessAmu, lesAno jahA paDhamAe' zeSaM tadeva-pUrNAktasaM. eNaM jahaNNaNaM ekko vA, do vA, timi vA, ukkoseNaM asaMkhejjA neraiyA uvavajjati' isa ratnaprabhA pRthivI meM 30 lAkha nairayikAvAsa haiM aura unameM jo asaMkhyAta yojana ke vistAra vAle haiM, unameM eka samaya meM kama se kama rUpa meM eka, yA do, yA tIna nAraka taka utpanna hote haiM aura adhika se adhika rUpa meM asaMkhyAta nAraka taka utpanna hote haiN| 'evaM jaheva saMkhejjavitthaDetu tinni gamagA tahA asaMkhejjavitthaDesu vitinni gabhagA, navaraM asaMkhejjA bhANiyacyA' pUrvokta rIti se jaise saMkhyAta yojana vistAravAle narakAvAsoM meM tIna gamaka-utpAda, udvartanA sattA ina viSayaka AlApakasamUha kahe gaye haiM vaise hI ve utane yahAM para bhI jAnanA cAhiye 'sesa taM ceva jAva asaM khejjA acarimA paNNattA, nANattaM lessAsu, lesAo jahA paDhamaptae' pUrvokta saMkhyAta. jahaNeNaM ekkovA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM asaMkhejjA neraiyA upavajjaMti" A ratnaprabhA pRthvInA 30 lAkha narakAvAsamAM je asaMkhyAta yAjananA vistAravALA narakAvAse che temAM eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa nArako utpanna thAya che ane vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta nAraka apana thAya che. "evaM jaheva saMkhejjavitthaDesu tinni gamagA tahA asaMkhejja vitthaDesu vi tinni gamagA, navaraM asaMkhejjA bhANiyavvA" 57, bhImana trIjA sUtramAM saMkhyAta janavALA narakAvAsanA viSayamAM jevAM traNa gamApha (utpAda, uttaranA ane sattAnA viSayamAM jevA AlApakasamUha-praznottara) ApavAmAM AvyA che, evAM ja praznottare ahIM paNa samajI levA joIe. " sesaM taMtra jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA, nANataM lessAsu, lesAo jahA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkAza013 u01sU04 ratnaprabhAyAM nairayikAdInAmutpAtAdini.487 khyeyavistRtanarakavadeva yAvat-asaMkhyeyAH kApokhalezyAvantaH, ityArabhya asaMkhyeyA anAkAropayuktA iti paryantA upapadyante, asaMkhyeyAH pUrvoktAH ekonacatvAriMzabhedabhinnAH nairayikA udvartante, tathA asaMkhyeyA anantaropapannakAH1, asaMkhyeyAH paramparopapannakAH2, asaMkhyeyA anantarAvagADhAH3, asaMkhyeyAH parayojana vistAra vAle narakoM ke tIna AlApakoM kI apekSA yadi ina asaMkhyAta yojana vistAra vAle narakoM ke AlApakoM meM koI antara haiM to vaha " asaMkhyAta" isa pada kI apekSA se hI hai arthAt asaMkhyAta yojana vistAravAle narakoM meM utkRSToM se asaMkhyAta nAraka utpanna hote haiM-taba ki saMkhyAta yojana vistAravAle narakAvAmoM meM utkRSTa se saMkhyAta nAraka utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai| isI prakAra asa. khyAta pada ko lekara ke kathana meM bhinnatA udvartanA aura sattA ke AlApakoM meM bhI jAnanI cAhiye bAkI kA aura saba kathana pUrvokta saMkhyAta yojana vistRta narakoM kI taraha jAnanA caahiye| yAvat kApotalelyA vAle yahAM se lekara anAkAra upayogavAle yahAM taka ke saba nAraka asaMkhyAta asaMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra se 39 bhedabhinna nAraka asaMkhyAta asaMkhyAta hI udvarttanA karate haiM-vahAM se marakara bAhara nikalate haiM, tathA anantaropapannaka asaMkhyAta hI hote haiM, parapaDhamasae" pUrvarita sabhyAta yojanA vistA217 na24vAsAnA nAnA traNa AlApake karatAM asaMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsanA nArakemAM je kaMI akhtara hoya, te te eTaluM ja che ke-saMkhyAta jananA vistAravALA nArakamAM vadhAremAM vadhAre "saMkhyAta" nArake utpanna thAya che, paraMtu asaMkhyAta jananA vistAravALA narakAvAsamAM vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta" nArako utpanna thAya che, ema samajavuM eja pramANe udvartanA ane sattA viSayaka AlApakemAM paNa saMkhyAne badale asaMkhyAta padane prAga ahIM (asaMkhyAta vaijananA vistAravALA narakAvAsanA nArakanA kathanamAM) tha joIe. bAkInuM samasta kathana pUrvokta sakhyAta jananA vistAravALA nakAvAsanA nArakonA kathana pramANe ja samajavuM eTale ke kAtilezyAvALA nArakathI laIne anAkAre payukata paryantanA nArake paNa tyAM eka samayamAM vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta utpanna thAya che, asaMkhyAta udvartana kare che ane asaMkhyAta nArakenuM tyAM astitva hoya che. eja pramANe anantare papannaka nArake paNa tyAM asaMkhyAta ja hoya che, parampare zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 bhagavatIsUtre mparAvagADhAH4, apaMkhyemA anantarAhArA:5, asaMkhyeyAH paramparAhArA:6, asaMkhyeyA anantaraparyAptAH7, asaMkhyeyAH paramparAparyAptA:8, asaMkhyeyAzcaramA:9, asaMkhyeyA acaramAH10 prajJaptAH / kintu nAnAtvaM lezyAma kApotAdiSu vijJeyam / tAzcalezyA yathA prathamazatake dvitIyoddeza ke pratipAditA stathaivAtra pratipattavyAH, 'navaraM saMkhejjavitthaDemu vi asaMkhejavitthaDesu vi ohinANI ohidaMsaNI ya saMkhejA uThaTTA veyavyA, sesaM taM ceva' navaraM-vizeSastu saMkhyeyavistRteSvapi, asaMkhyeyavistRteSvapi narakeSu avadhijJAninA, Adhidarzaninazca saMkhyeyA evaM udvartayitavyAH na tu asaMkhyeyAH, aadhijJAninaH Adhidarzaninazca tIrthaGkarAdaya mAropapannaka bhI asaMkhyAta hI hote haiM, anantarAvagADha bhI asaMkhyAta hI hote haiM, paramparAcagADha bho asaMkhyAta hI hote haiM, anantarAhAra bhI vAle bhI asaMkhpAta hI hote haiM, paramparAhAra vAle bhI asaMkhyAta hI hote haiM, anantaraparyApta nAraka bhI asaMkhyAta hI hote haiM, paramparAparyApta bhI nAraka asaMkhyAta hI hote haiM carama bhI asaMkhyAta hI hote haiM, aura acarama bhI asaMkhyAta hote haiM 10, 'navaraM saMkhejjavisthaDesu vi asaMkhenavitthaDelu vi ohinANI ohidaMsaNI ya saMkhejjA ughadyA. veyavyA, sesa taM ceva' cAhe saMkhyAta yojana vistAra vAle nAraka ho cAhe asaMkhyAta yojana vistAra vAle nArakahoM unameM se avadhijJAnI aura avadhidarzanI nAraka saMkhyAtamAtrA meM hI urtita hote haiM asaM. rupAtamAtrA meM nahIM, kyoMki avavijJAnI aura avadhidarzanI prAyaH 55nnaka nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, anantarAvagADha nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, paramparAvagaDha nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, anantarAhAravALA nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, paramparA hAravALA nArako paNa asaMkhyAta ja hoya che, anantara paryApta nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, paramparA paryApta nArake paNa asa khyAta ja hoya che, carama nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che ane acarama nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che. paranta lezyAomAM-kapolezyA AdikamAM-bhinnatA che. te lezyAo, prathama zatakanA bIjA uddezAmAM jevI kahI che evI ahI paNa samajavI naye. "navaraM saMkhejjavitthaDesu vi asaMkhejjavitthaDesu vi ohinANI ohidasaNI ya saMkhejjA ubaTTA veyavyA, sesaM taMceva" saNyAta yAtanA vistAravALA tathA asaMkhyAta jananA vistAravALA narakAvAmAMthI vadhAremAM vadhAre saMkhyAta avadhijJAnI ane avadhidarzanI nAra, udvartana kare cheasaMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsamAMthI asaMkhyAta avadhijJAnI ane avadhidarzanI nArakonI uddhanA thatI nathI, kAraNa ke avadhijJAnI ane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU0 5 zarkarAprabhAdiSu nirayAvAsAdini 489 eva bhavanti, te ca alpA eva, alpatvAcca saMkhyeyA eveti bhAvaH / zeSaM tadeva - pUrvoktameva // 504 // mUlam -'sakkarappabhAe NaM bhaMte! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsa0 paNNattA pucchA ? goyamA ! paNavIsaM nirayAvAsa saya sahassA paNNattA, te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA, evaM jahA rayaNappabhAe tahA sakkarapabhAe tri, navaraM asannI tisu vi gamaesu na bhannaMti, sesaM taM caiva / vAluvApabhAe NaM pucchA, goyamA ! pannarasanirayAvAsasayasahassA paNNattA, sesaM jahA sakkarappabhAe, NANattaM lesAsu, lesAo jahA paDhamasae / paMkaSpabhAe pucchA, goyamA ! dasanirayAvAsasaya sahassA paNNattA, evaM jahA sakkarappabhAe, navaraM ohinANI, ohidaMsaNI ya na uvvahaMti, sesaM taM caiva / dhUmappabhASaNaM pucchA, goyamA ! tinni nirayAvAsasyasahassA, evaM jahA paMkappabhAe / tamAe NaM bhaMte! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsa0 paNNattA pucchA goyamA ! ege paMcUNe nirayAvAsa saya sahasse paNNatte, sesaM jahA paMkappabhAe / tIrthakarAdi hI hote haiM isaliye ve vahAM se dhoDe se hI vyavate haiM taba isakA tAtparya yahI hai ki ve vahAM se saMkhyAta hI rUpavate haiN| bAkI kA aura saba kathana pUrvokta rUpa se hI hai / sU0 4 // aviSada'nI mATe bhAge tIrthaMkarADhi ja DAya che, tethI evAM thADAM jIvAnuM ja tyAMthI yaMtrana thatuM hAya che. eTale ke tyAMthI adhijJAnI ane avadhidanInI uddhRttanAnuM pramANu sakhyAta ja samajavuM khAkInuM samasta kathana pUrvokta kathana pramANe ja samajavuM sUjA bha0 62 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhavIe kati aNuttarA mahatimahAlayA mahAnirayAvAsA paNNattA? goyamA! paMca aNuttarA jAva apaiTANe, te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ? goyamA! saMkhejjavitthaDA ya, asaMkhejjavitthaDAya, ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhavIe paMcasu aNuttaresu mahati mahAlaya jAva mahAniraesu saMkhejjavitthaDe narae egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati? evaM jahA paMkappabhAe, navaraM tisu nANesu na uvavajjaMti, na uvvadRti, paNNattA esu taheva asthi| evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM asaMkhejjA bhANiyavvA ||suu05|| __ chApA-zarkarAmabhAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi pRcchA, gautama ! paJcaviMzati nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, tAni khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH, evaM yathA ratnaprabhAyAM tathA zarkarAmamAyAmapi, navaram-asaMjJinastridhvapi gamakeSu na bhaNyante, zeSaM tdev| vAlukApramAyAM khalu pRcchA, gautama ! pazcadazanirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, zeSaM yathA zarkarAmabhAyAm , nAnAtvaM lezyAsu, lezyA yathA prathamazatake / paGkamabhAyAM, pRcchA gautama ! daza nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, evaM yathA zarkarAmabhAyAm , navaram adhijJAninaH, abadhidarzaninazca na udvartante, zeSaM tadeva / dhUmaprabhAyAM khalu pRcchA, gautama ! trINi nirayAvAsazatasahasrANi, evaM yathA paGkamabhAyAm / tamAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi pRcchA, gautama ! ekaM pazcInaM nirayAvAsazatasahasraM prajJaptam , zeSaM yathA paGkapabhAyAm / adhaH saptamyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM kati anuttarA mahAtimahAlayA mahAnirayAvAsAH prAptAH? gautama ! paJca anuttarA yAvat apratiSThAnam , te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH ? asaMkhyeyavistRtAH gautama ! saMkhyeyavistRtAzca, asaMkhyeya. vistRtAzca, adhaH saptamyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM paJcasu anutareSu mahAtimahAlaya yAvat mahAnirayeSu saMkhyeyavistRte narake ekasamayena kiyantaH upapadyante ? evaM yathA paGkaprabhAyAM, navaraM, navaraM triSu jJAneSu na upapadyante, na udvartante, prajJaptA eSu tathaiva asti, evam asaMkhyeyavistRteSvapi, navaram asaMkhyeyA bhaNitavyAH // suu05|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU05 zarkarAprabhAdiSu nirayAvAsAdini. 491 TIkA-atha zarkarAdi SaT pRthivI vaktavyatAmAha-'sakkarappabhAraNaM' ityAdi / 'sakkarappabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pucchA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! zarkarAmabhAyAM khalu pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi narakAvAsalakSANi prajJaptatAni? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA! paNavIsaM nirayA. vAsasayasahassA paNNatA' he gautama ! zarkarAmabhAyAM pRthivyAM paJcaviMzatiH nirayAvAsazatasahasrANi-narakAvAsalakSANi prajJaptAni, gautamaH pRcchati- teNaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA asaMkhejjavitthaDA ?' he bhadanta ! te khalu pazcaviMzati lakSanirayAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiM vA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha-' evaM jahA rayaNappabhAe tahA sakarappabhAe vi, navaraM asannI tisu vi 'sakkarappabhAe Na bhaMte' ityAdi / TIkArtha-sUtrakAne isa sUtra dvArA zarkarAprabhA Adi 6 pRthiviyoM ke sambandha meM vaktavyatA kahI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'sakarappabhAe NaM bhaMte !-puDhavIe kevaDyA nirayAvAsasayasahassA pucchA' he bhadanta ! zarkarAprabhA nAmakI jo dUptarI pRthivI hai usameM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA hai ki 'goyamA' he gautama! 'paNavIsaM nirayAvAsasayasahassA paNNattA' isa pRthivI meM 25 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM / teNaM bhaMte ! kiM saMkhe. jjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta ! ve 25 lAkha narakAvAsa kyA saMkhyAtayojana vistAravAle haiM yA asaMkhyAtayojana vistAra vAle hai ? to isa prazna ke uttara meM prabhu ne kahA-'evaM jahA rayaNappabhAe tahA " sakarappabhAe NaM bhaMte !" tyAha TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA zarkarAmabhAthI laIne tamastamaprabhA nAmanI 6 narakapRthvInA viSayamAM kathana karyuM che gautama svAbhAnA prazna-" sakarappabha.eNaM bhaMte ! puDhavIe kevaivA nirayAvA. sasayasahassA pucchA" 3 bhagavan ! 22 // o nAmanI re bhI na24 cha, temAM keTalA lAkha narakAvAse che? mahAvIra prasunA uttara-" goyamA! gItama!" paNavIsaM nirayAvAsa sayasahassA paNNattA" zazamA pRthvImA 25 bhana24pAsa hA cha. gautama 21||bhaanaa prazna-" teNaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavi sthaDA ?" 8 savAn ! te 25 sAsa na24Ase zu sabhyAta yojanA vistAravALA che, ke asaMkhyAta yAjananA vistAravALA che? mahAvIra prasuna utta2-" evaM jahA rayaNappabhAe tahA sakaraprabhAe vi, navaraM asannI tisu vi gamaesu na bhannaMti, sesaM taMceva" ke gautama ! ma zrI bhagavatI sutra : 10. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 bhagavatIsUtre gamaesu na bhannaMti sesaM taM ceva ' evaM pUrvoktarItyA yathA ratnaprabhAyAM saMkhyeyavistRtA api asaMkhyeyavistRtAzca avi, narakAvAsAH pratipAditAstathA zarkarA prabhAyAmapi saMrUyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAzca narakAvAsAH pratipattavyAH, navaraM pUrvApekSayA vizeSastu asaM tina striSvapi gamakeSu utpAdodvarttanasthitiviSayeSu AlApakeSu na bhaNyante, na vaktavyAH, yataH asaMjJinAM mathamAyAmeva pRthivyAmutpAdasadbhA vAt 'asannI khalu paDhamaM " iti vacanAt zeSaM tadeva - pUrvoktava devAvaseyam / sakkarappabhAe vi, navaraM asannI tisu vi gamaesu na bhannaMti, sesa taM cetra' he gautama! pUrvokta rIti se ratnaprabhA meM saMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa kahe gaye haiM, usI prakAra se zarkazaprabhA meM bhI saMkhyAtayojana ke aura asaMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa kahe gaye haiM. pUrva meM jaise utpAda, udvarttanA aura sthiti viSayaka tIna AlApakoM meM asaziyoM kA utpAda, udvarttanA aura sthiti kahI gaI hai, arthAt utpAda, udvarttanA aura sthiti viSayaka AlApaka kahe gaye haiM-ve AlApaka yahAM nahIM kahanA cAhiye kyoMki yahAM para asaMjJiyoM kA utpAda hI nahIM hotA hai / asaMjJIjIvoM kA utpAda prathama pRthivI meM hI hotA hai / 'asannI khalu paDhamaM' aisA siddhAnta kA kathana hai / bAkI kA aura saba kathana ratnaprabhApRthivI kI taraha se hI jAnanA cAhiye. - ratnaprabhAmAM keTalAka narakAvAsA sakhyAta ceAjananA vistAravALA che ane keTalAka asakhyAta yAjananA vistAravALA che, eja pramANe zakAprabhAmAM pazu keTalAka narakAvAse! sakhyAta caiAjananA vistAravALA ane keTalAka asakhyAta vaijananA vistAravALA che. AgaLa ratnaprabhA pRthvInA nArakAnA viSayamAM jevu' kathana karavAmAM Avyu che, evu' ja kathana ahI paNu karavuM joIe te kathana karatA zakarAprabhAnA nArakeAnA kathanamA eTalI ja vizeSatA che ke-ratnaprabhAmAM utpAda, uddhattanA ane sthitiviSayaka traNa AlApakAmAM asa' ttionA utpAda, uddhRttanA ane sthitinuM kathana karavAmAM AvyuM che, parantu zarkarAprabhAmAM te AlApake kahevA joie nahIM, kAraNa ke asajJinI utpatti A pRthvImAM thatI ja nathI. asaMjJI jIveAnA utpAda pahelI narakamAM 4 thAya che, siddhAntamAM mA prahAra sthana che ! " asannI khalu paDhamaM" asa jJI jIvAnA pahelI ratnaprabhA pRthvImAM ja utpAda thAya che mAkInu` samasta kathana ratnaprabhA pRthvInA nATkAnA kathana pramANe ja samajavu'. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU0 5 zarkarAprabhAdiSu nirayAvAsAdini. 493 ___ vAlayappabhAe NaM pucchA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! vAlukAmabhAyAM khalu pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! pannAsanirayAvAsasayasahassA paNNatA, sesaM jahA sakkarappabhAe, NANattaM lesAsu, lesAo jahA pahamasae' he gautama ! vAlukAmamAyAM pRthivyAM pazcadazanira. yAvAsazatasahasrANi-narakAvAsalakSANi prajJaptAni zeSaM yathA zarkarAyabhAyAM pRthivyAM pratipAditam tathaivAtrApi pratipattavyam , kevalaM nAnAtvaM-pRthaktvaM lezyAma bhavase yam tAzca lezyAH yathA prathamazata ke prathamodezake uktA stathaivAtrApi vktvyaaH| pUrva ratnaprabhAyAM zarkarAmabhAyAM ca dvayoH pRthivyorekA kApotalezyA pratipAditA, atra vAlukAprabhAyAM tu kApotanIleti lezyAdvayaM bhavati / tathA ca saMgrahagAthA-'kAu dosu taiyAi, mIsiyA nIliyA ca utthIe / paMcamiyAe mIsA, kaNhA tatto paramakaNhA // 1 // aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'bAlugappabhAeNaM pucch|' hai bhadanta ! bAlukA prabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAbAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA' he gautama ! 'pannarasa nirayAvAsasayasahassA paNNattA' vAlukAprabhA meM 15 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiN| 'sesa jahA sakkarappabhAe, NANattaM lesAsu, lesAo jahA paDhamasae' bAkI kA yahAM kA aura saba kathana zarkarAprabhApRthivI meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai. yadi kucha yahAM zarkarAprabhApRthivI ke kathana kI apekSA bhinnatA hai to vaha lezyAoM meM hai ye lezyAe~ prathama zataka ke prathama uddezaka meM kahe anusAra haiM, arthAt ratnaprabhA aura zarkarAprabhA ina donoM pRthiviyoM meM eka kApotalezyA kahI gaI hai-parantu yahAM vAlu kA prabhA meM kApota aura nIla ye do lezyAe~ kahI gaI haiM- inakI gautama svAbhAnI prazna-" bAluyappabhAeNaM pucchA" 8 lagavan ! dusprabhA nAmanI trIjI narakamRthvImAM keTalA lAkha narakAvAse che ? bhaDAvI2 asuna utta2-" goyamA!" gautama! " pannarasanirayAvAsasayasahassA paNNattA" vAyupramA pRthvImA 542 sAsa na24vAsa che. "sesaM jahA sakkarappabhAe, NANattaM lesAsu, lesAo jahA paDhamasae" mADItuM samasta kathana zarkarA pramAnA kathana pramANe ja samajavuM zarkaraprabhAnA kathana karatAM vAlukAprabhAnA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke ratnaprabhA ane zake. rAmabhAmAM eka kApatavezyA ja kahI che, paraMtu vAlukAprabhAmAM kApata ane nIla, A be lesthAone sadbhAva kahyo che. A vezyAone anulakSIne "kAU dosu taiyAi" tyA sahAyA bhAvAmA bhAvI cha. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 bhagavatIsUtre chAyA-kApoto dvayoH tRtIyAyAM mizritA, nIlikA caturthAm / paJcamyAM mizrA kRSNA tataH paramakRSNA // 1 // paMkappabhAe pucchA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! paGkaprabhAyAM pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? iti pRcchA bhagavAnAha-'goyamA ! daza nirayAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama ! paGkama mAyAM pRthivyAM daza nirayAvAsazatasahasrANi-narakAvAsalakSANi prajJaptAni 'evaM jahA sakArappabhAe, navaraM ohinANI, ohidasaNI ya na ubaTuMti, sesa taM ceva' evaM pUrvoktarItyA, yathA zarkarAmabhAyAM pratipAditaM tathaiva paGkapabhAyAmapi pratipattavyam , navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu paGkapabhAyAm adhizAninaH, avadhidarzaninazca nodvartante yataH avadhijJAninaH, avadhidarzaninazca prAyastIrthaGkarA eva bhavanti, te ca caturthA uddhRttA saMgrahagAthA isa prakAra se hai-'kAU dosu taiyAi' ityaadi| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'paMkappabhAe pucchA' he bhadanta ! paMkaprabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'dasa nirayAvAsasayasahassA paNNattA' paMkaprabhA meM 10 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM / evaM jahA sakkarappabhAe, navaraM ohinANI, ohidaMsaNI e na uvvadRti, sesaM taM ceva' pUrvokta rIti se jaisA zarkarAmabhA meM kahA jA cukA hai, usI prakAra se paMkaprabhA meM bhI jAnanA cAhiye. parantu zarkarApamA ke kathana kI apekSA paMkaprabhA ke kathana meM aisI vizeSatA hai, ki paMkaprabhA meM avadhijJAnI, avadhidarzanI udvartanA nahIM karate haiM, kyoM ki avadhijJAnI avadhidarzanI prAyaH tIrthakara hI hote haiM, aura cauthI gautama svAmInI prazna-"paMkappabhAe pucchA" lAn ! yI 54. prabhA pRthavImAM keTalA narakAvAse kahyA che ? mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA !" gautama! "dasa nirayAvAsamayasahassA paNNatA" 54mAmA sAsa n2||1||s hyA che. " evaM jahA sakkarappabhAe, navaraM ohinANI, ohidasaNI ya na uThavaTuMti, sesaM taM ceva" zarkarA prabhAmAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja samasta kathana paMkaprabhAnA viSayamAM paNa samajavuM, paranta zarkarA prabhAnA kathana karatAM paMkaprabhAnA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke-paMkaprabhAthI avadhijJAnI ane avadhidarzanI cha udvartana karatA nathI, kAraNa ke sAmAnya rIte tIrthakaro ja avadhijJAnI ane avadhidarzanI hoya che ane jethI pRthvImAMthI nIkaLela jIva tIrthaMkara zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU05 zarkarAprabhAdiSu nirayAvAsAdini. 495 stIrthaGkaratayA nospadyante iti bhaavH| zeSaM tadeva-pUrvoktavadeva bodhyam / atra paGka. pabhAyAmekA nIlalezyA vartate / ___ 'dhUmappabhAe NaM pucchA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! dhUmapramAyAM khalu pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! tini nirazavAsasayasahassA, evaM jahA paMkappabhAe' he gautama ! dhUmapabhAyAM trINi nirayAvAsazatasahasrANi-narakAbAsalakSANi prajJaptAni, evaMtathaiva, yathA paGkamAyAM pratipAditaM tathA dhUmapabhAyAmapi pratipAdanIyam , 'atra dhUmaprabhAyAM nIlakRSNeti lezyAdvayaM vartate' 'tamAe NaM bhaMte ! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNatA punch|' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! tamAyAM khalu pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahapRthivI kA nikalA huA jIva tIrthaMkara rUpa se utpanna hotA nahIM hai bAkI kA aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai| yahAM paMkaprabhA meM eka nIlalezyA hai / 'dhUmappabhAe NaM pucchA' isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! dhUmaprabhA pRthivI meM kitane narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA-goyamA ! he gautama ! 'tinni nirayAvAsasayasahassA, evaM jahA paMkappabhAe ' dhUmaprabhA pRthivI meM 3 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiN| bAkI kA aura saba kathana yahAM para paMkaprabhA meM kahe gaye kathana ke anusAra hI jAnanA caahiye| yahAM dhUmaprabhA meM nIlalezyA aura kRSNalezyA ye do lezyAe~ haiM / 'tamAe NaM bhaMte ! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNattA pucchA?' gautama ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! tamA nAma kI chaThI pRthivI rUpe utpanna thatuM nathI bAkInuM samasta kathana zarkaraprabhAnA kathana jevuM ja che. paMkaprabhAmAM mAtra nIlezyAvALA nArake ja hoya che. gautama svAbhAnA prazna-"dhUmappabhAe NaM pucchA" sAvana ! pAyabhI dhUmaprabhA pRthvImAM keTalA narakAvAsa che? mahAvIra prsune| uttara-"goyamA !" gautama !" tinni nirayAvAsasayasahassA, evaM jahA paMkappabhAe" dhUmaprabhA vImA sa na27pAsa kahyA che. bAkInuM samasta kathana ahIM paMkaprabhAnA pUrvokata kathana pramANe ja samajavuM dhUmaprabhAmAM nIlalezyA ane kRSNalezyAvALA nArake ja hoya che. gautama svAbhAnI prazna-" tama e NaM bhaMte ! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasa. yasahassA paNNattA pucchA ?' asAvan ! tamAma nAmanI chavI thvImAmA lAkha narakAvAse kahyA che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 bhagavatI sUtre , , I , , srANi - narakAvAsalakSANi prajJaptAni ? iti pRcchA, bhagavAnAha - ' goyamA ! ege paMcUNe nirayAvAsasayasa hasse paNNatte, sesaM hA paMkaSpabhAe' he gautama! tamaH prabhAzaM khalu pRthivyAm khalu ekaM pazJconaM nirayAnAsa zatasahasram - pazJcanyUnai kalakSa narakAvAsAH prajJaptAH zeSaM yathA paGkamabhAyAM patipAditaM tathA tamAyAmapi pratipAdanIyam atra tamaH prabhAyAmekA kRSNalezyA vartate / ' ahe sattamAe NaM bhaMte ! goate kaI aNuttarA maha mahAlayA mahAnirayA paNNattA ? ' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! adhaH saptamyAM khalu pRthivyAM kati anuttarAH mahAtimahAlayAH ativistArAH, mahAnirayAH mahAniravAvAsAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - goyamA ! paMca aNuttarA jAtra apahANe' he gautama! adhaHtasyAM pRthivyAM paJca anuttarA yAvat mahAvi mahAlayA mahAnirayAvAsAH kAlaH, mahAkAlaH, rauravaH, mahArauravaH, apratiSThAnaM ca meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA'godhamA ' he gautama! ' ege paMcUNe nirayAvAsa saya sahasse paNNatte' tamaH prabhA nAma kI chaThI pRthivI meM pAMca kama eka lAkha narakAvAsa kahe gaye haiN| bAkI kA aura saba kathana paMkaprabhA meM kiye gaye kathana ke anusAra hI yahAM jAnanA cAhie / yahA~ eka kRSNalezyA hI hai / 'ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhavIe kaI aNuttarA mahaimahAlayA mahAnirayA paNNattA' isa sUtra dvArA gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki he bhadanta ! adhaH saptamI pRthivI meM kitane anuttara evaM ativistAra vAle mahAniraya- mahAnarakA - vAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA' he gautama! 'paMca aNuttarA jAva apaidvANe ' adhaH saptamI pRthivI meM pAMca anuttara narakAvAsa apratiSThAna taka kahe gae haiM aura ye bahuta hI adhika vistAra vAle kahe gae haiM / inake nAma isa prakAra se haiM- kAla 1, mahAkAla 2, bhaDAvIra prabhunA uttara-" goyamA ! " he gautama !" ege paMcUNe nirayAvAsasyasahasse paNNatte" tamaH alA narampRthvImAM ko sAthamA yAMce chA (99095) narakavAse che. bAkInu' samasta kathana pukaprabhAnA kathana pramANe ja samajavu' A narakamAM kRSNulesyAvALA nArakI ja hAya che. gautama svAbhIno prazna - " ahe sattamA NaM bhaMte ! puDhavIe kai aNuttarA mahaimahAlayA mahAnirayA paNNattA ?" he bhagavan ! adhaHsasabhI pRthvImAM DeTasA anuttara ane khUba ja vistAravALA mahAnarakAvAsA kahyA che ? bhaDAvIra praluno uttara- " goyamA !" he gautama! " paMca aNuttarA jAva apaiTThANe " adhaH sabhI pRthvImAM pAMca anuttara narAvAseo hyA che. tebhanA vistAra ghaNA ja mATe che temanAM nAma nIce pramANe che-(1) kAla, (2) zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u01 sU05 zarkarAprabhAdiSu nirayAvAsAdini. 497 etadamidheyAH prajJaptAH / atra tamastamaHmamAyAmekA mahAkRSNalezyA vartate / gautamaH pRcchati-te NaM bhaMte kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ?' he bhadanta ! te khalu paJca mahAnirayAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiM vA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagAnAha-goyamA ! saMkhenjavitthaDe ya, asaMkhejjavitthaDA ya' he gautama ! adhaHsaptamyAM paJca mahAnirayAvAsAH saMkhyeyavistRtAzca santi, asaMkhyeyavistRtAzca , gautamaH pRcchati-' ahe sattamAe Na bhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu mahatimahAlaya jAva mahAniraemu saMkhejjavitthaDe narae egasamaeNaM kevaDyA neraiyA uvavajjaMti ? ' he bhadanta ! adhaHsaptamyAM khalu pRthivyAM paJcasu anuttareSu mahAtiraurava 3, mahAraurava 4 aura apratiSThAna 5, isa tamastamaH prabhA meM eka mahAkRSNalezyA hai / atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-teNaM bhaMte ! fo saMkhejavitthaDA. asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta ! ye saptama adhaH pRthivI ke jo pAMca anuttara mahAvistRta nirayAvAsa haiM ve kyA saMkhyAtayojana vistAravAle haiM ? yA asaMkhyAta yojana vistAravAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'saMkhejavisthaDe ya asaM khejjavitthaDA ya' ina pAMca meM se eka nirayAvAsa saMkhyAtayojana vistAra vAlA hai aura cAra asaMkhyAta yojana ke vistAra vAle haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu mahai mahAlaya jAva mahAniraesusaMkhejavitthaDe narae egasamaeNaM kevaDyA neraiyA uvavajati' he bhadanta ! adhaHsaptamI pRthivI ke jo pAMca bhAsa (3) ze21, (4) mazai21 mana (5) mapratiSThAna mA tamattama prabhA pRthvImAM eka mAtra mahAkRSNalezyAne ja sadUbhAva hoya che. gautama svAbhAna prazna-" teNaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA?" he bhagavana ! te adhAsaptamI pRthvInA je pAMca anuttara, mahAvistRta narakAvAse che, te zuM saMkhyAta jananA vistAravALA che, ke asaMkhyAta jananA vistAravALA che? mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA !" saMkhejjavitthaDe ya asaMkhejavitthaDA ya" 3 gautama ! tebhA mA sabhyAta yogananA vistAra che ane keTalAka asaMkhyAta yojanAnA vistAravALA che. gautama svAmInA prazna-" ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu mahaimahAlaya jAva mahAniraesu saMkhejavitthaDe narae egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvavajjati ?' 3 mApan ! mAsasamI pRthvInA re pAya manuttara mahAvistRta bha0 63 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre mahAlaya yAvat mahAnirayeSu saMkhyeyavistRte madhyame apatiSThAnAkhye narake eka samayena kiyanto nairayikA upapadyante ? bhagavAnAha -' evaM jahA paMkappabhAe' evaM-pUrvoktarItyA, yathA paGkamabhAyAM saMkhyeyA nairayikA upapadyante ityAdi pratipAditaM tathA adhaH saptamyAmapi pratipAdanIyam, 'nAraM timu nANesu na uvavajjaMti, na una te, paNNatA emu taheva asthi ' navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu triSu jJAneSu AbhiniyodhikAdi triSu nopapadyante, nodvatante ca yataH samyaktvaparibhraSTAnAmeva tatrotpAdena tata udvartanena ca AyeSu viSu jJAneSu notpadyante, navA udvartante iti anuttara mahAvistRta narakAvAsa haiM unameM se jo saMkhyAta yojana kA narakAvAsa hai usameM eka samaya meM kitane nAraka utpanna hote haiM ? arthAt apratiSThAna nAmake narakAvAsa meM eka samaya meM kitane nAraka-utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA paMkappabhAe' he gautama ! jaisA kathana pahile paMkaprabhA meM saMkhyAta nairayika utpanna hote haiM ityAdirUpa se kahA gayA usI prakAra kA kathana adhAsaptamI meM bhI karanA cAhiye 'navaraM tisu nANesu na uvavajjaMti, na uvvahaMti, paNNattA esu taheva atthi' parantu pUrva kI apekSA vizeSatA aisI hai ki Abhiniyodhika Adi tIna jJAnoM meM jIva yahA~ utpanna nahIM hote haiM, aura na udatanA karate haiM kyoMki samyaktva se paribhraSTa hue jIvoM kA hI vahA~ utpAda hotA hai aura vahAM se udvartanA karate haiM, isaliye Adya tIna narakAvAse che temAM eka samayamAM keTalA nArake utpanna thAya che eTale ke apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM eka samayamAM keTalA nArake utpanna thAya che? mahAvIra prbhune| utta2-"evaM jahA paMkappabhAe" gautama! mANa jevuM kathana paMkaprabhAnA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe eTale ke tyAM saMkhyAta nArako utpanna thAya che, tyA thana 54mAnA nAnA 4thana anusA2 sabhA'. navaraM tisu. nANesu na uvavajjati, na uThabaTuMti, paNNattA esu taheva atthi" 52ntu 54pramA karatAM ahIM eTalI vizeSatA che ke Abhinibe dhika Adi traNa jJAnamAM ahIM ja utpanna thatA nathI, ane uddhattanA paNa karatA nathI, kAraNa ke samyakatvathI paribhraSTa thayelA jIne ja tyAM utpAda thAya che ane tyAMthI teo udvartana kare che, tethI Aminibe dhika Adi pahelA traNa jJAnamAM teo utpanna paNa thatA nathI ane uddhanA paNa karatA nathI, evuM kahevAmAM AvyuM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU05 zarkarAprabhAdiSu nirayAvAsAdini. 499 bhAvaH / kintu prajJaptAH vidyamAnatA''lApakAH eSu paJcamu anuttareSu mahAnirayeSu tathaiva-pUrvavadeva santi, tathA caiteSu paJcasu narakAvAseSu kiyantaH AbhinibodhikajJAninA, zrutajJAninaH, avadhijJAninazca prajJaptAH 1 ityatra utpAdodvartanasattAkhyeSu triSu gamakeSu madhye tRtIyagamake sattAviSayakAlApake, tathaiva-ratnaprabhAdi pRthivIvivAtrApi santi, atrotpannAnAM samyagdarzanalAbhe AbhinivodhikAdi jJAnatraya sadbhAvAt / ' evaM asaMkhejjavisthaDesu vi, navaraM asaMkhejjA bhANiyanyA' evaMpUrvoktarItyA, asaMkhyeyavistRteSu api caturpu nirayAgAseSu asaMkhyeyA nairayikA jJAnoM meM ve utpanna nahIM hote aura udvarttanA nahIM karate kahe gaye haiN| kintu vidyamAnatA saMbaMdhI jo AlApaka hai vaha ina pAMca anuttara mahAnirayoM meM pUrvakI taraha hI hai / tathA ca 'isa pAMca mahAnarakAvAsoM meM kitane AbhiniyodhikajJAnI haiM ? kitane zrunajJAnI haiM, kinane avadhijJAnI haiM to isa prazna ke uttara meM aisA jAnanA cAhiye ki utpAda, udvartanA aura sattA viSayaka tIna AlApakoM meM se jo sattAviSayaka tRtIya AlApaka hai usameM ratnaprabhAdipRthiviyoM meM jaise ye kahe gaye haiM vaise jAnanA cAhiye kyoMki yahAM jo nAraka utpanna hote haiM, unako sambadgadarzana kA lAbha hotA hai-ataH usake lAbha hone para Abhinibodhika Adi tIna jJAna kA sadbhAva kahA gayA hai| 'evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM asaMkhejjA bhANiyavvA' isI prakAra prAktarIti ke anusAra asaMkhyAta yojana vistAra vAle cAra nira. yAvAsoM meM asaMkhyAta nairayika utpanna hote haiN| isI abhiprAya che. paraMtu vidyamAnatA viSayaka je AlApake che, te A pAMca anuttara mahAnirayAvAso (mahAnarakAvAsamAM) paMkaprabhAnA jevAM ja che. jema ke prazna-"A pAMca mahAnArakAvAsamAM keTalA Abhini bodhika jJAnI che ? keTalA zratajJAnI che? keTalA avadhijJAnI che? uttara-utpAda udvartana ane vidyamAnatA vizenA traNa AlApakomAM je vidyamAnatA viSayaka trIje AlApaka che temAM ratnaprabhA Adi pRthvIemAM jevuM kathana pahelA traNa jJAnanI vidyamAnatAnA viSayamAM karavAmA AvyuM che, evuM ja kathana adhaHsaptamImAM paNa karavuM joIe, kAraNa ke ahIM je nArake utpanna thAya che, temane samyagdarzananI prApti thaI zake che, tethI tenI prApti thavAnI zakayatAne kAraNe tyAM abhinidhika Adi traNa jJAnene sadubhAva ho cha. " evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM asaMkhejjA bhA'NayavvA" se prabhA asaMkhyAta ejananA vistAravALA bAkInA cAra mahAnarakAvAsamAM asaMkhyAta nArake utpanna thAya che, ItyAdi kathana samajavuM joIe ahIM "saMkhyAta"ne zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 bhagavatIsUtre upapadyante ityabhiprAyeNAha-navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu atra asaMkhyeyA bhaNitavyAH iti bhAvaH // sU0 5 // ratnaprabhAdi vishessvktvytaa| mUlam-"imIse gaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu kiM sammaTTiI neraiyA uvavajjaMti, micchAdiTThI neraiyA uvavajjati, sammAmicchAdiTTI neraiyA uvavajjati ? goyamA! sammaTTiI vi neraiyA uvavajjati, micchAdiTThI vi neraiyA uvavajjaMti no sammAmicchAdiTTI neraiyA uvvjjNti| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu kiM sammadiTTI neraiyA uvvati ? evaM cev| imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDA naragA kiM sammadiTThIhiM, neraiehiM avirahiyA, micchAdiTTIhi neraiehiM avirahiyA, sammAmicchAdiTTIhi neraiehiM avirahiyA vA? goyamA! sammadidihiM vi neraiehiM avirahiyA micchAdiTThIhiM vi neraiehiM avirahiyA, sammAmicchAdiTThIhiM neraiehi avirahiyA, virahiyA vaa| evaM asaMkhejjavitthaDesu vi tinni gamakA bhaanniyvvaa| evaM sakarappabhAe vi, evaM jAva tamAe vi| ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhavIe paMcasu aNuttaresu jAva saMkhejjavitthaDe narae ki sammadiTrI ko lekara 'navaraM asaMkhejA bhANiyavvA' aisA kahA gayA hai| zeSa varNana apratiSThAna ke samAna hI hai| suu05|| mahale " asabhyAtanA" prayAsa sa tha na . me pAta "navaraM asaMkhejjA bhANiyavvA " ma sUtra dvArA vyata 42vAmA bhAvI cha. ||suu05|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU0 6 ratnaprabhAyAM nairayikotpatyAdini 501 neraiyA pucchA ? goyamA ! sammaddiTThI neraiyA na uvavajjati, micchAdiTThI neraDyA ujjati, sammAmicchAdiTThI neraiyA na uvavajjati / evaM uvvahaMti vi / avirahie jaheva rayaNapabhAe, evaM asaMkhejjavitthaDesu vi tinni gamagA || sU0 6 // chAyA - asyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvA sazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiM samyagdRSTayo nairayikA upapadyante ? mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante ? samyag midhyAdRSTayo nairayikA upapadyante ? gautama ! samyahRSTo'pi nairathikA upapadyante, mithyAdRSTayo'pi nairayikA upapadyante, no samyagramithyAdRSTayo nairayikA upapadyante, asyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvA sazatasahastreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiM samyagdRSTayo nairayikA udvartante ? evaM caitra, asyAM khalu bhadanta ! ratnamabhAyAM pRthivyAM trizati nirayAvAsa zatasahasreSu saMkhyeyavistRtA narakAH kiM samyaddiSTabhiH nairathikairavirahitAH, mithyAdRSTibhiH nairavikairavirahitAH samyagumidhyAdRSTibhiH nairayikairavirahitA vA ? gautama ! samyagdRSTibhirapi nairathikairavirahitAH, mithyAdRSTibhirapi nairavikairavirahitAH samyagu mithyAdRSTibhiH nairayikairavirahitAH virahitA vA evam asaMkhyeyavistRteSvapi trINi gamakAni bhaNitavyAni, evaM zarkarAmabhAyAmapi, evaM yAvat - tamAyAmapi, adhaH saptamyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM paJca anuttareSu yAvat saMkhyeyavistRte narake kiM samyagdRSTayo nairathikAH pRcchA ? gautama ! samyagdRSTayo nairayikA na upapadyante, mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante, samyag mithyAdRSTayo nairavikA na upapadyante, evam udvartante'pi, anirahito yathaiva ratnaprabhAyAm, evam asaMkhyeyavistRteSvapi trINi gamakAni / sU. 6 // TIkA - atha ratnamanAdi narakavaktavyatAmeva samyagdRSTAyapekSayA marUpayitumAha-' imI se NaM bhaMte' ityAdi / 'imI se NaM bhaMte! rayaNadhamAe puDhavIe tIsAe " 'imI se NaM bhaMte!' ityAdi / TIkArtha- - sUtrakAra ne isa sUtra dvArA ratnaprabhA Adi narakoM kI amount ko hI samyagdRSTi Adi kI apekSA lekara prarUpita kI haiimIse NaM bhaMte ! tyAhi TIkA-sUtrakAre A sUtramAM ratnaprabhA Adi narakAnI vatavyatAnI ja samyagdaSTi Adi jIvAnI apekSAe prarUpaNA karI che. A viSayane anu. 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 bhagavatIsUtre nirayAvAsasayasahassemu saMkhejjavitthaDesu naraesu kiM sammaTThiI neraiyA uvatrajjati, micchAdiTThI neraiyA uavajnati, sammAmicchAdiTThI neraiyA uvavajjati ?' he bhadanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu-narakAvAsalakSeSu saMkhyeyavistRteSu-saMkhyeyavistAravatsu narakeSu kiM samyagdRSTayo nairayikA upapadyante ? kiMvA mithyASTayo nairayikA upapadyante ? kiM vA samyammithyAdRSTayo-mizradRSTayo nAyikA upapadyante ? bhagavAnAha-' goyamA ! samma dviI vi neraiyA uvatrajjati, micchAdiTThI vineraiyA uvavajjati, no sammAmicchAdiTThI neraiyA upavajjati' he gautama ! ratnaprabhAyAM saMkhyeyavistRteSu narakeSu samyagdRSTayo'pi nairayikA upapadyante, atha ca mithyAdRSTayo'pi nairayikA upapadhante, kintu no samyagmithyAdRSTayo nairayikA upapadyante, " na sammamiccho isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsoe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejavitthaDesu naraesu ki sampaTTiI nerakyA uvavajJati, micchAdiTThI neraiyA uvavaja ti, sammAmicchAdiTThI nerakyA uvavajjati' he bhadanta ! isa ratnamabhApRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM ke saMkhyAtayojanavistAravAle narakAvAsoM meM kyA samagdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? yA mithyAdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? yA samyagmithyAdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'sammadiTThI vi nerahayA uvava. jati, micchAdiTThI vi neraiyA uvavajjati, no sammAmicchAdihI neraiyA uvavajaMti' ratnaprabhAthivI meM ke 30 lAkha narakAvAso meM ke saMkhyAtayojana vistAravAle narakAvAsoM meM samyagdRSTi nairayika bhI sIna gautama svAmI mahAvIra prabhune mevo prazna pUche che -" imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIra tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhenjavitthaDesu nara. esu kiM sammadiTThI neraiyA uvavajjati, micchAdiTThI neraiyA uvavanaMti, sammA micchAdidvI neraiyA uvavajjati ?" 8 san ! sA ratna vInA 3. lAkha narakAvAsamAMnA je saMkhyAta jananA vistAravALA narakAvAse che, temAM zuM samyagdaSTi nArake utpanna thAya che? ke midaSTi nArake utpanna thAya che? ke samyagUmidaSTi nArake utpanna thAya che? mahAvIra prasuna utta2-"goyamA !" u gItama! " sammahiMdrI vi neraiyA ubavajja te, micchAdiTThI vi neraiyA uvavajjeti, no sammAmicchAdidvI neraiyA uThavajjati" ratnaprabhA pRthvInA 30 sAsa navAsemAMnA sabhyAta yojanA vistAravALA narakAvAsamAM samyagdaSTi nArake paNa utpanna thAya che, mithyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meprayacandrikA TIkA za0 13 u01 sU0 6 ratnaprabhAyAM nairayikotpatyAdini. 503 kuNai kAlaM" iti vacanamAmANyena mizradRSTayavasthAyAM maraNAbhAvAt / gautamaH pRcchati-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu kiM sammadiTThI neraga undhaTuMti ? evaM cetra' he bhadanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu triMzallakSanirayAvAseSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiM samyagdRSTayo nairayikA udvartante ? ' evaM ceva' ti, evameva praznottaraM vijJeyam , tathAhi-kiM vA mithyAdRSTayo nairayikAH udvartante ? kiM vA sampamithyAdRSTayo nairayikA udvartante ? bhagavAnAha-ratnaprabhAyAM pRthivyAM nataH samyagdRSTayo'pi nairayikA udvartante, atha ca mithyAdRSTayo'pi nairayikA udvartante, kintu no samyamithyAdRSTayo nairathikA udvartante / gautamaH pRcchatiutpanna hote haiM, aura mithyAdRSTi nairayika bhI utpanna hote haiM, parantu samyagmithyAdRSTi nairayika utpanna nahIM hote haiN| kyoMki "na sammamiccho kuNai kAlaM" isa vacana ke anusAra mizradRSTi avasthA meM maraNa nahIM hotA hai. aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe pur3havIe tIsAe nirayAvAsasayasahassessu saMkhejavitthaDesu naraesu ki sammadiTThI neraiyA uncaTuMti' he bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM meM ke saMkhyAtayojana vistAravAle narakAvAso meM kyA samyagdRSTinAraka udvartanA karate haiM ? yA mithyAdRSTi nAraka udvartanA karate hai ? yA samyamithyAdRSTi nAraka udvarttanA karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! 'evaM ceva' ratnaprabhApRthivI meM vahAM se samyagdRSTinairayika udvartanA (nikalate) karate haiM, tathA mithyAdRSTi nairayika bhI daSTi nArake paNa utpanna thAya che, paraMtu samyamicchAdaSTi nArake utpanna thatA nathI, 26 hai "na sammamiccho kuNai kAlaM" / kyana anusAra mizradaSTi avasthAmAM maraNa thatuM nathI. gautama svAmInA prazna-" imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu kiM sammaTThiI neraiyA uvvaTuMti ?" he bhagavana! A ratnaprabhA pRthvInA je 30 lAkha narakAvAsamAMnA je saMkhyAta cajananA vistAravALA narakAvAse che, temAMthI zuM samyagdaSTi nArake uddha nA kare che? ke mithyAdaSTi nArake udvartana kare che? ke samyamithyAdaSTi nArake udvartana kare che? ____ mahAvIra prabhunA utta-" evaM ceva" 3 gItama! tyAMcI sabhyaSTi nArako paNa udvartana kare che, mithyASTi nArake paNa uddhanA kare che, paraMtu je mizradaSTi nArake che, teo tyAMthI uddhattanA karatA nathI-nIkaLatA nathI, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 bhagavatIsUtre 3 'imI se bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahasse su saMkhejna vitthaDA naragA ki sammafests neraiehiM avirahiyA vA bhicchAdiTThIhi neraiehi avirahiyA, sammAmicchAdiTThIhiM neraiehiM avarahiyAvA?' he madanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRtA narakAH kiM samyagdRSTibhirnairathicairavirahitA:-virahavarjitA yuktA ityarthaH santi kiM vA mithyAdRSTibhirarivirahitAH santi 1 kiM vA samyagumidhyAdRSTimirne ra yi kairavirahitA vAsanti ? bhagavAnAha - goyamA ! sammIihiM vi neraiehiM avirahiyA, micchAdiTThIhiM vinerairahiM avirahiyA sammAmicchAdiTThIhiM neraiehiM avirahiyA, virahiyA vA' he gautama / ratnaprabhAyAM pRthivyAM saMkhyeyavistRtA narakAH samyagdRSTibhirapi nairayikairavirahitAH santi, evaM mithyAdRSTibhirapi nairayikai udvarttanA karate haiM / parantu jo mizradRSTi nairayika haiM ve vahAM se urttanA nahIM karate haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahassesu saMkhejja vitthaDA naragA ki sammaddihIhi nerahaehiM avarahiyA, micchAdiTThIhiM neraiehiM avirahiyA, sammAcchiAdiTThIhiM neraiehiM avirahiyA vA' he bhadanta / isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 30 lAkha narakavAsa haiM so unameM jo saMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa haiM, ve kyA samyagdRSTiyoM se sahita haiM ? yA midhyAdRSTiyoM se yA samyagramithyAdRSTiyoM se sahita haiM ? isake uttara meM prabhune kahA- 'goyamA' he gautama! 'sammadddviI hi vinera iehiM avirahiyA, micchAdidvihiM vi neraiehiM avirahiyA, sammAmicchAdiTThI hiM nerairahiM avirahiyA, birahiyA vA' ratnaprabhApRthivI meM jo saMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa haiM, ve samyagdRSTi nairayikoM se bhI gautama svAmInI prazna -" imose NaM bhaMte / rayaNappabhAe puDhavIe tIcAe nirayAvAsa saya sahasesu saMkhejjavitthaDA naragA ki sammahidvIhiM neraiehi avira - hiyA, micchAddiTThIhiM neraipahiM avirahiyA, sammAmicchAddiTThIhiM neraiehiM avira* hiyA vi" he bhagavan ! yA ratnaprabhA pRthvInA 30 sAsa naraDAvAsImAMnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAse zuM samyaSTi nArakAthI yukta che ? ke mithyArdaSTi nArakAthI yukta che? ke sabhyasmithyAdRSTi nArakAthI yukata che ? mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! " he gautama! " ' sammaTThIhiM vi neraiehiM avirahiyA, micchAddiTThIhiM vi neraiehiM avirahiyA, sammAmicchA hiTThIhi nershiM avirahiyA, birahiyA vA " ratnapralA pRthvInA ne sabhyAta yojananA vistAravALA narakAvAsA che, teo samyagdaSTinArakAthI pazu yukta che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 6 ratnaprabhAyAM nairayikotpatyAdini. 505 ravirahitAH santi, kintu samyagUmidhyAdRSTibhirnairayi kairavirahitAH- yuktAH santi virahitAH zubhyA vA santi teSAM kAdAcitkatvena virahasaMbhavAt / 'evaM asaMkhejja vitthaDesu tinni gamagA bhANiyavvA' evaM - pUrvoktarItyaiva, asaMkhyeyavistRteSvapi narakeSu trINi gamakAni utpAdo duvartanA-sattA viSayakA - artsbhilApakarUpAH bhaNitavyAH - vaktavyAH / ' evaM sakkarappabhAe vi, evaM jAva tamAe vi evaM pUrvoktavadeva, zarkarAprabhAyAmapi pRthivyAM trayo'bhilApakA :utpAdodvartanA sattA viSayakA vaktavyAH, evaM tathaiva yAvat-vAlukAprabhAyAM paGkaprabhAyAM, dhUmaprabhAyAM tamaH prabhAyAmapi utpAdo dvartanA-sattA viSayakAH pUrvoktAkhayo'bhilApakA vaktavyAH / gautamaH pRcchati - 'ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhacIe paMcasu avirahita - sahita haiM, midhyAdRSTi nairayikoM se bhI sahita haiN| parantu jo samyagamithyAdRSTi nairathika haiM unase kadAcit sahita bhI haiM, kyoM ki ye kAdAcitka hote haiM isaliye inakA viraha saMbhavatA hai| 'evaM asa khejavitthaDesu vi tini gamagA bhANiyavvA' isI prakAra pUrvoktarIti ke anusAra asaMkhyAta vistAravAle bhI narakAvAsoM meM utpAda, udvarttanA aura sattAviSayaka tIna abhilApaka kahanA cAhiye 'evaM sakkarapabhAe vi evaM jAva tamAe vi' isI prakAra se zarkarAmabhA meM bhI utpAda, udvarttanA aura sattAviSayaka tIna abhilApaka kahanA cAhiye. tathA isI prakAra se yAvat vAlukAprabhA meM paMkaprabhA meM, dhUmaprabhA meM tamaH prabhA meM bhI utpAda, udvarttanA evaM sattA viSayaka tIna abhilApaka kahanA caahiye| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ahe saptamAe NaM' - mithyASTi nArakeAthI paNa yukta hAya che, parantu kayAreka te narakAvAsA sabhyagjhiyAdRSTi nArakAthI avirahita (yukta) paNa hAya che ane kayAreka virahita (rahita) paNa hAya che, kAraNa ke samyagmithyArdaSTionA tyAM kAyama sAva ja hAya che evuM nathI, kayAreka sadbhAva ane kayAreka abhAva hAvAne kAraNe temanA viraha paNa sabhavI zake che. evaM asaMkhejja vitthaDesu vi tinni gamagA bhANiyavvA " sabhyAta yetanA vistAravAjA naraDAvAsInA jevu' ja kathana asakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAsAnA samyagdaSTi, mithyAvRSTi ane mizradRSTi nArakeAnA utpAda, uttanA ane vidyamAnatAnA viSayabhAM pazu sabhanavu " evaM sakkarapabhAe vi, evaM jAva tamAe tri" pramANu zarkarAprabhA pRthvImAM pazu utpAda, uddhattanA ane vidyamAnatAnA viSayamAM traNa AlApakAnuM kathana karavuM joIe. eja prakAra vAlukAprabhA, ma0 64 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre aNuttaresu jAva saMkhejjavitthaDe narae ki sammaTThiI neraiyA pucchA?' he bhadanta ! adhaH saptamyAM khalu pRthivyAM paJcasu anuttareSu-yAvat-mahAtimahAlayeSu mahAnirayAvAseSu kAla-mahAkAla-raurava-mahArauravA-pratiSThAnasaMjJakeSu saMkhyeyavistRte narake kiM samyagdRSTayo nairayikA upapadyante ? kiMvA mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA ! sammadiTThI neraiyA na ubavajjati, micchAdiTThI neraiyA uvavajjaMti, sammAmicchAdiTThI neraiyA na ubavati' he gautama ! adhaH saptamyAM pRthivyAM samyagdRSTayo nairayikA nopapadyante, kintu mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante, samyamithyAdRSTayo nairayikAzca nopapadyante, 'evaM uvvaTuMti vi| avibhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu jAva saMkhenjavitthaDe narae ki samma hiTTo neraiyA pucchA' he bhadanta ! adhaHsaptamIpRthivI meM jo pAMca anuttara mahAvizAla narakAvAsa kahe gaye haiM ki jinake nAma kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava evaM apratiSThAna haiM-inameM kyA samyagdRSTi nAraka utsanna hote haiM ? yA mithyAdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? yA samyagmithyAdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama ! 'sammadiTTI neraiyA na uvavajaMti, micchAdiTTI neraiyA uvavajjaMti, sammAmicchAdiTThI neraiyA na uvavajjaMti' adhaH saptamI pRthivI meM samyagdRSTi nairayikautpanna nahIM hote haiM, kintu miththAdRSTi nairayika hI utpanna hote haiN| samyagUmithyAdRSTi nairayika paMkaprabhA, dhUmaprabhA ane tama prabhAmAM paNa utpAda, udvartana ane vidyamAnatA viSayaka traNa abhilApanuM kathana thavuM joIe. gautama svAmInA prazna-"ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu jAva saMkhejjavitthaDe narae kiM sammaTThiI neraiyA punchA ?" 7 san ! adhaHsaptamI pRthvInA kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava ane apratiSThAna nAmanA je pAMca anuttara, mahAvizAla narakAvAso che, temAMnA sarakhyAta jananA vistAravALA narakAvAsamAM (apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM) zuM samyagdaSTi nArako utpanna thAya che? ke mithyadRSTi nArake utpanna thAya che? ke samyamithyAdaSTi nArake utpanna thAya che? ___mavIra prbhune| uttara-" goyamA !" 8 gautama ! " sammahiTThi neraiyA na upavajjaMti, micchAddiTThI neraiyA uvavajaMti, sammAmicchAdiTTI neraiyA na uvavajjaMti" aghAsasamInA te bhaDAnAvAsomA sabhyaSTi naa| 64nna thatA nathI, samyammiglAdaSTi nArake paNa utpanna thatA nathI, paraMtu mizradaSTi zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 6 ratnaprabhAyAM nairayikotpatyAdini. 507 rahie jaheva rayaNappabhAe / evaM asaMkhajjavitthaDe mu vi tinni gamagA' evaM-pUrvo. tpattirItyaiva 'udvartane'pi' iti-udvartanAyAmapi vaktavyAH tathA ca adhaH saptamyA pRthivyAM samyagdRSTayo nairayikA nodvartante, evaM samyagramithyAdRSTayo'pi nairayikA nodvartante, api tu mithyAdRSTaya evaM nairayikA udvartante / avirahitavaktavyatA ca adhaHsaptamyAM yathA ratnaprabhAyAM pratipAditA tathaiva pratipAdanIyA, tathA ca adhaH saptamyAM pRthivyAM saMkhyeyavistRto narakaH samyagdRSTibhirapi nairayikairavirahitaH, mithyAdRSTibhirapi narayikairavirahito vartate, samyagamithyAdRSTibhi rayikaistu avirahito virahito vA bhavati, teSAM kAdAcitkatvena virahasaMbhavAt / evaM-tathaivabhI utpanna nahIM hote haiM / 'evaM uncaTTAti vi' avirahie jaheva rayaNappa. bhAe, evaM asaM khejjavisthaDeplu vi tinni gamagA' isI prakAra se pUrvo. tpatti kI rIti ke anusAra hI yahAM udvarttanA meM bhI kahanA cAhiye. tathA ca-adhaHsaptamIpRthivI meM samyagdRSTi nairayika udvarttanA nahIM karate haiM, samyagUmithyAdRSTi nairayika bhI udvartanA nahIM karate haiM, kintu mithyAdRSTi nairayika hI udvarttanA karate haiN| avirahitavaktavyatA yahAM adhaHsaptamIpRthivI meM, jaisI ratnaprabhA pRthivI meM yaha kahI gaI hai vaisI hI kahanI cAhiye. tathA ca-adhAsaptamI pRthivI meM saMkhyAta yojana kA vistAravAlA narakAvAsa meM samyagdRSTiyoM se bhI avirahita hotA hai, mithyAdRSTiyoM se bhI avirahita hotA hai. parantu samyagamithyAdRSTiyoM se vaha virahita bhI rahatA hai aura avirahita bhI rahatA hai / kyoMki ye kAdAcitka hote haiM-ataH inake viraha kI vahAM saMbhavanA rahatI hai / nA utpanna yAya che. "evaM uvvadaMti vi, avirahie jaheva rayaNappabhAe, evaM asaMkhejjavitthaDesu vi tinnI gamagA" mA pUrvAta zate . mI udhanAnuM kathana paNa karavuM joIe eTale ke adhaHsaptamI pRthvInA saMkhyAta jananA vistAravALA narakAvAsamAMthI samyagadaSTi nArake paNa udvartana karatA nathI, samyazmidhyadaSTi nArake paNa udvartana karatA nathI, paraMtu mithyAdaSTi nArake ja uddhanA kare che. virahita ane avirahita viSayaka vaktavyatA ahIM ratnaprabhA jevI ja samajavI. eTale ke adhaHsaptamInA sarakhyAta jananA vistAravALA narakAvAsa samyagdaSTi nArakethI avirahita (yukta) che. midaSTi nArakothI paNa yukta che, paraMtu te narakAvAse samya. mithyAdaSTi nArakethI yukata paNa hoya che ane rahita paNa hoya che. kAraNa ke teonuM kayAreka tyAM astitva hoya che ane kayAreka hotuM nathI, tethI narakAvAsa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 bhagavatIsUtre sakhyeyavistRtavadeva asaMkhyeyavistRteSvapi adhaH saptamyAH narakeSu trINi gamakAniutpAdo-dvartanA-sattA viSayakA abhilApAH vaktavyA iti bhAvaH / suu06|| nrkvktvytaa| mUlam-se gUNaM bhaMte! kaNhalesse nIlalesse jAva sukkalesse bhavittA kaNhalessesu neraiesu uvavajai ? haMtA, goyamA! kaNhalesse jAva uvavajai, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-kaNhalesse jAva uvavajai ? goyamA! lessaTTANesu saMkilissamANesu saMkilissamANesu kaNhalesle pariNamai, kaNhalessaM pariNamaittA kaNhalessesu neraiesu uvavajjai, se teNaTeNaM jAva uvvjji| se pUrNa bhaMte! kaNhalesle jAva sukalesse bhavitA, nIlalessesu neraiesu uvavajjai ? haMtA, goyamA! jAva uvavajjaise keNaTeNaM jAva uvavajjai ? goyamA! lessaTANesu saMkilissamANesu vA, visujjhamANesu vA nIlalessaM pariNamai, nIlalessaM pari. NamaittA nIlalestesu neraiesu uvavajai, se teNaTeNaM goyamA! jAva uvvji| se pUrNa bhaMte ! kaNhalesse nIla jAva bhavittA kAuleslesu neraiesu uvavajjai, evaM jahA nIlalessAe tahA kAulessA vi bhANiyavA jAva se teNaTeNaM jAva uvavajjai, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti ||suu07|| terasame paDhamo udeso smmtto||13-1|| adhAsaptamI ke saMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa kI taraha hI asaMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsoM meM bhI utpAda, utanA evaM sattA viSayaka tIna AlApaka kahanA cAhiye. / / sU0 6 // temanAthI rahita paNa saMbhavI zake che. adhaHsaptamInA asaMkhyAta jananA narakAvAsamAM paNa utpAda, udvartana ane vidyamAnatA viSayaka traNa AlApake, saMkhyAta yAjananA vistAravALA narakAvAse jevAM ja samajI levA. sU06 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 7 nArakalezyAnirUpaNam 509 chAyA-tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyaH' nIlaleSo yAvat zuklalezyo bhUtvA kRSNalezyeSu nairayikeSu upapadyate ? haMta, gautama ! kRSNalezyo yAvatupapadyate, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate kRSNaleiyo yAvat upapadyate ? gautama ! lezyAsthAneSu saMklizyatsu saMklizyatsu kRSNalezyAM pariNamati, kRSNalezyA pariNamya kRSNalezyeSu nairayikeSu upapadyate, tat tenArthena yAvat upapadyate, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo yAvat zuklalezyo bhUtvA nIlalezyeSu nairayi keSu upapadyate ? hanta, gautama ! yAvat upapadyate, tat kenArthena yAvat-upapadyate ? gautama ! lezyAsthAneSu saMklizyatsu vA , vizudvaya su vA nIlalezyAM pariNamati, nIlalezyAM pariNamya nIlalezyeSu nairayikeSu upapadyate, tat tenArthena gautama ! yAvat upapadyate, tat nUna bhadanta ! kRSNalezyo nIla yAvat bhUtvA kApotalezyeSu nairayikeSu upapadyate ? evaM yathA nIlalezyaH tathA kApotaTezyo'pi bhaNitavyaH yAvat-tat tenArthena yAvat yathA upapadyate, tade bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // sU0 7 // trayodazazatake prathamoddezakaH samAptaH // 13-1 // TIkA-atha nArakavaktavyatAmeva prakArAntareNa prarUpayitumAha-'se guNaM bhaMte ! kaNha lesse nIlalesse jAva sukkalesse bhavittA kaNhalesse su neraiyesu uvavajjai ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! tat atha, nUnaM khalu kRSNalezyaH-kRSNalezyAvAn, nIlalezyAvAn yAvat-kApotalezyAvAn , padmalezyAvAn , tejolezyAvAna narakavaktavyatA'se gUNaM bhaMte ! kaNhalesse' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne nArakasaMbaMdhI vaktavyatA ko hI prakArAntara se prarUpita kiyA hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'se gUgaM bhate kaNhalesse nIlalesle jAva sukkalesse bhavittA kahA lessesu neraiessu uvavaja' he bhadanta ! kRSNalezyAvAlA, nIlalezyApAlA yAvat kApotalezyAvAlA, padmalezyAvAlA, tejolezyAvAlA, zulka -2414ta0yatA" se guNaM bhaMte ! kaNhalesse" tyAha TIkArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre nArakanI lezyAonA viSayamAM prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ,-' se NUgaM bhaMte ! kaNhalesle nIlalesse jAva sukkalesse bhavittA kaNhalessu neraiesu uvavajjati ?" De lan ! 4 71 vezyApAgA, zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 bhagavatIsUtre zuklalezyAvAn bhUtvA kiM kRSNalezyeSu-kRzNalezyAvatsu nairayikeSu upapadyate ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA ! kaNha lesse jAva uvavajjai' he gautama ! hanta-satyam , kRSgalezyAvAn yAvat nIla lezyAgan , kApotalezyAvAn , tejolezyAvAn , padmalezyAvAn , zuklalezyAvAn bhUlA kRSNalezyAvatsu nairayikeSu upapadyate / gautamaH pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-kaNhalesse jAva upavaI' he bhadanta ! tat-atha, kenArthena evamucyate-kRSNaleiyo yAvat-nIlalezyA, kApotalezyA, teno. lezyaH padmalezyaH, zuklalezo bhUtvA kRSNalezyeSu nAyikeSu upapadyate iti ? bhagavAnAha-'goyamA! lessahANesu saMkirissamANesu saMkilissamANesu kaNha lessaM pariNamai, kaNha lessaM pariNamaittA kaNhale sesu neraiesu uvavajjai, he gautama ! lezyAvAlA hokara ke jIva kyA kRSNalezyAvAle nairayikoM meM utpana ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu karate haiM-'haMtA, goyamA ! kaNhalesse jAva uvavajaI' hAM gautama ! kRSNalezyAvAlA yAvat-nIla lezyAvAlA, tejolezyAvAlA padmalezyAvAlA, zulkalezyAvAlA hokara ke jIva kRSNalecyAvAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucara, kaNhalesse jAva uvavajjaI' hai bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki kRSgalezyAvAlA, nIlalezyAvAlA, kAzenalezyAvAlA, pItalezyAvAlA, padmalezyAvAlA, zukla lezyAvAlA hokara ke jIva kRSNalezyAvAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyanA' he gautama ! 'lessahANeSu saMkilistamANetu saMkilissamANetu kAhaleta pariNamai, nIlalezyAvALa, kApatalezyAvALa, tejalezyAvALe, palezyAvALo ane zukalalezyAvALe thaIne zuM kRSNalezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che khare? bhaDAvIra prasunA 6tta2-"haMtA, goyamA ! kaNhalesse jAna uvavajjaha" DA, gautama ! vezyA vANA, nIsavezyAvANe!, patavezyAvANI, tanavezyA. vALe, padmazyAvALo ane zubhecchAvALe thaIne jIva kRSNalezyAvALA nAramAM utpanna thaI jAya che. gautama svAbhAna prazna-" se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vucai, kaNhalesse jAya uvavajjai" bhagavan ! mA5 / 21 me 4o ch| pazuvezyAvANI, nIvaleyAvALe, kApe talekSAvALe, te vezyAvALA, padmavezyAvALe, athavA zukalezyAvALe thaIne jIva kRSNalezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che? mahAvIra prsn| uttara-" goyamA!" u gautama ! " lessadANesu saMki lissamANesu saMkilissamANesu kaNhalessaM pariNamai, kaNhalessaM pariNamaittA kaNha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 7 nArakalezyA nirUpaNam 511 , lezyAsthAneSu lezyAbhedeSu saMklizyatsu saMklizyatsu paunaH punyena saMklezam avizuddhiM prApnuvatsu jIvaH kRSNalezyAM pariNamati - pnoti, kRSNalezyAM pariNamya - mAdhya, kRSNalezyeSu nairayikeSu upapadyate, 'se teNadveNaM jAva ujjai ' tat-atha, tenArthena yAvat-evamucyate yAvat kRSNalezyeSu nairayikeSu upapadyate, gautamaH pRcchati' se NUNaM bhaMte / baNDalesse jAna sukkasse bhavittA nIlalessemu neraiesa ujjai ?' he bhadanta ! tat atha, nUnaM khalu kim kRSNalezyo yAvat-zuklamaut bhUtvA nIlalezyeSu nai yikeSu upapadyate ? bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA !jAva uvavajjai' he gautama ! hanta - satyam, yAtrat - kRSNalezyAdimAn bhUlA nIlazyeSu nairayikeSu upapadyate gautamaH pRcchati' se keNadveNaM jAva uvavajjai ?' kaNhalesa pariNamattA kaNhalessesu neraiesa uvavajjaha' lezyA ke bheda punaH punaH avizuddhi ko prApta hote rahate haiM unakI avizuddhi meM jIva kRSNalezyA ko prApta karatA hai, kRSNalezyA ko prApta karake phira kRSNalezyAvAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai / 'se teNaTTerNa jAva uvavajjai' isI kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai yAvat vaha kRSNalezyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / atra gautamaprabhu se aisA pUchate haiM-' se NUNaM bhate ! kaNhalesse jAva sukalesse bhavittA nIlalessessu neraiesa ubavajjaha' he bhadanta ! kyA kRSNalezyAvAlA, yAvat zuklavAlA hokara ke jIva nIlaleiyAvAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'haMtA goyamA ! jAva ubavajjai' hAM, gautama ! kRSNAdilezyAvAlA hokara ke jIva nIlalezyAvAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM sesa ne isa utravajjai " bezyAnA le| irI irIne avizuddhi prApta kuztA rahe che. temanI avizuddhi vakhate jIva kRlezyA prApta kare che, kRSNalezyA Asa urIne te pR'SNulezyAvAjA nArIbhAM utpanna yA laya che. " se teNadveNaM jAva uvavajjai " he gautama! te Aye meM vuhyu che TThe SNuthI sahane zumsa pantanI lezyAvALA thaine jIva kRlezyAvALA nArakAmAM utpanna thai jAya che. gautama svAmInA prazna - " se NUNaM bhaMte ! kaNhalerase jAva sukkalesse bhavicA nIlalessesu neraiesa uvavajjai ?" he bhagavan ! SNuvezyAthI sahane zukalalesyA pantanI lezyAvALe thaIne zuM jIva nIlalezyAvALA nArakAmAM utpanna thaI jAya che kharA ? mahAvIra prabhu uttara- " haMtA, goyamA ! jAva uvavajjai" DA, gautama ! kRSNAdi lezyAvALA thaine jIva nIlalesyAvALA nArakAmAM utpanna thaI jAya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 bhagavatIsUtre tat kenArthena yAvat-kRSNalezyAdimAna bhUtvA nIlalezyeSu narayikeSu upapadyate ? bhagaganAha-' goyamA ! lessaTTANesu saMkalissamANesu vA visujjhamANesu vA yIlalesaM pariNamai, nIlalessaM pariNamaittA nIlalessesu neraiesu uvavajjai' he gautama ! lezyAsthAneSu lezyAbhedeSu saMklizyatsu vA-avizuddhiM gacchatsu, vizudhyatsu vA-vizuddhiM gacchatsu vA prazasta chezyAbhedeSu avizuddhiM gacchatsu aprazastalezyAbhedeSu vizuddhiM gacchatsu nIlalezyAM pariNamati-prApnoti, nIlalezyAM parigamya-pApya, nIlalezyeSu nairayi keSu upapadyate, ' se teNaTeNaM goyamA ! jAva upabajjai' he gautama ! tat-atha, tenArthena, yAvat-evamucyate-kRSNalezyAdimAna bhUtvA nIlalezyeSu nairapike Su upapadyate / gautamaH pRcchati-' se gaM bhaMte ! kaNha'se keNaTeNaM jAva uvavajanaI' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki yAvat-kRSNAdilejhyAvAlA hokara ke jIva nIlalezyAvAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA' lessadvANetu saMkilissamANesu vA visujjhamANesu vA nIlalesa pariNamA, nIlalessa pariNamaittA nIlalessesu neraiesu uvavajjaI hai gautama ! lezyAsthAna-lezyAbheda avizuddhi ko athavA vizuddhi ko prApta jaba hote rahate haiM-arthAt prazasta lezyAsthAna- avizuddhi ko jaba prApta hote rahate haiM-taSa nIlalezyA ko jIva prApta karatA haiM, nIla. lezyA ko prApta karake nIlalezyAvAle nairapikoM meM yaha utpanna ho jAtA hai| 'se teNa?NaM goyamA! jAva uvavajjaI' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki yAvat-kRSNalezyA AdivAlA ho karake jIva gautama svAmInA prazna-" se keNaTeNaM bhaMte ! jAva uvavajjai" mAn! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke kRSNAdi levALe thaIne jIva nIla lezyAvALA nArakomAM utpanna thaI jAya che? mahAvIra prabhunA uttara -" goyamA!" gItama" lessaTANesu saMkilissamANesu vA visujjhamANesu vA nIlalessaM pariNamai, nIlalessaM pariNamaittA bIlalessesu neraiesu uvavajjai" jayAre azya.meha (zyAsthAna) vizuddhi athavA vizuddhine prApta karatA rahe che, eTale ke jyAre prazasta lezya sthAno avizuddhine ane apazasta lesthAsthAne vizuddhine prApta karatA rahe che, tyAre jIva nIkalezyA prApta kare che, ane nIlalezyA prApta karIne jIva nIlalezyA1 nA2mA utpanna tha ya che. "se teNaSTreNaM goyamA ! jAva uvavajjA " che gautama! te kAraNe meM evuM kahyuM che ke kRSNAdi lezyAvALe thaIne jIva nIlezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che. zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 7 nArakalezyAnirUpaNam 513 lesse nIla jAva bhavittA kAulessesu neraiesu ubavajjai ?' he bhadanta ! tat atha, nUnaM khalu kiM kRSNalezyo, nIla yAvat nIlAdilezyAvAn bhUtvA kApotalezyeSu nairaikeSu upapadyate ? bhagavAnAha-evaM jahA nIlalessAe tahA kAulessAe vibhAgiyanA, jAva se teNaTeNaM jAva uvavajjaI' he gautama !evaM-pUrvoktarItyaiva, yathA nIlalezyAM tathA kApotalezyA'pi bhaNitavyA, yAvat hanta, gautama! kRSNalezyAdimAna bhUtvA kApotalezyeSu nairayikeSu upapadyate / tat kenArthena eva. mucyate-kRSNalezyAdimAn bhUtvA kApotalezyeSu nairayikeSu upapadyate ? gautama ! lezyAbhedeSu saMklizyatsu avizuddhiM gacchatsu vizudhyatsu vizuddhiM gacchatsu vA, nIlalezyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / aya gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se gUNaM bhaMte ! kaNhalesse nIla jAva bhavittA kAulessesu neraiesu uvavajjaI' he bhadanta ! kyA kRSNalezyAvAlA yAvat nIlAdilezyAvAlA hokara ke jIva kApotalejhyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA nIlalessAe tahA kAulessAe vi bhANiyavvA, jAva se teNaTeNaM jAva uvavajjaha' he gautama! jaisA kathana nIlalezyA meM kiyA gayA hai-vaisA hI kathana kApotalezyA meM bhI karanA cAhiye yAvat hAM, gautama ! kRSNalezyAdi. vAlA hokara ke bhI jIva kApotalezyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki kRSNAdilezyAvAlA hokara ke jIva kApotalezyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? taba isa para prabhu kahate haiM-gautama ! lezyAsthAna-lezyAbheda jaba avizuddhi gautama svAmInA prazna-" se gUNaM bhaMte ! kaNhalesse nIla jAva bhavittA kAulessesu neraiesu uvavajjai" bhagavana !zu , nIla mAha mezyAvANa thaIne jIva kA potalezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che? bhaDAvIra prasunI uttare-" evaM jahA nIlalessAe tahA kAulessAe vi bhANiyavyA, jAva se veNaTreNaM jAva uvavajjai" , gautama ! 2 4thana nIlalezyAmAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana kApatasthAmAM paNa karavuM joIe eTale ke kRSNAdi lezyAvALo thaIne paNa chava kAtilezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che. gautama svAmIne prazna-he bhagavana ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke kRSNAdi lezyAvALA thaIne jIva kAtilezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che? mahAvIra prabhune uttara-he gautama! jyAre lezvAsthAna lezyAleda) avizuddhine athavA vizuddhine prApta karatA rahe che, tyAre jIva kApita bha0 65 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 ___bhagavatIsne prazastalezyAbhedeSu avizuddhiM gacchansu, aprazastalezyAbhedeSu ca vizuddhiM gacchatsu kApotalezyAM parigamati, kApotalezyAM pariNampa kApotalezyeSu nairayikeSu upapadyate, tat-atha, tenArthena yAvat-evamucyate-kRSNalezyAdimAna bhUtvA kApota. lezyeSu nairayikeSu upapadyate iti bhAvaH / ante gautama Aha- sevaM bhaMte ? sevaM bhaMte ! ti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarva satyameva, he bhadanta ! tadevaM-bhavaduktaM sarva satyameva // sU0 7 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-masiddhavAcaka paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAqhyAyAM vyAkhyAyAM trayodazazata ke prathamodezakA samAptaH // 13-1 // ko, athavA vizuddhi ko prApta hote rahate haiM-tava jIva kApotalezyA ko prApta karatA hai, kApotalecyA ko prApta karake vaha kApotalezyAvAle narayikoM meM utpanna hotA hai / ava anta meM gautama prabhu se kahate haiM'sevaM bhaMte ! sevaM bhate! tti he bhadanta ApakA kahA huA yaha saba kathana satya hI hai, he bhadanta ! ApakA kahA huA saba satyahI hai| suu07|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta " bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke terahaveM zataka kA ||phelaa uddezaka samApta 13-1 // lezyAne prApta kare che, ane kAtilezyAne prApta karIne te jIva kAtilezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che. gautama svAbhI 3 cha -"sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti" bhagavana! Ape A viSayane anulakSIne je pratipAdana karyuM, te satya che. he bhagavana! ApanI vAta sarvathA satya ja che. sUchA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA teramA zatakane pahele uddeze samApta 13-1 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 dvitIyoddezakaviSayavivaraNam 515 __atha dvitIyoddezakaH mArabhyate trayodazazatake dvitIyoddezakasya saMkSiptavivaraNam , devAnAM prakAravaktavyatA, bhAnavAsidevAnA prakAravaktavyatA, asurakumArAvAsavaktavyatA, asurakumArAvAseSu utpAdavaktavyatA, asurakumArAvAseSu udvartanAvaktavyatA, nAgakumArAdInAmAvAsavaktavyatA, vAnavyantaradevAnAmAvAsavaktavyatA, ekasamayena vAnavyantaradevAnAmutAdavaktavyatA, jyotiSikadevAnAM vimAnAvAsavaktavyatA, saudharmadevalokeSu vimAnAvAsavaktavyatA, ekasamayena saudharmAdisahasrArA ntareSu devAnAmutpAdavaktavyatA, AgatamANatayodevalokyorvimAnAvAsavaktavyatA, greveyakavimAnAvAsavaktavyatA, anutaravimAnavaktavyatA, paJcAnuttaravimAneSu eka terahave zatakakA prAraMbha uddezA dUsarA terahaveM zataka ke isa dvitIya uddezaka meM jo viSaya varNita huA hai, usa kA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra se haiM-devoM ke prakAra kI vaktavyatA, bhavanavAsI devoM ke prakAra kI vaktavyatA, asurakumArAvAsavaktavyatA, asurakumArAvAsoM meM utpAdavaktavyatA, asurakumArAvAsoM meM utanA-(cyavana) vaktavyanA, nAgakumArAdikoM ke AvAsa kI vaktavyatA, vAnavyantara devoM ke AvAsa kI vaktavyatA, eka samaya meM vAnavyantara devoM ke utpAda kI vaktavyatA, jyotiSika devoM ke vimAnAvAsakI vaktavyatA, saudharmadevalokoM meM vimAnAvAsavaktavyatA, eka samaya meM saudharmAdi sahasrArAnta meM devoM ke utpAda kI vaktavyatA AnataprANatadevalokoM meM vimAnAvAsavaktavyatA, aveyaka vimAnAvAsa teramA zatakano prAraMbha uddezaka bIjo teramAM zatakanA bIjA uddezakamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, tenuM saMkSipta vivaraNa A pramANe che-denA prakAranuM kathana, bhavanavAsI denA prakAranuM kathana, asurakumArAvAsamAMthI udvartana (yavana)nuM kathana, nAgakumArAdikanA AvAsanI vaktavyatA, vAtavyantara devenA AvAsanI vaktavyatA, eka samayamAM keTalA vAnavyantara devene utpAda thAya che, tenuM kathana, jyotiSika denA vimAnAvAsanI vaktavyatA, saudharmadevalekanA vimAnAvAsonI vaktavyatA, eka samayamAM saudharmathI laIne sahastrAra paryantanA kapamAM keTalA devenI upara thAya che, tenuM kathana AnatANata devalekanA vimAnAvAsanI vaktavyatA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre samayena devAnAmutpAdAdi vaktavyatA, asurakumArAvAseSu samyagdRSTayAdi samutpAdavaktavyatAmarUpaNam , kRSNalezyAdimantobhUtvA kRSNalezyAdiyuktadeveSu utpadyante kim ? ityAdi praznottaram / devvktvytaa| mUlam-kaivihANaM bhaMte ! devA paNNattA? moyamA! caubihA devA paNNattA, taM jahA-bhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, vemANiyA, bhavaNavAsI NaM bhaMte! devA kaivihA paNNatA? goyamA! dasavihA paNNattA, taM jahA-asurakumAro, evaM bheo jahA bitiyasae devudesae jAva aparAjiyA sabasiddhagA, kevaiyA NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA? goyamA! cosarTsi asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA, te NaM bhaMte! kiM saMkhejavitthaDA, asaMkhejavitthaDA paNNatA ? goyamA! saMkhejavitthaDA vi, asaMkhejavitthaDA vi paNNattA, cosaTI NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu asurakumArAvAsesu egasamaeNaM kevaiyA asurakumArA uvavajjati, jAva kevaiyA teulessA uvavajjaMti, kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavanaMti, vaktavyatA, anuttaravimAnAgAsavaktavyatA, pAMca anuttaravimAnoM meM eka samaya meM devoM ke utpAda Adi ko vaktavyatA asurakumArAvAsoM meM samyagdRSTayAdi ke samutpAda kI vaktavyatA kRSNalezyAdivAle hokara jIva kRSNalezyAdiyukta devoM meM utpanna hote haiM kyA ? ityAdi prazna kA uttr| priyakavimAnAvAsanI vakatavyatA, anuttara vimAnAvAsavaktavyatA, anuttaravimAnanI vakatavyatA, pAMca anuttara vimAnamAM eka samayamAM keTalA dene utpAda Adi thAya che, tenI vaktavyatA, asurakumAravAmAM samyagdaSTi Adi denA samupAdanI vaktavyatA, "zuM kuNAdi lephsAvALA thaIne jIve kRSNAdi vezyAyukta devAmAM utpanna thAya che kharAM?" ItyAdi praznonA uttara, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 517 evaM jahA rayaNappabhAe taheva pucchA, taheva vAgaraNaM, navaraM dohiM vedehiM uvavajjati, napuMsagaveyagA na uvavajjaMti, sesaM taM ceya uThavItagA vi taheva, navaraM asannI uvvadRti, ohinANI, ohiMdaMsaNI ya Na uvvadRti, sesaM taM ceva, paNNattaesu tahera navaraM saMkhejjagA isthiveyagA paNNattA, evaM purisaveyagA vi, napuMsagaveyagA natthi, kohakasAyI siya asthi, siya natthi, jai asthi jahaNNeNaM eko vA do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejA paNNattA, evaM mANakasAyI, mAyAkasAI, saMkhejjA lobhakasAyI paNNattA, sesaM taM ceva tisu vi gamaesu saMkhejjesu cattArilessAo bhANiyavAo, evaM asaMkhejjavitthaDesu vi navaraM tisuvi gamaesu asaMkhejA bhANiyavAjAva asaMkhejA acarimA paNNattA, kevaiyANaM bhaMte ! nAgakumArAvAsasayasahassA paNNattA? evaM jAva thaNiyakumArA, navaraM jattha jattiyA bhavaNA, kevaiyA NaM bhaMte! vANamaMtarAvAsasayasahassA paNNatA? goyamA! asaMkhejjA vANamaMtarAvAsasayasahassA paNNattA, te NaM bhaMte ! ki saMkhejavitthaDA, asaM. khejjavitthaDA? goyamA! saMkhejavitthaDA, no saMkhejjavitthaDA saMkhejesuNaMbhaMtevANamaMtarAvAsasayasahastesu egasamaeNaM kevaiyA vANamaMtarAuvavajjaMti? evaM jahAasurakumArANaM saMkhejavitthaDesu tinni gamagA taheva bhANiyavvA, vANamaMtarANaM vi tinni gamagA kevaiyA NaM bhaMte! joisiyavimANAvAsasayasahassA paNNatA? goyamA! asaMkhejjA joisiyavimANAvAsasayasahassA paNNattA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 518 te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ? evaM jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyANa vi, tinni gamagA bhANiyavvA navaraM egA teulessA, uvavajaMtesu paNNattesu ya asannI natthi, sesaM taM ceva, sohamme NaM bhaMte! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA paNNattA ? goyamA ! battIsaM vimANAvAsa saya sahasmA paNNattA, te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ? goyamA ! saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi, sohamme NaM bhaMte! kappe battIsAra vimANAvAsasayasa hassesu saMkhejja vitthaDesu vimANesu egasamaeNaM kevaiyA sohammA devA uvavajjaMti ? kevaiyA teulessA uvavajjaMti ? evaM jahA joisiyANaM tinnigamagA taheva tinni gamagA bhANiyavvA, navaraM tisu vi saMkhejA bhAgi. yavvA ohinANI, ohiMdaMsaNI ya cavAveyavvA, sesaM taM caiva, asaMkhejavitthaDesu evaM veva tinni gamagA, NavaraM tisu vi gamaesu asaMkhejjA bhANiyavvA, ohinANI ya, ohidaMsaNI ya saMkhejjA cayaMti, sesaM taM caiva, evaM jahA sohamme vattavyayA bhaNiyA tahA IsANe vi cha gamagA bhANiyavA, sarNakumAre evaM veva, navaraM itthIveyagA na uvavajjaMti, paNNattesu ya na bhaNati, asannI tisu vigamAsu na bhavati, sesaM taM ceva, evaM jAva sahassAre, nANattaM vimANesu lessAsu ya, sesaM taM ceva, ANayapANayesu NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasayA paNNattA ? goyamA ! cattAri vimANAvAsasayA paNNattA, se NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 519 asaMkhejjavitthaDA? goyamA! saMkhejavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi, evaM saMkhejjavitthaDesu tinni gamagA jahA sahassAre asaMkhejjavitthaDesu vimANemu0, uvavajjatesa ya, cayaMtesu ya, evaM ceva saMkhejjA bhANiyavvA, paNNattesu, asaMkhejjA navaraM noiMdiyovauttA, aNaMtarovavannagA,aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA ya eesiM jahaNNeNaM eko vA, do ga, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA, sesA asaMkhejjA bhANiyalavA, AraNaccuesu evaM ceva, jahA ANayapANaesu, nANattaM vimANesu evaM gevejjagA vi, kai NaM bhaMte! aNuttaravimANA paNNattA ? goyamA! paMca aNuttaravimANA paNNattA, te NaM bhaMte ! kiM sakhejjavitthaDA, asaMkhejjavisthaDA? goyamA! saMkhejjavitthaDeya, asaMkhejjavitthaDA ya, paMcasu NaM bhaMte! aNuttaravimANesu saMkhejjavisthaDe vimANe egasamaeNaM kevaiyA aNuttarovavAiyA devA uvavajjati? kevaiyA sukkalessA uvavajjati? pucchA, taheva,goyamA! paMcasu NaM aNuttaravimANesu saMkhenjavitthaDe aNuttaravimANe egasamaeNaM jahaNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM aNuttarovavAiyA devA uvavajjaMti, evaM jahA gevejjavimANesu saMkhejjavitthaDesu, navaraM kiNhapakkhiyA abhavasiddhiyA tisu annANesu ee na uvavajjati, na cayaMti, na paNNattaesu bhANiyavvA, acarimA vi khoDijjati jAvasaMkhejjA carimA paNNattA, sesaM taM ceva, asaMkhejjavitthaDesu vi ee Na bhaNNaMti, navaraM acarimA asthi, sesaM jahA gevejjaesu asaMkhejjavitthaDesu jAva zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 bhagavatIsUtre asaMkhejjA acarimA paNNattA, cosaDIe NaM bhaMte! asurakumArA vAsasayasa hassesu saMkhejja vitthaDesu asurakumArAvAsesu kiM sammadiTThI asurakumArA ubavajjaMti ? micchAdiTThI, evaM jahA rayaNappabhAe tinni AlAvagA bhaNiyA tahA bhANiyavvA, evaM asaMkhejjavitthaDe vi tini gamagA, evaM jAva gevejjavimANesu, aNuttaravimANesu evaM neva, navaraM tisu vi AlAvaesu micchAdiTThI sammAmicchAdiTTI ya na bhannaMti, sesaM taM ceva, se NUNaM bhaMte! kaNNalesse nIla jAva sukkalesle bhavittA, kaNhalesse su devesu uvavajjai ? haMtA, goyamA ! evaM jaheva neraiesa paDhame uddesae taheva bhANiyantra, nIlalesAe vi jaheva neraiyANaM jahA nIlalesAe, evaM jAva pamhalessesu sukkalessesu evaM caiva navaraM lessATTAsu visujjhamANesu visujjhamANesu sukkalessaM pariNamaMti, sukkalessaM pariNamaisA sukkalessesu devesu uvavajjaMti, se seNaTTeNaM jAva uvavajjaMti / terasame bIo uddeso samatto // 132 // chAyA - katividhAH khalu bhadanta ! devA ? majJaptAH ? gautama ! caturvidhA devA majJaptAH, tadyathA bhavanavAsinaH, vAnavyantarAH, jyotiSikAH vaimAnikAH, bhavanavAsinaH H khalu bhadanta / devAH katividhAH prajJaptAH ? gautama ! dazavidhAH prajJaptAH, tadyathA - asurakumArAH, evaM medo yathA dvitIyazatake devoddezake yAvat aparAjitAH sarvArthasiddhikAH kriyanti khalu bhadanta / asurakumArAvAsazatasahasrANi manAni ? gautama catuHSaSTiH asurakumArAvAsazatasahasrANi majJaptAni te khala madanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH, prajJaptAH ? gautama | 1 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU01 devavizeSanirUpaNam 521 saMkhyeyavistRtA adhi, asaMkhyeyavistRtA api, catuSpaSTayAM khalu bhadanta ! asurakumArAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRleSu asurakumArAvAseSu ekasamayena kiyantaH asurakumArA upapadyante ? yAvat kiyantastejolezyA upapadyante ? kiyantaH kRSNapAkSikA upapadyante ? evaM yathA ratnamAyAM tathaiva pRcchA, tathaiva vyAkaraNam navaraM dvAbhyAM vedAbhyAm upapadyante, napuMsakavedakAH na upapadyante zeSaM tadeva udvartakA api tathaiva, navaram asaMzina udvartante, avadhijJAninaH, abadhidarzaninazca na udvartante, zeSaM tadeva, prajJaptakeSu tathaiva, navaraM saMkhyeyakAH strIvedakAH prajJaptAH, evaM puruSavedakA api, napuMmakavedakAH na santi, krodhakaSAyiNaH syAt santi, syAt na santi, ye santi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA' utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptAH, evaM mAnakapAyiNaH, mAyAkagAyiNaH, saMkhyeyAH lobhakapAyiNaH prajJaptAH, zepaM tadeva, triSvapi gamakeSu saMkhyeyeSu catasro lezyAH bhaNitavyAH evam asaMkhyeyavistRteSvapi, navaram triSvapi gamakeSu asaMkhyeyA bhaNitavyAH, yAvat asaMkhyeyAH, acaramAH pajJaptAH, kiyanti khalu bhadanta ! nAgakumArAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? evaM yAvat-stanitakumArAH, navaraM yatra yAvanti bhavanAni, kiyanti khalu bhadanta ! vAnavyantarAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! asaMkhyeyAni vAnavyantarAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH ? gautama ! saMkhyeyavistRtAH, no asaMkhyeyavistRtAH, saMkhyeyeSu khalu bhadanta ! vAnavyantarAvAsa zatasahasreSu ekasamayena kiyantaH vAnavyantarA upapadyante ? evaM yathA asurakumArANAM saMkhyeyavistRteSu trINi gamakAni tathaiva bhaNitavyAni vAnavyantarANAmapi trINi gamakAni, kiyanti khalu bhadanta ! jyotiSikavimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama! asaMkhyeyAni jyotiSikavimAnAvAsazata. sahasrANi prajJaptAni ? te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH asaMkhyeyavistRtAH ? evaM yathA vAnavyantarANAM tathA jyotiSikANAmapi trINi gamakAni bhaNitavyAni, navaram ekA tejolezyA, upapadyanteSu prajJapteSu ca asaMjJino na santi, zeSaM tadeva, saudharme khalu bhadanta ! kalpe kiyanti vimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! dvAtriMzat vimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, te khalu bhadanta ! ki saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH ? gautama ! saMkhyeyavistRtA api asaMkhyeyavistRtA api, saudharma khalu bhadanta ! kalpe dvAtriMzativimAnAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu vimAneSu ekasamayena kiyantaH saudharmikA devA upapadyante ? kiyanastejolezyA upapadyante ? evaM yathA jyotipikANAM trINi gamakAni tathaiva trINi gamakAni bhaNitavyAni, navaraM viSvapi saMkhyeyA bhaNitavyAH, avadhijJAninaH bhara 66 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 bhagavatIsUtre avadhidarzaninazca cyAvayitavyAH zeSaM tadeva, asaMkhyeyavistRteSu evameva trINi gamakAni, nAraM trivapi gamakeSu asaMkhyeyA bhaNitavyAH, avadhijJAninazca, avadhidarzaninazca saMkhyA pravanti, zeSaM tadeva, evaM yathA saudharmavaktavyatA bhaNitA tathA IzAne'pi SaT gamakAni bhaNitavyAni, sanatkumAre evaJcaitra, navaraM strIvedakA na upapadyante, prajJapteSu ca na bhaNyante, asaMjJinastriSvapi gamakeSu na bhaNyante, zeSaM tadeva, evaM yAvat sahasrAre, nAnAtvaM vimAneSu, lezyAsu ca , zeSaM tadeva, AnatapANateSu khalu bhadanta ! kalpeSu kiyanti vimAnAvAsazatAni prajJaptAni ? he gautama ! catvAri vimAnAvAsazatAni prajJaptAni, te khalu bhadanta ! ki saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyayavistRtAH ? gautama ! saMkhyeyavistRtA api, asaMkhyeyavistRtA api, evaM saMkhyeyavistRteSu trINi gamakAni yathA sahasrAre asaMkhpeyavistRteSu, vimAneSu upapadyanteSu ca vyavantiSu ca evaM caiva saMkhyeyA bhaNitavyAH, prajJapteSu asaMkhyeyAH, navaraM no indriyopayuktAH, anantaropapannakAH, anantarAvagADhAH, anantarAhArakAra, anantaraparyAptakAzca eteSAM jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptAH, zeSAH asaMkhyeyA bhaNitavyAH, AraNA'cyuteSu evaM caiva yathA''natamANateSu, nAnAtvaM vimAneSu, evaM graiveyakA api, kati khalu bhadanta ! anuttaravimAnAH prajJaptAH ? gautama ! paJca anuttaravimAnAH prajJaptAH te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH ? gautama ! saMkhyeyavistRtazca, asaMkhyeyavistRtAca paJcasu khalu bhadanta ! anusaravimAneSu saMkhyeyavistRte vimAne ekasamayena kiyantaH anuttaropapAtikA devA upapadyante ? kiyantaH zuklalezyA upapadyante ? pRcchA, tathaiva, gautama ! paJcasu khalu anuttaravimAneSu saMkhyeyavitRste anuttaravimAne ekasamayena jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH anutaropapAtikAH devAH upapadyante, evaM yathA aveyakavimAneSu saMkhyeyavistRteSu, navaraM kRSNapAkSikAH, abhavasiddhikAH triSu ajJAneSu ete na upapadyante, na vyavanti, na prajJapteSu bhaNitabyA, acaramA api pratiSidhyante, yAvat saMspeyAH caramA: prajJaptAH, zeSaM tadeva, asaMkhyeyavistRteSvapi ete na bhaNyante, navaram acaramAH santi, zeSaM yathA graiveyakeSu asaMkhyeyavistRteSu yAvat asaMkhyeyAH acaramAH prajJaptAH, catuSpaSTau khalu bhadanta ! asurakumArAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu amurakumArAvAseSu kiM samyagdRSTapa: asurakumArAH upapadyante ? mithyAdRSTayaH, evaM yathA ratnaprabhAyAM traya AlApakA bhaNitAstathA bhaNitavyAH, evam asaMkhyeyavistRteSvapi trINi gamakAni, evaM yAvat aveyakavimAneSu, anuttaravimAneSu evameva, navaraM triSvapi AlApakeSu mithyAdRSTayaH samyag mithyAdRSTayazca na bhaNyante, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 523 zeSaM tadeva / gautamaH pRcchati-tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyaH, nIla yAvat zukla lezyo bhUtvA kRSNalezyeSu deveSu upapadyante ? hanta gautama ! evaM yathaiva nairayikeSu prathama uddezake tathaiva bhaNitavyam , nIlalezyAyAmapi yathaiva nai yikANAM yathA nIlalebyAyAm , evaM yAvat padmalezyeSu, zuklalezyeSu evameva, navaraM lezyAsthAneSu vizudhyatsu vizudhyatsu zuklalezyAM pariNamanti, zuklalezyAM pariNamya zuklalezyeSu deveSu upapadyante, tat tenArthena yAvat upapadhante, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu. 1 // trayodazake zatake dvitIyodezakaH samAptaH / / TIkA-prathamoddezake nairayikANAM prarUpitatvena dvitIyodezake asmin aupapAtikatvasAdhAd devAn prarUpayitumAha-'kaivihA NaM bhaMte ityAdi, 'kaivihANaM bhaMte ! devA paNNatA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! katividhAH khalu devAH majJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! caunihA devA paNNattA' he gautama ! caturvidhA devAH prajJaptAH, 'taM jahA-bhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, vemANiyA' tadyathA devavaktavyatA'kAvihA gaM bhate ! devA paNNattA' ityAdi / TIkArtha-prathama uddezaka meM nairayikoM kI prarUpaNA kI gaI hai, isa kAraNa isa dvitIya uddezaka meM aupapAtikapane kI sadharmatA ko lekara sUtrakAra devoMkI prarUpaNA kara rahe haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihA bhaMte ! devA paNNattA' he bhadanta ! deva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA 'goyamA' he gautama ! 'caunvihA devA paNNattA' deva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'bhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, -vAnI vatavyatA" kaivihA NaM bhaMte ! devA paNNattA" tyA: TIkAtha-pahelA uddezAmAM nArakenI prarUpaNa karavAmAM AvI. aupa patikatAnI sadharmatAne kAraNe have A bIjA uddezAmAM sUtrakAra devenI prarUpaNa kare che-A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke"kivihaannN bhaMte ! devA paNNattA ?" 8 bhagavan ! hevenA // 24 // cha ? mahAvIra prasuna uttara-" goyamA !" 3 gItama! "cauvvihA devA paNNattA" hevonA yA2 5.2 / che, " taMjahA" nIce pramANe cha"bhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, vemANiyA " (1) manapAsI, (2) pAnayanta2, (3) tiSi, mane (4) vaimAnita zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre bhavanavAsinaH, vAnavyantarAH, jyotiSikAH, vaimAnikAH / gautamaH pRcchati - 'bhavaNavAsINaM bhaMte ! devA kavihA paNNattA ? ' he bhadanta / bhavanavAsinaH khalu devAH katividhAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - ' goyamA ! dasavihA paNNattA' he gautama ! dazavidhA bhavanavAsino devAH prajJaptAH, ' taM jahA - asurakumArA evaM bhebho jahA bitiyasa devadesara jAtra aparAjiyA savvaTTasiddhagA ' tadyathA - asurakumArAH, evaM rItyA bhedaH devamakAro, yathA dvitIyazatake saptame devodezake pratipAditastathaiva atrApi pratipAdanIyaH yAvat - nAgakumArAH, suvarNakumArAH, agnikumArAH, vidyutkumArAH, udadhikumArAH, dvIpakumArAH pavanakumArAH, dizAkumArAH, stanitakumArAH, vAnavyantarAH, aSTau jyotiSikAH paJca vaimAnikAH saudharmezAnAdayo dvAdaza, vaimANiyA' bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSika aura vaimAnika, aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-bhavaNavAsI NaM bhaMte! devA kabihA paNNattA' he bhadanta ! jo bhavanavAsI deva haiM ve kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'dasavihA paNNattA' bhavanavAsI deva 10 prakAra ke kahe gaye haiM / 'taM jahA ' jo isa prakAra se haiM- 'asurakumArA evaM bheo jahA bitiyasae devadesae jAva aparAjiyA savvaTTasiddhagA' asurakumAra yAvat-nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, pavanakumAra, stanitakumAra, devoM ke isa prakAra ke bhedoM kA kathana dvitIya zataka ke saptama uddezaka meM kahA gayA hai| vahAM vAnavyantara ATha prakAra ke, jyotiSika pAMca prakAra ke vaimAnika aura saudharma IzAna Adi 524 gautama svAmIne prazna - " bhavaNavAkhINaM bhaMte! devA kaivihA paNNattA 1" he bhagavan! bhavanavAsI devA keTalA prakAranA kahyA che? bhaDAvIra prabhunA uttara- " dasavihA paNNattA - taMjahA " he gautama! lavanavAsI hevAnA nIce pramANe isa prakAra hyA che - " asurakumArA evaM bheo jahA bitiyasae devuddesa jAva aparAjiyA savvaTTasiddhagA " asurakumAra Ahi bheTTAnuM jevuM kathana bIjA zatakanA sAtamAM uddezamAM karavAmAM Avyu che, evu kathana ahI grahaNa karavu joI e tyAM bhavanapatinA dasa bhedo A pramANe kahyA che-- (1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, ( 3 ) suvarNA kumAra, (4) annibhAra, (4) vidyutkubhAra, (6) adhikumAra, (7) dvIpakumAra, (8) vAyukumAra, (8) hizA bhAra ane (10) ztanitakumAra vAnanyantara devAnA ATha prakAra ane jyeAtiSikAnA pAMca prakAra kahyA che. vaimAnika deveAnA saudhama kalpavAsI Adi 12 prakAra kahyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 525 navauveyaka pazcAnuttaravijayavaijayantajayantAparAjitAH sarvArthasiddhakAH / gautamaH pRcchati-' ke iyA NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasaesahassA paNattA ? ' he bhadanta ! kiyanti khalu asurakumArAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? bhagAnAha-'goSamA ! cosaDhei asurakumArAvAsamayasahassA paNNattA' he gautama ! catuSpaSTiH asurakumArAvAsazatasahasrANi-vatuSpaSTilakSAsurakumArAzasAH asurakumArabhavanAni prajJaptAni, gautamaH pRcchati-' te NaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA? he bhadanta ! te khalu catuSpaSTilakSAsurakumArAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kimvA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha-'goyamA ! saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi' he gautama ! pUrvoktA asurakumArAvAsAH saMkhyeyavistRtA ke bheda se 12 prakAra ke kahe gaye haiN| nava graiveyaka aura anuttaravimAnavijaya, vaijayanta jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddhaka, isa prakAra se pAMca kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM 'kevaiyA NaM bhate ! asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA' he bhadanta ! asurakumArA. vAsa kitane lAkha prajJapta hue haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'cosaTiM asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA' asurakumArAvAsa 64 lAkha kahe haiN| aba isa para gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM'te NaM bhaMte ! kiM saMkhejavitthaDA asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta ! ve 64 lAkha asurakumArAvAsa saMkhyAta yojanavistAravAle haiM yA asaMkhyAta yojana vistAvAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama! 'saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavisthaDA vi' ve 64 lAkha asurkumaaraache. zaiveyakavimAna nava prakAranA ane anuttara vimAne pAMca prakAranA kahyA che pAMca anuttara vimAnonAM nAma nIce pramANe che-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita ane sarvArthasiddha. gautama svaamiin| prazna-" kevaiyANaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA ?" 3 bhagavan ! asumaaraapaas| Bean art Baa cha ? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA !" u gItama! "cosaddhiM asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA ?" asurabhArIna! 14 dAma bhAvAso 4hyA che. gautama svAmInA 5-" te NaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA asaMkhejjavitthaDA ?" he bhagavan ! te 64 lAkha asurakumArAvAse zuM saMkhyAta ejananA vistAravALA che, ke asaMkhyAta jananA vistAravALA che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre api santi, asaMkhyeyavistRtA api santi, tathA coktam "jaMyuddovasamA khalu bhatraNA je huMti savvakhuDDAgA saMkhejjavisthaDA majjhimA u sesA asaMkhejnA // 1 // chAyA-jambUdvIpasamAni khalu bhavanAni yAni bhavanti sarva kSullakAni, saMkhyAtavistRtAni madhyamAni tu zeSANi asaMkhyeyAni // 1 // gautamaH pRcchati-'cosaTThIgaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu saMkhenjavistha Desu asurakumArAvAsesu egasamaeNaM kevaiyA asurakumArA uvavajjati' he bhadanta ! catuSSaSTayAM khalu asurakumArAvAsazatasahasreSu,-catuSpaSTilakSAsurakumArAvAseSu. saMkhyeyavistRteSu asurakumArAvAseSu ekasamayena kiyantaH asurakumArA upapadyante ? 'jAva kevaiyA teullessA uvavajjati? yAvat-kiyantaH kRSNalezyAvantaH, vAma saMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiM aura asaMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiM-so hI kahA-'jaMbuddIvasamA khalu' ityAdi / isa gAthA kA artha aisA hai-ki asurakumArAdikoM ke saba se choTe jo bhavana haiM ve jaMbUdvIpa ke samAna haiM / madhyamabhavana saMkhyAta vistAra vAle haiM evaM bAkI ke asaMkhyAtayojanavistAra vAle haiN| aba gautamasvAmI pramu se 'cosaTThINaM bhaMte ! asurakumArAvAsasaya. sahassesu saMkhejjavitthaDesu asurakumArAvAsesu egasamaraNaM kevaDyA asurakumArA uvavajjati' he bhadanta ! 64 lAkha asurakumArAvAsoM meM se jA asurakumArAvAsa saMkhyAtayojana ke vistAravAle haiM unameM eka samaya meM kitane asurakumAra utpanna hote haiM ? 'jAva kevaDyA teulesmA maDAvIra prabhunA utta2-" goyamA ! sekhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi" gautama ! te asu24bhArAvAsa sadhyAta nAnA vistaarvALA paNa che ane asaMkhyAta jananA vistAravALA paNa che. eja vAta naaye| sUtra54 dvaa2| 054 yAya cha-"jaMbuddIvasamA khalu" tyA A gAthAne atha--asurakumAra dikanA je nAnAmAM nAnAM bhavane che, te ja aMbadvIpanA jevaDA che, madhyama bhavane saMkhyAta ejananA vistAravALA che, ane bAkInAM bhavane asaMkhyAta jananA vistAravALAM che. gautama 21||bhiinii prazna-" cosaTThIgaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu saikhejjavitthaDe asurakumArAvAsesu egasamaeNaM kevaiyA asura kumArA uvajaMti?" he bhagavan! 64 la kha asurakumArAvasemAMnA je saMkhyAta jananA vistAra vALA asurakumArAvAse che, temAM eka samayamAM keTalA asurakumAro utpanna thAya cha ? "jAva kevaiyA teulessA uvavajjaMti " TAsezyAvANA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 527 kiyanto nIlalezyAvantaH, kiyantaH kApotalezyAvantaH, kiyantastejolezyAvanta upapadyante ? 'kenaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati' kiyantaH kRSNapAkSikAH pUrvokta svarUpA upapadyante, 'evaM jahA rayaNappabhAe taheva pucchA, taheva vAgaraNaM' evaMrItyA yathA ratnaprabhAyAM tathaiva atrApi pRcchA pratipAdanIyAH tathaiva ratnaprabhAvadeva vyAkaraNaM-vyAkhyAnaM kartavyam , 'navaraM dohiM vedehiM utvajjati' navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu atra dvayorvedayoH strIvedapuruSavedayoH upapadyate tayoreva teSu satvAt, uvavajjati' yAvat kitane kRSNalezyAvAle kitane nIlalezyAvAle, kitane kApotalezyAvAle, tathA kitane tejolezyAvAle utpanna hote haiM ? 'kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati' tathA kitane pUrvokta svarUpavAle kRSNapAkSika utpanna hote haiM ? 'evaM jahA rayaNappabhAe taheva pucchA' isa prakAra se jaise 39 prazna nArakoM ke viSaya meM ratnaprabhA pRthivI meM kiye gaye haiM-vaise hI prazna yahAM asurakumAroM ko lekara ke karanA cAhiye 'taheva vAgaraNaM' isake uttara meM prabhu kahate haiM- he gautama ! jaisA ina praznoM kA uttara ratnaprabhA pRthivI ke saMkhyAtayojana vistAravAle evaM asaMkhyAtayojana vistAravAle narakAvAsoM meM diyA gayA hai-usI prakAra se yahAM para bhI ina praznoM kA uttara samajhanA cAhiye 'navaraM dohiM vedehiM uvavajjaMti' parantu usa samAdhAna kI apekSA isa kathana meM yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki yahAM para do vedoM meM-strI keTalA nIlavezyAvALA, keTalA kAtilezyAvALA tathA keTalA tejalezyAvALA naar| tyo samayamA utpanna thAya cha ? "kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjaMti" tathA 21 pUrvarita 2135vANA pAkSi msurshubhaare| utpanna thAya cha ? " evaM jahA rayaNappabhAe taheva pucchA" 4 pramANe 2i prazno nArakenA viSayamAM ratnaprabhA pRthvInA sUtramAM (pahelA uddezAnA pahelA sUtramAM) pUchavAmAM AvyA che, evAM ja prazno ahIM asurakumAranA viSayamAM paNa 57. sa. mA prazna uttara mApatA mahAvIra prabhu ke cha -" taheva vAgaraNaM" gautama ! 2namA pRthvInA sayAta bhane sadhyAta yArAnanA vistAravALA narakAvAsanA nArakonA viSayamAM A praznonA jevA uttara ApavAmAM AvyA che evA ja uttare ahIM asurakumAranA asurakumArAvAsanA viSayamA 5 sabha7 vA. " navaraM dohiM vedehiM uvavajjati" 52ntu naa2|| kathana karatAM asurakumAronA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke asurakumA2maa puruSave bhane shriivhn| 1 samApa ya che. " napuMsagaveyagA na uvava zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 bhagavatIstre 'napuMsagaveSagA na ujjati, sesaM taM cetra' napuMsamavedakAstatra nopazyante, zeSa tadeva-pUrvoktavadeva bodhyam / 'upanagAvi taheca, asanI uvvadaMti' udvartakA api tathaiva-pUrvoktaratnaprabhAvadeva bodhyAH, navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu-asaMjJinaH udvartante asurakumArAdArabhya IzAnaparyanadevAnAmasaMziSvapi pRthivyAdiputpAdAt, 'ohinANI, ohidaMmaNI ya Na unnati, sesaM taM cetra' avadhijJAninaH, avadhidarzaninazca na udvante, asurAdibhya uttAnAM tIrthaGkarAditvAmAptaH, tIrthaGkarAdI nAmeva caavdhimtaamusstttaatvoplbdheH| zeSaM tadeva-pUrvavadeva bodhyam , 'paNNattaesu veda aura puruSaveda meM-utpanna hote haiN| kyoMki inameM utpanna honevAloM meM ye hI do veda hote haiM / 'na'lagavegagA na uvajaMti sesaM taM ceva' napuM. sakavevAle yahAM utpanna nahIM hote haiM-aura saba kathana bAkI kA pahile jaisA hI hai| 'uTha rahanagA vi taheva, asantI uThabaTTati' udvatakoM ke sambandha kA kathana ratnaprabhA meM kiye gaye inake kathana kI taraha se hI jAnanA cAhiye, parantu jo inake kathana meM yahAM vizeSatA hai vaha aisI hai ki yahAM asaMjJo udvartanA karate haiN| kyoMki asurakumAra se lekara IzAnaparyanta ke deva asaMjJIpRthivyAdikoM meM bhI utpanna ho jAte haiN| 'ohinANI, ohidasaNI ya Na undhaTTati-sesa taM ceva' avadhijJAnI aura avadhidarzanI yahAM se udvartanA nahIM karate haiM, kyoMki asurA. dikoM se uvRtta hue jIvoM kI utpatti tIrthakarAdi rUpa se nahIM hotI hai aura avadhijJAna evaM avadhidarzanasahita tIrtha karAdika hI udvartanA karate haiN| bAkI kA aura saba kathana yahAM udvartanA saMbaMdhI pahile ke jjati" asu23bhArAvAsamA naghusavehavANA msumaare| utpanna thatA nathI. "sesaMtaMceva" mInu samasta thana nama: pRthvInA nArachInA samAyu:: " uvvaTuMtagA vi taheva, asannI unvaTuMti" ani viSaya ithana 59 ratanaprabhA nArakanA kathana jevuM ja ahIM samajavuM paraMtu asurakumAranI uThattanA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke asurakumArathI asaMjJIo paNa udvartana kare che, kAraNa ke asurakumArathI laIne IzAnaparyaMtanA de asaMzI ethvIya mAhimA patpanna 24 laya che. "ohinANI. ohidasaNI ya Na uThati-sesaM taMceva" adhijJAnI ana aghidazanI mahAthI (asurakumArAvAsamAMthI) udvartana karatA nathI, kAraNa ke asurakumArAdimAMthI uddhatta thayelA (nIkaLelA) jIvonI tI karAdi rUpe utpatti thatI nathI ane avavijJAna ane avadhidarzanathI yukta tIrthakarenI ja udvartana thAya che. bAkInuM samasta kathana udvartanA saMbaMdhI nArakanA pUrvokta kathana pramANe ja zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 529 taheca, navaraM saMkhejagA itthiveSagA paNNatA, evaM purisoyagA vi, napuMsagaveyagA natthi' prajJapteSu-viSayeSu prajJaptAdopalakSitAlApakAdhIteSu asurakumAreSu tathaivaratnaprabhAvadeva yathA prathamoddezake proktaM tathaivAtrApi vaktavyam , navaraM-vizeSastu saMkhyeyakAH strIvedakAH, prajJaptAH, evaM-tathaiva puruSavedakA api prajJaptAH, kintu atra asurakumArAdiSu napuMsaka vedakA na santi, 'kohakasAyI siya asthi siya natthi' jai asthi jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA' krodhakapAyiNaH asurakumArAvAseSu syAt kadAcit santi, syAt-kadA. cit na santi, yadA krodhakaSAyiNaH santi, tadA jayanyena eko vA, dvau vA, trayo vA santi, utkRSTe na tu saMkhyeyAH, prajJaptA, 'evaM mANakasAyI, mAyAkasAyI' kathana jaisA hI hai / 'paNNattara taheva, navaraM saMkhejjagA ithiveSagA paNNattA, evaM purisaveyagA vi, napuMsagavegA nasthi' prajJaptapadopalakSita AlApaka meM paDhe gaye aprakumAroM meM ratnaprabhA kI taraha hI jaisA ki prathamoddezaka meM kahA hai usI prakAra se kahanA caahiye| parantu vahAM ke kathana kI apekSA jA yahAM ke isa viSayaka kathana meM vizeSatA hai vaha aisI hai ki yahAM strIvedaka saMkhyAta kahe haiM aura puruSavedaka bhI saMkhyAta kahe gaye haiN| yahAM napuMsakavedaka nahIM hote haiM / 'kohakasAyI siya asthi, siya nasthi' jai asthi jahaNNaNaM eko vA do vA tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA' asurakumArAvAso meM krodhakaSAyI kadAcit hote bhI haiM aura kadAcit nahIM bhI hote haiM / yadi krodhakapAyI yahAM hote haiM, to ve jaghanya se eka, yA do yA tIna taka hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta taka hote haiM / 'evaM mANakasAyI, mAyAsabhA. "paNNattapasu taheva, navaraM saMkhejjagA ithiveyagA paNNattA, evaM purisaveyagA vi; napuMsagaveyagA nasthi" prazakSita mAtA5mA sahI pdde| uddezakanA jevuM ja kathana thavuM joIe, paraMtu te kathana karatAM asurakumAronA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke-ahI strIvedake saMkhyAta kahyA che ane puruSavedake paNa saMkhyAta kahyA che. ahIM napuMsakavedake hetA nathI. " koha kasAyI siya asthi, siya nasthi jai asthi jahaNNeNaM ekko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA" asumArAvAsomA pAyA asu2. kumAre kyAreka hoya che paNa kharAM ane kayAreka nathI paNa hatA je tyAM temane sadUbhAva hoya che, te ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane padhArabhI padhAre sadhyAta dhapAyIna samAra DAya che. "evaM mANa bha0 67 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 bhagavatIsUtre evaM-krodhakaSAdhivadeva mAnakapAyiNo mAyAkaSAyiNazca amurakumArAvAseSu syAt santi, syAt na santi, yadA mAnakaSAyiNo mAyApAyiNo bhaveyuH tadA jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena tu saMkhyeyAH prajJaptAH, tathA ca krodhamAna mAyAkaSAyodapino deveSu kAdAcitkA eva bhavanti, ityabhiprAyeNevoktam-syAt santi syAt na satItyAdi. kintu lobhakaSAyodayino dezeSu sarvadaiva bhavantItyAhasaMkhejjA lobhakamAyI paNNattA, sesaM taM ceva' deveSu saMkhyeyA lobhakaSAyiNaH prajJaptAH, zeSaM tadeva-pUrvoktavadeva bodhyam, 'tisu vi gamaemu saMkhejjesu cattAri lessAo bhANiyacAo' triSvapi gamakeSu-utpAdo-dvartanA-sattAlakSaNeSu triSvapi kasAyI' isI prakAra se aprakumArAvAsoM meM mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote haiN| yadi ve ho bhI to jaghanya se eka yA do tIna taka hote haiM aura utkRSTa se ve saMkhyAtalaka hote haiN| isa prakAra ke isa kathana se yaha pratIta hotA hai ki devoM meM krodha, mAna, mAyA, kaSAya ke udayavAle jIva kAdAcitka hI hote haiM / isI abhiprAya ko lekara 'syAt santi syAt na santi' aisA pATha kahA gayA hai| kintu jo lobhakaSAyavAle jIva haiM ve devoM meM sarvadA hI pAye jAte haiN| kAraNa ki devoM meM lobhakaSAyI bahuta pAye jAte haiN| isI bAta ko prakaTa karane ke liye 'saMkhejjA lobhakasAyI paNNattA' aisA pATha kahA gayA hai, devoM meM lobhakaSAyI saMkhyAta hote haiM / bAkI kA aura saba kathana isa viSaya kA pahile jaisA kahA jA cukA hai vaisA hI jAnanA caahiye| 'tisu vi gamaesu saMkhejjesu cattAri lessAo kasAyI, mAyAkasAyI" 4 pramANe asu2|2paasmaa mAnapAyI bhane mAyAkaSAyI asurakumAre paNa kayAreka hoya che ane kayAreka nathI hotA je temane sadUbhAva hoya che, te ochAmAM ochA eka, be athavA traNane ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAtane sadbhAva hoya che. A kathanathI e vAtanuM pratipAdana thAya che ke devamAM krodha, mAna ane mAyA kaSAyanA udayavALA / 4yAre 4 ya che. tethI me vAmAM mA0yu cha , " syAtasanti, syAt na santi" 52ntu samAyAnA hevAmA sahI samAva rahe che, kAraNa ke lebhakaSAyanA udayavALA ghaNA deva hoI zake che, tethI ja sevA sUtra mAyAmA mAnya cha , " saMkhejjA lobhakasAyI paNNattA" devamAM bhakaSAyI saMkhyAta hoya che." bAkInuM A viSayane lagatu samasta 4thana pUrita 4thana pramANe 1 sabhA. "tisu vi gamaesu saMkhe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 531 AlApakeSu saMkhyeyeSu saMkhyeyavistRteSu asurakumArAvAseSu catastrolezyA:-kRSNalezyAH 1, nIlalezyA 2, kApotalezyA 3, tejolezyA 4, ca bhaNitavyAH, etAzcatasra eva hi lezyAH asurakumArAdInAM bhavanti / 'evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM timu vi gamaesa asaMkhejnA bhANiyavvA, jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA' evaM-pUrvoktarItyaiva asaMkhyeyavistRteSvapi asurakumArAvAseSu saMkhyeyavistRtAsurakumArAvAsavadeva sarva bodhyam kintu navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu viSdhapi gama keSu 'utpA dodvartanA-sattA' viSayeSu abhilApakeSu asaMkhyeyA bhaNitavyA-vaktavyAH, yAvatasaMkhyeyAH asurakumArAH, asaMkhyeyAH kRSNapakSikAH, asaMkhyeyAH zuklapakSikAH, bhANiyavAo' saMkhyAtayojanavistAravAle asurakumArAvAsoM meM jo utpAda, udvarttanA aura sattA ke AlApaka kahe gaye haiM unameM kRSNa lezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA ye cAra lezyAe~ kahanI cAhiye / kyoMki asurakumArAdikoM meM ye cAra lezyAe~ hI hotI haiM / evaM akhejavitthaDelu vi, navaraM tisu vi gamaesa asaM. khejjA bhANiyavvA, jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA' isI prakAra se-saMkhyAtayojana vistAravAle asurakumArAvAsoM kI taraha se hI pUrvokta rIti ke anusAra asaMkhyAta yojanavistAravAle bhI asurakumArAvAsoM meM saba kathana jAnanA cAhiye / parantu asaMkhyAta yojana vistAravAle asurakumArAvAsoM meM jo utpAda, udvartanA aura sattA saMbaMdhI tIna AlApaka kahe gaye haiM-vahAM 'asaMkhyAta' aisA pATha kahanA caahiye| yAvat asaMkhyAta asurakumAra haiM, amakhyAta kRSNapAkSika haiM, jjesu cattAri lessAo bhANiyavvAo" yAta yojanA vistaa21|| asurakumArAvAsamAM je utpAda, udvartana ane sattA (vidyamAnatA) viSayaka AlApake kahyA che, temAM kRSNalezyA, nIlalezyA, kApatalezyA ane tejalezyA, A cAra lesthAo kahevI joIe, kAraNa ke asurakumAradikemAM cAra lezyAo 4 salavI za che. "evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM tisu vi gamaesu asNkhejj| bhANiyavvA, jAva asaMkhejA acarimA paNNattA" me prmaannesaMkhyAta jananA vistAravALA asurakumArAvAsanI jema ja-asaMkhyAta jananA vistAravALA asurakumArAvAsamAM paNa samajavuM paraMtu asaMkhyAta jinanA vistAravALA asurakumArAvAsamAM utpAda, udvartana ane sattA viSayaka traNa AlApakomAM " saMkhyAta" ne badale "asaMkhyAta pada kahevuM joIe jema ke-asaMkhyAta ejananA vistAravALA asurakumArAvAsamAM asaMkhyAta asurakumAre che, asaMkhyAta kRSNapAkSika che, asaMkhyAta zukala zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 bhagavatIsUtre asaMkhyeyAH kRzNA dilezyAvantaH, ityAdyAramya asaMkhyeyAH anAkAropayuktAH ' iti paryantA, ekonacatvAriMzati39 tathA 'asaMkhyeyAH anantaropapannakAH ' ityAdyaSTa tathA asaMkhyeyAvaramAH, asaMkhyeyA acaramAH prajJaptAH / gautamaH pRcchati - 'kevaiyA NaM bhaMte ! nAgakumArAvAsa saya sahassA paNNattA ? ' he bhadanta ! kiyanti khalu nAgakumArAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? ' evaM jAva thaNiya - kumArA' evaM - tathaiva yAcata suvarNakumArAdArabhya svanitaparyantAnAM kriyanti tattadAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'navaraM jattha jattiyA bhavaNA' navaraMvizeSastu yatra nikAye yAvanti bhavanacakSANi santi, tatra tAvanti vaktavyatAni yathA "causahI asurANaM, nAgakumArANa hoi culasII / 44. bAvattari kaNagANaM vAukumArANa channauI // 1 // asaMkhyAta zulkapAkSika haiM, asaM khyAtakRSNAdilezyAvAle haiM, ityAdi saba kathana asaMkhyAta anAkAra upayoga vAle haiM yahAM taka jAnanA cAhiye tathA asaMkhyAta hI anantaropapatraka Adi hai aura asaMkhyAta hI carama evaM asaMkhyA hI acarama haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM'kevaiyA NaM bhaMte! nAgakumArAvAsa saya sahassA paNNattA' he bhadanta ! nAgakumArAvAsa kitane lAkha kahe gaye haiM ? 'evaM jAva dhaNiyakumArA' isI prakAra se he bhadanta ! suvarNakumAra se lekara stanitakumAra taka ke bhavanapati devoM ke apane 2 nAma ke AvAsa kitane lAkha kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'navaraM jattha jattiyA bhavaNA' he gautama! jisa nikAya meM jitane lAkha bhavana haiM vahAM para utane lAkha bhavanarUpa AvAsa kahanA cAhiye-yathA- 'causaTTI asurANaM' ina do gAthAoM kA pAkSika che, asakhyAta kRSNAdi lezyAvALA che, ityAdi kathana gratuNu thavu joIe tyAM asaMkhyAta anAkArAyAgavALA asurakumAra che, tyAM sudhInuM samasta kathana ahI samajI levuM joie, tathA anantare papannakathI laIne carama ane acarama sudhInA asurakumAre paNa asakhyAta che, ema samajavu gautama svAmInA prazna - " kevaiyA NaM bhaMte! nAgakumArAvAsa saya sahassA paNNattA ?" De lagavan ! nAgabhArAvAsa DeTA sAtha udyA he ? " eva N jAva thaNiyakumArA" me prabhA De lagavan ! suvarNu kumArIzrI sane stanitakumAra pantanA bhavanapati devAnA keTakeTalA AvAseA kahyA che ? mahAvIra alunA uttara- " navaraM jattha jattiyA bhavaNA " he gautama! bhe nikAyamAM jeTalAM lAkha bhavana che, te nikAyamAM eTalAM lAkha bhavana rUpa AvAsa kahevA joI e nIcenI e gAthAomAM pratyeka bhavanapati nikAyanA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 533 dIvadisA udahINaM vijjukumAriMdathaNiyamaggINaM / juyalANaM patteyaM chAbattarimo sayasahassA // 2 // iti, catuSaSTiH asurANAm , nAgakumArANAM bhavati caturazItiH, dvAsaptatiH kanakAnAM 'suvarNamArANAM vAyukumArANAM SaNNavatiH // 1 // dvIpadizodadhInAM vidyutkumArendrastanitAgnInAm / yugalAnAM pratyekAni SaT saptatiH zatasahasrANi // 2 // iti, ___ ayaM bhAvaH-'causaTThI asurAgAM' iti-asurakumArANAmuttaradizi triMzallakSANi, dakSiNadizi catustriMzallakSANIti sarvANi catuSSaSTilakSANi bhavanAni bhavanti 64 / evaM nAgakumArANAmuttaradizi catvAriMzallakSANi, dakSiNadizi catuzcatvAriMzallakSANi, iti caturazItilakSANi 84 / suvarNakumArANAmuttaradizi catutrizallakSANi, dakSiNadizi aSTatriMzallakSANi iti dvisaptati lakSANi 72 / vAyukumArANAputtaradizi SaT catvAriMzallakSANi, dakSiNadizi pazcAzallakSANItiSaNNavatilakSAgi 96 / dvIpakumAra-dizAkumAro-dadhikumAra-vidyutkumAra-stanitakumArA-'gnikumArANAM madhye ekaikasya cottaradizi SaTtriMzallakSANi dakSiNabhAvArtha aisA hai-asurakumAroM ke bhavana 64 lAkha haiM, arthAt uttaradizA meM 30 lAkha aura dakSiNadizA meM 34 lAkha bhavana haiM isI prakAra se nAgakumAroM ke uttara dizAmeM 40 lAkha, aura dakSiNa dizAmeM 44 lAkha-isa prakAra se 84 lAkha bhavana haiM, suvarNakumAroM ke uttaradizA meM 34 lAkha, aura dakSiNadizAmeM 38 lAkha bhavana hai-isa prakAra saba 72 lAkha bhavana hai, vAyukumAroM ke uttaradizA meM 46 lAkha, aura dakSiNa dizA meM 50 lAkha bhavana haiM isa prakAra saba 96 lAkha bhavana haiN| bIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura havAnA mAvAsAnI sacyA matAmA mAvasa cha. "causI asurANaM" ItyAdi A gAthAone artha nIce pramANe che-asurakumAranA 64 lAkha bhavana che, asurakumAranA 30 lAkha bhavana uttara dizAmAM che ane 34 lAkha bhavana dakSiNa dizAmAM che. nAgakumAronA 40 lAkha bhavana upara ane 44 lAkha dakSiNa dizAmAM che. A rIte temanA kula 84 lAkha bhavana che. suvarNakumAranA uttara dizAmAM 34 lAkha ane dakSiNamAM 38 lAkha bhavane maLIne kula 72 lAkha bhavana che, vAyukumAronA uttaramAM 46 lAkha ane dakSiNamAM 50 lAkha bhavane maLI kula 96 lAkha bhavane che dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vighukumAra, agnikumAra ane svanitakumAra A zrI bhagavatI sutra : 10. Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre dizi catvAriMzallakSANIti SaTsaptatilakSANi bhavanAni ekaikeSAM bhavantIti / atha ca sarveSAM bhAnapatInAM sarvasaGkalanayA dvisaptatilakSottarasaptakoTiparimitAni (77200000) bhavanAni bhavanti / teSu cottaradizi sarvasaGkalanayA-SaTpaSTilakSottaratrikoTi parimitAni (36600000) bhavanAni, tathA dakSiNadizi sarva saMkalanayA SaTUlakSottaracatuSkoTi parimitAni (40600000) bhavanAnI santIti jAtAni sarvANi dvisaptatilakSottarasaptakoTisaMkhyakAni (7720 000) bhavantIti bhaavH| ___ gautamaH pRcchati- kevaiyANaM bhaMte ! vANamaMtarAvAsasayasahassA paNNattA ?' he bhadanta ! kiyanti khalu vAnavyantarAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? bhagavAnAha'goyamA! asaMkhejjA vANamaMtarAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama ! asaMkhyeyAni vAnavyantarApAsazatasahasrANi prajJaptAni / gautamaH pRcchati-'te NaM bhaMte ! ki saMkhe agnikumAra inake bIca meM eka eka ke uttaradizA meM 36 lAkha aura dakSiNa dizA meM 40 lAkha isa prakAra 76 lAkha bhavana pratyeka ke haiN| ina saba bhavanoM kI saMkhyA kA joDa 77200000 sAtakaroDa bahattara lAkha hote haiM / uttaradizA ke bhavanoM kA joDa 36600000 hote haiM aura dakSiNadizA ke bhavanoM kA joDa 40600000 hotA hai| isa prakAra se inakA joDa kula 77200000 ho jAtA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevahayA NaM bhaMte ! vANa. maMtarAvAsasayasahassA paNNattA' he bhadanta ! vAnavyantaroM ke AvAsoM kI saMkhyA kitane lAkha kI kahI gaI hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! asaMkhejjA bANamaMtarAvAsasayaptahassA pagattA' he gautama! vAnavyantaroM ke AvAsoM kI saMkhyA asaMkhyAta lAkha ko kahI gaI hai| pratyekanA uttara dizAmAM 36-36 lAkha ane dakSiNa dizAmAM 40-40 lAkha bhavane maLI kula 76-76 lAkha bhavane che uttara dizAnA bhavAne kula saravALo 36600000 ane dakSiNa dizAnA bhavano kula saravALe 40000000 thAya che A rIte bhavanapatienA dase nikAyanA denA bhavanene kula saravALe 772000 00 thAya che. gautama svAmInA prazna-"kevaiyANaM bhaMte ! pANamaMtagavAsasayasahassA paNNatA" 3 bhagavan ! 10yanta2 hevAnA sa sAma AvAse cha? mahAvIra prabhunI uttara-" goyamA! asaMkhejjA vANamaMtarAvAsamayasahassA paNNattA" gautama! pAna0yantanA bhAvAsAnI sadhyA asaNyAta lAkhanI kahI che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 535 jjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ? ' he bhadanta ! te khalu vAnavyantarAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiMvA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha-'goyamA ! saMkhejjavitthaDA, no asaMkhejjavitthaDA' he gautama ! saMkhyeyavistRtAH santi vAnavyantarAvAsAH, no asaMkhyeyavistRtAH santi / tathA coktam "jaMbuddIvasamA khalu ukkoseNaM havaMti te ngraa| khuDDA khettasamA khalu videhasamagAu mjjhimgaa||1|| chAyA-jambUdvIpasamAni khalu utkRSTena bhavanti tAni nagarANi / kSudrANi kSetrasamAni (bharatairAvata kSetrasamAni) khalu videhasamakAni (mahAvideha kSetratulyAni) madhyamakAni // 1 // iti / gautamaH pRcchati-'saMkhejjesu NaM bhaMte ! vANamaMtarAvAsasayamaha se su egasamaeNaM atha gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'teNaM bhate ! kiM saMkhena. visthaDA asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta! ye vAnavyantaroM ke asaMkhyAta lAkha bhavanAvAsa kyA saMkhyAtayojana ke vistAravAle haiM, yA asaMkhyAta yojana ke vistAravAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! he gautama! 'saMkhejjavisthaDA, no asaMkhejjavitthaDA' ye vAnavyantaroM ke AvAsa saMkhyAtavistAravAle hI haiM, amakhyAtavistAravAle nahIM haiN| tathAcoktam-jaMbuddIvasamA khalu' ityAdi / tAtparya aisA hai ki vAnavyantaroM ke jo kSudrAvAsa haiM-ve bharata, airavatakSetra ke samAna haiM aura jo madhyama AvAsa haiM ve mahAvideha kSetra ke samAna haiM tathA jo isake utkRSTa nagara haiM ve jambUdvIpa ke samAna hai| __ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-saMkhejjeNaM bhaMte! vANamaMtarA gautama svAmInA prazna-" teNaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA asaMkhejjavitthaDA" he bhagavana! vAnavyaktonA te asaMkhyAta lAkha bhAvanAvase zuM saMkhyAta jananA vistAravALA che ?, ke asaMkhyAta jananA vistAravALA che ? __ maDAvIra prbhune| uttara--"goyamA ! saMkhejjavitthaDA, no asaMkhejjavitthaDA" he gautama! vAnavyantaronA te AvA saMkhyAta ejananA vistAravALA che, asa yAta yojanA vistAramA nathI yu 55 cha -" jaMbuddovasamA khala" tyAhi-tapaya cha, "vAnanya-tarIna 2 drAvAsa sauthI nAnA che, teobharata aravata kSetranA samAna che, madhyama AvA mahAvideha. kSetra samAna che ane temanAM je nagare che, teo ja budvIpanA samAna che. " gItama svaamiin| prazna-" saMkhejjesu NaM bhaMte ! vANamaMtarAvAsasayasahassesu ega zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 bhagavatIsUtre kevaiyA vANamaMtarAvajjaM ti ?' he bhadanta ! saMkhyeya vistRteSu khalu vAnavyantarA vAsazatasahasreSu ekasamayena kiyanto vAnavyantarA upapadyante ? bhagavAnAha - ' evaM jahA asurakumArANaM / saMkhejjavitthaDe tinni gamagA taheva bhANiyantrA / vANamaMtaraNa vi tini gamanA' he gautama! evaM pUrvoktarItyaiva yathA asurakumArANAM saMkhyeyavistRteSu asurakumArAvAseSu trINi gamakAni - utpAdo dvartanA - sattA ' viSayakA AlApakAH bhaNitAni tathaiva vAnavyantarANAmapi saMkhyeyavistRteSu vAnavyantarAvAse trINi gamakAni - utpAdo duvartanA-sattA viSayakA AlApakAH ' bhaNitavyAni, gautamaH pRcchati - 'kevaiyANaM bhaMte / joisiyavimANAvAsasayasahassA pattA?' he madanta / kinti khaju jyotiSika vimAnAvAsazatasahasrANi - vAsasaghasahasse lu ega samaeNaM kevaiyA vANamaMtarA uvavajjaMti' he bhadanta ! saMkhyAtayojanavistAra vAle vAnavyantaroM ke AvAsoM meM eka samaya meM kitane vAnavyantara utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- ' evaM jahA asurakumArA NaM saMkhejjavisthaDe' tinni gamagA, taheva bhANiyavyA, vANamaMtarANa vi tini gamagA' he gautama! pUrvoktarIti ke anusAra asurakumAroM ke saMkhyAtavistAravAle asurakumArAvAsoM meM utpAd udvarttanA aura sattAviSayaka AlApa kahe jA cuke haiM, usI prakAra se arrounroM ke bhI saMkhpAtayojanavistAravAle vAnavyantarAvAsoM meM utpAda, udvarttanA evaM sattA viSayaka tIna AlApaka kahanA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevaiyANaM mate joisiyavimANAvAsasyasahassA paNNattA' heM bhadanta ! jyotiSika vimAnAvAsa kitane lAkha kahe samaeNaM ketraiyA vANamaMtarA uvavajjaMti ?" he bhagavan ! sabhyAta yogananA vistaarvALA vAnabhyantarAvAsAmAM eka samayamAM keTalA vAnanyantara devA utpanna thAya che? mahAvIra alunA utta2 - " evaM jahA asurakumArANaM saMkhejjaviratha Desu, tinni gamagA, taheva bhANiyantrA, vANamaMtarANa vi tinni gamagA " he gautama! asurkumArAnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA asurakumArAvAseAmAM utpAda, urdUttanA ane sattAviSayaka traNa AlApa pahelAM prakaTa karavAmAM AvyA che, eja pramANe vAnabhyantarAnA paNu sakhyAta ceAjananA vistAravALA vAnanyantarAvAsAmAM pazu utpAda, uddhattanA ane sattAviSayaka traNa AlApaka kahevA joIe. gautama svAmInI prazna - " kevaiyANaM bhaMte! joisiyavimANAvAsasayasa. " he hassA paNNattA bhagavan ! yAtiSika devAnA keTalA lAkha vimAnAvAsa kahyA che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 537 prajJaptAni ? bhagavAnAha-'goyamA! asaMkhejjA joisiyavimANAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama ! asaMkhyeyAni jyotiSikavimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, gautamaH pRcchati-'teNaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA ? asaMkhejjavitthaDA ?' he bhadanta ! te khala asaMkhyeyalakSAH jyotiSikavimAnAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kivA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha-evaM jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyANa vi tini gamagA bhANiyavyA, navaraM egA teullessA, uvavajjatesu paNattesu ya asannI natthi, sesaM taM ceva' evaM-pUrvoktarItyA yathA vAnavyantarANAM trINi gamakAni-'utpAdo-dvartanA-sattA' viSayANi pratipAditAni, tathaiva jyotiSikANAmapi trINi gamakAni-'utpAdo-dvartanA-sattA viSayakANi bhaNitavyAni pratipattavyAni, tathA ca-"egasadvibhAgaM kAUNajoyaNaM' ityAdi prAmANyena gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjA joi. siyavimANAvAsasayasahassA paNNattA' jyotiSikavimAnAvAsa asa. khyAtalAkha kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI se aisA kahete haiM-'teNaM bhate! ki saMkhejjavisthaDA, asaMkhejavitthar3A' he bhadanta ! jyotiSikavimAnAvAsa kyA saMkhyAtayojanavAle haiM, yA asaMkhyAtayojanavistAra vAle haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyANa vitinna gamagA bhANiyavyA, navaraM egAteulessA, uvajjaMtesupaNNattesu ya asannI natthi sesaM taM ceva' he gautama ! pUrvottarIti ke anusAra jaise vAnavyantaroM ke utpAda, udvartanA evaM sattA viSayaka tIna AlApa kahe gaye haiM, usI prakAra jyotiSakoM ke bhI utpAda, udvartanA evaM mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA !" he gautama ! asaMkhejjA joimiyavimANAvAsasayahassA paNNattA" yAtiSi vana vibhAnApAse mskhyAta lAkha kahyA che. gautama svAbhAnA prazna-te NaM bhaMte ! kiM saMkhejjavisthatA, asaMkhejjavitthaDA ?" he bhagavan! jatiSikonA vimAnAvAse zuM saMkhyAta jananA vistAra vALA che, ke asaMkhyAta jananA vistAravALA che? mahAvIra prbhune| utta2-" evaM jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyANa vi tinni gamagA bhANiyavvA, navaraM egA teulessA, uvavajjati tesu paNNattesu ya asannI natthi, sesaM taMceva". jau 1 ! paDasA pAna0yantanA pAha, dattanA ane sattAviSayaka jevA traNa AlApake kahyA che, evAM ja tiSikenA utpAda uddhanA ane sattAviSayaka traNa AlApake kahevA joIe. tathA bha0 68 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre , - jyotiSke saMkhyeyavistRtA eva vimAnAvAsAH pratipattavyAH kintu navaraM - pUrvApekSayA vizeSavatra ekA tejolezyaiva vaktavyA, vAnavyantare tu lezyAcatuSTayamuktam, tathA utpadyanteSu - utpadyante padopalakSiteSu vAnavyantareSu asaMjJinaH utpadyate ityukta matu tanniSedho bodhyaH tathA ca jyotiSkeSu asaMjJino notpadyante, evaM prajJapteSu prajJapadopalakSiteSu sattAviSayakeSu cAtra asaMjJino na santi, utpAdAbhAvAt iti bhAvaH / zeSaM tadeva pUrvoktavAnavyantarAvAsavadeva jyotiSkAvAse'pi bodhyam / gautamaH pRcchati - 'sohamme NaM bhaMte! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA paNNattA ? ' he bhadanta ! saudharme khalu kalpe kiyanti vimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? bhagavAnAha - 'goyamA ! battIsaM vimANAvAsasaya sahassA sattAviSayaka tIna AlApaka kahanA cAhiye / tathA ca ' egasaTTibhAgaM kAUNa joyaNaM' ityAdi pramANa se jyotiSka meM saMkhyAtayojanavistAravAle hI vimAnAvAsa jAnanA cAhiye / kintu pUrvakathana kI apekSA isa kathana meM yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki yahAM para kevala eka tejolezyA hI hai, vAnavyantaro meM cAra lezyAe~ haiM / tathA utpAda padopalakSitavAnavyantaroM meM asaMjJI utpanna hote kahegaye haiM, yahA~ para unakA niSedha kiyAgayA hai / arthAt jyotiSikoM meM asaMjJI utpanna nahIM hote haiN| isI prakAra prajJaptapadopalakSita ina jyotiSkoM meM asaMjJI jIva nahIM hai kyoMki inakA yahAM utpAda hI nahIM hotA hai| bAkI kA aura saba kathana yahAM pUrvoktavAnavyantarAvAsa kI taraha se hI jAnanA cAhiye / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'sohamme NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasa saharasA paNNattA' he bhadanta ! saudharmakalpa meM- kitane lAkha vimAnA" egasaTTibhAgaM kAUNa joyaNaM " tyAhi sthana anusAra caiAtiSikAnA vimAnAvAse sakhyAta ceAjananA vistAravALA ja samajavA vAnanyantarAnA thana karatAM ahI eTalI ja vizeSatA che ke vAnabhyantarAmAM cAra vezyAe hAya che, parantu yaiAtiSikAmAM mAtra teolezyAnA ja saddabhAva hoya che. vaLI vAnanyantarAmAM asajJI utpanna thAya che, paraM'tu jyeAtiSikAmAM asa sInA utpAda kahyo nathI khAkInu' samasta kathana vAnanyantarAnA jevu' ja samajavu', 538 gautama svAmInI prazna- " sohammeNaM bhaMte! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA paNNattA" he bhagavan ! sAdharma devasabhAM DeMTalA sAtha vibhAnAvAsa hyA che ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! battIsaM vimANAvA samaya sahassA paNNattA huM gautama ! saudhama kalpamAM 32 lAkha vimAnAvAsa kahyA che. zrI bhagavatI sUtra : 10 dd Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 539 paNattA' he gautama ! saudharmakalpe dvAtriMzadvimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni / gautamaH pRcchati-'teNaM maMte ! kiM saMkhenjavitthaDA, asaMkhejavitthaDA ? ' he bhadanta ! te khalu dvAtriMzallakSavimAnAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiMvA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagabAnAha-goyamA saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi' he gautama! saudharma vimAnAvAsAH saMkhyeyavistRtA api santi, asaMkhyeyavistRtA api santi / gautamaH pRcchati- sohamme NaM bhaMte ! kappe battIsAe vimANAvAsasayasahassesu saMkhejavitthaDesu vimANesu egasamaeNaM kevaiyA sohammA devA uvavajjati ?'he bhadanta ! saudharme khalu kalpe dvAtriMzati vimAnA. vAsazatasahasreSu dvAtriMzallakSavimAnAvAseSu saMkhyeyavistRteSu vimAneSu ekasamayena kiyantaH saudharmAH devA upapadyante ? ' kevaiyA teulessA uvavajjati ?' vAsa kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA ! battIsa vImANAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama ! saudharmakalpa meM 32 lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'te the bhaMte ! kiM saMkhejjavisthar3A, asaMkhejjavisthA' he bhadanta ! saudharmakalpa ke ye 32 lAkha vimAnAvAsa saMkhyAMtayojanavistAravAle haiM ? yA asaM. khyAtayojana vistAravAle haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'saMkhejjavitthaDA vi asaMkhejjavisthaDA vi' ye saudharmadevalokasaMbaMdhI 32 lAkha vimAnAvAsasaMkhyAtayojanavistAravAle bhI haiM aura asaMkhyAtayojanavistAravAle bhI haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'sohammeNaM bhaMte ! kappe battIsAe viprANAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu egasamaeNaM kevaiyA sohammA devA uvavajjati' he bhadanta ! saudharmakalpa ke 32 lAkha vimAnAvAsoM meM ke saMkhyAtayojana vistAravAle vimAnAvAsoM meM ekasamaya meM kitane saudharmadeva utpanna gautbhvaamiin| 5-"te NaM bhaMte ! kiM saMkhejjavisthaDA, asaMkhejjavitthaDA?" he bhagavan ! saudharmakalpanA 32 lAkha vimAnavAse zuM saMkhyAta jananA vistAravALA che, ke asaMkhyAta jananA vistAravALA che? uttara-"goyamA " gautama ! "saMkhejjavitthaDA vi asaMkhejjavitthaDA vi." saMkhyAta ejananA vistAravALA paNa che ane asaMkhyAta ejananA vistAra pAsa 5 cha. gautama svAmInA prazna-" sohammeNaM bhaMte ! kappe battIsae vimANavAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu vimANe egasamaeNaM kevaiyA sohammA devA uvavajjati" 3 bhagavad ! saudharma kalpanA 32 lAkha vimAnAvAsamAMnA je saMkhyAta jananA vistAravALA vimAnAvAse che, temAM eka samayamAM keTalA saudharmadeva utpanna thAya cha? "kevaiyA teulessA uvavajjati?" 8 tamAzyA pana thAya ch| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 bhagavatIsUtre kiyantastejolezyAvanta upapadyante ? bhagavAnAha-' evaM jahA joisiyANaM tinnigamanA taheva tini gamagA bhANiyavA' evaM-pUrvokarItyA yathA jyotiSikANAM trINi gamakAni utpAdod-vartanA-sattA viSayakANi AlApakarUpANi bhaNitAni tathaiva saudharmikANAmapi devAnAM trINi gamakAni-pUrvoktAni abhilApakarUpANi bhaNitavyAni, 'navaraM tisu vi saMkhejjA bhANiyabA' ohinANI, ohiMdaMsaNI cavAveyavyA, sesaM taM ceva ' navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu atra triSvapi gamakeSuutpAdo-dvartanA-sattA viSaya keSu saMkhyeyAH saudhamikA devAH bhaNitayAH, avadhijJAninaH, avadhidarzaninazca cyAvayitavyAH pracyAvanIyAH ' cyavanti ' padena vyavahartavyAH yato hi saudharmAdikalpAccyutAssantastIrthaGkarAdayo bhavanti ato'vadhiH hote haiM ? 'kevaiyA teulessA uvavajjati' kitane tejolezyAvAle utpanna hote haiM ? isake uttara meM-prabhu kahate haiM-'evaM jahA joisiyA NaM tinni gamagA taheva tinni gamagA bhANiyavA' he gautama! jyotiSikoM ke jaise utpAda, udvartanA aura sattAviSayaka tIna AlApaka kahe gaye haiM vaise hI AlApaka tIna yahAM para bhI kahanA caahiye| 'navaraM tisu visaMkhejjA bhANiyavyA, ohinANI, ohidasaNI ya cavAveyavyA, sesaM taM ceva' parantu jyotiSikadevoM ke tIna AlApakoM kI apekSA yahAM ke utpAda, udvarttanA aura sattA ke AlApakoM meM 'saMkhyAta' kA pATha bolanA cAhiye / tathA ca-saMkhyAtasaudharmadeva hI utpanna hote haiM, saMkhyAta saudharmadeva hI udvartanA karate haiM aura saMkhyAta hI saudharmadeva sattA meM maujUda rahate haiM, avadhijJAnI aura avadhidarzanI yahAM se cyuta hote haiN| kyoMki saudhAdikalpoM se cavita hue jIva tIrthakarAdika hote haiM / yAkI kA aura saba kathana yahAM __ mahAvIra prabhunA utta2-" evaM jahA joisiyANaM tinni gamagA taheva tinni gamagA bhaanniyvaa| gautama ! yatibinA pAI, utanA ane sattAviSayaka jevAM traNa AlApake kahevAmAM AvyA che, evAM ja traNa bhAvApI sahI 55 DA . "navaraM tisa vi saMkhejjA bhANiyavvA, ohinANI, ohidasaNI ya cavAveyavvA, sesaM taMceva" jyotiSAnA tra] AlApaka karatAM A traNa AlApakamAM eTalI ja vizeSatA che ke tyAM traNe AlA pakemAM "saMkhyAta pada vaparAyuM che, tene badale ahIM "asaMkhyAta" pada mUkavuM joIe. jema ke...saMkhyAta jIve tyAM saudharma deva rUpe utpanna thAya che, saMkhyAta saudharma de tyAMthI udvartana kare che ane tyAM saMkhyAta saudharmadeve vidyamAna che. saudharma kalpamAMthI avadhijJAnI che tyAMthI cuta thAya che, kAraNa ke saudharmAdi kalpamAMthI cuta thayelA jI tIrthakarAdika zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 541 jJAnyAdayazcyAvayitavyA iti bhAvaH, zeSaM tadeva-pUrvoktavadeva bodhyam / ' asaM khejavitthaDesu evaM ceva tinni gamagA, navaraM tisu vi gamaesu asaMkhejjA bhANiyavA' asaMkhyeyavistRteSu saudharma vimAnAvAseSu evameva saMkhyeyavistRtavadeva trINi gamakAni-utpAdAdiviSayakANi bodhyAni, navaraM--pUrvApekSayA vizeSastuviSvapi gamakeSu asaMkhyeyAH saudharmAdikAH bhnnitvyaaH| 'ohinANI ya, ohidasaNI ya saMkhenA cayaMti, sesaM taM ceva' avadhijJAninazca, adhidarzaninazca saMkhyeyAzcyavanti, saMkhyeyAnAmeva tIrthaGkarAditvenotpAdasadbhAvAt , zeSaM tadeva-pUrvoktavadeva avase yam , 'evaM jahA sohamme vattavyayA bhaNiyA tahA IsANe vi cha gamagA pUrvokta jaisA hI jAnanA cAhiye 'asaMkhejjavitthaDesu evaM cetra tinnigamagA, navaraM tisu vi gamaeplu asaMkhejjA bhANiyavyA' tathA asaM. khyAtayojanavistAvAle jo saudharmavimonAvAsa haiM unameM saMkhyAta. yojanavistAravAle saudharmavimAnAvAsoM ke jaise utpAda, udvarttanA, sattAviSayaka AlApaka kahanA cAhiye / parantu ina AlApakoM meM saMkhyAtapada kI jagaha asaMkhyAtapada kA prayoga karanA caahiye| 'avadhijJAnI aura avadhidarzanI yahAM se-asaMkhyAtayojanavistAravAle saudharmavimAnAvAsoM se-asaMkhyAta kI mAtrA meM cavita nahIM hote haiMkintu saMkhyAta kI mAtrA meM hI cavita hote haiN| kyoMki tIrthakarAdikarUpa se jo utpanna hote haiM, ve saMkhyAta hI utpanna hote haiM asakhyAta nahIM / bokI kA aura saba kathana pahile kahe gaye jaisA hI jAnanA cAhiye / 'evaM jahA sohamme vattavayA bhaNiyA, tahA IsANe thAya che. bAkInuM samasta kathana jyotiSikenA kathana jevuM ja samajavuM. " asaMkhejjavitthaDe evaM cetra tinni gamagA, navaraM tisu vi gamaesu asaMkhejjA bhANiyavA" asabhyAta yonanA vistAra 2 saudhama 65na vibhA. nAvAso che, temAM saMkhyAta ejananA vistAravALA vimAnAvAsanA jevAM ja utpAda, udvartAnA ane sattAviSayaka AlApake kahevA joIe, paraMtu A AlApakemAM saMkhyAta padane badale asaMkhyAta padane prayoga karave joIe avadhijJAnI ane avadhidarzanI ahIMthI (asaMkhyAta ejananA vistAravALA saudharmavimAnAvAsamAMthI) asaMkhyAtanI mAtrAmAM yuta thatA nathI, paNa saMkhyAtanI mAtrAmAM ja yuta thAya che, kAraNa ke je che tyAMthI AvIne tIrthakarAdi rUpe utpanna thAya che, temanI saMkhyA saMkhyAta ja che, asaMkhyAta nathI bAkInuM samasta kathana pUrvokta kathana anusAra ja samajavuM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 bhagavatIsUtre bhANiyamA' evaM pUrNAktarItyA yathA saudharme kalpe vaktavyatA bhaNitA tathA IzAne'pi kalpe SaTgamakAni-utpAdo-dartanA-sattAviSayakANi trINi saMkhyAta. vistRtAnAzritya, etAnyeva trINi asaMkhyAtavistRtAnAzritya, ityevaM SaigamakAni bhaNitavyAni / 'saNaMkumAre evaM cetra' sanatkupAre kalpe, evame-pUktirItyaiva saMkhyAtAsaMkhyAtavistRtAnAzritya trayANAM trayANAm-utpAdo-dvateMnA-sattA viSayakANAmAlApakAnAM melanena SaT AlApakA bhaNitavyAH, 'navaraM itthI veyagA na avajjati' navaraM saudharmezAnApekSayA vizeSastu sanatkumAre strIvedakA na upapayante, striyo devyaH sanatkumArAdiSu notpadyante, navA tatra devyaH santivi cha gamagA bhANiyanyA' jisa prakAra se saMkhyAtayojana vistAravAle saudharmadevAvAsoM ke ye utpAda utanA evaM sattAviSayaka AlApaka kahe gaye haiM usI prakAra se saMkhyAtayojanavistAravAle aura asaM. khyoyojana vistAravAle IzAnadevAvAsoM ke bhI tIna tIna-cha AlA. paka-utpAda, udvartanA aura sattA viSayaka kahanA cAhiye / 'sagaMkumAre evaM ceva' sanatkumArakapa meM bhI isI prakAra se saMkhyAta asaMkhyAtavistAravAle sanatkumArAvAsoM ko lekara ke tIna tIna 6 AlApaka utpAda, udvartanA aura sattA viSayaka kahanA cAhiye / 'navaraM itthIveyagAna upavajAti' parantu IzAnadevAvAsoM ke AlApakoM kI apekSA yahAM jo vizeSatA hai vaha aisI hai ki yahAM strI vedI utpanna nahIM hote " evaM jahA sohamme vattavvayA bhaNiyA, tahA InANe vi cha gamagA bhANiyA" jevI rIte saMkhyAta ane asaMkhyAta ejananA visatAravALA saudharmavimAnAvAsamAM utpAda, udvartana ane sattA viSayaka traNa traNa AlA pako kahevAmAM AvyA che, evAM ja traNa traNa AlApake-kula cha AlApake-IzAnakalapanA sakhyAta ane asaMkhyAta jananA vistAravALA vimAnAvAsamAM utpA, tana bhane sattAnA viSayamA 55 43 me "saNaMkumAre evaM ceva" sanamAra 465nA sadhyAta bhane masa yAta yojanA vistAra. vALA vimAnAvAsamAM utpAda, udvartana ane sattA viSayaka traNa traNa AlApake -sa cha mAyApI-5 me pramANe vA 4. " navaraM itthIveyagA na uvavajjaMti" 52.tu saudhama bhane zAnana pAsa42di mahI vizeSatA eTalI ja che ke ahIM (sanakumAra kalapamAM) sIvedI utpanna thatAM nathI, eTale ke devIo utpanna thatI nathI kAraNa ke saudharma ane IzAna, A be devalekamAM ja devIone utpAda kahyo che tyAra pachInA sanakumArAdi devalekemAM devI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 543 ityAha-'paNNattesu ya na bhaNNaMti' prajJapteSu-prajJaptapadopalalakSita sattAviSayaka gamake ca sIvedakA na bhaNyante, sanatkumArAdiSu devInAM sattAyA abhAgat kintu tatra sanatkumArAdiSu, adhastanadevalokAdevInAM gamanasaMbhavAt tatrato devInAmudvartanaM kadAcidbhavatIti udvartanA na niSiddheti bhaavH| 'asannI tisu vi gamaemu na bhaNaMti, sesaM taM ceva' asaMjJinaH sanatkumArAvAseSu triSvapi gamakeSu-utpAdo-vartanAsattA viSayakeSu AlApakeSu na maNyante / sanatkumArAdidevAnAM saMjJibhya evotpAdasadbhAvena cyutAnAM ca saMziSveva gamanena, gamakatraye'pi asaMjJitvasyAsadbhAvAt , haiM / arthAt deviyAM yahAM utpanna nahIM hotA haiM, kyoMki deviyoM kA utpAda-do devaloka taka-saudharma IzAna devaloka taka hI-kahA gayA hai| Age ke sanatkumArAdi devalokoM meM nhiiN| ataH jaba inakA yahAM utpAda hI nahIM hai taba 'paNNattesu ya na bhaNati' prajJaptapadopalakSita-sattAviSayaka gamakoM meM strIvedI nahIM kahe gaye haiN| kyoMki sanatkumArAdikoM meM deviyoM kA sattA meM abhAva kahA gayA hai, sanatkumAdikoM meM jo deviyAM AtI haiM ve adhastanadevaloka se hI AtI haiM / ataH vahAM se kadAcit deviyoM kI udvarttanA hotI hai-isIliye udvartanA kA niSedha yahAM nahIM kiyA gayA hai| asannI tisu vi gamaesu na bhaNNaMti, se saMtaM ceva' asaMjJI jIva sanatkumArAvAsoM ke tInoM bhI utpAda, udvartanA, aura sattAviSayaka AlApakoM meM nahIM kahe gaye haiN| kyoMki sanatkumAdi devoM kA utpAda saMjJI jIvoM meM se hI hotA hai aura jaba ye vahAM se cavita hote haiM-taSa eno utpAda kahyo nathI. A rIte sanakumAra devalokamAM devIonI utpatti thatI nApAthI, "paNNattesu ya na bhaNati" prazasapopakSita sattAviSaya AlApakemAM paNa strIvedIne abhAva ja kahyo che, kAraNa ke sanakumArAdika devalokamAM devIonI vidyamAnatAne ja abhAva kahyo che. sanakumAradikamAM je devIo Ave che, teo adhastana (nIcenA) devalokamAMthI ja Ave che. tethI tyAM kyAreka devIonI uddhattanA thAya che, tethI ahIMyA devIonI attanAnI niSedha ho nathI. " asannI tisu vi gamaesu na bhaNNaMtti, sesaM taMceva" sana mArAvAsonA trANe mAtApImA masazI chavAnu 4thana 327 joIe nahIM, kAraNa ke tyAM asaMjJI jIva utpanna thatA nathI. tyAMthI asaMgI jInI uddhattanA thatI nathI ane tyAM asaMsI jI hatA paNa nathI, kAraNa ke sanatkamArAdi devone utpAda saMjJI jamAMthI ja thAya che ane tyAMthI cyavIne teo saMjJI jemAM ja utpanna thAya che. tethI traNe AlA zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre - ' evaM jAtra sahassA re' evaM pUrvoktavadeva yAvat mAhendre, brahmaloke, lAntake, mahAzukre, sahasrAreca kalpe Aseyam, sahalArAnteSu kalpeSu tiryagyoni kAnAmutpAdena asaMkhyeyAnAM gamakeSu utpAdo- dvarttanA - sattA viSayakeSu sadbhAvAt, nAtaM vimANe lessAmu ya, sesaM taM cetra' nAnAtvaM pRthaktvaM vimAneSu lezyAsu cAvaseyam, tatra vimAneSu nAnAtvam, tathAhi prathame kalpe dvAtriMzakSANi vimAnAvAsAH, dvitIye aSTAviMzatiLakSANi vimAnAvAsAH, tRtIye dvAdazaLakSANi, caturthe aSTa lakSANi, pazcame catvArilakSANi SaSThe paJcAzat sahasrANi, saptame catvAriMzatsahasrANi, aSTame SaTsahasrANi natrame dazame ca catuzzatAni, ekAdaze dvAdaze ca bhI ye saMjJI jIvoM meM hI utpanna hote haiM ataH tInoM gamakoM meM asaMjJI jIvoM kA sadbhAva nahIM kahA gayA hai / ' evaM jAva sahassA re' isI prakAra se yAvat - mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra aura sahasrArAta kalpoM meM tiryagyonika jIvoM kA utpAda hone se asaMkhyAtayoja - vistAravAle ina AvAsoM ke tInoM gamakoM meM-AlApakoM meM- utpAda, udvarttanA aura sattAviSayaka gamakoM meM asaMkhyAta tiryagyonika jIvoM kA utpAda hone se asaMkhyAtatiryagyonika kA sadbhAva kahA gayA hai / 'NANattaM vimANe, lessAmu ya sesa taM 'ceva' tathA pUrvakathana kI apekSA yahAM vimAnoM ke kathana meM aura lezyAoM ke kathana meM bhinnatA hai-jo isa prakAra se haiM - prathamakalpa meM 32 lAkha vimAnAvAsa haiM dvitIya kalpa meM 28 lAkha vimAnAvAsa haiM tIsare kalpa meM 12 lAkha vimAnAvAsa haiM, cauthe kalpa meM 8 lAkha vimAnAvAsa haiM, pAMcaveM kalpa meM cAra lAkha vimAnAvAsa haiM, chaThe kalpa meM 50 hajAra vimAnAvAsa haiM, sAtaveMkalpa meM 40 hajAra vimAnAvAsa haiM, AThave kalpa meM cha hajAra vimAnAvAsa haiM, nauveM aura 544 pomAMsa jJI lavona sahabhAva udyo nathI. " evaM jAva sahassAre " prakAranuM kathana mAhendra, brahmaleAka, lAntaka, mahAzukra ane sahasrAra sudhInA kalpemAM paNa samajavu. A kAmAM tiya caiAnika jIvAneA utpAda hovAthI asakhyAta ceAjananA vistAravALA A AvAseAmAM traNe AlApakAmAM-utpAda, uttanA ane sattAviSayaka AlApamAM--asakhyAta tiya caiAnikanA sadbhAva hyo che. " NANataM vimANesu leskhAsu ya, sesaM taMceva " pUrvauthana uratAM yA kathanamAM vimAna ane laizyAenA kathanamAM ja bhinnatA che. te nIce pramANe che-pahelA kalpamAM 32 lAkha vimAnAvAsa che, khIjAmAM 28 lAkha, trIjAmAM 12 lAkha, ceAthAmAM ATha lAkha, pAMcamAMmAM 4 lAkha, chaThThAmAM 50 hajAra, sAtamAMmAM 40 hajAra, AThamAMmAM 6 hajAra, navamAM ane dasamAmAM 400 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 545 trINi zatAni navauveya ke Su prathamatrike ekAdazottarazatam , dvitIyatrike saptottarazatam , tRtIyatrikeSu ekazatam , pazcAnuttaravimAneSu paJcavimAnAvAsAH sarvamelanena8497023 trayovizatyadhika saptanavatisahasrottara caturazItilakSANi vimAnAvAsAH vaimAnikAnAM saudharmAdArabhyAnuttaravimAnaparyantAnAm avaseyAH, iti, pratipattavyam lezyAsu tu nAnAtvam , tathAhi-prathame dvitIyakalpe tejolezyA, tRtIye caturtha paJcame ca kalpe padmalezyA, agre sarveSu kalpeSu zuklalezyA bhavati / zeSaM tadeva-pUrvoktavadevAvase yam, gautamaH pRcchati-'ANayapANayesu NaM bhaMte ! kappesu kevaiyA vimANAbAsasa yA paNNatA?' he bhadanta ! AnataprANatayoH khalu kalpayoH kiyanti vimAnAvAsazatAni prajJaptAni ? bhagavAnAha-'goyamA ! cattAri dazave devaloka meM 400 vimAna haiM, 11 veM aura 12 veM devaloka meM 300 vimAnAvAsa haiM, navagraiveyakoM ke prathamatrika meM eka sau gyAraha vimAna haiM, dvitIyatrika meM 107 vimAna haiM, tRtIyatrika meM 100 eka sauvimAna haiN| pAMcaveM anuttaravimAnoM meM pAMca vimAna haiM / isa prakAra saba milakara kula vimAnAvAsoM kA joDa saudharma se lekara anuttara vimAnoM taka 8497023 hotA hai| isa prakAra vimAnoM meM nAnAtva prakaTa kara aba lezyAoM meM nAnAtva prakaTa kiyA jAtA hai jo isa prakAra se hai-prathama aura dvitIya kalpa meM tejolezyA hai, tRtIya caturtha evaM paMcamakarUpa meM padmalezyA hai, aura inameM Age ke aura sava kalpoM meM kevala eka zuklalezyA hai| bAkI kA aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai / ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'ANayapANaesu NaM bhaMte ! kappesu kevaiyA vimANAvAsasayA paNNattA' he bhadanta AnataprANatakalpoM meM kitane sau vimAnAvAsa kahe ane agiyAramAM ane bAramAM devalekamAM 300 vimAnAvAsa che. naveya kenA pahelA trikamAM 110, bIjA trikamAM 107 ane trIjA trikamAM 101 vimAne che. A sivAya anuttara vimAne pAMca kahyA che. A rIte saudhamethI laIne anuttara vimAne paryantanA kula vimAnAvAso 8497023 thAya che, have lezyAonI apekSAe bhinnatA prakaTa karavAmAM Ave che-pahelA ane bIjA kalpamAM tejalezyAne, trIjA, cothA ane pAMcamAM ka95mAM padmazyAne, ane tyAra pachInAM badhAM kape mAM zukalezyAne sadUbhAva hoya che. bAkInuM samasta kathana pUrvokta kathana jevuM ja samajavuM. gautama 21||miinaa prazna-" ANayapANaesu NaM bhaMte ! kappesu kevaiyA vimANAvAsasayA paNNatA?" asAvana ! mAnatAta 46pAmaiaisa vibhAnA cha? bha0 69 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 bhagavatIsUtre vimANAvAsasayA paNattA' he gautama ! AnatamANakalpayozcatvAri vimAnAvAsazatAni prajJaptAni, gautamaH pRcchati - teNaM bhaMte ! kiM saMkhejavitthaDA asaMkhejjavitthaDA?' he bhadanta ! te khalu catuHzata vimAnAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtA bhava. nti ? kiMvA asaMkhyavistRtA bhavanti ? bhagAnAha-'goyamA ! saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi' he gautama! te vimAnAvAsAH saMkhyeyavistRtA api santi, asaM. khyeyavistRtA api santi, 'evaM saMkhenjavitthaDesu tinni gamagA jahA sahassAre, asaMkhejjavitthaDe tu uvavajjatesu ya cayaMtemu ya evaM cetra saMkhejjA bhANiyavyA, paNNattesu asaM khejjA' evaM pUrvoktarItyA, saMkhyeyavistRteSu vimAnAvAseSu trINi gamakAniutpAdo-dvavartanA-sAtAviSayakANi yathA sahasrAre kalpe pratipAditAni tathA gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cattAri vimANAvAsasayA paNNattA' he gautama ! AnataprANatakalpoM meM 400 vimAnAvAsa kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'teNaM bhaMte ! kiM sakhejjavitthar3A asaMjjavitthaDA' he bhadanta ! ye 400 vimAnAvAsa saMkhyAta yojanavistAravAle haiM ? yA asaMkhyAtayojana vistAvAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhe. jjavitthaDA vi' ye saMkhyAtayojana vistAvAle bhI haiM aura asaMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiM / 'evaM saMkhejjavisthaDesu tinni gamagAjahA sahassAre, asaMkhejjAvitthaDelu uvavajjatesu ya cayaMtepnu ya evaMceva saMkhejjA bhANiyavvA, paNNattaplu asaMkhejjA' pUrvottarIti ke anusAra saMkhyAtayojanavistAravAle vimAnAvAsoM meM utpAda udvartanA sattA mahAvIra prbhun| utta2-" goyamA ! cattAri vimANAvAsasayA paNNattA" he gautama! AnataprAkRta kapamAM 400 vimAnAvAsa kahyA che. gautama svaamiin| prazna-" te gaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA " upan! te 400 vimAnApAse sadhyAta yAsananI vistAra. vALA che, ke asaMkhyAta yojanAnA vistAravALA che ? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA! saMkhejja vitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDAvi" gautama! teso sabhyAta yananA vistArAsa 55 cha bhane asa yAta yojanA vistAramA 55 cha. "evaM saMkhejjavitthaDesu tinni gamagA, jahA sahassAre, asaMkhejjavitthaDesu uvavajjatesu ya cayaMtesu ya evaMceva saMkhajjA bhANiyavvA, paNNattesu asaMkhejjA" mA sasAra 465nA sacyAta jananA vistAravALA vimAnAvAsamAM devanA utpAda, udvartanA (cyavana) zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 547 pratipattavyAni, asaMkhyeyavistRteSu vimAnAvAseSu, utpadyanteSu-utpadyamAneSu utpadyante padopalakSitaviSayeSu ca cayantiSu-cyavatsu cyavantipadopalakSitaviSayeSu ca evameva pUrvoktakarItyaiva saMkhyeyAH bhaNitavyAH / prajJapteSu-prajJaptapadopalakSiteSu viSayeSu asaMkhyeyAH vaktavyAH tathA ca AnatamANatayoH saMkhyeyavistRteSu vimAnAvAseSu utpAde cyavane avasthAne ca vimAnAnAM saMkhyAtavistRtatvAt saMkhyAtA eva bhavanti, asaMkhyAtavistRteSu utpAdacyavanayoH saMkhyAtA eva bhavanti yato garbhajamanuSyebhya eva AnatAdiSu utpadhAte, te ca saMkhyAtA eva santi, evameva AnatAdibhyacyutA garbhajamanuSyeSvevotpadyante, ataH ekasamaye saMkhyAtAnA. viSayaka tIna AlApaka sahasrArakalpa meM kahe anusAra jAnanA cAhiye / tathA asaMkhyAtayojana vistAravAle vimAnAvAsoM meM utpAdaviSayaka aura udvartanA viSayaka jo AlApaka kahe gaye haiM unameM pUrvoktarIti ke anusAra 'saMkhyAta' pATha kA uccAraNa karanA cAhiye / tathA sattAviSayaka AlAparU meM 'asaMkhyAta' aise pATha kA uccAraNa karanA cAhiye / saMkhyAtayojanavistAravAle AnatamANatavimAnAvAsoM meM saMkhyAtayojana vistAravAle hone ke kAraNa utpAda utanA aura sattA meM saMkhyAta hI AnataprANana deva hote haiM, aura asaMkhyAta yojanavistAravAle AnataprANata vimAnAvAsoM meM asaMkhyAta yojanavistAravAle hone ke kAraNa utpAda meM aura cyavana meM to saMkhyAta hI ANataprANata deva hote haiN| kyoMki garbhajamanuSyoM se hI Akara ke jIva AnatAdikoM meM utpanna hote haiM / aura ye saMkhyAta hI hote haiM / isI prakAra aanane sattA viSayaka jevA traNa AlApake kahyA che evAM ja traNa AlApake ahIM paNa kahevA joIe tathA asaMkhyAta yAjananA vistAravALA AnataprANutanA vimAnAvAsomAM utpAda ane udvartana viSayaka AlApakamAM "saMkhyAta" padanuM ja uccAraNa thavuM joIe paraMtu sattAviSayaka AlApakamAM " asaNyAta" 5 yAra yu naye rebha...mAnatAtanA saMkhyAta vaijananA vistAravALA vimAnAvasomAM saMkhyAta deva utpanna thAya che. temAMthI saMkhyAta devenuM cyavana thAya che ane tyAM saMkhyAta AnataprAthata de vidyamAna hoya che. AnataprANutanA asaMkhyAta ejananA vistAra vALA vimAnAvAmAM eka samayamAM saMkhyAta devane utpAda thAya che, kAraNa ke garbhaja manuSyamAMthI AvIne tyAM ja utpanna thAya che ane temanI saMkhyA sUkhyAta pramANa ja hoya che. saMkhyAta yAjananA vistAravALA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 bhagavatIsUtre mevotpAdacyavanasambhavaH, avasthAnaM tu asaMkhyAtAnAmapi syAt , asaMkhyajIvitatvena e deva jIvitakAle asaMkhyAtAnAmutpAdAta , iti phalitam , 'navaraM noiMdiyovauttA agaMtarova vanagA, aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA ya eesi jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni bA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA sesA asaMkhejjA bhAgiyayA' navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu-Anata pANatayorvimAnAvAseSu no indriyopayuktAH manoyuktAH, anantaropapannakAH, anantarAvagADhakAH, anantarAhArakAH, anantaraparyAptakAzca eteSAM pazcAnAM jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, tAdikoM se cavita hue jIva bhI garbhajamanuSyoM meM hI utpanna hote haiN| isaliye eka samaya meM saMkhyAta jIvoM kA hI utpAda aura cyavana saMbhavatA hai| tathA jo avasthAna asaMkhyAtoM kA kahA gayA hai-so usameM kAraNa aisA hai ki inakA AyuSya asaMkhyAta varSa kA hotA hai| ataH inake jIvanakAla meM asaMkhyAtadeva utpanna hote haiM, isaliye sthiti meM asaMkhyAta devoM kI yahAM prarUpaNA kI gaI hai| 'navaraM noiMdiyo vauttAaNaMtarocavannagA, aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA ya eesi jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA ukoseNaM saMkhejjA paNNattA, sesA asaMkhejjA bhANiyavA' pUrva kI apekSA yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki AnataprANata ke vimAnAvAsoM meM manoyukta, anantaropapannaka, anantarAvagADhaka, anantarAhAraka aura te vimAnAvAmAMthI eka samayamAM saMkhyAta devanuM ja cyavana thAya che, kAraNa ke tyAMthI saMkhyAta devo ja cyavana pAmIne garbhaja manuSyamAM utpanna thAya che. tethI tyAM eka samayamAM saMkhyAta jIvana utpAda kahyo che ane tyAMthI eka samayamAM saMkhyAta nuM gyavana kahyuM che. paraMtu AnataprANata kapanA asaMkhyAta jananAM vistAravALA vimAnAvAse mAM asaMkhyAta deve vidyamAna hoya che, kAraNa ke temanuM AyuSya asaMkhyAta varSanuM hoya che. tethI temanA jIvanakALamAM tyAM asaMkhyAta de utpanna thAya che, tethI sattA (vidyamAnatA) viSayaka AlApakamAM ahIM asaMkhyAta devonI prarUpaNA karavAmAM mApI che. " navaraM noiMdiyovauttA aNaMtarovavannagA, aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA ya eesiM jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA, sesA asaMkhejjA bhANiyavA" 52ntu paDenA 4yana 42ai ahIM vizeSatA eTalI ja che ke AnatANutanA vimAnAvAmAM maneyukta, anantapannaka, anantarAvagADhaka, anacrAhAraka ane anantara paryApta che zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 549 " utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptAH zeSAH uktapaJcAtiriktAH asaMkhyeyA bhaNitavyAH tathA ca kevalaM no indriyopayuktAdiSu pazcapadeSu saMkhyeyA eva teSAmutpAdAvasare eva sadbhAvAt utpattizva saMkhyeyAnAmeva, AraNaccurasa evaM caiva jahA ANayapANaesa nAtaM vimANe, evaM gevejjagAvi ' AraNAcyutayoH kalpayostu evameva pUrvoktadeva yathA AnataprANayoH kalpayoH pratipAditaM tathaitra pratipattavyam, nAnAtvaMpRthaktvaM trizatatvam vimAneSu bodhyam, evaM - pUrvoktarItyaiva graiveyakA api navaprakArakAH AnataprANatAdivadeva avaseyAH tathA ca navagraiveyakavimAnAnAM pRthaktvam aSTAdazAdhikazatatrayam gautamaH pRcchati' kaiNaM bhaMte ! aNuttaravimANA paNNattA ?' anantara paryAptaka ye saba jaghanya se eka yA do yA tIna taka kahe gaye haiM aura utkRSTa se saMkhyAta taka kahe gaye haiM / inase atirikta aura saba asaMkhyAta kahe gaye haiM / tathA ca kevala noindriyopayuktAdika pAMca padoM meM saMkhyAta hI utpanna hote haiM kyoMki inakA utpAda ke avasara meM hI sadbhAva rahatA hai| aura utpatti saMkhyAtoM kI hI hotI hai| 'AraNaccuela evaM ceva jahA ANayapANaesu, nANantaM vimANesu, evaM gevejjagA tri' jaisA kathana AnataprANata kalpoM meM kiyA jAtA hai vaisA hI AraNa aura acyuta ina do kalpoM meM bhI karanA cAhiye / parantu vimAnoM kI saMkhyA meM bhinnatA hai aura vaha tIna sau 300 ke rUpa meM hai / arthAt yahAM vimAnoM kI saMkhyA tInasau 300 hai / AnataprANata ina do kalpoM meM kiye gaye kathana ke anusAra hI navagraiveyakoM meM bhI kathana jAnanA cAhiye / parantu yahA~ para bhI vimAnoM kI apekSA se bhinnatA hai- kyoMki yahAM para vimAnoM kI saMkhyA 318 kahI gaI / taba ki AnataprANata meM vimAnoM kI saMkhyA 400 kahI gaI hai / ochAmAM ochA eka, e athavA traNu kahyA che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta udyA che. te sivAyanA adhAM asaMkhyAta udyA che. prema .... Deja no indri cApayukta Adi pAMca padezamAM sakhyAta ja utpanna thAya che, kAraNu temanA utpAdanA avasaramAM ja sadUbhAva rahe che. ane utpatti sakhyAtenI ja thAya che. " AraNaccue evaM caiva jahA ANayapANaesu, nANattaM vimANesu, evaM gevejjagA vi " uthana mAnataprAzutanA viSe karavAmAM bhAvyu che, vu kathana AraNa ane acyuta viSe paNa karavu' joie paNa vimAnAnI sakhyAmAM ja bhinnatA che. A banne kalpAmAM 300 vimAnA che, tyAre AnataprAjItamAM 400 vimAne che. traiveyakamAM vimAnAnI saMkhyA 318 nI che. bAkInuM kathana AnataprANatanA pramANe samajavu', zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 bhagavatIsUtre he bhadanta ! kati khalu anuttaravimAnAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMca aNutAvimANA paNNattA' he gautama ! paJca anutaravimAnAH prajJaptAH, gautamaH pRcchati-'te NaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhenjavitthaDA ?' he bhadanta ! te khalu paJcAnuttaravimAnAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiM vA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha-'goyamA ! saMkhejjavitthaDe ya, asaMkhejjavityaDA ya he gautama ! pazcAnuttaravimAneSu ekaH saMkhyeyavistRtazca asti, anye asaMkhye vistRtAzca santi tatra madhyamaH saMkhyAtavistRto vartate yojanalakSapramANatvAt gautamaH pRcchati__ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM 'kai NaM bhaMte ! aNuttaravi. mANA paNNattA he bhadanta ! anuttara vimAna kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMca aNuttaravimANA paNNattA' he gautama ! anuttaravimAna pAMca kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! ki saMkhejjavisthaDA, asaMkhejjavisthaDA' he bhadanta ! ye pAMca anuttaravimAna saMkhyAta yojana vistAravAle haiM, yA asaMkhyAtayojana vistAravAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! saMkhejjavisthaDe ya asaMkhejjavitthaDA ya' he gautama ! ye pAMca anuttara vimAno meM se eka anuttaravimAna saMkhyAlayojana vistAra vAlA hai aura zeSa asaMkhyAtayojana vistAravAle haiN| arthAt inameM jo madhyama vimAna hai vaha eka lAkha yojana pramANa hone se saMkhyAta. yojanapramANavAlA kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA gautama svAmInA prazna-" kai NaM bhaMte ! aNuttaravimANA paNNattA ?" bhagavad ! anuttara vimAne keTalAM kahyAM che? mahAvIra prbhun| uttara-" paMca aNuttaravimANA paNNattA" gautama ! anuttara vimAne pAMca kahyAM che? gautama svAbhAna prazna-" te NaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavisthaDA, sAvan ! te pAya anuttara vimAna se jyAta yA nanA vistA2. vALa che, ke asaMkhyAta jananA vistAravALAM che ? mAravIra prsn| utta2-"goyamA! saMkhejjavitthaDe ya, asaMkhejjavitthaDA " he gautama! pAMca anuttara vimAnomAMnuM eka anuttara vimAna saMkhyAta ejananA vistAravALe che ane bAkInA cAra asaMkhyAta ejananA vistAra vALAM che. eTale ke temAM je madhyama vimAna che te eka lAkha jananA vistAravALuM hovAthI tene saMkhyAta ejananA vistAravALuM kahyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 551 6 ( 'paMcasu NaM bhaMte ! aNutaravimANeSu saMkhejJavitthaDe vimANe egasamaraNaM kevaiyA aNuttarovavAiyA devA uvavajjaMti ? he bhadanta ! paJcasu khalu anuttaravimAneSu saMkhye vimAne eka samaye kiyantaH anuttaraupapAtikA devA upapayante ? kevaiyA sukkalessA uvanajjaMti ? pucchA taheva ' kiyantaH zuklalezyA upapadyante ? ityAdi pRcchA tathaiva-pUrvoktarItyaiva avaseyA, bhagavAnAha - ' goyamA ! paMcasu NaM aNuttaravimANe saMkhejja vitthaDe aNuttaravimANe egasamaeNaM jahaNNeNaM ekkovA, dovA, tinnivA, ukko seNaM saMkhejjA aNuttarovavAiyA devA uvavajrjjati, he gautama! paJcasu khalu anuttaravimAneSu saMkhyeyavistRte anuttaravimAne eka samaye jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA anuttaraupapAtikA pUchate haiM- 'paMcasu NaM bhaMte ! aNuttaravimANeSu saMkhejjavitthaDe vimANe egasamaeNaM kevaiyA aNuttarobavAiyA devA uvavajjaMti' he bhadanta ! pAMca anuttara vimAnoM meM se jo madhyamavimAna saMkhyAtayojana kA vistAravAlA kahA gayA hai usameM eka samaya meM kitane anusaropapAtika deva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA sukalesmA uvavajjaMti ? pucchA taheca' kitane zuklezyAvAle utpanna hote haiM ? ityAdi prazna yahAM pUrvokta rIti se hI jAnanA cAhiye / isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! paMcasu NaM aNuttara vimANeSu saMkhejjavitthaDe aNuttara vimANe egasamae NaM jahaNe rNa ekko vA do vA tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA aNuttarobavAiyA devA uvavajjati ' he gautama! pAMca anuttaravimAnoM meM se jo madhyamavimAna saMkhyAtayojana vistAravAlA kahA gayA hai usameM eka samaya meM kama se kama eka yA do yA tIna taka aura adhika se adhika saMkhyAta taka gautama svAbhIno prazna- " paMcasu NaM bhaMte! aNucaravimANesu saMkhe javitthaDe vimANe egasamapaNaM kevaiyA aNuttarovavAiyA devA uvavajrjjati / " he bhagavan ! pAMca anuttara vimAnAmAMnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA anuttara vimAnmo bheu samayamAM DeMTalA anuttaropayAti deveA utpanna thAya che ? " kevaiyA sukalesA uvavajjaMti ? pucchA taheva " temAM me samayabhAM DeTalA shumsseshyaavALA deva utpanna thAya che ? ityAdi pUrvokta prazno ahI' paNa samajI levAnA che. bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA | paMcasu NaM aNuttara vimAsu saMkhejjavi - tthaDe aNuttaravimANe esamaeNaM jahaNaNeNaM ekko vA, do vA, tinnivA, ukko seNaM saMkhejjA aNuttarotravAiyA devA ujavajrjjati " he gautama! pAMya anuttara vibhaanAmAMnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA madhyama vimAnamAM eka samayamAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 bhagavatIsUtre devA upapadyante, 'evaM jahA gevejjavimANe saMkhejjavitthaDesu' evN-puuroktriityaa, yathA aveyakavimAneSu saMkhyeyavista neSu uktaM tathaiva atrApi vaktavyam , kintu navaraM kiNhapakkhiyA, abhavasiddhiyA, tisu aNNANesu ee na uvavajaMti, na cayanti, na paNatta emu bhANiyabA' navaraM-pUrNapekSayA vizeSastu atra kRSNapAkSikAH, abhavasiddhikAH triSu ajJAneSu matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnalakSaNeSu vartamAnA ete jIvA na umpadyante, na cyavanti, na prajJaptapadopalakSiteSu ca bhaNitavyAH na prajJaptAH sanIti bhaavH| 'evaM ca anutaravimAneSu saMkhyeyavistute vimAne samyagdRSTInAmevotpAdasadbhAvAt kRSNapAkSikAbhavasiddhikavyajJAni nAm AlApakatraye'pi utpAda-cyavana-sattAviSayake pratiSedhaH kRto'base yaH, anuttaropapAtika deva utpanna hote haiN| 'evaM jahAgevejjavimANesu saMkhe javisthaDesu' isa prakAra se jaisA pUrva meM saMkhyAtayojana vistAravAle greveyakavimAnoM meM kahA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI jAnanA caahiye| parantu 'navaraM kiNhapakkhiyA, abhavasiddhiyA titu annANelu ee na uvavajjaMti, na cayaMti, na paNNattesu bhANiyavyA' navauveyakoM ke kathana kI apekSA yadi yahAM ke kathana meM koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaGgajJAna ina tIna ajJAnoM meM vartamAna kRSNapAkSika aura abhavasiddhika jIva yahA~ utpanna nahIM hote haiM, yahAM se udvartanA nahIM karate haiM aura na sattA meM hI yahAM hote haiN| isa prakAra saMkhyAtayojana vistAravAle anuttaravimAna meM samyagdRSTi jIvoM kA hI utpAda hotA hai, isa kAraNa vahAM tIna ajJAnavAle kRSNa. ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta anutt|55ti / utpanna thAya che. " evaM jahA gevejjavimANesu saMkhejja vitthaDesu" saivu thana sabhyAta yonanA vistAravANAM traiveya4 vimAnanA devenA viSe karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana saMkhyAta ja. nanA vistAravA anuttara vimAnanA hevA vi 5 sabhA " navaraM kiNhapakkhiyA, abhavasiddhiyA, tisu annANesu ee na uvavajjati, na cayaMti na paNNattesa bhANiyavA" parantu navayahanA 4thana 42di mahI kI vizeSatA che ke saMkhyAta jananA vistAravALA anuttara vimAnamAM kRSNapAkSika, abhavasiddhika ane matijJAna, kRtaajJAna, ane virbhAgajJAna, A traNa ajJAnathI yukta nI utpatti thatI nathI, yavana paNa thatuM nathI ane evAM jIve tyAM vidyamAna paNa hotA nathI. A rIte saMkhyAta ejananA vistAravALA anuttara vimAnamAM samyagdaSTi jIne ja utpAda, thAya che te kAraNe traNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 553 'acarimA vi khoDijaMti, jAva saMkhejjA carimA paNNatA, sesaM taM ceva' acaramA api atra pratiSidhyante, tathA ca yeSAM caramo'nuttaradevabhavaH sa eva te caramAstadaminAstu acaramAste cAtra pratiSedhavitAH , yatazcaramANAmeva madhyame anuttaravimAne utpadyamAnatvAt , avaramANAM tatrAnutpAdAda , yAvat-saMkhyeyA: zuklapAkSi kAdayaH' saMkhyeyAzcaramAzca prAptAH santi, zeSaM tadeva-pUrvoktavadevAyaseyam / asaMkhejjavitthaDesu vi ee na bhaNati' asaMkhyeyavistRteSu api asaMkhyAta yojanavistArayukteSu, ityarthaH evamagre'pi caturyu anuttaravimAneSu ete pUrvoktAH kRSNapAkSikAdayaH triSvapi AlApakeSu-utpAda-cyavana-sattA viSayeSu na pAkSika aura abhavasiddhika jIvoM kA utpAda cyavana aura sattAviSayaka ina tIna AlApakoM meM pratiSedha kiyA gayA hai / aisA jAnanA cAhiye / 'acarimA vi khoDijjati, jAca saMkhejjA carimA paNNattA, sesaM taM ceva' yahAM acaramajIvoM kA bhI utpAda niSiddha hai-kyoMki isa madhyama anuttaravimAnameM carama jIvoM kA hI utpAda hotA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki-jinakA vahI anuttarabhava carama-antima bhava hai ve to carama haiM-aura inase bhinna acarama haiN| acaramajIvoM kA yahAM utpAda hI nahIM hotA hai| kyoMki unake abhIbhava bAkI rahate haiN| jinake bhava isI ava ke sivAya nahIM hote haiM-jo yahAM se cavita hokara manuSyabhava lekara mokSa meM jAnevAle hote haiM-ve hI jIva yahAM utpanna hote kahe haiN| isI kAraNa yahAM saMkhyAta zuklapAkSikajIva aura saMkhyAta camarabhavavAle jIva kahe gaye haiN| bAkI kA aura saba kathana pUrva meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA caahiye| 'asaMkheja vitthaDelu vi ee na bhaNNaMti' asaMkhyAtayojanavistAravAle cAra anuajJAnavALA kRSNapAkSika, ane abhAvasiddhika ane utpAda, yavana ane astitva viSayaka traNa AlApakomAM niSedha karavAmAM Avyo che, ema sabhA. " acarimA vi khoDijjaMti, jApa saMkhejA carimA paNNattA, sesaM taMceva" tyA bhayarama vAna pA yatA nathI, p||21 mA madhyama anuttara vimAnamAM carama jIvone ja utpAda thAya che. A kathanano bhAvArtha e che ke-jemane anuttara vimAnamAM utpatti rUpe bhava carama (antima) che, evA jIvane ja tyAM upAda thAya che. jene te bhava atima nathI, evA jIvane acarama kahe che. evA acarama jIvone tyAM utpAda thatuM nathI je che tyAMthI cyavIne manuSya bhava prApta karIne mokSa prApta karavAnA che, evAM jIvana ane saMkhyAta caramabhavavALA ne sadurbhAva kahyo che. bAkInuM samasta kathana pUvakta kathana pramANe ja samajavuM. bha0 70 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhaNyaMte, kintu 'navaraM avarimA asthi, sesaM jahA gevejjaesu asaMkhejjavitthaDesu jAva asaMkhejjA acarimA paNattA' navaraM-saMkhyeyavistRtAnuttaravimAnApekSayA asaMkhyeya vistRtAnuttaravimAneSu vizeSastu-atra acaramAH santi, yato bAhyAnuttaracaturvimAneSu punaracaramANAmapi utpAdasadbhAvAt , zeSaM yathA aveyakeSu asaMkhyeyavistRteSu vimAneSu pratipAdita tayaivAtrApi pratipAdanIyam , yAvatasaMkhyeyAH zuklapAkSikAdayaH, caramAntAH, asaMkhyeyAH acaramAH prajJatAH, gautamaH pRcchati-'cosaTThIe NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu amarakumArAvAsesu kiM sammadiTThI amurakumArA uvavajjati micchAdiTThI ? he bhadanta ! taravimAno meM ye pUrvokta kRSNapAkSika Adi jIva utpAda, udvattaMnA aura sattAviSayaka tInoM AlApakoM meM nahIM kahe gaye haiM-'navaraM aca. rimA asthi, sesaM jahA gevejjesu asaMkhejjavisthaDesu jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA' saMkhyAta vistAravAle anuttara vimAna ke kathana kI apekSA isa asaMkhyAtayojana vistAravAle anuttaravimAnoM ke kathana meM yadi koI vizeSatA hai to aisI hai yahAM para 'acarimA acaramabhavavAle jIva bhI utpanna hote haiM / isa kAraNa yahAM unakA sadbhAva kahA gayA hai| isa prakAra jaisA kathana asaMkhyAtayojanavistAravAle graiveyakavimAnoM meM kiyA gayA hai usI prakAra kA avaziSTa aura saba kathana yahAM para bhI karanA cAhiye / yAvat asaMkhyAta zuklapAkSika Adi jIva, caramabhavavAle jIva aura asaMkhyAta acaramabhavavAle jIva yahAM kahe gaye haiM yahAM taka kathana karanA caahiye| " asaMkhejavitthaDesu vi ee na bhaNati" madhyAta yetanA vistAra vALAM cAra anuttara vimAnamAM paNa pUrvokta kuNapAkSika Adi jIno utpAda thato nathI, tyAMthI evAM jenuM vyavana paNa thatuM nathI ane tyAM i nu mastitva 51 lAtu nathI. " navaraM acarimA asthi, sesaM jahA gevejjesu asaMkhejjavitthaDesu jAva asaMkhejjA acarimA 5NNattA" sadhyAta yeAnanA vistAravALA anuttara vimAnanA kathana karatAM asaMkhyAta ejananA vistAravALA vimAnanA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke ahIM acarime (acarama bhavavALA jI) paNa utpanna thAya che, tethI ahIM temane sadbhAva kahyo che. A prakAre jevuM kathana asaMkhyAta jananA vistAravALA vaiveyaka vimAnamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja bAkInuM samasta kathana ahIM paNa karavuM joIe jema ke asaMkhyAta yAjananA vistAravALAM cAra anuttara vimAnamAM asaMkhyAta zakala pAkSika Adi che. asaMkhyAta caramabhavavALA che ane asaMkhyAta acaramabhavavALA jI, heAya che, tyAM sudhInuM kathana thavuM joIe, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 555 catuSSaSTayAM khalu amurakumArAvAsazatasahasreSu caSaSTilakSAsurakumArAgaseSu kiM samyagdRSTayaH amurakumArA upAyante ? ki mitha pAdRSTayaH ? ' evaM jahA rayaNappabhAe tini alAvagA bhaNiyA tahA mANiyA' kiMvA mithyAdRSTayaH upapadyante kiMvA samyamithyAdRSTapa upapadyante ? evaM pUrvoktarItyA, yathA ratnaprabhAyAM traya AlApakAH" upapadyante, udvatante. prajJatAH" ityevaM trayo'bhilApakAH bhaNitAstathaiva atrApi traya AlApakAH utpAdacyAna-satAviSayakAH praznarUpeNottararUpeNa ca bhaNitavyAH, 'evaM asaMkhejjavitthaDesu vi tinni gamagA evaM pUrvoktarItyA asaMkhyeyavistRteSvapi amarakumArAvAseSu trINi gamakAni-samyagdRSTi-mithyAdRSTi-samyagmithyAdRSTInAm aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-cosaTThINaM bhaMte !asurakumArAvAsasayasahassesu saMkhejavisthaDesu asurakumArAvAsesu kiM sammadiTTI, asurakumArA uvavajjati micchAdiTThI' he bhadanta ! 64 lAkha asurakumArAvAsoM ke saMkhyAtayojanavAle asurakumArAvAsoM meM kyA samyagdRSTi asurakumAra utpanna hote haiM ? yA mithyAdRSTi asurakumAra utpanna hote haiM yA samyagmithyATiasukumAra utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'evaM jahA rayaNappabhAe tini AlAvagA bhaNiyA, tahA bhANiyanvA' isa prakAra se jaise ratnaprabhA meM tIna AlApaka kahe gaye haiM-vaise hI tIna AlApaka yahAM bhI kahanA cAhiye / arthAt-jaise praznottara ke rUpa meM ratnaprabhApRthivI meM samyagdRSTi, mithyAdRSTi evaM samyagmithyAdRSTi inake sambandha meM jo utpAda, udvartanA, aura sattAviSayaka kahe gaye haiM vaise hI yahAM para bhI praznottararUpa se kahanA cAhiye / 'evaM asaMkhejja___gautama svAmInA prazna-" cosaTThINaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu saMkhejavitthaDesu asurakumArAvAsesu kiM sammahivI asurakumArA ubavajjati, micchAdiTrI" mApana ! 64 5 asu24bhaaraavaasaamaan| 2 sadhyAta ejananA vistAravALA asurakumArAvAsa che temAM zuM samyagdaSTi asurakumAre utpanna thAya che? ke mithyAdaSTi asurakumAro utpanna thAya che? ke samyami. yAdaSTi asurakumAro utpanna thAya che ? mahAvIra prasuna utta2-" evaM jahA rayaNappabha e tinni AlAghagA bhaNiyA, tahA, bhANiyavvA " he gautama ! yA viSayana anusakhIna 2ia mAsA ratnaprabhA pRthvImAM kahevAmAM AvyA che, evAM ja traNa AlApaka ahI paNa kahevA joIe eTale ke ratnaprabhA pRthvImAM samyagdaSTi, mithyAdaSTi ane samyagRmithyASTinA utpAda, udvartana ane sattAviSayaka jevAM traNa praznottara 35 mAtApa hA cha, it mahI 5 vA " evaM asaMkhejja vitthaDesa vi, tini gamagA" me pramANe asaNyAta yAbananA piratAvAsasura. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 bhagavatIsUtre utpAda-cyavana-sAtAviSayakANi abhilApakarUpANi praznottararUpeNa ratnaprabhA. pRthivIvad vaktavyAni 'evaM jAva gevejjavimANesu vi' evaM-pUrvoktarItyaiva, yAva-nAgakumArAdibhavanapati-vAnanyantara-jyotiSika- saudharmezAnAdivimAnA. vAseSu aveyakavimAneSvapi ca saMkhyeyAsaMkhyeyavistRteSu, evameva pUrvoktavadeva praznottararUpA AlApakA bhnnitvyaaH| 'aNuttaravimANesu evaM ceva' anuttaravimAnedhvapi evameva trayaH AlApakAH praznottararUpeNa karttavyAH! 'navaraM tisuvi AlAvaesu micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI ya na bhaNNaMti, sesaM taM ceva' navaraM pUrvApekSayA vizepastu-trivapi AlApakeSu-utpAda-cyavana-sattA-viSayakeSu saMkhyAtAsaMkhyAtavitthaDesu vi tini gamagA' isI prakAra se asaMkhpAtavistAravAle asurakumArAvAsoM meM samyakadRSTi, mithyASTi aura mizradRSTiyoM ke utpAda, utanA aura sattAviSayaka tIna AlApaka praznottararUpa se kahanA cAhiye / 'evaM jAva gevejjavimANesu vi' isI pUrvokta rIti ke anusAra hI yAvat nAgakumArAdibhavanapatiyoM ke vAnavyantaroM ke jyotiSikoM ke saudharma IzAna Adi vaimAnikoM ke vimAnAvAsoM meM evaM aveyakavimAnAvAsoM meM bhI cAhe ve saMkhyAtayojanavistAravAle ho praznottararUpa se samyakadRSTi, mithyAdRSTi evaM mizradRSTiyoM ke utpattikAdiviSayaka tIna AlApaka kahanA cAhiye / 'aNuttaravimANesu evaMceva' anuttaravimAnoM meM bhI isI prakAra se tIna AlApaka praznottararUpa se kahanA cAhiye ! 'navaraM tisu bi AlAvaestu micchAdiTTI, sammAmicchAdiTTI ya na bhaNNaMti setaM taM ceva' parantu yahAM para tInoM-udvartanA aura sattAviSayaka alApakoM meM, saMkhyAtayojanavistAravAle evaM asaMkhyAta kumArAvAsamAM samyagdaSTi, miyAdaSTi ane samyagra mithyASTionA utpAda, tana mana sattA viSaya mA.5 praznotta232 na ." evaM jAva gevejavimANemu vi" 24 pramANe nAmA manapatiyAmA, pAna. vyantaramAM, tiSikamAM, saudharma Adi vaimAnikanA vimAnAvAsamAM ane navaraiveyaka vimAnAvAsamAM, saMkhyAta ane asaMkhyAta ejananA vistAravALA AvAsa athavA vimAnAvAsamAM, praznottara rUpe samyagdaSTi, mithyAdaSTi ane milTiyona 648 mAha viSaya 3 mA ru . " aNuttaravimANesu evaM ceva" anuttara vibhAnAmA 565 me 2 // tra sAtApa praznottara 3 4 nase. " navaraM tisu vi AlAvaesu micchATThiI, sammAmicchAdidI ya na bhaNNaM ti, sesaM taMceva" 52ntu sadhyAta bhara asabhyAta janana vistAravALAM anuttara vimAnamAM utpAda, yavana ane sattAviSaya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 557 vistRteSu pazcAnuttaravimAneSu mithyAdRSTayaH, samyagmithyAdRSTayazca na bhaNyAte na upapadhante, na cyavanti, na prajJaptAH santItyarthaH anuttaravimAneSu teSAmasaMbhavAt , zeSa tadeva-pUrvoktavadeva, avaseyam , gautamaH pRcchati-'se NUNa bhaMte ! kaNhalesse nIla jAva sukkalesse bhavittA kaNhalessesu devesu uvavajjai' he madAta ! tat atha, nUnaM khalu kRSNalezyo nIla yAvat nIlalezyaH, kApotalezyaH, tejolezyA, padmalezyaH, zuklalezyaH kRSNAdizuklalezyAvAn bhUtza ki kRSNalezyeSu deveSu upapadyate ? bhagavAnAha-'haMtA goyamA! evaM jaheva neraiemu paDhame uddesae taheva mANiyavvaM ' he gautama ! hanta-satyam , evaM-pUrvoktarItyA yathaiva nairapikeSu atraiva trayodazazatakasya yojana vistAravAle pAMca anuttara vimAnoM meM mizradRSTi evaM mithyAdRSTi nahIM kahanA cAhiye / kyoMki-ina donoM kA na yahAM utpAda hotA hai, na yahAM utanA honI hai aura na inakI yahAM sattA hI rahatI hai| yahAM to gRhItasamyagdarzanavAle jIva hI utpanna hote haiM isaliye inake sambandha meM hI utpAtAdi viSayaka tIna AlApaka kahe gaye haiN| bAkI kA aura saba kathana pUrvoktAnusAra hI hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'se pUrNa bhaMte ! kAhalesse nIla jAva sukalesse bhavittA kaNhalessetu develu uvavajjaI' he bhadanta ! kRSgalezyAvAlA jIva, nIlalezyAvAlA, yAvat-kApotalezyAcAlA, tejolezyAvAlA, pAlezzAvAlA zuklalezyAvAlA hokara ke kyA kRSNalezyAvAle devoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-haMtA, goyamA! evaM jaheva neraiesu paDhame uddesae taheva bhANiya' he gautama! jaisA nairathikoM ke viSaya meM terahaveM zataka ke prathama AlApamAM mithyASTie ane samyamithyASTionuM kathana karavuM joIe. nahIM, kAraNa ke te banene tyAM utpAda paNa thato nathI, temanuM tyAMthI cyavana paNa thatuM nathI ane tyAM temanuM astitva paNa hotuM nathI anuttara vimAnAmAM te gRhIta samyaga darzanavALA cha ja utpanna thAya che, tethI temanA saMbaMdhamAM ja utpAtAdi viSayaka traNa AlApaka kahevAmAM AvyA che. bAkInuM samarata kathana pUrvokata kathana anusAra ja samajavuM. gautama svAbhAnA prazna-" se NU gaM bhaMte ! kaNhalese nIla jAva sukalele bhavittA kaNhalessetu devesu uvavajjai ?" 3 mAvan / 49 vezyA vANA va, nIvezyAvANI, pAtozyAvANI, tAvANI, 5vezyAvANI bhane guphalalezyAvALo thaIne zuM kRSNalezyAvALA devemAM utpanna thaI jAya che ? mahAvIra prabhunA uttara-"haMtA goyamA ! evaM jaheva neraiesu paDhame uddesara taheva bhANiyavvaM " gIta ! terabhAM sh15| 59 // dezamA nAra zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre prathame uddeza ke bhaNitaM tathaiva aApi bhaNitavyam , tathA ca-kRSNAdizuklalezyAntA bhUtvA kRSNalezyeSu deveSu upapadyante 'nIlale sAe vi jaheva neraiyANaM' nIlalezyAnAmapi yathaiva nairayikANAM nIlalezyAvatAM pratipAdanaM kRtaM tathaiva pratipAdanaM karttavyam , tathA ca kRSNalezyAvantaH, nIlalezyAvantaH, kApotalezyAvantaH, tejolezyAvantaH, padmalezyAvantaH, zuklalezyAvanto bhUtvApi nolalezyeSu deveSu upapadyante, 'evaM jahA-nIlasAe evaM jAva pahale se su, sukkalessesu evaM cetra' yathA nIlalezyA viSaye pratipAdanaM kRtam evaM yathaiva, yAvat-kApotalezyeSu tejo lezyeSu padmalezyeSu, zuklalezyeSu ca, evameva-pUrvoktarItyeva pratipAdanaM kartavyam , tathA ca-kRSNalezyAvantaH, nIlalezyAvantaH, kApotalezyAvantaH, tejolezyAvantaH padamalezyAvantaH, zuklalezyAvanto bhUtvA kApotalezyeSu deveSu upapadyante, kRSNa lezyAvantaH, nIlalezyAvantaH, kApotalezyAvantaH, tejolezyAvantaH, padmalezyA. uddezaka meM kahA hai usI prakAra se yahAM para bhI kahanA cAhiye / tathA cajIva kRSNalezyA se lekara zuklalezyA taka kI lezyAoMvAlA hokara kRSNalezyAvAle devoM meM utpanna hote haiM 'nIlalesmAe vi jaheva nerai. yANaM' jaisA nIlalezyAvAle nairayiyoM ke viSaya meM kahA gayA hai usI prakArakA kathana nIlalezyAvAle devoM kA bhI karanA cAhiye / tathA cakRSNalezyAvAle, nIlalezyAvAle kApotalezyAvAle tejolezyAvAle, padmalezyAvAle zuklalezzAvAle hokara ke bhI nIlalezyAvAle devoM meM utpanna hote haiM / 'evaM jahA nIlale sAe evaM jAva pamhalesesu. sukkalessesu evaM ceva' jaisA nIlalezyA ke viSaya meM kahA gayA hai| vaisA hI yAvat-kAyo. talezyAvAloM meM tejolezyAvAloM meM padmalezyAvAloM meM zuklalegAvAloM meM, pratipAdana karanA cAhiye / tathA ca-kRSNalezyAvAle nIlale. kenA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa karavuM joIe jema ke-jIva kRNathI laIne zukalaparyAnI lezyAovALe 24204vezyAvA hevAmA Gpanna thAya che. "nIlalessAe vi jaheva neraiyANaM" 2 4thana nAsavezyAvAmA nAnA viSayamA 42vAmAM mAya che, evuM ja kathana nIlalezyAvALA devanA viSayamAM paNa karavuM joIe. jema ke kRSNavezyAvALA, nIlalezyAvALA, kAtilezyAvALA, te jalezyAvALA, palezyAvALA ane zu lalekSAvALA thaIne paNa nIlezyAvALA devAmAM utpanna thAya che. "evaM jahA nIlale khAe evajAva pamhalesesu sukelessesu eva cevara nIlezyAvALAnA viSayamAM kahyuM evuM ja kApatalezyAvALAomAM, te je lezyAvALAomAM, pavezyAvALAomAM ane zukalalezyAvALAomAM pratipAdana karavuM joIe jema ke kRSNalezyAvALA, nIlalezyAvALA, kApetalezyAvALA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 13 u02 sU01 devavizeSanirUpaNam 559 vantaH zuklalezyAvanto bhUtvA tejoLezyeSu upapadyante, kRSNalezyAvantaH, nIlalezyAvantaH, kApotalezyAvantaH, tejolezyAvantaH, padmalezyAvantaH zuklalezyAvanto bhUtvA padmalezyeSu deveSu upapadyante, kRSNalezyAdizuklalezyAvanto bhUtvA zuklalezyeSu deveSu upapadyante, tatra vizeSamAha-'navaraM lessahANesu bisujjhanANesu vimujjhamANesu sukkalessaM pariNamanti, sukkalessaM pariNamattA, sukalessesu devesu uvavajjati' navaraM nairayikApekSayA vizeSastu-lezyAsthAneSu kRSNAdilezyAprakAreSu vizudhyatsu vizudhyatsu, zuklalezyAM pariNamanti prApnuvanti, zuklalezyAM pariNamyapApya, zuklalezyeSu deveSu uppdynte| tadupasaMharabAha- se teNadveNaM jAva zyAvAle, kApotalezyAvAle, tejolezyAyAle pAlezyAvAle, zuklalezyA. vAle hokara ke kApotalezyAvAle devoM meM utpanna hote haiN| kRSNalezyA vAle, nIlalezyAvAle, kApotalezyAvAle, tejolezyAvAle, panalezyA. vAle, zuklalezyAvAle hokara ke tejolezyAvAle devoM meM utpanna hote haiM / kRSNalezyAvAle, nIlalezyAvAle, kApotalezyAvAle, tejole. zyAvAle padmalezyAvAle zukalezyAvAle hokara padmalezyAvAle devoM meM utpanna hote haiM / kRSNalezyAdi zuklalezyAnta hokara ke zuklalezyAvAle devoM meM utpanna hote haiM / isameM vizeSatA pradarzana karate hue satrakAra kahate haiM-'navaraM lessahANelu visujjhamANesu2 suka lessaM pariNamaMti, sukkalesta pariNamainA sukkalessesu devesu uvavajnati' he gautama! nairayikoM kI apekSA se jo yahAM vizeSatA hai vaha aisI hai ki kRSNAdilelyA prakAroM meM vizuddhatA hote 2 jaba jIva zukalezthA ko prApta kara lete haiM tejalezyAvALA, padmavezyAvALA ane zukalatezyAvALA thaIne kAtileyAvALA devomAM utpanna thAya che. kRSNalezyAvALA, nIlavezyAvALA, kApatale. zyAvALA, tejalezyAvALA, padmavezyAvALA, zukalezyAvALA thaIne tejalezyAvALA devomAM utpana thAya che. kRSNalezyAvALA, nIlahezyAvALA, kApotazyAvALA, tejalezyAvALA, padmazyAvALA zukalayAvALA thaIne pAlezyAvALA devamAM utpanna thAya che. jIva kRSNathI laIne zukalaparyantanI lehyAvALa thaIne gulalezyAvALA devamAM utpanna thAya che. have temAM vizeSatA zavayA bhATe. suutr||2 4 -" navaraM lessaTANesu visujjhamANesura sukalessaM pariNamaMti, sukalessaM pariNamaisA suphalessesu devesu uvavajjati" hai gautama ! nArake karatAM devomAM evI vizeSatA che ke kRNAdilezyA prakAromAM vadhArene vadhAre vizuddhatA thatAM thatAM jyAre ja zukalayAnI prApti karI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ujavanaMti' he gautama ! tat-atha, tenArthena-tena kAraNena, yAvat-kRSNalezyAvantaH, nAlalezyAvantaH, kApotalezyAvantaH tejolezyAvantaH, padmalezyAvantaH, zukla lezyAvanto bhUtvA zuklalezyeSu deveSu upapadyante iti bhAvaH / ante gautama Aha'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti he bhadanta ! tadevaM-bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM-bhavaduktaM satyamevetyAzayaH // mU0 1 / / iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUSita bAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlabati viracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikAkhyAyaryA vyAkhyAyAM trayodazazatakasya dvitIyoddezakaH samAH // 13--2 // taba use prApta kara ve zullalelyAvAle devoM meM utpanna ho jAte haiN| se teNaTeNaM jAva uvavati ' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki kRSNalezyAtrAle, nIlalezyAvAle, kApotalezyAvAle, tejolezyAvAle, pAlezyAvAle, zuklalezyAvAle hokara ke jIva zuklalezyAvAle devoM meM utpanna ho jAte haiN| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti" he bhadanta ! Apa kA kathana sarvathA satya hI hai he bhagavAn Apa kA kahA huA yaha saba satya hI hai aisA kahakara ve gautama ! bhagavAn yAvat apane sthAna para virAjamAna ho ge| suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jImahArAja kRta __ "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke terahaveM zatakakA ||duusraa uddezaka samApta // 13-2 // le che, tyAre tene prApta karIne teo zukalezyAvALA devAmAM utpanna thaI jaya che. "se tegaDeNaM jAva uvavati " hai gItama! te 41295 meM geyu hya hai ! vezyApA, nazyAvA, apAtavezyAvA, tnlezyAvALA, padmavezyAvALA ane zukaladhezyAvALA thaIne zukalezyAvALA hevAmA 5na 45 Mya che. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti', " n ! mAghe je kahyuM te satya che. te bhagavAna ! ApanI vAta sarvathA satya ja che. " A pramANe kahane mahAvIra prabhune vaMdaNa namaskAra karIne gautama svAmI pitAne sthAne besI gayA. sU015 jainAcArya je maMdivAkara pUjyazrI ghasIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI sUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA teramAM zatakane bIjo uddezaka samAptA13-25 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 3 tRtIyoddezakaviSayavivaraNam 561 atha tRtIyodezakaH prArabhyate / trayodazazatake tRtIyodezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam nArakA anantarAhAriNo bhavanti, tataH pazcAt anukrameNa paricAraNA vaktavyatA prarUpaNam / pricaarnnaavktvytaa| mUlam-"neraiyANaM bhaMte ! aNaMtarAhArA,tao nivvattaNayA, evaM pariyAraNApayaMniravalesaMbhANiyatvaM / sevaM bhaMte! sevaM bhNte!tti|suu.1|| ___ chAyA-narayikAH khaca bhadanta ! anantarAhArAH, to nirvartanA, evaM paricAraNApadaM niravazeSa bhaNitavyam , tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti // 1 // TIkA-dvitIyoddezakAnte devaraktavyatAyAH prarUpitatvena, devAnAM ca prAyaH paricAraNAvacAt paricAraNAM zabdAdiviSayopabhogarUpAM prarUpayitumAha-'neraiyANaM tIsarA uddezekA prAraMbhaterahaveM zataka ke isa tRtIya uddezaka meM varNita viSaya kA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai-nAraka anantara AhArI hote haiM isake pazcAt anukrama se paricAraNA kA kathana / paricAraNA vaktavyatA'neraiyANaM bhaMte ! aNaMtarAhArA' ityaadi| TIkArtha-dUsare uddeze ke anta meM deva saMbandhI vaktavyatA kI prarUpaNA kI gaI hai ? deva prAyaH paricAraNA vAle hote haiM, zabdAdi viSayoM kA upabhoga karanA isakA nAma paricAraNA hai isa sUtra dvArA sUtrakAra ne isI paricAraNA kI prarUpaNA kI hai-isameM gautama ne prabhu trI zAno praarmteramAM zatakanA trIjA uddezakamAM pratipAdita viSayanuM saMkSipta vivaraNa A pramANe che-nArake anansara AhArI hoya che. tyAra bAda anukrame paricAraNAnuM kathana. -pariyANAvata0yatA" neraiyANa bhaMte ! aNaMtarAhArA" tyAdi TIkAI-bIjA uddezakamAM devenI vaktavyatAnI prarUpaNa karavAmAM AvI che. deva sAmAnya rIte paricAraNAvALA hoya che. (zabdAdi viSane upayoga kare tenuM nAma parivAraNa che) A sUtra dvArA sUtrakAra eja paricAraNAnI prarUpaNa karI che bha0 71 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhaMte ! aNaM rAhArA, to nivvattaNayA, evaM pariyAraNApadaM niravasesaM bhANiyavaM' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! nAyikAH khalu kim anantarAhArA:-anantaramutpAta kSetramAptimayamasamaye eva AhArayantIti anantarAhArAH bhavanti ? tataH pazcAta kiM nirvataMtratA-nirvanA-zarIraniSpatti bhavati ? evaM rItyA paricAraNApadaMmajJApanAyAzcatustriMzattamaM padaM, niravazeSa-sarva bhaNitavyam-atra vaktavyam // ante gautama Aha-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameveti bhAvaH // 1 // iti trayodazazatake tRtIyoddezakaH samAptaH / / 13-3 // se aisA pUchA hai 'neraiyANaM bhaMte ! aNaMtarAhArA, to nivdhattaNayA' he bhadanta ! nArakI kyA utpAtakSetra kI prApti karate hI prathama samaya meM AhAra karane lagate haiM ? phira isake pazcAt unake zarIra kI niSpatti hotI hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! (evaM) aisA hI hai yahAM (pariyAraNApadaM niravase saM bhANiyavva) paricAraNApada-prajJApanA kA 34 vAM pada-sampUrNarUpa se kahanA caahie| (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti) anta meM gautama bhagavAn se kahate haiM ki he bhadanta ! Apa kA kahA huA yaha saba satya hI hai, he bhadanta ! Apa kA kahA huA yaha saba satya hI hai // suu01|| terahaveM zatakakA tIsarA uddezA saMpUrNa 13-3 gautama svAmInA prazna-" neraiyANaM bhaMte ! aNaMtarAhArA, to nivvattaNayA" he bhagavana ! nArake zuM utpAta kSetranI prApti karatAM ja prathama samayamAM AhAra karavA lAge che ? ane zuM tyAra bAda temanA zarIranI niSpatti (racanA) thAya che? mahAvIra prbhune| utta2-" goyamA ! evaM" &, gautama ! me mana cha. mI " pariyAraNApadaM niravasesaM bhANiyavvaM" priyaa26|| 56 (prajJApanArnu 349 54, pU353 43 me. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti" u san ! mAre te satya che. he bhagavan ! ApanI vAta sarvathA satya ja che, A pramANe kahIne vaMdaNa namaskAra karIne gautama svAmI pitAne sthAne besI gayA. sU01 ke teramAM zatakane trIje uddezaka samApta 13-3 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandikA TIkA za. 13 u0 4 caturthoddezakaviSayavivaraNam 563 atha caturtho dezakaH praarbhyte| trayodazazatake caturthoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam / narakapRthivIprarUpaNam , nairayikadvAranirUpaNam , sparzadvAramarUpaNam , praNidhidvAraprarUpaNam , nirayAntadvAranirUpaNam , lokamadhyadvAramarUpaNam , adholokamadhyadvAraparUpaNam , UlokamadhyadvAraprarUpaNam , tiyagloka madhyadvAraparUpaNam , dividikapatrahadvAramarUpaNam , aindrIdizonirgamavaktavyatA, AgneyyAdidizi nirgamavaktavyatA, lokamarUpaNam , astikAyamavartanadvAraprarUpaNam , dharmAstikAyAdibhirjIvAnAM pravartanavaktavyatA, astikAyapradezasparzanAdvAraparUpaNam . dharmAstikAyastha ekapadezo dharmAstikAyAdidravyasya kiyadbhiH pradezaiH spRzyate ? iti prarUpaNam , evam-adharmA cothe uddeze kA prAraMbhaterahaveM zataka ke isa caturtha uddezaka meM varNita hue viSaya kA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai-narakapRthivI kI prarUpaNA nairayika dvAranirUpaNa 1, sparzadvAraprarUpaNA 2, praNidhiddhAra prarUpaNA 3, nirayAnta dvAranirUpaNa 4, lokamadhyabAraprarUpaNA 5, adholokamadhyadvAraprarUpaNA 6, urvalokamadhyadvAraprarUpaNA, tiryaglokamadhyadvAraprarUpaNA8, dig vidika pravahadvAraprarUpaNA9, aindrIdizonirgamavaktavyatA 10, AgneyAdi dizAoM ke nirgama kI vaktavyatA 11, lokaprarUpaNA 12, astikAyapravartanadvAra* prarUpaNA 13, dharmAstikAya Adi dvArA jIvoM ke pravartana kI vaktavyatA, astikAyapradezasparzanAbAravaktavyatA, dharmAstikAyakA ekapradeza, dharmA cothA udezAne prAraMbha- teramAM zatakanA cethA uddezakamAM pratipAdita viSayanuM saMkSipta vivaraNa nIya pramANe cha-(1) 24 pRthvInI 5359|-nairyi dvAra ni356 (2) 25za dvAranI 535 (3) praNidhidvAnI pr35| (4) nityAntavA ni3555 (5) lekamadhyadvAranI prarUpaNA (6) adhelakamadhyadvAranI prarUpaNa, (7) udarvaka madhyadvAranI 5356!, (8) tiya 34 madhyAnI 5359 / (6) vaha pravahakAranI prarUpaNa, (10) andIdizenigama vakatavyatA, (11) AgneyAdi himAnI nigamanI pata0yatA (12) 45359 / , (13) mstiyprpttndvAra prarUpaNa. vaLI A uddezakamAM nIcenA viSayanuM paNa pratipAdana karavAmAM AvyuM che-dharmAstikAya Adi dvArA jIvanamAM pravartananI prarUpaNa, astikAya pradeza sparzanA dvAra vaktavyatA, dharmAstikAyane eka pradeza, dharmAstikAya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre stikAyAdInAmapi sparzanAmarUpaNam , evaM pudgalAstikAyasya dvau pradezI, pudgalAstikAyasya trayaH pradezAH, yAvat saMkhyAtAH asaMkhyAtAH anantAH pradezAzca kiyadbhiH dharmAstikAyAdipradezaH spRzyante ? ityAdi prarUpaNam, tataH kAlasya ekasamayavaktavyatA prarUpaNam , dharmAstikAyadravyavaktavyatAprarUpaNam, adharmAstikAyadravyavaktavyatAmarUpaNam, avagADhadvAravaktavyatAprarUpaNam , yatra dharmAstikAyasya ekapadezo'vagADho bhavati tatra anyadharmAstikAyAdInAM kiyantaH pradezA avagADhA bhavanti ? ityAdi prarUpaNam , evam adharmAstikAyAdiviSaye'pi avagADhamUtranirUpaNam / ekAddhAsamayavaktavyatA, eka dharmAstikAyavaktavyatA, ekAdharmAstikAyavaktavyatA, pRthivIkAyikavaktavyatA, apkAyikavaktavyatA, stikAya Adi dravya ke kitane pradezoM se sparza kiyA jAtA hai ? aisI prarUpaNA isI prakAra se adharmAstikAya AdikoM kI bhI sparzanA kA prarUpaNa pudgalAstikAya ke do pradeza, tIna pradeza, yAvat-saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza kitane dharmAstikAyAdi pradezoM dvArA chuye jAte haiM-ityAdi prarUpaNA isake bAda kAla ke eka samaya kI prarUpaNA dharmAstikAyadravya kI vaktavyatA adharmAstikAya dravya kI vaktavyatA, avagADhavAra ko vaktavyatA, jahAM dharmAstikAya kA ekapradeza avagADha hotA hai vahAM dharmAstikAya ke aura kitane pradeza avagADha hote haiM ? ityAdi prarUpaNA isI prakAra se adharmAstikAya Adi ke viSaya meM bhI avagADhamUtra kA nirUpaNa ekAddhAsamayavaktavyatA ekadharmAstikAyavaktavyatA eka adharmAstikAyavaktavyatA pRthivIkAyika vaktavyatA, apkaaAdi dravyanA keTalA pradeza vaDe parzita thAya che, a. viSayanuM nirUpaNa eja pramANe adharmAstikAya AdinI sparzanAnI paNa prarUpaNa, pudgalAstikAyanA be pradeza, traNa pradeza, cAra pradeza AdithI laIne saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta paryantanA pradezane keTalAM dharmAstikAyAdi pradeze dvArA sparza thAya che? ItyAdi viSayanI prarUpaNA tyAra bAda kALanA eka samayanI prarUpaNA, dharmAstikAyadravyanI vaktavyatA, adharmAstikAyadravyanI vaktavyatA, avagAhadvAranI vaktavyatA, jyAM dharmAstikAyane eka pradeza avagADha thAya che, tyAM dharmAstikAyanA bIjA keTalA pradeze avagADha thAya che? ItyAdi prazno ane temanA uttare eja pramANe adharmAstikAya AdinA viSayamAM paNa avagADhasUtranI prarUpaNA, ekAddhAsamayanI prarUpaNa, eka dharmAstikAyanI prarUpaNa, eka adharmAstikAyanI prarUpaNu pRthvIkAyikanI prarUpaNa, apUkAyi zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 viSayArthasaMgrahArthagAthArthanirUpaNam 565 astikAyaniSadanadvAravaktavyatA, dharmAstikAyAdiH triSu dravyeSu upaveSTuM samarthoM bhavet ? ityAdi prarUpaNam , bahusamayadvAravaktavyatAmarUpaNam , lokasya vakrabhAgavaktavyatA, saMsthAnadvAravaktavyatA ceti // mUlam-"neraiyara, phAsa2, paNihI3, nirayaMte4, ceva loyamajjhe y5||disividisaannpvhaay6, pavattaNaM atthikAehiM // 1 // atthI paesaphusaNA8, ogAhaNayA ya9, jiivmogaaddhaa||10|| asthi paesa nisIyaNa11, bahustame12, logsNtthaanne13||2|| chAyA-narayikaH1, sparzaH2, praNidhiH3, nirayAntaH,4, caiva lokamadhyaM c5| dizAvidizAM ca pravahaH6, pravartanam astikAyeSu7 // 1 // astipradezasparzanam, avagAhanA ca9, jiivaavgaaddhaaH10| asti pradezaniSIdanam 11, bahumamaH12, lokasaMsthAnam / 13 // 2 // TIkA-caturthodezakArthasaMgrahagAthAdvayamAha-"neraiya' ityaadi| nairayika kAyikavaktavyatA, astikAya meM niSadana (baiThanA) dvAravaktavyatA, dharmAstikAyAdi tIna dravyoM meM upaveza ke lie kyA samartha hai ? ityAdi . dvAragAthA-'neraiya 1, phAsa2' ityAdi, 'asthIpaesaphusaNA' ityAdi / narayika 1, sparza 2, praNidhi 3, nirayAnta 4, lokamadhya 5, dizA. vidizApravAha 6 astikAyapravartana7, astikAyapradezasparzanA8, avagA. hanA 9 jIvAvagADha 10, astikAyaniSadna 11, bahusama 11 aura lokasaMsthAna ye 13 dvAra isa uddezaka meM kahe gaye haiN| TIkArtha-isa caturtha uddezaka meM sUtrakAra ne yaha, bAra saMgraha gAthA kahI hai| isameM nairayikavaktavyatA kI prarUpaNA karanevAlA prathama kanI prarUpaNuM, astikAmAM niSadana (besavAnI kriyA) dvAra vakatavyatA, dharmAstikAya Adi traNa dravyamAM upavezana mATe zuM samartha che? ItyAdi prarUpaNA bahusamayadvAravaktavyatA, levakabhAgavakatavyatA, ane saMsthAnadvAra vaktavyatA. dvaa2||thaa-"neriy1, phAsa2 tyAdi / atthIpaesaphusaNA" tyA AL dezamA nAye pramANe 13 dvA2 4aaN cha-(1) naiyi, (2) 25za, (3) nidhi, (4) nirayAnta, (5) madhya, (6) ziziY46, (7) astijayapravartana, () masti4Aya pradeza 25zanA, (4) sAinA, (10) vADha, (11) mastiyanipahana, (12) asama, (13) basasthAna. TIkArtha-AthA uddezakamAM kyA kayA viSayanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te A gAthAmAM batAvavAmAM Avela che. pahelA nirayika dvAramAM nara ane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre - vaktavyatAprarUpaNam 1, sparzasvarUpanirUpaNam 2, praNidhinarUpaNam3, nirayAntasvarUpaprarUpagam4, lokamadhyasvarUpanirUpaNam5, dividimavahasvarUpanirUpaNam6, astikAyaprati nArUpaNam 7, astikAyapadezasparzananirUpaNam8, avagAhanAnirUpaNam 9, jIvAvagADhArUpaNam 10, astikAyaniSadanamarUpaNam 11, bahusamavaktavyatAprarUpaNam 12, lokasaMsthAnasvarUpaprarUpaNam 13||itiH| nArakapRthivIvaktavyatA / mUlam-"kaiNaM bhaMte! puDhavIo paNgattAo? goyamA! sattapuDhavIo paNNattAo, taM jahA-rayaNappabhA jAva ahesattamA, nairayika dvAra hai 1, sparza ke svarUpa kA nirUpaNa karanevAlA dvitIya sparzadvAra hai 2, praNidhikI prarUpaNA karanevAlA tRtIya paNidhidvAra hai 3, nirayAntasvarUpa ko prarUpaNA karanevAlA caturthanirayAntahAra hai 4 lokamadhyasvarUpa karanevAlA pAMcavAM lokamadhyadvAra hai 5, dizA vidizA ke pravahasvarUpa kA nirUpaka chaThA dizA vidizApravAha dvAra hai 6, asti. kAyake pravartanA kA prarUpaka sAtavAM astikAyapravartana dvAra hai 7, astikAya pradezasparzana kA nirUpaka AThavAM astikAyapradeza sparzanAdvAra hai 8, avagAhanA kA nirUpaka navamAM avagAhanAdvAra hai 9, jIvAvagADhaprarUpaka dazavAM jIvAvagADhadvAra hai 10 astikAya niSadanaprarUpaka 11 vAM astikAyaniSadana dvAra hai 11, bahusamavaktavyatAprarUpaka bArahavAM pahusapadvAra hai, 12 aura lokasaMsthAnasvarUpaprarUpaka terahavAM lokasaMsthAna dvAra hai| nAraka jIvonI prarUpaNa karavAmAM AvI che bIjA sparzadvAramAM sparzanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che trIjA praNidhidvAramAM praNidhinI prarUpaNa karavAmAM AvI che. nirayAntasvarUpanI prarUpaNa karanAruM cothuM nirayAtadvAra che. lekamadhyane svarUpanuM nirUpaNa pAMcamAM lekamathadvAramAM karavAmAM Avyu che. cha dizAvidizA pravAhadvAramAM dizAvidizAnA pravahasvarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sAtamAM astikAyapravartanadvAramAM astikAyanA pravartAnanI prarUpaNA karavAmAM AvI che. AThamAM astikAyapradezasparzanA dvAramAM astikAya pradeza sparzanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. navamAM avagAhanA dvAramAM avagAhanAnuM ane dasamAM jIvAva gADhadvAramAM jIvAvagaDhanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. astikAyaniSadananI prarUpaNA agiyAramAM astikAyaniSadanadvAramAM karI che. bAramAM bahu samadvAramAM basamavaktavyatAnI ane temAM leka saMsthAna dvAramAM leka saMsthAnanA svarUpanI prarUpaNuM karavAmAM AvI che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 567 ahe sattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarA mahatimahAlayA jAva apaihANe, teNaM garagA chaTrIe tamAe puDhavIe naraehito mahaMtarAce va1, mahAvitthinnatarA cevara, mahAvagAsatarA ceva3, mahApairikatarA ceva4, No tahA mahApavesaNatarA ceva1, No AiNNa. tarA cevara, No AulatarAceva3, aNoyaNatarAceva4, tesu NaM naraesu neraiyA chaTThIe tamAe puDhavIe neraiehito mahAkammatarAceva1, mahAkiriyatarAcevara, mahAsavatarAce33, mahAveyaNatarAceva4, No tahA appakammatarAceva1, No appakiriyatarAcevara, No appAsavatarAceva3, No appaveyaNatarAceva4, appaDDiyatarAceva1, appajjuttiyatarAcevara, No tahA mahaDDiyatarAcevara, No mahajjuiyatarAcevara, chaTThIe NaM tamAe puDhavIe ege paMcUNe nirayAvAsasayasahasse paNNatte, te NaM naragA ahe sattama e puDhavIe neraehito no tahA mahaMtatarAceva1, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAsatarAceva3, mahApairikatarAceva4,mahappavesaNatarAceva1 AinnatarAcevara, AulatarAceva3, aNoyaNatarAceva4, tesu NaM naraesu neraiyA ahe sattamAe puDhavIe neraiehito appakammatarAcevara, appakiriyatarAceva2, appAsavatarAceva3, appaveyaNatarAceva4, mahaDDiyatarAceva1, mahAjuiyatarAcevara, No tahA appaDDiyatarAceva, appajjuiyatarAceva, chaTThIeNaM tamAe puDhavIe naragA paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe naraehito mahattarAcevara, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAsatarAcetra3, mahApairikatarA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle ceva4, No tahA mahappavesaNatarAcevara, No AiNNatarAcevara, No AulatarAceva3, aNoyaNatarAceva4, tesu NaM naraesu neraiyA paMcamAe, dhUmappabhAe puDhavIe neraiehito mahAkammatarAcevara, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAsatarAceva3, mahApairikatarAceva4, No tahA appakammatarAceva1, No appakiriyatarAcevara, No apyAsavatarAceva3, No appaveyaNatarAceva4, appaDDiyatarAceva1, appajjuitarAcevara, No tahA mahar3iyatarAva1, No mahajjuiyatarAcevara, paMcamAe NaM dhUmappabhAe puDhavIe tinni nirayAvAsasayasahassA paNNattA, evaM jahA chaTThIe bhaNiyA, evaM sattavi puDhavIo paropparaM bhaNNati jAva rayaNappabhaMti jAva No tahA mahaDDiyatarAceva, appajjuiyatarAceva ||suu01|| chAyA kati khalu bhadanta ! pRthivyaH prajJaptA ? gautama ! sapta pRthivyaH prajJatA, tadyathA ratnaprabhA yAvat-adhaH saptamI, adhaH saptamyAM khalu pRthivyAM paJca anuttarAH mahAtimahAlayA yAvat-apatiSThAnam , te khalu narakAH SaSThayAstamAyAH pRthivyAH narakebhyo mahattarAzcaiva 1, mahAvistIrNatarAzcaiva 2, mahAvakAzatarAzcaiva 3, mahApatiriktatarAzcaiva 4, no tathA mahApravezanatarAcA 1, no AkIrNatarAzcaiva 2, no AkulatarAzcaiva 3, anodanatarAzcaitra 4, teSu khalu narakeSu nairapikAH SaSThayA. stamAyAH pRthivyA nairayikebhyo mahAkarmatarAzcaiva 1, mahAkriyAtarAzcaiva 2, mahA. sravatarAzcaiva 3, mahAvedanatarAzcaiva 4, no tathA alpakarmatarAzcaiva 1, no alpakriyAtarAzcaiva 2, no alpAsravatarAzcaiva 3, no alpavedanatarAzcaiva 4, alpaddhikatarAzcaiva 1, alpadyutikatarAzcaiva 2, no tathA mahaddhikatarAzcaiva 1, no mahAdyutikatarAzcaitra 2, SaSThayAM khalu tamAyAM pRthivyAm ekaM paJconaM nirayAvAsazatasahasraM prAptam , te khalu narakAH adhaH saptamyAH pRthivyAH narakebhyo no tathA mahattarAzcaiva 1, mahAvistIrNatarAzcaiva 2, mahAvakAzatarAzcaiva 3, mahApatiriktatarAzcaiva 4, mahApravezanatarAzcaitra 1, AkIrNatarAzcaitra 2, AkulatarAzcaiva 6, anodanatarAzcaiva 4, teSu khalu narakeSu nairayikAH adhaH saptamyAH pRthivyAH nairayikebhyaH alpakarmatarAzcaiva 1, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 569 alpakriyAtarAkSetra 2, atyAstra pArAzcaitra 3, alpavedana narAzcaiva 4, no tathA mahAkarmatarAzcai 1, gahAkriyatarAzcaiva 2, mahAkhavatarAzcaiva 3, mahAvedanatarAzcaiva 4, mahaddhikatarAzcaiva, mahAdyutikatarAzcaiva no tathA alpaddhikatarAzcava, alpAtikatarAzcaitra, SaSThayAH khalu tamAyAH pRthivyAH narakAH paJcamyAH dhUmapabhAyAH pRthivyAH narakebhyo mahattarAzca 1, mahavistIrNatarAzcaitra 2, mahAvakAzatarAzcatra 3, mahAmatiriktatarAzcava 4, no tathA mahApravezanatarAzcaiva 1, no AkIrNatarAzcava 2, no AkulatarAzcaiva 3, anodanatarAzca 4, teSu khalu narakeSu nairathikAH paJcamyAH dhUmapabhAyAH pRthivyAH nairapikebhyo mahAkarmatararAzcai', 1, mahAkiyAtarAzcaiva 2 mahAsanatarAzcaitra 3, mahAvedanatarAzcaiva 4, no tathA alpakarmatarAzca va, no alapakriyAtara zca 2, no alpAsravatarAzcaiva 3, no alpavedanatarAzcaiva 4, apaddhikatarAzcaitra 1, alpadhutikatarAzcaitra 2, no tathA mahakinarAzcai 1, no mahAyutikatarAzca va 2, paJcamyAM dhUmaprabhAyAM pRthivyAM trINi nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, evaM yathA SaSThI bhaNitA evaM saptApi pRthivyaH parasparaM bhaNyante, yAvat ratnaprabhAntA iti yAvat no tathA mahaddhikatarAzcaira, alpadhutikatarAzcaiva // sU0 1 // ____TIkA-tRtIyoddezake zabdAdiviSayopabhogarUpaparicAraNA proktA, tathA ca karmabandhaH, tena ca paramparayA nArakAdau gamanaM bhavatIti pathamaM nairayikadvAramAha'kaiNaM bhaMte ! ityAdi / kai NaM bhaMte ! puDhavIbho paNNattAo ?' gautamaH pRcchati nArakapRthivIvaktavyatA'kai NaM bhaMte ! puDhavIo' ityAdi / TIkArtha-tRtIya uddezaka meM zabdAdiviSayopabhogarUpa paricAraNA kahI jA cukI hai| isase karmoM kA baMdha hotA hai / isase paramparArUpa se jIvoM kA narakAdi meM gamana hotA hai-isa kAraNa sUtrakArane sarvatra prathama narakavAra yahAM kahA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'kai gaMbhaMte! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! pRthiviyAM kitanI kahI gaI hai ? -nA24pRthvIvatavyatA"kaiNaM bhaMte ! puDhavIo" tyAha TIkArtha-trIjA uddezAmAM zabdAdi viSapabhogarUpa paricAraNAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. tene lIdhe karmone baMdha thAya che tethI chAnuM narakAdi gatimAM gamana thAya che. te kAraNe sUtrakAre A cothA uddezakamAM sauthI pahelAM narakadvAranuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche cha -"kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo" bhagavad ! pRthvIo keTalI kahI che? bha072 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 bhagavatIsUtre he bhadanta ! kati khalu pRthivyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - ' goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo' he gautama ! saptapRthivyAH prajJaptAH, 'vaM jahA - raNapabhA jAva ahe sattamA' tadyathA - ratnaprabhA, yAvat-zarkarApramA, vAlukAmamA, SaGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, adhaH saptamI ca / 'ahe sattamAeNaM puDhatrIe paMca aNuttarA mahAtimahAlayA jAna apaTTA ? adhaH saptamyAM khalu pRthivyAM paJcasaMrUpakA anuttarAH pradhAnAH azApradhAnavedana saMkulatvAt, mahAtimahAlayAH ativistAravanto narakAvAsAH yAvat - kAla: 1, kahAkAla: 2, rauravam, mahArauravam, apratiSThAnaM cetaAmakAH santi, 'te NaM NagarA chaTTIe tamAe puDhavIe narae hiMto mahaMtatarA ceva 1, mahAvisthinatarAce 2, mahAvagAsatarAcetra 3. mahApairikatarAceva 4 ' he gautama ! te khalu narakA: pUrvoktAH paJcanarakAvAsAH SaSThathAstamAyAH pRthivyAH narakebhyo isake uttara meM prabhu ne kahA - 'goyamA' he gautama! 'sattapuDhavIo paNNattAo' pRthaviyAM sAta kahI gaI haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM- 'rayaNappabhA jAva AhesattamA' ratnaprabhA yAvat zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA aura adhaHsaptamI - (tamastamaH prabhA) / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'ahe sattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarA mahatimahAlayA jAba apaiTThANe' he bhadanta ! sAtavIM pRthivI jo adhaH saptamI hai usake pradhAna pAMca mahAvizAla-kAla, mahAkAla, raurava mahAraurava aura apratiSThAna ye narakAvAsa kahe gaye haiM na ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- hA~, gautama ! kahe gaye haiN| ye naraka chaThI tamaH prabhA pRthivI ke narakoM kI apekSA dIrghatA meM bahuta bar3e haiM, evaM viSkaMbha 66 ten| uttara bhApatA mahAvIra alu che - " goyamA !" De gautama ! satta puDhavIo paNNattAo" pRthvI the| ( nara hai|) sAta uhI che. " taMjahA " tebhanAM nAbha nIce prabhA che - " rayaNappabhA jAva ahe sattamA " 2tnaalA, zazaalA, vAsubhaprabhA, pa* alA, dhUbhaprabhA, tabhaHprabhA, adhaH saptabhI (tabhastabhaH pralA.) gautama svAmInI prazna - " ahe sattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarA mahati - mahAlayA jAva apaiTThANe" he bhagavan ! ? sAtabhI adhaH saptabhI narau che tebhAM pAMca anuttara, mahAvizAla Aja, bhaDAbhaNa, zaiva, bhaDAraurava, bhane aprati chAna, A pAMca narakAvAseA kahyA che kharA ? mahAvIra prabhunA uttara-hA, gautama ! tyAM te pAMca narakAvAse AvelA che. te narakAvAsA chaThThI tamaH prabhA narakanA narakAvAseA karatAM lakhAI ane paheALAinI apekSAe ghaNAM ja vadhAre vistAravALA che. te narakAvAseAmAM nArakAne rahevAne mATenu kSetra vizALa che. tethI teek mahAvakAzatara (chaThThI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % E prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 571 mahattarAzvava AyAmena-dairyeNa santi, mahAvistIrNata rAzcaiva viSkambheNa-paridhinA santi mahAvakAzatarAzcaiva-avakAzo bahUnAM vakSyamANadravyANAmavasthitiyogya kSetraM, mahAn avakAzo yeSu te mahAvakAzAH, atizayena mahAvakAzA mahAvakAzavarA: santi, teSAM ca mahAjanasaMkIrNatAvyAttyarthamAha-mahAmatiriktatarAzcaiva-mahatpati. riktaM nairayikarahitaM yeSu te mahAmatiriktAH, atizayena mahApatiriktAH mahAmatiriktatarA atyantazUnyAH santi, kintu-' No tahA mahApavesaNatarAceva 1, no AiNNatarA ceva 2, no AulatarA ceva 3, aNoyaNatarA ceva 4' no-naiva kila tathA-tena prakAreNa, mahAmavezanatarAzcaiva yathA SaSTha nAraka pRthivI narakAvAsA ati. zayena mahatpavezanaM gatyanta rAnarakagatau jIvAnAM pravezo yeSu te tathAvidhA bhavanti, na tathAvidhA bhavanti, SaSTha pRthivyapekSayA saptamapRthivI nArakANAmasaMkhyaguNahInatvAt , ataeva no AkIrNatarAzcaiva-nAtyantaM nArakairAkIrNAH saMkIrNAste bhavanti, no vA AkulatarAzcaiva-AkulA-vyAptA nArakaiH teSAmatizayena yogAdAkulatarA kI apekSA mahAvistAravAle haiN| inameM vakSyamANa dravyoM ko rahane ke liye avasthAna yogya kSetra bahuta vizAla hai-isaliye ye mahAvakAzatara haiM / parantu inameM adhika nAraka jIva nahIM haiM isaliye ye mahApratiriktatara haizUnya hai / 'yo tahA mahApavesaNatarAceca 1' jaise chaThI nAraka pRthivI ke narakAvAsa gatyantara se Aye hue jIvoM ke pravezavAle bane rahate haiMusa prakAra se ye pravezavAle nahIM haiM kyoMki chaThI pRthivI kI apekSA sAtavIM pRthivI meM nAraka asaMkhyAtaguNita hIna kahe gaye haiN| isI kAraNa adhAsaptamI ke narakAvAsa nArakoM se atyanta AkIrNatarasaMkIrNa-nahIM rahate haiN| aura na ve nArakoM se atyanta vyApta hI rahate haiN| isI kAraNa vahAM nArakoM meM Apasa meM saMghaTana nahIM hotA hai narakanA narakavAsa karatAM vadhAre avakAzavALA) che. paraMtu te narakAvAse mAM chaThThI narakanA narakAvAse jeTalA adhika ja nathI, tethI teo mahApratiritt2-shuuny-che. "No tahA mahApavesaNa tarAceva1" chahI na24nA na24AvAsomA jevI rIte anya gatimAMthI AvatAM jone praveza cAlu ja rahyA kare che, evI rIte ahIM temane praveza cAlu rahetuM nathI, kAraNa ke chaThThI naraka karatAM sAtamI narakamAM nArakonI saMkhyA asaMkhyAta gaNI ochI che. te kAraNe adhAsaptamInA narakAvAse nArake vaDe atyanta AkIrNatara-saMkIrNa rahetA nathI. te narakAvAso nArake vaDe atyanta vyApta paNa rahetA nathI. te kAraNe tyAM nArakamAM eka bIjA sAthe saMghaThThana thatuM nathI bhIDane kAraNe tyAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 bhagavatIsUtre no tathAvidhA bhavanti, ataeva te saptamanarakAvAsA anodanatarAzcaiva bAhulyAbhAvAt atizayena anyonyaM nodanavarjitAH parasparasaMgharSarahitA bhavanti / ' tesu NaM naraeNaM neraiyA chaTThIe tamAe puDhavIe neraiehito mahAkammArA ceka 1, mahAkiriyatAceva 2, mahAsavatarA ce 3, mahAveyaNatarA cetra 4 ' teSu khalu paJcasu saptamapRthivInarakAvAseSu nairayikAH SaSThayAstamAyA pRthivyA nairayikebhyo mahAkarmatarAzcaiva bhavanti-SaSThapRthivI nairayikApekSayA teSAM nairayikANAM jJAnAvaraNIyAdi karmaNAM mahattvAt 1, tathaiva te saptapapRthivInairayikA SaSThanarakApekSayA mahAkriyAtarAzcaiva bhavanti, teSAM kAyikyAdi kriyANAM mahattvAt , tatkAle kAyamahattvAt Apasa meM bhIr3a meM eka dUsare se dhakkA mukkI ho jAnA isakA nAma nodana hai / aisA nodana yahAM isIliye nahIM hai ki yahAM para nArakoM kI bahulatA nahIM hai / 'tesu NaM naraeNaM neraiyA chaTThIe nerayahito mahAkamma tarAceva, 1 mahAkiriyatarAceva 2, mahAsavatarAceva 3, mahAveyaNatarA. ceva 4' saptamanarakapRthivI ke ina pAMca narakAvAsoM meM nairayika tamaH pRthivI ke nairayikoM kI apekSA mahAmaMtaravAle hote haiM-kyoM ki chaTThI pRthivI ke nairapikoM kI apekSA ina nArakiyoM ke jJAnAvaraNIyAdi karma bahuta adhika mAtrA meM baMdhe hue hote haiM / tathA isI prakAra se ve mahAkriyAvAle hote haiM kyoMki inakI jo kAyikI Adi kriyAe~ haiM ye mahAna hotI haiM-pAMca sau 500 dhanuSa kI avagAhanA-zarIra kI U~cAI yahAM hotI hai isaliye yahAM kAya kI mahAnatA hai aura isase pahile bhavameM ye mahArambha dhakkAmukkI paNa thatI nathI A prakAranI dhakkAmukkIne nadana kahe che. tyAM A prakAranuM dana thavAnI zakayatA ja rahetI nathI kAraNa ke tyAM nArakanI sadhyA adhi nathI. " tesu NaM naraeNaM neraiyA chaTThIe tamAe puDhavIe neraehito mahAkammatarAceva1, mahAkiriyatarAceva2, mahAsavatarAceva3, maha veyaNatarAceva4" sAtamI narakanA narakAvAsenA nArake chaThThI tama prabhA pRthvInA nArake karatAM mahAkarmataravALA hoya che kAraNa ke chaThThI pRthvInA nArako karatAM te nArakanA jJAnAvaraNIya Adi karma vadhAre pramANamAM baMdhAyelAM hoya che. e ja pramANe teo mahAkiyAvALA paNa hoya che, kAraNa ke temanI je kAyikI Adi kriyAo che te mahAna hoya che. tyAM zarIranI avagAhanA (UMcAI) 500 jananI hoya che, tethI tyAM kAyanI mahAnatA che ane AgalA bhavamAM teo mahArambha, mahAparigraha AdivALA hoya che, tethI temane mahAkiyAvALA kahyA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivI nirUpaNam 573 " pUrvakAle ca mahArambhAditvAt 2, ataeva te tadapekSayA mahAsravatarAcaiva bhavanti 3, evaM mahAvedanatarAzcaitra bhavanti teSAM tadapekSayA mahAkarmatvAt 4, kintu 'no uhA appakammatarA caitra 1, no apakiriyatarA caitra 2, no adhvAsavata caitra 3, no apaveyaNavarA caitra 4, no-naitra kila, tathA tena prakAreNa alvakarmatarAcaiva bhavanti, yathA paSThapRthivI nairayikAstadapekSayA alpakarmatarA bhavanti, do vA vadhA te alpakriyatarazcaiva bhavanti, yathA paSTha pRthivI nairavikAstadapekSayA alpavirA no bhavanti, no naiva vA te tathA alpAvatarAcaiva bhavanti yathA paSThapRthivI nairavikAstadapekSayA alpAsravatarA no bhavanti no vA tathA te alpavedanatarAcaiva bhavanti yathA SaSThapRthivI nairayikA alpavedanatarA bhavanti tathA saptamI pRthivI sthitA neti bhAvaH / 'appaDiyatarA caitra 1, appajjuiyatarA caitra 2, no tahA mahAparigraha Adi vAle hote haiM isaliye ye mahAkriyAvAle kahe gaye haiN| isI kAraNa ye unakI apekSA se mahAsravavAle bhI kahe gaye haiN| yahAM vedanA chaTe naraka kI apekSA adhika hotI haiM-kyoMki nArakI jIvarUpa se jaba yahAM koI nayA jIva utpanna hotA hai taba vaha yahAM kI vedanA ke mAre pahile pahila pAMca sau 500 yojanataka U~cA uchala jAtA hai| aisI vedanA yahAM para hai / kintu 'no tahA appakasmAtarA ceva 1' jisa prakAra chaThe nAraka ke jIva alpatara karmavAle hote haiM-vaise ye alpatara karmavAle nahIM hote hai ? 'no apakiriyatarA ceva' unakI taraha alpatara kAyAdi kriyAvAle nahIM hote haiM 2, no appAsavatarAceva 3, apyaveyaNatarAceva 4' alpatara AsravavAle nahIM hote haiM aura na unakI taraha alpavedanAvAle hI hote haiM 4, kintu chaThI pRthivI nairayikoM kI apekSA ye 'apaDDayatarAceva ? ayajjuiyatarAceva 2' alpaRddhivAle hote haiM udyA che, eja kAraNe chaThThI narakanA nArakeA karatAM temane mahA AsravavALA che. chaThThI naraka karatAM sAtamI narakamAM adhika vedanAnA anubhava karaveA paDe che. kAI paNa navA jIva jyAre tyAM utpanna thAya che tyAre tyAMnI vedanAne kAraNe pahelI vakhata teA te 500 ceAjana sudhI UMce uchaLe che. ATalI badhI vehanA tyAM veDavI paDe che. parantu "no tahA appakammatarA cetra" chaTTI nrkanA nArakAnA jevAM alpatara kama vALA tee hAtA nathI, no apakiriya (6 tarAceva " vaNI tethe| chuTTI narasunA nArInA bhevA ayatara yAhi DiyAbAjA hotA nathI. " no appAsavatarAceva3 appaveyaNatarAceva teo alpatara AsravavALA paNa hAtA nathI ane alpatara vedanAvALA paNa hAtA nathI. apaDhiyatarAcetra, apajjuiyatarAceva " chaDI naramnA naar| tAM sAtabhI 66 zrI bhagavatI sUtra : 10 "" Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 bhagavatIsUtre mahaDDiyatarA cetra 1, no mahajjuiyatarA ceva 2' ataeva te saptamapRthivI nairayikAH asAdikatarAzcaiva bhavanti, teSAM SaSThapRthivyapekSayA avadhyAdi RddheralpatvAt , evam-te alpAtikatarAzcaiva bhavanti teSAM dIpterabhAvAda , ataeva te no tathA maharddhikatarAtraiva bhavanti, yathA SaSThapRthivIsthanairathikA maharddhikatarA bhavanti / evaM te no, mahAdyudikatarAzcaiva bhavanti, yathA SaSTapRthivI nAyikA mahAdyutikatarA bhavanti tathA netyarthaH / SaSTha nArakaM prarUpayitumAha-'chaTThIeNaM tamAe puDhavIe ege paMcUNe nirayAvAsasayasasse paNNatte' SaSThayAM khalu tamAyAM pRthivyam ekaM paJconaM nirayAvAsazatasahasra-pazcanyUnaika rakSanirayAvAsAH prajJaptam / 'te NaM naragA ahe sattamAe puDhavIe naraehito no tahA mahaMtatarA ceva 1, mahAvisthinnatarA ceva 2, kyoMki ina sAtavIM pRthivI ke nairapikoM kI avadhyAdi Rddhi chaThI pRthivI ke nairayikoM kI apekSA alpa hotI hai| isI prakAra se ye unakI apekSA dIpti kA abhAva hone se alpadIptivAle hote haiN| isaliye jaise chaThI pRthivI ke nairayika maharddhikatara hote haiM aise ye maharddhikatara nahIM hote haiN| aura na mahAdyutikatara hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! chaThI pRthivI jo tamaH prabhA nAmakI hai usameM kitane nairayikAvAsa kahe gaye haiM ? aura yahAM ke nairayikoM kI kyA hAlata hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM-'chaDIe NaM tamAe puDhavIe ege paMcUNe nirayAvAsasayasahasse pa0 gatte' he gautama! chaThI tamaH prabhA nAma kI jo pRthivI haiM usameM pAMca kama eka lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM 'te NaM garagA ahe sattamAe pur3havIe naraehito narakanA nAke alpajhaddhivALA ane alpadIptivALA hoya che sAtamI nArakanA nArakanI avadhi Adi zakti chaThThI narakanA nArakanI avadhi Adi addhi karatAM nyUna hoya che. chaThThI narakanA nArakenA zarIranI dIptikaratAM sAtamI narakanA nArakanI dIpti ochI hoya che. tethI ja temane a5tara RddhivALA ane a5tara dIptivALA kahyA che. gautama svAmIne prazna - he bhagavad nama:prabhA nAmanI chaThThI narakamAM keTalA narakAvAso kahyA che ? tyAM nArakonI hAlata kevI che? maDAvIra prasunA uttara-"chaTThIpaNaM tamAe puDhavIe ege paMcUNe nirayAvAsa sayasahasse paNNatte" he gItama! chaTI tamAmA na24mA matai pAMya nyUna (erec5) 24Aso che. "veNaM NarayA ahe sattamAe puDhavIe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 575 mahAvagAsatarAva ceva 3, mahApArikatarA ce 4 ' te khalu SaSThapRthivInarakAra adhaH saptamyAH pRthivyAH narakebhyo no tathA mahattarAzcaiva bhavanti, no tathA mahA vistIrNatarAzcaiva bhavanti, no tathA mahAvakAzatarAzcaiva bhavanti, no vA tathA mahApratiriktatarAzcaiva bhavanti, yathA saptamapRthivI narakA mahattarAH, mahAvistIrNatarAH, mahAvakAzatarAH, mahAmatiriktatarA bhavanti tathA neti bhAvaH, apitu-' mahatpavesaNatarA ceva 1, AiNNatarA ceva 2, AulatarA ceva 3, NoyaNatarA ceva 4 ' te SaSTha pRthivI narakAH mahApavezanatarAzcaitra, AkIrNatarAzcaiva, AkulatarAzcaiva vyAptAzca no danatarAzcaiva preraNAtatparAzca bhavanti / 'tesu NaM naraesu neraiyA ahe sattamAe puDhavIe neraiehito appakammatarA ceva 1, appakiriyatarA ceva 2, apAsavatarA ceva 3, appaveyaNatarA cetra 4 ' te khalu SaSTha pRthivyAH narakeSu nairayikAH adhaH saptamyAH no tahA mahaMtatarAceva 1, mahAvitthAnatarAcevara, mahAvagAsatarAceva3 mahApArikatarAceva4' tathA ye chaThIpRthivI ke naraka adhAsaptamI pRthivI ke narakAvAsoM meM se baDe nahIM haiM, na ve vaise mahAvistAravAle haiM, na vaise ve mahAvakAzavAle haiM, aura na ve vaise mahApratiriktatara hI haiN| jaise saptamapRthivI ke naraka mahattara, mahAvistIrNatara, mahAvakAzatara aura mahApratiriktatara haiM / 'mahappavesaNatarAceva 1, AiNNatarAceva 2, AulatarAceva 3 NoyaNatarAceva 4' ye chaThI pRthivI ke narakAvAsa mahApravezanatara haiM 1, AkIrNatara haiM 2, Akulatara hai 3, aura preraNA. tatpara haiN| 'tesu NaM naraesu neraiyA ahesattamAe puDhavIe neraiehito appakammatarAceva 1, appakiriyatarAceva 2, appAsavatarAceva 3, appa. veyaNatarAceva 4' chaTThI pRthivI ke narakoM meM jo narayika haiM ve adhaH naraehito no tahA mahaMtatarAceva, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAsatarAceva3, mahApairikatarAceva4" chaTThI na24nanavAse madhAsamInA n24vaas| 42di meTA nathI, te narakAvAse adhAsaptamInA narakAvAso jeTalA mahAvistAravALA paNa nathI, mahAvakAzavALA paNa nathI ane mahApratirikatatara (zanya) paNa nathI. "mahappavesaNNatarAceva, AiNNatarAceva, AulatarAceva, NoyaNatarAceva" sAtamI narakanA narakAvA karatAM te narakAvAse mahApravezanatara, AkIrNatara, Akulatara ane preraNAtatpara che. eTale ke te narakAvAsamAM vadhAre nArake praveza thayA kare che, tyAM saMkaDAza rahe che, dhakkAmukkI cAle che ane nArakanA zarIra saghana cyA re che. "tesu NaM narae neraiyA ahe sattamAe puDhavIe neraiehito appakammatarAceva1, appakiriyatarAcevara, appAsavatarAceva3, appave. yaNatarAceva" hI pRthvInA nA23 sAtabhI pRthvInA naar| 42di a654 tara, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 bhagavatIsUtre pRthivyA nairakebhyaH alpakarmakharAzcaiva, alpakriyatarAva, alpAsavatarAzcaiva, alpavedanatarAzcaiva bhavanti, ' No tahA mahAkammatarA ceva 1, mahAkiriyatarA cetra 2, mahAsAtarA cetra 3, mahAveyagatarA cetra 4' no tathA paSThapRthivyA nairayikA mahAkarmatarAzcaitra, mahAkriyatarAzcaiva mahAsrAtarAzcaiva, mahAvedanatarAzcaiva bhavanti yathA saptamapRthivyA nairayikA mahAkarmatarAH, mahAkriyatarAH, manAstravatarAH mahAvedana tarAzca bhavanti tathA naite iti bhAvaH, kintu 'mahaDriyatarAceva 1, mahAjuiyatarA cetra 2, no tahA appaDDiyatarA cetra 1, appajjuitarA cetra 2,' te SaSTha pRthivyAH narayikA mahaddhikatarAzcaiva, mahAdyutikatarAzcaiva bhavanti, parantu no tathA arardikatarAzcA, alpAtikatarAzcaiva bhavanti yathA saptamapRthivyA nairayikA alpardikatarAH, alpadyutikatarAzca bhavanti na tathe te iti bhAvaH / 'chaTTIe NaM tamAe puDhavIe naragA paMcamAe dhUmapamAe puDhavIe naraehito mahattarA cetra 1, mahAvitthinitarA cera 2, mahAvagAsatarA vera 3, mahA parikatarA cetra 4, SaSThayAH khalu tamAyA: saptamIpRthivI ke nairayikoM kI apekSA alpakarmatara, alpAsravatara aura alpavedanAtara hote haiN| 'No tahA mahAkammatarAceva, 1 mahAkiriyatarAceva, 2 mahAsavatarAceva 3, mahAveyaNatarAceva 4' tathA ve saptamapRthivI ke nairayikoM jaise mahAkarmatara, mahAkriyAtara, mahAsravatara aura mahAvedanatara nahIM haiM 'mahaDDiyatarAceva 1, mahAjuiyatarA ceva 2, no tahA appaDiyatarAceca 1, appajjuiyatarAceva 2' ye chaThI pRthivI ke nairayika mahardikatara hote haiM, aura mahAdyutikatara hote haiM, saptamapRthivI ke jaise ye alpardika aura alpadyutikatara nahIM hote haiM 'chaTThIe NaM tamAe puDhavIe naragA paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe neraiehito mahattarAceva 1 mahA. vitthinatarAceva 2, mahAvagAsatarAceva 3, mahApArikatarAceva 4' chaThI pahiyAta2, 55 25 112, bhane sapanAta2 saya cha. "No tahA mahAkammatarAceva 1, mahAkiriyatarAceva, mahAsavatarAceva3, mahAveyaNatarAceva4" tasA adha saptamInA nArake jeTalA mahAkarmAtara, mahAkriyAtara, mahAavatara ane maDAvanatara nathI. "mahaDDiyatarAceva1, mahAjuiyatarAce2 no tahA apaDUDhiyatarASa1, appajjuiyatarAcevara" 240 cha4I na24nA naar| sAtamI n27|| nArake karatAM adhika RddhivALA ane adhika zutivALA hoya che, paraMtu teo sAtamI narakanA nArake karatAM alpa RddhivALA ane alpa dyutivALA DAtA nathI. "chaTThIe NaM tamAe puDhavIe naragA paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe neraiehiMto mahattarAceva 1, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAsatarAceva3, mahApai zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivI nirUpaNam pRthivyAH narakAH paJcamyAH dhUmaprabhAyAH pRthivyAH narakebhyo mahattarAcaiva mahAvistIrNatarAcaiva mahAvakAzatarAcaitra, mahAmatiriktatarAcaiva bhavanti, 'no vahA mahapavesaNatarAzcaitra 1, AiNNatarA caitra 2, AulavarAceva 3, aNoyatarAceva ' no tathA SaSTha pRthivI narakA mahApravezanatarAcaiva, AkIrNatarAzcaiva, AkulatarAzcaiva, nodanatarAzcaiva bhavanti, yathA paJcamapRthivInarakA mahApravezanatarAH, AkIrNatarAH, AkulatarAH, nodanatarAr bhavanti tathA neti bhAvaH / ' tesu NaM narapasu neraiyA paMcamAe dhUmappabhAra puDhavIra neraierhito mahAkammatarA caitra 1, mahAkiriyatarA caiva 2, mahAsacatarA caiva 3, mahAtreyaNatarA cetra 4' teSu khalu SaSThapRthivyA narakeSu nairayikAH paJcamyA dhUmabhAyAH pRthivyA nairayikebhyo mahAkarmatarAzcaiva mahakriyatarAcaiva mahAcaiva mahAvedanatarAcaiva bhavanti, 'no tahA apakammatarA caitra 1, pRthivI ke naraka paMcamI pRthivI dhUmaprabhA ke narakoM kI apekSA mahattara haiM, mahAvistIrNatara haiN| mahAvakAzatara hai aura mahApratirikta haiN| 'no tahA mahatvavesaNatarAceva 1, AiNNatarAceva 2, AulatarAhaa 3, aNoyaNatarAceva 4' parantu ye paMcamI pRthivI ke narakoM jaise mahApravezanatara, AkIrNatara aura nodanatara nahIM haiM-pAMcavIM pRthivI ke naraka chaThI pRthivI ke narakoM kI apekSA to mahApravezanatara, AkIrNatara, Aphulatara aura nodanatara hote haiM-vaise ye SaSThapRthivI ke nAraka nahIM hote haiM / 'tesu NaM narapasu neraiyA paMcamAra ghUmadhyabhApa puDhavIe desehito mahAkammatarAceva 1 mahAkiriyatarAceva 2 mahAsavatarAceva 3 mahAveyaNatarAceva4' chaThI pRthivI ke nAraka paMcamI ke nairayikoM kI apekSA mahAkarmatara, mahAkriyAtara, mahAsravatara aura mahAvedanatara hote rikkatarAceva4" chuTTI naramnA narAvAsI pAMyabhI dhUbhaabhAnA naramAvAseo karatAM vadhAre mATA, vadhAre vistAravALA, vadhAre avakAzavALA ane badhAre pratisThita (zUnya) . "no tahA mahatpavesaNatarAceva, AiNNatarAceva, AulatarAceva, aNoyaNatarAceva " parantu chaTThI naraunA narakAvAse| pAMcamI narakanA narakAvAse jeTalAM mahApravezAntara (vadhAre nArakAnA pravezabaajaa), bhItara (sauMDAzavANA), ADulatara, bhane nohanaMtara (dhaamukkIvALA) nathI pAMcamI dhUmaprabhA pRthvInA narakAvAsA ThThI pRthvInA narakAvAse karatAM mahApravezanatara, AkINu tA, AkulatA ane nAdanatara hAya che. 66 tesu NaM narapasu neraiyA paMcamAe dhUmatpabhAe puDhavIe nerairahito mahAkammatarAceva 1, mahAkiriyatarAcevara, mahAsavatarAceva 3, mahAveyaNatarA ceva4" pAMyabhI pRthvInA nArakA karatAM chaThThI pRthvInA nArake! mahAkama tara, mahAkriyAtara, mahAsatara, ane mahAvedanatara hoya che, " no tahA appakammatarAceva 1, ma0 73 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 bhagavatIsUtre appakiriyatarA ceva 2, appAsavatarA cetra 3, appaveyaNatarA ceva' SaSTha pRthivyA nairayikA no tathA alpakarmatarAzcaiva, alpakriyatarAzcaitra, alpAsavatarAzcaiva, alpavedanatarAzcaiva bhavanti, yathA paJcamapRthivyA nairayikA alpakarmatarAH, alpakriyatarAH asyAsravatarAH, alpavedanatarAzca bhavanti tathA naite iti bhAvaH / 'apaDriyatarA ceva 1, appajuitarA cetra 2, no mahaDiyatarA cetra 1, mahajjutarA cetra 2' te SaSTha pRthivyA nAyikAH alpAddhikatarAzcaiva, alpadyutikatarAzcaiva bhavanti, kintu no tathA te SaSTha pRthivyA nairayikA mahardikatarAzcaiva, mahAdyutikatarAzcaiva bhavanti yathA paJcama pRthivyA nairayikA mahardikatarAH, mahAzvaitikatarAzca bhavanti tathA neti bhaavH| paJcamanarakavarNanamAi- paMcamAraNaM dhUmappabhAe puDhavIe tini nirayavAsasayasahassA paNNattA' paJcamyAM khalu dhUmapabhAyAM pRthivyAM trINi nirayAvAsazatasahasrANi lakSahaiM / 'no tahA appakammatarAceva 1 appakiriyatarA ceva 2, appAsavatarAceva 3, apaveyaNatarAceva 4' jaise paMcamI pRthivI ke nAraka alpatarakarmavAle, alpatarakriyAvAle alpatara AsravavAle aura alpataravedanAvAle hote haiM-vaise ye chaThI pRthivI ke nAraka alpatarakarmavAle, alpatarakriyAvAle, alpatara AtravavAle aura alpatara vedanAvAle nahIM hote haiM 'appaDriyatarAceva 1, appajjaiyatarAceva 2, no tahAmahaDiyatarAceva, mahajjuiyatarAceva' chaThI pRthivI ke narayika alparddhika evaM alpAtika hote haiM / paMcama pRthivI ke nairayikoM kI taraha ve maharddhika aura mahAdyutika nahIM hote haiM / 'paMcamAe NaM dhUmappabhAe puDhavIe tinni nirayAvAsasayasahassA paNNattA' paMcamanaraka kA varNana karate hue prabhu kahate haiM-gautama! paMcamapRthivI jo dhUmaprabhAhai usameM tIna lAkha narakAvAsa appakiriyatarAce12, appAsavatarAceva3, appaveyaNatarAceva4" pAyabhI pRthvInA nArake jeTalAM alapatara karmavALA, alpatara kriyAvALA, alapatara AsravavALA ane alpatara vedanAvALA hoya che, eTalAM alpatara karmavALA, alapatara kriyAvALA, alapatara AstravavALA ane a5tara vedanAvALA chaThThI narakanA nA hAta nadhI. "appADDayatarAceva1, appajjuiyatarAceva2, no tahA maha yatarAceva, mahajjuiyatarAceva" chaTI pRthvI naar| HE5 *ddhivANA mana alpativALA hoya che. pAMcamI narakanA nArakA jeTalI mahAkaddhi ane mahAyati ta tA nathI. "paMcamAe NaM dhUmappabhAe puDhavIe tinni nirayAvAsasayasahassA paNNattA" pAMyamI dhUmaprabhA na24nuM vana 42tA mahAvIra prabhu kahe che ke-he gautama ! pAMcamI narakamAM traNa lAkha narakAvAsa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 1 nArakapRthivI nirUpaNam 579 trayaparimitAni prajJaptAni, 'evaM jahA chaTThIe bhaNiyA, evaM satta vi, puDhacIo paropparaM bhaNNaMti, jAva rayaNappabhatti, jAva no tahA mahaDDiyatarA ceva, appajuitarA ceva' evaM pUrvoktarItyA, yathA SaSThayAH pRthivyAH narakAvAsAdiviSaye vaktavyatA bhaNitA evaM-tathaiva saptA'pi pRthivyo bhaNyate saptAnAmapi nArakapRthivInAM parasparanarakAvAsAdiviSaye vaktavyatA, bhaNitavyA yAvat-caturthI paGkaprabhA-tRtIyA vAlukApabhA-dvitIyA zarkarApabhA-prathamA ratnaprabheti, yAvat paJcamyAH dhUmapamAyAH pRthivyA narakAzcaturthyAH paGkamabhAyAH pRthivyAH narakebhyo mahattarAzcaiva, mahAvistIrNatarAzcaiva, mahAyakAzatarAzcaiva, mahApatiriktatarAzcaiva bhavanti, no tathA mahApravezanatarAH, AkIrNatarAH, AkulatarA , nodanatarAzcaiva bhavanti yathA caturthAH pRthivyA narakA mahApravezanatarAH, AkIrNatarAH, AkulatarAH, nodanatarAzcaiva bhavanti / kahegaye haiN| 'evaM jahA chaTThIe bhaNiyA, evaM satta vi puDhavIo paro. pparaM bhaNNaMti, jApa rayaNappamaMti, jAva no tahA mahaDriyatarAceva, appajjuiyatarAceva' jisa prakAra chaThI pRthivI ke narakAvAsAdi ke viSaya meM vaktavyatA kahI gaI hai, isI prakAra se sAtoM pRthiviyoM ke bhI paraspara meM narakAvAsAdi ke viSaya meM vaktavyatA kahanI cAhiye / yAvat caturthI-paMkaprabhA, tRtIyA-vAlukAprabhA dvitIyA zarkarAprabhA, prathamA-ratnaprabhA-pRthivI taka isa taraha jaise paMcamI dhUmaprabhApRthivI ke naraka caturthapakaprabhApRthivI ke narakoM kI apekSA mahattara, mahAvistIrNataramahAvakAzatara, mahApratiriktatara haiM, vaise ye mahApravezanatara, AkIrNatara akulatara aura nodanatara nahIM haiM kyoM ki caturthapRthivI ke naraka inakI apekSA mahApravezanatara, AkIrNatara, Akulatara aura nodanatara kahe gaye hai| isa ! che "evaM jahA chaTThIe bhaNiyA, evaM satta vi puDhavIo paropparaM bhaNNaMti, jAva rayaNappabhaMtti, jAva no mahaDDiyatarAceca, appajjuiyatarAceva" 2 re chI pRthvInA narakAvAsAdinA viSayamAM kathana karavAmAM AvyuM che, eja pramANe sAte pRthvIomAM paNa narakAvAsAdinA viSayamAM parasparane lagatuM evuM ja kathana karavuM joIe eTale ke jethI paMkaprabhA, trIjI vAlukAprabhA, bIjI zarkarA prabhA ane pahelI ratnaprabhAnuM paNa evuM ja kathana samajI levuM. jema ke pAMcamI dhUmaprabhAnA narakavAso cothI paMkaprabhAnA narakAvAsa karatAM mahattara, mahAvistIrNatara, mahAvakAzatara, mahApratiriktatara che dhUmaprabhAnA narakAvAsa paMkabhAnA narakAvAse jevAM mahApravezanAra, AkIrNatara, Akulatara ane nedanatara nathI kAraNa ke cothI paMkaprabhA narakanA nArake pAMcamI dhUmaprabhAnA nArake karatAM mahApravezatara, AkIrNatara, AkuLatara ane nedanatara kahyA che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 bhagavatIsUtre evaM teSu paJcamyAH pRthivyAH narakeSu nairayikAzcaturthyAH pRthivyAH nairayikebhyo mahAkarmarAH, mahAkriyatarAH, mahasravatarAH, mahAvedanatarAzca bhavanti, kintu no tathA alpakamatarAH, alpakriyatarAH, alpAvatarAH, alpavedanatarAzca bhavanti, yathA caturthyAH pRthivyAH nairayikAH alasakarmatarAH, alpakriyatarAH, alpAsravatarAH, alpavedanatarAzca bhavanti na tatheti bhAvaH / evameva te paJcampAH pRthivyA nairayikAH alpardikatarAH, alpadyutikatarAzca bhavanti, no tathA mahaddhikatarAH, mahAdyutikatarAzca bhavanti, yathA caturthyAH pRthivyAH nairayikAH mahaddhikatarAH, mahAdhutikatarAzca bhavanti na tathaite, ityAdi rItyA caturthyAH paGkamabhAyAH pRthivyA narakAdiviSaye, prakAra paMcamI pRthivI ke una narakoM meM nairayika caturthapRthivI ke nairayikoM kI apekSA se mahAkarmatara, mahAkriyAtara, mahAsravatara aura mahAvedanatara haiM, alpatarakarmavAle, alpatarakriyAvAle, alpatara Atra. vavAle aura alpatara vedanavAle nahIM hai, jaise ki caturthapRthivI ke naraka inakI apekSA mahApravezanatara, AkIrNatara, Akutara aura noda. natara kahe gaye haiM / isa prakAra ve paMcamI pRthivI ke una narakoM meM nairayika, caturthapRthivI ke nairayikoM kI apekSA se mahAmaMtara, mahAkriyAtara, mahAsravatara aura mahAvedanatara haiM, alpatara karmavAle, alpatarakriyAvAle, alpatara AsravavAle aura alpataravedanavAle nahIM hai, jaise ki caturthapRthivI ke nairayika alpatara karmavAle, alpatara kriyAvAle alpatara AsravavAle aura alpatara vedanAbAle hote haiN| isI prakAra se ve paMcamI pRthivI ke nairayika jaise alpaRddhivAle haiM, aura alpadyutivAle haiM, vaise ve mahARddhivAle aura mahAdyutivAle nahIM haiM, jaise caturthapRthivI ke nairayika mahARddhivAle aura mahAdhutivAle inakI apekSA hote haiN| isI rIti ke anusAra caturtha paMkaprabhApRthivI ke narakAdi ke viSaya meM, eja pramANe cethI pRthvInA nArake karatAM pAMcamI pRthvInA nArake mahAkamaMtara, mahA kriyAtara, mahAvatara ane mahAvedanatara che. teo cothI paMkaprabhAnA nArakA jeTalA alapakamatara, apakriyAvALA, alpaAsavavALA ane alpavedanAvALA nathI. e ja pramANe pAMcamI pRthvInA nArake jevI alpatrAddhivALA ane ane apaghutivALA che, evI alpaRddhi ane a5ghutivALA cothI pRthvInA nArake nathI cethI paMkaprabhAnA nArako pAMcamI dhUmaprabhAnA nArake karatAM mahAddhivALA ane mahAdyutivALA che. e ja pramANe cethI paMkaprabhApRthvInA nArakAvAsAdinA viSayamAM, trIjI vAlukAprabhAnA nara zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 2 sparzadvAranirUpaNam 581 tRtIyasyAH vAlukApabhAyAH pRthivyA narakAdiviSaye, dvitIyasyAH zarkarAprabhAyAH pRthivyA narakAdiviSaye, prathamAyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH narakAdiviSaye ca vaktavyatA pUrvoktavadeva svayamUhanIyA, antimamAlAkamAha-jo tathA zarkarAmabhAyAH pRthivyA nairapikA mahardikatarAH, mahAdyutikatarAzca santi, yathA ratnamabhAyAH pRthivyA nairayikAH mahaddhikatarAH, mahadyutikatarAzca bhAnti, apitu alpardikatarAH, alpadyutikatarAzca bhavanti zarkarAmabhA nairayikA ityarthaH // sU0 1 // 'neraiya' iti prathamaM dvAraM samAptam / sparzadAravaktavyatA mUlam-rayaNappabhA puDhavi neraiyA NaM bhaMte ! kerisayaM puDhavi phAsaM paccaNubhavamANA viharaMti? goyamA! aNi, jAva amaNAmaM evaM jAva ahe sattamapuDhavineraiyA, evaM AuphAsaM, evaM jAva vnnssiphaasN||suu0 2 // chAyA-ratnaprabhA pRthivI nairayikAH khalu bhadanta ! kIdRzaM pRthivIsparza pratyanubhavana viharanti ? gautama ! aniSTaM yAvat-amano'mam-evaM yAvat-adhaH saptamapRthivI nairayikAH, evam apsparzam , evaM yAvat vanaspatisparzam / / sU0 2 // tRtIyavAlukApRthivI ke narakAdi ke viSaya meM, dvitIya zarkarAprabhA pRthivI ke narakAdi ke viSaya meM aura ratnaprabhApRthivI ke narakAdi ke viSaya meM vaktavyatA apane Apa samajhanI cAhiye / antima abhilApa kaisA hogA ? so isake liye kahA gayA hai ki-zarkarAmabhApRthivI ke nairayika aise maharddhikatara aura mahAdhutikatara nahIM hote hai| jaise ki ratnaprabhApRthivI ke nairayika maharddhikatara aura mahAdyutikatara hote haiN| isa prakAra zarkarAprabhA ke alparddhika aura alpAtika nairayika haiM // 1 // prathama nairayika dvAra samApta / kAvAsAdinA viSayamAM, bIjI zarAmabhAnA narakAvAsAdinA viSayamAM ane pahelI ratnaprabhAnA narakAvAsAdinA viSayamAM paNa kathana pitAnI jAte ja samajI levuM. have chelle amilApa prakaTa karavAmAM Ave che-"zarkarA khabhA pRthvInA nArake ratnaprabhA pRthvInA nArako jeTalI mahAddhivALA ane mahAtivALA hotA nathI. teo ratnaprabhAnA nArake karatAM alapajhaddhivALA ane alapativALA hoya che. sU01 // prathama naiyiAra samApta // zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 bhagavatIsUtre TokA-atha sparzadvAramadhikRtya mAha- rayaNappabhA0' ityAdi / ' rayaNappabhApuhavi neiyANaM bhaMte ! kerisaya puDhaviphAsaM paccaNubhavamANA viharaMti ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ratnaprabhApRthivInairayikAH khalu kIdRzaM-kimprakAraka pRthivIsparva-pRthivyAH sambandhisparza pratyanubhavantaH-anubhavaviSayI kurvanto viharanti ? tiSThati ? bhagavAnAha-'goyamA ! aNiDhe jAva amaNAmaM, evaM jAva ahe sattamapuDhavi nerahayA, evaM AuphAsaM, evaM jAva vaNassaiphAsaM' he gautama ! ratna prabhA pRthivI narayikAH aniSTam-avAJchanIyaM sakalajIvArucikaratvAt yAvatakAntam-akamanIyam anabhilapaNIyatvAt apriyam-dveSotpAdakatvAt , amano, sparzadvAravaktavyatA 'rayaNappabhA puDhavineraDyA gaM bhaMte !' ityaadi| TIkArtha-sUtrAkara ne isa sUtradvArA sparzadvArA kA varNana kiyA haiisameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'rayaNappabhApuDhavi nerahayA bhaMte ! kerimayaM puDhaviphAma paccaNubhavamANA viharaMti' he bhadanta! ratnaprabhApRthivI ke jo nairayika haiM-ve pRthivI saMbaMdhI kaise arthAt kisa prakAra ke sparza kA anubhava karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'aniTuM jAva amaNAma, evaM ahesattamapuDavineiyA evaM Au. phAsaM, evaM jAva vaNassahaphAsaM' ratnaprabhApRthivI ke nairapika aniSTasakala jIvoM ko arucikAraka hone se avAMchanIya, yArat akAnta. anabhilaSaNIya hone se akamanIya, dveSotpAdaka hone se apriya, satata -2521tavyatA" rayaNappabhA puDhave ne iyANe bhaMte !" tyA TIkArtha-sUtrakAre A sUtramAM sparzadvAranuM pratipAdana karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke" rayaNappabhA puDhavi neraiyANaM bhaMte ! kerisayaM puDhaviphAsaM paJcaNubbhavamANA viharaMti?" magavan ! 2pramA pRthvInA naa23| pRthvI samadhI 31 mAranA sparzane anubhava kare che ? maDAvIra prasunA utta2-" goyamA !" gautama ! " anidraM jAva amaNAma, evaM jAva ahe sattama puDhavi neraiyA, evaM Aupha saM, evaM jAva vaNasai. phAsaM" 2tnamA pRthvInA naa2| maniSTa (samasta vAne maruthi:2 DAvAne 12ko avAMchanIya), santa (maga pre2 tavA), mapriya (potpA hovAne kAraNe apriya), amanejha (satata duHkhajanaka hevAne kAraNe amaneza, ane amanema (manane pratikULa hevAne kAraNe amanema) evAM pRthvI saMbaMdhI sparzano anubhava kare che. vaLI ahIM aniSTa Adi padenI sAthe "tara-tama zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 2 sparzadvAranirUpaNam 583 jJam-satataduHkhajanakatvAt , amano'mam-manasaH patikUlatvAt , etAdRzaM pRthivI sparza pratyanumavanto viharanti, evaM-pUrvoktarItyaiva yAvat-zarkarAmabhApRthivInairayikAH, vAlukApamApRthitrI nairayikAH, parUpamApRthivI nairayikAH, dhUnaprabhApRthivInairayikAH, tamAmamApRthivI narayikAH, adhaHsaptamapRthivInarayikAzca aniSTam , akAntam , amiyam , amanojJam , amano'mam pRthivI kAyikasparzam uttarottaramekaikamadhikamaniSTamaniSTataramaniSTatamAdikaM pratyanubhavanto viharanti, evaM pUrvoktarItyaiva ratnaprabhAdi saptapRthivInarayikAH aniSTam , akAntam , apiyam , amano'mam akAyikasparzam pratyanubhavanto viharanti, evaM-pUrvoktarItyaiva, yAvat-tejaskAyikasparza, vAyukAyikasparzam , vanaspatikAyikasparza ca, pUrvoktAniSTAdivizeSaNaduHkhajanaka hone se amanojJa, tathA mana ke pratikUla hone se amanoma aise pRthivI sparza kA anubhava karate haiN| yahAM se Age aniSTAdi pratyeka padoM ke sAtha-tara, tama pratyaya aura lagA lenA cAhiye-tathA ca ve uttarottara meM aniSTa tara, aniSTatama AdirUpase pRthivI saMbaMdhI sparza kA anubhava karate hai, isI pUrvoktarItise yAvat zarkarAprabhA pRthivI ke nairayika, vAlukApramApRthivI ke nairayika, paMkaprabhApRthivI ke nairayika, dhUmaprabhA pRthivI ke nairayika, tamApramApRthivI ke nairayika aura adhAsaptamI pRthivI ke nairayika bhI aniSTa, akAnta apriya, amanojJa aura amanoma AdirUpa se pRthivIkAyika saMbaMdhI sparzakA anubhava karate haiM / isI prakAra se ratnaprabhA se lekara adhaHsaptamIpRthivI ke nairathika aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa aura amanoma AdirUpa se apkAyika saMbaMdhI sparza kA anubhava karate haiN| isI prakAra se ve tejaskAyika saMbaMdhI, vAyukAyikasaMbaMdhI aura vanaspatikAyika saMbaMdhI pratye lagADavA joIe eTale ke teo pRthvI saMbaMdhI aniSTatara, aniSTatama Adi sparzone paNa anubhava kare che. e ja pramANe zarAmabhA pRthvInA naa2|, vAyuprasAnA nA2, 54pramAnA nA, dhUmaprasAnA nA23, tm:prabhAnA nArake ane aAsaptamI pRthvInA nArake paNa aniSTa, akAnta, apriya, amane, ane amanema Adi rUpe pRthvIkAyika spazane anubhava kare che. e ja pramANe ratnaprabhAthI laIne adhaHsasamI paryantanI sAte narakanA nArake aniSTa, akAnta, apriya, amanejha ane amanema Adi rUpe aprakAyika saMbaMdhI sparza, vAyukAyika saMbaMdhI sparzane, tejaskAyika saMbaMdhI sparzane ane vanaspatikAyika saMbaMdhI sparzane paNa anubhava kare zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre viziSTameva pratyanubhavanto ratnaprabhAdi saptapRthivI nairayikA viharanti, atredaM bodhyam yadyapi vAdastaijasakAyikAnAM samayakSetramAtraviSaye eva sadbhAvAt , sUkSmatejasa kAyikAnAM tu tatra sadbhAve'pi sparzanendriyAviSayatvAdeva tassparzIvaktumazakyastathA ca saptasvapi pRthivISu nairayikANAM tejaskAyikasparzavarjita pRthivIkAyikAdi sparzasyaiva grahaNasya yuktatvAt , yAvatpadena tejaskAyikasparzasya grahaNaM na yuktaM pratibhAti, tathApi yAvatpadasaMgrAhya tejaskAyikamparzazabdenAtra tejaskAyikasyaiva paramAdhArmikaniSpAditAgnisadRzoSNavastunaH sparzasyaiva vivakSitatvena na ko'pi dossH||muu02|| sparzakA aniSTAdi vizeSaga viziSTarUpa se hI anubhava karate haiN| yahAM para itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki-bAdara tejaskAyika jIvoM kA sadbhAva kevala samaya kSetra meM hI hai anyatra nahIM, sUkSma tejaskA. yika jIvoM kA sadbhAva sarvatra hai / ataH narakoM meM bhI sUkSmatejaskAyika jIvoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai| isa prakAra narakoM meM inakA sadbhAva hone para bhI sparzanendriya dvArA inake sparza kA grahaNa nahIM ho sktaa| kyoMki sUkSma ekendriya jIva kisI bhI indriya ke dvArA gRhIta nahIM ho sakate haiM aisA siddhAnta kA kathana hai / isaliye nAraka jIva inake sparzakA aniSTAdirUpa se anubhava karate haiM aisA kathana vaktuM azakya hai / ataH sAtoM hI pRthiviyoM meM nairayika, taijaskAyika sparzavarjita pRthivIkAyikAdi ke sparza kA hI aniSThAdirUpase anubhava karate haiM aimA yukti yukta honese yahAM yAvat pada se jo tejaskAyika ke sparza kA grahaNa kiyA gayA hai, vaha yukta pratIta nahIM hotA hai phirabhI yAvatpadase gRhIta tejaskAyika sparza zabda se yahAM taijaskAyika che. ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke bAdara tejaskAyika che sadabhAva mAtra samayakSetramAM ja che, bIje nathI. sakSama tejaskAyika jIvana saddabhAva sarvatra che. tethI narakamAM paNa sUkSama tejaskAyika jIne sadbhAva hoya che A prakAre narakamAM temane sadbhAva hovA chatAM paNa sparzendriya dvArA temanA sparzanuM grahaNa thaI zakatuM nathI, kAraNa ke sUkSama ekendriya jI koI paNa Indriya dvArA gRhIta thaI zakatA nathI evuM siddhAntanuM kathana che. tethI nAraka jIve temanA sparzane aniSTAdi rUpe anubhava kare che, A prakAranuM kathana azakya banI jAya che. tethI evuM ja kathana yukitayukta lAge che ke sAte pRthvInA nArake tejaskAyika sparza sivAyanA puthvIkAyikAdinA sparzane ja aniSTAdi rUpe anubhava kare che. tethI ahIM "yAvat " pada dvArA je tejaskAyikanA sparzanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che te gya lAgatuM nathI chatAM paNa ahIM "yAvata" pada dvArA gRhIta tejaskAyika sparzadvArA taija. kAyikanA jevI uSNavastu ke je agni jevI hoya che ane jenuM paramAdhA zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 3 praNidhi (apekSA) dvAranirUpaNam 585 ratnaprabhAdipraNidhi (apekSAdvAra) vaktavyatA mUlam - 'imA NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI doccaM sakarappabhaM puDhavi paNihAya savvamahaMtiyA vAhalleNaM savvakkhuDDiyA savaMtesu evaM jahA jIvAbhigame bitie neraie uddesae | sU0 3 // chAyA -- zyaM khalu bhadanta ! ratnamabhApRthivI dvitIyAM zarkarAmamAM pRthivIM praNidhAya sarvamahatI bAhalyena sarvakSudrikA sarvAnteSu, evaM yathA jIvAbhigame dvitIye nairayiko deza ke | sU0 3 // --- TIkA - atha tRtIyaM praNidhidvAramAha-' mA NaM bhaMte ! ityAdi / 'imA NaM bhaMte rayaNappA puDhavI doccaM sakarapayaM puDhaviM paNidhAya savvamahaMtiyA bAdalleNaM, savvakkhuDiyA savyaMte ?' gautamaH pRcchavi-he bhadanta / iyaM khala ratnapApRthivI dvitIyAM zarkarApramAM pRthivIM praNidhAya pratItya- Azritya zarkarAmabhA pRthivyapekSayA ityarthaH kiM sarvamatikA sarvathA mahatI vartate ? bAhalyena - paridhinA sthaulyenetyarthaH, kI jaisI uSNa vastu kA jo agnitulya hotI hai aura jise paramAdhArmikadevAdi freenna karate haiM, sparzavivakSita hai // 2 // iti sparzadvAra vaktavyatA // ratnaprabhAdipraNidhi - apekSA-dvAravaktavyatA'imA NaM bhaMte / rayaNadhvabhApuDhavI' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra meM tIsare praNadhidvAra kA kathana hai / isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- 'imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI doccaM sakarappabhraM puDha panihAya savvamahaMtiyA bAhalleNaM, savvakkhur3iyA savvaMtesu' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA nAmakI jo pahilI pRthivI hai / vaha zarkarAbhA nAmakI dUsarI pRthivI kI apekSA kyA paridhi-sthUlatA meM rmika devA dvArA nirmANa thAya che, tene grahaNa karavAmAM Ave te koI pazu DhoSanA avakAza rahetA nathI. ||sU02 / / pazadvAranI vaktavyatA samAsa --ratnaprabhAdi praNadhidvAra vakatavyatA " imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI " tyAhi- TIkA-A sUtra dvArA sUtrakAre trIjA praNidhidvAranuM kathana karyu che gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che ! - " imANaM bhaMte! rayaNapabhA puDhavI doccaM sakarapabha pur3hatriM paNihAya savvamahaMtiyA bAha leNaM, savvakkhu DiyA savvaMtesu " De bhagavan ! ratnaprabhA nAmanI paDesI pRthvI zu zarmAzayalA nAmanI khIjI pRthvI pharatAM paridhinI (sthUlatAnI) apekSAe mATI che, ane bha0 74 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre atha ca ratnapamA pRthivI sarvakSudrikA-sarvathA kSudrA laghvI vartate sarvAnteSu pUrvapazcimadakSiNottaradigbhAgeSu, ratnaprabhAyAH AyAmaviSkammAbhyAM rajjupamANatvAt , zarkarAmamAyAzca tato mahattaratvAt , ' evaM jahA jIvAbhigame bitIye neraiyauddesae' evaM-tathaiva vartate ratnaprabhApRthivyAH bAhalyasya azItisahasrAdhikalakSayojanapramANatvAt , zarkarApamA pRthivyA bAhalyasya ca dvAtriMzat sahasrAdhikalakSayojanapramANasvAt , yathA jIvAbhigame dvitIye nairayikoddezake uktaM tathaivAtrApi vaktavyam , tathA moTAI meM sarvathA baDI hai ? aura pUrva, pazcima, dakSiNa evaM uttara digbhAgoM meM AyAmaviSkaMbha ko lekara choTI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA jIvAbhigame vitIye neraiyaudesae' hAM gautama ! aisA hI hai-ratnaprabhApRthivI dvitIya zarkarAprabhApRthivI kI apekSA sthUlatA meM adhika hai aura AyAma evaM viSkaMbha meM yaha cAroM dizAoM meM usakI apekSA choTI hai / kyoMki ratnaprabhA kA AyAmaviSkaMbha eka rajjupramANa hai aura zarkarAprabhA kA vistAra usase adhika hai / ityAdi saba kathana jaisA ki jIvAbhigama sUtra ke dvitIya nairayika uddezaka meM kiyA gayA hai| vaisA hI yahAM para jAnanA cAhiye, ratnapabhApRthivI kI moTAI eka lAkha 80 hajAra yojana kI hai| isaliye vaha saba se bar3I hai, aura zarkarAprabhA kI moTAI eka lAkha 32 hajAra yojana kI hai, isaliye usase yaha choTI hai-ratnaprabhA laMbAI cauDAI meM eka rAjUpramANa pUrva, pazcima, dakSiNa ane uttara digmAmAM laMbAI ane pahoLAInA apekSAe nAnI che kharI? bhAvAra prbhun| uttara-" evaM jahA jIvAbhigame bitIye neraiya uddesae" hA, gautama! evuM ja che. ratnaprabhA pRthvInI sthUlatA AsapAsa je pRthvIkAyika, zarkarA prabhA pRthvI karatAM adhika che ane te cAre dizAomAM tenI laMbAI ane pahoLAInI apekSAe zarkarAmabhA pRthvI karatAM nAnI che, kAraNa ke ratnaprabhAno AyAmaviSkama (laMbAI pahelAI) eka rajaju pramANa che ane zakaraprabhAne tenA karatAM adhika che. jIvAbhigama sUtranA bIjA narayika uddezakamAM A viSayane anulakSIne je kathana karavAmAM AvyuM che, te ahIM grahaNa karavAnuM che ratanaprabhAnI sthUlatA eka lAkha eMsI hajAra ejananI che. tethI te rasthUlatAnI apekSAe sAte pRthvIomAM moTI che zarkarAkabhAnI sthUlatA eka lAkha batrIsa hajAra jananI che. tethI te sthUlatAmAM ratnaprabhA karatAM nAnI che. ratnaprabhAnI laMbAI pahoLAI tenAM karatAM adhika che A zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 3 praNighi (apekSA) dvAranirUpaNam 587 coktaM jIvAbhigame tRtIyapratipattau dvitIyodezake, haMtA, goyamA ! imA NaM rayaNa bhA puDhacI doccaM puDhipiNihAya jAva savvakkhuDiyA savvaMte, evaM eeNaM abhilAvegaM jAva chaTTiyA puDhacI ahe sattamaM puDhaviM paNihAya jAva savvakkhuDDiyA savvaM tesu " ti hanta, gautama ! iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI dvitIyAM pRthivIM praNidhAya yAvat sarvakSudrikA sarvAnteSu evam enena abhilApena yAvat SaSThI pRthivI adhaH saptamIM pRthivIM praNidhAya yAvat sarvakSudrikA sarvAnteSu iti / sU0 3 // hai aura zarkarAprabhA usase adhika hai| jIvAbhigama sUtra ke tRtIya pratipatti kA dvitIya uddezaka meM aisA pATha isa viSaya meM kahA gayA hai'haMtA, goyamA ! imA rNa rathapabhApuDhavI doccaM puDhavi paNihAya jAya savvakkhuDDiyA savrvvatesu, evaM eesu abhilAveNaM jAva chaTTiyA puDhavI paNihAya jAva savvakkhuDDiyA savvaMtesu tti ' hAM gautama ! yaha ratnaprabhA pRthivo dvitIya pRthivI kI apekSA yAvat sarvAntoM meM pUrva pazcima, dakSiNa evaM uttaradigbhAgoM meM saba se choTI hai / isI prakAra se isa abhi lApa se yAvat chaThI pRthivI adhaH saptamIpRthivI kI apekSA yAvat sarvAtoM meM pUrva pazcima dakSiNa evaM uttaradigbhAgoM meM saba se choTI hai| sU0 3 // iti ratnaprabhAdi praNidhidvAravaktavyatA // - viSayane anulakSIne jIvAbhigama sUtranA bIjA uddezAmAM A prakAranA sUtrapATha Ayo che. "haMtA, goyamA ! imANaM rayaNayamA puDhavI doccaM puDhaviM paNihAya jAva savtrakkhuDDiyA savtraMtesu, evaM eesu abhilAveNa jAva chaTTiyA puDhavI ahe ttamaM puDha paNihAya jAva savvakkhuDiyA savvaMteSu tti " DA, gautama ! bhA ratnaprabhA pRthvI bIjI ratnaprabhA pRthvI karatAM thUlatAmAM mATI che ane labAI paheALAInI apekSAe sarvAntAmAM (pUrva, pazcima, uttara ane dakSiNa digbAgAmAM) nAnI che. ratnaprabhA pRthvI sthUlatAnI apekSAe sAte pRthvIemAM sauthI mATI che, parantu a 'khAi paheALAInI apekSAe sauthI nAnI che. mA prakAranuM kathana sAtamI pRthvI pantanI pRthvInA viSayamAM paNa samajI levu' chelle abhilApa A prakAranA banaze-chaThThI pRthvInI sthUlatA adhasaptamI pRthvI karatAM vadhAre che, parantu AyAmaviSTabhanI apekSAe sAtamI pRthvI chaThThI pRthvI karatAM mADhI che ane sAte pRthvIemAM mATI che. IsU.A // ratnaprabhAdvi praNidhidvAra vaktavyatA samAsa // zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 nirayAntadvAravaktavyatA / mUlam -' imIse NaM bhaMte! rayaNappabhASa puDhavIe NirayaparisAmaMtesu je puDhavikAiyA, evaM jahA neraiya uddesae jAva ahe sattamAe ||suu0 4 || chAyA - asyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH nirayaparisAmanteSu ye pRthivIkAyikAH, evaM yathA nairayikoddeza ke yAvat - madhaH sabhyAm // 0 4 // " * TIkA - atha caturthaM nirayAnvadvAramadhikRtyAha -' imI se NaM bhaMte' ityAdi / imI se NaM bhaMte / rayaNabhAra puDhavIe NirayaparisAmaMtesa je puDhavikAiyA ? ' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! asyAH khalu ratnamabhAyAH pRthivyAH nirayaparisA - manteSu nirayAvAsAnAM paripArzvato ye pRthivIkAyikAH, aSkAyikAH, tejaskAyikAH, vAyukAyikAH, vanaspatikAyikAH jIvAH santi, te ki mahAkarmavantaH, mahAkriyAvantaH, marAsravantaH mahAvedanAvantaH santi ? bhagavAnAha - ' evaM jahA nirayAntadvAravaktavyatA bhagavatIsUtre 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' ityAdi / TIkArya - sUtrakArane isa sUtra dvArA cauthe nirayAnta dvAra kI parUpaNA kI hai - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'imI se NaM bhaMte ! rayaNamAe puDhavIe NirayaparisAmaMtesu je puDhavikAiyA' he bhadanta / isa ratnaprabhApRthivI meM jo nairavikAvAsa haiM una nairavikAvAloM ke AsapAsa jo pRthivIkAyika, aSkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, evaM vanaspatikAyika jIva haiM, ve kyA mahAkarmavAle, mahAkriyAvAle, mahAsravavAle aura mahAvedanA vAle haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA 'evaM jahA neraiya --nizyAntadvAravatavyatA-- 66 imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAra puDhavIe" ityAhi TIkA-sUtrakAre A sUtra dvArA cothA nirayAnta dvAranI prarUpaNA karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che -" imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhabIe Niyara parisAmaMtesu je puDha vikAiyA 0 " he bhagavan! A ratnaprabhA pRthvImAM je narakAvAseA che, te narakAvAseAnI akAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika jIve che te zu mahAkema vALA, mahAkriyAvALA, mahAAsavavALA ane mahAvedanAvALA che ? A praznanA uttara bhApatA mahAvIra alu uhe che -" evaM jahA neraiya uddesa jAva ahe sattamAe " he gautama! yA viSayane anusakSIne vAligama zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 4 nirayAntaradvAranirUpaNam 589 nera uddesa jAva ahe sattamAe' he gautama! evaM pUrvoktarItyA yathA jIvAbhigamasambandhini tRtIyapratipattigate dvitIye nairayikodezake pratipAditaM tathaivAtrApi pratipattavyam tathAcoktaM jIvAbhigame , 66 AukAiyA, teukAiyA, vAukkAiyA vaNassaikAiyA tegaM jIvAmahAkammatarA caiva jAtra mahAveyaNatarA cetra ? haMtA, goyamA !' ityAdi, yAvatzarkarApramAyAH pRthivyAH, vAlukAprabhAyAH, paGkamabhAyAH, dhUmamabhAyAH, tamaH prabhAyAH, adhaH saptamyAH nirayasAmanteSu nirayAvAsAnAM paripArzvataH aSkAyikAdayaH, mahAkarmatarAH, mahAkriyatarAH, mahAtratarAH, mahAvedanatarAzcaiva bhavanti // 204 // lokamadhyadvAra vaktavyatA - mUlam - "kahiM NaM bhaMte! logassa AyAmamajjhe paNNatte ? goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe uvAsaMtarassa asaMkhejjatibhAgaM ogAhettA ettha NaM logassa AyAmamajjhe paNNatte / kahiNaM bhaMte! ahe logassa AyAmamajjhe paNNatte ? goyamA ! uddesae jAva ahe sattamAe' he gautama! jaisA jIvAbhigamasaMbaMdhI tRtIyapratipattigata dvitIya nairayika uddezaka meM pratipAdita huA hai, usI prakAra se yahAM para bhI samajhanA cAhiye / jIvAbhigama meM aisA hI kahA gayA hai- 'AukkAiyA, te ukkAiyA, vAukkAiyA, vaNassaikAiyA teNaM jIvA mahAvedhaNatarAcetra ? haMnA, goyamA ! ityAdi yAvat zarkarAbhA ke vAlukAmA ke paMkaprabhA ke dhUmaprabhA ke tamaHprabhA ke adhaH saptamI ke rAvAsoM ke AsapAsa jo aSkAyikAdika jIva haiM ve mahAkarmavAle mahAkriyAvAle, mahAsravavAle aura mahAvedanAvAle haiM // 4 // iti nirayAntadvAravaktavyatA // , sUtranA bIjA nairayika uddezAmAM je kathana karavAmAM AvyuM che, te kathana ahI' paNa grahaNa karavu joIe jIAbhigamamAM evu kahevAmAM AvyuM che ke" AukAiyA, tekkAiyA, vAukkAiyA, vaNassaikAiyA terNa jIvA mahAveyaNatarAcetra ? haMtA, goyamA !" ityAdi he gautama! ratnapralA, zarAyalA, bAbuDAyalA, caMpralA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA ane narakAvAsAnI AsapAsa je kAyika Adi jIvA che, te mahAkriyAvALA, mahAAsravavALA ane mahAvedanAvALA che, sUjA / / niyAntadvAra vakatavyatA sapUrNa !! azva saptamI pRthvInA mahAka vALA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 bhagavatIsUtre cautthIe paMkappabhAe puDhavIe uvAsaMtarassa sAtiregaM addhaM ogAhettA, ettha NaM ahelogassa AyAmamajjhe pnnnntte| kahiNaM bhaMte ! uDalogassa AyAmamajhe paNNatte? goyamA! uppiM saNaMkumAramAhiMdANaM kapANaM heTuiM baMbhaloe kappe riTU vimANe patthaDe ettha NaM uDDalogassa AyAmamajjhe pnnnntte| kahi NaM bhaMte! tiriyalogassa AyAmamajjhe paNNatte? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa bahumajjhadesabhAe imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheTillesu khuDDAgapayaresu, ettha NaM tiriyalogassa majjhe aTTapaesie rupae paNNatte, jaoNaM imAo dasadisAo pavahati, taM jahA-purasthimA purathimadAhiNA evaM jahA dasamasae nAmadhejjatti ||suu05|| chAyA-kutra khalu madanta ! lokasya AyAmamadhyaM prajJaptam ? gautama ! asyAH khalu ratnaprabhAyAH pRthivyA AkAzAntarasya asaMkhyeyatamabhAgam avagAhya, atra khalu lokasya AyAmamadhyaM prajJaptam / kutra khalu bhadanta ! ayolokasya AyAmamadhyaM prajJaptam ? gautama ! caturthyAH paGkapramAyAH pRthivyA AkAzAntarasya sAti. rekam ardham avagAhA, atra khalu adholokasya AyAmamadhyaM prajJaptam / kutra khalu bhadanta ! urdhalokasya AyAmamadhya prajJaptam ! gautama ! upari sanatkumAramAhendrayoH kalpayoH, adhobrahmaloke kalpe riSTavimAnaM prataram , atra khalu upralokasya AyAmamadhyaM prajJaptam / kutra khalu bhadanta ! tiryaglokasya AyAmamadhyaM prajJaptam ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya bahumadhyadezamAge asyAH ratnamabhAyAH pRthivyAH uparimAdhastanayoH kSudakamatarayoH, atra khalu tiryaglokasya madhye aSTa padeziko rucakaH prajJaptaH, yataH khalu imAH dazadizaH prabahanti tadyathA-paurastyA, paurastya. dakSiNA evaM yathA dazamazatake nAmadheyamiti / / sU0 5 // TIkA-aya paJcamaM lokadvAramAha-'kahiNaM maMte' ityAdi / 'kahiNaM bhaMte ! logassa AyAmamajjhe paNNatte! gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kutra khalu asya lokasya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 5 lokamadhyadvAranirUpaNam 591 AyAmamadhyam-AyAmasya daiya'sya madhyaM-madhyabhAgaH, prajJaptam ? bhagavAnAha'goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe uvAsaMtarassa asaMkhejjaibhAga ogAhettA, etya NaM logassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama ! asyAH khalu ratnapramAyAH pRthivyAH AkAzAntarasya-AkAzakhaNDasya, asaMkhyeyatamaM bhAgam avagAhya-ulla. iya-atra khalu ratnaprabhApRthivyA AkAzakhaNDasya asaMkhyeyatamabhAgollaMghanAnantare pradeze, lokasya asya AyAmamadhyaM-daidhyamadhyabhAgaH, prajJaptam / gautamaH pRcchati lokamadhyabAravaktavyatA'kahi NaM bhaMte ! logassa AyAmamajjhe paNNatte' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne lokadvAra kI prarUpaNA kI haiisameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kahi NaM bhaMte ! logassa AyAmamajjhe paNNatte' he bhadanta ! loka kI lambAI kA madhyabhAga kahAM para kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! imIse gaM rayapappabhAe puDhavIe uvAsaMtarassa asaMkhejjAbhAga ogAhettA ettha NaM logassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama ! isa ratnaprabhApRthivI kA jo AkAzAntara-AkAzakhaNDa hai usa AkAzakhaMr3a kA jo asaMkhyAtavAM bhAga hai-usa asaMkhyAtaveM bhAgako ullaMghana karake jo sthAna AyA haivahI loka kI lambAI kA madhyabhAga hai| arthAt-ratnaprabhApRthivI ke asaMkhyAtaveM bhAga ko ullaMghana karake anantara pradeza meM loka kI lambAI -madhyadvAra1tavyatA"kahiNaM bhaMte ! logassa AyAmamajjhe paNNatte" tyAdi TIkAthe-A sUtramAM sUtrakAre lekadvAranI prarUpaNa karI che A viSayane anukSI gautama svAmI mahAvIra prabhuna sevA pra pUche hai-"kahiNaM bhaMte ! logassa AyAmamajjhe paNNatte" 8 sApa ! at amn| madhyabhAga kaI jagyAe kahyo che? mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe uvAsaM tarasma asaMkhejjaibhAga ogAhettA ettha NaM logassa AyAmamajhe paNNatte" gautama! A ratnapabhA pRthvInuM je AkAzAntara (AkAzakhaMDa) che te AkAzAntaranA asaMkhyAtamAM bhAganuM oLaMgana karatA je sthAna Ave che, te sthAna ja lekanI laMbAIne madhyabhAga che. eTale ke ratnaprabhA pRthvInA AkAzanaMDanA asaMkhyAtamAM bhAganuM ulaMghana karyA bAda je sthAna Ave che, te sthAna ja lokanI laMbAIne madhyabhAga che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 bhagavatI sUtre , 1 'afai in ahe logassa AyAmamajjhe paNNatte ? he bhadanta ! kutra khalla sthAne adholokasya AyAmamadhyam - AyAmasya devasya madhyaM - madhyabhAgaH, prajJatam ? bhagaartis - 'gomA ! catthIe paMkappabhAra puDhavIe uvAsaMtarassa sAtiregaM arddha ogAddittA, vaNaM ahe logassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama! caturthyAH paGkamamAyAH pRthivyAH AkAzAntarasya - AkAzakhaNDasya, sAtirekaM kiJcidadhikam, arddham - ardha bhAgam, avagAhya-pavizya ullaGghanAnantaramityarthaH atra khalu uktapradeze, adholokasya AyAmamadhyam - dairghyamadhyabhAgaH, prajJaptam / tathA ca merumadhyasya rucakadezasyAdho navayojanazatAni atikramyAdholoko bhavati lokAntaM yAvat sa ca sAtirekAH saptarajjavastanmadhyabhAgazcaturthyAH paJcamyAtha pRthivyAH yadavakAzAntaraM tasya sAtirekamarddhapratikramya bhaktItibhAvaH / gautamaH pRcchavikA madhyabhAga kahA gayA hai / atha gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM'kahi NaM bhaMte! ahelogassa AyAmamajjhe paNNante' he bhadanta / adholoka kI lambAI kA madhyabhAga kahAM para kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'godhamA' he gautama! 'cauthIe paMkabhAra puDhavIe, uvAsaMtarassa mAtireka addha ogAhittA ettha NaM ahe logasta AyAmamajjhe paNNatte' paMkaprabhAnAmakI jo cauthI pRthivI hai usa pRthivI ke AkAzakhaNDa ko kucha adhika AdhA ullaMghana karake anantara pradeza AtA hai-ThIka yahI pradeza adholokakI lambAI kA madhyabhAga kahA gayA hai / tathA ca meruke madhyameM jo rucaka pradeza hai usa rucaka pradeza ke nIce nau sau yojana Age jAkara adholoka hai yaha sarvatra kucha adhika sAta rAjU hai / isakA madhyabhAga cauthIpRthivI aura pAMcavIM pRthivI ke madhya gautama svaamiine| prazna- " kahiNaM bhaMte ! ahelogassa AyAmamajhe paNNatte bhagavan ! adhelekanI laMbAInA madhyabhAga kai jagyAe kahyo che ? pradezane ja mahAvIra anune| uttara-" goyamA ! " he gautama! " catthIe paMkappabhAe puDhavIe, uvAsaMtarassa sAtirekaM arddha ogAhittA etthaNaM ahe logassa AyAmamajhe paNNatte" alA nAmanI thothI pRthvInA Azaya unA ardha lAga karatAM sasheja vadhu bhAgane eLaMgavAthI je pradeza Ave che, te adhelekanI laMbAinA madhyabhAga kahyo che. eTale ke merunI madhyamAM je rucakapradeza che te rucaka pradezanI nIce 900 vaijananu aMtara eLagavAthI adheluka Ave che. tene vistAra sAta rAjU pramANathI adhika che. tene madhyabhAga kayAM che? ceAthI ane pAMcamI pRthvInI madhyanuM je avakAzAntara zrI bhagavatI sUtra : 10 99 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 5 lokamadhyadvAranirUpaNam 593 'kahi NaM bhaMte ! uDalogassa AyAmamajhe paNNatte? ' he bhadanta ! kutra khalu sthAne Urdhvalokasya AyAmamadhyam-dairghyamadhyabhAgaH prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! upi saNakumAramAhiMdANaM kappANaM heTTi baMbhaloe kappe riTTavimANe patthaDe, ettha NaM ur3logassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama ! upari sanatkumAramAhendrayoH kalpayoH UrdhvamityarthaH, adho brahmaloke kalpe,brahmalokakalpasya adhastAdityarthaH riSTavimAnanAmamataramasti, atra khalu-riSTavimAnapatare, Urdhvalokasya, AyAmamadhyaM-deyamadhyabhAgaH prajJaptam , tathA ca merumadhyastharucakapradezasyopari navayojanazatAni atikramya Urdhvaloko vyapadizyate, lokAntameva yAvat sa ca saptarajjavaH kizcinyUnAstanmadhyabhAgaH sanatkumAramAhendrakalpayorUdhvaM brahmalokakalpasya adhastAt riSTavimAnapratarasamIpe bhavatItibhAvaH, gautamaH pRcchati-'kahi NaM meM jo avakAzAntara hai usa avakAzAntara kA kucha adhika AdhAbhAga ullaMghana karake AtA hai| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA kahate haiM-'kahi NaM bhaMte ! uDalogassa AyAmamajjhe paNNatte' he bhadanta ! Urdhvaloka kI lambAI kA madhyabhAga kahAM kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! uppi saNaMkuNAramAhiMdANaM kappANaM heDiM baMbhaloe kappe ridvavimANe patthaDe, etthaNaM uDalogassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama ! sanatkumAra aura mAhendra nAmake jo kalpa haiM so ina kalpoM ke Upara aura brahmalokakalpa ke nIce riSTavimAna nAmakA pratara hai| isameM hI avaloka kI lambAI kA madhyabhAga kahA gayA hai / tathA camerumadhyastha rucakapradeza ke Upara nau sau yojana kI UcAI ke bAda Urdhvaloka ginA gayA hai| yaha bhI kucha kama sAta rAju hai| isakA mdhyche, te avakAzAntaranA ardhA karatA saheja vadhAre bhAgane oLaMgavAthI alokane madhyabhAga Ave che. gautama svAmInA prazna-"kAhe NaM bhaMte ! ulogassa AyAmamajjhe paNNatte" he bhagavan! urvakanI laMbAIne madhyabhAga kayAM kahyuM che? tene uttara mApatA mahAvIra prabhu cha hai-"goyamA ! uppi saNaMkumAramAhiMdANaM kappANaM hedi baMbhaloe kappe riTravimANe patthaDe, ettha Na uGkalogassa AyAmamajhe paNNatte" he gautama! sanaskumAra ane mahendra nAmanAM kalAnI upara ane brahmaleka kalpanI nIce riSTavimAna nAmanuM pratara che. temAM ja udarvakanI laMbAIne madhyabhAga che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che-merunI madhyanA caka pradezathI 900 jana UMce urvilaka Avela che. tene vistAra sAta rAja bha0 75 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre - bhaMte ! tiriyalogassa AyAmamajjhe paNNatte?' he bhadanta ! kutra khalu sthAne tiryaglokasya AyAmamadhyaM-dairdhyAmadhyabhAgaH prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarasya pavayassa bahumajjadesabhAe imIse rayaNappabhAe puDhabIe uvarimahehillesu khuDDAgapaya resu, ettha NaM tiriyalogassa majjhe aTTha paesie ruyae paNatte' he gautama ! jambUdvIpe dvIpe, mandarasya parvatasya bahumadhyadezabhAge meruparvatasamamadhyabhAge ityarthaH, asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH uparimAdhastAt-uparitanAdhastanayoH, kSudrakamatarayoH, sarvApekSayA laghupradezamatarayorityarthaH, atra khalu-ratnaprabhA pRthivyAH uparyadhaH kSudrakamataradvayasamIpe, tiryaglokasya madhyaM-madhyabhAgarUpaH aSTapradeziko rucakaH prajJaptaH, sa evASTamadeziko rucakastiryaglokAyAmamadhyaM bhavati, tathA lokasya vajramadhyasaMsthAnatvAd ratnaprabhAyAH rasnakANDe sarvakSudrakaMpataradvayamasti, yayothoparitanaH prataro-yata Arabhya lokasyoparimukhAddhiH, atha ca adhastanaH pratarobhAga sanatkumAra aura mAhendrakalpa ke Upara aura brahmalokakalpa ke nIce riSTavimAna pratara ke samIpa meM hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kahi NaM bhaMte ! tiriyaloyassa AyAmamajjhe paNNatte' he bhadanta ! tiyagloka kI lambAI kA madhyabhAga kahAM para kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! he gautama ! 'jaMbUddIve dIve maMdassa pavvayassa bahumajjhadesabhAe imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimahehillesu khaDDAgapayaresu, etthaNaM tiriyalogassa majjhe aTThapaesie ruyae paNNa' jaMbuddhIpa nAmake dvIpa meM maMdaraparvata ke samamadhyabhAga meM isa ratnaprabhApRthivI ke Upara nIce ke do kSudraka prataroM ke samIpa meM tiryagloka kA madhyabhAga rUpa aSTapradezika rucaka kahA gayA hai| yaha aSTapradezika rucaka hI tiryagloga kI lambAI kA madhyabhAga hai| loka kA vajra ke pramANa karatAM thoDA ochA che. tene madhyabhAga sanakumAra ane mahendra kalpanI upara ane brahmaleka kalpanI nIce riSThavimAna prataranI samIpamAM che. gautama svAbhAnA prazna-"kahiNaM bhaMte! tiriyaloyarasa AyAmamajjhe paNNatte ?" magavan ! tiyAnI mAnI mAga yAM yo cha ? bhaDAvIra prasuna uttara-" goyamA ! 7 gautama ! " jaMbuddIve dIve mandarassa pavvayassa bahumajhadesabhAe imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheTrillesa khudAgapayaresu, ettha rNa tiriyalogassa majjhe aTupaesie ruyae paNNatte" dvIpa nAmanA dvIpamAM maMdara parvatanA samamadhyabhAgamAM A ratnaprabhA pRthvInI upara nIcenA be mudraka pratAnI samIpamAM tiyakanA madhyabhAga rUpa aSTapradezika sUcaka Avela che. A aSTapradezika rucaka ja tiryaglekanI laMbAIne madhyabhAga che. lekanuM saMsthAna vajanA madhyabhAga jevuM che-ratanaprabhAnA ratnakAMDamAM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 5 lokamadhya dvAranirUpaNam 595 yata Arabhya lokasyAdhomukhAdRddhizca bhavataH, tayoruparitanAdhastanayoH kSudrakapatarayoH - sarvalaghu pradezapratarayoH - samIpe aSTapradezika rucakastiryaglokamadhyabhAgarUpaH prajJapta itiphalitam / kIdRzo'sAvaSTama deziko rucakaH ? ityAha- 'jao NaM imAo dasadisAo pavahaMti taM jahA - puratthimA, purasthimadAhiNA, evaM jahA dasamasae nAmaghejja ti' yataH khalu yasmAt kila aSTa pradezikAt rucakAt imAH pradazyamAnAH dazadizaH pravahanti - nissaranti, tadyathA - paurastyA - pUrvA dika paurastyadakSiNAAgneyI vidika, evaM - rItyA yathA dazamazatake prathamodeza ke nAmadheyamasti tathaivAtrApi tannAmadheyaM vijJeyam, tathA ca-dakSiNA dika, dakSiNapazcimA nairRtI vidikU, pazcimA dikU, pazcimottarA-vAyavyA vidik, uttarAdikU, uttarapaurastyA aizAnI vidika, Urdhvam, adhatha, ityevaM tAsAM dazAnAM dizAM nAmadheyAni avaseyAnIti bhAvaH // 05|| madhya jaisA saMsthAna hai - ratnaprabhA ke ratnakANDa meM sarvakSudraka do pratara haiN| inameM jo Upara kA pratara hai so yahAM se lekara loka Upara mukhavRddhi hotI hai / aura nIce kA jo pratara hai so yahAM se lekara loka kI adhomukhavRddhi hotI hai / ina uparitana adhastana donoM kSudrakaprataroM ke pAsa aSTamadezika rucaka hai / so yaha rucaka tiryagloka kA madhyabhAga kahA gayA hai| yaha rucaka kaisA hai ? so isake liye kahA gayA hai ki isa aSTapradezika rucaka se 'imAo dasa disAo pavahaMti taM jahA - purasthimA, puratthimadAhiNA - evaM jahA dasamasae nAmadhejaMnti' ye daza dizAe~ nikalI haiM unake nAma isa prakAra se haiM- pUrvadizA, pUrvadakSiNa dizAkA konA - AgneyI vidizA, dakSiNadizA, dakSiNapazcimadizA kA konA sakSudraka e pratara che. A banne pratarAmAMnuM je uparanu' pratara che tyAMthI laIne lekanI upara sukhAvRddhi thAya che, ane nIcenuM je pratara che tyAMthI laIne leAkanA adheAmukhA vRddhi thAya che. te uparitana-adhastana khanne pratarAnI pAse aSTapradezika rucaka che. te rucaka ja ti zlakanA madhyabhAga rUpa che. te rucaka kevuM che ? A praznanA javAba eve che ke A aSTapradezika rutha bhAMthI " imAo dasa dikhAo pavahaMti, taMjahA - puratthimA, puratthimAdAhiNA, evaM jahA dasamalae nAmaghejjaMti " ma isa hishaao| nIjI he pUrva hizA, pUrva ane dakSiNa dizA vaccenI AgneyI vidizA (agnikANa), dakSiNadizA, dakSiNa ane pU vaccenI neRtya vidizA, pazcimadizA, pazcima ane uttara vaccenI vAyavya vidizA, uttaradizA, uttaradizA, uttara ane pUrvanI vaccenI IzAna zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre diguuvidikprvhdvaarvktvytaa| mUlam - "imA NaM bhaMte! disA kimAiyA, kiM pavahA, kaipadesAiyA, kaipadesuttarA, kaipadesiyA, kiM pajavasiyA, kiM saMThiyA paNNattA ? goyamA ! iMdANaM disA ruyagAiyA, ruyagappavahA, duppaesAiyA, duppaesuttarA, logaM paDucca asaMkheja paesiyA, alogaM paDucca aNaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA sapajjavasiyA, alogaM paDucca sAiyA, apajavasiyA, logaM paDucca murajasaMThiyA, alogaM paDucca sagaDuddhisaMThiyA pnnnnttaa| aggeyI NaM bhaMte ! disA kimAiyA, kiM pavahA, kaipaesAiyA, kaipaesavitthinnA, kaipaesiyA, kiM pajavasiyA, ki saMThiyA paNNatA? goyamA ! aggeyI NaM disA ruyagAiyA, ruyagappavahA, egapaesAiyA, egapaesavitthinnA, aNuttarA, logaM paDucca asaMkhejja paesiyA, alogaM paDucca aNaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA sapajavasiyA, alogaM paDucca sAiyA apajjavasiyA, chinnamuttAvalisaMThiyA pnnnnttaa| jamA jahA iNdaa| neraI jahA aggeyii| evaM jahA iMdA tahA disAo cattAri jahA aggayI tahA cattAri vi vidisaao| vimalA NaM bhaMte ! disA kimAiyA0 pucchA? jahA aggeyii| goyamA! vimalA NaM disA nai tyavidizA, pazcimadizA, pazcima uttaradizA kA konA vAyavyavi. dizA, uttaradizA, tathA uttarapUrva dizAkA konA IzAna vidizA / UrdhvadizA aura adhodizA isa prakAra se unake ye nAma haiM / isa prakAra kA varNana dazamazataka ke prathama uddezaka meM kiyA gayA hai||5|| iti lokmdhyaavaarvktvytaa|| vidizA, udarva dizA ane adizA. A pramANe dazamAM zatakanA pahelA uddezAmAM dizAonuM varNana karavAmAM AveluM che. sUpa che lokamadhyadvAra vakatavyatA saMpUrNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 6 dividipravahadvAranirUpaNam 597 rugAiyA, rugappavA, cauppaesAiyA, caupparasavitthinnA, aNuttarA logaM paDucca, sesaM jahA aggeyI, navaraM ruyagasaMThiyA paNNattA, evaM tamA vi ||suu0 6 // chAyA - aindrI khalu bhadanta / dik kimAdikA, kiM mavadA, kati pradezAdikA, katipradezottarA, katipadezikA, kiM paryavasitA, ki saMsthitA prajJatA ? gautama ! aindrI khalu dika rucakAdikA, rucakapatrahA, dvipadezAdikA, dvipadezottarA, lokaM matItya asaMkhyeyamadezikA, alokaM pratItya anantapradezikA, lokaM pratItya sAdikA saparyavasitA, alokaM pratItya sAdikA aparyavasitA, lokaM pratItya murajasaMsthitA, alokaM pratItya zakaTaudhaH saMsthitA prajJatA / AgneyI khalu bhadanta ! dik kimAdikA, kiM pravahA, kati pradezAdikA, katimadezavistIrNA, katipradezikA, kiM paryavasitA, kiM saMsthitA prajJaptA ? gautama ! AgneyI khalu dik rucakAdikA, rucakapavadA, ekamadezAdikA, ekama dezavistIrNA, anuttarA, lokaM pratItya asaMkhyeyapradezikA, alokaM pratItya anantapradezikA, lokaM pratItya sAdikA saparyavasitA, alokaM pratItya sAdikA aparyavAsitA, chinnamuktAvalIsaMsthitA prajJaptA / yAmyA yathA aindrI / nairRtI yathA AgneyI / evaM yathA aindrI tathA dizazcatasraH, yathA AgneyI tathA catustro'pi vidizaH / vimalA khala bhadanta ! dik kimAdikA: ? pRcchA, yathA AgneyI, gautama ! vimalA khalu dik rucakAdikA, rucakamavA, catuSpadezAdikA, catuSpadezavistIrNA, anuttarA, lokaM pratItya zeSaM yathA AgneyI, navaraM rucakasaMsthitA prajJaptA, evaM tamA'pi / / sU0 6 // TIkA - atha SaSThaM dik vidik pravahadvAramAha - ' iMdA NaM bhaMte ' ityAdi / iMdANaM bhaMte / disA kimAikA, kiM pavahA, kaipaesAiyA, kaipaesutarA, kaipaesiyA, digvidik pravahadvAra vaktavyatA // 'iMdA rNaM bhaMte / disA kimAiyA' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne dik vidik pravahadvAra kA nirUpaNa kiyA hai - isa meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- 'iMdA NaM bhaMte ! disA' he bhadanta / aindrI dizA- pUrvadizA (kimAiyA) kyA AdivAlI - dvigvidhi avaDedvAra vaktavyatA " iMdA NaM bhaMte! disA kimAiyA " tyAhi TIkA-sUtrakAre A sUtramAM dik vidik pravahadvAranu nirUpaNa karyuM che, gautama svAmI bhaDAvIra prabhune sevA prazna pUche che - " iMdA NaM bhaMte ! disA kimAiyA ?" he bhagavan ! saindrIhizA ( pUrva hizA) zu mahivANI che ? bheTakhe zrI bhagavatI sUtra : 10 - Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kiM pajjavasiyA, kiM saMThiyA paNNatA ? gautamaH pRcchati-he bhadanta ! aindrI khalu mAcI pUrvA dik kimAdikA-ka AdiH prathamo yasyAH sA kimAdikA ? Adizva vivakSayA vaiparItyenApi syAdata Aha-kiM pravahA-pravahati-nissarati asmAditi pravahaH, kaH pravaho nirgamamUlaM yasyAH sA kiM pravahA ? kati pradezAdikA kati pradezAH AdiryasyAH sA kati pradezAdikA? katipadezottarA-katipradezA uttare-vRddhau yasyAH sA katipradezottarA ? katipradezikA-katipadezAH yasyAH sA katipradezikA ? kiM paryavasitA-kiM paryavasitam-avasAnaM yasyAH sA ki paryavasitA-kimavasAnA? kiM saMsthitA-kiM saMsthitaM-saMsthiAnaM yasyAH sA kiM saMsthitA-kimAkArA prajJaptA ? bhagavAnAha-' goyamA ! iMdANaM disA ruyagAiyA, ruyagappavahA, duppaesAiyA, duppae. muttarA logaM paDucca asaMkhejapaesiyA, alogaM paDucca aNaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA, sapajjavasiyA, alogaM paDucca sAIyA apajjavasiyA, logaM paDucca hai ? arthAt isake pahile kyA hai ? Adipana vivakSA vaza ulTerUpa se bhI ho sakatA hai / isake liye pUchA gayA hai ki (kiM pavahA) isake nirgama kA mUla kyA hai ? ki jisase yaha nikalI hai / (kaha paesAiyA) isakI Adi meM kitane pradeza haiM ? (kai paesusarA) uttara meM-vRddhi meM isakI kitane pradeza haiM ? (kaha paesiyA) yaha kitane pradezoMvAlI hai ? (kiM panavasiyA) isakA anta kahAM hai ? (kiM saMThiyA paNNattA) aura kaise AkAravAlI yaha kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'iMdANaM disA syagAiyA' aindrIdizA-pUrvadizA rucaka AdivAlI hai-arthAt aindrIdizA ke pahile rucaka hai| 'ruyagappavahA, duppaesAiyA, duppaesuttarA, logaM paDucca asaMkhejjapaesiyA, alogaM paDucca aNaMtapaesiyA' yaha rucaka se nikalI hai arthAt-isakA mUla nirgmke tenI pahelAM zuM che? AdipaNAnuM kathana uTArUpe thaI zake che. te mATe or pUvAmAM mAyUche 3-(kiM pavahA) tena ni bhanu bhUga yAM cha-meTo yAMdhI tanA mArama thAya cha ? (kai paesAiyA) tanI mAhimA sA prazA cha ? (kai paemuttarA) tenI uttaramA (vRddhimA) 2 prsh| cha ? (kai paesiyA) teTA pradezavAjI cha? (kiM pajavasiyA) tana manta yAM cha? (kiM saMThiyA paNNattA) tana mA12 ddev| yo cha ? mahAvIra prsun| uttara-"goyamA!" gItama! " iMdANaM disA ruyagAiyA" mandI hiza (puuhishaa)n| prA 224thI thAya che meTatenI pasai saya che. (ruyagappavahA duppaesAiyA, duppaesuttarA, logaM paDucca asaMkhejjapaesiyA, alogaM paDucca aNaMtapapasiyA) taruyamAMdhI nIjI cha mera zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 su0 6 dikUvidikpravahadvAranirUpaNam 599 surajasaMThiyA, alogaM paDucca sagaDuddhisaMThiyA paNNattA' he gautama ! aindrI khalu dik, rucikAdikA - rucakaH AdiryasyAH sA rucakAdikA, ataeva rucakamavahApravahati - nirgacchati asmAt iti pravahaH, rucakaH pravaho nirgamamUlasthAnaM yasyAH sA ruvamavahA, dvipadezAdikA - dvau pradezau Adau yasyAH sA dvipadezAdikA, dvipradezottarA dvau pradezau uttare vRddhau yasyAH sA dvipadezottarA, lokaM pratItya-Azritya lokApekSayetyarthaH asaMkhyeyamadezikA - asaMkhyeyAH pradezA yasyAH sA asaMkhyeyapradezikA, alokaM pratItya- Azritya - alokApekSayA ityarthaH, anantapadezikA:anantAH pradezAH yasyAH sA anantapradezikA, lokaM pratItya- Azritya lokApekSayetyarthaH sAdikA - AdisahitA, saparyavasitA - sAvasAnA, alokaM pratItyaAzritya alokApekSayetyarthaH, sAdikA aparyavasitA, na sAntA, lokaM pratItyaapekSya lokApekSayeti bhAvaH murajasaMsthitA - murajasya- mRdaGgasya saMsthitaM saMsthAnam AkAro yasyAH sA tathAvidhA, tathA ca lokAntasya parimaNDalAkAratvena dizo murajasaMsthAnatA saMbhavati, ataeva lokAntaM pratItya- Azritya murajasaMsthitetyuktam, alokaM pratItya- Azritya - alokApekSayetyarthaH zakaTaudhisaMsthitA zakaTasya " dvAra rucaka hai| isakI Adi meM do pradeza haiN| yaha dvipradezottara hai arthAt yaha do pradezoM kI vRddhivAlI hai| loka kI apekSA se yaha asaMkhyAta pradezoMvAlI hai / aloka kI apekSA se yaha anantapradezoMvAlI hai, tathA loka kI apekSA se yaha Adisahita hai / aura avasAna sahita hai, aloka kI apekSA se yaha sAdi aparyavasita hai| loka kI apekSA se isakA AkAra mRdaGga ke AkAra jaisA hai, kyoMki loka parimaNDalAkAra hai, isaliye dizA meM murajAkAratA - mRdaGgAkAratA bana jAtI hai / isIliye yahAM usakA AkAra mRdaGga ke AkAra jaisA kahA gayA hai / aloka kI apekSA se yaha zakaTaudhisaMsthAnavAlI hai arthAt ke tenu' mULa nigamaDhAra rucaka che. tenI AdimAM e pradeza che ane te dvipradezeAttara che, eTale ke te be pradezeAnI vRddhivALI che. leAkanI apekSAe te asAta pradezAvALI che, aleAkanI apekSAe te anaMta pradezezavALI che. tathA leAkanI apekSAe te Adisahita che ane avasAnasahita che. alAkanI apekSAe te sArdi sapayavasita che. leAkanI apekSAe tenA AkAra mRganA jevA che. leka parima`DalAkAra hAvAthI dizAmAM mRdaMgAkAratA saMbhavI zake che, tethI ja tenA AkAra mRganA AkAra jevA kahyo che. aTekanI apekSAe te zakaTaudhi AkAravALI che. eTale ke gADAnI AgaLa je lAkaDAnA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 bhagavatIsUtre odhiriva lambAyamAnakaTAgrabhAgavat saMsthitaM - saMsthAnam - AkAro yasyAH sA tathAvidhA, majJatA - bhaNitA, gautamaH pRcchati - 'aggeyI NaM bhaMte / disA kimAiyA, kiM pavaDA, kaipadesAiyA, kaipadesa vitthinnA, kaiparasiyA, kiM pajjavasiyA, kiM saMThiyA paNNattA ? ' he bhadanta ! AgneyI khalu dik-vidigityarthaH kimAdikA kaH AdiryasyAH sA kimAdikA, kiM pravahA - kaH pravaho nirgamamUlasthAnaM yasyAH sA kiM pahA, katipadezAdikA, katipradezavistIrNA - katipradezavistRtA, katipradezikA, kiM paryavasitA - kimavasAnA, kiM saMsthitA - kimAkArA, majJatA ? bhagavAnAha-' goyamA ! aggeyINaM disA ruyagAiyA, rupagappavahA, egapaesAiyA, egaparasavitthinnA aNuttarA logaM paDucca asaMkhejjapaesiyA, alogaM paicca anaMtaesiyA, logaM paDucca sAiyA sapajjavasiyA, alogaM paDucca sAiyA apajjava- gADI ke Age kA jo lambAkATha hotA hai-so isa kATha ke agrabhAga ke jaisA isakA AkAra hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM'aggeyI of bhaMte! disA kimAiyA, kiM pavahA, kaipaesA, kaipaesavitthinnA, kapasiyA, kiM pajjavasiyA, kiM saMThiyA, paNNattA' he bhadanta / AgneyI vidizA, kisa AdivAlI hai, isake nirgama kA mUlasthAna kauna hai ? kitane pradezoM meM yaha vistIrNa hai ? kitane pradezoMvAlI yaha hai ? yaha kisa annavAlI hai ? aura kaisA isakA AkAra hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama! 'aggeyI NaM disA rugAiyA, pahA, egae sAiyA, egapaesabitthinnA, aNuttarA loga paDucca, asaM khejjapa esiyA, alogaM paDucca anaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA, sapajjavasiyA alogaM paDucca sAiyA apajjavasiyA, chiSNamuttAvalI lAMkhA lAMkhA bhAga hAya che tene " zakaTaudhi" kahe che. pU`dizAne AkAra A zakaTauSi jevA che. gautama svaamiin| prazna- " aggeyINaM bhaMte ! disA kimAigA, kiM pavahA, kaipakhAiyA, kaipaesavitthinnA, kaD paesiyA, kiM pajjavaniyA, kiM saMThiyA paNNattA ?" bhagavan ! AbheyI viDizA (agni) jyA mAhivAjI ? tenuM nigamasthAna-mULa-kayAM che ? te keTalA pradezeAmAM vastINu che ? te keTalA pradezeAvALI che? te kayA antavALI che ? tenA AkAra kuvA che ? mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! De gautama ! "aggeyINaM dikhA ruyagAiyA, rugappA, egapaesAiyA, egapaesavitthinnA, aNuttarA, logaM paDucca asaMkhejjapaesiyA, alogaM paDucca anaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA, khapa jjavasiyA alogaM paDucca sAiyA apanavasiyA chiNNamuttAvalI saMThiyA " agnividizA rucaka Adi vALI che, eTale ke rucakrathI zarU paNNattA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 6 dikvidikpravahadvAranirUpaNam 601 siyA, chinnamuttAvalisaMThiyA paNattA' he gautama ! AgneyI khalu dik-vidigityarthaH, rucakAdikA-rucakaH AdiryasyAH sA tathAvidhA, rucakapravahA rucakaH pravaho yasyAH sA tathAvidhA, ekapadezAdikA-ekA pradezaH AdiryasyAH sA tathAvidhA, ekapradezavistIrNA-ekaH pradezo vistIrNo-vistRto yasyAH sA tathAvidhA, yataH anuttarA-vRddhivarjitA, ataeva ekamadezavistIrNA iti bhAvaH / lokaM pratItya Azritya alokApekSayetyarthaH, asaMkhyeyapradezikA, alokaM pratItya apekSya, alokApekSayetyarthaH, anantapradezikA, lokAntaM pratItya Azritya sAdikA saparyavasitAsAdisAntA, alokaM pratItya-Azritya, sAdikA-AdisahitA aparyavasitAantarahitA, chinnamuktAvalisaMsthitA-vikIrNamuktAvalIvat saMsthitaM-saMsthAnam AkAro yasyAH sA tathAvidhA prajJaptA / 'jamA jahA iMdA, neraI jahA aggeyI, evaM jahA iMdA tahA disAo cattAri, jahA aggeyI tahA cattAri vi vidisAo' thAmyA-dakSiNA dig yathA aindrI pUrvAdik pratipAditA tathaiva pratipattavyA, saMThiyA paNNattA' AgneyI vidizA rucaka AdivAlI hai, arthAt isa dizA ke pahile rucaka hai isakA nirgamasthAna bhI rucaka hai / eka pradeza Adi hai,eka pradeza isakA vistRta hai| kyoMki yaha anuttarA-vRddhivarjita hai loka kI apekSA se yaha asaMkhyAta pradezoMvAlI hai, aloka kI apekSA se yaha anantapradezoMvAlI hai / tathA loka kI apekSA se yaha sAdi saparyavasita hai, aloka kI apekSA se yaha Adisahita aura antarahita hai| tathA isakA AkAra vikIrNamuktAvalI ke jaisA hai 'jamA jahA iMdA, neraI jahA aggeyI, evaM jahA iMdA tahA disAo cattAri, jahA aggeyI tahA cattAri vi vidisAo' dakSiNadizA pUrvadizA ke jaisI kathanavAlI hai, nairRtI vidizA AgneyI vidizA ke jaisI kathanavAlI thAya che-tenI pahelAM sUcaka che, tenuM nigamasthAna paNa sUcaka che, eka pradeza tene Adi che, tene eka pradeza vistRta che kAraNa ke te anuttarA vRdvirahita) che. lokanI apekSAe te asaMkhyAta pradezavALI che, ane alekanI apekSAe anaMtapradezavALI che lekanI apekSAe te Adi (Adisahita) ane saparyavasita (antavALI) che ane alekanI apekSAe te sAdi ane antarahita che, tathA tene AkAra vikIrNa muktAvalInA je cha. " jamA jahA iMdA, neraI jahA aggeyI, evaM jahA iMdA tahA disAo cattAri, jahA aggeyI tahA cattAri vi vidikhAo" pUzAnA 20 kathana dakSiNa dizAnuM samajavuM agni vidizAnA jevuM ja kathana natya dizA bha0 76 zrI bhagavatI sutra : 10. Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 bhagavatIsUtre nairRtI vidi yathA AgneyI vidik pratipAditA tathaiva pratipattavyA evaM pUrvokta tyA, yathA aindrI dikU marUpitA tathaiva dizazcatasraH pUrvA dakSiNA pazcimA uttarA ca prarUpaNIyA, evaM yathA AgneyI vidika pratipAditA tathA catasro'pi nairRtI, vAyavyA, aizAnI, AgneyI ca pratipattavyA / gautamaH pRcchati - 'vimalANaM bhaMte disA kimAiyA pucchA jahA aggeyIe ?' he bhadanta ! vimalA khalu UrdhvAdikU kimAdikA - kaH AdiryasyAH sA tathAvidhA, kiM pravahA, kati pradezAdikA kati pradezottarA, katipradezikA, kiM paryavasitA, kiM saMsthitA majJaptA iti pRcchA yathA AgneyyA vidizaH pRcchA kRtA tathA vimaLAyAH pRcchA karttavyA / bhagavAnAha - hai / isI prakAra jaisA kathana pUrvadizA ke saMbaMdha meM kiyA gayA hai isI prakAra kA kathana zeSa dizAoM ke saMbaMdha meM arthAt dakSiNa pazcima aura uttara dizAoM ke saMbaMdha meM aura jaisA kathana meM AgneyIvidizA ke saMbaMdha meM kiyA gayA hai vaisA hI kathana zeSa tIna vidizAoM ke nairRtI vAyavya aura aizAnI ke saMbaMdha meM bhI karanA cAhiye | aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'vimalA NaM bhaMte / disA kimAiyA0 pucchA - jahA aggeyIe' he bhadanta ! vimalA - UrdhvadizA kisa prakArake AdivAlI hai ? isake nirgama kA mUla kauna hai ? isakI Adi meM kitane pradeza haiM ? vRddhi meM isake kitane pradeza haiM ? yaha svayaM kitanI pradezoMvAlI hai ? isakA aMta kahAM hai ? kaisA isakA AkAra hai ? isa prakAra se jaise prazna pahile AgneyI vidizA ke saMbaMdha meM kiye gaye haiM vaise hI prazna isa vimalA dizA ke saMbaMdha meM bhI ye kiye haiM / isake uttara meM prabhu viSe samajavuM A prakAre jevuM kathana pUrva dizA viSe karavAmAM Avyu che, evuM ja kathana khAkInI dizAo-dakSiNa, pazcima ane uttara dizA viSe samajavu' agnividizA viSe jevu kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana mADInI viDizA-naiRtya, vAyavya mane ziAna - viSe samannvu . gautama svAmInI prazna - " vimalANaM bhaMte ! dinA kimAiyA0 pucchA - jahA aggeyIe " he bhagavan ! vibhasA hizA ( dhva hizA) huyA Ahi vANI che ? tenA niga manu` mULa karyAM che? tenI AdimAM keTalA pradeza che? vRddhimAM keTalA pradeza che? te pAte keTalA pradezeAvALI che? tene anta karyAM che? tenA AkAra kevA che ? A prakAre jevA pranA agnividizA viSe pUchavAmAM AvyA che, evA ja prazno urdhva dizA viSe paNa pUchavAmAM AvyA che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u04 sU0 6 dikavidikpravahadvAranirUpaNam 603 'goyamA ! vimalA NaM disA ruyagAiyA, ruyagappavahA, cauppaesAiyA; cauppaesa. vitthinA aNuttarA, logaM paDucca, sesaM jahA aggeyIe, navaraM ruyagasaMThiyA paNNattA, evaM tamA vi ' he gautama ! vimalA khalu ardhAdik rucakAdikA, rucakAdiryasyAH sA tathAvidhA, rucakamavahA-rucakaH pravaho-nigamamUlasthAnaM yasyAH sA tathA. vidhA, catuSpadezAdikA catvAraH pradezA AdiryasyAH sA tathAvidhA, catuSpadezavistIrNA catvAraH pradezAH vistIrNAH-vistRtAH yasyAH sA tathAvidhA catuSpradezavistAravatItyarthaH, anuttarA-vRddhivarjitA, lokaM pratItya-apekSya lokApekSayetyarthaH asaMkhyeyapradezikA, alokaM pratItya-Azritya anantamadezikA, lokaM pratItya sAdikA saparyavasitA, alokaM pratItya sAdikA aparyayavasitA prajJaptA, navaraM pUrvApekSayA vizeSastu rucakasaMsthitA-rucakAkArA na tu cchinnamuktAvalIsaMsthitA prajJaptA, evaM-rItyA, tamA adhodigapi rucakAdikA, rucakamavahA, catuSpadezAdikA, kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'vimalA NaM disA ruyagAiyA, syagappavahA, cauppaesAiyA, cauppaesavitthinA, aNuttarA, logaM paDucca sesaM jahA aggeyIe' yaha vimalAdizA-UrdhvadizA rucaka AdivAlI hai, isake nirgama kA mUlasthAna rucaka hai, cArapradeza isake Adi haiM cArapradeza isake vistIrNa haiM, vRddhi se yaha varjita hai, loka kI apekSA se yaha asaMkhyAta pradezoMvAlI hai, aloka kI apekSA se yaha anantapradezavAlI hai, loka kI apekSAse yaha sAdi sAnta hai aura aloka kI apekSA se yaha sAdi ananta hai / pUrvakathana kI apekSA isake kathana meM yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki isa dizA kA AkAra rucaka ke AkAra jaisA hai / chinnamuktAvalI ke jaisA nahIM hai / isI prakAra kA kathana tamo bhaDAvA2 prbhun| uttara-" goyamA !" 3 gautama ! " vimalANa disA ruyagAiyA, ruyagappavahA, cauppaesAiyA, cauppaesavitthinnA, aguttarA, logaM paDucca sesaM jahA aggeyIe" vibhasA AL () ruya 35 mAhi. vALI che, tenA nirgamanuM mULasthAna rucaka che. udarva dizA AdimAM cAra pradezavALI che, tenA cAra pradeza vistIrNa che, te vRddhithI rahita che lekanI apekSAe te asaMkhyAta pradezevALI che ane alekanI apekSAe anaMta pradezevALI che. lekanI apekSAe te Adisahita ane antasahita che, alakanI apekSAe te sAdi (Adi sahita) ane ananta che. pUrva kathana karatAM A kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke A dizAne AkAra cakanA je che, chinna suktAvalInA jevuM nathI. urvadizAnA jevuM ja kathana tame dizA (adizA) viSe paNa samajavuM eTale ke adizA paNa sUcaka zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 ___bhagavatIsUtra catuSpadezavistIrNA, anuttarA vRddhivarjitA lokaM pratItya asaMkhyeyapradezikA, alokaM pratItya anantapadezikA, lokAntaM pratItya sAdikA saparyavasitA, alokaM matItya sAdikA aparyavasitA, rucakAkArA ca prajJaptA iti bhAvaH // suu06|| privrtnbaarvktvytaa| mUlam-"kimayaM bhaMte! loe tti pavuccai ? goyamA! paMcathikAyA, esaNaM evaie loe tti pavuccai, taM jahA-dhammasthikAe, ahammasthikAe,jAva poggltthikaae|dhmmtthikaarnnN bhaMte ! jIvANaM kiM pavattai ? goyamA! dhammatthikAeNaM jIvANaM AgamaNagamaNa bhAsumme samaNajogA, vaijogA, kAyajogA, je yAvanne tahappagArA calA bhAvA savve te dhammatthikAe pavattaMti, gatilakkhaNeNaM dhmmtthikaae| ahammasthikAeNaM jIvANaM kiM pavattai ? goyamA! ahammatthikAraNaM jIvANaM ThANa nisIyaNatuyaTTaNamaNassa ya egattIbhAvakaraNatA je yAvanne tahappagArA thirA bhAvA savve te ahammasthikAe pavattati, ThANalakkhaNeNaM dizA-adhodizA ke sambandha meM bhI karanA caahiye| arthAt adhodizA bhIrucaka AdivAlI hai, rucakarUpa nirgamasthAnavAlI hai yaha cAra pradezarUpa AdivAlI hai, isake cAra pradeza vistIrNa haiM, yaha vRddhivarjita hai, loka kI apekSA se yaha asaMkhyAtapradezoMvAlI hai, alokakI apekSA se yaha anantapradezoMvAlI haiM, lokakI apekSA yaha sAdi sAnta hai aura aloka kI apekSA yaha sAdi ananta hai, tathA AkAra meM rucaka ke jaisA AkAravAlI hai||6|| iti digavidigpravahadvAra vaktavyatA // rUpa AdivALI che, te sUcaka rUpa nirgamasthAnavALI che, te cAra pradezarUpa AdivALI che, tenA cAra pradeza vistIrNa che, te vRddhi rahita che, lekanI apekSAe asaMkhyAta pradezavALI ane alakanI apekSAe anaMta pradezavALI che. kAntanI apekSAe te sAdi ane sAnta che, paNa alakanI apekSAe te sAdi ananta che, tathA tene AkAra rucaka jevuM che. sUdA dividi pravahadvAra saMpUrNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 7 pravartanadvAranirUpaNam 605 ahammasthikAe! AgAsasthikAe NaM bhaMte! jIvANaM ajIvANaM ya kiM pavattai ? goyamA! AgAsasthikAe NaM jIvadavvANaM ya, ajIvadavANa ya bhAyaNabhUe-egeNa vi, se punne dohi vi punne, sayaM pi mAejA, koDisaeNa vi punne koDisahassaM pi maaejaa||1|| avagAhaNA lakkhaNeNaM AgAsasthikAe, jIvasthikAraNaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattai ? goyamA! jIvasthikAe NaM jIve aNatANaM AbhiMNibohiyanANaM pajavANaM aNaMtANaM suyanANapajavANaM evaM jahA bitiyasae asthikAyauddesae jAva uvaogaM gacchai, uvaogalakkhaNeNaM jiive| poggalasthikAe NaM pucchA, goyamA ! poggalasthikAe NaM jIvANaM orAliyaveuviya AhArae teyAkammae soiMdiyacakkhidiyaghANidiyajibhidiyaphAsidiya maNajogavayajogakAyajogaANApANUNaM ca gahaNaM pavattai, gahaNalakkhaNe NaM puggalasthikAe |suu07|| chAyA-kimayaM bhaMte ! loka iti procyate ? gautama ! paJcAstikAyAH, eSa khalu etAvatko loka iti mocyate, tadyathA-dharmAstikAyA, adharmAstikAyA, yAvat pudglaastikaayH| dharmAstikAyaH khalu bhadanta ! jIvAnAM kiM pravartate ? gautama ! dharmAstikAye khalu jIvAnAm AgamanagamanabhASonmeSamanoyogavacoyoga kAyayogAH, ye cApyante tathApakArAzcalA bhAvAH sarve te dharmAstikAye pravartante, gati lakSaNaH khalu dhrmaastikaayH| adharmAstikAyaH khalu jIvAnAM kiM mavartate ? gautama ! adharmAstikAye khalu jIvAnAM sthAnaniSadanatvagvatenaM manasazca ekatvIbhAvakaraNatA, ye cApyanye sthirA bhAvAH sarve te adharmAstikAye pravartante, saMsthAnalakSaNaH khalu adharmAstikAyaH / AkAzAstikAyaH khalu bhadanta ! jIvAnAm ajIvAnAM ca kiM mavartate ? gautama ! AkAzAstikAye khalu jIvadravyANAM ca ajIvadravyANAM ca bhAjanabhUte, ekenApi pUrNa tasmin dvAbhyAmapi pUrNe zatamapi mAyAt , koTizatenApi pUrNe koTisahasramapi mAyAt // 1 // avagAhanAlakSaNaH khalu AkAsAsti zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 bhagavatI sUtre 9 kAyaH / jIvAstikAyaH khalu bhadanta ! jIvAnAM kiM pravartate ? gautama ! jIvAstikAye khalu jIvaH anantAnAm AbhinivodhikajJAnaparyavANAm, anantAnAM zrutajJAnaparyANAm evaM yathA dvitIyazatake astikAyoddezake yAvat upayogaM gacchati' upayogalakSaNaH khalu jIvaH / pudgalAstikAyaH khalu pRcchA, gautama! pudgalAstikAye khalu jIvAnam audArikavaikriyAhAra katai jasakArmaNazrotrendriyacakSurindriyaghrANendriyajihvendriyasparzendriyamanoyogavacoyoga kAya yogAnaprANAnAM ca grahaNaM pravartate, grahaNalakSaNaH khalu pudgalAstikAyaH // 97 // " TIkA - atha saptamaM pravarttanadvAramAha-' kimiyaM bhaMte !' ityAdi / kimayaM bhaMte ! loetti paccara 1 gautamaH pRcchati - he bhadanta / kim ayaM loka iti mocyate, kastAta lokazabdArthaH ? bhagavAnAha - ' goyamA ! paMcasthikAyA, esaNaM evae loe cipaccara' he gautama! paJca astikAyAH, eSa khalu pazcAstikAyasamUhaH etAvatko loka iti mocyate, paJcAstikAyarUpo loka zabdArtha iti bhAvaH / tAn paJcAstikAyAn pradarzayati - ' taM jahA - dhammatthikAe, ahammatthikAe jAva pravartta nadvAravaktavyatA'kimayaM bhaMte ! loeti pabuccai' ityAdi / TIkArtha- sUtrakAra ne isa sUtradvArA sAtaveM pravartana dvAra kA kathana kiyA hai| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - ' kimayaM bhaMte / loentipacca' he bhadanta ! loka zabda kA vAcyArtha kyA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'paMcatthikAyA, esa NaM evaie loe ti pacca' paMcAstikAyarUpa loka zabdakA vAcyArtha hai / arthAt pAMca jo astikAya hai-ve hI loka rUpa haiN| 'taM jahA' ve astikAya isa --avarttanadvAravatavyatA "" "fanu ua! aiefa qgzag " Seile-- TIkA-sUtrakAre A sUtramAM sAtamAM pravarttana dvAranuM kathana karyu che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che 3- " kimayaM bhaMte ! loe tti pavuccai ?" he bhagavan ! leka zabdanA vAgyAtha zA che ? bhaDAvIra alun| uttara- " goyamA ! " he gautama! " paMcatthikAyA esa evaie loe ttipaccai " mA boGa yathAstibhaya 35 che, meTale yAMca * mastipraya che, tethe 4 bou35 che, " taMjahA " te yAMtha vyastiThAyo nAthe pramANe che - " dhammatthikAe, ahammatthikAe, jAva pogalatthikAe " (1) dharmA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 7 pravarttanadvAranirUpaNam pogalatthikAe ' tadyathA-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH yAvat- AkAzAstikAyaH, jIvAstikAyaH, pudralAstikAyaH / gautamaH pRcchati - dhammatthikAe NaM bhaMte! jIvANaM kiM pavatta ? ' he bhadanta / dharmAstikAyaH khalu jIvAnAM ki- kathaM pravartate ? dharmAstikAyena jIvAnAM kIdRzI pravRttirbhavati ? iti praznaH / bhagavAnAha - ' goyamA ! dhammatthikAe NaM jIvANaM AgamaNa gamaNabhAsummesamaNajogA vaijogA kAyajogA, je yAvanne tahapagArA calA bhAvA savve te dhammatthikAe pavattaMti' he gautama ! dharmAstikAye sati khalu jIvAnAm AgamanagamanabhASonmeSamanoyogavacoyogakAyajogAH, tatra Agamanagamane prasiddhe, bhASA - vyaktavacanam, unmeSaH nayanaspandanAtmaka vyApAravizeSaH, manoyogabAgyogakAyayogAH prasiddhA eva, prakAra se haiM- 'dhammatthikAe, ahammatthikAe, jAva poggalasthikAe) dharmAMstikAya, adharmAstikAya yAvat-AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya | aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'dhammatthikAe NaM bhaMte! jIvANaM kiM pavvantai' he bhadanta ! dharmAstikAya ke sahAre ke jIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! dhammatithakAe NaM jIvANaM AgamaNa - gamaNa bhAsumme samaNajogA, vaha jogA, kAyajogA je yAvanne tahaSpagArA calA bhAvA savve te dhammasthikAe pavataMti' he gautama! dharmAstikAya ke hone para hI jIvoM kA AnA jAnAgamanAgamana hotA hai arthAt-calanA phiranA hotA hai / kahIM se AnA aura kahIM para jAnA aisA jo AnejAnerUpa kArya hotA hai vaha dharmAstikAya ke sadbhAva meM hI hotA hai| isI prakAra se bhASA - vyaktavacana, unmeSa netra kA ughADanA, manoyoga, vAgyoga, kAyayoga tathA isI stiGAya, (2) adharmAstiAya, ( 3 ) mahAzAstimAya, ( 4 ) vAstiAya bhane (4) yuddhasAstibhaya 607 gautabha sabhIno prazna- " dhammatthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavvattai" De bhagavan ! dharmAstikAya jIvenI pravRttimAM kevI rIte madada rUpa bane che ? mahAvIra anunA uttara- " goyamA ! dhammatthikAe NaM jIvANaM AgamaNagamaNabhAsummesaNajogA, vaijogA, kAyajogA, je yAvanne tatpagArA calA bhAvA savve te dhammathikA pavattaMti " he gautama / dharmAstiThAyanA astitvane sIdhe jIvA gamanAgamana (avarajavara) karI zake che. keAI jagyAethI AvavAnuM ane kaI jagyAe javAnuM kArya dharmAstikAyanA sadbhAva hAya te ja thaI zake che. ye pramANe bhASA ( vathana mosavAnI DiyA), unmeSa (netra ughADavAnI kriyA), manAyAga, vAgyeAga, kAyayeAga tathA eja prakAranI khIjI paNa je zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 bhagavatIsUtre atra ca manoyogAdayaH sAmAnyarUpAH, AgamanAdayastu tadvizeSarUpA bhavanti, atasteSAM bhedenopAdAnaM kRtam , evaM ye cApyanye-AgamanAdibhyo'pare tathA prakArA:AgamanAdisadRzAH bhramaNacalanAdayazvalA bhAvAzcalasvabhAvA paryAyAH santi, sarve te dharmAstikAye sati pravartante, tatra hetumAha-'gailakkhaNe gaM dhammatthikAe' yato gatilakSaNaH-gatilakSaNaM yasya sa tathAvidhaH khalu dharmAstikAyo bhavati, dharmAstikAyasya gatisvabhAvatvAditi bhAvaH / gautamaH pRcchati-' ahammatthikAe gaM jIvANaM kiM pavattai ?' he bhadanta ! adharmAstikAyaH khalu jIvAnAM kiM kathaM pravartate ? adharmAstikAyena jIvAnAM kIdRzI pravRttibhavati ? iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA ! ahammasthikAe NaM jIvANaM ThANanisIyaNatayaTTaNamaNassa ya egabhAvakaraNayA, je yAvanne tahappagArA thirA bhAvA savve te ahammatthikAe pavataMti he gautama ! adharmAstikAye sati khalu, adharmAstikAyenetyarthaH jIvAnAM sthAna niSadanatvaravartanaM kAyotsargAsanazayanAni, tatra sthAna sthitiH, niSadanam-upavezanam , tvaravartana-pArzvaparivartanasya sthirIkaraNam , manasazca ekatvIbhAvakaraNatAprakAra jo aura bhI calasvabhAvarUpa bhramaNa-calana Adi paryAye haiM ve saba bhI dharmAstikAya ke hone para hI hote haiM / isameM hetu yaha hai-'gai. lakkhaNe NaM dhammasthikAe' dharmAstikAya kA svabhAva gatirUpa hai| aba gautamasvAmIprabhu se aisA pUchate haiM-'ahammasthikAraNaM jIvANaM kiM pavattaI' he bhadanta ! adharmAstikAya ke sahAre se jIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! ahammatthikAe NaM jIvANaM ThANanisIyaNa tuyaTTaNamaNasta ya egattIbhAvakaraNayA je yAvanne taha. pagArA thirA bhAvA savve te ahamasthikAe pavattati' he gautama ? adhamAstikAya ke hone para hI khaDe rahanerUpa, baiThanerUpa, karabaTa nahIM badalanerUpa, manako ekIbhAva karanerUpa kArya hote hai, tathA ina sthAna nisscalasvabhAvarUpa bhramaNa Adi paryA che, te saghaLI kriyAo paNa dhamastijy jaya tar cha. " gailakkhaNeNaM dhammasthikAe " dhAstiyanA svabhAva gatirUpa che-tene lIdhe ja gati saMbhavI zake che. gautama svAbhInI prazna-" ahammasthikAe NaM jIvANaM kiM pavvattaha?". bhagavad ! adharmAstikAyanI madadathI jI kevI pravRtti karI zake che? mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA ! ahammatthikAraNaM jIvANaM ThANanisIyaNatuyaTaNamaNassa ya egattIbhAvakaraNayA je yAvanne tahappagArA thirA bhAvA, samve te ahammatthikAe pavattati" gautama ! maastiyn| sahamA DAvAne kAraNe ja UbhA rahevArUpa, besavArUpa, paDakhuM nahIM badalavArUpa, manane ekAgra zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU07 pravartanadvAranirUpaNam 609 anekatvasya ekatvasya bhavanamekatvIbhAvastasya yatkaraNaM tadbhAvastattA ekattImArakaraNatA bhavati, evaM ye cApyanye sthAnaniSadanAdibhyo bhinnAH tathAmakArA:sthAnaniSadanAdizadRzAH sthirAH bhAvAH santi, sarve te adharmAstikAye sati pravartante, tatra hetu mAha-'ThANalakkhaNe NaM ahamatthikAe' yataH sthAnalakSaNaH-sthAnaM lakSaNaM yasya sa tathAvidhaH khalu adharmAstikAyo bhavati, adharmAstikAyasya sthitisvabhAvatvAditi bhAvaH / gautamaH pRcchati-'AgAsasthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM ajIvANaya ki pavattaI ?' he bhadanta ! AkAzAstikAyaH khalu-jIvAnAma ajIvAnAM ca kiM kathaM pavartate ? AkAzAstikAyena jIvAnAM kIdRzI pravRttibhavati? iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA ! AgAsasthikAe NaM jIvadavANa ya ajIvadavvAgaya bhAyaNabhUe-egeNa vi se punne, dohiM vi punne sayaM pi mAejjA koDisaeNa vi punne koDisahassaM pi mAejjA // 1 // dana Adi se bhinna aura bhI inhIM jaise sthira bhAva dharmAstikAya ke sadbhAva meM ho saMpAdita hote haiM kyoMki 'ThANalakkhaNeNaM ahamasthikAe' sthAnalakSaNavAlA yaha adharmAsthikAya kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'AmAsatthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM ajIvANa ya kiM pavattaI' he bhadanta ! AkAzAstikAya se jIvoM aura ajIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai ?-arthAt AkAzAstikAya meM jIva aura ajIva apanI kaisI pravRtti karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-(goyamA) 'AgA. satthikAe NaM jIvavvANa ya ajIvadavyANa ya bhAyaNabhUe' he gautama ! AkAzAstikAya jIva dravyoM kA aura ajIvadravyoM kA bhAjanabhUta hotA hai, 'egeNa vi se punne dohiM vi punne sayaMpi mAejjA, koDisaeNa vi punne koDisahassa pi mAejA' kyoMki jiivaakaravA rUpa, tathA eja prakAranA bIjA paNa sthira bhAve adhamastikAyanA samApane sIdhe 1 savaza cha, 12 , " ThANalakkhaNe NaM ahammatthikAe" mA mAstiyane sthAna (sthata) sakSapANu yuM che. gautama svAbhAnI prazna-" AgAsasthikAraNa bhaMte ! jIvANaM ajIvANa ya kiM pavattai ?" hai bhagavan ! mAzAstijAya / mane mavAnI pravRttimA kevI rIte madadarUpa bane che ? mahAvIra prasuna utta2-" AgAsatthikAe NaM jIvadavvANa ya ajIva vvANa ya bhAyaNabhUra" gautama ! stiya dravya tathA mdrvyaan| mAna (mAzrayasthAna) 35 mana che. "egeNa vi se punne, dohi vi punne sayaMpi mAejje, koDisaeNa vi punne koDisahassapi mAejjA" 424 ne bha0 77 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre he gautama ! AkAzAstikAyaH khalu jIvadravyANAM ca, ajIvadravyANAM ca bhAjanabhUto bhavati, tathA ca etasmin AkAzAstikAye sati jIvAdInAmavagAhA pravartate, tasya jIvAdibhAjanabhUtatvaM pradarzayati 'egeNa vi se' ityAdi, ekenApi paramANvAdinA saH asau AkAzAstikAyapradezaH pUrNo bhRtaH tathA dvAbhyAmapi tAbhyAM paramANubhyAM pUrNaH sa AkAzAstikAyapadezo bhavati, tatra AkAzAstikAye ekadviparamANvAdibhiH pUrNe zatamapi mAyAt-samAvizet , tathA koTizatenApi pUrNoM bhavati, tatra kauTisahasramapi mAyA-samAvizet // 1 // evaM ca yathA'pavarakAkAzamekapadIpa prabhApaTalenApi pUryate tatra dvitIyamapi pradIpaprabhApaTalaM mAti, yAvacchatamapiprabhApaTalaM tatra mAti, tathA auSadhivizeSApAditapariNAmAdekatra pAradakarSe 'tolA' iti prasiddha suvarNakarSazataM pravizati, pAradakarSIbhUtaM ca tadbhavati auSadhisAmarthyAt , punaH pAradasya kapaH suvarNasya ca karSazataM bhavati, pudgalapariNAdika dravyoM ko avagAha dene kA isakA svabhAva hai| eka bhI pudgalaparamANu Adi jisa AkAza ke eka pradeza meM ava. gAhita hotA hai, AkAza ke usI ekapradeza meM do bhI pudgalaparamANu avagAhita ho jAte haiM aura sau bhI pudgalaparamANu avagAhita ho jAte haiN| tathA usI ekapradeza meM koTizata aura koTisahasra bhI pudgalaparamANu samA jAte haiN| jaise koTharI ke AkAza meM eka dIpaka kI prabhA bhI samA jAtI hai, do dIpakoM kI prabhA bhI samA jAtI hai, sau dIpakoM kI prabhA bhI samA jAtI haiM / tathA auSadhivizeSa se ApAdita pariNAma ke prabhAva se eka tolA pAremeM sau tolA sonA praviSTa ho jAtA hai arthAt samA jAtA hai aura vaha sonA pAre ke vajana meM A jAtA hai tathA vApisa pRthakUkarane para auSadhi ke sAmarthya se pArA eka tolA aura sonA 100 sau tolA ho jAtA hai / pudgalapariNAma kI kucha aisI hI dravyane avagAha devAne tene svabhAva che. AkAzanA je eka pradezamAM eka ja paramANu Adi avagAhita thAya che. (rahe che), eja AkAzanA eka pradezamAM be pudgalaparamANu paNa avagahita thaI jAya che, e pudgalaparamANu paNa avagAhita thaI jAya che, tathA te eka ja pradezamAM kezita ane keTa sahastra pukalaparamANu paNa samAI jAya che. jevI rIte eAraDAnA AkAzamAM (avakAzamAM) eka dIpakano prakAza paNa samAI jAya che, be dIpakane prakAza paNa samAI jAya che ane se dIpakane prakAza paNa samAI jAya che, tathA auSadhivizeSa dvArA saMpAdita pariNAmanA prabhAvathI eka tolA pArAmAM so. telA senAne samAveza thaI jAya che ane te sonuM pArAnA vajanamAM AvI jAya che tathA pArAnuM vajana paNa auSadhinA prabhAvathI 100 tolA barAbara zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 13 u0 4 sU0 7 pravartanadvAranirUpaNam 611 masya vicitratvAt , tatra hetumAha-' avagAhaNAlakkhaNe Na AgAsathikAe ' avagAhanAlakSaNa:-avagAhanA-samAvezarUpam AzrayabhAvo lakSaNaM svarUpam svabhAvo vA yasya sa tathAvidhaH khalu AkAzAstikAyo bhavati AkAzAstikAyasya avagAhanA svabhAvatvAditi bhAvaH / gautamaH pRcchati-'jIvatyikAyeNaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattai ?' he bhadanta ! jIvAstikAyaH khalu jIvAnAM kiM-kathaM pravartate ? jIvAstikAyena jIvatayA jIvAnAM kIdRzI pratirbhavati? iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA ! jIvatyikAye NaM jIve aNaMtANaM AbhiNibohiyanANapajjavANaM, aNaMtANaM muyanANapajjavANaM, evaM jahA bitiyasae asthikAyauddesae jAva uvaogaM gacchai' he gautama ! jIvAstikAye sati khalu jIvaH anantAnam abhibodhika jJAnaparyavANAm matijJAnaparyAyANAm anantAnAM zrutajJAnaparyavANAm , evaM rItyA, vicitratA hai / 'avagAhanAlakkhaNe Na AgAsasthikAe' aisA kyoM hotA hai to isakA uttara yahI hai ki avagAhanAlakSaNavAlA yaha AkAza hai| arthAt AkAzAstikAya kA aisA hI svabhAva hai ki vaha jIvAdika dravyoM ko apane meM Thaharane ke liye sthAna-jagaha detA hai / aba gautama. svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jIvatyikAe Na bhaMte ! jIvANaM ki pavattaI' he bhadanta ! jIvAstikAya se jIvoM kI kaisI pravRtti hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jIvatthikAe NaM jIve aNaMtANaM AbhiNiyohiyanANapajavANaM, aNaMtANaM suyanANapajavANaM evaM jahA vitiyasae asthikAyauddesae jAva uvabhogaM gacchai' he gautama ! jIvA. stikAya ke hone para jIva anantamatijJAna kI paryAyoM ke anntshrutthaI jAya che, eja prakAre pulapariNAmanI paNa kaI evI ja vicitratA che me ma mana cha ? 40 prazna uttara se che , " avagAhanAlakkhaNeNaM AgAsasthikAe" mA 230 mAnAkSANucha. merasa , mA. stikAyane svabhAva ja evo che ke te jIvAdika dravyene pitAnI aMdara rahevA mATe sthAna Ape che. gautama svaamiin| prazna-" jIvatthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattai ?" he bhagavan! jIvAstikAya chanI pravRttimAM kevI rIte madadarUpa bane che? mahAvIra prabhunI utta2-" goyamA ! jIvatthikAe NaM jIve aNaMtANaM AbhiNibohiyanANapajjavANaM, aNaMtANaM suyanANapajjavANaM evaM jahA bitiyasae atthikAyauddesae jAva ubaogaM gacchai" gautama ! stiyanA smaavamAM ja anaMta matijJAnanI paryAnA, anaMta zrutajJAnanI paryAnA, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 bhagavatIsUtre yathA dvitIyazatake astikAyoddezake-dazamoddezake yAvat-avadhyAdi jJAnaparyavANAm jJAnadarzanayoH upayogaM gacchati-mApnoti, tatra hetumAha-'upaogalakkhaNe NaM jIve' yataH upayogalakSaNaH-upayogaH lakSaNaM svarUpaM yasya sa tathAvidhaH khalu jIvo bhavati, jIvAstikAyasya upayoga svabhAvatvAditi bhAvaH / gautamaH pRcchati'poggalatthikAe NaM pucchA' he bhadanta ! pudgalAstikAyaH khalu jIvAnAM kiM-kathaM pravartate ? pudgalAstikAyena jIvAnAM kIdRzI prakRtirbhavati ? iti praznA, bhagavAnAha'goyamA ! poggalatthikAe NaM jIvANaM orAliyaveutriyA AhArae teyA kammae soiMdiyacakkhidiyaghANidiya jibhidiyaphAsidiya maNajogavayajogakAyajogANApANUNaM ca gahaNaM pacattai' he gautama ! pudgalAstikAye sati khalu pudgalAstikAyenetyarthaH jIvAnAm audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNazrotrendriya jJAna kI paryAyoM ke isa rIti se dvitIyazataka meM astikAya uddezaka meM varNitapaddhati ke anusAra yAvat avadhijJAna Adi jJAnoM kI paryAyoM ke, jJAnadarzana ke upayoga ko prApta karatA hai / kyoMki 'uvaogalakkhaNe NaM jIve' upayoga hai lakSaNa jisakA aisA yaha jIvAstikAya hai| arthAt upayoga svabhAvavAlA jIvAstikAya kahA gayA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'poggathikAe NaM pucchA' he bhadanta ! pudgalAstikAya se jIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! poggalasthikAe Na jIvANaM orAliya veuvviya AhArae teyAkammae, soiMdiya, cakkhidiya, ghANidiya, jibhidiya, phAsidiya, maNajoga vayajogakAyajoga ANApANUNaM ca gahaNaM pavattaI' he gautama ! pudgalAstikAya ke hone para jIvoM ke audArika, vaikriya, tathA bIjA zatakanA astikAya uddezakamAM varNavelI avadhijJAna Adi jJAnanI paryAyAnA, jJAnahananA payAgane pAsa 42 cha 4 / 21 , " uvaogalakkhaNe NaM jIve" mA stiya payotakSANucha. meTAstiyana upayoga svabhAvavALuM kahyuM che. gautama svAmI prazna-" poggalasthikAe NaM pucchA " 8 sAn ! pulAstikAya chanI pravRttimAM kevI rIte madadarUpa bane che? maDAvIra prbhun| uttara-"goyamA! poggalatthikAe Na jIvANa'orAliyagheuvviya AhArae teyAkammae, soiMdiya, cakhidiya, ghANidiya, jibhidiya, phAmi diya, maNajoga, vayajogakAyajoga ANApANUNa ca gahaNa pavattai" 3 gautama! pudgalAstikAyane sadUbhAva hovAne lIdhe ja cha dArika, vaikriya, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 613 cakSurindriyaghANendriyajihvendriyasparzanendriyamanoyogavacoyogakAyayogAnamANAnAM ca grahaNaM pravartate, tatra hetumAha- gahaNalakkhaNeNaM poggalatthikAe' grahaNalakSaNaH prahaNam-AdAnaM lakSaNaM-svarUpaM yasya sa tathAvidhaH khalu pudgalAstikAyo bhavati, pudgalAstikAyasya audArikAdigrahaNasvabhAvavatvAt / audArikAdInAM ca pudgalamayatvAditi bhAvaH ||muu0 7 // ekAstikAya pradezasparzanAdvAravaktavyatA mUlam-"ege bhaMte! dhammatthikAyapaese kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe ? goyamA jahannapae tihiM ukkosapae chhiN| kevaiehiM ahamatthikAyapaesehiM puDhe ? goyamA! jahannapae cauhiM ukkosapae stthi| kevaiehiM AgAsasthikAyapaesehiM puTe ? goyamA ! stthiN| kevaiehiM jIvatthikAyapaesehiM puDhe? goyamA! annNtehiN| kevaiehiM poggalasthikAyapaesehiM puDhe? goyamA! annNtehiN| kevaiehiM addhAsamaehiM puTe ? siya puDhe, siya no puTe, jai puTe niyamaM anntehiN|| ege bhaMte ! ahamasthikAyapaese kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe ? goyamA ! jahannapae cauhi, ukosapae stthiN| kevaiehiM ahammatthikApaesehiM puDhe ? jahaAhAraka, taijasa kAma Na inake grahaNameM, tathA zrotrendriya, cakSuiMdriya, ghrANendriya, jihvendriya, sparzanendriya, manoyoga, vacoyoga, kAyayoga zvAsocchravAsa inake grahaNa meM pravRtti hotI hai kyoMki-'mahaNalakkhaNeNaM poggalasthikAe' pudgalAstikAya kA svabhAva grahaNa karane kA hai-arthAt pudgalAstikAya dvArA jIva audArika Adi pudgaloM ko grahaNa karatA hai ye audArika Adi pudgalamaya haiM // 7 // iti pravartanadvAravaktavyatA // AhAraka, tejasa ane kAmaNanA grahaNamAM tathA zregendriya, negendriya, ghANe ndriya, rasanendriya, sparzendriya, maga, vacanaga ane kAyayegane ahamA pravRtta thAya che, 41265 "gahaNalakkhaNeNa poggalatthikAe" YdyaastikAyane svabhAva grahaNa karavAnuM che. eTale ke audArika Adine grahaNa karavAne pudrAlAstikAyane svabhAva che te audArika Adi pudgalamaya che. sUkA | | pravartanadvAra vaktavyatA saMpUrNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre nnapae tihiM, ukkosapae chahiM, sesaM jahA dhmmsthikaayss|ege bhaMte! AgAsasthikAyapaese kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe ? goyamA ! siya puDhe, siya no puDhe, jai puDhe jahannapae ekkeNa vA, dohiM vA, tIhiM vA, ghauhiM vA, ukkosapae sattahiM, evaM ahammatthikAyappaesehi vi| kevaiehiM AgAsatthikAyapaelehiM puDhe? chahiM, kevaiehiM jIvasthikAyapaesehiM puTe, siya puTe, siya no puDhe, jai puDhe niyamaM aNatehiM / evaM poggalatthikAyapaesehi vi| addhAsamaehi vi| ege bhaMte! jIvasthikAyapaese kevaiehiM dhammasthikAyapaesohi puDhe ? pucchA, jahannapae cauhi ukkosapae stthi| evaM ahammasthikAyapaesehi vi, kevaiehiM AgAsatthikAyapaesehiM puDhe? sattahiM / kevaiehiM jIvatthikAyapaesehiM puDhe? sesaM jahA dhmmtthikaayss| ege bhaMte! poggalasthikAyapaese kevaiehiM dhammasthikAyapaesehi puTe? evaM jaheva jiivtthikaayss||suu08|| chAyA-eko bhadanta ! dharmAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTaH ? gautama ! jaghanyapade tribhiH, utkRSTapade SabhiH, kiyadbhiH adharmAstikAyapadezaiH spRSTaH? mautama ! jaghanyapade caturbhiH, utkRSTapade saptabhiH / kiyadbhiH AkAzAstikAyapadezaiH spRSTaH ? gautama saptabhiH / kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaH spRSTaH ? gautama ! anntaiH| kiyadbhiH pudgalAstikAyapradezaiH spRSTaH ? gautama ! anantaiH ! kiyadabhiH addhAsamayaiH spRSTaH ? syAt spRSTaH, syAt no spRSTaH, yadA spRSTo niyamAt anantaiH / eko bhadanta ! adharmAstikAyamadezaH kiyadabhiH dharmA. stikAyamadezaiH spRSTaH ? gautama ! jaghanyapade caturbhiH, utkRSTapade saptabhiH / kiyadbhiH adharmAstikAyamadezaiH spRSTaH ? jaghanyapade tribhiH, utkRSTapade paibhiH, zeSa yathA dharmAstikAyasya // eko bhadanta ! AkAzAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? gautama ! syAt spRSTaH, syAt no spRSTaH, yadA spRSTo jaghanyapade ekena vA, dvAja vA, tribhirvA, caturbhiyA, utkRSTapade saptabhiH, evam adharmAstikAyapradezairapi / kiyadbhiH AkAzAstikAyapradezaiH spRSTaH 1 SaDUmiH kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaiH spRSTaH 1 syAt spRSTaH, syAt no spRSTaH, yadA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 615 spRSTo niyamAt anantaH, evaM pudgalAstikAyapradezairapi, addhAsamayairapi, eko bhadanta ! jovAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapadezaiH spRSTaH ? pRcchA, jaghanyapade caturbhiH, utkRSTapade saptabhiH, evam adharmAstikAya pradezairapi, kiyadbhiH AkAzAstikAya pradezai spRSTaH ? saptabhiH, kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaiH spRSTaH? zeSaM yathA dharmAstikAyastha, eko bhadanta ! pudgalAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH 1 evaM yathaiva jIvAstikAyasya / / mU0 8 // TIkA-atha aSTamam AkAzAstikAyAdipradezadvAramAha-' ege bhaMte' ityAdi / 'ege bhaMte ! dhammatthikAyaparase kevaiehi dhammasthikAyapaesehiM puDhe ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! eko dharmAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha- goyamA ! jahannapae tihiM, ukkosapae chahiM' ___ ekAstikAyapradeza sparzadvAravaktavyatA'ege bhaMte ! dhammatthikAyapaese' ityAdi / TIkArya-isa sUtradvArA sUtrakAra ne AThaveM AkAzAstikAyAdipradezavAra kA nirUpaNa kiyA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai'ege bhaMte ! dhammasthikAyapaese kevaiehiM dhammatthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! dharmAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? pUchane kA abhiprAya aisA hai ki dharmAstikAya meM asaMkhyAta pradeza kahe gaye haiM-so usakA ekapradeza usake hI kitane pradezoM dvArA -stiyapradeza 152 14vyA" ege bhaMte ! dhammatthikAyaparase" tyA TIkArtha-sUtrakAre A sUtramAM AThamAM AkAzAstikAyAdi pradezadvAranuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune mevA prazna pUche che -" ege mate ! dhammatthikAyapaese kevaiehiM dhammathikAyapaesehi puDhe ?" 8 sAvan ! mAstiyano me pradeza yAtAyanA keTalA pradeze vaDe pRSTa thAya che? A praznane bhAvArtha e che ke dharmAstikAyamAM asaMkhyAta pradeza kahyA che. ahIM e prazna pUchAye che ke dharmAstikAyane eka pradeza tenA ja keTalA pradeza dvArA spaSTa thayeluM hoya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena tribhiH dharmAstikAya pradezaiH, utkRSTapade-utkRSTena SaDbhaH dharmAstikAyapradezaiH eko dharmAstikAyapradezaH spRSTo bhavati, atra jaghanyapadena lokAntakoNo vivakSitaH, yatra ekasya dharmAstikAyamadezasya atistokairanyaiH sparzanA bhavati / sa ca bhUmyAsannApavarakakoNadezasadRzo bodhyaH, tatra uparitanena ekena, dvAbhyAM ca pArzvataH ityevaM dharmAstikAyasya tribhiH pradezaH vivakSitapradezasya sarzanA bhavati / utkRSTapadena caturdizAM catvAraH pradezAH, UrdhAdhodizozca dvau pradezau, ityevaM pabhiH pradezaH vivakSitapradezasya sparzanA bhavati / 1 / gautamaH pRcchati- kevaiehiM ahammatdhikAyapae se hiM puDhe ? ' he bhadanta ! eko dharmAstichu bhA gayA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahannapae tihi, ukkosapae chaha' he gautama ! jaghanyapada meM vaha eka dharmAstikAya pradeza tIna dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai-yahAM jaghanyapada se lokAntakoNa vivakSita hai-yahAM dharmAstikAya kA vivakSita eka pradeza Upara ke eka pradeza dvArA aura AsapAsa ke do pradezoM dvArA spRSTa hotA hai isa prakAra atistoka anya pradezoM se unakI sparzanA kahI gaI hai / yaha lokAntakoNa bhUmike pAsa ke koThe ke kone ke pradeza jaisA samajhanA cAhiye / uskRSTa se vaha vivakSita dharmAstikAya kA ekapradeza apanI cAroM dizAoM ke dharmAstikAyapradezoM se aura Upara nIce ke do pradezoM se spRSTa hotA hai-isa prakAra cAra dizAoM ke cAra pradezoM se aura Upara nIce ke do pradezoM se usa vivakSita pradeza kI sparza nA kahI gaI hai| aba gautamaprabhu se aisA pUchate haiM-kevaiehi mahAvIra prbhune| utta2-" goyamA ! jahannapae tihi, ukkosapae chahi" he gautama! jaghanyapadanI apekSAe te eka dharmAstikAya pradeza traNa dharmostikAya pradeza dvArA spaSTa thAya che. ahIM jaghanyapada dvArA lekAntake grahaNa karavo joIe tyAM dharmAstikAyane amuka eka pradeza uparanA eka pradeza dvArA ane AsapAsanA be pradeza dvArA pRSTa thAya che. A rIte atistAka anya pradeze vaDe tenI spazana thavAnuM kahevAmAM AvyuM che. A lekAtakeNa bhUminI pAsenA keThAnA khUNAnA pradeza je samajavuM joIe. ukacchanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te dharmAstikAyane eka pradeza potAnI cAre dizAonA dharmAstikAya pradezo dvArA ane upara nIcenA be pradeza dvArA pRSTa thAya che. A rIte cAra dizAonA cAra pradeza vaDe, uparanA eka ane nIcenA eka, ema cha pradeza vaDe tenI sparzanA thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAra nirUpaNam 617 kAyamadezaH kiyadubhiH adharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnaha - ' goyamA ! jannare cauhiM, ukosapara sattarhi ' he gautama ! jadhanyapade- jaghanyena, caturbhiH adharmAstikAyama dezaiH, utkRSTapade- utkRSTena saptabhiH adharmAstikAyamadezaiH eko dharmAstikAya pradezaH spRSTo bhavati, tatra jaghanyapadena uparyuktAstrayaH, caturthastu dharmAstikAyama dezasthAnasthito vivakSata ityevaM caturbhiH utkRSTapadena ca pUrvoktAH " dipake saptamastu dharmAstikAyamadezastha evetyevaM vivakSitaH, saptabhica armAstikAya pradezaH spRSTo dharmAstikAyama deza eka ityarthaH 2 / gautamaH pRcchati ahamatthikAyaparasehiM puDhe' he bhadanta / dharmAstikAthakA ekapradeza kitane adharmAstikApradezoM dvArA spRSTha hotA hai ? yaha prazna isaliye pUchA gayA hai ki lokAkAza meM tila meM tela kI taraha dharmAdika dravya sarvatra bhare hue haiM ataH dharmAstikAya jahAM para hai vahIM para adharmAstikAya Adi anya astikAya bhI hai| isiiliye| pUchA jA rahA hai ki dharmAstikAya kA eka vivakSitapradeza adharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahannapae cauhiM, ukko para sattA' he gautama! dharmAstikAya kA ekapradeza jaghanya se adharmAstikA ke cAra pradezoM dvArA aura utkRSTa se sAta pradezoM dvArA spRSTa hotA hai - vaha isa prakAra se adharmAstikAya ke eka Upara ke pradeza se AsapAsa ke AjUbAjU ke do pradezoM se tathA dharmAsti - vaDa gautama svAmInA prazna - " kevaiehi ahamatthikAyaparasehi puDhe ?" bhagavan ! dharmAstikAyanA eka pradeza adharmAstikAyanA keTalA pradeze pRSTa thAya che ? A prazna pUchavAnuM kAraNa e che ke jema talamAM tela rahelu hAya che ema leAkAkAzamAM dharmAstikAya Adi dravya sarvatra vyAsa hAya che. tethI jyAM dharmAstikAya hAya che, tyAM adharmAstikAya Adi anya astikAya paNa rahelA hAya che, tethI ja evA prazna pUchavAmAM AvyA che ke dharmostikAyanA eka pradeza adharmAstikAyanA keTalA pradezo vaDe pRSTa thAya che ? mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! jahannapara cauhiM, ukkosapae sattarhi " hai gautama! dharmAstikAyanA eka pradeza adharmAstikAyanA AchAmAM echA cAra pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre sAta pradeza vaDe pRSTa thAya che. ochAmAM ochA cAra pradezeA vaDe nIce pramANe pRSTa thAya che-dharmAstikAyanA te eka pradeza adharmAstikAyanA eka uparanA pradeza vaDe, AsapAsanA khe pradezeA vaDe tathA dharmAstikAyanA pradezanA sthAna para rahelA eka pradeza vaDe bha0 78 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 bhagavatIsutre 'kevaiehiM AgAsasthikAyapaesehiM puDhe ? he bhadanta ! kiyadbhiH AkAzAstikAyapradezaiH eko dharmAstikAyapradezaH spRSTaH ? iti praznaH, bhagavAnAha-' goyamA! sattahi' he gautama ! saptabhireva AkAzAstikAyapradezaireko dharmAstikAyapradezaH spRSTa iti bhAvaH / lokAnte'pi alokAkAzapradezAnAM sadbhAvAt 3, gautamaH pRcchati-'kevaiehiM jIvasthikAyapaesehiM puDhe?' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAyamadezaireko dharmAstikAyapradezaH spRSTaH ? iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA ! kAya ke pradeza ke sthAna para rahe hue ekapradeza se-isa prakAra jaghanya se cAra pradezoM se usa dharmAstikAya ke ekapradeza ko sparza nA kahI gaI hai, tathA utkRSTa se chaha dizAoM ke chaha pradezoM aura sAtaveM dharmAstikAya ke pradeza ke sthAna para sthita hue eka adharmAstikAya ke pradeza se isa prakAra usa dharmAstikAya ke eka pradeza kI sparza nA utkRSTa se hotI kahI gaI hai| 1 aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiehiM AgAsasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! dharmAstikAya kA ekapradeza AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! sAta AkAzAstikAya pradezoM se eka dharmAstikAyapradeza spRSTa hotA hai| kyoMki lokAnta meM bhI alo. kAkAza ke pradezoM kA sadbhAva hai 3 ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'kevaiehiM jIvasthikAyaparasehiM puDhe' he bhadanta ! jIvAstikAya ke kitane skRSTa thAya che. vadhAremAM vadhAre sAta pradeza vaDe A prakAre tenI sparzanA samajavI-dhamastikAyanA te eka pradezanI cha dizAonA cha pradeza vaDe ane dharmAstikAyanA pradezanA sthAna para rahelA eka adhamastikAyanA pradeza vaDe sparzanA thAya che. A rIte dharmAstikAyanA eka pradezanI adharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre sAta pradeza vaDe sparzanA thAya che. rA gautama bhI prazna-" kevaiehi AgAsatthikAyapaesehi puDhe ?" 3 bhagavana! dharmAstikAyanA eka pradezanI AkAzAstikAyanA keTalA pradeza vaDe sparzanA thAya che? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA !" 3 gautama ! pattiyo me pradeza AkAzAstikAyanA sAta pradeze vaDe spaSTa thAya che, kAraNa ke leAkAntamAM paNa alakAkAzanA pradezane sadbhAva che. aa gautama svAmInA prazna-"kevaiehi jIvatthikAyapaesehi puTe ?" usasavan ! dhamastikAyane eka pradeza jIvAritakAyanA keTalA pradezo vaDe pRSTa thAya che ? zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 619 prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam anaMterhi' he gautama! eko stikAyama dezaH anantaiH jIvAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati, tathAhi - anantairananta jIvasambandhinAm anantAnAM pradezAnAm tatraika dharmAstikA pradeze pArzvataca ditrayAdau vidyamAnatvAt 4 gautamaH pRcchati - ' kevaehiM poggalatthakAyaparasehiM puDhe 1' he bhadanta / eko dharmAstikAyama dezaH kiyadubhiH pudgalAstikAyamadezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha - ' goyamA ! aNaMtehiM' he gautama! eko dharmAstikAya pradezaH anantaiH pudgalAstikAyama dezaiH spRSTo bhavati' anantapurasambandhinAmanantAnAM pradezAnAM tatraikadharmAstikAyamadeze pArzvapradezoM dvArA dharmAstikAya kA eka pradeza spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA anaMtehiM' he gautama! dharmAstikAya kA eka pradeza jIvAstikAya ke anantapradezoM se spRSTa hotA hai| isakA tAtparya aisA hai ki dharmAdika dravyoM kI taraha jIvadravya eka nahIM hai| vaha to ananta dravyarUpa hai / isaliye eka dharmAstikAya ke pradeza para aura usake Asa pAsa ananta jIvoM ke ananta pradeza vidyamAna rahate haiM - isIliye yahAM aisA kahA gayA hai / 4 aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevaiehiM poggalatthakApasehiM puTTe' he bhadanta / eka dharmAstikAyapradeza pulastikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'aNatehiM' he gautama ! dharmAstikAya kA eka pradeza anantapuralAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai| kyoMki anantapudgalasaMbaMdhI anantamadezoM kA dharmAstikAya ke eka pradeza para aura usake pAsa dika mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! anaMtehi " he gautama! dhrmaastikAyanA eka pradeza jIvAstikAyanA anatapradeze! vaDe pRSTa thAya che. A kathananA bhAvAtha e che ke dharmAdika dravcenI jema jIva dravya eka nathI te tA anata dravyarUpa che. tethI eka dharmAstikAyanA pradeza para ane tenI AsapAsa anata jIvAnA anata pradeza vidyamAna rahe che. tethI ahI" upara mujabanuM kathana karavAmAM Avyu che. jA gautama svAmInI prazna- " kevahaehi poggala tthikA yapaesehi puTThe ?" De bhagavan ! dharmAstikAyanA eka pradeza pudgalAstikAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che ? mahAvIra pralunA uttara- " anaMtehi " he gautama! dharmAsti DAyano me pradeza pudgalAstikAyanA anata pradeza vaDe pRSTa thAya che. kAraNa ke mana't zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 bhagavatIsUtre tazca diktrayAdI vidyamAnatvAt 5, gautamaH pRcchati- kevaiehi addhAsamaehiM puDhe ?' he madanta ! eko dharmAstikAyapradezaH kiyadbhiH addhAsamayaH spRSTI bhavati ? bhagavAnAha-'siya puDhe siya no puDhe, jai puDhe niyamaM aNaMtehiM' he gautama ! addhAsamayaH samayakSetra eca, na parato'taH eko dharmAstikAyapradezaH addhAsamayaiH syAt-kadAcit samayakSetrApekSayA spRSTo bhavati, syAt kadAcit bahiHkSetrApekSayA spRSTo na bhavati, tatrApi yadA taiH spRSTo bhavati tadA niyamAt-niyamataH, anantai addhAsamayaiH spRSTo bhavati, addhAsamayAnAmanAditvAt anantatvAcca, athavA trayAdi meM sadbhAva rahatA hai| 5 / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM'kevaiehiM addhAsamaehiM puDhe' eka dharmAstikAya pradeza kitane addhAsamayoM se spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'siya puDhe, sidha no puDhe he gautama ! dharmAstikAya kA ekapradeza kadAcit AvAsamayoM se spRSTa hotA hai aura kadAcit nahIM hotA hai / isakA tAtparya aisA hai-ki addhAsamayakSetra- aDhAIdvIpa meM hI hai-usake vAhara nahIM isaliye samaya. kSetra kI apekSA dharmAstikAya kA ekapradeza addhAsamayoM se spRSTa hotA kahA gayA hai, tathA bahiHkSetrApekSayA vaha spRSTa nahIM hotA kahA gayA hai / 'jai puDhe niyamaM arthatehiM yadi vaha samayakSetrApekSA se addhAsamayoM dvArA spRSTa hotA hai to niyamataH vaha ananta addhAsamayoM se spRSTI hotA hai| kyoMki addhAsamaya anAdi aura ananta hote haiN| pudgalanA anaMta pradezane dharmAstikAyanA eka pradeza para ane tenI pAse divayAdimAM sadUbhAva rahe che. pi gautama svAbhAnA prazna-" kevaiehiM addhAsamaehiM puDhe ?" masalan ! dharmAstikAyane pradeza keTalA addhAsama vaDe skRSTa thAya che? mApIra prbhune| uttara-" siya puDhe, siya no puDhe" 3 gautama ! dharmAstikAyane eka pradeza kayAreka addhAsama vaDe spaSTa thAya che ane kayAreka thato nathI A kathanane bhAvArtha e che ke-addhAsamaya samayakSetraaDhI dvIpamAM ja che, tenI bahAra nathI. tethI samayakSetranI apekSAe evuM kathana karavAmAM AvyuM che ke dhamastikAyane eka pradeza addhAsama vaDe pRSTa thAya che, paraMtu tenI bahAranA kSetranI apekSAe te spaSTa thato nathI savu 4thana 42vAmA mA che. "jai puDhe niyamaM aNatehi "nete samaya kSetranI apekSAe addhAsama vaDe pRSTa thAya che, te niyamathI ja te anaMta addhAsama vaDe spaSTa thAya che, kAraNa ke addhAsamaya anAdi ane anaMta zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 621 vartamAnasamayayuktAni anantAni dravyANi, anantA eva samayAH, ityantai staiH spRSTa ityucyate 6 / gautamaH pRcchati-' ege bhaMte ! ahamatthikAyaeese kevaiehi dhammasthikAyapaesehiM puDhe ?' he bhadanta ! ekaH khalu adharmAstikAyapadezaH kiyaniH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-, goyamA ! jahannapae cauhi, ukkosapae sattahi' he gautama ! jadhanyapade jadhanyena caturmiH dharmAstikAya. pradezai utkRSTapade-utkRSTena saptabhiH dharmAstikAyapradezaiH eko'dharmAstikAyapradezaH spRSTo bhavati // gautamaH pRcchati- kevaiehiM ahammatthikAyapaesehiM puDhe ?' he bhadanta ! eko'dharmAstikAyamadezaH kiyadbhiH adharmAstikAyamadezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha- jahannapae tihiM, ukkosapae chahiM, sesaM jahA dhammatthikAathavA-vartamAnasamayaviziSTa anantadravya anantasamayarUpa hI haiM-isa prakAra se bhI vaha anantasamayoM se spRSTa kahA gayA hai 6 / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ege bhaMte ! ahamasthikAyapaese kevaiehiM dhammathikAyapaese hiM puDhe' he bhadanta ! adharmAstikAya kA pradeza dharmAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahannapae cAhiM, ukkosapae sattahi' he gautama ! eka adharmAstikAya kA pradeza jaghanya se cAra dharmAstikAya pradezoM se aura utkRSTa se sAta dharmAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai / aba gautama prabhu aisA pUchate haiM-'kevaiehiM ahammatdhikAyapaesehiM puDhe' eka adharmAstikAya pradeza kitane adharmAstikAyapradezoM se spaSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'jahannapae tihiM, ukkosapae hoya che. athavA-vartamAna samaya viziSTa anaMta dravya anaMta samaya rUpa ja che, A rIte paNa tene anaMta samaye vaDe pRSTa kahyuM che. gautama svAbhAnA prazna-" ege bhaMte ! ahamathikAyaparase kevaiehi dhammathikAyapaesehi puDhe ?" magan ! aAstiyana meM pradeza bhaartkAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che ? mahAvIra prabhunI utta2-" goyamA ! jahannapae cauhi, ukkosapae sattahi" he gautama ! eka adharmAstikAyane pradeza ochAmAM ochA cAra ane vadhAremAM vadhAre sAta dharmAstikAyanA pradeza vaDe spaSTa thAya che. gautama svAmIna - kevaiehi ahammatthikAyapaesehi puDhe ?" hai bhagavan! eka adhamastikAya pradeza keTalA adhamastikAya pradeza vaDe pRSTa thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 bhagavatIsUtre yassa' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena, tribhiH adharmAstikAyapradezaiH, utkRSTa pade-utkRSTena, SabhiH adharmAstikAyamadezaiH eko'dharmAstikAyapradezaH spRSTo bhavati, zeSaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaiva adharmAstikAyasyApi pratipattavyam , tathA ca ekasya adharmAstikAyapradezasya zeSANAmAkAzAstikAyAdInAM pradezaH spoMhi pUrvoktakadharmAstikAyapradezasparzAnusAreNevAvaseyaH 6, gautamaH pRcchati-ege bhaMte ! 'AgAsatthikAyapaese kevaharahiM dhammatthikAyapaesehi puDhe ?' he bhadanta ! ekaH khalu AkAzAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-goyamA ! siya puDhe siya no puDhe, jai puDhe jahannapade chahiM se saM jahA dhammatthikAyassa' he gautama ! jaghanyarUpa se vaha adhamAstikAya kA eka pradeza tIna adharmAstikAya pradezoM se aura utkRSTa rUpa se vaha adharmAstikAya kA eka pradeza 6 adharmAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai / bAkI kA aura saba kathana yahAM para dharmAstikAya ke viSaya meM jaisA kiyA gayA hai vaisA hI kara lenA caahiye| tathA ca- adharmAstikAya ke ekapradeza kA zeSa AkAzAstikAyAdikoM ke pradezoM se sparza pUrvokta eka dharmAstikAya pradeza sparza ke anusAra hI jAnanA cAhiye / 6 / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ege bhaMte ! AgAsasthikAyapaese kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! AkAzAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu maDAvIra prbhune| uttara-" jahannapae tihi, ukkosapae chahi, sesa jahA dhammasthikAyasva" 3 gautama! apamAstiyana se pradeza mAchAmA maach| traNa ane vadhAremAM vadhAre cha adhamastikAya pradezo vaDe pRSTa thAya che bAkInuM samasta kathana dharmAstikAyanA viSayamAM upara karelA kathana anusAra samajavuM eTale ke adharmAstikAyanA eka pradezane AkAzAstikAya AdinA pradeza dvArA sparza pUrvokta eka dharmAstikAya pradezanA sparza anusAra ja samAna the. // 1 // gautama svAmIna --" ege bhaMte ! AgAsasthikAyapaese kevaiehi dhammatyikAyapaesehiM puDhe " hai bhagavan ! zAstiyana me pradeza dharmAstikAyanA keTalA pradeze vaDe pRSTa thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 623 ekkeNa vA, dohi vA, tIhiM vA, cauhi vA, ukkosapae sattahi ' he gautama ! ekaH AkAzAstikAyamadezaH dharmAstikAyapradezaH, syAt kadAcit spRSTo bhavati syAt kadAcit no spRSTo bhavati, tatra-lokamAzritya syAt spRSTo bhavati, alo, kamAzritya syAt no spRSTo bhavati, tatrApi yadA spRSTo bhavati tadA jaghanyapade jaghanyena, ekena vA, dvAbhyAM vA, tribhivA, caturbhirvA dharmAstikAyamadezaiH, utkRSTa pade-utkRSTena saptabhiH dharmAstikAyapradezaiH ekaH akAzAstikAyapradezaH spRSTo bhavati, evazva yadA spRSTastadA jaghanyena ekena dharmAstikAyapradezena spRSTo bhavati, tathAhi-evaMvidhalokAntavartinA dharmAstikAyaikamadezena zeSadharmAstikAyapadezebhyo nirgatena eko'grabhAgavIlokAkAza pradezaH spRSTaH, vakragatastvasau dvAbhyAM, kahate haiM-'goyamA ! siya puDhe, siya no puDhe' jai puDhe jahannapae ekaNa vA dohi vA tIhiM vA, cauhiM vA, ukkosapae sattahiM' he gautama ! AkAzAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya pradezoM se kadAcitaloka ko Azrita karake spRSTa hotA hai aura kadAcit-aloka ko Azrita karake spRSTa nahIM hotA hai, isameM bhI jaba vaha spRSTa hotA hai taba jaghanya rUpa se eka yA do yA tIna yA cAra-dharmAstikAyapradezoM se spRSTa hotA hai aura utkRSTa se sAta dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai| isa prakAra jaba vaha AkAzAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke ekapradezadvArA spRSTa hotA hai taba usakA abhiprAya aisA hotA hai ki jaghanyarUpa se dharmAstikAya ke zeSa pradezoM se nirgata huA aisA jo lokAnta meM vartamAna eka dharmAstikAyapradeza hai usake mahAvIra prasunI uttara-" goyamA ! siya puDhe, siya no puTe" gautama! AkAzAstikAyane eka pradeza kyAreka-kane Azrita karIne-dhamAM stikAya pradeza vaDe spaSTa thAya che, ane kayAreka-alakane Azrita karIneptiy pradeza 5 pRSTa thA nathI. "jai puThe, jahannapae ekkeNa vA hohi vA, tIhiM vA, carahiM vA, ukkosapae sattahi" cyAre te stiya pradeze vaDe pRSTa thAya che, tyAre ochAmAM ochA eka athavA be athavA traNa athavA cAra ane vadhAremAM vadhAre sAta dharmAstikAyapradeza vaDe spaSTa thAya che. AkAzAstikAyane eka pradeza dharmAstikAyanA eka pradeza vaDe spaSTa thavAne bhAvArtha A pramANe che-jaghanyarUpe dharmAstikAyanA bAkInA pradezomAMthI nigata thayela e je kAntamAM rahelo eka dharmAstikAya pradeza che tenA dvArA alakAkAzanA agrabhAgamAM rahele e kAkAzane eka pradeza spaSTa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 bhagavatIsUtre yasya ca lokAkAzamadazasya agrato'dhastAdupari ca dharmAstikAyapadezAH santi sa tribhirdharmAstikAyapradezaH spRSTaH / yastvevam-lokAnte koNagata AkAzapradezo'sAvekena dharmAstikAyapradezena,tadavagADhena, anyena ca uparivaniI, adhovartinA vA dvAbhyAM ca digdvayAvasthitAbhyAm spRSTaH, ityevaM caturmiH, yazcAdhastAt upari ca, eva digdvaye ca taca vartamAnena ca dharmAstikAyapradezena spRSTaH sa paJcabhiH, yastvadhastAdupari ca tathA diktraye, tatraiva ca vartamAnena dharmAstikAyapradedvArA alokAkAza ke agrabhAga meM vartamAna aisA lokAkAza kA eka pradeza spRSTa hotA hai| taba isakA abhiprAya aisA hai ki vakragata AkAza pradeza dharmAstikAya ke do pradezoM dvArA spRSTa hotA hai| tathA jisa lokAkAzapradeza ke Age, nIce, Upara dharmAstikAya ke pradeza haiM vaha lokAkAzapradeza tIna dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai| tathA -lokAnta meM kone meM rahA huA jo AkAzapadeza hai vaha vahAM para rahe hue eka dharmAstikAya pradeza dvArA tathA do dizAoM meM se Upara nIce kI do dizAoM meM rahe hue do pradezoM meM se-kisI ekapradeza dvArA evaM do dizAoM meM rahe hue-AsapAsa kI do dizAoM meM rahe hue do pradezo-dharmAstikAya ke do pradezoM dvArA spRSTa hotA hai-isa prakAra dharmAstikAya ke cAra pradezoM dvArA vaha AkAzAstikAya kA eka pradeza spRSTa hotA / tathA jo AkAza kA pradeza Upara nIce ke do pradezoM dhArA-dharmAstikAya ke do pradezoM dvArA, tathA AsapAsa kI do dizAoM meM rahe hue do dharmAstikAyapradezoM dvArA, tathA, usI AkAza pradeza para rahe hue eka dharmAstikAyapradeza dvArA spRSTa hotA hai vaha dhrmaastithAya che. varkagata AkAzapradeza dharmAstikAyanA be pradeza dvArA pRSTa thAya che. tathA je kAkAza pradezanI AgaLa, nIce ane upara dharmAstikAyapradeze che, te le kAkAzapradeza traNa dharmAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che. tathA leokAntamAM khUNAmAM rahele je AkAzapradeza che te tyAM rahelA eka dhamastikAyapradeza vaDe, tathA upara ane nIcenI be dizAomAM rahelA be pradezamAnA kaI eka pradeza dvArA, tathA AsapAsanI be dizAomAM rahelA dharmAstikAyanA be pradezo vaDe pRSTa thAya che. A rIte dharmAstikAyanA cAra pradeze vaDe te AkAzAstikAyane eka pradeza pRSTa thAya che. je AkAzane pradeza upara nIcenA dharmAstikAyanA be pradeza dvArA, AsapAsanI be dizAomAM rahelA e dharmAstikAyapradeza dvArA ane eja AkAzapradeza para rahelA eka dharmAstikAyapradeza dvArA spaSTa thAya che, te AkAzapradezane dharmAstikAyanA pAMca zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 625 zena spRSTaH sa paDbhiH, yazcAdhastAdupari ca tathA dik catuSTaye tatraiva ca vartamAnena dharmAstikAyamadezena spRSTaH sa saptabhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavatIti bhAvaH / ' evaM ahammatyikAyaparasehiM vi' evaM-pUrvoktarItyaiva, adharmAstikAyapradezairapi eka AkAzAstikAyapradezaiH syAt-kadAcit spRSTo bhavati, syAtkadAcit , no spRSTo bhavati, yadApi spRSTo bhavati tadApi jaghanyena ekena vA, dvAbhyAM vA, tribhirvA, caturmiLa, utkRSTena tu saptabhiH spRSTo bhavati 2, gautamaH kAya ke pAMca pradezoM dvArA spRSTa mAnA gayA hai| tathA jo AkAza. pradeza nIce Upara ke vartamAna dharmAstikAyapradezadvaya se, tathA tIna dizA meM vartamAna dharmAstikAyapradezatraya se aura vahIM para vartamAna eka dharmAstikApradeza se spRSTa hotA hai vaha AkAzAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke 6 pradezoM dvArA spRSTa hotA mAnA gayA hai / tathA jo AkAzAstikAya kA ekapradeza Upara nIce ke do dharmAstikAya ke pradezoM se tathA cAroM dizAoM meM vartamAna cAra dharmAstikAyapradezoM se tathA vahIM para vartamAna eka dharmAstikAya pradeza se spRSTa hotA hai vaha sAta dharmAstikAya pradezoM se spRSTa huA mAnA jAtA hai / 'evaM ahama. thikAyapaesehiM vi' isI prakAra se AkAzAstikAya kA ekapradeza kadAcit adharmAstikAya ke pradezoM dvArA spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai| yadi adharmAstikAya ke pradezoM se vaha AkAzastikAya kA pradeza spRSTa hotA hai-to vaha jaghanya se usake ekapradeza se athavA do pradezoM se, yA tIna pradeza dvArA pRSTa thayeluM gaNAya che. je AkAzapradeza upara nIce rahelA be dharmAstikAyapradeze vaDe, tathA traNa dizAmAM rahelA traNa dharmAstikAyapradeze vaDe ane tyAMja rahelA eka dharmAstikAyapradeza vaDe rapRSTa thAya che, te AkAzAstikAyanA eka pradezane dharmAstikAyanA cha pradeza vaDe pRSTa thayela mAnavAmAM Ave che. tathA je AkAzAstikAyane eka pradeza upara nIcenA be dharmAstikAyanA pradeza vaDe, tathA cAra dizAmAM rahelA cAra dharmAstikAyanA pradeza vaDe, tathA tyaja rahelA eka dharmAstikAyanA pradeza vaDe spaSTa thAya che, tene sAta dharmAstikAyapradeze vaDe praSTa thayele mAnavAmAM Ave che. " evaM ahammatthi kAyaparasehiM vi" merA pramANe stiyana me za kayAreka adharmAstikAyanA pradeza vaDe pRSTa thAya che ane kayAreka thato nathI. je te AkAzAstikAyane eka pradeza adharmAstikAyanA pradezo vaDe pRSTa bha079 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 bhagavatIstre pRcchati-'kevaiehiM AgAsasthikAyappaesehiM puDhe ?' he bhadanta ! ekaH AkAzAstikAyamadezaH kiyadbhiH AkAzAstikAyamadezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-' chahiM' he gautama ! SaDbhiH AkAzAstikAyapradezaiH ekaH AkAzAstikAyapradezaH spRSTo bhavati, ekasya lokAkAzapradezasya AlokAkAzapradezasya vA SaDdara vyavasthitaireva AkAzAstikAyapradezaiH sparzanAt 3, gautamaH pRcchati'kevaiehiM jIvasthikAya paesehiM puDhe ? ' he bhadanta ! ekaH AkAzAstikAyapradezaH kiyadabhiH jIvAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha--'siya puDhe siya no puDhe, jai puDhe niyamaM aNaMtehiM ' he gautama ! eka AkAzAstikAyapradezo pradezoM se yA cAra pradezoM se aura utkRSTa se sAtapradezoM se spRSTa hotA hai / 2 / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiehiM AgAsasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! eka AkAzAstikAyapradeza kitane AkAzAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'chahiM' he gautama / eka AkAzAstikAyapradeza chaha AkAzAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hotaa| kyoMki eka lokAkAzakA pradeza athavA alokAkAza kA pradeza SaTUdigvyavasthita hI AkAzAstikAyapradezoM dvArA chuA huA hotA hai| isaliye chaha pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'siya puDhe siya no puDhe, jai puDhe thAya che, te ochAmAM ochA eka pradeza vaDe athavA be pradezo vaDe athavA traNa pradeza vaDe athavA cAra pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre sAta pradezo vaDe spaSTa thAya che. gautama svAmInA prazna-" kevaiehi AgAsatthikAyapaesehi puThe ?" he bhagavan ! AkAzAstikAyane eka pradeza keTalA AkAzAstikAyapradeza vaDe spaSTa thAya che? mahAvIra prbhun| utta2-" chahi" mAstiyana meM pradeza 7 AkAzAstikAyapradeze vaDe spaSTa thAya che, kAraNa ke eka kAkAzano pradeza athavA alakAkAzane pradeza cha dizAomAM rahelA ja AkAzAstikAyapradeza dvArA pRSTa thAya che. tethI ja cha pradeza vaDe tenI sparzanA kahI che. gautabhAbhI prazna-" kevaiehi jIvatthikAyapaesehi puDhe ?" 8 bhagavana! AkAzAstikAyane eka pradeza jIvAstikAyanA keTalA pradeza vaDe spaSTa thAya che ? maDAvI2 prabhunA utta2-" siya puDhe, siya no puDhe, jai puDhe niyama aNaMvehi'" u gItama! ye mAstiyana pradeza yA24 stiyanA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 627 jIvAstikAyapradezaiH syAt-kadAcit , spRSTo bhavati, syAt-kadAcit no spRSTo bhavati, yadA'sau lokAkAzapradezo vivakSitastadA spRSTo bhavati, yadA'sau lokAkAzapradezavizeSo vivakSitastadaH na spRSTo bhavati, jIvAnAM tatrAsadbhAvAt , tatra yadA spRSTo bhavati tadA niyamAt-niyamataH, anantaH jIvAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati 4, 'evaM poggalasthikAyapaesehiM vi, addhAsamaehiM vi' evaM-pUrvoktarItyaiva, pudgalAstikAyapradezairapi syAt-kadAcit spRSTo bhavati, syAt-kadAcit , no spRSTo bhavati tatrApi yadA spRSTo bhavati tadA anantaiH pudgalAstikAyapradezaiH eka AkAzAstikAyapradezaH spRSTo bhavati 5, niyamaM aNaMtehiM' he gautama ! eka AkAzAstikAya kA pradeza jIvAstikAya ke pradezoM dvArA kadAcita spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai| yadi vaha unake dvArA spRSTa hotA hai to niyama se vaha jIvAstikAya ke anantapradezoM dvArA spRSTa hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba lokAkAzapradeza vivakSita hotA hai taba to vaha unake dvArA spRSTa hotA hai aura jaba alokAkAzapradezavizeSa vivakSita hotA hai tatha vaha unake dvArA spRSTa nahIM hotA hai| kyoMki vahAM para jIvoM kA sadbhAva nahIM mAnA gayA hai| kAraNa ki AkAza ke sivAya aura koI dravya nahIM pAyA jAtA hai / 4 / 'evaM poggalatthikAyapaesehi vi. addhAsamaehiM vi' isI prakAra se AkAzAstikAya kA ekapradeza pudgalAstikAyapradezoM dvArA kadAcit spRSTa hotA hai aura kadAcit spRsTa nahIM hotA hai, yadi vaha inake dvArA spRSTa hotA hai to niyama se anantapudgalAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai / isI pradezo vaDe pRSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatuM nathI je te temanA dvArA skRSTa thAya che te niyamathI ja jIvAstikAyanA anaMta pradeza dvArA spaSTa thAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke jyAre kAkAzapradeza vivakSita thAya che, tyAre te temanA dvArA pRSTa thAya che, paraMtu jyAre alakAkAza. pradezavizeSa vivakSita thAya che, tyAre te temanA dvArA pRSTa thatuM nathI, kAraNa ke tyAM ane sadabhAva ja hotuM nathI akAkAzamAM AkAza sivAya bhI drvyne| samAvaData nathI. "evaM poggalatthikAyaparasehi vi, addhAsamaehiM vi" merI pramANe mazastiyana se pradeza purtaastikAya pradeza dvArA kayAreka pRSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatuM nathI. je te temanA dvArA pRSTa thAya che te niyamathI ja anaMta pulAstikAya. pradeza vaDe pRSTa thAya che. e ja pramANe AkAzAstikAyane eka pradeza kayAreka zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 628 bhagavatIsUtre evaM-tathaiva, addhAsamayairapi syAt-kadAcit samayakSetrApekSayA spRSTo bhavati , syAt-kadAcit bahiHkSetrApekSayA no spRSTo bhavati, tatrApi yadA spRSTo bhavati tadA niyamAt anantaiH addhAsamayaH eka AkAzAstikAyapradezaH spRSTo bhavati 6, gautamaH pRcchati-'ege bhaMte ! jIvAstikAyapaese kevaiehiMdhammatthikAyapaesehi puDhe ? pucchA' he bhadanta ! ekaH khalu jIvAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'jahannapade cauhi, ukkosapae sattarhi' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena caturbhiH dharmAstikAyapradezaH, utkRSTapadeprakAra se AkAzAstikAya kA ekapradeza addhAsamayAM dvArA bhI kadAcit spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai| yadi vaha inake dvArA spRSTa hotA hai to to niyama se vaha ananta addhAsamayoM dvArA spRSTa hotA hai| isa kathana kA tAtparya aisA hai ki addhAsamaya kA sadbhAva DhAIdvIpa meM hI mAnA gayA hai isake bAhira nhiiN| yahAM jo aisA kahA gayA hai ki AkAzAstikAya kA ekapradeza addhAsamayoM dvArA kadAcit spRSTa hotA hai-so yaha kathana samayakSetrakI apekSA se kiyA gayA hai| bahiHkSetra kI apekSA se nahIM / bahiHkSetra kI apekSA se to 'kadAcit vaha inake dvArA spaSTa nahIM hotA hai' yaha kiyA gayA hai|6| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ege bhaMte ! jIvasthikAyapaese kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe pucchA' he bhadanta ! jIvAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahannapae cauhi, ukkosapae addhAsama vaDe spaSTa thAya che ane kayAreka temanA vaDe pRSTa thatuM nathI. je temanI sAthe pRSTa thAya te niyamathI ja anaMta addhAsama vaDe spaSTa thAya che. A prakAranA kathananuM kAraNa e che ke-addhAsamayane sadbhAva aDhIdvIpamAM ja hoya che, tenI bahAranA kSetramAM hoto nathI. "AkAzaktikAyane pradeza kyAreka addhAsama vaDe pRSTa thAya che." A kathana samayakSetranI apekSAe karavAmAM AvyuM che. "AkAzAstikAyane eka pradeza kayAreka addhAsama vaDe spaSTa thatuM nathI," A kathana samayakSetra (aDhI dvIpa)nI bahAranA kSetronI apekSAe karavAmAM AvyuM che. ___gautama svAbhAnI prazna-" ege bhaMte ! jIvatthikAyaparase kevaiehi dhammasthikAyapaesehi puDhe pucchA" 8 san ! tiyano me pradeza 48 dharmAstikAyapradeza dvArA spaSTa thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 629 utkRSTena saptabhiH dharmAstikAyapradezaiH eko jIvAstikAyapradezaH spRSTo bhavati, nanu lokAntakoNalakSaNe jaghanyapade sparzakapradezAnAM salpitvAt caturmiriti kathamuktamiti ceducyate-adhastAt , uparivA ekA, dizostu dvau, ekastu yatra jIvapradeza evAvagADha ityevaM caturbhirityasya jaghanyena yuktatvAt , ekazca jIvAstikAyapradezaH, ekatrAkAzapradezAdo kevalisamudghAtasyaiva labhyamAnatvAt 1, 'evaM ahammatthikAyapae sehiM vi' evaM pUrvoktarItyaiva, adharmAstikAyapradezaipi sattahiM' he gautama ! jaghanya se cAra dharmAstikAyapradezoM dvArA aura utkRSTa se sAtadharmAstikAyapradezoM dvArA eka jIvAstikAyapradeza spRSTa hotA hai| yahAM aisI AzaMkA ho sakatI hai ki lokAntakone meM-jaghanya pada meM-sparzakapradezoM kI sarvAlpatA hotI hai-phira Apa aisA kaise kahate haiM ki eka jIvAstikAyapradeza jaghanya se cAra dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? to isakA uttara aisA hai-Upara athavA nIce eka pradeza se, AsapAsa kI do dizAoM ke pradezoM se aura eka vaha pradeza ki jahAM yaha avagADha hai isa prakAra cAra pradezoM dvArA yaha jaghanya se spRSTa huA mAnA gayA hai / 'eka: jIvAstikAyapradezaH aisA jo kahA gayA hai-vaha kevalisamuddhAta ki apekSA se kahA gayA haikyoMki kevalisamuddhAtavAle jIva kA hI eka AkAzapradezAdi meM eka pradeza ho sakatA hai / 'evaM ahamasthikAyapaesehiM vi' isI prakAra se mahAvIra prbhune| uttara-" jahannapae cauhi, ukkosapae sattahi " gautama! jIvAstikAyane eka pradeza ochAmAM ochA cAra ane vadhAremAM vadhAre sAta dharmAstikAya pradeza dvArA pRSTa thAya che. zakA-lokAnta khUNAmAM-ochAmAM ochA pradezonI apekSA-spazaka pradezanI sarvolapatA hoya che. chatAM Apa zA kAraNe evuM kahe che ke eka javAstikAyapradeza ochAmAM ochA cAra dharmAstikAya pradeze vaDe pRSTa thAya che? samAdhAna-upara athavA nIcenA eka pradeza vaDe, AsapAsanI be dizAonA be pradeze vaDe, ane eka te pradeza vaDe ke jyAM te avagADha (rahelo) hoya che, A prakAre ochAmAM ochA cAra pradezo vaDe te pRSTa thatA gaNAya che. " ekaH jIvAstikAyapradezaH " mere 4AmA mA0yu che ala. samuddaghAtanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke kevalisa muddaghAtavALA jIvane ja eka AkAzadezAdimAM eka pradeza hoI zake che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 bhagavatIsUtre jaghanyena caturbhiH, utkRSTena saptabhizca eko jIvAstikAyapradezaH spRSTaH 2 / gautamaH pRcchati-'kevaiehiM AgAsatthikAyappasehiM puDhe ?' he bhadanta ! ekojIvAstikAyapradezaH kiyadbhiH AkAzAstikAyapradezaiH spRSTaH ? bhagavAnAha-'sattahi' he gautama ! saptabhiH AkAzAstikAyapradezaiH eko jIvAstikAyapradezaH spRSTo bhavati / gautamaH pRcchati- keva ehiM jIvatyikAyapaesehiM puDhe ?' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaiH eko jIvAstikAyapradezaH spRSTo bhavati ? 'sesaM jahA dhambhatthikAyassa' zeSaM yathA dhamAstikAyasya pratipAditaM tathaiva jIvAsti kAyasyApi pratipattavyam / tathA ca yathA eko dharmAstikAyapradezaH anantai jIvA stikAyapradezaiH spRSTo bhavati tathaiva eko jIvAstikAyapradezo'pi anantaiH jIvAstikAyapradezaiH spRSTo bhavatIti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'ege bhaMte ! cAra adharmAstikAyapradezoM dvArA bhI jaghanya se aura sAtapradezoM dvArA utkRSTa se eka jIvAstikAyapradeza spRSTa hotA hai aisAjAnanA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevAehiM AgAsasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta eka jIvAstikAyapradeza kitane AkAzastikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- sesaM jahA dhammasthikAyasma' he gautama! dharmAstikAya ke viSaya meM jaisA kathana kiyAgayA hai-vaisA hI thAkI kA kathana jIvAstikAya ke viSaya meM karanA caahiye| tathA ca-jaisA eka dharmAstikAya kA pradeza ananta jIvAstipradezoM dvArA spRSTa huA kahA gayA hai, usI prakAra eka jIvAstikAya pradeza bhI ananta jIvAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hotA hai aisA kahA gayA hai| "evaM ahammatthikAyapaesehi vi" ko pramANe pAstiyana meM pradeza ochAmAM ochA cAra ane vadhAremAM vadhAre sAta adharmAstikAyapradeza vaDe spaSTa thAya che. gautama svAmInI prazna-"kevaiehi AgAsasthikAyapaesehiM pudre ?" 3 bhAvana ! jIvAstikAyane eka pradeza AkAzAstikAyanA keTalA pradezo vaDe pRSTa thAya che ? mahAvIra prbhune| utta2-" sesaM jahA dhammasthikAyassa" gautama ! 29 kathana dharmAstikAyanA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, eja pramANe bAkInuM jIvAstikAyanA viSayamAM thavuM joIe eTale ke jema eka dharmAstikAyane pradeza anata jIvAstikAyapradeza dvArA pRSTa thAya che, e ja pramANe eka jIvAstikAyapradeza paNa anaMta jIvAstikAyapradeze vaDe pRSTa thAya che. gautama 25AbhInA prazna-"ege bhaMte ! poggalatthikAyapaese kevaiehiM dhamma zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 631 poggalatthikAyapae se kevaiehaehiM dhammatthikAyapaesehiM puDhe ? ' he bhadanta ! ekA khalu pudgalAsti kAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? evam kiyadbhiH adharmAstikAyapradezAdibhiH spRSTo bhavati ? ' evaM jaheca jIvatilakAyassa' evaM pUrvoktarItyA yathaiva jIvAstikAyasya pratipAdanam kRtam tathaiva pudgalAstikAyasyApi pratipAdanaM karttavyam tathA ca-ekaH pudgalAstikAyapradezo jaghanyena caturbhiH uparyadhobhAgasyAvivakSaNAt utkRSTena saptabhiH dharmAstikAya aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ege bhaMte ! poggalasthikAyapaese kevAehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! eka pudgalAstikAya. pradeza kitane dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isI prakAra vaha kitane adharmAstikAyAdikoM ke pradezoM se spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM evaM jaheva jIvasthikAyassa' he gautama ! jisa prakAra pUrvoktarIti se jIvAstikAya kA pratipAdana kiyA gayA hai usI prakAra pudgalAstikAya kA bhI pratipAdana kara lenA caahiye| tathA ca-eka pudralAstikAtha pradeza jaghanya se cAra dharmAstikAya pradezoM dvArA-Upara nIce kI dizAoM meM ke kisI eka dharmAstikAya ke pradeza se AjU. bAjU kI do dizAoM ke dharmAstikAya ke do pradezoM se aura eka vahAM ke dharmAstikAya ke pradeza se ki jahAM vaha avagADha ho rahA hai, spRSTa hotA hai| isa prakAra vaha pudgalAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya. ke jaghanyarUpa meM 4 pradezoM se spRSTa hotA hai yahAM upari adhobhAga kI thikAyapaesehi puDhe ?" u mApana ! purAstiyane meM pradeza stikAyanA keTalA pradeze vaDe pRSTa thAya che? eja pramANe te keTalA adhamastikAyAdikanA pradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prbhun| uttara-" evaM jaheva jIvatthikAyassa" 3 gItama! A viSayane anulakSIne jevuM jIvAstikAyanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, eja pramANe puklAstikAyanuM paNa pratipAdana karavuM joIe. jema ke-pudgalAstikAyane eka pradeza dharmAstikAyanA ochAmAM ochA cAra pradeza vaDe. (upara nIcenA dharmAstikAya pradezamAMnA koI eka pradeza vaDe, AsapAsanI be dizAonA dharmAstikAyanA pradeza vaDe, ane jyAM te avagADha che tyAMnA eka dharmAstikAya pradeza vaDe) pRSTa thAya che. ahIM upari abhAganI vivakSA karavAmAM AvI nathI. utkRSTanI apekSAe pulAstikAyane eka zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre padezaiH spRSTaH, evameva adharmAstikAyapradezairapi spRSTo vijJeyaH, saptabhizcAkAzAstikAyamadezaH spRSTaH, anantaizca jIvAstikAyapradezaiH spRSTaH, anantaizca pudgalAstikAyapadezaH spRSTo bhavati, iti bhAvaH // mU0 8 // vipradezikAdi pudglaastikaaysprshdvaarvktvytaa| mUlam-"do bhaMte! poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyappaesehiM puTThA ? jahannapade chahiM, ukkosapae bArasahiM, evaM ahamatthikAyappaesehiM vi, kevaiehi AgAsasthikAyapaesehiM puTA ? bArasahiM, sesaM jahA dhmmsthikaaysl| tinni bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kevaiehiM dhammatthikAyapaesehi puTA? jahannapae ahiM, ukkosapae sattarasahi, evaM ahammatthikAyapaelehiM vi, kevaiehiM AmAsasthikAyapaesehiM puTA ? sattarasahi, sesaM jahA dhammasthikAyassa, evaM eeNaM gameNaM bhANiyavvaM, jAva dasa, navaraM jahannapade donni pakkhiviyavvA, ukkosapae pNc| cattAri poggalasthikAyapaesA0? jahannapae dasahi, ukkosapae baaviisaae| paMca poggalasthikAyapaesA0? jahannapade bArasahiM, ukAsapade bttiisaae| cha poggalatthikAyavivakSA nahIM kI gaI hai / tathA utkRSTarUpa meM vaha sAta dharmAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai isI prakAra se vaha pudgalAstikAya kA eka pradeza adharmAstikAya ke pradezoM se bhI spaSTa hotA hai / sAta AkAzAstikAya pradezoM se vaha spaSTa hai, anantajIvAstikAyapradezoM se spRSTa hotA hai aura ananta hI puGalAstikAyapradezoM se spRSTa hotA hai|08|| iti ekAstikAyapradezasparzadvAravaktavyatA // pradeza dharmAstikAyanA sAta pradeza vaDe pRSTa thAya che. e ja pramANe te padralAstikAyane eka pradeza adharmAstikAyanA pradeza vaDe paNa pRSTa thAya che. te sAta AkAzAstikAya pradeza vaDe pRSTa thAya che, anaMta jIvAstikAyapradeze vaDe pRSTa thAya che ane anaMta pudgalAstikAya pradeza vaDe paNa pRSTa thAya che. sU08 ekAstikAyapradezasparzanAdvAravakatavyatA saMpUrNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu.) sparzanAdvAranirUpaNam 633 paesA0? jahannapade codasahiM, ukkosapade bttiisaae| satta poggalatthikAyapaesA0? jahanneNaM solasahiM0 ukoseNaM stttiisaae| aTra poggalatthikAyapaesA0? jahanneNaM aTArasahi ukkoseNaM bAyAlIsAe / nava poggalatthikAyapaesA0? jahaNNeNaM vIsAe, ukkoseNaM sIyAlIsAe / dasa poggalatthikAyapaesA0? jahaNeNaM bAvIsAe, ukkoseNaM bAvannAe, AgAsatthikAyasta samvattha ukkosagaM bhANiyavvaM / saMkhejA bhaMte ! poggalasthikAya. paesA kevaiehiM dhammatthikAyapaesehiM puTA? jahannapae teNeva saMkhejaeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukkosapae teNeva saMkhejaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM / kevaiehi adhammatthikAyapaesehi, evaM cev| kevaiehiM AgAsasthikAyapaesohiM puTThA ? teNeva saMkhejaeNaM paMcaguNeNaM duruuvaahiennN| kevaiehiM jIvasthikAyapaesehiM puTTA ? aNaMtehiM, kevaiehiM poggalatthikAyapaesehiM puDhA? aNatehiM, kevaiehiM addhAsamaehiM? siya puTe, siya No puDhe, jAva aNaMtehiM / asaMkhejA bhaMte ! poggalatthikAyappaesA kevaiehiM dhammatthikAyapaesehiM puTThA ? jahaNNapae teNeva asaMkhejaeNaM duguNaNaM durUvAhieNaM, ukkoseNaM teNeva asaMkhejaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM, sesaM jahA saMkhejANaM, jAva niyama aNaMtehiM / aNaMtA bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puTThA? evaM jahA asaMkhe jA tahA aNaMtA vi nirvsesN| ege bhaMte! addhAsamae kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe ? bha0 80 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 bhagavatIsUtre sattahiM ke ihiM ahammatthikAyapae sehiM puDhe ? evaM caiva, evaM AgAsatthikAya pae se hi vi, kevaiehiM jIvatthikAyapae sehiM puTTe ? aNaMtehi, evaM jAva addhAsamaehiM / dhammatthikAe NaM bhaMte! kevaiehiM dhammatthikAyappa esehiM puTThe ? natthi egeNa vi, kevai ehiM adhammatthikAyapa esehiM ? asaMkhejehiM, kevaiehiM AgAsatthikAyapasehiM puTThe ? asaMkhejjerhi, kevai ehiM jIvasthikAyapa esehiM puTTe ? anaMtehi, kevai ehiM poggalatthikAyapa esehiM ? anaMtehi, kevaiehiM addhAsamaehiM ? siya puDhe siya no puDhe, jai puTTe niyamA anaMtehiM / ahammatthikAraNaM bhaMte! kevaiehiM dhammatthikAyapa esehiM ? asaMkhejehiM, kevaiehiM ahammatthikAyapaesehiM ? Natthi ekkeNa vi, sesaM jahA dhammatthikAyassa, evaM eeNaM gamaeNaM, savi sahANae natthi ekkeNa vi puTThA, parahANae AdillaehiM tihi, asaMkhejehi bhANiyavvaM, pacchillaesu tisu anaMtA bhANiyavvA, jAva addhAsamae tti, jAva kevaiehiM addhAsamapahiM puTTe ? natthi ekkeNa vi ||suu0 9 // chAyA - dvau bhadanta ! pudgalAstikAya dezau kriyadbhiH dharmAstikAya pradezaiH spRSTau ? jaghanyapade SabhiH, utkRSTapade dvAdazabhiH evam adharmAstikAya pradezairapi, kiyadabhirAkAzAstikAyamadezaH spRSTau ? dvAdazabhiH zeSaM yathA dharmAstikAyasya, yo bhadanta | pulastikAyamadezAH kiyadbhiH dharmAstikAyamadezaiH spRSTAH 1 jaghanyapade aSTabhiH, utkRSTapade saptadazabhiH evam adharmAstikAyama dezairapi, kiyadbhiH AkAzAstikAyamadezaiH spRSTAH ? saptadazabhiH zeSaM yathA dharmAstikAyasya evam etena gamena bhaNitavyaM yAvat daza, navaram jaghanyapade dvau prakSeptacyau, utkRSTapade paJca catvAraH pudgalAstikAya pradezAH kiyadadbhiH dharmAstikAyama dezaiH spRSTAH / jaghanyAde dazabhiH utkRSTapade dvAviMzatyA, paJcapudgalAstikAyamadezAH kiyadabhiH ? jaghanyapade dvAdazabhiH utkRSTapade saptaviMzatyA, paTTa putralAstikAya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 635 pradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTAH ? jaghanyapade caturdazabhiH, utkRSTapade dvAtriMzatyA, saptapudgalAstikAyapadezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTAH? jaghanyena SoDazamiH, utkRSTena saptatriMzatA, aSTa pudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTAH ? jaghanyena aSTAdazabhiH, utkRSTena dvAcatvAriMzatA nava pudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTAH ? jaghanyena viMzasyA, utkRSTena saptacatvAriMzatA, dazapudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTAH 1 jaghanyena dvAviMzatyA, utkRSTena dvApazcAzatA. AkAzAstikAyasya sarvatra utkRSTagaM bhaNitavyam , saMkhyeyAH bhadanta ! pudgalAstikAyapradezAH kiyadabhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTAH ? jaghanyapade tenaiva saMkhyeyakena dviguNena dvirUpAdhikena, utkRSTapade tenaiva saMkhyeyakena paJcaguNena dvirUpAdhikena kiyadabhiH adharmAstikAyapradezaiH ? evaM caiva, kiyadbhiH AkAzAstikAyapradezaH ? tenaiva saMkhyeyakena paJcaguNena dvirUpAdhikena, kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaH0? anantaiH, kiyadbhiH pudgalAstikAyapradezaiH0? anantaH, kiyadabhiH addhAsamayaiH ? syAt spRSTaH, syAt no spRSTaH, yAvat anantaiH, asaMkhyeyAH bhadanta ! pudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTAH ? jaghanyade tenaiva asaMkhyeyakena dviguNena dvirUpAdhikena, utkRSTena tenaiva asaMkhye yena paJcaguNena dvirUpAdhikena, zeSa yathA saMkhyeyAnAM yAvat niyamAt anantaH, anantAH bhadanta ! pudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? evaM yathA asaMkhyeyAstathA anantA api niravazeSam , eko bhadanta ! addhAsamayaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? saptamiH, kiyadbhiH adharmAstikAyamadezaiH spRSTaH ? evameva, evam AkAzAstikAyapradezairapi, kiyadbhiH jIvAstikAyapadezaiH spRSTaH 1 anantaiH, evaM yAvat addhAsamayaiH, dharmAstikAyaH khalu bhadanta ! kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? nAsti ekenApi, kiyadbhiH adharmA stakAyamadezaiH ? asaMkhyeyaH, kiya. bhiH AkAzAstikAyapradezaiH spRSTaH ? asaMkhyeyaiH, kirabhiH jIvAstikAyapradezaiH spRSTaH ? anantaH, kiyadbhiH pudgalAstikAyapradezaiH spRSTaH ? anantai, ki.yadbhiH addhAsamayaiH spRSTaH ? syAt spRSTaH, syAt no spRSTaH, yadA spRSTo niyamAt anantaH, adharmAstikAyaH khalu bhadanta ! kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? asaMkhyayaH, kiyadbhiH adharmAstikAyapradezaiH spRSTaH? nAsti ekenApi, zeSaM yathA dharmAsti. kAyasya, evam etena gamakena sarve'pi svasthAnake nAsti ekenApi radRSTAH, parasthAnake Adimai tribhiH asaMkhyeyaiH bhaNitavyAH, pazcimeSu triSu anantAH bhaNitavyAH, yAvat addhAsamayo'sti, yAvat kiyadabhiH addhAsamayaiH spRSTaH, nasti ekenaapi|09| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 bhagavatI sUtre TIkA - itaH pUrvaM dharmAstikAyAdInAM caturNAM pudgalAstikAyasya cekaikasyapradezasya sparzanA pratipAditA, atha viziSya pudgalAstikAyasyaiva dvipadezAdi skandhAnAM sparzanAM prarUpayitumAha-' do bhaMte ' ityAdi / 'do bhaMte! poggalasthikAyareer har dhammatthikAyaparasehiM puTTA ? ' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! dvau pustikA pradeza kiyadbhiH dharmAstikAya dezaiH spRSTau bhavataH ? bhagavAnAha - 'jahannapade charhi, ukosapae bArasahiM' he gautama! jaghanyapade - jaghanyena SabhiH, utkRSTapade utkRSTena dvAdazamiH dharmAstikAya pradezaiH dvau pudgalAstikAyama dezau spRSToM 3 dvipradezikAdi pudgalAstikAya sparza dvAravaktavyatA'dA bhaMte! poggalasthikAyapaesA ke bahaehiM dhammatthikAyapae se hiM' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra se pahile dharmAstikAyAdika cAra astikAya ke aura pudgalAstikAya ke eka eka pradeza kI sparzanA kahI hai| atha ve vizeSarUpa se isa sUtra dvArA pudgalAstikAya ke hI dvipradezAdirUpaskandhoM kI sparzanA kI prarUpaNA kara rahe haiM- isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai - 'do bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAya esehipuDA' he bhadanta | pudgalAstikAya ke do pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' jahannapae chahiM, kosapae bArasahiM' he gautama ! jaghanyapada meM arthAt jaghanya se dharmAstikAya ke chaha pradezoM dvArA aura utkRSTa se dharmAstikAya ke 12 pradezoM dvArA pugalAstikAya ke do pradeza spRSTa hote haiM / isakA tAtparya --e Adi pradezevALA pudgalAstikAya spaza dvAra vaktavyatA-- " do maMje ! pogAla sthAyaparasA kevaiehiM dhammatthikAyaparasehi " chtyaahiTIkA -pUrva sUtramAM dharmAstikAyAdika cAra astikAyAnA ane pudgalAstikAyanA eka pradezanI spanAnuM kathana karavAmAM Avyu che. have sUtrakAra A sUtra dvArA pudgalAstikAyanA be Adi pradezeAvALA skadhAnI prarUpaNA kare che. A viSayane anuvrukSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune ve prazna pUche che -" do bhaMte! pogalatthi kAyapaesA kevaiehiM dhammatthikAyaparasehi puTThA ?" De bhagavan ! yuddhasAstiayanA me pradezI dharmAstiAyanA keTalA pradeze! vaDe pRSTa thAya che bhaDAvIra prabhunA uttara- " jahannapae chahi, ukkosapae bArasahiM " De gautama! pudgalAstikAyanA be pradeza AchAmAM ochA cha ane vadhAremAM vadhAre khAra dharmAstikAyapradeza vaDe puSTa thAya che. tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANeche cha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 637 bhavataH, tathAhi lokAnte dvipradezikaH skandhaH ekAkAzapadezasamavagADhaH saca pratidravyAvagAdezaH iti nayamatAGgIkAreNa avagAhamadezasya ekasyAdi bhinnatayA dvAbhyAM spRSTaH, tathA yastasya upari - adhastAd vA pradezastasyAdi puGgaladvayasparzanena nayamatA deva bhedAd dvAbhyAm, tathA pArzvapradezau ekaikaM paramANuM spRzataH parasparavyavadhAnAt ityevaM jaghanyena SaibhiH dharmAstikAyana dezaidvaryaNu kaskandhasya sparzanA bhavati / nayamatAnaGgIkAre tu caturbhireva dvyaNukasya jaghanyena sparzanA aisA hai ki lokAnta meM dvipradezika skandha usake eka pradeza ko abagAhita karake rahatA hai aura isI lokAnta ke eka pradeza meM dharmAsti kAyAdika dravyoM ke pradeza bhI avagAhita hokara rahate haiM, isa prakAra vaha lokAnta kA eka pradeza hokara bhI pratidravya dvArA avagAhI hone ke kAraNa bhinna hI mAnA jAvegA / aisA eka pradeza nayamata hai / so isa mata ke anusAra eka hone para bhI avagAha pradeza bhinna hone ke kAraNa pudgala ke una pradezoM dvArA spRSTa hotA hai / tathA jo unake Upara kA yA nIce kA pradeza hai vaha bhI pudgala ke do pradezoM se spRSTa hone ke kAraNa nayamatAnusAra bhinna hai, tathA pAsa ke do pradeza eka eka paramANu kA paraspara vyavadhAna se sparza karate haiM isa prakAra chaha dharmAstikAya pradezoM se arNuka skandha kIM sparzanA hotI hai| tathA pUrvokta isa nayamata kA jaba Azraya nahIM kiyA jAtA hai-taba jaghanya se cAra hI dharmAstikAyapradezoM dvArA drayaNuka skandha kI sparzanA hotI hai / vaha isa prakAra se 3 leAkAntamAM dvipradezika skaMdha tenA eka pradezane avagAhita karIne rahe che ane eja leAkAntanA eka pradezamAM dharmAstikAyAkrika dravyAnA pradeza pazu avagAhita thaIne rahe che, A rIte te leAkAntanA eka pradeza eka hAvA chatAM paNa pratidravya dvArA avagAhI hAvAne kAraNe bhinna ja mAnaveA paDaze, evI eka nayanI mAnyatA che. A mata anusAra eka hAvA chatAM pazu te avagAha pradeza bhinna heAvAne kAraNe puddalanA te be pradezA dvArA spaSTa thAya che. tathA je temanI uparanA athavA nIcenA pradeza che te paNa pudgalanA e pradeze! vaDe pRSTa hovAne kAraNe nayamatAnusAra bhinna che. tathA pAMsenA e pradeza eka eka paramANunA parasparanA vyavadhAnathI spaza kare che A rIte cha dharmAstikAya pradeza vaDe e aNuvALA skaMdhanI sparzonA thAya che. tathA-- pUrvokta nayamatanA o AdhAra na levAmAM Ave, te ochAmAM echA cAra ja dharmAstikAya pradezeA dvArA e aNuvALA skaMdhanI sparzanA thAya che. te zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavet upari adhaH pArzadvayena ca iti, athavA atra yad bindudvayaM tatparamANudvaya. miti mantavyam , tatra cArvAcInaH paramANurdharmAstikAyapradezena arzanAtinA spRSTaH parabhAgavartI ca paramANuH parataH sthitena dharmAstikAyapradezena spRSTaH ityevaM dvau, evaM yayoH pradezayomadhye paramANudvayaM sthApyate tayoragretanAbhyAM pradezAbhyAM tau spRSTau-prathamena prathamaH, dvitIyena dvitIyaH, ityevaM dvau, dvaucAvagADhavA. deva spRSTI ityevaM SaT-yaMtrasyAkAro yaMtrapRSThe prathamaaMke avalokanIyaM __utkRSTena tu dvAdazamiH dharmAstikAyapradezaiH sparzanA bhavati, tathAhi-paramANuUpara nIce ke do pradezoM se aura AjUbAjU ke do pradezoM se isa prakAra cAra dharmAstikAya pradezoM dvArA yaha jaghanya sparzanA hotI hai / athavAyahAM jo do bindue~ haiM ve do paramANu haiM aisA jAnanA cAhiye-inameM pahilo tarapha kA paramANu pahilI tarapha ke dharmAstikAya pradezoM dvArA spRTa hotA hai, aura parabhAgavartI paramANu para bhAgavatI dharmAstikAya deza dvArA spRSTa hotA hai| tathA jina do pradezoM ke bIca meM paramANu dvaya sthApita kiye gaye haiM, ve agretana do pradezoM dvArA spRSTa hote haiMprathama se prathama, aura chitIyapradeza se dvitIya isa prakAra se cAra pradeza ho jAte haiN| aura jahAM jahAM ye do paramANu avagAha haiM vahAM ke do pradezoM kI sparzanA-isa prakAra chaha pradeza kI jaghanya sparza nA hotI hai| jaghanya pada meM SaT parzaka pradezoM dvArA sparzanA kA AkAra yaMtra ke pRSTha meM naM. 1 meM dekhaleve. utkRSTa sArzanA jo dharmAstikAya ke 12 pradezoM dvArA hotI hai sparzanAnuM spaSTIkaraNa A pramANe che-upara nIcenA be pradeza vaDe ane AsapAsanA be pradeza vaDe, A prakAre cAra dharmAstikAya pradeza vaDe te spana thAya che. athavA-ahIM je be biMdue che, temane be paramANu mAnI le. temAM eka taraphane paramANu eka taraphanA dharmAstikAya pradeza dvArA pRSTa thAya che, ane bIjI taraphane paramANu bIjI taraphanA dharmAstikAyapradezadvArA spaSTa thAya che tathA je be pradezanI vacce be paramANune sthApita karavAmAM AvyA che teo agretana be pradeza dvArA pRSTa thAya che-pahelA pradeza vaDe pahele ane bIjA pradeza vaDe bIjo, A rIte cAra pradeza thaI jAya che ane jyAM te be paramANu avagADha che, tyAMnA be pradezanI sparzanA-A prakAre che pradezanI jaghanya (ochAmAM ochI) sparzana thAya che, eAchAmAM ochA 6 sparzaka pradezo dvArA thatA pakSanI AkRti yaMtranA pejamAM naM. 1 nI joI levI. padralAstikAyanA be pradezanI dharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre 12 pradeza vaDe sparzanA thAya che. A bAbatanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- be zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 pti0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 639 dvayena dvipradezAvagAhatvAt spRSTI, dvau cAdhastanau ca dvau, pUrvapazcimapAyayozca dvau dvau, dakSiNottarapArzvayozca ekaika ityevameva mete dvAdaza iti bhAvaH / utkRSTapade dvAdaza sparzapradezakakoSThakam yaMtra pRSThe dvitIyAMke avalokanIyam evaM ahammatthikAyappaesehi vi' evaM-pUrvoktarItyaitra, adharmAstikAyapadezairapi jaghanyena SaDbhiH, utkRSTena dvAdazabhiH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTau bhavata , uktayukteH2 gautamaH pRcchati- kevaiehi AgAsasthikAyapae sehiM puTThA ?' he bhadanta ! kiyabhiH AkAzAstikAyapradezaH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTau bhavataH? bhagavAnAha-'bArasahi, sesaM jahA dhammasthikAyassa' he gautama! dvAdazabhiH vaha isa prakAra se-paramANudvaya dvArA avagAhita hue sthAna ke do pradeza, nIce ke do pradeza aura Upara ke do pradeza, pUrvapazcima pArzva ke do do pradeza, tathA dakSiNa uttara pAva kA eka eka pradeza isa prakAra se dharmAstikAya ke 12 pradezoM dvArA utkRSTa sparzanA hotI hai| utkRSTa pada meM 12 sparzaka pradezoM dvArA sparzanA kA AkAra yaMtrapRSTha meM naM. 2 do dekha leve . 'evaM ahamasthikAyapaesehivi' isI prakAra 6 adharmAstikAyapradezoM dvArA pudgalAstikAya ke do pradeza jaghanya se spRSTa hote haiM, aura adhamAstikAya ke 12 pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke do pradeza utkRSTa se spaSTa hote haiM / isa viSaya ke spaSTIkaraNa meM yukti pUrvokta jaisI hI hai / 2 / __ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiehiAgAsasthikAyapaesehipuDhe' he bhadanta ! kitane AkAzAstikAya pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke do pradeza spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'bArasahiM se saM jahA dhammasthikAyassa' he gautama ! 12 AkAzAstikAya pradezoM dvArA paramANu dvArA avagAhita thayelA sthAnanA be pradeza, nIcenA be pradeza ane uparanA be pradeza, pUrvapazcima taraphanA babbe pradeza, tathA dakSiNauttara taraphano eka eka pradeza A rIte dharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre bAra pradeza vaDe sparzanA thAya che vadhAremAM vadhAre 12 sparza kapradeza dvArA sparzanAnI AkRti yaMtrapejamAM naM. 2 be nI joI levI. "evaM ahamatthikAyapaesehi vi" merI prabhArI paddhatAstiyanA me pradeze ochAmAM ochA 6 ane vadhAremAM vadhAre 12 adharmAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che A viSayanuM spaSTIkaraNa uparanA spaSTIkaraNa pramANe ja samajavuM. gautama svAmInA prazna-" kevaiehi AgAsasthikAyapase hi pudrA". bhagavad pudgalAstikAyanA be pradeze AkAzAstikAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" bArasahi, sesaM jahA dhammatthikAyassa" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtre AkAzAstikAyapradezaH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTau bhavataH, atra jaghanya padA bhAvo bodhyaH lokAnte'pi AkAzapradezAnAm sadbhAvAt, ata eva dvAdazami rityevoktam3. zeSaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaivAtrApi pratipAdanIyam , tathA cAmilApakrama:-dvau bhadanta ! pudgalAstikAyapradezau kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaH spRSTau bharataH4, evaM pudgalAstikAyapadezerapi anantaH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTau bhavataH5, addhAsamayaistu syAt spRSTau bhavataH, syAt spRSTau nApi bhavataH, tatrApi yadA spRSTau tadA niyamAdanantaiH addhAsamayaiH spRSTau bhvtH6| do pudgalAstikAyapradeza spRSTa hote haiM-yahAM para jaghanya pada kA abhAva jAnanA cAhiye-kyoMki lokAnta meM bhI AkAzapradezoM kA sadbhAva hai| isI kAraNa yahAM kevala 12 pradezoM dvArA hI sparzanA kahI gaI hai| ghAkI kA kathana dharmAstikAya kA jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye / tathA ca abhilApakama isa prakAra se hai-he bhadanta ! do pugalAstikAyapradeza kitane jIvAstikAyapradezoM dvArA spaSTa hote haiM ? he gautama ! do pudgalAstikAyapradeza anantajIvAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiN| isI prakAra do pudgalAstikAya pradeza ananta pudgalAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM / addhAsamayoM dvArA ve kadAcit spRSTa hote haiM aura kadAcit spRSTa nahIM hote haiN| yadi ve pudgalAstikAya ke do pradeza addhAsamayoM dvArA spRSTa ho to niyama se ananta addhAsamayoM gautama! 12 AkAzAstikAya pradeza dvArA be pulAstikAyapradeza pruSTa thAya che. ahIM jaghanya padane abhAva samaja, kAraNa ke lokAntamAM paNa AkAzapradezano sadUbhAva che. tethI ja ahIM kevaLa 12 pradeza vaDe ja. sparzanA kahevAmAM AvI che. bAkInuM dharmAstikAyane anulakSIne jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja samajavuM jema ke A prakArane abhilApakrama AgaLa samajave-"he bhagavana ! be pudgalAstikAyapradeze keTalA jIvAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che ?" "he gautama! be pula stikAyapradeza anaMta jIvAstikAyapradeza vaDe pRTa thAya che." eja pramANe be padralAstikAyapradeze anaMta putalAstikAyapradeza vaDe spaSTa thAya che. addhAsamaye dvArA teo kyAreka spaSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatA nathI. je paDhalAstikAyanA be pradeza adhvAsamaco vaDe pRSTa thAya che te niyamathI ja. anaMta addhAsama vaDe pRSTa thAya che. samaya kSetramAM (aDhIdviIpamAM) ja teo addhAsama vaDe pRSTa thAya che, samaya kSetranI bahAranA kSetranI apekSAe zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 641 samayakSetrAd bahirapekSayA na spRSTau bhavataH tatrAddhAkAlAbhAvAt , gautamaH pRcchati'tinni bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kevaiehiM dhammatthikAyappae se hiM puTTA ?' he bhadanta ! trayaH pudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapadezaiH spRSTAH bhavanti ? bhagavAnAha-jahAnapae aharhi, ukkosapae sattarasahi, evaM ahammasthikAyapaesehi vi' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena, aSTabhiH, utkRSTapade-utkRSTena, saptadazamiH dharmAstikAyapradezaiH trayaH pudgalAritakAyapradezAH spRSTAH bhavanti, tatra jaghanyena pUrvoktanayamatena avagAhapadezasvidhA adhastano'thavA uparitanaH vidhA, dvArA spRSTa hote haiM / samaya kSetra ke bAhara kI apekSA ve spRSTa nahIM hote haiN| kyoMki vahAM para addhAsamaya kA abhAva hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'tinni bhaMte ! poggalatyikAyapaesA kevaihiM dhamma sthikAyapaese hi puDhA' pudgalAstikAya ke tIna pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'jahannapae ahiM, ukkosapae sattarasahi, evaM ahamathikAyapaesehi vi' he gautama! pudgalAstikAya ke tIna pradeza jaghanya se dharmAstikAya ke ATha pradezoM dvArA aura uskRSTa se dharmAstikAya ke 17 pradezoM dvArA spaSTa hote haiN| isI prakAra se ve jaghanya se adharmAstikAya ke ATha pradezoM dvArA aura utkRSTa se 17 pradezoM dvArA spRSTa hote haiN| isa viSaya meM khulAzA kathana isa prakAra se hai-yadyapi pudgalAstikAya ke tIna pradeza jaghanya. rUpa se eka pradeza meM hI avagADha hote haiM-parantu pUrvokta naya ke matA. vicAra karavAmAM Ave te teo addhAsama vaDe bhraSTa thatA nathI, kAraNa ke tyAM addhAsamayano abhAva che. gautama svaamiin| prazna-" tinni bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kevaiehi dhammasthikAyapaesehi puTThA" san ! dhurAstiyana Na prdesh| dharmAstikAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-"jahannapae ahi, ukkosapae sattarasahi', evaM ahammatthikAyapaesehi vi" gautama! puravAstiyanA 1 pradeza yAstiyana ochAmAM ochA ATha pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre 17 pradezo vaDe spaSTa thAya che. e ja pramANe pukalAstikAyanA traNa pradeza adharmAstikAyanA ochAmAM ochA ATha pradeze vaDe ane vadhAremAM vadhAre 17 pradeza vaDe pRSTa thAya che. A viSayamAM nIce pramANe spaSTIkaraNa ApavAmAM AvyuM che. jo ke pudgalAstikAyanA traNa pradeza jaghanya rUpe eka pradezamAM ja avagADha hoya che, bha0 81 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre dvau pArzvatazcetyevamaSTau bodhyaa| asyAkRtiH yaMtrapRSThe tRtIyacatuthaGke abalokanIyA utkRSTena tu saptadazabodhyAH yathA-paramANutrayeNa tripradezAvagADhatvAt trayaH spRSTAH, trayo'dhasvanAH, traya uparitanAH pUrvapazcimabhAge trayastrayaH uttaradakSiNapAyozcaikaikaH ityevaM sarva yojanayA saptadaza bhavanti, asyAkRtiH yaMtrapRSThe paMvameta abalokanIyA saptadazasparzakapradezAH, nusAra ve tIna pradeza meM avagADha hue mAne jAte haiM-isa prakAra tIna paramANuoM dvArA avagAhapradeza tIna prakAra kA mAna liyA jAtA hai| aura inake nIce ke athavA Upara ke pradeza tIna, aura do pradeza inakI AjUbAjU ke, isa prakAra dharmAstikAya ke ATha pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke tIna pradezoM kI sparzanA hotI hai-yaha jaghanya sparzanA hai| isakA AkAra yaMtrapRSTha meM naM. 3 meM aura 4 meM dekha leveM nIce ke tIna pradezakA AkAra, Upara ke tIna pradeza kA AkAra tathA utkRSTa se jo dharmAstikAya ke 17 pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke tIna pradezoM kI sparzanA kahI gaI-vaha isa prakAra se hai-jahAM pudalAstikAya ke tIna pradeza avagAhita ho rahe haiM ve tIna pradeza unake dvArA spRSTa haiM, tIna pradeza Upara ke aura tIna pradeza nIce ke unake dvArA spRSTa haiM, tathA pUrvapazcimabhAga ke tIna tIna pradeza aura uttaradakSiNapArzvakA eka 2 pradeza spRSTa hotA hai / isa prakAra se dharmAstikAya ke 17 pradezoM dvArA puddvalAstikAya ke tIna pradezoM kI utkRSTarUpa se sparzanA hotI hai| isakA AkAra yaMtrapRSTha meM naM0 5 meM dekha leveM paraMtu pUrvokta nayanI mAnyatA anusAra temane traNa pradezamAM avagADha thayelA manAya che. A rIte traNa paramANuo dvArA avagAhapradeza traNa prakAranA mAnI levAmAM Ave che ane temanI nIcenA athavA uparanA traNa pradeza, ane be temanI AjubAjunA pradeza, A prakAre dharmAstikAyanA ATha pradeze dvArA pudgalAstikAyanA traNa pradezonI sparzanA thAya che. A jaghanya sparzanA samajavI tenI AkRti caMdrapRSThamAM naM. 3 ane 4 mAM joI levI. vadhAremAM vadhAre 17 dharmAstikAya pradeza dvArA traNa pulAstikAya pradezonI sparzanAnuM spaSTIkaraNa-jyAM pudgalAstikAyanA traNa pradeza avagAhita thaI rahelA che, te traNa pradeza temanA dvArA pRSTa che. traNa pradeza uparanA ane traNa pradeza nIcenA temanA dvArA pRSTa che. tathA pUrva pazcima bhAganA traNa traNa pradeza ane uttaradakSiNa bhAgane eka eka pradeza pRSTa thAya che. A rIte dharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre 17 pradezo dvArA padralAstikAyanA traNa pradezonI sparzanA thAya che tenI AkRti yaMtrapRSThamAM naM. mAM joI levI. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 643 evaM-pUrvoktarItyaiva, adharmAstikAyapradezairapi jaghanyena aSTabhiH, utkRSTena saptadazabhiH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti2, gautamaH pRcchati-'kevaiehiM AgAsasthikAyapaesehiM puTThA ?' he bhadanta ! kiyadbhiH AkAzAsti. kAyapradezaiH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha'sattarasahi ' he gautama ! saptadazabhiH AkAzAstikAyamadezaiH, trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti 3, aApi jaghanyapadAbhAvo bodhyo lokAnte AkAzapadezAnAM sadbhAvAt 'zeSaM jahA dhammatthikAyassa' zeSaM jIvapudgalAddhA. viSayakaM prakaraNaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaivAtrApi pratipattavyam , tathA cAbhilApakramastvevaM bodhyA-trayaH bhadanta ! pudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH isI prakAra se adharmAstikAya ke 8 pradezoM dvArA jaghanya sparzanA aura usake 17 pradezoM dvArA uskRSTa sparza nA hotI hai aisA jAnanA cAhiye / ___ aba gautamaprabhu se aisA pUchate haiM 'kevaiehiM AgAsasthikAyapaesehi. puTThA' he bhadanta ! kitane AkAzAstikAya pradezoM dvArA pugalAsti kAya ke tIna pradezoM kI sparzanA hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'sattaramAhi' he gautama ! 17 AkAzAstikAya pradezoM dvArA puna lAstikAya ke tIna pradezoM kI sparzanA hotI hai / yahAM para bhI jaghanya. pada kA abhAva jAnanA caahiye| kyoMki lokAnta meM AkAzapradezoM kA sadbhAva rahatA hai / 'sesaM jahA dhammasthikAyassa' isake Age kA jIva, pudgala aura addhAviSayaka prakaraNa hai jaisA dharmAstikAya kA kahA jA cukA hai, vaisA hI jAnanA cAhiye / tathA ca abhilApa krama isa eja pramANe adharmAstikAyanA ochAmAM ochA ATha ane vadhAremAM vadhAre 17 pradeze vaDe pulAstikAyanA traNa pradezanI sparzana thAya che, ema samajavuM. gautama svAmInA prazna-" kevaiehi AgAsasthikAyapaese hi puTThA 1" ke bhagavad ! keTalA AkAzAstikAyanA pradeza vaDe pukalAstikAyanA traNe pradezanI sparzanA thAya che? mahAvIra prbhun| utta2-" sattarasahi" : gautama ! zAstiyanA sattara pradeza vaDe pulAstikAyanA traNa pradezanI sparzanA thAya che. ahIM paNa jaghanyapadano abhAva ja samaja, kAraNa ke kAntamAM AkAzapradezane samA 27 cha. "sesa jahA dhammatthikAyassa" tyA2 5chInu thana-75, zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre jIvAstikAyamadezaiH spRSTAH bhavanti ? gautama ! anantaiH jIvAstikAyamadezaiH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti 4, evaM pudgalAstikAyapradezairapi anantaH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti 5, addhAsamayaistu syAt spRSTAH samayakSetrApekSayA syAno spRSTAH samyakSetrabAhirapekSayA, tatrApi yadA spRSTA bhavanti tadApi niyamAdanantareva addhAsamayaiH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTAH vodhyAH, ' evaM eeNaM gameNaM bhANiyavvaM jAva dasa, navaraM jahannapade donni pakviviyanvA, ukkosapae paMca' evaM pUrvoktarItyA, etena uparyuktena, gamena-abhilApakrameNa, bhaNitavyam vaktavyam , yAvat catvAraH, paJca, SaT, sapta, aSTau, nava, daza vA prakAra se haiM-he bhadanta ! tIna pudgalAstikAya pradeza jIvAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spaSTa hote haiN| he gautama ! tIna pudgalAstikAya pradeza anantajIvAstikA pradezoM dvArA spRSTa hote haiN| isI prakAra se ve ananta pudgalAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hote haiM / tathA addhA. samayoM dvArA ve kadAcit spRSTa hote haiM aura kadAcit spRSTa nahIM hote haiM / yadi hote haiM to ve niyama se ananta addhAsamayoM dvArA spRSTa hote haiN| samayakSetra kI apekSA se ve ananta addhAsamayoM dvArA spRSTa hote haiM aisA jAnanA cAhiye / 'evaM eeNaM gameNaM bhANiyadhvaM jAva dasa, navaraM jahannapade donni pakkhiveyavA, ukkosapae paMca' isI prakAra isa uparyukta abhilApa krama se yAvat-cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, pudgala ane addhaviSayaka kathana dhamastikAyanA pUrvokta kathana pramANe ja samajavuM jema ke temanA vize A prakAranA pra ttare banaze prazna-pudgalAstikAyanA traNa pradeza javAstikAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? uttara-he gautama! padlAstikAyanA traNa pradeza jIvAstikAyanA anaMta pradeza vaDe pUrNa thAya che. e ja pramANe teo anaMta puklAstikAyapradeze vaDe pRSTa thAya che addhAsama vaDe teo kyAreka spaSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatA nathI je te be addhAsama vaDe pRSTa thAya che te niyamathI ja anaMta addhAsama vaDe pRSTa thAya che samayakSetranI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te tene anaMta addhAsama vaDe pRSTa thAya che, paraMtu samayakSetranI ahAnA kSetramA tayA tamanA dvArA spRSTa thatA nathI, mema samaza. "evaM eeNaM gameNaM bhANiyavvaM jAva dasa, navaraM jahannapade donni pakkhiveyavA, ukkosapae paMca" mera re-pUrita prshnottre| vAyAra, pAya, cha, sAta, mATha, na bhane zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 645 pudgalAstikAyapradezAH vaktavyAH, navaraM-vizeSastu jaghanyapade dvau prakSeptavyau, utkRSTapade paJca prakSeptavyAH, _tathA-ekadvivyAdi paramANUnAM jaghanyapade utkRSTapade ca pratyekaM kati kati sparzanA-pradezA bhavantIti tatmakAro'pi pradaryate atra sarvatraiva jaghanyapade vivakSita paramANuto dviguNA dvisaMkhyAdhikAzca sparzakapradezA bhavanti / udAharaNamyathA ekA paramANuAbhyAM guNane jAtau dvau, tayokisaMmelane jAtAzcatvAraH sparzanA pradezA jaghanyapade bhavanti / evaM dvivyAdi dazapayanteSu paramANuSu yojanA krttvyaa| utkRSTapade tu ekaparamANoH paJcaguNatve jAtAH paJca dvikasaMmelane sapta sparzaka. nau aura daza takake pudgalAstikAya ke pradeza kahanA cAhiye / parantu jaghanyapada meM do kA aura utkRSTa pad meM pAMca kA prakSepa karanA caahiye| tathA-eka do tIna Adi paramANuoM ke jaghanyapada meM aura uskRSTa pada meM pratyeka ke kitane 2 sparzanA pradeza hote haiM aisA bhI sUtrakAra dikhAte haiM-isa prakAra meM sarvatra hI jaghanyapada meM vivakSita paramANu se dUne aura do saMkhyA adhika sparzaka pradeza hote haiM, jaiseeka paramANu do se guNA karane para do paramANu Ate haiM, inake dvika saMmelana meM jo cAra Ate haiM ve sparzanA pradeza haiM aura ye jaghanyapada meM haiN| isI prakAra se do tIna Adi dazataka ke paramANuoM se aisI hI yojanA karanI caahiye| utkRSTapada meM eka paramANu ko pAMcase guNA karane para pAMca paramANu ho jAte haiM, inameM dvika saMmelana se arthAt dasa sudhInA pudgalAstikAyanA pradezanI dharmAstikAyAdinA pradeza vaDe sparza nAnuM kathana karavuM joIe paraMtu vizeSatA eTalI ja che ke pratyeka jaghanyapadamAM uttarottara be pradezanI ane utkRSTa padamAM pAMcanI vRddhi karatA javuM joIe. tathA-eka, be, traNa Adi paramANuonA jaghanya pada mAM ane utkRSNa padamAM pratyekanA keTalA keTalA sparzanA pradeza hoya che te A prakAre paNa gaNI zakAya che-jaghanyapadamAM sparza kapradezonI saMkhyA nakkI karavA mATe paramANanI jeTalI saMkhyA ApI hoya tenA bamaNAM karI be umeravA jema ke eka paramANunA bamaNA karavAthI be Ave ane temAM be umeravAthI cAra Ave A rIte ochAmAM ochA cAra raparzaka pradeze Ave che, e ja pramANe bethI laIne dasa paryantanA paramANuonA jaghanya sparzaka pradeze paNa gaNI zakAya che. utkRSTa sparzakonI saMkhyA nakkI karavA mATe paramANunA pAMca gaNAM karI e umeravA jema ke eka paramANane paMca vaDe guNavAthI pAMca paramANu thAya che. temAM be umeravAthI sAta sparzaka pradeze Ave che e ja pramANe bethI zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pradezA bhavanti / pUrvarItyaiva dvitricaturAdi dazaparamANu paryanteSu api yojanA'traseyeti / idamapi koSThakenaivajJAtavyam / tacca koSThakaM yaMtrapRSThe SaSThe vilokanIyam atraivaM bodhyam-jaghanyapade paramANoH (pradezasya) ye sparzanA pradezA bhavanti teSu dvayoH prakSepaNena dvayoH paramAyoH jaghanyapade sparzanA pradezA AyAnti, evaM pUrvapUrveSu jaghanyasparzanApadezeSu sarvatra uttarottaraM dvi dvi prakSepaNena triH catuH pazcaSaT-saptA-'STa-nava-daza paramANUnAM jaghanyapade sparzanA pradezAH AgamiSyanti / evam utkRSTapade ekaparamANoH sarzanApadezeSu pazcaprakSepaNana (saMmelanena) dvayoH paramAyoruskRSTapade sparzanA pradezA AyAnti / evaM pUrvapUrveSu utkRSTasparzanApradezeSu paJcapaJcaprakSepaNena vyAdidazaparyantAnAM paramANanAmutkRSTasparzanApradezA doke milAne se sAta sparzaka pradeza hote haiN| isI pUrvarIti se do tIna cAra Adi zatataka ke paramANuoM meM bhI yojanA jAnanI cAhiye / isakI AkRti yaMtrapRSTha ke chaThe aMka meM dekha leveM koSThaka se bAta isa prakAra jAnI jA sakatI haiyahAM aisA samajhanA-jaghanya pada meM paramANu ke (padezake) jo sparzanA pradeza hote haiM unameM do kA prakSepa karane se paramANuoM ke jaghanya pada meM spazanApadeza Ate haiN| isI prakAra pUrva pUrva jaghanya sparzanA pradezoM meM sarvatra uttarottara do do kA prakSepa karane se tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau aura daza ina paramANuoM ke jaghanyapada meM sparzanA pradeza AjAveMge, isI prakAra utkRSTa pada meM eka paramANu ke sparzanA pradezo meM pAMca kA prakSepa karane se-pAMca milAne se do paramANuoM ke utkRSTapada meM sparzanA pradeza A jAte haiM / isa prakAra pUrva pUrva utkRSTa laIne dasa parvatanA paramANuone vadhAremAM vadhAre sparzaka pradeze paNa nakkI karI zakAya che. A vAta yaMtranA pejamAM Apela naM. 6 nI AkRtithI spaSTa thAya che spaSTIkaraNa-jaghanya padamAM eka paramANunA (pradezanA) je sparzanA pradeza hoya che temAM be umeravAthI be paramANuonA jaghanyapadamAM sparzanA pradeza AvI jAya che e ja pramANe pratyeka AgaLanA ja ghanya sparzanA pradezomAM uttarottara meM pradeza bheravAthI traya, yA2, pAya, 7, sAta, mA8, nava ane dasa, paramANuonA jaghanya sparzanA pradeza anukrame 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 ane 22 Avaze eja pramANe vadhAremAM vadhAre saMparzaka pradeze jANavAnI paddhati batAvavAmAM Ave che eka paramANunA vadhAremAM vadhAre parzaka pradeza 7 che. temAM pAMca umeravAthI be paramANuonA sparzaka pradezo zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 , prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 9 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 647 AgamiSyanti / teca yaMtrapRSThe SaSThAGkasya koSTakena jJAtavyAH / tadeva vistareNa prarUpayitumAha - ' cattAri poggalatthikAyaparasA ke iehiM dhammasthikAyapa esehiM puTTA ? gautamaH pRcchati - he bhadanta / catvAraH pudgalAstikAya pradezAH kiyadubhiH dharmAstikAya pradezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' jahannapade dasahi, uko pade bAvIsAe' he gautama! jaghanyapade- jaghanyena dazabhiH dharmAstikAya madezaiH jaghanyapade dazapradezAtmakakoSThakaM yatrapRSThe saptamAGke vilokanIyam / catuSpadezasya nayavizeSApekSaya ( skandharUpeNa vivakSitatvAt utkRSTapade- utkRSTena, dvAtriMsparzanA pradezoM meM pAMca pA~ca ke milAne se tIna se lekara daza paramANuoM ke utkRSTa se sparzanA pradeza AjAve ge / isa saba kathana kA sArAMza aisA hai - samasta jaghanyapada meM vivakSita paramANu ko dugunA karanA cAhiye aura usameM do joDa denA cAhiye / utkRSTa pada meM vivakSita paramANuoM ko pAMcaguNA karanA cAhiye aura Aye hue usa saMkhyA meM do joDa denA cAhiye / isa prakAra karane se vivakSita paramANuoM kI jaghanya sparzanA aura utkRSTa sparzanA AjAtI hai yaha bAta jaghanyapada meM daza pradezAtmaka koSThaka yaMtrapRSTha ke sAtaveM aMka meM dekha leveM koSThaka dvArA jAnanI cAhiye, sUtrakAra isI kA varNana aba vistAra se karate haiM- 'battAripoggala sthikAyapaesA kevaiehiM dhammatthikA parasehiM puTThA' gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! cAra pudgalAstikA pradeza kitane dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'jahanapara dasahi ukosapara bAvIsAe' he gautama ! jaghanya se daza dharmAstikAya pradezoM dvArA cAra pulA sti 12 Ave che eja pramANe pAMca pAMcanI uttarAttara vRddhi karatA javAthI traNathI laIne dasa sudhInA paramANuonA utkRSTa spardhAnA pradeza anukrame 17, 22, 27, 32, 37, 42, 47 ane para bhAvaze yA uthnne| sArAMza e che ke jaghanya patramAM jeTalA paramANu sparzakAnI sakhyA jANavI hAya teTalA paramANunA khamaNAM karI e umeravAthI echAmAM ochA keTalA speza kA haze, te jANI zakAze paramANuonA pAMca gaNuAM karI e umeravAthI te paramAsuonA utkRSTa sparzakAnI saMkhyA jANI zakAze A vAta jaghanyapadamAM daza pradezAtmaka kADhaka yapRSThamAM naM. 7 mAM kAThAnI maddadathI paNa samajI zakAya tema che. have sUtrakAra A vAta vistArapUrvaka samajAve che gautama svAbhInA prazna - " cattAri poggalatthi kAyapaesA kevaiehi dhammatthikAyaparasehi puTThA ?" he bhagavan ! yuddhasAstibhayanA yAra adezI DeTalA dharmAstikAyapradezeA vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra pralunA uttara- " jahanapae dasahi ukkosapae bAvIsAe " De gautama ! AchAmAM AchA dasa ane vadhAremAM vadhAre khAvIza dharmAstikAya. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 bhagavatIsUtre zatyA dharmAstikAyapadezaizvacAraH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti / utkRSTapade dvAviMzati sparzakapradezAnAM koSThakam yaMtrapRSThe aSTamAGke vilokanIyam / gautamaH pRcchati 'paMca puggalatthikAyapaemA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehi puTThA?' he bhadanta ! paJcapudgalAstikAyapadezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTA bhAnti ? bhagavAnAha-'jahannapade bArasahiM, ukkosapae sattAvIsAe' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena dvAdazabhiH dharmAstikAyapradezaiH, utkRSTa pade-utkRpTena, sataviMzatyA dharmAstikAyamadezaiH paJcapuilAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati-'cha poggalatthikAyaparasA0' he bhadanta / SaT pudgalAstikAyakAya pradeza spRSTa hote haiM / jaghanyapada meM pudgalAstikAya ke cAra pradeza dharmAstikAya ke dazapradezoM dvArA jo spRSTa hote kahe gaye haiM, unakA koSThaka yaMtrapRSThamaM sAta meM dekha leveM utkRSTa pada meM pudgalAstikAya ke jo cAra pradeza dharmAstikAya ke 22 pradezoM dvArA spRSTa hote kahe gaye haiM-unakA koSThaka kA yaMtrapRSTha ke naM0 8 meM dekha leveM ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'paMca poggalasthikAyapaesA kevAehi dhammatyikAyapaaise hiM puTThA' he bhadanta ! pAMca pudgalAstikAya pradeza kitane dharmAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahannapae bArasahi, ukkosapae sattAvIsAe' he gautama ! pudalAstikAya ke pAMca pradeza jaghanya rUpa se dharmAstikAya ke 12 pradezoM dvArA aura utkRSTarUpa se dharmAstikAya ke 27 pradezoM dvArA pradezo vaDe cAra pudgalAstikAyapradeza pRSTa thAya che, ochAmAM ochA dasa dharmAstikAyapradeze vaDe cAra pudgalAstikAyapradezanI sparzanA kaThe yaMtrapejamAM sAtamA naMbarane che te koThe jaIne samajI le. dhamastikAyanA vadhAremAM vadhAre 22 pradeze. vaDe purNalAstikAyanA cAra pradezanI pazinA thAya che A vAta spaSTa karate kaThe yaMtrapejamAM na. 8 mA 2 sabha deva. gautama bhInA prazna-" paMca poggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammasthikAyapaesehi puTThA ?" u man ! pAMya sAyapradeza sA mA. stikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prsn| uttara-" jahannapae bAramahi, ukkosapae sattAvIsAe" che tama pagalAstikAyanA pAMca pradeza dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 12 pradeze vaDe ane vadhAremAM vadhAre 27 pradeza vaDe spaSTa thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 649 kAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapadezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha- jahannapae codasahi, ukkosapae battIsAra' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena, caturdazabhiH dharmAstikAyapradezaiH utkRSTapade-utkRSTena, dvAtriMzatA dharmAstikAyapradezaiH SaTpudgalA. stikAyapradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati-'sattapoggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammatyikAyapaesehiM puTTA ? ' he bhadanta ! sapta pudgalAstikAyamadezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTA bhAnti ? bhagavAnAha-' jahaNNeNaM solasahi ukoseNaM sattattIsAe' he gautama ! jaghanyena SoDazabhiH dharmAstikAyamadezaira, utkRSTena saptatriMzatA dharmAstikAyamadezaiH saptapudgalAstikAyapradezAH spRSTA spRSTa hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'cha poggalatthikAyapaesA' he bhadanta ! pudgalAstikAya ke 6 pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'jahannapae codasahi, ukkosapae battIsAe' he gautama! jaghanyapada meM dharmAstikAya ke 14 pradezoM dvArA aura utkRSTa pada meM 32 pradezoM dvArA pudgalAstakAya ke pradeza spRSTa hote hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'satta poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammatthikAyapaese hiM puTThA' he bhadanta ! sAta pudgalAstikAya pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezA dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahaNNeNaM solasahi ukkoseNaM sattatIsAe' he gautama ! pudlAstikAya ke sAta pradeza jaghanya pada meM dharmAstikAya meM 16 pradezo dvArA aura uskRSTa padadharmAstikAya ke 37 pradezoM dvArA spRSTa hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate gautama paabhiin| prazna-" cha poggalasthikAyapaemA0" & samapan ! pushlAstikAyanA cha pradeza dharmAstikAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? ___ maDAvIra prbhune| uttara-" jahannapae codasahi, ukkosapae battIsAe" he gautama! pudgalAstikAyanA cha pradeza dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 14 pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre 32 pradeza vaDe pRSTa thAya che. gautama bhInA prazna-" satta poggalasthikAyapaesA kevaiehi dhammatthikAyapaesehi puTThA?" san ! sAta pustiya pradeza 48 ghA. stikAyapradeze vaDe pRSTa thAya che? __mahAvIra prbhun| utta2-" jahannaNa solasahi', ukkoseNa sattatImAe" he gautama! pudgalAstikAyanA sAta pradeza dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 16 pradeze vaDe ane vadhAremAM vadhAre 37 pradezo vaDe pRSTa thAya che. bha0 82 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 bhagavatIsUtre bhavanti / gautamaH pRcchati-'aTTha poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAya. paesehiM puTThA ? ' he bhadanta ! aSTapudgalAstikAyapradezAH kiyabhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha-'jahaNNeNaM aTThArasahiM ukkoseNaM bayAlIsAe' jaghanyena aSTAdazabhiH dharmAstikAyapadezaH, utkRSTena dvAcatvAriMzatA dharmAstikAyapradezaiH aSTapudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati-'navapoggalasthikAyapaesA kevaiehi dhammatyikAyapaesehiM puTThA ?' he bhadanta ! navapudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapadezaiH spRSTAH bhavanti ? bhagavAnAha-'jahagaNeNaM vIsAe, ukoseNaM sIyAlIsAe' he gautama ! jaghanyena viMzatyA dharmAstihaiM-'aTThapoggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puTThA' he bhadanta ! pudgalAstikAya ke ATha pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahaNNeNaM aTThArasahi, ukoseNaM bAyAlIsAe' he gautama ! pudgalAstikAya ke ATha pradeza jaghanyapada meM dharmAstikAya ke 19 pradezoM dvArA aura utkRSTa pada meM dharmAstikAya ke 42 pradezoM dvArA spRSTa hote haiM / ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'nava poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehi puTThA' he bhadanta ! pudgalAstikAya ke nau pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM--'jahaNNeNaM bIsAe, ukoseNaM sIyAlIsAe' he gautama ! pudlAstikAya ke nau pradeza jaghanya pada meM dharmAstikAya ke 20 pradezoM dvArA aura utkRSTa pada meM dharmAsti gautama svAmIna. YA-" aTTa poggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammasthikAyapaesehi puTThA ?' 8 mApana ! Y eastern 218 pradeza pArita. yanA keTalA pradezo vaDe pRSTa thAya che? mApAra prbhune| utta2-" jahaNNeNaM advArasahi, ukkoseNaM SAyAlIsAe" he gautama! pudgalAstikAyanA ATha pradeza dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 18 pradezo vaDe ane vadhAremAM vadhAre 42 pradeze vaDe pRSTa thAya che. gautama svAbhAnA -"nava poggalasthikAyapaesA kevaiehi dhammatthi. kAyapaesehiM puTThA ?" 3 mAvan ! purAtAstiyanA nava praza! yati yanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? maDAvIra prmun| utta2-"jahaNNeNaM bImAe, ukkoseNaM sIyAlIsAe" he gautama! pagalAstikAyanA nava pradezo dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 2 pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre ka7 pradeza vaDe pRSTa thAya che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 651 kAyapradezaiH, utkRSTena saptacatvAriMzatA dharmAstikA papadezai navapudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati- dasa poggalasthi kAyaparasA kevaiehiM dhammatthikAyaparasehiM puTThA ? ' he bhadanta ! dazapudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAsti. kAyapradezaH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha-'jahaNNeNaM bAvIsAe, ukkoseNaM bAvanAe' he gautama ! jaghanyena dvAviMzatyA dharmAstikAyapradezaiH utkRSTena dvApazcAzatA dharmAstikAyamadezaiH dazapudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhAnti / 'AgAsathikAyassa sambattha ukosagaM mANiyanvaM' AkAzAstikAyasya sarvatra-ekamadezikAya saMkhyamadezikAnte utkRSTakam utkRSTa padameva bhaNitavyam , na jghnykmitibhaavH| AkAzasya sarvatra sadbhAvAt asaMkhyapradezatvAt / gautamaH pRcchati-'saMkhejjA bhaMte ! poggalatyikAyaparasA ketraiehiM dhammatthikAyapaesehiM puTThA ? ' he bhadanta ! saMkhyeyAH kAya ke 47 padezoM dvArA spRSTa hote haiM / ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' dasa poggalatyikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puTThA' he bhadanta ! pudgalA. stikAya ke 10 daza pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahaNNeNaM bAvIsAe uko. seNaM bAvanmAe' he gautama ! dharmAstikAya ke 22 pradezoM dvArA jaghanya. rUpa meM, aura dharmAstikAya ke 52 pradezoM dvArA utkRSTarUpa meM 10 pudgalAstikAya ke pradeza spRSTa hote haiN| 'AgAsatyikAyasta savyastha ukosagaM bhANiyavvaM' AkAzAstikAya kA sarvatra-ekapradezika se lekara asaMkhyAta pradezika taka meM-utkRSTa pada hI kahanA cAhiye-jaghanya pada nahIM, kyoMki usakA sarvatra sadbhAva rahatA hai| aba gautama se aisA pUchate haiM-'saMkhejjA bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kevaiehiM dhamma. gautama svaamiin| praR-" dama poggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammatyi. kAyapaesehi puTThA 1" magavan ! pugatAyanA isa prsh| yasta. kAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che ? mahAvIra prbhun| uttara-"jahaNNeNaM vAvIsAe, ukkoseNaM bAvannAe"3 gautama! pudagalAstikAyanA dasa pradeza dharmAstika yanA ochAmAM e chA 22 / / 13 ane padhAremA pAre 52 pradeza 1 25STa thAya che. "AgA sasthikAyassa savyastha ukkosagaM bhANiyadhvaM" zAstiyana 3e pahA sarvatra- eka pradezithI laIne asaMkhyAta pradezika sudhImAM-kahevuM joIejaghanya padanuM kathana karavuM joIe nahIM, kAraNa ke tene sarvatra sadUbhAva rahe cha, bhane te asaNyAta pradezakA che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsutre pudgalAstikAyamadezAH kriyadbhiH dharmAstikAya pradezaH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha-' jahanapara teNetra saMkhejjaeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukkosapara teNeva saMkhejjaraNaM paMcaguNeNaM durUvAhiNaM' he gautama! jaghanyapade jaghanyena tenaiva yat saMkhyeyo'yaM skandhastenaiva pradezasaMkhyeyakena dviguNena dvirUpAdhikena dharmAstikAyapadezena saMkhyeyAH pudralAstikAya pradezAH spRSTA bhavanti, utkRSTapade - utkRSTena, tthikAya parasehiM puTThA' he bhadanta ! pudgalAstikAya ke saMkhyAtapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' jahannae teNeva saMkhejjeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM ukkosapae teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM dukhavAhieNaM' he gautama ! pudgalAstikAya ke saMkhyAtapradeza jaghanyapada meM dharmAstikAya ke do afar faon saMkhyAta pradezoM dvArA spRSTa hote haiM aura utkRSTapada meM ve do adhika paMcaguNita saMkhyAta pradezoM dvArA spRSTa hote haiN| isako hama isa prakAra se samajha sakate haiM-mAnalo - jaghanyapada meM 20 pradezika skaMdha lokAnta meM eka pradeza meM sthita hai-ise pUrvokta nayamatAnusAra yoM mAnanA cAhiye ki vaha loka ke 20 pradezoM meM avagADha (rahA huA) hai / so jahAM vaha avagADha hai vahA~ ke una 20 pradezoM dvArA tathA usI nayamatAnusAra apane uparitana yA adhastana 20 pradezoM dvArA, evaM AjUbAjU ke do pradezoM dvArA isa prakAra dharmAstikAya ke 42 652 gautama svAmIne prazna - " saMkhejjA bhaMte! poggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammatthikApasehiM puTThA ?" ke lagavan ! yugasAstibhayanA sabhyAta aheza dharmAstikAyanA keTalA pradeze vaDe pRSTa thAya che ? bhaDAvIra alunA uttara- " jahannapae teNeva saMkhejjeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukkosapae teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM " gautama ! yugsaastikAcanA sakhyAta pradezeA dharmAstikAyanA AchAmAM ochA te sakhyAtanA khamaNA karatAM e adhika pradeza vaDe pRSTa thAya che ane vadhAremAM vadhAre te sakhyAtanA pAMca gaNuAM karatAM e adhika pradeze vadhu spaSTa thAya che. A kathananu spaSTIkaraNa A pramANe karI zakAya-dhArA ke vIsa pradezika eka smudha lAkAntamAM eka pradezamAM rahelA che. pUrvokta nayamatAnusAra evuM mAnavuM joIe ke te leAkanA 20 pradezeAmAM avagADha (rahelA) che tethI jyAM te rahelA che tyAMnA te 20 pradezeA dvArA, tathA eja nayamatAnusAra peAtAnA uparitana athavA adhastana 20 pradezeA dvArA ane AjUbAjUnA e pradezeA dvArA, A rIte dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 42 pradeza vaDe pudgalAstikAyanA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 653 tenaiva-yatsaMkhyeyako'yaM skandhastenaiva pradezasaMkhye kena paJcaguNena dvirUpAdhikena dharmAstikAyapradezena saMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti, tathAhi-jaghanyapade viMzatipadezikaH skandho lokAnte ekapradeze sthitaH, saca nayamatena viMzatyA. avagADhapradezaiH, viMzatyeva ca nayamatenaiva adhastanaiH, uparitanairvA pradezaH, dvAbhyAM ca pradezoM dvArA, pudgalAstikAya ke saMkhyAtapradeza jaghanyapada meM spRSTa hote haiN| yaha pahile kahA jA cukA hai ki jaghanyapada meM vivakSita pradezoM ko dviguNita karake Agana saMkhyA meM do ko jor3a denA caahiye| yahAM pudagalAstikAya ke saMkhyAtapradeza-20 pradeza jaghanyapada meM vivakSita haiunheM 2 se guNA karane para yA utane hI pradeza unameM milAne para 40 Ate haiM aura phira 40 meM 2 ko jor3a dene se 42 ho jAte haiN| ye 42 pradezajaghanyapada meM dharmAstikAya ke haiM / itane dharmAstikAya pradezoM dvArA saMkhyAtapradeza pudgalAstikAya ke spRSTa hote haiM / utkRSTa pada meM dharmA. stikAya ke 102 pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke saMkhyAta pradeza spRSTa hote haiN| inheM isa prakAra se samajhanA cAhiye / vivakSita pradezoM ko 5 se guNita kara Aye hue saMkhyA meM 2 joDa denA cAhiye-isa prakAra karane se utkRSTa pada meM spRSTa pradezoM kI saMkhyA A jAtI hai| isakA tAtparya aisA hai ki utkRSTa pada meM 20 saMkhyApramANa saMkhyAta paramANuvAlA pudgalAstikAyarUpa skandha svAbhAvika 20 avagADha pradezoM saMkhyAta pradeze jaghanyapadamAM pRSTa thAya che. te vAta te pahelAM spaSTa karavAmAM AvI che ke jaghanyapadamAM AvelA pradezanA bamaNA karIne gaNAkAramAM be umeravAthI sparzakanA pradeze jANI zakAya che. ahIM pudgalAstikAyanA saMkhyAta pradeza-20 pradeza-jaghanya padamAM levAmAM AvyA che. tenA bamaNI karavAthI 40 Ave che. pachI 40 mAM be umeravAthI 42 Ave che, eTale ke 20 pradezevALe aMdha dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 42 pradeza vaDe spaSTa thAya che. saMkhyAta pradezevALA skaMdha-dhAre ke 20 pradezovALe kaMdha dharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre 102 pradeza vaDe spaSTa thAya che. A kathananuM spaSTIkaraNa A pramANe che-pudgalAstikAyanA pradezanA pAMca gayAM karI guNAkAramAM be umeravAthI vadhAremAM vadhAre pRSTa pradezanI saMkhyA Ave che. A kathananuM tAtparya e che ke-utkRSTa padamAM 20 saMkhyA pramANu saMpAta paramANuvALA pudgalAstikAyarUpa kaMdha svAbhAvika 20 avagADha pradeza zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pArzapadazAbhyAmiti dvicatvAriMzatsaMkhyakapradezaiH spRzyate, unkRSTapade tu viMzatyA svAbhAvikairavagAhapradezaH, tathA viMzatyA adhastanaH, viMzatyA uparitanaiH viMzatyA viMzatyA pUpizcimapArzva gozva, dvAbhyAM ca dakSiNottarapArzvavartibhyAM spRSTastatazca vizatirUpaH saMkhyAtaparamANu kaH skandhaH paJcaguNitayA padezAnAM viMzatyA, pradezadvayena dvayadhikazatenetyarthaH spRSTa iti / gautamaH ! pRcchati- kevaiehiM adhammatyikAraha' he bhadanta ! kiyadbhiH, adharmAstikAyamadezaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhAnti ? bhagAnAha-' evaM ceA' he gautama ! evamevapUktibarmAstikAyapadezAdeva jaghanyena tenetra saMkhyeyena dviguNena dvirUpAdhikena adharmAstikAyadezena utkRSTena tenaiva saMkhyena pazcaguNena dvirUpAdhikena adharmA stikAyapradezena saMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati'kevAehiM AgAsasthikAyapae sehiM puTThA ? ' he bhadanta ! kiyabhiH AkAzA dvArA, tathA 20 adhastana (nIce) aura 20 uparitana pradezoM dvArA, aura 20-20 pUrva pazcima ke pAsa ke pradezoM dvArA aura dakSiNa uttara pAca vartI do pradezoM dvArA spRSTa hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiehiM ahamathikAyapaesehi.' he bhadanta ! kitane adharmAstikAya pradezoM dvArA saMkhyAta pudgalAstikAyapradeza spRSTa hote haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaMceva' he gautama ! pUrvokta dharmAstikAyapradezoM ke kathanAnusAra hI jaghanyapada meM viguNita evaM dorUpa adhika usI saMkhyAta adharmAstikAyapradeza se, tathA utkRSTa pada meM paMca. guNita evaM do rUpa adhika usI saMkhyAta adharmAstikAyapradeza se saMkhyAta pudgalAstikAyapradeza spRSTa hote haiM / ava gaunamasvAmI prabhu se vAsa, 20 noyanA prsh| dAsa, 20 052n| pradeza vArA, sana 20-20 prapazcimanI pAsenA pradeza dvArA ane dakSiNauttara taraphanA be pradezo dvArA pRSTa thAya che. gautama sAmAna prazna-' kevaiehi ahammasthikAyapaesehi ?" MtvanA keTalA adharmAstikAya pradeza vaDe saMkhyAta pagalAstikAya pradeza pruSTa thAya che? mahAvIra prbhun| utta2-" evaM ceva" gIta ! pUrita stiya pradezonI jema ja ochA mAM ochA te saMkhyAta karatAM be adhika adhamastikAyapradezo vaDe tathA vadhAremAM vadhAre te saMkhyAta karatAM pAMca gaNAM karatAM be adhika adharmAstikAya pradeza vaDe te saMpAta pradezavALuM pudgalAstikAya pRSTha thAya che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 13 u04 sU09 vi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 655 stikAyapradezaiH saMkhyeyA pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhAnti ? bhagavAnAha'teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM' he gautama ! tenaiva-yatsaMkhyeyako'yaMskandhastatpadeza saMkhyeyakenaiva paJcaguNena dvirUpAdhi kena AkAzAstikAyapradezena saMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti ? gautamaH pRcchati- kevaie hiM jIvatthikAyapae sehiM puTThA ?' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAyapadezaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhAnti ? bhagavAnAha-' aNaM tehiM ' he gautama ! anantaiH jIvAsti kAyapradezaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti / aisA pUchate haiM-'kevaiehiM AgAsasthikAyapaesehiM puTThA' he bhadanta ! saMkhyAta pudgalAstikAyapradeza kitane AkAzastikAya pradezo dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'teNeva saMkheja eNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM he gautama ! saMkhyAta pradezavAlA jo pudgalaskaMdha hai vaha do rUpa adhika paMcaguNita saMkhyAta pradezoM dvArA spRSTa hotA hai-arthAt pudgalAstikAya ke saMkhyAnapradeza do rUpa adhika pAMcaguNita AkAzAstikAya ke saMkhyAtapradezoM dvArA spRSTa hote haiN| yaha kathana utkRSTa padakI apekSA kahA gayA jAnanA caahiye| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevAehi jIvasthikAyapaesehiM puTThA' saMkhyAta pudgalAstikAyapradeza kitane jIvAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtehiM' he gautama ! ananta jIvAstikAyapradezoM dvArA saMkhyAtapudgalAstikAlapradeza spRSTa hote haiN| aba zItama svAbhAnA prazna-" kevaie hi AgAsatthikAyaparasehi puTThA ?" hai bhagavan! saMkhyAta pulAstikAya pradeze keTalA AkAzAstikAyapradeze vaDe skRSTa thAya che? maDAvIra prbhune| uttara-" teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM" hai gautama ! saMkhyAta pradezevALa je pudgalakadha che te pAMca gaNAM saMkhyAta karatAM be adhika AkAzAstikAya pradeza vaDe pRSTa thAya che. A kathana utkRSTa padanI apekSAe karavAmAM AvyuM che. gautama svaamiin| prazna-"kevaiehi jIvatthikAyapaesehipudrA ?" ussvana! saMkhyAta pradezevALe je pudgalakaMdha che te keTalA jIvAstikAyapradezo vaDe pRSTa thAya che ? mahAvIra prsn| utta2- 'aNaM hiM" gItama! jyAta pArita kAyapradeze anaMta jIvAstikAyapradeza vaDe spaSTa thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 bhagavatIsUtre " gautamaH pRcchati - 'kei ehi poggalasthikA para sehiM puTThA ? ' he bhadanta ! kiyadabhi pudgalAstikAya pradezaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' agaMtehi' he gautama! anantaiH pudgalAstikAyapradezaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati - 'kecaiehi addhAsa parahiM puTTA ?" he madanta / kiyadbhiH addhAsamayaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAya pradezAH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - siya puDhe siya no puDhe jAva agaMtehiM ' he gautama ! addhA* samayaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAya pradezAH syAt kadAcit spRSTA bhavanti samaya kSetrApekSayAH syAt kadAcit no spRSTA bhavanti samayakSetrAdvahirapekSayA yAvatgautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'kevaiehiM poggalatthikAya pae sehiM puTThA' he bhadanta ! kitane pudgalAstikAya pradezoM dvArA saMkhyAta pudgalAstikAya pradeza spRSTa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'aNatehi' he gautama! ananta pudgalAstikAya pradezoM dvArA saMkhyAta pudgalAstipadeza spRSTa hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevaiehiM addhAsamaehiM puDA' he bhadanta ! kitane addhAsamayoM dvArA saMkhyAta pudgalAstikAya pradeza spRSTa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- siya puDhe, siya no puTThe jAba anaMtehiM' he gautama! addhAsamayoM dvArA saMkhyAta pudgalAstikAya pradeza kadAcit spRSTa hote haiM aura kadAcit spRSTa nahIM hote haiM / kadAcit spRSTa hote hai aisA jo kathana hai vaha samayakSetra kI apekSA se hai kyoMki samayakSetra meM hI addhAsamaya kA sadbhAva hai- samayakSetra ke bAhira addhAsamaya kA sadbhAva nahIM hai / isaliye ve unake dvArA spRSTa nahIM hote haiM / samaya gautama svAmIno prazna- " kevaiehi poggala tthikAyapae sehi puTThA ?" De bhagavan! keTalA pudgalAstikAya pradezA dvArA sukhyAta pudgalAstikAyapradeza smruddha thAya che? " uttara-" aNaMtehi " he gautama! anaMta yugabAstiyapradezI vaDe sakhyAta pudRgalAstikAya pradeza pRSTa thAya che. gautama svAmInA prazna - " kevaiehi addhAsamaehiM puTThA 1" se lagavan ! keTalA addhAsaJarcA vaDe sakhyAta pudgalAstikAya pradezA pRSTa thAya che ? bhaDAvIra alunA uttara- " siya puTTe, siya no puTThe jAva aNatehi " huM gautama ! sakhyAta pudgalAstikAyapradeze! kayAreka ahvAsamA vaDe sRSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatA nathI. " kayAreka pRSTa thAya che. ? evu je thana karavAmAM Avyu che te samayakSetranI apekSAe karavAmAM Avyu che, , zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 657 yadA-spRSTA bhavanti tadA niyamAt anantaH addhAsamayaiH spRSTA bhvnti| gautamaH pRcchati-'asaMkhejjA bhaMte ! poggalasthikAyappaesA kevaiehi dhammasthikAyapaesehiM puTThA ?' bhadanta ! asaMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAsti kAyapradezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha-'jahannAra teNeva asaMkhejjaeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukkosapae teNeva asaMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM, sesaM jahA saMkhejjANaM jAva niyama aNatehiM' he gautama ! jaghanyapade-japAyena, tenaiva yadasaMkhyeyako'yaM skandhastatraiva pradezAsaMkhyepa kena dviguNena dvirUpAdhikena dharmAstikAyapradezena utkRSTena tu tenaiva-yadasaMkhyeyako'yaM skandhastenaiva pradezAsaMdhyeyakena paJcaguNena dvirUpAdhikena dharmAstikAyapradezena asaMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH kSetra meM hI jaba ye addhAsamayoM dvArA spaSTa hote haiM -taba niyama se ye ananta addhAsamayoM dvArA spRSTa hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - asaMkhejANaM bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammatthikAyapaesehiM puTThA' he bhadanta / asaMkhyAta pudgalAstikAya pradeza kitane dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-jahaNNapae teNeca asaMkheja eNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukosapae teNeva asaMkheja eNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM, sesA jahA saMkhe. jjANaM jAba niyama aNaMtehiM' he gautama ! jaghanyapada meM usa asaMkhyAta ko dugunA karake Adhe hue rAzi meM do ko joDa denA cAhiye, isa prakAra karane se jo pradeza rAzi AtI hai ito rAzipramANa dharmAsti. kAya pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke asaMkhyAtapradeza spRSTa hote haiN| tathA utkRSTapada meM usI asaMkhyAna ko paMcaguNA karake Aye hue kAraNa ke samayakSetramAM ja addhAsamayane sadUbhAva che, samayakSetranI bahAra addhAsamayane sadbhAva te nathI tethI tyAM teo addhA samaye vaDe pRTa thatA nathI. jyAre samayakSetramAM teo addhAsama vaDe pRSTa thAya che, tyAre niyamathI ja anaMta addhAsama vaDe ja spaSTa thAya che. gautama svAmInA zra-" asaMkhejjANaM bhaMte ! pAgala kAyapaesA kevaiehi dhammatthikAyapaesehi pudrA ?" he bhagavan ! manyAta pustiya prdesh| keTalA dharmAstikAyapradezo vaDe pRSTa thAya che ? mahAvIra asuna ta2-"aNNapae teNeya asaMkhejjaeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukkosapae teNeva asaMkheujaevaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM, sesA jahA saMkhejjANaM jAva niyama aNaMtehi " gautama ! mma yAtanA samaya zana pachI be umeravAthI jeTalI saMkhyA Ave eTalA ochAmAM ochA dhamasti, bha083 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre spRSTA bhavanti, zeSaM yathA saMkhyeyAnAM yAvat pudgalAstikAyapradezAnAm adharmAstikAyapradezaiH jaba yena dviguNaiH dvirUpAdhikaiH taireva saMkhyeyakaiH, utkRSTena paJcaguNaiH dvirUpAdhikaH, AkAzAstikAyamadezaistu taireva saMkhyeyakaiH paJcaguNaiH dvirUpAdhikaH, rAzi meM do ko joDa denA cAhiye / isa prakAra karane se jo pradezarAzi AtI hai so itane rAzipramANa dharmAstikAya pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke asaMkhyAtapradeza spRSTa hote haiM tathA uskRSTapada meM usI asaMkhyAta ko paMcaguNA karake Aye hue rAzi meM do ko joDa denA cAhiye-isa prakAra karane se jo pradezarAzi AtI haiM so itane rAzipramANa dharmAstikAyapradezoM dvArA pudgalAstikAya ke asaMkhyAta. pradeza spRSTa hote haiM pAkI kA aura saba kathana jaisA pudgalAstikAya ke saMkhyAta pradezoM ke saMbaMdha meM kahA gayA hai-vaisA hI yahAM jAnanA cAhiye / vizeSatA kevala itanI hai ki yahAM pratyeka abhilApa meM saMkhyAta kI jagaha asaMkhyAta kA pATha gholanA cAhiye / tAtparya aisA hai ki jaisA pahile saMkhyAta pudgalAstikAyamadezoM ke viSaya meM kahA gayA ki-saMkhyAta pudgalAstikAyapradezoM kI jaghanyarUpa se do rUpa adhika, dviguNita saMkhyAna adharmAstikAyapradezoM dvArA utkRSTa rUpa se do rUpa adhika paMcaguNita saMkhyAta adharmAstikAyapradezoM dvArA, do rUpa adhika paMcaguNita saMkhyAta AkAzAstikAya pradezoM dvArA, ananta kAya pradeza vaDe, ane asaMkhyAtanA pAMca gaNuM karIne pachI be umeravAthI jeTalI saMkhyA Ave eTalA vadha rema vadhAre dharmAstikAyapradeza vaDe asaM. khyAta pAlAstikAyapradeza pRSTa thAya che bAkInuM samasta kathana pudgalA, stikAyanA saMkhyAta pradezanA saMbaMdhamAM je pramANe karavAmAM AvyuM che eja pramANe ahI samajavuM vizeSatA eTalI ja che ke ahI pratyeka abhilApamAM saMkhyAtane badale asakhyAta padane praga karavo joIe A kathanane bhAvArtha e che ke-asaMkhyAta pudgalAstikAnI ochAmAM ochA asaMkhyAtanA bamaNAM karatAM be adhika adharmAstikAyapradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre asaMkhyAtanA pAMca gaNA karatAM be adhika adhamasisakAya pradezo vaDe raparzanA thAya che, tathA asaMkhyAtanA pAMca gaNuM karatAM be adhika AkAzAstikAya. pradeza vaDe asaMkhyAta pudgalAstikAyapradeza pruSTa thAya che. anaMta jIvAti zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 659 jIvAstikAyadezaiH pudgalAstikAya pradezaH anantaiH, addhAsamayaistu yadA sparzanA tadA niyamAt anantaireva sparzanA patipAditA tathaiva asaMkhyeyAnAmapi vRddha gati hAyapradezAnAM taireva asaMkhyeyaiH adharmAstikAyadezaiH jaghanyena dviguNaiH dvirUpAdhikaiH, utkRSTena taireva asaMkhyeyakaiH adharmAstika!yapadezaiH paJcaguNaiH dvirUpAdhikaiH, AkA zAstikAya pradezaistu taireva asaMkhyeyaH paJcaguNaiH dvirUpAdhikaira, jIvAstikAyapradezaiH pudgalAstikAyama dezaizca anantaiH, zraddhAsamayaiH punaryadA sparzanA tadA niyamAd anantaireva sparzanA bhavatIti bhAtraH, gAtamaH pRcchati' anaMtA bhaMte / poggalasthikApasA va dhammatthi kAya eserhi puDA ? ' he bhadanta ! anantAH pudgalAsvikAyamadezAH kiyadaH dharmAstikAyadezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' evaM jahA asaMkhejjA tahA anaMtA vi niravasesaM' he gautama! evaM pUrvoktarItyaiva, jIvAstikApradezoM dvArA, anantapudlAstikAyapradezoM dvArA tathA jaba adAsamayoM dvArA sparzanA hotI hai taba niyamataH ananta addhAsamayoM dvArA sparzanA kahI gaI hai, usI prakAra se jaghanyarUpa se do rUpa adhika dviguNita asaMkhyAta adharmAstikAya pradezoM dvArA, tathA utkRSTa rUpa se do rUpa adhika paMcaguNita asaMkhyAta adharmAstikAya pradezoM dvArA asaMkhyAta pudgalAstikAya pradezoM ko sparzanA hotI hai tathA dorUpa adhika paMvaguNita asaMkhyAta AkAzAstikAya pradezoM dvArA, ananta jIvAstikA pradezo dvArA, ananta pudgalAstikAya pradezoM dvArA aura jaba addhAsamayoM dvArA sparzanA hotI hai taba niyamataH ananta addhAsamayoM dvArA asaMkhyAta pudgalAstikAyapradezoM kI sparzanA hotI hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'anaMtA bhaMte! poggalasthikApasA ehiM dhammasthikAyapa esehiM puTThA' he bhadanta ! pudgalAstikAya ke anantapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- ' evaM jahA asaMkhejjA tahA kAyapradeza dvAra, anata pudgalA stakAyapradezeA dvArA ane jyAre addhAsamacA dvArA sparza nA thAya tyAre niyamataH anata addhAsamaye dvArA asakhyAta pudgalAstikAya pradezeAnI spanA thAya che. gautama svAmIno prazna- " anaMtA bhaMte ! pogalatthikAyapaesA kevaiehi dhammatthikAyapaesehi puTThA ?" De lagavan ! yugasaH stiprayanA anaMta pradezo stikAyanA keTalA pradeza vadhu sRSTa thAya che ? mahAvIra prabhunA uttara- " evaM jahA asaMkhejjA tahA anaMtA vi niravasesaM " he gautama! paDelAM meM prakAra asaNyAta yugalAstikAya pradezAnu zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 bhagavatIsUtre yathA asaMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH pratipAditAstathaiva anantA api pudgalAstikAyapradezAH nivazeSAH sarve pratipattavyAH, vizeSastu atra yathA jaghanyapade aupacArikA avagAhapradezA adhastanA aritanA vA bhavanti tathaiva utkRSTapade'pi, nirUpacAritAnAm anantAnAm AkAzapradezAnAm avagAhato'sadbhAvAt , lokasthApi asaMkhyeyapradezAtmakatvAt , tathAcoktam - 'dhammAi paesehi dupaesAI jahannayapayammi / duguNadurUvahieNaM teNeva kahaM nu hu phusejjA ? // 1 // ettha puNa jahaNNa payaM logate tattha logamAlihiuM / phusaNA dAveyacA ahavA khaMbhAi koDIe // 2 // iti // chAyA-dharmAdi pradezadvipadezAdiH jaghanyapade / dviguNarUpAdhikena tenaiva kathaM nu hu spRzet ? // 1 // atra punarjavanyapadaM lokAnne tatra lokamAlikhya / sparzanA dApayitvA, athavA stambhAdikoTayA ( stambhAdhAkAreNa ) // 2 // arNatA vi niraghasesaM ' he gautama ! pUrvokta rIti dvArA jisa prakAra se asaMkhyAta pudgalAstikAyapradezoM kA kathana kiyA gayA hai-usI prakAra se pudlAstikAya ke samasta ananta pradezoM kA kathana bhI jAnanA cAhiye-parantu yahAM aisI vizeSatA hai ki jaise yahAM jaghanyapada meM bhI nIce ke yA Upara ke ve avagAha pradeza aupacArika hote haiM, usI prakAra se utkRSTapadameM bhI nIce ke yA Upara ke ve avagAhapradeza aupacArika hote haiM, kyoMki avagAha kI apekSA se AkAzapradeza lokAkAzapradeza-vinA upacAra ke ananta nahIM hote hai| kAraNa yaha hai ki lokAkAzake pradeza asaMkhyAta hI siddhAntakAroM ne kahe haiN| ataH avagAha kA apekSA AkAzapradeza ananta vAstavika rUpa se nahIM hote hai| sohI kahAhai-'dhammAipaesehi' ityAdi / kathana karavAmAM AvyuM che, e ja prakAre pudgalAstikAyanA samasta anaMta pradezanuM kathana paNa samajavuM paraMtu ahIM evI vizeSatA che ke-jevI rIte ahI jaghanya padamAM nIcenA athavA uparanA avagAha pradeza aupacArika hoya che, e ja pramANe utkRSTa padamAM paNa nIcenA athavA uparanA te avagAhapradeze aupacArika hoya che, kAraNa ke avagAhanI apekSAe AkAzapradeza-le kAkAzapradeza-aupacArikatA vinA anaMta hotA nathI, kAraNa ke leka kAzanA pradeza siddhAntakAroe asaMkhyAta ja kahyA che. tethI avagAhanI apekSAe Aka pradeza vAstavika rUpe anaMta hotA nathI. eja vAta A sUtrA dvArA vyarata 2-2-" dhammAipaesehi" tyaadi| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 661 gautamaH pRcchati-' ege bhaMte ! addhAsamae kevaiehiM dhammasthikAyapae se hiM puDhe ? he bhadanta ! ekaH khalu addhAsamayaH kiyadbhiH dharmAstikAyadezaiH spRSTaH ? bhagavAnAha-- sattahi' he gautama ! saptabhiH dharmAstikAyamadezaiH ekaH addhAsamaya: spRSTo bhavati, atra vartamAnasamayaviziSTaH samayakSetramadhyavartI paramANureva addhAsamayena grahItavyaH, anyathA addhAsamayasya saptabhiH dharmAstikAyAdiSadezaiH sparzanA 'nupapattiH syAt , evamatra jaghanyapadAbhAvo bodhyaH, addhAsamayasya manuSyakSetramadhyavartitvAt , jaghanyapadasya lokAnte eva sambhavAt / saptabhiH sparzanA tvevam-addhAsamayaviziSTaM paramANudravyam ekatra dharmAstikAyA deze'vagADham , anye ca tasya ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ege bhaMte ! addhAsamae. kevaiehiM dhamasthikAyapaesehiMpuDhe he bhadanta ! eka addhAsamaya kitanedharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai'sattahi' he gautama! sAta dharmAstikAyapradezoM dvArA eka addhAsamaya spRSTa hotA hai| yahAM 'addhAsamaya' isa zabda se vartamAna samaya viziSTa samaya kSetramadhyavartI paramANu hI gRhIta karanA caahiye| nahIM to addhAsamaya kI sAta dharmAstikAyapradezoM dvArA sparzanA nahIM bana sakatI hai| yahAM jaghanyapada kA abhAva samajhanA cAhiye kyoM ki addhAsamaya manuSyakSetra madhyavartI hai| jaghanyapada kA sadbhAva to lokAnta meM hI hai / sAta dharmAstikAyapradezoM dvArA addhAsamaya kI sparzanA isa prakAra se hai-addhAsamayaviziSTa paramANu dravya dharmAstikAya ke eka pradeza meM avagADha hai, dharkAstikAya ke dUsare 6 pradeza usakI 6 dizAoM aMtama svaamiin| prazna--" ege bhaMte ! addhAsamae kevaiehi dhammatyikAyapaesehi puDhe ?" lagavan ! me saddhAsamaya uTasA ghamAstiyapradeza pRSTa thAya che ? mahAvIra prbhune| uttara-" sattahi" he gautama ! sAta stiya prdesh| daa| me maddhAsamaya 25STa thAya che. mar3I "addhAsamaya" / 54 vartamAna samayaviziSTa, samayakSetramadhyavartI (aDhI dvIpanA) paramANu ja gRhIta karavA joIe, nahIM te addhAsamayanI sAta dharmAstikAya pradeza vaDe sparzanA saMbhavI zakatI nathI ahIM jaghanya padane abhAva samaje, kAraNa ke addhAsamayane manuSyatramAM ja sadbhAva che, jaghanya padane sadbhAva te kAntamAM ja che. sAta dharmArikAya pradeza dvArA addhA samayanI parzanA A prakAre thAya che. addhA samayaviziSTa paramANuvya dhAritakAyanA eka pradezamAM avagADha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatosUtre SaTpu dikSu ityevaM rItyA sapteti / gautamaH pRcchati--'kevaiehiM ahamasthikAyappaesehiM puDhe : ' he bhadanta ! kiyadbhiH adharmAstikAyapradezaH ekaH addhAsamayaH sRSTo bhAti ? bhAvAnAi-' evaM ceva ' he gautama ! evameva-pUrvoktarItyaiva, saptabhiH adharmAstikAyapadezaH ekaH addhAsamayaH spRSTo bhavati, uktayukteH, 'evaM AgAsasthikAyapaesehi vi' evaM-tathaiva pUrvoktarItyaiva AkAzAstikAyama dezairapi sanabhireva ekaH advAsamayaH spRSTo bhavati / gautamaH pRcchati- kevaiehiM jIvasthikAyapae sehiM puDhe ? ' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaiH ekaH addhA. samayaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-' aNaM tehi, evaM jAva addhAsamaehiM ' he gautama ! anantaH jIvAstikAyapradezaH ekaH addhAsamayaH spRSTo bhavati, evaMmeM haiM isa rIti se sAta ho jAte haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ke vaha ehiM ahammatyikAyapae sehiM puDhe' he bhadanta ! kitane adha. rmAsti kAya pradezoM dvArA eka advAsamaya spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaMceva' he gautama ! sAta adharmAstikAyapradezoM dvArA eka advAsamaya spRSTa hotA hai-yukti isa viSaya meM kahI jA cukI hai| 'evaM AgAsasthikAyapae sehi vi' isI prakAra sAta hI AkAzA. stikAyapradezoM dvArA eka addhAsamaya spRSTa hotA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aiptA pUchate haiM-'kevAehiM jIvatyikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! kitane jIvAstikApapradezoM dvArA eka addhAsamaya spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'aNatehiM evaM jAva advAptamaehiM' he gautama ! ananta jIvAstikAya pradezoM dvArA eka advAsamaya spRSTa hotA hai / isI prakAra che, dharmAstikAyanA bIjAM 6 pradeza tenI cha dizAomAM che, A rIte sAta dharmAstikAyapradezo vaDe sparzanA thAya che. gautama svAmInA prazna-" kevaiehi ahammasthi kAyapaesehi puDhe ?" 3 bhagavAna ! eka addhA samaya keTalA adharmAstikAyanA pradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prasuna uttara-' evaM ceva" gautama ! sAta sAyanA pradeza vaDe eka addhAsamaya pRSTa thAya che. tenuM spaSTIkaraNa paNa upara bhu45 / sabha4. " evaM AgAsatthikAyapaese hi vi" se prabhArI sAta AkAzAstikAyapradeza vaDe eka addhAsamaya pRSTa thAya che. gautama mAnA prazna-" kevaiehi jIvasthikAyapaesehiM puDhe 1" al. vana ! eka addhAsamaya keTalA jIvAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA utta2--" aNaMTe hi', evaM jAva addhAsamapahi" me addhAsamaya anaMta jIvAstikAyapradeze vaDe pRSTa thAya che, e ja pramANe zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 663 tathaiva pUrvoktarItyA yAtU-anantaH pudgalAstikAyapradezaiH ekaH addhAsamayaH spRSTo bhavati, advAsamayaistu anantai reva ekaH addhAsamayaH spRSTo bhavati, tathA ca advAsamaya viziSTa paramANudarUpaH ekaH addhAsamayaH, anantaiH jIvAstikAyapadezaiH spRSTo bhavati, teSAmekapadezo'pi anantatvAt , evam anantaiH pudgalAstikAyapradezaiH spRSTaH, ekadravyasya sthAne pArvatazvAnantAnAM pudgalAnAM sadbhAvAt anantairevAddhAsamayaizca spRSTo bhavati, addhAsamayaviziSTAnAmanantAnAmapi paramANudravyANAmaddhAsamayatvena virakSitasvAt , teSAMca tasya sthAne tatpAvatazca sadbhAvAt / dharmAstikAyAdInAM pradezataH sparzanAM pratipAdya atha dravyatastatsparzanA pratipAdayAvata-anantapudgalAstikApayadezoM dvArA eka addhAsamaya spRSTa hotA hai, tathA ananta hI addhAsamayoM dvArA eka addhAsamaya pRSTa hotA hai| tathAaddhAsamaya viziSTa paramANuipa rUpa eka addhAsamaya anantajIvAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotAhai, kyoMki ve ekapradeza meM bhI ananta hote haiN| isI prakAra ananta pudgalAstikAyapradezo eka addhAsamaya dvArA spRSTa hote haiN| kyoMki eka dravya ke sthAna meM tathA usakI AjUbAjU meM anantapudgalokA sadbhAva rahatA hai| ananta addhAsamayoM dvArA eka addhAsamaya spRSTa hotA hai-isakA tAtparya aisA hai ki addhAsamayaviziSTa anantaparamANuvya addhAsamayarUpa se vivakSita hue haiN| ataH ye addhAsamayarUpa se vivakSitaparamANu usake sthAna meM aura usakI AjUbAjU meM ananta rahate haiM / isa prakAra dharmAstikAyAdi koM kI pradeza kI apekSA sparzanA kahakara aba dravyataH unakI sparzanA kahI jAtI hai-isameM gautama ne anaMta puNalAstikAtha pradeza vaDe eka addhAsamaya pRSTa thAya che ane anaMta addhAsama vaDe eka addhAsamaya rapRSTa thAya che. A dvAsamaya viziSTa paramANadravya rUpa eka addhAsamaya anaMta jIvAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che kAraNa ke teo eka pradezamAM paNa anaMta hoya che. e ja pramANe anaMtapudgalAstikAya pradezo vaDe eka addhA samaya pRSTa thAya che, kAraNa ke eka dravyanA sthAnamAM tathA tenI AjubAjumAM anaMta pagalAne saddabhAva rahe che. anaMta addhAsama vaDe eka addhA samaya pRSTa thAya che tenuM paSTIkaraNa nIce pramANe che- addhAsamaya-viziSTa anaMta pudgalaparamANu dravya addhAsamaya rUpe kathita thayela che. tethI te addha samaya rUpe vivakSita paramANa tenA sthAnamAM tathA tenI AsapAsamAM anaMta rahe che. A rIte dharmAsti kAyAdikanA pradezanI apekSAe sparzanAnuM kathana karIne have dravyanI apekSAe temanI sparzananuM kathana karavAmAM Ave che- zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - bhagavatIsUtre yati-'dhammasthikAraNa bhaMte / kevaiehiM dhammasthikAyappae sehiM puDhe ? ' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! dharmAstikAyaH khalu kiyadbhiH dharmAstikAyama dezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-'nathi ekeMga vi' he gautama ! dharmAstikAyo nAsti eke. nApi dharmAstikAyapradezena pRSTaH, sAlasyaiva dharmAstikAyasya praznitatvena tadvyatiriktasya ca dharmAstikAyamadezasyAbhAvAt , tathA ca nedaM bhavati yad-ekenApi dharmAstikAyapradezena asau dharmAstikAyaH spRSTo bhAti / gautamaH pRcchati'kevairahi adhammapikAyApaesehiM puDhe ? ' he bhadanta ! kiyadbhiH adharmAstikAyapradezaiH dharmAskiAyaH spRSTo bhAni ? bhagavAnAha-'asaMkhejjehiM ' he gautama! asaMkhyeyaiH adharmAstikAyapradezaH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati, dharmAstikAyapradezAnantarameva adharmAstikAyasambandhinAmasaMkhyeyAnAmapi pradezAnAM vyavasthitaprabhu se aisA pUchA hai 'dhammasthikAraNa bhaMte ! kevaiehiM dhammasthikAyapaesehi puDhe' he bhadanta ! dharmAstikAya dravya dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'nasthi ekeNa vi' he gautama ! dharmAstikAya dravya dharmAstikAya ke eka bhI pradeza se spRSTa nahIM hotA hai| isaliye usase bhinna koI aura dharmAstikAya pradezakA sadbhAva bacatA nahIM hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - kevaiehiM ahammatthi kAyapaese hiM puDhe' he adanta ! dharmAstikAya kitane adharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejjehi he gautama ! dharmAstikAbadravya asaMkhyAta adharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai| kyoMki dharmAstikAya ke pradezoM ke anantara hI adhaH mAstikAya saMbaMdhI asaMkhyAta pradeza vyavasthita haiM / apa gautama aisA gautama svAmInA zra-"dhammasTikAe bhaMte ! kevaiehi dhammasthikAyapaese puDhe 1" bhagavan ! dhAritAya dravya mAstiyanA 48 // prdesh| dvArA spaSTa thAya che ? mahAvIra prasana! utta2-"nathi ekaNa vi" gautama ! mAstiya dravya dharmAstikAyanA eka paNa pradeza vaDe pRSTa thatuM nathI, kAraNa ke samasta dharmAstikAya viSe prazna pUchavAmAM AvyuM che te kAraNe tenAthI bhinna evA bIjA keI paNa dharmAnitakAya pradezane sadbhAva ja saMbhavI zakatuM nathI gautama 2||bhaan prazna-" kevaiehi ahammatthi kAyapaesehi puDhe ?" hai he bhagavana ! dhamastikAya dravya keTalA adharmAstikAya pradezo vaDeppaSTa thAya che? mahAvIra bhune| uttare-" asaMkhejjehi " gautama ! yastAya dra05 asaMkhyAta adharmAstikAya pradeza vaDe pUSTa thAya che, kAraNa ke dharmAstikAyanA pradezonI anAra ja adharmAstikAyanA asaMkhyAta pradeza rahelA hoya che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyarcAndrakA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdAranirUpaNam 165 tvAt / gautamaH pRcchati-'kevaiehiM AgAsavikAyappasehiM puDhe ? ' he bhadanta ! kiyadbhiH AkAzAstikAyamadezaiH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha'asaMkhejjehiM' he gautama ! asaMkhyeyaiH AkAzAstikAyapadezaiH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati, dharmAstikAyasya asaMkhyeyapradezasvarUpalokAkAzamamANatvAt / gautamaH pRcchati- kevaiehi jIvasthikAyappae sehiM puDhe ? he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaH dharmAstikAyaH spaSTo bhavati ? bhagavAnAha'aNaM tehiM ' he gautama ! anantaiH jIvAstikAyapradezaH dharmAstikAyaH spaSTo bhavati, dharmAstikAyasya jIvAstikAyapradezavyAptyaivAvasthitatvAt , teSAM ca anantatvAt / gautamaH pRcchati- kevaiehi poggalatthikAyaparasehiM ?' he madana ! kiyadbhiH pudgalAstikAyadezaiH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-' aNaMtehiM ' he gautama ! anantaiH pudgalAstikAyamadezaiH dharmAH pUchate haiM-'kevaiehiM AgAsasthikAyapaese hiM puDhe' he bhadanta ! kitane AkAzAstikAyapradezoM dvArA dharmAstikAya spRSTa hotA hai| uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejjehiM' he gautama ! asaMkhyAta AkAzAstikAyapradezoM dvArA dharmAstikAya spRSTa hotA hai| kyoMki dharmAstikAya asaMkhyAtapradezasvarUpa lokAkAzabarAbara kahA gayA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-kevAehiM jIvasthikAyapapasehiM puDhe' he bhadanta ! kitane jIvAstikAyapradezoM dvArA dharmAstikAya dravya spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'aNatehiM' he gautama ! anantajIvAstikAya. pradezoM dvArA dharmAstikAyadravya spRSTa hotA hai| kyoMki jIvAstikAya ke pradezoM ko vyAsa karake hI dharmAstikAya avasthita hai / jIvA. gautama svAmInA prazna-" kevaiehi mAgAsasthikAyapaese hiMpuDhe ?" he bhagavAna ! dharmAstikAya dravya keTalA AkAzAstikAya pradeza vaDe spaSTa thAya che ? mahAvIra prabhunI uttara-" asaMkhejehi" gautama! masabhyAta AkAzAstikAyapradeza vaDe dharmAstikAyadravya pRSTa thAya che, kAraNa ke dharmAstikAya asaMkhyAta pradeza rUpa le kAkAza barAbara kahyuM che. gautama svAmInA prazna- kevaiehiM jIvasthikAyapaesehi puDhe ?" maga. van ! dharmAstikAya dravya keTalA jIvAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che ? maDAvIra prasunI uttara-" aNaMtehiM" manatAtaya pradeza 1 dharmAstikAya dravya pRSTa thAya che, kAraNa ke jIvAstikAyanA pradezone vyApta karIne ja dharmAstikAya dravya raheluM che. jIvAritakAyane anaMta kahyuM che. bha0 84 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre stikAyaH spRSTo bhAti, uktyuke| gautamaH pRcchati-kevaiehi addhAsamarahiM ? ' he madanta ! kiyadbhiH addhAsamayaiH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-'siya puDhe sipa no puTTe, nai puDhe niyamA arNatehi' he gautama ! addhA. samayaiH dharyAstikAyaH syAt-kadAcit spRSTo bhavati samayakSetrApekSayA, syAtkadAcit no spRTo bhAti bahiHkSetrApekSayA, tatrApi yadA spRSTo bhavati tadA niyamAt anantaiH addhAsamayaiH spRSTo bhAti / gautamaH pRcchati-' ahamasthikAraNaM bhaMte ! kevAehi dhammatthikAyaparasehiM puDhe ? ' he bhadanta ! adharmAsti kAyaH khalu kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-'asaMkhejjehiM ' he gautama ! asaMkhyeyaiH dharmAstikAyapradezaH adharmAstikAyaH spRSTo bhavati / gautamaH pRcchatistikAya ko ananta kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevaiehiM addhAsamaehi' he bhadanta ! kitane addhAsamayoM dvArA dharmAstikAya spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu karate haiM - siya puDhe, siya no puDhe-jai puDhe niyamA aNaMtehiM' he gautama ! dharmAstikAya addhAsamayoM dvArA kadAcit spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai| samayakSetra kI apekSA se spRSTa aura bahiHkSetra kI apekSA se aspRSTa kahA gayA hai| yadi yaha addhAsamayoM dvArA spRSTa hotA hai to niyama se ananta advAlamayoM dvArA spRSTa hotA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - ahamasthikAraNaM bhaMte ! kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! adharmAstikAya dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'asaMkhejjehi' he gautama ! dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai| gautama svAbhAna prazna-"kevaiehi addhAsamaehi puTe ?" san ! keTalA addhAsama dvArA dharmAstikAya dravya pRSTa thAya che? __ mahAvIra prbhun| utta2-" siya puDhe, siya no puDhe, jai puDhe niyama aNatehiM" gautama ! stiyadravya mAsamaya vA yAre425 thAya che ane kayAreka pRSTa thatuM nathI. samaya kSetranI apekSAe pRSTa ane samayakSetranI bahAranA kSetranI apekSAe aspaSTa karyuM che. jyAre te addhA samaye vaDe pRSTa thAya che tyAre niyamathI ja anaMta addhAsa - vaDe pRSTa thAya che. gautama svAmInI prazna-" ahammatthikAyae NaM bhaMte ! kevaiehiM dhammasthi. kAyapaesehiM puDhe 1" magavan ! aghAstiya dra05 dhAstAyanA pradeza vaDe pRSTa thAya che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 667 'kevaiehiM ahammasthikAyapae se hiM puDhe ? ' he bhadanta ! kiyadbhiH adharmAstikAyapradezaH adharmAstikAyaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-'Natthi ekkeNa vi, sesaM jahA dhammasthi kAyassa' he gautama ! nAsti ekenApi adharmAstikAyamadezena adharmAstikAyaH spRSTaH, sakalasyaiva adharmAstikAyasya paznitatvena tadvyatiriktasya cA dharmAstikAyapradezasyAbhAvAt , zepaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathetra adharmAstikAyasyApi pratipattavyam , tathA ca asaMkhyayaiH AkAzAstikAyapradezaH adharmAstikAyaH spRSTa , anantaiH jIvAstikAyapradezaiH adharmAstikAyaH spRSTaH, anantaiH pudgalAstikAyamadezaiH spRSTaH, addhAsamayastu syAt spRSTaH, syAt no ___aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- kevaiehiM aha. mmatthikAyapae sehiM puDhe' he bhadanta ? adharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'Nasthi ekkeNa vi' sesa jahA dhammatyikAyassa' he gautama ! adharmAstikAya adharmAstikAya ke eka bhI pradeza dvArA spRSTa nahIM hotA hai / kyoMki pUrA adharmAstikAya hI yahAM pranita huA hai| ataH usase bhinna adharmAstikAya pradeza svataMtra aura koI dUsarA bacatA nahIM hai / bAkI kA aura saba kathana jaisA dharmAstikAya kA kahA gayA hai vaisA hI adharmAstikAya kA bhI jAnanA cAhiye / tathA ca-AkAzAstikAya ke asaMkhyAtapradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai, ananta jIvAstikAyapradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai, ananta pudgalA. mahAvIra prbhun| uttara-" asaMkhejjehiM" hai gautama ! ghAstiyanA asaMkhyAta pradeza vaDe adharmAstikAya pRSTa thAya che, gautama mAnA prazna-" kevaiehiM ahammasthikAyapaesehiM puDhe ?" . bhagavad ! adharmAstikAyanA keTalA pradeze vaDe adharmAstikAya pRSTa thAya che? mahAvIra prsun| utta2-" Nasthi ekeNa vi, sesaM jahA dhammasthikAyassa" he gautama! adharmAstikAyedravya adharmAstikAyanA eka paNa pradeza 13 pRSTa thatuM nathI, kAraNa ke saMpUrNa adharmAstikAyane anulakSIne ahIM prazna pUchavAmAM AvyuM che. tethI tenAthI bhinna evA anya adhamastikAya pradezanuM svataMtra astitva saMbhavI zakatuM nathI. bAkInuM samasta kathana dhamastikAyanA kathana anusAra ja samajavuM jema ke-AkAzAstikAyanA asaMkhyAta pradeza vaDe adharmAsisakAya pRSTa thAya che, anaMta chAstikAya pradezo dvArA adharmA stikAya pRSTa thAya che, anaMta pudgalAstikAya pradeza dvArA adharmAstikAya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 bhagavatI sUtre 6 spRSTaH, yadA spRSTastadA niyamAt anantaireva addhAsamayaiH adharmAstikAyaH spRSTo bhavati, evaM ee gae gaM savve vi sahANae natthi ekkeNa vi puTThA, paradvANae AdillaehiM tirhi asaM khejjehiM bhANiyantraM, pachillaesutisu anaMtA mANiyantrA, jAva addhAsamayo tti evaM pUrvI karItyaiva etena gamakena abhilApakrameNa AkA zAstikAyasya 6, jIvAstikAyasya 6, pudgalAstikAyasya 6, addhAsamayasya ca 6, abhilASA bhaNitavyAH kevalaM yatra dharmAstikAyAdistatpadezaireva marUpyate tat svasthAnam, anyacca parasthAnaM, tatra sarve'pi dharmAstikAyAdayaH svasthAne na santi ekenApi spRSTA: ' iti pratyuttaraM jJeyam / , 6 stikA pradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai| tathA addhAsamayoM se vaha kadAcit spRSTha hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai / yadi vaha unase spRSTa hotA hai, to niyamataH ananta addhAsamayoM dvArA spRSTa hotA hai / 'evaM eeNaM gamaeNaM sandhevi sadvANae natthi ekkeNa vi puTThA, paraTThANae Adillaehi tihi asaMkhejjehiM bhANiyAM pacchillaesu tisu anaMtA bhANikavvA jAva addhAsamayo tti' isa prakAra pUrvokta rIti se isa abhilApakrama se AkAzAstikAya ke 6, jIvAstikAya ke 6, pudgalAstikAya ke 6 aura addhAsamaya ke 6 abhilApa kahanA caahiye| jahAM kevala dharmAstikAyAdidravya kA unake pradezoM ke sAtha sparzanA kA vicAra hotA hai vaha svasthAnaka hai aura dUsare dravya ke pradezoM ke sAtha jo sparzanA kA vicAra hai vaha parasthAnaka hai samasta dharmAstikAyAdikadravya 'svasthAna meM eka bhI pradeza se spRSTa nahIM hote haiM' aisA pRSTa thAya che, tathA addhAsamarcA vaDe kayAreka te pRSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatuM nathI je te temanA dvArA pRSTa thatuM hoya, teA niyamathI ja ana'ta addhAsamaye vaDe pRSTa thAya che. " evaM eeNaM gamaraNaM savve vi saTTAe natthi ekkeNa vi puTThA, paraTThANae Adillaehi tihi asaMkhejjehiM bhANiyantraM pacchilapasu tisu anaMtA bhANiyavvA, jAba addhAsamayo ti " mere pUrveti paddhati anusAra mahAzAsti kAcanA 6, jIvAstikAyanA 6, pugalAstikAyanA 6, ane aTThAsamayanA 6 abhilApa (pranettarA) kahevA joie jayAM kevaLa dharmAstikAyAdi dravyanA temanA pradezanI sAthe spanAnA vicAra thAya che, te sthAnanuM nAma svasthAnaka che, tathA anya drazaiAnA pradezeAnI sAthe spazanAnA vicAra thatA hAya, te sthAnakanuM nAma parasthAnaka che. samasta dharmAstikAyAkrika dravya svasthAnakamAM eka paNa pradeza vaDe pRSTa thatu' nathI," evA patyuttara samajavA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 vi pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 669 parasthAne ca AdimeSu triSu-dharmAstikAyAdi trayagamakeSu asaMkhyeyaiH spRSTAH iti bhaNitavyam , dharmAdharmAstikAyayorasaMkhdheyapradezatvAt , tatsaMpRSTAkAzasya cAsaMkhyeyapradezatvAt , pazcimeSu-antimeSu triSu jIvapudgalAdAsamayarUpatrayagamakeSu ca anantA maNitavyAH, 'anantaH pradezaH spRSTaH' iti vaktavyam , teSAM jIvAstikAyAdInAmanantamadezatvAt / atra ca AkAzAstikAyagamake'ya vizeSo yat AkAzAstikAyo dharmAstikAyAdipradezaiH spRSTazcAspRSTazca, tatra yaH spRSTaH so'saMkhyeyadharmAdharmAstikAyayoH pradezaH, jIvAstikAyAdInAM tu prayANAmanantaH padezaiH spRSTo bhavati, yAvat-addhAsamaya iti, addhAsamayagamakaparyantaM dharmAstipratyuttara jAnanA cAhiye / tathA parasthAna meM Adima tIna meM dharmA stikAyAdi tIna gamakoM meM asaMkhyAtapadezoM se spRSTa hai aisA kahanA caahiye| kyoMki dharmAstikAya adharmAstikAya ye donoM amaH khyAta pradezavAle haiM, tathA inase saMspRSTa AkAza bhI asaMkhyAta pradezoMvAlA hai / tathA pazcima-antima tIna, jIva pudgala aura addhAsamaya inake abhilApoM meM ananta pradezoM dvArA spRSTa haiM aisA kahanA cAhiye, kAraNa ki jIvAstikAyAdika anantapradezoMvAle haiN| yahAM AkAzAstikAya ke gamaka meM aisI vizeSatA hai ki AkAzAstikAya dharmAstikAya ke pradezoM dvArA spRSTa bhI hai aura aspRSTa bhI hai| jo AkAzAsti kAya spRSTa hai vaha dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradezoM dvArA spRSTa hotA hai tathA tIna jIvAstikAyAdikoM ke ananta. pradezoM dvArA spRSTa hotA hai isa prakAra addhAsamaya ke gamaka taka dharmAstikAyAdika chaha ke gamaka kahanA cAhiye / yAvat-kitane dhrmaajoIe parasthAnamAM pahelAM traNamAM-dharmAstikAya Adi traNamAM asaMkhyAta pradeze vaDe chUTa che, evuM kathana karavuM joIe, kAraNa ke dharmAstikAya ane adharmAstikAya asakhyAta pradezevALAM che, tathA temanA dvArA saMpUrNa AkAza paNa asaMkhyAta pradezava zuM che. chellA traNa abhizApamAM-jIvAritakAya, pagalAstikAya ane addhAsamayanA abhilA pe.mAM-anaMta pradezo vaDe spaSTa kahevuM joIe kAraNa ke jIvAstikAyAdika ananta pradezavALAM che. ahIM AkAzAstikAyanA abhilApamAM evI vizeSatA che ke AkAza stikAya dharmastikAyanA pradezo dvArA pRSTa paNa che ane ApRSTa paNa che je AkAzAstikAya pRSTha che te dharmAstikAyanA asaMkhyAta pradeza dvArA pRSTa hoya che tathA jIvAstikAya Adi traNanA anaMta pradeza dvArA pRSTa hoya che. A rIte aDhAsamayanA gamaka parvatanA dharmAstikAyAdika cha gamakanuM kathana karavuM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3A bhagavatIsUtre kAyAdInAM paNNAM gamakAni vaktavyAni, 'jAva kevaiehiM addhAsamarahiM puDhe ?' yAvat addhAsamayaH kiyadbhiH dharmAstikAyAdipradezaiH spRSTaH ? iti gautamasya addhAsamayaviSayakaH praznaH svayamUhanIyaH, bhagavAnAha-'nathi ekkeNa vi' he gautama ! nAsti ekenApi addhAsamayena addhAsamayaH spRSTaH, parapadezena tu yathA yogyam AghatrayeNa asaMkhyeyapradezena spRSTaH, upAntimadvayena tu anantapadezena spRSTo maratIti bhAvaH / nirUpacaritasya addhAsamayasya ekasyaiva sadbhAvAt , atItAnAgatasamayayostu vinaSTAnutpannatvena amatvAt na samayAntareNa spRSTatA saMbhavatIti bhAvaH // sU0 9 // stikAyAdika ke pradezoM dvArA addhAsamaya spRSTa hotA hai ? isa prakAra kA gautama kA addhAsamayaviSayaka prazna apane Apa udbhAvita karanA cAhiye-isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nathi ekkeNa vi' he gautama ! svasthAna kI apekSA yathAyogya Adi ke tIna astikAya ke asaMkhyAta pradezoM se addhAsamaya spRSTa hotA hai / tathA antima do astikAyoM ke-jIvAstikAya aura pudgalAstikAya ke ananta pradezoM se vaha addhAsamaya spRSTa hotA hai / nirUpavarita addhAsamaya eka hI hotA hai| isa kAraNa usakI samayAnta ke sAtha sparzanA nahI hotI hai kyoMki atIta evaM anAgata samaya kA, vinaSTa aura anutpanna hone ke kAraNa satva nahIM mAnA gayA hai| suu09|| __iti dvipradezikAdi pudglaastikaaysprshdvaarvktvytaa|| joIe chelA addha samaya viSayaka praznottare A pramANe samajavA-addhAsamaya keTalA dharmAstikAyAdikanA pradeza dvArA pRSTa thAya che ? A prakAre chae prazno jAte banAvI levAM. addhAsamaya keTalA addhAsama vaDe spaSTa thAya che? A svasthAna viSayaprazna utta2 mA prabhAra cha-'nathi ekaNa vi" bhItama ! mddhaasamaya eka paNa advAsamaya vaDe pRSTa thatuM nathI, dharmAstikAyanA, adhamastikAyanA ane AkAzastikAyanA asaMkhyAta pradeza vaDe ane chellA be astikAnA (jIvAstikAya ane pudgalAstikAyanA anaMta pradeza vaDe addhAsamaya spaSTa thAya che. nirUpacarita addhAsamaya eka ja hoya che kAraNe tenI samayAntaranI sAthe sparzanA thatI nathI, kAraNa ke atIta (bhUta) ane anAgata (bhaviSya) samayanuM vinaSTa ane anutpanna hovAne kAraNe astitva ja mAnavAmAM AvyuM nathI sU09 che kripradezikAdi pulAstikAya sparzadvAra vaktavyatA saMpUrNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 671 avgaahbaarvktvytaa| mUlam-'jastha paM bhaMte ! ege dhammatthikAyappaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA? natthi egovi, kevaiyA ahammatthikAyapaesA ogADhA ekko, kevaiyA AgA. sasthikAyappaesA ogADhA? ekko, kevaiyA jIvasthikAyappaesA ogADhA ? arNatA, kevaiyA poggalasthikAyapaesA ogADhA? aNaMtA, keiyA addhAsamayA ogADhA? siyaogADhA, siya no ogADhA, jaI ogADhA annNtaa| jattha gaM bhaMte ! ege ahammasthikAyapaese ogADhe, tattha kevaDyA dhammasthikAyapaesA ogADhA?natthi ekako, kevaiyAahammatthikAyapaemAogADhA? nasthi ekko vi, sesaM jahA dhammAsthikAyasta / jattha paM bhaMte ! ege AgAsasthikAyapaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthikAyappaesA ogADhA? siya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA, ekko| evaM ahammasthikAyapaesA vi| kevaiyA AgAsatthikAyapaesA ogADhA? nasthi ekko vi, kevaiyA jIvatthikAyappaesA ogADhA ? siya ogADhA, siya noogADhA, jai ogADhA, aNaMtA, evaM jAva addhaasmyaa| jattha bhaMte! ege jIvasthikAyapaese ogADhe tattha kevaiyA dhammatthikAya. paesA ogADhA? ekko| evaM ahammasthikAyapaesA, evaM aagaassthikaaypesaavi| kevaiyA jIvasthikAyapaesAogADhA? aNaMtA, sesaM jahA dhmmsthikaayss| jatthabhaMta! ege poggala. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 tthikAyapae se ogADhe, tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ogADhA ? evaM jahA jIvatthikAyapae se taheva niravasesaM / jattha NaM bhaMte do poggalasthikAyapaesA ogADhA, tattha kevaiyA dhammatthikAyaparasA ogADhA ? siya ekko, siya donni, evaM ahammatthikAyassa vi, evaM AgAsatthikAyassa vi, sesaM jahA dhammatthikAyasta / jattha NaM bhaMte! tinni poggalatthikAyapaesA ogADhA ? tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ogADhA ? siya eko, siya donni, siya tinni, evaM ahammatthikAyassa vi, evaM AgAsatthikAyassa vi, sesaM jaheva donhaM, evaM ekkeko vaDiyo, paesA AillaehiM, tihiM asthikAehiM, sesaM jaheba dohaM jAva dasahaM siya ekko, siya donni, siya tinni, jAva siya dasa, saMkhejANaM siya ekko siya donni, jAva siya dasa, siya saMkhejA ? asaMkhejANaM siya ekko, jAva siya saMkhejjA, siya asaMkhejjA, jahA asaMkhejjA, evaM agaMnA vi / jattha NaM bhaMte! ege addhAsamae ogADhe, tattha kevaiyA dhammatthikAyapasA, ogADhA ? ekko, kevaiyA ahammatthikAyaparasA ogADhA ? ekko, kevaiyA AgAsatthikAyapaesA ogADhA ? ekko, kevaiyA jIvAtthikApasA ogADhA ? anaMtA, evaM jAva addhAsamayA / jattha NaM bhaMte! dhammatthikAra ogADhe tattha kevaiyA dhammatthikApasA ogADhA ? natthi ekko vi, kevaiyA ahammatthikApasA ogADhA ? asaMkhejjA, kevaiyA AgAsatthikAyapaesA ogADhA ? asaMkhejjA, kevaiyA jIvatthikAya bhagavatIsUtre zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNa parasA ogADhA ? asaMkhejjA, kevaiyA jIvatthikAyapaesA ogADhA ? anaMtA, evaM jAva addhAsamayA / jattha NaM bhaMte ! ahammatthikAe ogADhe tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ogADhA ? asaMkhejjA, kevaiyA ahammatthikAyapaesA ogADhA ? nattha ekko vi, sesaM jahA dhammatthikAyassa, evaM savve saTTANe natthi ekko vibhANiyacvaM, paraTThANe AdillagA tinni asaMkhejjA bhANiyavvA, pacchillagA tinni anaMtA, bhANiyanvA jAva addhAsamao ti, jAva kevaiyA addhAsamayA ogADhA ? natthi ekko vi ||suu0 10 // chAyA -yatra khalu bhadanta ! eko dharmAstikAya pradezaH avagAvastatra kiyanto dharmAstikAya dezAH avagADhA: ? nAsti eko'pi, kiyantaH adharmAstikAya pradezAH avagADhAH ? ekaH, kriyanta AkAzAstikAya pradezAH avagADhAH ? eka, kiyanto jIvAstikAya pradezAH atramADhA : ? anantAH kiyantaH pudgalAstikAyapradezAH avagADhaH ? anantAH kiyanta addhA samayAH avagAhAH / syAt avagADhAH, syAt no avagADhA, yadA javagADhAH anantAH, yatra khalu bhadanta ! ekaH adharmAsvikArpradezaH avagAhastatra kiyanto dharmAstikAyamadezAH avagADhAH ? eka:, kiyantaH adharmAstikAyamadezA avagADhAH ? nAsti eko'pi zeSaM yathA dharmAstikAyastha, yatra khalu bhadanta ! ekaH AkAzAstikAyamadezaH avagAdastatra kiyanto dharmAstikAya dezA avagADhA: ? syAt avagADhAH syAt no avagADhA:' yadA avagAdAH ekaH evam adharmAstikAyama dezA api kriyantaH AkAzAstikAyama dezAH avagADhA: ? nAsti eko'pi kiyanto jIvAstikAyapradezA avagADhA: ? syAt agADhAH syAt no avagADhAH, yadA avagADhAH anantAH, evaM yAvat addhAsamayAH yatra khalu bhadanta ! eko jIvAstikAyapradeza: agAdastatra kiyanto dharmAstikAyapradeza avagADhA : ? ekaH evam adharmAstikAyama dezAH, evam AkAzAstikAya pradezA ati, serat jIvAstikAyapradezAH avagAhAH anantAH ? zeSaM yathA dharmAstikAyasya yatra khalu bhadanta ! ekaH pudgalAstikAyapadezaH avagADhastatra kiyanto dharmAstikAya padezA avagADhAH ? evaM yathA jIvAstikAyapradezastathaiva niravazeSam patra khalu bhadanta ! dvau pudgalAstikAya pradeza agADhau tatra kiyanto dharmAstikAya dezAH avagADhAH 1 syAt ekaH, syAt dvau evam adharmAstikAya 9 " bha0 85 zrI bhagavatI sUtra : 10 673 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 % 3D bhagavatIsUtre syApi, evam AkAzAstikAyasyApi zeSaM yathA dharmAstikAyastha, yatra khalu madanta! trayaH pudgalAstikAyapradezA avagADhAstatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagAhAH ? syAt ekaH, syAt dvau, syAt trayaH, evam adharmAritakAyasyApi evam AkAzAstikAyasyApi, zeSaM yathaiva dvayoH, evam ekaiko varddhayitavyaH pradezaH, AdibhitribhiH astikAyaiH, zeSaM yathaiva dvayoryAvat dazAnAM syAt ekaH, syAt dvau, sthAt trayaH, yAvat-syAt daza, saMkhyeyAnAM syAt ekaH, syAt dvau, yAvat syAt daza, syAt saMkhyeyAH, asaMkhyeyAnAM syAt ekaH, yAvat syAt saMkhyeyAH, syAta asaMkhyeyAH, yathA asaMkhyeyAH, evam anantA api, yatra bhadanta ! eko'ddhAsamayaH avagADhastatra kiyanto dharmAstikAyamadezA avagADhAH ? ekaH, kiyantaH adharmAstikAyapradezAH avagADhA: 1 ekaH, kiyanta AkAzAstikAyapradezA avagADhAH ? eka:, kiyanto jIvAstikAyapradezA avagAhAH ? anantAH, evaM yAvat advAsamayAH yatra khalu bhadanta ! dharmAstikAyaH avagAhastatra kiyanto dharmAstikAyamadezA agADhAH ? nAsti eko'pi, kiyanto'dharmAstikAyapadezAH avagADhAH ? asaMkhyeyAH, kinna AkAzAstikAyamadezA avagAhAH ? asaMkhye. yAH, kiyanto jIvAstikAyapradezA avagAhAH ? anantAH, evaM yAvat addhAsamayAH, yatra khalu bhadanta ! adharmAstikAyapradezaH avagAhastatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagADhA ? asaMkhyeyAH, kiyanto'dharmAstikAyamadezA avagAhAH ? nAsti eko'pi, zeSaM yathA dharmAstikAyasya, evaM sarve svasthAne nAsti eko'pi bhaNitanyam , parasthAne AdimAstrayaH asaMkhyeyA bhaNitavyAH, pazcimAstrayo'nantA bhaNitavyAH, yAvat addhAsamaya iti, yAvat kiyantaH addhAsamayA avagADhAH ? nAsti eko'pi // mU0 10 // TokA-atha navamam avagAhadvAramAha-'jattha NaM bhaMte ! ' ityAdi / 'jattha NaM bhaMte ! ege dhammasthikAyapae se ogADhe, tattha kevaDyA dhammatyikAyappaesA avagAhadvAravaktavyatA - " jatya NaM bhaMte ! ege dhampradhikAyappae se" ityaadi| TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA nauveM avagAhavAra kA vivecana kiyA hai isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'jatthaNaM bhaMte ! ege dhamma -sAra 14tavyatA"jatva NaM bhaMte ! ege dhammathikAyapaese" tyA:--- TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA navamAM avagAhadvAranuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che 3-" jattha NaM bhaMte ! ege dhammasthikAyapaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammatthikAya zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNa 675 ogADhA ? ' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! yatra khalu sthAne ekaH dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati tatra sthAne kiyanto dharmAstikAyapradezA agADhAH sthitA bhavanti ? bhagavAnAha-'nathi eko vi' he gautama ! yatra pradeze dharmAstikAyasya ekaH pradezo'jagADho bhavati tatra anyastatpradezo nAsti eko'pi ekadharmAstikAyapradezasthAne anyasya dharmAstikAyapradezasya avidyamAnatvAt , gautamaH pRcchati- kevaiyA ahamavikAyappaesA ogADhA ? ' he bhadanta ! yatra eko dharmAstikAya pradezo'pragADho'sti tatra kiyantaH adharmAstikAyapradezA atragADhA bhavanti ? bhagavAnAha-' eko' he gautama ! ekadharmAstikAyapradezAvagAhanA. thikAyapaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jisa sthAna para eka pradeza dharmAstikAya kA avagAha hotA hai arthAt AkAza ke jisa pradeza meM dharmAstikAya kA eka pradeza avagAhita hai-rahA huA hai-vahAM dharmAstikAya ke aura kitane pradeza avagADhasthita haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nathi ekko vi' he gautama! jisa pradeza meM dharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hotA hai, usa pradeza meM dharmAstikAya kA dUsarA pradeza avagADha nahIM hotA hai kyoMki vaha vahAM avidyamAna rahatA hai| ___ aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM- kevaiyA ahammasthi. kAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jisa sthAna para dharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hai-vahA~ para adharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'eko' he gautama ! jisa sthAna paesA ogADhA ?" u bhagavan ! 2 sthAna 52 bAstiyana meM pradeza avagAhita hoya che-eTale ke AkAzanA je pradezamAM dharmAstikAyano eka pradeza rahelo hoya che-tyAM dharmAstikAyanA bIjA keTalA pradeza avagADha (291) DAya cha ? __ mahAvIra prbhun| utta2-" nathi eko vi" gautama ! 2 pradezamA dharmAstikAyane eka pradeza avagahita hoya che, te pradezamAM dharmAstikAyano bIjo eka paNa pradeza avagAhita heta nathI, kAraNa ke te tyAM avidyamAna rahe che. gautama svAmInA prazna-' kevaiyA ahammatthikAyapaesA ogADhA " bhagavan! je sthAna para dharmAstikAyane eka pradeza avagAhita (sthita) che, te sthAna para adharmAstikAyanA keTalA pradeze avagAhita hoya che? bhAvIra prabhunA utta2-" ekko" gautama! 2 sthAna 52 dharmA. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ph bhagavatI sUtre sthAne ekosrmAstikAya pradezo'vagADho bhavati, dharmAstikAya pradezasthAne'dharmAstikA pradezasya vidyamAnatvAt / gautamaH pRcchati' kevaiyA AgAsatthikAyappaesA ogADhA ?' he madanta ! ekadharmAsvikAya pradezAvagAhasthAne kiyantaAkAzAsti kAya pradezAH atragADhA bhavanti ? bhagavAnAha - ' eko' he gautama ! tatra eka eva AkAzAstikAya pradezaH avagADho bhavati, gautamaH pRcchati - ' kevar3a - yA kApasA ogADhA ? ' ekaH dharmAstikAyama dezAvagAhasthAne kiyanto jIvAstikA pradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha ' anaMtA' he gautama ! tatra para dharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hai - vahAM para eka dharmAstikAyapradeza kI avagAhanA sthAna para - adharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hotA hai- kyoMki dharmAstikAya pradeza ke sthAna para adharmAstikAya kA eka pradeza vidyamAna rahatA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' kevahayA AgAsatthikA parasA ogADhA' he bhadanta ! eka dharmAstikAya pradeza ke avagAhanA sthAna meM AkAzAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-' eko ' he gautama! vahAM para eka hI AkAzAstikAyapradeza avagADha hotA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevajhyA jIvasthikAyappaesA ogADhA' he bhadanta ! eka dharmAstikAya pradezAvagAhasthAna meM jIvAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiManaMtA' he gautama! vahAM jIvAstikAya ke anantapradeza avagADha hote haiN| stikAyanA eka pradeza avagAhita DhAya che, tyAM eka dharmAstikAya pradezanI avagAhanA sthAna para adharmAstikAyanA eka pradeza avagAhita hoya che, kAraNa ke dharmAstikAya pradezanA sthAna para adharmAstikAyanA eka pradeza vidyamAna rahe che. gautama svAbhIne prazna - " kevaiyA AgAsatthikAyappaesA ogADha | ? " bhagavan! eka dharmAstikAyapradezanA avagAhanA sthAnamAM AkAzAstikAyanA keTalA pradeze| avagAhita hAya che ? uttara- " ekko " te sthAna para mAmazAstimAyano meDa 4 aheza avagAhita hAya che. gautama svAmInI prazna - " kevaiyA jIvatthikAyappaesA ogADhA ?" De bhagavan ! eka dharmAstikAya pradezanA avagAhanA sthAnamAM jIvAstikAyanA keTalA pradeze! avagAhita hAya che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNa 677 anantA jovAstikAyapadezA agADhA bhavanti, gautamaH pRcchati-'kevaiyA poggalathikAyapaesA' he bhadanta ! ekadharmAstikAyapadezasthAne kiyantaH pudgalAsti kAyamadezA avagADhA bhavanti bhagavAnAha--'agaMtA' he gautama tatra anantAH pudgalAstikAyamadezA avagAhA bhavanti, jIvAstikAyapudgalAstikAyayoranantAnAM pradezAnAm ekaikasya dharmAstikAyapradezasya sthAne sadbhAvena, tasya taiH pratyekamanantaireva vyAptatvAditi bhAvaH, gautamaH pRcchati- kevaiyA addhAsamayA ? ' he bhadanta ! kiyantaH advAsamayAH ekadharmAstikAyapadezasthAne avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha-'siya ogADhA, siya no ogADhA, jaha ogADhA, agaMtA' he gautama ! aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-kevaiyA poggalasthikAyaparasA' he bhadanta ! eka dharmAstikAyapradeza ke avagAha sthAna meM pud lAstikAya ke kitane pradeza avagADha-sthita hote haiM-uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtA' he gautama! vahAM para pudgalAstikAya ke anantapradeza abagADha hote haiN| jIvAstikAya aura pudgalAstikAya ke anantapradezoM kA eka eka dharmAstikAyapradeza ke sthAna meM sadbhAva hotA hai isase ve pratyeka ananta pradeza usa dharmAstikAya ke pradeza ko vyApta karate haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA addhAsamayA' he bhadanta ! eka dharmAstikAyapradezasthAna meM kitane addhAsamaya avagADha. sthita hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'siya ogADhA, siya no ogADhA, aNaMtA' he gautama ! vahAM para addhAsamaya kadAcit avagADha uttara-" aNaMtA" goma! tyA stiyanA manAta prsh| sAhita ya che. gautama bhInA prazna-" kevaiyA pAgalasthikAyapaesA ?" 8 sAvan ! eka dharmAstikAyapradezanA avagAhanA sthAnamAM pudgalAstikAyanA keTalA pradeze avagAhita hoya che ? uttara- arNatA" 3 gotama ! tyo pusAstiyanA mAnata ahesh| avagADha hoya che. jIvAstikAya ane pudgalAstikAyanA anaMta pradezone eka eka dharmAstikAya pradezanA sthAnamAM sadUbhAva hoya che tethI te pratyekanA anaMta pradezo te dharmAratakAyanA pradezane vyApta kare che. gautama svAbhAnA prazna-" kevaiyA addhAsamayA ?" hai sAvare sthAnamAM dharmAstikAyane ekapradeza avagAhita hoya che, te sthAnamAM keTalA addhAsamaya avagAhita (sthita) hoya che ? mahAvIra prbhune| utta2-" siya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogAlA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 - - bhagavatIsUtre tatra addhAptamayAH syAt-kadAcit avagADhA bhanti, syAt-kadAcit no ava. gADhA bhavanti, tatra yadA agADhA bhayanti tadA anantA eva addhAsamayA abagADhA bhavanti, advAsamayAnAM manuSyaloke evaM sadamAvena parato'sadmAvAt , dharmAstikAyapradezasthAne tepAmavagAho'sti, nAsti ca, yatrAsti tatrAnantAnAmeveti bhAvaH, gautamaH pRcchati - 'jatya NaM bhaMte ! ege ahammatthikAyaparase ogADhe tattha kevaiyA dhammatthikAyappaesA ogADhA ?' he bhadanta ! yatra eko'dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, tatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagAdA bhavanti ? bhagayAnAha-'eko' he gautama ! tatra eko dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, hote haiM, kadAcit avagADha nahIM hote haiM yadi ve vahAM para avagADha hote haiM to ananta hI addhAsamaya vahAM avagADha hAte haiN| kyoMki manuSyaloka meM hI addhAsamayoM kA sadbhAva hotA hai-manuSyaloka se bAhara inakA sadbhAya nahIM hotA hai imaprakAra dharmAstikApapradeza ke prasthAna meM unakA avagAha hai bhI aura nahIM bhI hai| jahAM hai vahAM anantarUpa meM unakA sadbhAva hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-jattha NaM bhaMte ! ege ahammatyikAyapaese ogADhe, tastha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para eka adharmAstikAyapradeza avagADha hai vahAM para kitane dharmAstikAyapradeza avagADha haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'ekko' he gautama! vahAM para eka dharmAsti kAyapradeza avagADha hai-isa viSaya meM yukti kahI jA cukI hai| aNaMtA" gautama ! te sthAna 52 4yA24 bhaddhAsamaya aDita 3.4 cha ane kyAreka avagAhita hatA nathI je teo te sthAna para avagAhita hoya, te anaMta addhAsamaye ja tyAM avagAhita hoya che. kAraNa ke manuSyalokamAM ja addhAsamane sadUbhAva hoya che, manuSyalakanI bahAra temane sadbhAva nathI te kAraNe dharmAstikAya pradezanA sthAnamAM temanI avagAhanA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jyAM hoya che tyAM anaMta rUpe ja temane sadbhAva rahe che. gautama svAbhAnA prazna-"jastha NaM bhaMte ! ege ahammasthi kAyapaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ogADhA ?" u lagavan ! sthAna 52 se adhamastikAyapradeza avagADha (sthita) hoya che, tyAM keTalA gharmAstikAya pradeza avagADha hoya che? mahAvIra prabhunA uttara--" eko" gautama ! tyAM se stiya pradeza avagADha hoya che tenuM spaSTIkaraNa pahelAM thaI cukayuM che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNa 679 uktayukteH / gautamaH pRcchavi-'kevaiyA ahammasthikAyappaesA ogADhA ?' tatra kiyanto'dharmAstikAyapradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha-'nathi ekko vi he gautama ! tatra eko'pi adharmAstikAyamadezo'vagADho nAsti, svasthAne svapradezAntarasyAvagAhAbhAvAt 'sesaM jahA ghammasthikAyassa' zeSaM tatra AkAzAstikAyapradezAvagAhAdikaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaiva adha___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA ahammasthikAya paesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para eka adharmAstikAya pradeza avagADha hai-vahAM para adharmAstikAya ke aura kitane pradeza avagADha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'nathi eko thi' he gautama ! vahAM para eka. bhI adharmAstikAya pradeza avagADha nahIM hai| kyoMki apane avagAha sthAna meM apane hI anya pradeza ke avagAha hone kA abhAva rahatA hai| ' sesaM jahA dhammasthikAyassa' jaisA dharmAstikAya ke prakaraNa meM AkAzAstikApa ke pradeza ke avagAhAdi kA kathana kiyA gayA hai vaisA hI zeSa kathana yahAM adharmAstikAya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / arthAt jahAM adharmAstikAya kA ekapadeza avagADha hai vahAM para AkAzAstikAya kA bhI ekapradeza avagADha hai, jahAM adharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hai, vahAM jIzastikAya ke bhI ananta pradeza avagADha haiM, jahAM adharmAstikAya kA ekapradeza avagADha hai vahAM pudgalAstikAya ke bhI anantapradeza adhagADha haiM, tathA jahAM para adharmAstikAya kA eka gautama svAbhAnI prazna-" kevaiyA ahammasthikAyappapasA avagADhA ". bhagavAna ! jyAM eka avarmAstikAya pradeza avagADha hoya che, te sthAna para keTalA adharmAstikAyanA bIjA pradeze avagADha hoya che? mahAvIra prabhunA uttara-"nathi eko vi" he gItama! te sthAna 52 bIjo eka paNa apamasti kAyapradeza avagADha hete nathI, kAraNa ke pitAnA ja avagAhasthAnamAM potAnA ja anya pradezanI avagAhanA thavAno abhAva 2. sesaM jahA dhammasthikAyassa" mAstiyana 542 mA maa1zastikAcanA pradezanA alaga hAvinuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja bAkInuM kathana ahIM adharmAstikAyanA viSayamAM paNa samajavuM eTale ke jyAM adhamastikAyano eka pradeza avagADha che, tyAM AkAzAstikAyano paNa eka pradeza avagADha hoya che. jyAM adharmAstikAyane eka pradeza avagADha che. tyAM jIvAstikAyanA paNa anaMta pradeza avagADha che, jyAM adhamastikAyano eka pradeza avagADha che tyAM pudgalAritakAyanA paNa anaMta pradeze avagADha zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 bhagavatIsUtre marmAstikAyasyApi pratipattavyam / gautamaH pRcchati-'jastha NaM bhaMte . ege AgA. sasthikAyapara se ogADhe tattha kevayA dhammasthikAyapaesA ogAhA ?' he bhadanta ! yatra khalu eka AkAzAstikAyapradeza atragADha stana kiyanto dharmAstikAyapadezAH avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha-'siya ogADhA, siya no bhogADhA jaI ogADhA ekko' he gautama! tatra dharmAstikAyapradezAH syAMta-kadAcita, aba. gADhA bhavanti, syAt- kadAcit no avagAdA bhavanti, yadA avagADhA bhavanti tadA eka eva dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, AkAzasya lokAlokarUpatvAda pradeza avagADha hai, vahAM para addha samaya kadAcitU avagADha hote bhI haiM aura kadAcit nahIM bhI hote haiM-yadi ve vahAM para avagADha hote haiM to anantamAtrA meM hI hote haiN| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aise pUchate haiM-'jatya NaM bhaMte ! ege AgasasthikAyapaese ogADhe, tatya kevaDyA dhammasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para eka AkAzAstikAyapradeza avagAr3ha hai vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'siya ogADhA siya no bhogADhA ekko' he gautama ! vahAM para dharmAstikAyake pradeza kadAcit avagADha haiM bhI aura kadAcit avagADha nahIM bhI haiM yadi vahAM para dharmAstikAya pradeza avagADha hote haiM to dharmAstikAya kA eka pradeza hI vahAM abagADha hotA hai, kyoMki lokAloka svarUpa AkAza hotA hai aura dharmAstikAya kA avagADha lokAlAza meM hai-alokAkAza meM che, jyAM adharmAstikAyane eka pradeza avagADha che, tyAM addhAsamaye kayAreka avagADha hoya che ane kyAre avagADha hetA nathI je teo te sthAna para avagADha hoya che te anaMta rUpe ja hoya che. gautama svaabhiin| prazna-" jattha NaM bhaMte ! ege AgAsasthikAyaparase ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA ?" . sApa ! yo : maazAstikAyapradeza avagADha hoya che, te pradeza para keTalA dhamastikAya. pradeze avagADha hoya che ? mahAvIra prbhun| uttara-"siya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA ekko" gautama ! Atuledya prazanA sAnA sthAna 52 yAre dharmAstikAyanA pradeza avagADha hoya che ane kayAreka avagADha hotA nathI je avagADha hoya che te dharmAstikAyane eka ja pradeza tyAM avagADha hoya che. kAraNa ke kaleka rUpa AkAza hoya che ane dharmAstikAyane avagADha kAkAzamAM ja che-akAkAzamAM nathI kAraNa ke alakAkAzamAM dharmAstikA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u04 su0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 681 % lokAkAzevagADho bhavati, alokAkAze tu na, tadabhAvAt , 'evaM ahammatthikAyapaesA vi' evaM-dharmAstikAyapradezAvagAharadeva, adharmAstikAyapradezA api tatra syAt avagAhA bhavanti, syAt no avagADhA bhavanti, yadA avagAhA bhavanti tadA eka evAdharmAstikAyapradezo'tragADho bhavati, uktayukteH / gautamaH pRcchati-'kevaiyA AgAsathikAyappaesA ogADhA?' kiyantastatrAkAzAstikAyapradezA ava. gADhA bhavanti ? bhagavAnAha -'natthi eko vi' tatrAkAzAstikAyapadezasthAne eko 'pi tadanyaH AkAzAstikAyamadezo'vagADho na bhavati, svasthAne svamadezAntaranahIM hai| kAraNa-alokAkAza meM dharmAstikAya kA abhAva hai| 'evaM ahammathikAyapaesAvi' dharmAstikAyapradeza avagAha kI taraha hI adhamarmAstikAya ke pradeza bhI vahAM para kadAcit avagADha haiM aura kadAcit avagADha nahIM haiM-yadi ve vahAM para avagADha hote haiM to eka hI adharmAstikAya kA pradeza uktayukti anusAra avagAha hotA hai| aba gautamasvAnI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA AgAsasthikAyappaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para AkAzAstikAya kA eka pradeza avagADha-sthita hai vahAM para AkAzAstikAya ke aura kitane pradeza avagADha-sthita hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nasthi ekovi' he gautama ! jahAM para AkAzAstikAya kA eka pradeza avagATa hai-vahAM AkAzAstikAya ke aura dUsare pradezoM meM se eka pradeza bhI avagAha nahIM hai kyoMki apane sthAna meM svapradezAntara ke AvagAha hone kA asaMbhava hone yI malA che. "evaM ahammatthikAyapaesA vi" stiya prahazanA avagAhanI jema ja adharmAstikAyanA pradeza paNa kayAreka tyAM avagADha hoya che ane kayAreka avagADha hatA nathI je teo tyAM avagADha hoya che te eka ja adhamastikAyano pradeza tyAM avagADha hoya che tenuM spaSTIkaraNa paNa upara mujaba samajavuM. gautama svAmInA prazna- kevaiyA bhAgAsathikAyapaesA ogADhA " hai bhagavana! jyAM AkAzAritaka ne eka pradeza avagADha che, tyAM AkAzAstikAyanA bIjA keTalA pradeza avagADha ti) heAya che? bhI prabhunI utta2-"nathi ekko vi" u Itama ! yA saazAritakAyane eka pradeza avagADha che, tyAM AkAza ritakAyane bIje eka paNa pradeza avagADha heta nathI, kAraNa ke pitAnA ja sthAnamAM pitAnA ja anya pradezanI avagAhanA asaMbhavita che. bha0 86 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre syAvagAhAsaMbhavAt / gautamaH pRcchati-kevaiyA jIvavikAyapaesA ogADhA?' tatra kiyanto jIvAstikAyAdezA avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha-'siya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA, aNaMtA' tatra jIvAstikAyapradezAH syAt-kadAcit avagADhA bhavanti, syAt-kadAcit no avagADhA bhavanti yadA avagADhA bhavanti, uktyukteH| 'evaM jAva zraddhAsamayA' evaM-pUrvoktarItyaiva, yAvat-pudgalAstikAyamadezA statra syAt avagADhA bhavanti, syAt no avagADhA bhavanti, yadA avagADhA stadA anantA evAvagADhA bhavanti, evaM tatra addhAsamayA api syAt ke kAraNa vidhAna nahIM hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM'kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para AkAzA stikAya kA eka pradeza sthita hai, vahAM para jIvAstikAya ke kitane pradeza avagADha-sthita haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'siya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA, arNatA' he gautama ! yahA~ para jIvAstikAya ke pradeza kadAcit avagADha bhI haiM aura kadAcit avagADha nahIM bhI haiN| yadi ve vahAM para avagADha haiM-to ananta mAtrA meM hI haiN| kadAcit avagADha haiM aura kadAcit avagADha nahIM haiM ' isa viSaya meM yukti kahI jA cukI haiN| arthAt AkAzAstikAya lokAlokasvarUpa hotA hai / jIvAstikAya kA sadbhAva loka meM hai-aloka meM nahIM hai| 'evaM jAva addhAsamayA' isI prakAra AkAzAstikAya pradeza ke avagADha sthAna meM pudgalAstikAya pradeza avagADha hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiN| yadi ve vahAM para avagADha hote haiM-to anantamAtrA meM hI hote haiM / gautama svAbhAnA prazna-"kevaiyA jIvatthikAyapaesA ogADhA " bhagavAna ! jyAM AkAzAstikAyane eka pradeza avagADha (rahele) che, tyAM jIvAstikAyanA keTalA pradeza avagAhita hoya che? mahAvIra prsune| uttara-" siya ogADhA, siya no ogAdA, jai ogADhA aNatA" gautama ! yo pAstiyanA pradeza yA amAda DAya che ane kayAreka avagADha hotA nathI. je teo tyAM avagADha hoya che te anaMta mAtrAmAM ja avagADha hoya che. kAraNa ke AkAzAstikAya lokAleka rUpa hoya che. jIvAstikAyane sadbhAva lekamAM ja hoya che alakamAM tana samAva cha. " evaM jAva addhAsamayA" the pramANe bhAzAstiya. pradezanA avagADha sthAnamAM pudgalAstikAya pradezane avagADha kyAreka hoya che paNa kharo ane kyAreka nathI paNa hatuM, je teo tyAM avagADha hoya che, te anaMtamAtrAmAM ja hoya che eja pramANe tyAM advAsamaya paNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 su0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 683 avagADhAH samayakSetrApekSaSA, syAt no agADhAH samayakSetrAvahirapekSayA, yadA avagADhA stadA anantA evAvagADhA bhavanti / gautamaH pRcchati-'jattha NaM bhaMte ! ege jovatthikAyapaese ogADhe tattha kevaiyA dhammasthikAyappaesA ogADhA ?' he bhadanta ! yatra khalu eko jIvAstikAyapadezo'vagADho bhAti tatra kiyanto dharmAstikAyapradezA agADhA bhavanti ? bhagavAnAha-eko, evaM ahammatyikAyapaesA, evaM AgAsasthikAyappaesA vi' tatra eko dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, evaM-tathaiva AkAzAstikAyapradezA api eka AkAzAstikAyapadezo'vagAha statra bhavati iti bhAvaH / gautamaH pRcchati- kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA ?' isI prakAra se vahAM para addhAsamaya bhI kadAcit avagADha hote haiM aura kadAcit avagADha nahIM bhI hote haiM / yadi ve vahAM para avagADha haiM-to anantamAtrA meM hI avagADha haiM isakA kAraNa yaha hai ki samaya lokakSetra meM hI pAyA jAtA hai / lokakSetra se bAhara kSetra meM nahIM pAyA jAtA hai / kyoMki lokakSetra se bAhara kSetra meM usakA sadbhAva nahIM kahA gayA hai / ava gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jattha NaM bhaMte ! ege jIvasthikAyapaese ogADhe, tatstha kevaiyA dhammatthikAyappaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM eka jIvAstikAyapradeza avagADha hai / vahAM para dharmAstikAya ke kinane pradeza avagADha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'eko' evaM ahamasthikAyapaemA, evaM AgAsadhikAyappaemA vi' he gautama! vahAM para eka dharmAstikAyapradeza, eka adharmAstikAyapradeza aura eka AkAzAstikAyapradeza avagADha hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! usa jIvA. kyAreka avagADha hoya che ane kayAreka avagADha hatA nathI je teo tyAM avagADha hoya che, te anaMta mAtrAmAM ja avagADha hoya che tenuM kAraNa e che ke samayane sadUbhAva manuSyakSetramAM ja hoya che, manuSyakSetranI bahAranA kSetromAM tene sadbhAva kahyo nathI. gautama svaamiin| prazna-" jattha Na bhaMte ! ege jIvasthikAyapaese ogADhe' tattha kevaiyA dhammatthikAyappaesA oga.DhA ?" bhagavan ! nayAM stiatyane eka pradeza avagADha hoya che, tyAM keTalA dharmAstikAyapradeza avagADha hoya che? mahAvIra prbhune| utta2-" ekako evaM ahammasthikAyapaesA, evaM AgAsathikAyapaesA vi" gautama ! yo me paastiy|| OM adhaastikAya pradeza ane eka AkAzastikAyapradeza avagADha hoya che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre ar jIvAstikA pradezasthAne kinto jIvAstikAya pradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha - 'anaMtA, sesaM jahA dhammatthikAyassa' anantA jIvAstikAyapradezA statrAvagADhA bhavanti, zeSaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaiva jIvAstikAyasyApi pratipattavyam / gautamaH pRcchati - jattha NaM bhaMte ! ege potthikAyaparase ogADhe tattha kevaiyA dhammatthikAya parasA0 ? ' he bhadanta ! yatra khalu ekaH pudgalAstikAyama dezo'vagADho bhavati tatra kiyanto dharmAstikAya pradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha - evaM jahA jIvatthikAyappara se taheba niravasesaM' he gautama ! evaM pUrvoktarItyA yathA jIvAstikAyapadezaH pratipAdita svayaiva asya pudgalAstikAyasthApi niravazeSaM sarve pratipattavyam / gautamaH pRcchati - 'jasya NaM bhaMte do stikAya ke aura kitane pradeza avagADha haiM ? uttara meM prabhu kahate hai'anaMtA' se jahA dhammasthikAyasta, he gautama! vahAM para ananta jIvAstikAyapadeza avagADha haiM / avaziSTa kathana dharmAstikAya ke kathanAnusAra isa jIvAstikAya kA bhI jAnanA cAhiye / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'janthaNaM bhaMte ! ege poggalasthikApase ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesa 0 ' he bhadanta ! jahAM para eka pudgalAstikAyapradeza sthita haiM-vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza sthita haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM jahA jIvasthikApase taheba niravasesaM' he gautama! pahile jaisA jIvAstikA pradeza ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra se pudgalAstikAya kA bhI sampUrNarUpa se kathana karanA cAhiye / gautama svAbhIno prazna- " kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA ? " De bhagavan! te jIvAstikAyapradezanA avagAhanA sthAnamAM jIvAtikAyanA anya keTalA pradeze avagADha hAya che ? mahAvIra alunA uttara- " anaMtA, sesaM jahA dhammatthikAyarasa " gautama ! tyAM anaMta jIvAstikAyapradeze| avagADha hoya che mAkInuM kathana, dharmAstikAyanA jevu ja A vAstikAyanA viSayamAM paNa samajavuM. gautama svAmInI prazna - " jattha NaM bhaMte! ege poggalasthikAyapaese ogADhe, tathA dhammathikAyapaekhA0 " he bhagavan ! nyAM me yuGgasAsti aypradeza avaga Dha hoya che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeze! avagADha hAya che? mahAvIra asuna uttara- " evaM jahA jIvatthikAyaparase tadeva niravasesaM " hai gautama ! pahelAM jIvAstikAyapadezanA viSayamAM jevu' kathana karavAmAM Avyu che, eja pramANe pudgalAstikAyanuM paNu saMpU rUpe kathana karavu joIe, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 685 poggalathikAyapaesA ogADhA tattha kevaiyA dhammatthi kAyapaemA0 ?' he bhadanta / yatra khalu dvau pudgalAstikAyapradezau agADhI bhavata statra kiyanto dharmAstikAyabhadezAH agADhA bhavanti ? bhagAnAha-siya eko, siya doni, evaM ahammasthikAyassa vi, evaM AgAsatthikAyassa vi, sesaM jahA dhammathikAyassa' tatra syAt-- kadAcit , eko dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, syAt-kadAcit-do dharmAsti kAyamadezau tatrAgAhI bhavataH, tatra yadA ekatrAkAzapradeze dvayaNukaH skandho. 'vagADho bhavettadA tatra eka evaM dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, yadA tu dvayo. rAkAzamadezayo dvaryaNukaH skandho'vagAhaH syAttadA tatra dvau dharmAstikAyapradezau aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jattha Na bhaMte ! do poggalasthikAyapaesA ogADhA tattha kevaiyA dhammatyikAthapaesA0' he bhadanta ! jahAM para pudgalAstikAya ke do pradeza avagADha haiM, vahAM para dharmAsti kAya ke kitane pradeza avagADha haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'siya eko, siya doni, evaM ahamathikAyassa vi, evaM AgAsasthikAyarasa vi- sesaM jahA dhammatthizAyarasa' he gautama ! vahAM para kadAcit eka dharmAstikAyapradeza avagADha hotA hai, kadAcit do dharmAstikAya pradeza avagADha hote haiM-arthAt jaba eka AkAza pradeza meM vyaNuka skandha avagADha hotA hai taba vahAM eka hI dharmAstikAyapradeza avagADha hotA hai, aura jaba do AkAzapradezoM meM vyaNuka skandha avagADha hotA hai taba vahAM do dharmAstikAya pradeza avagADha hote haiM-isI prakAra se vahAM gautama svAbhImA prazna-" jatthaNa bhaMte ! do poggala sthikAyapaemA ogADhA, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA." mAn ! yo purAtAstiyanA meM pradeza avagADha che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? mahAvIra prbhun| utta2-" siya ekako, siya donni, evaM ahammasthikAyassa vi, evaM AgAsa sthikAyassa vi, sesaM jahA dhamma stha kAyassa" gautama ! jayAM pudgalAstikAyanA be pradeza avagaDha hoya che, tyAM kayAreka dharmAstikAyane eka pradeza paNa avagADha hoya che ane kayAreka dharmAstikAyanA be pradeze paNa avagADha hoya che. A kathanane bhAvArtha e che ke-jyAre eka AkAzapradezamAM be aNuvALe skaMdha avaga 8 heya che, tyAre tyAM eka ja dharmAstikAyapradeza avagADha hoya che, ane jyAre be AkAzapradezamAM be aNuvALe skaMdha e gADha hoya che, tyAre tyAM be dharmAstikAyapradeza avagADha hoya che e ja pramANe tyAM kyAreka adharmAstikAyane paNa eka pradeza ava zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 bhagavatIsUtre " agADhI bhavataH, evaM tathaitra, adharmAstikAyasyApi svAdekaH syAt dvau evaM tathaitra, AkAzAstikApasyApi svAdekaH syAda dvau madezau tatrAvagADhI bhaktaH, zeSam uktApekSayA'vaziSTa jIvAstikAya pudgalAstikAyAddhAsamayasvarUpaM tryam, yathA dharmAstikAya pradeza va kavyatApAmukta tathaiva putra umadezadrayavaktavyatAyAmapi vaktavyam, pula dezasthAne tadIyA ananvAH pradezA avagADhA bhavantIti bhAvaH, gautamaH pRcchati - ' jatya NaM bhaMte / tini poggalatthikAyapaesA ogADhA are harer dhammasthikAyapasA ogADhA ? ' he bhadanta ! yatra khalu trayaH pudgalAstikAyamadezA avagADhA bhavanti tatra kiyanto dharmAstikAyamadezA avagADhA bhavanti bhagavAnAha - ' siya eko, siya donni, siya tina adharmAstikAya kA bhI kadAcit eka pradeza aura kadAcit do pradeza avagADha hote haiM - isa kathana se bAkI baccA jo kathana hai, arthAt jIvAstikAya pudgalAstikAya aura addhAsamaya ye tIna jisa prakAra se dharmAstikAyapradeza kI vaktavyatA meM kahe gaye haiM, usI prakAra se inatIna viSayaka kathana pudgalAstikAya ke do pradezoM kI vaktavyatA meM bhI karanA cAhiye tAtparya aisA hai ki pudgalapradezahaya ke sthAna meM inake anantapradeza avagADha hote haiM / 9 aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - ' jattha Na bhaMte! tini poggalatthakApasA ogADhA, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogAhA' he bhadanta ! jahAM pudgalAstikAya ke tIna pradeza avagADha haiM, vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? isake uttara meM gADha hAya che ane kayAreka e pradezA avagADha hAya che. AkAzAstikAyanA avagADhanA viSayamAM paNa evu' ja kathana che A kathana sivAyanu... khAkInuM je kathana che, eTale ke jIvAstikAya, pudgala stikAya ane aqhAsamaya viSaSaka je kathana che, te dharmAstikAyapradezanI vaktavyatAmAM karela thana anumAra samajavu' eTale ke A traNenA viSayamAM pudgala stikAyanA e pradezAnI vaktavyatA dharmAstikAyanA pradezanI pUrvokta vaktavyatA anusAra samajavI eTale ke pudgala stikAyanA e pradeza jyAM avagADha hAya che, tyAM A traNenA anaMta pradezeA avagADha haiya che. gautama svAmInI prazna - " jattha NaM bhaMte! tinni poggalatthi kAyaparasA ogADhA, tattha ketraiyA dhammatyikAyapaesA ogADhA ?" he bhagavan ! jyAM pugala-stikAyanA traNa pradeze! avagADha hAya che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeze agADha hAya che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 687 he gautama! tatra spAt-kadAcit eko dharmAstikAyamadezo'vagADho bhavati, svAta-kadAcit dvau dharmAstikAyamadezau avagADhauM bhavataH, syAt kadAcita trayo dharmAstikAyapradezAstatrAvagADhA bhavanti, tatra yadA trayo'pi paramANana ekatrAkAzapadeze'vagADhAstadA tatraiko dharmAstikAyapradezo'vagADhA, yadA tu dvayorAkAzapradezayostadA dvau dharmAstikAyapadezau avagADhau, yadAtu triSu AkAzamadezeSu avagAhAstadA trayo dharmAstikAyapradezA avagADhA bhavanti / 'evaM ahamasthikAyassa vi, evaM AgApasthikAyassa vi, sesaM jaheba doNha' evaM dharmAstikAyAdeva adharmAstikAyasyApi syAt ekaH, syAt dvau, syAt trayaH prabhu kahate haiM-siya eko miya doni siya tinni' he gautama ! vahAM para kadAcit eka dharmAstikAyapradeza avagADha hotA hai, kadAcit do dharmAstikAya pradeza avagADha hote haiM, aura kadAcit tIna dharmAstikAyapradeza avagADha hote haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba tIna paramANu ekatra AkAzapradeza meM avagADha hote haiM usasamaya vahAM eka dharmAstikAyapradeza, avagADha hotA hai jaba do AkAzapradeza meM tIna paramANu avagADha hote haiM taba do dharmAstikAyapradeza avagADha hote haiM aura jaba tIna AkAzapradezoM meM tIna pudgalaparamANu avagADha hote haiM taba tIna dharmAsti kAyapradeza vahAM avagADha hote haiM / ' evaM ahamatthikAyassa vi, evaM AgAsasthikAyassa vi, jaheva doNhaM' dharmAstikAya ke kathana anusAra hI adharmAstikAya kA bhI kadAcit do pradeza aura kadAcit tIna pradeza vahAM avagADha hote haiN| jIvAstikAya, pudgalA. maDAvIra prabhunA utta2-"siya ephko, siya donni, siya tinni" hai gautama ! tyAM kyAreka eka dharmAstikAya pradeza avagADha hoya che, kayAreka be dhamastikAyapradeze avagADha hoya che ane kayAreka traNa dharmAstikAyapradeza avagaDha hoya che A kathanane bhAvArtha A pramANe che-jyAre traNa paramANu ekaja AkAza pradezamAM avagADha hoya che, tyAre tyAM eka dharmAstikAyapradeza avagADha hoya che jyAre be AkAzapradezamAM traNa paramANu avagADha hoya che, tyAre tyAM be dharmAstikAya pradeze agADha hoya che jyAre traNa AkAzapradezamAM traNa pudgalaparamANu avagADha heya che, tyAre tyAM traNa dharmAstikAyapradezo asA hAya cha, "evaM ahammasthikAyassa vi, evaM dhAgAsa sthikA yassa vi sesaM jahA doNhaM" stiyana rebha. 1 astiyanI 5 yAre / madeza, kyAreka be pradeza ane kayAreka traNa pradeza tyAM avagADha hoya che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre , " pradezAstrAnADA bhavanti eva AkAzAstrikAsyApi syAt ekaH, spAt dvau sthAt bhara devagaDa bhAnti, zem uktapeAvaziSTaM jIvAstikApudgalAstikAyAddhAnamayaviSayakaM gamakaM yathaiva dvayoH pudgalAsti deNe pratipAditaM tathaiva pudgalAstikAya pradezatraya marUpaNespi patittavyam pucAstikAyama dezasthAne'nantA jIvapudgalamadezAddhA samaya antima ganAnanantatvaM samayakSetrApekSayA ityevamavaseyam / evaM kva to Aie vihiM asthikA ehi, sesaM jaheva, dohaM jAna dasahaM priya ekko, si / donni, siya tinni jAna siya dasa ' evaM pUrvoktarItyA ekaiko varddhayitavyaH pradezaH AdimAnAM trayANAm astikAyAnAmdharmAdharmAkAzAstikAyarUgaNAmityarthaH yathA pudgalAstikAyapadezatrayAvagAha marUstikAya aura addhAsamaya ina tIna viSayaka gamaka jaisA do pudgalAstikAya pradezoM kI avagAhanA ke prarUpaNa meM kahA gayA hai, usI prakAra se vaha pudgalAstikAya ke tInapradezoM kI prarUpaNA meM bhI jAnanA cAhiye tAtparya aisA hai ki pudgalAstikAya ke tIna pradezoM kI avagAhanA ke sthAna meM ananta jIva, anantapudgala aura ananta addhAsamaya avagADha hote haiM / addhAsamayoM meM jo anantatA kahI gaI hai vaha samayakSetra kI apekSA se kahI gaI hai| 'evaM ekkeko pavivyo paraso AiMuft tihi adhikArahi, se jaheba donhaM jAya dasahaM, siya eko siya donni, siya tini jAva siya dasa' isa prakAra pUrvoktarIti se Adi ke tIna astikAyoM kA-dharmAstikAya kA, adharmAstikAya kA aura AkAzAstikAya kA eka 2 pradeza vahAM vRddhiMgata (bar3hAnA) karanA cAhiye AkAzAstikAyanA pradezeAnI tyAM aAgAhanA viSe paNa evu' ja kathana samajavu' jIvAstikAya, pudgalAstikAya ane addhAsamaya, A traNenA pradezeAnI tyAM avagAhanAnA viSayamAM e pudgalAstikAyapradezAnI avagAhanAnA vaktajyamAM kahyA pramANe ja kathana samajavuM eTale ke pudgalAstikAyanA traNa pradeze jyAM avagaDha hoya che, tyAM ananta jItrAstikAyapradeze, anaMta pudgalAstikAyapradeze ane ananta adbhAsamA avagaDha haiya che ahvAsamarcAmAM je anaMtatA hI che, te samaya kSetranI apekSAoM ur3I che. ' evaM ekkeko vaDa most ear AilahiM tihi atthikAehi, sesaM jaheba donhaM, jAva dasahaM, siya ekko, siya donni, siya tinni, jAva siya dasa A rIte pUrvokta paddhati anusAra AdinA traNu astikAyenA-dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAyanA-eka eka pradezanI vRddhi karavI joIe jevI rIte " 688 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 689 paNe kAyAditraye ekaikaH pradezovRddhiM nItasvathaiva pudgalAstikAya pradeza catuSTayAdyavagAharUpaNe'pi ekaikastatra varddhanIyaH amitrApo yathA yatra khala bhadanta / catvAraH pudgaLAstikAyapadezA anagADhAstatra kiyanto dharmAstikAyapradeza agADhA bhavanti ? gautama ! syAdekaH syAd dvau syAt trayaH syAt catvAraH, ityAdi, zeSam uktapathamatrayApekSayA'vaziSTaM jIvapudgalAddhAsamayaviSayakaM tu yathA dvayoH pudgalAstikAya pradezayorviSaye pratipAditaM tathaiva yAvat - catuH paJca SaT saptAna dazAnAM puklAstikAyamadezAnAM viSaye'pi pratipAdanIyam tathA jisa prakAra pudgalAstikAya ke pradezatraya - tIna pradeza ke avagAha prarUpaNa meM dharmAstikAyAditraya ke eka 2 pradeza ko vRddhiMgata karane kI bAta kahI gaI hai, usI prakAra se pudgalAstikAya ke pradeza catuSTaya kI avagAhanA kI prarUpaNA meM bhI eka eka pradeza unakA caDhAnA cAhiye aisA samajhanA 'abhilApa aisA hai- he bhadanta ! jahAM para pudgalAstikAya ke cArapradeza avagADha haiM, vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - gautama ! vahAM para kadAcit eka, kadAcita do, kadAcit tIna ora dharmAstikAyapradeza avagADha hote haiN| ityAdi ukta prathamatraya kI apekSA se avaziSTa jIva, pudgala aura addhAsamaya viSayaka jo abhilApa haiM ve jaise pudgalAstikAya ke do pradezoM ke sambandha meM kahe gaye haiM usI prakAra se ve yAvat-bAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau aura daza pudgalAstikAya pradezoM ke viSaya meM pudgalAstikAyanA traNa pradezeAnI avagAhanAnA kathanamAM dharmAstikAyAdi traNanA eka eka pradezanI vRddhi karavAnuM kahevAmAM Avyu che, eja pramANe pudga lAstikAyanA cAra pradezonI avagAhanAnI vaktavyatAmAM paNa temanA eka eka pradezanI vRddhi karavI joie jema ke prazna-he bhavan ! jayAM pudgalAstikAyanA cAra pradezA avagADha hAya che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradezA avagADha hoya che ? mahAvIra prabhunA uttara-he gautama ! tyAM kayAreka eka, krayAreka e, kayAreka traNa ane kayAreka cAra dharmAstikAyapradeze| avagaDha DuMya che evu kathana adharmAstikAya ane AkAzAstikAyanA pradezAnI tyAM avagAhanA viSe samajavuM. jItra, pudgala ane addhAsamaya viSayaka je abhilApa che, te pugAstikAyanA be pradezeAnA saMbaMdhamAM prakaTa karelA abhilApa pramANe ja samabhavA me prabhA pAMca, cha, sAta, bhAI, nava mane hasa yudda sAsti canA pradeze!nA viSayamAM pazu kathana karavuM joie pudgalAstikAyanA dasa prade bha0 87 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 bhagavatIsUtre , 9 ca yatra pudgalAstikAyasya dazapradezA agADhA bhavanti, tatra dharmAstikAyasya syAt kadAcida ekaH pradezaH syAt kadAcit dvau pradezau syAt kadAcit trayaH pradezAH yAvat syAt catvAraH pradezAH syAt paJcapradezAH syAt pada pradezAH, syAt saptapradezAH syAt aSTapradezAH syAt navamadezAH syAt dazapadezA avagADhA bhavanti / ' saMkhejjANaM siya ekko, siya donni, jAba siya dasa, siya saMkhejjA' yatra saMkhyeyAH khalu punalAstikAyapadezA avagADhA bhavanti tatra dharmAstikAyasya syAt - kadAcit ekaH pradezaH syAt kadAcit dvau pradezau yAvat syAt trayaH, syAt catvAraH, syAt paJca syAt SaTU, sthAt sapta, syAt aSTa, syAt nava, sthAt daza syAt saMkhyeyAH pradezA avagADhA bhavanti, 'asaMkhejjANaM siya ekko jAna kahanA cAhiye tathA ca-jahAM para he bhadanta ! pudgalAstikAya ke dazapradeza avagADha haiM vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? he gautama ! vahAM para dharmAstikAya kA kadAcit eka pradeza, kadAcit usake do pradeza, kadAcit tIna pradeza, kadAcit cArapradeza, kadAcit pAMcapradeza, kadAcit chaddapradeza, kadAcit sAta pradeza, kadAcit ATha pradeza, kadAcit nau pradeza aura kadAcit daza pradeza avagAr3ha hote haiN| 'saMkhejjANaM miya ekko, siya donni, jAba siya dasa, siya saMkhejjA jahAM para pudgalAstikAya ke saMkhyAtapradeza avagADha haiM, vahAM dharmAstikAya kA kadAcit eka pradeza, kadAcit usake do pradeza, kadAcit tIna pradeza, kadAcit cAra pradeza, kadAcit pA~ca pradeza, kadAcit chaha pradeza, kadAcit sAta pradeza, kadAcit ATha pradeza, kadAcit nau pradeza, kadAcit dazapradeza aura kadAcit saMkhyAta pradeza avagADha hote zenA viSayamAM nIce pramANe praznottara banaze-" he bhagavan ! jyAM putralAstikAyanA dasa pradeze| avagADha hoya che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeze avagaDha hAya che ?" " 6 uttara- OM gautama ! tyAM kayAreka dharmAstikAyanA eka pradeza, kayAreka e pradeza, kayAreka traNa pradeza, kayAreka cAra pradeza kayAreka pAMca pradeza, kayAreka cha pradeza, kayAreka sAta pradeza, kayAreka A pradeza kyAreka nava pradeza ne yAre isa pradeza avagata hoya . saMkhejjANaM siya ekko, siya donni, jAva siya dasa, siya saMkhejjA " byAM puGgavAstiyanA sadhyAta pradeze| alagADha hAya che, tyAM dharmAstikAyanA eka pradeza kayAreka hAya che, kayAreka e pradeza, kayAreka traNa pradeza, kayAreka cAra, kayAreka pAMca, kayAreka cha, kayAreka sAta, kayAreka ATha kayAreka nava, kayAreka dasa ane kayAreka avADha zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU010 avagAhanAdvAranirUpaNam 691 siya saMkhejjA, siya asaMkhenA, jahA saMkhenjA, evaM prAMtA vi' yatra asaMkhyeyAH khalu pudgalAstikAyapradezA agADhA bhAnti tatra dharmAstikAyasya syAt ekaH, yAvat syAt dvau, syAt trayaH, syAt catvAraH, syAt paJca, syAt SaT , syAt sapta, syAt aSTa, syAt nava, sthAt dakSa, syAt saMgye yAH, sthAt asaMkhyeyAH pradezA avagADhA bhavanti, yathA asaMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezA uktAH, evaManantA api pudgalAstikAyapradezA vaktavyAH, tathA ca amilApakramaH-yatra khalu bhadanta ! anantAH pudgalAstikAyamadezA AgADhA bhavanti tatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagAhA bhavanti ? gautama ! tatra dharmAstikAyasya syAdekA, syAt dvau, haiN| 'asaMkhejjAgaM siya ekako, jAva siya saMkhejjA, siya asaMkhejjA, jahA asaMkhejjA evaM aNaMtA vi' jahAM para pudgalAstikAya ke asaMkhyAta pradeza avagADha hote haiM, vahAM para dharmAstikAya kA kadAcit eka pradeza yAvat-kadAcit do pradeza, kadAcit tIna pradeza, kadAcit cAra pradeza, kadAcit pAMca pradeza, kadAcit chahapradeza, kadAcit sAta pradeza, kadAcit AThapradeza, kadAcit nau pradeza, kadAcit dazapradeza, kadAcit saMkhyAta pradeza aura kadAcit asaMkhyAta pradeza avagADha hote haiN| jisa prakAra se ve asaMkhyAta pudgalAstikAya pradeza kahe gaye haiM, usI prakAra se anantapudgalAstikAyapradeza bhI kahanA cAhiye tathA ca-abhilApakrama aisA hotA hai-he bhadanta ! jahAM para ananta pudgalAstikAyapradeza avagADha haiM, vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? he gautama ! vahAM para dharmAstikAya kA kadAcit ekapradeza kadAcita usake do pradeza, kadAcit tInapradeza, yAvat kadAcit asaMkhyAtapadeza sanyAta pradeza mA DAya che. " asaMkhejjANa siya ekko, jAva siya asaMkhejjA, jahA saMkhejA evaM aNaMtA vi" <Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 bhagavatI sUtre yAvat syAt asaMkhyeyAH madezA avagADhA bhavanti ityetadevaparyantaM bodhyaH nanu, syAt anantAH pradeza iti, dharmAstikAyAdharmAstikA va lokAkAzama dezAnAmananvAnAmasadbhAvAt, jIvapudgalAddhAsamayarUpeSu triSu anantatA bodhyA, teSAmanantatvAt atha prakArAntareNArA hadvArameva parUpayitumAha- ' jattha NaM bhaMte ! ege addhAsamaye ogATe tattha ke yA dhammatthikApamA ogADhA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! yatra khalu ekaH addha/samayo'vagAvo bhavati tatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha ' ekko' ekAddhAsamayAvagAhasthAne ekI avagADha hote haiN| isa prakAra yaha kathana dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza kI avagAhanA taka hI kahA gayA jAnanA cAhiye kyoMki dharmAstikAya, adharmAnikAya aura lokAkAza ke asaMkhyAtapradeza hI siddhAntakAroM ne kahe haiM ananta nhiiN| isaliye vahAM dharmAnikAya ke kadAcit anantapradeza avagADha nahIM hote kahe gaye haiN| jIva pudgala evaM addhAsamaya ina tIna meM anantapradeza hote haiN| kyoMki ye svayaM ananta hote haiM / aba makArAntara se sUtrakAra avagAhanAdvAra kI hI prarUpaNA karate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- ' jaztha NaM bhaMte ! ege addhAsamae ogADhe tatha ke bayA dhammasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM eka addhA samaya avagADha hotA hai, vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'ekko' he gautama ! vahA~ dharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hotA hai / pradeze paNa avagADha hAya che A prakAre A kathanamAM dharmAstikAyanA asa khyAta pantanA pradezeAnI tyAM avagahunA samajavI joIe kAraNa ke dharmAstikAya, adharmAstikAya ane leAkAkAzatA asakhyAta pradeza ja siddhAMta kArAe kahyA che-anaMta pradeze kahyA nathI tethI ja tyAM dharmAstikAyanA anaMta pradezA kayAreka alagADha hAya che, evuM kathana karavAmAM Avyu` nathI jIva, pudgala ane addhAsamaya, A traNamAM anaMta pradeza hoya che, kAraNa ke teo anaMta hAya che. have sUtrakAra anya prakAre avagAhanAdvAranI prarUpaNA kare che gautama svAbhIne prazna- " jattha NaM bhaMte! ege addhAsamae ogADhe, tattha haser dhammasthikA esA ogADhA ?" he bhagavan ! nyAM meDa addhAsamaya avagADha hAya che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradezA alagADha hAya che? mahAvIra prabhu! uttara- " ekako " he gautama ! tyAM dharmAstikAyanA eka pradeza agADha hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 693 dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, gautamaH pRcchati-'kevaiyA ahamasthikAyapaesA ogADhA ? ' tatra kiyanto'dharmAstikAyamadezA avagADhA bhavanti ? bhagAnAha'ekko' tatra eko'dharmAstikAyapradezo'gADho bhavati / gautamaH pRcchati- kevaiyA AgAsatyikAyapaemA ogADhA ? ' tatra kiyantaH AkAzAstikAyapadezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha-' ekako' tatra eka AkAzAstikAyapradezo'va. gADho bhavati / gaumaH pRcchati-'kevaiyA jIvatyikAyapaemA agADhA ?' tatra kiyanto jIvAstikAyapradezA avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha-'agaMtA, evaM jAna ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - kevayA ahammasthikAyapaesA ogADhA' he madanta ! jahAM eka addhAsamaya avagADha hotA hai-vahAM adharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'ekako' he gautama ! vahAM para adharmAstikAya kA eka pradeza AgAha hotA hai| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - kevaDyA AgAsasthikAyapaesA ogADhA he bhadanta ! jahAM addhAsamaya avagADha hai, vahAM para AkAzAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'ekko' he gautama ! vahAM para AkAzasnikAya kA eka pradeza avagADha hotA hai| aba gautama aisA pUchate haiM-'kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanna! jahAM para eka addhAsamaya adhagADha hai, vahAM para jIvAstikAya gautama svaabhaan| prazna- kevaiyA ahammasthikAyapaesA ogADhA " 8 bhagavana! jayAM eka addha samaya avagADha hoya che, tyAM adhamastikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che ? bhavI2 asuna uttara-" ekko" gautama ! tyai apmaastiyn| eka pradeza avagADha hoya che. gautama bhInI prazna-'kevaiyA AgAsasthikAyapaesA ogADhA " he bhagavana! jyAM eka addhA samaya avagADha hoya che, tyAM AkAzAstikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? utta2-" ekako" gautama ! yo mAyinI 4 pradeza avagADha hoya che. gautama sAbhAna prazna-" kevaiyA jIvatthikAyapaesA ogADhA ?" 3 bhagavAna ! jyAM eka addhA samaya avagADha hoya che, tyAM javAstikAyanA hai| pradeza: 2511ya cha ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre addhAlamayA' tatrAnatA jIvAstikAyamadezA agADhA bhAnti, evaM-tathaiva yAvat tatra anantAH pura Asina hAyapadezA agADhA bhavanti kintu tatra eko'pi addhA. samayo nAyagADho bhavati svasthAne'vagAhanAyA asadbhAvAt / gautamaH pRcchati'jatya bhaMte ! dhammasthikAra ogADhe tattha kevaDyA dhammatyikAyAesA ogADhA ?' he bhAnta yatra khalu dhanostimAyo'vagAho mAti tatra kiyano dhargastikAyapradezA avagAhA mAnti ? bhagAnAha-' navi eko vi' tatra nAsti eko'pi dharmAstikAyapradezo'vagADhaH, dharmAstikAyena samasta tarapradezasaMgrahAta pradezAntake kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'aNatA' he gautama ! vahA~ para jIvAstikAya ke ananta pradeza avagADha hote haiN| 'evaM jAva addhAsamayA' isI prakAra se vahAM anantapudgalAskiAyapradeza avagADha hote haiM / parantu jahAM para eka addhAsamaya avagADha hai vahAM para eka bhI addhAsamaya avagADha nahIM hotA hai| kyoMki svasthAna meM avagAhanA kA asadbhAva kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM -'jaya gaM bhaMte ! dhammasthikAe ogADhe' he bhadanta ! jahAM para dharmAstikAya pragADha hai 'tasya kevaiyA dhammasthikAyapae sA ogADhA' vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'nasthi eko vi' he gautama ! vahAM para dharmAstikAya kA eka bhI pradeza avagADha nahIM hotA hai| kyoMki dharmAstikAya vahAM apane samasta pradezoM kA saMgraha karake hI to avagADha hai| ataH isakA aura koIsA aisA pradeza nahIM hai jo isa se alAhadA huAvahAM avagADha ho / uttara-" aNatA" gautama ! tyA stiyana manAta prsh| asA DAya che. "evaM jAva addhAsamayA" me pramANe tyA manAta pagalAstikAyapradeze avagADha che.ya che paraMtu jyAM eka addhA samaya avagADha che, tyAM eka paNa anya addhAsamaya avagADha hatA nathI kAraNa ke svA. namAM avagAhanAne sadbhAva karyo nathI. gautama svAmInI prazna-" jattha NaM bhaMte ! dhammasthikAe ogADhe tattha kevaiyA dhammasthikAyaesA ogADhA ?" 3 gan ! rii mAstiya 25zA cha, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? mahAvIra prabhunI utta2-" nasthi ekako vi" gautama ! tyo mAsti. kAyane eka paNa pradeza avaga Dha te nathI, kAraNa ke dharmAstikAya tyAM pitAnA samasta pradeza ne saMgraha karIne avagADha thayeluM hoya che. tethI tene anya kaI e pradeza nathI ke je tyAM alaga rUpe avagADha hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D A DRASAIRaice prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 695 rANAM cAbhAvAt / gautamaH pRcchati-- kevaDyA ahampatthikAyapaesA ogADhA ?' tatra kiyantaH adharmAstikAyapradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAi-' asaMkhenjA' tatra asaMkhye yA adharmA stakArapradezA avagADhA bhavanti, gautamaH pRcchati- kevaiyA AgAsasthikAyapaesA ogADhA ?' tatra kiyanta AkAzAstikAyapradezA AgADhA bhavanti ? bhagavAnAha-'asaMkhejjA' tatra asaMkhyeyA AkAzAstikAyapradezA abaga DhA bhavanti, adharmAstikAyalokAkAzayorasaMkhyeyapadezatvAt , gautamaH pRcchati- kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA ? ' tatra kiyanto jIvAstikAyapradezA agADhA bhavanti ? bhagatAnAha-'agaMtA, evaM jAva addhA samayA' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM kevaiyA ahamathikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! vahAM adharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhenA' he gautama ! vahAM para adharmAsti kAya ke asaMkhyAta pradeza avagADha hote haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aiplA pUchate haiM-'kevaDyA AgAsasthikAyapaesA ogAhA' he bhada. nta ! vahA~ para kitane AkAzAstikAyapradeza avagAr3ha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejjA' he gautama ! vahAM para AkAzAstikAya ke pradeza asaMkhyAta avagADha hote haiM adharmAstikAya aura lokAkAza inake asaMkhpAta pradeza hote haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate hai-'kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! vahAM para jIvAstikAya ke kitane pradeza avagADa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai'aNaMtA' evaM jAva addhAsamayA' he gautama ! vahAM para jIvAstikAya ke gautama svAmInA prazna-" kevaiyA ahammatyikAyapaemA AgADhA " 8 bhagavad ! tyAM adhamatikAyanA keTalA pradeza avagADha hoya che? ma.vIra sunA uttara-"asaMkhejA gautama ! tyo mAstiyanA asaMkhyAta pradeze avagADha hoya che. gautama svaamiin| 5- kevaiyA AgAmasthikAya paesA ogAhA ?" bhagavad ! tyAM AkAzAstikAyanA keTalA pradeza avagADha hoya che? mahAvIra prabhunA utta2-" asaMkhejA" I mautama ! tyo sshstikAyanA asaMkhyAta pradeze avagADha hoya che kAraNa ke dharmAstikAya, adhamastikAya ane kAkAzanA asaMkhyAta pradeze heya che. mautama 23aamaan| prazna-" kepaiyA jIvatthikAyapaesA ogADhA ?" bhagavan! tyAM javAstikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che ? teno uttara mAtA maDAvI2 pranu / -" aNatA evaM jAva addhAsamayA " gautama ! zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare tatra antA jIvAstikAyapadezA AgADhA bhAnti, jIvAstikAyasthAnantapradeza vAt , evaM-tathaiva yAvat-anantAH pugAlAstikAyapadezAstatrAvagAhA bhavanti, pudgalAstikAyasyApi anantamadezatvAt , evam anantA addhAsamayAstatrAvagADhA bhavanti tasyApi anan.tpAt / gautamaH pRcchati-'jaya gaM bhaMte ! ahamatthikAe ogAde tattha kevaiyA dhammasthi hAyapaemA ogADA ? ' he bhAnta ! yatra khalu adha marmAstika yo'vagADho bhavati tatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha-' asaMkhenjA' taba asaMkhye yA dharmAstikAyapradezA avagADhA bhavanti dharmAsti kAyapadezAnAm asaMkhyeyatvAt , gautamaH pRcchati- kevaiyA ahammasthikAyapae pA ogADhA ? ' tatra kiyanto'dharmAstikAyamadezA avagADhA bhavanti ? anantapradeza avagADha hote haiN| kyoMki jIvAstikAya anantapradezavAlA hotA hai| isI prakAra vahAM pudalAstikAya ke anantapradeza avagADha hote haiM kyoMki pudgalAstikAya ke bhI anantapradeza hote haiN| isI prakAra vahAM ananta addhAsamaya bhI avagADha hote hai| kyoMki addhAsamaya bhI ananta hote haiM ! aba gautamasvAmI prabhu aisA pUchate haiM - 'jatya bhaMte! ahamayikAe ogADhe, tatva ke kevaiyA dhamnatyikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jahA~ adharmAstikAya avagADha hai-vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejA' he gautama ! vahAM para dharmAsti kAya ke asaMkhyAta pradeza avagADha hote haiN| kyoMki dharmAstikAya ke pradeza asaMkhyAta hote haiM / atha gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA ahamasthikAeparasA ogADhA' he bhadanta ! vahAM adharmAstikAya ke kitane pradeza avagAha hote haiM ? uttara meM prabhu jIvAstikAya anaMta pradezavALuM che e ja pramANe tyAM pudgalAstikAyanA paNa anaMta pradeza hoya che e ja pramANe tyAM anaMta addhAsama avagADha hoya che, kAraNa ke addhA samaye paNa anaMta hoya che. gautama svaamiin| prazna-" jattha Na bhaMte ! ammasthikAe ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthi kAyapaesA ogADhA?" De lAvan ! yai mamAtiya avagaDha che, tyAM dhamastikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che ? mahAvIra prabhunA uttara-" asaMkhejA" gautama ! tyA mAhitIyana asaMkhyAta pradeza alaga hoya che, kAraNa ke dhamanikAyanA pradeza saMkhyAta che. gautama svAbhAnI prazra-" kevaiyA ahammasthikA yapaesA ogADhA ?" 3 bhagavad ! tyAM adharmAstikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -awanwwwwrewomentu meetin prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 697 bhagavAnAha-'nasthi ekko vi' tatra nAsti eko'pi adharmAstikAyapradezo'. gADhaH adharmAstikAyazabdena tatpadezAnAM sarveSAM saMgrahAn pradezAntarANAM cAmA. vAt , ' zeSaM nahA dhammasthikAyassa' zeSam-ukApekSayA yadavaziSTam AkAzAstikAyajIvAstikAyapudgalAstikAyAddhAsamayaviSayakaM gamakaM yathA dharmAsti kAyasya pratipAditaM tathaiva pratipAdanIyam , ' evaM samve, sahANe natthi ekko vi bhANiyavvaM, paraTThANe AdillagA tinni asaMkhejjA bhANiyabA, pacchillagA tini aNaMtA bhANiyavyA jAva addhAsamaotti jAva kevaiyA addhAsamayA ogADhA ?' natthi ekko'vi' evaM pUrvoktarItyA, sarve dharmAstikAyAdayo'ddhAsamayAntA vaktavyAH kintu svasthAnake svastha eko'pi pradezo nAsti iti bhANitavyaM yukte kahate haiM- 'nathi ekako vi' he gautama ! vahAM para adharmAstikAya kA eka bhI pradeza avagADha nahIM hotA hai / kyoMki 'adharmAstikAya' isa zabda dvArA samasta usake pradezoM kA saMgraha ho jAtA hai| isaliye pradezAntara bacate nahIM haiM / 'sesA jahA dhammatyikApassa' yahAM para aba jo AkAzAstikApa, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya inake jo gamaka nahIM kahe gaye haiM unheM dharmAstikAya ke sambaMdha meM kahe gaye anusAra jAnanA cAhiye 'evaM sabve sahANe nasthi ekko vi bhANiyadhvaM, parahANe AdillagA tini asaMkhejjA bhANiyanvA, pacchillagA tini aNaMtA bhANiyA, jAva addhAsamayo tti jAva kevaiyA addhA. samayA ogADhA, nasthi ekako vi" isa prakAra pUrvokta rItise samasta dharmAstikAya se lekara addhAsamaya taka ke dravya kahanA cAhiye kintu ___maDAvIra pramunI utta2-" nasthi ekko vi" gautama ! yai A1mastikAyane eka paNa pradeza avagADha hete nathI kAraNa ke "adhamastikAya" A pada dvArA tene samarata pradezane saMgraha thaI jAya che tethI ms| madhamAstijAya pradeza sabhavIzatanathI 'sesaM jahA dhammathikAyassa" bAkInA AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya ane addhAsamaya viSayaka praznottare, dharmAstikAyanA viSayamAM jevA praznottara ApyA che, evA ja samajavA. "evaM sadhe sadANe natthi ekko vi bhANiyadhvaM, paradANe AdillagA tini asaMkhejjagA bhANi rabbA, pacchillagA tinni aNaMtA bhANiyavvA, jAva addhAsamayo tti jAva kevaiyA addhA samayA ogADhA, natya ekko vi" se pramANe pUrvokta paddhati pramANe dharmAstikAyathI laIne addhA samaya payatanA dravyanuM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre rutatvAt , parasthAnake AdimAstrayaH dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyAH asaMkhyeyA bhagitavyAH, pazcimA antimAstrayo jIvAstikAyapudgalAstikAyAdvAsapayA anantA bhagitavyAH, yAvat adrAsamaya iti-zraddhAsamayaparyantamityayaH yAvat kiyanto addhAsamayAstatrApagADhA ? nAsti eko'pi tatrAyagAdaH pradeza iti / tathA ca yAvat karaNAt advAsamayagamake AdhaM dharmAstikAyapadezAdika padapazca sUSitaM mAti, SaSTham advAmamayaviSayakaM padaM likhitamevAsti, iti praznaH, svasthAna meM apanA eka bhI pradeza avagADha nahIM hotA hai aisA samajhanA isa viSaya meM yukti pahale kahI jA cukI hai| parasthAna meM Adi ke tIna astikAya dravya-dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya asaMkhyAta kahanA cAhiye, aura anta ke tIna dravya jIvA. stikAya, pudgalAstikAya aura advAmamaya ye ananta kahanA caahiye| aura aisA kathana yArat madvAsamaya taka karanA cAhiye arthAt-jahAM advAsamaya agADha hote haiM-vahAM para eka bhI addhAsamaya avagAha nahIM hotA hai| yahAM 'yAyat' pada diyA hai so usase yaha sUcita kiyA hai addhAsamaya ke gamaka meM dharmAstikAyAdi pAMca pada haiM arthAt jahAM para addhAsamaya avagADha hai vahAM para dharmAstikAya ke, adharmAstikAya ke. AkAzAstikAya ke, jIvAstikAya ke aura pudgalAstikAya ke pradeza apanI 2 pradezasaMkhyA ke anusAra avagADha haiN| parantu svasthAna meM kathana thavuM joIe A viSayanuM spaSTIkaraNa pahelA thaI cukayuM che. parasthAnamAM dharmAstikAya, adhamastikAya ane AkAzAstikAya rU5 pahelAM traNanA asaMkhyAta pradeza avagADha hoya che, tema kahevuM joIe ane chellA traNa dravya jIvAritakAya, pudgalAstikAya ane addhAsamayane anaMta kahevA joIe addhAsamaya sudhI evuM kathana thavuM joIe eTale ke " jyAM addhAsamaye avagADha hoya che, tyAM anya eka paNa addhAsamaya avagaDha Data nathI." mA chesA prazna uttara cha. sahI " yAvat' 56 the sUcita kare che ke addha samayanA abhilA pakamAM cha pada che jema ke jyAM addhAsamaya avagADha hoya che tyAM asaMkhyAta dhamastikAya, asaMkhyAta adharmAstikAya, ane asaMkhyAta AkAzAstikAyanA pradeze avagADha hoya che ane addhAsamaya dvArA avagAhita sthAnamAM anaMta jIvAstikAya pradeza ane anaMta pudgalAstikAya pradeza avagADha hoya che, paraMtu svasthAnamAM ava zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 11 jIvAvagADhadvAranirUpaNam 699 taduttaraM tu-advAsamayasthAne advAramayAntarApagAieko'pi nAsti, nirupavaritasyAddhAsamayasyaikasyaiva sadbhAvAditi // mU0 10 // jiivaavgaahdvaarvktvytaa| mUlam-'jattha NaM bhaMte! ege puDhavikAie ogADhe, tastha kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA? asaMkhejA, kevaiyA AukkAiyA ogADhA? asaMkhejA, kevaiyA teukAiyA ogADhA ? asaMkhejA, kevaiyA vAukAiyA ogADhA? asaMkhejA, kevaiyA vaNassaikAiyA ogADhA? arthtaa| jattha NaM bhaMte! AukAie ogADhe tattha NaM kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA? asaMkhejjA, kevaiyA AukAiyA ogADhA ? asaMkhejjA, evaM jaheva puDhavikAiyANaM vattavvayA taheva savvesi niravasesaM bhANiyavvaM jAva vaNastaikAiyANaM jAva kevaiyA vaNassaikAiyA ogADhA aNaMtA ||suu011|| __chAyA-yatra khalu bhadanta ! ekaH pRthivIkAyiko'vagADha statra khalu kiyantaH pRthivIkAyikA agADhAH ? asaMkhyeyAH, kiyantaH akAyikA avagADhAH ? asaMkhyeyAH, kiyantastejaskAyikA avagADhAH asaMkhyeyAH, kiyanto vAyukAyikA agADhAH ? asaMkhye gAH, kiyanto vanaspatikAyikA agADhAH? anantAH, yatra khalu bhadanta ! akAyikaH apragADhastatra khalu kiyantaH pRthivIkAyikA avagADhAH ? asaMkhyeyAH, kiyantaH akAyikA avagADhAH ? asaMkhyeyAH, evaM yathaiva pRthivIkAyikAnAM vaktavyatA tathaiva sarveSAM niravazeSaM bhaNitavyam , yAvat vanaspati kAyikAnAm , yAvat kiyanto vanaspatikAyikA agADhAH anantAH ||suu0 11 // avagAhanA ke asadbhAva se vahAM para addhAsamayasthAna meM eka bhI addhA. samayAntara kI avagAhanA nahIM hotI hai| kyoMki nirUpacaritarUpa se addhAsamaya eka hI kahA gayA hai|suu010|| itiavgaahnaadvaarvktvytaa|| gAhanA asadUbhAva hovAne lIdhe addhAsamaya jyAM avagADha hoya che, tyAM eka paNa anya addhAsamayanI avagAhanA thatI nathI, kAraNa ke nirUpacarita rUpe addhAsamaya eka ja kahyo che. sU010 che avagAhanA dvAra vaktavyatA saMpUrNa zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 bhagavatIsUtre TIkA-atha dazamaM jIvAvagADhadvAramAha-jattha NaM bhaMte ! ege' ityaadi| 'jatthaNaM bhaMte! ege puDhavikAie ogADhe tattha NaM kevayA puDhavikkAiyA ogADhA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! yatra khalu sthAne ekaH pRthivIkAyiko jIvo'vagADho bhavati tatra khalu kiyantaH pRthivIkApikA jIvA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha 'asaMkhennA' ekapRthivIkAyikAvagAhasthAne asaMkhyeyAH sUkSmAH pRthivIkAyikA avagADhA bhAnti tathA coktam-"jattha ego tattha niyamA asaMkhenA" ti, yatra ekastara niyamAt asaMkhyeyAH" iti / gautamaH pRcchati-kevaiyA AukAiyA ogAhA ?' ekapRthivIkAyikAragADhasthAne kiyanna akAyikA avagADhA jIvAvagADhavAravaktavyatA'jattha NaM bhaMte ! ege puDhavikAie ogADhe' ityAdi / TIkArtha-isa mUtra dvArA sUtrakAra ne dazaveM jIvAvagADhadvAra kA kathana kiyA hai-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jatya NaM ege puDhavikAie ogADhe tatva NaM kevaiyA puDhavikkAiyA ogADhA' he bhadanta ! jisa sthAna para pRthivImAyika jIva avagAr3ha hotA hai, vahAM kitane pRthivIkAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaM. khejA' he gautama! jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagADha hote haiN| usa avagAhanAsthAna meM asaMkhyAta sUkSma pRthivIkAyika jIva avagADha hote haiM / so hI kahA-hai-'jattha ego tatya niyamA asaMkhenjA' jahAM eka hotA hai, vahAM niyama se asaMkhyAta hote haiN| -pAgAdvAra 140yatA" jattha NaM bhaMte ! ege puDhavIkAie ogADhe" tyAha TIkAthe-A sUtra dvArA sUtrakAre dasamAM jIvAvagADha dvAranuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che 3-"jattha NaM bhaMte ege puDhavikAie ogADhe, tattha NaM kevaiyA puDhavikkAiyA ogADhA " 3 lagavan ! sthAna 52 me pRthvIya samAda (sthita) hoya che, tyAM keTalA pRthvIkAyika cha avagADha hoya che? mahAvIra prabhunI utta2-" asaMkhejjA" gautama ! <Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 11 jIvAvagADhadvAranirUpaNam 701 bhavanti ? bhagavAnAha-'asaMkhejjA' tatra asaMkhyeyA akAyikAH sUkSmAH avagADhA bhavanti uktayukteH / gautamaH pRcchati- kevaDyA te ukAiyA ogADhA ?' tatra kiyanta stenaskAyikA abagADhA bhavanti ? bhagavAnAi-' asaMkhejjA' tatra asaMkhyeyAstejaskAyikA jIvAH sUkSmA AgADhA bhavanti, gautamaH pRcchati'kevaiyA vAukAiyA ogADhA ?' tatra kiyanto vAyu kAyikA jIvA abagADhA ___ atha gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA AukkAiyA ogADhA' he bhadanta jahAM eka pRthivIkAyika jIva avagADha hotA hai, usa avagADha sthAna meM kitane apkAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejA' he gautama ! jahAM eka pRthivIkAyika jIva avagAda hotA hai / usa sthAna para asaMkhyAta sUkSma apkAyika jIva avagADha hote haiM kyoMki isa viSaya meM yukti pahile kahI jA cukI hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA teukAiyA ogAdA' he ! bhadanta ! jahAM eka pRthivIkAyika jIva avagAda hai-vahAM kitane tejaskAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'asaMkhejA' he gautama ! jahAM eka pRthivIkAyika jIva ava. gADha hotA hai-vahAM para asaMkhyAta sUkSma tejaskAyika avagADha hote haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - kevaiyA vAukAiyA ogADhA' he bhdnt| jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagADha hotA hai je sthAna para eka pRthvIkAyika jIva avagADha hoya che, te avagAhanA sthAnamAM keTalA aprakAyika jIve avagADha hoya che? mahAvIra prabhunA uttara-" asaMkhejA" gautama ! yo me 58viikAyika jIva avagADha hoya che, te sthAna para asaMkhyAta sUkSama aprakAyika cho avagADha hoya che tenuM spaSTIkaraNa pahelAnA spaSTIkaraNa anusAra ja samajavuM. gautama svAmInA prazna-"kevaiyA te ukAiyA ogADhA ?" labhavan / jyAM eka pRthvIkAyika jIva avagADha hoya che, tyAM keTalA tejarakAyika che avagADha hoya che? mahAvIra prbhune| uttara-" asaMkhejA" gItama! jyAM me vIyira avagADha hoya che, tyAM asaMkhyAta sUkSma tejarakAyika jI avagADha hoya che. gautama svAmInA prazna-" kevaiyA vAukAiyA ogADhA ?' 3 mAvan ! zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 bhagavatIsUtre bhavanti ? bhagAnAha-' asaMkhejjA' tatra asaMkhyeyAH sUkSmA vAyukAyikA jIvA AgADhA bhavanti, gautamaH pRcchati- kevaiyA vaNassaikAiyA ogADhA ?' tatra kiyanto vanaspatikAyikA jIvA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha-'aNaMtA' tatra anantA vanaspatikAyikA jIvA avagADhA bhavanti, vanaspatikAyikajIvAnA manantatvAt , tathA ca eka pRthivIkAyikAvagAhasthAne asaMrUpeyAnAM pratyekaM pRthivIkAyikAdInAM caturNAM sukSmANAmavagAhanA bhavanni, vanaspatikAyikAnAM tu anantAnA vahAM para kitane vAyukAyika vAyukAyika jIva AvagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'asaMkhejjA' he gautama ! jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagAda hotA hai vahAM para sUkSmavAyukAyika jIva asaMkhyAta avagAha hote haiN| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaDyAvaNassaikAiyA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagADha hotA hai, vahAM para kitane vanaspatikAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtA' he gautama ! jahAM para eka pRthivIkAyika jIva ayagADha hotA hai, vahAM para ananta vanaspatikAyika jIva avagADha hote haiM / kyoMki vanaspatikAyika jIva ananta kahe gaye haiM / tathA ca ekapRthivIkAyika jIva ke avagAhasthAna meM pratyeka asaMkhyAta sUkSmapRthivI je sthAna para eka prakAyika jIva avagADha hoya che, te avagAhanA sthAna para keTalA vAyukAyika jIva avagADha hoya che? bhAvAra prabhunA uttara-"asaMkhejA" he gautama ! 2 sthAna 52 se pRthvIkAvika jIva avagADha hoya che, te sthAna para asaMkhyAta sUkSama vAyukAvika jI avagADha hoya che. gautama 23||bhiinii prazna-"kevaiyA vaNarasaikAiyA ogADhA ?"sAvan! eka pRthvIkAyika jIva jyAM avagADha hoya che, tyAM keTalA vanaspatikAyika jIve avagADha hoya che? mahAvIra prasunI utta2-" aNaMtA" he gautama ! rui 2 yeyi jIva avagADha hoya che, tyAM anaMta vanaspatikAyika jIva avagADha hoya che, kAraNa ke vanaspatikAyika jIva anaMta kahyA che. A kathanane bhAvArtha e che ke eka pRthvI kAyika jIvana avagAhanA sthAnamAM asaMkhyAta sUma pRthvIkAyika che, asaMkhyAta sUkSama aprakAyika jIve, asaMkhyAta sUkSma tejaskAyika zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 11 jIvAvagADhadvAranirUpaNam 703 maragAho bhavati, ityarthaH, gautamaH pRcchati-'jatya NaM bhaMte ! ege AukAie ogADhe tattha NaM kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA ?' he bhadanta ! yatra khalu ekA apkAyiko jIvaH avagAhastatra khalu kiyantaH pRthivIkAyikA avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha-'asaMkhejjA' ekAkAyikAragADhasthAne asaMkhyeyAH pRthivIkAyikA avagADhA bhavanti / gautamaH pRcchati- kevaiyA AukkAiyA ogAhA ? ' tatra kiyantaH apkAyikA agADhA bhavanti ? bhagavAnAha-' asaMkhejjA' tatra asNkhyey| akAyikA avagADhA bhavanti, 'evaM jaheva puDha vikAiyANa kAyika jIva, asaMkhyAta sUkSma apkAyika jIva, asaMkhyAta sUkSma vAyukAyika jIva aura anantavanaspatikAyika jIva avagADha sthita haiN| __aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM-'jastha bhaMte! ege A3. kAie ogADhe' he bhadanta ! jahAM para eka apkAyika jIva avagAda hotA hai, vahAM para 'kevaiyA puDhadhikAiyA ogADhA' kitane pRthivIkA. yika jIva avagAha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejA' he gautama ! jahAM para eka apkAyika jIva avagAr3ha hotA hai usa sthAna para asaMkhyAta pRthivIkAyika jIva avagADha hote haiN| aba gautamaprabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA AukAiyA ogADhA' he bhadanta ! eka apkAyika jIva ke avagAhasthAna meM apkAyika kitane jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejA' vahAM para asaMkhyAta apkAyika jIva avagADha hote haiM / 'evaM jaheva puDhavIkAiyANaM jIvo, asaMkhyAta sUkSma vAyukAyika jIvo ane anaMta vanaspatikAyika 7 mAda (sthita) 3.4 che. ve gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che hai- 'jatthaNaM bhaMte ! ege AukAie ogADhe" 3 man ! 2 sthAna 52 me 155yi 71 mA DAya cha, sAnA sthAna 52 " kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA ?" 8 // pRthvI48 agAdaDAya cha 1 tenA uttara bhApatA mahAvIra prabhu cha-" asaMkhejjA" he gautama yain4 2054||thi: 0 avagADha hoya che, tyAM asaMkhyAta pRthvIkAyika jI avagADha hoya che. gautama svAmInI prazna-" kevaiyA AukAiyA ogADhA ?" bhagavan ! eka apUkAyika jIvanA avagAhanA sthAnamAM keTalA apUkAyika che avagADha hoya che? mahAvIra prabhunI uttara-" asaMkhejjA" gautama ! tyo masabhyAta 15.yi | a ya che. "evaM java puDhavIkAiyANaM vattavdayA taheva zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 bhagavatIsUtre vattavyayA taheva sanvesi niravase meM bhANiyanvaM' evaM pUrvoktarItyA, yathaiva pRthivIkAyikAnAM vaktavyatA uktA tathaiva sarveSAmakAyikAdInAM caturNAmapi vaktavyatvaM niravazeSaM sarva bhaNitavyam , tadAha-' jAva banassaikAiyANaM, jAva kevaiyA vaNassaikAiyA ogADhA ? aNaMtA' yAvat-tenaskAyikAnAM, vAyukAyikAnAM vanaspatikAyikAnAM vaktavyatA pRthivIkAyikavadeva svayamUhanIyA, yAvat-teSAM pratyekaM pazca pazca pRthivIkAyikAdibhirabhilApA abaseyAH, tatrAntimAmilApasvarUpamAha-tatra kiyanto vanaspatikAyikA jIvA avagADhA bhavanti ? iti praznAmilApaH, uttarAbhilApastu-tatra anantA vanaspatikAyikA avagADhA bhavanti iti bhAvaH // mU0 11 // cattavvayA taheva savvesi niravasesaM bhANiyavvaM' pUrvokta rIti se jaisI vaktavyatA pRthivIkAyika jIvoM kI kahI gaI hai usI prakAra kI caktaH vyatA sampUrNarUpa se samasta akAyikAdi cAroM jIyoM se sambandha meM bhI kahanI cAhiye / isI bAta ko spaSTa karane ke liye sUtrakAra 'jAva vaNassaikAiyANaM, jAva kevaiyA vaNassakAiyA ogADhA' aNaMtA' isa sUtra ko praznottara ke rUpa meM prakaTa karate haiM-isameM ve kahate haiM ki yAvat tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika ina jIvoM kI vakta vyatA pRthivIkAyika jIvoM ke jaisI hI hai yaha bAta apane Apa samajhanA cAhiye, yAvat isake pratyeka ke pAMca pAMca abhilApa pRthivIkAyika jIvoMke jaise hI haiM-antima abhilApa isa prakAra se hai-he bhadanta ! jahAM para vanaspatikAyika eka jIva avagADha hotA hai-vahAM samvesi niravasesaM bhANiya" 5 vI tanyatA pRthvI14 vAnI kahI che, e ja prakAranI vaktavyatA saMpUrNa rUpe apakAyikAdi cAre prakAranA jI viSe kahevI joIe eja vAtane vadhu spaSTa karavA mATe sUtrakAra "gAMva vaNassaikAiyANaM, jAva kevaiyA vaNassaikAiyA ogADhA aNaMtA" yA sUtrane praznottara rUpe prakaTa kare che-temAM teo kahe che ke aprakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyikanI vaktavyatA pRthvIkAyika jIvanI vakatavyatA jevI ja che, te vAta jAte ja samajI levI te pratyekanA pAMca pAMca praznottara pRthvIkAyikanA praznottaro jevAM ja samajI levA chelle abhizApa A prakArane che - prazna- he bhagavan! je sthAna para eka vanaspatikAyika jIva avagADha hoya che, te sthAna para keTalA vanaspatikAyika jI avagADha hoya che ? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u04 sU012 astikAyaniSadanadAranirUpaNam 705 astikAyapradezaniSadanadvAravaktavyatAprastAvaH mUlam-"eyaMsi NaM bhaMte! dhammasthikAyaMsi, ahammasthikA. yaMsi, AgAsasthikAyaMsi, cakkiyA keI Asaittae vA, ciTittae vA, nisIittae vA, tuyahittae vA? No iNaTe samaTe, aNaMtA. puNa tattha jIvA ogaaddhaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccaieyaMsi NaM dhammatthikAyaMsi jAva AgAsasthikAryasi No cakiyA keI Asaittae vA, jAva ogADhA ? goyamA! se jahA nAmae kUDAgArasAlA siyA duhao littA guttA guttaduvArA jahA rAyappaseNaijje jAva duvAravayaNAI pihei, pihittA tIse kUDAgArasAlAe bahumajjhadesabhAe jahaNNeNaM eko vA, dovA, tinni vA, ukoseNaM padIvasahassaM palIvejjA, se gUNaM goyamA ! tAo padIvalessAo annabhannasaMbaddhAo annamannapuTAo jAva annamannaghaDatAe ciTThati ? haMtA, ciTTati, cakiyA NaM goyamA! keI tAsu padIvalestAsu Asaittae vA, jAva tuyaTTittae vA? bhagavaM! No iNaTre samaThe, aNaMtA puNa tattha jIvA ogADhA,se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-jAva ogADhA ||suu012|| ___ chAyA-etasmin khalu bhadanta ! dharmAstikAye, adharmAstikAye, AkAzAstikAye zaknuyAt kazcit AsituM vA sthAtuM vA, niSattuM vA, tvarabartayituM vA? para kitane vanaspatikAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhukahate haiM-he gautama ! vahAM para ananta vanaspatikAyika jIva avagADha hote haiM sU0 // 12 // iti jIvAvagADhavAravaktavyatA / / uttara-he gautama ! te sthAna para anaMta vanaspatikAyika ja avagADha hoya che. e sU011 | jIvAvagADhadvAra vakatavyatA samApta ! bha0 89 zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 bhagavatIsUtre nAyamarthaH samarthaH, anantAH punastatra jIvA avagADhAH, tat kenArthena madanta ! evamucyate etasmin khalu dharmAstikAye, yAvat AkAzAstikAye no zaknuyAt kazcit AsituM vA, yAvat avagADhA : ? gautama ! tadyathAnAmakUTAkArazAlA syAt ubhayato liptA, guptA, guptadvArA, yathA rAjapraznIye yAvat dvArakapATAni pidhatte, vidhAya, tasyAH kUTAkArazAlAyAH bahumadhyadeza mAge jaghanyena eko vA, dvau vA, yovA, utkRSTena pradIpasahasraM pradIpayet, tat nUnaM gautama ! tAH pradIpalezyAH anyonya saMbaddhAH, anyonyaspRSTAH yAvat anyonya ghaTatayA tiSThanti ? hanta tiSThanti ? zaknuyAt khalu gautama ! kazcit tAsu pradIpalezyAsu AsituM cA, yAvat svagvartayituM vA ? bhagavana nAyamarthaH samarthaH, anantAH punastatra jIvA avagADhAH, tat tenArthena gautama ! evamucyate yAvat avagAhAH || sU0 12 // TIkA-atha ekAdazam astikAyama dezaniSadanadvAramAha-' eyaMsi NaM bhane ' ityAdi / 'eyaMsi NaM bhaMte ! dhammatthikAyaMsi, ahamatthikAryaMsi, AgAsatkAryaMsi cakkiyA ke Asaitara vA, cihnittae vA nisIinae bA, tuyadvittaevA ? gautamaH pRcchati - he bhadanta ! etasmin khalu dharmAstikAye adharmAstikAye, AkAzAstikAye kiM zaknuyAt samarthoM bhacet kazvitpuruSaH Asitu vA upaveSTuMvA, sthAtuM vA niSattaM vA astikAya pradezaniSadanadvAra vaktavyatA 'eyaMsi NaM bhaMte ! dhammatthikAsi' ityAdi / TIkArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA gyArahaveM astikAya pradezaniSadana dvAra kA kathana kiyA hai - isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai'eyaMsi NaM bhaMte! dhammatthikAryasi, ahammatthikAyaMsi AgAsatthikAyaMsi cakiyA keI Asaittae vA ciTThittae vA, nisIittae vA, tuyaTTittae vA ' he bhadanta ! isa dharmAstikAya meM, adharmAstikAya meM AkAzAstikAya, meM kyA koI puruSa, baiThane ke liye, khaDA rahane ke liye, yA karavaTa badalane ke --astikAya pradeza niSadana dvAra vaktapatA -- " eyaMsi NaM bhaMte! dhammatthikAryasi " ityAhi TIkA - sUtrakAre A sUtra dvArA agiyAramAM astikAyapradezaniSadana dvAranuM kathana karyuM che-A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune vo prazna pUche che - " eyaMsi NaM bhaMte / dhammatdhikAryasi, ahammatthi kAryasi, AgAsatdhikAryasi cakiyA keI AsaittaeyA, nisIittaevA, tuyaTThittaevA bhagavan ! A dharmAstikAyamAM, adharmAstikAyamAM ane AkAzAstikAyamAM, zu keAI puruSa besavAne, uThavAne, nIce besavAne athavA paDakhuM badalavAne-sUvAne " cakkiyA " samartha ho zache aze ? ( " cakkiyA" gAmahI zaha che.) "" zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u04 sU012 astikAya niSadanadvAranirUpaNam 707 avaH upaveSTuM vA, tyamvartayituM AlodituM vA ? iti maznaH, tatra 'cakkiyA' iti 'zaknuyAt' ityarthe dezIyaH zabdo bodhyaH, bhagavAnAha - ' No iNaTThe samaTThe ? ' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH-dharmAstikAyAditraye kazcidapi puruSaH upavezanAdikaM yAvat svagvartanaM kartuM samartho nAsti teSa. mamUrttatvAt, kintu 'anaMtA puNa tattha jIvA ogADhA' tatra dharmAstikAyAdI, anantAH punarjIvA avagADhA bhavanti / gautama statra kAraNaM pRcchati' se keNaNaM bhaMte / evaM baJcai eyaMsi NaM dhammatthikAryasi jAva AgAsatkAryaMsi No cakkiyA keI Asaratae vA, jAva ogADhA?' he bhadanna ! tatkenArthena evamucyate etasmin khalu dharmAstikAye yAvat-adharmAstikAye, AkAzAstikAye to zaknuyAt kazcitpuruSaH AsituM vA, yAvat sthAtuM vA niSattuM vA vartayituvA, anantAH punastatra jIvA avagADhA iti ? bhagavAnAha - 'goyamA ! - liye-leTane ke liye 'cakkiyA' samartha ho sakatA hai ? 'cakkiyA' yaha dezIya zabda hai / uttara meM prabhu kahate haiM- 'No iNaTThe samaTThe' he gautama! yaha artha samartha nahIM hai- arthAt dharmAstikAyAdika meM koI bhI puruSa upavezanAdika kriyA karane meM samartha nahIM ho sakatA hai kyoMki ye dharmAstikAyAdika amUrtadravya haiM / para 'anaMtA puNa tattha jIvA ogADhA' anantajIva vahA~ avagADha hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'sekeNaNaM bhaMte ! evaM ghuccai, eyaMsi NaM dhammasthikAryasi jAva AgAsatthikAryasi No cakkiyAkeI Asaittae vA jAva ogADhA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki dharmAstikAyAdika tIna meM koI bhI puruSa upavezanAdi kriyA kara sakane meM samartha nahIM hotA hai / para ananta jIva vahAM avagAr3ha haiM ? isake uttara meM prabhu mahAvIra alun| uttara- " No iTTe samaTThe " he gautama ! menuM manI zakatu' nathI eTale ke dharmAstikAyAdimAM kAi paNa puruSa besavA, uThAdi kriyAe karavAne samartha nathI, kAraNa ke dharmAstikAyAdikAdra ce| amUrta che. parantu "anaMtA puNa tattha jIvA ogADhA " anaMta va tyAM bhavagADha (sthita) hoya che. gautama svAmIne prazna- ' se keNTTeNaM bhaMte ! evaM vuJcai, eyaMsi NaM dhammatthikAryasi jAva AgAsatthikAyaMsi No cakkiyA keI Asaittae vA jAva ogADhA " he bhagavan ! Apa zA kAraNe evu kahe che ke dharmAstikAyAdika traNamAM kAI paNa puruSa upavezana Adi kriyA karavAne samatha nathI parantu anaMta jIvA tyAM avagADha che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 bhagavatIsUtre se jahA nAmae- kUDAgArasAlA siyA duhao littA guttA guttaduvArA, jahA rAya ppaseNaijje jAva duvAravayaNAI piheI' he gautama ! tadyathA nAma iti-vAkyAlaGkAre, kAcit kUTAkArazAlA-parvata zikharAkArazAlA syAt bhavet ubhayataH-Abhyanta. rato bAhyatazca liptA-gomayamRttikAdinA, guptA caturdikSu AcchAditA, guptadvArAguptaM-pihitaM, dvAra-gavAkSAdikaM yasyA sA tathAvidhA yathA rAjapraznIye pratipA ditA tathaivAtrApi pratipAdanIyA, yAvat-tasyAstAdRzavizeSaviziSTAyAH kUTAkAra zAlAyAH dvArakapATAn kazcit pidhatte-AvRNoti, tatpravezadvArakapATAn saMghaTayatItyarthaH 'pihittA tIse kUDAgArasAlAe bahumajjhadesabhAe, jahanneNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM padIvasahassaM palIvejjA' tasyAH kUDAgArazAlAyAH dvArakapATAn pidhAya tasyAH kUTAkArazAlAyA bahumadhyadezabhAge-samamadhyapradeze, kahate haiM-'goyamA ! se jahA nAmae kUDAgArasAlA siyA' he gautama ! kalpanA karo ki koI eka parvata ke zikhara jaisI akAravAlI kUTAgAra zAlA ho, yahAM " nAma" yaha pada vAkyAlaGkAra meM prayukta huA hai| 'duhao littA, guttA, guttaduvArA, jahA rAyapaseNaijje, jAva duvAravayaNAI pihei' vaha kUTAgArazAlA bhItara bAhara donoM jagaha meM gomaya Adi se lipta ho, cAroM dizAoM meM AcchAdita ho, isake gavAkSa Adi daravAje banda hoM-isa viSaya meM jaisA kathana rAjapraznIya sUtra meM AyA hai-vaisA hI kathana yahAM para isakA karanA cAhiye aise vizeSaNoM vAlI usa kUTAgArazAlA kA pravezadvAra koI vyakti banda kara de 'pihittA tIse kUDAgArasAlAe bahumajjhadesabhAe jahanneNaM ekko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM padIvasahassaM palIvejA' aura banda karake vaha usake bhItara madhyabhAga meM kama se kama eka dIpaka, do dIpaka, tIna mahAvIra prsun| utta2-" goyamA ! se jahA nAmae kUDAgArasAlA siyA" he gautama ! dhAre ke koI eka parvatanA zikhara jevA AkAranI kUTAgAra cha. mahI. "nAma" mA 56 pAyA |2maa 15yu che. "duhao littA, guttA, guttaduvArA, jahA rAyappaseNaijje jAva duvAravayaNAiM pihei" 3 gautama! te kaTAgArazAlA aMdara ane bahAra chANa Adi vaDe lIpelI che cAre dizAomAM AcchAdita che, tenA gavAkSa, daravAjA Adi baMdha che. A viSayane anulakSIne jevuM kathana rAjaprazrIya sUtramAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja tenuM varNana ahIM paNa karavuM joIe A vizeSaNovALI kUTAgAra sAnu pravezadvAra 7 0yati ma za hai. " pihittA tIse kUDAgArasAlAe bahumajjhadesabhAe jahaneNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM padIyasahasaM zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u04 sU012 astikAyaniSadanadvAranirUpaNam 709 jaghanyena eko vA, dvau bA, trayo vA pradIpAH pradI'yeran-prajvAlyeran utkRSTena tu pradIpasahasraM-sahasrapadIpAH pradIpyeran 'se NUNaM goyamA ! tAo padIpale. ssAo annamanasaMbaddhAbho, annamanapuTThAo jAva anmannaghaDatAe ciTThati ?' he gautama! tat asti, nUnaM kila tAH pUrvoktasahasrAvadhikapradIpalezyAH pradIpatejA zikhAH, anyonyasambaddhAH-parasparasaMsaktAH anyonyasaM vRddhAH parasparasparzavatyA yAvat anyonyasambaddhaspRSTAH anyonyaghaTatayA - parasparakyarUpatayA tiSThanti kim ? / gautamaH samarthayate-'haMtA. ciTaMti' he bhadanta ! hanta-satyam , tA: pUrvoktAH pradIpalezyAH parasparasambaddhAH satyo yAvat parasparekyamilitarUpatayA tiSThanti / bhagavAn praznayati-'cakkiyA NaM goyamA! keI tAsa padIvalessAsu Asaittae vA, jAva tuyadvittae vA?' he gautama ! zaknuyAt samarthoM bhaveta khalu kim , kazcit puruSa stAsu pUrvo kAmu pradIpalezyAsu pradIpaprakAzopari Amitu vA-upaveSTuvA, zayituMvA, sthAtu vA, niSattuM vA, tyAvartayituM vA ? gautama dIpaka aura adhika se adhika eka hajAra dIpaka taka jalA deve 'se RNaM goyamA! tAo padIpalessAo annamannaM saMbaddhAo annamanapuTThAmo jAva annamanaghaDatAe ciTuMti' to he gautama ! aba vicAra karo-una hajAra dIpakoM kI prabhA Apasa meM saMsakta hokara, Apasa meM eka dUsare kI prabhA ko chUkara yAvat Apasa meM sambaddha spRSTa hokara paraspara meM eka rUpa hokara rahatI haiM na ? gautama kahate haiM 'haMtA, ciTuMti' hAM bhadanta ! ve isI prakAra se vahAM rahatI haiM to 'cakkiyA NaM goyamA keI tAsu padIvalessAsu Asaittae vA jAva tuTTittae vA' kyA gautama / una pradIpa prabhAoM ke Upara koI vyakti baiThane ke lie, khar3A rahane ke lie, nIce baiThane ke lie yA apanA karavaTa badalane ke lie samartha ho palIvejjA" dharIne, tatenI 562 madhyamAmA mAchAmA ch| 4. 2 matha hI54 bhane 5dhAramA 1dhAre me 12 54 prA . "se NaNaM goyamA ! tAo padIpalessAo annamannaM saMbaddhAo annamanna padAo jAva annamanna ghaDattAe ciTuMti "te hai gotama ! have piyA2 42 zuta tara dIpakanI prabhA parasparamAM saMsakata thaine, parasparanI prabhAne sparzIne, ane eka bIjImAM saMbaddha-pRSTa thaIne parasparamAM eka rUpa thaIne rahe che ke nahIM ? gItama svAmIna uttara-"haMtA, cidaMti" hai, lava ! tyAM bane che. te dIpakanI prabhA eka bIjA sAthe eka rUpa thaIne ja rahe che, mahAvIra prsune| prazna-" cakkiyA NaM goyamA ! keI tAsu padIvalessAsa Asaittae vA jAva tuyadvittaevA" gautama! te ghaTTI 55mAyAnI 652 za keI vyakita besava ne, UbhA rahevAne, nIce besavAne athavA potAnuM paDakhuM badalavAne samartha hoya che kharI? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre Aha-'bhagavaM ! No iNaDhe samaDhe' he bhagavan ! nAyamarthaH samarthaH naivaM bhavitumarhati, bhagavAnAha -'aNaMtA puNa tattha jIvA ogADhA' kintu he gautama ! anantAH punastatra sahasrapradIpalezyAsu-padIpapakAzeSu jIvA avagADhA bhavanti, prakRtamupasa ranAha-'se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccara-jAva ogADhA' he gautama ! tat tenAthana, evamucyate yat-tvam-etasmin dharmAstikAyAditraye no kazcit puruSaH AsituM vA, sthAtuvA, niSattuM vA, tvavartayituM vA zaknuyAt kintu anantAH punastatra jIyA avagADhA bhavanti // 12 // bahusamahAra vaktavyatAprastAva: mUlam-kahi NaM bhaMte! loe bahumame? kahiNaM bhaMte! loe samvaviggahie paNNatte ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheTillesu khuDDAgapayaresu, ettha NaM loe bahusame, ettha NaM sakatA hai ? isa para gautama kahate haiM- bhagavaM! No iNaTe samaDhe' he bhadanta ! yaha artha samartha nahIM hai-arthAt aisA nahIM ho sakatA hai / taba prabhu kahate haiM 'aNaMtA puNa tasya ogADhA' parantu vahAM ananta jIva avagADha hote haiM / 'se teNaSTeNaM goyanA ! evaM vucada jAva ogADhA' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki isa dharmAstikAyAdikatrika meM koI puruSa na baiTha sakatA hai, na uTha sakatA hai, na khar3A raha sakatA hai, aura na karavaTa badala sakatA hai| kyoMki ye tInoM hI dravya amUrta haiN| para aisA hone para bhI ananta jIva inameM avagADha hote haiM |suu. 12 // // iti astikAyapradezaniSadanadvAra vktvytaa|| gautama svaamiin| uttara-" bhAvaM ! jo iNadve samaDhe" magan ! se samAvI zatu nathI. tyA mahAvIra prasu -" aNaMtA puNa tattha ogADhA" 52ntu tyAM manata va sa hAya che. "se teNadeNaM goyamA ! evaM vuccai jAva ogADhA " gItama! te 20 meM se yu cha , mA dharmAstikAya Adi traNa dravyamAM kaI paNa puruSa besI zakato nathI UThI zakate nathI, Ubho rahI zakyuM nathI ane paDakhuM badalI zakatuM nathI kAraNa ke te traNe dravya amUrta che evuM hovA chatAM paNa anaMta che temAM A8 (sthita) cha |suu012|| zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 13 bahusamadvAranirUpaNam 711 loe samvaviggahie papaNatte, kahiNaM bhaMte! viggahaviggahie loe paNNate? gAyamA! viggahakaMDae, etthaNaM viggahaviggahie loe pnnnnte||suu013|| ___ chAyA-kutra khalu bhadanta ! loko bahusamaH ? kutra khalu bhadanta ! lokaH sarvavigrahikaH prajJaptaH ? gautama ! asyA ratnapramAyAH pRthivyAH uparimAntimayoH kSullakAtarayoH, atra khalu loko bahusamaH, atra khalu lokaH sarvavihikaH prajJaptaH, kutra khalu bhadanta ! vigrahavigrahiko lokaH prajJaptaH ? gautama ! vigrahakaNDake atra khalu vigrahavigrahiko lokaH prajJaptaH // 4013 / / TIkA-atha dvAdazaM lokasya bahusamadvAramAha-'kahiNaM bhaMte ! loe' ityaadi| 'kahiNaM bhaMte ! loe bahumame ? kahiNaM bhaMte ! loe sabavigahie paNate ?' gautamaH pRcchati- he bhadanta ! kutra khalu sthAne lokaH bahusamaH-atyantasamabhAgaH prajJataH ? lokaH kvacid vardhamAnaH, kaciddhIyamAno bhavati atastayoH pratiSedhAt bahusamA pradezasya vRddhi hAnirahitaH ka vartate itibhAvaH, atha ca he bhadanta ! kutra khalu sthAne lokaH sarva vigrahikA-vigrahaH-vakram asyAstIti vigrahikaH sarvathA bahusamadvAravaktavyatA'kahiNaM bhaMte ! loe bahusame' ityAdi / / TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne loka kA bahusama dvAra kahA hai-isameM gautama svAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'kahiNaM bhaMte ! loe bahusame, kahi NaM bhaMte ! loe samvaviggahie paNNatte' kisa sthAna para loka atyanta samabhAga bAlA kahA gayA hai ? arthAt loka kI kahIM vRddhi huI hai, kahIM hAni huI hai-so ina donoM ke pratiSedha se pradeza kI hAnivRddhi se rahita aisA bahusamabhAga loka kahAM kahA gayA hai ? vaha -sabhA21tavyatA"kahiNaM bhaMte ! loe bahusame " tyaa:TIkArya-sUtrakAre A sUtra dvArA tenA bahusamadvAranuM nirUpaNa karyuM -gautama svAmI DAvIra prasuna sevA prazna pUche che 1-"kahiNaM bhaMte ! loe bahusame, kahi bhaMte ! loe sabaviggahie paNNatta ?" hai lAn ! yA sthAne leka atyanta samabhAgavALo kahyo che ? eTale ke lekanI koI sthAne vRddhi thaI che, keI sthAne hAni thaI che, paraMtu te bannethI rahitapradezanI hAnivRddhithI rahita e bahusamabhAgayukata leka kayA sthAnamAM kahyo che? zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vigrahikaH savigrahikaH sarvathA saMkSiptaH atyantasaMkIrNa ityarthaH, prajJaptaH? bhagavAnAha. 'goyamA ! hamI se rayaNappabhAe puDhavIe uparimahe Tillesu khuDDAgapayaresu. etthaNaM loe bahumame, etthaNaM loe sabaviggahie paNNatte ' gautama ! asyA ratnamabhAyAH pRthivyAH uparimAdhastanayoH uparimoyamavadhokRtyordhva prataravRddhiH prattA, adhastanazca yamavadhIkRtyAdhaH prataravRddhiH pravRttA tayoruparitanAdhastanayoH kSullaka pratarayoH zeSApekSayA laghutarayoH rajjupamANAyAmaviSkambhayostiryaglokamadhyabhAga patino, atra khalu-etayoH kila prajJApakenopadaryamAnatayA pratyakSIbhUtayoH loko vahusamA atyanta pama bhAgaH, prajJaptaH, atra khalu etayoH lokaH sarvavigrahikaH kahAM para hai ? tathA-he bhadanta kisa sthAna para loka sarvavigrahika hai ? vigraha-vakratA jisameM hai vaha vigrahika hai, sarvathA vigrahika jo hai vaha sarvavigrahika hai / isakA artha hotA hai sarvathA saMkSipta arthAt atyanta saMkIrNa aisA atyanta saMkIrNa lokabhAga kahAM para hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'imI se rayaNappabhAe puDhavIe uparimahehilesu khuDDAgapayaresu, ettha NaM loe bahusame, etthaNaM loe sandhaviggahie paNNatte' isa ratprabhA pRthivI ke uparima adhastana jo zeSa prataroM kI apekSA laghutarapratara haiM ki jinakI coDAI 1 rAjupramANa kI hai evaM jo tirya: gloka ke madhyabhAgavartI haiM, tathA uparima laghuphtara se lekara Urdhva meM prataravRddhi hotI hai aura adhastana pratara se lekara adhaH prataravRddhi hotI hai, una laghutara uparima, adhastana prataroM meM loka kA atyanta samabhAga tathA he bhagavAna! kayA sthAne leka sarvavigrahika che? jemAM vigraha (vakratA) che tenuM nAma vigrahika che je taddana vihika hoya che tene sarvavigrahika kahe che. teno artha sarvathA saMkSipta eTale ke atyaMta saMkIrNa thAya che. e atyaMta saMkIrNa lokabhAga kyA sthAne che ? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA !" gautama! "imIse rayaNappabhAe puDhavIe uparimaheDhillesu khuDDAgapayaresu. ettha NaM loe bahusame, ettha NaM loe savvaviggahie paNNatte // 2 // 2namA pRthvInA 75ribha (752na1) aratana (nIcenA) pratare ke je bAkInA prata karatAM laghutara che, jemanI pahelAI eka rAjUpramANa che ane je tiryakane madhyavartI bhAga che, tathA je uparima laghutara pradezathI laIne urdhvamAM prataravRddhi thAya che ane adhatana pratarathI laIne adhebhAgamAM prataravRddhi thAya che, te laghutara uparima, adhastana pratamAM lekane atyata samabhAga kahyo che. tathA temanI aMdara ja lokane sarvavigrahika-atyaMta saMkIrNa lekabhAga kahyo che, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 13 bahusamadAranirUpaNam 713 pannAsaH, gautamaH pRcchati- kahiNaM bhaMte ! viggahaviggahie loe paNNatte?' he bhadanta ! kutra khalu sthAne vigrahavigrahikA-vigraho-vakraM tadyukto vigrahaH-zarIraM yasyAsti asau vigrahavigrahika: lokarUpazarIrasya vakratAyutta bhAgaH kutra prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! viggahakaMDa e, estha NaM vigaviggahie loe paNNatte' he gautama ! vigrahakaNDake-vigraho vakraM kaNDakam avayavo vigraharUpaM kaNDakaM vigraha kaNDakaM tasmin brahmadevalokakUpare ityarthaH hastakoNI iti prasiddha tathA ca loka rUpa zarIrasya brahmadevalokarUpaH kUperabhAgo'sti yatra vA pradezasya vRddhilahAnyA vA vakraH avayavo bhavati tad vigrahakaNDakaM tacca prAyo lokAnteSvastIti bhaavH| atra khalu vigrahakaNDa ke vigrahavigrahiko lokaH prajJaptaH iti bhaavH| mu0 13 // kahA gayA hai / tathA inhIM meM loka ko sarvavigrahika kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kahi NaM bhaMte ! viggaha viggahie loe paNNatte' he bhadanta ! lokarUpa zarIra kA vakratAyukta bhAga kahAM para kahA gayA hai / aura vigraha nAma zarIra kA bhI hai| vakratAyukta hai vigraha jisakA vaha vigraha vigrahika hai uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! viggahakaMDae-etya NaM viggahaviggahie loe paNNatte' vigraha-cakra jo kaNDaka-avayava hai vaha vigrahakaNDaka hai arthAt vigraharUpa jo kaNDaka hai vaha vigrahakaNDaka hai| usa cigrahakaNDaka meMbrahmadevaloka meM-yaha brahmadevaloka, lokarUpa zarIra kI kuhanI jaisA bhAga hai, yahAM pradeza kI hAnI aura vRddhi se vakra avayava hotA hai-vigraha vigrahika loka kahA gayA hai| yaha vigrahakaNDaka prAyaHlokAnta meM hai| arthAt jahAM para vigrahakaNDaka hai, vahAM lokarUpa zarIravakratAyukta hai / suu013|| iti vaha smdvaarvktvytaa|| gautama svaamiin| prazna-"kahiNaM bhaMte ! vigAha viggalie loe paNNate ?" he bhagavana ! leka rUpa zarIrano vatAyukata bhAga kyA sthAne kahyo che ? vigraha " pada vakranA artha mAM paNa vaparAya che ane zarIranA arthamAM paNa vaparAya che. vakratAyukata che vigraha jene tene vigrahavigrahika kahe che. mahAvIra prabhunI utta2-" goyamA !" gautama ! viggahakaMDae-ettha NaM viggaivigahie loe paNatte" vigraha (14) 2 44 cha-tena vigraha kahe che eTale ke vigraharUpa je kaMDaka che tene vigraDakaMDaka kahe che te vigrahakaMDakamAM-brahmadevalokamAM te brahmadevaloka leka rUpe zarIranI koNI je bhAga che ahIM pradezanI hAni ane vRddhithI vakra avayava thAya che) vigrahavigrahika leka kahyo che. A vigrahakaDaka prAyaH lokAntamAM che. eTale ke jyAM vigrahakaDaka che, tyAM lekarUpa zarIra vakratAyukta che. sU013 bha0 90 zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre loksNsthaandvaarvktvytaa| mUlam-"kiMsaMThie NaM bhaMte! loe paNate ? goyamA ! supaiTriya saMThie loe paNNatte, heTTA vicchinne, majjhe jahA sattamasae paDhamuddese jAva aMtaM kareMti, eyassa gaM bhaMte! ahe logassa tiriyalogassa uDDalogassa ya kayare kayare hiMtojAva visesAhiyA vA? goyamA! samvatthove tiriyaloe, uDaloe asaMkhejaguNe, aheloe visesAhie, sevaM bhaMte!sevaM bhaMte! tti ||suu014|| chAyA-ki saMsthitaH khalu bhavanta ! lokaH prajJaptaH ? gautama! supatiSThikasaMsthitoloka prAtaH abastanavistIrNaH, madhye yathA saptamazatake prathamoddezake yAvat-antaM kunti, etasya khalu bhadanta ! abolokasya tiryaglokasya, Ulokasya ca katare katarebhyo yAvat vizeSAdhikAyA ? gautama ! sarvastokastiryagyoH , UrvalokaH prasaMtyeyaguNaH, adholoko vizeSAdhikaH, tadevaM bhadanta ! tade bhadanta ! iti||muu014|| TIkA-atha trayodazaM lokasaMsthAnadvAramAha-'kiM saMThieNaM bhaMte ! loe' ityAdi / 'ki saMThie NaM bhaMte ! loe paNNate ? ' he bhadanta ! kiM saMsthitaH kiM saMsthita-saMsthAnam-AkAro yasya sa kiMsaMsthitaH kimAkAraH khalu lokaH prajJaptaH ? bhagavAnAha - goyamA ! supaiTTiyasaMThie loe paNNatte' he gautama ! lokasaMsthAna dvAravaktavyatA'kiM saMThie NaM bhaMte ! loe paNNatte' ityAdi / TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtradvArA 13 veM lokasaMsthAna dvAra kA prarUpaNa kiyA hai-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'kiM saMThieNaM bhaMte! loe paNNatte' he bhadanta ! loka kA AkAra kaisA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! suparaSTiyasaMThie loe paNNase' he gautama ! -sosathAnadAra 140yatA-- " ki saMThie gaM bhaMte ! loe paNNatte" tyAdi TIkAI- sUtrakAre A sUtra dvArA teramAM lokasaMrathAna dvAranI prarUpaNA karI che tene anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che - kiM saMThie NaM loe paNNatte" lan ! sonI ma2 / yo cha ? mahAvIra prbhun| utta2-" goyamA !" he gautama ! " supaiTTiyasaMThie loe zrI bhagavatI sUtra: 10 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 14 lokasaMsthAnadvAranirUpaNam 715 supratiSThika saMsthitaH - supratiSThitam adhomukhIkRtAH sthApita zarAbI pari Urdhvamukha sthApitazarAvaH tadivasaMsthitamAkAro yasya sa tathAvidho lokaH prajJaptaH, 'heDDAvitthinne, majjhe jahA satamasae paDhamudde se jAtra aMtaM kareMti ' adhastAt vistIrNaH vizAlaH madhye saMkSiptaH ityAdirItyA yathA saptamazatake mathamoddeza ke pratipAdita stathaivAtrApi pratipAdanIyaH, tatpatipAdanAva dhimAha - yAvat - sidhyanti, budhyante, mucyante, sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti ityetatparyantamityarthaH / athAlpabahutvaM gautamaH pRcchati -' yassa NaM bhaMte ! ahe logassa tiriyalogassa, uDalogassa ya kayare loka kA AkAra supratiSThaka ke AkAra jaisA kahA gayA hai| nIce mukha karake rakhe zarAva ke Upara Urdhvamukha karake rakhe gaye zarAva kA jaisA AkAra hotA hai usakA nAma supratiSThaka hai| aisA hI AkAra loka kA kahA gayA hai / 'heTThA visthinne, majjhe jahA sattamasae paDhamudde se jAva aMtaM kareMti' isa AkAra meM loka nIce vistIrNa, madhya meM saMkSipta hai, ityAdi rIti se jaisA saptamazataka ke prathama uddezaka meM pratipAdita kiyA gayA hai / usI prakAra se vaha yahAM para bhI pratipAdana karanA cAhiye / yaha pratipAdana vahAM se yahAM kahA~ taka kA karanA cAhiye / isake liye avadhidikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiM'jAva aMtaM kareMti' isa pATha taka kA prakaraNa lekara yahAM pratipAdana karanA caahiye| yahAM yAvat zabda se 'sidhyanti, budhyante, mucyante, sarvaduHkhAnAm' ina padoM kA saMgraha kiyA gayA hai / aba alpa bahutva ke viSaya meM gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'eyassa NaM bhaMte ! 66 paNNatte" sone Ara supratiSThinA bhAra meve che. AdhA rAjesA me zakArA para khIjA zakeArAne mukha rAkhIne geAThavavAthI jevA AkAra thAya che, tevA AkArane supratiSThika kahe che eve ja lekanI AkAra kahyo che. vithine, majjhe jahA sattamasara paDhamuddese jAva aMta kareti " mA bhAra A prakArane che-nIce leAka vistINu che, madhyamAM sa`kSipta che, ityAdi jevuM kathana sAtamAM zatakanA pahelA uddezAmAM pratipAdita karavAmAM Avyu che, eja pramANe ahI' paNa tenuM pratipAdana thavu joie te pratipAdana kayAM sudhI karavuM joIe te have prakaTa vAmAM Ave che-" jAva aMtaM kareMti " mA sUtrapATha pantanA kathananu... ahIM pratiSa dana karavu' joI e ahIM' 8 yAvat' pada vaDe " sidhyanti, budhyante, mucyante, sarva duHkhAnAm A pAnA sagraha karavAmAM AnyA che. zrI bhagavatI sUtra : 10 " Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kapare hito jAva vise sAhiyA vA ? ' he bhadanta ! etasya khalu pUrvoktasya adholokasya tiryaglokasya, Urdhvalokasya ca madhye katare lokAH katarebhyo lokebhyo yAvat-alpAvA, bahukAvA, tulyAvA, vizeSAdhikAvA santi ? bhagavAnAha'goyamA ! sabathove tiriyaloe, uDuloe asaMkhejnaguNe, aheloe visesAhie' he gautama ! sarvastokaH sarvApekSayA alpaH tiryagloko'sti tasya aSTAdazayojanazatAyAmasvAt , tadapekSayA UvalokaH asaMkhyeyaguNo'sti, kizcinyUna saptarajjupamANocchitatvAt / tadapekSayA adholoko vizeSAdhiko'sti, kizcitsamadhikaahelogassa, tiriyalogassa, ur3alogasta ya kayare kayarehitojAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! pUrvokta avoloka, tiryagloka aura Urcaloka ina tIna lokoM ke bIca meM kauna loka kisa lokoM se alpa haiM ? kinase ve bahuta haiM ? kauna kinake barAbara haiM ? aura kauna kinase vizeSAdhika haiM ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'samvatthove, tiriyaloe, uDDaloe asaMkhejaguNe, aheloe visesAhie' sabakI apekSA kama tiryagloka hai, kyoMki isakA AyAma 18 sau yojana kA hai isakI apekSA Urdhvaloka asaMkhyAtaguNA kyoMki yaha kucha kama sAta rAju UcA hai / isakI apekSA adholoka vizeSAdhika hai| kyoM ki isakI UcAI kucha adhika 7 rAju pramANa hai / aba anta meM gautamaprabhu have a5mahatvanA viSayamAM gautama svAmI mahAvIra prabhune mA pramANe prazna pUche cha-"eyarasaNaM bhaMte ! ahe logassa, tiriyalogassa, uDDU logassa kayare kayarehito jAva visesAhiyA ?" bhagavan ! pUrita aghosI, tiryaleka ane urvalekamAM ko leka kayA leka karatAM nAnuM che? karyo leka kayA leka karatAM maTe che? kaye leka kayA lekanI barAbara che ? ane ko leka kyA lekathI vizeSAdhika che? mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA !" hai gautama ! " savayove tiriyaloe, uDDaloe asaMkheja guNe, aheloe visesAhie" tiyo sauthI nAnI che, kAraNa ke tene AyAma (laMbAI) aDhAraso jananI che. tenA karatAM urvaleka asaMkhyAta gaNe moTe che, kAraNa ke tenI uMcAI sAta rAju karatAM thoDI ochI che. urvilaka karatAM aleka vadhu maTe che, kAraNa ke tenI uMcAI sAta rAjUpramANa karatAM adhika che. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 ------- on-rea m s prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 14 lokasaMsthAnadvAranirUpaNam 717 saptarajjupamANochitatvAt / ante gautamo bhagavAkyaM pramANa yannAha-'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaMbhavaduktaM satyamevAratoti mAvaH / / mU0 14 // / / iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka pazcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAnapradatta'jainAcArya padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikA. qhyAyAM vyAkhyAyAM trayodazazatake caturtho dezakaH samAptaH // 13-4 // se kahate haiM-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha saba bilakula satya hai, he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha bilakula satya hai / / sva0 14 / itilokasaMsthAna dvaaraavktvytaa|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jI mahArAja kRta " bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke terahaveM zataka kA ___ cauthA uddezaka samApta / / 13-4 // mahAvIra prabhunA vacanane pramANabhUta gaNIne gautama svAmI kahe che" sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti" se bhagavan ! mA5tuM 20 4yana saya satya cha. u sa n ! mApanu / 4thana yathA / che. ||suu014|| che lokasaMsthAnadvAra vakatavyatA samApta che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI sUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA teramA zatakane uddezakasamAta 13-jA zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 bhagavatIsUtre ___atha pazcamodezakaH prArabhyate ___ trayodazazatake pazcamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam / kiM nairayikAH sacittAhAriNaH 1 kiMvA acittAhAriNaH ? kiM vA mizrAhAriNaH santi ? no sacittAhAriNo nairayikA bhavanti, no vA mizrAhAriNo nairayikA bhavanti, api tu acittAhAriNo nairayikA bhavanti, evameva asurakumArA. dayo'pi avseyaaH|| nairyikvktvytaa| mUlam-neraiyA NaM bhaMte! kiM sacittAhArA, acittAhArA mIsAhArA ? goyamA! no sacittAhArA, acittAhArA, no mAMsAhArA, evaM asurakumArA paDhamo neraiyauddesao niravaseso bhANiyavo, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu01|| ___ chApA-nairayikA khalu bhadanta ! kiM sacittAhArAH, acittAhArAH, mizrAhArAH ? gautama ! no sacitAhArAH, acitAhArAH, no mizrAhArAH, evam apurakumArAH, prathamo nairayikodezako niravazeSo bhaNitavyaH, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta iti // 1 // pAMcave uddezekA prAraMbhaterahaveM zataka se isa paMcama uddezaka meM jo viSaya varNita huA haiusakA vivaraNasaMkSeAse isa prakAra hai-kyA nairapika sacittAhArI hote hai ? yA cittAhArI hote hai ? yA mizrAhArI hote hai ? nairayika sacittAhArI nahIM hote haiM, aura na ve mizrAhArI hote haiM kintu acittAhArI hote haiN| isI prakAra se alukumAra Adi ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahiye| pAMyA uddezAne pAra - teramAM zatakanA pAMcamAM uddezakamAM je vidhyanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te viSayanuM saMkSipta vivecana-"zuM nArake sacittAhArI hoya che? ke acittAhArI hoya che? ke mizrAhArI hoya che?" "nAraka sacittAhArI paNa nathI, mizrAhArI paNa nathI, paraMtu acittAhArI che. e ja pramANe asurakumArAdinA viSayamAM paNa samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u05 sU0 1 nairayikAhAranirUpaNam 719 " , TIkA - caturthIdezake lokasvarUpasyoktatvena loke ca nArakAdInAM sadbhA cena narakAdi vaktavyatArthe pazcamAdezaka mAramate 'nerayiyANaM bhaMte ' ityAdi / 'neraiyANaM bhaMte / kiM sacitAhArA, acitAhArA, mIsAhArA ? ' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! nairayakAH khalu kiM sacittAhArAH ? kiM vA avitAhArAH ? kiMvA mizrAhArAH - sacittAcinAhArA bhavanti ? bhagavAnAha - ' goyamA ! no sacittAhArA, acittAdvArA no mItAhArA' he gautama! nairayikAH khalu no sacitAhArA bhavanti, no vA mizrAhArAH - sacittAcittAddArA bhavanti, apitu acittAhArAH bhavanti, ' evaM asurakumArA / paDhamo neraiyauddesao niravaseso bhANiyantro ' evaM nairacika vaktavyatA neraiyA NaM bhaMte! kiM sacittAhArA acisAhArA' ityAdi / TIkArya - caturtha uddezaka meM loka kA svarUpa kahA hai, loka meM hI nArakAdi ko kA sadbhAva hai| isa kAraNa sUtrakAra ne nArakAdikoM kI vaktavyatA ke nimitta isa pAMcaveM uddezaka kA kathana kiyA hai| isameM sarvaprathama gautamane prabhu se aisA pUchA hai 'neraiyA NaM bhaMte! kiM sacittAhArA, acintAhArA, mIsAhArA ?' he bhadanta ! nairayika sacinta AhAracAle haiM ? yA acita AhAravAle haiM ? yA mizra AhAra vAle haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'no sacitAhArA no mIsAhArA' nairayika na sacisa AhAravAle haiM, na mizra AhAravAle haiM, kintu acittaAhAravAle haiN| 'evaM asurakumArA, par3hamo neraiya udde sao niravaseso bhANiyavvo' isI prakAra asurakumAra bhI na sacitta - nArAnI vahutavyatA 66 'neraiyANaM bhaMte / kiM sacittAhArA acittAhArA" ityAhi TIkA -ceAthA uddezAmAM leAkanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. lekamAM ja nArakAdinA sadbhAva hoya che. A prakAranA pahelAnA uddezaka sAthenA sabaMdhane lIdhe have sUtrakAra nArakAdinA AhAranuM kathana kare che. gautama svAbhIno prazna- "neraiyANaM bhate ! kiM sacittAhArA, acittAhArA, mI sAhArA ?" he bhagavan ! naar| sayitta AhAravANA che ? athitta AhAravALA che? ke mizra AhAravALA che ? bhaDAvIra praluno uttara- " goyamA ! no sacittAhArA, acittAhArA, no mI sAhArA " he gautama! nArI sacittAhArI pazu nathI, mizrAhArI pazu nathI, parantu abhittAhArI 4 che. " evaM asurakumArA, paDhamo nerakSya uddeo niravaseso bhANiyavvo " se pramANe asurakumArI yaSu savittAhArI nathI, zrI bhagavatI sUtra : 10 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tathaiva, amurakupArA api no sacittAhArAH, no vA mizrAhArAH, apitu acittAhArA bhavanti, tathA ca nairayikAdInAM sacittAhArAdiviSaye prajJApanAyAH aSTAvizatitamasyAhArapadasya prayamo nairayikoddeza ko niravazeSa: sarvaH bhaNitavyaH atra vaktavyaH tathAcoktaM prajJApanAyAm-'neraiyA NaM bhaMte ! kiM sacittAhArA, acittA hArA, mIsAhArA ? goyamA ! no sacittAhArA, acittAhArA, no mIsAhArA' ityAdi, ante gautamo bhagavadvAkya pramANayannAha- sevaM maMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameveti bhAvaH ||suu. 1 // // iti trayodazazatake pazcamodezakaH // AhAravAle hote haiM, na mizra AhAravAle hote haiM, kintu acitta AhAravAle hote haiM / nairayika AdikoM ke sacittAhAra Adi ke viSaya meM prajJApanA ke 25 veM AhAra pada kA prathama nairayika uddezaka samasta yahAM kahanA cAhiye-prajJApanA meM aisA hI kahA hai-'neraiyA NaM bhaMte! kiM sacittAhArA, acittAhAro mIsAhArA? goyamA !no sacittAhArA, acittAhArA, no mIsAhArA" ityaadi| aba anta meM gautama bhagavAn ke vAkya ko pramANa mAnate hue kahate haiM-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! isa prakAra Apake dvArA kahA gayA yaha viSaya satya hI hai, he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha viSaya satya hI hai // sa 1 // ||pNcm uddezaka samApta // 5 // mizrAhArI nathI, paraMtu acittAhArI che. nArakAdinA sacitta hAra AdinA viSayamAM prajJApanA sUtranA prathama nairayika uddezakanuM 28muM AhAra pada ahIM sapatha 33 4 the prajJApanAmA yo me yahAM cha -" neraiyANaM bhaMte ! kiM sacittAhAga, acittAhArA, mIsAhArA ?" goyamA ! "no sacittAhArA, acittAhArA, vo mIsAhArA" tyAl: gautama svAmI mahAvIra prabhunA vacanane pramANabhUta gaNIne kahe che"sevN bhaMte! sevaM bhate ! ti" 3 samapan / mApe mA viSayanu 2 prtipaadana karyuM che te sarvathA satya che he bhagavana ! ApanI vAta sayA satya che. ||suu01|| | teramAM zatakane pAMcame uddezaka samApta II13-pA. zrI bhagavatI sUtra : 10