________________
४०६
भगवतीसूत्रे आइढे अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय' हे गौतम ! आत्मनः स्वस्थ सौधर्मकल्पस्य वर्णादिपर्यायैः आदिष्टे-आदेशे सति तै व्यपदिष्टः सन् सौधर्मः कल्पः आत्मा भवति-स्वपर्यायापेक्षया सद्पो भवतीत्यर्थः, परस्य-ईशानादिकल्पान्तरस्य पर्यायैः आदिष्टे-आदेशे सति तैर्व्यवदिष्टः सन् नोआत्मा-अनात्मा भवति, परपर्याया पेक्षया अप्सद्यो भवतीत्ययः, तदुभयस्य पर्यायैः आदिष्टे-आदेशे सति तदुभय. स्स आइडे नो अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय' हे गौतम ! सौधर्मकल्पसंबंधी वर्णादिपर्यायों से व्यपदिष्ट होने पर कथंचिा आत्मासद्रूप है, कथंचित्-ईशानादि कल्पान्तर की अपेक्षा से वह नो आत्माअसदुरूप है, अर्थात् परपर्यायों की अपेक्षा से वह अनात्मरूप है, तथा तदुभयपर्यायों से आदिष्ट होने पर वह अवक्तव्य भी है ६, तृतीयभंग में जो वह कथंचित् अवक्तव्य कहा गया है-उसका कारण यह है कि वह आत्मा है इस रूप से वक्तुं शक्य नहीं हो सकता हैं क्योंकि वह उस समय परपर्याय की अपेक्षा नोआत्मा भी है, और वह नोआत्मा है ऐसा भी उस समय नहीं कहा जा सकता है, क्योंकि वह स्वपर्यायों की अपेक्षा से सद्रूप भी है ! अतः इन शब्दों द्वारा वह युगपत् अवाच्य होने के कारण कथंचित् अवक्तव्य कहा गया है। इसी प्रकार से ईशान सनत्कुमार, माहेन्द्र ब्रह्म, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत, ये कल्प भी कथंचित् सदरूप है, कथंचित् नोआत्मा
आइडे नो आया, तदुभयस्स आइटूठे अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय" ગૌતમ ! સૌધર્મકલ્પ પિતાની સૌધર્મ કહપસંબંધી વદિ પર્યાયની અપે. લાએ પદિષ્ટ (કથિત થાય ત્યારે આત્મા-સરૂપ છે, ઈશાનાદિ ક૯પાન્તરોની અપેક્ષાએ પદિષ્ટ થાય ત્યારે ને આત્મા–અસદુરૂપ છે. એટલે કે પર પર્યાની અપેક્ષાએ તે અનામરૂપ છે. તથા તદુભય (સ્વ અને પર) પર્યાની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ (કથિત) થાય ત્યારે તે અવક્તવ્ય પણ છે. તેનું કારણ એ છે કે–તે આત્મા છે એવું કહી શકાય નહીં, કારણ કે તે સમયે પર પર્યાયની અપેક્ષાએ તે આત્મારૂપ પણ છે. તે આત્મા છે, એવું પણ તે સમયે કહી શકાય નહીં, કારણ કે તે સ્વપર્યાયની અપેક્ષાએ સદુરૂપ પણ છે તેથી આત્મા અને અનાત્મા શબ્દ વડે એક સાથે અવાગ્ય હેવાને કારણે તેને કથંચિત્ અવક્તવ્ય પણ કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણે ઈશાન, सनमा२, मान्द्र, ब्रह्म, elds, माशु, ससार, भार, मानत, માણુત અને અસ્કૃત કપ પણ કથંચિત્ સદુરૂપ છે, કથંચિત અસદુરૂપ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૦
