________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू०१ आत्मस्वरूपनिरूपणम् ३७७ अथ दर्शनात्मना सह द्वयोः प्ररूपणं करोति-'जस्स सणाया तस्स उवरिमाओ दोवि भयणाए, जस्स पुण ताओ तस्स दसणाया नियमं अत्थि' यस्य दर्शनात्मत्वं भवति तस्य उपरितनौ अग्रिमौ चारित्रवीर्यरूपी द्वावपि भजनया भवतः, यस्य पुनस्तो-उपरितनौ द्वौ आत्मानौ भवत स्तस्य दर्शनात्मत्वं नियमादस्ति तथाहि यस्य दर्शनात्मत्वं भवति तस्य चारित्रात्मत्वं स्यादस्ति यथा संयतानाम् , स्यानास्ति यथा असंयतानाम् , यस्य तु चारित्रात्मत्वं भवति तस्य दर्शनात्मत्वं भवत्येव यथा साधूनाम् , एवं यस्य दर्शनात्मत्वं भवति तस्य वीर्यात्मत्वं स्यादस्ति यथा संसारिणाम् , स्यान्नास्ति यथा-सिद्धानाम् , यस्य च वीर्यात्मत्वं भवति तस्य में वीर्यात्मता के सद्भाव में भी ज्ञानात्मता नहीं हैं। (जस्त दंसणाया तस्स उवरिमाओ दोवि भयणाए, जस्स पुण ताओ तस्स दंसणाया नियमं अस्थि' जिसमें दर्शनात्मता होती है, उसमें चारित्र और वीर्य ये दोनों भजना से होते हैं तथा जिस आत्मा में चारित्र और वीर्य ये दो आत्माएँ होती हैं उसमें दर्शनात्मता नियम से होती है, तथा जिसमें दर्शनात्मता होती है उसको चारित्रात्मता होती ही है ऐसा नियम नहीं है किन्तु इसकी वहां भजना है यह वहां होती भी है और नहीं भी होती। दर्शन के साथ चारित्रात्मता संयतो में होती है और असंयतो में यह नहीं होती है। परन्तु जिस आत्मा में चारित्रात्मता होती है उस आत्मा में दर्शनात्मता अवश्य ही होती है, जैसे अनगारों में इसी प्रकार से जिस आत्मा में दर्शनात्मता होती है उस आत्मो में वीर्यात्मता होती भी है और नहीं भी होती है-होती है यह दर्शनात्मा के साथ संसारी जीवों में और नहीं होती है सिद्धों में, तथा जीसमें वीर्यात्मता होती है उसमें
“ जस्स दसणाया तस्स उवरिमाओ दो वि भयणाए, जस्स पुण ताओ तस्स दसणाया नियम अस्थि " २ मां शनात्मता डाय छे ते भां यारત્રાત્મતા અને વીર્યાત્મતાને વૈકલ્પિક રીતે સદ્ભાવ હોય છે, પરંતુ જેમાં ચારિત્રાત્મતા અને વીર્યાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં દશનાત્મતા અવશ્ય હેય છે એટલે કે જે જીવમાં દર્શનાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી સંયતેમાં દર્શનની સાથે ચારિત્રને સદભાવ રહે છે, અસંયતમાં દશનામતા હોય છે પણ ચારિત્રાત્મતા હતી નથી પરંતુ જે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં દર્શનાત્મતા અવશ્ય હોય છે. દાખલા તરીકે અણગારેમાં બનેને સદ્ભાવ હોય છે જે આત્મામાં દર્શનાત્મતા હોય છે, તે આત્મામાં વિર્યાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે સંસારી જીમાં દર્શનાત્મતા સાથે વીર્યાત્મતા પણ હોય છે સિદ્ધોમાં દર્શનાત્મતા સાથે વર્યાત્મતાને સદૂભાવ હોતું નથી પરંતુ જે
म०४८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૦
