________________
भगवतीसूत्रे शब्देन वाऽभिलाप्यत्वात् । अथ देशापेक्षयाऽऽह-देशः पंचमदेशिकस्य एका आदिष्टः सद्भावपर्ययः-सद्भावप्रधानाः पर्यवाः यस्मिन् स सद्भावपर्यवः, स्व. पर्ववैरिति, द्वितीयस्तु देश आदिष्टः असद्भावपर्यवः परपर्यायैरिति, एवं पूक्ति रीत्या द्विकमसंयोगे सर्वे पूर्वोक्ता द्वादशभङ्गाः पतन्ति-भवन्ति । त्रिककसंयोगे एकोऽष्टमो भङ्गः त्रिषु स्थानेषु बहुवचनात्मकोऽत्र न परति, तस्यात्र प्रदेशानां पञ्चकत्वादसंभवात् ।
___पञ्चमदेशिस्कन्धस्य २२ द्वाविंशतिर्भङ्गकोष्ठकम्
संपूर्णस्कन्धापेक्षया सकलादेशिनोऽसंयोगिनस्त्रयो भङ्गाः यथा(३) आत्मा १ - नो आत्मा २ - अवक्तव्यमिति ३
द्विकसंयोगिनो १२ द्वादशभङ्गा यथाआत्मा नो आत्मा आत्मा अवक्तव्यमिति नो आत्मा अबक्तव्यमिति (१) एका-एका (५)एका-एका (९) एकः-एकः (२)एकः -अनेके (६)एका-अनेके (१०)एक:-अनेके (३)अने के-एका (७)अनेके-एक: (११)अनेके-एक: (४)अनेके-अनेके (८)अनेके-अनेके (१२)अनेके-अनेके आदि शब्दों द्वारा अथवा अनभिलाप्य शब्द द्वारा कहे ही जाते हैं।
अब देश की अपेक्षा से पंचप्रदेशिक स्कंध के भंगों को प्रकट करने के लिये कहा जाता है कि जब पंचप्रदेशिक स्कंध का अपनी पर्यायों से सदभावपर्यायवाला एकदेश आदिष्ट होता है तब वह सदरूप है, परपर्यायों से असद्भाव पर्यायवाला जब द्वितीय देश आदिष्ट होता है तब वह कथंचित् असदुरूप है २, इस प्रकार पूर्णोक्त रीति से विकसंयोग में सब पूर्वोक्त भंग होते हैं, त्रिकसंयोग में एक आठवां भंग नहीं होता है, क्योंकि वह यहां पांच ही प्रदेश होने से तीनों स्थानों में શદે દ્વારા અથવા અનભિલા શબ્દ દ્વારા જ કહેવામાં આવે છે.
હવે દેશની અપેક્ષાએ પંચપ્રદેશિક સ્કંધના ભંગે પ્રકટ કરવા માટે આ પ્રમાણે કહી શકાય છે જ્યારે પંચપ્રદેશિક સ્કંધને પિતાના પર્યાની અપેક્ષાએ સદુભાવપર્યાયવાળ એકદેશ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે સરૂપ હોય છે, પરપર્યાની અપેક્ષાએ અસદ્દભાવ પર્યાયવાળે જ્યારે બીજો દેશ આદિષ્ટ થાય છે ત્યારે તે કથચિત્ અસદુરૂપ હોય છે. (૨) આ પ્રકારે પૂર્વોકત પદ્ધતિ અનસાર પૂર્વોકત ૧૨ બ્રિકસંગી ભંગ થાય છે વિકસંગમાં આઠમે ભંગ બનતું નથી, પણ પૂર્વોકત સાત ભંગ બને છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૦
