________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम्
३६९
भवति तस्य ज्ञानात्मत्वं स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, यतः सकषायस्य सम्यग्दृष्टे ज्ञनात्मत्वमस्ति, मिथ्यादृष्टेस्तु कषायिणो ज्ञानात्मत्वं नास्ति, इत्येवं भजना भवति, तथा यस्य ज्ञानात्मत्वमस्ति तस्य कषायात्मत्वं स्यादस्ति स्यान्नास्ति, ज्ञानिनां सकषायत्वात्, अकषायश्वाच्च, इत्येवं भजना, 'जहा कसायाया य उपभोगाया य तहा कसायाया य दंसणायाय', यथा कषायात्मा च उपयोगात्मा च परस्परं प्रतिपादितस्तथा कषायात्मा च दर्शनात्मा च प्रतिपत्तव्यः तथा च यस्य कषायात्मत्वं भवति तस्य दर्शनात्मत्वं नियमादस्ति दर्शनरहितस्य घटपटादेः कषायात्मत्वाभावत्, का तात्पर्य ऐसा है कि “ 'यत्र २ कषायात्मत्वं भवति तत्र तत्र ज्ञानात्मत्वं भवति " जिसमें कषायात्मता है वहां पर ज्ञानात्मता है - ऐसा नहीं बन सकता है, किन्तु वहां ज्ञानात्मता की भजना हो सकती है क्योंकि कषाय मिथ्यादृष्टियों में ज्ञानात्मता नहीं होती है और सकषाय सम्यन्द्रष्टि में ज्ञानात्मता होती है। इसलिये सकषायत्व के साथ ज्ञानात्मता की भजना कही गई है। इसी प्रकार से जिस आत्मा में ज्ञानात्मता होती है उस आत्मा में सकषायता होती है - ऐसा भी नियम नहीं बन सकता है क्योंकि ज्ञानी जो होते हैं वे सकषायी भी होते हैं और अकषायी भी होते हैं। 'जहा कसायाया य उवओगायाया य तहा कसायाया य दंसणायाया य' जिस प्रकार से कषायात्मा और उपयोगात्मा का परस्पर के सम्बन्ध में कहो गया है, उसी प्रकार से कषायात्मा और दर्शनात्मा के सम्बन्ध में भी कहना चाहिये। जैसे जिस जीव में कषायात्मता होती है उसमें दर्शनात्मता
જ્યાં કષાયાત્મતાને સદૂભાવ હાય છે, ત્યાં જ્ઞાનાત્મતાના સદૂભાવ હોય છે પશુ ખ। અને નથી પણ હાતા, કારણ કે સકષાય મિથ્યાષ્ટિ જીવામાં જ્ઞાનાત્મતાના સદ્ભાવ હાતા નથી અને સકષાય સમ્યગ્દષ્ટિ જીવામાં નાના
મતાને સદ્ભાવ હોય છે. એજ પ્રમાણે જે આત્મામાં જ્ઞાનાત્મતા હાય છે, તે આત્મામાં કષાયાત્મતાના સદ્દભાવ જ હોય, એવા નિયમ નથી, કારણ કે જેએ જ્ઞાની હાય છે તેએ કષાયયુક્ત પણ હાય છે અને કષાય રહિત પશુ હાય છે, તેથી જે જીવમાં જ્ઞાનાત્મતા હોય, તે જીવમાં કષાયાત્મતા હાય पायु भरी भने न पशुणु होय. "जहा कसायाया य उवओगाया, तहा कसायाया य दंसणायाया य" ने अहारने। उपायात्मता भने उपयोगात्मताना પરસ્પરના સબધ કહ્યો છે, એજ પ્રકારના કષાયાત્મતા અને દનાત્મતાના પણ પરસ્પરના સબધ કહેવા જોઈએ જેમ કે જે જીવમાં કષાયાત્મતા હાય
भ० ४७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૦
