________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०५सू० २ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १७५
एते-अवग्रहादि धारणान्ताः मतिज्ञानभेदाः, खलु कतिवर्णाः, कतिगन्धाः कतिरसाः, कतिस्पर्शाः प्रज्ञप्ता: ? भगवानाह-एवं चेव जाव अफासा पन्नता' हे गौतम ! एवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैव, अवग्रहादिधारणान्ताश्चत्वारः यावत्-अवर्णाः, अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञता । एतेषामपि चतुर्णाम् जीवधर्मतया अमूर्तत्वेन वर्णादिरहितस्वादिति भावः । अथ गौतमो जीवधर्माधिकारात् उत्थानादि स्वरूप प्ररूपयितुमाह-गौतमः पृच्छति-'अहभंते ! उठाणे कम्मे, बले वीरिए, पुरिसकारपरक्कमे, एसणं कइवण्णे० ?' हे भदन्त ! अथ उत्थानम्-ऊर्चभवनरूपकल्प
और कितने स्पर्टी वाले हैं ? सामान्यज्ञान का नाम या अत्यन्तसूक्ष्मज्ञान का नाम अवग्रहज्ञान है अवग्रह के बाद निर्णय के सन्मुख झूकते हुए ज्ञान का नाम ईहा है । निश्चय जिस ज्ञान में हो जावे उसका नाम अवाय है और कालान्तर में अविस्मरण होने का नाम धारणा है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव जाव अफासा पनत्ता' हे गौतम ! पूर्वोक्त रीति के अनुसार अवग्रह से लेकर धारणापर्यन्त मतिज्ञान के ये चार भेद यावत्-न वर्णवाले हैं, न गंधवाले हैं, न रसवाले हैं, और न स्पर्शयाले ही हैं। क्यों कि ये भी जीव के धर्म होने के कारण अमृत है, इसलिये इनमें वर्णादि का अभाव है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अह भंते । उट्ठाणे, कम्मे, वले, चीरिए, पुरिसक्कारपरकमे, एस णं कइवण्णे० ' हे भदन्त ! उत्थानગધે, કેટલા રસ અને કેટલા સ્પર્શેના સદૂભાવ હોય છે? (સામાન્ય જ્ઞાનનું નામ અથવા અત્યંત સૂક્ષમ જ્ઞાનનું નામ અવગ્રહજ્ઞાન છે, અવગ્રહજ્ઞાન થયા બાદ નિર્ણયની તરફ ઝૂકતા એટલે કે નિર્ણયની આછી પ્રાપ્તિ કરાવતા જ્ઞાનનું નામ ઈહા છે જે જ્ઞાનમાં નિશ્ચય થઈ જાય છે તે જ્ઞાનનું નામ અવાય છે, અને કાળાન્તરે પણ વિસ્મરણ ન થવું સ્મરણ પટલ પર અંકીત થઈ ४ तेनु नाम था। छ.) ।
महावीर प्रभुनी उत्तर-" एवं चेव जाव अफासा पण्णत्ता" गौतम ! મતિજ્ઞાનના અવગ્રહથી લઈને ધારણા પર્યંતના ભેદેને પણ પૂર્વોક્ત પ્રકારે વર્ણરહિત, ગધરહિત, રસરહિત અને સ્પર્શરહિત કહ્યા છે. કારણ કે અવગ્રહ આદિ પણ જીવના (આત્માના) ધમ હોવાને કારણે અમૂર્ત છે. તે કારણે તેમનામાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ રૂપ પૌલિક ગુણે સંભવી શકતા નથી.
गौतम स्वाभीनप्रश्न-“ अह भंते ! उटाणे, कम्मे, बले, वीरिए, पुरिसकारपरकमे, एसणं कइयण्णे?" है लगवन् ! त्यान, भ, मस, वाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૦
