________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. १३१ पुद्गलपरिवर्तसंभवात् तेषु द्वावधि-अतीतः अनागतश्च वैक्रियपुद्गलपरिवतौं वक्तव्यौ पृथिवीकायिकत्वे अकायिकत्वे, तेजःकायिकत्वे वनस्पतिकायिकत्वे विकलेन्द्रियेषु पैक्रियशरीराभावेन तत्पुद्गलग्रहणामात् तेषु द्वावपि अतीतः अनागतश्व बैंक्रिय पुद्गलपरितौं न वक्तव्यौ । तैजसकार्मणपुद्गलानां सर्वेषु सद्धावेन तैजसकार्मणपुद्गलपरिवतौं द्वौ अपि अतीतानागतौ सर्वेष्वेव वक्तव्यो। मनःपुद्गलानां पञ्चेन्द्रियेष्वेव सद्भावेन तेष्वेष अतीताः अनागताश्च मनापुद्गलपरिवर्ताः वक्तव्या, बचापुद्गलानां तु एकेन्द्रियान् विहाय अन्येषु सर्वशरीरेषु सत्त्वेन एकेन्द्रियभिन्नेषु पश्चेन्द्रियतिर्यञ्चों में और नैरथिक आदि कों में वैक्रियशरीर के सद्भाव से वैक्रियपुद्गलपरिवत होता है-इससे इनमें अतीत अनागतरूप दोनों प्रकार के वैक्रियपुद्गलपरिवर्त वक्तव्य है, पृथिवीकायिक भव में, अप्कायिक भव में, तेजाकायिकभव में, वनस्पतिकायिक भव में और विकले. न्द्रियों में वैक्रियशरीर का अभाव होता है, इससे यहां वैक्रियशरीर योग्य पुद्गलों का ग्रहण नहीं होता है इसलिये इन में अतीत अनागत दोनों प्रकारके वैक्रियपुद्गलपरिवर्त नहीं होते हैं ।तैजसपुद्गल और कार्मणपुद्गल सब जीवों में-एकेन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रियतक के सब प्राणियों में रहते हैं-इसलिये अतीत अनागत दोनों प्रकार के तैजसकामणपुद्गलपरिवर्त सब जीवों में वक्तव्य हैं। मनःपुद्गल केवल पञ्चेन्द्रियजीवों में ही होते हैं-इस कारण उनमें ही अतीत अनागत मनःपुद्गलपरिवर्त कहना चाहिये अन्यत्र एकेन्द्रियादिकों में नहीं, वचापुद्गलपरिवर्त एकेપાંચેન્દ્રિયતિર્યમાં, અને નારકાદિકમાં વૈક્રિય શરીરને સદ્દભાવ હોય છે, તે કારણે વૈક્રિય પુદ્ગલ પરિવર્તન પણ સદ્ભાવ હોય છે તેથી આ બધાં છમાં અતીત અનાગત બને કાળસંબંધી વૈક્રિય પુદ્ગલ પરિવર્તનું કથન કરવું જોઈએ પૃથ્વીકાધિક અપકાયિક, તેજસ્કાયિક, વનસ્પતિકાયિક અને વિકલન્દ્રિય, આ ભવમાં વૈક્રિય શરીરને અભાવ હોય છે, તેથી વૈકિયશરીર
ગ્ય યુગલેના ગ્રહણને પણ ત્યાં અમાવ હોય છે. તેથી તે ભવમાં અતીત અને અનાગત કાળસંબંધી ક્રિય પગલપરિવર્તને અભાવ કહે જોઈએ સમરત માં તૈજસ અને કાશ્મણ પુદ્ગલોનો ભાવ હોય છે. તેથી એકેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના સમસ્ત જેમાં અતીત અનાગત કાળસંબંધી તૈજસ અને કાશ્મણ પુદ્ગલ પરિવર્તન સદુભાવ સમજવો જોઈએ પંચેન્દ્રિય જીવમાં જ મનઃપુદ્ગલને સદ્ભાવ હોય છે, તેથી પંચેન્દ્રિમાં જ અતીત અને અનાગત કાળ સંબંધી મનઃ પુદ્ગલ પરિવર્તન સદૂભાવ સમજે અને એકેન્દ્રિયાદિમાં અભાવ સમજ. એકેન્દ્રિ સિવાયના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૦
