________________
१६४
भगवतीसूत्रे इति सामान्य नाम, इच्छादयस्तविशेषाः, तत्र इच्छा-अभिलाषः, मूर्छा-संरक्षण. निरन्तरानुबन्धः, काङक्षा-अप्राप्ताशिंसनम्, गृद्धिः-गाय॑म् , प्राप्तार्थेषु आसक्तिः, तृष्णा-प्राप्तार्थानां प्रदानेच्छाया अभावः । भिध्या-अभितः कात्स्न्येन व्याप्त्या विषयाणां ध्यानम्-तदेकाग्रता अभिध्या-पिधानादिवदकारलोपेन मिध्या अभिध्या-नभिध्या-भिद्यासदृशं भावान्तरम् , तत्र दृढाभिनिवेशो भिघ्या, तस्या ध्यानस्वरूपत्वात्, अदहाभिनिवेशस्तु अभिध्या तस्याश्चित्तलक्षणत्वात् चलायमानचित्तस्थितिः ध्यानचित्तयोस्तु परस्परमयं विशेषः 'जं थिरमज्झवसाणं तं झाणं जं चलं तयं चित्तं' छाया-यत् स्थिरमध्यवसानं तध्यान, यत् चलं तत् आदि इसके विशेष नाम हैं। अभिलाष का नाम इच्छा है संरक्षण करने के लिये निरन्तर अभिलाषाका बना रहना इसका नाम मूर्छा है अप्राप्तपदार्थ की इच्छा करना इसका नाम कांक्षा है प्राप्तार्थों में अधिक आसक्ति का होना इसका नाम गृद्धि है। प्राप्तपदार्थों का खर्च न हो अर्थात् प्राप्तार्थ को किसी दूसरे के लिये नहीं देने का भाव होना इसका नाम तृष्णा है । विषयों के संग्रह करनेका ही रातदिन ध्यान बना रहना इसका नाम भिध्या है। अदृढ आग्रह-चलायमान चित्त की स्थिति इसका नाम अभिध्या है। दृढ अभिनिवेश का नाम भिध्या यह भिध्या ध्यानरूप होती है और अभिध्या अदृढ अभिनिवेशरूप होती है। अभिध्या चित्तलक्षणवाली कही गई है-अर्थात्-चलायमानस्थितिका नाम अभिध्या है। ध्यान और चित्त में इस प्रकार से फर्क है-'जंथिर मज्झयसाणं तं झाणं जं चलं तयं चित्त' स्थिर अध्यवसाय का नाम ध्यान और વિશેષના રૂપ છે. અભિલાષાને ઈચ્છા કહે છે પ્રાપ્ત પદાર્થના સંરક્ષણને માટે નિરંતર અભિલાષા રાખ્યા કરવી તેનું નામ મૂચ્છ છે. અપ્રાપ્ત પદાર્થની ઈચ્છા કરવી તેનું નામ કાંક્ષા છે. પ્રાપ્ત પદાર્થોમાં વધારે પડતી આસક્તિ રાખવી તેનું નામ ગુદ્ધિ છે. પ્રાપ્ત પદાર્થોને અન્યને દેવા રૂપ ઉપગના અભાવનું નામ તૃષ્ણા છે. વિષયને સંગ્રહ કરવામાં જ નિરન્તર લીન રહેવું તેનું નામ “ભિધ્યા” છે. અદૃઢ આગ્રહ અથવા ચિત્તની ચલાયમાન સ્થિતિનું નામ “અભિધ્યા” છે, અથવા દૃઢ અભિનિવેશનું નામ ભિયા છે-આ ભિપ્યા ધ્યાન રૂપ હોય છે અને અભિધ્યા અ૬ઢ અભિનિવેશ રૂપ હોય છે. અભિધ્યાને ચલાયમાન સ્થિતિવાળી કહી છે. ધ્યાન અને ચિત્ત વચ્ચે આ પ્રકારને तपत छ-" जं थिर मझवसाणं तं नाणं, जं चलं तयं चित्तं " यि२ मध्य५. સાયનું નામ ધ્યાન છે અને અસ્થિર મનભાવનું નામ ચિત્ત છે મને મારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૦
