________________
४००
भगवतीसूत्रे इत्यात्मा सद्रूपा वर्तते ? किंवा अन्य-अनात्मा तद्भिन्ना असदरूपा रत्नपमा पृथिवी वर्तते ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा ! रयणप्पमा पुढवी सिय आया, सिय नो आया, सिय अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय' हे गौतम ! रत्नप्रभा पृथिवी स्यात् आत्मा-कदाचित् सद्पा भवति, स्यात्कदाचित् नो आत्मा-तद्भिन्ना असद्रूपा भवति, स्यात्कदाचित् , अवक्तव्यम् आत्मत्वेन अनात्मत्वेन च सद्रूपत्वेन असद्रूपत्वेन चेत्यर्थः एकसमयावच्छेदेन व्यपदेष्टुमशक्यं वस्तु वर्तते, तस्या अब गच्छति तान् तान् पर्यायान्" जो निरन्तर उन२ पर्यायों को प्राप्त करता है वह आत्मा है-इस व्युत्पत्ति के अनुसार आत्मा शब्द का अर्थ सद्रूप है-क्योंकि सद्रूप पदार्थ ही उन२ पर्यायों को प्राप्त करता है असद्रूप पदार्थ नहीं। अतः यहां जो ऐसा प्रश्न गौतम ने प्रभु से किया है वह स्थाबाद दृष्टि को लक्ष्य में रखकर किया है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'रयणप्पभापुढवी सिय आया, सिय नो आया, सिय अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय' रत्नप्रभा पृथिवी स्यात् कथंचित् आत्मा-सद्रूप है और कथंचित् वह असद्प है तथा आत्मा अनात्मारूप से एकसमयावच्छेदेन वक्तुं अशक्य होने के कारण वही अवक्तव्य भी है। तात्पर्य कहने का यह है कि शब्दों की प्रवृत्ति युगपत् नहीं होती है-क्रमशः होती है-इस कारण एक ही काल में वह आत्मा एवं अनास्मारूप से व्यपदिष्ट नहीं हो सकती है इस कारण वह कथंचित् अवक्त.
मी “अतति सततं गच्छति तान् तान् पर्यायान् " " निरन्त२ ते ते पर्यायाने प्रात ४२ छे ते मामा छ,” 241 व्युत्पत्ति अनुसार “ मात्मा" પદને અર્થ “સદૂરૂપ” થાય છે, કારણ કે સરૂપ પદાર્થ જ તે તે પર્યાની પ્રાપ્તિ કરે છે. અસદુરૂપ પદાર્થ તે તે પર્યાની પ્રાપ્તિ નથી કરતા તેથી ગૌતમ સ્વામીએ અહીં જે પ્રશ્ન પૂછયો છે, તે સ્યાદ્વાદ દષ્ટિને ધ્યાનમાં રાખીને કર્યો છે.
महावीर प्रभुने। उत्त२-“गोयमा! " ॐ गौतम ! “ रयणप्पभापुढवी सित्र आया, सिय नो आया, सिय अवत्तव्यं आयाइय नो आ शइय" २८नमा પૃથ્વી કથંચિત (અમુક અપેક્ષાએ વિચાર કરતા) સદુરૂપ (આત્મારૂપ) છે અને કથંચિત્ અસરૂપ છે. તથા આમા અનામરૂપે એક સમયાવચ્છેદેન વકતું (કહેવાને) અશકય હોવાને કારણે તે અવક્તવ્ય પણ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે શની પ્રવૃત્તિ-ઉત્પત્તિ એક સાથે થતી નથી, કમશઃ થાય છે, તે કારણે એક જ કાળે તેને આત્મા અને અનાત્મારૂપે વ્યાદિષ્ટ (વ્યક્ત) કરી શકાતી નથી. આ કારણે તેને કથંચિત્ અવક્તવ્ય કહેવામાં આવેલ છે–સર્વથા અવક્તવ્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૦
