Book Title: Kavyanushasanam Satikam
Author(s): Kashinath Sharma
Publisher: Kashinath Sharma
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010673/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purohita gopInAtha vanasthalI vidyApITha pustakAlaya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA. 70. zrI hemacandraviracitaM kAvyAnuzAsanam / saTIkam / jayapuramahArAjAzritamahAmahopAdhyAyapaNDitadurgAprasAdadArakakedAranAthakRpAGgIkRtazodhanakarmaNA mahAmahopAdhyAyapaNDitazivadattazarmaNA, mumbApuravAsiparabopApANDuraGgAtmajakAzInAthazarmaNA ca saMzodhitam / tacca - mumbayyAM nirNayasAgarAkhyayantrAlaye tadadhipatinA mudrAkSarairaGkayitvA prAkAzyaM nItaH ata Entered 4024 $300 19016 1-4 JUL 2005 ( asya prandhasya punarmudraNAdiviSaye sarvathA nirNayasAgara mudrAyantrAlayAdhipaterevAdhikAraH 1) * * mUlyaM sapAdaM rUpyakadvayam / 644 1983 09881000 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544JTHALI VIDYAPI! ;.(entral Library *** W 16359. Dece ber - - - - - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KAVYAMALA. 70. THE KAVYANUS'ASANA or HEMACHANDRA. With his own gloss. EDITED BY * MAHAMAHOPADYAYA PANDIT SIVADATTA Head Pandit and Superintendent, Sanskrit Department, Oriental College, Lahore, AND KASINATH PANDURANG PARAR." PRINTED AND PUBLISHED BY TUKARAM JAVAJI PROPRIETOR OF JAVAJI DADAJI'S NIRNAYA-SAGARA' PRESS. BOMBAY 1901. Price 2. Rupees. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Registered according to Act XXV of 1867.). [ All rights reserved by the publisher. ] Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemcndrH| ayaM zvetAmbarajainAcAryazrIhemacandraH kadA katamaM bhUmimaNDalaM maNDayAmAseti jijJAsAyAmanekagranthaparyAlocane pravRtte Dr. P. Peterson mahAzayAnAM Fifth Report pustake 'tatpaTTapUrvAdrisahasraradimaH somaprabhAcArya iti prasiddhaH / zrIhemasUrezca kumArapAladevasya cedaM nyagadaccaritram // ' iti somaprabhAcAryaviracitahemakumAracaritrakAvyataH, 'stumastrisaMdhyaM prabhuhemasUrarananyatulyAmupadezazaktim / atIndriyajJAnavivarjito'pi yaH kSoNibhartuLadhita prayodham // sattvAnukampA na mahIbhujAM syAdityepa kupto vitathaH pravAdaH / jinendradharma pratipadya yena zlAghyaH sa kepAM na kumaarpaalH|| iti somaprabhakathite kumAranRpa-hemacandrasaMvAde / jinadharmaprativodhe prastAvaH paJcamaH proktaH // ' iti somaprabhaviracitakumArapAlaprativodhakAvyataH, 'ziSyo jambumahAmuneH prabhava ityAsIdamuSyApi ca zrIzayyaMbhava ityamuSya ca yazobhadrAbhidhAno muniH / saMbhUto munibhadrabAhuriva * dvau tasya ziSyottamau saMbhUtasya ca pAdapadmamadhulizrIsthUlabhadrAyaH // vaMzakramAgatacaturdazapUrvaratnakozasya tasya dazapUrvadharo maharSiH / nAnA mahAgiririti sthiratAgirIndro jyeSTAntipatsamajaniSTa viziSTalabdhiH / ziSyo'nyo dazapUrvabhRnmunivRpo nAmnA suhastItyaruTU yatpAdAmbujasevanAtsamudite rAjye pravodhardhikAH / cakre saMpratipArthivaH pratipuragrAmAkaraM bhArate__'sminnadhai jinacaityamaNDitamilApRSTaM samandAdapi // ajani susthita-suprativuddha ityabhidhayAyasuhastimahAmuneH / zamadhano dazapUrvadharAntipadbhavamahAtarubhaJjanakuJjaraH // 1. asya jinadharmapratibodhakAvyasya nirmANasamayastu-'zazijaladhisUryavarSe zucimAse ravidine sitATamyAm / jinadharmaprativodhaH kupto'yaM gurjarendrapure // ' iti vadatA granthaka va 1241 (A. D. 1184) vikramasaMvatsarAtmaka uktaH. 2. 'iti ca' iti bhavet. '3. susthitaH, suprativaddhaH, iti munidvayam. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSisaMsevitapAdasaMnidheH pracArabhAgAlavaNodasAgaram / mahAngaNaH koTika ityabhUttato gaGgApravAho himavadgireriva // tasmingaNe katipayeSvapi yAtavatsu sAdhUttameSu caramo dazapUrvadhArI / uddAmatumbavanapattanavajrazAkhAvajraM mahAmunirajAyata vjrsuuriH|| durbhikSe samupasthite pralayavadbhImatvabhAjyanyadA __ bhItaM nyasya maharSisaMghamabhito vidyAvadAtaH ptte| yo'bhyuddhRtya karAmbujena nabhasA puryAmanaiSInmahApuryo maGgha subhikSadhAmani tapodhAmnAmasImnAM nidhiH // tasmAdvajrAbhidhA zAkhAbhUtkoTikagaNadrume / uccanAgarikAmukhyazAkhAnitayagocarA // tasyAM ca vajrazAkhAyAM nilInamuniSaTpadaH / puSpagucchAyato gacchazcandra ityAkhyayAbhavat // dharmadhyAnasudhAsudhAMzuramalaH saMghArtharatnAkaro bhavyAmbhoruhabhAskaraH smarakaripronmAthakaNThIravaH / gacche tatra vabhUva saMyamadhanaH kAruNyarAziyazo bhadraH sUrirapUri yena bhuvanaM zuddhairyazobhirnijaiH / zrImannemijinendrapAvitazirasyadrau sa saMlekhanAM kRtvAdau pratipannavAnanazanaM prAnte zubhadhyAnabhAkU / tiSTaJchAntamanAstrayodazadinAnyAzcaryamutpAdaya nuccaiH pUrvamaharSisaMyamakathAH satyApayAmAsivAn // zrImAnpradyumnasUriH samajani janitAnekabhavyaprabodha stacchiSyo vizvavizvaprathitaguNagaNaH prAvRDambhodavadyaH / prINAti smAkhilakSmAM pravacanajaladheruddhRtairarthanIrai rAtatyasthAnakAni zrutiviSayasudhAsArasabhyaJci viSvak // sarvagrantharahasyaratnamukuraH kalyANavallItaruH kAruNyAmRtasAgaraH pravacanavyomAGgaNAhaskaraH / cAritrAdikaratnarohaNagiriH kSmAM pAvayandharmarAT / senAnIguNasenasUribhavacchiSyastadIyastataH // ziSyastasya ca tIrthamekamavaneH pAvitryakRjjaGgamaH __ syAdvAdatridazApagAhimagirivizvaprabodhAryamA / kRtvA sthAnakavRttizAnticarite prAptaH prasiddhi parAM sUri ritapaHprabhAvavasatiH zrIdevacandro'bhavat // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM hemacandro'bhUttatpAdAmbhojapaTpadaH / tatprasAdAdadhigatajJAnasaMpanmahodayaH // jiSNuzcedidazArNamAlavamahArASTrAparAntaM kurU sindhUnanyatamAMzca durgaviSayAndovIryazaktyA hariH / caulukyaH paramAhato vinayavA-zrImUlarAjAnvayI * taM natveti kumArapAlapRthivIpAlo'bravIdekadA // pAparddhidyUtamadyaprabhRti kimapi yanArakAyunimittaM tatsarva nirnimittopakRtikRtadhiyAM prApya yuSmAkamAjJAm / khAminuA niSiddhaM dhanamasutamRtasyAtha muktaM tathAI caityairuttaMsitA bhUrabhavamiti samaH saMprateH saMpratIha // asmatpUrvajasiddharAjanRpaterbhaktispRzo yAnayA ___ sAGgaM vyAkaraNaM savRtti sugamaM cakrurbhavantaH purA / maddhetoratha yogazAstramamalaM lokAya ca dyAzraya cchandolaMkRtinAmasaMgrahamukhAnyanyAni zAstrANyapi // lokopakArakaraNe svayameva yUyaM sajjAH stha yadyapi tathApyahamarthaye'daH / mAdRgjanasya parivodhakRte zilAkA] puMsAM prakAzayata vRttamidaM triSaSTeH // tasyoparodhAditi hemacandrAcAryaH zalAkApuruSetivRttam / dharmopadezaikaphalapradhAnaM nyavIvizacAru girAM prapaJce // jambUdvIpAravinde kanakagirirasAvaznute karNikAtvaM yAvadyAvacca dhatte jlnidhirvnerntriiytvmuccaiH| . yAvayomAdhvapAnthau taraNizazadharau bhrAmyatastAvadeta. kAvyaM nAnA zalAkApuruSacaritamityastu jaitraM dharitryAm // ' ityAcAryahemacandraviracitazalAkApuruSacaritaprazastitazca caulukyakumArapAlarAjye hemacandrAcAryANAM sattAyA avagateH, 'nRpasya jIvAbhayadAnaDiNDimairmahItale nRtyati kIrtinartakI / zrIhemacandraprabhupAdapadmaM vande bhavAbdhestaraNaikapotam / lalATapaTTAntarakAntarALyAkSarAvalI yena mama vyalopi // bodhayitvA mahArAja devalokaM jagAma yaH / pazcAtkumArapAlo'yaM zoka gatvA mumUrcha saH // tadanu dhairyamavalambya dharmadhyAnaM karoti / ' iti hemakumAracaritakAvye hemacandrAcAryANAM devalokagamanasyoktezca kumArapAlarAjyasamayaM evAcAryahemacandrasamayaH, kumArapAlarAjadhAnyeva bhUmimaNDalamityavAdhamavagatam. vizeSakathA tu pravandhakoza-pravandhacintAmaNibhyAmavagantavyA. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArapAlarAjyasamayastu-- oM namaH zivAya / brahmAdvaitadhiyA mumukSubhirabhidhyAtasya vaddhAkSarai ricchAzaktimabhiSTavImi jagatAM patyuH zrutInAM nidheH / yA vyApAritasaMhRteH svasamaye brahmANDapiNDairnavaiH __ krIDantI maNikandukairivaM sadA khacchandamAhlAdate // . gIrvANairvItagarva danujaparibhavAtprArthitastrAyakArtha __vedhAH saMdhyAM namasyannapi nijaculuke puNyagaGgAmbupUrNe / sadyo vIraM culukyAhvayamasRjadimaM yena kIrtipravAhaiH __ pUtaM trailokyametanniyatamanuharatyeva hetoH phalaM zrIH // vaMzaH ko'pi tato babhUva vividhAzcaryaikalIlAspadaM ___ yasmAdbhUmibhRto'pi vItagaNitA(NanA): prAdurbhavantyanvaham / chAyAM yaH prathitapratApamahatIM dadhe vipanno'pi sa nyo janyAvadhi sarvadApi jagato vizvasya datte phalam // vaMzasyAsya yazaHprakAzanavidhau nirmUlyamuktAmaNiH kSoNIpAlakirITakalpitapadaH zrImUlarAjo'bhavat / yo mUlaM kalidAvadagdhanikhilanyAya[motpAdane __ yo rAjeva karaiH prakAmaziziraiH prIti ninAya prajAH // yazcApotkaTarAjarAjyakamalAM svacchandavandIkRtAM __ vidvadvAndhavaviprabandibhRtakavyUhopabhogyAM vyadhAt / / yatkhaDgAzrayiNIM tadA zriyamalaM yuddhasphuradvikrama- . . krItAH sarvadigantarakSitibhujAM lakSmyAzciraM bhejire // sUnustasya babhUva bhUpatilakazcAmuNDarAjAhvayo yadgandhadvipadAnagandhapavanAghrANena dUrAdapi / vibhrazyanmadagandhabhanmakaribhiH zrIsindhurAjastathA naSTaH kSoNipateryathAsya yazasAM gandho'pi nirNAzitaH // tasmAdvallabharAja ityabhidhayA mApAlacUDAmaNi jajJe sAhasakarmanirmitacamatkAraH kssmaamnnddle| . yatkopAnalajRmbhitaM pizunayatyetatprayANazruti kSubhyanmAlavabhUpacakravikasanmAlinyadhUmodgamaH // ___. ... mUlarAjarAjyam-vi0 saM0 993-1053. 2. cAmuNDarAjarAjyam-vi. saM 1053-1066. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 zrImaddurlabharAjanAmanRpatibhrAtAsya rAjyaM dadhe zRGgAre'pi niSaNNadhIH paravadhUvargasya yo durlabhaH / yasya krodhaparAyaNasya kimapi bhrUvallarI bhagurA sadyo darzayati sma lATavasudhAbhaGgasvarUpaM phalam // bhImo'pi dviSatAM sadA praNayinAM bhogyatvamAsedivAnkSoNIbhAramidaM(maM) babhAra nRpatiH zrI bhImadevo nRpaH / dhArApaJcakasAdhanaikacaturaistadvAjibhiH sAdhitA kSipraM mAlavacakravartinagarI dhAreti ko vismayaH // tasmAdbhUmipatirbabhUva vasudhAkarNAvataMsaH sphura tkIrtiprINitavizvakarNavivaraH zrI karNadevAhvayaH / yena jyAprathitakhanaM cyutazaraM dharma puraskurvatA nyAyajJena na kevalaM ripugaNaH kAlo'pi viddhaH kaliH // dRpyanmAlavabhUpavandhanavidhitrastAkhilakSmApati rbhaktyAkRSTavitIrNadarzanazivo mUrtaH prabhAvodayaH / sadyaH siddharasAnRNIkRtajagadgItopamA(tAvadA)nasthiti - rjajJe zrIjayasiMhadevanRpatiH siddhAdirAjastataH // vazyA vezma rasAtalaM ca vilasadbhogi ........ ........ bhoktuma kSatrANi rakSAMsi ca / yaH kSoNIdharayAginIM ca sumahAbhogAM siSive ciraM helAsiddharasAH sadA kSitibhujaH ... saMkhyAtItavitIrNadAnanivahaiH saMpanna puNyoccayaH krIDAkrAntadigantarAla "re // // / valAmba * kulabhUpa krIDAkoDa ivoddadhAra vasudhAM devAdhidevAjJayA / devaH so'tha kumArapAlanRpatiH zrIrAjyacUDAmaNiryaH khargAdavatIrNavAnhaririti jJAtaH prabhAvAjjanaiH // . ? 1 1. durlabharAjarAjyam -- vi0 saM0 1066- 1078. 2. bhImadevarAjyam - vi0 saM0 1078 - 1120. 3. karNadevarAjyam - vi0 saM0 1120 - 1150. 4. siddharAjAparaparyAyajayasiMharAjyam - vi0 saM0 1150 - 1199. 5. kumArapAlarAjyam - vi0 saM0 1199 - 1230. '". Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arNorAjanarAdhirAjahRdaye kSiptvaika(va)vANavaja thyotalohitatarpaNAdamadayaccaNDI bhujasthAyinIm / dvArAlamvitamAlavezvaraziraHpadmana yazcAhara lIlApaGkajasaMgrahavyasaninI caulukyarAjAnvayaH // zuddhAcAranavAvatArasaraNiH saddharmakarmakrama__ prAdurbhUtavizArado nayapathaprasthAnasArthAdhipaH / yaH saMpratyavatArayankRtayugaM yogaM kalelaGghaya nmanye saMharati sma bhUmivalayaM kAlavyavasthAmapi // pratyU..... khaNDitAGgulidalaiH paryullasatpallavo __naSTodIcyanarAdhipojjhitasitacchatraiH prasUnojjvalaH / chinnaH prAcyanarendramaulikamalaiH prauppa(prodya)tphaladyotita. zchAyAM dUramavardhayanijakule yasya pratApadrumaH // : AcAraH kila tasya rakSaNavidhervinezani (D)zita pratyUhasya phalAvalokizakunajJAnasya saM....''vaH / devImaNDalakhaNDitAkhilariporyuddhaM vinodotsavaH / zrIsomezvaradattarAjyavibhavasyADambaraM vAhinI // rAjJAnena ca bhujyamAnasubhagA vizvaMbharA visphura dranadyotitavArirAzirazanA zItAdrivindhyastanI / eSAbhUSayadasthikuNDalamiva zrutyAzrayaM "pTatA vibhrANA nagarAhvayaM dvijamahAsthAnaM suvarNodayam // AbrahmAdiRSipravartitamahAyajJakramottambhitai yUpairdattakarAvalambanatayA pAdavyapekSAcyutaH / dharmo'traiva caturyuge'pi kalitAnandaH parispandate tenAnandapureti yasya vibudhairnAmAntaraM nirmitam / / azrAntadvijavargavedatumulairbAdhiryamAropitaH zazvaddhomahutAzadhUmapaTalairAndhyavyathAM lambhitaH / nAnAdevaniketanadhvajazikhAghAtaizca khajIkRto yasminnadya kaliH svakAlavihitotsAho'pi notsarpati / / sarpadvipravadhUjanasya vividhAlaMkAraratnAMzubhiH smerAH saMtatagItamaGgalaravairvAcAlatAM praapitaaH| 1. ayamarNorAjazca vIradhavalamahArAjapitAmaha iti kIrtikaumudIkAvyasya. narendravaMzavarNanAtmake dvitIyasarge vyAkhyAta eva bhavet. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 astA (zrA) ntotsavalakSyamANavibhavotkarSaprakAzasthitau mAgI evaM vadanti yatra nRpateH saurAjyasaMpadguNam // asminnAgaravaMzajadvijajanastrANaM karotyadhvare rakSAM zAntikapauSTikairvitanute bhUpasya rASTrasya ca / mA bhUtasya tathApi tIvratapaso vAdheti bhaktyA nRpo vapraM viprapurAbhirakSaNakRte nirmApayAmAsa saH // asminvaguNena toyanilayAH prINanti lokaM jalaiH kAmaM kSetrabhuvo'pi vaprakalitAstanvanti dhAnyazriyam / evaM cetasi saMpradhArya sakalabrahmopakArecchayA cakre vapravibhUSitaM puramidaM caulukyacUDAmaNiH // pAdAkrAntarasAtalo giririva zlAghyo mahAbhogataH zRGgArIva taraGgiNIpatiriva sphArodayadvArabhUH / utsarpatkapizIrSako jaya iva kravyAdanAthadvipAM nArIvarga iveSTakAntaruciraH sAlo'yamAlokyate // bhogAbhogamanoharaH phaNazatairuttuGgatAM dhAraya nyAtaH kuNDalitAM ca yajJapuruSasyAjJAvazenAgataH / ratnakharNamahAnidhiM puramiva trAtuM sa zeSaH sthitaH prAkAraH sudhayA sitopalazirAH saMlakSyate vRttavAn // kAmaM kAmasamRddhipUrakaramArAmAbhirAmAH sadA svacchandakhanatatparairdvijakulairatyantavAcAlitAH / utsarpadguNazAlivapravalayaprItaiH prasannA janai ratrAntazca vahizca saMprati bhuvaH zobhAdbhutaM vibhrati // lakSmIkulaM kSoNibhujo dadhAnaH prauDhodayAdhiSThitavigraho'yam / 'vibhrAjate nAgarakAmyavRSTirvaprazra caulukyanarAdhipaca // yAvatpRthvI pRthuviracitAzeSabhUbhRnnivezA yAvatkIrtiH sagaranRpatervidyate sAgaro'yam / tAvannandyAdvijavara mahAsthAnarakSAnidAnaM zrIcaulukyakSitipatiyazaH kIrtanaM vatra epaH // ekAhaniSpannamahAprabandhaH zrIsiddharAjapratipannabandhuH / zrIpAlanAmA kavicakravartI prazastimetAmakarotprazastAm // saMvat 1208 varSe Azvina zudi 2 gurau likhitaM nAgarabrAhmaNapaNDitabAlaNena // ' iti kAvyamAlA pustakAntargataprAcIna lekhamAlAyAM G. Buuhler Ph. D., L. 1. D., C. I. E, mahAzayapreSita 45 tamalekhataH vikramasaMvat 1208 ( A. D Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1151) rUpaH sphuTameva pratIyate. evaM ca dvAdazI khristazatikA hemacandrasattAdhArabhUtAvagamyate. anenAcAryazrIhemacandreNeyanto granthA nirmitA iti nizcitaM naiva, paraMtu tannirmitagrantheghu-anekArthakoSaH, anekArthazeSaH, abhidhAnacintAmaNiH (nAmamAlAvyAkhyA), alaMkAracUDAmaNiH (kAvyAnuzAsanavyAkhyA), uNAdisUtravRttiH, kAvyAnuzAsanam , chandonuzAsanam , chandonuzAsanavRttiH, dezInAmamAlA savRttiH, yAzrayakAvyaM savRttiH,] dhAtupAThaH savRttiH, dhAtupArAyaNaM savRtti, dhAtumAlA, nAmamAlA, nAmamAlAzeSaH, nighaNTuzeSaH, [pramANamImAMsA savRttiH,] balAvalasUtravRhadvRttiH, bAlabhASAvyAkaraNasUtravRttiH, [yogazAstram,] vibhramasUtram , liGgAnuzAsanaM savRtti, zabdAnuzAsana savRtti, zeSasaMgrahaH, zeSasaMgrahasAroddhAraH, ete granthAH Catalogus Catalogorum anthe Dr. Theodor Aufrecht mahAzayaiH prakAzitAH. evamanekalakSAtmakagranthakartRzvetAmbarajainAcAryazrIhemacandrakRtaM kAvyAnuzAsanaM khopajJamasmAbhirmudrayituM dattaM tadetasya granthasya mudraNAya zodhanasamaye yeSAM suhRdayahRdayAnAM pustakAni prAptAni, teSAM nAmAni dhanyavAdapuraHsaraM prakAzyante. 1 kAvyAnuzAsanam puNyapattanapustakAlayataH. 1 kAvyAnuzAsanavivekaH - pa0 jyeSThArAmamukundazarmaNAm. asmadgRhastham. tadevamanekapustakAdhAreNa zodhitamudrite savyAkhye kAvyAnuzAsane'smadoSAdakSarayojakado___SAdvA yatra kutracanAzuddhiH sthitA jAtA vA tatra suhRdayAH sauhArdeNa zodhayiSyanti / yataH-- gacchataH skhalanaM kvApi bhavatyeva prmaadtH| .. hasanti durjanAstatra samAdadhati sajjanAH // iti prArthayataH pnnddit-shivdtt-kaashiinaathau| -- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| AcAryahemacandraviracitaM kAvyAnuzAsanam / khopajJAlaMkAracUDAmaNisaMjJakavRttisametam / pt|| prathamo'dhyAyaH / 'praNamya paramAtmAnaM nijaM kAvyAnuzAsanam / AcAryahemacandreNa vidvatprItyai pratanyate // granthArambhe ziSTasamayaparipAlanAya zAstrakAraH samuciteSTadevatAM pra_Nidhatte akRtrimasvAdupadAM paramArthAbhidhAyinIm / sarvabhASApariNatAM jainI vAcamupAsmahe // 1 // / rAgAdijetAro jinAsteSAmiyaM jainI jinopajJA / anena kAraNazuddhyo-pAdeyatAmAha / ucyate iti vAk, varNapadavAkyAdibhAvena bhASA dravyapari NatistAmupAsmahe / upAsanaM yogapraNidhAnam / akRtrimakhAdUnyanAhAryamAdhuryANi padAni nAmikAdIni yasyAM sA tathoktA / svacchasvAduprabhRtayo hi guNamAtravacanA api dRzyante / atha vA akRtrimANyasaMskRtAnyata eva svAdUni mandadhiyAmapi pezalAni padAni yasyAmiti vigrhH| uktaM hi--'bAlastrImUDhamUrkhANAM nRNAM cAritrakAziNAm / anugrahArtha vivarItuM kvacidRbdhaM navaM saMdarbhituM kvacit / kAvyAnuzAsanasyAyaM vivekaH pravitanyate // 1. vRttisametasyaiva mUlagranthasya nAma kAvyAnuzAsanamitIti pratIyate. kAvyAnuzAsanapadameva vA khavyAkhyAvAcakam. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tattvajJaiH siddhAntaH prAkRtaH kRtaH // tadetadgItAdisAdhAraNamiti vizinaSTi-paramArtho niHzreyasaM tadabhidhAnazIlAM paramArthAbhidhAyinIm / dravyAdya nuyogAnAmapi pAramparyeNa niHzreyasaprayojanatvAt / tathA sarveSAM suranaratirazcAM vicitrAsu bhASAsu pariNatAM tanmayatAM gatAM sarvabhASApariNatAm / ekarUpApi hi bhagavato'rdhamAgadhIbhASA vAridavimuktavArivadAzrayAnurUpatayA pariNamati / yadAha-'devA daivIM narA nArI zabarAzcApi zAbarIm / tiryaJco'pi hi taraizcI menire bhagavadviram // ' na hyevaMvidhabhuvanAdbhutamatizayamantareNa yugapadanekasattvopakAraH zakyaH kartum // . atha prekSAvatpravRttyaGgaM prayojanaM vaktuM tatprastAvanAmAha zabdAnuzAsane'smAbhiH sAdhvyo vAco vivecitaaH| tAsAmidAnI kAvyatvaM yathAvadanuziSyate // 2 // zabdAnuzAsane 'siddhahemacandrAbhidhAne' / vivecitA asAdhvIbhyo vAgbhyaH pRthakRtAH / idAnIM zabdAnuzAsanAdanantaraM tAsAM vAcAM kAvyatvaM kAvyIbhAvo yathAvattAttvikena rUpeNAnuziSyate / vAcAM hi sAdhutve nizcite sukaraH kAvyopadezaH / anena zabdAnuzAsana-kAvyAnuzAsanayorekakartRkatvaM cAha / ata eva hi prAyogikamanyairiva naarpsyte| zabdAnuzAsanenaiva caritArthatvAt // zAstraprayojanamuktvA abhidheyaprayojanamAhakAvyamAnandAya yazase kAntAtulyatayopadezAya ca / dravyAdyanuyogAnAmapIti / ihAnuyogazcaturdhA / AcaraNakaraNadharmakathAgaNitadravyabhedAt / tatrAdyasya samyagjJAnadarzanapavitrite navakarmAnupAdAnAtItakarmanirjarArUpe saMyamatapasI pratipAdye iti sarvakarmavimokSalakSaNamokSaparatvAtparamArthAbhidhAyitvaM pratItameva / zeSANAM tu pAramparyeNa dravyasya copAyatvena pradhAnatayA vivakSitatvAtpazvAnupUrvyAdAvupadezaH / tathA hi / nayapramANavalena durNayatiraskArAtsyAdvAdAdhInaM sakalabhAvAnAmarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM prarUpyate / cetanAcetanarUpasakaladravyANAM yonayazceti vastutattvanirUpaNena dravyasya gaNitavalena surAdInAM sarvamAnAyUMSi candrAdyuparAgAdayazca nizcIyante ityAyurAdijJAnena gaNitasya vairAgyopajananamiti vRttaM prazrUyate / ityavadAta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / lokottaraM kavikarma kAvyam / yadAha-'prajJA navanavollekhazAlinI pratibhA matA / tadanuprANanA jIvadvarNanAnipuNaH kaviH / tasya karma smRtaM kAvyam // ' iti / sadyo rasAsvAdajanmA nirastavedyAntarA brahmAsvAdasadRzI prItirAnandaH / idaM sarvaprayojanopaniSadbhUtaM kavisahRdayayoH kAvyaprayojanam / yazastu kavereva / yata iyati saMsAre cirAtItA apyadya yAvatkAlidAsAdayaH sahRdayaiH stUyante kavayaH / prabhutulyebhyaH zabdapradhAnebhyo vedAgamAdizAstrebhyo mitrasaMmitebhyo'rthapradhAnebhyaH purANa prakaraNAdibhyazca zabdArthayorgu - NabhAve ca rasaprAdhAnye ca vilakSaNaM kAvyaM kAnteva sarasatApAdanena saMmukhIkRtya 'rAmAdivadvartitavyaM na rAvaNAdivat' ityupadizatIti sahRdayAnAM prayojanam / tathA coktaM hRdayadarpaNe-- 3 kathanena vairAgyotpattihetutvAddharmakathAyAH paramapuruSArthAbhidhAyakatvaM paramparayAstIti // sarvaprayojanopaniSadbhUtamiti / yazovyutpattiphalatve'pi paryante sarvatrAnandasyaiva sAdhyatvAt / tathA hi / kaveMstAvakIrtyApi prItireva saMpAdyA / yadAha - 'kIrti svarga - phalAmAhuH' ityAdi / zrotRRNAM vyutpattiryadyapyasti, tathApi tatra prItireva pradhAnam / anyathA prabhusaMmitebhyo vedAdibhyo mitrasaMmitebhyazcetihAsAdibhyaH ko'sya kAvyarUpasya vyutpattihetorjAyAsaMmitatvalakSaNo vizeSa iti / caturvargavyutpattirapi cAnanda eva pAryasti (ti) kaM mukhyaphalamiti // kavisahRdayayoriti / yaH kAvyaM kurute sa kaviH / yasya tu kAvyAnuzIlanAbhyAsavazAdvizadIbhUte manomukure varNanIyatanmayIbhavanAyogyatAsahRdayasaMvAdabhAk sa sahRdayaH / kAvya kartRtvalakSaNapUrvAvasthApekSayA kavi) | zabdanirdezaH / yataH - kaverapi bhAvakAvasthAyAmeva rasAkhAdaH saMpadyate, pRthageva hi kavi(tvAdbhAvakatvam / yadAha - ' sarakhatyAstattvaM kavisahRdayAkhyaM vijayate' iti // yaza'stviti / yadAha - 'amarasadanAdibhyo bhUtA na kIrtiranazvarI bhavati yadasau saMvRddhApi praNazyati tatkSaye / tadalamamalaM kartuM kAvyaM yateta samAhito jagati sakale vyAsAdInAM vilokya paraM yazaH // ' kavereveti / na tu sahRdayasya // prabhutulyebhya iti / kartavyamidamityAjJAmAtra paramArthebhya: // mitrasaMmitebhya iti / asyedaM vRttamamuSmAtkarmaNaH ityevaM yuktiyuktakarma phalasaMbandhaprakaTana kAribhyaH / upadizatIti / aprayAsena zikSayati / vyutpattiM karotIti yAvat / ayamabhiprAyaH -- ye zAstretihAse - bhyo'labdhavyutpattayo'tha vAvazyavyutpAdyAH prajArthaM saMpAdanayogyatAkrAntA 1 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'zabdaprAdhAnyamAzritya tatra zAstraM pRthagviduH / arthe tattvena yukte tu vadantyAkhyAnametayoH / dvayorguNatve vyApAraprAdhAnye kAvyagIbhavet // ' iti / dhanamanaikAntikaM vyavahArakauzalaM zAstrebhyo'pyanarthanivAraNaM prakArAntareNApIti na kAvyaprayojanatayAsmAbhiruktam // prayojanamuktvA kAvyasya kAraNamAha--- pratibhAsya hetuH| pratibhA navanavollekhazAlinI prajJA / asya kAvyasya / idaM pradhAna kAraNam / vyutpattyabhyAsau tu pratibhAyA eva saMskArakAviti vakSyate // sA ca sahajaupAdhikI ceti dvidhA / tatra sahajAmAhasAvaraNakSayopazamamAtrAtsahajA // savituriva prakAzasvabhAvasyAtmano'bhrapaTalamiva jJAnAvaraNIyAdyAcaraNaM tasyoditasya kSaye'nuditasyopazame ca yaH prakAzAvirbhAvaH sA sahajA pra putraprAyAsteSAM jAyAsaMmitatvena paramaprItikAriNa: kAvyAt [sahRdayAnupravezamukhena caturvarNopAyavyutpattirAdheyA / hRdayAnupravezazca rasAsvAdamaya evAsavarasazcaturvargopAyavyutpattinAntarIyakavibhAvAdisaMyogaprasAdo'panata ityevaM rasocitavibhAvAdyupanivandhe rasAsvAdavaivasya(zya)meva svarasabhAvinyAM vyutpattau prayojakamiti prItireva vyutpatteH prayojiketyarthaH / nanu-'carAM bAlyeDistAM(?) taruNimani yUnaH pariNatAvapIpsAmo vRddhAnpariNayavidhistu sthitiriyam / tvayArabdhaM janma kSapayitumamArgeNa kimidaM na no gotreSu triH kacidapi satIlAJchanamabhUt // ' ityAdikAvyamasadupadezakaM dRzyate / vyutpattirapi ca tasmAttAdRgviSayA sNbhaavyte| tatazca tadanupadezyamityAyAtam / satyam / / astyayamupadezaH / kiM tu niSedhyatvena, na vidheyatvena / ya evaMvidhA vidhayaH parastrISu puMsAM saMbhavanti tAnavabudhya pariharediti kavInAM bhAvaH // evamAnandayazazcaturvargopAyavyutpattInAM kAvyaprayojanatAmasAdhAraNI pratipAdya yat kaizcit 'zrIharSAderdhAvakAdInAmiva dhanaM rAjAdigatocitAcAraparijJAnamityAdermayUrAdInAmivAnarthanivAraNaM ca' prayojanatrayamupanyastam, tatpratikSipati-dhanamanaikAntikamiti / na hi kAvyAddhanaM bhavatyevetyanaikAntikamityarthaH / tathA cAha-upazamaphalAdvidyAvIjAtphalaM dhanamicchato bhavati viphalo yadyAyAsastadatra kimadbhutam / na niyataphalAH karturbhAvAH phalAntaramIzate janayati khalu vrIhebIjaM na jAtu yavAGkuram // ' iti // zAstrebhya iti / cANa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / tibhA / mAtragrahaNaM mantrAdikAraNaniSedhArtham / sahajapratibhAbalAddhi guNabhRtaH sadyo dvAdazAGgImAsUtrayanti sma // dvitIyAmAha - mntraaderaupaadhikii| mantradevatAnugrahAdiprabhavaupAdhikI pratibhA / iyamapyAcaraNakSayopazamanimittaiva / dRSTopAdhinibandhanatvAttu aupAdhikItyucyate // sA ceyaM dvidhApi pratibhAvyutpatyabhyAsAbhyAM saMskAryA / vyutpattyabhyAsau vakSyamANau tAbhyAM saMskaraNIyA / ata eva na tau kAvyasya sAkSAtkAraNaM pratibhopakAriNau tu bhavataH / dRzyete hi pratibhAhI - nasya viphalat vyutpattyabhyAsau // vyutpattiM vyanakti - lokazAstrakAvyeSu nipuNatA vyutpattiH / loke sthAvarajaGgamAtmake lokavRtte ca zAstreSu zabda cchandonuzAsanAbhidhAnakozazrutismRtipurANetihAsAgamatarkanAyyArtha kAmayogAdigrantheSu kA kyAdipraNItebhyaH // prakArAntareNApIti / mantrAnuSThAnAdinA // loke iti / iha lokazabdena sthAvarajaGgamAtmako lokaH / tadvyavahArazcAbhidhIyata ityarthaH / sa ca dezakAlAdibhedAdanekaprakAraH prakRtivyatyayAkhye rasadoSe prapazcayiSyate // zabdetyAdi / zabdAnuzAsanaM vyAkaraNaM tato hi zabdazuddhiH / tannaipuNyaM yathA - 'dvigurapi sadvandvo'haM gRhe ca rame satatamavyayIbhAvaH / tatpuruSa karma dhAraya yenAhaM syAM bahuvrIhiH // ' chandonuzAsanaM chandovicitiH / kAvyAbhyAsAdvRttaparijJAne'pi hi mAtrAvRttAdau tata eva nizcayaH / (tannaipuNyaM yathA - 'uddhihI ca saMsRtau syAnuvaraoguruno bhavedyadi kSitau zrIjinendrazAsanam // abhidhAnakozo nAmamAlA / tato hi padArthanizcayaH / apUrvAbhidhAnalAbhArthatvaM prayuktamabhidhAnakozasyAprayuktasyAprayojyatvAt / yadi tarhi prayuktaM prayujyate kimitipadasya saMdigdhArthatvamAzaGkitam, tatra sAmAnyenArthagatiH saMbhavati / yathA nIvIzabdena jaghanavastragranthirucyate iti kasyacinnizcayaH striyAH puruSasya veti saMzayaH / 'nIvirAgranthanaM nAryA jaghanasthasya vAsasaH' iti nAmamAlApratIkamapadizyate thA // apauruSeyavacanaM zrutiH / yathA - 'urvazI hApsarAH purUravasamaiDa cakame / tannai yadi yathA - 'candrAdbudhaH samabhavadbhagavAnnarendramAdyaM purUravasamailamasAvatasta (sUta) / C Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | 6 1 taM vApsarAH smaravatI cakame kimanyadatrovezI smitavazIkRtazakracetAH // ' zrutyarthasmaraNAtsmRtiH / yathA - 'bahurtheSvabhiyuktena sarvatra vyapalApinA / saMbhAvitaikadezena deyaM yadabhiyujyate // ' tannaipuNyaM yathA - 'haMsa prayaccha me kAntAM gatistasyAzca yA hRtA / saMbhAvitaikadezena deyaM yadabhiyujyate // ' vedAkhyAnopanibandhanaprAyaM purANam / yathA'hiraNyakazipurdaityo yAM yAM smitvApyudaikSata / bhayabhrAntaiH suraizcake trisaMdhyaM trirdize namaH // ' tannaipuNyaM yathA - 'sa saMcariSNurbhuvanatraye'pi yAM ydRcchyaashishriydaashryH| zriyAm | akAri tasyai mukuTopalaskhalatkAraistrisaMdhyaM tridazairdize namaH // purANaprati - bheda evetihAsaH / yathA - ' na sa saMkucitaH panthA yena vAlI hato gataH / samaye tiSTha sugrIva mA vAli pathamanvagAH ||' tannaipuNyaM yathA - 'madaM navaizvaryalavena lambhitaM visRjya pUrvaH samayo vimRzyatAm / jagajighatsAturakaNThapaddhatirna vAlinaivAhitatRptirekakaH // ' AptavacanamAgamaH / tatra zaivAgamanaipuNyaM yathA --- 'ghoraghoratarAtIta brahmavidyAkalAtigaH / parApadapadavyApI pAyAdvaH paramezvaraH // ' bauddhAgamanaipuNyaM yathA-- 'ka'likaluSakRtAni yAni loke mayi nipatantu vimucyatAM sa lokaH / mama hi sucaritena sarvasattvAH paramasukhena sukhAvanIM prayAntu // ' evamAgamAntareSvapi // tarkaH SaTprakAraH tatrArhato yathA - zarIraparimANa AtmA / anyathA zarIrAphalyamAtmAphalyaM vA / tannai - puNyaM yathA-- 'zarIramAtramAtmAnaM ye vidanti jayanti te / taccumbaneti ( ? ) yajjAtaH sarvAGgapulako'sya me // ' bauddhIyo yathA- vivakSApUrvI hi zabdAstAmeva vivakSAM sUcayeyuH / tannaipuNyaM yathA - ' bhavatu viditaM zabdA vakturvivakSitasUcakAH smaravati yataH kAnte kAntAM valAtparicumvati / na na na na ma ma mA mA sprAkSIrniSedhaparaM vaco bhavati zithile mAnagranthau tadeva vidhAyakam // ' laukAyatiko yathA-bhUtebhyazcaitanyaM madazaktivat / tannaipuNyaM yathA - 'bahuvidhamiha sAkSicintakAH pravadantyanyamitaH kalevarAt / api madatihite (?) ca cintakAH pralayaM yAnti sahaiva cintayA // ' sAMkhyIyo yathA--' nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostatvadarzibhiH // ' tannaipuNyaM yathA - 'ya ete yajvAnaH prathitamahaso ye'pyavanipA mRgakSo(gAkSyo ) yAzcaitAH kRtamaparasaMsArakathayA / abhI ye dRzyante phalakusumanamrAzca taravo / jagatyevaMrUpA vilasati mRdeSA bhagavatI // ' nyAyavaizeSikIyo yathA--sa kiMsAmagrIka IzvaraH karteti pUrvapakSe niratizayaizvaryasya kartRtvamiti siddhAntaH / tannaipuNyaM yathA--'kimIhaH kiMkAyaH sa khalu kimupAyastribhuvanaM kimAdhAro dhAtA sRjati ki- 1 mupAdAnamiti ca / atakyaizvarye tvayyanavasaraduHstho hatadhiyaH kutarko'yaM kAMzcinmukharayati mohAya jagataH // ' nATyazAstranaipuNyaM yathA --- ' AtanvatsarasAM svarUparacanAmAnandivindUdvayaM bhAvagrAhi zubhapravezakaguNaM gambhIragarbhasthiti / uccairvRttisapuSkaravyatikaraM saMsAraviSkambhakaM bhidyAdvo bharatasya bhASitamiva dhvAntaM payo yAmunam // ' artha 1. 'nihite' iti bhavet. " Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / vyeSu mahAkavipraNIteSu nipuNatvaM tattvaveditvaM vyutpattiH lokAdinipuNatA / saMskRtapratibhA hi tadanatikrameNa kAvyamupanibadhnAti // zAstra naipuNyaM yathA mudrArAkSasanATake / kAmazAstra naipuNyaM yathA - 'adhare binduH kaNThe | maNimAlA kucayuge zazatakam / tava sUcayanti sundari kusumAyudhazAstrapaNDitaM ramaNam // ' yogazAstra naipuNyaM yathA - 'pRthuzAstrakathA kanthAromanyeNa vRthAtra kim / anveSTavyaM prayatnena tatvajJaijrjyotirantaram // ' AdigrahaNAdAyurvedazAstranaipuNyaM yathA'aGge candanapaGkapaGkajavisacchedAvalInAM muhustApaH zApa ivaiSa zoSaNapaTuH kaMsyaH saSI( kasya naH / zvAsA saMvRtasArahArarucayaH saMbhinnapInAMzukAjAtaH prAganidAna vedanamahArambhaH sa tasyA jvaraH // ' jyotiHzAstra naipuNyaM yathA - - 'dyAmAsIkayatAM kalAH kalayatAM chAyAM | samAdinvatAM klezaH kevalamaGgulIgaNayatAM mauhUrtikAnAmayam / dhanyA sA rajanI tadeva sudinaM puNyaH sa eMva kSaNo yatrAjJAcaraNapriyAnayanayoH sImAnameti priyA // ' gajalakSaNanaipuNyaM yathA---' karNAbhyarNa vikIrNacAmaramarudvistIrNaniHzvAsavAJzaGkhacchatra virAjirAjyavibhavadveSI nilInekSaNaH / smRtvA rAghavakuJjaraH priyatamAmekAkinIM kAnane saMtyaktAM ciramuktabhogakavalaM klezoSmaNA zuSyati // turagazAstranaipuNyaM yathA - 'Avarta zobhaH pRthusattvarAziH phenAvadAtaH pavanoruvegaH / gambhIraghoSo'drivimardakhedAdazvAkRti kartumivodyatAndhiH // ' ratnaparIkSAnaipuNyaM yathA - ' dvau vajravaNa jagatIpatInAM sadbhiH pradiSTau na tu sArvajanyau / yaH syAjjapAvidrumabhaGgazoNo yo vA haridvArasasaMnikAzaH // ' dhAtuvAdanaipuNyaM yathA--'nakhadalita haridrAgranthigaure zarIre sphurati virahajanmA ko'pyayaM pANDu(bhAvaH / calavati sati yasminsArdhamAvartya hastA rajatamiva mRgAkSyAH kalpitAnyaGgakAni // ' dyUtanaipuNyaM yathA -- ' yatrAnekaH kvacidapi gRhe tatra tiSThatyathaiko yatrApyekastadanu bahavastatra naiko'pi cAste / itthaM neyau rajanidivasau tolayandvAvivAkSau kAla: kAlyA saha bahukalaH krIDati prANizAraiH // indrajAlanaipuNyaM yathA --- 'eSa brahmA saroje | rAja nikara kalAzekharaH zaMkaro'yaM dorbhidaityAntako'sau sadhanurasigadAcakracidvaizcaturbhiH / eSo'pyairAvaNastha stridazapatiramI devi devAstathAnye nRtyanti vyoni caitAzvalacaraNaraNa'nUpurA divyanAryaH // ' citranaipuNyaM yathA - 'atathyAnyapi tathyAni darzayanti vicakSaNAH / samaninonnatAnIva citrakarmavido janAH // dhanurvedanaipuNyaM yathA - 'AryAzAstra - ghanaughalAghavavatI saMdhAnasaMbandhinI sthANusthAnakasauSThavapraNayinI citrakriyAlaMkRtiH / niHspandena mayAtivismayamayI satyaM sthitapratyayA saMhAre kharadUSaNatrizirasAmeSaiva dRSTA sthitiH||' evamanyadapi // lokAdinipuNatA / saMskRtapratibhA hIti / yadAha'na sa zabdo na tadvAcyaM na sa nyAyo na sA kalA / jAyate yanna kAvyAGgamahAbhAro - -- - thA. 1. 'zazI kasya' iti bhavet. 2. 'dyAmAlokayatAM' iti bhavet. 3. 'samAditsatAM ' yadi bhavet. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| abhyAsaM vyAcaSTe- . . kAvyavicchikSayA punaH punaH prvRttirbhyaasH| kAvyaM kartuM jAnanti vicArayanti vA ye te kAvyavidaH kvishRdyaaH| vettevintezcAvRttyA rUpam / teSAM zikSayA vakSyamANalakSaNayA kAvya eva paunaHpunyena prvRttirbhyaasH| abhyAsasaMskRtA hi pratibhA kAvyAmRtakAmadhenurbhavati / yadAhuH--'abhyAso hi karmasu kauzalamAvahati / nahi sakRnnipatitamAtreNodabindurapi grAvaNi nimnatAmAdadhatIti zikSayetyuktam' iti // zikSA lakSayati sato'pyanibandho'sato'pi nivandho niyamazchAyAdhupajIvanAdayazca shikssaaH| * sato'pi jAtidravyaguNakriyAderanibandhanam , asato'pi jAtyAdereva nibandhanam, niyamo'tiprasaktasya jAtyAderevaikatrAvadhAraNam, chAyAyAH pratibimbakalpatayA AlekhyaprakhyatayA tulyadehitulyatayA parapurapravezapratimatayA guruH kaveH // iti // chAyAyA iti / chAyAyA arthAdarthasya / tadupajIvanaM kvacitprativimvatulyatayA / yathA-'te pANDavAH pazupateralinIlabhAsaH kaNThapradezaghaTitAH phaNinaH sphurantaH / candrAmRtAMzukaNasekasukhaprarUDhaiyairaGkurairiva virAjati kAlakUTaH // ' yathA ca-'jayanti nIlakaNThasya nIlAH kaNThe mahAhayaH / galadgaGgAmbusaMsiktakAlakUTAGkurA iva // yadAha-'arthaH sa eva sarvo vAkyAntaraviracanAparaM yatra / tadaparamArthavibhedaM kAvyaM pratibimbakalpaM syAt // ' kvacidAlekhyaprakhyatayA / tatraivArthe yathA'jayanti dhavalavyAlA: zaMbhojuTAvalambinaH / galadgaGgAmbusaMsiktacandrakandAGkurA ica // yadAha-'kiyatApi vastusaMskArakarmaNA vastu bhinavadbhAti / tatkathitamarthacaturairAlekhyaprakhyamiti kAvyam // ' kvacittulyadehitulyatayA / yathA-'avInAdau kRtvA bhavati turago yAvadavadhiH pazudhanyastAvatprativasati yo jIvati sukham / amISAM nirmANaM kimapi tadabhUdvaddhakariNAM vanaM vA kSoNIbhRdbhavanamatha vA yena zaraNam // ' atrArthe-'pratigRhamupalAyAmeka eva prakAro muhurupakaraNatvAdarthitAH pUjitAzca / sphurati ha nu maNInAM kiM tu taddhAma yena kSitipatibhavane vA svAkare vA nivAsaH // yadAha-'viSayasya yatra bhede'pyabhedabuddhinitAntasAdRzyAt / tattulya dehitulyaM kAvyaM vadhnanti sudhiyo'pi // ' kvacitparapurapravezapratimatayA / yathA-'yasyArAtinitambinIbhirabhito vIkSyAmvaraM 1. 'kalpatayA' iti mUlapustake upalabhyate. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / prAvRSi sphUrjadgarjitanirjitAmbudhiriva sphArAbhravRndAkulam / utsRSTaprasabhAbhiSeNanabhayaspaSTapramodAzrubhiH kiMcitkuJcitalocanAbhirasakRdmAtAH kadambAnilAH // ' atrAthe'Acchica priyataH kadambakusumaM yasyAridArairnavaM yatrAbhaGgavidhAyino jalamucAM kAlasya cihnaM mahat / he mAtaH paricumvitaM nayanayoyastaM hRdi sthApitaM sImante nihitaM kathaM. cana tataH karNAvataMsIkRtam // ' yadAha-'mUlaikyaM yatra bhavetparikaravandhastu dUrato'nekaH / tatparapurapravezapratimaM kAvyaM sukavibhAvyam // ' yathottaraM cAmISAM caturNAmapi prAdhAnyam / padopajIvanaM yathA-'dUrAkRSTazilImukhavyatikarAno kiM 'kirAtAnimAnArAdhyAvRtapItalohitamukhAnki vA palAzAnapi / pAnthAH kesariNaM na pazyata puro'pyenaM vasantaM vane mUDhA rakSata jIvitAni zaraNaM yAta priyAM devatAm // yathA ca-'mA gAH pAntha priyAM muktvA dUrAkRSTazilImukham / sthitaM panthAnamAvRtya kiM kirAtaM na pazyasi // ' pAdopajIvanaM yathA-'gantavyaM yadi nAma nizcitamaho gantAsi keyaM ta(tva)rA dvitrANyeva padAni tiSThatu bhavAnpazyAmi yAvanmukham / saMsAre ghaTikApravAhavigaladdhArAsame jIvite ko jAnAti punastvayA laha mama syAdvAna vA sNgmH|| yathA ca-'haMho snigdhasakhe viveka bahubhiH prApto'si puNyairmayA gantavyaM katicinAni bhavatA nAsmatsakAzAtkacit / tvatsaGgena karomi janmamaraNocchedaM gRhItatvaraH ko jAnAti punastvayA saha mama syAdvA na vA saMgamaH // ' pAdadvayopajIvanaM yathA-tattAvadeva zazinaH sphuritaM mahIyo yAvanna tigmarucimaNDalamabhyudeti / abhyudgate tuhinadhAmanidhau tu tasminnindoH sitAbhrazakalasya ca ko vizeSaH // ' yathA ca-'tattAvadeva zazinaH sphuritaM mahIyo yAvanna kiMcidapi gauritaraM hasanti / tAbhiH punarvihasitAnanapaGkajAbhirindoH sitAbhrazakalasya ca ko vishessH||' pAdatrayopajIvanaM yathA-'araNye nirjane rAtrAvantarvezmani 'sAhase / nyAsApahnavane caiva divyA saMbhavati kriyA // ' yathA cottarAdhai--tanvaGgI yadi labhyeta divyA saMbhavati kriyA // ' pAdacatuSTayopajIvane tuH paripUrNa cauryameveti na tanirdizyate // AdigrahaNAtpadaikadezopajIvanam / yathA-'nAzcaya yadanAryAptAvastaprItirayaM mayi / mAMsopayogaM kurvIta kathaM kSudraM hito janaH // ' yathA ca--'kopAnmAnini kiM sphuratyatitarAM zobhAdharaste'dharaH kiM vA cumbanakAraNAddayi tanovAyorvikArAdayam / tattvaM zukrasugandhimAhitarasaM (snigdhaM bhajakhAdarAnmugdhe sAMsarasaM bruvaniti tayA gADhaM samAliGgitaH // ' uttayupajIvanaM yathA-'UrudvandvaM sarasakadalIkANDasabrahmacArI' iti / yathA ca-UrudvayaM kadalakandalayoH savaMzazroNiH si(zi)lAphalakasodarasaMnivezA / vakSaH stanadvitayatADitakumbhazobhaM sabrahmacAri zazinazca mukhaM mRgAkSyAH / uktayoryathAntarasaMkrAntA na pratyabhijJAyate svadatte ca (1) // nanvidamupadezyameva na bhavati / yaditthaM kathayanti- 'puMsaH kAlAtipAtena cauryamanyadvizIryate / api putreSu pautreSu Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| copajIvanam , AdizabdAtpadapAdAdInAM ca kAvyAntarAdyathaucityamupa jIvanam / punarAdipadAtsamasyApUraNAdyAH zikSAH / tatra vAkcaurya na vizIryate // ' ityAzaGkayAha-yathaucityamiti / ayamaprasiddhaH prasiddhi / mAnaham , ayamapratiSThaH pratiSThAvAnaham , aprakrAntamidam asya saMvidhAnakaM prakrAntamva, mama, guDUcIvacano'yaM mRdvIkAvacano'ham , anAdRtabhASAvizeSo'yam AdRtabhASAvizeSo'ham , prazAntajJAtRkamidaM dezAntarakartRkamidam , utsannanivandhanamUlamidaM mlecchi . takopanibaddha midam , ityevamAdibhiH kAraNaiH zabdaharaNArthaharaNe cAbhirametyevantisundarI (?) / Ahuzca-'nAstyacauraH kavijano nAstyacauro vaNigjanaH / sa nandati . vinA vAcyaM yo jAnAti niguhitum // utpAdakaH kaviH kazcitkazcittu parivartakaH / AcchAdakastathA cAnyastathA saMvardhako'paraH // zabdArthoktiSu yaH pazyediha kiMcanA nUtanam / ullikhetkicana prAcyaM dRzyatAM sa mahAkaviH // ' samasyApUraNAdyA iti| tatra pAdasamasyA yathA-'mRgAsiMhaH palAyate' iti, 'samudrAddhUlikacchite' iti caitau caturthau pAdau / yathAkramamanyatpAdatrayaM yathA-'madamantharamAtaGgakumbhapATanalampaTaH / daive parAGmukhe kaSTaM mRgAtsihaH palAyate // ' 'sItAsamAgamotkaNThAkarNAntAkRSTadhanvanaH / rAghavasya zarAGgAraiH samudrAddhUlikacchite // ' // pAdadvayasamasyA yathA-'cavyacitrakanAgaraiH,' 'laGkAyAM rAvaNo hataH' iti dvitIyacaturthau pAdau / prathamatRtIyau tu-'mumUrSo kiM tavAdyApi cavyacitrakanAgaraiH / smara nArAyaNaM yena laGkAyAM rAvaNo htH|| 'kimapi kimiha dRSTaM sthAnamasti zrutaM vA vrajati dinakaro'yaM yatra nAstaM kadAcit / bhramati vihagasArthAnitthamApRcchyamAno rajanivirahabhItazcakravAko varAkaH // ' yathA ca-'jayati sitavilolavyAlayajJopavItI ghanakapilajaTAntardhAntagaGgAjalaughaH / aviditamRgacihnAmindulekhAM dadhAno pariNatazitikaNThazyAmakaNThaH pinAkI // ' yathA ca-'kumudavanamapani zrImadambhojakhaNDaM tyajati mudamulUkaH prItimAMzcakravAkaH / udayamahimarazmiyoti zItAMzurastaM hatavidhilalitAnAM hI vicitro vipAkaH // iti vRttaH yAtprathamadvitIyacaturthapAdatrayasamasyAyAstRtIyapAdena pUraNaM yathA-'kimapi kimi dRSTaM sthAnamasti zrutaM vA ghanakapilajaTAntantigaGgAjalaughaH / nivasati: pinAkI yatra yAyAttadasmin hatavidhilalitAnAM hI vicitro vipaakH||' ) dhagrahaNAdvAkyArthazUnyavRttAbhyAso yathA-'AnandasaMdohapadAravindakundendukandodita vinduvRndam / indindirAndolitamandamandaniSpandanandanmakarandavRndam // ' purAtanavRtte padaparAvRttyAbhyAso yathA-vAgarthAviva saMpRktau vaagrthprtipttye| jagataH pitarau vande pArvatIparamezvarau // ' 'vANyarthAviva saMpRktau vANyarthapratipattaye / jagato janakau vante zarvANIzazizekharau // ' evaM mahAkAvyArthacarvaNaparakRtakAvyapAThAdyAH zikSA apyUhya kiM ca-'svAsthyaM pratibhAbhyAso bhaktirvidvatkathA bahuzrutatA / smRtidAyamani: Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / wm . sato'pi sAmAnyasyAnibandho yathA--mAlatyA vasante, puSpaphalasya candanadrumeSu, / phalasyAzokeSu / dravyasya yathA--kRSNapakSe satyA api jyotsAyAH, zuklapakSe tvandhakArasya / guNasya yathA-kundakuDamalAnAM kAmidantAnAM ca raktatvasya, kamalamukulaprabhRtezca haritatvasya, priyaGgupuSpANAM tu pItatvasya / kriyAyA yathA-divA nIlotpalAnAM vikAsasya, nizA- .. * nimittasya zephAlikAkusumAnAM visraMsasya ca // asato'pi sAmAnyasya nibandho yathA-nadISu padmanIlotpalAnAm, ja mAtaro'STau kavitvasya // ' iti / mAlatyA vasanta iti / 'anivandhaH' iti pUrvasmAtpratyekamabhisaMvadhyate / mAlatyA vasante'nivandho yathA---'mAlatIvimukhazcaitro vikAsI puSpasaMpadAm / Azcarya jAtihInasya kathaM sumanasaH priyaH(yAH) / ' puSpaphalasya vandanadrumeSvanivandho yathA-'yadyapi candanaviTapI vidhinA phalakusumavarjito vihitH| (nijavapuSaiva pareSAM tathApi saMtApamapanayati // ' phalasyAzokeSvanivandho yathA-'daivAyatte hi phale kiM kriyatAmekamatra tu vadAmaH / nAzokasya kisalayairvRkSAntarapallavAstulyAH // ' kRSNapakSe jyotsnAyA anivandho yathA-'dadRzAte janastatra yAtrAyAM sakutUhalaiH / valabhadrapralamvanau pakSAviva sitAsitau // ' zuklapakSe'ndhakArasyAnivandho yathA-'mAsi mAsi samA jyotsnA pakSayoH kRSNazukayoH / tatraikaH zuklatAM yAto yazaH puNyairavApyate // ' kundakumalAnAM kA midantAnAM ca raktatvasyAnivandho yathA-'dyotitAntaHprabhaiH kundakuDmalAgradataH smitaiH / slapitevAbhavattasya zuddhavarNA sarakhatI // ' kamalamukulAnAM haritatvasyAnivandho yathA-'uddaNDodarapuNDarIkamukulabhrAntispRzA daMSTrayA manAM lAvaNasaindhaveta(mbha)si mahImudyacchato helyaa| tatkAlAkuladevadAnavanutairuttAlakolAhalaM zaurerAdivarAhalIlamavatAdabhraMlihAgraM vapuH // ' priyaGgupuSpANAM pItatvasyAnivandho yathA--'priyaGguzyAmamambhodhi(?)randhrINAM stanamaNDalam / alaMkartumiva khacchAH stute mauktikasaMpadaH // ' divA nIlotpalAnAM vikAsasyAnivandho yathA-'Alikhya patramasitAguruNAbhirAmaM rAmAmukhe kSaNasabhAjitacandrabimbe / jAtaH punarvikasanAvasaro'yamasyetyuktvA sakhI kuvalayaM zravaNe cakAra // ' nizAnimittasya zephAlikAkusumAnAM vikhrasasyAnivandho yathA-'tvadviprayoge kiraNaistathograirdagdhAsmi kRtsnaM divasaM savitrA / itIva du:khaM zazine gadantI zephAlikA roditi puSpabASpaiH // ' nadIvityAdi / 'nivandhaH' iti pratyekamabhisaMvadhyate / tatra nadIpu padmanivandho yathA-'dIrghAkurvanvahu madakalaM kUjitaM sArasAnAM pratyUSeSu sphuTitakamalAmodamaitrIkaSAyaH / yatra strINAM harati surataglAnimaGgAnukUla: siprAvAtaH- priyatama iva prArthanA.. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| lAzayamAtre'pi haMsAdInAm, yatra tatra parvate suvarNaratnAdInAmiti / dravyasya yathA-tamasi muSTigrAhyatvasya, sUcIbhedyatvasya ca / jyotsnAyAM ca kumbhopavAhyatvAdeH / guNasya yathA-yazohAsAdau zauklayasya, ayazaHpApAdau kASrNyasya, krodhAnurAgayo raktatvasya / kriyAyA yathA-cakoreSu candrikApAnasya, cakravAkamithuneSu nizi bhinnataTAzrayaNasya // cATukAraH // ' nIlotpalAni yathA-'gaganagamanalIlAlambhitAnvedavindUnmRdubhiranilacAraiH khecarANAM harantIm / kuvalayavanakAntyA jAhnavIM so'bhyapazyaddinapatisutayeva vyaktadantAkapAlIm // ' evaM kumudAdyapi / jalAzayamAtre haMsAdayo yathA-'A. sIdasti bhaviSyatIha ca jano dhanyo dhanI dhArmiko yaH zrIkezavavatkariSyati puna zrImatkuDaGgezvaram / helAndolitahaMsasArasakulaGkArasaMmUrchitairityAghoSayatIva tanavanadI yacceSTitaM vIcibhiH // ' yatra tatra parvate suvarNaM yathA-'nAgAvAsazcitrapotAbhirAmaH svarNasphAtivyAptadikkakSa(kcakra)vAla: / sAmyAtsakhyaM jagmivAnamvurAzereSa khyAtastena jImUtabhartA // ' ratnAni yathA-'nIlAzmarazmipaTalAni mahebhamukta sUtkArazIkara visRjJi(Jji)taTAntareSu / Alokayanti saralIkRtakaNThanAlAH sAnandamambudadhiyAtra mayUranAryaH / tamaso muSTigrAhyatvaM yathA-'tanulagnA iva kakubhaH kSamAvalayaM caraNacAramAtramiva / divamiva vAlakadannI muSTigrAhyaM tamaH kurute // ' sUcIbhedyatvaM yathA-'pihite kArAgAre tamasi ca sUcImukhAgranirbhaye / mathi ca nimIlitanayane tathApi kAntAnanaM vyaktam // ' jyotsnAyAH kumbhopavAhyatvAdi yathA-'zaGkhadrAvitaketakodaradalasrotaHzriyaM vibhratI yeyaM mauktikadAmagumphanavidheryogyacchaviH prAgabhUt / utsevyA(kyA) kalazIbhiraJjalipuTaigrAhyA mRNAlAGkuraiH pAtavyA ca zazinyamugdhavibhave sA vartate candrikA // ' yazasaH zauklayaM yathA-kSemaH stoko'pi nAGge zvasitamavikalaM cakSuSAM saiva vRttimadhye kSIrAbdhimannAH sphuTamatha ca vayaM ko'yamIhakaprakAraH / ityaM digbhittirodhaHkSatavisaratayA mAMsalaistvadyazobhiH stokAvasthAnaduHsthaistrijagati dhavale vismayanteM mRgAkSyaH // ' hAsasya yathA-'aTTahAsacchalenAsyAH pazya phenaughapANDurAH / jagatkSaya ivApItAH kSaranti kSIrasAgarAH / / ' ayazasaH kAya' yathA-'prasaranti kIrtayaste tava ca ripUNAmakIrtayo yugapat / kuvalayadalasaMcalitAH pratidizamiva mAlatImAlAH // ' pApasya yathA--'utkhAtanirmalakRpANamayUkhalekhAzyAmAyitA tanurabhUddazakaMdharasya / sadyaHprakopakRtakezavavaMzanAzasaMkalpasaMjanitapApamalImaseva // ' krodhasya raktatvaM yathA-'AsthAnakuhimatalaprativimbitena kopaprabhAprasarapATalavigraheNa / bhaumena mUrchitarasAtalakukSibhAjA bhUmizcacAla calanodaravartineva // ' anurAgasya yathA-'guNAnurAgamizreNa yazasA tava sarpatA / digvadhUnAM mukhe jAtamakasmAdardhakuGkumam // ' cakoreSu candrikA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / jAteniyamo yathA-samudreveva makarAH, tAmraparSyAmeva mauktikAni / dravyasya yathA--malaya eva candanasthAnam, himavAneva bhU|tpattipadam / guNasya yathA--sAmAnyopAdAne ratnAnAM zoNataiva, puSpANAM zuklataiva, meghAnAM kRSNataiva / kriyAyA yathA--grISmAdau saMbhavadapi kokilarutaM vasanta eva, mayUrANAM varSAkheva virutaM nRtyaM ceti // atha vA niyamaH samayaH kavInAM yathA--kRSNanIlayoH kRSNaharitayoH pAnaM yathA-'etAsto(stA) malayopakaNThasaritAmeNAkSi rodhobhuvazcApAbhyAsaniketanaM bhagavataH prAyo manojanmanaH / yAsu zyAmanizAsu pItatamaso muktAmayIzcandrikAH pIyante vivRtorvacaJcu vicalatkaNThaM cakorAGganAH // ' cakravAkamithunasya nizi bhinatabAzrayaNaM yathA-'saMkSipatA yAvamatIstaTinInAM tanayatApayaHpUrAn / ra(la)ghu caraNAyavayasA(sAM) kiM nopakRtaM nidAghena / ' samudreSveva makarA yathA-'gotrApahAraM() na to gRhatvaM khanAmamudrAGkitamamburAzim / dAyAdavargeSu parisphuratsu daMSTrAvalepo makayasya vandyaH // ' tAmrapAmeva mauktikAni yathA-'kAmaM bhavantu sarito bhuvi suprateSTAH khAdUni santu salilAni ca zuktayazca / etAM vihAya varavarNini tAmraparNI jAnya(nyA)tra saMbhavati mauktikakAmadhenuH / / ' malaya eva candanasthAnaM yathA-'tApApanAracaturo nAgAvAsa: surapriyaH / nAnyatra malayAdadredRzyate candanadrumaH / / ' himavAneva bhUjotpattipadaM yathA--'nyastAkSarA dhAturasena yatra bhUrjatvacaH kuJjaravinduzoNAH / vrajanti vidyAdharasundarINAmanaGgalekhakriyayopayogam // ' mANikyAnAM ca zoNataiva yathA-'sAMyAtrikairaviratopahRtAni kUTaiH zyAmAsu tIravanarAjiSu saMbhRtAni / ratnAni te dadhati kaccidihAyatAkSi meghaugharoditavinAdhipavimbazaGkAm // ' puSpANAM zuklataiva yathA--'puSpaM pravAlopahitaM yadi syAnmuktAphalaM prasphuTavidrumastham / tato'nukuryAdvizadasya tasyAstAmrauSThaparyastarucaH smitasya // ' meghAnAM kRSNataiva yathA-'meghazyAmena rAmeNa pUtavedivimAnarAT / madhye mahendranIlena ratnarAzirivAvabhau // ' kokilarutaM vasanta eva / yathA-'vasante zItabhItena kokilena vane rutam / antarjalagatAH padmAH zrotukAmA ivotthitAH // ' mayUranRtyagIte varSAskheva yathA--'maNDalIkRtya varhANi kaNThairmadhuragItibhiH / kalApinaH pranRtyanti kAle jImUtamAlini / ' kRSNanIlayoraikyaM yathA-'nadI tUrNaM karNo'pyanusRtapulinAM dAkSiNAtyAGganAbhiH samuttIrNo varNAmubhayataTavalA baddhavAnIrahArA / taTe sahya syoccaiH khasalilanivaho bhAti nIla: sa yasyA priyasyAMse pIne lulita iva dhana: kezapAzaH sukezyAH // ' kRSNaharitayorakyaM yathA-'marakatasadRzaM ca yAmunaM sphaTikazilAvimalaM ca jAhnavam / tadubhayamudakaM 1. ratnAnAM' mUlapATha: samIcInaH, 'sAmAnyopAdAne' ityupakramAt. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / kRSNazyAmayoH pItaraktayoH zuklagaurayoH, candre zazamRgayoH, kAmaketane makaramatsyayoH, atrinetrasamudrotpannayozcandrayoH, dvAdazAnAmapyAdityAnAm , nArAyaNadAmodaraviSNumAdhavakUrmAdeH, kamalAsaMpadoH, nAgasarpayoH, kSIrakSAra cadizAsu muJcati milamAyAbhiSiktamauktikazila vA etatsundA punAtu vo hariharayoriva saMgataM vapuH // ' kRSNazyAmayoraikyaM yathA-'etatsundari nandanaM zazimaNi snigdhAlavAladrumaM mandAkinyabhiSiktamauktikazile merostaTe nandati / yatra zyAmanizAsu muJcati milanmandapradoSAnilAmuddAmAmarayoSitAmabhirataM kalpadrumazcandrikAm // ' pItaraktayoraikyaM yathA-'lekhyayA vimalavidrumabhAsA saMtataM timiramindurudAse / daMSTrayA kanakabhaGgapizaGgyA maNDalaM bhuva ivAdivarAhaH // ' zuklagaurayoraikyaM yathA--'kailAsagauraM vRSamArurukSoH pAdArpaNAnugrahapUtapRSTham / avehi darza kiMkaramaSTamUrteH kumbhodaraM nAma nikumbhamitram // ' evaM varNAntareSvapi / candre zazamRga yoraikyaM yathA-'mA bhaiH zazAGka mama sIdhuni zAsti rAhuH khe rohiNI vasati kAtya kiM bibheSi / prAyo vidagdhavanitA navasaMgameSu puMsAM manaH pracalayanti kimatra kitram // ' yathA ca-'aGkAdhiropitamRgazcandramA mRgalAJchanaH / kesarI niSThurakSiptamyA gapuGgo(yUtho) mRgAdhipaH // ' kAmaketane makaramatsyayoraikyaM yathA-'cApaM puSpamA gRhANa makaraH ketuH samutthIyatAM caite lakSyabhidazca paJca vizikhAH pANau punaH sana te / dagdhA kApi tavAkRteH pratikRtiH kAmo'si kiM gRhase rUpaM darzaya nA. zaMkarabhayaM sarve vayaM vaiSNavAH // ' yathA ca-'mA(mI)nadhvata(ja)stvamasi no(?) nava(ha.. puSpadhanvA keliprakAza tava manmathatA tathApi / itthaM tvayA virahitasya mayopalabdhAH kAntAjanasya jananAtha ciraM pralApaH // ' yathA ca-'ApAtamArataviloDitasindhunAtho hAkArabhItaparivartitamatsyacihnam / ullaGghaya yAdavamahodadhibhImavelaM droNAcalaM pavanasUnurivoddharAmi // ' atrinetrasamudrotpannayozcandrayoraikyaM yathA-'vandyA vizvasRjo yugAdiguravaH khAyaMbhuvAH sapta ye tatrAtrirdivi saMdadhe nayanajaM jyotiH sa candro'bhavat / ekA yasya zikhaNDamaNDanamaNirdevasya zaMbhoH kalA zeSAbhyo'mRtamApnuvanti ca sadA khAhAkhadhAjIvinaH // ' yathA ca-'yadindoranveti vyasanamudayaM vAridhirapAmupAdhistatrAyaM jayati janikartuH prkRtitaa| ayaM kaH saMvandho yadanuharate tasya kumudaM vizuddhAH zuddhAnAM dhruvamanabhisaMdhipraNayinaH // ' dvAdazAnAmapyAdityAnAmaikyaM yathA-'yasyAdho'dhastathoparyupari niravadhi bhrAmyate vizvamazvarAvRttAlAtalIlAM racayati rayato maNDalaM caNDadhAmnaH / so'vyAduttaptakAtakharasaralazaraspardhibhirdhAmadaNDairuddaNDaiH prApayanvaH pracurataratamaHstomamastaM samastam // ' nArAyaNAderaikyaM kamalAsaMpadozca yathA--'yena dhvastamanobhavena valijitkAyaH purAstrIkRto yo gaGgAM ca dadhe'ndhakakSayakaro yo varhipatrapriyaH / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH so'vyAdaSTabhujaGgahAravalayastvAM sarvadomAdhavaH // ' yathA ca-'dormandIritamandareNa jaladherutthA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / samudrayoH, sAgarasamudrayoH, daityadAnavAsurANAM caikyam / tathA cakSurAderanekavarNopavarNanam, bahukAlajanmano'pi zivacandramaso bAlatvam , kAmasya mUrtatvamamUrtatvaM cetyAdi / pitA yA khayaM yAM bhUtvA kamaThaH purANakakudanyastAmudastambhayan / tAM lakSmI puruSottamaH punarasau lIlAzcitabhralatAnirdezaiH samavIvizatpraNayinAM geheSu doSNi kSitim // ' nAgasarpayoraikyaM yathA-'he nAgarAja bahumasya nitamvabhAgaM bhogena gADhamabhiveSTaya mandarAdreH / soDhA viSahya vRSavAhanayogalIlA paryaGkabandhanavidhestava ko'tibhAraH // ' kSIrakSArasamudrayoraikyaM yathA-'zetAM haribhavatu ratnamanantamantarlakSmIprasUtiriti no vivadAmahe'ho / hAdUradUrasapayA(?)stRSitasya jantoH kiM tvasti siktapayasaH sa marorjaghanyaH // ' sAgaramahAsamudrayoraikyaM yathA-'raGgattaraGgabhrUbhaGgaistarjayantImi. vApagAH / sa dadarza puro gaGgAM saptasAgaravallabhAm // ' daityadAnavAsurANAmiti / hiraNyAkSahiraNyakazipuprahlAdavirocanabalivANAdayo daityAH, vipracittizaMvaranamucipulomaprabhRtayo dAnavAH, valavRtracikSura(sta)vRSaparvAdayo'surAH, teSAmaikyaM yathA-'jayanti bANAsuramaulilAlitA dazAsyacUDAmaNicakracumbinaH / surAsurAdhIzazikhAntazAyino bhavacchidakSyamvakapAdapAMsavaH // ' yathA ca-taM zaMbhurAsurasurAzanizalyasArakeyUraratnakiraNAruNavAhudaNDam / pItAMsalagnadayitAkucapatrabhaGgaM mInadhvajaM jitajagatritayaM jayetkaH // ' yathA ca'AsIdaityo hyagrIvaH suhRdvezmasu yasya tAH / prathayanti balaM vAhvoH sitacchavasmitAH zriyaH // ' yathA ca hayagrIvaM prati-'dAnavAdhipate bhUyo bhujo'yaM kiM na nIyate / sahAyatAM kRtAntasya kSayAbhiprAyasiddhiSu // ' yathA ca-'mahAsurasamAje'sminna ca ko'pyasti so'suraH / yasya nAzaniniSpeSanIrAjitamuraHsthalam // evamanye'pi bhedA abhyUhyAH // cakSurAderanekavarNopavarNanamiti / cakSuSaH zuklatA yathA--'tiSThanyA janasaMkule'pi sudRzA sAyaM gRhaprAGgaNe tadvAraM mayi niHsahAlasatanau vIjAmRdu prekSati / hInamrAnanayaiva lolasaralaM niHzvasya tatrAntare premAH zazikhaNDapANDimamukhe(khA) muktAH kaTAkSacchaTAH // ' zyAmatA yathA-'atha pathi gamayitvA ramyakRptopakArye katicidavanipAlaH zarvarI(?)zarvakalpaH / puramavizadayodhyAM maithilIdarzanInAM kuvalayitagavAkSAM locanairudgatAnAm // ' kRSNatA yathA-'pAdanyAsakkaNitarazanAsUtalIlAvadhUta ratnacchAyAkhacitavalibhizcAmaraiH klAntahastAH / vezyAstvanno nakhapadasukhAnprApya varSAgravindUnAmokSattaitvayaiva(?) madhukarazreNidIrghAnkaTAkSAn // ' mizravarNanA yathA-tAmuttIrtha brajaparicitabhrUlatAvibhramANAM pakSmotkSepAdupari vilasatkRSNasAraprabhANAm / kunde kSepAnugamadhukarazrImukhAmAtmavimbaM pAtrIkurvandazapuravadhUnetrakautUhalAnAm // ' zivacandramaso vAlatvaM yathA--'mAlAyamAnAmarasindhuhaMsaH koTIravallIkusumaM bhavasya / dAkSAyaNIdarpaNavibhramazri bAle Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| kAvyasya hetumuktvA kharUpamAhaadoSau saguNau sAlaMkArau ca zabdArthoM kAvyam / cakAro niralaMkArayorapi zabdArthayoH kvacitkAvyatvakhyApanArthaH / yathA'zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiMcicchanai nidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyurmukham / vizrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI ___ lajAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // ' guNadoSayoH sAmAnyena lakSaNamAha--- rasasyotkarSApakarSahetU guNadoSau bhattyA zabdArthayoH / raso vakSyamANasvarUpastasyotkarSahetavo guNAH, apakarSahetavastu doSAH / / te ca rasasyaiva dharmAH upacAreNa tu tadupakAriNoH zabdArthayorucyante / rasAzrayatvaM ca guNadoSayoranvayavyatirekAnuvidhAnAt / tathA hi yatraiva dopAstatraiva guNAH, rasavizeSe ca doSA na tu zabdArthayoH / yadi hi tayoH syustarhi bIbhatsAdau kaSTatvAdayo guNA na bhaveyurhAsyAdau cAzlIlatvAdayaH / anityAzcaite doSAH / yato yasyAGginaste doSAstadabhAve na doSAstadbhAve tu doSA ityanvayavyatirekAbhyAM guNadoSayo rasa evAzrayaH // ndukhaNDaM bhavataH punAtu // ' kAmasya mUrtatvaM yathA---'ayaM sa bhuvanatrayaprathitasaMyamaH zaMkaro vibharti vapuSAdhunA virahakAtaraH kAminIm / anena kila nirjitA vayamiti priyAyAH karaM kareNa paritADayaJjayati jAtahAsa: smaraH // ' amUrtatvaM yathA-'dhanu- . maulA mauvIM kvaNadalikulaM lakSyamabalAmano bhedyaM zabdaprabhRtaya ime paJca vizikhAH / iyajetuM yasya tribhuvanamanaGgasya vibhavaH sa vaH kAmaH kAmAndizatu dayitApAGgavasatiH // ' niralaMkArayorapIti / anena kAvye guNAnAmavazyaMbhAvamAha-tathA hi analaMkRtamapi guNabahavaH(bahulaM) khadate / yathodAhariSyamANaM 'zUnyaM vAsagRham-' ityAdi / alaMkRtamapi nirguNaM na svadate / yathA--'stanakarparapRSThasthA vArjinI chadamaNDakAH / viyogAmyUSmaNA pakkAH kandukinyeva te striyA // ' iti / upacAreNeti / yathA 'AkAra evAsya zUraH' iti zauryamupacA[rAdAkA]rAdyabhivyaJjake zarIre Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / 17 alaMkArANAM sAmAnyalakSaNamAhaaGgAzritA alaMkArAH / rasasyAGgino yadaGgaM zabdArthau tadAzritA alaMkArAH / teSAM ca rasasya sataH kvacidupakAriNaH kvacidanupakAriNaH / rasAbhAve tu vAcyavAcakavaicitryamAtraparyavasitA bhavanti // tatra rasopakAraprakArAnAha-- tatparatve kAle grahatyAgayornAtinirvAhe nirvAhe'pyaGgatve rasopakAriNaH / alaMkArA iti vartate / tatparatvaM rasopakArakatvenAlaMkArasya pravezaH, na bAdhakatvena, nApi tATasthyena // vyavahiyate / tathA zabdArthayormAdhuryAdaya ityarthaH // aGgAzritA iti / ye tvaGgini * rase bhavanti te guNAH / eSa eva guNAlaMkAravivekaH // etAvatA -- 'zauryAdisadRzA guNAH, keyUrAditulyA alaMkArAH' iti vivekamuktvA 'saMyogasamavAyAbhyAM zauryAdInA - masti bhedaH / iha tUbhayeSAM samavAyena sthitirityabhidhAya ' tasmAdgaDarikA pravAheNa guNAlaMkArabhedaH' iti bhAmaha vivaraNe yadbhodbhaTo'bhyadhAt, tannirastam / tathA hi / kavitAraH saMdarbheSvalaMkArAnvyasyanti nyasyanti ca na guNAn / na cAlaMkRtInAmapoddhArAhArAbhyAM vAkyaM duSyati puSyati vA / tatra zabdAlaMkArApoddharaNaM yathA--'alaMkRtajaTAcakraM cArucandramarIcibhiH / mRDAnIdattadehArdhaM namAmaH parame - zvaram // ' yathA ca - 'alaMkRtajaTAcakaM taruNendumarIcibhiH' iti / arthAlaMkArApoddharaNaM yathA--'zyAmAM smitAsitasarojadRzaM karAyairindau vibhUSayati vAlamRNAlakalpaiH / Arebhire racayituM pratikarma nAryaH kAryANi nAyatadRzo'vasare tyajanti // ' yathA ca'zyAmAM smitAsitasarojadRzaM karAyairindau vibhUSayati kelicakoraleyaiH' iti / arthAlaMkArAharaNaM yathA-- nIlAzmarazmIti / yathA ca - 'nIlAzmarazmipaTalAni mahebhamukta phUtkArasIkaravisRJji mRgAkSisAnau' iti / guNAnAmapoddhArAhArau tu na saMbhavata iti / tathA 'kAvyazobhAyAH kartAro dharmA guNAstadatizaya hetavastvalaMkArA:' iti vAmanena yo vivekaH H kRtaH so'pi vyabhicArI / tathA hi - ' gato'stamarko bhAtInduryAnti vAsAya pakSiNaH' ityAdau prasAdazleSasamatAmAdhurya saukumAryArthavyaktInAM guNAnAM sadbhAve'pi kAvyavyavahArApravRtteH / 'api kAcicchUtA vArtA tasyannidyavidhAyinaH / itIva praSTumAyAte tasyAH karNAntamIkSaNe // ' ityutprekSAlaMkAramAtrAdavivakSita tricaturaguNAtkAvyavyavahAradarzanAt / tasmAdyathokta eva guNAlaMkAravivekaH zreyAniti / guNAzca traya 3 ' Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| yathA 'calApAjhA dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatI __rahasyAkhyAyIva khanasi mRdu karNAntikagataH / . karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvakhamadharaM __ vayaM tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM khalu kRtI // ' atra bhramarakhabhAvoktiralaMkAro rasaparatvenopanibaddho rasopakArI // bAdhakatvena yathA'srastaH sragdAmazobhAM tyajati viracitAmAkulaH kezapAzaH kSIbAyA nUpurau ca dviguNataramimau krandataH pAdalagnau / vyastaH kampAnubandhAdanavaratamuro hanti hAro'yamasyAH krIDantyAH pIDayeva stanabharavinamanmadhyabhaGgAnapekSam // ' . atra pIDayevetyutprekSAlaMkAro'GgI saMstadanugrAhakazcArthazleSaH karuNocitAn vibhAvAnubhAvAn saMpAdayan bAdhakatvena bhAtIti na prakRtarasopakArI // tATasthyena yathA 'lIlAvadhUtapadmA kathayantI pakSapAtamadhikaM naH / mAnasamupaiti keyaM citragatA rAjahaMsIva // eveti guNavarNanAdhyAye vivecayiSyate // calApAGgAmiti / zakuntalAvalokane janitAbhilASasya duSyantasyoktiriyam / kimiyamasmajAtIyA na vA, khatantrA paratantrA vA, iti tattvAnveSaNaparavazA vayamasaMprAptaitatsamAgamAH pratihatAbhilASAH saMprati madhukara tvameva pUrvopArjitapuNyasaMbhAro yadasyAM vallabhavRttAntamAcarasi / tathA hi / calau vilAsavazAttaralAvapAGgau paryantarUpau yasyAstAM dRSTiM tvatsparzanasaMtrAsavidhuritanijasthitimanavarataM kampavatIM tayA mugdhatayA zobhAtizayazAlinI pravAtakampitanIlotpaladhiyA spRzatItyasmAkamabhilASataH paricumbanapravRttAnAM taralanayanaprAntaparicumbanasamayanayanasparzavidhAnamucitamatrabhavatAnuSThitamiti / kathamiva na sukRtI bhavAn / tathA locanakuvalayasparzaparAGmukhaH svajAtisamucitakamalakozanilayanAbhyAsavazavarNakuharAnupravezAbhilASeNa tannikaTavartI mRdupriyakAri madhuraM svanasi ziJjitamAtanoSi tatkilAsmAkaM nayanaprAntacumbanAbhimukhIkRtakAntAkarNopAntanivizitAnanAnAM tadavasaro Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / pulahakalikhitasAgarikApratibimbadarzanAbhijAtAbhilASasya vatsarAjasyeyamuktistaTasthasyeva kavinoparaciteti zleSAnugRhItopamAlaMkAraprAdhAnyena prastuto raso guNIkRto'parijighaTiSayA // aGgatve'pi kAle'vasare grahaNaM yathA'uddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhajambhAM kSaNA___ dAyAsaM zvasanodgamairaviralairAtanvatImAtmanaH / adyodyAnalatAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhruvaM pazyanko'pi vipATaladyuti mukhaM devyAH kariSyAmyaham // ' atropamA tadanugrAhakazca zleSa IAvipralambhasya bhAvinazcarvaNAbhimukhyaM kurvannavasare rasasya pramukhIbhAvadazAyAmupanibaddha upakArI / / na tvevam / yathA'vAtAhAratayA jagadviSadharairAzvAsya niHzeSitaM te grastAH punarabhratoyakaNikAtIvravratairhibhiH / . te'pi krUracamUrucarmavasanairnItAH kSayaM lubdhakai dambhasya sphuritaM vidannapi jano jAlmo guNAnIhate // ' citAbhimatAbhiprAyanivedanaparatayA rahovRttAntAkhyAnamucitamanuSThitaM bhavateti bhavAneva sukRtI / tathA nayanasparzakarNopAntakhananavyAmRto'zaGkitopalabdhasugandhimukhaniHzvAsAmodAkRSTastadadharapallavanivezAsaktamatirdazanabhayAdvidhUnitapANipallavAyAstadvazcanApUrvakamadharopaviSTo rativiSaye suratopabhogasyAdhararasAkhAdasAratayA sarvakhamadhararasapAnamanubhavasIyasmatkRtyasaMpAdanAttvameva sukRtI / kila. rahovRttAntAkhyAnenAGgIkAritasuratarasAyAH prathamamadhararasAmRtapAnamasmAbhirvidheyamiti // uddAmotkalikAmiti / vAsavadattAparigRhItA navamAlikAlatA saMprati na praphullA mAdhavI latA tu matparigRhItA praphulleti taddarzanAdveSavazena vipATaladyuti mukhamahaM devyAH kariSyAmIti vatsarAjoktiriyam / uddAmA bahvaya udgatAH kalikA yasyAH / utkalikAzca ruharuhikAH / kSaNAttasmi. nevAvasare prArabdhA lambhAvikAso yayA kSamA manmathakRto'vamardaH / zvasanodgamairvasanta 1. 'saMbhogazRGgArarUpaH' ityarthaH. 2. 'IrSyAvipralambharUpasya' ityarthaH. 3. 'prArambha ityarthaH. 4. 'nItaM kSayamiti pratyantare' ityarthaH. 1:-2. 'jRmbhA' syAt. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kAvyamAlA | atra vAtAhAratvaM pazcAdvAcyamapyAdAvuktamityatizayoktiranavasare gRhItA / tathA hi prathamata eva prathamapAde hetUtprekSayA yadatizayokterupAdAnaM na tatprakRtasya dambhaprakarSaprabhAvatiraskRtaguNagaNAnuzocanamayasya nirve - dasyAGgatAmeti / naM hi vAtAhAratvAdadhiko dambhastoyakaNatrataM nApi tato'dhikaM dambhanatvaM mRgAjinavasanamiti // gRhItasyApyavasare tyAgo yathA - 'raktastvaM navapallavairahamapi lAghyaiH priyAyA guNaistvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH sarva tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // ' atra prabandhapravRtto'pi zleSo vyatirekavivakSayA tyajyamAno'pi vipralambhopakArI // na tvevam / yathA-- 'AjJA zakrazikhAmaNipraNayinI zAstrANi cakSurnavaM bhaktirbhUtapatau pinAkini padaM laGketi divyA purI / utpattirduhiNAnvaye ca tadaho nedRgvaro labhyate syAccedeSa na rAvaNaH kva nu punaH sarvatra sarve guNAH // ' atra na rAvaNa ityasmAdeva tyAgo yuktaH / tathA hi rAvaNa ityetajjagaMdAkrandakAritvAdyarthAntaraM pratipAdayaJjanakasya dharmavIraM pratyanubhAvatAM pratipAdyate / aizvaryaM pANDityaM paramezabhaktirdezavizeSo'bhijana ityetatsarvaM lokamapabAdhamAnasyAdharmaparasya nArthakriyAkArakamiti tAvato'rthasya tiraskArakatvenaiva rAvaNaceSTitaM nirvAhaNIyam / yattvanyadupAttaM kva nu punariti 1 mArutolA sairAtmano "lakSaNasyAyAsamAyAsanamandolanA yatra tamAtanvatIM niHzvAsaparamparAbhizcAtmana AyAsaM hRdayasthitaM saMtApamAtanvatIM prakaTIkurvANAm / saha madanAkhyena vRkSavizeSeNa madanena kAmena ca / dhruvazabdazva bhAvIyavakAzadAnajIvi - tamiti // raktastvamiti / sItAviyogopanatavisaMsthUlAvasthasya dAzaratheriyamuktiH / rakto lohitaH ahamapi raktaH prabuddhAnurAgaH / tatra ca prabodhako vibhAvaH pallavarAga Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / . 21 tadyadi sasaMdehatvena yojyate'thAkSepatvenAthApi nedRgvaro labhyate ityarthAntaranyAsatvena tathApi prakRtasya dharmavIrasya na kathaMcinnirvAhaH / nAtyantaM nirvAho yathA'kopAtkomalalolabAhulatikApAzena baddhA dRDhaM nItvA vAsaniketanaM dayitayA sAyaM sakhInAM puraH / bhUyo naivamiti skhalatkalagirA saMsUcya duzceSTitaM dhanyo hanyata eva nihutiparaH preyAnrudatyA hasan // ' atra rUpakamArabdhamaniyUdaM ca rasopakArAya / na tvevaM yathA 'khaJcitapakSamakapATaM nayanadvAraM kharUpatADena / udghATya me praviSTA dehagRhaM sA hRdayacaurI // ' atra nayanadvAramityetAvadeva sundaraM zRGgArAnuguNaM na tvanyadrUpaNam / nirvAhe'pyaGgatvaM yathA-- 'zyAmAkhaGgaM cakitahariNIprekSite dRSTipAtA ngaNDacchAyAM zazini zikhinA bahebhAreSu kezAn / utpazyAmi pratanuSu nadIvIciSu bhrUvilAsA nhantaikasthaM kvacidapi na te bhIru sAdRzyamasti // ' iti mantavyam / evaM pratipAdamAdyo'rthoM vibhAvatvena vyAkhyeyaH // sakhInAM pura iti / bhavatyo'navarataM bruvate nAyamevaM karoti tatpazyantvidAnI miti bhAvaH / skhalantI kopAvezena kalA ca madhurA gIryasyAH / kAsau gIrityAha-bhUyo naivamityevaMrUpA / evamiti yaduktaM tatkimityAha--duzceSTitaM nakhapadAdi / saMmu(sU)cya a. gulyA nirdezena / hanyata eveti / na tu sakhyAdikRto'nunayo'nurudhyate / yato'sau hananaM nimittIkRtya nigutiparaH priyatamazca tadIyaM vyalIkaM kA soDhuM samartheti // aniyaMDhaM ceti / vAhuvalatikAyAH pAzatvena yadi rUpaNaM nirvAhayeddayitA vyAdhavadhUsigRhaM kArAgArapaJjarAdIti / tadA rasabhaGgaH syAditi // zyAmAsviti / sugandhipriyaGgulatAsu pANimnA(?)tanimnA kaNTa kitatvena ca yogAt / zazinIti / pANDuratvAt / utpazyAmIti / yatnenotprekSe / jIvitasaMdhAraNAyetyarthaH / hanteti / kaSTamekasthasAdRzyAbhAve hi dolAyamAno'haM sarvatra sthito na kutracidekatra dhRtiM labhe iti bhAvaH / bhIrviti / yo hi kAtarahRdayo bhavati, nAsau sarvamekasthaM dhArayatI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kAvyamAlA | atra chutprekSAyAstadbhAvAdhyAroparUpAyA anuprANakaM sAdRzyaM yathopakrAntaM tathA nirvAhitamapi vipralambharasopakArAya | na tvevaM yathA 'nyaJcatkuJcitamutsukaM hasitavatsAkUta mAkekaraM vyAvRttaM prasaratprasAdi mukulaM saprema kampraM sthiram / u bhrAntamapAGgavRtti vikacaM majjattaraGgottaraM cakSuH sAzru ca vartate rasavazAdekaikamanyakriyam // ' atra rAvaNasya dRgvizatau vaicitryeNa svabhAvoktirnirvAhitApi rasasyAGgatvena na yojiteti // zabdArthayoH kharUpamAhamukhyagauNalakSyavyaGgayArthabhedAnmukhyagauNa lakSakavyaJjakAH shbdaaH| mukhyArthaviSayo mukhyo gauNArthaviSayo gauNo lakSyArthaviSayo lakSako vyaGgyArthaviSayo vyaJjakaH zabdaH, viSayabhedAcchabdasya bhedo na khAbhAvika ityarthaH // mukhyamarthaM lakSayatisAkSAtsaMketaviSayo mukhyaH / avyavadhAnena yatra saMketaH kriyate sa mukhamiva hastAdyavayavebhyo'rthAntarebhyaH prathamaM pratIyate iti mukhyaH, sa ca jAtiguNakriyAdravyarUpastadvi tyarthaH // na yojiteti / rasavazAdekaikamanya kriyamiti hyetAvanmAtre'pyukte tadrasagatavyabhicAribhedopanipAtAya yaugapadyAzubhAvitvasaMbhAvanAya ca / kiMcidvibhAvavaicitryaM vaktavyaM yathA--'sabhAyAM tAdRzyAM narapatizatairakSa kitavaiH samabhyAkIrNAyAmRjatu paritAmekavasanA / yadakrAkSIdduHzAsananarapazuH kezanicayAnna kasyAsIttena bhrukuTiviSamo bASpavisaraH // ' atra hi bhrukuTiH krodhasyAnubhAvo vASpazca zokasya zokakrodhayozca yaugapadyamAzu bhAvo vA vibhAvavalAddarzitam / sA hi tAdRzI zokasya vibhAvo duHkhAnazca tathAnucitakArI krodhasya tacca vibhAvadvayaM jhaTiti puraH patitamanubhAvavaicitryamAdhatte iti yuktaM viruddhassadIptatamamasRNatamacittaM vRttyucitAnubhAvayojanam / 'nyakSakuJcitam -' ityAdau tu tatprakRtAnuguNyapratijAgaraNaM kavinA sAvalepatayA na kRta Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / 23 --- SayaH zabdo mukhyo vAcaka iti cocyate / yathA - gauH, zuklaH, calati, devadattaH, iti / yadAha mahAbhASyakAra : - ' catuSTayI zabdAnAM pravRttiH' iti / jAtyAdikharUpaM ca prakRtAnupayogAnneha vipaJcyate / jAtireva saMketa - * viSaya ityeke / tadvAnityapare / apoha ityanye // miti / catuSTayIti / jAtizabdA guNazabdAH kriyAzabdA yadRcchAzabdAzca / tathA hi / sarveSAM zabdAnAM svArthAbhidhAnAya pravartamAnAnAmupAdhyupadarzita viSayavive[ca]katvAdupAdhinibandhanA pravRttiH / upAdhizva dvividhaH / vastukRtasaMnivezito vastudharmazca / tatra yo vaktA ( phA ) yadRcchayA tattatsaMjJiviSayazaktivyaktidvAreNa tasmiMstasmin saMjJini nivezyate sa vastukRtasaMnivezitaH / yathA DitthAdInAM zabdAnAmantyabuddhi nirgrAhyaM saMhRtakramaM kharUpam / tatkhalu tAM tAmabhidhAzaktimabhivyaJjayatA vA yadRcchayA tasmiM - stasmin saMjJinyupAdhitayA saMnivezyate atastannibandhanAdyadRcchAzabdA DitthAdaya: // yeSAmapi ca [ e ] DakArAdivarNavyatiriktasaMhRtakramasvarUpAbhAvAnna DityAdizabdasvarUpaM saMhatakramasaMjJiSvadhyasyata iti teSAmapi vaktRyadRcchAbhivyajyamAnazaktibhedAnusAreNa kAlpanikasamudAyarUpasya DitthAdeH zabdasya tatsaMjJAbhidhAnAya pravartanatvAt yadRcchAzabdatvaM DitthAdInAmupapadyata eva // vastudharmasya ca dvaividhyam / siddhasAdhyatAbhedAt / tatra sAdhyopAdhinibandhanAH kriyAzabdAH / yathA - pacatIti / siddhasya tUpAdhedvaividhyam / jAtiguNabhedAt / tatra padArtha prANaprada upAdhirjAtiH / na hi kazcitpadArtho jAtisaMbandhamantareNa svarUpaM pratilabhate / yaduktaM vAkyapadIye - 'gauH kharUpeNa na gaurnApyagaugatvAbhisaMbandhAttu gauH ' iti // labdhasvarUpasya ca vastuno vizeSAdhAna heturguNaH / na hi zuklAderguNasya paTAdi vastusvarUpapratilambhanibandhanatvam / jAtimahimnaiva tasya vastunaH pratilabdhasvarUpatvAt // jAtireveti / tathA hi-- guNazabdAnAM tAvacchuklAdInAM payaH zaGkhabalAkAdyAzrayasamavetA ye zuklAdilakSaNA guNAstatsama vetasAmAnyarvAcinaH / evaM kriyAzabdAnAmapi guDatilatandulAdidravyAzritA ye pAkAdayo'nyonyamanyatvenAvasthitAH kriyAvizeSAstatsamavetaM sAmAnyameva vAcyam / yadRcchAzabdAnAM tu DitthAdInAM zukasArikAmanuSyAdyudIriteSu DitthAdizabdeSu samavetaM DitthatvAdikaM sAmAnyameva yathAyogaM saMjJiSvadhyastamabhidheyam / yadi vopacayApacayayogitayA DitthAdau saMjJini pratikalaM bhidyamAne'pyabhidyamAno yanmahimnA Dittho Ditya ityevamAdirUpatvenAbhinnAkAraH pratyayo bAdhazUnyaH saMjAyate tattathAbhUtaM DityAdizabdAvayavastusamavetameva DitthatvAdisAmyamatreSTavyam / taca DitthAdizabdairabhidhIyate / iti guNakriyAyadRcchAzabdAnAmapi jAtizabdatvAjjAtirevaikaH zabdArtha iti / tadvAniti / jAterarthakriyAyAmanupayogAdviphala : saMketa: / yadAha - jAtirdAhapAkAdAbu -- 1. 'cala:' iti syAt. 1. ' vAcitA' iti bhavet. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kaavymaalaa| gauNaM lakSayatimukhyArthavAdhe nimitte prayojane ca bhedAbhedAbhyAmAropito gaunnH| gaurvAhIko gaurevAyamityAdau mukhyasyArthasya sAsnAdimattvAdeH pratyakSAdinA pramANena bAdhe nimitte ca sAdRzyasaMbandhAdau prayojane tAdrUpyapratipattirUpe satyAropyAropaviSayayorbhedenAbhedena ca samAropito'tathAbhUto'pi tathAtvenAdhyavasito guNebhya AyAtatvAdgauNaH tadviSayaH zabdo'pi gauNaH, upacarita iti cocyate / tatra sAdRzye nimitte bhedenAropito yathA'gaurvAhIkaH' / idaM vakSyamANarUpakAlaMkArasya bIjam / abhedena yathA'gaurevAyam' iti / idamatizayoktiprathamabhedasya // ___ atra svArthasahacAriNo guNA jADyamAndyAdayo lakSyamANA api gozabdasya parArthAbhidhAne nimittatvamupayAntIti kecit // | svArthasahacAriguNAbhedena parArthagatA guNA eva lakSyante, na tu parArtho'bhidhIyate ityanye // sAdhAraNaguNAzrayeNa parArtha eva lakSyate ityapare // / saMbandhe kAryakAraNabhAve Ayurghatam , Ayurevedam / atrAnyavailakSaNyenAvyabhicAreNa ca kAryakAritvAdi prayojanam / tAdayeM-indrArthA sthUNA indraH / svakhAmibhAve-rAjakIyaH puruSo rAjA grAmaskhAmI grAmaH / avayavAvayavibhAve--agrahasta ityagramAtre'vayave hastaH / mAnameyabhAve-ADhako vrIhiH / saMyoge--raktadravyasaMyogAdraktaH paTaH / tAtka\---atakSA takSA / vaiparItye-abhadramukhe bhadramukhaH // lakSyamartha lakSayati mukhyArthasaMbaddhastatvena lakSyamANo lakSyaH / payujyata iti / vyaktezvArthakriyAkAritve'pyAnantyavyabhicArAbhyAM na saMketaH kartuM zakyata iti jAtyupahitA vyaktiH zabdArtha iti / jAtivyaktitadyogajAtimadbaddhayAkAraNAzabdArthatvasyAnupapadyamAnatvAdgavAdizabdAnAmagovyAvRttyAdirUpastadviziSTaM vA buddhipratibimbakaM sarvathA vAhyArthasparzazUnyamanyopohazabdavAcyaM zabdArtha iti // mukhyA iti / idameva hi zabdAnAM mukhyAnAM mukhyatvaM yatsAkSAtsaMketaviSayatvam / saMkete ca rUDhireva kAraNam / 1. vIjam' iti zeSaH. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / .. mukhyArthoM gaGgAdizabdAnAM srotaHprabhRtistena saMbaddhastaTAdirarthastattvenAbhedena lakSyamANo lakSyaH / tattvena lakSyamANa iti vacanAdbhedAbhedAbhyAmAropita iti na vartate, zeSaM tu gauNalakSaNamanuvartata eva / tadviSayaH zabdo lakSakaH / yathA---'gaGgAyAM ghoSaH, kuntAH pravizanti' / atra gaGgAyA ghoSAdhikaraNatvasya kuntAnAM pravezasya vA saMbhavAnmukhyArthabAdhaH, sAmIpyaM sAhacarya ca nimittam , gaGgAtaTa iti kuntavanta iti ca prayogAdyeSAM na tathA pratipattisteSAM pAvanatvaraudratvAdInAM dharmANAM tathA pratipAdanaM prayojanam / gauranubandhya iti tu nodAharaNIyam / atra hi zrutinoditamanubandhanaM jAtau na saMbhavatIti jAtyavinAbhAvitvAdhyaktirAkSipyate, na tu shbdenocyte| vizeSyaM nAbhidhA gacchetkSINazaktivizeSaNe / ' iti nyAyAt / na cAtra prayojanamasti / avinAbhAvAdAkSepe ca yadi lakSyatvamiSyate tadA kriyatAmityatra kartuH, kuru ityatra karmaNaH, praviza piNDIm ityAdau gRhaM bhakSayetyAdezca lakSyatvaM syaat| 'pIno devadatto divA 'na mujhe ityAdau na pInatvena rAtribhojanaM lakSyate, api tu arthApattyA AkSipyate iti // iha ca yatra vastvantare vastvantaramupacaryate sa gauNo'rthaH, yatra na tathA sa lakSya iti vivekaH / kuzaladvirephadvikAdayastu sAkSAtsaMketaviSayatvAnmukhyA eveti na rUDhirlakSyasyArthasya hetutvenAsmAbhiruktA // vyaGgayaM lakSayatimukhyAdhyatiriktaH pratIyamAno vyaGganyo dhvaniH / tato yadi rUDhimapekSya lakSaNA pravarteta tadAtiprasaGgaH syAditi // asmAbhiriti / na tu bhaTTamukulAdibhiH / tairhi rUDhimapi prayojanatayA upanyasya lakSaNatayA prvrtitaa| 1. 'anusaraNIyo hantavyo vA' TippaNI. 2. 'atra parai rUDhisaktA sAnena prakAreNa gatA' TippaNI. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / .. mukhyagauNalakSyArthavyatiriktaH pratItiviSayo vyaGgayo'rthaH / sa ca dhvanyate dyotyate iti dhvaniriti pUrvAcAryaiH saMjJitaH / ayaM ca vastvalaMkArarasAdibhedAtridhA / tathA hyAdyastAvatprabhedo mukhyAdibhyo'tyantaM bhinnaH / / sa hi vAcye vidhirUpe pratiSedharUpo yathA___ 'bhama dhammia vIsattho so suNao aja mArio teNa / golANaikatthakuDaGgavAsiNA dariasIheNa // ' atra visrabdho bhrameti vidhivAkye tatra nikuJja siMhastiSThati tvaM ca zuno'pi bibheSi tasmAttvayAsminna gantavyamiti niSedhaH pratIyate // yadAhuH- rUDhaH prayojanAdvApi vyavahAre'valokyate' iti // mukhyagauNalakSyA. rthavyatirikta iti / ayaM bhAvaH-yadyato vyatirekeNAvabhAsate tattato'nyaditi vyavahartavyam / nIlamiva pItAdvAcyAdivyatiriktazca vyaGgayo'rtho'vabhAsata iti // pratItiviSaya iti / anena khasaMvedanasiddhatAmAha / tathA ca zrImadAnandavardhanaH'pratIyamAnaM punaranyadeva vastvasti vANISu mahAkavInAm / yattatprasiddhAvayavAtiriktamAbhAti lAvaNya mivAGganAsu // ' vastvalaMkAreti / iha laukikAlaukikabhedenArthoM dvidhA / laukikazca zabdAbhidhAne yogyo'vicitravicitrAtmatayA dvidhA / tatrAvicitro vastumAtram , vicitrstvlNkaaraatmaa| yadyapi cavyakSatAyAM(?) prAdhAnye ca vicitrasyAlaMkAryatvam , tathApi brAhmaNazramaNanyAyena tasyAlaMkAravyapadezaH anayozca vastvalaMkArayorvyaGgayatAyAM yadyapi na vAcyatvam, tathApi tayorvidhyAdirUpatvAt kvacana tatsaMbhavatIti laukikatvam / alaukikastu svapne'pi vAcyatvasparzAkSamo rasAdiriti // bhama dhammieti / kAcidavinayavadhUrgodAvarIkUlalatAgahane pracchannakAmukena saha nAdeyapAnIyAnayanAdivyAjena gRhAnnirgatya sadA ramamANA dhArmikaM puSpoccayanalatAvilopanAdinA vighnabhUtaM saMbhAvayantI vidagdhApi mugdheva vakti / yastavAsmadgRhaM pravizato bhayamakarocca zvA nirvicAraH / asmadbhAgyodayena tena lokaprasiddhana vRttena kRpApAtramapi zvAnamapazyatA siMhenApratikA. rayogyena mArita unmathitaH / na tu buddhipUrvakaM hataH / cintyekavasateranaucityAyogAt / na cAtra siMhaste bhayakAraNam / yato godAvaryA nadyAM na tu sarakhatyAdivattadyukte deze 1. 'AdizabdAdbhAvatadAbhAsA ityAdayo gRhyante' TippaNI.. 'bhrama dhArmika visrabdhaH sa zunako'dya mAritastena / godAnadIkacchanikuJjavAsinA dRptasiMhena // ' [gAthA0 2175] 1. 'dRptena' bhaveta. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / yatkUlaM tatra / na tu tato dUre latAgahane darzanAgocare sthAne vasati satatakRtAspadastena nirbhayamidAnIM bhikSAdyartha. [sa] careti / evamAdau ca viSaye yadyapi rasAdirartho vyaGgayo'sti tathApi mahArAjaMzabdavyapadezya vivAha karaNa pravRtta sacivAnuyAyirAjavadapradhAnameva gRhNAti / latAgahanasthayaivedamabhidhIyate iti vyAkhyAne lAkSaNiko'yamartho bhavettataH prayojanAMze vyaGgaye niSedho vyaGgaya iti na saMbadhyamAgacchate / iha vAsineti cAbhidheyaH syAt / na cAtra niSedhasya vAcyatvaM vaktuM zakyam / tathAhi / agRhIta saMketasyArthapratipatterakaraNAdgRhItasaMketa evazabdo'rthapratipAdakaH / saMketazcAnantyAdyabhicArAcca vAkyArtha iva vAkyasya vizeSarUpe padArthe padasya kartuM na pAryata iti sAmAnya evAsau AkAGkSAyogyatAsaMnidhivazAtpadArthAnAM sAmAnyabhUtAnAM samanvaya iti / 'sAmAnyAnyanyathAsiddhervizeSaM gamayanti hi ' iti / vizeSarUpa : - ' vizeSyaM nAbhidhA gacchetkSINazaktirvizeSaNe' itya padArtho'pi vAkyArtha ullasati / vizeSasyaiva yatrAzabdArthatvaM tatra vastvantararUpasya niSedhasya vAcyatvamiti kA kathetyabhihitAnvayavAde tAvanirvivAdaiva niSedhasya vyaGgayatA / ye'pyAhuH - 'ananvitArtha padamaprayojyam' iti 'prayogayogyaM vAkyameva tatra ca saMketo gRhyata ityaparapadArthAnvita eva padArthaH saMketabhUH // yadyapi vAkyAntaraprayujyamAnAnyapi pratyabhijJApratyayena tAnyevaitAni padAni nizcIyante iti padArthAntaramAtreNAnvitaH padArthaH saMketagocaraH, tathApi sAmAnyAva - cchAdito vizeSarUpa evAsau pratipadyate / vyatiSaktAnAM padArthAnAM tathAbhUtatvAditya'nvitAbhidhAnanaye 'vAkyArtho na padArtha:' iti tanmate'pi sAmAnyavizeSarUpaH padArthaH saMketa viSaya ityativizeSabhUto vAkyArthAntargato'saMketitatvAdavAcya eva / yatra padArthaH pratipadyate tatra dUre'rthAntarabhUta niSedhacarcA / ananvito'rtho'bhihitAnvaye padArthAntaramAtreNAnvitastu anvitAbhidhAne anvitavizeSastvavAcya evetyubhayanaye'pyapadArtha eva vAkyArthaH // yadapyucyate- 'naimittikArthAnusAreNa nimittAni kalpyante' iti / tatra nimittatvaM kArakatvaM jJApakatvaM vA / zabdasya prakAzakatvAnna kArakatvaM jJApakatvaM tvajJAtasya katham / jJAtatvaM ca saMketenaiva, sa cAnvitamAtre / evaM ca nimittasya niyatanimittatvaM yAvanna 'nizcitaM tAvannaimittikasya pratItireva kathamiti naimittikArthAnusAreNa nimittAni kalpya - te ityavicAritAbhidhAnam // ye tvabhidadhati - 'so'yamiSoriva dIrghadIrgho vyApAraH ' iti yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti ca pratiSedhAya vAcya iti / etadatAtparyajJatvaM tAtparyavAcoyukterdevAnAM priyANAm / tathA hi / bhUtabhavyasamuccAraNe bhUtaM bhavyAyopadizyata iti kArakapadArthAH kriyApadArthenAnvIyamAnAH pradhAnakriyAnirvartakakha kriyAbhisaMvandhAtsAdhyAyamAnatAM prApnuvanti / tatazcAdagdhadahananyAyena yAvadaprAptaM tAvadvidhIyate / yathA 'raktaM paTaM vayaH' ityAdAvekavidhirdvividhistrividhirvA / tatazca yadeva vidheyaM tatraiva - tAtparyamityupAttasyaiva zabdasyArthe tAtparyam / na tu pratItamAtre / evaM hi 'pUrvI dhaavti|" 1. 'dIrghadIrghataro' kAvyaprakAze. , 27 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 kaavymaalaa| . ityAdAvaparArthe'pi kvacittAtparya syAt // yattu-'viSaM bhuva mA cAsya gRhe bhukthAH' ityatra etadgRhe na bhoktavyamityatra tAtparyamiti sa eva vAkyArtha ityucyate / tatra cakAra ekavAkyatAsUcanArthaH / na cAkhyAtavAkyayordvayoraGgAGgibhAva iti viSabhakSaNavAkyasya kRdvAcyatvenAGgatA kalpanIyeti viSabhakSaNAdapi duSTametadgahe bhojanamiti sarvathA mAsya gRhe bhukthAH ityupAttazabdArtha eva tAtparyam // yadi ca zabdazruteranantaraM yAvAnartho'vagamyate tAvati zabdasyAbhidhaiva vyApAraH, tatkathaM 'brAhmaNa putraste jAto brAhmaNa kanyA te garbhiNI' ityAdau harSazokAdInAmapi na vAcyatvam / kasmAcca lkssnnaa| kimiti ca zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAna[sa]mAkhyAnAM pUrvapUrvavalIyastvamityanvitAbhidhAnavAde'pi niSedhasya siddhaM vyaGgayatvam // kiM ca kururucimiti padayovaiparItye kAvyAntarvartini kathaM duSTatvam / na tyatrAsabhyo'rthaH padArthAntarairanvita ityanabhidheya evetyevamAdi aparityAjyaM syAt // yadi ca vAcyavAcakatvavyatirekeNa vyaGgyavyaJjakabhAvo nAbhyupeyate tadAsAdhutvAdInAM nityadoSatvaM sAdhutvAdInAmanityadoSatvamiti vibhAgakaraNamanupapannaM syAt / na cAnupapannaM sarvasyaiva vibhakta tayA pratibhAsAt / vAcyavAcakabhAvavyatirekeNa, vyaGgayavyaJjakatAzrayeNa tu vyaGgyasya bahuvidhatvAtvacideva kasyacidevaucityenopapadyata eva vibhAgavyavasthA / 'dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / ' ityAdau pinAkyAdipadavalakSaNyena kimiti kapAlyAdipadAnAM kAvyAnuguNatvam // api ca vAcyArthaH sarvAn pratipattRn pratyekarUpa eveti niyato'sau na hi 'gato'stamarkaH' ityAdau vAcyo'rthaH kvacidanyathA bhavati / pratIyamAnastu tattaprakaraNavaktapratipatrAdivizeSasahAyatayA nAnAtvaM bhajate / tathA ca 'gato'stamakaH' ityataH 'sapatnaM pratyavaskandanAvasaraH' iti, abhisaraNamupakramyatAmiti, prAptaste preyAniti, karmakaraNAnivartAmahe iti, sAMdhyo vidhirupakramyatAmiti, dUraM mAgA iti, surabhayo gRhaM pravezyantAm iti, saMtApo'dhunA na bhavatIti, vikreyavastUni saMhiyantAmiti, nAgato'ya preyAnityAdiranavadhirvyaGgayo'rthastatra tatra pratibhAti / vAcyavyaGgayayoH 'niHzeSa-' ityAdau niSedhavidhyAtmanA, 'mAtsaryamutsArya vicArya kAryam' ityAdau saMzaye zAntazRGgAryanyataragatanizcayarUpeNa, 'kathamavanipa do / yanizAtAsidhArAdalanagalitamUnI vidviSAM khIkRtA zrIH / nanu tava nihatArerapyasau kiM na nItA tridivamapagatAGgairvallabhA kIrtirebhiH // ' ityAdau nindAstutivapuSA, 'he helAjitabodhisattva vacasAM kiM vistaraistoyadhe nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhItavrataH / tRSyatpAnthajanopakAraghaTanAvaimukhyalabdhAyazobhAraprodvahane karoSi kRpayA sAhAyakaM yanmaroH // ' ityAdau stutinindArUpeNa, svarUpasyApUrvapazcAdbhAvena pratIte: / kAlasya zabdAzrayatvena * tadarthakasaddhaTanAzrayatvena . 'cAzrayasya zabdArthazAsanajJAnena prakaraNAdisahAyapratibhAnairmalyasahitena tena cAvagama iti nimittasya * boddhRmAtra vidagdhavyapadezayoH pratItamAtracamatkRtyozca * 'karaNakAryasya / 1. 'vidherapi' kAvyaprakAze. 2. 'kaSTatvAdInA' kAvyaprakAze. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / 'gato'stamarka:' ityAdau pradarzitanayena saMkhyAyAH 'kassa va -' ityAdau sakhItatkAntAdigatatvena viSayasya ca bhede'pi yadyekatvaM tatvacidapi nIlA nIlAdau bhedo na syAt / uktaM hi -- 'ayameva bhedo bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH karaNabhedazceti vAcakAnA - marthApekSA, vyaJjakAnAM tu na tadapekSyatvamapIti na vAcakatvameva vyaJjakatvam / kiM ca / 'vANIrakuDaMga-' ityAdau pratIyamAnamarthamabhivyajya vAcyaM kharUpa eva yatra vizrAmyati tatra madhyamakAvyaprabhede tAtparyabhUto'pyarthaH svazabdenAbhidheyaH / pratIti prathamavatarankasya vyApArasya viSayatAmavalambatAm // nanu 'rAmo'smi sarva sahe' iti 'rAmeNa priyajIvitena tu kRtaM premNaH priye nocitam' iti / 'rAmo'sau bhuvaneSu vikramaguNaiH prAptaH prasiddhiM parAm' ityAdau lakSaNIyo'pyartho nAnAtvaM bhajate vizeSavyapadezahetuzca bhavati tadavagamazca zabdArthAyattaH prakaraNAdisavyapekSazceti ko'yaM nUtanaH pratIyamAno nAma / ucyate-- lakSaNIyasyArthasya nAnAtve'pyanekArthazabdAbhidheyavanniyatatvameva na khalu mukhyenArthenAniyatasaMvandho lakSayituM zakyate, vyaGgayastu prakaraNAdivizeSavalena niyatasaMbandho'niyatasaMbandhaH saMbandhasaMbandhazca dyotyate / na ca 'bhama dhammiya' ityAdau arthazaktimUle vyaGgaye mukhyArthabAdhastatkathamatra lakSaNAyAmapi vyaJjanamavazyamAzrayitavyam / yathA ca samayasavyapekSAbhidhA / tathA mukhyArthavAdhAditraya samaya savyapekSA lakSaNA / ata eva abhidhApucchabhUtA sA ityAhuH / na ca lakSaNAtmakameva dhvananaM tadanugamena tsya darzanAt / na ca tadanugatameva / abhidhAlambanenApi tasya bhAvAt / na cobhayAnusAryeva, avAcakavarNAnusAreNApi tasya dRSTeH / na ca zabdAnusAryeva azabdAtmaka netratribhAgAvalokanAdigatatvenApi tasya siddheH / ityabhighAtAtparyalakSaNAtmakavyApAratrayAtivartI aJjanavyApAro'vapahnavIya eveti siddhameva niSedhasya vyaGgyatvam / tatra 'attA ettha - ' ityAdau niyatasaMbaddhaH / ' kassa va Na hoi roso - ' ityAdAvaniyata saMbaddhaH / 'viverIyarae lacchI bambhaM dahU~NaM NAhikamalattham / hariNo dAhiNaNayaNaM rasAulA jhatti Dhakkei ||' ityAdI saMbaddhasaMbandhaH / atra hi haripadena dakSiNanayanasya sUryAtmatA vyajyate / tannimIlanena sUryasyAstamayastena padmasya saMkocaH tato brahmaNaH sthaganaM tatra sati gopyAGgasyAdarzane'niyantraNaM nidhuvanavilasitam / ye'pyAhu: - ' akhaNDavuddhinirmAhyaM vA kyameva ca vAcakam / vAkyArtha eva vArtha:-' iti, tairapyavidyApadapatitaiH padapadArthakalpanA kartavyaiveti / tatpakSe'pyavazyameva niSedhasya vyaGgyatvam / anye tu --vAcyA dasaMbaddhaM tAvanna pratIyate / yataH kutazcidyasya kasyacidarthasya pratIteH prasaGgAt / evaM ca saMbandhAdyaGgayaMvyaJjakabhAvo'vazyamapratibandhe na bhavatIti trirUpAddhetoreva niyatadharminiSThatvena pratItiH / tathA ca bhIrubhrama [Na]sya kAraNaM bhayakAraNAbhAvastadviruddhaM ca bhayakAraNam siMhastadupalabdherlatAgahane'bhramaNamanumIyata iti vidhyAdAvapi vAcye siMha 1. 'viparItara te lakSmIrbrahmANaM dRSTvA nAbhikamalastham | harerdakSiNanayanaM rasAkulA jhaTiti sthagayati // ' [iti cchAyA ] 29 C Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| kvaciniSedhe vidhiryathA- . 'attA ittha nu majjai ettha ahaM diasayaM ploei|| mA pahiya rattiandhaya sijjAe mahaM nu majihisi // ' atrAvayoH zayyAyAM mA niSatsyatIti niSedhavAkye-iyaM zvazrUzayyA iyaM macchayyeti divApyupalakSya rAtrau tvayehAgantavyamiti vidhiH pratIyate // kvacidvidhau vidhyantaraM yathA'bahalatamA haarAI ajja pauttho paI gharaM suNNam / taha jaiggijju sayajjiya na jahA amhe musijjAmo // ' atra yathA vayaM na muNyAmahe tathA tvaM jAgRhIti vidhyabhidhAne rAtriratyandhakArA, patiH proSitaH, gRhaM zUnyam , atastvamabhayo matpArzvamAgaccheti vidhyantaraM pratIyate // kvacinniSedhe niSedhAntaraM yathA'AsAiyaM aNAeNa jettIyaM tattieNa baMdhadihiM / uramasuvasahainhi rakkhijjai gahavaIchittam / / sadbhAvAdi niSedhAderanumApakam / na tu vyaJjakamapi iti [2] vadanti / te'pi na yuktavAdinaH / tathA hi / apramANabhUtavAkyapratyeyaH siMha iti saMdigdhAsiddho hetuH / khAmyAdezenAnurAgeNa lobhenAnyena vA kenacidevaMvidhena hetunA bhIrorapi bhayakAraNasadbhAve'pi bhavati bhramaNamityanaikAntikaH / zunaH kRpApAtratvAdapratIkAryatvena bibheti| siMhe tejakhini tu parAkrama iti viruddhazca / tatkathamanumAnam / evaMvidhAdarthAdevaMvidho'rtha upapattyanapekSyatvena prakAzata iti // vyaktivAdinastu tadadUSaNam ||atteti / zvazrUrasahiSNuna tu maataa| tena(1) guptamabhilASaH possnniiyH| na ca sarvadA bhayadetyAha--- atreti / dUre / sA ca zete, na jAgarti / atra tvanmArganikaTe ahamupabhogayogyA / 1. 'zvazrUratra nu majjati atrAhaM divasakaM pralokaya / mA pathika rAtryandhaka zayyAyAmAvayornu majiSyasi // ' [gAthA0 7167] bahalatamA hatarAtriradya proSitaH patirgRhaM zUnyam / tathA jAgRhi prativezinna yathA vayaM muSyAmahe // ' [gAthA0 4 / 35] 3. 'jaggesu saajiaNa' iti gAthAsaptazatyAM (4 / 35) pAThaH. 4. ......................................... / .. . gRhapatikSetram // ' [iti cchAyA] 2. bahA ... ... .... Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 kAvyAnuzAsanam / atra gRhapatikSetre duSTavRSavAraNApare niSedhavAkye upapativAraNaM niSedhAntaraM pratIyate // kvacidavidhiniSedhe vidhiryathA'mahuehiM kiM ca panthiya jai. harasi niyaMsaNaM niyambAo / sAhemikassa rale gAmo dUre ahaM ekA // iti / atra vidhiniSedhayoranabhidhAne ahamekAkinI grAmo dUre iti viviktopadezAnnitambavAso'pi me hareti vidhiH pratIyate // kvacidavidhiniSedhe niSedho yathA 'jIvitAzA balavatI dhanAzA durbalA mama / .. gaccha vA tiSTha vA pAntha svAvasthA tu niveditA // atra gaccha vA tiSTha veti avidhiniSedhe 'jIvitAzA balavatI dhanAzA durbalA mama' iti vacanAt tvayA vinAhaM jIvituM na zaknomItyupakSepeNa gamananiSedhaH pratIyate // kvacidvidhiniSedhayorvidhyantaraM yathA-- 'niadaiadaMsaNukhitta pahiya anneNa vaccasu paheNa / . .. gahavaidhUyA dullaGghavAurA iha hayaggAme // atrAnyena pathA brajeti vidhiniSedhayorabhidhAne he svakAntAbhirUpatA sAMprata vighnakArIti kutsitaM divasam , tasmAtsaMprati vilokaya / ehi parasparAvalokanasukhamanubhavAvaH / pathiketi / cetite'pi(?) tava na doSAvahamiti na bhetavyam / rA- . trAvadhikamadanodrekAdadha zayyAvibhAgAnabhijJa zayyAyAM mA zathiSThAH, api tu mayi / mA AvayoH, api tu masyeva / mA zayiSThAH, apitu praharacatuSTayamapi nidhuvanena kriiddaa| mahaM iti nipAto'trAnekArthavRttiH / na tu mameti / evaM hi vizeSavacanamevAzaGkAkAri bhavediti pracchannAbhyupagamo na syAt / vidhiriti / kAMcitpoSitapatikA taruNIma1. ...............yadi harasi........ nitambavAsaH / .............."grAmo dUre ahamekAkinI // ' [iti cchAyA] 'nijadayitAdarzana..... pathikAnyena vraja pthaa| .. . gRhapatisuMtA durlakyavAgureha hatagrAme // ' [iti cchAyA] 1. 'majiSyasyaiva' syAt . . ... ... ... . Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vikatthanapAnthAbhirUpaka iha grAme bhavato gRhapatisutA draSTavyarUpeti vi. / dhyantaraM pratIyate // kvacidvidhiniSedhayoniSedhAntaraM yathA'uciNasu paDiya kusumaM mA dhuNa sehAliyaM haliyasunhe / eMsa avasANaviraso sasureNa suo valayasado // atra patitaM kusumamuccinu mA dhunIhi zephAlikAmiti vidhiniSedhayorabhidhAne sakhicauryarate prasakte valayazabdo na kartavya iti niSedhAntaraM. pratIyate // kvacidvidhAvanubhayaM yathA'siNiyaM vacca kisoyari paeNa yatteNa Thavisu mahivaDhe / bhajihi sivicchayacchaNi vihiNA durekaNanimmaciyA // atra zanaivrajeti vidhyabhidhAne na vidhirnApi niSedhaH, apitu varNanAmAnaM pratIyate // kacinniSedhe'nubhayaM yathA'de A pasiya niyattasu muhasasijoNhAviluttatamanivahe / ahisAriyANa vigdhaM karesi annANa vi hayAse // ' valokya pravuddhamadanAGkuraH saMpannaH pAntho'nena niSedhadvAreNa tayAbhyupagata iti niSe... dhAbhAvo vidhirna tu nimantraNarUpo'pravRttapravartanAkhabhAvaH / saubhAgyAbhimAnakhaNDanApravezAt // de A iti / kAcidabhisartuM prasUtA gRhAgataM priyatamamavalokya vayaM nivRttApyanivRtteva tenaivamucyate / de iti nipAtaH prArthanAyAm / A iti tAvaccha . 1. 'uccinu patitAni kusumAni mA dhunIhi zephAlikA hAlikasnuSe / eSo'vasAnavirasaH zvazureNa zruto valayazabdaH // ' [iti cchAyA] 2. 'aha de visamavirAvo' iti dhvanyAloke, 3. zanairbraja kRzodari pareNa yatnena tiSTha mahIpRSThe / / ............ // [iti cchAyA] 4. ... 'prArthaye tAvatprasIda nivartakha mukhazazijyotsnAviluptatamonivahe / abhisArikANAM vighnaM karoSyanyAsAmapi hatAze // ' [iti cchAyA] Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / 33 ___atra nivartasveti niSedhAbhidhAne na niSedho nApi vidhirapi tu mukhendu-.:. kAntivarNanAmAtraM pratIyate // kvacidvidhiniSedhayoranubhayaM yathA. 'vacca mahaM viya ekAe huMtu nissaasroiyvvaaii| __mA tujjha vi ttii viNA dakhinnahayassa jAyaMtu // ' atra mamaiva niHzvAsaroditavyAni bhavantu mA tavApi tAM vinA tAni jAyantAmiti vidhiniSedhayorabhidhAne na vidhirnApi niSedho'pi tu kRtavyalokapriyatamopAlambhamAtraM pratIyate // kvacidavidhiniSedhe'nubhayaM yathA'NahamuhapasAhiyaMgo nidAghummaMtaloyaNo na thaa| jaha nibbaNAharosA malaMga dUmesi maha hiyayam // ' * vigatamatsarAyA mama na tathA nakhapadAdicihaM bhavadaGgasaGgikhedAvahaM yathArdhaniSpannasaMbhogatayAdharadazanAsaMpattiritIrdhyAkopagopanamupabhogodbhedena kRtaM vAcyo'rthaH . / tabalasamutthastu sahRdayotprekSito'tyantavAllabhyAnmukhacu vdArthe / prArthaye prasIda tAvanivartakha kimetatkadAcidbhavati yadahaM nAgacchAmi tasmAdgRthAyamudyamaH / etana jAnAsi yatkRSNapakSe taducitaveSApyahaM nijavakracandramasA zuklapakSa karomIti na kevalamAtmanA vinnaM karoSi yAvadanyAsAmapi AstAm / haMsIti / sakaladikprakAzastvayA kriyata iti paramabhilASastadgato vyajyate iti // vacceti / kazcidanaGgIkRtaprArthano niHzvasana sadaniva kayAcidevamucyate / vraja iha hi te kaNTakAnAmupari sthitiH / mamaiva na tu tava tasyA vA ekasyA nAnyA hi matsamA bhavati / bhavantuH duHsahAnyapi santu / niHzvAsaroditavyAni na tu sukhAni / mA tavApi dAkSiNyamAtreNeha sthito'si tatastvayi sthite'pi mama na nivartante niHzvAsAdIni tayormA bhUt klezaH / tayA vinA na tu matkopAt / dAkSiNyena hRdayazUnyaraJjanAmAtra.. 1... 'vraja mamaivaikasyA bhavantu niHzvAsaroditavyAni / mA tavApi tayA vinA dAkSiNyahatasya janiSata // ' [iti cchAyA] .. 2. 'nakhamukhaprasAritAGgo nidronmIlitalocano na tathA / yathA ni.......... . ....:"dUnayasi mama hRdayam // ' [iti cchAyA] .. 1. 'tmano' syAt... 2. 'muhasasIti' syAt.. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| mbanapara eva tasyAstvaM yattvadadharakhaNDanAvasaro'syA varAkyA na jAta iti na kevalaM tasyA bhavAnativallabho yAvadbhavato'pi sA sutarAM rocate iti vayamidAnIM tvatpremanirAzAH saMjAtA iti nAyikAbhiprAyo vyaGgayaH / / kvacidvAcyAdvibhinnaviSayatvena vyavasthApito yathA-- . 'kassa va na hoi roso daddha(ha)Na piyAi savvaNaM aharam / sabhamarapaumagyAiri vAriyavAme sahasu inhim // atra vAcyaM sakhIviSayam, vyaGgayaM tu tatkAntopapattyAdiviSayam / / evamalaMkArabhedA rasAdibhedAzca vyaGgayA mukhyAdibhyo'tiriktA jJeyAH / tadviSayo vyaJjakaH zabdaH // sukhyaadyaastcchktyH| mukhyA gauNIlakSaNAvyaJjakatvarUpAH zaktayo vyApArAH mukhyAdInAM zabdAnAm / tatra samayApekSavAcyAvagamanazaktirmukhyAbhidhA cocyate / mukhyArthabAdhAdisahakAryapekSArthapratibhAsanazaktiauNI lakSaNA ca / tacchattyupajanitArthAvagamapavitritapratipattapratibhAsahAyArthadyotanazaktirvyaJjakatvam / / karaNena hatasya nirjIvIkRtasyAjaniSateti / kassa veti / kasya vAnIrSyAlorapi / na bhavati roSo dRSTdaivAkRtvApi kutazcidevApUrvatayA priyAyAH savraNamadharaM vilokya / sabhramarapadmAghrANazIle zIlaM hi kathaMcidapi vArayituM na zakyam / vArite vAraNAyAM he vAme tadanaGgIkAriNi sahasvedAnImupAlambhaparamparAmityarthaH / etatkAMcidavinayaramaNena khaNDitAdharAM viditamiva prakAzayantI tatpratyAyanAya sakhI vakti / sahasvedAnI miti vAcyamavinayavatIviSayaM vyaGgyam / bhartRviSayaM tu tasya mugdhatve'parAdho nAstIti / vaidagdhye tu mayetthaM saMvRttamataH priyeyamiti kRtvA sahasveti vyaGgyam / tasyAM priyeNa gADhamupAlabhyamAnAyAM tadyalIkazaGkitaprAtivezmikalokaviSayaM cAvinayapracchAdanena pratyAyanaM vyaGgyam / tatsapatnyAM ca tadupAlambhatadavinayaprahRSTAyAM saubhAgyAtizayakhyApanaM priyAyA iti zabdavalAditi sapatnIviSayaM vyaGgyam / sapatnImadhye iyatI khalI. 1. 'kasya vA na bhavati roSo dRSTA priyAyAH savraNamadharam / sabhramarapadmAghrANazIle vAritavAme sahasvedAnIm // ' [iti cchAyA] 1. 'kAcidavinItA kutazcitkhaNDitAdharA tatsavidhasaMvidhAne bhartari tamanavalokamAnayeva kayAcidvidagdhAsakhyA tadvAcyatAparihArAyaivamucyate' iti dhvanyAlokalocane. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / abhidhAnantaraM ca yadyapyanvayapratipattinimittaM tAtparyazaktirapyasti tadviSayastAtparyalakSaNArtho'pi, tathApi tau vAkyaviSayAveveti nAtroktau // vakrAdivaiziSTayAdarthasyApi vyaJjakatvam / vaktapratipAdyakAkuvAkyavAcyAnyAsattiprastAvadezakAlaceSTAdivizeSavazAdarthasyApi mukhyAmukhyavyaGgayAtmano vyaJjakatvam // .. vaktRvizeSAdyathA' ' 'dRSTiM he prativezini kSaNamihApyasmadgahe dAsyasi prAyo nAsya zizoH pitAdya virasAH kaupIrapaH pAsyati / ekAkinyapi yAmi tadvaramitaH srotastamAlAkulaM nIrandhrAH punarAlakhintu jaraThacchedA nalagranthayaH // ' atra cauryaratagopanaM gmyte| 'pratipAdyavizeSAdyathA'niHzeSacyutacandanaM stanataTaM nirmuSTarAgo'dharo netre dUramanaJjane pulakitA tanvI taveyaM tanuH / mithyAvAdini dUti bAndhavajanasyAjJAtapIDAgamA vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // ' kRtAsmIti lAghavamAtmani grahItuM na yuktam / pratyutAyaM bahumAno yato roSe kupitA pAdapatanAdi labhakha iti / sahakha zobhasvedAnImiti sakhIviSayaM saubhAgyakhyApanaM vyaGgayam / adyeyaM tava pracchannAnurAgiNI hRdayavallabhA itthaM rakSitA / punaH prakaTadazanacchadadaMzanavidhiratra na yukta iti taccauryakAmukaviSayaM saMbodhanaM vyaGgayam / itthaM mayaitadapadbhutamiti khavaidagdhyAkhyApanaM taTasthavidagdhalokaviSayaM vyaGgyamiti // tAviti / sA ca sa ca tau / atreti / zaktimadhye'rthamadhye ca // dRSTiM he prativezinIti / kAcidyuvatiH parapuruSasaMbhogAnubhavepsayA saMketasthAnaM vrajantI khapravRttiprayojanaM viziSTasaMketasthAnAdhAraM parapuruSasaMbhogAtmakaM tathA saMbhogacihnAni nakharadanakSatAni gAtrasaMlagnatayA zaGkayamAnAvirbhAvAni yathAkramaM bhartRpipAsAkSamanAdeyasarasapAnIyAnayanena ciracchinnanalagranthipuruSajarjaraprAntajanidhyamANena ca gAtragatavikAravizepodgamenApahutyAbhidhatte / tasyAzcAsAdhvItve'vagate vyaGgyapratItiriti // niHzeSeti / cyutaM candanaM na tu kSAlitam / saMmRSTo na tu kiMcinmRSTaH / dUramanaJjane nikaTe tu sAJjane / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| atra dUtyAstatkAmukopabhogo vyajyate // kAkurdhvanivikArastadvizeSAdyathA-- . 'tathAbhUtAM dRSTvA nRpasadasi pAJcAlatanayAM . vane vyAdhaiH sArdha suciramuSitaM valkaladharaiH / virATasyAvAse sthitamanucitArambhanibhRtaM guruH khedaM khinne mayi bhajati nAdyApi kuruSu / ' atra mayi na yogyaH khedaH kuruSu tu yogya iti kAkA prakAzyate // vAkyavizeSAdyathA'prAptazrIreSa kasmAtpunarapi mayi taM manthakhedaM vidadhyA nidrAmapyasya pUrvAmanalasamanaso naiva saMbhAvayAmi / setuM badhnAti bhUyaH kimiti ca sakaladvIpanAthAnuyAta stvayyAyAte vitarkAniti dadhata ivAbhAti kampaH payodheH // atra nArAyaNarUpatA gamyate // vAcyavizeSAdyathA'uddezo'yaM sarasakadalIzreNizobhAtizAyI kuJjotkarSAGkuritaramaNIvibhramo narmadAyAH / / kiM caitasminsuratasuhRdastanvi te vAnti vAtA yeSAmagre sarati kalitAkANDakopo manobhUH // ' atra stArthaM pravizeti vyajyate // anyAsatteryathA'Nollei aNollamaNA attA meM gharabharammi sylmmi| . khaNamittaM jai saMjhAi hoi na va hoi viisaamo|| pulakitA tanvIti cobhayaM vidheyamiti // nArAyaNarUpateti / sasaMdehotprekSAyAH saMkareNetyarthaH / na ca saMdehotprekSAnupapattibalAdrUpakasyAkSepo yena vAcyAlaMkAropaskA 'nudatyanAmanAH zvazrUmI gRhabhare sakale / kSaNamAnaM yadi saMdhyAyAM bhavati na vA bhavati vizrAmaH // ' [iti cchAyA] Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / atra saMdhyA-saMketakAla iti taTasthaM prati kayApi dyotyate // prastAvAdyathA'subbai samAgamissai tujjha pio aja paharamitteNa / emeya kiMti ciTThasi tA sahi sajjesu karaNijjam // ' atropapatiM pratyabhisartuM na yuktamiti dhvanyate // dezavizeSAdyathA'anyatra yUyaM kusumAvacAyaM kurudhvamatrAsmi karomi sakhyaH / nAhaM hi dUraM bhramituM samarthA prasIdatAyaM racito'JjalirvaH // ' atra 'vivikto'yaM dezaH, pracchannakAmukastvayA visarvyaH' iti vizvastAM prati kayAcinnivedyate / kAlavizeSAdyathA'guruyaNaparavasa ppiya kiM bhaNAmi tuha maMdabhAiNI ahayam / ajja pavAsaM vaccasi vacca sayaM jevva suNasi karaNijjam // .. adya madhusamaye yadi vrajasi tadahaM tAvanna bhavAmi tava tu na jAnAmi gatimiti vyajyate // ceSTAyA yathA'dvAropAntanirantare mayi tayA saundaryasArazriyA prollAsyoruyugaM parasparasamAsaktaM samApAditam / AnItaM purataH shiroshukmdhH kSipte cale locane vAcastaJca nivAritaM prasaraNaM saMkocite dolate // ' rakatvaM vyaGgasya bhavet / yo yo'saMprAptalakSmIko nirvyAjajigISAkrAntaH sa sa mAM 1. 'zrUyate samAgamiSyati tava priyo'dya praharamAtreNa / evameva kimiti tiSThasi tatsakhi sajaya karaNIyam // iti cchAyA] 'gurujanaparavaza priya kiM bhaNAmi tava mandabhAginyaham / / adya pravAsaM vrajasi vraja khayameva zroSyasi karaNIyam // ' [iti cchAyA] 1. 'yo yaH saMprApta' dhvanyAlokalocane. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAvyamAlA / atra ceSTAyAH pracchannakAntaviSaya AkUtavizeSo dhvanyate // evaM vakrAdInAM dvikAdiyoge'pi vyaJjakatvamavaseyam / tatravaktabodhyayoge yathA--'attAittha' ityAdi / atra vaktRbodhyaparyAlocanayAzeSeti vidhirUpavyayArthapratItiH // evaM dvikayogAntare trikAdiyogAntare ca svayamapyUhyam / eSu mukhyA - rthasya vyaJjakatvamudAhRtam // amukhyasya yathA-- 'sAheMtI sahi suhayaM khaNe khaNe dUmiyAsi majjha kae / sajjhAvanehakaraNijjasarasiyaM dAva viraiyaM tumae // ' atra matpriyaM ramayantyA tvayA zatrutvamAcaritamiti lakSyam / tena ca kAmukaviSayaM sAparAdhatvaprakAzanaM vyaGgayam // --. vyaGgayasya yathA 'vANiyaya hatthidaMtA kutto amhANa vagdhakittIo / jAvi luliyAlayamuhI gharammi parisukkae sunhA || ' atra vilulitAlakamukhItvenAnavara takrIDAsaktistathA ca satata saMbhoga - kSAmatA dhvanyate // -- vyaGgyasya bhedAnAha-- vyaGgyaH zabdArthazaktimUlaH / zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti vyaGgayo dvidhA / ubhayazaktimUlastu zabdazaktimUlAnnAtiricyate, zabdasyaiva prAdhAnyena vyaJjakatvAt // manIyAdityAdyarthasaMbhAvanAt / na ca punarapIti pUrvAmiti bhUya iti ca zabdairayamAkRSTo'rthaH / punararthasya bhUyo'rthasya ca kartRbhede'pi samudaikyAmAtreNApyupapatteH / yathA pRthvI pUrva kArtavIryeNa jitA punarjAmadazyeneti / pUrvA ca nidrA rAjaputrAdyavasthAyAma 1. 'sAdhayanti sakhi subhagaM kSaNe kSaNe dUnAsi matkRte / sadbhAva snehakaraNIyasadRzaM tAvadviracitaM tvayA // ' [iti cchAyA ] 'vANijaka hastidantAH kuto'smAkaM vyAghrakRttayazca / yAvalulitAlakamukhI gRhe parisarpate snuSA // ' [iti cchAyA ] * Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam | tatra zabdazaktimUlamAha - nAnArthasya mukhyasya zabdasya saMsargAdibhiramukhyasya ca mukhyArthavAdhAdibhirniyamite vyApAre vastvalaMkArayorvastunazca vyaJjakatve zabdazaktimUlaH padavAkyayoH / anekArthasya mukhyasya zabdasyAbhidhAlakSaNe vyApAre saMsargAdibhirniyantrite'mukhyasya ca gauNalAkSaNikarUpasya zabdasya mukhyArthabAdhanimittaprayojanairgauNIlakSaNArUpe vyApAre niyantrite mukhyasya zabdasya vastvalaMkAravyaJjakatve'mukhyasya ca vastuvyaJjakatve sati zabdazaktimUlo vyaGgayaH // sa ca pratyekaM dvidhA / pade vAkye ca // saMsargAdayame bhartRhariNA proktAH 'saMsarge viprayogazca sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya saMnidhiH || sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdArthasyAna vacchede vizeSasmRtihetavaH // ' yathA- 39. 'vanamidamabhayamidAnIM yatrAste lakSmaNAnvito rAmaH' iti / 'vinA sItAM rAmaH pravizati mahAmohasaraNim' iti / saMsargAdviprayogAcca dAzarathaiau / 'budho bhaumazca tasyoccairanukUlatvamAgatau' iti sAhacaryAdrahavizeSe / 'rAmArjunavyatikaraH sAMprataM vartate tayoH' iti virodhAdbhArgavakArtavIryayoH / 'saindhavamAnaya, mRgayAM cariSyAmi' ityarthA prayojanAdazve / 'asmadbhAgyaviparyayAdyadi paraM devo na jAnAti tam' iti prakaraNAdyuSmadarthe / prakaraNamazabdamarthastu zabdavAnityanayorbhedaH / 'kodaNDaM yasya gANDIvaM spardhete kastamarjunam' iti liGgAccihnAtpArthe / 'kiM sAkSAdupadezayaSTiratha vA devasya zRGgAriNaH' iti zabdAntarasaMnidhAnAtkAme / 'kaNati madhunA mattazcetoharaM priyakokilaH' iti sAmarthyAdvasante / 'tanvyA yatsuratAntatAntanayanaM vakraM ratavyatyaye tattvAM pAtu cirAya ' ityaucityAtprasAdasAMmukhyapAlane / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kAvyamAlA / 'aho mahezvarasyAsya kApi kAntiH' iti rAjadhAnIrUpAddezAdrAjani / 'citrabhAnurvibhAtyahni' iti kAlavizeSAdravau / 'mitraM hantitarAM tamaH parikaraM dhanye dRzau mAdRzAm' iti vyaktivizeSAtsuhRdi ca pratItiH / : svarAttvarthavizeSapratipattiH kAvyamArge'nupayoginIti nodAhriyate / ' 'maznAmi kauravazataM samare na kopAt' iti kAkurUpAtsvarAdbhavatyarthavizeSapratipattiH / AdigrahaNAdabhinayopadezanirdeza saMjJeGgitAkArA gRhyante / abhinayo yathA Spod 'ddahamittatthaNiyA eddahamitte hi asthivatte hi / aiyAvatthaM pattA ettiyamitte hi dihi ||' apadezo yathA BETTER ONE OF TH * 'itaH sa daityaH prAptazrIrteta evArhati kSayam / viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM chettumasAMpratam // ' nirdezo yathA - ' bhartRdArike, diSTyA vardhAmahe yadatraiva ko'pi kasyApi tiSThatIti mAmaGgulIvilAsenAkhyAtavatyaH / ' saMjJA yathA 'apyavastuni kathApravRttaye praznatatparamanaGgazAsanam / vIkSitena parigRhya pArvatI mUkampabhayamuttaraM dadau ||' iGgitaM yathA 'kadA nau saMgamo bhAvItyAkIrNe vaktumakSamam / avetya kAntamabalA lIlApadmaM nyamIlayat // ' AkAro yathA - 'niveditaM niHzvasitena soSmaNA manastu me saMzayameva gaahte| na vidyate prArthayitavya eva te bhaviSyati prArthitadurlabhaH katham // ' 1. ' ehamettAvasthA' iti kAvyaprakAze. 2. 'etAvanmAtrastanikA etAvanmAtrAbhyAmakSipatrAbhyAm / etAvadavasthAM prAptA etAvanmAtrairdivasaiH // '.. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / tadevaM saMsargAdibhirniyamitAyAmabhidhAyAM yArthAntarapratItiH sA vyananavyApArAdeva / amukhye'pi zabde mukhyArthabAdhAdiniyamite. prayojanapratipattiya'janavyApArAdeva / tathA hi tatra saMketAbhAvAnnAbhidhA nApi gauNI lakSaNA vA mukhyArthabAdhAdilakSaNAbhAvAt na hi lakSyaM mukhyam , nApi tasya bAdhaH, na ca kiMcinnimittamasti, nApi tatra zabdaH skhaladgatiH / na ca kiMcitprayojanamasti / atha prayojane'pi lakSye prayojanAntaramAkAzyate tarhi tatrApi prayojanAntarAkAGkhAyAmanavasthA syAt / tathA ca lAbhamicchato mUlakSatiH / na ca prayojanasahitameva lakSyaM lakSaNAyA viSaya iti vaktuM zakyam / viSayaprayojanayoratyantabhedAt / pratyakSAderapi pramANasya viSayo ghaTAdiH prayojanaM tvarthAdhigatiH prAkaTyaM saMvittirvA / tadevaM prayojanaviziSTasya lakSyasya gauNIlakSaNayoraviSayatvAtprayojane vyaJjanameva vyApAraH // tatra mukhyazabdazaktivyaGgayaM vastu pade yathA 'muktibhuktikRdekAntasamAdezanatatparaH / kasya nAnandanisyandaM vidadhAti sadAgamaH // ' kAcitsaMketadAyinamevaM mukhyayA vRttyA zaMsatIti sadAgamapadena prakAzyate / atrArthayo(sadRzyAnnopamA // vAkye yathA 'panthiya na ettha sattharamatthi maNaM pattharatthale gAme / . unnayapaoharaM pikhiUNa jai vasasi tA vasasu / ' pIti siddhaM rUpakadhvanirevAyam / sa ca vAkyaparyAlocanayAvasIyata iti // arthAdhigatiriti / naiyAyikAdInAM prAkaTyaM ..bhaTTamate, saMvittiH prAbhAkare // muktIti / muktirabhedavyApArAdapi / bhuktiH kAntopabhogo'pi / ekAntaH saMketasthAnamapIti / sataH sundarasyAgamanam , zobhana Agamazca // unnatapayodharamiti / unnataM meghaM prekSye1. 'pathika nAtra saMstaramasti manAkprastarasthale grAme / unnatapayodharaM prekSya yadi vasasi tadvasa // ' [iti cchaayaa|] 1. 'miti' locane. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kaavymaalaa| atra praharacatuSTayamapyupabhogena neha nidrAM kartuM labhyate / sarve hytraavidgdhaaH| tadunnatapayodharAM mAmupabhoktuM yadi vasasi tadAssveti vyjyte| vAcyabAdhena vyaGgayasya sthitatvAt / tayornopamAnopameyabhAva iti nAlaMkAro vyaayH|| yathA ca'zanirazanizca tamuccainihanti kupyasi narendra yasmai tvam / yatra prasIdasi punaH sa bhAtyudAro'nudArazca // ' atra viruddhAvapi tvadanuvartanArthamekaM kArya kurutaH iti vyatyayena dhvanyate / mukhyazabdazaktivyaGgayo'laMkAraH pade ythaa'rudhirvisrprsaadhitkrvaalkraalrucirbhujpridhH| jhaTiti bhrukuTiviTaGkitalalATapaTTo vibhAsi nRpa bhImaH // ' atra bhISaNIyasya bhImasena upamAnam / vAkye yathA 'unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastasyAH kaM na cakre'bhilASiNam // atra vAkyasyAsaMbaddhArthatvaM mA prasAsIdityapAkaraNikaprAkaraNikayorupamAnopameyabhAvaH kalpanIya ityatropamAlaMkAro vynggyH|| yathA vA 'atandracandrAbharaNA samuddIpitamanmathA / tArakAtaralA zyAmA sAnandaM na karoti kam // atra zabdazaktyA rAtriyoSitorupamA vyaGgayA / yadyapi samuddIpiteti sAnandamiti cArtho vyaJjakastathApi na zabdazaktiM vinArthazaktirunmIlati iti zabdazaktireva vyaJjikA // tyarthaH // azanivajramapi / anudAro'nugatadAro'pi // prollasan hAro yasya, prollasantyazca dhArA yasya / tasyAH kAminyAH, prAvRSazca // acandreti / candraH karpUramapi / samutsaharSA / tArakAbhyAM kanInikAbhyAmapi / zyAmA rAtriH, kAntA ca // .. 1. 'atandreti' syAta. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / 43 yathA vA -- ' mAtaGgagAminyaH zIlavatyazca, gauryo vibhavaratAzca, zyAmAH padmarAgiNyazca, dhavaladvijazucivadanA madirAmodazvasanAzca pramadAH / ' atra virodhAlaMkAro vyaGgyaH // yathA vA 'khaM ye'bhyujjvalayanti lUnatamaso ye vA nakhodbhAsino ye puSNanti saroruhazriyamadhikSiptAbjabhAsazca ye / ye mUrdhasvavabhAsinaH kSitibhRtAM ye cAmarANAM zirAMsyAkrAmantyubhaye'pi te dinapateH pAdAH zriye santu vaH // ' atra vyatirekaH // evamalaMkArAntare'pyudAhAryam // gauNazabdazaktivyaGgayaM vastu pade yathA 'ravisaMkrAntasaubhAgyastuSArAvilamaNDalaH / niHzvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate // ' atropasaMhRtadRSTivRttirandhazabdo bAdhitamukhyArthaH padArthaprakAzanAzaktatvaM naSTadRSTigataM nimittIkRtyAdarze vartamAno'sAdhAraNavicchAyitvAnupayogitvAdidharmajAtamasaMkhyaM prayojanaM vyanakti // --- vAkye yathA 'yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI / : yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // ' , mAtaGgo hastI caNDAlazca / gauryo gaurAdayo'pi / vibhaveratA vigataM bhave rataM yAsAM tAzca / padmarAgA maNivizeSAH padmavacca rAgo vidyate yAsAm / dvijA dantAH, viprAzca // nakhaiH karajaiH, na gagane ca / kSitibhRto rAjAno'pi ubhaye rshmicrnnruupaaH|| evamiti / yathA - 'sarasaM mauasahAvaM vimalaguNANaM mittasaMgamollasiam / kamalaM nadvacchAyaM kuNaMtadosAyaranamode // ' etatkenaciccandramevoddizyocyate / kamalaprakhyasa mahApuruSasya zriyaM nAzitavantaM kaMcana zrIjuSaM prati cAprastutaprazaMsA vyaGgayeti / niHzvAsAndha iti / hemantavarNane paJcavaTyAM rAmasyoktiriyam // yA nizeti / sarveSAM brahmAdisthAvarAntAnAM caturdazAnAmapi bhUtAnAM yA nizAkhyA mohajananI tattvadRSTiH tasyAM saMyamI jAgarti kathaM prApyeti / na tu viSayavarjanamAtrAdeva saMyamIti 1. asya, saMskRtacchAyA na buddhA. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kAvyamAlA | atra nizAyAM jAgaritavyamanyatra rAtrivadAsitavyamiti na kazcidupadezyaM pratyupadezaH sidhyatIti bAdhitasvArthametadvAkyaM saMyamino lokottaratAlakSaNena nimittena tattvadRSTAvavadhAnaM mithyAdRSTau tu parAGmukhatvaM dhvanatIti // lakSakazabdazaktivyaGgayaM vastu pade yathA'snigdhazyAmalakAntiliptaviyato velladbalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAmaM santu dRDhaM kaThorahRdaya rAmo'smi sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // ' 1 yAvat / yadi vA sarvabhUtanizAyAM mohanyAM mithyAdRSTau jAgarti kathamiyaM heyeti / yasyAM tu mithyAdRSTau sarvabhUtAni jAgrati atizayena suprabuddharUpANi sA tasya rAtriraprabodhaviSayaH / tasyAM hi ceSTAyAM nAsau prabuddhaH / evameva ca lokottarAcAravyavasthitaH pazyati ca manyate ca tasyaivAntarbahiSkaraNavRttizcaritArthA / anyastu na pazyati na manyate iti tattvadRSTipareNa bhAvyamiti tAtparyam // snigdheti / snigdhayA jalasaMbandhasarasayA zyAmalayA draviDavanitocitAsitavarNayA kAntyA cAkacikyena liptamAcchuritaM viyannabho yaiH / vellantyo jRmbhamANAstathA calantyaH parabhAgavazAt praharSavazAca balAkAH sitapakSivizeSA yeSu satsu te evaMvidhA meghAH / evaM nabhastAvaddurAlokaM vartate / dizo'pi duHsahAH / yataH sUkSmajalodvAriNo vAtA iti mandamandatvameSAmaniyatadigAgamanaM ca bahuvacanena sUcitam / tarhi guhAsu kvacitpravizyAsyatAm, ata Aha-- payo - dAnAM ye suhRdasteSu ca satsu zobhanahRdayA mayUrAsteSAmAnandena harSeNa kalAH SaDjasaMvAdinyo madhurAH kekAH zabdavizeSAH / tAzca sarva payodavRttAntaM smArayanti svayaM ca duHsahA iti bhAvaH / evamuddIpana vibhAvodbodhitavipralambhaH / parasparAdhiSThAnatvAdrateH / vibhAvAnAM ca sAdhAraNyamabhimanyamAna ita eva prabhRti priyatamAM hRdaye nidhAyaiva svAtmavRttAntaM tAvadAha -- kAmaM santviti / dRDhamiti sAtizayam / kaThorahRdaya iti / rAmazabdArthavyaGgyavizeSAvakAzadAnAya kaThorahRdayapadam / yathA - tadnehamityuke - spi natabhittIti / anyathA rAmapadaM dazarathakulodbhava kauzalyA snehapAtratvavAlyacaritajAnakIlAbhAdidharmAntarapariNatamartha kathaM nAma dhvanet / asmIti / sa evAhaM bhavAmItyarthaH / bhaviSyatIti kriyAsAmAnyam / tena kiM kariSyatItyarthaH / atha ca bhavaname - vAsyA asaMbhAvyamiti / uktaprakAreNa hRdayanihitAM priyAM sajalajaladhArAdInAmuddIpanavibhAvAnAM sAdhAraNatvAvadhAraNAdinA smaraNena vaidehIti zabdena kathaM bhaviSyatIti Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / 45 atra prakaraNAttatIyatrikanirdezAcca rAme pratipanne rAmapadamanupayujyamAnaM kaThorahRdaya ityanena darzitAvakAzaM pitRmaraNasItAviyogAdyanekaduHkhabhAjanatvaM lakSayadasAdhAraNAni nirvedaglAnimohAdIni vyanakti // vAkye yathA'suvarNapuSpAM pRthivIM cinvanti purussaastryH| zUrazca kRtavidyazca yazca jAnAti sevitum // ' idaM hi vAkyamasaMbhavatsvArtha satsAdRzyAtsulabhasamRddhisaMbhArabhAjanatAM lakSayaJchUrakRtavidyasevakAnAM prAzastyaM dhvanati // arthazaktimUlaM vyaGgacamAhavastvalaMkArayostavyaJjakatve'rthazaktimUlA pravandhe'pi / vastuno'laMkArasya ca pratyekaM vastvalaMkAravyaJjakatve'rthazaktimUlaH sa ca vikalpaparamparayA ca pratyakSIbhAvitAM hRdayasya sphuTanonmukhIM sasaMbhramamAha-hahA heti / devIti yuktaM tava dhairyamityarthaH // suvarNapuSpAmiti / suvarNa na tu tAmrAdi puSpANi pratidinaM grAhyANi na tu dInArAdivat sakRdrAhyANi / pRthivIM na tu nagarAdimAnaM cinvanti pratyahaM gRhItasArAM kurvate / puruSA iti / anye tvakAryakarAH / traya iti na tu catvAraH / evaM zUraH parAkrameNa durghaTakAryakArI / kRtA paraM dhArAdhirohaM nItA vidyA tattvAvabodhaheturyena / sevaka iti sevAjJa iti vA vaktavye jJAnasyAlaukikatvamanaucityAdyagaNanAdi ca dhvanituM yasye(zca)tyAdi kRtam / zUrakRtavidyavatsevAjJasya nirguNasyApi lAbhaprAptiriti trayazcakArAH khataH saMbhavantIti na kevalaM bhaNitivazenaivAbhiniSpannazarIro yAvadvahirapyaucityena saMbhAvyamAnasadbhAva ityarthaH / yathA-'sihipiJchakaNNaUrA jAyA vAhassa gavvirI bhamai / muttAhalaraiapasAhaNANa majjhe savattINam // ' zikhimAtramAraNameva tadAsaktasya kRtyam / anyAsu tvAsakto hastino'pyamArayat iti vahuvacanenoktamuttamaM saubhAgyam / racitAni vividhabhaGgIbhiH prasAdhanAni iti tAsAM saMbhogavyagrimAbhAvAt tadviracanazilpakauzalameva paramiti daurbhAgyAtizaya iti darzitam / garvazca bAlyAvivekAdinApi bhavatIti nAna khoktisadbhAvaH zaGkayaH / eSa cArthoM yathA yathA varNyate tathA tathA saubhAgyAtizayaM vyAdhavadhvA dyotayati // 1. 'zikhipicchakarNapUrA jAyA vyAdhasya garviNI bhramati / * muktAphalaracitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm // [iti cchAyA] Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 kAvyamAlA | padavAkyayoH prabandhe ca / iha cArthaH khataHsaMbhavI kaviprauDhoktimAtraniSpanazarIraH, kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtraniSpannazarIro veti bhedakathanaM na nyAyyam / prauDhoktinirmitatvamAtreNaiva sAdhyasiddheH / prauDhoktimantareNa svataH saMbhavino'pyakiMcitkaratvAt / kaviprauDhoktireva ca kavinibaddhavaktaprauDhoktiriti kiM prapaJcena // / viprauDhoktimAtreti / kavereva yA prauDhA uktistanmAtraniSpannazarIra ityarthaH / yathA---' sajjei surahimAso ne yApa NAmei juaijaNalakkhamuhe / ahiNavasahiyAmuhe navapallavapattale aNaGgassa sare // ' atra vasantazvetano'naGgasya sakhA sa jayati kevalaM na tAvadarpayati / ityevaMvidhayA samarpayitavyavastvarpaNakuzalayoktyA sahakArodbhedinI vasantadazA yata uktA ato'narpiteSvapi zareSu yadyevaM manmathaH pratapati tadarpiteSu kiyadvikR (ka) miSyate iti manmathonmAthakasyArambhaM krameNa gADhagADhIbhaviSyantaM vyanakti // kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtrazarIro yathA - 'zikhariNi kva nu nAma kiyacciraM kimabhidhAnamasAvakarottapaH / taruNi yena tavAdharapATalaM dazati bimvaphalaM zukazAvakaH // ' na hi nirviottamasiddhayo'pi zrIparvataprabhRtaya imAM siddhiM vidadhyuH / divyakalpasahasrAdicAtra parimitakAlaH / na caivaMvidhottamaphalatvena cAndrAyaNaprabhRtyapi tapaH zrutam / taveti bhinnaM padam / samAsena vigalitatayA sA na pratIyate / tava dazatItyabhiprAyeNa / tena vRttAnurodhAt tvadadharapATalam iti na kRtamiti / tadasadeva / dazatItyAsvAdayati / avicchinnapratibandhatayA na tvaudarikavatparibhuGkte api tu rasajJo'ti tatprAptivadeva / rasajJatApyasya tapaHprabhAvAdeveti / zukazAvaka iti / tAruNyAdyucitakAlalAbho'pi tapasa eveti / anurAgiNazca pracchannakhAbhiprAyakhyApanavaidagdhyacATuviracanAtmakabhAvonmIlanaM vyaGgayam / atra cAvyavaharaNatraye'pi prauDhoktireva vastuvyaJjakatvena khadate / khabhAvo'pi hi varNyamAnaH kaviprauDhyaiva khadate / etacca jAtyalaMkAre vivecayiSyate / kAvyasya ca kavireva kartA vaktA ca / - tatra kavinaiva nibaddha iti kavereva tathAvidhArthA ullikhitAH iti svataH saMbhavitvam / kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtrazarIratvaM cArthasya na vAcyamityarthaH // kiM prapaJceneti / - } 1. 'sajjayati surabhimAso na tAvadarpayati yuvatijanalakSyamukhAn / abhinavasahakAramukhAnnavapallava patralAnanaGgasya zarAn // [ iti cchAyA ] 2. 'Na dAva appei' dhvanyAloke. 3. 'tocetano' dhvanyAlokalocane. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / 47 tatra vastuno vastuvyajakatvaM pade yathA 'taM tANa sirisahoyararayaNAharaNammi hiyayamikarasam / . bimbAhare piyANaM nivesiyaM kusumavANena // atra kusumabANeneti padaM kAmadevasya mRdUpAyasaundarya prakAzayati // vAkye yathA'tApI neyaM niyatamatha vA tAni naitAni nUnaM / tIrANyasyAH savidhavicaladvIcivAcAlitAni / 5 anyo vAhaM kimatha na hi tadvArivellabalAkaM ___yattatpallIpatiduhitari snAtumabhyAgatAyAm // atra vAkyArthena vastumAtrarUpeNAbhilaSaNIyajanakRtameva bhAvAnAM hRdyatvaM na svata ityetadvastu vyajyate // vastuno'laMkAravyaJjakatvaM pade yathA vIrANa ramai ghusiNAruNammi na tahA piyAthaNutthaGge / diTThI riugayakumbhatthalammi jaha balahasindUre // '. atra dhI(vI)rANAmiti padArtho vastumAtrarUpaH kucayoH kumbhasthalasya copasAlaMkAraM dhvanati // evaM hi bhedaparikalpane ziSyavyAmoha eva saMpadyata ityarthaH // taM tANeti / teSAmasurANAM pAtAlavAsinAM yaiH punaH punarindravimardanAdi kiM kiM na kRtam taddhRdayamiti yebhyastebhyo'tiduHkhakarebhyo'pyakampanIyavyavasAyam / tacca zrIsahodarANAmata evAni 'nyotkarSANAmityarthaH / teSAM ratnAnAmAsamantAddharaNe ekarasaM tatparam yaddhRdayaM tatku'sumavANena sukumArataropakaraNasaMbhAreNApi priyANAM vimvAdhare nivezitam / tadava-lokanaparicumbanadarzanamAtrakRtakRtyatAbhimAnayogitvena kAmadevena kRtam teSAM hRdayaM yadatyantavijigISAjvalanajAjvalyamAnamabhUditi yAvat // vastuno'laMkAravyaJjakatvamiti / vastunA upamAdiralaMkAro vyajyata ityarthaH / tatropamAdhvaniH 'vIrANa-' _ 'tatteSAM zrIsahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / vimbAdhare priyANAM nivezitaM kusumavANena // [iti cchAyA 'vIrANAM ramate ghusaNAruNe na tathA priyAstanotsaGge / dRSTI ripugajakumbhasthale yathA bahalasindUre // ' [iti cchAyA] Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kAvyamAlA | ityAdinA darzitaH / arthAntaranyAsadhvaniH pade yathA - 'hiaadviyamanaM khubha aNaruddhamuhaM pi maM pasAyanta / avaraddhassa vi Nai hu de bahujANaya rusiuM sakkam // ' hRdaye sthito na tu bahiH prakaTito manyuryayA / ata evApradarzitaroSamukhImapi mAM prasAdayan / he bahujJa, aparAddhasyApi tava khalu na roSakaraNaM zakyam / atra bahujJetyAmantraNArtho viziSe paryavasitaH / anantaraM tu tadarthaM paryAlocanavalAdyatsAmAnyarUpaM samarthakaM pratIyate tadeva camatkArakAri / tathA hi / khaNDitA satI vaidagdhyAnunItA taM pratyakSeNa darzayantI itthamAha / yaH kazcidbahujJo dhUrtaH sa evaM sAparAdho'pi khAparAdhAvakAzamavacchAdayatIti mA tvamAtmani bahumAnaM mithyA grahIriti / utprekSAdhvaniryathA'candanAsaktabhujaganiHzvAsAnilamUrcchitaH / mUrchayatyeSa pathikAnmadhau malayamArutaH // ' atra hi madhau malayamArutasya pathikamUrchAkAraNatvaM manmathonmAthadAyitvenaiva / tattu candanAsaktabhujaganiHzvAsAnilamUrcchitatvenotprekSyata ityutprekSA sAkSAdanuktApi vAkyArthasAmarthyAdavasIyate / na caivaMvidhe viSaye ivAdizabda prayogamantareNAsaMbaddhataiveti zakyaM vaktum, gamakatvAt / anyatrApi tadaprayoge tadarthAvagatidarzanAt / yathA - ' IsAkalusassa vi tuha muhassa naNu esa puNNimAyaMdo / ajja sarisattaNaM pAviUNa ahnivviana mAI ||' IrSyAkaluSitasyApi ISadaruNacchAyAkasya / yadi tu prasannasya mukhasya sAha - zyamudvahetsarvadA tatkiM kuryAt tvanmukhaM tu candrIbhavatIti manorathAnAmapyapathamidamityapizabdasyAbhiprAyaH / aGge na khadehe na mAti daza dizaH pUrayati yato'dyeyatA kAlena ekaM divasamAtramityarthaH / atra pUrNacandreNa dizAM pUraNaM kharasasiddhamevamutprekSyate / yadi ca nanuzabdena vitarkamutprekSArUpamAcakSaNenAsaMbaddhatA parAkRteti saMbhAvyate tadedamatrodAharaNaM yathA - ' trAsAkulaH paripatanparito niketAnpuMbhirna kaizcidapi dhanvibhiranvabandhi / tasthau tathApi na mRgaH kvacidaGganAbhirAkarNapUrNanayaneSuhatekSaNazrIH // paritaH sarvato niketAnparipatannakrAmanna kaizvidapi cApapANibhirasau mRgo'nubaddhastathApi na kvacittasthau trAsacApalayogAt khAbhAvikAdeva tatra cotprekSA dhvanyate / aGganAbhirAkarNa pUrNairnetra zarairhatA IkSaNazrIH sarvakhabhUtA asya yataH ato na tasthau / nanvetadapyasaMbaddhamastu / na / zabdArthavyavahAre prasiddhireva pramANam // dIpakadhvaniyathA--' mA bhavantamanalaH pavano vA vAraNo madakalaH parazurvA / vajramindrakaraviprasRtaM 1 1. 'hRdaya sthApitamanyumaparoSamukhImapi mAM prasAdayan / aparAddhasyApi na khalu te bahujJa roSituM zakyam // ' [ iti cchAyA] 2. 'hiaaTTAviamaNNuM avaruNNamuhaM' dhyanyAloke pAThaH . 4. 'sAmarthya' locane. 5. 'sA hi' locane. 6. 'IrSyA kaluSasyApi tava mukhasya nanveSa pUrNimAcandraH / adya sadRzatvaM prApyAGga iva na mAti // ' [iti cchAyA ] 7. 'tvaprasa' locane. 3. 'NaM' dhvanyAloke. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / vAkye yathA 'putrakSayendhanaghanapraviz2ambhamANa. snehotthazokaviSamajvalanAbhitaptaH / prAleyazItalamamaMsta sa bAhyavahi mahAya dehamatha saMvidadhe saritsAt // ' atra viziSTaH putrakSayopatapto'gniM praviSTo na tena dagdha ityayaM vAkyArtho vastukhabhAvaH zokasya bAjhavaDherAdhikyamiti vyatirekAlaMkAraM dhvanati // vA khasti te'stu latayA saha vRkSa // ' iti / atra mA bAdhiSTheti gopyamAnAdeva dIpakAdatyantasnehAspadatvapratipattyA cArutvaniSpattiH // aprastutaprazaMsAdhvaniryathA'duNDhuNNanto marihisi-' iti / priyatamena sAkamudyAne viharantI kAcinnAyikA bhramaramevamAheti / bhRGgasyAbhidhAyAM prastutatvameva / na cAmantraNAdaprastutatvagatiH pratyutAmantraNaM tasyA maugdhyavijRmbhitamityabhidhayA tAvannAtrAprastutaprazaMsA / samAptAyAM punarabhidhAyAM vAcyArthasaundaryabalAdanyApadezatA dhvanyate / yatra svasaubhAgyAbhimAnapUrNA sukumAraparimalamAlatIkusumasadRzI mugdhakulavadhUnirvyAjapremaparatayA kRtakavaidagdhyalabdhaprasiddhayatizayAni zambhalIkaSTakavyAptAni dUrAmodaketakIvanasthAnIyAni vezyAkulAni itazcAmutazca caryamANaM priyatamamupAlabhate // apagutidhvaniryathA-'yatkAlAgurupatrabhaGgaracanAvAsaikasArAyite gaurAGgIkucakumbhabhUrisubhagAbhoge sudhAdhAmani / vicchedAnaladIpitotkaca nitAcetodhivAsodbhavaM saMtApaM vininIpureSa vitatairanatAGgaH saraH // ' atra candramaNDalamadhyavartino lakSmaNo viyogAgniparicitavanitAhRdayoditaploSamalImasacchavimanmathAkAratayApahavo dhvanyate / atraiva sasaMdehadhvaniH / yataH candravartino'stasya nAmApi na gRhItam / api tu gaurAGgIstanAbhogasthAnIye candramasi kAlAgurupatrabhaGgavicchityAspadatvena yacchAkhAmutkRSTatAmAcaratIti tana jAnImaH kimetadvastviti sasaMdeho dhvanyate // pUrvamanaGgIkRtapraNayAmanutaptAM praNayivirahotkaNThitAM vallabhAgamanapratIkSAparatvena kRtaprasAdhanAdividheyatayA vAsakasannIbhUtAM pUrNacandrodayAvasare dUtImukhenAnItaH priyatamastvadIyakucakalazanyastakAlagurupatrabhaGgaracanA manmathoddIpanakAriNIti cATukaM kurvANazcandravartinI ca kuvalayadalazyAmalA kAntirevameva karotIti nidrshnaadhvnirpi|| svadIyakucakalazazobhA mRgAGkazobhA ca saha madanamuddIpayate iti sahoktidhvanirapi // 'svatkucasadRzazcandrasamastvatkucAbhogaH' iti pratIterupamAdhvanirapi // evamanye'pyatra prabhedAH zakyotprekSAH / mahAkavivAco'syAH kAmadhenutvAt / yataH-'helApi kasyaci 1. 'vanitAceto' syAt. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. : kaavymaalaa| alaMkArasya vastuvyaGgayatvaM pade yathA'cUaGkarAvayaMsaM chaNapasaramahagghamaNaharasurAmoyam / apaNAmiyaM piM gahiyaM kusamasareNa mahumAsalacchIe muham // dacintyaphalaprasattyai kasyApi nAlamaNave'pi phalAya yatnaH / digdantiromacalanaM dharaNI dhunoti khAtsaMpatannapi latAM calayena bhRGgaH // ' vyatirekadhvaniryathA-'jAeja vaNuddeze khujo vivaa pAyavo ghddiavtto|maa mANusammi loe tAekaraso darido a||' jAyeya vanoddeze eva vanasyaikAnte gahane yatra sphuTabahutaravRkSasaMpattyA prekSate'pi na ka. zcit kubja iti / yo rUpaghaTanAdAvevAnupayogI / jhaTitapatra iti / chAyAmapi na karoti tasya kA puSpaphalavArteti bhAvaH / tAdRzo'pi kadAcidAGgArikasyopayogI syAdullUkAdernivAsAyeti bhAvaH / mAnuSa iti / sulabhArthijana iti bhAvaH / loka iti / yatra lokyate so'rthibhiH tena cArthijano na kiMcicchakyate kartuM tanmahadvaizasamiti bhAvaH / atra vAcyo'laMkAro na kazcit / tyAgaikarasasya daridrasya -janmAnabhinandanaM truTitapatrakubjapAdapajanmAbhinandanaM ca sAkSAcchabdavAcyam / tathAvidhAdapi pAdapAttAdRzazca puMsaH zocyatAyAmAdhikyaM tAtparyeNa prakAzayati // evamanye'laMkArA vyaGgayatayA abhyUhyA iti // alaMkArasya vastuvyaJjakatvamiti / alaMkAreNa upamAdinA vAcyena vastu vyajyata ityarthaH / tatra virodhasya vastuvyaJjakatvaM cUaGkurAvayaMsamityAdinA pradarzitam // upamAyA yathA / zikhariNIti / atra tavAdharapATalamiti pade samAsopamayAbhilASAtmakaM vastu dhvanyate // rUpakasya yathA 'camahiyamANasakaJcaNapaGkayanimmahiyaparimalA jassa / akhuDiyadANappasarA bAhuppalihA vviya gayandA // ' atra bAhroH parigharUpaNAtmanA rUpakAlaMkAreNa bhujadvayAnyadgajAzvAdisAmagrI rUpaM tasyAnupAdeyamiti vastu vyajyate / evamanye'pyalaMkArA vastuno vyaJjakatvenodAhAryAH // chaNeti / mahA'no(No)tsavaprasareNa manoharasurasya manmathadevasya AmodazcamatkAro yatra / mahAghazabdasya paranipAtaH / prAkRte niyamAbhAvAt / asamarpitamapi gRhItaM ku' 1. 'vyaJjakatvaM' syAt TIkAnurodhAt. 2. 'cUtAGkurAvataMsaM kSaNaprasaramahAghamanoharasurAmodam / / asamarpitamapi gRhItaM kusumazareNa madhumAsalakSmyA mukham // ' 3. 'mahaM ghaNamahurAmoam' dhvanyA0. . . . . . " 1. 'jAyeya vanoddeze kubja iva pAdapo ghttitptrH| mA mAnuSe loke tApaikaraso daridrazca // ' 2. ..... mAnasakAJcanapaGkajanirmathitaparimalA yasya / akhaNDitadAnaprasarA vAhuparighA iva gajendrAH // '...... Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / atrApaNAmiyamasamarpitamapi virodhAlaMkAreNa vAcyena madhumAsaprauDhimani bhAvini kiM bhaviSyatItyevaMbhUtaM. vastu dhvanyate // vAkye yathA'gADhAliGgaNarahasujayammi daie lahu samosarai / mANaMsiNINa mANo pIlaNabhIya vva hiyayAo // ' atrotprekSayA pratyAliGganAdi / tatra jambhata iti vastu vyajyate // . alaMkAreNAlaMkAraH pade yathA 'tuha vallahassa gosammi Asi aharo milANakamaladalo / . ia navavahuyA souNa kuNaI vayaNaM mahIsamuham // ' atra milANakamaladalamiti rUpakeNa mlAnatvAnyathAnupapatteH tvayAsya muhurmuhuH paricumbanaM kRtamiti anumAnaM vyajyate // vAkye yathA___ 'sa vaktumakhilAJchato hayagrIvAzritAnguNAn / yo'mbukumbhaiH paricchedaM zaktaH kartuM mahodadheH // ' atra nidarzanena hayagrIvaguNAnAmavarNanIyatApratipAdanarUpo'sAdhAraNatadvizepaprakAzanapara AkSepo vyajyate // pravandhe'rthazaktimUlo vyaGgayo yathA gRdhragomAyusaMvAdetathA ca 'alaM sthitvA zmazAne'smingRdhragomAyusaMkule / na ceha jIvitaH kazcitkAladharmamupAgataH // ' iti divAprabhavato gRdhrasya purupavisarjanaparamidaM vacanam / 'Adityo'yaM sthito mUDhAH snehaM kuruta sAMpratam / bahuvighno muhUrto'yaM jIvedapi kadAcana / ' 'gADhAliGganarabhasodyate dayite laghu samapasarati / manakhinyA mAnaH pIDanAbhIta iva hRdayAt // ' 'tava vallabhasya prAtarAsIdadharo mlAnakamaladalam / iti navavadhUH zrutvA karoti vadanaM mahIsaMmukham // ' Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 kAvyamAlA | 'amuM kanakavarNAbhaM bAlamaprAptayauvanam / gRdhravAkyAtkathaM bAlAstyakSadhvamavizaGkitAH ||' iti nizi vijRmbhamANasya gomAyojanavyAvartananiSThAM ceti prabandhapratipAdyenArthena gRdhragomAyvorbhakSaNAbhiprAyo vyajyate // evaM madhumathanavijaye paJcayajJaktiSu, viSamabANalIlAyAM kAmadevasya sahacarasamAgame'rthavyaJjakatvamudAhAryam // evaM ca vastuno'laMkAravyaJjakatve bhedatrayamutprekSyam // rasAdizca / rasabhAvatadAbhAsabhAvazAntibhAvodaya bhAvasthitibhAvasaMdhibhAvazabalatvAnyarthazaktimUlAni vyaGgayAni / cakAraH padavAkyaprabandhAnukarSaNArthaH / pRthagyogo rasAdayo vyaGgayA eva bhavanti, na tu kadAcidvAcyatAmapi sahante iti rasAdInAM prAdhAnyakhyApanArthaH / vastvalaMkArau hi vAcyAvapi bhavataH // sumazareNa madhumAsalakSmyA mukhamArambho vakraM ca / tacca surAmodayuktaM bhavati // pAJca janyoktiSviti / 'lIlAdADhagguvvUDhasayalamahimaNDalassa via ajja / kIsa muNAlAharaNaM pitumbhagaruAi aGgapi // ' pAJcajanyoktayo rukmiNIvipralambhavAsudevAzayapratibhedanAbhiprAyamabhivyaJjanti // sahacareti / kAmadevasya sahacarA madhuyauvanamalayAnilAdayasteSAM samAgame / taduktiSvityarthaH / yathA - ' hai miavahacchibhareho NiraGkuso ahaviveara hio vi| siviNevi ummasamaye pattiabhattiM na papphasimi // ' ityAdayo yauvanoktayastaM taM nijakhabhAvaM vyaJjanti // rasabhAveti / yadyapi rasenaiva sarve kAvyaM jIvati, tathApi tasya rasasya ekaghanacamatkArAtmano'pi kutazcidaMzAtprayoja kI bhUtAdadhiko'sau camatkAro bhavati / tatra yadA kazcidudritAvasthAM pratipanno vyabhicArI vakSyamANodayAdidharmAccamatkArAtizaye prayojako bhavati tadA bhAvadhvaniH / yadA tu vibhAvAbhAsAdratyAbhAsodayastadA vibhAvAnubhAvAbhAsAccarvaNAbhAsa iti rasAbhAsaH / evaM bhAvAbhAso'pi / evaM rasadhvanerevAmI bhAvadhvaniprabhRtayo niHspandAH / AkhAde pradhAnaM prayojakamaMzaM vibhajya vyavasthApyate / yathA-- gannayuktijJau (?) rekasaMmUrchitamodopabhoge'pi suparizuddha mAMsyAdiprayuktamidaM saurabhamiti / rasadhvanistu sa eva yatra mukhyatayA vibhAvAnubhAvavyabhi '1. 'pAzJcajanyoktiSu' viveke. 1. 'pAzcayajJoktiSu' mUla0 2, 3. anayozchAyAsphuTA. * Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / tatrArthazaktimUlo vyaGgayo rasaH pade yathA'utkampinI bhayapariskhalitAMzukAntA te locane paribhRzaM kupite vahantI / - tIkSNena dAruNatayA sahasaiva dagdhA . dhUmAndhitena dahanena na vIkSitAsi // ' atra te iti padena smAritAnAmanubhavaikagocarANAM sAtizayavibhramANAM zokavyaJjakatvam // cArisaMyojanocitasthAyipratipattikasya pratipattuH sthAyyaMzacarvaNAprayukta evAkhAdaprakarSa iti / udAharaNAni caitallakSaNAprastAve darzayiSyante // utkmpiniiti| atra hi te iti padaM rasamayatvena sphuTamevAvabhAsate sahRdayAnAm / tathA hi-vAsavadattAdAhAkarNanaprabuddhazokanirbharasya vatsarAjasyedaM paridevitavacanam / tatra ca zoko nAbheSTajanavinAzaprabhava iti tasyAsya janasya ye bhrUkSepakaTAkSAdayaH pUrva rativibhAvatAmavalambante sma ta evAtyantavinaSTAH santa idAnIM smRtigocaratayA nirapekSatvabhAvapramANaM karuNamuddIpayantIti sthite / te locane iti tacchabdastallocanagatavasaMvedyAvyapadezyAnantaguNagaNasmaraNAkAradyotako rasasyAsAdhAraNanimittatAM prAptaH / tena yatkiciccoditaM parihRtaM ca tanmithyaiva / tathA hi / codyam-prakrAntaparAmarpakasya tacchabdasya kathamiyati vyApAraH / uttaram-rasAviSTo'tra parAmRSTeti / tadubhayamanutthA[pa]nopahatam / yatra hyanuddizyamAnadharmAntarasAhityayogyadharmayogitvaM vastuno yacchabdenAbhidhAya tadbuddhisthadharmAntarasAhityaM tacchandena nirvAhyate / tatra pUrvaprakAntaparAmarzakatvaM tacchandasya / yatra tu nimittopanatasmaraNavizepAkArasUcakatvaM sa ghaTa ityAdau tatra kA parAmarzakatheti // utkampinItyAdinA tadIyabhayAnubhAvotprekSaNaM mayA anirvAhitapratIkAramiti zokAvegasya vibhAvateti sAtizayavibhramaikAyatanarUpe api locane vidhure kAMdizIkatayA nirlakSye kSipantI va mAtA kvAsau cAryaputra iti tayorlocanayostAdRzI cAvastheti sutarAM zokoddIpanam / tIkSNeneti / tasyAyaM khabhAva eva kiM kurutAM tathApi ca dhUmenAndhIkRto draSTumasamartha iti, na tu savivekasyedRzAnucitakAritvaM saMbhAvyata iti smaryamANaM tadIyaM saundarya midAnI sAtizayazokAvezavibhAvatAM prApta iti tezabde sati sarvo'yamartho niyUMDhaH / yathA vA-'jhagiti kanakacitre tatra dRSTe kuraGge ramasavika 1. 'nirapekSabhAvatvaprANaM' locane. 2. 'sthitam' syAt. 3. 'kenacit' locane. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tyAdyante yathA'mA panthaM rundhIo avehi bAlaya ahosi ahiriio| . amhe aNirikAo sunnagharaM rakkhiyavvaM No // atrApehIti tyAdyantatvaM tAvadaprauDho lokamadhye yadevaM prakAzayasi asti tu saMketasthAnaM zUnyaM gRhaM tatraivAgantavyamiti dhvanati // padaikadezo'pi padaM yathA-- . 'tAlaiH zijavalayasubhagairtitaH kAntayA me . . yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRdaH / ' .. ... atra tAlairiti bahuvacanamanekabhaGgivaidagdhyaM khyaapydviprlmbhmuddiipyti|| 'likhannAste bhUmi bahiravanataH prANadayito nirAhArAH sakhyaH satataruditocchUnanayanAH / parityaktaM sarva hasitapaThitaM paJjarazukai stavAvasthA ceyaM visRja kaThine mAnamadhunA / ' . atra na likhatItyapi tu prasAdaparyantamAste iti na tvAsita iti / bhUmimiti na tu bhUmAviti / na hi buddhipUrvakaM kiMcilikhatIti syAdityAdivibhaktInAM vyaJjakatvam // 'asma(NNattha vacca bAlaya aNhA iti kisamalehasi eam // . . ho jAyAbhIruyANa tItthaM viya na hoI // atra jAyAto ye bhIravasteSAmetatsthAnamiti dUrApetaH saMbandha ityanena sitAste dRSTipAtAH priyAyAH / pavanavilulitAnAmutpalAnAM palAzaprakaramiva kirantaH smaryamANA dahanti // iti // aNirikAo iti / paratantrA iti // ityAcAryazrIhemacandraviracite viveke prathamo'dhyAyaH / / 1. 'mA panthAnaM rudha apehi bAlaka aho asi ahIkaH / / . . . . vayaM paratantrAH zUnyagRha rakSaNImassAkam // .. .. 2. 'anyatra vraja bAlaka prakarSaNAlokayasyetat / . . .. bho jAyAbhIrukANAM tIrthameva na bhavati // ' . . . . . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / saMbandhenaiveAtizayaH pracchannakAminyAbhivyaktaH / jAyAMbhIrukANAmityatra taddhitasyApi vyaJjakatvam / ye harasajJA dharmapalISu premaparatantrAstebhyaH ko'nyo jagati kutsitaH syAditi kapratyayo'vajJAtizayadyotakaH // 'ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanataH suduHsaho me / navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM ca nirAtapatraramyaiH // atra cakArau nipAtAvevamAhatuH / gaNDasyopari sphoTevadviprayogazca varSAsamayazca samupanatametadvayamalaM prANaharaNAyeti / ata eva ramyapadena sutarAmuddIpanavibhAvatvamuktam // . 'pranigdhAH kvacidigudIphalabhidaH sUcyanta evopalA.' atra pra ityupasarga iGgudIphalAnAM sarasatvamAcakSANa Azramasya saundaryAtizayaM dhvnti|| ___anekasya nipAtasyopasargasya caikatra pade yaH prayogaH so'pi rasavyatyarthaH / yadAha-'aho vatAsi spRhaNIyavIryaH atrAho batatyanena zlAghAtizayo dhvanyate // 'manuSyavRttyA samupAcarantaM svabuddhisAmAnyakRtAnumAnAH / yogIzvarairapyasubodhamIzaM tvAM boddhamicchantyabudhAH svataH // atra samyagbhUtamupAMzu kRtvA AsamantAccarantamityanena lokAnujighRkSAtizayastattadAcarataH paramezvarasya dhvanyate // 'ramaNIyaH kSatriyakumAra AsIt' iti / atra zaMkaradhanurbhaGgazravaNAtprakupitasya bhArgavasyottyA AsIdityatItakAlanirdezAddAzaratheH kathAzeSatvaM vyajyate // . yathA ca pratyayAMzasya dyotakatvaM tathA prakRtyaMzasyApi yathA-- ... tadnuhaM natamitti mandiramidaM labdhAvakAzaM divaH sA dhenurjaratI nadanti kariNAmetA ghanAbhA ghaTAH / sa kSudro musaladhvaniH kalamidaM saMgItakaM yoSitA mAzcarya divasairdvino'yamiyatI bhUmi parAM prApitaH // ' 1. 'ye hi rasajJAH dhvanyAloke. 2. 'sphoTa itivattadviyogavadvarSA' dhvanyA0. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 atra divasArthenAtyantAsaMbhAvyamAnatAsyArthasya dhvanyate / taditi prakRtyaMzazcAtra natabhittItyetatprakRtyaMza sahAyaH samastAmaGgalabhUtAM mUSikAdyAkIrNatAM dhvanati / evaM sA dhenurityAdAvapi yojyam // tathA--- kAvyamAlA | 'raiikelihianiasaNakara kisalayaruddhanayaNajualassa / ruddasya taiyanayaNaM pavvaiparicumbiaM jayai || ' atra jayatIti na tu zobhate ityAdi / samAne'pi hi sthaganavyApAre loke'ntareNaiva rUpeNAsya pidhAnamiti tadevotkRSTamiti vyajyate // bhAvAdInAM padaprakAzatve'dhikaM na vaicitryamiti na tadudAhiyate / vAkyasya rasAdivyaJjakatvaM rasAdilakSaNe evodAhariSyate / prabandhe ca nATakAdAvarthazaktimUlA rasavyaktiH pratItaiva / varNaracanayostu sAkSAnmAdhuryAdiguNavyaJjakatvameva / tadvAreNa tu rase upayoga iti guNaprakaraNe eva vakSyete itIha nokte // ityAcAryazrI hemacandraviracitAyAmalaMkAracUDAmaNisaMjJakhopajJakAvyAnuzAsanavRttI prathamo'dhyAyaH / rasalakSaNamAha- dvitIyo'dhyAyaH / vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirabhivyaktaH sthAyI bhAvo rasaH / vAgAdyabhinayasahitAH sthAyivyabhicArilakSaNAzcittavRttayo vibhAvyante viziSTatayA jJAyante yaistairvibhAvaiH kAvyanATyazAstraprasiddhairAlambanoddIpanasvabhAvairlalanodyAnAdibhiH, sthAyivyabhicArilakSaNaM cittavRttivizeSaM sAmAjikajano'nubhavannanubhAvyate sAkSAtkAryate yaistairanubhAvaiH kaTAkSabhujotkSe 1. vibhAvairiti / yadAha muniH - 'bahavo'rthA vibhAvyante vAgaGgAbhinayAtmakAH / anena yasmAttenAyaM vibhAva iti saMjJitaH // ' anubhAvairiti / 'vAgaGgasattvAbhinayairya 'rati kelihRta nivasanakara kisalayaruddhanayanayugalasya / rudrasya tRtIyanayanaM pArvatIparicumbitaM jayati // ' f Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / SWED pAdibhiH, vividhamAbhimukhyena caraNazIlairvyabhicAribhirdhRtismRtiprabhRtibhiH, (sthAyibhAvAnumApakatvena loke kAraNakAryasahacArizabdavyapadezyairmamaivaite parasyaivaite na mamaiMrte na parasyaite iti saMbandhivizeSakhIkAraparihAraniyamAnavisAyAtsAdhAraNyena pratItera bhivyaktaH sAmAjikAnAM vAsanArUpeNa sthitaH sthAyI ratyAdiko bhAvo niyatapramAtRgatatvena sthito'pi sAdhAraNopAyabalAt sahRdayahRdayasaMvAdabhAjA sAdhAraNyena gocarIkriyamANazcarvyamANataikuprANo vibhAvAdibhAvanAvadhiralaukika camatkArakAritayA parabrahmAsvAda - sodaro nimIlitanayanaiH kavisahRdayai rasyamAnaH khasaMvedanasiddho rasaH // 57. smAdartho vibhAvyate / vAgaGgopAGgasaMyuktastvanubhAva iti smRtaH // rasa iti / tathA ca bharatamuniH - 'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpatti:' iti / tatra bhaTTaloladastAvadevaM vyAcakSe -- vibhAvAdibhiH saMyogo'rthAtsthAyinaH tato rasaniSpattiH / tatra vibhAvazcittavRtteH sthAyyAtmikAyA utpatteH kAraNam / anubhAvAzca na rasajanyA / atra vivakSyante tepAM rasakAraNatvena gaNanAnarhatvAt api tu bhAvAnAmeva / (ye ' tu bhA - vAnAmeva) ye'nubhAvA vyabhicAriNasya [te] cittavRttyAtmakatvAt yadyapi na sahabhAvinaH || sthAyinA, tathApi vAsanAtmateha vivakSitA / tena sthAyyeva vibhAvAnubhAvAdibhirupacito rasaH / sthAyI tvanupacitaH / sa cobhayorapi mukhyayA vRttyA rAmAdAvanukArye'nukartari ca naTe rAmAdirUpatAnusaMdhAnavalAditi // tathA cAha daNDI - ' ratiH zRGgAratAM yAtA rUpavAhulyayogata: / Aruhya ca parAM koTiM kopo raudratvamAgataH // ' ayaM bhAvaH - vibhAvairjanito'nubhAvaiH pratItipadaM nIto vyabhicAribhirupacito mukhyavRttyA nukaraNIye rAme tadrUpatAnusaMdhAnAdanukartari pratIyamAnaH sthAyI rasa iti // etanneti zaGkakaH / tathA hi-vibhAvAdyayoge sthAyino'vagamo nopapadyate avagamakasyAbhAvAt hai / na hi dhUmaM vinA dharAdharAntaHstho vahiravagamyate / api ca yathA svayamutpAditA vibhAvaiH sUcitAzcAnubhAvaiH poSamupanItAzca vyabhicAribhiH saMyogAdsIbhavanti sthAyitaH / tadA sthAyinAmeva bhAvAnAmuddezo lakSaNaM cAdAvabhidhAtuM yuktaM sa kasmAnna kRtam / Adau hi rasAnAmuddeza lakSaNe abhihite kasmAcca rasAnAM vibhAvAnubhAvAMzthoktvA tAneva sthAyinAM punarAha // tathA hi rasAnpratipadaM lakSayanmunirvakSyati - 'atha vIro nAmottamaprakRtirutsAhAtmakaH / sa cAsaMmohAdhyavasAyanaya vinayavalaparAkramazaktipratApa prabhAvA - A 'dibhirvibhAvairutpadyate' iti / punazca sthAyibhAvAnuvAde tu - 'utsAho nAmottamaprakRtiH / sa cAviSAdazaktisaundaryAdibhirvibhAvairutpadyate ' iti / evamabhinnArthA evaite / vibhAvA 1. pramAdalikhitaM bhavet. 8 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| STIPREAKHPa TEEKER Commanawane rasalakSaNe vistarata uktAH, bhAvAnuvAde lezataH pradarzitAH / na cotpattau padArthAnAM kAraNamabhidhAya puSyatAM punastadutpattikAraNamabhidhAtavyam, vaiyarthyApatteH / kiM caanupacitAvasthaH sthAyI bhAvaH, upacitAvastho rasa ityucyamAne ekaikasya sthAyino mandatamamandataramandamadhyetyAdivizeSApekSayA AnanyApattiH / evaM rasasyApi tIvratIvrataratIvratamAdibhirasaMkhyatvaM prapadyate / athopacayakASThAM prApta eva rasa ucyate, tarhi 'smitamavahasitaM vihasitamupahasitaM cApahasitamatihasitam' iti SoDhAtvaM hAsyarasasya kathaM bhavet / anyacca uttarottaraprakarSatAratamyavazena 'prathame tvabhilASaH syAdvitIye tvarthacintanam / anusmRtistRtIye ca caturthe guNakIrtanam // udvegaH paJcame jJeyo vilApa: SaSTha ucyate / unmAdaH saptame jJeyo bhaveyAdhirathASTame / navame jaDatA proktA dazame maraNaM bhavet // ' iti dazAvasthaH kAmo'bhihitaH / tatrApi pratyavasthamuttarottaraprakarSatAratamyasaMbhavAtkAmAvasthAsu dazakhasaMkhyAtAH zRGgAraratibhAvAdayaH prasajeyuH / aparaM ca prAgavasthAbhAvaH sthAyI, rasIbhavati tu krameNopacita ityatrApi vi. paryayo dRzyate / yataH-iSTajanaviyogAdvibhAvAdutpanno mahAn zokaH krameNopazAmyati / na tu dALamupaiti / krodhotsAharatInAM ca nijanijakAraNavalAdudbhUtAnAmapi kAlavazAdamurSastheyaM sevAviparyaye'pacayo'valokyate / tasmAnna bhAvapUrvakatvaM rasasya / api tu tadviparyaya eva / uktaM hi muninA-rasapUrvakatvaM bhAvAnAm, bhAvapUrvakatvaM rasasya, viSayavizeSApekSayA prayoge hyanukartari rasAnAkhAdayatAmanukArya bhAvapratItirutpadyate' iti / prathamapakSasyotthAnam / loke tu bhAvadarzanAttatvarUparasaniSpattiriti / tasmAdanyathA vyAkhyAyate hetubhirvibhAvAkhyaiH kAryazcAnubhAvAtmabhiH sahacArirUpaizca vyabhicAribhiH prayatnArjitatayA kRtrimairapi tithAnabhimanyamAnaiH saMyogAdgamyagamakabhAvarUpAdanumIyamAno'pi vastusaundaryabalAtkaSAyaphalacarvaNaparapuruSadarzanaprabhavamukhaprasekakalanAkalpayA rasanIyakharUpatayAnyAnumIyamAnavilakSaNa: sthAyitvena saMbhAvyamAno ratyAdi vo naTe'tyantAvidyamAno'pi sAmAjikajanatAkhAdyamAno mukhyarAmAdigatasthAyyanukaraNarU. po'nukaraNarUpatvAdeva ca nAmAntareNa vyapadiSTo rasaH / 'seyaM mamAGgeSu sudhArasacchaTA supUrakarpUrazalAkikA dRzoH / manorathazrIrmanasaH zarIriNI prANezvarI locanagocaraM gatA // ' 'daivAdahamadya tayA capalAyatanetrayA viyuktazca / aviralavilolajaladaH kAlaH samupAgatazcAyam // ' ityAdau hi vibhAvAH kAvyabalAdanusaMdheyAH, anubhAvAH zikSAtaH, vyabhicAriNaH kRtrimanijAnubhAvArjanabalAt / sthAyI tu kAvyavalAdapi nAnusaMdheyaH // 'ratiH zokaH' ityAdayo hi zabdA ratyAdikamabhidheyIkurvantyabhidhAnatvena, na tu vAcikAbhinayarUpatayAvagamayanti / na hi vAgeva vAcikamapi tu tayA nivRttamaGgarivAGgikam / tena-'vivRddhAtmApyagAdho'pi duranto'pi mahAnapi / vADaveneva jaladhiH 'zokaH krodhena pIyate // ' iti / tathA- zokena kRtastathA sthito yena krandaiH / hRda 1. 'syeva' bhavet. 2. pUrvArdhe truTitaM pratIyate. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 59 POSTED OOD yasphuTanabhayArterAditumabhyarthyate sacivaiH // ' ityevamAdau na zoko'bhineyo'pi tvabhidheyaH / 'bhAti patito likhantyAstasyA vASpAmbusIkarakaNauSaH / svedodgama iva karatalasaMsparzAdeSa me vapuSi // ' ityanena tu vAkyena khArthamabhidadhatA udayanagataH sukhAtmAratisthAyibhAvo'bhinIyate na tUcyate / avagamanAzaktiryavagamanaM vAcakatvAdanyA hai, ata eva sthAyi (divasa) (1) padaM sUtre bhinnavibhaktikamapi muninA nopAttam / tena ratiranukriyamANaH zRGgAra iti / arthakriyApi mithyAjJAnAdRSTA / yathocyate--'maNipra-1 diipprbhyomnnibuddhyaabhidhaavtoH| mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati // iti / na cAtra nartaka eva sukhIti pratipattiH, nApyayameva rAma iti, na cApyayaM na sukhIti, nApi rAmaH syAdvA na vAyamiti, na cApi tatsadRza iti / kiM tu samya. mithyAsaMzayasAdRzyapratItibhyo vilakSaNA citraturagAdinyAyena yaH sukhI rAmaH asAvayamiti pratItirastIti // yadAha-pratibhAti na saMdeho na tattvaM na viparyayaH / dhIrasAvayamityasti naasaavevaaymitypi,|| viruddhabuddhayasaMbhedAdavivecitavizvaH / yuktyA' paryanuyujyeta sphurannanubhavaH kayA // ' iti, tadidamapyantastattvazUnyaM vimardakSamamiti bhtttttotH| tathA hi-anukaraNarUpo rasa iti yaducyate tatki sAmAjikapratItyabhiprAyeNa, uta naTAbhiprAyeNa, kiM vA vastuvRttavivekavyAkhyAtRvuddhisaMvalanena / yathAhurvyAkhyAtAraH khalvevaM vivecayantIti / atha bharatamunivacanAnusAreNa tatrAyaH pakSo'saMgataH / kiMciddhi pramANenopalabdhaM tadanukaraNamiti zakyaM vaktum / yathA---evamasau surAM pivatIti surApAnAnukaraNatvena payaHpAnaM pratyakSAvalokitaM pratibhAti / iha ca naTagataM kiM tadupalabdhaM sa ityanukaraNatayA bhAtIti cintyam / taccharIraM taniSThaM pratisIrpakAdiromAJcagadgadikAdibhujAkSepacalanaprabhRtibhrUkSepakaTAkSAdikaM ca na ratezcittavRttirUpAyA anukAratvena kasyacitpratibhAti / jaDatvena bhinnendriyagrAhyatvena bhinnA dhikaraNatvena tato'tivailakSaNyAt / mukhyAvalokane ca tadanukaraNapratibhAso na ca rAmara timupalabdhapUrviNaH kecit // etena rAmAnakArI naTa ityapi nirastaH pravAdaH // atha naTagatA cittavRttireva pratipannA satI ratyanukAraH zRGgAra ityucyate / tatrApi kimAtmakatvena sA pratIyate iti cintyam // nanu pramadAdibhiH kAraNaiH kaTAkSAdibhiH kAryai. dhRttyAdibhizca sahacAribhirliGgabhUtairyA laukikI kAryarUpA kAraNarUpA sahacArirUpA ca cittavRttiH pratItiyogyA tadAtmakatvena sA naTacittavRttiH pratibhAti / tahi ratyAdikAraNaiva sA pratipanneti dUre ratyanukaraNatAvAcoyuktiH // nanu te vibhAvAdayo'nu kArye pAramArthikA iha tvanukartari na tatheti vizeSaH / astvevam , kiM tu te vibhAvA. dayo'nantakAraNAnantakAryAnantasahacararUpA api kAvyazikSAdivalopakalpitAH kR. trimAH santaH kiM kRtrimatvena sAmAjikaidyante, na vA / yadi gRhyante, tadA taiH kathaM rateravagatiH / nanvata eva pratIyamAnaM ratyanukaraNaM mugdhabuddheH kAraNAntaraprabhave hi - - 1. pramAdapatitaM bhavet. 2. 'zIrSakA' syAt. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kAvyamAlA | kArye suzikSitena tathA jJAte vastvantarasyAnumAnaM tAvayuktam / asuzikSitena tu tasyaiva prasiddhasya kAraNasya yathA vRzcikavizeSAdgomayasyaivAnumAnaM vRzcikasyaiva vA tatparaM mithyAjJAnam / prasiddhA iti lakSaNAtkAraNA ityanukaraNaM nAma kAraNAntaraM tatprabhavAzcedanubhAvAH syuH / tathaiva ca vizeSabhedA yadi jJAyeraMstadA ratyanukaraNalakSaNasya vastvantarasyAnumAnaM samaJjasaM syAt / na caivaM tatkathamiva ratyanukaraNapratItiH / avizeSavidA ca ! tathAvidhAnubhAvadarzane ratirevAnumIyate tacca mithyAjJAnameveti / yatrApi liGgajJAnaM mithyA tatrApi tadAbhAsAnumAnamayuktam / na hi vASpadhUmatvena jJAnAdanyanukArAnumAnaM tadanukAratvena pratibhAsamAnAdapi liGgAnna tadanukArAnumAnaM yuktaM dhUmAnukAratvena hi jJAyamAnAnnIhArAnnAbhyanukArajapApuJjapratItirdRSTA // nanvakruddho'pi naTaH kruddha iva bhAti / satyam, kruddhena sadRzaH sAdRzyaM ca bhrukuyyAdibhirgoriva gavayena mukhAdibhiriti naitAvatAnukAraH kazcit / na cApi sAmAjikAnAM sAdRzyamatirasti / sAmAjikAnAM ca na bhAvazUnyA nartake pratipattirityucyate / atha ca tadanukArapratibhAsa iti riktA vAcoyuktiH / yaccoktaM rAmo'yamityasti pratipattiH, tadapi yadi tadAtve nizcitaM taduttarakAlabhAvibAdhakavaidhuryAbhAve kathaM na tattvajJAnaM syAt / bAdhakasadbhAve vA kathaM na mithyAjJAnam / vAstavena ca vRttena vAdhakAnudaye'pi mithyAjJAnameva syAt / tena viruddhavRddhyasaMbhedAdityasat / nartakAntare'pi rAmo'yamiti pratipattirasti / tatazca rAmatvaM sAmAnyarUpamityAyAtam // yaccocyate - vibhAvAH kAvyAdanusaMdhIyante / tadapi na vidmaH / na hi mameyaM sItA kAciditi vAtmIyatvena pratipattirnaTasya // atha sAmAjikasya tathA pratItiyogyAH kriyante ityetAvadevAnusaMdhAnamucyate, tarhi, sthAyini sutarAmanusaMdhAnaM syAt / tasyaiva hi mukhyatvena asminnayamiti sAmAjikAnAM pratipattiH // tasmAtsAmAjikapratItyanusAreNa sthAyyanukaraNaM rasa ityasat / na cApi naTasyetthaM pratipattiH rAmaM taccittavRtti vA anukaromIti / sadRzakaraNaM hi tAvadanukaraNamanupalabdhaprakRtinA na zakyaM kartum // atha pazcAtkaraNamanukaraNam, talloke'pyanukaraNAtmatAtiprasaktA // atha na niyatasya kasyacidanukAro'pi tacca saprakRteH zokamanukaromIti / tatrApi kasyontamarhi (?) keneti cintyam / na tAvacchokena, tasya tadabhAvAt / na cAzrupAtAdinA zokasyAnukAraH, tadvailakSaNyAdityuktam / iyattu syAt uttamaprakRterye zokAnubhAvAstAnanukaromIti / tatrApi kasyottamaprakRteH yasya. kasyaci - diti cet, so'pi viziSTatAM vinA kathaM buddhAvAropayituM zakyaH / ya evaM roditIti cet, svAtmApi madhye naTasyAnupraviSTa iti galito'nukAryAnukartRbhAvaH / kiM ca---- naTaH zikSAvazAtsvavibhAvasmaraNAccittavRttisAdhAraNIbhAvena hRdayasaMvAdAtkevalAnanubhAvAndarzayankAvyamucitakAkuprabhRtyupaskAreNa paThaMzceSTata ityetAvanmAtrasya pratIterna tvanukAraM vedayate / kAntaveSAnukAravaddhi na rAmaceSTitasyAnukAraH / nApi vastuvRttAnusAreNa 1. 'bhAsAdanu' syAt. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / tadanukAraNatvam asaMvedyamAtrasya vastuvRttatvAnupapatteH / na ca munivacanamevaMvidhamasti kvacitsthAyyanukaraNaM rasa iti // yaccocyate-varNakaiharitAlAdibhiH saMyujyamAna eva gaurityAdi, tatra yadyabhivyajyamAna ityartho'bhipretaH / tadasat / na hi sindUrAdibhiH pAramArthiko gaurabhivyajyate, pradIpAdibhiriva / kiM tu tatsadRzaH samUhavizeSo nivrtyte| ta eva hi sindUrAdayo gavAvayavasaMnivezasadRzena saMnivezavizeSeNAvasthitA gosadRgiti pratibhAsasya viSayo naivaM vibhAvAdisamUho ratisadRzatApratigrAyaH / tasmAdbhAvAnukaraNaM rasa ityasat // yena tvabhyadhAyi sukhaduHkhajananazaktiyuktA viSayasAmagrI vAhmaiva sAMkhyadRzA sukhaduHkhakhabhAvA rasaH / tasyAM sAmagryAM dalasthAnIyA vibhAvAH saMskArakA anubhAvavyabhicAriNaH sthAyinastu tatsAmagrIjanyA AntarAH sukhaduHkhakhabhAvA iti / tena sthAyibhAvAn rasatvamupaneSyAma ityAdAvupacAramaGgIkurvatA granthavirodhaM khayameva budhyamAnena dUSaNAviSkaraNamauryAtprAmANikajanaH parirakSita iti kimasyocyate yattvanyattatpratItivaiSamyaprasaGgAdi tatkiyadatrocyatAm // bhaTTanAyakastvAha-'raso na pratIyate, notpadyate, nAbhivyajyate / khagatatvena hi pratItau karuNe duHkhitvaM syAt / na ca sA pratItiryuktA sItAderavibhAvatvAt / khakAntAsmRtyasaMvedanAt / devatAdau sAdhAraNIkaraNAyogyatvAt / samudrollaGnAderasAdhAraNyAt / na ca tattvato rAmasya smRtiranupalabdhatvAt / na ca zabdAnumAnAdibhyastatpratItau tATasthyameva bhavettatpratItiranubhavasmRtyAdirUpA rasasya yuktA // utpattAvapi tulyametat dUSaNam / zaktirUpatvena pUrva sthitasya pazcAdabhivyaktau viSayArjanatAratamyApattiH / khagataparagatatvAdi ca pUrvavadvikalpyam / tasmAtkAvye doSAbhAvaguNAlaMkAramayatvalakSaNena, nATye catu. vidhAbhinayarUpeNa niviDanijamohasaMkaTatAnivAraNakAraNAvibhAvAdisAdhAraNIkaraNAtmanAbhidhAto dvitIyenAMzena bhAvakatvavyApAreNa bhAvyamAno raso'nubhavasmRtyAdivilakSaNena rajastamonuvedhavaicitryavalAt hRdi vistaravikAzAtmanA sattvodrekaprakAzAnandamayanijasaMvidvizrAntivilakSaNena parabrahmAsvAdasavidhena bhogena paraM bhujyate' iti // yatsa vAha-abhidhA bhAvanA cAnyA tadbhogIkRtameva ca / abhidhAdhAmatAM yAte zabdArthAlaMkRtI tataH // bhAvanAbhAvya eSo'pi zRGgArAdigaNo mataH / tadbhogIkRtarUpeNa vyApyate siddhimAnnaraH // ' iti // tatra pUrvapakSo'yaM bhaTTalollaTapakSAdabhyupagata iti / tadUSaNamanutthAnopahatameva / pratItyA divyatiriktazca saMsAre ko bhoga iti na vidmaH / raseneti cet / sApi pratipattireva / kevalamupAyavailakSaNyAnAmAntaraM pratipadyatAM darzanAnumitizrutyupamitipratibhAnAdinAmAntaravat / niSpAdanAbhivyaktidvayAnabhyupagame ca tisro vA sadA rasa iti na tRtIyA gatiH syAt na cApratItaM vastvasti tadyavahArayogyam // atho. cyate-pratItirasya bhogIkaraNam / tacca ratyAdikharUpaM tadastu tathApi na tAvanmAtram / yAvanto hi rasAstAvatya eva rasAtmAnaH pratItayo bhogIkaraNakhabhAvAH sattvAdigu 1. 'maukharyA' syAt. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| NAnAM cAGgAdvaicitryamanantakalpyamiti kA tritveneyattA / 'bhAvanAbhAvya eSo'pi zRGgArAdigaNo hi yat / ' iti tu yat 'kAvyena bhAvyante rasAH' ityucyate, tatra vibhAvAdijanitacarvaNAtmakAsvAdarUpapratyayagocaratApAdanameva yadi bhavedbhAvanaM tadabhyupagamyata eva // yattUktam-'saMsargAdi yathA zAstra ekatvAttalayogataH / vAkyArthastadvadevAtra zRGgArAdI raso mataH // iti, tadasmAkamabhimatameva / tarhi ucyatAm parizuddhatattva uktameva muninA natvapUrva kiMcit / tathA hyAha-'kAvyArthI bhAvayantIti bhAvAH' / asyArtha:--padArthavAkyAau~ raseSveva paryavasyata ityasAdhAraNyAtprAdhAnyAJca kAvyasyArthA rasAH / arthyante prAdhAnyenetyarthAH, na tvarthazabdo'bhidheyavAcI / khazabdAnabhidheyatvaM hi rasAdInAM darzitameva / evaM kAvyArthA rasAH, tAn kurvate ye sthAyivyabhicAriNaste bhAvAH, sthAyivyabhicArikalApenaiva hyAkhAdyo'laukiko'rthoM nirvartyate / pUrva hi sthAyyAdikamavagacchati tataH sarvasAdhAraNatayA AkhAdayati / tena pUrvAgamagocarIbhUtaH san sthAyyAdiruttarabhUmikAmAgina AkhAdyasya rasasya bhAvako niSpAdaka / ucyate / tasmAtkAvyArtho rasa iti / tathA hi-ArogyamAptavAn zazvatstutvA devamaharpatim / syAdarthAvagatiH pUrvamityAdivacane yathA // tatazcopAttakAlAdinyakAreNo. pajAyate / pratipatturmanasyevaM pratipattirna saMzayaH // yaH ko'pi bhAskaraM stauti sa sarvo'pyagado bhavet / tasmAdahamapi staumi roganirmuktaye ravim // ' iti / evaM kAvyAtmakAdapi zabdAtsahRdayasyAdhikAsti pratipattirna saMzayaH / tasya ca 'grIvAbhaGgAbhirAmam-' ityAdivAkyebhyo vAkyArthapratipatteranantaraM mAnasI sAkSAtkArAtmikA apahastitatadvAkyopAttakAlAdivibhAgA tAvatpratItirupajAyate / tasyAM ca yo mRtapotakAdirbhAti tasya vizeSarUpatvAbhAvAdbhIta iti / trAsakasyApAramArthikatvAdbhayameva paraM dezakAlAdhanAliGgitaM tata eva bhIto'ham / bhIto'yaM zatrurvayasyo madhyastho vetyAdipratyayebhyo duHkhasukhAdikRtahAnyAdivuddhayantarodayaniyamavattayA vighnabahulebhyo vi. lakSaNanirvighnapratItigrAhya sAkSAdiva hRdaye nivezamAnaM cakSuSoruparivartamAnaM bhayAnako rasaH / tathAvidhe hi bhaye nAtmA tiraskRto nirvizeSata ullikhitaH / evaM paro'pi / tata eva ca na parimitameva sAdhAraNyam / api tu vitatam / vyAptigraha iva dhUmAmyubhayarUpayoreva vA / tadatra sAkSAtkArAyamANatvaparipoSikA naTAdisAmagrI / yasyAM vastumatAM kAvyArpitAnAM ca dezakAlapramAtrAdInAM niyamahetUnAmanyonyasaMbandhavalAdatyantamapasaraNe sa eva sAdhAraNIbhAvaH sutarAM puSyati / ata eva sAmAjikAnAmekadhanataiva pratipatteH sutarAM rasapoSAya sarveSAmanAdivAsanAcitrIkRtacetasAM vAsanAsaMvAdAt / sA cAvinA saMviccamatkAratajjo'pi kampapulakollukasanAdirvikArazcamatkAro yathA-'ajja viharI camakai kahakaha vi na maMdareNa kaliAI / caMdakalAkaMdalasacchahAI lacchII aMgAI // ' adbhutabhogAtmaspandAvezarUpo hi camatkAraH / sa ca sAkSAtkArakhabhAvo mAnasAdhyavasAyo vA saMkalpo vA smRtirvA tathAtvena sphurantyastu / yadAha-ramyANi vIkSya Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / madhurAMzca nizamya zabdAnparyutsukIbhavati yatsukhito'pi jntuH| tacetasA smarati nUnamavodhapUrva bhAvasthitAni jananAntarasauhRdAni // ' ityAdiH / atra hi smaratIti yA smRtirupadarzitA sA na tArkikaprasiddhA, pUrvametasyArthasyAnanubhUtatvAt / api tu pratibhAnAparaparyAyasAkSAtkArakhabhAveyamiti / sa(?)rvatAvadeSAsti pratItirAkhAdAtmA yatyAM ratireva bhAti tata eva vizeSAntarAnupahitatvAtsA rasanIyA satI laukikI na mithyA, nAnirvAcyA, na laukikatulyA, na tadAropAdirUpA / eSaiva copacayAvasthAstu dezAdyaniyantraNAt / anukAro'pyastvanugAmitayA karaNAt / viSayasAmagryapi bhavatu, vijJAnavAdAvalambanAt / sarvathA rasanAtmakavItavighnapratItigrAyo bhAva eva rasaH / tatra vinApasArakA vibhAvaprabhRtayaH / tathA hi / loke sakalavighnavinirmuktA saMvittireva camatkAranirvezarasanAkhAdanabhogasamApattilayavizrAntyAdizabdairabhidhIyate / vighnAzcAsyAM sapta sNbhaavnaavirhruupaa,prtipttaavyogytaa| svagataparagatatvaniyamena dezavizeSAvezo, nijasukhAdivivazIbhAvaH / pratItyupAyavaikalyasphuTatvAbhAvo'pradhAnatA / saMzayayogazca / tathA hi-saMvedyamasaMbhAvayamAnaH saMvedye saMvidaM nivezayitumeva na zakto'sti / kA tatra vizrAntiriti prathamo vinaH / tadapasAraNe hRdayasaMvAdo lokasAmAnyavastuviSayaH / alokasAmAnyeSu tu ceSTiteyu akhaNDitaprasiddhijanitagADharUDhapratyayaprasarakArI prakhyA. tarAmAdinAmadheyaparigrahaH / ata eva niHsAmAnyotkarSopadezavyutpattiprayojane nATakAdau prakhyAtavastuviSayatvAdiniyamena nirUpyate / na tu prahasanAditi (2) / khaikagatAnAM ca sukhaduHkhasaMvidAmAkhAde yathAsaMbhavaM tadapagamabhIrutayA vA tatparirakSAvyagratayA vA tatsadRzo jijIpayA vA tajjihAsayA vA tatpratiSThApayipayA vA tadgopanecchayA vA prakArAntareNa vA saMvedanAntarasamudgama eva paramo vinaH / paragatatvaniyamabhASajA(?)mapi sukhaduHkhAnAM saMvedane niyamena khAtmani sukhaduHkhamohamAdhyasthAdisaMvidantarodgamanasaMbhAvanAdavazyabhAvI vinaH / tadapasAreNa kAryoM nAtiprasaGgo'tra pUrvaraGgavidhiM pratIti pUrvaraGgAnigRhanena naTI vidUpako vApIti lakSitaprastAvanAlokanena ca yo naTarUpatAdhigamastatpuraHsarapratizIrSakAdinA tatpracchAdanaprakAro'bhyupAyaH / alaukikabhASAdibhedalAsyAgaraGgapIThamaNDapagatakakSAparigrahanATyadharmAsahitaH / tasmin hi sati asyaivAtraiva etaryeva ca sukhaM duHkhaM veti na bhavati / pratItikharUpasya nihavAdrUpAntarasya cAropitasya pratibhAsavizrAntivaikalyena svarUpe vizrAntyabhAvAt / satyetadIyarUpanihnavamAtra eva paryavasAnAt ityeSa muninA sAdhAraNIbhAvarasacarvaNopayogitvena parikaravandhaH samAzritaH / tathA nijasukhAdivivazIbhUtazca kathaM vastvantare saMmadaM vizramayediti tatpratyahavyapohanAya pratipadArthaniSThaiH sAdhAraNo mahinA sakalabhogyatvasahiSNubhiH zabdAdivipayamayairAtodyagene vicitramaNDapavidagdhagaNikAdibhiruparaJjanaM samAzritam / 1. 'sthirANi' iti prasiddhapAThaH. 2. 'bhAvajAnA' syAt. 3. 'dharma' syAt. . 4. 'pratyUha' syAt. 5. 'dhane' syAt. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / yenAhRdayo'pi hRdayavaimalyaprAptyA sahRdayIkriyate / kiM ca pratItyupAyAnAmabhAve kathaM pratItibhAvaH / asphuTapratItikArizavdalakSaNasaMbhave'pi na pratItirvizrAmyati sphuTa. pratItirUpaH pratyakSocitapratyayasAkAsatvAt / yathAhuH-'sarvA veyaM pramitiH pratyakSaparA' iti / khasAkSAtkRte AgamAnumAnazatairapyananyathAbhAvasya svasaMvedanAt / alAtacakrAdau sAkSAtkArAntareNaiva balavatA tatpramityapasAraNAditi laukikastAvadayaM kramaH / tasmAttadubhayavighnavighAte'bhinayAlokadharmivRttipravRttyupaskRtAH samabhiSicyante / abhinayanaM hi zabdalakSaNaliGgavyApArasadRzameva pratyakSavyApArakalpamiti / apradhAne ca vastUni saMvitkasya vizrAmyati / tasyaiva pratyayasya pradhAnAntaraM pratyanudhAvataH khAtmanyavizrAntatvAt / ato'pradhAnatvaM jaDe vibhAvAnubhAvavarga vyabhicArinicaye ca saMvidA. tmake'pi niyamena nAnyasukhaprekSiNi saMbhavatIti tadatiriktaH sthAyyeva carvaNApatram / tatra puruSArthaniSThAH kAzcitsaMvida iti pradhAnam / tadyathA--ratiH kAmatadanuSaGgidharmArthaniSThA, krodhastatpradhAneSvarthaniSTaH kAmadharmaparyavasito'pyutsAhaH samastadharmAdiparyavasitaH zamazca mokSopAya iti tAvatteSAM prAdhAnyam / yadyapi caiSAmanyonyaM guNabhAvo'sti tathApi tattatpradhAne rUpake tatpradhAnaM bhavatIti rUpakabhedaparyAyeNa sarveSAM prAdhAnyameSAM lakSyate / adUrabhAgAbhiniviSTadRzA tvekasminnapi rUpake pRthakprAdhAnyam / tatra sarve'mI sukhapradhAnAH khasaMviccarvaNarUpasya ekaghanasya prakAzasyAnandasAratvAt / tathA hyekaghanazokasaMviccarvaNe'pi loke strIlokasya hRdayavizrAntirantarAyazUnyavizrAntizUnyatvAt / zarIratvAt (?) avizrAntirUpatayaiva ca duHkham / tata eva kApilairduHkhasya cAJcalyameva prANatvenoktaM rajovRttitAM vadadbhirityAnandarUpatA sarvarasAnAm , kiMtUparaJjakaviSayavazAtkeSAmapi kaTupittAsparzo'sti vIrasyeva / sa hi klezasahiSNutAdi prANa eva / evaM ratyAdInAM prAdhAnyam / hAsAdInAM tu sAtizayaM sakalalokasulabhavibhAvatayoparaJjakatvamiti prAdhAnyam / ata evAnuttamaprakRtiSu bahulA na hAsAdayo bhavanti / pAmaraprAyaH sarvo'pi hasati zocati vibheti prnindaamaadriyte| khalpasubhASitatvena ca sarvatra vismayate / ratyAdyaGgatayA tu pumarthopayogitvamapi syAt sthAyitvaM caitAvatAmeva / evamapradhAnatvanirAsaH / sthAyinirUpaNayA sthAyibhAvAn sattvaM neSyAmaH / ityanayA sAmAnyalakSaNazeSabhUtayA vizeSalakSaNaniSThayA ca muninA kRtaH / tatrAnubhAvAnAM vibhAvAnAM vyabhicAriNAM ca pRthak sthAyini niyamo nAsti, bASpAderAnandArtirogAdijattvadarzanAt / vyAghrAdezca krodhabhayAdihetutvAt / zramacintAderutsAhabhayAdyanekasahacaratvAvalokanAt / sAmagrI vA tu na vyabhicAriNI / tathA hi / vandhuvinAzo yatra vibhAvaH paridevitAzrupAtAdizcAnubhAvazcintAdainyAdizca vyabhicArI, so'vazyaM zoka evetyevaM saMzayodaye zaGkAtmakavighnazamanAya saMyoga upAttaH / tatra lokavyavahAre kAryakAraNasahacArAtmakaliGgadarzanajasthAyyAtmaparacittavRttyanumAnAbhyAsa 1. 'rUpapratya' syAt. 2. 'vastuni' syAt. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / eSa pATavAdadhunA tairevodyAnakaTAkSadhRtyAdibhilaukikIM kAraNatvAdibhuvamatikrAntairvibhavenAnubhavenAsamaJjaraJjakatvamAtraprANairata evAlaukikavibhAvAdivyapadezabhAgbhiH prAcyakaraNAdirUpasaMskAropajIvanAkhyApanAya vibhAvAdinAmadheyavyapadezyairguNapradhAnatAparyAyeNa sAmAjikadhiyi samyagyoga saMvandhamaikAgryaM vAsAditavadbhiralaukikanirvinasaMvedanAtmakacarvaNAgocaratAM nIto'rthazcaLamANataikasAro na tu siddhakhabhAvastAtkAlika eva, na tu carvaNAtirikakAlAvalambI sthAyivilakSaNa eva rasaH / nanu yathA zaGkakAdibhirabhyadhIyata-sthAyyeva vibhAvAdipratyAyyamAno rasyamAnatvAdrasa ucyate // evaM hi loke'pi kiM na rasaH, asato'pi hi yatra rasanIyatA tatra vastusataH kathaM na bhaviSyati / tena sthAyipratItiranumitirUpA vAcyA, na rasaH / ata eva sUtre muninA sthAyigrahaNaM na kRtam / tatpratyuta zalyabhUtaM syAt / kevalamaucityAdevamucyate-'sthAyI rasIbhUtaH' iti / aucityaM tu tatsthAyigatatvena kAraNAditayA prasiddhAnAmadhunA carvaNopayogitayA vibhAvAditvA(di)lambanAt / tathA hi / laukikacittavRttyanumAne kA rasatA tenAlaukikacamatkArAtmA rasAkhAdaH smRtyanumAnalaukikakhasaMvedanavilakSaNa eva / tathA hi / laukikenAnumAnena saMskRtaH pramadAdirna tATasthyena pratipadyate, api tu hRdayasaM. vAdAtmakasahRdayatvavalAtpUrNIbhaviSyadrasAkhAdAkurIbhAvenAnumAnasmRtyAdisopAnamanAruthaiva tanmayIbhAvocitacarvaNAprANatayA / na ca sA carvaNA prADyAnAntarAt , yenAdhunA smRtiH syAt / na cAtra laukikapratyakSAdipramANavyApAraH, kiM tvalaukikavibhAvAdisaMyogavalopanataiveyaM crvnnaa| sA ca pratyakSAnumAnAgamopamAnAdilaukikapramANajanitaratyAdyabodha- - stathA yogipratyakSajataTasthaparasaMvittijJAnAtsakalavaiSayikoparAgazUnyazca hyaparayogigatakhAnandaikaghanAnubhavAcca viziSyate / eteSAM yathAyogamarjanAdivinAntarodayena tATasthyahetukAsphuTatvena vipayAvezavaivazyena ca saundaryavirahAt / atra tu khAtmaikagatala niyamAsaMbhavAna vipayAvezavaivazyam , khAtmAnupravezAtparagatatvaniyamAbhAvAna tATasthyasphuTatvam / tadvibhAvAdisAdhAraNyavazasaMpravuddhocitanijaratyAdivAsanAvezavazAca na vinAntarAdInAM saMbhavaH / ata eva vibhAvAdayo na niSpattihetave rasasya, tadvodhApagame'pi rasasaMbhavaprasaGgAt / nApi jJaptihetavaH, yena pramANamadhye pateyuH / siddhasya kasyacitprameyabhUtarasatyAbhAvAt / tarhi kimetadvibhAvAdaya iti / alaukika evAyaM carvaNopayogI vibhaavaadivyvhaarH| ko'nyatretthaM dRSTamiti cedbhUSaNamasmAkametadalaukikatva siddhau / pAnakarasAsvAdo'pi kiM guDamaricAdipu dRSTa iti samAnametat // na tvevaM raso'prameyaH syAt / evaM yuktaM bhavitumarhati rasyataikaprANo hyasau na prameyAdisvabhAvaH / tahi sUtre niSpattiriti kathaM nAyaM rasaH(1) syAt , api tu tadviSayAyA rasanAyAH / taniSpattyA tu yadi tadekAyattajIvitasya rasasya niSpattirucyate / tanna kazcidatra doSaH / sA ca 1. 'natu' syAt. 2. 'kvAnyanetthaM' syAt. 3. 'nanvevaM' syAta. 4. 'nAma rasasya syAt' syAt. - Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| - - sa ca na vibhAvAdeH kAryaH, tadvinAze'pi rasasaMbhavaprasaGgAt / nApi jJApyaH, siddhasya tasyAbhAvAt // kArakajJApakAbhyAmanyat ka dRSTamiti cet, na kvacidRSTamityalaukikatvasiddhabhUSaNametanna dUSaNam / vibhAvAdInAM cU_samastAnAmabhivyaJjakatvam, na vyastAnAM vyabhicArAt / vyAghrAdayo hi vibhAvA bhayAnakasyeva vIrAdbhutaraudrANAm / azrupAtAdayo'nubhAvAH karuNasyeva zRGgArabhayAnakayoH / cintAdayo vyabhicAriNaH karuNasyeva zRGgAravIrabhayAnakAnAm // yatrApyekaikasyopAdAnam, yathA'kelIkandalitasya vibhramamadho dhurya vapuste dRzau bhaGgIbhaGgurakAmakArmukamidaM bhrUnarmakarmakramaH / ApAte'pi vikArakAraNamaho vakrAmbujanmAsavaH / / satyaM sundari vedhasastrijagatIsAraM tvamekAkRtiH // atra vibhAvAnAm , rasanA na prANavyApAro na kArakavyApAraH vayaM tu nAprAmANikI khayaM vedanasiddhatvAt / rasanA ca bodharUpaiva kiM tu vodhAntarebhyo laukikebhyo vilakSaNaiva, upAyAnAM vibhAvAdInAM laukikavailakSaNyAt / tena vibhAvAdisaMyogAsanAyatto niSpadyate / tatastathAvidharasanAgocarAlaukikottarArthoM rasa iti tAtparyam / sUtrasyAyamatra saMkSepaH / mukuTapratizIrSakAdinA tAvannaTavuddhirAcchAdyate / gADhaprAktanasaMvitsaMskArAcca kAvyavalAnIyamAnApi na tatra rAmadhIrvizrAmyati / tata evobhayadezakAlatyAgaH / romAJcAdayazca bhUyasA ratipratItikAritayA dRSTAstatrAvalokitAH dezakAlAniyamena ratiM gamayanti / yasyAM khAtmApi tadvAsanAvatvAdanupraviSTaH / ata eva taTasthatayA ratyavagamaH / na ca niyatakAraNatayA, yenArjanAbhidhvaGgAdisaMbhAvanA / na ca niyataparAtmaikagatayA, yena duHkhadveSAdyudayastena sAdhAraNIbhUtA saMtAnavRtterekasyA eva vA saMvido gocarIbhUtA ratiH zRGgAraH / sAdhAraNIbhAvanA ca vibhAvAdibhiriti zrImAnabhinavaguptAcAryaH // etanmatameva vAsmAbhirupajIvitaM veditavyam // tatra vibhAvaprAdhAnye vyabhicAriNAM prAdhAnyaM yathA'AttamAttamadhikAntamukSituM kAtarA zapharazakinI jahau / aJjalau jalamadhIralocanA locanapratizarIralAJchitam // ' ityatra sukumAramugdhapramadAjanabhUSaNabhUtasya vitarkatrAsazaGkAdeH prAdhAnyam / tadvibhAvAnAM saundaryAtizayakRtAM prAdhAnyAt / AttamityAdyarpi 1. 'nA yato' syAta, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 'yadvizramya vilokiteSu bahuzo niHsthemanI locane yagAtrANi daridrati pratidinaM dUnAbjinInAlavat / dUrvAkANDaviDambakazca niviDo yatpANDimA gaNDayoH kRSNe yUni sayauvanAsu vanitAsveSaiva veSasthitiH // ' atrAnubhAvAnAm, 'dUrAdutsukamAgate vicalitaM saMbhASiNi sphAritaM saMzliSyatyaruNaM gRhItavasane kiMcAJcitabhrUlatam / mAninyAzcaraNAnativyatikare bAppAmbupUrNakSaNaM cakSurjAtamaho prapaJcacaturaM jAtAgasi preyasi // atrautsukyavrIDAharSakopAsUyAprasAdAnAM vyabhicAriNAm, tatrApyete - ' pAmaucityAdanyatamadvayAkSepakatvamiti na vyabhicAraH // 67 rasabhedAnAha--- zRGgArahAsya karuNA raudravIrabhayAnakA vIbhatsAdbhutazAntA nava rasAH / tatra kAmasya sakalajAtisulabhatayAtyantaparicitatvena sarvAnpratihRdyateti pUrvaM zRGgAraH / tadanugAmI ca hAsyaH / nirapekSakabhAvatvAttadviparItastataH karuNaH / tatastannimittamartha pradhAno raudraH / tataH kAmArthayordharmamUla tAnubhAvavargastu tadanuyAyI / anubhAvaprAdhAnye ca teSAM prAdhAnyaM dUrAdityAdinA udA - hariSyate / anyatameti / vibhAvApekSayAnubhAvavyabhicAriNAm, anubhAvApekSayA vibhAvavyabhicAriNAma, vyabhicAryapekSayA vibhAvAnubhAvAnAM cAnyatamatvam / tathA hi / kelIkandalitetyAdI vibhAvabhUtasya saundaryasyAnugatatvena kelIvibhramabhaGgura narmAdipadamahinAnubhAvavargoM bhakrimavikArAdizabdavalAcca vyabhicArivargaH pratibhAti / yadvizramyetyAdI vizrAntilakSaNastambhavilokana vaicitryagAtratA navatA rasasya pulakavaivarNyaderanubhAvasyAnugatatvena vizramyeti bahuza iti pratidina miti padasamarpito'bhilASacintautsukyanidrAdhRtiglAnyAlasyazramasmRti vitarkAdivyabhicArigaNaH / kRSNa ityAdi - padArpitastu vibhAvaH / dUrAdutsukamityAdau autsukyAdervyabhicAriNo'nugatatvena dUrAdityAdipadArpitaH sahasA prasaraNAdirUpo'nubhAvaH preyasIti vibhAvazca prakAzata iti / evaM dvayaprAdhAnye codAhAryam, kiM tu samaprAdhAnya eva rasAsvAdasyotkarSa: / tacca prabandha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 etacti tvAddharmapradhAno vIraH / tasya bhItAbhayapradAnasAratvAdanantaraM bhayAnakaH / tadvibhAvasAdhAraNyasaMbhAvanAttato bIbhatsaH / itIyadvIreNAkSipte vIrasya paryante'dbhutaH phalamityanantaraM tadupAdAnam / tatastrivargAtmaka pravRttidharmavipurItanivRttidharmAtmako mokSaphalaH zAntaH / ete navaiva parasparAsaMkIrNA rasAH // [tenArdratAsthAyikaH sneho rasa ityasata / tasya ratyAdAvantarbhAvAt / tathA c. hi yUno mitre sneho ratau, lakSmaNAderbhrAtari sneho dharmavIre, bAlasya mAtApitrAdau sneho bhaye, vizrAntaH / evaM vRddhasya putrAdAviti draSTavyam // tathA gardhasthAyikasya laulyarasasya hAse vA ratau vAnyatra vAntarbhAvo vAcyaH / evaM bhaktAvapi vAcyam // kAvyamAlA | tatra zRGgAramAha strIpuMsamAlyAdivibhAvA jugupsAlasyaugyavarjavyabhicArikA ratiH saMbhogavimalambhAtmA zRGgAraH / strIpuMsau parasparaM tayozcopayogino mAlyartuzailapura harmyanadIcandrapavanodyAnadIrghikAjalakrIDAdayazca zrayamANA anubhUyamAnA vA AlambanoddIpana - rUpA vibhAvA yasyAH sA, jugupsAlasyaugyavarjitavyabhicArikA samagra eva bhavati / vastutastu dazarUpaka eva / yadAha vAmanaH - 'saMdarbheSu dazarUpakaM zreyaH / 'tadvicitraM citrapaTavadvizeSasAkalyAt / tadrUpasamarpaNayA tu pravandhe bhASAdipravRttau cityAdikalpanAt / tadrUpajIvanena muktake / tathA ca tatra sahRdayAH pUrvAparamucitaM parikalpa 'hamatra vaktAsminnavasare' ityAdi bahutaraM pIThabandharUpaM vidadhate / navaiveti / pumarthopayogitvena raJjanAdhikyena ceyatAmevopadezyatvAditi bhAvaH / tasyeti snehasya / sneho bhaktivatsalyamiti hi ratereva vizeSAH / tulyayoryA parasparaM ratiH sasnehaH / anuttamottame ratiH prasaktiH / saiva bhaktipadavAcyA / uttamasyAnuttame tirvA / dau ca viSaye bhAvasyaivAkhAdyatvamiti // jugupsAlasyauyyavarjitavyabhicAriNIti / jugupsA sthAyinyapIha niSiddhA nyAyasiddhaM sthAyi - (nAmapi vyabhicAritvamanujJApayati / AlasyAdiva khavibhAvapramadAdiviSayameva niSiddham / tena 'caM puralasadvAhu lakSmyA' iti, tathA - 'katicidahAni babhUva kevalamala 1. 'kalpya' syAt. 2. 'anuttamasyottame' syAt. 3. 'cArikA' iti mUle pAThaH . 4. 'di ca' syAt. 5. 'vapuralasadvAhu' syAt. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 69 viSayagrAmasamagrayoH sthirAnurAgayoH saMprayogasukhaiSiNoH kAminoryUnoH A parasparavibhAvikA dvayorapyekarUpA prArambhAdiphalaparyanta vyApinI sukhottarA AsthAbandhAtmikA ratiH sthAyIbhAvazcarvaNAgocaraM gataH zRGgAro rasaH / devamunigurunRpaputrAdiviSayA tu bhAva eva, na punA rasaH // A devaviSayA yathA-- 'yaiH zAntarAgarucibhiH paramANubhistvaM nirmApitastribhuvanaikalalAmabhUta / tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM yatte samAnamaparaM na hi rUpamasti // ' muniviSayA yathA 'gRhANi nAma tAnyeva taporAzirbhavAdRzaH / saMbhAvayati yAnyeva pAvanaiH pAdapAMzubhiH // ' anubhAvAstu saMbhogavipralambhayoH pratyekaM vakSyante iti iha noktAH // saMbhogavipralambhAtmeti saMbhogavipralambhAvAtmA na tvAtmAnau yasya sa tathA / tena(?) zRGgArasyemau bhedau gotvasyeva zAvaleyabAhuleyau / api tu | dazAdvaye'pyanuyAyinI yA ratirAsthAbandhAtmikA tasyAH svAdyamAnaM rUpaM / zRGgAraH / saMbhogavipralambhayostu zRGgArazabdo grAmaikadeze grAmazabdavadupacArAt / tathAhi / vipralambhe'navacchinna eva saMbhogamanorathaH, nirAzatve tu karuNa eva syAt / saMbhoge'pi na cedvirahAzaGkA tadA khAdhIne'nukUle cAnAdara eva syAt, vAmatvAnmanobhuvaH / yadAha muniH---- 'yadvAmAbhinivezitvaM yatazca vinivAryate / durlabhatvaM ca yannAryAH kAminaH sA parA ratiH // ' ata eva taddazAdvayamIlana eva sAtizayazcamatkAraH / sekSaNaM tasyAH / ' ityAdi na virUpakaM mantavyam // prArambhAdIti / etena abhilASamAtrasArAyAH kAmAvasthAnuvartinyAH vyabhicArirUpAyA ratervilakSaNatvamAha // vAmAbhinivezitvamiti / sulabhAvamAnI hi madana iti tadvidaH / tathA hyabhilaSyamANaM 4 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 yathA kAvyamAlA | 'ekasminchayane parAGmukhatayA vItottaraM tAmyatoranyonyaM hRdayasthite'pyanunaye saMrakSatogauravam / dampatyoH zanakairapAGgavalanAnmizrIbhavaccakSuSo bhagno mAnakaliH sahAsarabhasavyAvRttakaNThagraham // ' saiSA vibhAvAdisAmagrI vastutaH prabandha eva prathate, muktakeSu tu kA - J/lpanikyeva // tatra saMbhogamAha - sukhamayavRtyAdivyabhicArI romAJcAdyanubhAvaH saMbhogaH / lajjAdyairniSiddhAnyapISTAni darzanAdIni kAminau yatra 'saMbhuktaH sa saMbhogaH / sa ca sukhamayadhRtyAdivyabhicArirocito romAJcakhedakampAmekhalAskhalanazvasitasAdhvasa kezabandhanavastrasaMyamanavastrAbharaNamAlyAdisamyaGivezanavicitre kSaNacATuprabhRtivAcikakAyika mAnasikavyApAralakSaNAnubhAvaH parasparAvalokanAliGganacumbanAdyanantabhedaH / yathA 'kAsanasaMga priyatame pazcAdupetyAdarA dekasyA nayane nimIlya vihitakrIDAnubandhacchalaH / -vastu prAptaM cetko'bhilASaH / tena prAptaM prAptamapahAritamiva gataM gataM prAptamivetyevaM paramparAkrameNa vardhiSNurayaM kAmaH paramAM prItiM tanoti / na hyatra kaNDUyAyAmiva nivRttiH sAdhyA, api tu bhogAtmakaM sukhamiti ratihetutvAdratiH kAma ityarthaH // saiSeti / strIpuMsa RtumAlyAdikA prabandha eveti ratnAvalyAdau / RtumAlyAdirhi vibhAva AlambanoddIpanatayA ubhayarUpo'pi sAmastyena zRGgArasya vibhAvatvena mantavyaH / yuktaM caitat, anyathA atraiva rUpake udyAnaRtumAlyAdInAM sarveSAM darzanAnnaiko rasaH syAt vibhAvabhedAt // kAlpanikIti / vibhAvAdivargasya tAvatastatrAnusaMdhAnaM kalpata ityarthaH // sukhamayeti / yadyapi ratizramakRtaM nidrAdi saMbhoge'pyasti tathApi na tadvatau citratAmAdhatte, vipralambhe tu tadrativibhAvanAparamparoditameveti yuktamevetyatra sukhamayatvam // dRSvaikAsaneti / ekA nijatvena sthitA / aparA tatsakhI pracchannA / 1. 'saMbhuGkaH' syAt. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / ISadvakritakaMdharaH sapulakaH premollasanmAnasAmantarhAsalasatkapolaphalakAM dhUrto'parAM cumbati // ' vipralambhamAha-- zaGkAdivyabhicArI saMtApAdyanubhAvo'bhilApamAnapravAsarUpo vimalambhaH / yathA saMbhogasukhAkhAdalobhena vizeSeNa pralabhyate AtmAtreti vipralambhaH / sa ca zaGkautsukyamadaglAninidrAsuptaprabodhacintAsUyAzrama (sa) nirvedamaraNonmAdajaDatAvyAdhisvapnApasmArAdivyabhicArI saMtApajAgara kAryapralApakSAma netravacovakratAdInasaMcaraNAnukArakRtilekha lekhanavAcanakhabhAvanihnavavArtApraznasnehanivedanasAttvikAnubhava nazItasevanamaraNodyama saMdezAdyanubhAvastridhA, abhilASamAnapravAsabhedAt // karuNavipralambhastu karuNa eva / 71 'hRdaye vasasIti matpriyaM yadavo castadavaimi kaitavam / upacArapadaM na cedidaM tvamanaGgaH kathamakSatA ratiH // ityAdiratipralApeSu // tatrAbhilASavipralambhamAhadaivapAravazyAbhyAmAdyo dvedhA / Adyo'bhilASavipralambhaH // kathamanyathA ekAsanasaMgatiH / nimIlyamAnanayanA ca na dveSyA / tathA hi priyatame iti katham / krIDAmanuvannAti yannayananimIlanaM tadevAparanAyikA cumbanArthaM vihitaM chalaM yena saH / cumbanArthamISadvakritakaMdharo manAkcalitagrIvaH / sapulakaH utpannasAttvikaH pramodohrasanmAnasAdau sapatnIvaJcanAbhimAna eva hetuH // zaGketi / duHkhaprAyavyabhicArItyarthaH / 'maraNamacirakAlapratyApattimayamatra vivakSitam, yena zokAvasthAnamapi na labhate / yathA--'tIrthe toyavyatikara - ' ityAdau / ata eva sukavinA vAkyabhedenApi maraNaM nAkhyAtam / pratItivizrAnti sthAnatvaparihArAya tRtIyapAdena ca vibhavAnusaMdhAnaM darzitam / punargrahaNena sa evArthaH sutarAM dyotitaH / atha vA caitanyAvasthaiva prANatyAgakartRtA 1. 'premollasa' syAt. 2. 'vibhAvA' syAt. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 - . kaavymaalaa| sa devAdyathA 'zailAtmajApi piturucchiraso'bhilASaM . ____ vyartha samarthya lalitaM vapurAtmanazca / sakhyoH samakSamiti cAdhikajAtalajjA zUnyA jagAma bhavanAbhimukhI kathaMcit // ' pAravazyAdyathA'smaranavanadIpUreNoDhA muhurgurusetubhi yadapi vidhRtA duHkhaM tiSThantyapUrNamanorathAH / tadapi likhitaprakhyairaGgaiH parasparamunmukhA nayananalinInAlAnItaM pibanti rasaM priyAH // ' - pratijJAbhaGgabhItyApi yo na saGgaH kAdambaryAzcandrApIDena, so'pi pAravazyaja eva // mAnavipralambhamAhapraNayAbhyAM mAnaH / premapUrvako vazIkAraH praNayaH, tadbhaGge mAnaH praNayamAnaH / sa ca striyAH puMsa ubhayasya vaa| tmikA pAzabandhAdyavasaragatA mantavyA, na tu jIvitaviyogaH sulabhodAharaNaM caitaditi / unmAdApasmAravyAdhInAM yA nAtyantaM kutsitA dazA sA kAvye prayoge ca darzanIyA, kutsitA tu saMbhave'pi neti vRddhAH / vayaM tu brUmaH-tAdRzyAM dazAyAM jIvitanindAtmikAyAM taddehopabhogasAraratyAtmakastho bandhAdirvidyata evetyasaMbhava eveti // smreti| smara eva nadIpUraH prAvRSeNyapravAhaH sarabhasameva pravuddhakhAt / tena UDhA parasparasAMmukhya'mabuddhipUrvameva nItAH / anantaraM gurava eva zvazrUprabhRtayaH setavaH icchAprasaranirodhakatvAt / atha ca guravo'laGghayAH setavastairvidhRtAH pratihatecchA ata eva pUrNamanorathAstiSThanti, tathApi parasparonmukhatAlakSaNAnyonyatAdAtmyena khadehe sakalavRttinirodhAllikhitaprAyairaGgairnayanAnyeva nalinInAlAni tairAnItaM rasaM paramparAlakSaNamAkhAdayati' / parasparAbhilASAtmakadRSTicchaTAmizrIkArayuktyApi kAlamativAhayaMtIti // 1. tiSThatyapUrNamanorathA' iti vAgbhaTakAvyAnuzAsane. 1. 'apUrNa' syAt. 2. 'parasparAlokanalakSaNa' syAt.. 3.. -'nti' syAt. 4. 'ntIti' syAta. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / striyAH yathA 'praNayakupitAM dRSTvA devI sasaMbhramavismRta stribhuvanaguruItyA sadyaH praNAmaparo'bhavat / namitaziraso gaGgAloke tayA caraNAhatA vavatu bhavatatyakSasyaitadvilakSamavasthitam // ' puMso yathA'asminneva latAgRhe tvamabhavastanmArgadattekSaNaH sA haMsaiH kRtakautukA ciramabhUgodAvarIsaikate / AyAntyA paridurmanAyitamiva tvAM vIkSya baddhastayA kAtaryAdaravindakuDAlanibho mugdhaH praNAmAJjaliH // ubhayasya yathA 'paNayakuviyANa duNha vi aliyapasuttANa mANaittANam / nicalaniruddhanIsAsadinnakannANa ko mallo / ' IrSyAmAnaH strINAmeva yathA'saMdhyAM yatpraNipatya lokapurato baddhAJjaliryAcase dhatse yacca nadIM vilaja zirasA taccApi soDhaM mayA / zrI tAmRtamanthane yadi hareH kasmAdviSaM bhakSitaM ___ mA strIlampaTa mAM spRzetyabhihito gauryA haraH pAtu vH||' pravAsavipralambhamAhakAryazApasaMbhramaiH prvaasH| pravAso bhinnadezatvam / tatra kAryahetukaH pravAso yathA. 'yAte dvAravatIM tadA madhuripau tadattajhampAnatAM kAlindItaTarUDhavaJjalalatAmAliGgaya sotkaNThayA / 1. 'praNayakupitayoyorapyalIkaprasuptayormAnavatoH / nizcalaniruddhanizvAsadattakarNayoH ko mallaH // ' [iti cchaayaa|] 2. ryAtAmbudhimanthane yadi hari' iti vAgbhaTakAvyAnuzAsane pAThaH sAdhuH. . 10 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 kaavymaalaa| tadgItaM gurubASpagadgadagalattArakharaM rAdhayA yenAntarjalacAribhirjalacarairapyutkamutkUjitam // ' zApahetukapravAse meghadUtakAvyamevodAharaNam // , saMbhramo divyamAnuSavidvarAdutpAtavAtAdiviplavAt paracakrAdiviplavAdvA vyAkulatvam / yathA makarandayuddhasAhAyyaM kartuM gatasya mAdhavasya'hA priye, hA mAlati, kimapi kimapi zaGke maGgalebhyo yadanya dviramatu parihAsazcaNDi paryutsuko'smi / . kalayasi kalito'haM vallabhe dehi vAcaM bhramati hRdayamantarvihvalaM nirdayAsi // ' hAsyamAhavikRtaveSAdivibhAvo nAsAspandanAyanubhAvo nidrAdivyabhicArI hAso haasyH| - dezakAlavayovarNavaiparItyAdvikRtAH kezabandhAdayo veSAH, aadishbdaann| rtanAnyagatyAdyanukaraNAsatpralApabhUSaNAdIni vibhAvA yasya saH, tathA nAsau. SThakapolaspandanadRSTivyAkozAkuJcanakhedAsyarAgapArzvagrahaNAdyanubhAvo nidrAvahitthatrapAlasyAdi vyabhicArI hAsaH sthAyI carvaNIyatvamAgato hAsyaH / sa cAtmasthaH parasthazca / tatrAtmasthamAhauttamamadhyamAdhameSu smitavihasitApahasitaiH sa AtmasthastredhA / sa iti hAsaH / yadbharataH 'ISadvikasitairgaNDaiH kaTAkSaiH sauSThavAnvitaiH / alakSitadvijaM dhIramuttamAnAM smitaM bhavet // AkuJcitAkSigaNDaM yatsakhanaM madhuraM tathA / kAlAgataM sAsyarAgaM tadvai vihasitaM bhavet // 1. bharatamuninA vAgbhaTena ca tandrApyabhihitA. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / asthAnahasitaM yattu sAzrunetraM tathaiva ca / utkampitAMsakazirastacApahasitaM bhavet // parasthamAhaetatsaMkramajairhasitopahasitAtihasitaiH parastho'pi / eteSAM smitAdInAM saMkrAntyA jAtairyathAsaMkhyenottamAdiSu / yadbharataH 'utphullAnananenaM tu gaNDaivikasitairatha / / kiMcillakSitadantaM ca hasitaM tadvidhIyate // utphullanAsikaM yattu jihmadRSTi nirIkSitam / nikuJcitAMsakazirastaccopahasitaM bhavet // saMrabdhasAsranetraM ca vikuSTakharamuddhatam / karopagUDhapAca ca taccAtihasitaM bhavet // ' tatrAtmastho hAso yathA'pANau kaGkaNamutphaNaH phaNapatirnetraM jvalatpAvakaM kaNThaH kUTitakAlakUTakuTilo vastraM gajendrAjinam / gaurIlocanalobhanAya subhago veSo varasyaiSa me gaNDollAsavibhAvitaH pazupatehAsyodmaH pAtu vaH // ' saMkrAntye'pi / paraM hasantaM dRSTvA svayaM vibhAvAnapazyannapi hasaMlloke dRSTaH / tathA vibhAvAdidarzane'pi gAmbhIryAdanuditahAso'pi parakIyahAsAvalokane tatkSaNaM hAsavivazaH saMpadyata eveti / yathA amladADimAdirasAkhAdo'nyatrApi dantodakavikArAnurUpadarzanAt saMkramaNakhabhAvaH, tathA hAso'pi saMkrAmati, nAnye / yastu khAmizokAddhRtyasya zokaH so'nyaH eva zokavatsvAmivibhAvako vibhAvabhedAt / iha ca tadvibhAvaka eva hAsyaH saMkrAmatItyarthaH / smitaM hi yaduttamaprakRtI, tatsaMkrIta hasitaM saMpadyate / evaM ! vihasitaM madhyamaprakRtau saMkrAntamupahasitam / apahasitamadhamaprakRtau saMkrAntamatihasitamiti smitasya ISattAyAM vyapagatAyAM hasitam, tato vizeSeNa tato'pi parasparasamIpaM 1. 'sAzrune' bharata0 2. 'vikruSTa' bharatAta. 1. 'ntyeti' syAt, 2. 'saMkrAnta' sya Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 kAvyamAlA / parastho yathA'kanakakalazakhacche rAdhApayodhara maNDale navajaladharazyAmAmAtmadyutiM prativimbitAm / asitasicayaprAntabhrAntyA muhurmuhurutkSipa jayati janitavrIDAhAsaH priyAhasito hariH // ' karuNamAha iSTanAzAdivibhAvo daivopAlambhAdyanubhAvo duHkhamayavyabhicArI zokaH karuNaH / iSTaviyogAniSTasaMprayogavibhAvo daivopAlambhaniHzvAsatAnavamukhazoSaNa kharabhedAzrupAtavaivarNyapralayastambhakampabhUluThanagAtrasaMsAkrandAdyanubhAvo nirvedaglAnicintautsukyamohazramatrAsaviSAdadainyavyAdhijaDatonmAdApasmArAlasyamaraNaprabhRtiduHkhamayavyabhicArI cittavaidhuryalakSaNaH zokaH sthAyIbhAvazvarvaNIyatAM gataH karuNo rasaH / yathA 'ayi jIvitanAtha jIvasItyabhidhAyotthitayA tayA puraH / dadRze puruSAkRti kSitau harakopAnalabhasma kevalam ||' ityAdi ratipralApeSu || raudramAha dArApahArAdivibhAvo nayanarAgAdyanubhAva augyAdivyabhicArI krodho raudraH / dArApahAradezajAtyabhijanavidyAkarmanindAsatyavacanaprabhRtyAdhikSepopahAsa vAkpAruSyadrohamAtsaryAdivibhAvo nayanarAgabhrukuTIkaraNadantauSThapIDanagaNDa sphuraNahastAgraniHpeSatADanapATanapIDanapraharaNAharaNazastrasaMpAtarudhirAkarSaNacchedanAdyanubhAva augryAvegotsAhavibodhAmarSacApalAdivyabhicArI krodhaH sthAyibhAvazvarvaNIyatAM tAsyarAgaM tadve rasaH / 1. 'niSpeSu' syAttagbhaTena ca tandrApyabhi Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / yathA'caJcaddhajabhramitacaNDagadAbhighAta saMcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / styAnAvanaddhaghanazoNitazoNapANi ruttaMsayiSyati kacAMstava devi bhImaH // ' vIramAha. nayAdivibhAvaH sthairyAnubhAvo dhRtyAdivyabhicAryutsAho dharmadAnayuddhabhedo viirH| pratinAyakavartinayavinayAsamohAdhyavasAyabalazaktipratApaprabhAvavikramAdhikSepAdivibhAvaH sthairyadhairyazauryagAmbhIryatyAgavaizAradyAdyanubhAvo dhRtismR. tyaugryagarvAmarSamatyAvegaharSAdivyabhicArI utsAhaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gato dharmadAnayuddhabhedAtredhA viirH| gatam anyadapahasitamatizayena cetyupasargabhedAdarthabhedaH // caJcaddhajeti / caJcadbhayAM vegAvartamAnAbhyAM bhujAbhyAM bhramitA ye paJca dAruNA gadA tayA yo'bhitaH sarvataH UrdhvAdhastena samyagghUrNitaM punaranutthAnopahataM kRtamUruyugalaM yugapadevorudvayaM yasya taM suyodhanamanAtyaiva styAnenAvazyAnatayA na tu kAlAntarazuSkatayAvanaddhaM hastAbhyAmavicaladrUpamatyantamAbhyantaratayA dhanaM na tu rasamAnakhabhAvaM yacchoNitaM rudhiraM tena zoNau lohitau pANI yasya / ata eva sa bhImaH kAtaratrAsadAyI / taveti / yasyAstattadapamAnItaM kRtaM devyanucitamapi, tasyAstava kacAnuttaMsayiSyati uttaMsavataH kariSyatIti veNIlamapaharan karavicyutazoNita(zoNita)zakalalohitakusumApIDeneva yojayiSyatItyutprekSA / tava devItyanena kulakalanakhalIkArasmaraNakAriNA krodhasyaivoddIpanavibhAvalaM kRtamiti mAtra zRGgArazaGkA kartavyA / suyodhanasya cAnAdaraNaM dvitIyagadAghAtadAnAdyanudyamaH, sa ca saMcUrNitorakhAdeva / sthAnagrahaNena draupadImanyuprakSAlane kharA sUcitA // nayeti / saMdhyAdiguNAnAM samyagprayogo nayaH indriyajayo vinayaH / asaMmohenAdhyavasAyo vastutattvanizcaya iti mantradarzitA / hastyazvarathapAdAtaM balam / avaskandayuddhAdau sAmarthya zaktiH / zatruviSayasaMtApakAriNI prasiddhiH pratApaH / abhijanadhanamantrisaMpat prabhAvaH / sAmAdyupAyAnAmekadvitricaturAdibhedairyathAviSayaM niyojanaM vaizAradyam // dharmeti / dharmAditritayamanubhAvAtmakaM prati 1. 'yeyaM caNDA' syAt. 2. 'bhighAtaH syAt. 3. 'myakcU' syAt. 4. 'jAtaM' syAt. 5. 'styAnA' syAt. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| yathA 'ajitvA sArNavAmurvImaniSTvA vividhairmakhaiH / adattvA cArthamarthimyo bhaveyaM pArthivaH katham // ' tatra dharmavIro nAgAnande jImUtavAhanasya / dAnavIraH parazurAmabaliprabhRtInAm / yuddhavIro vIracarite rAmasya // . / iha cApatpaGkanimagnatAM svalpasaMtoSaM mithyAjJAnaM cApasya yastattvanizca... yarUpo'saMmohAdhyavasAyaH sa eva pradhAnatayotsAhahetuH / raudre tu mamatAprAdhAnyAdazAstritAnucitayuddhAdyapIti mohavismayaprAdhAnyamiti vivekaH / .. bhayAnakamAhavikRtasvarazravaNAdivibhAvaM karakampAdyanubhAvaM zaGkAdivyabhicAri bhayaM bhyaankH| pizAcAdivikRtasvarazravaNatadavalokanakhajanabandhavadhAdidarzanazravaNazUnyagRhAraNyagamanAdivibhAvaM karakampacaladRSTinirIkSaNahRdayapAdaspandazuSkauSThakaNThatvamukhavaivarNyasvarabhedAdyanubhAvaM zaGkApasmAramaraNatrAsacApalAvegadainyamohAdivyabhicArI strInIcaprakRtInAM khAbhAvikamuttamAnAM kRtakaM bhayaM sthAyibhAvazcarvaNIyatvamAgataM bhayAnako rasaH / yathA'grIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane baddhadRSTiH ___ pazcArdhana praviSTaH zarapatanabhayAdbhUyasA pUrvakAyam / zaSpairardhAvalIdvaiH zramavitatamukhabhraMzibhiH kIrNavA pazyodagraplutatvAdviyati bahutaraM stokamuyo prayAti // nanu ca rAjAdiH kimiti gurvAdibhyaH kRtakaM bhayaM darzayati, darzayitvA kimiti mRdUna karakampAdIndarzayati, kimiti ca bhaya eva kRtakatvamuktaM nAyakagataM tu vibhAvarUpamiti tadbhedAdvIrasya traividhyamityarthaH / yadAha bharata:--'dA- . mavIraM dharmavIraM yuddhavIraM tathaiva ca / rasaM vIramapi prAha brahmA trividhameva hi // ' iti // strInIcaprakRtInAmiti / nottamamadhyamaprakRtInAm // kRtakamiti / uttamA hi antarbhayAbhAve'pi gurubhyo rAjJasya bhayaM darzayanti / evaM hi sutarAmuttamavaM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kaavyaanushaasnm| 79 sarvasya hi kRtakatvaM saMbhavati, yathA vezyA dhanArthinI kRtakAM ratimAdarzayati / / ucyate-~bhaye hi pradarzite guruvinItaM taM jAnAti mRduceSTitatayA cAdhamaprakRtimenaM na gaNayati / kRtakaratyAdezvopadiSTAnna kAcitpuruSArthasiddhiH / yatra tu rAjAnaH parAnugrahAya krodhavismayAdi darzayanti, tatra vyabhicAritaiva, na teSAM sthAyiteti // bIbhatsamAha-- ahRdyadarzanAdivibhAvAGgasaMkocAdhanubhAvApasmArAdivyabhicAriNI jugupsA vIbhatsaH / ahRdyAnAmudvAntavraNapUtikRmikITAdInAM darzanazravaNAdivibhAvA aGgasaMkocahRllAsanAsAmukhavikUNanAcchAdananiSThIvanAdyanubhAvApasmArauyyamohagadAdivyabhicAriNI jugupsA sthAyibhAvarUpA carvaNIyatAM gatA vIbhatsaH / yathA'utkRtyotkRtya kRttiM prathamamatha pRthUcchophabhUyAMsi mAMsA nyaMsasphikpRSThapiNDyAdyavayavasulabhAnyugrapUtIni jagdhvA / AttastrAyavantranetrAtprakaTitadazanaH pretaraGkaH karaGkA dakasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyagramatti // ' adbhutamAhadivyadarzanAdivibhAvo nayanavistArAdyanubhAvo harSAdivyabhicArI vismyo'dbhutH| - divyadarzanepsitamanorathAvApyupavanadevakulAdigamanasabhAvimAnamAyendrajAlAtizAyizalyakarmAdivibhAvo nayanavistArAnimiSaprekSaNaromAJcAzrukhe. bhavati / prabhubhaktatvaM cAmAtyAnAM yathA khecchAkArItyata evAsmIti / / divyeti / divyA gandharvAdayasteSAM darzanam / zakyaprAptirartha IpsitaH, zakyaprAptistu manorathaH, tayoH prAptiH, upavane devakulAdau ca gamanamadbhutavibhAvo yena tatrayaM saraH saMnivezAdi na kvacidRSTam / sabhA gRhavizeSaH / vimAnAni divyarathAH / mAyA rUpaparivartanAdikA / indralaM mantradivyahastyayuktyAdinAsaMbhavadvastupradarzanam / sA 1. 'azakya' syAt, 2. 'jAlaM' syAta. 3. 'hasta' syAta. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| dasAdhuvAdadAnahAhAkAracelAGgulibhramaNAdyanubhAvo harSAvegajaDatAdivyabhicArI cittavistArAtmA vismayaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gato'dbhuto rsH| yathA'kRSNenAmba gatena rantumadhunA mRdbhakSitA svecchayA, satyaM kRSNa, ka evamAha, musalI, mithyAmba pazyAnanam / vyAdehIti vikAzite zizumukhe mAtA samagraM jaga dRSTvA yasya jagAma vismayapadaM pAyAtsa vaH kezavaH // ' zAntamAha vairAgyAdivibhAvo yamaniyamAdhyAtmazAstracintanAdyanubhAvo dhRtyAdivyabhicArI zamaH zAntaH / vairAgyasaMsArabhIrutAtattvajJAnavItarAgaparizIlanaparamezvarAnugrahAdivibhAvo yamaniyamAdhyAtmazAstracintanAdyanubhAvo dhRtismRtinirvedamatyAdivyabhicArI tRSNAkSayarUpaH zamaH sthAyibhAvazcarvaNAM prAptaH zAnto rasaH / yathA-- 'gaGgAtIre himavati zilAbaddhapadmAsanasya brahmadhyAnAbhyasanavidhinA yoganidrAM gatasya / kiM tairbhAvyaM mama sudivasairyeSu te nirvizaGkAH kaNDUyante jaraThahariNAH zRGgakaNDUM vinetum // ' vitivadanaM sAdhuvedaH / dAnaM dhanAdeH / hAhAzabdasya karaNaM hAhAkAraH / celasya aGgulezca bhramaNamiti // yameti / ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH / zaucasaM. toSatapaHkhAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH // kRSNAkSaya iti / kRSNAnAM viSayAbhilASANAM kSaye yatrAtmakhabhAvaH sa zamaH / ayamarthaH-kAluSyoparAgadAyibhirbhayaratyAdibhiranuparaktaM yadAtmasvarUpaM tadeva viralo'sti taralAntarAlanirbhAsamAnasitatara- ' sUtravadAbhAtakharUpaM ratyAdiSUparajakeSu tathAbhAvenApi sakRdvibhAto'yamAtmeti nyAyena 1. 'dAnAhokAra' vAgbhaTakAvyAnuzAsane. 2. 'vikAsite' syAt. 3. 'kRSNAkSaya' iti TIkAyAM vyAkhyAtam. . . 1. 'vAdaH' syAt. 2. 'kSayo yatrAtmakhabhAve' syAta. 3. 'asitaratnA' syAt. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 81 ----- bhAsamAnaM paronmukhatAtmaka sakaladuHkhajAlahInaM paramAnandalAbha saMvidekadhanaM tathAvidhahRdayasaMvAdavato hRdayaM vidhatte / etena nirvedasyAmaGgalaprAyatve'pi vyabhicAriSu yanmuninA prathamamupAdAnaM kRtaM tatsthAyitAbhidhAnArthamiti yaduktam, tatpratikSiptam / tathAhi -- ko'yaM nirvedo nAma, dAridryAdiprabhavastattvajJAnaprabhavo vA / tatrAdyasya zokapravAhaprasararUpacittavRttivizeSasya vyabhicAritvaM vakSyate / atha tattvajJAnajo nirvedaH sthAyI, tarhi tattvajJAnamevAtra vibhAvatvenoktaM syAt / vairAgyavIjAdi ( ? ) Su kathaM vibhAvaH / tadupAyatvAditi cetkAraNakAraNe'yaM vibhAvatA vyavahAraH, sa cAtiprasaGgAvahaH / kiM ca nirvedo nAma sarvatrAnupAdeyatA pratyayo vairAgyalakSaNaH / sa ca tattvajJAnasya pratyutopAyaH / virakto hi tathA prayatate yathAsya tattvajJAnamutpadyate / tattvajJAnAddhi mokSo, na tu tattvaM jJAtvA nividyate // nanu tattvajJAninaH sarvatra dRDhataraM vairAgyaM dRSTam / bhavatyevaM tAdRzaM tu vairAgyaM jJAnasyaiva parAkASTheti na nirvedaH sthAyIti // yattu vyabhicArivyAkhyAnAvasare 'vRthA dugdho'naGgAn' ityAdau cirakAlavibhramavipralabdhasyopAdeyatva nivRttaye samyagjJAnaM vakSyate, tannirvedasya khedarUpasya vibhAvatveneti tasmAt zama eva sthAyI / na ca zamazAntayoH paryAyatvamAzaGkanIyam / hAsahAsyayoriva siddhasAdhyatayA laukikAlaukikatayA sAdhAraNAsAdhAraNatayA ca vailakSaNyAt / yathA ca kAmAdipu puruSArtheSu samucitAzcittavRttayo ratyAdizabdavAcyAH kavinaTavyApAreNAkhAdayogyatAprApaNadvAreNa tathAvidhahRdayasaMvAdavataH sAmAjikAn prati rasatvaM zRGgArAditayA nIyate, tathA mokSAbhidhAnaparapurupArthopacitApi zamarUpA cittavRttI rasatAM nIyata iti / tathA hi tattvajJAnasvabhAvasya zamasya sthAyinaH samasto'yaM laukikAlaukikazcittavRttikalApo vyabhicAritAmabhyeti tadanubhAvA eva ca yamaniyamAdyupakRtA anubhAvAH, vibhAvA api paramezvarAnugrahaprabhRtayaH, prakSayonmukhAzca ratyAdayosaraAdyante / kevalaM yathA vipralambhe autsukyaM saMbhoge'pi vA premAsamAptotsavamiti / yathA ca raudre aumyam, yathA ca karuNavIrabhayAnakAdbhuteSu nirvedadhRtitrAsaharSA vyabhicAriNo'pi prAdhAnyena vibhAsante, tathA zAnte jugupsAdyAH sarvathaiva rAgapratipakSatvAt khAtmani ca kRtakRtasya parArthaghaTanAyAmevodyama ityutsAho'sya paropakAravipayecchAprayatnarUpo dayAparaparyAyo'bhyadhiko'ntaraGgaH / ata eva keciddayAvIra - tvena vyapadizyaMyanye dharmavIratvena // nanUtsAho'haMkAraprANa: zAntastvahaMkArazaithilyAtmakaH / nanu kimataH (?) vyabhicAritvaM hi viruddhasyApi nAnucitaM ratAviva nirve - dAdeH / zayyAM zAGgalam' ityAdau hi paropakArakaraNe utsAhasyaiva prakarpo lakSyate, nainUtsAhazUnyA kAcidapyavasthA | icchAprayatnavyatirekeNa pApANatApatteH / yata eva ca paridRSTaparamparatvena svAtmoddezena kartavyAntaraM nAvaziSyate / ata eva zAntahRdayAnAM 1 1. 'tu' syAt. 2. 'nirvidyate' syAt. 3. 'kRtyasya' syAt. 4. ' nte'nye' syAt. 5. 'natU' syAt. 11 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 kaavymaalaa| na cAsya viSayajugupsArUpatvAt bIbhatse'ntarbhAvo yuktaH / jugupsA hyasya vyabhicAriNI bhavati, na tu sthAyitAmeti / paryantanirvAhe tasyA mUlata evocchedAt // na ca dharmavIre, tasyAbhimAnamayatvena vyavasthAnAt paropakArAya zarIrasarvakhAdidAnaM na zAstravirodhi / 'AtmAnaM (yo) gopAyet' ityAdinA hyakRtakRtyaviSayaM zarIrarakSaNamupadizyate, saMnyAsinAM tadrakSAditAtparyAbhAvAt / tathA hi-'dharmArthakAmamokSANAM prANAH saMsthitihetavaH / tAninnatA kiM na hataM rakSatA kiM na rakSitam // ' ityatiprasiddhacaturvargasAdhakatvameva deharakSAyAM nidAnaM darzitam / kRtapretyasya 'jaladhau zvabhre vA patet' iti saMnyAsitvena zravaNAt / tadyathA kathaMcittyAjyaM zarIram , yadi paramArthamutpadyate tatkimiva na saMpAditaM bhavati / jImUtavAhAdInAM nayatattvamiti cet, kiM tena / tattvajJAnitvaM tAvadastyeva, anyathA paramArthe tyAgasyAsaMbhAvyatvAt / yuddhe'pi hi na vIrasya dehatyAgAyodyamaH parAvajayoddezenaiva prvRtteH| bhRgupatanAdAvapi shubhtmdehaantrsNpipaadyissaivaabhivijRmbhte| tatvArthAnuddezena parArthasaMpattyai yadyacceSTitaM dehatyAgaparyantamupadezadAnAdi tattadalabdhAtmatattvajJAnAnAmasaMbhAvyameveti / te'pi (?) tattvajJAninAM sarveSvAzrameSu muktiriti / smArtazrutau yathoktam-'devArcanaratastattvajJAnaniSTho'tithipriyaH / zrAddhaM kRtvA dadadvyaM gRhastho'pi hi mucyate // ' iti kevalaM parArthAbhisaMdhijAddharmAtparopakAraphalatvenaivAbhisaMhatAtpunarapi dehasya taducitasyaiva prAdurbhAvo bodhisattvAnAM tattvajJAninAmapi / dRSTazcAGgeSvapi vizrAntilAbhaH svabhAvaucityAt / yathA rAmasya vIrAGge piturAjJAM paripAlayataH / evaM zRGgArAdyaGgeSvapi mantavyam / ata eva zAntasya sthAyitve'pyaprAdhAnyam / jImUtavAhane trivargasaMpattau kSayarogakRtipradhAnayoH phalatvAt / tadatra siddhaM dayAlakSaNo'bhyutsAho'tra pradhAnam / anye tu vyabhicAriNo yathAyogaM bhavantIti // evaM yatkaizvijImUtavAhanasya dhIrodAttatvaM pratiSThitaM tatpratyuktameva / na ca tadIyA paryantAvasthA vyAvarNanIyA yena sarvatheSToparamAdanubhAvAbhAvenApratIyamAnatA syAt / zRGgArAderapi phalabhUmAvavyAvarNanIyataiva / pUrvabhUmau tu 'prazAntavAhitAsaMskArAttacchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH' iti sUtradvayanItyA citrAkArA yamaniyamAdiceSTA vA rAjyadhurodvahanAdilakSaNA vA zAntasyApi janakAdeISTaivetyanubhAvasadbhAvAdimAdimadhyasaMbhAvyamAnabhUyovya bhicArisadbhAvAtpratIyate eva (nai pratIyate) // nanu pratIyate sarvasya tulAdhyAspadaM na bhavati / tarhi vItarAgANAM zRGgAro zlAghya iti / so'pi rasatvAcyavatAm / ayamartha:yadi nAma sarvajanAnubhavagocaratA tasya nAsti naitAvatA, sA ca lokasAmAnyamahAnubhAvacittavRttivizeSavatpratikSeptuM zakyA // nanu dharmapradhAno'sau vIra eva saMbhAvyate ityAzaGkayAha-abhimAnamayatveneti / utsAho hyahamevaMvidha ityevaM prANa ityrthH|| 1. 'kRtyasya' syAta. 2. 'paravijayo' syAt. 3. lekhakaprakSiptaM bhavetUH . Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 83 asya cAhaMkAraprazamaikarUpatvAt / tathApi tayorekatvaparikalpanena vIraraudra - yorapi tathA prasaGgaH / dharmavIrAdInAM cittavRttivizeSANAM sarvAkAra mahaMkArarahitatve zAntarasaprabhedatvamitarathA tu vIrarasaprabhedatvamiti vyavasthApyamAne na kazvidvirodhaH / tadevaM parasparaviviktA navApi rasAH // eSAM krameNa sthAyibhAvAn saMgRhNAti - ratihAsazokakrodhotsAhabhayajugupsAvismayazamAH . sthAyino bhAvAH / bhAvayanti cittavRttaya evAlaukikA vAcikAdyabhinayaprakriyArUDhatayA svAtmAnaM laukikadazAyAmanAsvAdyamapyAkhAdyaM kurvanti / yadvA bhAvayanti vyApnuvanti sAmAjikAnAM mana iti bhAvAH sthAyino vyabhicAriNazca / tatra sthAyitvametAvatAmeva / jAta eva hi janturiyatIbhiH saMvidbhiH parIto bhavati / tathA hi duHkhadvepI sukhAkhAdanalAlasaH sarvo riraMsayA vyAptaH svAtmanyutkarSamAnitayA paramupahasati / utkarSApAyazaGkayA zocati / apAyaM prati krudhyati / apAyahetuparihAre samutsahate / vinipAtAdvibheti / kiMcidayuktatayAbhimanyamAno jugupsate / tatazca parakartavyavaicitryadarzanAdvismayate / kiMcijjihAsustatra vairAgyAtprazamaM bhajate / na hyetaccittavRttivAsanAzUnyaH prANI bhavati / kevalaM kasyacitkAcidadhikA bhavati cittavRttiH, 1 kAcidUnA / kasyaciducitaviSayaniyantritA, kasyacidanyathA / tatkAcideva puruSArthopayoginItyupadezyA / tadvibhAgakRtazcottamaprakRtyAdivyavahAraH // V ye punaramI dhRtyAdayazcittavRttivizeSAste samucitavibhAvAbhAvAjjanmamadhye na bhavantyeveti vyabhicAriNaH / tathA hi rasAyanamupayuktacetoglAnyAlasyazramaprabhRtayo na bhavantyeva / yasyApi vA bhavanti vibhAvavalAttasyApi asya ceti / zAntasya // tathApIti / iha meyatvanirIhatvAbhyAmatyantaM viruddhayorapItyarthaH / vIraraudrayostu dharmArthakAmArjanopayogitvena tulyarUpatvAdatyantavirodho'pi nAsti || saMgRhNAtIti / sakalayati, na tu lakSayati / zRGgArAdirasalakSaNa evaM sthA 1. 'saMkala' syAt. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kaavymaalaa| hetuprakSaye kSIyamANAH saMskArazeSatAM nAvazyamupabadhnanti / ratyAdayastu saMpAditakhakartavyatayA pralInakalpA api saMskArazeSatAM nAtivartante / vastvantaraviSayasya ratyAderakhaNDanAt / yadAha patiJjali:--'na hi caitra ekasyAM striyAM virakta ityanyAsu viraktaH' ityAdi / tasmAtsthAyirUpacittavRttisUtrasyUtA evAmI khAtmAnamudayAstamayavaicitryazatasahasradharmANaM pratilabhamAnAH sthAyinaM vicitrayantaH pratibhAsante iti vyabhicAriNa ucyante / tathA hi glAno'yamityukte kuta iti hetupraznAsthAyitAsya sUcyate / na tu rAma utsAhazaktimAnityatra hetupraznamAhuH / ata eva vibhAvAstatrodbodhakAH santaH kharUpoparaJjakatvaM vidadhAnA ratyutsAhAderucitAnucitatvamAtramAvahanti, na tu tadabhAve te sarvathaiva nirupAkhyAH / vAsanAtmanA sarvajantUnAM tanmayatvenoktatvAt / vyabhicAriNAM tu skhavibhAvAbhAve nAmApi nAsti // tatra parasparAsthAbandhAtmikA ratiH / cetaso vikAso hAsaH / vaidhurya zokaH / taikSNyaprabodhaH krodhH| saMrambhaH stheyAnutsAhaH / vaiklavyaM bhayam / saMkoco jugupsA / vistIro vismyH| tRSNAkSaryaH shmH|| . / rasalakSaNa eva sthAyisvarUpe nirUpite punanirdezaH kvacideSAM vyabhicAritvakhyApanArthaH / tathA hi vibhAvabhUyiSThatve eSAM sthAyitvam , alpavibhAvatve tu vyabhicAritvam / yathA rAvaNAdAvanyonyAnurAgAbhAvAdatiLabhicAriNI / tathA gurau priyatame parijane ca yathAyogaM vIrazRGgArAdau roSo vyabhicAryeva / evaM bhAvAntareSu vAcyam / zamasya tu yadyapi kacidaprAdhAnyam, tathApi na vyabhicAritvam, prakRtitvena sthAyitamatvAt / / vyabhicAriNo brUte dhRtismRtimativrIDAjADyaviSAdamadavyAdhinidrAmuptautsukyAvahitthazaGkAcApalAlasyaharSagauMgyaprabodhaglAnidainyazramonmAdamohaci yikharUpasya nirUpitatvAditi bhAvaH // prakRtitvena sthAyitamatvAditi / ratyA 1. 'pataJjaliH' syAtU. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / ntAmarSatrAsApasmAranirvedAvegavitarkAsyAmRtayaH sthityudypshmsNdhishbltvdhrmaannstrystriNshybhicaarinnH| __ tatra dhRtiH saMtoSaH / smRtiH smaraNam / matirarthanizcayaH / brIDA cittsNkocH| jADyamarthApratipattiH / viSAdo manaHpIDA / mada AnandasamohasamaMdaH / vyAdhimenastApaH / nidrA manaHsamIlanam / supta nidrAyA gADhAvasthA / autsukyaM kAlAkSamatvam / avhitthmaakaarguptiH| zaGkAniSTotprekSA / cApalaM cetonavasthAnam / AlasyaM purussaarthessvnaadrH| harSazcetaH prasAdaH / garvaH parAvajJA / augryaM caNDatvam / prabodho vinidratvam / glAnirvalApacayaH / dainyamanaujasyam / zramaH khedaH / unmAdazcittaviplavaH / moho mUDhatvam / cintA dhyAnam / amarSaH praticikIrSA / trAsazcittacamatkAraH / apasmAra AvezaH / nirvedaH khAvamAnanam / AvegaH saMbhramaH / vitarkaH saMbhAvanA / asUyA akSamA / mRtimriyamANatA / ete ca sthityudayaprazamasaMdhizabalatvadharmANaH / sthitiyathA'tiSThetkopavazAtprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati svargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvAmasyA manaH / tAM hartuM vivudhadvipo'pi na ca me zaktAH purovartinI sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // ' atra vipralambharasasadbhAve'pi iyati vitarkasthiticamatkArakRta aakhaadaatishyH| udayo yathA-- 'yAte gotraviparyaye zrutipathaM zayyAmanuprAptayA nidhyAtaM parivartanaM punarapi prArabdhamaGgIkRtam / dayo hi tattatkAraNAntarodayapralayotpadyamAnanirudhyavAnavRttayaH kiMcitkAlamApekSika-:, tayA sthAyirUpAtmavittisaMzrayAzca sthAyina ityucyante / tattvajJAnaM tu sakalabhAvAntaravittisthAnIyaM sarvasthAyibhyaH sthAyitamaM sarvA ratyAdikAH sthAyicittavRttIvyabhicAri Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / bhUyastatprakRtaM kRtaM ca zithilakSitaikadorlekhayA tanvaGgacA na tu pAritaH stanabharo netuM priyasyorasaH // ' atra mAnasyodayaH / prazamo yathA 86 - 'dRSTe locanavanmanAGmukulitaM pArzvasthite cakravanyagbhUtaM bahirAsitaM pulakavatsparza samAtanvati / atatandhavadAgataM zithilatAM saMbhASamANe tato mAnenApasRtaM hiyeva sudRzaH pAdaspRzi preyasi ||' atra mAnasya prazamaH / saMdhiryathA 'utsiktasya tapaH parAkramanidherabhyAgamAdekataH satsaGgapriyatA ca vIrarabhasotphAlazca mAM karSataH / vaidehIparirambha eSa ca muhuzcaitanyamAmIlaya nAnandI haricandanenduziziraH snigdho ruNacyanyataH // ' atrAvegaharSayoH saMdhiH / zabalatvaM yathA-- 'kvAkAyai zazilakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya me zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati // ' atra vitarkautsukyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM zabalatvam / vividhamAbhimukhyena sthAyidharmopajIvanena svadharmArpaNena ca carantIti vyabhicAriNaH / bhAvA ityanuvartate / saMkhyAvacanaM niyamArthaM tenAnyeSA - matraivAntarbhAvaH / tadyathA--dambhasyAvahitthe, udvegasya nirvede, kSuttRSNAdenau / evamanyadapyUyam // anye tvAhuH -- etAvatsveva sahacAriSu avasthAvizeSeSu prayogapradarziteSu sthAyI carvaNAyogyo bhavati // 1. 'zazalakSmaNaH' ityanyatra. * Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / eSAM vibhAvAnubhAvAnAha- .:. jJAnAdetiravyagrabhogakRt / :: ... jJAnabAhuzrutyagurubhaktitapaHsevAkrIDArthalAbhAdivibhAvA dhRtiH saMtoSaH / / sA ca labdhAnAmupabhogena naSTAnAmananuzocanena yo'vyagro bhogastaM karoti / tenAnubhAvena dhRti varNayedityarthaH / yathA-- 'vayamiha parituSTA valkalaistvaM ca lakSmyA sama iha paritoSe nairvizeSA vizeSAH / - sa tu bhavatu daridro yasya tRSNA vizAlA __manasi ca parituSTe ko'rthavAnko daridraH // ' sadRzadarzanAdeH smRtibhraMkSepAdikRt / sadRzadarzanasparzanazravaNAbhyAsapraNidhAnAdibhyaH sukhaduHkhahetUnAM smaraNaM smRtiH| tAM bhruukssepshirHkmpmukhonnmnshuunyaavloknaangguliibhnggaadibhirvrnnyet| yathA'mainAkaH kimayaM ruNaddhi gagane manmArgamavyAhataM zaktistasya kutaH sa vajrapatanAgIto mahendrAdapi / tAyaH so'pi samaM nijena vibhunA jAnAti mAM rAvaNa ' mA jJAtaM sa jaTAyureSa jarasA kliSTo vadhaM vAJchati // zAstracintAdermatiH ziSyopadezAdikRt / / zAstracintanohApohAdibhyo'rthanizcayo mtiH| tAM ziSyopadezArthavikalpanasaMzayacchedAdibhirvarNayet / . . yathA- .. .. 'asaMzayaM kSatraparigrahakSamA yadAryamasyAmabhilASi me manaH / satAM hi saMdehapadeSu vastuSu pramANamantaHkaraNapravRttayaH // ' bhAvayannisaMrgata evaM siddhasthAyibhAvamiti // vibhAvAnubhAvAniti / na tu vyabhicAriNaH / evaM hi tadAkhAde khaM rasAntaramapi syAt / yatrApi ca vyabhivAriNi 1. 'nirvizeSAH syAt. . . . . . . . . - - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | akAryakaraNajJAnAdevIMDA vaivarNyAdikRt / { | akAryakaraNajJAnaguruvyatikramapratijJAbhaGgAde zvetaHsaMkoco vrIDA / tAM vaivarNyadhomukhavicintanabhrUvilekhanavastrAGgulIya karNasparzananakhanistodanAdibhirvarNayet / yathA 'darpaNe ca paribhogadarzinI pRSThataH praNayino niSeduSaH / vIkSya bimbamanubimbamAtmanaH kAni kAni na cakAra lajjayA || ' iSTAniSTadarzanAderjADyaM tUSNIMbhAvAdikRt / iSTAniSTadarzanazravaNavyAdhyAdibhyo'rthApratipattirjADyam / tattUSNIM - bhAvAnimiSanayananirIkSaNAdibhirvarNayet / 88 yathA 'evamAli nigRhItasAdhvasaM zaMkaro rahasi sevyatAmiti / sA sakhIbhirupadiSTamAkulA nAsmaratpramukhavartini priye // kAryabhaGgAdviSAdaH sahAyAnveSaNamukhazoSAdikRt / upAyAbhAvanAzAbhyAM prArabdhasya kAryasya bhaGgAnmanaH pIDAM viSAdaH / taM sahAyAnveSaNopAyacintanotsAhavighAtavaimanasyAdinA uttamamadhyamAnAm, mukhazoSajihvAsRkkalehananidrAzvasitadhyAnAdibhiradhamAnAM varNayet / yathA- 'vyarthe yatra kapIndrasakhyamapi me klezaH kapInAM vRthA prajJA jAmbavato na yatra na gatiH putrasya vAyorapi / mArge yatra na vizvakarmatanayaH kartuM nalo'pi kSamaH saumitrairapi patriNAmaviSayastatra priyA kvApi me // ' madyopayogAnmadaH svApahAsyAsmaraNAdikRt / madyapAnAdAnandasaMmohayoH saMgamo madaH / taM svApasmitagAnakiMcidAku vyabhicAryantaraM saMbhAvyate / tadyathA puruSasya unmAde vitarkacintAdi / tatrApi ratisthAyi - bhAvasyaiva vyabhicAryantarayogaH sa kevalamamAtyasthAnIyo nonmAdena kRtoparAga iti / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / / 2 adhyAyaH] labASpaskhaladdatima bhASaNaromogamAdibhiruttamAnAm, hAsyagItasrastAkulabhujakSepavyAviddhakuTilagatyAdibhirmadhyamAnAm , asmaraNadhUrNanaskhaladgamanaruditacchaditasannakaNThaniSThIvanAdibhiradhamAnAM varNayet / tathA ca 'uttamAdhamamadhyeSu varNyate prathamo madaH / dvitIyo madhyanIceSu nIceSveva tRtIyakaH // ' yathA- . ___ 'sAvazeSapadamuktamupekSA srastamAlyavasanAbharaNeSu / . . gantumudyatamakAraNataH sa dyotayanti madavibhramamAsAm // ' virahAdermanastApo vyAdhiMkhazoSAdikRt / virahAbhilASAdibhyo manastApo vyAdhihetutvAnyAdhiH / taM mukhazoSasrastAGgatAgAtravikSepAdibhirvarNayet / yathA-- 'manorogastIvra viSamiva visarpatyavirataM pramAthI nidhUmaM jvalati vidhutaH pAvaka iva / hinasti pratyaGga jvara iva balIyAnita ito na mAM tAtastrAtuM prabhavati na cAmbA na bhavatI // ' klamAnA jRmbhAdikRt ! _klamazramamadAlasyacintAtyAhArakhabhAvAdibhyo manaHsaMmIlanaM nidrA / tAM jambhAvadanagauravazirolAlananetraghUrNanagAtramardocchasitaniHzvasitasannagAtratAkSinimIlanAdibhirvarNayet / yathA 'nidrAnimIlitahazo madamantharANi nApyarthavanti na ca yAni nirarthakAni / adyApi me mRgadRzo madhurANi tasyA stAnyakSarANi hRdaye kimapi dhvananti // '1. 'gauravazarIrAlAlana' iti bharataH. 12 - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / . nidrodbhavaM suptamutsvamAyitAdikRt / nidrodbhavamityanena nidrAyA eva gADhAvasthA suptamityAha / tadutsvamAyitocchUsitaniHzvasitasaMmohanAdinA varNayet / 90 yathA- 'ete lakSmaNa jAnakIvirahitaM mAM khedayantyambudA marmANIva vighaTTayantyalamamI krUrAH kadambAnilAH / itthaM vyAhRtapUrvajanmacarito yo rAdhayA vIkSitaH se zaGkitayA sa vaH sukhayatu svapnAyamAno hariH // ' iSTAnusmaraNAderautsukyaM tvarAdikRt / iSTAnusmaraNadarzanAdervilambA sahatvamautsukyam / tattvarAniHzvasito|cchUsitakArthamanaH zUnyatAdigavalokanaraNaraNakAdibhirvarNayet / yathA- 'AlokamArga sahasA vrajantyA kayAcidudveSTanavAntamAlyaH / baddhuM na saMbhAvita eva tAvatkareNa ruddho'pi hi' kezapAzaH // ' lajjAderavahitthamanyathAkathanAdikRt / prayodarAda lajjAjaihyabhayagauravAdibhyo bhrUvikAra mukharAgAdInAmAcchAdanakAriNI cittavRttivahitthamavahitthA vA / na bahiHsthaM cittaM yeneti / pabedarA ditvAt / tadanyathAkathanAvalokitakathAbhaGgakRtakadhairyAdibhirvarNayet / yathA ' evaM vAdini devarSo pArzve pituradhomukhI / lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI // ' cauryAdeH khaparayoH zaGkA pArzvavilokanAdikRt / cauryapAradAryAderviruddhAcaraNAdaniSTotprekSA zaGkA / sA ca kadAci - tvasmin yadA samAparAdhayorAtmaparayoH paro rAjAdinA daNDyate / kadAcitparasmin yadA vikArAkulatayA kRtadoSatvena paraH saMbhAvyate / sA " 1. 'ca' samupalabhyamAnaraghuvaMze. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] ca bhirvarNyate / svasminyathA- 'kAvyAnuzAsanam / pArzvavilokanamukhauSThakaNThazoSaNagAtraprakampanasvarAsyavarNabhedAvaguNThanAdi 'dUrAdavIyo dharaNIdharAbhaM yastADhakeyaM tRNavadyadhUnot / hantA subAhorapi tADakAriH sa rAjaputro hRdi bAdhate mAm // ' parasminyathA-samudradattasya nandayantyAmanyAnurAgazaGkA, duryodhanasya 2. vA bhAnumatyAm / rAgAdecApalaM vAkpAruSyAdikRt / rAgadveSamAtsaryAmarServyAdibhyazcetonavasthAnaM cApalam / avimRzya kArya - karaNamiti yAvat / tacca vAkpAruSyanirbhartsanaprahAravadhabandhAdibhirvarNayet / yathA 'kazcitkarAbhyAmupagUDhanAlamAlolapatrAbhihatadvirepham / rajobhirantaH pariveSavandhi lIlAravindaM bhramayAMcakAra // ' zramAderAlasyaM nidrAdikRt / zramasauhityarogagarbhakhabhAvAdibhyaH puruSArtheSvanAdara Alasyam / tacca nidvAtandrAsarvakarmavidveSazayanAsanAdinA varNayet / OM. yathA 91 - 'calati kathaMcitpRSTA yacchati vAcaM kadAcidAlInAm / Asitumeva hi manute gurugarbhabharAlasA sutanuH // ' priyAgamAderSo romAJcAdikRt / priyAgamanabandhuharSadeva gururAjabhartRprasAda bhojanAcchAdanadhanalAbhopabhogamanorathAvAptyAdibhyazcetaHprasAdo harSaH / taM ca romAJcAzrukhedanayanavadanaprasAdapriyabhASaNAdibhirvarNayet / yathA 'AyAte dayite marusthalabhuvAmutprekSya durlaGghayatAM gehinyA paritoSabAppAsalilAmAsajya dRSTiM mukhe / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / dattvA pIluzamIkarIrakavalAkhenAJcalenAdarA dunmRSTaM karabhasya kesarasaTAbhArAmalagnaM rajaH // ' vidyAdergo'sUyAdikRt / vidyAbalakulaizvaryavayorUpadhanAdibhyaH parAvajJA garvaH / tmsuuyaamrsspaarupyophaasgurulngghnaadhikssepnetrgaatrvikRtynuttrdaanshuunyaavloknaabhaassnnairvrnnyet| yathA 'brAhmaNAtikramatyAgo bhavatAmeva bhUtaye / jAmadagnyastathA mitramanyathA durmanAyate // ' cauryAderautryaM vadhAdikRt / cauryadrohAsatpralApAdibhyazcaNDatvamaugyam / tadvadhabandhatADananirbhartsanAdibhirvarNayet / yathA-- 'utkRtyotkRtya garbhAnapi zakalayataH kSatrasaMtAnaroSA___ duddAmasyaikaviMzatyavadhi vizasataH sarvato rAjavaMzAn / pitryaM tadraktapUrNahRdasavanamahAnandamandAyamAna krodhAneH kurvatohena khalu na vidvitaH sarvabhUtaiH svabhAvaH // ' zabdAdeH prabodho jmbhaadikRt| .. zabdasparzakhamAntaH svamajalpananidrAcchedAhArapariNAmAdibhyo vinidratvaM prabodhaH / sa ca jambhaNAkSimardanabhujakSepAGgulisphoTanazayyAtyAgagrIvAGgavalanAdibhirvarNyate / yathA'pratyagronmeSajilA kSaNamanabhimukhI ratnadIpaprabhANA mAtmavyApAragurvI janitajalalavAjambhaNaiH sAGgabhaGgaiH / nAgAkaM moktumicchoH zayanamuruphaNAcaMkravAlopadhAnaM nidrAcchedo'bhitAmrA ciramavatu harerDaSTirAkekarA vaH // . Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] yathA vyAdhyAdeglAnirvaivarNyAdikRt / vyAdhimanastApa nidhuvanopavAsakSutpipAsAdhvalaGghananidrA cchedAtipAnatapojarAkalAbhyAsAdibhyo balApacayo glAniH / tAM vaivarNyakSAmanetrakapoloktizlathAGgatvapravepanadInasaMcArAnutsAhAdibhirvarNayet / kAvyAnuzAsanam | 'kisalayamiva mugdhaM bandhanAdvipralUnaM hRdayakusumazoSI dAruNo dIrghazokaH / glapayati paripANDu kSAmamasyAH zarIraM zaradija iva varmaH ketakIgarbhapatram // ' daurgatyAderdainyamamRjAdikRt / daurgatyamanastApAdibhyo'naujasyaM dainyam / tanmR'jAtyAgagurvaGgatAziraH prAvaNAdibhirvarNayet / praH yathA- 'asmAnsAdhu vicintya saMyamadhanAnucaiH kulaM cAtmanastvayyaMsyAH kathamapyabAndhavakRtAM premapravRttiM ca tAm / sAmAnyapratipattipUrvakamiyaM dAreSu dRzyA ca yA bhAgyAdhInamataH paraM na khalu tatstrIbandhubhiryAcyate // ' yathA 93 vyAyAmAdeH zramo'GgabhaGgAdikRt / vyAyAmAdhvagatyAdibhyo manaH zarIrakhedaH zramaH / so'GgabhaGgamardanamanda [kramAsyavikUNanAdibhirvarNayet / 'alasalulitamugdhAnyadhvasaMtApakhedAdazithilaparirambhairdattasaMvAhanAni / mRdumRditamRNAlIdurbalAnyaGgakAni tvamurasi mama kRtvA yatra nidrAmavAptA // ' 1. ''Ggamarda' bharataH. - Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kaavymaalaa| iSTaviyogAderunmAdo'nimittasmitAdikRta / .. iSTaviyogadhananAzAbhighAtavAtasaMnipAtagrahAdibhyazcittaviplavaH unmaadH| tamanimittamitaruditotkruSTagItanRtyapradhAvitopavezanotthAnAsaMbaddhapralApabhasmapAMzUdbhulananirmAlyacIvaraghaTacakrazarAvAbharaNAdibhirvarNayet / yathA 'haMsa prayaccha me kAntAM gatistasyAstvayA hRtA / saMbhAvitaikadezena deyaM yadabhiyujyate // prahArAdermoho bhramaNAdikRt / prahAramatsarabhayadaivopaghAtapUrvavairasmaraNatrAsanAdibhyazcittasya mUDhatvaM mohH| mohasya prAgavasthApi mohazabdenocyate / taM bhramaNadehaghUrNanapatanasandriyapramohavaicitryAdibhirvarNayet / yathA'tItrAbhiSaGgaprabhaveNa vRttiM mohena saMstambhayatendriyANAm / ajJAtabhartRvyasanA muhUrta kRtopakAreva ratirbabhUva // ' sukhajanmApi moho bhavati / yathA-- 'kAnte talpamupAgate vigalitA nIvI svayaM bandhanA ttadvAsaH zlathamekhalAguNadhRtaM kiMcinnitambe sthitam / etAvatsakhi veni sAMpratamahaM tasyAGgasaGge punaH ko'sau kAsmi rataM tu kiM kathamiti khalpApi me na smRtiH // dAridyAdezcintA saMtApAdikRt / dAridyeSTadravyApahAraizvaryabhraMzAdibhyo dhyAnaM cintA / sA ca smRteranyA AsanAdadanavat / khelanAdgamanavacca / tAM saMtApazUnyaMcittatvakAryazvAsAdho'mukhacintanAdibhirvarNayet / sA ca vitarkAttato vA vitarka iti vitarkAtpRthagbhavati cintaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] yathA kAvyAnuzAsanam / 'pazyAmi tAmita itaH puratazca pazcAdantarbahiH parita eva vivartamAnAm / udbuddhamugdhakanakAbjanibhaM vahantImAsajya tiryagapavartitadRSTi vakram // ' AkSepAderamarpaH svedAdikRt / vidhaizvaryabalAdhikakRtebhyaH AkSepAvamAnAdibhyaH prticikiirssaaruupo'mrssH| sa ca svedadhyAnopAyAnveSaNaziraH kampAdhomukhavicintanAdibhirvarNyate / yathA lAkSAgRhAnalaviSAnnasabhApravezaiH - prANeSu cittanicayeSu ca naH prahRtya / AkRSTapANDavavadhUparidhAnakezAH svasthA bhavanti mayi jIvati dhArtarASTrAH // ' nirghAtAdekhAso'GgasaMkSepAdikRt / yathA nirghAtagarjitabhUparvata kampazilolkAzanividyutpAtarakSaHsthUlaprabhUtakuSThAdibhyazcetazcamatkRtirUpastrAso bhayAtpUrvApara vicAravato bhinna eva / so'GgasaMkSepastambharomonamagadgadapralayotkampaniH syandavIkSitairvarNyaH / 95 yathA 'parisphuranmInavighaTTitoravaH surAGganAstrAsaviloladRSTayaH / upAyayuH kampitapANipallavAH sakhIjanasyApi vilokanIyatAm // ' grahAderapasmAraH kampAdikRt / grahabhUtadevayakSapizAcabrahmarAkSasazUnyAraNyazmazAnase vanocchiSTagamanadhAtuvaiSamyAderAvezarUpo'pasmAraH / taM kampitasphuritakhinnadhAvitazvasitabhUmipatanArAvamukhaphenAdibhirvarNayet / ayaM ca prAya AbhAseSveva zobhate / 'AzliSTabhUmiM rasitAramuccairloladbhujAkAravRhattaraGgam / phenAyamAnaM patimApagAnAmasAvapasmAriNamAzazaGke // ' Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- 96 kAvyamAlA | rogAdernirvedo ruditAdikRt / rogAdhikSepatADanadAridyeSTaviyogAvamAnatattvajJAnAdibhyaH khAvamAnanA - rUpo nirvedaH / sa ruditazvasitAnupAdeyatAdibhirvarNyaH / yathA 'kiM karomi kva gacchAmi kamupaimi durAtmanA / durbharaNodareNAhaM prANairapi viDambitaH // ' utpAtAdibhya Avego vismayAdikRt / utpAtavAtavarSAgnirgarjApriyApriyazravaNavyasanAdibhyaH saMbhrama AvegaH / taM vismayAvaguNThanacchennazrayaNadhUmAndhyatvaritApasarpaNapulakavilApasaMnahanAdibhiryathAsaMkhyaM varNayet / tatrotpAtAvego yathA - 'kiM kiM siMhastataH kiM narasadRzavapurdeva citraM gRhIto naivedRkko'pi jIvo drutamupanipatanpazya saMprApta eva / * tattvajJAnAdibhya iti / cirakAlavibhramavipralabdhasya upAdeyatvanivRttaye yatsamyagjJAnaM tannirvedaM janayati, na tvAtmasvabhAvaH, tasya zAntasthAyitvenoktatvAt / yathA'vRthA dugdho'naDvAnstanabharanatA gauriti ciraM pariSviktaH SaNDho yuvatiriti lAvaNyarahitaH / kRtA vaiDUryAzA vikacakiraNe kAcazakale nayAmUDhena tvAM kRpaNamaguNajJaM praNamatA // ' iti / ayaM ca nirvedaH svayaM puruSArthasiddhaye votsAharatyAdi vadatyantAnu'raJjanAya vA hAsa vismayAdivanna prabhavatItyanyamukhaprekSitatvAdyabhicAryeveti // utpAtavAteti / AdizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / tatazcotpAtA devatAdervarSAderabhyAderga1 / jAdeH priyazravaNAderapriyazravaNAdervyasanAdezca vibhAvAdityarthaH / evaM vismayAdinA avaguNanAdicchannazrayaNAdinA dhUmAjhyAdinA tvaritApasarpaNAdinA pulakAdinA vilApAdinA saMhananAdinA cAnubhAveneti pratipattavyam // tatra utpAtAvegaH 'kiM kiM siMha: ' 1. 'kuJjarodramaNa' iti bharatasaMvAdAt 'gajo(dramaNa ) ' iti bhavet. TIkAyAM tu 'gajAdeH' itthaM vyAkhyAtaM tasmAd 'gaja' ityeva syAt. 2. 'chatrAzrayaNa' iti bharate pAThAt 'chatrazrayaNa' iti bhavet. 1. 'avaguNThanAdinA chantrAzrayaNA' syAt. 2 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / zastraM zastraM na zastrI tvaritamahaha hA karkazatvaM nakhAnAmitthaM daityAdhinAtho nijanakhakulizairyena bhinnaH sa pAyAt // ' evaM vAtAvegAdiSUdAhAryam / saMdehAdevitarkaH ziraHkampAdikRt / saMdehavimarza vipratipattyAdibhyaH saMbhAvanIyapratyayo vitarkaH / sa ziraHkampabhrUkSepasaMpradhAraNakAryakalApamuhurgrahaNamokSaNAdibhirvarNyaH / 2 yathA- 'anaGgaH paJcabhiH pauSpairvizvaM vyajayateSubhiH / ityasaMbhAvyamatha vA vicitrA vastuzaktayaH // ' 97 parotkarSAderasUyAvajJAdikRt / parasya saubhAgyaizvaryavidyAdibhirukarSAdAdizabdAdaparAdha muhurdepAdibhyazcA ityAdinA nidarzitaH // vAtAvego yathA - ' vAtAhataM vasanamAkulamuttarIyam -' ityAdi / varSAvego yathA - 'deve varSatyasanapacanavyApRtA vahnihetau gehAnehaM phalakanicitaiH 'setubhiH pakabhItAH / ' nIvratprAntAnaviralajalAnpANibhistADayitvA sUryacchAyAsthagita - ziraso yopintaH saMcaranti // ' abhyAvego yathA - ' kSipto hastAvalagnaH - ' ityAdi / gajAvego yathA - ' sa cchinnabandhadrutayugyazUnyaM bhagnAkSaparyastarathaM kSaNena / rAmAparitrANavihastayodhaM senAnivezaM tumulaM cakAra // ' priyadarzanAdAvego yathA - ' ehyehi . vatsa raghunandana pUrNacandra cumbAmi mUrdhani ciraM ca pariSvaje tvAm / Aropya vA hRdi dizAmi zamudvahAmi vande'tha vA caraNapuSkarakadvayaM te / / ' apriyadarzanazravaNAvego yathA unmattarAghave--'citramAya: - ( sasaMbhramam / ) bhagavan kulapate rAmabhadra, paritrAyatAM paritrAyatAm / (ityAkulatAM nATayati / )' ityAdi / punaH 'citramAyaH - mRgarUpaM parityajya vidhAya vikaTaM vapuH / nIyate rakSasA tena lakSmaNo yudhi saMkSayam // rAmaH - vatsasyAbhayavAridheH pratibhayaM manye kathaM rAkSasAtrastacaipa munirviroti manasazcAstyeva me saMbhramaH / mA hAsIrjanakAtmajAmiti muhuH snehAdgururyAcate na sthAtuM na ca gantumAkulamatermUDhasya me nizcayaH // ' vyasanaM rAjavirAdi, taddheturAvego yathA - ' AgacchAgaccha zastraM kuru, varaturagaM saMnidhehi drutaM me, khaDgaH kkAsI, kRpANImupanaya, dhanuSA kiM kimaGga praviSTe / saMrambhonnidritAnAM kSitibhRti gahane'nyonyameva pratIcchannAdaH khapnAbhidRSTe tvayi cakitadRzAM vidvipAmAvirAsIt // ' saMdeheti / saMdehaH kiMvidityubhayAvalamvI pratyayaH saMzayarUpaH / vimarzo / vizeSapratItyAkAGkSAtmikA icchA / pramANena pakSAbhAvapratItimAtraM W 1. 'nIvRtprA' syAt. 2. 'yoSitaH ' syAt. 3. 'dvidvairAdi' syAt. 13 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | kSamArUpAsUyA / tAmavajJAbhrukuTIkrodhaseryoktyAlokitadoSopavarNanAdibhi varNayet / 98 } * yathA ambatas n vyAdhirjvarAdiH pratItaH, sarpaviSagajAdisaMbhavo'bhighAtastAbhyAM mRteH prAgavasthA mRtiH / sAkSAnmRtAvanubhavAbhAvAt / tatra vyAdhijAM mRtiM hikkAzvAsAGgabhaGgAkSinimIlanAdyaiH, abhighAtajAM tu kAzvepathudAhahikkA phenAGgabhaGgajaDatAmaraNAdibhirvarNayet / yathA ' sa gataH kSitimuSNazoNitAdrI khuradaMSTrA granipAtadAritAzmA / asubhiH kSaNamIkSitendrasUnurvihitAmarSagurudhvanirnirAse // ' zRGgAre tu maraNAdhyavasAyo maraNAdUrdhvaM jhaTiti punaryogo vA nibadhyate / 'anyatra tu khecchA / 7 'vRddhAste na vicAraNIyacaritA stiSThantu huM vartate sundastrIdamane'pyakhaNDayazaso loke mahAnto hi te / yAni trINi kutomukhAnyapi padAnyAsankharAyodhane yadvA kauzalamindrasUnunidhane tatrApyabhijJo janaH // ' vyAdhyabhighAtAbhyAM mRtirhikA kAryAdikRt / yathA J 'saMprApte'vadhivAsare kSaNamamuM tadvartmavAtAyanaM vAraMvAramupetya niHkriyatayA nizcitya kiMcicciram / vipratipattirityAhuH / ebhyo'nantaraM bhavitavyatApratyayasvabhAvaH ekatarapakSazaithilyadAyI pakSAntaratulyakakSabhavoccAvayatu ( ? ) nmagnatAmanyasya darzayaMstarkaH / sa ca saMzayAtpRthageva / saMdehena tattvabuddhyAzAdirUpasya vimarzAdeH svIkAre'pi kavizikSArthaM bhaGgayAnirUpaNam / anye tu--dharmiNi saMdeho dharme tu vimarzo bhrAntijJAnaM vipratipattirityAhuH / prAgavastheti / mriyamANAvasthaiva anena vyAdhinA me na nivartitavyamityevaMvidhacittavRttirUpA // kAzyaiti / aSTau hi viSavegAH / yadAha bharataH -- ' kAryaM tu prathame vege dvitIye verpanaM tathA / dAhaM tRtIye hikkAM ca caturthe saMprayojayet // phenaM ca paJcame 1. 'vepathustathA' bharatapustake. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / saMpratyeva nivedya kelikurarIH sAsaM sakhIbhyaH zizo madhivyA sahakArakeNa karuNaH pANigraho nirmitaH // ' tathA-- 'tIrthe toyavyatikarabhave jajhukanyAsarayvo. dehatyAgAdamaragaNanAlekhyamAsAdya sadyaH / pUrvAkArAdhikatararucA saMgataH kAntayAsau ____lIlAgArevaramata punarna kSamAbhyantareSu / ' atha sAttvikAnAhastambhakhedaromAJcasvarabheda(svara)kampavaivAzrupalayA aSTau saavikaaH| sIdatyasminmana iti vyutpatteH sattvaguNotkarSAtsAdhutvAcca prANAtmakaM vastu sattvam , tatra bhavAH sAttvikAH / bhAvA iti vartate / te ca prANabhUmiprasRtaratyAdisaMvedanavRttayo bAhyajaDarUpabhautikanetrajalAdivilakSaNA vibhA kuryAtsyAtpapTe skandhabhaJjanam / jaDatAM saptame kuryAdaSTame maraNaM tathA // ' AdigrahaNA. sahasA bhUmipatanavikampanasphuraNAdayo jJeyAH ||praannbhuumiiti / ayaM bhAvaH / ratyAdayazcittavRttivizepAH pUrvasaMvidrUpAH samullasanti / tata AbhyantaraM prANAntakharUpA-7. dhyAsena kalupayanti / na caitadasaMvedyam / tathA hi krodhAveze antarA jvalatyeva / pUrvamunmipati tataH khedaH / anainaivAzayena bhavANenoktam-'pUrva tapo galati pazcAtsve. dasalilam' iti / tathA tadavasthAM prApto'vahitthA dinA bhAvo vahirvikAraparyantAprApteH / parirakSyamANo dRSTaH / yathA-'piamuhasasaGkadasaNacaliaM raisAaraM piAhiaam / zurusaMkamarumbhiyaseapamuhapasaraM pi hu Na ThAi // ' priyamukhadarzanena rativiSaye sAdaraM matpriyAhRdayaM calitaM guruviSaye mA saMkramIditi / niSiddhasvedaprabhRti bAhyaprasaramapi na vizrAmyati / AntarasvedAdi sAttvikakSobhamayamevetyarthaH / nidarzanaM cAtra pratIyamAnam / tathA hi / priyaM mukhaM yasya tAdRzasya zazAGkasya darzane AhRdayamapi calito. . 1. lekhakapramAdapatito bhavet. ... 1. 'priyamukhazazAGkadarzanacalitaM ratisAdaraM priyAhRdayam / gurusaMkramaruddhasekaprArambhaprasaramapi khalu na tiSThati // ' iti, -rayisAgaro'pyAhRdayam / gurusaMkramaruddhasekaprAra: mbhakaprasaro'pi khalu na tiSThati // iti ca cchAyA. . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kAvyamAlA / vena ratyAdigatenaivAticarvaNAgocareNAhRtA anubhAvaizca gamyamAnA bhAvA bhavanti / tathA hi / pRthvIbhAgapradhAne prANe saMkrAntacittavRttigaNaH stambhoviSTatvaM cetanatvam / jalabhAgapradhAne tu bASpaH / taijasastu prANanaikaTyAdubhayathA tIvrAtIvratvena prANAnugraha iti dvidhA khedo vaivayaM ca / taddhetutvAt ca tathA vyavahAraH / AkAzAnugrahe gatacetanatvaM pralayaH / vAyukhAtabye tu tasya mandamadhyotkRSTAvezAtredhA romAJcavepathusvarabhedabhAvena sthitiriti bharatavidaH // bAhyAstu stambhAdayaH zarIradharmA anubhaavaaH| te cAntarAlikAn sAttvikAn bhAvAn gamayantaH paramArthato pratinirvedAdigamakA iti sthitam // evaM ca nava sthAyinaH, trayastriMzavyabhicAriNaH, aSTau saattvikaaH| iti paJcAzadbhAvAH // {rayI vegavatsAgaro guruNA setunA ruddhAH sekaprArambhakAH prasarA yasya tAdRzo'pi khalvityAzcarya na tiSThati na nistaraGgIbhavati / sAgarazabda ubhayaliGgaH / prAkRte vA liGgaviparyAsaH / tadatra ratirmanorUpatvAcyutA bAhyAbhautikavikAraparyavasAyinI ca na jAteti prANabhUmAveva vizrAntA varNitA // ratyAdigatenaiveti / nanu vibhAvAntareNa, teSAM vA. hyaviSayavizeSAbhimukhyanirapekSatvAdityarthaH // glAnyAlasyazramamUrchAdInAM tu yadyapyAlambanaviSayazUnyatA, tathApi bAhyahetukA ato vyabhicAriSu gaNitAH / abAhyahetukAstu stambhAdaya iti sAttvikAH // stambho viSTambhacetanatvamiti / manasA harSAdivazenAnindriyapradezacAriNAM vikalpaparyantAgamanarahitAvikalpakavRttimAtra niSThAnAmindriyANAmanadhiSThAnAdityarthaH / yathA-'tetANayacchAyaNivvalaloaNasihaMpaucchavAdyam / AlirakapaivANavaNipayapayaicaDulattaNaM pivi aliam // ' evaM bASpahetutvAdvASpo yathA'utpakSmaNonayanayoruparuddhavASpaM vRddhiM kuru sthiratayA vihitAnuvandham / asminnalakSitanatonnatabhUmibhAge mArge padAni khalu te viSamIbhavanti // ' tIvrAtIvratveneti / tIvratvena prANAnugrahasvedo yathA-'AzleSe prathama kramAdatha jite hRdye'dharasyArpaNe kelidyUtavidhau paNaM priyatame kAntA punaH pRcchati / sA tUhIsaniruddhasaMbhRtarasodbhedasphuradgaNDayA tUSNI zAravizAraNAya nihitaH svedAmbugarbhaH karaH // ' atIvratvena tu vaivayaM yathA'saMcAriNI dIpazikheva rAtrau yaM yaM vyatIyAya pativarA sA / narendramArgAha iva prapede vivarNabhAvaM sa sa bhUmipAlaH // ' pralayanti prakarSeNa prANanilInedhvindriyeSu layaH pralayaH / yathA-'tIvrAbhiSaGgaprabhaveNa-' iti // tasyeti / prANasya // mndeti| prANasya mandA. 1. 'stambho viSTambhacetanatvam' iti TIkAyAm. 2. 'ratinirvedA' syAta. 1. 'na tu' syAt. 2. asya saMskRtaM na smaryate.. . Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] rasabhAvAnabhidhAya tadAbhAsAnAhanarindriyeSu tiryagAdiSu cAropAdrasabhAvAbhAsau / nirindriyayoH saMbhogAropaNAtsaMbhogAbhAso yathA'paryAptapuSpastavakastanIbhyaH sphuratpravAloSThamanoharAbhyaH / latAvadhUbhyastaravo'pyavApurbinamrazAkhAbhujabandhanAni ||' kAvyAnuzAsanam / Mahigay vipralambhAropaNAdvipralambhAbhAso yathA -~ My 'veNI bhUtapratanusalilA tAmyatI tasya sindhuH pANDucchAyAtaTaruhatarubhraMzibhiH zIrNaparNaiH / saubhAgyaM te subhaga virahAvasthayA vyaJjayantI kAryaM yena tyajati vidhinA sa tvayaivopapAdyaH // ' bhAvAbhAso yathA 'gurugarbhabharakAntAH stanantyo meghapaGkayaH / acalAdhityakotsaGgamimAH samadhizerate || tirazroH saMbhogAbhAso yathA 'madhu dvirephaH kusumaikapAtre papau priyAM khAmanuvartamAnaH / zRGgeNa saMsparzanimIlitAkSIM mRgImakaNDUyata kRSNasAraH // ' yathA ca--- 'dadau saraH paGkajareNugandhi gajAya gaNDUpajalaM kareNuH / apabhuktena vizena jAyAM saMbhAvayAmAsa rathAGganAmA // ' vipralambhAbhAso yathA --- 'ApRSTAsi vyathayati mano durbalA vAsarazrI rekhAliGga kSapaya rajanImekikA cakracAki / 101. - vezAdromAJca yathA--- (vendAvandAbhimukham / ) 'tadvAbhimukhaM mukhaM vinamitaM dRSTiH kRtA. pAdayostasyAlApa kutUhalAkulatare zrotre niruddhe mayA / pANibhyAM ca tiraskRtaH sapulakaH svedodgamo gaNDayoH sakhyaH kiM karavANi yAnti zatadhA yatkacuke saMghayaH // mithyAve 1. 'nirindri' syAt. 2. 'tAmatItasya ( ? )' syAt. 1. lekhakapramAdalikhitaM bhavet. 2. 'madhyAvezA' syAt. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAvyamAlA | nAnyAsakto na khalu kupito nAnurAgacyuto vA daivAsaktastadiha bhavatImasvatantrastyajAmi // ' yathA vA 'nAntarvartayati dhvanatsu jaladeSvAmandramudgarjitaM nAsannAtsarasaH karoti kavalAnAvarjitaiH zaivalaiH / dAnAkhAdaniSaNNamUkamadhupavyAsaGgadInAnano nUnaM prANasamAviyogavidhuraH stamberamastAmyati // ' bhAvAbhAso yathA ' tvatkaTAkSAvalIlIlAM vilokya sahasA priye / vanaM prayAtyasau vrIDa jaDadRSTirmRgIjanaH || AdizabdAnnizAcandramasornAyakatvAdhyAropAtsaMbhogAbhAso yathA - 'aGgulIbhiriva kezasaMcayaM saMnigRhya timiraM marIcibhiH / kuGmalIkRta sarojalocanaM cumbatIva rajanImukhaM zazI // ' candre bhAvAbhAso yathA - ' tvadIyamukhamAlokya lajjamAno nizAkaraH / manye ghanaghaTAntardhiM samAzrayati satvaraH // ' 'rasAbhAsasya bhAvAbhAsasya ca samAsoktyarthAntaranyAsotprekSArUpakopamAzle ------ SAdayo jIvitam // anaucityAcca / anyonyAnurAgAdyabhAvenAnaucityAdrasabhAvAbhAsau / zAdvepathuryathA-'mA garva mudvaha kapotale cakAsti kAnta khahastalikhitA mama maJjarIti / 'asyApi kiM sakhi na bhAjanamIdRzAnAM vairI na cedbhavati cepathurantarAyaH // ' 'utkRSTAvezAtsvarabhedo yathA - ' yAte dvAramatIm -' iti // ete ca sAttvikAH pratirasaM saMbhavantIti 'rAjAnugata vivAhapravRttabhRtyanyAyenApi vyabhicArivanna svAtantryagandhamapi bhajanta iti sulabhodAharaNatvAcca vRttAvudAharaNAni na pradarzitAni // rasAbhAsa iti / paraspara 1. 'parasparAsthAnabandhA' iti syAt. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / pAdAnaM vyanakti / 103 rasAbhAso yathA 'dUrAkarSaNa mohamantra iva me tannAni yAte zrutiM cetaH kAlakalAmapi prasahate nAvasthitiM tAM vinA / etairAkulitasya vikSatarateraGgairanaGgAturaiH * saMpadyeta kathaM tadAptisukhamityetanna vedmisphuTam // ' atra sItAyA rAvaNaM prati ratyabhAvAdrasAbhAsaH / yathA vA--. ' stumaH kaM vAmAkSi kSaNamapi vinA yaM na ramase vile kaH prANAnraNamakhamukhe yaM mRgayase / sula ko jAtaH zazimukhi yamAliGgasi balAtapaH zrIH kasyaiSA madananagari dhyAyasi tu yam // ' atrAnekakAmukaviSayamabhilApaM tasyAH stuma ityAdyanugataM bahuvyApAro bhAvAbhAso yathA -- 'nirmAlyaM nayanazriyaH kuvalayaM vakrasya dAsaH zazI kAntiH prAvaraNaM tanormadhumuco yasyAzca vAcaH kila / viMzatyA racitAJjaliH karatalaistvAM yAcate rAvaNa stAM draSTuM janakAtmajAM hRdaya he netrANi mitrIkuru // ' atrautsukyam || kAvyasya lakSaNamuktvA bhedAnAha vyaGgasya prAdhAnye kAvyamuttamam / vAcyAdarthAdvyaGgyasya vastvalaMkArarasAdirUpasya prAdhAnye kAvyamuttamam / sthAnavandhAtmikAyA hi rateH zRGgAratvamuktam / atra tu kAmanAbhilASamAtrarUpA ratirvyabhicAribhAvo naH sthAyI / tasya tu sthAyikalpatvenAbhAti / atazca sthAyyAbhAsatvaM rateH / yato rAvaNasya sItAdviSTamapyupekSikA hRdayaM naiva spRzati / tatsparze hyabhimAno'sya lIyetaivAmayIyaM rasakteti tu nizcayo'pyanupayogI kAmajamohasAratvAt zuktau rUpyAbhAsa - 1. 'lIyetaiva / mayIyaM na sakteti' syAt. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / yathA-- 'valmIkaH kimutoddhato giririyatkasya spRzedAzayaM trailokyaM tapasA jitaM yadi mado doSNAM kimetAvatA / sarva sAdhvatha vA ruNasi virahakSAmasya rAmasya ce- tvadantAGkitavAlikakSarudhiraklinnAgapujhaM zaram // atra dantAGkitapadena tadavajayastatkakSaparigrahastathaiva caturarNavabhramaNaM punaH kRpAmAtreNa tyAgastatrApratIkAraH punarapyabhimAnadarpa ityAdi vyajyate // asatsaMdigdhatulyaprAdhAnye madhyamaM tredhaa| asati saMdigdhe tulye ca prAdhAnye vyaGgayasya madhyamaM kAvyam / tatrAsatprAdhAnyaM kacidvAkyAdanutkarSeNa / vat / tasmAdvibhAvAdyAbhAsAdratyAbhAse pratIte carvaNAbhAsasAraH zRGgArAbhAsa iti // evaM hAsyAbhAso yathA-'lokottarANi caritAni na loka eSa saMmanyate yama kimaGga vadAma nAma / yattvatra hAsamukhare khamamuSya tena pArthopapIDamiha ko na vijAhasIti // ' atra / / yadabhinandanIye'pi vastuni lokasya hAsamukharavaM sa hAsyAbhAsaH / kiMzabdasya vAcyasya tu hAsyatvameva / evaM rasAntareSUdAhAryamiti // dantAGkitapadeneti / vastusvabhAvena / abhimAnadarpa ityAdIti / vastvityarthaH / evamalaMkAre rasAdau ca prAdhAnyena vyaGgye kAvyasyottamatvaM vijJeyam / tadyathA-'lAvaNyakAntiparipUritadigmukhe'sminsmere'dhunA tava mukhe taralAyatAkSi / kSobhaM yadeti na manAgapi tena manye suvyaktameva jalarAzirayaM payodhiH // ' atra rUpakAlaMkAro vyaGgyaH / tathA hi / lAvaNyaM saMsthAnamugrimA, kAntiH prabhA, tAbhyAM paripUritAni saMvibhaktAni hRdyAni saMpAditAni 'diGmukhAni yena / kopakaSAyakAludhyAdanantaraM prasAdaunmukhyena smere ISadvihasanazIle taralAyate prasAdAndolanavikAsasundare akSiNI yasyAstasyA AmantraNam / atha vA adhunA kopAdanantaraM prasAdodaye na eti, vRtte tu kSaNAntare kSobhamagamat / kopakaSAyapATalasmeraM ca tava mukhaM saMdhyAruNapUrNazazadharamaNDalameveti bhAvyam / kSobheNa calitacittavRttitayA sahRdayasya na caiti tatsuvyaktamanvarthatayAyaM jalarAzirjAjyasaMcayaH / jalAdayaH zabdA bhAvArthapradhAnA ityukaM prAk / atra kSobho madanavikArAtmA sahRdayasya tvanmukhAvalokane bhavatIti iyatAbhidhAyA vizrAntatvAdrUpakaM vyaGgyameva / tadAzrayeNa ca kAvyasya cArutvaM vyavatiSThata iti tasyaiva prAdhAnyam // rasaprAdhAnye yathA--'kRcchreNoruyugaM vyatItya sucirabhrAntA 1. 'vAcyAt' iti bhavet. 1. 'maJjimA' syAta. 2. 'kRcchAduru' ityupalabhyate. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / . yathA 'vANIrakuDamuDDINasauNikolAhalaM suNantIe / gharakammavAvaDAe vahUe sIdanti agAI / ' atra 'dattasaMketaH kazcillatAgahanaM praviSTaH' iti vAkyAt 'sIdantya. gAni' iti vAcyameva sAtizayam / kvacitparAgatvena yathA 'ayaM sa rasanotkarSI pInastanavimardanaH / nAbhyUrujaghanasparzI nIvIvisaMsanaH karaH / / ana zRGgAraH karuNasyAGgam / nitambasthale madhye'syAstrivalItaraGgAviSame niHspandatAmAgatA / madRSTistRSiteva saMprati zanairAruhya tuGgau stanau sAkAjhaM muhurIkSate jalalavaspandinI locane // ' atra hi nAyi. kAkarAnuvartamAnakhAtmapratikRtipavitritacitraphalakAlokanAdvatsarAjasya parasparAsthAvanyarUpo ratisthAyibhAvo vibhAvAnubhAvasaMyojanAvazena carvaNA iti (2) Aruhya iti prA. dhAnyenAtra raso vyaGgyaH / evaM bhAvatadAbhAsAdInAmuttamakAvyaprabhedatayA udAharaNAni jJeyAnIti // sAtizayamiti / tathA hi / gRhakarmavyApRtAyA ityanyaparAyA api / vadhvA iti sAtizayalavdhA (2) pAratatryavaddhAyA api / aGgAnItyekamapi tAdRzamaGgaM yadgAmbhIryAvahityavazena saMvarItuM pAritam / sIdantItyAstAM gRhakarmasaMpAdanaM svAtmAnapi dhartuM na prabhavati / gRhakarmayoge ca sphuTaM lakSyamANAnIti asmAdvAcyAdeva sAtizayamadanaparatantratApratItirityarthaH / parAGgatveneti / parasparasamavetadAbhAsabhAvaprazamabhAvodayabhAvasaMdhibhAvazavalatArUpasya bhAvasya vAkyArthIbhUtasya aGga rasA divasvalaMkArarUpa vyAyaM tasya bhAvastattvam / teneti rasena / utkarSIti / rasanAM mekhalA saMbhogAvasare Urca karpatIti / zRGgAra iti / samarabhuvi patitakarAvalokanena prAktanasaMbhogavRttAntaH smaryamANa idAnI vidhvastatayA yataH zokavibhAvatAM pratipadyate ataH karuNasyAGgatAM yAti / yathA ca-'tava zatapatramRdutAmratalazcaraNazcalakalahaMsanUpurakala .. 1. 'vAnIrakujoDInazakunikolAhalaM shRnnvtyaaH| gRhakarmavyApRtAyA vadhvAH sIdantyaGgAni // ' iti cchAyA. 2. 'vyaGgyAt' iti kAvyaprakAzoktameva varaM pratIyate. 1. 'prasyandinI' syAt. 2. 'sthAvandharUpo' syAt.. 3. 'mapi na tAha' syAta.. , 4. 'statvaM teneti / rasanotkIti' syAt. 14 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kaavymaalaa| yathA ca'janasthAne bhrAntaM kanakamRgatRSNAndhitadhiyA vaco. vaidehIti pratipadamudazru pralapitam / kRtA laMkAbharturvadanaparipATISu ghaTanA mayAptaM rAmatvaM kuzalavasutA na tvadhigatA // ' - atra vyaGgaya upamAnopameyabhAvo rAmatvamiti vAcyasyAGgatAM nItaH / dhvaninA mukharaH / mahiSamahAsurasya zirasi prasabhaM nihitaH kanakamahAmahIdhragurutAM kathamamba gataH // ' atra vitarkavismayAdayo bhAvA devatAviSayAyA rateraGgam / yathA ca-samastaguNasaMpadaH samamalaMkriyANAM gaNairbhavanti yadi bhUSaNaM tava tathApi no shobhse| zivaM hRdayavallabhaM yadi yathA tathA raJjayestAvadeva nanu vANi te jagati sarvalokottaram // ' atra zRGgArAbhAso bhAvasyAGgam / yathA ca-'sa pAtu vo yasya ha- - tAvazeSAstattulyavarNAJjanaraJjiteSu / lAvaNyayukteSvapi vitrasanti daityAH khakAntAnayanotpaleSu // ' atra raudraprakRtInAmanucitastrAso bhagavatpratApakAraNakRta iti bhAvA- ' bhAsa iti / sa ca devatAviSayaratibhAvasyAGgam / yathA ca-'aviralakaravAlakampanairbhukuTItarjanagarjanairmuhuH / dadRze tava vairiNAM madaH sa gataH kvApi tavekSaNe kSaNAt // ' atra rAjaviSayasya ratibhAvasya bhAvaprazamo'Ggam / 'sAkaM kuraGgasadRzA madhupAnalIlAM ka smaradbhirapi vairiNi te pravRtte / anyAbhidhAya tava nAma vibhohItaM kenApi tatra viSamAmakarodavasthAm // ' atra trAsasyodayaH / 'asoDhA tatkAlollasadasahabhAvasya tapasaH kathAnAM vistambheSvatha ca rasikaH zailaduhituH / pramodaM vo dizyAtkapaTavaTuveSApanayane tvarAzaithilyAbhyAM yugapadabhiyuktaH smaraharaH // ' atrAvegadhairyayoH sNdhiH| 'pazyetkazciJcala capala re kA tvarAhaM kumArI / hastAlambaM vitara hahahA. nyutkramaH kvAsi yAsi / itthaM pRthvIparivRDha bhavadvidviSo'raNyavRtteH kanyA kNcitpulkislyaanyaaddaanaabhidhtte||' atra zaGkAsteyadhRtismRtizramadainyavivodhautsukyAnAM shvltaa| ete ca rasavadAdyalaMkArAH / yadyapi bhAvodayasaMdhizabalatvAni nAlaMkAratayoktAni tathApi kazcidbhUyAdityevamuktam / idAnIM vAcyaM pratyalaMkArasya vyaGgyasyAGgatAmAhayathA ceti / janasthAne iti / janAnAM sthAnam , daNDakAraNyaM ca / kanakamRgatRSNA, bhrAntizca / vaidehI sItA, vai dehi iti padadvayaM ca / laMkApurasya bhartuH rAvaNasya, alamI. SadrUpatvAtkutsitasya bhartuzca / vadaneSu dazasu mukheSu / ghaTanA zarayojanA, vicitroktiparamparAsu ca / kuzalavau sutau yasyAH sA sItA, zubhadhanatA ca // pralayeti / pralaya 1. 'stadeva' syAt. 2. 'kuraGgakadRzA' kAvyaprakAze. 3. 'suhRdbhi' kAvyaprakAze. 4. 'dhAyi' kAvyaprakAze. 5. 'vibho mR' kAvyaprakAze. 6 'vyutkramaH' kAvyaprakAze. 7. 'phalakisa' kAvyaprakAze. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] . kAvyAnuzAsanam / yathA ca'bhramimaratimalasahRdayaM pralayaM mUrchA tamaH zarIrasAdam / maraNaM jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm // ' atra hAlAhalaM vastu vyaGgayaM bhujagarUpaNalakSaNasya vAcyasyAGgam / kvacidasphuTatvena yathA. 'ahayaM ujjuarUyA tassa vi ummantharAiM pimmaaiN| sahi AyaNo a niuNo alAhi kiM pAyarAeNa // ' atra sa mAM purupAyite'rthayate, ahaM ca nipaddhaM na zaktA, tatsakhyaH pAdamudrayA tarkayitvA mAmahAsipuriti vyaGgayamasphuTam / kvacidatisphuTatvena yathA'zrIparicayAjjaDA api bhavantyabhijJA vidagdhacaritAnAm / upadizati kAminInAM yauvanamada eva lalitAni // ' atrAprayAsena zikSAdAnalakSaNaM vastu vyaGgayamatisphuTatvena pratIyamAnamasatprAdhAnyameva kAminIkucakalazavaDhaM camatkaroti nAtigUDham / indriyANAmalpaM sAmarthyam / mUrchA manasa indriyANAM ca zakti nirodhaH / tamaH satye ca (2)manasi indriyANAmazaktiH maraNamatiH prANatyAgakartRtAtmikA pUrvakriyaiva ca pA. zabandhAdyavasaragatA maraNazabdenAtra vivakSitA / viSamiti jalaM kAlakUTaM ca // gUDhamiti / yathA--'mukhaM vikasitasmitaM vasitavakrima prekSitaM samucchalitavibhramA gatirapAstasaMsthA matiH / uro mukulitastanaM jaghanamaMsavandhoddharaM vatenduvadanAtanau taruNimo. gamo modate // ' atra vikasitazabdena vAdhitavyAkozAtmakamukhyArthena sacchAyatvaprasaraNAdisAdRzyAt smitaM lakSayatA hRdyatvasurabhilabahumAnAspadatva nityasulabhatvAdidharmasahasraM dhvanyate / vasitazabdena nizcetane vakrimaNi asaMbhavatparamparyAtmakakhArthena kiMkaratvatanmukhaprekSitvAdisAdRzyAvakrimANaM lakSayatA tApakatvAttadanusaraNaM na kadAcidapyanyatra sadbhAvaH svecchayA yatra kutracidavivaraNamityAdi dhvanyate / samucchalitazabdenAnupapadyamAnasAmastyoyalalanAtmakakhArthenAkasmAdutkalolIbhavanasAdRzyAdvibhramaM lakSayatA prau 1. asya saMskRtaM bahUnAM padAnAmasphuTatvAna likhitam. 1. 'sattve' syAt. 2. "maraNaM mRtiH' syAt. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| saMdigdhaprAdhAnyena yathA'mahilAsahassabharie tuha hiyae suhaya sA amAyantI / aNudiNamaNaNNakammA aGgaM tanuyaM pi taNuei // ' atra aGgaM tanukamapi tanUkarotIti kiM vAcyam, kiM vA tanUbhAvaprakarSAdhiroheNa yAvadatyAhitaM nApnoti tAvadujjhitvA daurjanyaM sAnunIyatAmiti vyaGgayaM pradhAnamiti saMdigdham / tulyaprAdhAnye yathA-'brAhmaNAtikrama-' iti / atra jAmadagyaH sarveSAM kSatrANAmiva rakSasAM kSayaM kariSyatIti vyaGgayasya vAcyasya ca samaM prAdhAnyam / yathA vA 'patau vizantu gaNitAH pratilomavRttyA ___ pUrve bhaveyuriyatApyatha vA traperan / santo'pyasanta iva cetpratibhAnti bhAno rbhAsAvRte nabhasi zItamayUkhamukhyAH // ' atra prAkaraNikAprAkaraNikayoH samaM prAdhAnyam / yathA vA'maznAmi kauravazataM samare na kopA duHzAsanasya rudhiraM na pibAmyurastaH / DhaprauDhataratvavadvAsya sarvajanAbhilaSaNIyatvAdi dhvanyate / apAstazabdenAmUrchAyAM matyAzri. tamaryAdAyAmasaMbhavadapekSaNAtmakakhArthena sattvanirvRttisAdRzyAtsaMsthAnaM lakSayatA punarakhIkArAnavalokanAdi dhvanyate / mukulitazabdenAsaMbhavatkorakAtmakhArthenAbhinavodbhedasAdRzyAstanayugmaM lakSayatA spRhaNIyatvarAmaNIyatvarAmaNIyakasyAspadatvamanobhavasamuddIpakatvamiti dhvanyate / uddharazabdena vAdhitadhuraunmukhyakhArthenocaistvatsAdRzyAsaMbandhavajaghanaM lakSayatopacitatvaspRhaNIyatvamanobhavaketanatvAdi dhvanyate / induvadanetyatra yApacArastadA induzabdena bAdhitakhArthena pArimANDalyAdisAdRzyAvadanaM lakSayatA jagajIvayitRtvAdi dhvanyate / udgamazabdena bAdhitodayAtmakakhArthenAbhinavodbhedasAdRzyAttaruNimAnaM lakSayatA 1. 'mahilAsahasrabharite tava hRdaye subhaga sA amAntI / anudinamananyakarmAGga tanvapi tanayati // ' iti cchAyA. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / saMcUrNayAmi gadayA na suyodhanorU . saMdhi karotu bhavatAM nRpatiH paNena / ' atra manAmyevetyAdi vyaGgayaM vAcyatulyabhAvena sthitam / iti trayo madhyamakAvyabhedA na tvaSTau / avyaGgayamavaram / . zavdArthavaicitryamAnaM vyaGgayarahitamavaraM kAvyam / yathA--- 'aghaudhaM no nRsiMhasya ghanAghanaghanadhvaniH / * hatAddharughurAghoSaH sudIrgho ghoragharSaraH / / " yathA vA'te dRSTimAtrapatitA api nAtra kasya kSobhAya pakSmaladRzAmalakAH khalAzca / nIMcAH sadaiva savilAsamalIkalagnA _ye kAlatAM kuTilatAmiva na tyajanti / ' yadyapi sarvatra kAvye'ntato vibhAvAdirUpatayA rasaparyavasAnam, tathApi sphuTasya rasasyAnupalambhAdavyaGgyametatkAvyamuktam / / ' ityAcAryahemacandraviracitAyAmalaMkAracUDAmaNisaMjJakhopajJakAvyAnuzAsana __ vRttI rasabhAvatadAbhAsakAvyabhedapratipAdano dvitiiyo'dhyaayH| spRhaNIyatvAdi dhvanyate / modatezabdena vAdhitahatmikamukhyArthenArdavitardakatvasAdRzyAdudgamaM lakSayatA ucchRGkhalaspRhaNIyAdi dhvnyte|| na tvaSTAviti / yathAha mammaTa:'agUDhamaparasyAGgaM vAcya siddhayaGgamasphuTam / saMdigdhatulyaprAdhAnye kAkAkSiptamasundaram / vyaGgyamevaMguNIbhUtavyaGgyasyApTau bhidAH smRtAH // iti // nanu yatra rasAdInAmaviSayaH sa kAvyaprakAro'pi na bhavatyeva / yasmAdavastusaMsparzitA kAvyasya tanopapadyeta / vastu ca sarvameva jagadgatamavazyaM kasyacidrasasya bhAvasyAGgaM pratipadyate / anantaro vibhAvatvena cittavRttivizeSA hi rasAdayaH / na ca tadasti vastu yanna kiMciccittavRttivizeSamu. pajanayati / tadanutpAdane vA kaviviSayataiva tasya na syAdityAzaGkayAha-yadyapIti // ityAcAryazrIhemacandraviracite viveke dvitIyo'dhyAyaH / 1. 'kasya nAtra' kAvyaprakAze. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tRtIyo'dhyAyaH / 'adoSau zabdArthoM kAvyam' ityuktam / tatra doSANAM rasApakarSahetutvaM sAmAnyalakSaNamuktam / vizeSalakSaNamAharasAdeH svazabdoktiH kacitsaMcArivarja dossH| rasasthAyivyabhicAriNAM svazabdena vAcyatvaM doSaH / saMcAriNastu kacitsvazabdAbhidhAne'pi na dossH|| tatra rasasya svazabdena zRGgArAdinA vAbhidhAnaM yathA'zRGgArI girijAnane sakaruNo ratyAM pravIraH smare bIbhatso'sthibhirutphaNI ca bhayakRnmUrtyAdbhutastuGgayA / raudro dakSavimardane ca hasakRnnanaH prazAntazvirAditthaM sarvarasAtmakaH pazupatirbhUyAtsatAM bhUtaye // ' . vAcyatvamiti / vAcyatvaM hi rasAdInAM khazabdaniveditatvena vA syAdvibhAvAdipratipAdanamukhena vA / pUrvasmin pakSe khazabdaniveditatvAbhAve rsaadiinaamprtiitiprsnggH| na ca sarvatraiteSAM khazabdanivedyatvaM yathA--'yadvizramya-' iti / atrAnubhAvavibhAvavodhAnantarameva tanmayIbhavanayuktyA tadvibhAvAnubhAvocitacittavRttivAsanAntaraJjitakhasaM. vidAnandacarvaNAgocaro'tmiAbhilASacittautsukyanidrAdhRtiglAnyAlasyazramasmRtivitarkAdizabdAbhAve'pi sphuratyeva // na ca kevalazRGgArAdizabdamAtrabhAji vibhAvAdiprati|pAdanarahite kAvye manAgapi rasavattvapratItirasti / yathA-zRGgArahAsyakaruNA-' i. tyAdau / tasmAdanvayavyatirekAbhyAmabhidheyasAmarthyAkSiptatvameva rasAdInAm / natvabhidheyatvaM kathaMciditi / khazabdoktidoSa ityarthaH / dvitIyazca pakSo'smAkamapyabhimata eva / etena-'rasavaddarzitaspaSTazRGgArAdirasodayam / khazabdasthAyisaMcArivibhAvAbhinayAspadam // ' ityetadvyAkhyAnAvasare yadbhaTTodbhaTena 'paJcarUpA rasAH' ityupakramya 1. 'yadvizramya vilokiteSu bahuzo niHsthemanI locane yadgAtrANi daridrati pratidinaM lUnAbjinInAlavat / durvAkANDaviDambakazca niviDo yatpANDimA gaNDayoH kRSNe yUni sayauvanAsu vanitAsveSaiva veSasthitiH // iti saMpUrNazloko bhahendurAjasya dhvanyAlocane udAhRtaH. 2. 'rtho rasAtmA' locane. 3. asya mUlapratIkaM 'doSa iti / ' iti truTitaM bhaveta. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / sthAyibhAvAnAM yathA 'saMprahAre praharaNaiH prahArANAM parasparam / chaNatkAraiH zrutigatairutsAhastasya ko'pyabhUt // ' atrotsAhasya sthAyinaH / / yatrApi svazabdena niveditatvamasti tatrApi viziSTavibhAvAdipratipAdanamukhenaiva rasAdInAM pratItiH / svazabdena sA kevalamanUdyate / yathA'yAte dvAravatIm-' ityAdi / atra vibhAvAnubhAvavalAdutkaNThA pratIyata eva / sotkaNThaH zabdaH kevalaM siddhaM sAdhayati / utkamityanena tUktAnubhAvAkarpaNaM kartuM sotkaNThazadaH prayukta ityanuvAdo'pi nAnarthakaH / vyabhicAriNAM yathA-- 'satrIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare satrAsA bhujage savismayarasA candre'mRtasyandini / seA jaDusutAvalokanavidhau dInA kapAlodare pArvatyA navasaMgamapraNayinI dRSTiH zivAyAstu vaH // ' atra brIDAdInAm / 'kacitsaMcArivarjam' iti vacanAtkacinna dopH| yathA-- 'autsukyena kRtatvarA sahabhuvA vyAvartamAnA hiyA tairatabandhuvadhUjanasya vacanai tAbhimukhyaM punaH / dRSTvAgre varamAttasAdhvasarasA gaurI nave saMgame saMrohatpulakA hareNa hasatA zliSTA zivAyAstu vaH // ' atrautsukyazabda iva tadanubhAvo na tathA pratItikRt / ata iva 'dU. rAdutsukam-' ityAdau brIDAdyanubhAvAnAM vicalitatvAdInAmivotsukatvAnu 'svazabdAH nArAdervAcakAH mArAdayaH zabdAH' ityuktam , ' tatpratikSiptam // nAna 1. 'ThaNa' 'maNa' vA kAvyaprakAze. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kaavymaalaa| bhAvasya sahasA prasaraNAdirUpasya tathA pratipattikAritvAbhAvAdutsukamiti kRtam / abAdhyatve Azrayaikye nairantarye'naGgatve ca vibhAvAdiprAtikolyam / abAdhyatvAdiSu satsu vibhAvAdinItikaulyaM rasAderdoSaH / yathA'prasAde vartasva prakaTaya mudaM saMtyaja ruSaM priye zuSyantyaGgAnyatamiva me siJcatu vacaH / nidhAnaM saukhyAnAM kSaNamabhimukhaM sthApaya mukhaM na mugdhe pratyetuM prabhavati gataH kAlahariNaH // ' atra kAlahariNazcapalaH zIghrameva prayAti na ca punarAgacchatItyAdivairAgyakathAbhiH priyAnunayanaM nirvisyeva kasyaciditi zRGgArapratikUlasya zAntasyAnityatAprakAzanarUpo vibhAvo nibaddha iti vibhAvautikaulyam / tatprakAzito nirvedazca svadate iti vyabhicAriNItikaulyodAharaNamapyetat / evaM zRGgArabIbhatsayorvIrabhayAnakayoH zAntaraudrayorapyudAhAryam / / yathA ca'nihuyaramaNammi loyaNavahammi paDie gurUNamajjhammi / sayalaparihArahiyayA vaNagamaNaM veva mahai bahU // atra sakalaparihAravanagamane zAntAnubhAvau / indhanAdyAnayanavyAjenopabhogArtha vanagamanaM cenna doSaH / __ abAdhyatve iti / abAdhyatvamazakyAbhibhavatvaM tadabhAvena kevalaM na doSo yAvatprakRtamya rasasya paripoSaH / yathA--'kAkArya zazalakSmaNaH ka ca kulam' ityAdi / atra vitautsukye matismaraNe zaGkAdainye dhRti 1.-2. 'prAtikUlyaM syAt. 3. 'nirviNNa' syAt. 4.-5. 'prAtikUlyaM syAt. 6. 'nibhRtaramaNe locanapathe patite gurujanamadhye / sakalaparihArahRdayA vanagamanamevecchati vadhUH // ' iti cchAyA. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 113 cintane parasparavAdhyabAdhakabhAvena bhavantI cintAyAmeva paryavasyantI paramAkhAdasthAnam / . 'satyaM manoramAH kAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH / kiM tu mattAGganApAGgabhaGgAlolaM hi jIvitam // ' atra tvAdyamadhe vAdhyatvenaivoktam , dvitIyaM tu siddhAsthiratvApAGgamajopamAnena jIvitasyAsthiratvaM pratipAdayadvAdhakatvenopAttaM zAntameva pupNAti / na punaH zRGgArasyAtra pratItiH, tadaGgasyApratipatteH / dhvanikArastu 'vineyAnunmukhIkartu kAvyazobhArthameva ca / tadviruddharasasparzastadaGgAnAM na duSyati // ' iti virodhaparihAramAha // Azrayaikya iti / ekAzrayatve dopaH / bhinnAzrayatve tu vIrabhayAnakayoH parasparaM viruddhayorapi nAyakapratinAyakagatatvena nivezitayorna dopaH / yathA arjunacarite 'samutthite dhanurdhvanau bhayAvahe kirITino ___ mahAnupaplavo'bhavatpure puraMdaradvipAm / zraveNa tasya tu dhvaneviluptamUlabandhana mazepadaityayopitAM zlathIbabhUva jIvitam // ' . ityAdi // nairantarya iti / ekAzrayatve'pi zAntazRGgArayoH parasparaviruddhayonirantaratve dopaH, na tu rasAntarAntaritayoH / rthaka iti / zabdopAttasyaiva pyanuvAdo bhavati na pratIyamAnasyetyarthaH // maraNamiti / prANatyAgakartRtAtmikA pUrvakriyeva pAtravandhAdyavasaragatA maraNazabdenAtra vivakSitA // 1. 'paraspara' locane. 2. 'dvandvazo bhavantI' locane. 3. 'rAmAH' dhvanyAlo- . kakAvyaprakAzayoH. 4. 'prasiddhAsthirApAmaH' syAt. 1. asya mUlaM truTitaM bhavet , ana vAsya pramAdapatitatvaM bhavet. 15 mA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kAvyamAlA | yathA nAgAnande zAntarasasya -- 'aho gItamaho vAditam' ityadbhutamantare nivezya jImUtavAhanasya malayavatIM prati zRGgAro nibaddhaH / na kevalaM prabandhe, yAvadekasminnapi vAkye rasAntaravyavadhAnAdvirogho nivartate / yathA - 'bhUreNudigdhAnnavapArijAtamAlArajovAsitabAhumadhyAH / gADhaM zivAbhiH pariramyamANAnsurAGganAzliSTabhujAntarAlAH // sazoNitaiH kravyabhujAM sphuradbhiH pakSaiH khagAnAmupavIjyamAnAn / saMvIjitAzcandanavArisekasugandhibhiH kalpalatAdukUlaiH // vimAnaparyaGkatale niSaNNAH kutUhalAviSTatayA tadAnIm / nirdezyamAnAMllalanAGgulIbhirvIrAH svadehAnpatitAnapazyan // ' atra bIbhatsazRGgArayorantarA vIrarasanivezAnna virodhaH / vIrAH khadehAnityAdinA utsAhAdyavagatyA kartRkarmaNoH samastavAkyArthAnuyAyitayA pratItiriti madhyapAThAbhAve'pi sutarAM vIrasya vyavadhAyikatA / khadehAni - tyanena caikatvAbhimAnAdAzrayaikyam / anaGgatvamiti / dvayorviruddhayoraGgitve doSa:, nAGgabhAvaprAptau / sA hi naisargikI, samAropakRtA vA / / tatra yeSAM naisargikI teSAM tAvaduktAvavirodha eva / yathA vipralambhe tadaGgAnAM vyAdhyAdInAm / te hi nirapekSabhAvatayA sApekSabhAvavirodhinyapi karuNe sarvathAGgatvena dRSTA / yathA - ' bhramimaratimalasahRdayatAm' ityAdi / zAntarasasyeti / 'rAgasyAspadamityavaimi na hi me dhvaMsIti na pratyayaH kRtyAkRtyavicAraNAsu vimukhaM ko vA na veti kSitau / itthaM nindamapIdamindriyavazaM prItyai bhanedyauvanaM bhaktyA yAti yadItthameva pitarau zuzrUSamANasya me // ' ityAdinA upakSepAtprabhR* tiparArthaM zarIravitaraNAtmaka nirvahaNaparyantaM pratipAditasya // ekatvAbhimAnAditi / 1. 'vAditram' kAvyaprakAze. 2. 'yakatA' iti dhvanyAlokalocane pAThaH. 3. 'anaGgatve ceti' syAt. 4. dRSTAM: / 'yathA' syAt. 1. 'nindya' syAt. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / samAropitAyAmapyadoSo yathA--'kopAtkomalalolabAhulatikA- i. tyAdi / atra vaddhA hanyata iti ca raudrAnubhAvAnAM rUpakabalAdAropitAnAM tadanirvAhAdevAGgatvam / iyaM cAGgabhAvaprAptiranyA / - yadAdhikArikatvAtpradhAne ekasminkAvyArthe rasayo vayorvA parasparavirodhinoraGgabhAvastatrApi na doSaH / yathA-- 'kSipto hastAvalamaH prasabhamabhihato'pyAdadAnoM'zukAntaM gRhankezeSvapAstazcaraNanipatito nekSitaH saMbhrameNa / AliGganyo'vadhUtastripurayuvatibhiH sAzrunetrotpalAbhiH kAmIvAparAdhaH sa dahatu duritaM zAMbhavo vaH zarAgniH // ' atra tripuraripuprabhAvAtizayavarNane prakRte karuNa iva zRGgAro'pyaGgamiti tayorna virodhaH // parAGgatve'pi kathaM virodhinovirodhanivRttiriti cet, ucyate / vidhau viruddhasamAvezasya duSTatvam, nAnuvAde / anyathA vibhinna vipayatvAtko virodhaH syAdityarthaH // nanu vIra evAtra raso na zRGgAro na vIbhatsaH kiM tu rattijugupse vIraM prati vyabhicArIbhUte / bhavatvevam / tathApi prakRto. dAharaNe tAvadutpanaratijugupsayorapi na virodhaH // karuNa iveti / tathA hi-haistAvalamasya vahaH kSepo vidhUnanaM bhayahetukamiti karuNAratve upalAlanApravRttasya tu va. hallabhasya karagrahaNAsahanaM kSepo nAvikArAntarasaMparkasamuttheAkopanimitto vipralambhasaMsUcakaH / paTAzcalAvalamasya vaheH prasabhAbhihananaM dAhanimittaduHkhajanitamavadhUnanaM jalAdiprakSeparUpaM ceti karuNarasaparipoSakam / karAvadhUnanena karagrahaNAsaMpattAvazcalAvalambino vAlabhasya prasabhamabhihananamavadApanamastayA(?)vazAvajJAnimittaM vipralambhamaparipoSakam / itazvetazca pravartamAnasya vaH kavarIkalApAsaGgitazvAsahetukaH sasaMbhramakarayugalajanitaH prakSepopAsanamabhivyaakamiha karuNasya prapaJcalave tANDavapUrvakatvaritagatinAyikA 1. itaH prabhRti 'virodhAbhAvAt' ityanto pranthaH pustakAntarAlAbhena zuddhayazudvijJAnAbhAvena yathAdarzamasphuTArtho vicAryaH. 2. 'itvam / ' syAt. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| .yathA 'ehi gaccha patottiSTha vada maunaM smaacr| . evamAzAgrahagrastaiH krIDanti dhanino'rthibhiH // na hyatra vidhiH tadeva kuru mAkArSIriti vadekadA prAdhAnyalakSaNaH / apitvanyAGgatAlakSaNo'nuvAdaH / ehIti krIDanti gaccheti krIDanti iti krIDAGgayorAgamanagamanayorna virodhaH / na ca raseSu vidhyanuvAdavyavahAro veNIlatAvagrahopAyahaThacumbanapravRttavallabhasyAyAsanamapakSepeNAmayi nirlajja tathA nAma vyalIkazatAni kRtvA saMpratItthamAcaratItyevarUpopAlambhavacanAdimayaM kRtakakopavazamIyAroSAbhivyaJjakam / kezAvalagnasya vaDheH sendhanasya prakSepe ca saMbhramavazenAnAlociMtadezatayA pAdapatanamatajjvAlitasya vA sarvatodikasya pAdAkramaNamiti tathAbhUtasya saMbhramavazenAnirIkSaNamanAlocanam / veladveNIvilagnanAyakAvalokanajanitaroSAveSAruNitanayanasphuritAdharasaMrabdhakAntAdarzananizcitamAnagrahaNaH praNAmAnte mauna iti / vallabhaH pAdapatito na vigaNitatadaparAdhonmukhIkaraNavismRtatadaparAdhayA nAyikayA vahnayAkAntapAdatayA palAyanAsamarthatripuranArIsamAzleSakArI vahiratitIvratarAvegAvezena sarvAGge prakampanenAvadhUtaH kSipto duHsahaduHkhAvasthAdyotakaH / pAdapatanaprasAditavallabho vallabhAliGganapravRttaH kAntajano'sahanayA dRDhakopanayA Rgiti prasAdamavrajaM garvagarimamantharitayAvadhUtastadA moTane na nivArita iti saMskAra iti zeSeAvipralambhasaMsUcanam / ata eva parityaktaprAyeAkopatayA vallabhakRtAparAdhAnusmaraNajanitAzrubAdhAvilIkRtakuvalayadalasadRzalocanatayA zRGgAroddIpanam / vahidAhajanitavallabhasutAdi vinAzAnusmaraNahetukeduHkhasaMbhAravazodgatAzrupravAhavisaMsthulIkRtasundarataranayanatayA zokAvegapoSaNam / ArdrAparAdhaH pratyayapremakhavalitAdipramAdayuktaH / ata everdhyAkopanimittatA / vaDherapi atyanAparAdhanA dAhajanitA tayA zokAvegahetuteti sadRzArthavAcakapadanikurambajanitarasadvayapratItibhUSitakAvyAbhogAH sahRdayAnAM paraM camatkAramAvahantItyucyata iti / / ayaM bhAvaH-sAmagrIvizeSaparipatitatvena bhAvAnAM virodhAvirodhau na khabhAvamAtrani., bandhanau bhinnadezayoH zItoSNayorapi virodhAbhAvAt // nanu pradhAnatayA yadvAcyaM tatra 'vidhiH, apradhAne tu vAcye'nuvAdaH, na ca rasasya vAcyatvaM sahyata ityAzaGkayamAnaH pa-.. riharati-na ceti / pradhAnApradhAnatvakRtau vidhyanuvAdau, tau ca vyaGgyatAyAmapi bhavata 1. 'vidhistadaiva tadeva kuru mA kArSIriti tAvade' iti pazcAtkRtapAThaH. 2. 'dA' rahito'pi dhvanyAlocanasthaH pAThaH. 1. 'jhagiti' syAt . 2. 'apradhAnatvena' dhvanyAlokalocane. 3. 'vAcyatvaM tvayaiva soDhamityAzaGkamAnaH' dhvanyAlokalocane. 4. 'pradhAnAMpradhAnamAtrakRtau' dhvanyAlokalocane. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 117 nAstIti zakyaM vaktum / teSAM vAkyArthatvenAbhyupagamAt / vAkyArthasya ca yau vidhyanuvAdau tau tadAkSiptAnAM rasAnAmapi bhavataH / ___ atha vA tripuraripuprabhAvAtizayasya karuNo'Ggam , tasya tu zRGgAraH / tathApi na karuNe vizrAntiriti tasyAGgataiva / / atha vA prAgyathA kAmuka Acarati sma, tathA zarAgniriti maryamANazRGgAreNedAnIM vidhvastatayA zokavibhAvatAM pratipadyamAnena poSitaH karuNo rasaH pradhAnameva vAkyArthamabhidhatte / yataH prakRtiramaNIyAH padArthAH zocanIyatAM prAptAH prAgavasthAdibhiH smaryamANairvilAsairadhikataraM shokaavegmupjnynti| yathA 'ayaM sa rasanotkarSI pInastanavimardanaH / " idaM hi bhUrizravasaH samarabhuvi patitaM vAhuM dRSTvA tatkAntAnAmanuzocanam / tathAtrApi tripurayuvatInAM zAMbhavaH zarAgnirArdrAparAdhaH kAmI yathA vyavaharati sma tathA vyavahRtavAnityanenApi prakAreNAstyevAvirodhitvam / eveti bhAvaH / mukhyatayA ca rasa eva kAvyavAkyArthAnAmarthaH / tena yatrAmukhyatayA so'rthastAnUdyamAnatvaM rasasyApi yuktam / yadi vAnUdyamAnavibhAvAdisamAkSiptatvAdrasasyAnUdyamAnatA / tadAha-vAkyArthasya ceti / astyevAvirodhitvamiti / anAyaM bhAvaH-pUrva pakSadvaye vipralambhakaruNayoranyatrAGgabhAvagamanAnirvirodhitvamuktam / adhunA tu sa vipralambhaH karuNasyaivAGgatAM pratipanno na virodhIti / tathA hi-karanahaNAsahanAdinA IrSyAvipralambhavRttAntaH smaryamANa idAnIM vidhvastatayA zokavibhAvatAM prakRSTAM pratipadyate iti vAkyArthIbhUtasya karuNasya virodhinApi zRGgAreNa paripoSa eva vidhIyate // paratastu zRGgArapoSitena karuNenAtra mukhya evArtha upodvalyate / uktaM hi--'guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAna pratipadyate / pradhAnasyopakAre hi tathAbhUya niva - 1. 'vAkyArthasya vAcyasya ca'dhvanyAloke. 2. 'sthAbhAvibhiH samartha' dhvanyAloke. . . 1. 'tena mukhyatayA yatra so'rthaH' dhvanyAlokalocane. 2. 'yadicA' syAt.. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 kAvyamAlA / evaM ca 'dantakSatAni karajaizca vipATitAni / prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dantAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRhairmunibhirapyavalokitAni // ityAdAvapi zRGgAraH zAntasyAGgam / tathA hi-yathA kazcinmanorathazataprArthitapreyasIsaMbhogAvasare jAtapulakastathA tvaM parArthasaMpAdanAya khazarIra* dAna iti zRGgAreNa zAnta eva poSyate iti / yatra tu na poSyate tatrAnaGgatvAddoSa eva / yathA'rAmamanmathazareNa tADitA duHsahena hRdaye nizAcarI / gandhavadrudhiracandanokSitA jIvitezavasati jagAma sA / ' atra prakRtasya karuNarasasya viruddhazRGgAro 'na poSakaH / vibhAvAnubhAvaklezavyaktiH punaHpunardIptyakANDaprathAcchedAGgAti- vistarAGgacananusaMdhAnAnagAbhidhAnaprakRtivyatyayAzca / ete cASTau rasasya dossaaH| tate // ' iti / dantakSatAnIti / bodhisattvasya siMhI khakizorabhakSaNapravRttAM prati nijaM zarIraM vitIrNavataH kenaciccATukaM kriyate / prodbhUtaH sAndraH pulaka: parArthasaMpattijanAnandakareNa yatra / rakte rudhire manobhilASo yasyAH / anuraktaM ca mano yasyAH / purarayazcodvodhitaH madanAvezazceti virodhaH / jAtaspRhairiti / vayamapi yadi kadAcidevaM kAruNikapadavImadhirokSyAmastadA satyato munayo bhaviSyAma iti mnoraajyyuktaiH|| .. na poSaka iti / api tvagitayaiva pratibhAsate // nanu yatraikatAtparyeNetareSAM viruddhA- . nAmaviruddhAnAM ca nyagbhUtatvenopAdAnaM tatra tvaGgatvenAvirodhaH / yatra tu samapradhAnatvenA 1. 'prodbhUta' viveke locane ca.. . 1. 'bodhisattvasya' locane. 2. 'prodbhinna' mUle dhvanyAloke ca. 3. 'saMpattijenAnanda- . bhareNa' dhvanyAlokalocane. 4. 'tAdRze bhavataH zarIre' ityapi pUraNIyam. 5. 'munayazcorodhitamadanAvezAce' dhvanyAlokalocane. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / tatra vibhAvAnubhAvayoH klezavyaktiryathA'pariharati rati matiM lunIte skhalatitarAM parivartate ca bhUyaH / iti bata viSamA dazAsya dehaM paribhavati prasabhaM kimatra kurmaH // ' atra ratiparihArAdInAmanubhAvAnAM karuNAdAvapi saMbhavAtkAminIrUpo vibhAvaH klezena prtipaadyH| 'karpUradhUlidhavaladyutipUradhUta diGamaNDale zizirarociSi tasya yUnaH / nekasya bhAvasyopanivandhanaM tatra katham / yathA-'ekatto ruai piA aNNatto sama. rttrnigghoso| neheNa raNasaraseNa ya bhaDassa dolAiyaM hiaam / / ' ityAdauratyutsAhayoH, 'mAtsaryamutsArya vicArya kAryam-' ityAdau ratizamayoH, 'iyaM sA lolAkSI tribhuvanalalAmaikavasatiH sa cAyaM duSTAtmA khasurapakRtaM yena mama tat / itastItraH kAmo gururayamitaH krodhadahanaH kRto veSazcAyaM kathamidamiti bhrAmyati punaH // ' ityAdau ratikodhayoH, 'antraiH kalpitamagalapratisarAH strIhastaraktotpalavyaktottaMsabhRtaH pinara sarasA hRtpuNDarIkasrajaH / etAH zoNitapaGkakuGkumajuSaH saMbhUya kAntaiH pibantyasthisnehasurAM kapAlacaSakaiH prItAH pizAcAGganAH // ' ityAdau ratijugupsayoH, 'ekaM dhyAnanimIlanAnmukulitaM cakSurdvitIyaM punaH pArvatyA vadanAmbujastanataTe zRGgArabhArAlasam / anyahravikRSTacApamadanakrodhAnaloddIpitaM zaMbhobhinnarasaM samAdhisamaye netratrayaM pAtu vaH // ' ityAdI zamaratikrodhAnAm , 'etenAkSaNA pravitataruSA vIkSyate vyomasaMsthaM bhAnovimbaM sajalalulitenApareNAtmakAntam / ahazchede dayitavirahAzaGkinI cakravAkI dvau saMkIrNau racayati rasau nartakI ca pragalbhA // ' ityAdau ratizokakrodhAnAM samaprAdhAnyenAnivandhastatra kathaM na virodhaH / atrocyate--atrApyeka eva sthAyI / tathA hi-ekatto ruai piA-' ityAdau sthAyibhUtotsAhavyabhicArivitarkalakSaNahetusaMdeha kAraNatayA karuNasaMgrAmatUryayorupAdAnam vIramekaM puSNAtIti bhaTasyetyanena padena pratipAditam / na ca dvayoH samapradhAnayoranyonyamupakAryopakArakabhAvarahitayorekavAkyabhAvo yujyate / kiM ca-upakrAnte saMgrAme subhaTAnAM kAryAntarakaraNena prastutasaMgrAmaudAsI.nyena mahadanaucityam / ato bhartuH saMgrAmaikarasikatayA zauryamekaM prakAzayan priyatamA 1. 'bhRzaM' kAvyaprakAze. 2. 'dhauta' kAvyaprakAze. . 1 'ekato roditi priyA anyataH samaratUryanirghoSaH / snehena raNarasena ca bhaTasya dolAyitaM hRdayam // iti cchAyA. 2. 'sUra' syAt. 3. 'raNaraseNa' dhvanyAloke. 4. 'ekenA' syAt, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | lIlAziroMzuka nivezavizeSaklRptivyaktastanonnatirabhUnnayanAvanau sA // atroddIpanAlambanarUpAH zRGgArayogyA vibhAvA anubhAvAparyavasAyinaH sthitAH iti klezavyaktiH / punaH punardItiryathA kumArasaMbhave ratipralApeSu / upabhukto hi rasaH svasAmagrIlabdhaparipoSaH punaH punaH parAmRSyamANaH parimlAnakusumakalpaH kalpate iti / akANDe prathanaM yathA veNIsaMhAre dvitIye'Gke / duryodhanasya dhIroddhataprakRterapi tathAbhUtabhISmapramukhamahAvIralakSakSayakAriNi samarasaMrambhe pravRtte zRGgAravarNane / akANDacchedo yathA vatsarAjasya ratnAvalyAM caturthe'Gke / ratnAvalInAma 1.2.0 karuNo vIrameva puSNAti / evam -' mAtsarya ' ityAdAvapi cirapravRttimaMtyA ravivAsanAyA. heyatayopAdAnAcchamaikaparatvam 'AryAH samaryAdam -' ityanena prakAzitam | 'iyaM sA lolAkSI' ityAdAvapi rAvaNasya pratipakSanAyakatayA nizAcaratvena mAyApradhAnatayA ca raudravyabhicAriviSAdavibhAvavitarkahetutayA ratikrodhayorupAdAnaM raudraparameva / 'atraiH kalpitamaGgalapratisarAH-' ityAdau hAsyarasaikaparatvam / 'ekaM dhyAnanimIlanAnmukulitam -' ityAdau tu zaMbhorbhAvAntarairanAkSiptatayA samastasyApi yogyAntarazamAdvailakSaNyapratipAdanena zamaikaparataiva 'samAdhisamaye' ityanena sphuTIkRtA // etenAkSNA-' ityAdau tu samastamapi vAkyaM bhaviSyadvipralambhaviSayamiti na kvacidanekatAtparyam / tadevamuktaprakAreNa ratyAdyupanivandhe sarvatrAvirodha iti // anubhAvAparyavasAyina iti / zRGgArI ceryuvA, saMbhavanti tathAvidhAnubhAvAH / zAntazcet, na saMbhavati / taM pratipannarUpatvAtathAvidhAnAM vibhAvAnAmiti zRGgAritvanizcayAbhAve satsvapi tathAvidheSu lIlAdayo'nubhAvAH klezena vyajyante iti // punaHpunaH pairAmRzyamAna iti / tathA hi-vibhAvAnubhAvasAmagrIparighaTitazarasyApi rasayitRrasanayogyarasasya punarAndolanaM mAlatIkusumaparimardanavadananuguNameva / dhArAprApte hi rase tadAviSTAnAM tatparavazAnAmuktiralpI - 1. 'zRGgArakathAyAmavatAravarNane' dhvanyAloke. 1. 'ekenA' syAt. 2. zRGgArI cetkaviH kAvye jAtaM rasamayaM jagat / sa eva vItarAgazcennIrasaM sarvameva tat // ' iti dhvanyAlokasaMvAdAt 'tkaviH' syAt. 3. 'parAmRSyamANaH' mUle dhvanyAloke ca. 4. 'rasasyA' syAt. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 12.1 dheyamapyagRhNato vijayavarmavRttAntAkarNane / yathA vA vIracarite dvitIye'Gke / rAghavabhArgavayordvArAdhirUDhavIrarase 'kaGkaNamocanAya gacchAmi -' iti rAghavasyoktau / aGgasyApradhAnasyAtivistareNa varNanaM yathA - hayagrIvavadhe hayagrIvasya / yathA vA vipralambhazRGgAre nAyakasya kasyacidvarNayitumanukAnte kaveryamakA - dyalaMkAranibandharasikatayA mahAprabandhena samudrAdeH / tathA hi harivijaye IrSyA kupitasatyabhAmAnunayanapravRttasya hareH pArijAtaharaNavyApAreNopakrAntavipralambhasya varNanaprastAve galitakanibandhanarasikatayA kavinA samudravarNanamantarA gaDDasthAnIyaM vistRtam / tathA kAdambaryAm 'rUpavilAsa -' ityAdinA mahAvipralambhavIje'pyupakSipte tadanupayoginISvaTavIzavarezAzramamuninagarInRpAdivarNanAsvatiprasaGgAbhinivezaH / tathA harSacarite 'jayati jvalad - ' ityAdinA harSotkarSavadvijayavIje vANAnvayavarNanam, tatrApi cAnanvitaprAya eva sArasvatotpattiparyanto mahAngranthasaMdarbhaH / zizupAlavadhAdau cAditaH prakRtapratibandhivijayavI jopakSepAvagADhavyAptimadvIrarasAnubandhe'pi tdsnggtshRnggaaraanggbhuuttttdRtuupvnvihaarpusspaavcaaymjjnaadivrnnnaakhtyaasktiH| tadittham / aprastutavastuvistRtiH prastutarasapratItivyavadhAnakAriNyapi mahAkavilakSyeSu bhUyasA dRzyate iti tattvaM ta eva vidanti / aGginaH pradhAnasyAnanusaMdhAnaM yathA - ratnAvatyAM caturthe'Gke bAbhravyAgamanena sAgarikAyA vismRtiH / anusaMdhihiM sarvasvaM sahRdayatAyAH / yathA tApasavatsarAje SaTsvapyakeSu vAsavadattAviSayaH premasaMbandhaH kathAvazAdAzaGkayamAnavicchedo'pyanusaMhitaH / yasyeva / tathA ca tasyAM dazAyAM mahAkavInAmeko dvitrA vA zlokA niryAnti / ata eva tApasavatsarAje dhArAprAptakaruNarasaH sarvAlpo dvitIyo'GkaH kavinA nivaddhaH / paTUsvaviti / tathA hi prathame tAvada -'tadvanduvilokanena divaso nItaH pradoSaM 1. 'rdhArAdhirU' kAvyaprakA0 2. 'gamane sA' kA0 pra0. 3. 'premavandhaH' dhvanyAlokalocane. ; . 16 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAvyamAlA | anaGgasya rasAnupakArakasya varNanaM yathA-- karpUramaJjaryaM nAyikayA svAtmanA ca vasantavarNanamanAdRtya bandivarNitasya vasantasya rAjJA prazaMsanam / prakRtivyatyaya iti / prakRtirdivyA mAnupI divyamAnuSI pAtAlIyA tathA tadgoyaiva nizApi manmathakRtotsAhaistadaGgArpaNaiH / tAM saMpratyapi mArgadattanayanAM draSTuM pravRttasya me baddhotkaNThamidaM manaH kimatha vA premAsamAptotsavam // ' ityanena / dvitIye - 'dRSTirnAmRtavarSiNI smitamadhuprasyandi vakraM ne kiM nordhvArdra hRdayaM na candanarasasparzAni cAGgAni vA / kasmilabdhapadena te kRtamidaM krUreNa prItAgninA nUnaM vajramayo'nya eva dahanastasyedamAceSTitam // ' ityAdinA / tRtIye - 'sarvatra jvaliteSu vezmasu bhayAdAlI - jane vidrute zvAsotrkasya vihastayA pratipadaM devyA patantyA tathA / hA nAtheti muhuH pralApaparayA degdhaM varAkyA tayA zAntenApi vayaM tu tena dahanenAdyApi dahyAmahe // ' ityAdinA / caturthe-- 'devI svIkRtamAnasasya niyataM svapnAyamAnasya me tadgotragrahaNAdiyaM suvadanA yAyAtkathaM na vyathAm / itthaM yantraNayA kathaM kathamapi kSINA kaithA jAgrato dAkSiNyopahatena sA priyatamA khapne'pi nAsAditA // ' ityAdinA / paJcame samAgamapratyAzayA vipralambhe'Gkurite - ' tathAbhUte tasminmunivacasi jAtAgasi mayi prayatnAntargUDhA ruSamupagatA me priyatamA / prasIdeti proktA na khalu kupitetyuktirmadhuraM samudbhinnA prItairnayanasalilaiH sthAsyati pu'raH // ' ityAdinA / SaSThe ca --- ' tvatsaMprAptivilobhitena sacivaiH prANA mayA dhAritAstanmatvA tyajataH zarIrakamidaM naivAsti niHsnehatA / Asanno'vasarastavAnugamane jAtA dhRtiH kiM tvayaM khedo yacca tavAnugaM na hRdayaM tasminkSaNe dAruNe // ' ityAdinA ca vAsavadattAviSayo jIvitasarvasvAbhimAnAtmA premabandhastatra dvibhAvaucityAtkaruNavipralambhAdibhUmikAM gRhNan vicchinnavicchinno samastetivRttavyApitayA darzitaH rAjyavyApatyA hi sacivanItimahimopanatayA tadaGgabhUtapadmAvatIlAbhAnugatayAnuprANyamAnarUpA vAsavadattAdhigatireva tatra phalam / nirvahaNe hi - 'dRSTA yUyaM nirjitA vidviSazva prAptA devI bhUtadhAtrI ca bhUyaH / saMbandho'bhUddarza kenApi sArdhaM kiM tava duHkhaM yatnataH zAntamadya // ' iti devIlAbhaprAdhAnyaM nirvAhitam // divyeti / divyaH svabhAva ityarthaH / evaM manuSyAdiSvapi vyAkhyeyam / tatra divyA yathA - ' smRtvA yannijavAravAsagatayA vINA samaM tumbarorudgItaM nalakUvarasya virahAdutkaNThasaMrambhayA / tenairAvaNakarNa 1. 'nu' dhvanyAlokalocane. 2. 'tkampavi' dhvanyAlokalocane. 3. 'dugdhaM' dhvanyAlokalocane. 4. 'nizA' dhvanyAlokalocane. 5 ' prayANe'ntargUDhAM' dhvanyAlokalocane. 6. 'vidhuraM samudbhinnA pItai' dhvanyAlokalocane. 7. 'punaH' dhvanyAlokalocane. 8. 'manasA' 'calitaiH' ca dhvanyAlokalocane. 9. 'stadvibhAvau' dhva0 locane. 10. ' pratyAyivRttyA' dhva0 locane. 11. 'rUpA paramAmabhilapaNIyatamatAM prAptA vAsa' dhva0 locane. 12. 'te' syAt. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 123 martyapAtAlIyA divyapAtAlIyA divyamartyapAtAlIyA ceti saptadhA / vIrarau " cApalamukhaH zakro'pi nidrAM jahadbhUyaH kArita eva hAsini zacIva ke dRzAM saMbhramam // ' mAnupI yathA - 'vadhUH zvazrUsthAne vyavaharati putraH pitRpade par3he rikke rikta vinihitapadArthAntaramiti / nadIsotonyAyAdakalitavivekakramaghanaM na ca pratyAvRttiH pravahati jagatpUrNamatha ca // ' divyamAnuSI tu caturdhA / divyasya matyagamane marlasya ca svargagamane ityeko bhedaH / divyasya martyabhAve martyasya ca divyabhAva iti dvitIyaH / divyetivRttaparikalpanayA tRtIyaH / prabhAvAvirbhUtadivyarUpatayA caturthaH / tantra divyasya martyA - gamanaM yathA--'zriyaH patiH zrImati zAsituM jagajagannivAso vasudevasadmani / vasandadarzAvatarantamamvarAddhiraNyagarbhAGgabhuvaM muniM hariH // ' martyasya svargamanaM yathA---' pANDornandana nandanaM vanamidaM saMkalpajaiH sAdhubhiH klRptA pAnakakelikalpatarupu dvandvaiH sudhAlehinAm / apyanenduzilAlavAlavalayaM saMtAnakAnAM tale jyotsnA saMgaladaccha nirjharajaleyainaM vinA pUryate // ' divyasya martyabhAvo yathA - 'vikaisita tasminnantarAye yadUnAM samajani vasudevo devakI yatkalanam / kimapara [ma]tha tasmAtpoDazastrIsahasa praNihitaparirambhaH padmanAbho vabhUva // ' martyasya divyabhAvo yathA - 'AkAzayAnataTakoTikRtaikapAdAstadvedamaNDayugalAnyavalamvahasteH / kautUhalAna ca taraGgavighaTTitAni pazyanti devamanujAH khakalevarANi // ' divyetivRtta parikalpanA yathA-'jyotsnApUraprasara vizade se kate'sminsaracyA vAradyUtaM cirataramabhUtsiddhayUnoH kayozcit / eko nUte prathama nihitaM kaiTabhaM kaMsamanyaH sattvaM tattvaM kathamabhavatA ko hatastatra pUrvam // ' prabhAvAvirbhUta divyabhAvo_ yathA - ' mA gAH pAtAlamurti sphurasi kimaparaM pAThyamAnaH kudaityatrailokyaM pAdapItaprathimanahi vale pUraya sphUtamaH / ityutvapnAyamAne bhuvanabhRti dRzAvasupte yazodA pAyAccakrAGkapAdapraNatipulakita smeragaNDakhabhAvaH // ' pAtAlIyA yathA - 'karkoTaH koTikkRtvaH praNamati puratastakSake dehi cakSuH saktaH sevA jaliste kapilakulikayoH stauti vaistvastikastvAm / padmaH samaipa bhakteravalagati punaH kamvalosyaM valo'yaM sotsarpaH sarparAjo vrajatu nijagRhaM preSyatAM zepaivAluH // ' marlaH pAtAlIyo yathA - 'AdrAvale vrajata vetsyapa (?) karNakarNe dviH saMdadhAti niziraM haraziSyaziSyaH / tatsAMprataM samiti yasya kutUhalena malaiH zarairapi kirITakirITamAdyam // ' ihApi divyamAnupavanmitho bhedAnugamaH // divyapAtAlIyA yathA--'sa pAtu vo yasya zikhA sma karNikaM svadehanAla phaNapatrasaMcayam / vibhAti jihAyugalola kesaraM pinAkinaH karNabhujaGgapaGkajam // ' di vyamartyapAtAlIyA yathA - ' AstIko'sti muniH sa vismayakRtaH pArIkSitIyAnmakhAtrAtA takSakalakSmaNaH phaNabhRtAM vaMzasya zakrasya ca / udvelanmalayAdvicandanalatAkhando 1. 'vikasita ruci, ' 'vikasati bhuvi' vA syAt. 2. 'nanvavAye' syAt. 3. 'tattvaM tattvaM kathaya bhavatA' syAt. 4. 'ca svastika' vAgbhaTakAvyAnuzAsane. 5. 'zatapAla : ' vA0 kA0. 6. 'na zarra' syAt. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ; kAvyamAlA 1. drazRGgArazAntarasapradhAnA dhIrodAttadhIroddhatadhIralalitadhIraprazAntA uttamA dhamamadhyamA ca / tatra ratihAsazokAdbhutAni mAnuSottamaprakRtivaddivyAdiSvapi / kiMtu ratiH saMbhogazRGgArarUpA uttamadevatAviSayA na varNanIyA / tadvarNanaM hi pitroH saMbhogavarNanamivAtyantamanucitam / 124 yattu kumAraMsabhave haragaurIsaMbhogavarNanaM tatkavizaktitiraskRtatvAdbhUmA na doSatvena pratibhAsate / 1 neprakrame yasyAdyApi savibhramaM phaNivadhUvRndairyazo gIyate // dhIrodAtteti / dharmayuddhavIra pradhAno dhIrodAttaH / dhIroddhatAdiSu triSvapi yathAkramaM raudrazRGgArasyAntalakSaNo niyatarasaH prAdhAnye'pi avazyaMbhAvitvAdutsAhasya vIrarasaprAdhAnyamapi pratipattavyam / tato vIraraudrapradhAno dhIroddhataH / vIrazRGgArapradhAno dhIralalitaH / dAnadharmavIrazAntapradhAno dhIraprazAnta iti / nanu yadyutsAhAdibhAvavarNane kathaMciddivyamAnuSAdaucityaparIkSA kriyate / ratyAdau tu kiM tayA prayojanam / ratirhi bhAratavarSocitenaiva vyavahAreNa divyAnAmapi varNanIyeti sthitiH / tathA cAhu: - ' kasmAdbhAratamiSTaM varSe - dhvanyeSu dezavihiteSu / hRdyA sarvA bhUmiH zubhagandhA kAJcanI yasmAt // upavanagamanakrIDAvihAranArIratipramodAH syuH / teSu ca varSeSu sadA na tatra duHkhaM na vA zokaH // 1 ityAzaGkayAha- mAnuSottamaprakRtivaditi / na vayaM divyamaucityaM zRGgAraviSayamanyatkiMcidrumaH / kiM tarhi bhAratavarSeSu yathottamanAyakeSu rAjAdiSu zRGgAropanivandhastathA divyAzrayo'pi zobhate / na ca rAjAdiSu prasiddhagrAmyasaMbhogopavarNanaM prasiddhaM nATakAdau tathaiva divyeSu tatparihartavyam | nATakAderabhineyatvAdabhinayasya saMbhogazTaGgAraviSayasya sabhyatvAttatra parihAra iti cet / nanu yadyabhinayasyaivaMviSayasya sA kena vAryate / tasmAdabhineyArthe'nabhineyArthe ca kAvye yaduttamaprakRte rAjAderuttamastrIbhiH saha grAmyasaMbhogavarNanaM tadasabhyaM tathaiva divyAdiviSayam / na ca saMbhogasya suratalakSaNa evaikaH prakAro yAvat, anye'pi paraspara premadarzanAdayaH prabhedAH saMbhavanti / ta eva cottamaprakRtiviSaye varNayitumucitAH / evaM hAsAdiSvapyaucityaM yojyamiti / divyAdiSu rateH saMbhogavipralambhobhayarUpAyA varNanIyatvena sAmAnyenAbhidhAne uttamadevatAviSayatvenApi tathA prasaktau vizeSamAha - kiM tviti / saMbhogaH parasparAvalokanapraNayakalahasaMgatakAdiH / sa cAsau zRGgArazca tadrUpA / anucitamiti / AkhAdayitRNAM hi yatra camatkArAvighAtaH tadeva rasasarvakham / AkhAdayitRtvAt uttamadevatAsaMbhogaparAmarze ca pitRsaMbhoga iva lajAtandrAdinA kazcamatkArAvakAza ityarthaH // zaktitiraskRtatvA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / krodho'pi bhrukuTyAdivikAravarjitaH sadyaH phalado nivaddhavyaH / yathA__ 'krodhaM prabho saMhara saMhareti yAvadgiraH khe marutAM caranti / / tAvatsa vahnirbhavanetrajanmA bhasAvazeSa madanaM cakAra / ' khaHpAtAlagamanasamudralaGghanAdAvutsAhastu mAnuSebhyo'nyeSu / mAnuSepu tu yAvadavadAnaM prasiddham ucitaM vA, tAvadeva varNanIyam / adhikaM tu ba. dhyamAnamasatyapratibhAsena 'nAyakavartitavyaM na pratinAyakavat' ityupadeze na paryavasyet / evamuktAnAM prakRtInAmanyathAvarNanaM vyatyayaH / tathA tatrabhavan bhagavanniti uttamena vAcyam , nAdhamena; muniprabhRtau, na rAjAdau / bhaTTAraketi na rAjAdau / paramezvareti na muniprabhRtau / prakRtivyatyayApatteH / / diti / saMbhogo'pi hyasau pratibhAnavatA kavinA tathA varNito yathA tatraiva vizrAntaM hRdayaM paurvAparthaparAmarza kartuM na dadAti / yathA nirvyAjaparAkramasya purupasyAviSayo'pi / budhyamAnasya tAvattasminnavasare sAdhuvAdo vitIryate, na tu paurvAparyaparAmarzaH / tathAnApIti bhAvaH / yadAha dhvanikAra:--'avyutpattikRto dopaH zaktyA saMbriyate kaveH / yaca : zaktikRtastasya RgityevAvabhAsate // " iti // anyeviti / divyAdiSu / tathA ca kevalamanupyasya rAjAdevarNane saptArNavalamanAdilakSaNA vyApArA upanivadhyamAnA varNanAmahimnA sauSTavabhRto'pi nIrasA eva niyamena bhavanti // nanu nAgalokagamanAdayaH sAtavAhanaprabhRtayaH zrUyante tadalokasAmAnyaprabhAvAtizayavarNane kimanaucityam sarvocabhirakSamANAM bhUbhujAmityAzaGkayAha-mAnupeviti / na vayaM brUmaH yatprabhAvAtizayavarNanaM naM samucitaM rAjJAm, 'kiM tu kevalamanuSyAzrayeNa yotpAdyavastukathA kriyate tasyAM divyAdikamaucityaM na yojanIyam / divyamAnupyAdau tu tadyojanamaviruddhameva / yathA pANDavakathAyAm / sAtavAhanAdipu tu yepu dhavadAnaM zrUyate tAvadevopanivaddhavyamityarthaH // avadAnamiti / sAtizayaM karma / adhikaM tviti / ayamarthaH-yatra ca / 1. 'stvazaktikRto dopaH sa jhaTityava' dhvanyAloke. 2. 'mAnuSasya' dhvanyAloke. 3. 'bhAnti' dhvanyAlo0. 4. 'tInAm' dhvanyAlo0. 5. 'kSamA' dhvanyAlo0. 6. 'manuci' dhvanyAlo0. 7. 'mAnuSA' dhvanyAlo0. 8. 'SAyAM tu kathAyAmubhayayojana' dhvanyAlo0. 9. 'yAvadapadAnam' dhvanyAlo.. . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kaavymaalaa| / yadAha 'tatrabhavanbhagavanniti nAhatyadhamo garIyaso vaktum / - bhaTTAraketi ca puna vaitAnuttamaprakRtiH // tatrabhavanbhagavanniti naivAhatyuttamo'pi rAjAnam / vaktuM nApi kathaMcana muni ca paramezvarezeti // ' evaM dezakAlavayojAtyAdInAM veSavyavahArAdisamucitamevopanibaddhavyam / neyAnAM pratItikhaNDanA na jJAyate tAdRgvarNanIyam / tatra kevalamAnupasya ekapade saptA valaGghanamasaMbhAvyamAnatayA kRtamiti hRdaye sphuradepAsya caturvargopAyasyApyalIkatAM vuddhau nivezayati / rAmAdestu caritaM tathAvidhamapi pUrvaprasiddhaparamparocitasaMpratyayopArUDhaM nAsatyatayA cakAsti / ata eva tasyApi yadA prabhAvAntaramutprekSyate tadA tAdRzameva na tvasaMbhAvanAspadaM varNanIyamiti // dezakAlavayojAtyAdInAmiti / tatra jagadekadezAzca deshH| dyAvApRthivyAtmakamekaM jagadityeke / 'halamagu balasyaiko'naDDAnharasya na lAgalaM kramaparimitA bhUmirviSNorna gaurna ca lAGgalam / prabhavati kRpi dyApyeSAM dvitIyagavaM vinA jagati sakale nedRgdRSTaM daridrakuTumbakam // ' 'divaspRthivyau dve jagatI ityapare / yathA--'ruNaddhi rodasI vAsya yAvatkIrtiranazvarI / tAvatkilAyamadhyAste sukRtI vaivudhaM padam // ' khargamRtyupAtAlabhedAtrINi jagantItyapare / yathA'tvameva deva pAtAlamIzAnAM tvaM nivandhanam / tvaM cAmaramarudbhUmireko lokatrayAtmakaH // ' tAnyeva bhUrbhuvaH svaH ityanye / yathA-'namastribhuvanAbhogadhRtikhedabharAdiva / nAghanAghA. dUparyavazAyine zAjhdhanvine // ' maharjanastapaH satyamityetaiH saha saptetyapare / yathA'saMstambhinI pRthunitambataTaidharitryAH saMvAhinI jalamucAM calaketuharataiH / harpasya saptabhuvanaprathitorukIrteH prAsAdapatiriyamucchikharA vibhAti // ' tAni saptabhirvAyuskandhaiH saha caturdazeti kecit / yathA-'niravadhi ca nirAzrayaM ca yasya sthitamanuvartitakotukaprapaJcam / prathama iha bhavAnsavamUrtirjayati caturdazalokavallikandaH // ' tAni saptabhiH pAtAlaiH sahaikaviMzatiriti kecit / ythaa-'hrhaashraavaashrhaarnibhprbhaaH| kIrtayastava lipsantu bhuvanAnyekaviMzati // ' sAmAnya vivakSA ekayati, vizeSavivakSA tvanekayatIti sarvamuppannam / tatra bhUrlokaH pRthvI, tatra ca sapta mahAdvIpAH / 'jambUdvIpaH sarvamadhye tatazca plakSo nAmnA zAlmalo'taH mo'taH / krauJcaH zAGkaH puSkarazcetyathaiSAM - 1. 'mA' kA0 pra0. 2. 'yase' kA0 pra0. 3. 'nAganAthAGka' syAta. 4. 'ni' kA0 , pra0. 5. 'nsa kUrma' kA0 pra0. 6. 'limpantu' vA0 kA0. 7. 'kRzo' syAt. 8. 'zAkaH' vA0 kA.. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 127 vAyA vAhyA saMsthitimaNDalIbhiH // ' 'lAvaNo rasamayaH surodayaH sArpipo dadhijalaH payaHpayAH / khAduvArirudadhizca saptamastAnparItya ta ime vyavasthitAH // ' eka evAyaM lAvaNaH samudra ityeke / yathA-'dvIpAnyaSTAdazAna kSitirapi navabhirvistRtAsyogakhaNDairekAmbhodhirdigantaprasamarasalilaH prAjyametatsurAjyam / taisminnapyAjikelivyatikaravija. yopArjite vIravarye paryAptaM me na dAtusta didamiti dhiyA vedhase yathukopa // ' traya i. . tyanye / yathA--'AkampitakSitibhRtA mahatA nikAmaM helAbhibhUtajaladhinitayena ya sya / vIryeNa saMhatibhidA vihitonatena kalpAntakAlavisRtaH pavano'nucake // catvAra ityapare / yathA-'catu:samudravelomiracitaikAvalIlatam / merumapyadrimullakSya yasya vApi gataM yazaH // ' saptetyanye / yathA-'agastyaculakorikSaptasaptavAridhivAriNi / muhUrta ke-... zavenApi taratA pUtarAyitam // ' (2) kaviprasiddhayA vA vimRSTaparamArtha sarvamupapannam / 'madhye jambUdvIpamAdyo girINAM meru nA kAzcanaH zailarAjaH / yo mUrtAnAmaupadhInAM nidhAnaM yazcAvAsaH sarvavRndArakANAm // ' 'tamenamavadhIkRtya brahmaNA puNyakarmaNA / tiryagUrvama- . dhastAca vizvasya racanA kRtA / / ' merozcaturdizamilAvRtaM varSam / taccottareNa trayo varSagirayaH / nIlaH zvetaH zRGgavAMzca / ramyakaM hiraNmayamuttarAH kurava iti ca krameNa trINi tepAM varSANi / dakSiNenApi traya eva / nipadho hemakUTo himavAMzca / harivarpa kiMpuruSaM tAratamiti trINi vINi / tatredaM bhAratavarpamantyam / asya ca navabhedAH-indradvIpaH kaserumAMstAmraparNo gabhastimAn nagadvIpaH saumyo gandhavo varuNaH kumArIdvIpazca / pazca zatAni jalaM paJca sthalamiti vibhAgena pratyekaM yojanasahasrAvadheyo dakSiNAtsamudrAddhimavantaM yAvatparasparamagasya sthAnAnyetAni yojayati sa samrADityucyate / kumArIpurAprabhRti vindusarovadhi cIjanAnAM dazazatI cakravartikSetram / tAM vijayamAnazcakravartI bhavati / cakravarticitAni tu-'cakraM ratho maNirbhAryA nidhirazvo gajastathA / proktAni sapta ratnAni sarvepAM cakravartinAm // ' kumArIdvIpAca-'vindhyazca pAriyAtrazca zuktimAnRkSaparvataH / mahendrasahyamalayAH saptaite kulaparvatAH // ' tatra vindhyAdayaH pratItakharUpAH / malayavizeSAstu catvAraH / teSu prathamo yathA-'A mUlayapTeH phaNiveSTitAnAM saccandanAnAM jananandanAnAm / kakolakailAmaricaivatAnAM jAtItarUNAM ca sa jnmbhuumiH|' dvitIyaH-'yasyottamAM mauktikakAmadhenurupatyakAmarcati tAmraparNI / ratnezvaro ratnamahAnidhAnaM kumbhodbhavastaM malayaM punAti // ' 'yatra drumA vidrumanAmadheyA vaMzepu muktAphalajanma tatra / madotkaTaiH kesarikaNTanAdaiH sphuTanti tasmindhanasAravRkSAH // ' tRtIyaH-'vilAsabhUmiH sakalAmarANAM padaM nRNAM gomunipuMgavasya / sadA phalaiH puSpalatAvitAnairAzcaryamUlaM malayaH sa tatra // ' caturthaH-sA tatra cAmIkararatnacitraiH prAsAdamAlAvalabhIviTakaiH / dvArArgalAvaddhasurezvarAhA laGketi yA rAvaNarAjadhAnI // ' 'pravartate kokilanAdahetuH . 1. 'dakaH' vA0 kA0. 2. 'khA' vA0 kA0. 3. 'kasminnavyAja' vA0 kA0. 4. 'vIracarye' vA0 kA0. 5. 'bhArata' tyAta. 6. gandharvo' syAt. . . Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 - kAvyamAlA / puSpaprasUH paJcamajanmadAyI / tebhyazcatubhyo'pi vasantamitramudaGmukho dakSiNamAtarizvA / ' pUrvAparayoH samudrayohimavandhyadvayozcAntaramAryAvartaH / tasmiMzcAtuvarya cAturAzramyaM ca / tanmUlazca sadAcAraH / tatrayo vyavahAraH prAyeNa kavInAm / tatra vArANasyAH parataH. pUrvadezaH / yatrAGgakaliGgakosalatosalokelamagaramadhakavidehanepAlapuNDraprAgjyotiSatAmaliptakamalajadamallavartakasujhabrahmottaraprabhRtayo janapadAH / vRhadgahalohitagiraMcakoradarduranepAlakAmarUpAdayaH parvatAH / zoNalauhityau nadau / gaGgAkaratoyAkalapamAdyAzca nadyaH / . lavalIgranthirNikAgurudrAkSAkastUrikAdInAmutpAdaH / mahiSmatyAH purato dakSiNApathaH / yatra mahArASTramAhiSmakAzmakavaidarbhakuntalakathakaizikatarSArakakAzcikiralikAveramuralavAnavAsakarNisiMhalavorSadaNDakapANDyapallavagAGganAsikyakoGkaNagirivellaraprabhRtayo janapadAH / vindhyadakSiNapade mAhendramalayamekalapAlamaJjarasahyazrIparvatAdayaH prvtaaH| narmadAtApIpayoSNIgodAvarIkAverIbhaimarathIveNIvaJjarAtuGgabhadrAtAmraparNIpalAvatIrAvaNagaGgAdyA nadyaH / tadutpattimalayotpattivyAkhyAtA / vesabhAyAH parataH pazcAddezaH / tatra dezasabhasurASTradAzerakatravaNabhRgukacchakacchIyAnAdabrAhmaNavAhajavanaprabhRtayo janapadAH / govardhanagirinagaradevasabhyamAlaziSirArbudAdayaH parvatAH / sarakhatIzubhravatIvArtanImahIhiNDivAdyAnadyaH / karIrapIlaguggalukharjUrakarabhAdInAmutpAdaH / pRthUdakAtparata uttarApathaH / yatra zakakekayAvokkANahUNavanAyujakambojavAlhIkavahUrvalasyAtakulUtakIrataGgaNatuvArarakavarvaraharaharahuhukasaruDahaMsamArgaramaThakarakaNThaprabhRtayo janapadAH / himAlayajAlandharakalindrendrakIlacaNDAcalAdayaH parvatAH / gaGgAsindhusarakhatIzatadrucandrabhAgAyamunairAvatIvitastAvipAzAkuhUdevikAdyA nadyaH / saraladevadArudrAkSAkuGkumacamarAjinasauvIrasrotoJjanasaindha vavaiDUryaturagANAmutpAdaH / teSAM madhye madhyadeza iti vyavahAra iti / yadAhuH-'himavadvindhyayormadhye yatprAgvinazanAdapi / pratyageva prayAgAca madhyadezaH sa kIrtitaH // ' . tatra ye dezAH parvatAH sarito dravyANAmutpAdazca tatprasiddha miti na nirdiSTam / 'dvIpAntarANAM ye dezAH parvatAH saritastathA / nAtiprayojyAH kavibhiriti gADhaM na ci.. ttitaaH||' vinazanaprayAgayogaGgAyamunayozcAntaramantarvedI / tadapekSayA dizo vibhajeteti : kecit / tatrApi mahodeyaM mUlamavadhIkRtya dizo vibhajet / prAcyavAcIpratIcyudIcI 1. 'mavadvindhyayo' vA0 kA0. 2. 'lotkalamagadhamudgara' vA0 kA0. 3. 'tAna' . vA0 kA0. 4. 'ladalamallata kasubrahma' vA0 kA0. 5. 'kapizAdyA' vA0 kA0. 6."parNAyu' vA0 kA0.7. 'mA' vA0 kA0. 8. 'sUrpA' vA0 kA0. 9. 'kerala' vA0 kA0. 10. 'coDa' vA0 kA0. 11. 'kolla' iti pATho'dhikaH vA0 kA0. 12. 'bhI'. vA. kA0 13. 'jamburA' vA0 kA0. 14. 'tyA' vA0 kA0. 15. 'devasabhA' vA. kAM0. 16: 'hayayavana' vA0 kA0. 17. 'lhavalampAka' vA0 kA0. 18. 'turuSka' vA0 kA0. 19. 'NDa' vA0 kA0. 20. 'candra' vA0 kA0. 21. 'rAga' iti syAta. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 129 catasro diza ityeke / yathA--'catasRSvapi dikSu rANadviSataH prati yena citracaritena / vihitamapUrvamadakSiNamapazcimamanuttaraM karma // ' ainyAgneyI yAmyA naitratI vAruNI vAyavI kauverthezAnI cASTau diza ityanye / yathA-'ekaM jyotirdRzau dve trijagati gaditAnyadgajAsyaizcaturbhibhUtAnAM paJcamaM yAnyalamRtuSu tathA SaNmunInAM vidhAni / yuSmAkaM tAni saptatridazamuninutAnyaSTadigbhauji bhAnoryAnti prAr3he navatvaM daza dadhatu zivaM dIdhitInAM zatAni // ' brAhmI nAgIyA ca dve, tAbhyAM saha dazetyapare / yathA--'dazadikkUTaparyantasI. masaMkaTabhUmike / viSamAsthUlanakSasya(?) brahmANDagrAmake sthitiH // ' sarvamastu vivakSAparatantrA hi dizAmiyattA / tatra citrAsvAtyantare prAcI / tadanusAreNa pratIcI / dhruveNa udIcI / tadanusAreNApAcI / antareSu vidizaH / UrdhvaM braahmii| adhastAnAgIyA ceti / dvidhA ca digvyavahAraH kavInAM prAk siddho viziSTasthAnAvadhisAdhyaH / tatra prAk siddhe prAcI-'dvitraioNmni purANamauktikamaNicchAyaiH sthitaM tArakaiotsnApAnabharAlasena vapuSA suptAzcakorAGganAH / yAto'stAcalacUlamudvasamadhucchatracchavizcandramAH prAcI vAlaviDAlalocanarucAM jAtA ca pAtraM kakup // ' dakSiNA-'dakSiNo dakSiNA. mAzAM jijJAsanso'dhikaM babhau / jihAsandakSiNAmAzAM bhagavAniva bhAskaraH // ' pazcimA-'yasya pazcimadigantalambinA nirmitaM mitakaSe vivakhatA / dIrghayA pratimayA sarombhasastApanIyamiva setuvandhanam // ' uttarA--'astyuttarasyAM dizi devatAtmA himAlayo nAma nagAdhirAjaH / pUrvAparau toyanidhI vagAhya sthitaH pRthivyA iva mAnadaNDaH // ' viziSTa sthAnAvadhau tu digvibhAge pUrvapazcimau-'yAdAMsi he carata saMgatagotratantraM pUrveNa candanagireruta pazcimena / no cenirantaradharAdharasetusUtirAkalpameSa na viraMsyati vA viyogaH // ' dakSiNottarau yathA-kAjhyAH puro dakSiNadigvibhAge tathottarasyAM dizi vArirAzeH / karNAntavakrIkRtapuSpacApo ratyA samaM sAdhu vasatyanaGgaH // ' uttarAdAvapyuttaradigabhidhAnamanuttarAdAvapyuttaradigabhidhAnaM ca / tayoH prathamam-'tanAgAraM dhanapatigRhAnuttareNAsmadIyaM dUrAlakSyaM surapatidhanuzvAruNA toraNena / yasyodyAne kRtakatanayaH kAntayA vardhito me hastaprApyastavakavinato bAlamandAravRkSaH // ' dvitIyamsahyAdreruttare bhAge yatra godAvarI nadI / pRthivyAmiha kRtsnAyAM sa pradezo manoramaH // ' evaM digantareSvapi / tatra dezaparvatanadyAdInAM dizAM ca yaH kramastaM tathaiva nivanIyAt / .. sAdhAraNaM tUbhayatra lokaprasiddhitazca / tadvadvarNaniyamaH / tatra prAcyAnAM zyAmo varNa:'zyAmeSvaGgeSu gauDInAM sUtrahAraikahAriSu / vakrIkRtya dhanuH pauSpamanako valgu valgati // ' dAkSiNAtyAnAM kRSNo yathA-'idaM bhAsAM bhartu takanakagolapratikRtikamAnmandajyotirgalati nabhaso vimbavalayam / athaiSa prAcIna: sarati muralIgaNDamalinastarucchAyA* cakaiH stabakita iva dhvAntavisaraH // ' pAzcAtyAnAM pANDuryathA-'zAkhAsmeraM madhukavalanA 1. 'rAga' iti syAt. 2. 'SaTsunanAvi' vA0 kA0. 3. 'bhAJji' vA0 kA0. 4. 'galla' vA0 kA0. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kAvyamAlA / ca-' kelilolekSaNAnAM bhRGgastrINAM bakulamukulaM kuntalI bhAvameti / kiM cedAnIM yavanataruNIpANDugaNDasthalIbhyaH kAntiH stokaM racayati padaM nAgavalIdaleSu // udIcyAM gauro yathA - 'kAzmIrIgAtralekhAsu lolalAvaNyavIciSu / drAvayitveva vinyastaM svarNa SoDazavarNikam // ' madhyadezyAnAM kRSNaH zyAmo gaurava / kRSNo yathA - 'yudhiSThirakrodhava he :kuruvaMzaikadAhinaH / pAJcAlIM dadRzuH sarve kRSNAM dhUmazikhAmiva // ' evaM zyAmo'pi / navakavimArge kRSNazyAmayoH pANDugaurayorvA mahAn vizeSa iti / gauro yathA - 'tava navanavanItapiNDagaure pratiphaladuttarakosalenduputri / avagatamalike mRgAGkavizvaM mRgamadapatranibhena lAJchanena // ' vizeSastu pUrvadezarAjaputryAdInAM gauraH pANDurvA varNa:- ' kapole jAnakyAH karikalabhadantadyutimukhismarasmeraM gaNDoDamarapulakaM vakrakamalam / muhuH pazyaJchRNvan janakavarasenAkalakalaM jaTAjUTagranthi draDhayati raghUNAM parivRDhaH // yathA - ' tAsAM mAdhavapatnInAM sarvAsAM candravarcasAm | zabdavidyeva vidyAnAM madhye jajvAla rukmiNI // ' evamanyadapi yathAsaMbhavamUhyam || kAlaH kASThAdibhedabhinnaH / tathA ca--- 'kASThA nimeSo daza paJca caiva triMzacca kASThAH kathitAH kalAsu / triMzatkalazcaiva bhavenmuhUrtastaistriMzatA rAtryahanI samete // ' te ca caitrAzvayujamAsayorbhavataH / caitrAtparaM pratimAsaM mauhUrtikI divasavRttirnizAhAnizca trimAsyAH / tataH paraM mauhUrtikI nizA - vRddhidivasahA nizva | AzvayujAtparataH prasare tadeva viparItam / rAzito rAzyantasaMkramaNamuSNabhAso mAsaH / varSAdi dakSiNAyanam / zizirAdyuttarAyaNam / vyayanaH saMvatsaraH iti sauraM mAnam / paJcadazAhorAtraH pakSaH / vardhamAnasomazuklimA zuklaH, vardhamAnasomakRSNimA kRSNa iti pitryaM mAsamAnam / adhunA ca vedAditaH kRtsnApi kriyA kalpaH / pitryameva vyatyayitapakSaM cAndramasam / idamAryAvartavAsinaH kavayazca mAnamAzritAH / evaM dvau pakSau mAsaH / dvau mAsAvRtuH / SaNNAmRtUnAM parivartaH saMvatsaraH / sa ca caitrAdiriti daivajJAH / zrAvaNAdiriti lokayAtrAvidaH / tatra nabhAnabhasyazca varSAH / yathA--'garbha valAkAsu nivezayanto vaMzAGkarAtsvairninadairvrajantaH / rajo'mbudAH prAvRSi mudrayanto yAtrodyamaM bhUmibhRtAM haranti // ' 'sazalakI zAlazilIndhra yUthIprasUnadaH puSpitalAGgalIkaH / dagdhorvarAsundaragandhavandhurarthatyayaM vArimucAmanehA // ' 'vanAni nIlIdalamecakAni dhArAmbudhau tA girayaH sphuranti / pUrAmbhasA bhinnataTAstaTinyaH sAndrendragopAni ca zAGkalAni // ' 'cakoraharSI yaticAra cauro viyoginI vIkSitanAtha varmA / gRhAnprati prasthitapAnthasArthaH kAlo'yamAmnAtanabhAH payodaiH // ' 'yA keliyAtrA kila kAminIbhiryA tuGgaharmyAvilAsazayyA | catuHsamaM yanmRganAbhigarbha sA vAridartA: prathamAtitheyI // ' 'calaccaTulacAtakaH kRtakuraGgarAgodayaH sadarduraravodyamo madabharapragalbhoragaH / zikhaNDikulatANDavAmuditamuGgakaGkAGkSayo viyogiSu ghanAgamaH smaraviSaM viSaM muzcati // ' 'dalatkuTajakuDmalaH sphuTitanIpapuSpotkaro navaprasavabAndhavaH prathitamaJjarIkaM 1. 'rAiyantarasaM' syAt. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 131 janaH / kadambakalupAmbaraH kalitaketakIkorakazcalaniculasaMcayo harati hanta dharmAtyayaH // tatra pAzcAtyaH paurastyo vA vAyuriti samayaH / yathA-'prAvRSyambhobhRtAmbho. dabharanirbharamambaram / kadambakusumAmodA vAyavo vAnti vAruNAH // ' yathA ca'paurastyastoyadartoH pavana iva patanpAvakasyeva dhUmo vizvasyevAdisargaH praNava iva paraM pAvanaM vedarAzeH / saMdhyAvRttotsavecchoriva madanaripornandinAndIninAdaH saurasyAgre sukhaM vo vitaratu vanitAnandanaH syandanasya // ' iSa aurpazca zarat / yathA-'pronmAdayantI vimadAnmayUrAnpragalbhayantI kuraradvirephAn / zaratsamabhyeti vikAzya padmAnunmUlayantI kumudotpalAni // ' 'sA bhAti puSpANi vizeSayantI bandhUkavANAsanakuGkumepu / zephA. likAsaptapalAzakAzabhANDIrasaugandhikamAlatIpu / ' 'sakhArITA sapayaHprasAdA sA kasya no mAnasamAcchinatti / kaadmbkaarnnddvckrvaakssaarskraunyckulaanuyaataa||' 'upAnayantI kalahaMsayUthamagastidRSTayA punatI payAMsi / muktAsu zubhraM dadhatIva garbha zaradvicitraizcaritaizcakAsti // ' 'kSitiM khananto vRSabhAH khurAgai rodho viSANairdviradA radantaH / zRGgaM tyajanto ruravazca jIrNa kurvanti lokAnavalokanotkAn // ' 'atrAvadAtadyuticandrikAmbunIlAvabhAsaM ca nabhaH samantAt / surebhavIthIdivasAvatArA jIrNAbhrakhaNDAni ca pANDurANi / / ' 'mahAnavamyAM nikhilAstrapUjA nIrAjanA vAjibhaTadvipAnAm / dIpAlikAyAM vividhA vilAsA yAtronmukhairana nRpaividheyAH // ' 'vyoma tArataratArakotkara syandanapravaraNakSamA mahI / bhAskaraH zaradi dIptadIdhitirbudhyate ca saha mAdhavaH suraiH // ' 'kedAra eva kalamAH pariNAmanamrAH prAcInamAmalakamarthati pAkanIlam / evArukaM sphuTananirgatagarbhagandhamamlIbhavanti ca jarabapusIphalAni // ' 'gehAjirepu navazAlikaNAvapAtagandhAnubhAvasubhageSu kRpIvalAnAm / Anandayanti musalollasanAvadhUtapANiskhaladvalayapaddhatayo vadhUTyAH // ' 'tIkSNaM ravistapati nIca ivAcirADhyaH zRGgaM rurustyajati mitramivAkRtajJaH / toyaM prasIdati muneriva dharmacittaM kAmI daridra iva zoSamupaiti meghaH // ' 'nadyo vahanti kuTilakamayuktazuktirekhAkavAlapulinodarasuptakUrmAH / asyAM taraGgitanutoyapalAyamAnamInAnusArivakadantakarAlaphAlAH // ' 'apaGkilataTAvaTaH zapharaphANTaphAlojjvala: patatkurarakAtarabhramadadabhramInabhramaH / luThatkamaThasaikatazcalabakoTavAcATitaH saritsalilasaMcayaH zaradi meduraH sIdati // vAyuzcAnAniyata dikaH / yathA'upaHsu vadhurA(?)kRSTAH jaDAvazyAyazIkarAH / zephAlIkalikAkozakaSAyAmodino'nilAH // '. sahyaH sahasyazca hemantaH / yathA-'dvitrimucukundakalikastricaturamukulaH krameNa lavalIpu / paJcaSaphalinIkusumo jayati himaturnavAvataraH // ' 'punnAgarodhraprasavA. vataMsAH vAmadhruvaH kaJcakakuzcitAGgAH / vakrolasatkuGkumasikthakADhyAH sagandhatailAH kavarIhanti // ' 'yathA yathA puSyati zItakAlastuSAracUrNotkarakIrNavAtaH / tathA tathA 1. 'Urja' syAtU. 2. 'mayUrANAM madApanodaH' vAgbhaTakAvyAnuzAsanAt ; 'protsArayantI' syAt, 3. 'vikAsya padmAnyu' syAt. 4. 'lodhra' iti syAt. . . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kAvyamAlA / yauvanazAlinInAM kavoSNatAmatra kucA labhante // ' 'varAhavaghrANi navodanAni dadhIni saMnaddharasAni cAtra / sukomalAH sarSapakandalIzca bhuktvA jano nindati vaidyavidyAm // ' 'atropacAraH salilaiH kavoSNairyatkicidatra khadate'nnapAnam / sudurbhagAmatra nipIDya zete svastyastu nityaM tu himartave'smai // ' 'vimuktavarhA vimadA mayUrAH prarUDhagodhUmayavA ca sImA / vyAghrIprasUtiH salilaM savASpaM hemantaliGgAni jayantyamUni // ' 'sazamIdhAnyapAkAni kSetrANyatra haranti ca / trizaGkatilakA rAtryaH pacyante lavaNAni ca // ' ' udyAnAnAM mUkapuMskokilaravaM bhRGgastrINAM maunamudrA mukheSu / mandodyogA pakSiNAM vyomayAtrA hemante syAtsarpadarpakSayazca // ' 'karkandhUnAM nAgaraGgIphalAnAM pAkodrekaH khANDavo'pyAvirasti / kRSNekSaNAM puNDrakANAM ca garbhe mAdhuryazrIjayate cApyapUrvA // ' 'yeSAM madhye mandiraM talpasaMpatpArzve dArAH sphAratAruNyasArAH / lIlAvahirnidutoddAmadhUmaste hemantaM grISma-. zeSaM vidanti // vAyuratrodIcyaH pAzcAtyo vA / yathA - 'lampAkInAM kirantazcikuravira - canAM rallakAMllAsayantazcumvantazcandrabhAgAM vicitasumanasaH kuGkumAnkampayantaH / ete kastUrikaiNapraNayasurabhayo valabhA vAhnavInAM kaulUtI ke likArAH paricayitahimaM vAyavo vAntyudIcyAH // ' yathA ca - 'bhaJjanbhUrjadrumAlI stuhina giritaTeSUdgatatvatkarAlA revAmbhaHsthUlavIcIcayacakitacalaccAtakaM vyAdhunAnaH / pAzcAtyo vAti vegAddrutatuhina zilAzIkarAsAravarSe mAtaGgakSuNNasAndrastuta saralasaratsArasArI samIraH // tapastapasyazca ziziraH / sa ca hemantadharma eva / vizeSastu - 'rAtrirvicitrasuratocitayAmadairdhyA caNDo marudvahati kuGkumapaGkasAdhyaH / talpasthitirdviguNatUlapaTA kimanyadarthanti cAtra vitatAgurudhUpadhUmA // 'AzleSitAH pRthurataklamapItazItamAyAminIM ghanamudo rajanIM yuvAnaH / urvormuhurvalanabandhanasaMdhilolapAdAnta saMvalitatUlapaTAH khapanti // ' 'pAne'mbhasoH surasanIrasayorna bhAti sparzakriyAsu tuhinAnalayorna vAtra / no durbhagAsubhagayoH parirambhaNe vA nAsevane ca zazibhAskarayorvizeSaH // ' 'puSpakriyA marubake jalakelinindA kundAnyazeSakusumeSu risthitAni / saubhAgyameNatilakAdbhajate'rkavimbaM kAle tuSAriNi dahanti ca candanAni // ' 'siddhArthayaSTiSu yathottarahIyamAnasaMtAnabhinnaghanasUciparamparAsu / dvitrAvazeSakusumAsu janikrameNa pAkakramaH kapizimAnamupAdadhAti ||' 'udIcyacaNDAnilatADitAsu nilInamInAsu jalasya mUle / nAlAvazeSAnjalatAkhidAnIM vilAsavApISu na yAti dRSTiH // 'mAdyanmataGgaH pRSataikatoSI puSyadvarAho dhRtimallalAyAH / daridranindyaH sadhanairkanindyaH saM eSa kAlaH ziziraH karAlaH // ' 'atinavavadhUropakhAduH karIpatanUnapAdasaralajanAzleSakrUrastuSArasamIraNaH / galitavibhavasyAjJevAdya dyutirmasRNA ravervirahivanitAvakaupamyaM vibharti nizAkaraH // ' 'striyaH prakRtipittalAH kathitakuGkumAlepanairnitamba phalakastanasthalabhujorumUlAdibhiH / ihAbhinavayauvanAH sakalarAtri saMzleSitairharanti zizirajvarA ratimatIva pRthvImapi // ' madhurmAdhavazca vasantaH / yathA - 'caitre madardhiH zukasArikANAM hArItaMdAtyU 1 1. 'ranindyaH' syAt. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 133 hamadhuvatAnAm / puskokilAnAM sahakAraMvandhurmadasya kAlaH punareSa eva // ' 'mano'dhikaM cAtra vilAsalAsye preDhAsu dolAsu ca sundarINAm / gIte ca gaurIcaritA vasante pUjAprapaJce ca manobhavasya // 'puMskokilaH kUjati paJcamena valAdvilAsA yukteH sphuranti / smaro vasante'tra navaiH prasUnaiH khacApayaSTerghaTanAM karoti // ' 'pinaddhamAhArajatAMzukAnAM sImantasindUrajuSAM vasante / smarIkRte preyasi bhaktibhAjAM vizeSaveSaH khadate vadhUnAm // ' 'ayaM prasUno rakarNikAraH puSpaprapazcAzcitakAJcanAraH / vijRmbhaNAkovidakovidAraH kAlo vikAsoddhatasindhuvAraH // ' 'rohItakAmrAtaka kiMkarAtA madhUkamocA saha mAdhavIbhiH / jayanti zobhA janakazca zAkhI sazekharaH puSpabharairvasante / / ' 'yo mAdhavImukuladRSTiSu veNivandho yaH kokilAkalaruteH kathane ca lAbhaH / pUjAvidhidamanakena ca yaH smarasya tasminmadhuH sa bhagavAngururaGganAnAm // ' 'nAliGgitaH kuravakastilako na dRSTo no tADitazca caraNaiH sudRzAmazokaH / sikto na vakramadhunA bakulazca caitre citraM tathApi bhavati prasavAvakIrNaH // ' 'caitre citrau raktanIlAvazoko khIzokastattRtIyazca pItaH / jaitraM tantraM tatprasUnAntarebhyazcetoyonebhUrbhuvaHsvastraye'pi / ' 'gUvAkAnAM nAlikerIdrumANAM hintAlAnAM pATalIkiMzukAnAm / khajUrINAM tAlatADItarUNAM puSpApIDanyAsaheturvasante // ' vAyuzcAtra dakSiNaH / yathA-'cumbalaGkAvanAlIrmuhuralakalatA lAsayankeralInAmandhIdhammillavandhAnsapadi zithilayadvellayannAgavallIH / uddAmaM dAkSiNAtyo malitamalayajaH sArathiniketoH prAptaH sImantinInAM madhusamayasuhRnmAnacauraH samIraH // ' zukraH zucizva grISmaH / yathA--'vikAsakArI navamAlikAnAM dalacchirISaprabhavAbhirAmaH / puSpapradaH kAzcanaketakInAM grISmo'yamullAsa.."dhAtakIkaH ||"khjuurjmvuupnsaamrmocpriyaalpuugiiphlnaarikelaiH / dvandvAni khedAlasatAmapAsya ratAnubandhAnamihAdriyante // ' 'srotAsyambhAsi sakUpakAni prapAH kaThore'hani pAnthapUrNAH / zucau samabhyarcitasaktudhAne prAgeva sAyaM ca vahanti mArgAH ||'ytkaaymaanessu dinArdhanidrA yatnAnakelirdivasAvasAne / yadrAvizeSe suratAvatAraH sa muSTiyogo ghnghrmmaathii||' 'yA candrikA candanapaGkahayA yA jaalmaargaanilviicimaalaa| yA tAlavRntairudavindudRSTirjalAJjaliM sA zucaye ddaati||' 'karpUracUrNa sahakArabhaGgastAmbUlamAIkramukopakaptam / hArAzca tArAstanuvastrametanmahArahasyaM shishirkriyaayaaH||' 'muktAlatAzcandanapaGkadigdhA mRNAlahArAnusRtA jalArdrAH / khajazva maulau smitacampakAnAM grISme'pi so'yaM zizirAvatAraH // ' atra hi-pacyanta iva bhUtAni tApyanta iva pAMsavaH / kathyanta iva toyAni dhmAyanta iva vAdrayaH // ' 'eNyaH sthalISu mRgatRSNikayA hiyante srotastanutvajanitA jalaveNivandhAH / tAmyattimInive sarAMsi jalasya zoSAdvaddhAraghaTTaghaTikAvalayazca kUpAH // ' 'karabhAH zarabhAH sarAsabhAH madamAyAnti bhajanti vi. kriyAm / karavIrakarIrapuSpiNIH sthalabhUmIradhiruhya rAsate // ' 'sahakArarasArcitA rasAlA jalabhakaM phalapAnakAnimanthAH (1) / mRgalAvarasAzritaM (2) 'dugdhaM smarasaMjIvanamauSadhaM 1. syana mbhAsi' syAt. 2. 'kvathyanta' syAt. 3. 'ni ca' syAt, Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kAvyamAlA | nidAghe // ' 'jaDacandanacAravastaruNyaH sajalArdrAH sahatArahAramAlAH / kadalIdalatalpakalpanasthAH smaramAhUya' nivezayanti pArzve // ' ' grISmI cIrInAdavanto vanAntAH paGkAbhyaktAH seritAH (?) sebhakolA: / lolajjihvAH sarva sAraGgavargA mUlasrastaiH pakSiNacAMza dezaiH // ' 'ha ramyaM candrikAdhautapRSThaM kAntocchiSTA vAruNI vArimitrA / mAlAH kaNThe pATalAmallikAnAM sadyo grISmaM hanta hemantayanti // ' vAyuzcAtra nairRto'niyatadikko vA / yathA - ' so'yaM karaistapati vahnimayairivArkaH sAGgAravistarabhareva dharA samagrA / vAyuH kukUlamiva varSati nairRtazca kArzAnavairiva zarairmadanazca hanti // yathA ca - ' vAtyAcakrakacumbitAmvarabhuvaH . sthUlA rajodaNDakAH saMgranthanti bhaviSyadabhrapaTalasthUNAvitarphe nabhaH / kiM cAnyanmRgatRSNikAmbuvisaraiH pAtrANi vItArNasAM sindhUnAmiha sUcayanti divaseSvAgAminIM saMpadam // ' caturavasthazca RtuH / saMdhiH zaizavaM prauDhiranuvRttizca / RtudvayamadhyaM saMdhiH / sa ziziravasantayoryathA-vyUtasumanasaH kundAH puSpeSvalasA drume manasi ca giraM grannanti me kIranti na kokilA: ( ? ) / atha ca savituH zItollAsaM luThanti marIcayo navajaraThatAmAlambante klamodayadAyinIm // ' vasantasya zaizavaM yathA-- 'garbhagranthiSu vIrudhAM sumanaso madhye'GkuraM pallavAH vAJchAmAtraparigrahaH pikavadhU kaNThodare paJcamaH / kiM ca trINi jaganti jiSNudivasairdvitrairmanojanmano devasyApi cirojjhitaM yadi bhavedabhyAsavazyaM dhnuH||' prauDhirthathA--'sAmyaM saMprati sevate vicakilaM SANmAsikai mauktikaiH kAnti karSati kAJca - nArakusumaM mAjiSThadhautAtpaTAt / hUNInAM kurute madhUkamukulaM lAvaNyalumpAkatAM lATInAbhinibhaM cakAsti ca patadvRntAgrataH kesaram // ' 'atikAntartuliGgaM yatkusumAdyanuvartate / liGgAnuvRtti tAmAhuH sA jJeyA kAvyalokataH // ' varSAsu grISmaliGgAvjavikAsAnuvRttiH / yathA - 'khaM vaste kalaviGkakaNTamalinaM kAdambinIkambalaM carcA pArayatIya dardarakulaM - kolAhalairunmadam / gandhaM cumvati siktalAjasadRzaM varSeNa dagdhA sthalI durlakSo'pi vibhAvyate kamalinIhAsena bhAsAM patiH // ' kiM ca--' -- 'graiSmika samaya vikAzI kathito dhUlIkadamba iti loke / jaladharasamayaprAptau sa eva dhArAkadamvaH syAt // ' yathA-- 'dhUlIkadamba paridhUsara diGmukhasya raktacchaTAsurazarAsanamaNDanasya / dIptAyudhAzanimuco nanu nIlakaNTha notkaNThase samadavAridharAgamasya // ' ' jalasamayajAyamAnAM jAtiM yAM kardamena janayanti / sA zaradi mahotsavinI gandhAnvitapaTpadA bhavati // yathA--'sthuH lAvazyAyavindudyutidalitavRhatkorakagranthibhAjo jAyaM jAlaM latAnAM jaraThaparimalaplAvitAnAM jajRmbhe / nAnAhaMsopadhAnaM sapadi jalanidhezcotsasarpaparasya jyotsnAzuklopadhAnaM zayanamiva zazI nAgabhogAGkamambhaH // stokAnuvRttiM ketakyA api kecidicchanti / yathA--' asUcyata zaratkAlaH ketakI dhUlidhUsaraiH / padmAtA trairnavAyAtacaraNairiva vAsaraiH // ' 'zaradbhavAnAmanuvRttiratra bANAsanAnAM sakuraNTakAnAm / hemantavakre yadi dRzyate'pi na ko0. 1. 'grISme' syAt. 2. atra zloke kIdRk pATha iti na jJAyate. 3. 'vAichAyAmAtra ' 4. 'cirepsitaM' vA. vA0 kA 0 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] . yaduktam kAvyAnuzAsanam / 'anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSatparA // " . 135 iti / dRzyate bandhavidhiH kavInAm // ' hemanta zizira yoraikye sarvaliGgAnuvRttireva / uktaM cadvAdazamAsaH saMvatsaraH paJcartavo hemantazizirayoH samAsena / 'marubakadamanakapunnAgapuSpaliGgAnuvRttibhiH surabhiH / racanIyazcitrazrIH kiMcitkundAnuvRttyA ca // ' yathA - ' 'gehe vAhIkayUnAM vahati damanako maJjarIkarNapUrAnunmAdaH pAmarINAM maruti marubakAmodini vyaktimeti / sadyo gandhAnusArasvatasurabhizirAH zIkaraH sAhakAraH sarpannambhaH zarAve ' racayati ca raso recakI cakrakANi // ' yathA - 'kunde mandastamAle mukulini vikalaH kAtaraH 'kiMkirAte raktAzoke sazokazciramapi vikace campake kuJcitAkSaH / pAnthaH khedAlaso'pi zravaNakaTuracaccakramabhyeti dhunvansotkaNThaH SaTpadAnAM navamadhupaTalIlampaTaM karpaTena // ' evamanyApyanuvRttiH / 'vicakali kesarapATali campakapuSpA vasantayo ( ? ) grISme / tatra ca tuhinartubhavaM maruvakamapi kecidicchanti // ' yathA-- 'abhinavakuzasUci spardhikarNe zirISaM maruvakaparivAraM pATalAdAmakaNThe / sa tu sarasajalArdrAnmIlitaH sundarINAM dina. pariNatijanmA ko'pi veSazcakAsti // ' ' evamanyadapi kaviprasiddhyAbhyUhyam / 'zobhAndhau gandharasau phalArcanAbhyAM ca puSpamupayogi / SoDhA darzitametatsaptamamanupa "yogi tathA // ' ' yatprAcimAse kusumaM nibaddhaM taduttare bAlaphalaM vidheyam / tadagrime prauDhidharaM ca kArya tadagrimeM pAkapariSkRtaM ca // ' 'dumodbhavAnAM vidhireSa dRSTo vallIphalAnAM na mahAnanehA / teSAM dvimAsAvadhireva kAryaH puSpe phale pAkavidhau ca kAlaH // ' ' antarvyAjaM vahirvyAjaM bAhyAntarvyAjameva ca // ' 'sarvavyAjaM vahuvyAjaM nirvyAjaM ca tathA phalam // ' 'lakucAdyantarvyAjaM tathA bahirvyAjamatra mocAdi / AmrAdyubhayavyAjaM sarvavyAjaM ca kakubhAdi // ' 'panasAdi bahu vyAjaM nIlakapicchAdi bhavati nirvyAjam / sakalaphalAnAM SoDhA jJAtavyaH kavibhiriti bhedaH // tadevaM dezakAlau vyAkhyAtau // vayaH zaizavAdikam // jAtiH strIpuMsAdikA brAhmaNatvAdikA vA / AdigrahaNAdvidyAvittakulapAtrAdayo labhyante / veSaH kRtrimaM rUpam / vyavahAraceSTA / AdigrahaNAdAkAravacanAdayo jJeyAH / veSavyavahArAdIti . dezAdibhiH pratyekamabhisaMbadhyate / tena deze veSasya vyavahArasya AkArasya vacanasya vA aucityena nibandhaH karaNIya ityarthaH / evaM kAlAdau yojyam / yathA kAnyakubjAdyAryadeze uddhato veSaH / dAruNo vyavahAraH / bhayaMkara AkAraH / paruSaM vacanamanucitam / . 1. 'aucityopanibandha' kA0 pra0... 1. 'vicakila' syAt. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kAvyamAlA | 'bhaktayA zabdArthayordoSAH' ityuktam / tatra ca zabdasya padavAkyarU patvAtprathamaM dvau padadoSAvAha nirarthakAsAdhutve padasya / doSa iti vartate / kRtasamAsayorbhAvapratyayaH / tena nirarthakatvamasAdhutvaM ca padasya doSau / evamuttaratrApi yojyam / tatra cAdInAM pUraNArthatve nirarthakatvaM yathA -- 'munmuhurmuhurahaM capalAkulAkSaH kRtvA skhalanti bhavato'bhimukhaM padAni / svAminbhavaccaraNayoH zaraNaM prapannaH saMsAradAruNadareNa hi kAMdizIkaH // ' na ca--- padaikadezaH padameva, tannirarthakatvaM yathA'AdAvaJjanapuJjaliptavapuSAM zvAsAnalollAsita protsarpadvirahAnalena ca tataH saMtApitAnAM dRzAm / saMpratyeva niSekamazrupayasA devasya cetobhuvo bhallInAmiva pAnakarma kurute kAmaM kuraGgekSaNA ||' atra 'dRzAm' iti bahuvacanamanarthakam / kuraGgekSaNAyA ekasyA evo pAdAnAt // 'alasavalitaiH premArdrAdvairmuhurmukulIkRtaiH kSaNamabhimukhairlajjAlolairnimeSaparAGmukhaiH / hRdayanihitaM bhAvAkUtaM vamadbhirivekSaNaiH kathaya sukRtI ko'yaM mugdhe tvayAdya vilokyate // ' ityAdivadvyApArabhedAdbahutvam / vyApArANAmanupAttatvAt / na ca vyApAre'tra dRkzabdo vartate // | yamakAdau nirarthakatvaM na doSa iti kecit / yathA-- 'yoSitAmatitarAM nakhalUnaM gAtramujjvalatayA na khalUnam / ' Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 137 'babhau mukhenApratimena kAcana zriyAdhikA tAM prati menakA ca naH / ' zabdazAstravirodho'sAdhutvam / yathA- 'unmajjanmakara ivAmarApagAyA vegena pratimukhametya bANanadyAH / gANDIvI kanakazilAnibhaM bhujAbhyAmAjaghne viSamavilocanasya vakSaH // ' atra hanternAkarmakatvam, na svAGgakarmakatvamityAtmanepadAprApteH 'Ajaghne' padamasAdhu // | 'na doSosnukaraNe' iti vakSyamANatvAt 'pazyaiSa ca gavityAha - ' ityatra na doSaH / atha trayodazavAkyadoSAnAhavisaMdhinyUnAdhiko ktAsthAnasthapadapatatprakarSasamAptapunarAttAvisagahatavRtta saMkIrNagarbhitabhagnaprakramAnanvitatvAni vAkyasya / doSA iti vartate / tatra saMdhiH svarANAM samavAyaH saMhitAkAryeNa dravadravyANAmivaikIbhAvaH, kavATavatsvarANAM vyaJjanAnAM ca pratyAsattimAtrarUpo vA / tasya vizleSAdazlIlatvAtkaSTatvAcca vairUpyaM vidhitvam / vizleSAdyathA -- 'kamale iva locane ime anubadhnAti vilAsapaddhatiH / ' 'lolAlakAnuviddhAni AnanAni cakAsati / ' saMhitAM na karomIti svecchA sakRdapi doSaH / prakRtisthatvavidhAne tvasakRt / 'saMhitaikapadavat pAde ardhAntavarjam' iti hi kAvyasamayaH / azlIlatvAdyathA-- 'virecakamidaM nRtyamAcAryAbhAsa jitam / ' atra 'virecakam' iti jugupsA / 'yA' iti DA | : mleccheSu tvetadevocitam / tathA nAgareSu yaducitaM tadeva grAmyeSvanucitamiti / yathA - 'paribhramanmUrdhajaSaTpadAkulaiH smitodayAdarzitadanta kesaraiH / mukhaizcalatkuNDalaramiraJjitairnavAtapAmRSTasarojacArubhiH // ' gopInAM hi grAmyatvAtkanakakuNDalAnyanucitAnIti / evaM kAlAdAvapyunneyam // virecakamiti / vigataM grIvAdInAM recakaM bhramaNaM yatra / 1. 'nityaM saMhitaikapadavatyAdeSvardhA-' iti vAmanakAvyAlaMkArasUtra: 19 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 kaavymaalaa| tathA 'cakAze panasaprAyaiH purI SaNDhamahAdrumaiH / ' atra 'zepa' iti 'purISam' iti 'mahAdruma' iti ca brIDAjugupsAmaGgalArthasmArakatvAdazlIlAH / kapTatvAdyathA--- 'maJjaryudgamagarbhAste gurvAbhogA imA babhuH / ' vAdyaucityeti vakSyamANatvAdurvacakAdau na dossH| ' yadAhuH 'zukastrIbAlamUrkhANAM mukhasaMskArasiddhaye / prahAsAsu ca goSThISu vAcyA durvacakAdayaH / / ' / avazyavAcyasyAnabhidhAne nyUnapadatvam / asamyagAcAryeNa yojitamiti prakRto'rthaH / virecakaM pravartakamiti ca // avazyavAcyasyeti / avazyaMbhAvenAbhidheyasya avinAbhAvenaucityena vA pratIyamAnasyA* bhidhAne'pi na doSaH / yathA--'kiyanmAnaM jalaM vipra jAnudaghnaM narAdhipa / tathApIyamavasthA te na sarvatra bhavAdRzAH // ' 'yatra hyanyakriyApadaM nAsti tatrAstirbhavantIparaH prathamapuruSe prayujyate' iti nyAyAdastilabhyate / yathA ca-'mA bhavantamanala: pavano vA vAraNo madakala: parazurvA / vajramindrakaraviprasRtaM vA khasti te'stu latayA saha vRkSa // ' atraucityAddhAkSIdityAdikriyA gamyate / tathA-'mA dhAkSInmA bhAvInmA chaitsIjAtucidvaita bhavantam / sukRtairadhvanyAnAM mArgataro khasti te'stu sahalatayA // ' atrAnala ityAdIni kartRpadAnyaucityAtpratIyante // evaM cAnabhihitavAcyatvaM pRthagdopatvena vAcyam / dharmidharmobhayAtmano vastunaH pratipattaye punaH sa eva zabdastatparyAyaH sarvanAma vAvazyaM vAcyamapi noktaM yatra, tatrApi nyUnatvamiti kecidvadanti / yathA---'dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / ' iti / atra hi kapAlizabdo dharmadharmobhayavRttiH saMjJimAtraM vA pratyAyayet / kapAlasaMbandhakRtaM vA garhitatvamubhayamapi veti trayaH pakSAH / tatra prathamapakSe vizeSapratipattaye kapAlinahaNamaparamapi kartavyam , yenAsya garhitatvaM pratIyeta / dvitIyapakSe tasyAzrayapratipattaye tenaiva tatparyAyeNa sarvanAmnA vA vizeSyamavazyamupAdeyaM bhavati, yena tasya vivakSitArthasiddhAvArthoM hetubhAvo'vakalpyeta / tatra tenaivopAdAne yathA-'satatamano'naGgo 1. 'nabhibhAne svAt. 2. 'Satvena na vAcyam' syAt. - Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 139 - yathA-'tathAbhUtAM dRSTvA' iti / atrAsmAbhiriti khinnamityasmAtpUrva mitthamiti ca noktamiti nyUnatvam / _ tathA 'tvayi nibaddharateH priyavAdinaH praNayabhaGgaparAGmukhacetasaH / kimaparAdhalavaM mama pazyasi tyajasi mAnini dAsajanaM yataH / ' . atrAparAdhasya lavamapItyartho vAcyaH / -tathA-- 'navajaladharaH saMnaddho'yaM na dRptanizAcaraH suradhanuridaM dUrAkRSTaM na tasya zarAsanam / na vetti paradehadAhaduHkhamaho / yadayamadahaM dahati mAmanalazaro dhruvamasau na kusumshrH||' iti| paryAyeNa yathA-'kuryA harasyApi pinAkapANedhairyacyuti ke mama dhanvino'nye / ' ana hi harasyeti paryAyazabdenopAttatyArthasya pinAkapANitvaM dhairyacyuterazakyakaraNIyatAyAmArtho hetuH / anyathA haragrahaNasya paunaruktyaM syAditi / yathA ca-'ekaH zakAmahivarariporatyajadvainateyAt' iti / sarvanAmnA yathA-'dRzA dagdhaM manasijaM jIva- . yanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH // ' atrApi tA iti sarvanAmopAttasyArthasya vAmalocanAtvaM manasijadAhajIvanayoranyonyaviruddhayorapi abhinahetukatvopapattAvArtho hetuH / itarathA vAmalocanAtvasya punarupAdAnaprasaGgaH / ata eva tRtIyaH pakSo na saMbhavatyeva / ekasyaiva zavdasyAvRttimantareNAnekArthapratipAdanasAma *saMbhavAt / na cAsAvanivandhanA zakyA kalpayitum / na vaipAmekamapyatroktamiti nyUnapadatvamiti / vayaM tu brUmaH-na hi zabdasyAbhidhaiva vRttiriSyate yenaikasminnevArthe upakSINatvAttasyAH zabdAntaramarthAntarArthaM prayujyeta tadAvRttinivandhanaM vA kiMcitparikalpyeta / kiM tu vRttyantaramapi sahRdayaikasaMvedyaM vyaktikhabhAvamastyeva / evaM ca vRttyantaropakalpanAyAmekasmAdeva zabdAdvAcyena sahaiva vyaGgayasyApi pratItiranivAritaprasaraiva / tathA hi-paramezvaravAcakasahasrasaMbhave'pi 'kapAlinaH' iti tadvAcakatayA prayuktaM vIbhatsarasAlambanavibhAvatAM sUcayan jugupsAspadatvaM dhvanati / saMprati dvayaM cetyatIva ramaNIyam / yatkila pUrvamekA saiva durvyasanadUSitatvena zocanIyA jAtA / saMprati punastvayA tasyAstathAvidhaduradhyavasAyasAhAyakamivArabdhamityupahasyate / prArthanAzabdo'pyatitarAM ramaNIyaH / yasmAtkAkatAlIyayogena tatsamAgamaH kadAcina vAcyatAvahaH / prArthanA punaratrAtyantakaulInakalaGkakAriNI / sA ca tvaM ceti dvayorapyanubhUyamAnaparasparaspardhilAvaNyAtizayapratipAdanaparatvenopAttam / kalAvataH kAntimatIti ca matuppra. 1. 'madayaM' syAtU. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAvyamAlA / ayamapi paTurdhArAsAro na bANaparamparA ___ kanakanikaSasnigdhA vidyutpriyA na mamorvazI // ' atra prAntau nivRttAyAM tadviSayabhUtayoH suradhanurdhArAsArayoriva vidhuto'pIdamA parAmarzI vAcyaH / yathA vA upamAyAm'saMhayavakkAyajuyA viyasi kamalAmuNAlasaMchannA / vAvIbahutvaroyaNa vilittathaNayA suhAveI // atra kamalamRNAlapratikRtyormukhabAhvoH kenApi padenAnupAdAnAnyUnapadatvam / kvacidguNaH / yathA'gADhAliGganavAmanIkRtakucaprodbhUtaromodgamA sAndrasneharasAtirekavigalacchrImannitambAmbarA / mA mA mAnada mAti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kiM nu mRtA nu kiM manasi me lInA vilInA nu kim // ' kvacinna guNo na dossH| yathA-'tiSThetkopavazAt-' iti / atra pihitetyato'nantaraM 'naitat yataH' iti etainyUnaiH padaivizeSabuddherakaraNAnna guNaH / 'uttarA pratipattiH pUrvI pratipattiM bAMdhate' iti na doSaH / / adhikapadatvaM yathA'sphaTikAkRtinirmalaH prakAmaM pratisaMkrAntanizAtazAstratattvaH / aniruddhasamanvitoktiyuktiH pratimallAstamayodayaH sa ko'pi // ' atra 'AkRti'zabdo'dhikaH / tathA__ 'tADIjaddayo nijaghne kRtatadupakRtiryatkRte gautamena / ' atra 'tat'zabdaH / 1. 'vi' kA0 pra0. 2. 'nADIjako' syAta. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / yathA 'dalatkaMdalabhAgbhUmiH sanavAmbudamambaram / - vApyaH phullAmbujayujo jAtA dRSTiviSaM mama // ' atra bhajiH sahazabdo yajizcAdhikAH / tathA-'visakisalayacchedapAtheyavantaH' iti / 'tvaguttarA sadbhavatImadhItinIm' iti ca mattva yasyAdhikyam / bahubIhisamAzrayeNaiva tadarthAvagatisiddheH / yadAhuH--'karmadhArayamattvarthIyAbhyAM ? bahuvrIhirlaghutvAtprakramasya' / tathA-'vAso jAmbavapallavAni jaghane guJjAsrajobhUSaNam' iti, 'tadI.. yamAtaGgaghaTAvighaTTitaiH' iti, yenAkumbhanimagavanyakariNAM yUthaiH payaH pIyate' ityatra taddhitapratyayasyAdhikyam / SaSThIsamAsAzrayeNaiva tadarthAvagateH / . yatra tvarthAntare taddhitasyotpattiH na tatra samAsAtpratItiriti na tasyA'. dhikyam / . yathA 'atha bhUtAnivArtanazarebhyastatra tatrasuH / ' iti.| atra hi apatyArthe taddhito nedamarthe iti / tathA''kiM punarIdRze durjAte jAtAmarSanibhere ca manasi nAstyevAvakAzaH zokakriyAkaraNasya / . ityatra kriyAkaraNayoH / yathA vA upamAyAm 'ahiNavamaNaharaviraiyavalayavihUsA vihAi navavahuyA / __kundalayaccasamupphullagucchaparicchittabhamaragaNA // ' atropameyasya nIlaratnAderanirdeze bhramaragaNapadamatiricyate ityadhikapadatvam / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kaavymaalaa| tathA'alibhiraJjanabindumanoharaiH kusumapatinipAtibhiraGkitaH / na khalu zobhayati sma vanasthalI na tilakastilakaH pramadAmiva / ' atra tilakapramadayorekatarasya samAsoktita evAkSepAdanyatarasyAdhikapadatvam / yathA vA rUpake-'zokAnaladhUmasaMbhArasaMbhUtAmbhodabharitamiva varSati nayanavAridhArAvisaraM zarIram / ' | atra zokasya kenacitsAdharmyaNAnalatvena rUpaNamastu dhUmasya punarna kiMcidrUpyamastIti adhikapadatvam / tathA--'nirmokamuktimiva gaganorugasya lIlAlalATikAmiva triviSTapasya / ' atra rUpakeNaiva sAmyasya pratipAdyamAnatvAdivazabdasyAdhikyam / yathA vA samAsoktau'spRzati tigmarucau kakubhaH karairdayitayeva vijmbhittaapyaa| atanumAnaparigrahayA sthitaM rucirayA cirayApi dinazriyA // __ atra tigmaruceH kakubhAM ca yathAsadRzavizeSaNavazena vyaktivizeSaparigraheNa ca nAyakatayA vyaktistathA grISmadivasazriyo'pi prati nAyikAtvena bhaviSyatIti dayitayetyadhikam / yathA vAnyoktau 'AhUteSu vihaMgameSu mazako nAyAnpuro vAryate ___ madhye vA dhuri vA vasaMstRNamaNirdhatte maNInAM dhuram / - khadyoto'pi na kampate pracalituM madhye'pi tejasvinAM dhiksAmAnyamacetanaM prabhumivAnAmRSTatattvAntaram // . atrAcetasaH prabhoraprastutaviziSTasAmAnyadvAreNAbhivyakteH prabhumivetyadhikam / 1. 'raMgasya' syAt. 2. 'nAyakatayA nAyikAtvena ca vyaktiH ' kA0 pra0. 3. 'madhyevAridhi vAvasa' kA0 pra0. 4. 'rucam' kA0 pra0. 5. 'saM' kA0 pra0. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] tathA kAvyAnuzAsanam / 'draviNamApadi bhUSaNamutsave zaraNamAtmabhaye nizi dIpakaH / bahuvidhAryyupakArabharakSamo bhavati ko'pi bhavAniva sanmaNiH // ' atra bhavadarthasyAnyoktibalenaivAkSepAdbhavAnivetyadhikam / kacidguNaH / yathA yathA 'yadvaJcanAhitamatirbahu cATugarbha kAryonmukhaH khalajanaH kRtakaM bravIti / tatsAdhavo na na vidanti vidanti kiM tu kartuM vRthA praNayamasya na pArayanti // ' atra vidantIti dvitIyamanyayogavyavacchedaparam / ukta padatvaM dviHprayogaH / 'naikaM padaM dviH prayojyaM prAyeNa' iti hi samayaH / 'adhikaratalatalpaM kalpitazvApalIlA parimalananimIlatpANDimA gaNDapAlI | sutanu kathaya kasya vyaJjayantyaJjasaiva smaranarapatilIlAyauvarAjyAbhiSekam // ' atra lIleti / kacidguNaH / yathA lATAnuprAse 143 'jayati kSuNNatimirastimirAndhaikavallabhaH / vallabhIkRta pUrvAzaH pUrvAzAtilako raviH // ' kvacicchabdazaktimUle dhvanau / tyayena dvayorapi prazasyatA pratIyate // kvaciduNa iti / lATAnuprAsavyaGgya vihitAnuvA 1. 'khApa' kA0 pra0. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 yathA 'tIlA jAyanti guNA jAlA te sahiaehiM dhippanti / ravikiraNANugahiyAI hunti kamalAI kamalAI ||' vihitasyAnuvAdyatve yathA-- 'jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSo vinayAdavApyate / guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH // ' asthAnasthapadatvaM yathA --- 'priyeNa saMgrathya vipakSasaMnidhau nivezitAM vakSasi pIvarastane / srajaM na kAcidvijahau jalAvilAM vasanti hi premNi guNA na vastuni // ' atra 'srajaM kAcinna jahau' iti vAcyam / kAvyamAlA | tathA 'dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / kalA ca sA kAntimatI kalAvatastvamasya lokasya ca netrakaumudI // ' atra tvaMzabdAdanantarazcakAro yuktaH / tathA 'zaktirnistriMzajeyaM tava bhujayugale nAtha doSAkarazrI rva pArzve tathaiSA prativasati mahAkuTTinI khagayaSTiH / AjJeyaM sarvagA te vilasati ca punaH kiM mayA vRddhayA te procyevetthaM prakopAcchazikarasitayA yasya kIrtyA prayAtam // ' atretthaM procyeveti nyAyyam / dyatveSu / timirAndhAH ghUkavarjAH pakSiNaH // tAleti tadA / jAleti yadA / 'DeDeAheDAlA yA kAle' iti yattadbhayAM DeDalAdezaH // tvaMzabdAditi / samuccayadyotako hi cakAraH / samuccIyamAnArthAdanantarameva prayoktavya iti hi kramaH / evaM punaH zabdo'pi 1. ' tadA jAyante guNAH yadA te sahRdayairgRhyante / ravikiraNAnugRhItAni bhavanti kamalAni kamalAni // ' (iti cchAyA . ) 1- 2, 'DerDA' syAt. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] 'kAvyAnuzAsanam / 146 tathA'lagnaM rAgAvRtAGgayA satatamiha yayaivAsiyaSTyArikaNThe mAtaGgAnAmapIhopari parapuruSairyA ca dRSTA patantI / tatsakto'yaM na kiMcidgaNayati viditaM te'stu tenAmi dattA. bhRtyebhyaH zrIniyogAdgaditumiva gatetyambudhiM yasya kIrtiH // ' atra 'iti zrIniyogAdU' iti vAcyam / tathA- 'tIrthe tadIye gajasetubandhAtpratIpagAmuttarato'sya gaGgAm / ' ityatra parAmarzanIyamarthamanuktvaiva yastasya tadA parAmarzaH so'sthAnasthapadatvaM dossH| tathA 'kaSTA vedhavyathA kapTo nityazca vahanaklamaH / zravaNAnAmalaMkAraH kapolasya tu kuNDalam // ' vyatiricyamAnArthAnantayeNaiva prayogamarhati / anyatra tu prayujyamAno'sthAnasthapadatvaM prayojayati / yathA-'udyatA jayini kAminI mukhe tena sAhasamanuSThitaM punaH / ' bhatra hi punaHzabdastenetyanantaraM prayojyaH // zrIniyogAditIti / tathA coktam-'u. ktisvarUpAvacchedaphalo yotiriSyate / na tatra tasmAtprAkiMcidukteranyatpadaM vadet // upAdhibhAvAtsvAM zakti sa pUrvatrAdadhAti hi / na ca svarUpAvacchedaH padasyAnyasya saMmataH // itinaivetareSAmapyavyayAnAM gatiH smaa| jJeyetthamevamAdInAM tajAtIyArthayoginAm // yataste cAdaya iva zrUyante yadanantaram / tadarthamevAvacchiArAsamaJjasamanyathA // ' iti / evaM cAkramatvaM pRthagdoSatvena na vAcyam / asthAnasthapada evAntarbhAvAt // tadeti / tacchabdasya hi prakrAnto'rtho viSaya iSTo na prakrasyamAnaH smRtiparAmarzarUpatvAt / smRtezcAnubhUta evArtho viSayo nAnubhaviSyamANa: / atra ca pratItimAtramanubhAvo'bhimato nendriyaviSayabhAvaH / na ca gaGgArthaH pratItapUrvo yaH praamRshyet| na vAna pramAdajaH pAdayoH paurvAparyaviparyaya iti zakyate vaktum / tatrApi pratItagamanahetoH zAbdasya tadIyatArthAbhidhAnavyavadhAne satyanyasyAsthAnasthapadatvadoSasyAvirbhAvApattaH / tena pAdayorviparyayaH zabdasya ca, hetorgaGgAvizeSaNamukhenArthatvamityubhayavi 1. 'sudRDha' kA0 pra0. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 .. kaavymaalaa| atra zravaNAnAmiti padaM pUrvArdhe nivezayitumucitam / 'nArdhe kiMcidasamAptaM vAkyam' iti hi kavisamayaH / yathA votprekSAyAm 'paittaniambapphaMsA hANuttinnAe sAmalaGgIe / ' cihurA ruyanti jalabinduehiM bandhassa va bhaeNa // ' atra rodanaM bandhanabhayaM cetyubhayamutprekSitam / tatra prAdhAnyAdrodanAbhidhAyina eva padAdanantaramutprekSAvAci padaM prayoktavyamiti yadanyatra prayuktaM tadasthAnasthapadam / prAdhAnye hyutprekSite taditaradarthAdutprekSitameva bhavati // yadAha 'ekatrotprekSitatvena yatrArthA bahavo mtaaH| natrevAdiH prayoktavyaH pradhAnAdeva nAnyathA // ' iti / v patatpakarSatvaM yathA 'kaH kaH kutra na ghurgharAyitadhurIghoro ghuretsUkaraH ___ kaH kaH kaM kamalAkaraM vikamalaM kartuM karI nodytH| . ke ke kAni vanAnyaraNyamahiSA nonmUlayeyuryataH siMhIsnehavilAsabaddhavasatiH paJcAnano vidyate // atra kramAkramamanuprAso ghnyitvyH| patannibandhaH kvacidguNaH / paryayo'tra zreyAn // nivezayitumucitamiti / tenArthAntaraikavAcakatvaM pRthagdoSatvena na vAcyamityarthaH // taditaraditi / tasmAtpradhAnAditaradapradhAnam / yathA'jyotIrasAzmabhavanAjiradugdhasindhuratyunmiSatpracuratuGgamarIcivIciH / vAtAyanasthitavadhUvadanenduvimbasaMdarzanAdanizamullasatIva yasyAm // ' atra pradhAne ullasane utprekSi 1. 'mAptaprAyaM' kAvyAlaMkArasUtre. 2. 'prAptanitambasparzAH snAnottIrNAyAH zyAmalAGgayAH / cikurA rudanti jalavindubhirvandhasyeva bhayena / ' [iti saMskRtam / ] ___3. "jalavinduehiM cihurA ruanti' gAthAsaptazatyAm 655. 4. 'pradhAne' syAt. 5. 'vartate' kA0 pra0. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / yathA'prAgaprAptanizumbhazAMbhavadhanurdvadhAvidhAvirbhava krodhapreritabhImabhArgavabhujastambhApaviddhaH kSaNam / ujjvAlaH parazurbhavatvazithilatvatkaNThapIThAtithi__ yenAnena jagatsu khaNDaparazurdevo haraH khyApyate // ' atra krodhAbhAve patatprakarSatvaM nAsti / * samAptapunarAttatvaM yathA- 1 'jyotsA limpati candanena sa pumAnsiJcatyasau mAlatI mAlAM gaNDajalairmadhUni kurute svAdUnyasau phANitaiH / yastasya prathitAnguNAnprathayati zrIvIracUDAmaNe.. stAratvaM sa ca zANayA mRgayate muktAphalAnAmapi // ' atra cUDAmaNeriti samApte vAkye tAratvamityAdi pucchaprAyaM punarupAttaM na cmtkroti| kvacinna guNo na doSaH / yatra na vizeSaNamAtradAnArtha punargrahaNamapi tu vAkyArthAntarameva kriyate / yathA-'prAgaprApta-' iti / rolauMpe utvAdinA upahatau ca visargasyAbhAvo'visargatvama yathA 'dhIro vinIto nipuNo varAkAro nRpo'tra saH / , . .. yasya bhRtyA balosiktA bhaktA buddhiprabhAnvitAH // ' -- hataM lakSaNacyutaM yatibhraSTaM vA lakSaNAnusaraNe'pyazravyamaprAptagurubhAvAntalaghu rasAnanuguNaM ca vRttaM yatra tadbhAvo hatattatvam / / yathA-: .. 'ayi pazyasi saudhamAzritAmaviralasumanomAlabhAriNIm / ' ... atra vaitAlIyayugmapAde lavakSarANAM SaNNAM nairantayaM niSiddhamiti la. kSaNacyutam / . '. 'etAsAM rAjati sumanasAM dAma kaNThAvalambi / ' : 'kuraGgAkSINAM gaNDatalaphalake svedavisaraH / . . . . ., Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ityanayozcaturthe SaSThe ca yatinaM kRteti yatibhraSTam / etadapavAdastu svacchando'nuzAsane'smAbhirnirUpita iti neha prtnyte| 'amRtamamRtaM kaH saMdeho madhUnyapi nAnyathA madhuramatha kiM cUtasyApi prasannarasaM phalam / sakRdapi punarmadhyasthaH sanrasAntaravijano vadatu yadihAnyatvAdu syAtpriyAdazanacchadAt // atra 'yadihAnyatvAdu' ityazravyam / 'anyAstA guNaratnarohaNabhuvaH kanyA mRdanyaiva sA .. saMbhArAH khalu te'nya eva vidhinA yaireSa sRSTo yuvA / * zrImatkAntiyuSAM dviSAM karatalAtstrINAM nitambasthalA- . dRSTe yatra patanti mUDhamanasAmastrANi vastrANi ca // ' . ana 'vastrANyapi' iti pAThe laghurapi gurutvaM bhjte| . 'hA nRpa hA budha hA kavibandho viprasahasrasamAzraya deva / mugdha vidagdhasabhAntararatna kAsi gataH ka vayaM ca tethaite // hAsyarasavyaJjakametadvattaM karuNarasAnanuguNam / vAkyAntarapadAnAM vAkyAntarapadairvyAmizratvaM saMkIrNatvam / yathA 'kAyaM khAii cchuhio kUraM pattei nijjharaM ruddho| suNayaM ginhai kaNThe hakkei maiM niattayaM thero // atra 'kAkaM kSipati kUraM khAdati kaNThe naptAraM gRhNAti zvAnaM bhaSayati' iti vaktumucitam / ekavAkyatAyAM kliSTamiti kliSTAdbhedaH / 1. caturthe ekArottaraM SaSThe gaNDapade 'ga' ityuttaraM yatirbhavati. 2. 'vo dhanyA' kA0 pra0. 3. kila' prakAze. 4. 'juSAM' prakAze. 5. 'vaite' kA0 pra0. .. 6. 'kAkaM khAdati kSipati kUraM bhaSayati niSThuraM russttH| zunakaM gRhNAti kaNThe AkArayati ca naptAraM sthaviraH // ' ... 5. 'bullei nihuraM rudro' vAgbhaTakAvyAnuzAsane. 8. 'a niattiyaM thero' vA0 kA0. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] . . . kAvyAnuzAsanam / kvaciduktipratyuktau gunnH| . yathA * 'bAle nAtha vimuJca mAnini ruSaM, roSAnmayA kiM kRtaM, - khedo'sAsu, na me'parAdhyati bhavAn, sarve'parAdhA mayi / tatki rodiSi gadgadena vacasA, kasyAgrato rudyate, na vetanmama, kA tavAsmi, dayitA, nAsmItyato rudyate // vAkyamadhye vAkyAntarapravezo garmitatvam / / yathA 'parApakAraniratairdurjanaiH saha saMgatiH / vadAmi bhavatastattvaM na vidheyA kadAcana // ' atra tRtIyaH pAdo vAkyAntaraM madhye praviSTam / kvacidguNaH / yathA. 'diDmAtaGgaghaTAvibhaktacaturAghATA mahI sAdhyate siddhA sA ca vadanta eva hi vayaM romAJcitAH pazyata / ... viprAya pratipAdyate kimaparaM rAmAya tasmai namo yasmAdAvirabhUtkathAdbhutamidaM yatraiva cAstaM gatam // ' atra vIrAdbhutarasavazAd 'vadanta eva' ityAdi vAkyAntaraM madhye praviSTaM guNAya / prastutabhaGgo bhagnaprakramatvam / yathA . 'evamukto mantrimukhyaiH pArthivaH prtybhaasst| atra 'uktaH' iti prakrAnte 'pratyabhASata' iti prakRterbhagnaprakramatvam / (yathA) 'pratyavocata' iti yuktam / te'pradhAnamindusaMdarzanamutprekSitameva // prastutabhaGga iti / sa hi ythaa.| prakramamekarasaprastAM pratipattRpratIti rundhAna iva pariskhalanakhedadAyI rasabhaGgAya paryavasyatItyarthaH // pratyavocateti yuktamiti / evaMvidhasya prakramabhedAkhyasya zabdaucityasya vidhya Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 yathA vA kAvyamAlA | . 'te himAlayamAmantrya punaH preSya ca zUlinam / siddhaM cAsmai nivedyArthaM tadvisRSTAH khamudyayuH // ' atra 'anena visRSTAH' iti vAcyam / 'dhairyeNa vizvAsyatayA maharSestItrAdarAtiprabhavAcca manyoH / vIryaM ca vidvatsu sute maghonaH sa teSu na sthAnamavApa zokaH // atra syAdeH pratyayasya / 'tItreNa vidveSibhuvAgasA ca' iti tu yuktam / 'babhUva bhasmaiva sitAGgarAgaH kapAlamevAmalazekhara zrIH / upAntabhAgeSu ca rocanAGkaH siMhAjinasyaiva dukUlabhAvaH // ' atra 'mRgendracarmaiva dukUlamasya' iti yuktam / 'satuH payaH puranenijurambarANi jakSurvisaMdhRtavikAsivisaprasUnAH / sainyAH zriyAmanupabhoganirarthakatvadoSapravAdamasRjanvananimnagAnAm // ' ana tyAdeH / 'vikacamasya dadhuH prasUnam' iti tu yuktam / 'yazo'dhigantuM sukhalipsayA vA manuSyasaMkhyAmativartituM vA / nirutsukAnAmabhiyogabhAjAM samutsukevAGkamupaiti siddhiH // ' nuvAdabhAvaprakAratvopagamAt / yathA 'tAlA jAyanti' iti / yathA vA - 'aime jANA tissA dehakavolovamAissa sivibvam / paramacchaviAreuNa cando candocci bhaverAu // ' atra hyutkarSApakarSavivakSayA parikalpitabhedo'pyekasminnarthe vidheyAnuvAdyaviSayeNaikenaivAbhidhAnena vidhyanuvAdabhAvo bhaNita iti prakramAbhedaprakAra evAyamiti mantavyam / kecana paryAyaprakramabhedanivRttaye candaNamiti pAThaH pariNamayitavyaH / na caivamuktapadatvadoSaprasaGgaH / yathAnye manyante--'naikaM padaM dviH prayojyaM prAyeNa' iti / uddezyapratinirdezyaM vyatirikto hi viSaya uktapadatvasya, ayathoddezaM pratinirdezastu bhagnaprakramasyeti bhinnaviSayatvAt // sasturiti / atra stAdau yaH kAlavizeSaH prakrAntaH, sa tejanAdAvupekSita iti kAlasyApyatra kramabheda iti kecidAhuH / vayaM tu brUmaH - kAlavizeSasya vivakSAmAtra 1. 'prekSya' kA0 pra0. 1. etasya saMskRtaM na vijJAyate. 2. 'snAnAdau' syAt. 3. 'nejanA' syAt. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / atra kRtaH / 'sukhamIhituM ca' iti tu yuktam / / 'udanvacchinnA bhUH sa ca nidhirapAM yojanazataM . sadA pAnthaH pUSA gaganaparimANaM kalayati / iti prAyo bhAvAH sphuradavadhimudrAmukulitAH . satAM prajJonmeSaH punarayamasImA vijayate // ' - atra paryAyasya / 'mitA bhUH patyAyAM sa ca nidhirapAM yojanazatam . iti tu yuktam / . 'vipado'bhibhavantyavikrama rahayatyApadupetamAyatiH / laghutA niyatA nirAyateragarIyAnna padaM nRpazriyaH // ' atropasargasya paryAyasya ca / 'tadabhibhavaH kurute nirAyatim, laghutAM 'bhajate nirAyatiH, laghutAbhAGgapadaM nRpazriyaH' iti tu yuktam / 'utphullakamalakesaraparAgagauradyute mama hi gauri|| abhivAJchitaM prasidhyatu bhagavati yuSmatprasAdena // bhAvitayAnavacchinnatvAdoSo'yamanudbhAvanIya eva / yadAhuH-'parokSe ca lokavijJAte prayokturdarzanaviSaye darzanayogyatvAtparokSasyAvivakSAyAM liD bhavatyeva' / 'ajayaja"(3) hUNAm' iti / sato'pi vAvivakSA bhavati / yathA---'anudarA kanyA' iti // sukhamIhitaM caiti tu yuktamiti / evaM ca tulyakakSyatvena vikalpArthavRttAzabdasya na viSayo'yamityapi parihRtaM bhavati / yathA ca-rudatA kuta eva sA punarbhavatA nAnumRtArevApyate / paralokajuSAM khakarmabhirgatayo bhinnapathA hi dehinAm // ' ana hi 'kuta eva tu sA nurodanAt' iti yuktaH pAThaH / iha tu na doSaH-'pRthvi sthirIbhava bhujaGgama dhArayainAM tvaM kUrmarAja tadidaM dvitayaM dadhIthAH / dikuJjarAH kuruta tatritaye didhIrSI devaH karoti harakArmukamAtatajyam // ' atra hi pRthivyAdiviSayaH praiSalakSaNo'rthaH kavinA vaktuM prakrAntaH tasya pratyayabhede'pi niyUMDhatvAtpraiSArthAnAM pAdAnAmuddezyapratinirdezyabhAvenopAdAnaM na kRtamiti naitAdRzaH pratyayakramabhedadoSasya viSayo'vagantavyaH / "mitAbhUH patyApAm-' ityapi / evaM ca chidikriyAkarturudanvato vakSyamA . 1. 'niyatA laghutA' kirAte, kA0 prakAze ca. . 2. 'vAna' kA0 pra0. ... 1. 'veti' kA0 prakAze. 2. ''pyavApyate' syAta. 3. 'sthirA bhava' iti tu smaryate. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kAvyamAlA / atraikavacanena bhagavatIM saMbodhya prasAdasaMbandhena yastasyAM bahutvanirdeza: sa vacanasya / 'kRtavAnasi vipriyaM na me pratikUlaM na ca te mayA kRtam / kimakAraNameva darzanaM vilapantyai rataye na dIyate // atra kArakasya / 'na ca te'haM kRtavatyasaMmatam' iti tu yuktam / yathA ca'cArutA vapurabhUSayadAsAM tAmanUnanavayauvanayogaH / taM punarmakaraketanalakSmIstAM mado dayitasaMgamabhUSaH // ' atra zRGkhalAkrameNa kartuH karmabhAvaH / karjantaraM ca yathopakrAntaM tathA na niyUMDham / 'tamapi vallabhasaGgaH, iti yuktam / 'tava kusumazaratvaM zItarazmitvamindo yamidamayathArtha dRzyate madvidheSu / visRjati himagabhaihnimindumayUkhai stvamapi kusumabANAnvajrasArIkaroSi // ' atra kramasya / yathA vA 'akalitatapastejovIryaprathimi yazonidhA__ vavitathamadAdhmAte roSAnmunAvabhidhAvati / abhinavadhanurvidyAdarpakSamAya ca karmaNe sphurati rabhasAtpANiH pAdopasaMgrahaNAya ca // Nanayena vidheyatayA prAdhAnyAtsamAsAnupapattidoSo'pi parihRto bhavati / yathA ca'varaM kRtadhvastaguNAdatyantamaguNaH pumAn / prakRtyA hyamaNiH zreyAnAlaMkAracyutopalaH / / ' evam-'khamiva jalaM jalamiva khaM haMsa iva zazI zazIva khalu haMsaH / kumudAkArAstArAstArAkArANi kumudAni // ' ityAdau draSTavyam // akaliteti / atra 'pAdopasaMgrahaNAya' iti pUrva vAcyam / evamanye'pi bhedA abhyUhyAH / nanu kartRprakramabhedo'pIha kasmAnopadarzitaH / asaMbhavAditi brUmaH / yattu kvacitkavibhiH prayujyamAno dRzyate sa kartR. . Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 3 adhyAyaH ] tathA kAvyAnuzAsanam / yathA vA vyatirekAlaMkAre 'taraGgaya dRzo'GgaNe patatu citramindIvaraM sphuTIkuru radacchadaM vrajatu vidrumaH zvetatAm / kSaNaM vapurapAvRNu spRzatu kAJcanaM kAlikAmudaJcaya manAGmukhaM bhavatu ca dvicandraM namaH // ' atropamAnAnAmindIvarAdInAM nindayA nayanAdInAmupameyAnAmatizayo vaktuM prakrAntaH 'bhavatu ca dvicandraM namaH' iti sAdRzyamAtrAbhidhAnena nirvyUDha iti bhagnaprakramatvam / 'bhavatu tadvicandraM nabhaH' iti tu yuktam / ---- 193 'tadvakraM yadi mudritA zazikathA, tacetsmitaM kA sudhA, sA cetkAntiratantrameva kanakaM, tAzcedvirodhimadhu / sA dRSTiryadi hAritaM kuvalayaiH kiM vA bahu brUmahe yatsatyaM punaruktavastuvirasaH sargakramo vedhasaH ||' atropamAnAdupameyasyAtirekalakSaNaM vastu vaktumiSTaM tasyArthAntaranyAsena vastu sargapaunaruktyasya sAdRzyaparyavasAnAdbhagnaprakramatvam / vyatyAso nAma guNa eva, na doSaH / tatraiva cAyaM grakramabhedabhramo bhavatAm (?) / tatra yuSmadarthasya yathA - 'yathAhaM saptamo vaikuNThAvatAraH' iti / atra hi yathA tvamiti yuSmadarthasya kartRtvaM prakRtamapahAya cArutvAya tato'nyatrAropyaivamuktam / dAzarathiM rAmaM prati hi kasyacitsamakSa miyamuktiH / asmadarthasya yathA 'nAbhivAdaprasAdyo reNukAputraH / garIyAn hi gurudhanurbhaGgAparAdha:' iti / atrApi hi nAbhivAdaprasAdyo'smIti vaktavye pUrvavaccArutvAyaivamuktam / eSA hi bhArgavasyAtmAnamuddizyoktiH / yathA vA 'ayaM janaH praSTumanAstapodhane na cedrahasyaM pratigotumarhasi / ' iti / atrApi 'ahaM praSTumanAH " iti vaktavye asmadarthasya kartRtvamanyatrAropyaivamuktam / dvividho dhanyazabdArthaH / tatra cetane'nyatrAropo nidarzita eva / acetane tu yathA ' cApAcArya -' iti / atra hi 'tvaM reNukAkaNThabAdhAM kRtavAn' iti / 'tvayA baddhaspardho'haM laje' iti vaktavye cArutvAya yuSmadasmadarthayoH kartRtvamubhayoH parazucandrahAsayorjaDayorAropyaivamuktam // yathA ca'he' laGkezvara dIyatAM janakajA rAmaH svayaM yAcate ko'yaM te mativibhramaH smaraM nayaM 1. 'bho' prasiddhaH pAThaH.. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kAvyamAlA / vAdyaucitye na doSaH / 'vrajataH ka tAta vajasIti paricayagatArthamasphuTaM dhairyam / abhinaduditaM zizunA jananInirbhartsanavRddhamanyunA // ' atra zizunA vrajatireva prayukto na vajatistatraiva paricayagatArthAsphuTatvadhairyabheditvasaMbhavAt / kevalaM zaktivaikalyAdrepho'nena noccAritaH / padArthAnAM parasparamasaMbandho'nanvitatvam / yathA'dRDhataranibaddhamuSTeH kozaniSaNNasya sahajamalinasya / kRpaNasya kRpANasya ca kevalamAkArato bhedaH // ' __ atra yadyAkAraH saMnivezalakSaNo vivakSitastadA parasparaparihArasthitimatorarthayoH siddha evetyanupAdeyaH / /akSaravizeSalakSaNastu zabdaniyatatvAdarthayorna saMbhavatyevetyananvitatvam / yathA vA--- 'nirghAtopraiH kuJjalInAjighAMsurvyAniSaiiH kSobhayAmAsa siMhAn / nUnaM teSAmabhyasUyAparo'sau vIryodane rAjazabde mRgANAm // ' atra siMhAnAM na tAvadrAjazabdaH saMbhavati, teSAM tadvAcyatvAbhAvAttatsaMbandhAbhAvAcca / tatparyAyasya mRgarAjazabdasyAstIti cet, na / tasya prakrAntatvAbhAvAt / mRgANAmityatra mRgarAjAnAmityanuktezca / kiM ca mRgeSu rAjatvaM bhavati siMhAnAm, na tu zabda iti vIryodagratvaM tadvizeSaNamanupapannameva tasyArthaniSThatvenopapatteH / tena siMhAnAM mRgANAM vIryodagratvasya ca na . rAjazabdenAnvayaH saMgacchate / tena 'rAjabhAve' iti 'mRgeSu' iti vA pAThaH / zreyAn / yathA vA'yeSAM tAstridazebhadAnasaritaH pItAH pratApoSmabhi lIlApAnabhuvazca nandanatarucchAyAsu. yaiH klpitaaH| . nAdyApi kiMcidgatam / naivaM cetkharadUSaNatrizirasAM kaNThAsRjA paGkilaH patrI naiSa sahiSyate. mama dhanurdhyAvandhavandhUkRtaH // ' atrApyahaM na sahidhye pUrvavadasmadarthasya kartRtvamacetane . patriNi samAropyaivamuktam / iti // arthayoriti / kRpaNakRpANazabdavAcyayoH // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / yeSAM huMkRtayaH kRtAmarapatikSobhAH kSapAcAriNAM " kiM taistvatparitoSakAri vihitaM kiMcitpravAdocitam // ' 'aGgAGginoreva hi yattadarthayoH saMbandho na tvaGgAnAM yadarthAnAmanyonyam' iti niyamena bahubhiryadartherneka evArtho nirdizyate iti yairityatra vizeSasyApratItiH / 'kSapAcAribhiH' iti tu pAThe yujyate samanvayaH / yathA vA upamAyAm -- yathA 'vApIva vimalaM vyoma haMsIva vimalaH zazI / zazilekheva haMso'yaM haMsAliriva te yazaH // ' - 155 'sarAMsIvAmalaM vyoma kAzA iva sitaH zazI / zazIva dhavalA haMsA haMsIva vizadA dizaH // ' atropamAnopameyayoH sAdhAraNadharmAbhidhAyipadaM liGgavacanAbhyAM vaisAha - zyAdupamAnena ca saMbadhyate ityananvitam / yadi ca liGgavacasorvipariNAmAdupamAnenApi saMbandhaH kriyeta, tadAbhyAsalakSaNo vAkyabhedaH syAt / na tvaGgAnAmiti / pradhAnAnuyAyitvena samatvAdityarthaH / yujyata iti / yadi kSapAcAriNAmityasya sthAne kSapAcAribhiriti pacyate tathAtra yo'pi yacchandArthaH samazIkayA dhAtvitvA (?) aGgIbhUtena taiH kSapAcAribhirityanena pratikhamAjasyAneva saMbandha - manubhavatItyarthaH / yathA vA -- ' tenAvarodhapramadAsakhena vigAhamAnena saridvarAM tAm / AkAzagaGgAratirapsarobhirvRto marutvAnanuyAtalIlaH // ' atrAnuyAtikriyApekSo rAjamarutvatoH kartRkarmabhAvo'bhidhAtumabhimataH kaveH / na cAsau tatsaMbandhayoH sAkSAduktaH / sajalalIlAsaMbandhamukhena rAjasaMbandhasyoktatvAt / ato'tra sAkSAttatsaMbandho vA vAcyaH / tadarddhamanyatkriyAntaraM vA yena kartRkarmatvabhAvastayorghaTanAmiyAt / na cobhayorekamapyukamityanucitatvam / tena ca rasa ( ? ) mayamatra pATha: -- ' AkAzagaGgAra tirepsarobhirvRto'nuyAto maghavA vilAsaiH / ' iti // abhyAsalakSaNa iti / paunaH puNyarUpaH // vAkya S 1. ' vizeSyasyA' kA0 pra0. 1. 'paThyate' syAt. 2. 'sAmajasyenaiva' syAt. 3. 'tena varamayamatra pAThaH' syAt. 4. 'punya' syAt. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kaavymaalaa| evaM cAvyavadhAnenaM prakRto'rtho na pratIyeta / vipariNAmazca zAstrIyo nyAyaH kAvyeSu na yuktaH / / yatra tu nAnAtve'pi liGgavacasoH sAdhAraNadharmAbhidhAyipadaM svarUpabhedaM nApadyate, na tatraitaSaNam / yathA 'vAkprapaJcaikasAreNa nirvizeSAlpavRttinA / svAmineva naTatvena nirviNNAH sarvathA vayam // ' 'candramiva sundaraM mukhaM pazyati / ' 'tadveSo'sadRzo'nyAbhiH strIbhirmadhuratAbhRtaH / dadhate sma parAM zobhAM tadIyA vibhramA iva // ' iti / yatrApi gamyamAnaM sAdhAraNadharmAbhidhAyi padam, tatrApi na doSaH / yathA 'candramiva mukham, kamalamiva pANiH, bimbamivAdharaH' ityAdi / kAlapuruSavidhyAdibhede'pi na tathA pratItiraskhalitarUpA bhavatItyasAvapi ananvitasyaiva viSayaH / yathA 'atithiM nAma kAkutsthAtputramApa kumudvtii| pazcimAdyAminIyAmAprasAdamiva cetanA // ' ana cetanA prasAdamAnoti, na punarApeti kAlabhedaH / 'pratyagramajjanavizeSaviviktamUrtiH kausumbharAgarucirasphuradaMzukAntA / vibhrAjase makaraketanamarcayantI __ bAlapravAlaviTapaprabhavA lateva // ana latA vibhrAjate, na tu vibhrAjase iti puruSabhedaH / bheda iti / dve vAkye syAtAmityarthaH // asadRza iti / TaigantatvAdekavacanam / kiMvantatvAdvahuvacanaM ca / madhuratayA bhRto dhRtaH / tAM ca bibhrati / dadhate iti / 1. 'vibhrAjase iti saMvodhyamAnaniSThasya parabhAgasyAsaMbodhyamAnaviSayatayA vyatyAsAt puruSabhedaH' ityevaM kAvyaprakAze pAThaH. 1. 'kananta' pANinIyamate. 2. 'kinnanta' pANinIyAnAm. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 157 'gaGgeva pravahatu te sadaiva kIrtiH' ityAdau ca gaGgA pravahati, na tu pravahatu iti apravRttapravRttAtmano vidheH / evaMvidhasya cAnyasyArthasyopamAnagatasyAsaMbhavAdvidhyAdibhedaH / athASTAvubhayadoSAnAha aprayuktAzlIlA samarthAnucitArthazrutikaTu kliSTAvimRSTavidheyAMzavi ruddhabuddhikRttvAnyubhayoH / ubhayoriti / padasya vAkyasya cetyarthaH / doSA iti vartate / kavibhiranAdRtatvAdaprayuktatvam / tacca lokamAtraprasiddhatvAcchAstramAtra prasiddhatvAcca / AdyaM yathA ---- 'kaSTaM kathaM roditi thUtkRteyam' / dezyaM caitatprAyameva / yadAha 'prakRtipratyayamUlA vyutpattiryasya nAsti dezyasya / tanmahAdi kathaMcinna rUDhiriti saMskRte racayet // ' kacidguNo yathA 'deva svasti vayaM dvijAtata itaH snAnena niSkalmaSAH kAlindIsurasindhusaGgapayasi snAtuM samIhAmahe / 'dadha dhAraNe' ityasya dadhAtezcAtmanepadaikavacanabahuvacanAbhyAm // lokamAtraprasiddhatvAditi / etena prAmyarmayuktatvAnna bhidyata ityAha // zAstramAtra prasiddhatvAditi / zAstrANi yogazAstradhAtupAThAbhidhAnakozAdIni / tenApratItAsamarthanihatArthatvAni na pRthaglakSaNIyAni aprayuktatvaM evAntarbhAvAditi // etatprAyameveti / lokamAtraprasidviprAyam | kevalaM niyata dezaviSayatvena prasiddhiriti prAyagrahaNam / maDahAdIti / maDalaDaddAhAraNakAndAha ehu kapha sumAlavANavAlAdikam / yathAkramaM sUkSmazreSThavastrotpaladaridrAJjalicaurazakAdivAcakam / rUDhiritIti / rUDhibhrAntyA kazcidviddhadezaprasiddhyA 1. 'pravartanAtmano' kA0 pra0. 1. 'aprayukta' syAt. 2. 'vidhya' syAt. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tadyAcemahi saptaviSTapazucIbhAvakatAnavrataM saMyaccha khayazaH sitAsitapayobhedAdviveko'stu naH // ' atrAmugdhasyApi mugdhasyeva brAhmaNasya vaktRtva svastIti guNaH / vAkyasya yathA 'tAmbUlabhRtagallo'yaM bhallaM jalpati mAnuSaH / karoti khAdanaM pAnaM sadaiva tu yathA tathA // ' kvcidgunnaaH| 'phullakkaraM kalamakUrasamaM vahanti / je sinduvAraviDavA maha vallahA te / je gAlidassa mahisIdahiNo saricchA te kiM vi muddhaviyaillapasUNapuJjA / ' atra kalamabhaktamahiSIdadhizabdAnAM laukikatve'pi vidUSakoktau gunntvm| zAstramAtraprasiddhiryathA 'yathAyaM dAruNAcAraH sarvadaiva vibhAvyate / tathA manye daivato'sya pizAco rAkSaso'tha vA / ' atra daivatazabdaH puMliGge liGgAnuzAsane prasiddhaH / yathA vA-- 'samyagjJAnamahAjyotirgalitAzayatAjuSaH / vidhIyamAnamapyetanna bhavetkarmabandhakam // ' 'asyArthasya zabdo'yaM sarvatra vAcakaH' iti manyamAnaH prayuJjIta / vyutpattiryasya nAstIti vacanAJca sa vyutpattikaM dezyaM kadAcitprayojyamevetyuktaM bhavati-yathA dUrvAyAM chinnodbhavAzabdaH, tAle bhUmipizAcaH, zarve mahAnaraH, vRkSe pazubhaktaH, candrAmRtayoH 'puSpotkaraM kalamaudananibhaM vahanti ye sindhuvAraviTapA mama vallabhAste / ye gAlitasya mahiSIdanaH sadRzA ste kiM ca mugdhavicakilaprasUnapuJjAH // ' [iti saMskRtam / ] Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kaavyaanushaasnm| 119 atrAzayazabdo vAsanAparaparyAyo yogazAstra eva prasiddhaH / yathA vA 'tIrthAntareSu lAnena samupArjitasatkRtaH / surasrotakhinImeSa hanti saMprati sAdaram // ' atra hantIti gamanArtha dhAtupATha eva prasiddham / yathA vA-- 'sahasragorivAnIkaM duHsahaM bhavataH paraiH / atra gozabdasyAkSivAcakatvamabhidhAnakoza eva prasiddham / kvacidguNo yathA 'sarvakAryazarIreSu muktvAGgaskandhapaJcakam / saugatAnAmivAtmAnyo nAsti mantro mahIbhRtAm // ' atrAGgaskandhapaJcakamityasya tadvidhyasaMvAdAdau guNatvam / zleSe tu na guNo na doSaH / yathA--- 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRto yazcottabhujaMgahAravalayogaGgAM ca yo'dhArayat / .' yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAtsa svayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH // ' . atra mAdhavapakSe zazimacchabdaH kSayazabdazvAprayuktaH / samudnavanItam,jale meghkssiirmityaadi| aGgeti / karmaNAmArambhopAyaH, dravyapuruSasaMpat, dezakAlavibhAgaH, vinipAtapratIkAraH, kAryasiddhizceti paJcAGgAni // skandheti / 'vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca / bhikSaNAM zAkyasiMhena skandhAH paJca prkiirtitaaH||' yena dhvasteti / mAdhavapakSe-yena dhvastaM vAlakrIDAyAm / anaH zakaTam / abhavena asaMsAreNa / bali jitavAn / yaH kAyaH sa pUrvamamRtaharaNe strItvaM nItaH / udvattaM bhujaMga kAliyAkhyaM pIDitavAn / rave zabdabrahmaNi layaH samAptiryasya / agaM govardhanagiri gAM ca yo'dhArayat / zazinaM manAti yo rAhustasya ziroharaH / andhakAnAM vRSNInAM kSayaM nivAsaM karoti yaH sa mAdhavaH kRSNaH / umAdhavapakSe-balijitkAyo viSNudehasnipuravadhe'strIkRtaH zaratAM nItaH / bhujaMgAH sarpAH zaziyuktaM ziro yasya tathAbhUto haraH / yadi Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vAkyasya yathA. . 'tasyAdhimAtropAyasya tIvrasaMvegatAjuSaH / / dRDhabhUmiH priyaprAptau yatnaH saphalitaH saMkhe // anAdhimAtropAyAdayaH zabdA yogazAstre prsiddhaaH| . kvacidguNo yathA 'asmAkamadya hemante devAlpatvena vAsasaH / akitIva yajAdInAM durlabhaM saMprasAraNam // ' atra pratipAdyapratipAdakayostajjJatAyAM guNaH / atra brIDAjugupsAmaGgalavyaJjakatvenAzlIlatvaM tredhA / / tatra padasya yathA 'sAdhanaM sumahadyasya yannAnyasya vilokyate / tasya dhIzAlinaH ko'nyaH sahetArAlitAM dhruvam // ' 'lIlAtAmarasAhato'nyavanitAniHzaGkadaSTAdharaH kazcitkesaradUSitekSaNa iva vyAmIlya netre sthitaH / mugdhA kuDmalitAnanena dadatI vAyuM sthitA tasya sA bhrAntyA dhUtatayAtha vA natimRte tenAnizaM cumbitA // ' 'mRdupavanavibhinno matpriyAyA vinAzA ghanarucirakalApo niHsapano'sya jAtaH / . vA zaziyuktaM zira AhurnAma ca hara iti / andhakAkhyo daityaH // tsyaadhimaatropaaysyeti| "tathA hi nava yogino bhavanti / mRdUpAyo madhyopAyo'dhimAtropAya iti / tatra / mRdUpAyastrividhaH-mRdusaMvegaH, madhyasaMvegaH, tIvrasaMvega iti / evamitarAvapi / tatrAdhimAtropAyAnAM "tIsaMvegAnAmAsannaH" samAdhilAbhaH samAdhiphalaM ca bhavati // " "saMpipAdayiSayA cittavRttinirodhasAdhanAnuSThAnaM yo'bhyAsaH "saM dIrghakAlanairantaryeNa satkArAsevito 1. ''dya' kA0 pra0. 1. 'te khalu navayogino mRdumadhyAdhimAtropAyA bhavanti' iti pAtAlabhASye pAThaH. 2. 'idaM sUtram / zeSaM bhASyam' iti vAcaspatyam. 3. idaM pAtaJjalasUtraM samAdhipAde caturdazam / zeSa bhASyam. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / rativilulitavandhe kezapAze sukezyAH ___ sati kusumasanAthe kaM haredeSa vahIM // ' eSu sAdhanavAyuvinAzazabdA vrIDAdivyaJjakAH / vAkyasya yathA 'bhUpaterupasarpantI kampanA vAmalocanA / tattatprahaNanotsAhavatI mohanamAdadhau // ' kampanA senA, vAmaM zatru prati viruddhaM valgu ca / atropasarpaNaprahaNanamohanazabdA brIDAdAyitvAdazlIlAH / / te'nyairvAntaM samaznanti parotsarga ca bhuJjate / itarArthagrahe yeSAM kavInAM syAtpravartanam // ' . atra vAntotsargapravartanazabdA jugupsAdAyinaH / 'pitRvasatimahaM vrajAmi tAM saha parivArajanena yatra me / bhavati sapadi pAvakAnvaye hRdayamazepitazokazalyakam // pAvakena pavitreNAgninA ca / atra piturgrahamityAdau vivakSite zmazAnAdipratItAvamaGgalArthatvam / kacidguNo yathA-- suratagoSThayAM 'yathaiH padaiH pizunayecca rahasyavastu' iti kaamshaastrsthitiH| 'karihastena saMbAdhe pravizyAntarvilolite / upasarpandhvajaH puMsaH sAdhanAntarvirAjate // 'tarjanyanAmike zliSTe madhyA pRSTasthitA tayoH / ' karihastaH............ / saMvAdhaH saMghaTTo varAGgaM ca / dhvajaH patAkAvacihaM puMvyaJjanaM ca / sAdhanaM sainyaM strIvyaJjanaM ca / tajapA dRDhabhUmiH" / dIrghakAlenAsevito nicchidrAsevitastapasA brahmacaryeNa vidyayA zraddhayA saMpA 1. 'madhyamA pRSTatastayoH' ityudAharaNacandrikAyAM pAThaH. 2. 'karihasta iti proktaH kAmazAstravizAradaiH' iti paribhASitena' ityudAharaNacandrikAyAM pAThadarzanAdatra .kiyAnpAThastruTitaH pratIyate. . . Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| zamakathAsu yathA 'uttaanocchrnmnndduukpaattitodrsNnibhe| kledini strIvraNe saktirakRmeH kasya jAyate // .. 'nirvANavairadahanAH prazamAdarINAM nandantu pANDutanayAH saha mAdhavena / raktaprasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca | vasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH // atra bhAvyamaGgalasUcanam / raktAH sAnurAgAH / prasAdhitA arjitA bhUyaH / raktena maNDitA bhUzca yaiH / vigraho vairaM zarIraM ca / svasthAH kuzalinaH svargasthAzca // AM 1/avAcakatvAtkalpitArthatvAtsaMdigdhatvAca vivakSitamartha vaktumazaktirasamarthatvam / padasya yathA'hA dhiksA kila tAmasI zazimukhI dRSTA mayA yatra sA, ___ tadvicchedarujAndhakAritamidaM dagdhaM dinaM kalpitam / kiM kurmaH, kuzale sadaiva vidhuro dhAtA, na cettatkathaM. __nAdRgyAmavatImayo bhavati me no jIvaloko'dhunA / ' atra dinamiti prakAzamayamityarthe'vAcakam / yathA vA'jaGghAkANDorunAlo nakhakiraNalasatkesarAlIkarAlaH pratyagrAlaktakAbhAprasarakisalayo maJjamaJjIrabhRGgaH / bharturvRttAnukAre jayati nijatanusvacchalAvaNyavApI saMbhUtAmbhojazobhAM vidadhadabhinavo daNDapAdo bhavAnyAH // ' atra dadhadityarthe vidadhadityavAcakam / yathA vA| 'cApAcAryastripuravijayI kArtikeyo vijeyaH zastravyastaH sadanamudadhibhUriyaM hantakAraH / ditaH satkAravAn / dRDhabhUmiryutthAnasaMskAreNa drAgityevAnabhibhUtaviSaya ityrthH||avaackkhaaditynenaavaacktvprsiddhidvttkhyoH, kalpitArthavAdityanena neyArthatvasya, saMdigdhatvAdi Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / . - astyevaitatkimu kRtavatA reNukAkaNThavAdhAM vaddhaspardhastava parazunA lajjate candrahAsaH // ' atra vijita ityatrArthe vijeya ityavAcakaH / yathA ca'mahApralayamArutakSubhitapuSkarAvartaka pracaNDaghanagarjitapratirutAnukArI muhuH / ravaH zravaNabhairavaH sthagitarodasIkandaraH ___ kuto'dya samarodadherayamabhUtapUrvaH puraH // ' atra ravo maNDUkAdipu prasiddho, na tUktavizeSaNe siMhanAde ityavAcakaH / tathA ca tyanena saMdigdhavasyAsamarthatvadope'ntarbhAvamAha-maNDUkAdiSu prasiddha iti / maNDU kAdInAM zabdo ravo'bhidhIyata ityarthaH // yathA ca-'yamindrazabdArthanisUdanaM harehiraNyapUrva kazipuM pracakSate / ' atra hiraNyakazipumiti vaktavye hiraNyapUrva kazipumityavAcakam / yato'tra hiraNyazabdaH kazipuzavdazcAbhidheyapradhAnau vA syAtAm , kharUpamAtrapra- . dhAnI vA / tatra na tAvadabhidheyapradhAnAvanabhyupagamAt / arthasyAsamuccayAt / nApi kharUpapradhAnau, na hyevamasuravizeSasya hiraNyakaziporabhidhAnAnukAraH prakhyAnakriyAkarmabhA. venAbhihito bhavati / dvividho hi zabdAnukAraH / zAbdatvArthatvabhedAt / tatretinA vyavacchede zAbdaH prasiddha eva / arthAdavacchedAvagatAvArthaH / yathA-'mahadapi paraduHkhaM zItalaM samyagAhuH / ' iha cAyamartho'nukAra iti nAnAvacchedAt / kevalaM yattasyAbhidhAnamanukArya tanAnukRtam / yaccAnukRtaM tattasyAbhidhAnameva na bhavati / loke hi hiraNyaka zipuriti tasyAkhyA na hiraNyapUrvaH kazipurityataH tasyA vAcakam // yathA vA-'kSuNNaM, yadantaHkaraNena vRkSAH phalanti kalpopapadAstadeva / ' ityatra kalpavRkSA iti vaktavye kalpopapadA vRkSA ityavAcakam / yato vizeSaNamidamabhidhAnakharUpaviSayamevAvakalpate / nAbhidheyaviSayam , sopapadatva nirupapadatvayorabhidhAnadharmatvAt / na cetane vizeSitena kiMcitprayojanam / abhidhAnamAtrAdanabhimatArthasiddheH / abhidheyaviSayatve ca tatsiddhibhavet , kiM tu na tatra yathoktavizeSaNasaMvandhaH saMgacchate / yatra ca saMgacchate na tato'bhimatArthasiddhiriti avAcakatvAdasamarthameveti / tasmAdvaramayamana pAThaH zreSThaH-'kSuNNaM yadantaHkaraNena nAma tadeva kalpadrumakAH phalanti / asmiMzca pAThe kSuNNasyArthasya kalpadumANAM vAvagatau guNAntaralAbhaH / evam 'dazapUrvarathaM .yamAkhyayA dazakaNThAriguruM praca Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kaavymaalaa| / maJjIrAdiSu raNitaprAyaM, pakSiSu ca kUjitaprabhRti / stanitamaNitAdi surate meghAdiSu garjitaprabhRti // dRSTvA prayujyamAnAnevaMprAyAMstathA prayuJjIta / / anyatraite'nucitAH zabdArthatve samAne'pi // ' kvacidguNo yathA'AzulambitavatISTakarAgairnovimardhamukulIkRtadRSTyA / raktavaiNikahatAdharatanU(?)maNDalakvaNitacAru cukUje // ' atra kUjitasya pakSiSu prasiddhatve'pi kAmazAstre prasiddhatvAdguNaH / yathA vA upamAyAm'patite pataGgamRgarAji nijapratibimbaroSita ivaambunidhau| atha nAgayUthamalinAni jagatparitastamAMsi paritastarire // ' atra nAgayUthena dharmiNA sAmyaM tamaso vaktumabhimataM kaverna taddharmeNa malinatvamAtreNa, mRgapatau patite tasyaiva niHpratipakSatayA svecchAvihAropapatteH na tadvanmalinAnAM tamasAm, pataGgasya mRgapatirUpaNAvaiyarthyaprasaGgAt / na ca tatsAmyaM sundarahArisadRzasubhagasaMnibhAdizabdA iva malinAdizabdAH zaknuvanti vaktum ityavAcakatvam / yathA vA utprekSAyAm--- 'udyayau dIrghikAgabhanmukulaM mecakotpalam / nArIlocanacAturyazaGkAsaMkucitaM yathA // ' ksste|' ityAdAvapi draSTavyam // maJjIrAdIti / AdigrahaNaM razanAghaNTAbhramarAdyartham / prAyagrahaNaM sadRzArthavRttikaNisiJjiguJjItyAdyartham / prabhRtigrahaNaM vezyetyAdyartham / punarAdigrahaNaM siMhamRgAdyartham / prAyagrahaNamapi dhvanatyAdyartham / evaMprAyAniti / ye zastrasAmAnyena paicyante, atha ca vizeSa eva dRzyante tAnityarthaH / tdythaa-hessti| razveSu, bhaNatiH puruSeSu, kaNatiH pIDiteSu, vAtirvAyo, na tvanyatra / na hi bhavati 1. "niSprati' syAt. 1. 'zikSi' syAt. 2. 'tirazcAM rutavAzite' ityabhidhAnAt 'vAzitAdyartham' syAt. 3. 'zAne syAt. 4. 'paThyante' syAta. - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 165 atra dhruvevAdizabdavadyathAzabdaH saMbhAvanaM pratipAdayituM notsahate ityavAcakaH / yathA vArthAntaranyAse-- 'kimapekSya phalaM payodharAndhvanataH prArthayate mRgAdhipaH / prakRtiH khalu sA mahIyasaH sahate nAnyasamunnatiM yayA / ' atra mahIyasa ityekavacanaM na sAmAnyamartharUpaM vyaktamabhidhAtuM kSamate ityavAcakatvam / bahuvacanasyaiva vIpsAsamAnaphalasya sphuTatvena tadabhivyaktikSamatvAt / yathA-- 'yAvadarthapadAM vAcamevamAdhAya mAdhavaH / virarAma mahIyAMsaH prakRtyA mitabhASiNaH // ' sarvAdizabdopAdAne tvekavacanasyApi na doSaH / yathA 'chAyAmapAsya mahatImapi vartamAnA mAgAminI jagRhire janatAstarUNAm / sarvo'pi nopanatamapyapacIyamAnaM ___ vardhiSNumAzrayamanAgatamabhyupaiti // ' vAkyasya yathA 'vibhajante na ye bhUpamAlabhante na te zriyam / Avahanti na te duHkhaM prasmaranti na ye priyAm // ' atra vibhajativibhAgArthaH sevane, AlabhativinAzArthe lAbhe, AvahatiH karotyartho dhAraNe, smarativismaraNArthaH smaraNe'vAcakaH / kalpitArthatvAdasamartham / padasya yathA 'kimucyate'sya bhUpAla maulimAlAmahAmaNeH / sudurlabha vacobANaistejo yasya vibhAvyate // 1. 'dasamarthatvam' syAt. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 kAvyamAlA | atra vacaHzabdena gIHzabdo lakSita iti kalpitArthatvam / atra na kevalaM pUrvapadam, yAvaduttarapadamapi paryAyaparivartanaM na kSamate / jaladhyAda tUttarapadameva, vaDavAnalAdau tu pUrvapadameva / yathA hai-- iti / 'nirUDhA lakSaNAH kAzcitsAmarthyAdabhidhAnavat / kriyate sAMprataM kAcitkazcinnaiva tvazaktitaH // ' vAkyasya yathA V'sapadi paGkivihaMgamanAmabhRttanayasaMvalitaM balazAlinA / vipulaparvatavarSizitaiH zaraiH plavagasainyamulUkajitA jitam // ' paGkiriti dazasaMkhyA lakSyate / vihaMgamo'tra cakrastannAmabhRto rathAH / daza rathA yasya tattanayau rAmalakSmaNau ulUkajitA indrajitA kauzikazabdenendrolUkayorabhidhAnamiti kauzikazabdavAcyatvenendra ulUka uktaH / 3 saMdigdhatvAdasamarthatvam / padasya yathA -- 'AliGgitastatra bhavAnsaMparAye jayazriyA / AzIHparamparAM vandyAM karNe kRtvA kRpAM kuru // ' atra vandyAM kiM haThahRta meM helAyAM kiM namasyAmiti saMdehaH / yathA vA - 'kasminkarmaNi sAmarthyamasya nottapatetarAm / ayaM sAdhucarastasmAdaJjalirbadhyatAmiha || ' atra 'bhUtapUrve caraT' iti carapratyaye kiM pUrve sAdhuH, uta sAdhuSu caratIti saMdehaH / kvacidguNo yathA 'pazyAmyanaGgajAtaGkalaGghitAM tAmaninditAm / kAlenaiva kaThoreNa grastAM kiM nastadAzayA // ' 1. 'lakSyate' kA0 pra0. 2. 'atra khalu na' prakAze. 3. kumArilabhaTTaH. 4. 'mahilAyAM' prakAze. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 167 atra virahAturAyA grISmakAla upanate kiM grISmavAcI kAlazabdaH uta - mRtyuvAcIti saMdehakArIdaM vacanaM yuvAnamAkulIkartuM prayuktamiti / vAkyasya yathA- atra kiM surAdizabdA devasenAzaravibhUtyarthAH / uta madirAdyarthA iti * saMdehaH / 'surAlayollAsaparaH prAptaparyApta kampanaH / mArgaNapravaNo bhAvadbhUtireSa vilokyate // ' kvacidguNo yathA 'pRthukArtakharapAtra bhUSitaniH zeSaparijanaM deva | vilasatkareNugahanaM saMprati samamAvayoH sadanam // ' atra vAcyamahimnA niyatArthapratipattikAritve vyAjastutiparyavasAyitvAguNatvam / anucitArthatvaM padasya yathA--- 'tapasvibhiryA sucireNa labhyate prayatnataH satribhiriSyate ca yA / prayAnti tAmAzu gatiM yazakhino raNAzvamedhe pazutAmupAgatAH // ' atra pazupadaM kAtaratAmabhivyanaktIti anucitArtham / yathA vA upamAyAm - - tathA 'kacida prasaratA kacidApatyanighnatA / zuneva sAraGgakulaM tvayA bhinnaM dviSAM balam // ' 'vahnisphuliGga iva bhAnurayaM cakAstiM / ' 'ayaM padmAsanAsInazcakravAko virAjate / yugAdau bhagavAnbrahmA vinirmitsuriva prajAH // ' puruSo vAtIti / evamanyadapi boddhavyam // pRthukArtasvareti / pRthukAnAM bAlAnAM ye ArtAH kharAsteSAM pAtram, pRthUni kArtakharasya svarNasya bhAjanAni ca yatra / bhuvi uSito bhUSitaH, alaMkRtazca / vilasatkairgarta saMdhibhi: pAMsubhirgahanam, vilasantIbhiH kare Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kAvyamAlA / 'pAtAlamiva nAbhiste stanau ksstidhropmau| . veNIdaNDaH punarayaM kAlindIpAtasaMnibhaH / / " eSu zvAdyupamAnAnAM jAtipramANagatA hInatAdhitA cetyanucitArthatvam / nindAyAM protsAhane ca na doSaH / yathA 'caturasakhIjanavacanairativAhitavAsarA vinodena / nizi caNDAla ivAyaM mArayati viyoginIzcandraH // ' iti / ___ 'vizantu vRSNayaH zIghraM rudrA iva mahaujasaH / / iti c| yathA vA utprekSAyAm'divAkarAdrakSati yo guhAsu lInaM divA bhItamivAndhakAram / kSudre'pi nUnaM zaraNaM prapanne mamatvamuccaiHzirasAM satIva // ' atrAcetanasya tamasastAtvikena rUpeNa divAkarAtrAsa eva na saMbhavati, kuta eva tatprayojitamadviparitrANam / saMbhAvitena tu rUpeNa pratibhAsamAnasya na kAcidanupapattiravataratItyanucitaiva tatsamarthanA / vAkyasya yathA'kuvindastvaM tAvatpaTayasi guNagrAmamabhito ___ yazo gAyantyete dizi dizi vanasthAstava vibho / jarajyotsnAgaurasphuTavikaTasarvAGgasubhagA tathApi tvatkIrtibhraMmati vigatAcchAdanamiha / ' atra kuvindAdizabdAstantuvAyAdimabhidadhAnA upazlokyamAnasya tiraskAraM vyaJjayantItyanucitArtham ! . paruSavarNatvaM zrutikaTutvam / padasya yathA 'annggmngglgRhaapaanggbhnggitrnggitaiH| AliGgitaH sa tanvaGgayA kArtArthyaM labhate kdaa|| atra kAryamiti / 1. 'kSiti' prakAzotaM syAt. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] - kAvyAnuzAsanam / 169 vAkyasya yathA--- . . 'acUcuracaNDi kapolayoste kAntidravaM drAgvizadaM zazAGkaH / ' atra caNDidrAgAdIni padAni zrutikaTUni / .. vakrAdyaucitye guNo yathA--- 'dedhIr3evIGsamaH kazcidguNavRddhyorabhAjanam / . kitpratyayanimaH kazcidyatra saMnihite na te // ' . - atra vaiyAkaraNo vaktA / . 'yadA tvAmahamadrAkSaM padavidyAvizAradaH / . upAdhyAyaM tadAsmArSa samasprAkSaM ca saMmadam // ' atra vaiyAkaraNaH pratipAdyaH / __'mAtaGgAH kimu valgitaiH kimaphalairADambarairjambukAH sAraGgA mahiSA madaM vrajata kiM zUnyeSu zUrA na ke / . kopATopasamudbhaTotkaTasaTAkoTeribhAreH zanaiH sindhudhvAnini huMkRte sphurati yattadgarjitaM garjitam / / ' atra siMhe vAcye paruSAH zabdAH / 'antraprotabRhatkapAlanalakakrUrakvaNakaRNa_ prAyapreGkhitabhUribhUSaNaravairAghoSayatyambaram / pItaccharditaraktakardamadhanaprAdhAraghorollala yAlolastanabhArabhairavavapurdoddhataM dhAvati // ana bIbhatse vynggye| __. . 'raktAzoka kRzodarI ka nu gatA tyaktvAnuraktaM janaM / no dRSTeti mudhaiva cAlayasi kiM vAtAbhibhUtaM ziraH / utkaNThAghaTamAnaSaTpadaghaTAsaMghaTTadaSTacchada statpAdAhatimantareNa bhavataH puSpodgamo'yaM kutaH / / ' ': atra zirodhUnanena kupitasya vacasi prakrAnte // .. . 1. 'dam' prakAze. 2. 'puraH' prakAze. 3. 'prArabhAraghorollasa-' prakAze.. 22 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kaavymaalaa| kacinnIrase na guNo na doSaH / yathA'zIrNaghrANAnipANIntraNibhirapaghanairghargharAvyaktaghoSA ndIrghAghrAtAnaghaughaiH punarapi ghaTayatyeka ullAghayanyaH / dharmAzostasya vo'ntardviguNaghanaghRNAnimnanirvighnavRtte/ dattArdhAH siddhasaMdhairvidadhatu ghRNayaH zIghramaMhovighAtam // ' VvyavahitArthapratyayajanakatvaM kliSTatvam / padasya yathA'dakSAtmajAdayitavallabhavedikAnAM jyotsnAjuSAM jalalavAstaralaM patanti / ' dakSAtmajAstArAstAsAM dayitazcandrastasya vallabhAH kAntAstadvedikAnAmiti / jhagityarthapratItau guNaH / yathA _ 'kAJcIguNasthAnamaninditAyAH / vAkyasya yathA'dhammillasya na kasya prekSya nikAmaM kuraGgazAvAkSyAH / rajyatyapUrvabandhavyutpattermAnasaM zobhAm // ' atra dhammillasya zobhAM prekSya kasya mAnasaM na rajyati iti saMvandhe kliSTatvam // / avimRSTaH prAdhAnyenAnirdiSTo vidheyoM'zo yatra tasya bhAvo'vimRSTavi dheyAMzatvam / gubhiH vyAptaM ca // prAdhAraH sekaH // ullayan svAsthyaM nayan / dakSAtmajeti / atraikapadapratyAyyo'pyarthazcandrakAntalakSaNo dakSAtmajetyAyanekapadapratyAyitArthaparyAlo. canAvyavahitatayA klizyamAno vAcakasya klizyatAmAvahati // kAcIguNasthAnamiti / atra rUDhatvAdavAntarapadArthapratyayamantareNaiva ekapadavadarthapratItiriti naita 1. 'ullAghaya' syAt. 2. 'kliSTatA' syAt. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / . 171 padasya yathA--- 'vapurvirUpAkSamalakSyajanmatA digambaratvena niveditaM vasu / vareSu yadbAlamRgAkSi mRgyate tadasti kiM vyastamapi trilocane / ' atrAlakSitatvaM nAnuvAdyam , api tu vidheyamiti 'alakSitA janiH' iti vAcyam / yathA-- . 'srastAM nitambAdavalambamAnAM punaH punaH kesarapuSpakAJcIm / nyAsIkRtAM sthAnavidA smareNa dvitIyamaurvImiva kArmukasya // ' . atra 'maurvI dvitIyAmiva' iti dvitIyAtvamAtramutprekSyam / yathA ca. 'taM kRpAmRduravekSya bhArgavaM rAghavaH skhalitavIryamAtmani / . . / khaM ca saMhitamamoghasAyakaM vyAjahAra harasUnusaMnibhaH // atra sAyakAnuvAdenAmoghatvaM vidheyam / 'amoghamAzugam' iti tuH yuktaH pAThaH / yathA ca 'madhyevyoma trizaGkoH zatamukhavimukhaH svargasagai cakAra / ityatra hi vyomaiva prAdhAnyena vivakSitam, na tanmadhyam / tena 'madhye vyomaH' iti yuktam / yathA vA. 'vAcyA vaicitryaracanAcAruvAcaspaterapi / durvacaM vacanaM tena bahu tatrAsmyanuktavAn // ' . atra noktavAniti niSedho vidheyaH / yathA-- __'navajaladharaH saMnaddho'yaM na dRptanizAcaraH' ityAdau / na cAnuktavattvAnuvAdenAnyadatra kiMcidvihitam / yathA kliSTam // vyomaiva prAdhAnyeneti / atra vizvAmitrasya tapaHprabhAvaprakarSaH prastutaH / sa ca tasya nirupakaraNasya sataH zUnyo vyomani khargasargasAmarthenaiva pratipAdito bhavatIti vyomaiva prAdhAnyena vivakSitam, na tanmadhyam // niSedho vidheya iti / prasanyaviSayatvAdityarthaH / yaduktam-'aprAdhAnyaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / prasa 1. 'muktatAnu' prakAze. . 1. 'zUnya' syAt. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kaavymaalaa| 'jugopAtmAnamatrasto bheje dharmamanAturaH / agRnurAdade so'rthAnasaktaH sukhamanvabhUH // ' atrAtrasta ityanuvAdenAtmano gopanAdi / vAkyasya yathA'zayyA zADalamAsanaM zucizilA sabha drumANAmadhaH zItaM nirjharavAri pAnamazanaM kandAH sahAyA mRgaaH| . ityaprArthitasarvalabhyavibhave doSo'yameko vane duSprApArthini yatparArthaghaTanAvandhyairvRthA sthIyate / ' atra zADulAnuvAdena zayyAdIni vidheyAni / atra ca zabdaracanA viparItA kRteti vAkyasyaiva doSaH, na vAkyArthasya / evaM vidhyanuvAdau kartavyo jyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ // ' nasamAsastvanupapannaH / tasya hi paryudAsa eva viSayastatraiva vizeSaNatvAnasyAdyAntenottarapadena saMvandhopapatteH / yadAha-'pra'dhAnatvaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ // ' na / ca paryudAsAzrayaNaM yuktam, arthasyAsaMgatiprasaGgAt / uktavatvapratiSedho yatrAbhimataH, nAnuktavattvavidhiH / tasmAdasya nano vidheyArthaniSTatayA prAdhAnyasyAnUdyamAnArthaparatayA tadviparItavRttinA uktavacchabdena saha sadAcAraniratasyeva patitena vRttirneSyata eveti sthitam / yadAha-'naarthasya vidheyatve niSedhasya viparyaye / samAso neSyate'rthasya viparyAsaprasaGgataH // ' iti // zayyAdIni vidheyAnIti / yadAhuH-'anuvAdyamanukvaiva na vidheyamudIrayet / na hyalabdhAspadaM kiMcitkutracitpratitiSThati // vidhe. yoddezyabhAvo'yaM rUpyarUpakatvAbhAvaH / na tatra vidheyoktiruddezyAtpUrvamiSyate // ' nai tu 'zADalaM zayyA zucizilA Asanam' ityevaM viparyayeNAtra saMvandhaH kariSyate, tasya puruSAdhInatvAt / tathA ca na yathoktadoSAvakAzo bhaviSyatIti / satyam / sa sarvaviSayo'yaM saMvandhasya puruSAdhInatvopagamaH / tasya hi vizeSaNavizeSyabhAva eva viSayo'vagantavyo yatra khasaundaryAdeva tayoranyonyAkSepaH, na vidhyanuvAdabhAvaH / tadAhaevaM ceti / vidhyanuvAdayoryathAzrutapadArthasaMbandhanivandhano'rthapratItikrama iti pa 1. 'zADvalAdyanu' syAt. 1. 'JaH syAdyante' syAt. 2. 'kabhAvataH / na hi tana' syAt. 3. 'nanu' syAta. 4. 'na' syAt. 5. 'evaM vIti' syAt. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 'vaktAravInivasanaM mRgacarma zayyA gehaM guhA vipulapatrapuTA ghaiTAzca / mUlaM dalaM ca kusumaM ca phalaM ca bhojyaM putrasya jAtamaTavIgRhamedhinaste // ' yathA vA 'saMrambhaH karikITameghazakaloddezena siMhasya yaH sarvasyApi sa jAtimAtravihito hevAkalezaH kila / 173 ityAzAdviradakSayAmbudaghaTAvandhe'pyasaMrabdhavA nyo'sau kutra camatkRteratizayaM yAtvambikAkesarI || ' atra yo'sAviti padadvayamanuvAdyavidheyArthatayA vivakSitamanuvAdyamAtra pratItikRditi yadaH prayogo'nupapannaH / tathA hi / yatra yattadorekatara nirdezenopakramastatra tatpratyavamarzinA taditareNopasaMhAro nyAyyaH / tayorapyanuvA dArthapaurvAparya niyamo 'vagantavya ityarthaH / tatazca yadanUdyate tasyAdAvupAdAnamanupapannam / yastu vidhIyate tasya pazcAt / 'vilikhane vilepo bhavati' ityAdau ca tathaiva dRSTam / tathA 'vRddhirAdaic' ityatra bhagavatA mahAbhASyakAreNAvasthApitam -- yadatra maGgaladyotanArthamAdau vRddhizabdasyopAdAnaM kSamaNIyam // anyathA dejanuvAdena vRddhisaMjJA vidhAnAtpazcAdabhidhAnaM kArya syAt, yathA 'adeGguNa:' ityevamAdau || 'pramANamavisaMvAdi jJAnam ' ityatrApi 'yatpramANamiti loke prasiddham, tadavisaMvAdi jJAnameveti vijJeyam' iti tAtparyArthaH / kAvye'pi epaiva zailI / yathA-' -' iyaM gehe lakSmIH' ityAdi // saMrambha iti / atra kariNAM kITavyapadezena tiraskAraH, toyadAnAM ca zakalazabdAbhidhAnenAdaraH / sarvasyeti / yasya kasyacittRcchaprAyasyeti avahelA / jAtezva mAtrazabdaviziSTatve * nAvalepaH helAzabdAbhidhAnenAlpatApratipattirityetatsAdhanatayA kavinopanibaddham / asaMracdhavAnityatra vavimRSTatvavidheyAMzatvaM prAmAdikaM taccAnantarameva darzitam / punaravimRSTavidheyAMzatvamevAha - atra yo'sAviti / (aitadeva draDhayituM nidarzayati-tvatkAra 1. 'tvak tAravI niM' iti pATho bhavet. 2. chandonurodhena vidheyasya gehasya prAkprayogaH pratibhAti. 3. kumbhA ityarthaH. 1. 'etadekamAcAryasya maGgalArtha mRSyatAm' iti hi mahAbhASye pAThaH 2. ayaM dhanuzcihAntargatapAThaH 'saMrambha iti' ityAdi granthAtprAktano bhavet. tAravI ni' iti bhavet. 3. 'tvak Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kaavymaalaa| davidheyArthaviSayatveneSTatvAt, tayozca parasparApekSayA saMbandhasya nityatvAt / ata evAhuH-'yattadonityamabhisaMbandhaH' iti / sa cAyamanayorupakramo dvividhaH-zabdazvArthazceti / tayorubhayorupAdAne sati zAbdo yathA___'yaduvAca na tanmithyA yaddadau na jahAra tat / ' tathA ca-- 'sa durmatiH zreyasi yasya nAdaraH sa pUjyakarmA suhRdAM zRNoti yaH / ' iti / ekatarasyopAdAne satyArthaH, taditarasyArthasAmarthenAkSepAt / / tatra tRdaH kevalasyopAdAne ArthaH prasiddhAnubhUtaprakrAntaviSayatayA trividhH| tatra prasiddhArthaviSayo yathA-'dvayaM gatam-' ityAdi / anubhUtaviSayo yathA-'te locane pratidizaM vidhure kSipantI' iti / prakrAntaviSayo yathA-- 'kAtarya kevalA nItiH zaurya zvApadaceSTitam / ataH siddhiM sametAbhyAmubhAbhyAmanviyeSa saH // ' yadaH punaruttaravAkyArthagatatvenaivopAttasyArthasaMbandhaH saMbhavati, pUrvavAkyagatasya tacchabdasyArthAdAkSepAt / yathA-- 'sAdhu candramasi puSkaraiH kRtaM mIlitaM yadabhirAmatAdhike / udyatA jayini kAminImukhe tena sAhasamanuSThitaM punaH // prAgupAttasya yacchabdasya tacchabdopAdAnaM vinA sAkAsataiva / yathAtraiva zloke aadypaadyorvipryye| kvacidanupAttamapi dvayaM sAmarthyAdgamyate / yathA ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM jAnanti te kimapi tAnprati naiSa yanaH / vInivasanamiti) // ye nAma keciditi / nAmazabdo'kSamAyAm / yaduktam Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 / 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / utpatsyate tu mama ko'pi samAnadharmA kAlo hyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // ' atra sa ko'pyutpatsyate yaM prati yalo me saphalo bhaviSyatItyubhayorapi arthAdAkSepaH // evaM ca sthite tacchabdAnupAdAne'tra sAkAsatvam / na cAsAvityasya tacchabdArthatvaM yuktam / yathA'asau maruccumbitacArukesaraH prasannatArAdhipamaNDalAgraNIH / viyuktarAmAturadRSTivIkSito vasantakAlo hanumAnivAgataH // ' atra hi na tacchandArthe pratItiH / pratIto vA-- 'yasya prakopazikhinA paridIpito'bhU. dutphullakiMzukatarupratimo manobhUH / yo'sau jagaccayalayasthitisargahetuH pAyAtsa vaH zazikalAkalitAvataMsaH // ' atra sa iti paunaruktyaM syAt / 'nAma kutsapraznavipAdAmapaMprItisaMkhyAnRtAnayasaMbhAvanAsu / ' ye kecidiha pravandhe dezakAle vAsmAkamavajJAM kurvanti, te kimapi svalpaM kiMcillokottaraM vA jAnanti, tAn prati naipa prakaraNanirmANaviSayo yatnaH, teSAM stokadarzitvAt / lokottaraM yanAnantIti vyAkhyAtaM(?)tattepAmupahAsAya / kAnprati tIMtyAha-utpatsyate viti / sAretaravibhAgaja utpatsyate kazciditi saMbhAvyate / evamiti / tathA hi-sarveSAmeva tAvatsamAsAnAM prAyeNa vizeSaNavizeSyAbhidhAyipadoparacitazarIratvaM nAma sAmAnya lakSaNamAcakSate / itarathA teSAM samarthatAnupapatteH / sa ca vizepaNavizeSyabhAvo dvidhaiva saMbhavatisamAnAdhikaraNo vyadhikaraNazceti / tatrAdyaH karmadhArayasya viSayaH / yatra tu dve bahUni vA padAnyanyasya padasyAthai vizepaNabhAvaM bhajanti sA bahuvrIheH saraNiH / tatraiva yadA saMkhyAyAH pratipedhasya ca vizeSaNabhAvo bhavettadA dvigornasamAsasya ca gocrH| dvitIyaH prakAraH kArakANAM saMvandhasya ca vizeSaNatvAdvahuvidhaH sa tatpuruSasya panthAH / tatrApi yadAvyayArthasya vizeSaNatA syAttadAvyayIbhAvasya praamrshH| tadevaM samAsAnAM vizeSa 1. 'te'sti' iti mAlatImAdhava-kAvyaprakAzayoH 2. 'yo'sau kutra cama-' ityudAhRtazloka iti. 3. 'bdArthapratItiH' prakAze. . .. 1. 'ye jAnanti' iti syAt. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kaavymaalaa| NavizeSyobhayAMzasaMsparzatve'pi yadA vizeSaNAMzaH svAzrayotkarSAdhAnamukhena vAkyArthacamatkArakAraNatayA prAdhAnyena vivakSitau vidheyadhurAmadhirohe ditarastvanUdyamAnakalpatayA nyagbhAvamiva bhajate tadAsau na vRttarviSayo bhavitumarhati / tasyAM hi sa pradhAnetarabhAvastayorastamiyAt / taccaitadvizeSaNamekamanekaM vAstu nAnayorvizeSaH kazcit / nanvatra vizeSaNatvamavacchedakatvAdguNabhAvo vidheyatvaM ca vivakSitatvAprAdhAnyaM tatkathaM tayorbhAvAbhAvayorivAnyonyavirodhAdekatra samAveza upapadyate yenaikatra niyamena samAso niSidhyetAnyatra ca vikalpyeta / naiSa doSaH / virodhasyobhayavastuniSThatvAt zItoSNA divat / na ceha vastutvamubhayoH saMbhavati / ekasyaiva vAstavatvAdanyasya vaivakSakatvena viparyayAt / na ca vastuvastunovirodhaH / na hi satyahastinaH kalpanA kesariNazca kazcidanyonyaM virodhamavagacchati / phalabhedastvanayornirvivAda eva / ekasya hi sakalajagadgamyaM zAbdikaikaviSayapadArthasaMbandhamAtram / aparasya punaH katipayasahRdayasaMvedanIyaH satkavInAmeva gocaro vAkyArthacamatkArAtizaya iti / atra krameNodAharaNAni / tatra karmadhAraye yathA-'uttiSThantyA ratAnte bharamuragapatau pANinaikena kRtvA dhRtvA cAnyena vAso vigalitakabarIbhAramaMsaM vahantyAH / bhUyastatkAlakAntidviguNitasurataprItinA zauriNA vaH zayyAmAliGgaya nItaM vapuralasalasadvAhulakSmyAH punAtu // ' atra vigalitakavarIbhAratvamalasalasadvAhutvaM cAMsavapuSorvizeSaNe rateruddIpanavibhAvatApAdanena vAkyArthasya kAmamapi kamanIyatAmA* vahata iti prAdhAnyena vivakSitatvAna tAbhyAM saha samAse kavinA nyagbhAvaM gamite / yathA cAtraiva tatkAlakAntidviguNitasurataprItitvaM hetubhAvagarbha vizeSaNaM zaurerucitAcaraNalakSaNamatizayamAdadhadvidheyatayA prAdhAnyena vivakSitamiti na tena saha samAse nimI. litam / 'padamekamanekaM vA yadvidheyatArthatAM gatam / na tatsamAsamanyena na cApyanyonyamarhati // tatraikamudAhRtameva / anekaM yathA-'avantinAtho'yamudagrabAhurvizAlavakSAstanuvRttamadhyaH / Aropya cakrabhramamuSNatejAstvaSTreva yantrollikhito vibhAti // yathA ca'vidvAndArasakhaH paraM pariNato nIvAramuSTiMpacA satyajJAnanidhirdadhatpraharaNaM homArjanI. hetutaH / re duHkSatriya kiM tvayA mama pitA zAntaM mayA putravAnItaH kIrtyavizeSatAM tadiha te dhik dhik sahasraM bhujAm // yathA vA-'rAjJo mAnadhanasya kArmukabhRto duryodhanasyAgrataH pratyakSaM kuruvAndhavasya miSataH karNasya zalyasya ca / pItaM tasya mayAdya pANDavavadhUkezAmbarAkarSiNaH koSNaM jIvata eva tIkSNakarajakSuNNAdasagvakSasaH // ' yathA ca-'he hasta dakSiNa mRtasya zizodvijasya jIvAtave visRja zUdramunau kRpANam / bho rAmapANirasanirbharagarbhakhinnadevIpravAsanapaToH karuNA kutste||' evam -'aGgarAjasenApate rAjavallabha droNApahAsin , rakSa bhImAhuHzAsanam' ityAdau draSTavyam / vizeSaNavizeSyabhA. vatulyaphalo vidhyanuvAdo'pIti / tatrApi tadvadeva samAsAbhAvo'vagantavyaH / yathA'cApAcAryastripuravijayI' iti / pratyudAharaNaM tveteSAmeva kRtasamAsavai... ... kalpanIyam / bahuvrIhau yathA-'yena sthalIkRto vindhyo yenAcAntaH payonidhiH / vAtApistApito yena sa muniH zreyase'stu vaH // ' atrApi vindhyAdiviSayatvena sthalIkaraNAdi yadvizeSa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 177 NatayopAttaM tatkarturmuneratiduSkarakAritayA kamapi tapaHprabhAvaprakarSameva dyotayati / / / vindhyasya pratidivasamucchyAcchAditArkaprakAzasya jagadAndhyavidhAyitvAtpayonidheragAdhatvAdapAratvAcca vAtApezca mAyAparigrahagrastasamastalokatvAttatastatprAdhAnyena vivakSitamiti na taiH saha samAse nijIMvIkRtam / pratyudAharaNaM yathA-'yaH sthalIkRtavindhyo'dirAcAntApAravAridhiH / yazca tApitavAtApiH sa muniH zreyase'stu vaH // ' kecitpunaranayorudAharaNapratyudAharaNayorarthasyotkarpApakarpapratItibhedo na kazcidupalabhyata iti manyante / te idaM(evaM) praSTavyAH-'kiM bhoH, sarveSveva samAsepu iyaM tadapratItiruta vahuvrIhAvevAyaM zApaH' iti / tatra yadi sarveSvevetyabhyupagamastahi sahRdayAH sAkSiNaH pRcchyantAm / vayaM tAvanmahadantarametayoH pratItyoH pazyAmaH / atha bahuvrIhAveve. tyucyate, tadayuktam / na hi pratItibhedahetau pratItasAmarthe satyakasmAttadasaMbhavo bhavituM nyAyyaH / evaM hi kSityAdisAmagryAmavikalAyAmarAdikAryotpAdAbhAvAbhyupagamo'pi prasajyate / sarvatraivAyaM pratItibhedo'bhyupagantavyo naiva vA kutracinna punaridamardhajaratIyaM labhyate / iha pratItivaicitryaM spaSTamavadhArayatu matimAn / yatra vidhyanuvAdabhAvAbhidhitsayaiva padArthAnAmupanivandhastatrApi hi pradhAnetarabhAvavivakSAnivandhanau samAsasya bhAvAbhAvAvupagatAveva / yathA-'sUryAcandramasau yasya mAtAmahapitAmahau / khayaM vRtaH patibhyAmurvazyAvanuvAcayaH // ' atra hi trailokyAlaMkArabhU tau . carAcarasya jagato jIvitAyamAnau bhagavantau sUryAcandramasau prasiddhAvanUdya yanmAtAmahapitAmahabhAvo vihitastattasya purUravasasto lokottarabhayAbhijanajanitamabhimAnaM kAmapi kASThAmadhiropayato vizepaNavizeSyabhAvAbhihitenaiva nayenAnApyanUdyamAnagato'tizayo vidhIyamAnAkArasaMkramaNakrameNa tatsaMvandhinaH paryavasyati / tayohi kharUpamAnaM bhinnaM phalaM punaH pAramparyeNa vAkyArthotkarpalakSaNamekameveti prAdhAnyena vivakSitatvAnna tau tAbhyAM saha samAse mlAnimAnItau / iha ca-'janako janako yasyA yAtA tasyocitA vadhUH |.aarysy gRhiNI yA ca stutistasyAnapAspadam // ' iti / dvigau yathA-'upapannaM nanu zivaM saptakhaneyu yasya me / daivInAM mAnupINAM ca pratikartA tvamApadAm // ' ityatra saMkhyAyAH saMkhyeyeSvaGgeSu niravazeSatApratipattiphalamatizayamAdadhAnAyAH prAdhAnyena vivakSA / tata eva hi teSu dvividhApatpratIkAreNa rAjJaH zivopapattiH paripuSyatIti tasyAstaiH saha samAso na vihitaH / yathA ca-'nigrahAtkhasurAptAnAM vadhAcca dhndaanujH| rAmeNa nihitaM menaM padaM dazasu mUrdhasu // ' pratyudAharaNametadevodAharaNam , kRtasamAsavaizasaM(pamyaM) draSTavyam / naJsamAsaviSayastu pUrvameva vitatyopadarzita upapAditazca / tatpurupe karturyathA-'dezaH so'yamarAtizoNitajalaiyasminhadAH pUritAH kSatrAdeva tathAvidhaH paribhavastAtasya kezagrahaH / tAnyevAhitazAstraghasmaragurUNyatrANi bhAkhanti no 1'zastra prakAze. 2'me' prakAze. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kaavymaalaa| yadrAmeNa kRtaM tadeva kurute droNAtmajaH krodhanaH // ' rAmeNeti rAmasya kartRbhAvena karaNaM prati yadvizeSaNatvaM tattasya dAruNatAtirekAtmakamutkarSa raudrarasaparipoSaparyavasAyinaM. samarpayati / tasya niratizayazauryazauNDIryazAlitvena ghorataranaighaNyaninnatayA ca prsiddhH| tena tatprAdhAnyAnna vizeSyeNa saha samAse guNatAM nItaM karnAdeH kArakasyAnekasya samazIrSakayA vizeSaNabhAvena yadupAdAnaM sa dvandvasya viSaya iti tatsvarUpanirUpaNAvasara eva tasya prAdhAnyamaprAdhAnyaM cAbhidhAsyata iti na tadudAharaNamihopadarzitam / nApi vidhyanuvAdabhAvodAharaNaM tasya vizeSaNavizeSyabhAvatulyaphalatayA tatsamAnavRttAntatvopapAdanAt / pratyudAharaNaM yathA-'yasyAvamatsa gurudattamimaM kuThAraM Dimbho'pi rAma iti nAma padasya hntaa|' iti / karmaNo yathA-'kRtakakupitaSpAmbhobhiH sadainyavilokitairvanamasi gatA yasya prItyA mRtApi tathA svayA / navajaladharazyAmAH pazyandizo bhavatI vinA kaThinahRdayo jIvatyeva priye sa tava priyaH // ' atra vanamiti yadgamanakriyAyAH sItAvizeSaNabhUtAyAH karmabhAvena vizeSaNaM tattasyA rAmaprItiprakarSayuktAyA anyakulamahelAdurlabhaM duSkarakAritvaM nAmotkarSamarpayati / vanavAsaduHkhasyAtikaSTatvAt / sa cotkarSoM rAmasya rateruddIpanatAM pratipadyata iti pradhAnaM na gatetyanena saha samAse kavinA tiraskRtam / yathA ca-gurvarthamarthI zrutapAradRzvA raghoH sakAzA. danavApya kAmam / ' ityatra gurvarthamityarthino'rthakriyAmukhena yadvizeSaNaM tattasya zlAdhyatAtizayAdhAnadvAreNa raghorutsAhaparipoSe paryavasyatIti prAdhAnyena vivakSitatvAnArthinA saha samAse satAmamatAmavamatAM gamitam / saMvardhitAnAM sutanirvizeSamiti / pratyudAharaNaM yathA-'pradakSiNakriyAtItastasyAH kopamajIjanat / ' iti / 'tamabhyanandaprathama prabodhitaH prajezvaraH zAsanahAriNA hreH|' iti / yathA-'kAmArcitArthinAm' iti / yathA--'kAlaprabodhinAm' iti ca / karaNasya yathA-'AlokamArga sahasA' iti / atra karaNeti yatkezahastakarmakasya saMbhAvitA........"spArodhAnasya karaNabhAvena vizeSaNaM tattasyAH kasyAzcidrabhasautsukyapraharSaprakarSarUpamatizayaM pratipAdayadvadhUvarayorupasaMpadama. sAdhAraNImabhivyanakti / yadavalokanAdhAnavyavadhAnAdhAyinI tAvatImapi kAlakalAM vighnAyamAnAM manyamAnayA satatasvAdhInenaikena karakamalena rodho'pyasya na kRtastena tatpradhAnamiti na ruddha ityanena samAse'stamupanItam / yathA ca kartumakSamayA mAnaM prANezaH pratyabhedi yat / so'yaM sakhi svahastena smaakRssttstvyaanlH|| iti / pratyudAharaNaM yathA-'dhAnA khahastalikhitAni lalATapaTTe ko vAkSarANi parimArjayituM samarthaH / ' iti / saMpradAnasya yathA---'paulastyaH svayameva yAcata iti zrulA mano modate deyo naiSa haraprasAdaparazustenAdhikaM tAmyati / tadvAcyaH sa dazAnano mama girA dattvA dvijebhyo mahIM tubhyaM brUhi rasAtalatridivayonirjitya kiM dIyatAm // ' atra dvijebhya iti nirjayapUrvakasya bhArgavakartRkasya mahIdAnasya saMpradAnatvena yadvizeSaNaM tanmayAH pAtrasAkaraNenotkarSamAdadhadbhArgavazauryAtirekAbhivyaJjanena dazAnanasya krodhoddIpanaparyavasAyi Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 179 bhavatIti prAdhAnyena vivakSitatvAnna dattetyanena saha samAse kavinA vicchAyIkRtam / pratyudAharaNametadeva pUrvavaddraSTavyam / apAdAnasya yathA -- ' tAtAjanmavapurvilati viyatkraurya kRtAntAdhikaM zaktiH kRtsnasurAsuroSmazamanI nItA tathoccaiH padam / sarve vatsa bhavAtizAyi nidhanaM kSudrAnnu yattApasAttenAhaM trapayA zucA ca vivazaH kaSTAM dazAmA - gataH // ' atra tAtAditi kSudrAnnu yattApasAditi ca ye janmanidhanayorapAdAnabhAvena vizeSaNe te tAtasya [pitAmaha] pitAmahatayA mahAmunipulastyApatyatayA ca kSudratApasasya ca gaNanAnarhatayA tayorutkarpApakarpadvAreNa tadvataH kumbhakarNasya kAmapi kulInatAM zauryApaka cAdadhAne bhrAturdazAnanasya zokatrapApAvakendhanatvabhAvena pariNamata iti prAdhAnyena vivakSitena tAbhyAM saha samAse guNatAM gamite / pratyudAharaNaM yathA - atraiva 'kaurya kRtAntAdhikam' iti / yathA ca ' Asamudra kSitIzAnAm' iti / adhikaraNasya yathA-- 'zaizave'bhyasta vidyAnAM yauvane viSayaipiNAm / vArdhake munivRttInAM yogenAnte tanutyajAm // ' atra zaizava ityAdIni yAnyabhyasta vidyAtvAdInAmadhikaraNabhAvena vizepaNAni tAni tepAmitarAnvaya vailakSaNyalakSaNamatizayamAdadhAnAni raghUNAM yathaucityaM nayavinayAdisaMpadamunmIlayantIti prAdhAnyena vivakSitatvAnna taiH saha samAse samazIrSikAM nItAni / pratyudAharaNaM yathA - 'reNuraktaviliptAGgo vikRto vraNabhUSitaH / kadA duHpra. tyabhijJAto bhaveyaM raNabhUSitaH // ' saMbandhasya yathA - 'dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / iti / yatsamAgamaprArthanAyAH zocanIyatAM gatau hetutvenopAttAyAH saMbandhidvAreNa vizeSaNaM tattasyAstatra yatsAmarthya tatsutarAmupabRMhayati / tasya sakalAmaGgalanilayatayA ninditAcAraniratatayA ca darzanasparzana saMbhASaNAdInAmapi pratiSiddhatvAt / ato vidheyArthatayA prAdhAnyena vivakSitaM na vizeSyeNa saha samAse ! pratyarIkRtam / yathA ca 'skandasya mAtuH payasAM rasajJaH' iti / 'kaH kSameta tavAnujam' iti / pratyudAharaNaM tu 'kiM lobhena vilaGghita:-' iti darzitameva / yathA ca'jayAzA yatra cAsmAkaM pratighAtotthitArciSA / haricakreNa tenAsya kaNThe niSka ivArpitaH // ' iti / atra hi hareH saMvandhitvena cakrasya jayAzAspadatvamiti harereva prAdhAnyavivakSA na cakramAnasya / tacca tasya samAse'stamupagatam / vibhaktyanvayavyatirekAnuvidhAyinI hi vizeSaNAnAM vidheyatAvagatiH / tata eva caiSAM vizeSye pramANAntarasiddhatvAtkarpApakarpAdhAyinAM zAbde guNabhAve'vyArtha prAdhAnyam / vizeSyANAM ca zAbde prAdhAnye'pyAthoM guNabhAvo'pyanUyamAnatvAt samAse ca vibhaktilopAnotkarpApakarpAvagatiriti na tannibandhanArasAbhivyaktiriti tadAtmanaH kAvyasyedamavimRSTavidheyAMzatvaM doSatayoktamiti / avyayIbhAve yathA - ' sA dayitasya samIpe nAvasthAtuM na calitumutsahate / hIsAdhvasarasavivazA spRzati dazAM kAmapi navoDhA // ' ityatra dayitasyeti saMbandhitayA yatsamIpasya vizeSaNaM tattasya sukRtazatalabhyatAlakSaNamutkamAdaruddIpane paryavasyatIti prAdhAnyena vivakSitatvAnnopadayitamitivatsamIpArtha , " Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kaavymaalaa| nAvyayena saha samAse'vasAdaM gmitm|prtyudaahrnnN tu 'madhye vyoma-' ityAdi pradarzitameva / / anenaiva nyAyena kRttaddhitavRttyorapi pratiSedho'vagantavyaH / tatrApyutakrameNa prAdhAnyena rasabhAvavivakSAvizeSAt / tayorudAharaNaM yathA-'yaH sarva kaSati khalo vibharti yaH kukSimeva satyatithau / yastu vidhuM tudati sadA zIrSacchedaM trayo'pi te haMsI // ' ityatra sarvAdInAM karSaNAdiSu karmabhAvena vizeSaNatayopAttAnAmutkarSAbhidhAyitayA prAdhAnyena vivakSitatvAna taiH saha vRttau nyagbhAvo vihitaH / sarvArthasya bhuvanAbhayadAnadIkSAvaddhakakSANAM vodhisattvAnAmapi caritasya tadantaHpAtitvAt / khalAH khalu dambhAdidoSAropeNa tadapi teSAM kaSantyeva / kAyopalakSaNasya kukSeH kAyasya sarvAzucinidhAnatvAdvinazvaratvAcca / vidhozca sakalajagadAnandahetutvAtkaSaNAdiSvakAryakAritayAparAdhAtirekalakSaNamutkarSamAdadhatAM prAdhAnyena vivakSA zIrSacchedasya ca zarIrepu nigraheSu tadatiriktasyAnyasyAsaMbhavAt / yathA ca-'rAmo'smi sarva sahe' iti / ucitakAritvaM prati kimucyate / rAmabhadrasya dazarathaprasUtirasAviti ca / pratyayotpattiH punartyagbhUtasarvAdikarmabhAvaH kaSaNAdiSu karneza evonmannatayA prakAzeta na kauzastatraiva pratyayo. tpatteH / vAkye tu yadyapi zabdavRttena kriyAyAH pradhAnabhAvena pratItiH tathApi tatrAnyA / vivakSA kRtaH sAdhanAnAmapi sA pratIyata eva / na caikasminneva vAkye dvayoH sAdhya. / sAdhanayoyugapatpradhAnabhAvo'nupapanna iti zakyaM vaktum / zabdArthasAmarthya vivakSAkRtAnAM trayANAmapyekasyaiva vivakSAkRtasya prAdhAnyasya balIyastayA tayoH samazIrSikAbhAvAt / tadidamatra tAtparyam / yatkathaMcidapi pradhAnatayA vivakSitaM na taniyamenetareNa saha | samAsamahatIti / itaraca vizeSyamanyadvAstu na tatra niyamaH tena dvandvapadAnAM / kharUpANAM ca padAnAmarthasyAnyonyaM vizeSaNavizeSyabhAvAbhAve'pi yadA pratyeka kriyA saMvandhopagamalakSaNaM prAdhAnyaM vivakSyate tadA teSAmapi samAsa ekazeSazca neSyata eva / yathA-'kimaJjanenAyatalocanAyA hAreNa kiM pInapayodharAyAH / paryAptametananu maNDanaM te rUpaM ca kAntizca vidagdhatA ca // ' atra rUpAdInAM pratyekaM maNDanakriyAbhisaMvandhakRtaM prAdhAnyaM ratyuddIpanaparyavasAyi vivakSitamiti na tatteSAM samAse'vasAditam / yathA ca'yAntyA muhurvalitakaMdharamAnanaM tadAvRttavantazatapatranibhaM vahantyA / digdhAmRtena ca viSeNa ca pakSmalAkSyA gAda nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH // ' iti / ekazeSe yathA'prAptAvekarathArUDhau pRcchantau tvAmitastataH / kazca kazca sa karNAriH sa ca krUro vRkodaraH // ' iti / pratyudAharaNametadeva kRtaikazepamavagantavyam // ana punareSa pradhA. netarabhAvo na vivakSitaH kharUpamAtrapratipattiphalazca vizeSaNavizeSyabhAvastatra samAsAsamAsayoH kAmacAraH / yathA-'stanayugamazrusnAtaM samIpataravarti hRdayazokAneH / carati vimuktAhAraM vratamiva bhavato ripustrINAm // ' ityatra bhavata iti ripustrINAmiti ca ripustrINAM stanayugasya ca saMvandhitvena yadvizeSaNaM na tatasteSAmutkarpayogaH kazcidvivakSitaH / api tu tatsaMvandhapratItimAnaM tacca vratamiva bhavadarivadhUstanadvayamityataH Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 181 samAsAdapi tulyameva / yathA cAtraiva ripustrINAmiti ripusaMvandhamAtrapratItiH strINAmiti / 'vinotkarSApakarSAbhyAM vadante'rthA na jAtucit / tadarthameva kavayo'laMkAraM 'paryupAsate // tau vidheyAnuvAdyatvavivakSaikanibandhanau / sA samAse'stamAyAtItya sakRtpratipAditam // ata eva hi vaidarbhI rItirekaiva zasyate / yataH samAsasaMsparzastatra naivopapadyate / saMvandhamAtramarthAnAM samAso yaMvavodhayet // ' notkarSApakarSa vA / yathA - 'UrdhA - kSitApagalitendusudhAlaMvatke jIvatkapAlacayamuktamahAgRhAsam / saMtrastamugdhagirijAvalitAGgasaGgahRSTaM vapurjayati hAri pinAkapANeH // ' vAkyAttUbhayamapyadaH / yathA --- 'nyakkAro hyayameva me yadarayastatrApyasau tApasaH so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH / dhik dhik zakrajitaM pravodhitavatA kiM kumbhakarNena vA svargagrAma TikAviluNThanavRthocchnaiH kimebhirbhujaiH // ' iti / tathA hi / mama araya iti bahuvacanena zatru zatrumadbhAvo mamAnucita iti saMvandhAnaucityaM krodhavibhAvo vyajyate / tapo vidyate yasyeti pauruSakathAhInatvaM taddhitena matvarthIyenAbhivyaktam / tatrApizabdena nipAtasamudAyena tApasasya sataH zatrutAyA atyantAsaMbhAvyamAnatvamabhivyaktam / matkartRkA yadi jIvanakriyA tadA hananakriyA tAvadanucitA tasyAM ca sa kartA / apizabdena mAnuSamAtrakaH / atraiveti madadhiSThito dezo'dhikaraNam / niHzeSeNa hanyamAnatayA rAkSasavalaM ca karmeti / tadidamasaMbhAvyamupanatamiti puruSakArAsaMpattirdhvanyate / rAvaNa iti / yena indrapuravimardanAdi kiM kiM na kRtamiti / dhigdhigiti nipAtena zakrajitamityupapadasamAsena saha kRtA ca zakraM jitavAnityAkhyAyikeyamiti vyajyate / svargetyAdisamAsasya svapaurupAnusmaraNaM prati vyaJjakatvam / grAmaTiketi svArthikatadvitaprayogeNa strIpratyayasahitenAvahumAnAspadatvaM vyajyate / viluNThanazabde vizabdasyopasargasya nirdayAvaskandavyaJjakatvaM vRthAzabdena svAtmapaurupanindA vyajyate / bhujairiti bahuvacanena pratyuta bhAramAtrametaditi vyajyate iti / kiM tu pravRttiretasya rasAbhivyattatyapekSayA zAntazTaGgArakaruNAnantareNa prazasyate / 'yataH samAso vRttaM ca vRttayaH kAkavastathA / vAcikAbhinayAtmatvAsAbhivyaktihetavaH / sa cAntAvadhiH kAryo nAdhiko gadyatAptitaH / gaye hi vRttavaikalyAnyUnA tadyaktihetutA // ' yathAnantarokte udAharaNe - ' tasyAbhinnaH padArthAnAM sNvndhshcetprsprm| na vicchedo'ntarA kAryo rasabhaGgakaro hi saH // yathA - 'mAdyaddiggajagaNDabhittikaSaNairbhagnasavaJcandanaH' iti / atra hi 'kSuNNasravaccandanaH' iti yuktaH pAThaH / vidheyatvaM caitatprAdhAnyApalakSaNamavyabhicArAt / tatazca pradhAnAvimarzo'pi doSatayAvagantavyaH / yathA - 'snehaM samAdizati kajalamAdadhAti sarvAnguNAndahati pAtramadhaH karoti / yo'yaM kuzAnukaNasaMcayasaMbhRtAtmA dIpaH prakAzayati tattamaso mahattvam // ' atra hi prakAzanakriyAyA eva prAdhAnyavivakSA nAnyAsAmiti tAsAM tatsamazIrSikayA 'nirdezo doSa eva / sa ca tatra zatrAdibhireva vaktuM nyAyyo nAkhyAtena / yathA-'vibhrANaH zaktimAzu prazamitacalavattAra kaurjityagurvI kurvANo lIlayAdhaH zikhinamapi lasaccandra 1 * Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kaavymaalaa| atha-- 'yo'vikalpamidamarthamaNDalaM pazyatIza nikhilaM bhavadvapuH / AtmapakSaparipUrite jagatyasya nityasukhinaH kuto bhayam // ' ityAdau idamadAprabhRtayaH zabdAH tacchabdArthamabhidadhatItyucyate / tarhi yathAdarzanaM vyavahitAnAmevopAdAnaM yujyate / avyavahitatve hi pratyuta taditarAkAGkSA bhavatyeva / yathA_ 'yadetacandrAntarjaladalavalIlAM prakurute ____tadAcaSTe lokaH' ityatra / 'so'yaM varaH zyAma iti prasiddhastvayA purastAdupayAcito yaH' ityAdau ca / atha 'smRtibhUH smRtibhUrvihito yenAsau rakSatAtkSatAyuSmAn / ' ityAdAvavyavahitatve'pi dRzyate / tarhi atraiva bhinnavibhaktikAnAM so'stvityalam / yathA vA'kiM lobhena vilacitaH sa bharato yenaitadevaM kRtaM ___ mAtrA strIlaghutAM gatA kimatha vA mAtaiva me madhyamA / mithyaitanmama cintitaM dvitayamapyAryAnujo'sau guru rmAtA tAtakalatramityanucitaM manye vidhAtrA kRtam // ' kAntAvabhAsam / AdhikyAdandhakAre ratimatizayinImAvahanvIkSaNAnAM bAlo lakSmImapArAmapara iva guho'harpaterAtapo vaH // ' ityAdau sarvAsAM punaH prAdhAnyavivakSAyAM nAkhyAtavAcyatvaM doSaH / yathA-'saudhAdudvijate tyajatyupavanaM dveSTi prabhAmaindavI dvArAnazyati citrakelisadaso veSaM viSaM manyate / Aste kevalamabjinI kisalayaprastArazayyAtale saMkalpopanatatvadAkRtirasAyattena cittena sA // ' 'yatraikakarTakAnekA praadhaanyetrbhaaliyaa| tatrAkhyAtena vAcyAdyA zatrAdyairaparA punaH // ' ityantara zlokaH / ayaM ca samAsAsamAsaviSayaH sUktaratnaparIkSAvyasanaikarasikatayA padavAkyavivekAnavadhAraNena pradarzi Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] .. kAvyAnuzAsanam / 183 anAryasyeti tAtasyeti ca vAcyam / na tvanayoH samAse guNIbhAvaH kAryaH / evaM samAsAntareSvapyudAhAryam / viruddhabuddhikRtvaM padasya yathA . 'gorapi yadvAhanatA prAptavataH so'pi girisutAsiMhaH / . savidhe nirahaMkAraH pAyAdvaH so'mbikAramaNaH / / ' atrAmbikAyA gauryA ramaNa iti vivakSitam , mAtRramaNa iti viruddhAM / dhiymutpaadyti| . yathA-- 'sahasrAkSairaGgairnamasitari nIlotpalamayI mivAtmAnaM mAlAmupanayati patyau diviSadAm / jighRkSau ca krIDArabhasini kumAre saha gaNai haMsanvo bhadrANi guDhayatu mRDAnIparivRDhaH / / atra mRDAnIparivRDha iti mRDAnyAH patyantare pratItiM karoti / ... 'cirakAlapariprAptilocanAnandadAyinaH / / kAntA kAntasya sahasA vidadhAti galagraham // atra kaNThagrahamiti vAcyam / vAkyasya yathA--- / 'anuttamAnubhAvasya parairapihitaujasaH / . akAryasuhRdo'smAkamapUrvAstava kIrtayaH / satrApakRSTazchAditamakAryeSu mitram / aH pUrvo yAsAM tA akIrtaya iti viruddhA pratItiH / kacidguNo yathA 'abhidhAya tadAtadapriyaM zizupAlo'nuzayaM paraM gataH / . bhavato'bhimanAH samIhate saruSaH kartumupetya mAnanAm // atrAnuzayamiti pazcAttApaM kopaM ca / abhimanA iti prasannamanA 1. AryAnuja ityetatsthAne 'AryasyAnujaH' iti, tAtakalanamityasya sthAne 'tAtasya kalatram' iti vAcyamityarthaH, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kaavymaalaa| nirbhayacittazca / mAnanAmiti pUjAM nirbahaNaM ca / atra viparItArthakalpanAviruddhatve'pi saMdhyarthavigrahArthayoH sphuTabhinnArthatvenAbhidhAnAdguNatvam // athArthadoSAH kaSTApuSTavyAhatagrAmyAzlIlasAkAsaMdigdhAkramapunaruktabhinnasahacaraviruddhavyaGga-yaprasiddhividyAviruddhatyaktapunarAtaparivRttaniyamAniyamavizeSasAmAnyavidhyanuvAdatvAnyarthasya / doSA iti vartate / kaSTAdagamyatvAtkaSTatvamarthasya / yathA-5 'sadAmadhye yAsAmamRtarasaniHsyandasarasaM sarakhatyuddAmA bahati bahumArgA parimalam / prasAdaM tA etA ghenaparicayAH ke na mahatAM mahAkAvya yoni sphuritarucirA yAntu rucayaH // yAsAM kavirucInAM pratibhArUpANAM prabhANAM madhye bahumArgA sukumAravicitramadhyamAtmakatrimArgA sarasvatI bhAratI parimalaM camatkAraM vahati, tAH kavirucayo mahAkAvyavyoni sargabandhalakSaNe paricayagatAH kathamabhineyakAvyavatprasAdaM yAntu / tathA yAsAmAdityaprabhANAM madhye tripathagA vahati, tA meghaparicitAH kathaM prasannA bhavantIti saMkSepArthaH // prakRtAnupayogo'puSTArthatvam / yathA-/ 'tamAlazyAmalaM kSAramatyacchamatiphenilam / phAlena laGghayAmAsa hanUmAneSa sAgaram // atra tamAlazyAmalAdayo'nupAdAne'pi prakRtamartha na bAdhante ityapuSTAH / yathA vAnuprAse bhaNa taruNi ramaNamandiramAnandasyandisundarendumukhi / yadi sallIlollApini gacchasi tatki tvadIyaM me // ' 1. 'miyamamRtaniSyandasurasA' prakAze. 2. 'dhanaparicitAH kena' prakAze. 3. 'sphuritamadhurA' prakAze. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam / 'anaNuraNanmaNimekhalamaviratasiJjAnamaJjumaJjIram | parisaraNamaruNacaraNe raNaraNakramakAraNaM kurute // atra varNasAvarNyamAtraM na punarvAcyavaicitryakaNikA kAcidastItyapuSTA rthatvam // 3 adhyAyaH ] pUrvAparavyAghAto vyAhatatvam / yathA- 'jahi zatrukulaM kRtsnaM jaya vizvaMbharAmimAm / na ca te ko'pi vidveSTA sarvabhUtAnukampinaH // ' atra zatruvadho vidveSyabhAvena vyAhataH // avaidagdhyaM grAmyatvam / yathA - 'svapiti yAvadayaM nikaTe janaH, svapimi tAvadahaM, kimapaiti te / iti nigadya zanairanumekhalaM mama karaM khakareNa rurodha sA // ' vrIDAdivyaJjakatvamazlIlatvam / yathAV ' hantumeva pravRttasya stabdhasya vivaraiSiNaH / yathAzu jAyate pAto na tathA punarunnatiH // ' etadvAkyaM khaleSu prayujyamAnaM zephasi pratItiM janayati / ihAnvayavyatirekAbhyAmarthasyaivAzlIlatvaM pUrvatra tu padavAkyayoriti vivekaH // sAkAGkSatvam / yathA - 'arthitve prakaTIkRte'pi na phalaprAptiH prabhoH, pratyuta druhyandAzarathirviruddhacarito yuktastayA kanyayA / 185 utkarSaM ca parasya, mAnayazasorvisraMsanaM cAtmanaH, strIratnaM ca jagatpatirdazamukho devaH kathaM mRSyate // ' atra strIratnamupekSitumityAkAGkSati na hi parasyetyanena saMbandho yogyaH / * yathA ca -------- 'gRhItaM yenAzIH paribhavabhayAnnocitamapi, prabhAvAdyasyAbhUnna khalu tava kazcinna viSayaH / tospi sahRdayaiH svayameva tadvivekena parAmarzanIyaH // svapitIti / nidrAti // 1. ''sya' prakAzeH 2. 'sI' prakAze. 24 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kaavymaalaa| parityaktaM tena tvamasi sutazokAnna tu bhayA dvimokSye zastra tvAmahamapi yataH khasti bhavate // ' yata iti tata ityatrArthe / atra zastramocanaM hetumAkAsati / yatra tvAkAlA nAsti tatra na doSaH / yathA'candraM gatA padmaguNAnna bhuGkte, padmAzritA cAndramasImabhikhyAm / umAmukhaM tu pratipadya lolA dvisaMzrayAM prItimavApa lakSmIH // atra rAtrau padmasya saMkocaH, divA candramasazca niSprabhatvaM lokaprasiddhamiti 'na bhute' iti hetuM nApekSate // 1/ saMzayahetutvaM saMdigdhatvam / yathA'mAtsaryamutsArya vicArya kAryamAryAH samaryAdamudAharantu / sevyA nitambAH kimu bhUdharANAmuta smarasmeravilAsinInAm // atra prakaraNAdyabhAve saMdehaH, (zAntazRGgAryanyatarAbhidhAne tu nishcyH)|| pradhAnasyArthasya pUrva nirdezaH kramastadabhAvo'kramatvam / yathA--- 'turagamatha vA mAtaGgaM me prayaccha madAlasam-' atra mAtaGgasya prAnirdezo nyaayyH| yadA tUdArasattvo gurvAdirbalAdrAhyamANasturagamityAdi ca vakti tadA na doSaH / kramAnuSThAnAbhAvo vAkramatvam / yathA-- 'korAviUNa khauraM gAmauDo majjiUNa jimiUNa / nakkhattaM tihivAre joisio pucchio calio // kvacidatizayoktau guNaH / yathA 'pazcAtparyasya kiraNAnudIrNa candramaNDalam / prAgeva hariNAkSINAmudIrNo rAgasAgaraH // ' khapimIti / kAmaye // hetumAkAkRtIti / tena nirhetuH pRthaDA vAcyaH sAkalA 1. 'kArayitvA kSauraM grAmavRddho majjitvA bhuktvA ca / nakSatraM tithivArau jyotiSikaM praSTuM calitaH // iti chAyA. 2. 'jemima a' prakAze. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ AnAnda __3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 187 yatra tadezinAmanuddezinAM ca kramabhraMzo'kramakham / yathA-1 'kIrtipratApau bhavataH sUryAcandramasoH samau / ' iti / tatra padaracanA viparIteti bhagnaprakramatvalakSaNo vAkyasyaiva doSo na vAkyArthasyeti // dvirabhidhAnaM punaruktam / yathA--- 'prasAdhitasyAtha madhudviSo'bhUdanyaiva lakSmIriti yuktametat / ca puSpazeSe'khilalokakAntA sAnanyakAmyA jhurasItarA nu|' ityuktvaikArthamevAha / 'kapATavistIrNamanoramoraHsthalasthitazrIlalanasya tasya / AnanditAzeSajanA babhUva sarvAGgasaGginyaparaiva lakSmIH // ' .' yathA vaa-'ashviiysNhtibhiruddhtmuddhraabhiH| azvIyeti samUhArthAyAH prakRteH saMhatezca paunaruktyam / yathA- . . 'chAyAmapAsya mahatIM parivartamAnA . mAgAminI jagRhire janatAstarUNAm / ' atra janatA iti taddhitArthasya bahuvacanArthasya ca / tathA---'pAyAtsa . zItakiraNAbharaNo bhavo vH|' atra vizeSaNAdvizeSyapratipattau bhava ityasya / yatra tu vizeSaNAnna vizeSyamAMtrasya pratItirapi tu tadvizeSasya tatra paunaruttyameva nAsti / yathA'tava prasAdAtkusumAyudho'pi sahAyamekaM madhumeva labdhvA / kuryo harasyApi pinAkapANedhairyacyutiM kiM mama dhanvino'nye // ' atra harazabdasya / yathAtra kusumAyudho'pItyasmAdvizeSyopAdAnamantareNApyubhayArthapratipattistadvadatrApi bhaviSyati / naivam / saptamyuttamanirdezenaivAsmadarthasya vizeSasya pratipAditatvAt / / evaM dhanurvyAdipadeSvapi vizeSapratipattau na paunarutyam / yadAha'dhanurdhyAzabde dhanuHzrutirArUDheH pratipatyai' ityAdi / yathA 'dhanurvyAkiNaciDUna doSNA visphuritaM tava / ' Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| anna dhanuHzabdAdArUDheH pratipattiH / 'dolAvilAsepu vilAsinInAM karNAvataMsAH kalayanti kampam / ' 'lIlAcalacchravaNakuNDalamApatanti / ' 'apUrvamadhurAmodapramoditadizastataH / AyayubhRGgamukharAH ziraHzekharazAlinaH // ' eSu karNazravaNaziraHzabdebhyaH saMnidhAnasya pratipattiH / 'prANezvarapariSvaGgavibhramapratipattibhiH / muktAhAreNa hasatA hasatIva stanadvayam // ' atra muktaashbdaacchuddhiprtiitiH| 'prAyazaH puSpamAleva kanyakA kaM na lobhayet / ' atra puSpazabdAdutkarSapratItiH / 'tyaja karikalabha premabandhaM kariNyAH / ' atra karizabdatvAttAdrapyAvagatiH / yatra tu na vizeSapratipattiryathA-'jyAbandhaniSpandabhujena yasya' iti, 'adAdindrAya kuNDale' iti, 'pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH' iti, 'mAlAkAra ivArAmaH' iti, 'labdheSu vartmasu sukha kalabhAH prayAnti' / iti ca, tatra kevalA eva jyAdizabdAH, na ca nitambakAJcayoSThakarabhAdiSu tathA prasaGgaH / teSAM kavibhiraprayuktatvAt / saMketavyavahArAbhyAM hi zabdArthanizcaya iti / kacidguNo yathA 'prAptAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kiM dattaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim / evAntarbhAvAditi ||dhnuHshbdaaditi / anyathA jyAkiNacina doNetyukte'navarataDhAkarSaNAhitakiNamaNDitalaM doSNo na pratIyeta / veSTayamAne'pyamAnayA nyayA / kRtakiNacihasya saMbhavAt // karNeti / vilAsanirvAhAthai pratiniyatavadezasaMnihitai-- rAbharaNaiH prayojanamiti tadarthaM prayuktebhya ityarthaH // muktAzabdAditi / utprekSyamANasya stanadvayakartRkasya hAsasya sAtizayadhavalatApratipattaye sAdhakatamasya hArasya kevalamuktAlatAveSTitatvapratItyartha prayuktAt // puSpazavdAditi / vidagdhajanamanovilobhanakSamakanyAratnopamAnabhAvena mAlAyA upAdAnAdutkRSTapuSpagrathitalAgamanAya prayuktAdi 1. 'lasatA' prakAze. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 189 saMprINitAH praNayino vibhavaistataH kiM ___ kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim // ___ atra hi nirvedapAravazyena vakturiyamuktiH pratyuta rasapoSAya / yadAha 'vaktA harSabhayAdibhirAkSiptamanAstathA stuvannindan / yatpadamasakRte tatpunaruktaM na doSAya // ' iti / ucitasahacAribhedo bhinnasahacarakham / yathA-1 'zrutena buddhirvyasanena mUrkhatA, madena nArI, salilena nimnagA / nizA zazAGkena, dhRtiH samAdhinA, nayena cAlaMkriyate narendratA // ' atra zrutavuddhayAdibhirutkRSTaiH sahacarairvyasanamUrkhatayonikRSTayobhinnatvam / viruddhaM vyaGgacaM yasya tadbhAvo viruddhavyaGgayatvam / yathA-- 'idaM te kenoktaM kathaya kamalAtaGkavadane ___ yadetasminhemmaH kaTakamiti dhatse khalu dhiyam / idaM taduHsAdhAkramaNaparamAstraM smRtibhuvA tava prItyA cakra karakamalamUle vinihitam // ' atra kAmasya cakra loke'prasiddham / 'lagnaM rAgAvRtAGgayA-' iti / atra viditaM te'stvityanena zrIstasmAdapasaratIti viruddhaM vyajyate / / prasiddhyA vidyAbhizca viruddhatvam, tatra prasiddhiviruddhatvam / yathA-- 'upaparisaraM godAvaryAH parityajatAdhvagAH - saraNimaparo mArgastAvadbhavadbhiravekSyatAm / iha hi vihito raktAzokaH kayApi hatAzayAM ___ caraNanalinanyAsodaJcannavAGkurakaJcukaH // ' atra pAdAghAtenAzokasya puSpodgama eva kaviSu prasiddho nAGkarogamaH / 1. 'saMtarpitA:' prakAze. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 kaavymaalaa| yathA vAnuprAse----- 'cakrI cakrArapati harirapi ca harIndhUrjaTivUrvajAntA nRkSaM nakSatranAtho'ruNamapi varuNastumbarAgaM kuberaH / raMhaHsaMghaH surANAM jagadupakRtaye nityayuktasya yasya stauti prItiprasanno'nvahamahimaruceH so'vatAtsyandano vaH / / atra kartRkarmapratiniyamena stutiranuprAsAnurodhenaiva kRtA na purANAdiSu tathA pratItA / kadAciccakriNazcakrArapriyatvaM saMbhAvyetApi tu uttarANi tu na tathA saMgacchante iti prasiddhivirodhaH / ___ yathA vopamAyAm-'graznAmi kAvyazazinaM vitatArtharazmim / ' atra kAvyasya zazinA arthAnAM ca razmibhiH sAdharmyaM na prasiddham / tathA-- 'cakAsti vadanasyAntaH smitacchAyA vikAsinaH / unnidrasyAravindasya madhyagA candrikA yathA // . atra madhyagatacandrikayAravindasyonnidratvamasaMbhavamiti prasiddhiviruddhatvam / kalAcaturvargazAstrANi vidyA / kalAzca gItanRtyacitrakarmAdikAH / tatra gItaviruddhatvam / yathA--- 'zrutisamadhikamuccaiH paJcamaM pIDayantaH ___ satatamRSabhahInaM bhinnakIkRtya SaDjam / praNijagadurakAki zrAvakasnigdhakaNThAH pariNatimiti rAtrermAgadhA mAdhavAya // . zrutisamadhikamiti / zrutyA samadhikaM pnycshrutikmityrthH| pIDayanta iti zrutihAsenAlpIkurvanta ityarthaH / bhinnakIkRtya SaDjamiti / bhinnaSaDja kRtvetyarthaH / prAtaHkAle bhinnaSaDjo geya ityAmAyAt / atra bhinnaSaDjena mAdhavI(gadhI) gItirupanibaddhA / tasyAM ca paJcamasya RSabhavadasaMbhava eva dUre punaH zrutisamadhikatvam / yato bhinnaSaDjasyedaM lakSaNam-'dhAMzastu dhaivatanyAsaH paJcamarSabhavarjitaH / SaDjodIcyavatI jAtebhinnaSaDja udAhRtaH // ' tyarthaH ||dhaaNsh iti / dhaivatAMza ityarthaH / SaDjodIcyavatI jAteriti / jAtayo Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 191 . evaM kalAntareSvapyudAhAryam / caturvarga dharmazAstraviruddhavaM yathA--- 'satataM sa rAjasUyairIje vipro'zvamedhaizca / ' atra vipra iti / kSatriyasya hi tatrAdhikAraH / arthazAstraviruddhatvaM yathA 'ahaMkAreNa jIyante dviSantaH kiM nayazriyA / ' . dviSajayasya hi nayamUlatvaM sthitaM daNDanItau / kAmazAstraviruddhatvaM yathA 'tavottaroSThe bimboSThi dazanAGko virAjate / ' .. uttaroSThamantarmukhaM nayanAntaM ca muktvA cumbanavaddazanasthAnAni iti hi / kAmazAstre sthitam / mokSazAstraviruddhatvaM yathA-. 'devatAbhaktito muktirna tattvajJAnasaMpadaH / ' etasyArthasya mokSazAstre'sthitatvAdviruddhatvam // tyaktapunarAttatvam / yathA-'lagnaM rAgAvRtAGgacA-' iti / atra / / 'viditaM te'stvityupasaMhRto'pi tenetyAdinA punrupaattH| - kvacidguNaH. 'zItAMzoramRtacchaTA yadi karAH kasmAnmano me bhRzaM saMpuSpatyatha kAlakUTapaTalIsaMvAsasaMdUSitAH / hyssttaadsh|tthaa hi muni:-'SADjI caivArSabhI caiva dhaivatyatha nissaadinii| SaDjodIcyavatI caiva tathA syAtSaDjakaizikI // syAtSaDjamadhyamAveva SaDjagrAmasamAzrayAH / ata Urva pravakSyAmi madhyamagrAmasaMzrayAn // gAndhArI madhyamA caiva gAndhArodIcyakI tathA / paJcamI raktagAndhArI tathA gAndhArapaJcamI // madhyamodIcyakA caiva nandayantI tathaiva ca / kAmIravI ca vijJeyA tathAndhrI kaizikI matA // ' ityetAsAM madhyA yA SaDjodIcyavatI jAtistasyAH sakAzAdityarthaH // kalAntareNvapyudAhAryamiti / tatra citrakalAvirodho yathA-'kAliGga likhitamidaM vayasya patraM patrajJairapatitakoTikaNTakatri / ' 'kAliGgaM patitAgrakaNTakam' iti patravidAmAmnAyaH / evaM kalAntareSvabhyUhyam // kSatriyasya hiiti| / tathA ca smRtiH-'rAjA rAjasUyena khArAjyakAmo yajeta / rAjA sarvato vijAtI .. azvamedhena yajeta' iti // devatAbhaktita iti / 'caturvidhA bhajante mAM janAH sukR... Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kAvyamAlA | kiM prANAnna harantyatipriyatamAsaMjalpamAtrAkSarairakSyante kimu mohamema hahahA no vedmi kA me gatiH // ' atra sasaMdehAlaMkArastyaktvA tyaktvA punarupAtto rasaparipoSAya | parivRttau viniyojita niyamAniyamau sAmAnyavizeSau vidhyanuvAdau ca yatra / tadbhAvastattvam / tatra paritto niyamo'niyamena / yathA'yatrAnullikhitokSameva nikhilaM nirmANametadvidhe, rutkarSapratiyogikalpanamapi nyakkArakoTiH parA / yAtAH prANabhRtAM manorathagatIrullaGghaya yatsaMpadastasyAbhAsamaNIkRtAzmasuma razmatvamevocitam ||' atra ' cchAyAmAtra maNIkRtAzmasu maNestasyAzmataivocitA' iti niyame vAcye tasyAbhAsetyaniyama uktaH / parivRttau niyamosniyamena / yathA kAmbhoje sarasvatyadhivasati sadA, zoNa evAdharaste, bAhuH kAkutsthavIrya smRtikaraNapaTurdakSiNaste samudraH / vAhinyaH pArzvametAH kSaNamapi bhavato naiva muJcantyabhIkSNaM, svacche'ntarmAnase'sminkathamavanipate te'mbupAnAbhilASaH // atra zoNa ityaniyame vAcye zoNa eveti niyama uktaH / ON THE MONEY. tinaH sadA / Arto jijJAsurarthArthI jJAnI ca bharatarSabha / teSAM jJAnI nityayukta ekabhaktirviziSyate // ' ityuktanItyA jJAnitvena ekA bhaktiH / sA nAtra vivakSitA / api tvArtatvAdibhistrirUpA // anullikhitAkSamiti / anabhivyaktAkAram // iti zrI hemacandrAcAryaviracite viveke tRtIyo'dhyAyaH / 1. 'tArthame' prakAze. 2. 'vakrAmbhojaM sa' prakAze. 1. 'tArthame' prakAze. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / parivRttaM sAmAnyaM vizeSeNa / yathA'kallolavellitadRpatparuSaprahArai ratnAnyamUni maikarAkara mAvamaMsthAH / kiM kaustubhena vihito bhavato na nAtha yAcJAprasAritakaraH puruSottamo'pi // ' atra 'ekena kiM na vihito bhavataH sa nAma' iti sAmAnye vAcye kaustubheneti vizeSa uktaH / 193 / parivRttau vizeSaH sAmAnyena / yathA 'zyAmAM zyAmalimAnamAnayata bhoH sAndrairmaSIkUrcakai - mantraM tatramatha prayujya hairatazcetotpalAnAM smitam / candraM cUrNayata kSaNAcca kaNazaH kRtvA zilApaTTake yena draSTumahaM kSamo daza dizastadvakramudrAGkitAH // ' atra jyotsnAmiti vizeSe vAcye zyAmAmiti sAmAnyamuktam / parivRttau vidhiranuvAdena / yathA 'are rAmAhastAbharaNa madhupazreNizaraNa smarakrIDAvrIDAzamana virahiprANadamana / sarohaMsottaMsa pracaladala nIlotpala sakhe ------ sakhedo'haM mohaM zlathaya kathaya kenduvadanA // ' atra vidhau vAcye virahiprANadamaneti anuvAda uktaH / parivRtto'nuvAdo vidhinA / yathA-- 'prayatnaparivodhitaH stutibhiradya zeSe nizAmakezavamapANDavaM bhuvanamadya niHsomakam / iyaM parisamApyate raNakathAdya do: zAlinApaitu ripukAnanAtigururadya bhAro bhuvaH // ' atra zayita ityanuvAde vAcye zeSe iti vidhiruktaH / prayatnena paribo CONCENTRAT 1. 'makarAlaya' prakAze. 2. 'nAma' prakAze. 3. 'harata zveto' prakAze. 25 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 kaavymaalaa| dhyase iti vidhau vAcye paribodhita ityuktamiti parivRttavidhitvamapi / atra cAnvarthavalAdevAdhigateH padAdidoSANAM vizeSalakSaNaM na praNItam // athaapvaadaanaahnaanukrnne| doSA ityanuvartate / anukaraNaviSaye nirarthakAdayaH zabdArthadoSA na bhavanti / udAharaNaM prAgeva pradarzitam // vakrAyociye c| vaktapratipAdyavyaGgacavAcyaprakaraNAdInAM mahimnA na doSo na guNaH / tathodAhRtam // kcidgunnH| vAdyaucitye kvacidguNa eva / tathaivodAhRtam // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaMkAracUDAmaNisaMjJakhopajJakAvyAnuzA sanavRttau doSavivecano nAma tRtIyo'dhyAyaH / caturtho'dhyAyaH / saguNau zabdArthoM kAvyamityuktam / guNAnAM ca rasotkarSahetutvaM sAmAnyalakSaNaM pratipAditam / idAnIM tadbhedAnAhamAdhuryojAprasAdAstrayo gunnaaH| trayo na tu paJca daza vA, lakSaNasya vyabhicArAducyamAnaguNeSvevAntarbhAvAt, doSaparihAreNa svIkRtatvAcca / guNA iti rasasya guNAH zabdArthayostu bhaktyA ityuktameva / na tu daza paJca veti / ayaM bhAvaH-mAdhuyojaHprasAdA eva guNAH, te ca mukhyavRttyA rasasyaiveti prAk sAmAnyalakSaNe nirNItam / tatazcaite zabdArthAzrayakhenAnye ca guNA yatkaizcana pratipAdyante tana yukta miti / tathA hi-'ojaHprasAdazleSasamatAsamAdhimAdhuryasaukumAryodAratArthavyaktikAntayo vandhaguNA daza' iti kecit / tatra 'avagItasya 1. TIkAyAM tu 'daza paJca vA' ityupalabhyate, vyAkhyAyate ca tenaiva krameNa. tasmAt 'paJca daza' iti pATho lekhakapramAdajo bhavet. 1. mUle tu 'paJca daza vA' ityupalabhyate. / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 195 hInasya vA vastunaH zabdArthasaMpadA yadudAttatvaM niSizcanti kavayastadojaH' iti bharataH / / yathA-'gomAyavaH zakunayo'tra zunAM gaNo'tra lumpanti kITakRmayaH paritastathaite / tvaM saMpadaM sakalasattvakRtopakAraM(?) nAdRSTavAnyadapi(?) tacchava vacito'si // ' anavagatasyAhInasya vA vastunaH zabdArthayorarthasaMpadA yadanudAttatvaM niSiJcanti kavayastarhi tadanojaH syAditi maGgalaH / yathA-'ye saMtoSasukhaprabaddha manasasteSAM na bhinnA mudo ye'pyete dhanalobhasaM. kuladhiyasteSAM tu dUre nRNAm / dhiktaM kasya kRte kRtaH sa vidhinA tAdRkpadaM saMpadA khAtmanyeva samAptahemamahimA meruna me rocte||' kavInAmabhidheyaM prati trayaH pnthaanH| ete nyUnamutkarSanti, adhikamapakarSanti, yathArtha vastu sthApayanti, tatkathamivAyaM guNa iti daNDI / tasmAtsamAsabhUyastvamojaH / tacca gadyavibhUSaNaM prAyeNa, vRttavarmanyapi gauDAstadAdriyante / prathamamAkhyAyikA dipalabhyate / dvitIyaM yathA-'dUroddaNDataDitkarAlataralajyotizchaTADambarasphArasphUrjitadurjayAstrasacivajyAghoSaghUtkAriNAm / yasyaikasya zatAni paJca dhanupAM daityAhaveSu vyadhurlolIbhAvagabhIraghoramakhilabrahmANDakolAhalam // rItitraye'pyojasaH sAdhAraNatvAdgauDIyAnirdezo na yuktimAniti vAmano maGgalazca / tasmAdgADhatvamojaH / yathA-'bhasmavarma phaNinaH patirgavAmasthipatiriti te parigrahaH / Iza ityayamananyacumvitazcandracUDa tadapi tvayi dhvaniH // ' evaM rItyantare'pi // ojasi hetvantaramavamRzyatAM, na punargADhatvam / taddhi zuddhamojasaH pratyuta hAnihetuH / yathA-'vajeNAntarnu vajin jahi vahuvizataM(?) vAsuke zepaghoNAM dantairdigdantino'kSNo vighaTayata puTAnaGgulIhi trizUlaiH / dadhvanyadhvaM zravaHsthAH pralayajalamucaH kUrma AkampayorvI mainAka kSudhvi(?) vakSastuTamaTatu raNe kumbhakarNo'stanidraH / / ' tasmAna gADhatvamojaH / arthaguNastu 'arthasya prauDhirojaH' iti vAmanaH / tatra-padArthe vAkyavacanaM vAkyArthe ca padAbhidhA / prauDhiksasamAsau ca sAbhiprAyatvamasya ca // ' iti yA prauDhirojastadvaicitryamAnam / sAbhiprAyatvarUpaM caujo'puSTArthatvadoSamAtraM na guNaH / kiM ca / bhoH sa. hRdayA artho jaDastasyAbhiprAya iti keSAM bhASA / vaktRzrotroH sa iti cettadgato'rthasya guNa iti katham / atha vastvantarAkSepakatvameva tasya guNa ityucyate / tadvastvantaramAkSepyaM vakrabhiprAyarUpamevamAkSepakatvamapi kavivyApAravalAdeva tathA vinivezanAprakArayoge tathAbhAvAt ata eva prauDhirvastuto vaktRgataiva, sA tvarthe kAmamupacaryatAmityalaM bahunA // 1. bharate tu 'samAsavadbhirvividhairvicitraizca padairyutam / sA(?)tu svarairudAraizca tadojaH parikIrtyate // ' ityupalabhyate. 2. 'no' iti bhavet. 3. 'gIta' iti bhavet. 4. tathA ca kAvyAdarze-'ojaH samAsabhUyastvametadgadyasya jIvitam / padye'pyadAkSiNAtyAnAmidamekaM parAyaNam // tadgurUNAM laghUnAM ca bAhulyAlpatva mizraNaiH / uccAvacaH prakAra tadRzyamAkhyAyikAdiyu // ' iti. 5. tathA ca vAmanasUtram-'gADhavandhanatvamojaH' iti. 6. vAmanena tu 'na zuddhaH' iti sUtreNa zuddhasya prasAdasya doSatvamaGgIkRtam. 7. 'doSanirAkaraNamAtram' iti bhaveta. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vibhaktavAcyavAcakAyogAdanuktayorapi zabdArthayoH pratipattiH prasAdaH iti bhrtH| padapUrvikA tadarthAvagatiriti zabdArthayorgrahaNam / yathA-'yasyAhuratigambhIrajaladapratimaM galam / sa vaH karotu niHsaGgamudayaM pratimaGgalam // ' seyaM vizeSaNAdhArA vizeSyANAmuktiriti vAmanIyAH / tasmAt 'zaithilyaM prsaadH'| ojoviparyayAtmA kathaM guNa iti / gADhatvasaMplataM zaithilyameva guNa iti cet / parasparavirodhitvAdgADhatvazaithilyayoH kathamekatra saMnivezaH saMbhavatIti / anubhavAdeva virodhapratiSedha iti cet / yadAha-karuNaprekSaNIyeSu saMplavaH sukhaduHkhayoH / yathAnubhavataH siddhastathaivaujaHprasAdayoH // ' seyaM dRSTAntasyaiva taavdsiddhiH| dRSTAntavighAtazca dArTAntikamapi pratihanti / tathA hi-sAmAjikajano nATyakarmaNi karuNarasavAsitacetAH prathamaM duHkhAtimAtraprayogavaizAradyena ca pazcAtsukhyati / ojaHprasAdayoH punaryugapaMdevAnubhavapratijJA / yadi ca tattvaM vivecyate tadA sarveSAmapi rasAnAM pratItizcamatkArasAratvAtsukharUpaiveti dRSTAnta eva na saMgacchate / tasmAdvikAzahetuH sarvatra prasAda iti / arthaguNastu 'vaimalyaM prasAdaH iti / prayojakapadaparigraho hi vaimalyam / taccAdhikapadatvadoSanirAkaraNAtvIkRtameva / / 'svabhAvaspaSTaM vicAragahanaM vacaH zliSTam' iti bharataH / 'kSaNaM sthitAH pakSamasu tADitAdharAH payodharotsedhanipAtacUrNitAH / valISu tasyAH skhalitAH prapedire cireNa nAbhi prathamodabindavaH // ' seyamabhidhAnAbhidheyavyavahAre vaidagdhI, na punaH sNdrbhdhrmH| racanArUpatA hi guNasya svarUpamiti vAmanIyAH / tasmAt 'mamRNatvaM zleSaH / tadAha-yasmin sati bahUnyapi padAni ekapadavadbhAsante sa zleSaH // yathA--'astyuttarasyAM dizi devatAtmA' iti / masRNamadantarAyAM(?) hi riitivaishsopnipaatH|tN cAnyatararasanirvAha niSevante / tasmAt 'azithilaM zliSTam' iti daNDI // yathA-'prekSAmRdaGganinadAnupakarNya tUrNamambhodanAdarabhasAna vRte mayUraiH / yanmandire saralakaNThamakaNThakUjamunmaNDalIkRtazikhaNDamakANDa eva // ' so'yamojaH prakAra eva / adRSTagauDasaMdarbhasya vA darzanamityupekSaNIyam / gauDA hi zithilamAdriyante / yathA-'lIlAvilAsalalanAlalitAlakalAsakAH / viluptamAlatImAlA jalakAlAnilA vavuH // ' iti / arthaguNastu 'ghaTanA zleSaH' / kramakauTilyAnulvaNatvopapattiyogo hi ghttnaa| yathA---'dRSTvaikAsana-' iti / saMvidhAnakabhavaM 1. bharate tu 'athAnukto budhairyatra zabdAdarthaH pratIyate / sukhazabdArthasaMyogAtpra. sAdaH parikIrtyate // ' iti. 2. ana 'cet' iti bhavet. 3. atra 'cet' iti na bhavet. 4. atra 'cet' iti bhavet. 5. ana 'cet' iti na syAt. 6. 'dukhyati, pAtraprayo' iti syAt. 7. vAmanasUtraM tu 'arthavaimalyaM' ityupalabhyate. 8. 'mAtrapari' iti vAmanasUtravRttau. 9. bharate tu 'vicAragahanaM yatsyAtsphuTaM caiva svabhAvataH / svataH supratibaddhaM ca liSTaM tatparikIrtitam // ' iti. 10. 'sthitAH kSaNaM' iti kumArasaMbhave. 11. 'yannaikapadavadbhAvaH padAnAM bhUyasAmapi / anAlakSitasaMdhInAM sa zleSaH paramo guNaH // ' iti vAmanasUtravRttau. 12. kAvyAdarze tu 'zliSTamaspRSTazaithilyamalpaprANAkSarottaram' iti. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam | 197 vaicitryamAtramidaM na guNaH // 'parasparavibhUSaNo guNAlaMkAragrAmaH samam' iti bharataH / yathA - 'smaranavanadI -' iti / bhinnAdhikaraNA hi guNAlaMkArAstatkathamanyonyaM bhUSayeyuriti daNDI / payamakacitrANi hi prAyeNa guNAnvigRhya vartante / anuprAso'pi pracuraM prayuktastadvadeva / tasmAdbandheSvaviSamaM samam / te ca prauDho mRdurmadhyazceti trayaH / prauDhamRdumadhyavarNavinyAsayonitvAt / prauDho yathA - 'AhataM kucataTena taruNyAH sAdhu soDhamamuneti papAta / truyyataH priyatamorasi hArAtpuSpavRSTiriva mauktikavRSTiH // mRduyathA - 'lalitamaGgamapAGga vilokitaM smitasudhAlavapallavito'dharaH / iti mano jayataH pramadAjanaM manasijasya jayanti zilImukhAH // ' madhyo yathA - 'IdRzasya bhavataH kathametalAghavaM muhuratIva rateSu / kSiptamAyatamadarzayadurvyA kAcidAma jaghanasya mahattvam // ' tadidaM vRttibhyo na pRthagbhavatIti vAmanIyAH / tasmAdyena rItivizepeNopakrama stasyAparityAga A samApteriti samatAyA rUpam / tanmukta ke prabandhe ca / vaidarbhamArganirvAho yathA-- 'kiM vyApArai:-' iti / gauDamArganirvAho yathA - 'kSudraH ko'yaM tapakhI kSava (?)vadanavanacchedaniSThayUtamajavyAjAjyasphAradhArAhu tihutahutabhukpacyamAnaiH kapAlaiH / jAtAsthisphoTabhItipravighaTitavalaGkAmapArzvapravezakAmyatsavyetarArdhAkulitaharaThA kRSTakhagodazAsyaH // ' paJcAlamArganirvAho yathA - ' te kAkutsthapRpatkajarjarajarattAladrumasthANavaste vicchinnamahendrakandarakaNatkarNeSu TaGkAGkitAH / te lIlAzabarenduzekharazaravyAkSepavIthIbhuvo durgAhA api gAhitAH zazirucA kIrtya vanAntAstava // evaM pravandhe'pi // prayogamArge prativasantaH pramANam / te ca na sarvatra samatAM vaicitryAya saMgirante / tathA hi-'ajJAnAdyadi vAdhipatyarabhasAda smatparokSe hRtA sIteyaM pratimucyatAmiti vaco gatvA dazAsyaM vada | no cellakSmaNamukta mArgaNagaNAcchAdoccha lacchoNitacchatracchanna diganta mantakapuraM putrairdhRto yAsyati // ' ityAdau masRNamArga tyAgo guNaH / tasmAtsamatA vaktavyA / arthaguNastu 'avaiSamyaM shlthtaa'| prakramAbhedo hyavaipamyam / yathA - 'cyutasumanasaH kundAH puSpeSvalasA drumA manasi ca giraM granthanti me kiranti na kokilAH / ' prakramabhedo yathA'cyutasumanasaH kundAH puSpeSvalasA drumA malayamarutaH sarpantiM me viyogadhRticchidaH / ' iti / madhugrISma pratipAdanapare'tra dvitIyapAde prakramabheda: / malayamarutAmasAdhAraNatvAt / tatazvApadoSatvametanna guNa iti // arthasya guNAntarasamAdhAnAtsamAdhiriti bharataH / yathA - ' pariNatazarakANDacchAyamacchAcchayA yatkisalayitamivAsIccArulAvaNyalakSmyA / tadanudivasamasyAstoyaviccheda sIdannavakuvalayadAmazyAmalaM jAtamaGkam // ' so - 1. 'samaM vandheSvaviSamaM te mRdusphuTamadhyamAH / bandhA mRdusphuTonmizravarNa vinyAsayonayaH // iti kAvyAdarzavacanAt 2. ' ca santaH ' syAt. 3. 'samatA' vAmanasUtre. 4. 'puSpodgame' vAmanAlaMkArasUtravRttyupalabdhaH sAdhIyAn. 5. 'vanantIme' vAmanasUtravRttI. 6. 'puSpodgame' syAt. 7. 'tI' syAt. 8. 'viyukta' sUtravRttau vAmanaH. 9. 'RtusaMdhi' sUtravRttiH. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kAvyamAlA / 'yamatizayoktivizeSa iti vAmanIyAH / tasmAt 'ArohAvarohakramaH smaadhiH|' tatrArohapUrvo'varoho yathA-zRGgotkhAtabhuvaH kRtAntamahiSAdatrasta uccaiHzravAH zrutvairAvaNakaNThagarjitamayaM kruddho'mbikAkesarI / saMgItAgatakambalAzvatarayoH prekSAgRhadvAri ca prekSya skandazikhaNDinaM cakitayoH kasmAnmukhaM mlAyati // ' avarohapUrva Aroho yathA'yadvAbhirjagAhe gurusakalakulAsphAlanatrAsahAsavyastorustambhikAbhirdizi dizi saritAM digjayaprakrameSu / ambhogambhIra...."kuharakavalanonmuktiparyAyalolatkallolAbaddhamugdhadhvanicakitakaNatkuGkumaM kAminIbhiH // ' tadidaM gurulaghusaMcayayoranyonyAntaraNamiti dnnddii| tasmAdanyadharmasyAnyatra samAdhAnAtsamAdhiH / yathA-'pratIcchatyAzokI kisalayaparAvRttimadharaH kapolaH pANDutvAdavatarahitADIparaNatim / parimlAnaprAyAmanuvadati dRSTiH kamalinI mitIyaM mAdhurya spRzati ca tanutvaM ca bhajate // ' seyamupacaritA vRttiriti cedguNaH, yogavRttyA kimaparAddha miti // arthaguNastu arthadRSTiH samAdhiH / yathA'agrAdapi madhyAdapi mUlAdapi sarvato'tha zokasya / pizunasthamiva rahasyaM yatastato nirgataM kusumam // ' arthasya yoneranyacchAyAyone; yadi na bhavati darzanaM tatkathaM kAvyaM syAt / tatazca sakalasatkavidRSTaH kAvyArthaH samAdhiH syAditi nArthaguNaH samAdhiH // bahuzo yacchrutamabhihitaM vAkyamanudvejakaM manasaH tanmadhuramiti bharataH / dayitajanarUkSAkSarAkSepava bane'pi tatsamAnamiti vAmanIyAH / tasmAt 'pRthakpadavaM mAdhuyam' / tadidamanubhavaviruddha miti daNDI / samAse'pi mAdhuryasya darzanAt / yathA-'anavaratana- . yanajalalavAnipatanaparimuSitapatralekhAntam / karatalaniSaNNamabale vadanamidaM kiM na tApayati / / ' iti / tasmAdrasavanmadhuram / rasastu dvidhA-...............: / vyaGgayastu viSayatvena / tayoH zrutivarNAnuprAsAbhyAM vApasaH / anuprAso hyalaMkAraH / kathaM tasya guNatvam / agrAmyAbhidheyatA tu vasturasaH / asabhyArtha nibandhanaM hi grAbhyatA / yathA-'brahmacaryopatapto'haM tvaM ca kSINA bubhukSayA / bhadre bhajakha mAM tUrNaM tava dAsyAmyahaM paNam // ' sovedomAbhAvo na guNaH / etenoktivaicitryarUpaM mAdhurya vAmanokto'pyarthaguNo nirasta eva / tasmAdAhlAdakatvaM mAdhuryamiti // sukhazabdArtha sakumAramiti bharataH / yathA---'aGgAni candanarajaHparidhUsarANi tAmbUlarAgasubhago'dharapallavazca / acchAJjane ca nayane vasanaM tanIyaH kAntAsubhUSaNamidaM vibhavAvazeSaH // ' 'sukhazabdameva' iti vAmanaH / yathA-'hareH kumAro'pi kumAravikramaH 1. 'ti tAlIpari-' syAt. 2. 'to'pyazo' syAt. 3. 'arthasyAyone' syAt. 4. 'bahuzo yacchrutaM kAvyamuktaM vApi punaH punaH / novaijayati tasmAddhi tanmAdhuryamudAhatam // ' iti bharatottyanusAreNa 'vA kAvya' syAt. 5. 'sA vai doSAbhAvaH' iti syAt, 6. 'sukhaprayojyaizchandobhiryuktaM prazliSTasaMdhibhiH / sukumArArthasaMyuktaM sukumAraM taducyate // ' iti bharatapAThaH. 7. 'ajaraThalaM saukumAryam' ityevaM vAmanasUtreSUpalabhyate, tatra jaraThatvaM paruSatvaM zrutikaTutvamiti yAvat. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 199 suradvipAsphAlanakarkazAGgulau / bhuje zacIpannalatAkriyocite khanAmacihaM nicakhAna sAyakam // ' so'yaM zrutikaTutvadoSAbhAvo na guNaH / mAdhuryaprakAra evA'yam / arthaguNastu 'apAruSyam saukumAryam' / yathA-'sa kilendraprayuktena sauriNA bhUminandanaH / cakraghAtopadigdhAdhvA nItAtyantapravAsatAm // ' so'yamamaGgalarUpAzlIlatvadoSAbhAvo na guNaH // yadi vA uktivizeSaH paryAyoktAlaMkAraviSaya evAsau // bahubhiH sUkSmaizca vizeSaiH sametamudAramiti bharataH / yathA-'ye pUrva yavasUcisUtrasuhRdo ye ketakAgracchadacchAyA dhAma(?)punarpaNAlalatikAlAvaNyabhAjo'tra ye| ye dhArAmbuviDamvinaH kSaNamatho ye tArahArazriyaste'mI sphATikadaNDaDambarajito jAtAH sudhAMzoH karAH // ' ullekhavAnayamarthaH kathaM guNa iti vAmanIyAH / tasmAd 'vikaTatvamudAratA' / yasmin sati nRtyantIva padAnIti varNanA bhavati / yathA-'atrAntare rnnithaarltaanitmbsNvaahnskhlitvegtrnggitaanggii| devI vyapAsya zayanaM dhRtamAnatanturantaHpuraM gatavatI saha sauvidallaiH // ' so'yamISadamamRNo'nuprAsabhAvo na guNaH / ojaHprakAra eva vAyam / arthaguNastu-'agrAmyatvamudAratA' / yathA-'tvamevaMsaundaryA sa ca ruciratAyAH paricitaH kalAnAM sImAntaM paramiha yuvAmeva bhajatha / ayi dvandvaM diSTayA tadiha subhage saMvadati vAmataH zeSaM cetsyAjjitamatha tadAnIM guNitayA // ' so'yaM doSAbhAvo na gunnH|| yasminna tathAsthito'pi tathAsthita evArthaH pratibhAti so'rthavyaktirguNa iti bhairataH / ythaa--'cyutaamindolekhaaN ratikalahabhanaM ca valayaM dvayaM cakrIkRtya prahasitamukhI zailatanayA / avocavaM pazyetyavatu sa zivaH sA ca girijA sa ca krIDAcandro dazana kiraNApUritatanuH // ' so'yaM prasAdAdabhinna iti vAmanIyAH / tasmAdyatra purastAdiva vastuno'vagatiH pazcAdiva vAcAM sArthavyaktiH / yathA-'mahezvare vA jagatAM mahezvare janArdane vA jagadantarAtmani / na vastubhedapratipattirasti me tathApi bhaktistaruNenduzekhare // ' so'yamuktyantarAbhihitaH prasAda eveti dnnddii| tasmAdaneyArthatvamarthasyArthavyaktiH / tatra cAstokamudAharaNam / doSAbhAvo'yaM kathamiva guNaH / tathA cedvahutvAdoSANAM zataM guNAH syuH / arthaguNastu 'vastunaH sphuTatvamarthavyaktiH / yathA-'pRSTheSu zaGkhazakalacchaviSu cchadAnAM rAjIbhiraGkitamalatakalo hinIbhiH / gorocanAharitavabhravahiHpalAzamAmodate kumudamambhasi palvalasya // ' kavivacanavaizAradyato vastunaH sphuTatvamanisargataH / tadukam-'nivezayati hRdyarthAnna tathApi tatheti vA / mahAkavInAM vikaTA vANI vijayatAmasau // ' api ca / jAti mAyamalaMkAra iti // zrotramanaH prahlAdajananaM kAntaM 1. 'nIto' syAt. 2. 'vAsitAm' syAt. 3. "divyabhAvaparItaM yacchRGgArAdbhutayojitam / anekabhAvasaMyuktamudAraM tatprakIrtitam // ' ityevaM bharate pAThaH. 4. 'nAma' syAt. 5. 'taditi' vAmanasUtravRttau. 6. 'suprasiddhA dhAtunA(?)tu lokakarmavyavasthitA / yA kriyA kriyate kAvye sArthavyaktiH prakIrtyate // ' ityevaM samupalabhyate. 7. 'vastukhabhAvasphuTakha' vAmanasUne. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kaavymaalaa| bharataH / yathA---'dadRzubharadezasthAM sItAM valkaladhAriNIm / aGgadAhAdanaGgasya rati pravajitAmiva // ' tadidaM mAdhuryasAdhAraNamiti vAmanIyAH / tasmAt-'aujjvalyaM kaantiH'| yadabhAve purANI bandhacchAyeyamiti vyapadizanti / yathA-'strINAM ketakagarbhapANDusubhagacchandAvadAtaprabhe mandaM kuDmalitAH kapolaphalake lAvaNyaniSpandini / anyAM kAmapi kAminIyakakalAmAtanvate nUtanAM zItAMzosikandakandalazikhAmugdhazriyo rshmyH||' ojo'pyojjvalyayogAttarhi kAntiH / tasmAlokasImAnatikramaH kAntiriti daNDI / sA ca dvidhA vArtAvarNanayoH / tatropacAravacanaM vArtA / prazaMsAvacanaM vrnnnaa| vArtA yathA-'ete vayamamI dArAH kanyeyaM kuljiivitm| brUta yenAtra vaH kAryamanAsthA bAhyavastuSu / ' varNanA yathA-'tadAnanaM nirjitacandra kAnti kandarpadevAyatanaM manojJam / pradakSiNIkartumitaH pravRtte vilocane mugdhavilocanAyAH // ' lokasImAnatikramaH punarakAntiH / tatra vArtA yathA--'mama dRSTasya rAjendra tava dIrpaNa cakSuSA / caraNadvitayasyAgre nityaM luThati cndrmaaH||' varNanA yathA-vadanasya taveNAkSi lakSyate purataH shshii| piNDIkRtena bahunA kajjaleneva nirmitH||'seymtishyokteryntrnnaa na punarguNAntaramiti / arthaguNastu 'dIptarasavaM (punaH) kAntiH' iti vAmanaH / thathA-'preyAnsAyamapAkRtaH sazapathaM pAdAnataH kAntayA dvitrANyeva padAni vAsabhavanAdyAvana yAtyunmanAH / tAvatpratyuta pANisaMpuTalasannIvInibandhaM dhRto dhAvitvaiva kRtapraNAmakamaho premNo vicitrA gatiH // ' raudrAdayo dIptA rasAstato'nye tu zRGgArAdayastadviparItAstanibandhanamakAntistarhi syAt / atha vA vyaGgyaM rasAdisvarUpanirUpaNenaiva kAntiH khIkRteti // ojaHprasAdamadhurimANaH sAmyamaudArya ca paJcetyapare / tathA hi / yadadarzivicchedaM paTha. tAmojaH, vicchidya padAni paThatAM prasAdaH, ArohAvarohataraGgiNi pAThe mAdhuryam , sasauSThavameva sthAnaM paThatAmaudAryam , anuccanIcaM paThatAM sAmyamiti // tadidamalIkaM kalpanAtantram yadviSayavibhAgena pAThaniyamaH sa kathaM guNanimittamiti chandovizeSanivezyA guNasaMpattiriti kecit / tathA hi / sragdharAdiSvojaH / yathA-'tAmyatyAmajamajanmaNimamRNaphaNAcakravAle phaNIndre yatsenoddAmahelAbharacalitamahAzailakIlAM babhAra / kRcchatpAtAlamUlAbilabahalanirAlambajambAlaniSThaH pRSThAzlIlapratiSThAmavanimavanamankarparaH kUrmarAjaH // ' indravajropendravajrA diSu prasAdo yathA-'yathA yathA sApadamaGgakeSu pramodi. lakSmyA nidadhe madasya / tathA tathA kArmukamAtatajyaM prasUnadhanvAkalayAMcakAra // ' mandAkrAntAdiSu mAdhurya yathA-'kiM vyApAraiH-' iti // zArdUlAdiSu samatA yathA'gAhantAM mahiSA nipAnasa lilaM zRGgairmuhustADitaM chAyAvaddha kadambakaM mRgakulaM romanthamabhya 1. 'yanmanaHzrotraviSayamAhlAdayati hInduvat / lIlAdyarthopapannAM vA tAM kAnti kavayo viduH // ' ityevamupalabhyate. 2. 'cchedA' syAt. 3. 'kAmanIyaka' syAt. 4. 'sImAtikramaH' syAt. 5. 'nitamba' vAmanasUtravRttau. 6. 'kRcchAt' syAt. 7. 'namatkarparaH' syAt.. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / - tatra mAdhuryasya lakSaNamAhadrutiheturmAdhurya zRGgAre | drutirArdratA galitatvamiva cetasaH / zRGgAre'rthAtsaMbhoge / zRGgArasya ca ye hAsyAdbhutAdayo rasA aGgAni teSAmapi mAdhuryaM guNaH / zAntakaruNavipralambheSu sAtizayam / sAtizayamiti atyantadbhutihetutvAt / etadvyaJjakAnAha 201 tatra nijAntyAkrAntA aTavargA vargA hrasvAntaritau raNAvasamAso mRduracanA ca / nijena nijavargasaMbandhino.......GaJaNanamalakSaNena zirasyAkrAntA aTa syatu / visrabdhaiH kriyatAM varAhapatibhirmustAkSatiH patvale vizrAnti labhatAmidaM ca zithilajyAbandhamasmaddhanuH // viSamavRtteSvaudArya yathA - 'niravadhi nirAzrayaM ca-' iti / so'yamanavagAhitaprayogANAM vibhAgakramaH / tathA hi / sragdharAdiSvanojo'pi yathA'zaMbho keyaM sthitA te zirasi zazikalA kiM nu nAmaitadasyA nAmaivAsyAstadetatpari citamapi te vismRtaM kasya hetoH / nArIM pRcchAmi nenduM kathayatu vijayA na pramANaM yadIndurdevyA nihnotumicchoriti surasaritaM zAvyamavyAdvibhorvaH // indravajrAdiSvaprasAdo yathA-- 'vivicya bAdhAH prabhavanti yatra na tatra mithyAmatayazcaranti / saMsAramo - hastvayamanya eva dimohavattattvadhiyA sahAste // mandAkrAntAdiSvamAdhurya yathA - 'sarvaprANapraguNa maghavanmuktamAhatya vakSastatsaMghAdvighaTitavRhatkhaNDamucaNDarociH / evaM vegAkulizamakarodvyomavidyutsahasrairbhartuvaRjvalana kapizAste ca roSAdRhAsAH // ' zArdUlAdiSvasAmyaM yathA --- ' ajJAnAdya divAdhipatyarabhasAt' iti // viSamavRtteSvanaudArya yathA-- 'ayamahimarucirbhajanpratIcIM kupitabalImukhatuNDatAmravimvaH / jalanidhimakarIbhirIkSyate drAk navarudhirAruNamAMsapiNDalobhAt // tadevaM yathAnyairguNAnAM lakSaNamabhihitaM tathA na vAcyam / yathAyogaM lakSaNavyabhicArAdvivakSitaguNeSvantarbhAvAddoSaparihAreNa svIkRtatvAcceti // drutiriti / drutihetutvaM mAdhuryasya lakSaNaM na tuH zravyatvam / ojaHprasAdayorapi zravyatvAt / tena 'zravyatvaM nAtisamastArthazabdaM madhuramiSyate' iti mAdhuryalakSaNatvena zravyatvaM yadbhAmahenoktaM tantra yuktamityarthaH // arthAditi / yadyapi saMbhogavipralambhobhayarUpaH zRGgAraH tathApi govalIvardanyAyenAnantaravipralambhaprayogasAmarthyAt / zRGgAraH saMbhoga ityuktaH // aGgAnIti / yadyapi hAsyAdbhuta 1. ' antyena' iti truTitaM bhavet. 26 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / vargA TaThaDaDharahitA vargAH, hasvAntaritau ca rephnnkaarau| asamAsaH iti samAsAbhAvo'lpasamAsatA vA, mRdvI ca racanA / tatra mAdhurye mAdhuryasya vyaJjiketyarthaH / yathA 'ziJjAnama maJjIrAzcArukAJcanakAJcayaH / / kaGkaNAGkabhujA bhAnti jitAnaGga tavAGganAH // 'dAruNaraNe raNantaM karidAruNakAraNaM kRpANaM te / ramaNakRte raNaraNakI pazyati taruNIjano divyaH // ' - na punarevaM yathA 'akuNThotkaNThayA pUrNamAkaNThaM kalikaNThi mAm / kambukaNThyAH kSaNaM kaNThe kuru kaNThArtimuddhara // .. . atra zRGgArapratikUlA varNAH / 'bAle mAleyamuccairna bhavati gaganavyApinI nIradAnAM kiM tvaM pakSmAntavAntairmalinayasi mudhA vakramathupravAhaiH / eSA prodvattamattadvipakaTakaSaNakSuNNavandhyopalAbhA dAvAnevyoMni lagnA malinayati dizAM maNDalaM dhUmalekhA // ' atra dIrghasamAsaH paruSaracanA ca vipralambhazRGgAre viruddhA / ojaso lakSaNamAhadIptiheturojo vIravIbhatsaraudreSu krameNAdhikam / diiptisNjjvlitaa| cittasya vistAra iti yAvat / krameNeti vIrAbIbhatse tato'pi raudre / teSAmaGge'dbhute ca sAtizayamojaH / yorvikAsahetutayA ojo'pyasti / tathApi zRGgArAGgatayA mAdhuryameva prakRSTaM pratIyata ityarthaH // na punarevamiti / ayaM bhAvaH-yathAnyaiH pratikUlavarNalakSaNo doSa uktastathA na vAcya etaguNaviparyayeNaiva khIkRtatvAt ||vrnnaa iti / samAsaracanayo 1. 'dAraNa' iti bhavet. 2. 'kaNThinAm' iti vAgbhaTTakAvyAnuzAsane. 3. 'rujjvalatA' iti bhavet. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 203 etayaJjakAnAha--- AdyatRtIyAkrAntau dvitIyaturoM yukto rephastulyazca TavargazaSA vRttidairghyamuddhato gumphazcAtra / Adyena dvitIyastRtIyena caturtha AkrAnto varNastathAdha upari umayatra vA yenakenacitsaMyukto rephastulyazca varNoM varNena yuktastathA. Tavargo'rthAt NakAravarjaH, zaSau ca, dIrghasamAsaH, kaThorA racanA ca / atra ojasi / ojaso vyakSiketyarthaH / yathA'mU mudvattakRttAviralagalagaladraktasaMsaktadhArA dhautezAniprasAdopanatajayajagajAtamithyAmahinAm / kailAsollAsanecchAvyatikarapizunotsarpidarpoddharANAM doSNAM caiSAM kimetatphalamiha nagarIrakSaNe yatprayAsaH // ' ' na punarevaM yathA'dezaH so'yamarAtizoNitajalairyasinhUdAH pUritAH . kSatrAdeva tathAvidhaH paribhavastAtasya kezagrahaH / . tAnyevAhitazastraghasaraguruNyastrANi bhAsvanti no . yadrAmeNa kRtaM tadeva kurute droNAtmajaH krodhanaH / / atra yathoktavarNAbhAvo'nuddhatA racanA asamAsazca viruddhaH / atha prasAdalakSaNamAhavikAsahetuH prasAdaH sarvatra / vikAsaH zuSkandhanAgnivatsvacchajalavacca sahasaiva cetaso vyAptiH vatreti sarveSu raseSu / - etabyaJjakAnAha-- iha zrutimAtreNArthapratyAyakA varNavRttigumphAH / . zrutyaivArthapratItihetavo varNasamAsaracanAH / iha prasAde / prasAdasya vyaJjakA ityarthaH / yathArupalakSaNamidam / mAdhuaujaHprasAdavyAkeSu ca varNAdidhvabhihiteSu vRttayo rItayazcA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 kaavymaalaa| 'dAtAro yadi kalpazAkhibhiralaM, yadyarthinaH kiM tRNaiH, ___ santazcedamRtena kiM, yadi khalAstatkAlakUTena kim / kiM karpUrazalAkayA yadi dRzoH panthAnameti priyA saMsAre'pi satIndrajAlamaparaM yadyasti tenApi kim // ' mAdhuryojaHprasAdavyaJjakAzca varNA upanAgarikA paruSA komalA ca vRttirAcakSate / vaidarbhI gauDIyA pAJcAlI ceti rItaya ityanye / yadAha 'mAdhuryavyaJjakairvarNairupanAgarikeSyate / ojaH prakAzakaistaistu paruSA, komalA paraiH / keSAMcidetA vaidarbhApramukhA rItayo matAH // yadyapi guNeSu niyatA varNAdayastathApivaktRvAcyapravandhaucityAdvarNAdInAmanyathAtvamapi / tatra vAcyaprabandhAnapekSayA cakrAdyaucityAdeva varNAdayo yathA'manthAyastArNavAmbhApratikuharacalanmandaradhvAnadhIraH, __koNAghAteSu garjatpralayaghanaghaTAnyonyasaMghaTTacaNDA / kRSNAkrodhAgradUtaH kurukulanidhanotpAtaniryAtavAtaH, kenAsminisahanAdapratirasitasakho dundubhistADito'yam // atra yadyapi vaktRvAcyaM krodhAdivyaJjakam, kAvyaM cAbhineyArtham / tathApi bhImasenasya vakturaucityAduddhatA varNAdayaH / / bhihitAH, etadavyatiriktakharUpatvAttAsAm // aveti / yadi hi krodhAdivyajakaM vAcyaM bhavettata upapadyeranuddhatA racanAdayaH / na caitadabhineyAthai, yena khecchApyanumAnyeta racanAdInAm / kiM tvabhineyArthamidam / na ca tatra raudrAdAvapyuddhatA racanAdaya 1. 'kocyate' kA0 prakA0. 2. 'vakraucityA' kA0 prakA0. 3. 'sutiku' ityAdhunikakAvyapra0. 4. 'caNDaH' iti bhavetU. 5. 'smasiha' iti prakAze. 6. 'hi' kA. prakA0. 7. 'iti' kA prakA0. 1. atreti' syAt. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 205 kvacidvaktaprabandhAnapekSayA vAcyaucityAdeva / yathA'prauDhacchedAnurUpocchalanarayabhavatsa~hikeyopaghAta trAsAkRSTAzca tiryagvalitaravirathenAruNenekSyamANam / kurvatkAkutsthavIryastutimiva marutAM kandharArandhrabhAjAM bhAGkArairbhImametannipatati viyataH kumbhakarNottamAGgam // ' __ kvacidvaktRvAcyAnapekSAH pravandhocitA eva / yathA AkhyAyikAyAM zRGgAre'pi na maisRNA varNAdayaH / kathAyAM raudre'pi nAtyantamuddhatAH / nATakAdau raudre'pi na dIrghasamAsAdayaH / evamanyadapyaucityamanusatavyam // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaMkAracUDAmaNisaMjJakhopajJakAvyAnuzAsanavRttI guNavivecanazcaturtho'dhyAyaH / upapannAH / ato vakraucityAdeva racanAdInAmapyanyathAlamatretyarthaH ||n masRNA iti| gadyasya vikaTanivandhAzrayeNa chAyAvattvAt ||naattkaadau raudre'pIti / na kevalaM karuNavipralambhayoH / raudre'pi na dIrcasamAsAdayo nibandhanIyAH // kathamiti cet, ucyate-raso yadA prAdhAnyena pratipAdyastadA tatpratipattI vyavadhAyikA virodhinazca sarvAtmanaiva parihAryAH / evaM ca diirghsmaasH| samAsAnAmanekaprakArasaMbhAvanayA rasapratItiM kadAcidyavadadhAtIti tasminnAtyantamabhinivezaH zobhate vizepato'bhineyArthe kAvye / tatrApi karuNavipralambhayoH / tayohiM sukumAratvAt khalpAyAmapyakhacchatAyAM zabdArthayoH pratItirmantharIbhavati / rasAntare punaH pratipAdyo raudrAdau madhyamasamAso'pi / kadAciddhIroddhatanAyakasaMvaddhavyApArAzrayeNa dIrghasamAso'pi vA tadAkSepAvinAbhAvi rasocitavAcyApekSayA na viguNo bhavatIti / so'pi nAtyantaparihAryaH / sarvatra prasAdAkhyo guNo vyaapii|s hi sarvarasasAdhAraNa ityuktam / prasAdAtikame hi asamAso'pi karuNavipralambhazRGgArau na vyanakti / tadaparityAge madhyasamAso'pi na prakAzayati / tasmAtsarvatra prasAdo'nusartavyaH / ata eva ca-'yo yaH zastraM vibharti khabhujagurumadAtpANDavInAM camUnAM yo yaH pazcAlagone zizuradhikavayAM garbhazayyAM gato vA / yo yastatkarmasAkSI carati mayi raNe yazca yazca pratIpaM krodhAndhastasya tasya svayamiha jagatAmantakasyAntako'ham // ' ityAdau prasAdAkhya eva guNo na mAdhurya nApyojaH samAsAbhAvAt / na cAcArutvamabhipretarasaprakAzanAt // evamanyadapIti / muktakeSu rasa 1. 'eva te / tathAhi' kA0 prakA0. 2. 'masaNava' kA0 prakA0. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kaavymaalaa| pnycmo'dhyaayH| 'zabdArthoM sAlaMkArau kAvyam' ityuktam / tatrAlaMkArANAm 'agAzritA alaMkArAH' iti sAmAnyalakSaNamuktam / atha vizeSalakSaNasyAvasaraH / tatrApi zabdAlaMkArANAM vaNNAM tAvadAha vynyjnsyaavRttirnupraasH| vyaJjanasyeti jAtAvekavacanam / tenaikasyAnekasya vA vynyjnsyaavRttiH| punaH punarnibandho rasAyanugataH prakRSTo'dUrAntarito nyAso'nuprAsaH / tatraikasya sakRdAvRttau na kiMcidvaicitryamarthAdasakRdAvRttirlabhyate / anekasya / tu sakRdasakRcca / tatraikasyAsakRdAvRttiryathA'anajharaGgapratimaM tadaGgaM bhaGgIbhiraGgIkRtamAnatAGgayAH / kurvanti yUnAM sahasA yathaitAH svAntAni zAntAparacintanAni / anekasya sakRdAvRttiryathA 'vato'ruNaparispandamandIkRtavapuH zazI / darto kAmaparikSAmakAminIgaNDapANDutAm // rurindandItyAderanekasya sakRdAvRttiH / bandhAzrayeNa na dIrghasamAsaracanA / anyathA tu kAmacAraH / saMdAnitakAdiSu vikaTanivandhaucityAnmadhyamasamAsAdIrghasamAse eva racane / pravandhAzriteSu tu muktakAdiSu yathoktaprabandhavizeSaucityamevAnusatavyam / paryAyavandheSu punarasamAsAmadhyamasamAse eva / kadAcidraudrAdiviSaye dIrghasamAsAyAmapi saMghaTanAyAM paruSA grAmyA ca vRttiH parihartavyA / parikathAyAM kAmacAraH / tatretivRttamAnopanyAsenAtyantaM . rasavandhA(?)bhinivezate / khaNDakathAsakalakathayostu prAkRtasiddhayoH kulakAdinivandhanabhUyastvAddIrghasamAsa...... yorapi na virodhaH / vRttaucityaM ca yathArasamanusatavyam / sargavandhe tu rasatAtparya yathArasamaucityam / anyathA tu kAmacAraH / dvayorapi mArgayoH sargavandhavidhAyinAM darzanAdasatAtparya sAdhIya iti // ityAcAryazrIhemacandraviracite viveke caturtho'dhyAyaH / 1. 'SaT' TIkAsaMmata:1. 'nivizate' iti syAt. - - Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 207 yathA vA'nitambagurvI guruNA prayuktA vadhUrvidhAtRpratimena tena / cakAra sA mattacakoranetrA lajjAvatI lAjavisargamanau / ' atra dvayoyostrayANAM trayANAM ca vyaJjanAnAM sakRdAvRttiH / yathA vA-'dhUsaritasariti-' iti / anekasyAsakRdAvRttiryathA'sarvAzArudhi dagdhavIrudhi sadA sAraGgabaddhakrudhi kSAmakSmAruhi mandamunmadhulihi khacchandakundadruhi / zuSyatsrotasi taptabhUrirajasi jvAlAyamAnAmbhasi grISme mAsi tatArkatejasi kathaM pAntha vrajaJjIvasi // ' atra rudhiityaadeH| tAtparya mAtrabhedino nAmnaH padasya vA lATAnAm / zabdArthayorabhede'pi anvayamAtrabhedino nAmnaH padasya vA ekasyAnekasya vA sakRdasakRccAvRttiATAnAM saMbandhinI laattjnvllbho'nupraasH| tatraikasya nAmnaH sakRdAvRttiryathA'sa eSa bhuvanatrayaprathitasaMyamaH zaMkaro bibharti vapuSAdhunA virahakAtaraH kAminIm / anena kila nirjitA vayamiti priyAyAH karaM kareNa paritADayaJjayati jAtahAsaH smaraH // ' atra kareti naamH| asakRdyathA'dazarazmizatopamadyutiM yazasA dikSu dazakhapi zrutam / dazapUrvarathaM yamAkhyayA dazakaNThAriguruM vidurbudhAH // ' atra duzeti nAmaH / anekasya sakRdyathA--'jayati kSuNNatimiraH-' iti / . Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 kAvyamAlA 1. asakRdyathA 'vastrAyate nadInAM sitakusumadharAH zakrasaMkAzakAzAH kAzAbhA bhAnti tAsAM navapulinagatAH strInadIhaMsa haMsAH / haMsAbhAmbhodamuktasphuradamalavapurmedinIcandracandra - candrAGkaH zAradaste jayakRdupanato vidviSAM kAlakAlaH // ' padasyaikasya sakRdyathA-- 'vadanaM varavarNinyAstasyAH satyaM sudhAkaraH / sudhAkaraH ka nu punaH kalaGkavikalo bhavet // ' na bhavati bhavati ca na ciraM bhavati ciraM cetphale visaMvadati / kopaH satpuruSANAM tulyaH snehena nIcAnAm // ' anekasya sakRdyathA 'yasya na savidhe dayitA, davadahanastuhinadIdhitistasya / ' yasya ca savidhe dayitA, davadahanastuhinadIdhitistasya // ' asakRdyathA 'kiMcidvacmi na vacmi vacmi yadi vA kiM vacmi vacmIdRzaM dRzyante na bhavAdRzeSu patiSu kheSAmadoSe damAH / te kiM santi na santi santi yadi vA ke santi santIdRzAH sarvaste'dya guNairgRhItahRdayo lokaH kRto vartate // ' satyarthe'nyArthAnAM varNAnAM zrutikramaikye yamakam / AvRttiriti vartate / satyarthe bhinnArthAnAM varNAnAM kharasahitavyaJjanAnA SaDiti / anuprAsayamakacitrazleSavakroktipunaruktAbhAsAn // yasya na savidhe iti / atra pUrvArdhe davadahanatvaM vidheyaM tuhinadIdhititvaM cAnuvAdyam / tadubhayamapyuttarAdheM viparItaM jJeyamiti // kiMcidvacmIti / bhavAdRzeSu patiSu satsu sveSAmAtmIyAnAmadoSedamAdoSaM vinA sarvasvApahAriNaH ke'pi na dRzyante kevalaM tvadIyA eva guNA IdRzAH santi / etadeva savitarkamAha - te kiM santIti / hRdayaM hi sarvasya sarva Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 5 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / mupalakSaNAcca varNasya varNayozcAvRttiH zrutyaikye kramaikye ca yamau dvau samajAtau tatpratikRtiryamakam / tenaikasyAkSarasya dvayorvahUnAM cAdvitIyaM sadRzaM nirantaraM sAntaraM vA zobhAjanakamalaMkAraH / 'madhuparAjiparAjitamAninIityAdAvubhayeSAmanarthakatve 'sphuTaparAgaparAgatapaGkajam-' ityAdAvevaipAmarthavattve'nyeSAmanarthakatve'nyArthAnAmiti na yujyate vaktumiti satyartha ityuktam / na ca tadarthasyaiva zabdasya punaH zakyamuccAraNam, paunaruttyaprasakteH iti sAmarthyalabdhe'pi bhinnArthatve yatra sa evArthaH prasaGgena punaH pratipipAdayipito bhavati vandhuvandhuratvAdinA ca prayukta eva zabdaH punaH prayujyate 'udeti savitA tAmrastAmra evAstameti ca' ityAdau tatra paunarutyadopAbhAvAt yamakatvaM kena nivAryatetyanyArthAnAmityupAttam / zrutyaikyagrahaNaM lokapratItitulyatvaparigrahArtham / tena dantyaupThyaupThyavakAravakArAdivarNabhede, laghuprayatnatarAlaghuprayatnatarakRte ca bhede, saMyogasthayoH sajAtIyayorvyaJjanayovAstave vizepe yamakavandho na virudhyate / yathA-~ 'tasyArijAtaM nRpaterapazyadavalambanam / yayau nirjharasaMbhogairapazyadavalaM vanam // ' bhUtameveti // varNasyeti / varNasya pAdAntaragatatvenAvRttina vaicitryamAdadhAtIti tasmineva pAde AvRttyantaravicitrAyAM nairantaryeNAvRttI yamakatA jJeyA / yathA-'nAnAkAreNa kAntabhrarArAdhitamanobhuvA / viviktena vilAsena tatakSa hRdayaM nRNAm // ' madhyAntayorapi--'udAraracanArocirbhAmurA rAjate kathA / akalakayaza....."mindumaule mAtiM mama // yathA vA-'vividhadhavavanA nAgagardhardhanAnAvivitatagaganAnAmamajjajanAnA / zazarurulalanA nAvavandhuM dhunAnA mama hi hitatanAnAnanakhakhanAnA // ' vividhAni dhavavanAni yasyAm / nAgAn hastino gRdhyanti abhilaSanti RddhAzcaturA mahAnto vA nAnAprakArA ye vayaH pakSiNo vyADAdayastaiAptaM gaganaM yasyAm / avidyamAno nAmo namanaM yatra tathAbhUtaM kRtvA majanto janA yatra / anitItyanA saMsphureti yAvat / strIrUpiNI vA / zazAnAM rurUNAM ca lalanaM yasyAm / nau AvayoH / avandhuM zatru dhunAnA / mama yasmAddhitaM tanoti / amukha AtmIyaH khana eva AnaH prANA yasyAH / saivaM samudrabhUhariNA haladharaM pratyabhidhIyata // varNayoryathA--'bhramara drumapuSpANi bhrama prItyai pivanmadhu / kA kundakusume prItiH kAkuM hRtvA viraupi yat // ' tasminneva pAde yathA-'hanta hantararAtInAM dhIra dhIrardhitA tava / kAsaM kAmandakenautirasyA rasyA 27 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kAvyamAlA / avalambanaM pANigrahAkrandAsArAdi / prapAtapAnIyAsvAdaiH pAnIyAni tanUkurvat | abalaM sainyarahitam / vanaM kAnanam / atraikatra - cavau dantyau - SThauSThayau, aparatra - oSThayadantyauSThayau / apazyadityatraikaH zakAraH, aparatra dvau / tathA-- 'bhavAni ye nirantaraM tava praNAmalAlasAH / manastamo lAlasA bhavanti naiva te kvacit // ' cittamohamalena jaDAH / atra lAlaseti prathamalakAro'laghuprayatnataraH / malAlasetyatra laghuprayatnataraH / tathA nakAra - NakArayorakharamakAra - nakArayorvisarjanIyasya bhAvAbhAvayorapi na virodha iti kecit / yathA 'vegaM he turagANAM jayannasAveti bhaGga heturagAnAm / ' 'pAtayAzu rathaM dhIra samIrasamaraMhasam / dviSatAM jahi niHzeSaM pRtanAH samaraM hasan // ' 'dviSatAM mUlamucchettuM rAjavaMzAdajAyathAH / dviSayasyati kathaM vRkayUthAdajA yathA // ' maikyagrahaNAtsa rasa ityAdau 'pravaNaH praNavo yatra prathamaH pramatheSu yaH / raNavAnvAraNamukhaH sa vaH pAtu vinAyakaH // ' ityAdau ca yamakatvaM mA bhUt // tatpAde bhAge vA / tadyamakaM pAde tasya ca bhAge bhavati / tatra pAdajaM paJcadazadhA / tathA hi - prathama dvitIyAdAvAvartate / dvitIyastRtIyAdau / tRtIyazcaturtha iti SaT / prathamo dvitIyatRtIyayoH dvitIyacaturthayoH, tRtIyacaturthayoH, dvitIyastRtIyacaturthayoriti catvAraH / prathamastriSvapItyekaH / prathama dvitIye / 1. atra visarjanIyapadam ' yamaka zleSacitreSu vavayorDalayorna bhit / nAnukhAravisaga ca citrabhaGgAya saMgatau // ' iti vAgbhaTAlaMkArIyazlokottarArdhasthacitrapadasya yamakAdyupalakSaNatvaM sUcayannanukhArapadamapyatra smArayati. 2. 'bhaGgahetu' syAt. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 211 tRtIyazcaturthe iti / prathamazcaturthe dvitIyastRtIya iti dvau / ardhA vRttiH zlokAvRttizceti / dve iti / yathA - 'cakraM dahatAraM cakranda hatAram / khaDgena tavAjau rAjannarinArI // ' kezcidrAjAnamAha - samUham / natA / arisaMbandhi / ruroda | bhagnAzA atyartham // 'saMyataM yAcamAnena yasyAH prApi dvipA vadhaH / saMyataM yAca mAnena yunakti preNatAJjanam // ' raNam / devyAH / jitendriyam / pUjayA jJAnena vA // 'prabhAvatosnAma na vAsavasya prabhAvato nAma navAsavasya / prabhAvato nAma navA savasya vicchittirAsIttvayi viSTapasya || ' prabhAvAt / zakrasya / tejakhinaH / nAmaH namateH kArakaH / anAma namanarahitaH / atazca viSTapasya prabhau svAmini tvayi navasomarasasya savasya yajJasya navA vicchittirAsIt / navetyeka eva nipAtaH pratipedhArthaH / nAmetyabhyupagame nipAtaH / ityAdi // ardhAvRttiryathA--- 'sA rakSatAdapArA te rasakRdgaura vAdhikA / sArakSatAdapArAterasakRdgauravAdhikA // ' I sA devI / trAyatAm / anantA / tava / rAgakRdabhimataM vastvityarthaH / vAgrUpA / pAlinI / utkRSTakSateH / apagatavipakSAt / aviratam / gauraveNAdhikA sarveSAM gururityarthaH // zlokAvRttiryathA ' sa tvAraM bharato vazyamavalaM vitatAravam / sarvadA raNamAnaipIvAnalasamasthitaH || 1. kazcinnRpamAha - he rAjan tava saMbandhinA khaDgenAjI raNe AraM ripusaMbandhi cakraM samRhaM araM zIghraM dahatA natA arinArI ripustrI hatA bhartRvadhena tADitA satI cakranda kanditavatItyarthaH' iti rudraTAlaMkAravyAkhyA. 2. 'praNataM janam' syAt. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kaavymaalaa| sattvArambharato'vazyamavalambitatAravam / .. sarvadAraNamAnaiSI davAnalasamasthitaH // mahApuruSaH / punaH / zatrusamUham / bharAt / vaze vartamAnam / balarahitam / dIrghAkrandam / sarvakAlam / saMgrAmam / prApayAmAsa / avAnalasam api tu tvaritaM gacchan / asthIni tasyAtyupakSiNoti / sattvena ye te ArambhAsteSu rataH / sarvathA AzritaM tarutvagvasanaM yena zatrusamUhena / sarveSAM dAraNe yo mAnastamicchati / davAgninA samaM sthitaM yasya // . / tathA bhAgajasya dvidhA vibhakte pAde prathamapAdAdibhAgaH pUrvavadvitIyAdipAdAdibhAgeSu, antabhAgo'ntabhAgeSvityaSTAviMzatirbhedAH / zlokAntare hi na bhAgAvRttiH saMbhavati / tadyathA 'sarasvati padaM cittasarasvati vidhehi me|| tvAM vinA na hi zobhante narAH kAyA ivAsubhiH // ' 'kareNa te raNeSvantaHkareNa dviSatAM hatAH / kareNavaH kSaradraktA bhAnti saMdhyAghanA iva // ' 'parAgatarurAjIva vAtaivaMstA bhaTaizcamUH / parAgatamiva kvApi parAgatatamambaram / / 'pAtu vo bhagavAnviSNuH sadA navadhanadyutiH / sa dAnavakuladhvaMsI sadAnavaradantihA // ' 'bhavAni zaM vidhehi me bhavAnizaM kRpaapraa| upAsanAni yajano'bhavAni zaMsati tvayi // divAnizam // ' iti / cittasarakhatIti / cittasamudre // antaHkaraNeti / dvipatAmantavidhAyinA / parAgateti / parA pratipakSabhUtA parvate tarupatiriva / atra ca vyatikAraparAgeNa raNareNunA vyAptaM gaganaM parAgatamiva na jAne ka gatamityarthaH / / sadeti / sarvadA / sa iti viSNuH / samadasya kuvalayApIDAkhyasya varadantino hantA / bhvaaniiti| he gauri, zaM sukham / anizamanavaratam / na vidyate janma yebhyastAnyabhavAni // 1. rudraTAlaMkAravyAkhyAyAM tu-'avAn agacchan / kam / alasaM niSkriya janam' ityevamupalabhyate. 2. 'antakaraNa' iti syAt, 1. 'antakareNeti' syAt. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 213 'padadvayaM kapAlinaH punAtu lokapAlinaH / alIyate nato hariH sa yatra paGkajaprabhe // ' evamanyAnyapyudAhAryANi // tridhAvibhakte dvAcatvAriMzat / caturdhAvibhakte SaTpaJcAzat / prathamapAdAdigatAntyArdhAdibhAge dvitIyapAdAdigatAdyArdhAdibhAge yamyanta ityAdhanvarthatAnusmaraNenAnekabhedamantAdikam / antAdikamAdyantakaM tatsamuccayaH / / tatra pAdadvayagatatvena 'sarasvati-' ityAyudAharaNamekameva pradarzitam / pAdatrayagatatvena ca yamakaM keSAMcinnAbhimatamiti, lakSyavyAptidarzanAya 'karaNa-' ityAyudAharaNacatuSTayaM darzitam / eSu ca prathamapAdAdibhAgasya dvitiiypaadaadibhaagessvaavRttirdrshitaa| pAdAntyabhAgasya dvitIyapAdAntyabhAgenAvRttipradarzanArtha tu padadvayamityAyudAhRtam // anyAnyapIti / tatrodAhRtazeSANyAdyabhAgajAni yathA-'sarasvati yathA ratnAnyanantAni sphuranti hi / sarasvati tathA citte zabdArthAH saMsphurantu me // ', 'paramA yA samRddhiH syAtsukhaduHkhavivarjitA / tasyA hetuM namAmIzaM paramAyAvinAzanam // ', 'yogigamyaM guNAtItaM madhuketuM vibhuM harim / madhu ketuM namAmyAcaM dRptadaityavinAzanam // ' madhoH keturiva / madhu brahma ketuM jJAtum / 'ki kita jJAne' ityasya // 'praNamAmi surArighnaM zivaM somaM bhavAntakam / yo vibharti vipanneSu zivaM somaM ca mUrdhani / ' saha umayA // 'surAsuraziroratnaghRSTapAdanakhAMzave / zaMkarAya namastasmai zaMkarAya jagatraye // ' sukhakarAya // 'payodharAravAH kharAH payodharA javAnvitAH / payodharAnsarantyato pyodhraanviyoginH||' jaladhArI Aravo yeSAm / duHsahAH / meghAH / kucAn / asaMjAtastanyAt // 'mAdhavAya namastasmai dhenukAntavidhAyine / dhenukAntavRSasthAyomAdhavAya namo'stu te // dhenuko nAma khararUpadhArI viSNuvighAtAya kaMsaprayukto daityH| govallabhavRSabhAsInAyai // jaga. dekagururyo hi jagade kamalo vA / bhavataH pAtu devo'sau bhavataH pArvatIpriyaH // ' jagadekagururiti brahmaNA yaH kathitaH / yuSmAn / saMsArAt // 'devi tvA ye girAjasraM satyasaMdhetyupAsate / devi tvA ye bhajante te satyasaMdheyasaMpadAm // ' etAni vRttyudAharaNapazcakena sahAyabhAgajAni caturdaza / evamanyabhAgajAnyapyudAharaNIyAni // antAdikamiti / diGmAtram / yathA---'nArINAmalasaM nAbhi lasanAbhi kadambakam / paramAstra. manaGgasya kasya no ramayenmanaH // ' alasaM kriyAsu savilAsam / na abhi api tvbhym|| AdyantakaM yathA-'pinAkine namastrAtadaityabhIvepinAkine / nIlakaNThamapIkSante yogino haMsameva yam // ' bhIvepino bhayakamprAH // tatsamuccaya iti / AdyantakAntAdika 1. 'devi' ityasyAmantritatvenAvidyamAnavattvena tvAdezAprAptyA 'tvA' iti pAThe'pi yamakanirvAhaH, visarjanIyasyevAnusvArasyApi yamakAvirodhitvAt; yadvA parasavarNe kRte dhyakSarameva yamakaM syAt. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kAvyamAlA / madhyAdikamAdimadhyamantamadhyaM madhyAntakaM teSAM samuccayAH / tathA tasminneva pAde AdyAdibhAgAnAM madhyAdibhAgeSvaniyate'vasthAne AvRttiriti prabhUtatamabhedaM yamakam // yoryogaH / yathA-'sasAra sAkaM darpaNa kandarpaNa sasArasA / zaraM navAnA vibhrANA nAvi. bhrANA zaranavA // ' pravavRte / sArdham / darpaNa kAmena ca / lkssmnnaakhypkssiyuktaa| kANDam / nUtanazakaTA / dhArayantI / ........................... api tu pakSizabdayuktA / RtuvizeSaH / nUtanA // evaM madhyAdika AdimadhyaH antamadhyamadhyAntakatatsamuccayato'trodAharaNAni abhyUhyAni / madhyAdikAdayo bhedAH saMbhavino'pi na hRdyA iti nodAhriyante iti kecit // tasminneva pAde iti / na tu pAdAntare / tatrAdibhAgasya madhyabhAgenAvRttiryathA-'sa raNe saraNena nRpo blitaavlitaarijnH| padamApa damAnamaterucitaM rucitaM ca nijam // ' samaM grAme / prayANena hetunA / balavatvena veSTitArijanaH / padaM rAjyalakSaNam / upazamAddhetoH / anurUpamabhISTaM ca // AdibhAgasyAntabhAgena yathA-'ghanAgha nAyaM na nabhA ghanAghanAnudIrayanneti mano'nudArayan / sakhe'dayaM tAmavilAsa khedayannahIyase gorathavA na hIyase // ' etatpathikasya prAvRSi suhRdocyate-bahupApa / zrAvaNo mAso vArSukameghAnvistArayanna nAyameti / mano'rthAdvirahiNAm / pazcAt sphoTayan / tAM kAntAm / nilIla / udvejayan / sarpavadAcarasi / yadvA kiyattavaitadbalIvardAnyUno na bhavati // madhyasyAntena yathA-'asatAmahito mahito yudhi sAratayA ratayA / sa tayoruruce ruruce paramebhavate bhavate // ' ananukUla: / ata eva pUjitaH / utkRSTatayA valavattayA vA / tadekasUktayA / sa kazcidvIraH / prasiddhatayA / vistIrNakAntaye / prItimutpAditavAn / prakRSTagajayuktAya / tulyam // AdemadhyAntAbhyAM yathA-'stenatAstenatAste natA mAnavAmA navA mAnavAH / dAnavAdAnavA dA. navA vA narAvA narA vAnarAH // ' ciraMtanasya kasyacidanucarasya tatkAlInAnAmanujIvinAmAtmasamarpaNena kenacinarapatinApamAnitasya tameva pratIyamuktiH-he narA nRpAzca / prnntaaH| nuutnaaH| puruSAH / stenatayA cauryeNa kSiptakhAmilakSmIkAH / darpaNa pratikUlAH / dAnakathAyAmastutiparAH / dAnavA eva / nRpatayaH / ityasya(?) naro nyAyastadrahitA vA* narA eveti // aniyatasthAne AvRttiryathA-'kamalinImalinI dayitaM vinA na sahate saha tena niSevitAm / tamadhunA madhunA nihitaM hRdi smarati sA ratisAramaharnizam // ' padminIm / bhramarI / na kssmte| tAM dRSTvA tapyata ityarthaH / sArdham / taM priyam / idAnIm / vasantena / krIDApradhAnam // prabhUtatamabhedamiti / mahAkavibhirAhatasyAniyatadezAvayasya 1. 'vInAM pakSiNAM prANo vibhrANo na vidyate vibhrANo yasyAM sAvibhrANA naivaMvidhA / iti rudraTAlaMkAraTIkAdarzanenAtra truTiH pratIyate. 2. 'damAt' rudraTAlaMkAre. 3. 'saH / saMgrAme / ' syAt. 4. 'prasiddhayA' rudraTavyAkhyAne. 5. 'tubhyam' syAt. 6. 'te' syAt. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / mataditaraca titadhiyAM kA ytnH| etasya ca kavizaktikhyApanamAtraphalatvena puruSArthopadezAnupAyatvAtkAvyagaDubhUtateti bhedalakSaNaM na kRtam / kAvyaM hi mahAkavayaH sukumAramatInAM puruSArtheSu pravartanAya viracayanti / na ca pRthagyatnanirvartya yamakAdiniruddharasaM tattathA sukhopAyaH / saritparvatasAgarAdivarNanamapi vastuvRttyA rasabhaGgahetureva, kimaganakaSTakAvyam // tathA ca lollaTa:'yastu saridadrisAgaranagaturagapurArivarNane yatnaH / kavizaktikhyAtiphalo vitatadhiyAM no mataH prabandheSu // yamakAnulomataditaracakrAdibhido'tirasavirodhinyaH / abhimAnamAtrametadgaDarikAdipravAho vA // iti / svaravyaJjanasthAnagatyAkAraniyamacyutagUDhAdi citram / svarAdInAM niyamacyutagUDhAdizca citraM sAdRzyAdAzcaryahetutvAdvA citram / tatra svaracitraM yathA 'jaya madanagajadamana varakalabhagatagamana / gatajananagadamaraNa bhavabhayaganarazaraNa || hasbaikasvaram // evaM dIrghakasvaradvinyAdisvaraniyame udAhAryam // yamakasyAsaMkhyatvAt ityarthaH // na ca pRthagyannanirvatyeti / yadAha dhvanikAraH'rasAkSiptatayA yasya bandhaH zakyakriyo bhavet / apRthagyannanirvartyaH so'laMkAro dhvanI mataH // ' iti // dIdhaiMkakharadviyAdisvaraniyame iti / dIrdhekakharaniyame yathA'vaidherainaizairaindrairaijairailaijaina: saiddhaiH / maitrainaikaivai dhairyaiH khai raudaiH svaidhai daivaistaistaiH // ' vidhirviraciH / IrlakSmIsvasyA ino bhartA viSNuH / IzaH zivaH / indro hariH / IjaH kandarpaH / ilA bhUH / jino'han / siddhA devavizeSAH / mitro raviH / raudo dhanadaH / devAH surAH / teSAM saMvandhibhiH taistaiH / anekaidhairyaH svairvittaizca vai sphuTaM suSTu / samantAdedhai samRddho bhavAmyaham // dvikharaniyame yathA--'kSitisthitimitikSiptividhivini 1. 'bhido hi ra rudraTavyAkhyAne. 2. 'abhidhAna' rudraTavyAkhyAne. 1.-2. 'pRthagyatna' iti mUle dhvanyAloke ca. 3. 'raidaiH' syAt. 4. 'raido' syAt. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 kAvyamAlA / vyaJjanacitraM yathA-- 'ne nonanunno nunnono nAnA nAnAnanA nanu / nunno'nunno nanunneno nAnenA nunnanunnanut // ' raNaparAGma khA gaNAH kumAreNa jagadire iti prakramaH / he nAnAnanA anekarUpavadanAH, sa na nA na puruSo ya Unena hInena jitaH vijitahIno'pi puruSo'puruSaH / nanu saMbodhane / jito'pyajita eva yo na jitaprabhuH / so'pi pApa eva, yo jitaM jitaM nudatIti // ekavyaJjanam // evaM dvivyAdivyaJjananiyame udAhAryam / / dhisiddhi liT / mama tryakSa namaddakSaharaH smarahara smara // ' pRthivyAH pAlanaparicchedaHpreraNasRSTIrvetti nidhisiddhIleMDhi ceti kvipi saMvodhane mAM smareti // nikharaniyame yathA'kSitivijitasthitivihitivrataratayaH paragatayaH / uru rurudhurguru dustubu(?)yudhi kuravaH sma marikulam // ' bhUmervijayasya maryAdAyAzca vidhAne niyamaparAH / vistIrNam / ruddhavantaH / duHsaham / vikSiptavantazca / yudhiSThirAdayaH // AdigrahaNAccatuHkharAdiniyame. 'pyabhyUhyam // dvinyAdivyAnaniyame iti // dvivyaJjananiyame yathA-'bhUribhi 1. kirAtArjunIyasya paJcadaze sarge caturdazasyAsya zlokasya vyAkhyAnAvasare mallinAthastu-"neti / padacchedastAvat-na. nA. UnanunnaH. nunnona:. nA. anA. nAnAnanAH. nanu / nunnaH. anunnaH. nanunnenaH. nA. anenAH, nunnanunnanut // atha yojanA-he nAnAnanA nAnAprakArANyAnanAni yeSAM te| nAnAvidhAsyA ityarthaH / Unena nikRSTena nuno viddha Unanunno yaH sa nA na puruSo na / tathA nunna Uno yena sa nunono nA puruSo'nA nanvapuruSaH khalu / UnAdbhItaH palAyamAnastu kiM vaktavyamiti bhAvaH / kiMca nunna inaH khAmI yasya sa nunnenaH sa na bhavatIti nanu. nenaH / nabarthasya nazabdasya 'supsupA' iti samAsaH / sa nunno viddho'pyanunno'viddha eva / yUyamanunakhAmikatvAdanumA eveti bhAvaH / tathA nunnanunnanudatizayena nunnA nunnanunnAstAcudatIti nunnanunnanudatipIDitapIDako nA puruSo'nenA nirdoSo na bhvtiiti|kiNtu sadoSa eveti / 'nAta nAtiparikSatam' iti niSedhAdityarthaH / ayaM tu naitAdRza iti na palA.. yitavyamiti bhAvaH / ayamekavyaJjanaH / antyastakArastu na doSAvahaH / 'nAntyavarNastu bhedakaH' ityabhyanujJAnAt // " ityevaM sphuTaM vyAkhyAtavAn. 1.-2. visarjanIyo lekhakapramAdajo bhavet. 3. 'vijiti' syAt. 4. 'kha' syAt. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH ] sthAnamuraH kaNThAdi / taccitraM yathA kAvyAnuzAsanam / 'agA gAM gAGgakAkAkagAhakAghakakAkahA / 217 ahAhAGgakhagAGkAgakaGkAgakhagakAkakaH // ' kazcitpuruSaH stUyate --- he gAGgakAkAkagAhaka gaGgAsaMbandhISajjalakuTilagativiloDaka, tvaM kutsitapApAnyeva vAyasAsteSAM hantA / jihIteH kvipi hAnaM hAH / na hAM gatiM jahAti yattathAvidhamaGkaM yasya sa khagaH sU'hiM yasya sa girirarthAnmerustatra kaGkAkhyAH parvatapatriNaH kAkakAH zavdakAriNo yasya sa tvaM pApahA merunivAsibhiH pakSibhirapi prakhyApyamAnakIrtigamagAH svargaM gato'sItyAzaMsAyAM bhUtavannirdezaH / kAyati arthamabhidhatte iti kAkaH zabdaH auNAdike / taM karoti iti Nici tadantAdake ca kAkakaH // kaNThasthAnam / evaM dvitryAdisthAnaniyame udAhAryam / gatirgatapretyAdikA / taccitraM yathA 'vAraNAgagabhIrA sA sArAbhIgagaNAravA / kAritArivadhA senA nAsedhA varitArikA || rbharibhirbhIrA bhUbhArairabhirebhire / bherIrebhibhirabhrAmairabhIrubhirabhiribhAH // ' bahubhiH / kaGkaTapatAkAdibhArayuktaiH / bhayapradAH / bhuvo bhArabhUtaiH / DuDhaukire / saMjagmire iti yAvat / dundubhivannadanazIlaiH / meghazyAmaiH / nirbhayairgajaiH / gajAH // trivyaJjananiyame yathA'devAnAM nandano devo nodano devanindinaH / devaM dudAva nAdena dAne dAnavanandinaH // ' devo viSNuH / svargamupatApayAmAsa kimityupajAtazaGkamakarot / nAdena vakSosthizabdena / dAne vidAraNe / dAnavanandino hiraNyakazipoH // AdigrahaNAccaturvyasanAdinime'pyabhyam // dvitryAdisthAnaniyama iti / dvisthAnaniyame yathA - 'anaGga laGghanAlagnanAnAtaGkA sadaGganA / sadAnagha sadAnaMndinnatAGgAsaGgasaMgata // kaMcitkAminamanyAsaikta nijavadhU nimittaM sAnunayaM kAcidAha - he satatamapApa, satAmAnandakArin, praNatAGgeSvanurAgayukta sA salanA kAmAkramaNavilamA nekapIDA vartate / tattAM rakSetyarthaH // dantakaNThalakSaNaM sthAnadvayamatra // tristhAnaniyame yathA - 'alinIlAlakalataM kaM na hanti '1. 'pratyAgatA' syAt. 1. 'ribhairibhAH' syAt. 2. divaM' syAt. 3. 'saktaM syAt. 4. 'sallalanA' syAt. 19 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kaavymaalaa| karigiridurvigAhA / utkRSTA / abhIgAnAmaprAptabhayAnAM bhaTasamUhAnAM jayadhvaninA yuktA / vihitazatrukSayA / khArthe Nig / avidyamAna Asedho yasyAH / mayA saha yudhyadhvamiti caritAH prArthitA arayo yayA sA yadUnAM senA / dviSatAM balaM prayAteti pUrveNa saMbandhaH / atrAyukpAdayorgatiH yukpAdayoH pratyAgatirityardhe te eveti pAdagatapratyAgatam / __ evamardhagatapratyAgata-zlokagatapratyAgata-sarvatobhadra-ardhabhrama-turagapada-gomUtrikAdInyudAhAryANi / ghanastani / AnanaM nalinacchAyanayanaM zazikAnti te // ' alivannIlA alakA eva caJcalatvAdinA latA yatra // dantatAlukaNThalakSaNaM sthAnatrayamana // evaM catu:sthAnAdiniyame'pyudAhAryam // ardhagatapratyAgataM yathA-vedApanne sa zakle racita nijarugucche. dayatne'ramere devAsakte'mudakSo vldmnydstoddurgaasvaase|sevaasrgaadudsto'dynmdlvkssodmukte savAde reme ratne'yadacche gurujanitaciraklezasanne'padAve // ' sa kazcitkasmidrane ratnabhUte puruSe reme nirvRto'bhavat / vedApanne / priyNvde| kRtaH sahajAyA avidyAkhyaruja ucchedayatno yena / na ramante sujaneSu dharme cetyamarAn durjanAnIrayati yaH / devabhakte / avidyamAnaharSANyakSANi yasya saH / jitendriya ityarthaH / zaktyupazamanItInAM dAtA / vyathAyAH parakRtAyA durgA iva durgAH / zUrA ityarthaH / tAnapi kSipanti ye teSAM sthAne / rAjapraNatikaraNAnivRttaH / adayayA dozena hiMsayA ca tyakte / pramANazAstrakuzale / ayamanukUlaM daivaM ye dyanti khaNDayanti tAnvyati chinatti yaH / yadi vA ayan ayacchan acchA nairmalyaM nAma guNo yasya tasmin zuddhacarite / gurubhiH zuzrUSyamANaiH janito yazciraM klezastena zrAnte tatra vA sakte / padarahitAnavati yaH // zlokagatapratyAgataM yathA-'nizitAsirato'bhIko nyejate'maraNA rucA / sArato na virodhI ne khAbhAso bharavAnuta // tanuvArabhaso bhAkhAnadhIro'vinatorasA / cAruNA ramate janye ko'bhIto rasitAzini // ' kumAreNa gaNA jagadire iti prakrAntam / he avidyamAnaraNAH / tIkSNakhaDgaprasaktaH / bhIrahitaH / balAt / na na virodhI / suSTu AbhAsata iti khAbhAso darzanIyaH / dhuryazca / uta cArthe / varmaNA vabhasti / tejasvI / rucA tejasA hetunA nyejate na kampate / nizabdaH pratiSedhArthaH / kaH punaradhIro bhayavAn / siMhanAdenAdazIle samare kamanIyenonnatavakSasA / krIDatIti // sarvatobhadraM yathA--'jitAnayA 1. 'accho' rudraTAlaMkAravyAkhyAne. 2. 'no'smAkam' iti vyAkhyAnasyopalambhena 'naH' iti savisargapAThaH kirAtArjunIye. 3. 'maraNarahitAH' iti ghaNTApathasaMvAdAt 'avidyamAnamaraNAH' syAt. 4. 'no'smAkam' ghaNTApathe. 5. 'rasitena zabditenaivAnAti prasatIti raveNaiva vizvaprANahAriNItyarthaH' iti ghaNTApathe. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 5 adhyAyaH] . kAvyAnuzAsanam / 219 yA natAjitArasAtatasAratA / na sAvanA nAvasAnayAtanAririnA(?)tayA // ' jitA anItayo'nanukUladaivaM vA yayA / praNatAnAM raNAntare AtananamAtataM saha teneti savi. starA dRDhatayA / bahutaraM dALamityarthaH / na na sarakSaNA / arthAdbhaktAnAm / antakAladuSkarmavipAkatADanAyAH vairiNI khAminI(?)tayetyuktaraNe saMvandhaH // atra na kevalamadhodhaHkrameNa sthitAnAM pAdAnAM prAtilomyena sthitiryAvadardhabhramasyApi / tatra hi prathamAdipAdAnAM prathamaizcaturthatRtIyadvitIyaprathamapAdAnAmaSTamaizcAkSaraiH prathamapAdaH / evaM dvitIyasaptamaistRtIyaSaSTaizcaturthapaJcamaizca dvitIyatRtIyacaturthapAdAH / iha ca sarvaM tadevopalabhyata ityardhabhramasyApyavasthAnAtsarvatobhadram // ardhabhramaM yathA--'sasattvaratide niyaM sadarAmarSanAzini / tvarAdhikakasannAde ramakatvamakarSati // ' sapauruSANAM rAgaprade / sabhayAnAM kopAhAriNi / tvarayAdhikaprasaratsiMhanAde raNara sikatvamapanayati // turagapadAgataM yathA---'senA lIlIlInA nAlI lInAnA nAnAlIlIlI / nAlInAlIle nAlInA lIlIlI nAnAnAnAlI // ' senA ahaM nA puruSo laDayorekatvasmaraNamiti IMle staumi / lIlA vidyante yeSAM tAn lI linaH Ile stotItyevaMzIlo yaH sa khAmI yAsAm / zuddhaviSaye savilAsAnarAnarcayati yAsAM prabhurityarthaH / Alamanartho vidyate yasya sa nAham / lInAni anAMsi rathAdau yasya saH / nAnAprakArA yA Alyo vyUharacanAstAsu yA lI. layanaM zleSastAM lAnti gRhNanti ye te vidyante yasya / na AlInAmAzritAnAmalI bhRGgaH upajIvakaH / AlInAH zliSTAH / lIlinI lIlAvatI ilA bhUryeSAM te nRpA vidyante yasyeti matvarthIyaH / nAnAprakArA naro yasya / AlavAn mUrkhaH / na AlI anAlI amUrkhaH // anena turagaH khelyate / tathAhi-'khAdyo vyagnirvidhuzaraH stanAzvaH sAgarASTamaH / triSaSTho'dhyambudhikhyabhiH khAgniISuH khasaptamaH / / tryanto'bdhiSaSThasvayambhodhisturyAkSistanacandramAH / vyagnirabdhikhamaGyaGgiHkhAmbhodhirvahisAyakaH / / vedAzvo dvivasuH khartutyazvaH khAnto'bhiSaSThakaH / turyeSudyabdhirAdyakhyiAdyo'dhyagniryayorgamaH // ' khAdibhirekAdIni lakSyante / atra samAsasthaM pUrvapadaM pateruttarapadaM tu koSTakasya grAhakam / yayorazvasya gamaH saMcArapadamiti yAvat / evameva ca turagaphalakasyArporedhairdhe khelanIyAH // gomUtrikA yathA-'kAnpulomatanayAstanatADanAni vakSaHsthalocchitarayAJcanapIDanAni / pAyAdapAyabhavato namuciprahArI mAyAmapAsya bhavato'mbumucAM prasArI // ' pAde gomUtrikeyam // ardhagomUtrikA yathA-'cUDAprotendubhAgAtidalitatamaHkandalIcakravAlo devo deyAdudAraM zamamarajanatAnandano'nanyadhAmA / krIDAdhUtezabhAmA dyusa 1. 'dRDhatA' syAt. 2. 'senAH, lIlIlInAH, na, AlI, lInAnAH, nAnAlIlIlI, na, AlInAlI, Ile, nA, AlInAH, lIlIlI, nAnAnA, anAlI' ityevaM padAnAM vibhAgo rudraTavyAkhyAne darzitaH. 3. 'ITe' syAt, 4. 'AlInAnA' rudraTavyAkhyAne. 5. 'lIlIlI' syAta. 6. 'pare' syAt. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 kaavymaalaa| AkAraH khddg-murjbndhaadyaakRtiH| tacitraM yathA 'mArArizakarAmebhamukhairAsAraraMhasA / / sArArabdhastavA nityaM tadArtiharaNakSamA // mAtA natAnAM saMghaTTaH zriyAM bAdhitasaMbhramA / mAnyAtha sImA rAmANAM zaM me dizyAdumAdimA / ' mArAriH zivaH / rAmo muzalI / AsAravegatulyena sarveSAmAdyA // khgH|| tathA cadrADhikAntare sAdhAraNo mAzabdaH / tasya dakSiNato'dhaH krameNa varNAzcaturdaza / zikhAyAM sAzabdaH / UrdhvakrameNa / vAmatastAvanta eva yAvanmAzabdaH sAdhAraNaH / etatphalam / tasyaiva mAzabdasya dakSiNato niHsaraNakrameNa gaNDikAyAM varNatrayam / upari mAzabdaH sAdhAraNaH / tasya dakSiNato vAmatazca tathaiva catvArazcatvAro varNAH / etacca kulakam / tatastasya mAzabdasyopari varNadvayam / etanmastakam / sAmAmAzabdA dviHpaJcakRtvo dvirAvRttAH // ___ 'yA damAnavamAnandapadamAnanamAnadA / dAnamAnakSamAnityadhanamAnavamAnitA // yA indriyajayena uttamo ya Anandastasya padam / vidyayA hi zamasukhalAbhaH / mukhasya pUjAM dadAti / nirapabhraMzabhASaNAddhi mukhaM pUjyaM bhavati / danatanimacchedanIva bhravA No dehe devI durIraM damamaratanAnandino nAnyadhAmA // ' zaM sukham / asAdhAraNasthAnaH / krIDayA apanItaH zivakrodho yayA / bhruvA bhrakSepaNa asmAkaM zarIro durapasAryamupazamaM saMtatapraNatA pratIhAreNa / umA ca apUrvayatiH // zloke gomUtrikA yathA-'pAyAdvazcandradhArI sakalasurazirolIDhapAdAravindo devyoruddhAGgabhAgaH puradanujadavaH styAnasaMvinidhAnam / kandarpakSodadakSaH sarasasuravadhUmaNDalIgItagaryo daityAdhIzAndhakenAnatacaraNanakhaH zaMkaro bhavyabhAvyaH // ' ghanajJAnanidhiH / bhavyadhyeyaH // 'deyAnazcaNDadhAmA salilaharakaro rUDhakandAbhabimbo dehe rugbhaGgarAgaH suramanujadamastyAgasaMpanidhAnam / bhaMdaM digkSobhadazrIH sadasadaravadhUkhaNDanAgIragamyo dainyaidhI bandhahAnAvatatarasanayaH zaMparo divyasevyaH // ' tigmAMzuH / rujAM vinAze AsaktaH / bhaMdaM kalyANam / dizAM kSobhadA zrIryasya / satyo'ta eva nirbhayA yA vadhvastanirbhartsanavacasAmaviSayaH / na dainyamedhayata ityevaMzIlaH / karmavandhaparityAge vistIrNo 1. 'asmAkaM' iti vyAkhyAkaraNAt 'no' syAt 2. 'natA nandinAnanya' syAt. 3. 'zarIre' syAt. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 221 dAnamAnakSamA eva zAzvataM dhanaM yeSAM taiH puruSaiH pUjitA / mAnaM jJAnam // surajavandhaH // tathA hi-pAdacatuSTayena paticatuSTaye kRte prathamAdipAdebhyaH prathamAdyakSarANi catvAri / caturthAdipAdebhyaH paJcamAdIni ca catvAri gRhItvA prathamaH pAdaH / dvitIyAtprathamaM prathamAdvitIyatRtIye dvitIyatRtIyAbhyAM caturthe caturthAttatIyadvitIye tRtIyAtpAdAtprathamamakSaraM gRhItvA / dvitIyaH pAdaH / dvitIyAdaSTamaM prathamAtsaptamaSaSThe dvitIyatRtIyAbhyAM paJcame caturthAtSaSThasaptame tRtIyAdaSTamaM ca gRhItvA caturthaH paadH| evaM musaladhanuH-bANa-cakra-padmAdaya udAhAryAH // nayo yasya / zaM piparti pUrayati // AdigrahaNAdgajapadarathapadAdIni jJAtavyAni // musaletyAdi / musaladhanuSI yathA-'mAyAvittaM mahAhAvA rasAyAtaM lasadbhujA / jAtalIlAyathAsAravAcaM mahiSamAvadhIH // ' 'mAmabhIdA zaraNyA mutsadaivArukpradA ca dhIH / dhIrA pavitrA saMtrAsAbAsISThA mAtarAramaH // ' saMdAnita kamidam / mahAn hAvazceSTAlaMkAro yasyAH / vIrarasenAgatam / sArAdapAnataM yathAsAraM yathAsAraM cAgyasya / pratijJAbhraSTamityarthaH / he mAtaH, hatavatI tvam / evaMbhUtA yA sA tvamAramaH vyApArAntarAniva. tava mAM bhayAtrAsISTAH rakSyAH / abhiyaM dadAti yA mut harSarUpA / dhIH saMvidrUpA // musalasya nyAso yathA---'mA' ityataH prabhRtyadhodhaH krameNa varNasaptakam / tato varNadezamAnaM dakSiNapArzve prasRtyAdhodhaH krameNa hastagrAhyasthAnArtha varNatrayam / tato vAmapArzve prasRtya varNapazcakam / tato madhye 'jA'zabdaH sAdhAraH / tadupari dakSiNapArzva pramRtyoryakrameNa varNapazcakam / tadupari vAmapArzve prasRtya sAdhAraM varNatrayam / tato dakSiNapArzve prasRtya varNasaptakam // dhanuSo nyAso yathA-'mA'zabdaH zikhA / tato 'ma'kArAt prabhRtyAdyamadhaM kuTilamadhaH krameNa vinyAsyam / tato 'dhI'zabdAtsAdhArAtprabhRti 'bA'zabdAntamUrdhakrameNa nyAsaH / tataH 'saM'zabdaH / pArve tataH 'trA' iti sAdhAraH / tato'parapArthe 'sA' iti / tataH 'trA'zabdaH saadhaarH| tato'kSaraSaTamUrvakrameNa nyAsyam / tato 'ma'zabdaH sAdhAraH / / vANo yathA-'mAnanAparuSaM lokadevIM sadrasa saMnama / manasA sAdaraM gatvA sarvadA dAsyamaGga tAm // ' pUjayApagato roSo yasyAstAm / tribhuvanadevIm / he zobhanabhaktirasa / samyak praNama / manasA dAsyaM gatvA / tAM devIm / a 1. 'mAyAvinaM' rudraTe. 2. 'danapetaM' syAt. 3. 'na yathAsAraM' syAt. : . Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 kAvyamAlA / Dreti priyAhvAne // nyAso yathA-adhodhaH krameNa varNacaturdazakam / tato'kSaradvayaM phalakArdha sAdhAram / tata UrdhvakrameNAkSaracaturdazakam // yathA vA-prathamapAdena UrdhvakrameNa zaraH / tata Urdhva phalasyAdau 'de'| tadRvaM ca vAmabhAge 'vIm' / madhye 'sH'| dakSiNato 'draH' / tato madhyasakAra eva dviH / tadupari phalAgre 'namau' / aTanemita Uva'krameNa 'manau' / mUle 'sA' sAdhAraH / dakSiNato'dhaHkrameNa 'daram' / dakSiNavAje UrdhvakrameNa 'gatvA sarve' / tataH zare 'sAmA'varNayorantare 'dA' sAdhAraH / vAmavAje'dhaH krameNa 'syamaGgatAm' // cakraM yathA-'tvaM vAde zAstrasaGginyAM bhAsi vAci divaukasaH / tavAdezAstrasaMskArAjayanti varade dviSaH // ' he abhilaSitadAyini, vAde svapakSaparapakSapa. rigrahe zAstrasaktAyAM bhAratyAM tvam / zobhase / tathA devA ripUn abhibhavanti / kutaH tavAhavAstraM vinAzAyAbhimantritaM dravyaM tadbhAvanAyA hetoH // atra paJcAkSarayamane'pyapratyabhijJAnAdapratyabhijJAyamakam // 'sadAvyAjavazidhyAtAH sadAttajapazikSitAH / dadAsyajatraM zivatAH sUdattojadizi sthitAH / / ' sarvadA avyAja jitendriyAtAH / zobhanaM kRtvA gRhItamantravartanairabhyastAH / zreyastvAni suSTUrjitaM viSNusthAnaM paraM brahma tatra sthitAH // gomUtrikA dhenuriyaM kramavyutkramAbhyAM caturviMzatiprakArAH / tathA hicaturdhvapi pAdeSu patizo likhiteSu prathamadvitIyayostRtIyacaturthayozca kramavaiparItyAbhyAM prakArAzcatvAraH / evaM prathamatRtIyayoH ziSTayozca prathamacaturthayoH ziSTayozca dvitIyatRtIyayoH ziSTayozca dvitIyacaturthayoH ziSTayozca tRtIyacaturthayoH ziSTayozca catvArazcatvAra iti sAkalyena SaTcatuSkA iti // 'hareH khasAraM devitvA janatAzritya tattvataH / vetti svasAraM devi tvA yogena kSapitAzubhA // he devi, bhagavatIM govindasya bhaginImupAsya janasamUho nijamutkarSa paramArthato jAnAti / katham / cittavRttinirodhena vyavahRtya / kIgjanatA / vinAzita kilviSA / tathA ca manu:-'prANAyAmairdaheddoSAnpratyAhAreNa saMgatim / dhyAnenAnIzvarAnbhAvAndhAraNAbhizca kilbiSam // ' aniyatAvayavaM yamakametat // 'sadApnoti ptiyotistaadRshN tvatprabhAvataH / prabhAvataH samo yena kalpate mohanuttitaH // ' zobhanam / Adityasya tulyaH / mohavinAzAt / etena jyotiHsvarUpA bhagavatIti pratipAditam / yaduktam-'yadAdityagataM tejo jagadbhAsayate'khilam / yaccandramasi yaccAnau tattejo viddhi mAmakam // ' madhyayamakamantAdikamidam // tvaM sadgatiH sittApArA paravidyottitIrSataH / saMsA'dana cAmva tvaM [satvaM pAsi vipattitaH] // tvaM zobhanA gatiH / nirmalA anantA prakRSTaM tattvajJAnam / atra bhave / he mAtaH / prANinAmApadaH / gUDhacaturthaH // 'paramA yA tapovRttirAryAyAstAM smRti janAH / paramAyAta poSAya dhiyaM zaraNamAdRtAH // ' he janAH, atyartha sAdarAH santaH devyAstAM smRtiM zaraNamAgacchata / 1. 'sUdAttAja' iti devIzatake. 2. 'yati' iti devIzatake. 3. 'parAvi-' iti devIzatake. 4. 'saMsArA' iti devIzatake. 5. 'prANinam / A' syAt. 6. 'yAM' iti devIzatake. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 223 kiMvidhA / yA smRtiH prakRSTA tapovRttiH / devIsmaraNameva paramaM tapa ityarthaH / aniyatAvayavaM yamakamidam // ' pravAdimatabhedeSu dRzAste mahimAzrayaH / bhAnti tvannizi khasyeva zikhAnAmasamAzrayaH // ' darzanAni mahinAmAzrayaH / yAni pravAdinAM bhinnAni jJAnAni tAstvadIyA dRSTaya iti tAtparyam / bhavatrizUlasya koTInAM viSamadhArA iva / antayamakam // 'yacceSTayA tava sphItamudAravasu dhAmataH / tacceto yAtyavahitaM mudA ravasudhAmataH // ' yaccetastava zravaNacintanAdhyayanAdivyApAreNa vikasitaM sAvadhAnaM ca / ata eva zAzvatadhanarUpam / tacceto harpeNopalakSitaM dhAmato'to mokSalakSaNAt khasudhAM zabdAmRtaM zabdabrahmodayaM yAti / gomUtrikAvandho yamakaM vA // ' suradezasya te kIrtirma - NDanatvaM nayanti yaiH| varade zasyate dhIrairbhavatI bhuvi devatA // ' svargasya / te pumAMsaH / he varade | dhIrairavikRtacittaiH / teSAM kIrtiH svarga yAtIti bhAvaH / aniyatAvayavaM yamakam // pAdaparAvRttyA gomUtrikApi // 'tattvaM vItAvatatanuttattvaM tatavatI tataH / vittaM cittaM ca vittatvaM vItAvItavatAM vata // ' yatastvaM bhavatI tattatvaM parabrahmakharUpam / vItAvatatanut vigatavistIrNavyatham / vistAritavatI / sAMkhyAnAM tvameva yasmAtsarvatra pradhAnamityarthaH / tato hetorhe vit vidye, vItasaMjJAzca sAMkhyAnAM pradhAnapuruSasaidbhAvakA daza hetavastadvattAM sAMkhyAnAM tava vittatvaM vittaM bhavatyA dhanatvaM pratItam / tvaM dhanaM prasiddhamityarthaH / vatetyAzcayeM / vyakSaraH // ' tAre zaraNamucyantI surezaraNamudyamaiH / tvaM dopApAsinodagravadopA pAsi nodane // ' he tArAkhye devi vimale, vastvaM zaraNaM satI AzritatrANAyottiSTamAnA / zakrasya saMgrAmam / vyApAraiH / dopakSepaNA nijavAhunA rakSasi / preraNakAle palAyitAro devA bhavatIM zaraNametya punaH saMgrAmasamarthAH saMpadyanta iti vAkyArthaH / udyantItyatra mu~n cintyaH | aniyatAvayavaM yamakam / pAdagomUtrikApi // prAguktena 'suradezasya te kIrtiH' ityanena pAdaparAvRttigomUtrikAbandhena saha amunA pAdagomUtrikAbandhana tUNavandheyam / tathA hi / prAktanazlokasya prathamatRtIyapAdAkSarairadhodhaH krameNa paGktidvaye kRte gomUtrikayA nAlirutpadyate / anAvRttyAntyavarNAbhyAM cunnam / tadupariSTAca 'tAre' ityAdizlokapAdairUrdhvakrameNa paticatuSTaye kRte pAdagomUtrikayA mukham / antyAnAM varNAnAmanAvRttyA zarAkarSaNArthaM dvAraprAdezadarzanam / iti // 'sumAtarakSayAlokarakSayAttamahAmanAH / tvaM dhairya jananI pAsi jananItiguNasthitIH // ' akSayajJAnarakSaNena / gRhItaM mahanmano yayA / dhairyAtpAdikA / aniyatAvayavaM madhyAdiyamakam // 'khyAtikalpanadakSaikA tvaM sAmargyajupAmitaH / sadA sarakSasAM mukhyadAnavAnAmasusthitiH // ' khyAtirekatra vedAnAmanyatra dAnavAnAM kalpanaM chedanamiti / advitIyA / 1. 'zaste' iti devIzatake. 2. 'vittava' iti devIzatake. 3. 'vItasaMjJA - avItasaMjJA ca sAMkhyAnAm' iti devIzatakavyAkhyAyAM kaiyaTaH 4. 'sadbhAvA vedakA deza he -' iti devIzatakavyAkhyAyAM kaiyaTa : 5. 'tadvatAM' iti devIzatakavyAkhyA6. 'mudyantI' iti devIzatake. 7. 'num' syAt. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kaavymaalaa| trayANAM vedAnAM paripUrNatvabhAjAmapi / ito'smilloke / asmAjagatazca / sarakSaNAbhimukhyapradA / akRtakAnoM vedavizeSaNa midam / jIvitarUpA satI / sarAkSasAnAM pradhAnadaityAnAM duHkhAsikA satyapi / rephavivartiko'yam / 'N' ityatra repha upariSTAdadhazca parivRttaH // "sitA saMsatsu sattAste stuteste satataM stH| tatAstitaiti tastetisUtiH sUtistato'si sA // ' he devi, yato nirmalA / sbhaasu| zobhanatA / tiSThati / stavAt / tava / sadA / saadhoH| tathA vistIrNA / vidymaantaa| eti| diirghaayurbhvtiityrthH| kSiptA ItisUtirupadravaprabhavo yasyAmastitAyAm / tato hetoH zobhanA UtiH surkssaa|saa prasiddhA / bhavasi tvam / yakSaraH // tvadAjJayA jagatsarvaM bhAsitaM malanudyataH / sadA tvayA sagandharvasasiddhamarinuttitaH // ' he malanut AvaraNanivAriNi, tvacchAsanena trailokyaM vartate / yato ripukSe. paNAttvayA prakAzitam / ardhagomUtrikAvandhaH // 'yato yAti tato'tyeti yayA tAM tAyatAM yateH / mAtAmitottamatamA tamotItAM matiM mama // ' yayA matyA yato nivartate tato vimucyate tAM mama matiM vigatatamaskAM tAyatAM pAlayatAm / bhavatItyarthaH / yA matizcaturthAzramasthasya jananI / aparicchinnA / ata eva prakRSTatamA / tryakSaraH // ete SoDaza zlokAzcakre remerArabhya nAbhiM yAvat anulomato 'likhitaH SoDazArAH / ata eva ca nAbherArabhya punaranulomato likhitA anye SoDaza / itthaM dvAtriMzadarAH // 'mahatAM tvaM zritA dAsajanaM mohacchidAvasa / yaH zuddhatvaM gataH pApamanyasya prasabhaM jayA~ / / mAhAtmyam / he mohacchidajJAnanAzini / Avasa adhiSThAya / iti dvividho hi janaH, apApaH sapApazca // tvaM sAjJAsu jaganmAtaH spaSTajJAtA suvarmasu / prajJA mukhyA samudbhAsi tatpRthutvaM pradarzaya // ' he jaganmAtar , viviktaM viditA satI tvaM zobhanavartmasu sanmArgeSu viSaye AjJAsu nirUpaNAsu sA mukhyA prajJA vartate / tasyAH prajJAyAH pRthutvaM samudbhAsanazIlaM prakaTI kuru / asmAdeva ceyamAryA prAdurbhavati / 'AjJAsu jaganmAtaH spaSTajJAtA suvarmasu prajJA / bhAsi tvaM sA mukhyA samutpRthutvaM pradarzaya tat // ' zobhanaM vartma yeSAM tadviSayAsu rAjA saH / spaSTaM samutprakaTamAnandarUpaM mahimAnaM tasmAt / zeSaM tathaiva // 'hanyo ruSaH kSamA etAH sadakSobhAstvamunnataH / satehitaH sevate tAH satataM yaH sa te hitaH // ' krodhasya vinAzinyaH etAH kSamAH zobhanA avikArAzca tvamasi / ato hetorya unnataH prakRSTaH satA zobhanena mArgeNa Ihito vyApAritaH satataM tAH sevate sa te'nuklaH // 'karoSi tAstvamutkhAtamohasthAne sthirA matI: / padaM yatiH sutapasA labhate'taH sazuklima // ' he unmUlitAjJAnapade yatastA matImaitrIprabhRditAdikAH acalAstvaM karoSi, ato hetoH yatirmumukSuH saha zuklinnA vartate yattatpadam / tamomala 1. 'tatA' syAt. 2. 'vai samiddhama-' iti devIzatake. 3. 'taiH' iti devIzatake. 4. 'neme' syAt. 5. 'ttAM' iti devIzatake. 6. 'yacchuddha-' iti devIzatake. 7. 'ya' iti devIzatake. 8. 'adhitiSTha' iti devIzatakavyAkhyAyAmaH 9. 'TaM jJA' iti devIzatake. 10. 'TaM' iti devIzatake... . - Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / cyutaM mAtrArdhamAtrAbinduvarNagatatvena caturdhA / tatra mAtrAcyutakaM yathA 'bhUtiyojitabhartavyaH kRpANAkrAntamaNDalaH / mahApadazubhAvAsa tvatsamaH kupatiH kutaH // '. . atra kRpaNeti / vibhUtirbhasma ca / mahApadeti zubhAvAseti saMbodhane padadvayam / mahApado'zubhasyAvAseti padamekaM ca // ardhamAtrAcyutaM yathA 'payodharabharAkrAnte vidyullekhAvirAjite / kAntaH sarvajanAbhISTo bAle duHkhena labhyate // ' atra 'ndu' ityatra nakAro vyaJjanaM cyutam // binducyutaM yathA 'sahaMsA nalinI tArAzAritA gaganAvaniH / zobhate bhUmipAlAnAM sabhA ca vibudhAzritA // ' saha hasena vikAzenetyapi / / hInamityarthaH / catvAra ete nemishlokaaH| ebhyazca prathamaM prathamaM trINi trINyakSarANi likhyante / caturtha cArazlokaprArambhAkSaraM bhavati / itthaM nemyardhanimIlanam / punaranulo malikhitAcchokaSoDazakAccaivamevAntyamakSaraM triSu likhiteSu caturtha bhavatIti nemerdvi. tIyamadhaiM mIlitaM bhavati / evameva cAntalikhitaistaireva nemizlokairnAbhinimIlanaM bhavati / ata eva cAradvAtriMzato nemisthAnAnnAbhito vA tRtIyaM tRtIyaM cAkSaramAdAya varNadvAtriMzataH shloko'ymutpdyte|| 'devyA svapnodmAdiSTadevIzatakasaMjJayA / dezitAnupamAmAdhAdato noNasuto nutim // ' devyA vAgIzvaryA svapnAvirbhAve AdiSTA yA devI zatakamiti saMjJA tayA dezo nirdezo vidyate'syAstasyA bhAvo dezitA tayAnupamAM devIstotratayA sarvAtizAyinI noNasutaH zrImAnAnandavardhananAmA stutimimAmakArSIditi // padmaM yathA'bhAsate pratibhAsAra rsaabhaataahtaavibhaa| bhAvitAtmA zubhA vAde devAbhA vata te sabhA // ' he prajJAtizayotkRSTa, vAde rasena samantAddIptA hatA azobhA yayA / ekAgrIkRtahRdayA vAde eva / devairvijigISubhiH paNDitairAbhA yasyAH / vatetyAzcarye nipAtaH / eSo'STadalapadmavandhaH / tathA hi-bhAzabdaH karNikAsthAne / tato'kSaradvayenaikaM digdalaM niHsaraNakrameNa vidigdalaM cAkSaradvayena pravezakrameNa / tataH sa eva bhaashbdH| tato'kSaradvayena digdalaM nirgamapravezAbhyAM bhAzabdaM yAvat / tato'kSaradvayena vidigdalaM nirgameNa tAvataiva digdalaM pravezena bhAzabdaM yAvat / punarbhAzabdo nirgameNa ca tadevAkSaramityAdinA krameNa dalASTakamutpAdyamiti digdalavarNAnAM dvirbhAzabdasya cAkRSTatva AvRttiH // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 varNacyutaM yathA'sitanRziraHsrajA racitamauliziromaNimauktikaistathA zikhirucirordhvadRkpRthulalATataTe tilakakriyA ca sA / sphuTavikaTATTahAsalalitaM vadanaM smitapezalaM ca ta dabhinavamIzvaro vahati veSamaho tuhinAdvijArcayuk // ' atra gaurIzvaravarNane siddhicchandasi pratipAdamAdyAkSaradvayapAte'ntyAkSara - saptakacyutau cezvararUpavarNanameva pramitAkSarAvRttena / yadi vA AdyAkSarasaptakacyutau antyAkSaradvayapAte ca gaurIvarNanaM drutavilambitavRttena // gUDhaM kriyAkArakasaMbandhapAdaviSayatvena caturdhA / kriyAgUDhaM yathA 'stanajaghanAbhirAmamandaM gamanamidaM madirAruNekSaNAyAH / kathamiva sahasA vilokayanto madanazarajvarajarjarA yuvAnaH // ' yuvAnaH, kathamiva yUyaM na sta' iti kriyAgUDham | kArakagUDhaM yathA-- 'he 'kene mau durvidagdhena hRdaye vinivezitau / pibataste zarAveNa vArikahArazItalam // ' kAvyamAlA | atra 'zarau' iti karmaNo gUDhatvam // saMbadhagUDhaM yathA 'na mayA gorasAbhijJaM cetaH kasmAtprakupyati / asthAnaruditairebhiralamAlohitekSaNe // ' atra " me cetasAgorasAbhijJam' iti saMbandhagUDham // pAdagUDhaM yathA (2)(9) (8) (2) (EUR) (u) (0) (e) 'dyuviyadgAminItArasaMrAva vihatazrutiH / "haipumAlA zuzubhe... * atra 'vidyutAmiva saMhatiH' ityasya gUDhatvAdbhUDhatvam | 1. 'me, cetaH, AgorasAbhijJam' syAt. rvn Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / gUDhAdItyAdipadena praznottara- prahelikA- durvacakAdiparigrahaH // etacca kaSTakAvyatvAtkrIDAmAtra phalatvAcca na kAvyarUpatAM dadhAtIti na pratanyate // arthabhedabhinnAnAM bhaGgAbhaGgAbhyAM yugapaduktiH zleSaH / 'arthabhedAcchabdabhedaH' iti nayena vAcyabhedena bhinnAnAmapi zabdAnAM tantreNa yugapaduccAraNaM bhinnasvarUpApahnavanaM zliSyanti zabdA atreti zleSaH / sa ca varNapada liGgabhASAprakRtipratyayavacanavibhaktirUpANAM zabdAnAM bhaGgAdabhaGgAcca dveSA bhavati / yathA -- 227 'alaMkAraH zaGkAkaranarakapAlaM, parijano vizIrNAGgo bhRGgI, vasu ca vRSa eko bahuvayAH / , avastheyaM sthANorapi bhavati sarvAmaraguro - vidhau vakre mUrdhni sthitavati vayaM ke punaramI / ' atra vidhurvidhizvetyukArekArayorvarNayorbhaGgaH // 'te gacchanti mahApadaM bhuvi parAbhUtiH samutpadyate teSAM taiH samalaMkRtaM nijakulaM taireva labdhA kSitiH / teSAM dvAri nadanti vAjinivahAste bhUSitA nityazo ye dRSTAH paramezvareNa bhavatA tuSTena ruSTena vA // ' 1 AdigrahaNAt hala- zakti - zUla - khastika-nAgapAzAdayo jJeyAH // praznottareti / tathA cAha-'yastu paryanuyogasya nirbhedaH kriyate budhaiH / vidagdhagoSThayAM vAkyairvA taddhi praznottaraM viduH // ' yathA-- 'kAhamasmi guhA vakti prazne'muSminkimuttaram / / kathamukkaM na jAnAsi kadarthayati yatsakhe // ' atra kadarthayasItyetat kathavarNAbhyAM muktaM daryasIti uttaram // etaca antaHprazna- vahiH prazna-jAtipraznAdibhedairanekaprakAraM prakRtAnupayogAtkavizatikhyApanaphalatvAnna pratanyate // prahelikA yathA-- ' payakhinInAM dhenUnAM brAhmaNaH prApya viMzatim / tAbhyo'STAdaza vikrIya gRhItvaikAM gRhaM gataH // ' dhenvA UnAm // evamanye'pi prahelikAprakArA abhyUhyAH // tathA durvacaM duHzravaM durbodhamapi krIDAyAM na virudhyate / yathA - 'nAMSTrA tvASTrArirASTre na bhASTre nAdaMSTriNo janAH / dhArtarASTrAH surASTre na mahArASTre tu noSTriNaH // ' nAMSTrAH rAkSasAH / tvaSTurapatyamiti tvASTro Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kaavymaalaa| atra mahatImApadaM mahatpadaM vetyAdi padAnAM bhaGgaH // 'bhaktiprahavilokanapraNayinI nIlotpalaspardhinI dhyAnAlambanatAM samAdhinirataiIte hitaprAptaye / lAvaNyasya mahAnidhI rasikatAM lakSmIdRzostanvatI / yuSmAkaM kurutAM bhavArtirrAminI netre tanurvA hareH / / atra ca 'nItA IhitaprAptaye' iti ca strInapuMsakaliGgayoH zleSaH // 'kuru lAlasabhUlehe mahimohahare tuhArivicchinne / hariNArisAradehe vare varaM hara ume bhAvam // kshcidyuyutsuyononiinaaN bhavAnI khakAntAM ca saMskRtaprAkRtayA vAcA tuSTuve he ume, hare rudre bhAvaM zraddhAM vidhehi / arthAnmama / kIdRze hare / lAlasamarthAnmanastadbhuvaM kAmaM leDhi ma yastatra / mahinaiva vitarkahartari / harasaMnidhau hi sarvajJAnAbhibhava iti zrutiH / tohantyardanti ye'rayastairvirahite siMhabalazarIre pariNetari zreSTham / umAyA eva imAni saMbodhanapadAni // prAkRte tu-he vare kAnte, te tava saMbandhini kurulAlasabhrUlekhe mahImohagRhe hAriNi vicchinne ca tanumadhyatvAt / haripriyApradhAnavapuSi(?) yadvaraM nayanAnanastanajaghanAdi tanme'bhilASaM haratu kAmaM pUrayatu // ___ evaM bhASAntarabhaGge'pyudAhAryam // vRtrastasyAririndrastasya rASTre kharge // bhASAntarabhaGge'pIti / saMskRtabhASAyA mAgadhyA samAvezo yathA-'kulalAlilAvalole zalile ze zAlazAlilavazUle / kamalAzavalAlibale mAledi zamantake vizame // ' kazcijAtasaMsArabhayoM vakti-kulalAlino mahApu 1. 'zamanaM' kA0 pra0. 2. 'dhyAnonItAM' syAt .. 3. 'kuru lAlasabhUlehe' mahimo hahare tuhAri vicchinne hariNArisAradehe vare varaM hare ume bhAvam' ityevaM saMskRtapakSe padAni. 4. 'kurulAlasabhrUlekhe mahImohagRhe te haarivicchinne| ' harinArIsAradehe vare varaM haratu me bhAvam // iti prAkRtapakSe chAyA. . 1. 'kurarAlirAvalolaM salilaM tatsArasAliravazUram / .. kamalAsavalAlivaraM mArayati zAmyato viSamam // ' iti mAgadhIcchAyA. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH]] kAvyAnuzAsanam / 229 ruSAn lunAtIti / karmaNyaN / sa cAsau lampaTazca tasmin / zalaM vakaM tadupalakSitaH khano yeSAM tAn lizatyalpIkaroti yastasmin / gRhazAlinAM chedanazUle / lakSmyAH zavAni aspRSTatayA daridrAstallAlanazIlaM valaM yasya / kSamArahite / malanaM mAlo dhAraNaM kSameti yAvat / yame evaMbhUte sati e viSNau dizamavizam / viSNuviSayaM mArgamahamAsthita ityarthaH / aparo'rtho mAgadhyAm / kurarapaGgiravairlolaM vyAptam / ravazabdasya prAkRte dIrghaH / salilaM tat / sArasazreNikUjitena zUraM virahiNAM mAraNasamarthatvAt / kamalasA~dhugrAhakairalibhiH zreSTham / mArayati zAmyato munInapItyarthaH / viSamaM viyogibhISaNam / anekapakSisaMkulaM salilaM dRSTvA munayo'pi kSubhyanti kimu virahiNa ityarthaH // saMskRtasya paizAcyA yathA-'kamanekatamAdAnaM suratanarajatucchalaM tadAsInam / appatimAnaM khamate soganikAnaM narajetum // ' kasyacitkenacitpauruSe stute. nyo'sahamAna Aha-he surate predhAnapuruSa, na tu raNe / khamate zUnyayuddhe sa tvayA varNyamAno rAjAdiH kaM naraM jetumajatu gacchatu / nAstyevAsau yaM so'bhibhavati / kIdRzaM bahutamotpattisthAnam / mAyAM prasiddhAmAzrayamANam / arthAntaravRttitvena skrmktaa| yadvA mUrtacchadmarUpaM labdharUpaM ca / apAM patyuvaruNasyeva mAno yasya / parvatasyeva nikAnaH kAntiryasya / 'kanI dIptikAntigatiSu' iti hi paThyate / atha vA na gacchatItyago'nazvaraH / abhraSTakAntimityarthaH / evaMvidhA yadA narAH santi tadA sa tvaduktaH kamiva jayasviti vAkyArthaH / atha vA evaMvidhA yadA na santi sarva tena jitamataH sa kaM naraM jetumajatviti evAna / parArthaH pizAcabhASAyAH-'kAme kRtamadAH suratnarajatocchaladAsIH / apratimAH kSamate ma gaNikA na raJjayitum // ' atra hi dvitIyArthe SaSTI / kenacidvezyAnAmupacAraH kRtaH, tAbhistu tasya na kRta iti so'tra varNyate // saMskRtasya sUrasenyA yathA-saMvAdisArasaMpattI sadAgorijayesudebhavasattIrade satte saMsAre susmaande||' he devi prANadAyini, tava saMvandhinyau satte sato vidyamAnasya zobhanasya ca bhAva iti 1. 'yAvat' ityuttaraM yogyam. 2. 'paviSTau' ka. 3. 'madhu' iti syAdAsavazabdArthatvAt. 4. 'kam anekatamAdAnam suratanaH ajatu chalaM tadA AsInam appatimAnaM khamate saH aganikAnaM naraM jetum // iti saMskRtapakSe padAni. 5. 'nidhuvanapuruSa-' iti rudraTavyAkhyAyAma. 6. 'vu' iti rudraTavyAkhyAyAma. 7. 'zaMvAtisArasaMprAptiH sadA gauri jagatsu te / ___ tapaH zaktI rate sattve zaMsAre suzamAnate // iti zUrasenIcchAyA. 'saMvAdisArasaMpattI sadAgorijaye asude tava sattIrade satte saMsAre susamAnade' iti saMskRtapakSe padAni. 8. 'tava' iti devIzatake; 'rava' kha. 9. 'santu' iti devIzatake. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / 'Atmanazca pareSAM ca pratApastava kIrtinut / bhayakRdbhUpaterbAhurdviSAM ca suhRdAM ca te // ' atra nautinudatyoH karotikRntatyozca prakRtyorbhaGgaH // 'tvaduddhRtAmayasthAnarUDhaMtraNakiNAkRtiH / vibhAti hariNIbhUtA zazino lAJchanacchaviH // ' hariNIbhUteti mRgIbhUtA zyAmA saMpanneti ca / atra cciGIpratyayayorbhaGgaH // 230 dvau bhAva vidyamAnatojvalatAlakSaNI vidyamAnAparAdharipujayaviSaye vijJAyamAnA balasya samRddhiryayoH te tathAvidhe vartate ityarthaH / arivijaye janasya tava sAMnidhya maujjvalyaM ca lakSyata iti bhAvaH / anyatte satte bhavasAgare zobhanapAraprade tvayi satyAM tvatprabhAveNa saMsArasAgarAduttIryata ityarthaH / tathA susamAmanapabhraMzamAnaM zabdaM yadi vA brahmastambhaparyantacaturdazabhUtasarge nityoditatayA sugamaM sAdhAraNatvenAvasthitaM zabdabrahma datto ye te tAdRzyau / aparo'rthaH sUrasenyAH - he gauri, jagatsu sarvadA devatapaHzaktirvajravadatidRDhadhaciH / anapAyinI vartata ityrthH| kIdRzi / rade Asate / kva / saMsAre / satte zreyaHpradhAne satve susamaizcittodrekajayibhirmumukSubhiH praNate cittajaya eva hi mokSaH / tathA ca - - 'cittameva hi saMsAro rAgAdiklezadUSitam / tadeva tadvinirmuktaM mokSa ityabhidhIyate // ' saMskRtasyApabhraM - zena yathA--'AgamamaNisudamahimasamasaMmadakRdaparajassu / kira savibhayavaditosamaya ujjalabhAvasahassu // ' he devi, aparajassu vigalitamoheSu utkrAntajaDatAyAM satyAM balaM yeSAM teSu puruSeSvanavasare AgamA eva prakAzakatvAnmaNayastathA zobhano damazcittopazama eva nirvApakatvAt himaM tayoH saMbandhI yo'sau samo'nAkulo harSastaM kRntati yat tadarthAdajJAnam itaH saMsArAt kira kSipa / savibhayavat yajvinAM bhayaM yathA kirasi tadvadajJAnaM kiretyarthaH // paro'rthaH -- jassu para yasya kevalamAgamAzcetasi tathAzrutamahimA zAstrAvabodhazamAdiviSayanigrahAH ete ca sarve sAmyamanAkulatvaM dadAnAH kRtAH / kila sApi bhagavatI toSamayaM nirmalapadArtha sahasraM sahasrazabdo bAhulyArthe / devI prasAdavila 1. 'saMprAptiH' iti devIzatakavyAkhyAyAm 2. ' suzamai' syAt.. 3. 'AgamA manasi zrutamahimA zamaH sAmyadAH kRtAH paraM yasya / kila sApi bhagavatI toSamayamujjvalabhAvasahasram // ' ityapabhraMzacchAyA. 'AgamamaNi sudamahimasamasaMmadakRt aparajassu kira savibhayavat itaH asamaye ujja labhAvasahassu' iti saMskRtapakSe padAni. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 231 _ 'viSaM nijagale yena bane ca bhujagaprabhuH / dehe yenAGgajo dadhe jAyA ca sa jayatyajaH // ' atra gilitaM, nije gale |dgdho vapuSi ceti syaadityaadivibhktyorbhnggH|| 'prAjyaprabhAvaH prabhavo dharmasyAstarajastamAH / dadatAM nirvRtAtmAna Adyo'nye'pi mudaM jinAH // ' atraikavacanabahuvacanayorbhaGgaH // eSAmeva varNAdInAmabhaGgAdyathA 'asAvudayamArUDhaH kAntimAnaktamaNDalaH / rAjA harati lokasya hRdayaM mRdubhiH karaiH // ' udayaH zattyupacayo girivizeSazca / raktamaNDalo'nuraktaprakRtiraruNavimbazca / rAjA nRpatizcandrazca / mRdubhirakhedAvahaiH karairdaNDAdibhiH kiraNaizcetyabhaGgaH zabdazleSaH // ___ atra prakaraNAdiniyamAbhAvAt dvAvapyartho vAcyau // na cAyamarthAlaMkAra iti vAcyam / anvayavyatirekAbhyAM zabdagatatvena pratIyamAnatvAt / tathA hi-udayAdizabdaprayoge'laMkAraH, tadarthazaktyupacayagiryAdiprayoge tu neti tadbhAvatadabhAvAnuvidhAyitvAt zabdAlaMkAra evAyam // 'svayaM ca pallavAtAmrabhAkhatkaravirAjinI / prabhAtasaMdhyevAkhApaphalalubdhehitapradA // ' __ ityAdau tu saMkaratvameva yuktam / atha vA nyAyaparIkSAyAmupamAtvameva / tathA hi-yathA guNakriyAsAmye upamA, tathA zabdamAtrasAmye'pi dRzyate-- 'sarkalakalaM purametajjAtaM saMprati sitAMzubimbamiva / ' ityAdau / na ca tatra zabdazleSatvaM yuktam / pUrNopamAyA nirviSayatvAsitaM tattasyeti vAkyArthaH // nanu kharitAdiguNabhedAdbhinnaprayatnoccAryANAM tadabhedAdabhinaprayatnoccAryANAM ca zabdAnAM bandhe'laMkArAntarapratibhotpattihetuH zabdazleSo'rthazleSazceti dvividhApyayamarthAlaMkAramadhye gaNito'nyarityAzaGkayAha-na cAyamarthAlaMkAra iti|| svayaM ceti / gaurIpakSe-kisalayavaddIpyamAnAbhyAM zobhate sukhenAptuM yaMna zakyaM phalaM tatra lubdhAnAmIhitaM pradadAti / saMdhyApakSe-ujvalastayA marIcibhiH zobhitA khApa 1. 'karAbhyAM' truTitaM. syAt. 2. 'ujjvalasUryamarI' syAta. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kaavymaalaa| patteH / guNakriyAsAmye sA bhaviSyatIti cet, na / arthazleSasya nirvighayatvaprasaGgAt / atha 'dizaH prasAdayanneSaH' ityAdau vakSyamANa upamAvirahito'rthazleSasya viSayaH kalpyate / tadA dvayorapyanyatra labdhasattAkayorekatra saMnipAte saMkarataiva prApnoti / guNakriyAsAmyaMmupamA zabdasAmyaM tu zleSa iti vizeSasyAnabhidhAnAt zabdasAmyamupamAyA viSayaH / zleSasya tUpamayA virahita iti 'svayaM ca pallavA-' ityAdau upamaiva nyAyyA // evaM ca 'abindusundarI nityaM galallAvaNyabindukA / ' ityAdau na virodhapratibhotpattihetuH zleSaH, api tu zleSapratibhotpattiheturvirodha eva / atra hi zleSasya pratibhAmAtraM na punaH prarohaH / na ca virodhAbhAsa iva virodhaH zleSAbhAsaH zleSaH / tasmAdevamAdiSu zleSapratibhotpattiralaMkArAntarameva // phale vizrAntau yo na lubdhastadviSaye hitaM prddaati.|| alaMkArAntaramiti / samAsottayAdirUpam ,na tu zleSa ityrthH| tathA ca-'anurAgavatI saMdhyA 'divasastatpuraHsaraH / aho daivagatizcitrA tathApi na samAgamaH // ' ityatra samAsoktitvam / tatpuraHsara iti AgacchantyA iva saMdhyAyAH kAmuka. iva divasaH puraH saMmukhaM saratIti vyAkhye. yam / na tu padAtinyAyenAgre divaso gacchati saMdhyA pazcAditi / evaM hi varSazatairapi samAgamo na bhavatIti kiM citram . // 'nAlasyaprasaraH-' ityAdau anyoktitvam // 'yo gopIjanavallabhaH stanataTavyAsaGgalabdhAspadazchAyAvAnavaraktako bahugaNazcitrazcaturhastakaH / kRSNaH so'pi hatAzayA vyapahRtaH kAntaH kayApyadya me kiM. rAdhe madhusUdano nahi nahi prANAdhikazcolakaH // ' ityatra sasaMdehatvam // yadi vAnyokteH sArUpyAdiH, sasaMdehasya ca sAdRzyAdiH, zleSavyatirekeNa vivikto'pyasti viSayastadAtrApi zleSasyAnyoktisasaMdehAnugrAhakatvena pravRttavAtsaMkaratvaM bhavatu zleSatvamiti / 'alaukikamahAlokaprakAzitajagatraya / stUyate deva sadvaMza muktAratnaM na kairbhavAn // ' 'AdAya cApamacalaM kRtvAhInaM guNaM vissmvRssttiH| yazcitramacyutazaro lakSyamabhADInamastasmai // ' acalaM parvataM nizcalaM ca / ahInAM sarpANAminaM khAminaM hInaM ca / viSamA trirUpA asthirA ca / acyutaH kRSNaH gatizUnyazca // 'akhaNDamaNDalaH zrImAnyasyaiSa pRthivIpatiH / na nizAkaravajAtu kalAvaikalyamAgataH // ' ityAdau ca ekaviSayarUpakavirodhavyatirekAnugrAhakaH 1. dRSTiH' syAt. 2. 'pazyaiSa' kA0 pra0. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 233 arthaikye yAdibhASANAM ca / dvitricatuHpaJcaSaNNAM bhASANAmarthAbhede yugpduktiryaadibhaassaashlessH| tatra saMskRtaprAkRtamAgadhapizAcazUrasenApabhraMzabhASANAM dviyoge paJcadaza, triyoge viMzatiH, caturyoge paJcadaza, paJcayoge SaT, SaDyoge ekaH / sarvamIlane bhASAzleSasya saptapaJcAzadbhedAH / ete ca pUrvoktabhASAzleSe bhinnArthatve'pi draSTavyAH // saMskRtaprAkRtayoryogo yathA'sarale sAhasarAgaM parihara rambhoru muJca saMrambham / virasaM virahAyAsaM voDhuM tava cittamasahaM me // ' saMskRtamAgadhyoryathA 'zUlaM zalantu zaM vA vizantu zabalA vazaM vizaGkA vA / __ azamadazaM duHzIlA dizanti kAle khalA azivam // ' zalantu gacchantu / adhirohantvityarthaH / zaM zubhaM vA yAntu / saMkIrNAH pApakAriNa iti yAvat / vizaGkAH santo vazaM bandhanaM vA vizantu / yato'vidyamAnopazamAvasthaM yathA bhavatyevamete khalA akalyANaM dizantyeva / saMskRtapaizAcyoryathA'campakakalikAkomalakAntikalApAtha dIpikAnagI / icchati gajapatigamanA capalAyatalocanAlapitum // saMskRtazUrasenyoryathA_ 'adharadalaM te taruNA madirAmadamadhuravANi sAmodam / . sAdhu pibantu supIvarapariNAhapayodharArambhe // ' supIvaretyAdyapi saMbodhanapadam / saMskRtApabhraMzayoryathA 'krIDanti prasaranti madhu kamalapraNayi lihanti / bhramarA mitra suvibhramA mattA bhUri rasanti // ' evaM dviyogAntare tricaturNA ca yogeSu codAhAryam / 1. 'kapolA' rudraTe. 2. pariNAhi' rudraTe. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 kAvyamAlA / SaDyogo yathA 'alolakamale cittllaamkmlaalye| . pAhi caNDi mahAmohabhaGgabhImabalAmale // he caNDi devi, rakSa / acapalalakSmi, manaHprasAdhanapadmAlaye / mahAmohasya janmalakSAbhyastAyA avidyAyA bhaJjane ugraM yahalaM tena akalaGke // uktsyaanyenaanythaashlessaaduktirvkroktiH| anyena vakrAnyathoktasyAnyena prativatrA zleSAdbhaGgAbhagarUpAdanyathAbhidhAnaM vkroktiH| bhaGgAdyathA-- 'kiM gaurimAM prati ruSA, nanu gaurahaM kiM, kupyAmi kA prati, mayItyanumAnato'ham / . jAnAmyatastvamanumAnata eva satya mitthaM giro giribhuvaH kuTilA jayanti // ' abhaGgAdyathA'ko'yaM dvAri; hariH, prayAyupavanaM zAkhAmRgasyAtra kiM, kRSNo'haM dayite, bibhemi sutarAM kRSNAdahaM vAnarAta, / kAnte'haM. madhusUdano, vraja latAM tAmeva madhvanvitA. mitthaM nirvacanIkRto dayitayA hrIto haraH pAtu vaH / / kAkuvakroktistvalaMkAratvena na vAcyA / pAThadharmatvAt / tathA ca zleSa iti saMkara evAyam / evamanyatrApyUhyAmiti // ata iti / asmAdanumAnAt / na umA anumA arthAtsaMdhyA tasyA nata ityapi // kAkuvakroktiriti / 'kaka laulye' ityasya dhAtoH kAkuzabdaH / tatra hi sAkAsanirAkAsAdikrameNa paThyamAno'sau zabdaH prakRtArthAdatiriktamapi vAJchatIti laulyamasyAbhidhIyate / yadi vA ISadarthe kuzabdastasya kAdezaH, tena hRdayasthavastupratIterISadbhUmiH kAkuH / kAkurvA jihvA tavyApArasaMpAdyatvAtkAkuH / tadrUpA vakroktiH kAkuvakroktiriti // pAThaMdharmatvAditi / 1. 'hariH' syAt. 2. 'vispaSTaM kriyamANAdakliSTA kharavizeSato bhavati / arthAntarapratItiryatrAsau kAkuvakroktiH // iti rudraTe tallakSaNaM jJeyam. 3. 'pAThya' syAt. 1. 'anupamA' ityevaM kaizcitpazcAcchodhitaH pAThaH. 2. 'pAThya' iti syAt. ata Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 23.5 abhiprAyavAn pAThadharmaH kAkuH sa kathamalaMkArI syAditi yAyAvarIyaH guNIbhUtavyaGgyaprabheda eva cAyam, zabdaspRSTatvenArthAntarapratItihetutvAt / yadAha dhvanikAraH- 'arthAntaragatiH kAkvA yA caipA paridRzyate / sA vyaGgyasya guNIbhAve prakAramimamAzritA // ' tathA ca bharataH -- 'sapta kharAtrINi sthAnAni calAro varNa dvividhA kAkuH paDalaMkArAH paDaGgAnIti pAThyaguNAH / tatra kAkau kharA eva vastuta upakAriNaH / tatparikarabhUtaM tu sthAnAdi / khareSu prakRtibhUteSu kAkurUpatA janyate / tatra sthAnazabdenaipAM kharUpanipatterAzrayo darzitaH / udAttAnudAttakharitakampitarUpatayA kharANAM yadukta pradhAnatvamanuraNanamayaM tattyAgenocanIca madhyamasthAna sparzitvamAtraM pAThyopayogIti darzitam / yadi hi kharamatAraktiH pAThye prAdhAnAnyenAvalamvyate tadA nAgakriyAsau syAt, na pATha: / ata eva gAnavailakSaNye saMpanne vAdyArthasamarpaNena cittavRttisamarpaNayA vAbhinayAnubhAvarUpatAlAbhAya kAkurartharasabhedenAbhidhIyate / tata eva kAkurUpatvameva sarvatrAnuyAyi, abhinayatve mukhyApayogAt / tathA cocadIptAdyalaMkAreSvapi kAkuzabdenaiva munirvyavaharati / kAkoreva hi prakArasaMpAdakAH paripUrNatAdhAyino'laMkArAH / alamiti paryAtyartha iha, na bhUSaNArthaH / aGgAni tu vicchedAdIni samartha zobhAdikaM ca popayituM kAkorevopakArINItyevaM paramArthataH kAkRreveyaM paitramI rUpAntaraiH pUrNakriyate / kAkkA ca paThyamAnasya khocitaMcinaDarUpArthAbhimukhyanayanenAbhinayatA dIyata iti kAkurevAtra pradhAnamiti / tatra ca saptakharAH --- paDjapabhagAndhAramadhyabhadhaivata nipAdavantaH / ete raseSUpapAdyAH - 'hAsya zTaGgArayoH kAya kharI madhyamapazcamI / paDjarpabhau tu kartavyau vIraraudrAdbhutedhyatha // nipAdavAn sagAndhAraH karuNe saMvidhIyate / dhaivatathApi kartavyo vIbhatse sabhayAnake // ' trINi sthAnAni -- uraH kaNThaH zira iti / ayamarthaH - zArIya vINAyAM kevalamuraHziraH kaNThalakSaNebhyastribhyaH eva sthAnebhyo na tu paiDjaSTaH (?), kharaH parityaktaraJjanAtmakagAnopayogikha vyApAraH kAkubhUtaH saMpravartate / cAyAyAM hi 1 1. 'pAThya' syAt. eva 'pAThyaguNAnidAnIM vakSyAmaH' ityupakramya ' tadyathA - sapta kharAH tu ityAyabhidhAnamupalabhyate. 5. 1. 'mukhyopa' ka. 2. 'revApa' ka. 3. 'patrabhI' syAt. 4. 'padmama' padaM truTitaM bharate. 'nipAdAH / ta ete ' bharate. 6. 'yathA' ityapItaH prAgbharate. 7, 'pu ca' bharate. 8. 'gAndhAraca nipAdazca kartavyaH karuNe rase' bharate. 9. 'dhaivatazcaiva' bharate. 10, 'padbhyo'STabhyaH (?)' syAt. * Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 kAvyamAlA | vINAyAM pratibimbAtmikAyAM raJjanAtmakakharakharUpavyatirekeNa na kAkusaMpattiH // yaMdAha - 'zIrAryAmatha vINAyAM tribhyaH sthAnebhya eva tu / urasaH zirasaH kaNThAtsvaraH kAkuH pravartate // ' tatra uroniSpannena tAreNa dUrasthAnAmAbhASaNavidhiH kAryaH / yadvA mandrakhareNa pAThamArabhya krameNa tAraM gatvA madhyena parisamApnuyAdityabhiprAya: // udAttAnudAttakharitakampitA varNAH / tatra hAsya zRGgArayoH kharitodAttairvarNaiH pAThyamupapAdyam / vIraraudrAdbhuteSUdAttakampitaiH / karuNavIbhatsabhayAnakeSvanudAttakampitairiti // dvividhA tu kAkuH sAkSAdatraiva pratipAdayiSyate // 'ucco dIptazca mandrazca nIco drutavilamvitau / pAThyAsyaite hyalaMkArI:-' iti / ucco nAma ziraH sthAnagatastAraH / sa ca dUrasthAbhASaNavismayottarottarasaMjalpatrAsanAvAdAdyeSu // dIpto nAma ziraH sthAnagatastArataraH / sa cAkSepakalaha vivAdAmarSotkuSTAdharSaNazaurya darpatIkSNarUkSAbhidhAnanirbhartsanAkrandAdiSu // mandro nAmoraHsthAnasthaH nirvedaglAnacintaiautsukya dainya vyAdhigADhazastrakSatamUrchAmadAdiSu // nIco nAmoraHsthAnastho mandrataraH / sa svabhAvAbhASaNavyAdhitapaHzrAntatra svapatitamUchodiSu // druto nAma kaNThagatastvaritalallamanmanabhayazItajvarArtatrastAya stAtyayikakAryAvedanAdiSu / lallaM savilAsam / manmanamavyaktam / ahameva mano mantA yatretyanenAzrUyamANam / lallamanmanau nAyikAgatAveva bAlavinodanasAntvanAdau / muJca muJcetyevaMprAyaparAbhiyogAnaGgIkaraNAdau veti / AtyayikaM zIghrasaMpAdyaM yatkAryaM tasyAvedanam // vilambitA nAma kaNThasthAnastho mandraH / zRGgAravitarkavicArAmarSAsUyitAvyaktArthapravAdalajAcintAtarjitavismitadIrgharoganipIDanAdiSu / 'hAsya zRGgArakaruNeSviSTA kAkurvilamvitA / vIraraudrAdbhuteSUccA dIptA cApi prazasyate // bhayAnake savIbhatse drutA nIcA ca kIrtitA / evaM bhAvarasopetA kAkuH kAryA prayoktRbhiH // ' aGgAni -- vi cchedo'rpaNaM visargo'nubandho dIpanaM prazamanamiti // tatra vicchedo nAma virAmakRtaH / arpaNaM nAma lIlAyamAnamadhuravalguvareNa pUrayateva raGgaM yatpaThyate / visargo nAma vAkya - nyAsaH / anuvandho nAma padAntareSva vicchedo'nucchrasanam / dIpanaM nAma visthAnazobhi vardhamAnakharaM ca / prazamanaM nAma tAragatAnAM kharANAmevaizvaryeNAvataraNam // tatra hAsyaGgArayorarpaNavicchedadIpanaprazamana saMyuktam / karuNe vicchedprshmnaarpnndiipnaanubndhbhulm| vIraraudrAdbhuteSu visargavicchedArpaNayuktam / bIbhatsarbhayAnakayoriti / sarveSAmapyeteSAM mandramadhyatArakRtaH prayogastristhAnastho bhavati / tatra dUrasthAbhASaNe tAraM zirasA, nAtidUre madhyaM kaNThena, pArzvato mandramurasA prayojayetpAThyamiti // mandrAttAraM gacchettArAdvA mandramiti / tadevaM dhvanidharmavizeSasya kAkoH pIThaH / dharmatvamavasthitam // 1 I 1. 'vAtsalya' bharate. 2 'kha' bharate. 3. 'pAThyasyaite' bharate. 4. 'lakSaNaM ca nibodhata' ityasyAgre bharate. 5. 'trAsanArtha vAdyeSu' bharate. 6. 'hakho' bharate. 7. 'vilambito' bharate. 8. 'tristhAna' bharate. 9. 'bhayAnakayorvisargavicchedAkAGkSiNa (?)prAyam' iti bharate upalambhAdatra pAThakhuTitaH pratIyate. 10. ' pAThyadharmatva' syAt. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / sA ca kAkurdvidhA-sAkAGkSA nirAkAsA ca / vAkyasya sAkAyanirAkAGkatvAt / yasmAdvAkyAt yAdRzaH saMketavalenArthaH pratIyate, na tAdRza eva, kiM tu nyUnAdhikaH pramANavalena nirNayayogyastadvAkyaM sAkAsam / tadviparItaM nirAkAsam / vaktagatA hyAkAGkSA vAkye upacaryate / sA ca prakaraNavalAnnizcIyate / viziSTaviSayatvaM ca tasyAstata evAvasIyate / / ___ viSayo'pi trividhaH-arthAntaram, tadarthagata eva vizeSaH, tadarthAbhAvo vA / yathA 'dezaH so'yamarAtizoNitajalaira-' iti / atra sAkAkAkuprabhAvAt 'tato'bhyadhikaM kurute' ityarthAntare gatiH // sAkAmiti / mandrAditArAntamaparisamAptavarNAlaMkAraM kaNThoraHsthAnagataM yathA bhavati tathaitatpaThanIyam // tadviparItamiti / yAdRzo vAkyAtsaMketavalenArthaH pratIyate tAdRza eva yanAnyUnAdhikaH pramANavalena nirNayayogyastadati // nirAkAmiti / mandrAditArAntaM parisamAptavarNAlaMkAraM ziraHsthAnagataM yathA bhavati tathedaM paThanIya mi. tyarthaH / kAkuprabhAvAditi / udAttakampitavarNasyoccadIptAlaMkArasya vAsamAptyA yA kAkupaThitistatprabhAvAdityarthaH / evamuttaratrApi sAkAGkSakAkUdAharaNadvaye vyAkhyeyam // nanu zrutamarthamanAdRtya kathaM kAkurarthAntaraM pratipAdayet / tatroktamanyaiH-vastukhabhAvo'tra draSTavyaH, na hi dRSTe'nupapannaM nAma' iti / vayaM tu brUmaH-iha yeyaM prathamena saMvitsyandena prANollAsayA varNAdirUpavizeSahInA vAgjanyate sA nAdarUpA satI harSo(kAdicittavRtti vidhiniSedhAdyabhiprAyaM vA tatkArya liGgatayA tAdAtmyena vA gamayatIti tAvasthitam / tathA ca prANyantarasya mRgasArameyAderapi nAdamAkarNya bhayaroSazokAdi pratipadyate tadayaM nAdAccittavRttyAdyavagamo'numAnaM tAvat / ye tvete varNavi. zepAste tannAdarUpasAmAnyAtmakavAktantugranthimayA iva prAcyaprayatnAtirikta nimittAnta 'yasminhadAH pUritAH kSatrAdeva tathAvidhaH paribhavastAtasya kezagrahAt / tAnyevAhitahetighasmaraguruNyatrANi bhAvanti me yadrAmeNa kRtaM tadeva kurute droNAtmajaH krodhanaH // ' iti zeSapUraNe saMpUrNaH zloko veNIsaMhAre. 2. 'tato'pyadhikaM' syAt, 1. 'aniyuktArthamaniryAtitavarNA' bharate. 2. 'taditi...' syAt. 3. 'niyuktArtha niryAtita' bharate. 1. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | ' sa yasya dazakaMdharaM kRtavato'pi kakSAntare gataH sphuTamavandhyatAmadhipayodhi sAMdhyo vidhiH / tadAtmaja ihAGgadaH prahita eSa saumitriNA ka sa ka sa dazAnano nanu nivedyatAM rAkSasAH ||' atra 'tadAtmaja ihAGgadaH' iti sAkAGkSayA kAkA khagatA vAliputro - citA vizeSA arghyante // 'nirvANavairadahanI :-' iti / atra bhaivantIti sAkAGkSAkA kurbhavanAbhAvamAha / bhavantIti va canoccAraNaM tvarthe'saMbhAvanAM vidadhadabhAvasya niSedhAtmano viSayaM bhavanalakSaNamarpayati / na bhavantyevetyarthaH // 238 bhinnA kRteH zabdasyaikArthateva punaruktAbhAsaH / bhinnarUpANAM sArthakAnarthakAnAM zabdAnAmekArthatvamivAmukhe, na punaH paramArthataH, punaruktavadAbhAsanaM punaruktAbhAsaH / yathA- "sattvaM samyaksamunmIlya hRdi bhAsi virAjase / dviSAmarINAM tvaM senAM vAhinImudakampayaH // ' rApekSAstata evAnyatrApyabhiprete'nyathApi prayoktuM zakyAH / ata eva dRSTavyabhicArAH / nAdastu jhaTityudbhinnamukharAgapulakasthAnIyo nAnyathAkartuM pAryata ityanyathAsiddho'nyathAsiddhaM zabdArtha bAdhata eva vA yathoktaM bhIrurnAma bhayamiti / anyaprakAratAM vA vAkyArthasya vizeSArpaNena vidhatte // vacanoccAraNamiti / vacanasya bhavantIti rUpasya // ityAcAryazrI hemacandraviracite viveke paJcamo'dhyAyaH / 'prazamAdarINAM nandantu pANDutanayAH saha mAdhavena / raktaprasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH // ' iti zeSayojane saMpUrNa zloko veNIsaMhAre draSTavyaH. 2. - 3. 'bhavantviti' syAt, nATake vA 'bhavanti' iti syAt, vivekasaMvAdAt. 1. ' ityananyathAsiddho' syAt. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 239 he devi, vigatarajovikAre hRdi sattvAkhyaM guNaM prakAzya. zobhase / arINAmakhinnAM sanAyakAM camUmutkampitavatI / atra 'bhAsi'-'virAjase'ityAdizabdAH sArthakAH / 'udakam'-'payaH'-zabdau nirarthako / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaMkAracUDAmaNisaMjJakhopajJakAvyAnuzAsanavRttI zabdAlaMkAravarNanaH paJcamo'dhyAyaH / SaSTho'dhyAyaH / athArthAlaMkArANAmekonatriMzatamAhahRdyaM sAdharmyamupamA / kAryakAraNayorasaMbhavAdupamAnopameyayoreva sAdharmyaM bhavatIti tayoreva samAnena dharmeNa saMbandha upamA / hRdyaM sahRdayahRdayAlAdakAri / tena sattvajJeyatvaprameyatvAdisAdharmya nopamA / tathA 'kumbha iva mukham' ityAdi zRGgArAdau / hAsyAdau tu na doSaH / hRdyagrahaNaM ca pratyalaMkAramupatiSThate / sAdhamya ca dezAdibhirbhinnAnAM guNakriyAdisAdhAraNadharmavattvam / abhede hyekatvameva syAt / tena 'puruSa iva puruSaH' iti satyapi puruSadvayasya puruSatvAnugamanalakSaNe sAmye nopamA / yadA tu dvitIyaH puruSazabdaH zaktimUlavyaGgacaparatayAvadAtakarmavacanaH, tadAnIM bhinnatvAdbhavatyeva / - yathA-- 'nighnannabhimukhaH zUro'nekazo bahuzaH parAn / saMgrAme vicaratyeSa puruSaH puruSo yathA // evaM ca yatrAsAdhAraNatApratipAdanArthamekasyApi bhedaH kalpyate, tatrApyupamA bhavati / ekonatriMzatamiti / upamotprekSArUpakanidarzanadIpakAnyoktiparyAyoktAtizayotayAkSepavirodhasahoktisamAsoktijAtivyAjastutizleSavyatirekArthAntaranyAsasasaMdehApadutiparivRttyanumAnasmRtibhrAntiviSamasamasamuccayaparisaMkhyAkAraNamAlAsaMkarAn // asAdhAraNatApratipAdanArthamiti / etatsadRzamanyaM nAstItyasAdhAraNatA tatpratipAdanArthamityarthaH / yathA 'ubhau yadi vyoni pRthakpravAhI' ityAdau kalpitopamAyAmanyairutpAdyopametyaparairatizayoktiriti ca vyapadezyAyAM varNanIyasya vastunaH prAptotkarSasya Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 kaavymaalaa| yathA'na kevalaM bhAti nitAntakAntinitambinI saiva nitambinIva / . yAvadvilAsAyudhalAsavAsAste tadvilAsA iva tadvilAsAH // ' tatra dezenopamAnopameyayorbhedo yathA-'madhureva paattliputrmaaddhyjnpdm| kAlena yathA-'vasanta iva hemantaH kAminIsukhahetuH' / kriyayA yathA-'nRtyamiva gamanamasyAH savilAsam' / guNena yathA-'gaurIva zyAmA subhagA' / jAtyA yathA--'vipra iva kSatriyaH zrotriyaH' / dravyeNa yathA-'tIrthakara iva gaNadharaH pUjyaH / samavAyena yathA-'viSANitvamiva daMSTritvaM hiMsram / abhAvena yathA-'mokSa iva samAdhau duHkhAbhAvaH' / dharmasya ca sAmyasamanvayasamudbhavasAtizayatvavirahAtsarveSAM purANAnAM padArthAnAM nUtanama. sadbhUtaM kimapi kAlpanikamupamAnaM dharmAntaraM vA vivakSitasAtizayatvasaMpattaye kavayaH samullikhanti tathAnanvaye'pi varNyamAnasaukumAryamAhAtmyAtkAlpanikamapyupamAnamupapanam // nanu vAstavasya dvitvasyAvidyamAnatvAt ubhayaniSTatvAccopamAnopameyabhAvavyavasthitarupamayA saha lakSaNAnanyatvamananvayasya na saMbhavatItyAzaGkayAha-ekasyApi bhedaH kalpyata iti / ayamabhiprAyaH-samAropitarUpasya dvilasyAbhyupagamAdapamAno. pameyabhAvasaMbandhanibandhanatvamupamAyA lakSaNaM vidyata eveti nAnvayaH pRthagalaMkAratvena vAcya iti // vilAsAyudhaH kAmaH / atra saiva nitambinIvetyetattadvilAsA ivetyetaccopamAnatayA vizrAntimalabhamAnamanyavyAvRttau lakSaNayAvatiSThate // viSANitvamiva daMSTritvamiti / atra 'samAsakRttaddhiteSu saMvandhAbhidhAnam' iti vacanAtsaMyogasya cAbhAvAdarthAtsamavAyasya saMbhavAdyasya guNasya hi bhAvAdravye zabdanivezastadabhidhAne 'tvatalau' iti tvapratyayena samavAyasyAbhidhAnam / tasya ca satyapyekatve upAdhinibandhanaM bhedakalpanaM nyAyyam / tatazca viSANopAdhika: samavAya upamAnaM daMSTropAdhikastUpameya iti // mokSa iveti / mokSe duHkhAbhAva iva samAdhau duHkhAbhAva iti bhAvaH // nityasamAsa 1. 'nAnanvayaH' syAt. 2. 'ityarthaH' kha. 3. ayaM koSTakAntargataH pATho'tra lekhakapramAdAtpatito bhavet. agre 'nerivo-' ityetacchokaprakaraNe 'ivena nityasa. mAsaH' ityasya vyAkhyArUpo bhavet. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 241 sopamAnopameyadharmopamAvAcakAnAmupAdAne pUrNA vAkye vRttau ca / setyupamA / prasiddhamupamAnamaprasiddhamupameyam / prasiddhayaprasiddhI ca kavivivakSAvazAdeva / dharmoM manojJatvAdiH / upamAvAcakA iva-vA-yathAzabdAH sadRzasaMnibhAdayazca / amISAmupAdAne pUrNA / sA ca vAkye vRttau ca bhavati / vAkye yathA-- 'kSaNaM kAmajvarocchityai bhUyaHsaMtApavRddhaye / viyoginAmabhUJcAndrI candrikA vadanaM yathA // ' parArthAbhidhAnaM vRttiH / sA ca yadyapi samAsataddhitanAmadhAtubhedena trividhA luptAyAmudAhariSyate, tathApIha samAsataddhitayoreva saMbhavati / yathA 'nerivotpalaiH paurmukhairiva saraHzriyaH / taruNya iva bhAnti sma cakravAkaiH stanairiva // ' atrevena nitysmaasH| iti / ye vivena samAsaM necchanti, tanmate vAkyopamAyAmidamudAharaNam / samAsopamAyAM tu-'avitathamanorathapathaprathaneSu praguNagarimagItazrIH / suratarutadRzaH sa bhavAnabhilapaNIyaH kSitIzvara na kasya // ' ityudAhAryam // ] prasiddhamiti / indumukhI kanyA ityAdI prasiddhaM candrAdi upamAnam, prasiddhaM tu mukhAdyupameyam / nanu 'tataH kumudanAthena kAminIgaNDapANDunA / netrAnandena candreNa mAhendrI digalaMkRtA // ' ityAdI kAminIgaNDAderupamAnatvaM candrAdezcopameyatvamupalabhyate, tatkathamucyate prasiddhamupamAnamaprasiddhamupameyamiti AzaGkayAha-prasiddhayaprasiddhI ceti / tathA hi strImAnasya gaNDapANDutAyAH kalpanAnupapatteH / kAmayate priyatamamiti yaugitvAzrayaNe kAminIzabdAtpratIyamAnahRdayasthitadurlabhamanohAripriyatamAyA gaNDazcandrAdapyadhikacamaskAradAyitvena pradhAnatayA prasiddha iti kavivivakSAvazAdeva prasiddhayaprasiddhI aGgIkriyete / na sarvalokaprasiddhayetyarthaH / yairapi prAkaraNikamupameyamaprAkaraNikamupamAnamiti pakSaH samAzriyate, tairapi kaviprasiddhiravazyamaGgIkartavyaiva / tathA hi candrakAminIgaNDAdinA prasiddhaguNenAprAkaraNikena prAkaraNikaM mukhacandrAyaprasiddhaguNamupamIyate / upa samIpe mIyate kSipyate khasAdRzyapariprApaNAdupameyaM yena tadupamAnam / yattu tena samIpe kSipyate saundaryA diguNayogitvena tatra prAkaraNike'prasiddhaM vadanacandrAdi tadupame1. 'yaugikatvA' syAta. 31 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | 'gAmbhIryamahimA tasya satyaM gaGgAbhujaGgavat / durAlokaH sa samare nidAghAmbararatnavat // ' atrevArthe tulyArthe ca vatistaddhitaH / 242 ekadvitrilope luptA | upamAnAdInAM madhyAdekasya dvayostrayANAM vA yathAsaMbhavaM lope lupto pamA / sA ca vAkye vRttau ca / ekalope vAkyagatA yathA 'anAdhivyAdhisaMbAdhamamandAnandakAraNam / na kiMcidanyadastIha samAdheH sadRzaM sakhe // atra yadyapi sadRzazabdAbhidheyasyotkRSTataraguNatvenAprApyatApratipAdanAdupamAnatvaM balAdAyAtam, tathApi tasya sAkSAdanirdezAdupamAnasya lopaH / tathA 'dhanyasyAnanyasAmAnyasaujanyotkarSazAlinaH / karaNIyaM vacazcetaH satyaM tasyAmRtaM yathA // atrAhlAdakatvAdidharmalopaH / upameyopamAvAcakayostu vAkye lopo naM saMbhavati / . dvilope yathA A 'DhuNDheillintu marIhisi kaNTayakaliyAI keyaivaNAI | mAikusumeNa samaM bhamara bhamanto na pAvihisi // ' atra dharmopamAnayorlopaH / vRttau ekalope yathA - 'anAdhivyAdhisaMbAdhamamandAnandakAraNam / na kiMcidanyadastIha samAdhisadRzaM sakhe // ' atra samAse upamAnasyAnirdezaH / 1. 'dudujanta' kA0 pra0. 'anveSayanmariSyasi kaNTakakalitAni ketakIvanAni / mAlatI kusumena samaM bhramara bhramannapi na prApsyasi // [ iti cchAyA // ] Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] tathA kAvyAnuzAsanam / 'rAjIvamiva te vakraM netre nIlotpale iva / rambhAstambhAvivorU ca karikumbhAviva stanau ||' atrevena nityasamAse dharmalopaH / tathA- 'zaradindusundaramukhI kuvalayadaladIrghalocanA sA me / dahati manaH kathamanizaM rambhAgarbhAbhirAmorUH // ' atra bahuvrIhau upamAvAcakalopaH / , tathA--- 'mRdhe nidAghadharmAzudarza pazyanti te pare / sa punaH pArthasaMcAraM saMcaratyavanIpatiH // ' atra nityasamAse 'karmakatrarNami' iva-lopaH / tathA 'haMso dhvAGgavirAvI syAduSTRkozI ca kokilaH / kharanAdI mayUro'pi tvAM cedasi vAgmini // atra nityasamAse kartari Nini copamAvAcakalopaH / .. yathA vA 'pUrNendukalpavadanA mRNAlIdezyadolatA / cakradezIyajaghanA sA svapne'pi na dRzyate || ' 243 atra taddhitavRttau dharmalopaH / ivArthazca kalpavAdibhiH sAkSAdabhihitaH / ISadaparisamAptaH pUrNenduriti pUrNendusadRzamityartho na tu pUrNendureveti ISadaparisamAptiviziSTe'rthe kalpavAdInAM smaraNAt / ISadaparisamAptaH pUrNenduriti vacanavRttyA yadyapi rUpakacchAyAM bhajate, tathApi prAtItikena rUpeNopamaiva / yam // vacanavRttyeti / sAmAnAdhikaraNyarUpayA / nanu kathamISadaparisamAptirghaTate yAvatA pUrNenduzabdena pUrNendujA tirucyate tadAdhAro vA dravyam / tatra jAtistAvadekA 1. 'tvaM' syAt. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kaavymaalaa| tathA hyatra pUrNendusadRzaM vadanamityayamarthaH pratIyate, na tvISadaparisamAptaH pUrNenduriti / yathA vA 'sU-yati sudhArazmimanAthati mRtAyate / mRtastu kAntAvirahe svarge'pi narakIyati // ' .atra nAmadhAtuvRttau karmAdhArayoH kyani kartuH vipi kyaGi ca iv-lopH| dvilope yathA 'DhuNDallintu marIhisi kaNTayakaliyAI keyaivaNAI / mAlaikusumasaritthaM bhamara bhamanto na pAvihisi // ' atra kusumasadRkSamiti samAse dharmasyopamAnasya ca lopaH / tathA 'paripanthimanorAjyazatairapi durAkramaH / saMparAye pravRtto'sau rAjate rAjakuJjaraH // ' atra samAse dharmasyevasya ca lopaH / niravayavA ceti sarvasminnAzraye samAptA / dravyamapi yattayA saMvaddhaM tatsarvataH pUrNavAtsa. mAptameva / tasmAdasaMbhava evAsyAH / sAmAnAdhikaraNyamapi pUrNendukalpaM vadanamiti vadanazabdena prApnoti tasyArthAntaravAcitvAnaiSa doSaH / iha zabdAduccaritadvayaM pratIyate / zabdArthoM jAtivyaM vA / abhidheyasaMbandhena vA azabdArthabhUtA api guNAH / yatra caitadubhayamasti tatra parisamAptiH / yatra tvanyataranAsti tatreSadaparisamAptiH / tatreha pUrNenduzabdaH pUrNendujAtihIne AhlAdanA diguNahIne vA dravye vartata ityupapadyate / iissdprismaaptiH| sAmAnAdhikaraNyamupapadyata eva kathaM yadA tAvatpUrNendujAtihIne kenacisAdharmyaNa vadanazabdAbhidheye'rthe vartivAtpUrNenduzabdaH kalpappratyayamutpAdayati tadA vadanazabdena sAmAnAdhikaraNyaM bhavati / ubhayorekArthavRttitvAt / yadA tu guNahIne pUrNendujAtIya eva pUrNenduzabdastadApi yathA gaurvAhInaka iti / sAmAnAdhikaraNyaM tathA bhavati / guNahIno hi pUrNenduH pUrNendukalpazabdenocyate tena ca tulyaM vadanamiti tadapi 1. 'DhuNDajjanta' kA0 pra0. 2. 'anveSayanmariSyasi kaNTakakalitAni ketakIvanAni / mAlatIkusumasadRkSaM bhramara bhramannapi na prApsyasi // ' [iti cchAyA / ] Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 246 yathA vA 'arAtivikramAlokavikasvaravilocanaH / kRpaNodagradordaNDaH sa sahasrAyudhIyati // ' atra nAmadhAtuvRttau sahasrAyudhamivAtmAnamAcaratItyAtmA upameyaH / sa cevAdizca luptaH / AcAralakSaNazca dharmaH kyappratyayena sAkSAdabhihitaH / tathA'savitA vidhavati vidhurapi savitarati tathA dinanti yAminyaH / yAminayanti dinAnyapi sukhaduHkhavazIkRte manasi // ' atra nAmadhAtuvRttau dharmasyopamAvAcakasya ca lopaH / trilope yathA--mRganayaneti / mRgasya nayane iti prathamaM tatpuruSaH, tato mRganayane iva nayane yasyA iti uSTramukhAditvAdvahuvrIhiH / atra guNadyotakopamAnazabdAnAM lopaH / yadA tu mRgazabda eva lakSaNayA mRganayanavRttistadA mRga eva nayane yasyA iti rUpakasamAsasyaiSa viSayaH, na tvasyopamAsamAsasyeti nAsti sthAnamupamAyAstrilopinyAH / kecittu-ayaHzUlenAnvicchatyAyaHzUlika ityAdau krUrAcAropameyataikSNyadharmevAdInAM lope trilopinImupamAmudAharanti, tanna yuktam / krUrasyAcArasyArthAnveSaNopAyAderayaHzUlatayAdhyavasAnAdatizayo. ktirevAyam / evaM dANDAjinika ityAdiSvapi draSTavyam / pUrNendukalpazabdenAbhidhAyiSyate // krUrAcAropameyeti / tathA patrAyaHzUlamupamAnam , arthAnvepaNopAyaH kazcidupameyaH, tIkSNalAdiH sAdhAraNo dharmaH, upamAnopameyabhAvazceti catuSTayamavagamyate tanmadhyAcca zabdaspaSTamupamAnamayaHzUleneti ziSTasya tu nitayasyArthasA- . mAdavagatiriti // dANDAjinika ityAdipvapIti / tathA hi dambhasya daNDA. jinatayAdhyavasitasya jIvanakriyAkaraNatvaM daNDAjinenArthAnanvicchati dambhena jIvatIti dANDAjinikaH / dAmbhika ityarthaH / evaM pArzvanArthAnanvicchati / anRjUpAyena jIvatIti pArzvakaH / kaumRtiko jAlika ityarthaH / tathA zItaka uSNaka ityatrApyalasatvazIghratvayoH zItoSNatvAbhyAmadhyavasitayoH karaNakriyAM prati vizeSaNatvaM karmatvaM ca / zItaM karoti shiitko'lsH| jaDa ityarthaH / evamuSNakaH zIghrakArI dakSa ityarthaH / tathaiva ca zvA mumU Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 kAvyamAlA / | mAlopamAdayastUpamAyA nAtiricyante iti na pRthaglakSitAH / tathA hi 'soha va lakkhaNamuhaM vaNamAla va viyaDaM harivaissa uram / kitti va pavaNataNayaM ANa va balAI se velaggae diTThI // ' iyamabhinne sAdhAraNe dharme 'jyotsneva nayanAnandaH sureva madakAraNam / prabhuteva samAkRSTa sarvalokA nitambinI || ' iti bhinne vA tasminnekasyaiva bahUpamAnopAdAne mAlopamA / tathA 'yAma iva yAti divaso dinamiva mAso'tha mAsavadvarSam / varSamiva yauvanamidaM yauvanamiva jIvitaM jagataH // ' 'nabha iva vimalaM salilaM salilamivAnandakAri zazibimbam / zazibimbamiva lasati taruNIvadanaM zaratkurute ||' 'atra yathottaramupameyasyopamAnatve pUrvavadabhinnabhinnadharmatve rasanopamA // 'alivalayairalakairiva kusumastabakaiH stanairiva vasante / bhAnti latA lalanA iva pANibhiriva kisalayaiH sapadi // ' tathA 'kamaladalairadharaikhi dazanairiva kesaraivirAjante / alivalayairalakairiva kamalairvadanairiva nalinyaH // ' rSati, ' ' azmA luluThiSate,' 'kUlaM pipatiSati' ityAdi // bhASyakArasyApi caivamAdAvati - zayoktibhedatvameveSTam / yadAha - 'na tiGantenopamAnamasti' / AkhyAtaM nopamAnaM bhavatItyarthaH / evaM vartamAnasAmIpyAdAvatizayoktibhedatvaM yathApratIti yojyam / tathA ca-'satsAmIpye sadvadvA' iti vartamAnasamIpe bhUte bhaviSyati ca vartamAnavatpratyayA bhavanti / kadA devadatta Agato'si / ayamAgacchAmi / Agacchantameva mAM viddhi / ayamAgamam eSo'smyAgataH / kadA devadatta, gamiSyasi / eSa gacchAmi / gacchantameva mAM viddhi / eSa gamiSyAmi / eSa gantAsmi / evamanyadapi / haripateH sugrIvasya / se iti 1. ' zobheva lakSmaNamukhaM vanamAleva vikaTaM haripateruraH / kIrtiriva pavanatanayamAjJeva balAnyasya vilagati dRSTiH ||' [iti cchAyA / ] 2. 'vilagga' setubandhe. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 247 atropamAnopameyayoravayavinoH samastavipayA, avayavAnAM caikadezaviSayA // 'tavAnanamivAmbhojamambhojamiva te mukham / nilInAM nalinIkhaNDe kathaM tu tvAM labhemahi // atrobhayorupameyatve upamAnatve copameyopamA // 'tvanmukhaM tvanmukhamiva tvadRzau tvadRzAviva / svanmUrtiriva mUrtiste tvamiva tvaM kRzodari // ' atraiksyevopmaanopmeytve'nnvyH|| 'ubhau yadi vyoni pRthakpravAhAvAkAzagaGgApayasaH patetAm / tenopamIyeta tamAlanIlamAmuktamuktAlatamasya vakSaH // ' atrAsadbhUtasyopamAnasaMbhAvanAdutpAdyopamA // 'tAsAM tu pazcAtkanakapramANAM kAlI kapAlAbharaNA cakAze / balAkinInIlapayodarAjiH puraH parikSiptazatahadeva // ana yatheSTaM vizeSaNairupameyaM parikalpya tAdRzameva siddhamupamAnamupAtta. miti kalpitopametyAdi / AsAM hi pRthaglakSaNakaraNe evaMvidhavaicitryasahasrasaMbhavAdatiprasaGgaH syAditi // asaddharmasaMbhAvanamivAdiyotyotprekSA / prAkaraNike'rthe ye dharmA guNakriyAlakSaNAstadabhAvalakSaNA vA teSAM saMbhAvanaM tadyogotprekSaNamutprekSA / sA ceva-manye-zaGke-dhruvaM-prAyo-nUnamityAdibhiH zabdaiotyate / rAmasya // tadabhAvalakSaNeti / guNakriyAbhAvalakSaNaH / tadyogotprekSaNamiti / anyadharmANAM svadharmIbhUtAdvastuna utkalitAnAM rasabhAvAbhivyaktayanuguNatayA vastvantarAdhyastatvena labdhaprakarSANAmIkSaNamityarthaH / hRdyagrahaNAnuvRtterlokAtikrAntagocaratvamasyA abhyanujJAtameva / tena yatra kutazcinimittAhaukikyeva dharmANAM saMbhAvanA, na ttrotprekssaa| na hi 'bhAraM vaha tIva puMgavaH', 'payo dadAtIva strIgavI' ityutprekSA pravartate, lokAtikAnta Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kaavymaalaa| yathA--- 'balaM jagadhvaMsanarakSaNakSamaM kSamA ca kiM saMgamake kRtAgasi / itIva saMcintya vimucya mAnasaM ruSeva roSastava nAtha niryayau / ' atra roSalakSaNasya guNasyotprekSA // 'asaMtoSAdivAkRSTakarNayoH prAptazAsanaH / svadhAma kAminInetre prasAsyati manmathaH // ' atra saMtoSaguNAbhAvasya // 'viyati visarpatIva kumudeSu bahUbhavatIva yoSitAM pratiphalatIva jaraThazarakANDavipANDuSu gaNDabhittiSu / ambhasi vikasatIva hasatIva sudhAdhavaleSu dhAmasu ___ dhvajapaTapallaveSu lalatIva samIracaleSu candrikA // atra kriyAyAH // 'kapolaphalakAvasyAH kaSTaM bhUtvA tathAvidhau / apazyantAvivAnyonyamIdRkSAM kSAmatAM gatau // ' atra darzanakriyAbhAvasya // evaM ca~ 'hiraNmayI sA lalaneva jaGgamAcyutA divaH sthAsnurivAciraprabhA / zazAGkakAnteradhidevatAkRtiH sutA dade tasya sutAya maithilI // ' tathA 'akAlasaMdhyAmiva dhAtumattAm / tathA--- 'AvarjitA kiMcidiva stanAbhyAM vAso vasAnA taruNArkarAgam / sujAtapuSpastabakAvanamrA saMcAriNI pallavinI lateva // ' tathA'acirAbhAmiva vighanAM jyotsnAmiva kumudabandhunA vikalAm / raitimiSamanmatharahitAM zriyamiva harivakSasaH patitAm // ' 1. 'ratimiva manma0' syAt. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 249 tathA 'sthitaH pRthivyA iva maandnnddH|' ityAdAvutprekSAvuddhirna vidheyA // yadyapyeSu kharUpato vizeSaNatazcopapAdya(?) kalpitam , tathApyupamaiva / upamAnopameyayoH sAdharmyasya tadvAcakAnAM pratIyamAnatvAt // ___ sAdRzye bhedenAropo rUpakamekAnekaviSayam / sAdRzye nimitte sati bhedena viSayaviSayiNonirdezena Aropo'tathAbhUte'pi tathAtvenAdhyavasAyo rUpayatyekatAM nayatIti rUpakam / AropyamANarUpeNAropaviSayasya rUpavataH kriyamANatvAt / sAdRzyagrahaNaM kAryakAraNabhAvAdinimittAntaravyudAsArtham / tena 'AyughRtam' ityAdau na rUpakam / bhedagrahaNamabhedAropanirAsArtham / tatra hyatizayoktirvakSyate / tacca ekamanekaM cAropasya viSayo yatra tattathA // tatraikaviSayaM yathA. 'kuraGgIvAGgAni stimitayati gItadhvaniSu ya sakhIH kAntodantaM zrutamapi punaH praznayati yat / gocarAyA eva saMbhAvanAyA utprekSAgocaratvAt // viSayaviSayiNoriti / arthAdupamAnopameyayoH // tathAnAdhyaklAyati / 'mukhaM candraH' ityAdI gauNIvRttiviSayatayetyarthaH / tathA hi upavano bhaavaaso| dvitIcegopanAnazabdena tathAbhUtenAnupapadyamAnasAmAnAdhikaravatAnA isa sAnimitAbhUtaguNavRtti niymyti| tatazca sAmAnAdhikaraNyamapyupapadyate / ata eva ca bhede'vabhedazatItiriyaM nApanyAyaH / tathA hyajJAte bhede kilAbhedapratItireva yatra, tanmithyAjJAnam / yathA zuktikAyAM rajatapratItiH / tathA bhede jJAte'pi yatrAbhedapratItiriva sopamA / bhede jJAte'pyAmukhye ki. lAbhedapratItau saMjAtAyAmapi pazcAdatraivaMvidhe viziSTe sAdRzye vizrAntistadrapakam / anyathA bhede'pyabhedapratItAvanyAya eva syAt / tatazca mithyAjJAnasAlaMkArarUpatvaM kathamucyate / atra ca kecicchabdAropapUrvakamAropaM truvte| apare viparyayam / anye yogapadyenobhayam / eSa eva ca yuktaH pakSa ityAhuH / tathA hi-zabdApacArAttAdrUpyaM rUpake kaizciducyate / tAdrUpyAropatastvanyaiH zabdAropo'na kathyate // upamAnaguNaistvanyAnupapameyaguNAnguNAn / pazyatAM yugapadbhAti tatra tacchabdarUpatA // ' tatretyupameye / taccha 1. 'sakhI' kA0 pra0. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 kaavymaalaa| vinidraM yaccAntaH svapiti tadaho vedayabhinavAM - pravRtto'syAH sektuM hRdi manasijaH premalatikAm // ' yatra caikasminviSaye'nekAnyAropyANi, tadapyekaviSayam / yathA--- 'saundaryasya taraGgiNI taruNimotkarSasya harSodmaH ___ kAnteH kArmaNakarma namarahasAmullAsanAvAsabhUH / vidyA vakragirAM vidheranavadhiprAvINyasAkSAkriyA prANAH paJcazilImukhasya lalanAcUDAmaNiH sA priyA // ' yatra caikatra viSaye AropyaM zrautaM viSayAntare tu gamyaM tdpyekvissym| vdeti / upamAnazabdAropa upamAnarUpAropazca // premalatiketi / premaiva lati- . keti / mayUravyaMsakAditvAdevazabdalopI samAsaH // nanu vyAghrAdidvAreNa ivazabdalopI samAso luptopamAyA dRzyate / tatazcobhayaprApteravazyaMbhAvinItvAdvakSyamANasaMdehasaMkaraH prApnoti / ucyate-yatrAnyataraparigrahe sAdhakapramANAbhAvastaditarasya vA parihAre na syAdvAdhakaM pramANaM tatraivobhayaprasaktiranivAryeti sa eva saMdehasaMkaro'laMkArasya viSayo vakSyate / iha tu latAyAH sevanamAnukUlyAdAropitadharma eveti rUpakaparigrahe sAdhakamasti tatsaMkarazaGkA na kAryA / evaM bAdhakenApi pramANena saMdehAMzApavartanAdaparAMzapratiSThAyAM niravakAzataiva saMdehasya / yathA-'madhusurabhiNi SaTpadena puSpe mukha iva sAlalatAvadhUriva / ..................." mukha iva puSpe madhukareNa cumbyate sma' iti vivakSAyAmivaza. bdadvayena vAkyArthAsaMgatirvAdhakaM pramANaM samAse luptopamAyAH, na tu 'sAlalatAvadhUguNayoginI mukha iva SaTpadena cucumbe' iti rUpakasya / tathA hi mukha iva puSpa ityatra sadRzasya puSpasya pratipattau mukhAdhIyamAnavizeSatA puSpAzritA pUrvameva pratItaurasyatayopArohati / tena mukhasAmarthyAkSiptayA vadhvA kayApi bhavitavyamiti / sAtra latAbhidhIyate / tasmAlataiva vadhUrityAJjasI rUpake pratipattiH / upamApratipattestvanAasatvaM mukhopamitisAmarthyAkSiptapuSpagatarUpavizeSAnupayogitvAt / tathA cAtropameye puSpavizeSe mukhopamitisAmarthyAkSipte cumbanAdhAratvAdau na sAlatAyA upayogo'sti, vadhvA eva tatropayogitvAt / tena vadhUratra pradhAnam , tadupayoginI tu sAlalatA sAlalataiva vadhUrityanayA rUpakacchAyayA saMgatiH pratipadyata iti / tasmAdyatra vizeSAvasAye nimittamasti, tatra rUpakaM samAsAbhihitopamA vAnyatra saMkara iti // saundaryasyeti / atra taraGgi 1. 'anidra' kA0 pra0. 1. 'sAlalatAyA' syAt. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / ____251 yathA'jassa raNanteurae kare kuNantassa maNDalaggalayam / rasasaMmuhI vi sahasA parammuhI hoi riuseNA // ' atra raNasyAntaHpuratvAropaH zrauto maNDalAgralatAyA nAyikAtvaM ripusenAyAzca pratinAyikAtvamarthasAmarthyAdavasIyate / anekaviSayaM yathA'yasyA vIjamahaMkRtirgurutaro mUlaM mameti graho nityatvasmRtiraGkuraH sutasuhRjjAtyAdayaH pallavAH / skandho dAraparigrahaH paribhavaH puSpaM phalaM durgatiH sA me tvaccaraNAhaNAparazunA tRSNAlatA lyatAm // ' yathA vA__ 'indrastvaM tava vAhU jayalakSmIdvAratoraNastambhau / - khaDgaH kRtAntarasanA rasanA ca sarakhatI rAjan / ' evaM ca ye'nye rUpakaprabhedA varNyante / yathA--- 'lalanAH saroruhiNyaH kamalAni mukhAni kesarairdazanaiH / adharairdalaizca tAsAM navavisanAlAni bAhulatAH // ' idaM sahajAvayavaM rUpakam / 'gajo nagaH kuthA meghAH zRGkhalAH pannagA api / yantA siMho'pi zobhante bhramarA hariNAstathA // ' idamAhAryAvayavaM ca / 'alikulakuntalabhArAH sarasijavadanAzva cakravAkakucAH / rAjanti haMsavasanAH saMprati vApIvilAsinyaH // ' 1. 'yasya raNAntaHpure kare kurvato maNDalAgralatAm / rasasaMmukhyapi sahasA parAmukhI bhavati ripusenA // ' [iti cchAyA / ] 2. 'jihA' rudraTe. - - Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 kAvyamAlA | idamubhayAvayavamityAdi // te na lakSitAH, uktagrahaNenaiva saMgRhItatvAt / evaMvidhavaicitryasahasrasaMbhavAccAtiprasaGgaH syAt / yadAha 'na paryanto vikalpAnAM rUpakopamayorataH / diGmAtraM darzitaM dhIrairanuktamanumIyatAm !!' iti / / iSTArthasi dRSTAnto nidarzanam / iSTasya sAmAnyarUpasya vizeSarUpasya vA prAkaraNikasyArthasya siddhyai yo dRSTAntaH sa nirdizyate prAkaraNiko'rtho'treti nidarzanam / yathA "hoi na guNANurAo jaDANa NavaraM pasiddhisaraNANa / kirapaNDuvai samiNI cande piyAmuhe diDe || yathA vA -~ 'upari vanaM ghanapaTalaM dUre dayitA tadetadApatitam | himavati divyauSadhayaH kopAviSTaH phaNI zirasi // ' 1 pyAderAropyasya priyAlakSaNa eka eva viSayaH / rahasAmiti hAsyAnAm // iSTasyeti / uttaratra vizeSasya sAmAnyena samarthane'rthAntaranyAsatvaM vakSyata ityatrArthAdarthasya sAmAnyarUpasya vizeSarUpasya ceti labhyate / nanu cArthAntaranyAso'pi nidarzanalakSaNena saMgrahiSyate / kiM tasya pRthaglakSaNakaraNenetyAzaGkayAha-yo dRSTAnta iti / dRSTosnto nizcayo yatra sa dRSTAntaH / nizcayazca vizeSAdeva saMbhavatIti vizeSarUpa evAsau / tena 'yatra sAmAnyasya vizeSasya vA vizeSeNa samarthanaM tannidarzanam / yatra tu vizeSasya sAmAnyena samarthanaM so'rthAntaranyAsaH' iti viveka utpadyate // hoi na guNANu| rAo iti / atra sAmAnyaM vizeSeNa sAdhyate // uparIti / atra vizeSo vizeSeNa 1. 'bhavati na guNAnuMrAgo jaDAnAM kevalaM prasiddhizaraNAnAm / zazimaNizcandre priyAmukhe dRSTe // ' [ iti cchAyA / ] *****.... 1. 'saMgraha' syAt. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 253. yathA vA'devIbhAvaM gamitA parivArapadaM kathaM bhajatyeSA / na khalu paribhogayogyaM daivatarUpAGkitaM ratnam // yathA vA--- 'kva sUryaprabhavo vaMzaH ka cAlpaviSayA matiH / titIrghardustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram // ' yathA vA'atyuccapadAdhyAsaH patanAyetyarthazAlinAM zaMsat / ApANDu patati patraM taroridaM bandhanagranthaH // ' ete sAdharmyaNa nidarzanaprakArAH // vaidhaya'NApi yathA 'guNAnAmeva daurAtmyAzruri dhuryoM niyujyate / asaMjAtakiNaskandhaH sukhaM jIvati gaurgaliH // ' 'tavAhave sAhasakarmanarmaNaH pANiM kRpANAntikamAninIyataH / bhaTAH pareSAM vizarArutAmagurdadhatyavAte sthiratAM hi pAMsavaH // ' iti // sAdhyate // devIbhAvamiti, va sUryeti, atyuccapadAdhyAsa iti / udAharaNatrayasyAyamabhiprAyaH / yathA kaizcitprativastUpamA, prakAradvayena nidarzanA ca pRthak lakSitA tathA na lakSyata ityarthaH / nidarzanalakSaNenaiva vyAptavAt / tathA hi 'devIbhAvaM-' iti 'kva sUrya-' ityudAharaNadvaye vizeSa eva dRSTAntena sAdhyamAna upalabhyate // nanu prativastUpamAntarbhavatu nidarzane / nidarzanAvizeSastu kathamantarbhaviSyati / tasya 'abhavadvastusaMvandha upamAparikalpakaH' ityevaM lakSaNakhAt / atrocyate-ka sUryetyAdau dArTIntike vastusaMbandhasya asaMbhavaH, dRSTAnte vA, alpaviSayamatyA sUryavaMzasya varNanamasaMbhavaditi dArzantike vastusaMvandhasyAsaMbhava iti cet, na / yatra vAkye'saMbhavanevArthaH pratipadyate, tatra kathamabhavadvastusaMvandhatA / syAdevaM yadi pratipadyamAnasyArthasya vAkye kazcidasaMbandhaH syAt / tasmAna dAntike vastusaMvandhasyAsaMbhavaH dArTAntikaprativi. 1. 'zarmaNaH' kA0 pra0. 'sAhasakarmaNA zarma sukhaM yasyeti vigrahaH' ityudAharaNacandrikA. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 kaavymaalaa| / prakRtAprakRtAnAM dharmekyaM dIpakam / bahuvacanaM samastavyastaparigrahArtham / tena prakRtAprakRtAnAM prAkaraNikAprAkaraNikAnAmarthAdupamAnopameyatvena prakRtAnAmaprakRtAnAM ca kevalAnAM dharmaH kriyAdiryadeka eva prayujyate tadA dIpavadekasthAnasthamanekadIpanAdIpakam / yathA'candamaUehiM nisA NaliNI kamalehiM kusumagucchehiM layA / haMsehiM sarayasohA kabakahA sajjaNehiM kIrai garuI / ' atra kAvyakathA prakRtA zeSANyaprakRtAni / gurukIkaraNamekA kriyA / mvarUpatvAcca dRSTAntasya dRSTAnte'pyayameva nyAyaH / 'udayati vitatolarazmirajI-' ityAdau tu atizayoktibhedalaM vakSyate / 'atyuccapadAdhyAsaH' ityatra tu sAmAnyaM dRSTAntena samarthyate / sAkSAskriyApi tadarthAnvayakhyApanaM kurvatIti na dRSTAntAtpracyavata iti // candamaUehiM iti / candramayUkhAdInAmapi na nizA dinA vinA ko'pi parabhAgalAbhaH / sajjanAnAmapi kAvyakathAM vinA kIdRzI sAdhujanatA / candramayUkhaizca nizAyA gurukIkaraNaM bhAkharavasevyatAdi yatkriyate, kamalainalinyAH zobhA parimalalakSmyAdi, kusumagucchalatAyA abhigamyatvamanoharatvAdi, haMsaiH zAradazobhAyAH zrutisukhakaratvamanoharatvAdi, tatsarva kAvyakathAyAH sajanairityetAvAnayamoM gurukI kriyate ityetaddIpakavalAccakAsti / kathAzabda idamAha-AsatAM tAvatkAvyasya kecana sUkSmA vizeSAH, sajanairvinA kAvyakathA kAvyamityeSa zabdo'pi vidhvaMsate / teSu tu satsu AstAM subhagaM kAvyaM kAvyazabdasya vyapadezabhAgapi zabdasaMdarbhamAtraM tathA tathA taiH kriyate yathAdaraNIyatAM pratipadyate // nanu yadi kriyApadopanibandho dIpakam , tarhi na tadalaMkAraH / kriyApade hi sati vAkyaparisamAptiH pratIyate, na punarAtizayaH, vinA kriyApadaM vAkyameva kiMcinnAsti yadavocAma / 'savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam' iti AkhyAtazabdena cAtrAkhyAtAntaM padamucyate, tasyaiva kriyAvAcakatvAt / tenAtra kutaH kasyAtizayaH, zAstrArambhavaiyarthyAcca / tathA hi-alaMkArazUnyaM kAvyaM mA bhUditi kavInAmalaMkAravyutpattiH kriyate / kriyApadasya ca dIpakatve sarva kAvyaM sAlaMkAramiti nArtho'nena granthena / alaMkArabhedaprajJApanArtho'yaM grantha iti cet, tenaiva tAvajjJApitena ko'rthaH sarvathA sAlaMkAraM kAvyaM vidheyam / tatra yadyalaMkArAntaraM kAkatAlIyena 1. 'candramayUkhairnizA nalinI kamalaiH kusumgucchltaa| haMsaiH zAradazobhA kAvyakathA sajjanaiH kriyate gurukI // [iti cchaayaa|]: Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 266 yathA vA 'mado janayati prIti sAnaGgaM mAnabhaGguram / sa priyAsaMgamotkaNThAM sAsahyAM manasaH zucam // ' atra madAdau yatprAkaraNikatayA vivakSyate tadupameyaM shessaannyupmaanaani| na ca kramaikatvamupamAM ruNaddhIti vAcyam / 'rAma iva dazaratho'bhUddazaratha iva raghurajo'pi raghusadRzaH / aja iva dilIpavaMzazcitraM rAmasya kIrtiriyam // ityAdau kramaikatve'pyupamAdarzanAt / prakRtAnAM dharmaikyaM yathA'pANDakSAmaM vadanam-' iti / yathA vA'hasANa sarehiM sirI sArijjai aha sarANa haMsehiM / aNNoNNaM viya ee appANaM Navara garuanti // bhavati tadA zobhanameva, no ceddIpakamavasthitameva / kiM ca saMkarasyocchedaprasaGgAna kiyApadaM dIpakAlaMkAraH / pRthak pRthak labdhAtmanAmalaMkArANAmekavAkyasaMsarge saMkaraH / na ca kriyApadasya dIpakatve rUpakAdayo'laMkArA dIpakAtpRthagAtmAnaM labdhumutsahante / ta. smAna kriyApadaM dIpakam / satyam / na kriyApadamAtramasmAkaM dIpakam / kiM tu bahubhiH samAnajAtIyaiH kArakavizeSairabhisaMvadhyamAnam / tasya cAnekeSvartheSvabhisaMvadhyamAnasyArthAdanvayirUpaM yattatsAmyamucyate / prAkaraNikAprAkaraNikatvAbhyAM ca tepAmarthAnAmupamA. nopameyabhAvo gamyamAno na zrautaH / ata eva dIpakamupamAto bhidyate / yatrApi prAkaraNikA eva aprAkaraNikA eva vA padArthA ekadharmAnugatA varNyante, tatrApi teSAM parasparaM kiMcitsAmyaM vijJeyameva // nanu rudraTaprabhRtibhirvAstavabhedatayApi dIpakaM pratipAditam, tatra ca kathamaupamyaM syAdityAzaya nidarzayati-mada iti / madaH surAdipAnavikAravizeSaH / mAnabhaGguraM mAnabhajanazIlam / yadvA mAno bhaGguro yatreti samAsaH // kriyAderdharmatyaikasyaiva vAkyArtheSvanekeSvapi sAdhAraNatayopAdIyamAnatvAdatraupamyaM valAdApatati / tatrApi yadvivakSitaM tadupameyamitarastUpamAnamiti / ata eva rudraTokta aupamyasamuccayo'pi dIpakameva tulyakhabhAvatvAditi // haMsANeti / atra haMsAnAM zrIH sa 'haMsAnAM sarobhiH zrIH sAryate'tha sarasAM haMsaiH / anyonyamevaite AtmAnaM kevalaM gurUkurvanti // ' [iti cchAyA / 1. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 kaavymaalaa| aprakRtAnAM yathA'kumudakamalanIlanIrajAlilalitavilAsajuSozoH puraH kaa| amRtamamRtarazmirambujanma pratihatamekapade tvadAnanasya // 'vidyati kUNati vellati vicalati nimiSati vilokayati tiryaka / antarnandati cumbitumicchati navapariNayA vadhUH zayane // ityAdau jAtereva camatkAro na dIpakasyeti kArakadIpakaM na lakSyate / , sAmAnyavizeSe kArye kAraNe prastute tadanyasya tulye tulyasya coktirnyoktiH| sAmAnya prastute tadanyasya vizeSasya, vizeSe sAmAnyasya, kArye kAraNasya, kAraNe kAryasya, sadRze sadRzasya cAnyasyAprastutasyoktirabhidhAnamanyoktiH / aprAkaraNikasyAbhidhAnena prAkaraNikasyAkSepa ityarthaH / . robhiH sarasAM ca haMsaiH sAryata iti sAdhAraNakriyayA ekayaiva haMsasarasoH prAkaraNikayoH saMvandha iti anyonyanAmAlaMkAro na dIpakatAmatikAmati // yathA vA-'kaNThasya tasyAstanuvandhurasya muktAkalApasya ca nistalasya / anyonyazobhAjananAdbabhUva sAdhAraNo bhUSaNabhUghyabhAvaH // ' iti / atra kaNThamuktAkalApayoH prAkaraNikayoranyonyaM bhUdhyabhUSaNabhAva iti // kusudeti / atra kumudAdIni amRtAdIni cAprAkaraNikAni dRzorAna. nasya ca prakRtasya varNyamAnatvAt / yathA vA--'yaiITA sA navA dRSTA suSitAH. samameva . te / hRtaM hRdayamekapAmanyeSAM janmanaH phalam // ' atra priyatAM pAkaraNikI prati a. valokayitRNAsanavalokayitRNAM ca prAkaraNikAnAM muSitatvameko dhame iti / evaM ca tulyayogitA pRthak na vAcyA iti / nanu kArakadIpakamanyairuktaM tartika nocyate ityAzaGkayAha-vidyatItyAdi // aprastutasyeti / upavarNanAvasarAdapetatvAdaprAkaraNikasyetyarthaH / abhidhAnamiti / stutinindobhayAnubhayarUpam // nanu cAprastutapadArthakharUpoktAvasaMbaddhabhASitA nAlaMkAragandho'pi / tathA hi / parvatopavarNanAyAM kaH samudrakharUpamupavarNayet / upavarNane vA ziSTavigarhaNamavazyaM bhAvItyAzaya, anyoktizabdArtha prakaTIcikIrSurAha-aprAkaraNikasyAbhidhAnenetyAdi / sAntareNa zabdavyApAreNa gocarIkriyamANaH prAkaraNiko yo'rthastena sahAprastutasya kAryakAraNabhAvAdau saMbandhe sati sahRdayahRdayAvarjakamalaMkArarUpatvametasyA ityarthaH / tulye prastute yatra tulyasyAprastutasyAbhidhAnaM tatra vizeSo vizeSeNa pratIyata iti pUrvAbhyo bhedaH / 1. 'tavA' kA0 pra0. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 6 adhyAyaH ] yathA kAvyAnuzAsanam / 'airAvaNaM spRzati mantrayate marudbhivajraM parAmRzati pazyati yodhasArthAn / merostaTAni viSamIkurute mahendra 2.5.7 stvacchaGkayA nizi na yAti narendra nidrAm // ' atra tvayyudyukte na kazcitsukhaM zete iti sAmAnye prastute vizeSa uktaH / 'aho saMsAranairghRNyamaho daurAtmyamApadAm / aho nisargajihmasya durantA gatayo vidheH // ' atra kvApi vastuni vinaSTe vizeSAtmani prastute daivakhAtantryaM sarvatra sAmAnyarUpamaprastutaM varNitam / 'ye yAntyabhyudaye prItiM nojjhanti vyasaneSu ca / te bAndhavAste suhRdo lokaH svArthaparo'paraH // ' atra jarAsaMdhaH kAryarUpAM zraddheyavacanatAM prastutAmAtmano'bhivyaktuM suhRdvAndhavarUpatvamaprastutaM kAraNaM varNayati / 'seggaM appariyAyaM kucchuhalacchivirahiyaM mahumahassa uram / sumarAmi mahaNapurao amuddhayandaM va harajaTApa bhAram // ' 'atra jAmbavAn vRddhasevAcirajIvitvavyavahAra kauzalAdau mantritAkAraNe prastute kaustubhalakSmIvirahitaharivakSaH smaraNAdikamaprastutaM kAryaM varNayati / tulye prastute tulyasyAbhidhAne dvau prakArau / zliSTavizeSaNatA, sAdRzyamAtraM vA tulyAntarasyAkSepahetuH / anyoktau ca yadvAcyaM tasya kadAcidvivakSitatvaM kadAcidavivakSitatvaM kadAcidvivakSitA. vivakSitatvamiti trayI vandhacchAyA / tatra vivakSitatvaM yathA - 'parArthe yaH pIDAmanubhavati bhaGge'pi madhuro yadIyaH sarveSAmiha khalu vikAro'pyabhimataH / na saMprApto vRddhiM 'khargamapArijAtaM kaustubhalakSmIvirahitaM madhumathanasyoraH / 1. smarAmi mathanapurato'mugdhacandraM ca harajaTAprAgbhAram // ' [ iti cchAyA / ] 2. 'apArijAaM kautthuha' setau . 1. 'aprastutaprazaMsAyAM' dhvanyAloke. 33 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 kaavymaalaa| yathA-- 'nAlasyaprasaro jaDeSvapi kRtAvAsasya koze ruci- . daNDe karkazatA mukhe ca mRdutA mitre mahAnprazrayaH / AmUlaM guNasaMgrahavyasanitA dveSazca doSAkare yasyaiSA sthitirambujasya vasatiyuktaiva tatra zriyaH // atrAprastutenAmbujena tulyavizeSaNabalAttulyaH satpuruSa AkSipyate // AdAya vAri paritaH saritAM mukhebhyaH kiM tAvadarjitamanena durarNavena / kSArIkRtaM ca vaDavAvedane hutaM ca pAtAlakukSikuhare vinivezitaM ca // atrArNavasya garhaNayAnyAyopArjitadhanatvAdipratIyamAnasAdRzyaH kazcipuruSavizeSa AkSipyate // yadi sa bhRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo'sau na punaraguNAyA marubhuvaH // ' ikSau pIDanaM pIDA, satpuruSe tu parArthodyate tadartha kleza: / bhaGgo'pIkSau granthitroTanam , satpuruSe tu dhanAbhAvanimitto viplavaH / ikSormAdhuryamAkhAdyalakSaNo guNaH, satpuruSe tvanulvaNatvam / ikSovikAraH zarkarAguDakhaNDAdi, satpuruSe tu cittvikriyaa| na hi satpuruSA vikRtyavasthAyAmapyasevyAH / ulvaNatvAbhAvAt / ikSorakSetramUSaram , satpuruSe nirvivekakhAmyAdisthAnam // yathA vA--'amI ye dRzyante nanu subhagarUpAH saphalatA bhavatyeSAM yasya kSaNamupagatAnAM viSayatAm / nirAloke deze kathamidamaho cakSuradhunA samaM jAtaM sarvairna samamatha vAnyairavayavaiH // ' nanviti / yairjagadidaM bhUSitamityarthaH / yasya cakSuSo ciSayatAM kSaNaM gatAnAmeSAM saphalatA bhavati tadidaM cakSuriti saMvandhaH / Aloko viveko'pi / na samamiti / hasto hi varaM sprshaadaanaadaavpyupyogii| avayavairiti / atitucchaprAyarityarthaH / atra avicArakajanAkule kAle kazcinmahApuruSaH kukhAmibhiritarajanasamasatkAratayA tato'pi cAprayojanayA nyUnasatkAratayA khalI kriyamANa: prastutaH // yathA ca-'prANA yena samarpitAstava balAyena tvamutthApitaH skandhe yasya ciraM sthito'si vidadhe yaste saparyA puraH / tasyAsya smitamAtrakeNa janayajIvApa 1. 'zatebhyaH' prAglikhitam. 2. 'dahane' kA0 pra0. 1. 'na samamityarthaH' kha. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / . vizeSyazliSTatA tu anyoktiprayojakatayA na vAcyA / yathA 'puMstvAdapi pravicaledyadi yadyadho'pi yAyAdyadi praNayanena mahAnapi syAt / abhyuddharettadapi vizvamitIdRzIyaM kenApi dikprakaTitA puruSottamena // ' 259 ., hArakriyAM bhrAtaH pratyupakAriNAM dhuri paraM vetAlalIlAyase // ' atra yadyapi sArUpyavazena kRtaghnaH kazcidanyaH prastuta AkSipyate, tathApyaprastutasya vetAlavRttAntasyApi camatkArakAritvaM na hyacetanopAlambhavadasaMbhAvyamAno'yamartha iti / eSu vAcyaM vivakSitakharUpameva, na tu prastutam / AdyayordvayormahAguNasyAvipayapatitatvAdaprAptaparabhAgasya, tRtIye ca kRtaghnasya kasyacitsvarUpaM varNayituM tAtparyeNa stutamiti // avivakSitatvaM yathA - 'kastvaM bhoH kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi zAkhoTakaM vairAgyAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyase / vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na cchAyApi paropakArakaraNe mArgasthitasyApi me // kathayAmItyAdi pratyuktiH / anena padenedamAha - 'akathanIyametat zrUyamANaM hi nirvedAya bhavati, tathApi tu yadyanubandhastatkathayAmi' / vairAgyAditi / kAkkA daivahatakamityAdinA ca sUcitaM te vairAgyamiti yAvat / sAdhu viditamityuttaram / kasmAditi vairAgye hetupraznaH / idaM kathyata ityAdi sanirvedasmaraNopakramaM kathaM kathamapi nirUpaNIyatayottaram / vAmeneti / anucitena kulAdinopalakSita ityarthaH / vaTa iti / chAyAmAtrakaraNAdeva phailadAnazUnyAduddharakandhara ityarthaH / chAyApIti / zAkhoTako hi zmazAnAgnijvAlAlI DhalatApallavAdista ruvizeSaH / na hi vRkSavizepeNa sahoktipratyuktI saMbhavata iti avivakSitAbhidheyenaivAnena zlokena samRddhAsatpuruSasamIpe vAsino nirdhanasya kasyacinmanakhinaH paridevitaM tAtparyeNa vAkyArthIkRtamiti pratIyate // vivakSitAvivakSitatvaM yathA - ' uppahajAyAe asohi - NIe phalakusumapattarahiAe / vorIe vaI danto pAmara "ho ho hasijjihasi // ' atra vAcyo'rtho nAtyantaM saMbhavI ne vAsaMbhavIti vA na vaktuM zakyam, vyaGgyasyApi bhAvAt / 1. 'ledapi' kA0 pra0. 1. 'yadi nirvandha' dhvanyAlokalocane. 2. 'phaladAnAdizUnyA' dhvanyAlokalocane. 'utpathajAtAyA azobhinyAH phalakusumapatrarahitAyAH / 3. vadaryAvRtiM dadatpAmara bho bho hasiSyate // ' [iti cchAyA / ] 4. 'ho ohasijjihasi' dhvanyAloke. 5. ' vAcya eva niyamo nAstIti dhvanyAlokalocane. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260. atra puruSottamazabdasyArthadvayavAcakatve'pi satpuruSacaritasya prastuta - tvAdabhidhA ekatra niyantriteti satpuruSa eva vAcyo na viSNuH, taccaritasyAprakRtatvAt / tatpratItistu zabdazaktimUlAt dhvanereva / yadyapi ca satpuru1 kAvyamAlA | tathA hi------utpathajAtAyA iti na tathA kulodgatAyAH / azobhanAyA iti lAvavyarahitAyAH / phalakusumapatrarahitAyA iti / evaMbhUtApi kAcitputriNI vA bhrAtrAdipakSaparipUrNatayA saMvandhivargapoSikA vA parirakSyate / badaryA vRtti dadatpAmara bho bho hasiSyase / sakalalokairiti bhAvaH // yathA vA --- ' so'pUrvo rasanAviparyayavidhistatka - rNayozcApalaM dRSTiH sA madavismRtakhaparadikkiM bhUyasoktena vA / sarva vismRtavAnasi - mara he yadvAraNo'dyApyasAvantaH zUnyakaro niSevyata iti bhrAtaH ka eSa grahaH // ' rasanA - viparyayo'satyabhASitvamapi / cApalamazrotavyazravaNamapi / mado garvo'pi / zUnyakaratvamapi / atra rasanAviparyAsaH zUnyakaratvaM ca bhramarasyAsevane na hetuH karNacApalaM tu hetuH madaH pratyuta sevane nimittamiti // nanu yatrAprastutaM vastu prastutArthAnubandhi kathyate, tatra yadyanyoktitvamabhidhIyate, tadA sahasramAyaprayANe bhaTInAM priyavirahotkaNThitAnAmanekavidhavyApAropavarNane bhUtakAlasaMvandhini prastute 'autsukyagarbhA bhramatIva dRSTiH paryAkulA kvApi matiH prayAti / niratyayaprema nibandhanaM ca viyogakAle dravatIva cetaH // ' itya prastutArthAbhidhAyini zlokAntare / tathA samudreNa rAmaM prati- 'tvayaiva mahAmiyaM sthitirdattA / yAmanupAlayatA mayA bhavAnviSNurAroSitaH' iti prastutyopanyaste 'i asantaraakkhauraM maarandarasuddhumAyamuhalamahuaram / DeuNA dumANa ti uNA appaNa cia kusumam // ' ityaprastutArthapratipAdake chandontare ca anyoktitvaprasaGgaH / atra hi tadvaye upavarNyamAnenAprastutenArthena vRttAntaropanibaddhaH stuto'rthoSnusaMbadhya maivam / yatra hi tasminneva vAkye'bhidhIyamAnenAprastutenArthena zabdAnurUpArUDhasyApi prastutasyArthasya sArUpyAdibhirAkSepaH so'nyokterviSayaH, yatra tvekasminneva vAkye vAkyadvaye vA samarthya samarthakatayA bimbapratibimbabhAvena vA prastutAprastutayorabhidhayaiva saMsparzo vAkyaikavAkyatA ca so'rthAntaranyAsasya nidarzanasya vA viSayaH / evaM ca ' autsukyagarbhA -' ityAdau yadyapi zlokAntare samarthasya vastuna upakrAntatvAt zlokAntareNa tathAbhUtamaprastutameva prastutArthAbhisaMbandhi vastUpanivadhyate, tathApi nAnyo 1. 'kulodbhUtA' dhvanyAlokalocane. 2. 'vikasadrajaH kaluSaM makarandara sAdhmAtamukharamadhukaram / RtunA drumANAM dIyate hriyate na punastadAtmanaiva kusumam // ' [iti cchAyA / ] ( A0 6 ska0 11) setuTIkAnusAreNa 3. 'uduNA' setau 4. 'dinai' seto . 5. 'uNo tamappaNa' setau 6. 'vRttadvaye' syAt. 7. ' vadhyameveti cet / maivam' syAt. 4 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 261H Sasya viSNoriva vizvoddharaNazaktirnAsti, tathApi guNavRttyA saMbhavatIti / na doSaH // anyoktizca kvacitstutirUpA / yathA -- 'nAlasya prasara-' iti / kvacinnindArUpA / yathA - 'AdAya vAri-' iti / tiriti vaktavyam / api tvarthAntaranyAsa evAsau / atra hi vRttAntareNopakSipto yo'sau bhaTInAM viyogajanito vyApAro bhUtakAlasaMbandhI vizeSabhUtaH sa kAlamAtra saMbandhinA sakalaviyoginIvyApAreNa sAmAnyarUpeNa samarthitaH // yadyapyutprekSApyatrAste, tathApi pradhAnena vyapadezA bhavantIti nyAyo'trAnusartavyaH / yadvA saMkara evAstu, na tAvadanyoktiriyam / tathA 'viyasantaraara keuraM' ityatrApi vRttAntaropanibandhanopasthite'rthe rAmasamudravyApArarUpe vRttAntareNa RtudrumavyApArAtmanastatprativimvasya nidarzita - tvAnnidarzanAlaMkArataiva / 'vikasadrajaH karburaM makarandesAdhmAta mukhara madhukaram / RtumANAM dIyate hriyate na punarAtmanaiva kusumam // ' ityarthaH / Rturatra vasantaH / kusumamiti jAtAvekavacanam // athAtra ko'laMkAraH - 'lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAnsvIkRta: khacchandasya sukhaM janasya vaisatazcintAnalo dIpitaH / eSApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA ko'rthazcetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA // draviNazabdena sarvasvaprAyatvamanekasvakRtyopayogitvamuktam / gaNita iti / cireNa hi yo vyaya: saMpadyate na tu vidyudiva jhaTiti, tatrAvazyaM gaNanayA bhavitavyam / anantakAla - nirmANakAriNo'pi (tu) vidherna vivekalezo'pyudabhUditi paramasyA prekSAvattvam / ata evAha -klezo mahAniti / anena pratyutAnarthaprAptiruktA / evamapi yadi parasyopakAraH .. syAttadA ko doSa ityAzaGkayAha -- svacchandasyeti / parArtho'pi na kazcit / yato vizRGkhalasya / janasyaitadabhilASajananena prathame'bhilASo dvitIye cintanamiti / cintAnalo dIpitaH / yena sarvamanyatparityajyaitatprAptyupAyAnveSaNaparaH saMjAtaH / na cApyasyA kazcitsvArtho'narthalAvaNyasundarataratanulatAnirmANe pratyuta samucitavallabhalAbhAbhAvAdasaMprAptasaMbhogaviphalamanorathavazcitaiveyaM varAkItyAha - eSApIti / yatsvayaM nirmIyate tadeva 1. 'kkhauraM' setau. 2. 'ndarasA' syAt. 3. 'RtunA' syAt. 4. 'svacchandaM carato' dhvanyAloke. 5. 'sakhIjanasya' dhvanyAloke. 6. 'hRdaye cintAjvaro nirmitaH ' dhvanyAloke. 7. 'yogyo yaH' dhvanyAlokalocane. 8. 'masya prekSA,' 'masyotprekSA.' dhvanyAlokalocane. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 kaavymaalaa| kvacidubhayarUpA / yathA'niSkandAmaravindinI sthapuTitoddezAM kazerusthalI . jambAlAvilamambu kartumitarA sUte varAhI sutAn / daMSTrAyAM caturarNavormipaTalairAplAvitAyAmiyaM __ yasyA eva zizoH sthitA vasumatI sA putriNI potriNI // ' atra pUrvArdhe nindA, aparArdhe tu stutiH / / ca nihanyata iti mahadvaizasamapizabdenaivakAreNa coktam / ko'rtha iti / na khAtmano na lokasya na nirmitasyetyarthaH // nindAdvArikA stutiratra pratIyata iti vyAjastutiriti kecit / tacce na caturasram / yato'syAbhidheyasyaitadalaMkArasvarUpamAtraparyavasAyitvena sushlisstttaa| tathA hi-na tAvadayaM rAgiNaH kasyacidvikalpastasya eSApi ityevaMvidhoktyanupapatteH / rAgiNo hi varAkI hatA iti kRpAliGgitamamaGgalopahataM cAnucitaM vacanam / tulyaramaNAbhAvAditi khAtmanyatyantamanucitam / Atmanyapi hi tadrUpAsaMbhAvanAyAM rAgitAyAM ca pazuprAyatvaM syAt / nApi nIrAgasya tasyaivaMvidhavikalpaparihAraikavyApAratvAt / nanu ca rAgiNo'pi kutazcitkAraNAt parigRhItakatipayakAlavratasya vA, rAvaNaprAyasya vA sItAdiviSaye, duSTAntaprAyasya vA nirjAtajAtivizeSe kuntalAdau kimiya khasaubhAgyAbhimAnagarbhA tatstutigarbhA coktirna bhavati / vItarAgasyApi vAnAdikAlAbhyastarAgavAsanAdivAsitatayAmadhyasthatvenApi tAM vastutastathA pazyato neyamutirna saMbhAvyA / na hi vItarAgo viparyastAn bhAvAn pazyati / na hyasya vINAkkaNitaM kAkaraTitakalpaM bhAMti / tasmAtprastutAnusAreNa ubhayasyApIyamuktirupapadyate / anyoktAvapi dhaprastutaH saMbhavannevArthoM vaktavyaH / na hi tejasItthamanyoktirbhavati-'aho dhik te kAryam' iti / sa paraMprastutaparatayeti nAnAsaMbhavaH, kiM tarhi sushlisstttaiveti| stymett| kiMtu na hyayaM zlokaH kvacitprabandha iti zrUyate, yena tatprakaraNAnuguNArthatAsya parikalapyate tasmAdanyoktireveyam / yasmAdanena vAcyena guNIkRtAtmanA niHsAmAnyaguNAvalepAdhmAtasya nijamahimotkarSajanitasamatsarajanajvarasya vizeSajJamAtmano na kiMcidevAparaM pazyataH paridevitametaditi prakAzyate / niHsAmanyeineti nijamahimeti vizeSa. 1. 'na' nAsti locane. 2. 'ca' dhvanyAloke nAsti. 3. 'zakuntalAdau' dhvanyAlokalocane. 4. 'uta stutigarbhokti' dhvanyAlokalocane. 5. 'na' locane tu nAsti. 6. 'pratibhAti' locane. 7. 'aprastutaprazaMsAyAmapi' locane. 8. 'sA' locane. 9. 'daprastutaprazaMseya' dhvanyAloke. 10. 'nyeti'. locane. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] kvacidanubhayarUpA / yathA kAvyAnuzAsanam / 'ito vasati kezavaH puramitastadIyadvipAmito'pi zaraNAgatAH zikharipakSiNaH zerate / ito'pi vaDavAnalaH saha samasta saMvartakai - - raho vitatamUrjitaM bharasahaM ca sindhorvapuH // ' atra nindA stutirvA vismayoktAvevAstamayata ityanubhayarUpA // vyaGgyasyoktiH paryAyoktam / 263 vyaGgayasya pratIyamAnasyArthasya abhidhAnaM yatparyAyeNa bhaGgayantareNa kathanaM paryAyoktam / ata eva cAnyokterasya bhedaH / na hi tatra gamyamAnasyArthasya bhaGgayantareNAbhidhAnam, api tvaprastutadvAreNa tasyA kSepa iti / jJamiti paridevitamiti amISAM caturNI vAkyakhaNDAnAmarthasya krameNa pAdacatuSTayatAtparyatayA pratIyamAnatvAt / tathA cAyaM vinizcayavRttyante dharmakIrtyAcAryasya loka iti prasiddhiH / etadarthasaMsUcakazcAparo hi sphuTa eva tasya zloko vidvadbhiH paripaThyate / yathA- 'anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIzaktinApyadRSTaparamArthatattvamadhikAbhiyogairapi / mataM mama jagatyalavdhasadRzapratigrAhakaM prayAsyati payonidheH paya iva khadehe jarAm // avagA - hanamadhyavasitamapi na yatra, AstAM tasya saMpAdanam / paramaM yadarthatattvaM kaustubhAdibhyospyuttamam | alabdhaM prayatnaparIkSitamapi na prAptam sadRzamasya tathAbhUtaM pratigrAham ekaiko grAho jalacara: prANI airAvaNoccaiHzravo dhanvantariprAyo yatra tadalavdhasadRzapratiprAkam / iyati cArthe sAmyAdupamAlaMkAro'nantaraM tu khAtmani vismayadhAmatayAdbhute vizrAntiH parasya ca zrotRjanasyAtyAdarAspadatayA prayatnagrAhyatayA cotsAhajanane naiva bhUtamatyantopAdeyaM satkatipaya samucitajanAnugrAhakaM kRtamiti svAtmani kuzalakAritAgradarzanayA dharmavIrasparzanena vIrarase vizrAntiriti mantavyam / anyathA paridevitamAtreNa kiM kRtaM syAt / aprekSApUrva kArilamAtmanyAveditaM cetkiM tataH svArthaparArthAsaMbhavAditi / tadanena nirvivAdatadIyazlokemaiva tadabhiprAyasya paridevitaviSayasya saMvedyamAnatvAtpUrvatrApyanyoktireva saMbhAvyate / tatrApi cAdbhutAkhAdapuraHsarA vIrarasavizrAnti para 1. 'aprastutaprazaMsopamAlakSaNamalaMkAradvayam' locane. 2. 'naivaMbhUta' locane, 3. 'utprekSA' locane. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| yathA 'zatrucchedadRDhecchasya munerutpathagAminaH / rAmasyAnena dhanuSA dezitA dharmadezanA // atra 'bhISmeNa bhArgavo jitaH' iti vyaGgayasya 'dezitA dharmadezanA' ityanayA bhaGgayA bhaNanam // vizeSavivakSayA bhedAbhedayogAyogavyatyayo'tizayoktiH / prakRtasyArthasya vizeSavarNanecchayA bhedasya vyatyayo'bhedAbhidhAnaM yattadatizayAbhidhAnAdekAtizayoktiH / yathA 'sudhAbaddhagrAsairuSavanacakorairanusRtAM kirajyotslAmacchAM lavalaphalapAkapraNayinIm / upaprAkArAgraM prahiNu nayane tarkaya manA ganAkAze ko'yaM galitahariNaH zItakiraNaH // ' atra mukhacandrayobhaide'pyabhedaH // tAnusaMdheyeti / tarhi yatra prakaraNameva kiMcinAsti tatra ko'laMkAraH / yathA-'nirataNDa? durAroham-' iti / ucyate / tatrobhayoralaMkArayoranyataraparigraheNa doSaH, nApi sAdhakaM pramANam, tatra saMkarAlaMkAro vakSyate / atra ca zaThatarapoTApATalayoranyatarasyAH prAkaraNikatvAbhAvAna jJAyate / kimiyaM samAsoktirutAnyoktiriti saMkarAlaMkAra eva / anye tvAhuH-yata eva prakaraNAparijJAnamata evAtra prAdhAnyena pATalopavarNane ka iva vastuparipoSa ityanyaparatve pravRttinivRttI pratyupadezAya zAstra miva zlokAH kalpanta iti samAsoktiparigrahe kuto doSAbhAvaH / tasmAdanyoktireveyamiti // vyaGgayasyeti yogyatayA nirdezaH / anayA bhaGgayAbhaNanamiti / dezitAdharmadezaneti bhaGgayantararacitazabdarityarthaH / tena yadbhaGgayantareNocyate tadvayaGgayam / yathApyekaghanarUpatAtmakaprakAreNa vyaGgyaM pratIyate, na tathA vaktuM zakyate / kramabhAvivikalpaprabhavAnAM zabdAnAM tathAbhidhAnazaterabhAvAt / yathA gavi zukle calati dRSTe gauH zuklazcala iti vikalpo yadeva dRSTamabhyAsapATavApekSI tadeva vikalpayati na tu yathAdRSTam / azeSavizeSAvacchinnakhalakSaNAkAratayAnubhavasyotpatteH / tathA abhinnAsaMsRSTatvena dRSTaM bhedasaM. gargAbhyAM vikalpayati / niraMzasya vastuno bhedasaMsargayorabhAvAt / tau hi vikalpasyaiva vyApAraH / sa hyabhinnamapi vastu gauH zuklazcala ityevaM bhinatti / bhinnamapi padArthajAta. mayaM gaurayamapi gaurityevaM saMsRjati // abhedAbhidhAnamiti / goNyA vRttyetyarthaH / / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / yathA vA 'ayi' diyara kiM na pecchasi AyAsaM kiM muhA paloesi / ' jAyAeN bAhumUlammi addhayandANa parivADim // ' atra nakhArdhacandrANAm // abhedasya vyatyayo bhedo dvitIyA / yathA 'aNNaM laDahattaNayaM NNa cia kAvi vattaNacchAyA / 'sAmA sAmaNNapayAvaissa reha ciya na hoi ||' atra laTabhatvAderabhinnasyaiva bhedenAbhidhAnam // yogasya saMvandhasya vyatyayo'saMbandhastRtIyA / yathA yathA vA 'mallikAmAlabhAriNyaH sarvAGgINArdracandanAH / kSaumavatyo na lakSyante jyotsnAyAmabhisArikAH // ' atrAbhisArikANAM lakSaNakriyAyoge'pi jyotsnAbAhulyotkarSavivakSayA yoga uktaH / 265 'apAGgatarale dRzau madhuravakravarNA giro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphuritamaGgake mRgadRzAM svato lIlayA tadatra na madodayaH kRtapado'pi saMlakSyate // ' atra madodayasya lakSaNe'pi svAbhAvikavibhramANAmutkarSavivakSayA lakSaNasyAyoga uktaH // 1. 'ayi devara kiM na prekSase AkAzaM ( AyAsaM vA ) kiM mudhA pralokayasi / jAyAyA vAhumUle'rdhacandrANAM paripATIm // ' [iti saMskRtam // ] 2. 'ai diara kiM Na' gAthAsaptazatyAm. 3. ' anyatsaukumAryamanyaiva kApi varttanacchAyA / zyAmA sAmAnyaprajApate rekhaiva na bhavati // ' [iti saMskRtam / ] 4. 'aNNA' kA0 pra0. 5. 'paAvaiNo' kA0 pra0. 24 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 kAvyamAlA / evam - 'eso vi Na saccavio jIse psrntpllvaarunnraao| majjhaNatambesu bhao taha madAtambesu loyaNesu zamarizo / ' iti / ayogasya vyatyayo yogazcaturthI / yathA-- 'pazcAtparyasya kiraNAmudIrNa candramaNDalam / prAyo'tra hariNAkSINAmudINA rAgasAgaraH / / anAnudgate candre rAgasAgaravRddharayoge'pi candrasyoddIpanavibhAvanAtizayapratipAdanAtha yoga uktaH / yathA vA-~'purANi yasyAM savarAGganAni varAGganA rUpapuraskRtAzayaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsamastraM vilAsAH kusumAyudhasya // ' tathA'na tajjalaM yanna sucArupaGkajaM na paGkajaM tadyadalInaSaTpadam / na SaTpado'sau kalaguJjito na yo na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH // '. atra varAGganAdInAM paGkajAdInAM ca niHzeSatayA purajalAdivyAptezyoge'pi yoga uktH| yathA vA'udayati vitato razmirajAvahimarucau himadhAmni yAti cAstam / vahati girirayaM vilambighaNTAdvayaparivAritavAraNendralIlAm // ' atra vAraNendralIlAM girirvahatItyasaMbandheti saMbandhaH / yadvA girivAraNendragatayorlIlayorbhede'pyaikyamadhyavasitam / evamiti / majjanAtAmrayorlocanayormadarAge madAtAmrayoH kopoparAge ca 1. 'eSo'pi na .... yasyAH prasaratpallavAruNarAgaH / majanatAmeSu bhavastAthA madAtAneSu locaneSu ...... // ' [iti saMskRtam / 2. 'kiraNAnudIrNa' syAt. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] yathA vA kAvyAnuzAsanam / 267 'divamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaganti ciraM kathamiva kavayo na te vandyAH // ' atra divaMgatakaviguNAnAM ramaNAyoge'pi yoga uktaH / tathA 'hRdaye cakSupi vAci ca tava saivAbhinavayauvanA vasati / vayamatra niravakAzA virama kRtaM pAdapatanena // ' atraikasya yugapadanekavRttitvAyoge'pi yoga uktaH // evaMvidheca sarvatra viSaye'tizayoktireva prANatvenAvatiSThate / tAM vinA prAyeNAlaMkaraNatvAyogAditi na sAmAnyamIlitaikAvalInidarzanAvizepAdyalaMkAropanyAsaH zreyAn // vivakSitasya niSedha ivopamAnasyAkSepazcAkSepaH / / vizeSavivakSayetyanuvartate / vaktumiSTasya prAkaraNikatvAtpradhAnasyAzakyavaktavyatvametisiddhatvaM vA vizeSaM vaktuM niSedha iva na tu niSedha eva / niSedhamukhena vizeSa eva tAtparyAdityeka AkSepaH / upamAnasya ca ya AkSepastiraskAraH so'nyaH / lakSyamANe'pi lakSaNAyogo darzanIyaH // alaMkaraNatvAyogAditi / tathA cAha'saiSA sarveva vakroktiranayAthoM vibhAvyate / yatno'syAM kavinA kAryaH ko'laMkAroSnayA vinA // ' iti // sAmAnyeti / 'mallikA -' ityAdI sAmAnyam, 'apAGgatarale ' iti 'aittovi' ityanayomIlitam, 'purANi' iti 'na tajjalam' ityanayorekAvalI, 'uda-' yati -' ityAdI nidarzanA, 'divamapyupayAtAnAm' iti 'hRdaye cakSupI' ityanayoviMzeSacAlaMkAro yathAnyaiH pradarzitastathA na darzanIya iti // azakyavaktavyatvamiti / vakSyamANaviSayatAmAha / atisiddhatvamiti / atiprasiddhatvam / anena ukta 1. 'giraH kathamiha ' rudraTe. 2. 'atiprasiddhatvaM' kA0 pra0. 1. 'sarvatra' dhvanyAloke. 'yAtizayoktirlakSitA saiva sarvA' locane vyAkhyopalambhAt 'saiva sarvAtra' iti pATho bhavet. 2. 'eso' mUle. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 kAvyamAlA / niSedho yathA--- - 'ahaM tvA yadi nekSeya kSaNamapyutsukA ttH| ... iyadevAstvato'nyena kimuktenApriyeNa te // ' ayaM vakSyamANaprakaraNahRdayo niSedhAtmAkSepaH / uktaviSayo'pi yathA-- 'jyotsnA mauktikadAma candanarasaH zItAMzukAntadravaH karpUraM kadalI mRNAlavalayAnyambhojinIpallavAH / antarmAnasamAstvayA prabhavatA tasyAH sphuliGgotkara vyApArAya bhavanti hanta kimanenoktena na bamahe / / upamAnAkSepo yathA--- 'tasyAstanmukhamasti saumya subhagaM kiM pArvaNenendunA saundaryasya padaM dRzau ca yadi te kiM nAma nIlotpalaiH / kiMvA komalakAntibhiH kisalayaiH satyeva tatrAdhare. hI dhAtuH punaruktavasturacanArambheSvapUrvo grahaH // ' yathA vA'garvamasaMvAhyamimaM locanayugalena vahasi ki bhane / santIdRzAni dizi dizi saraHsu nanu nIlanalinAni / ' atra locnyuglsyopmaaniikRtsyaakssepH| yathA vA'ahameva guruH sudAruNAnAmiti hAlAhala tAta mA sma dRSyaH / nanu santi bhavAdRzAni bhUyo bhuvane'sminvacanAni durjanAnAm // ' atra hAlAhalasyopamAnasyAkSepa iti na pratIpamalaMkArAntaram / / viSayatAmAha / 'vimuktenApriyeNa te' iti tvadadarzanAstAstA avasthA yA vaktumapi na zakyata ityasyArthasya pratipattaye // kimaneneti / tvadaprAptau jyotsnAdayaH sphuliGgavyA 1. 'maraNa' syAt. . 2. 'zce' vAmanakAvyAlaMkAre. 3. 'cet' vAmanAlaMkAravRttI. 4. 'bhadre' rudraTe. 1. kimukte' mUle. 2. 'nAttAratA' syAt. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / arthAnAM virodhAbhAso virodhaH / jAtiguNakriyAdravyarUpANAM padArthAnAM sajAtIyena vijAtIyena vA vastuvRttyA virodhe'pi parasparapratibandhalakSaNo vyAghAtalakSaNo vAdyo virodhastadvadAbhAsamAno virodhaH / tatra jAterjAtyA yathA 'ekasyAmeva tanau vibharti yugapannaratva siMhatve / manujatvavarAhatve tathaiva yo vibhurasau jayati // ' guNena yathA - - 'droNAzvatthAmayamezu zrutvA zrutvA dvayaM sthitam / brAhmaNyamatha zaurya vA ko nu citrIyate pumAn // ' kriyayA yathA --- 'siMho'pi paribhUyate / ' dravyeNa yathA 269 'sRjati ca jaigadidamavati ca saMharati ca helayaiva yo niyatam / avasaravazataH zapharo janArdanaH so'pi citramidam // ' guNasya guNena yathA 'satyaM tvameva saralo jagati jarAjanitakubjabhAvo'pi / brahmanparamasi vimalo vitatAdhvaradhUmamalino'pi // ' kriyayA yathA 'pezailamapi khalavacanaM dahatitarAM mAnasaM satattvavidAm | paruSamapi sujanavAkyaM malayajarasavatpramodayati // ' 1 pArahetavastasyA bhavantItyatiprasiddho'yamarthaM ityasya pratipAdanAya // vyAghAta iti / ekatarapratibandharUpaH // tadvadAbhAsamAna iti / ayaM bhAvaH -- vizeSavivakSayetyatrApyanuvartamAnatvAt, yatra bhAvAntarebhyo vaiziSTayaM khyApayitumAmukhe virodhapratItikAri na tu virodhaparyavasAyi vacastannAyaM virodhAlaMkAraH, yatra punaH parihArAsaMbhavastatra vyAhata doSa iti // satyaM tvameveti / atra saralavimalazabdayorekArthatvAt zliSTatA na* samastIti saMkarAzaGkA na kAryA / cetaso hi saralatvAdvimalatvAcca so'pi sarala 1. 'rAmeSu syAt' 2. 'mahadida' kA0 pra0. 3. 'pelava' kA0 pra0. 4. 'satattvatattvazabdau paryAyau' kA0 pra0 TI0 . Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 kaavymaalaa| dravyeNa yathA'krauJcAdriddAmadRSadRDho'sau yanmArgaNAnargalazAtapAte / abhUnnavAmbhojadalAbhijAtaH sa bhArgavaH satyamapUrvasargaH // ' kriyAyAH kriyayA yathA--- 'bAlamRgalocanAyAzcaritamidaM citramatra yadasau mAm / jaDayati saMtApayati ca dUre hRdaye ca me vasati // ' dravyeNa yathA 'sItAM dadAha naivAmihimaM dahati bhUruhaH / tApyante zazinA citraM virahe kAmino bhRzam // ' dravyasya dravyeNa yathA'samadamatagajamadajalaniHsaGgataraGgiNIpariSvaGgAt / kSititilaka tvayi jaTajuSi zaMkarajUTApagApi kAlindI // ' evaM daza bhedAH / eSu parasparapratibandho virodhaH / vyAghAto yathA 'apyasajjanasAMgatye na vasatyeva vaikRtam / akSAlitavizuddheSu hRdayeSu manISiNAm / / atra kSAlanAbhAve vizuddhiAhanyate / yathA vA 'mahardhini kule janma rUpaM smarasuhRddhayaH / / tathApi na sukhaprAptiH kasya citrIyate na dhIH // tathA 'sa ekastrINi jayati jaganti kusumaayudhH| haratApi tanuM yasya zaMbhunA na hRtaM balam // ' vimalaH // vibhAvaneti / 'apyasajjanasAMgatye' ityAdau vibhAvanA, 'mahardhini' iti 1. 'nispanda' kA0 pra0. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V 6 adhyAyaH ] tathA 'karpUra iva dagdho'pi zaktimAnyo jane jane / namo'stvavAryavIryAya tasmai kusumadhanvane // dizoM kAvyAnuzAsanam / eSu kAraNasAmagrye phalAbhAvo vyAhanyate / yathA vA - pshy 'sA bAlA vayamapragalbhamanasaH sA strI vayaM kAtarAH sA 'pInaM pariNAhinaM stanabharaM dhatte sakhedA vayam / sAkrAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM dopairanyajanAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam // ' atrAnyadezasthitena kAraNenAnyadezastha kAryotpAdo vyAhanyate / yathA vA----- 'dizAmalIkAlakabhaGgatAM gatastrayIvadhUkarNatamAlapallavaH | cakAra yasyAdhvaradhUmasaMcayo malImasaH zuklataraM nijaM yazaH // ' atra malImasena zuklatarIkaraNaM vyAhanyate / tathA 'AnandamamandamimaM kuvalayadalalocane dadAsi tvam / virahastvayaiva janitastApayatitarAM zarIraM me // atrAnandadAnaM zarIratApena vyAhanyate / 'zirISAdapi mRdvaGgI keyamAyatalocanA / ayaM kva ca kukUlAgnirkerkezo madanAnalaH // ' atra mArdavaM kArkazyena vyAhanyate / 271 ' sa eka:' iti 'karpUra iva' iti ca triSu vizeSoktiH, 'sA vAlA' ityAdAvasaMgatiH, 'dizAmalI kAlaka' iti 'zirISAdapi' iti 'Anandamamandamimam' iti 'vipulena' iti 1. 'makaraketave' kA0 pra0. 2. pItonnatimatpayodharayugaM' vAmanavRttI. 3. 'kveya' kA0 pra0. 4 'duHsaho malayAnilaH' kA0 pra0. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 kAvyamAlA | tathA 'vipulena sAgarazayasya kukSiNA bhuvanAni yasya papire yugakSaye / madavibhramAsakalayA pape punaH sa purastriyaikatamayaikayA dRzA / / ' 'atra hInena gurukAryakaraNaM vyAhanyate / 'kiM dadAtu kimaznAtu bhartavyAbharaNAkulaH / udAramatirApte'pi jagatritayamAtrake // ' atrAdhikena svalpakAryAkaraNaM vyAhanyate / yathA vA 'aho vizAla bhUpAla bhuvanatritayodaram / mAti mAtumazakyo'pi yazorAziryadatra te // ' atra mAnAzakyatvena mAnaM vyAhanyate / tathA 'bhavatsaMbhAvanotthAya paritoSAya mUrcchate / api vyAptadigantAni nAGgAni prabhavanti me // ' atrAGgAnAmativipulatayA paritoSAbhAnaM vyAhanyate / yathA nA ' dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH // ' atra dRzaiva dAho jIvanaM ca vyAhanyate / yathA vA- valosi jar3a visundara taha vi tae majjha raJjiyaM hiyayam / rAyabharie vihiyae suhaya nihitto na rattosi // | atra dhavalena raJjanaM rAgabhRtahRdayenAraJjanaM ca vyAhanyate // evaM ca vibhAvanAvizeSottaya saMgativiSamAdhikavyAghAtAtadguNAH pRthagalaMkAra-. 'kiM dadAtu' iti ca paJcasu viSamam, 'aho vizAlam' iti 'bhavatsaMbhAvanotthAya' iti ca dvayoradhikam, 'dRzA dagdham' iti vyAghAtaH, 'dhavalossi' ityatrAtadguNazceti pRthagalaMkArA naM 1. 'dhavalossi yadyapi sundara tathApi tvayA mama raJjitaM hRdayam / rAgabharite'pi hRdaye subhaga nihito na rakto'si // [ iti saMskRtam // ] Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 273 tvena na vAcyAH / virodha evAntarbhAvAt / uktivaicitryamAtrAdvede ca lakSaNakaraNe'laMkArAnantyaprasaGgaH // sahArthavalAddharmasyAnvayaH sahoktiH / dharmasya kriyAguNalakSaNasya sahArthasAmarthyAdyo'nvayaH pratipAdyate'rthAdanekeSu vastuSu sA sahoktiH / kriyAlakSaNA yathA-- 'raghurbhRzaM vakSasi tena tADitaH papAta bhUmau saha sainikAzrubhiH / nimeSamAtrAdavadhUya tathAM sahotthitaH sainikaharSaniHkhanaiH // ' guNalakSaNA yathA - 'saha dIrghA mama zvAsairimAH saMprati rAtrayaH / pANDurAzca mamaivAGgaiH sArdhaM tAzcandrabhUSaNAH // ' zliSTavizeSaNairupamAnadhIH samAsoktiH / zleSavadbhirupameyavizeSaNairyopamAnasya pratItiH sA samAsena saMkSepeNArthadvayakathanAtsamAsoktiH / vAcyA iti // raghurbhRzamiti / atra raghugatA patanakriyA zAbdI / azrugatA tu sahArthasAmarthyAdavasIyate // evaM guNodAharaNe'pyUhyam / atrAbhidhAvyApArAddharmA nobhayAnvaMyinaH pratIyante, prAkaraNikatvAprAkaraNikatvAbhyAM copamAnopameyabhAvaH, tenAsyAH sahoktarnopamAdAvantarbhAvaH / tathA hyupamAyAmubhayorupamAnopameyayoranuyAyitvaM dharmANAmiva vatyAdyabhidhAvyApArAtpratIyate, iha tu tAdRzo'bhidhAvyApAro no - palabhyate tenAtropamAtvAbhAvaH // kazcittu - 'samAsoktiH sahoktizca nAlaMkAratayA matA / alaMkArAntaratvena zobhAzUnyatayA tathA // ' iti sahoktiralaMkAro na bhavatIti pratipAdayati / tatra zobhAzUnyatvaM hRdyatvaM tatra copamAdayo'pyalaMkArA na bhavantIti sarvasaMmatameva / ahRdyatve ca ziSyeNa sahopAdhyAyaH paThati, putreNa saha pitA tiSThatItyAdau saho -- kirmA bhavatu / 'seha diasanisAhiM dIharA sAsadaNDA saha maNivalaehiM vAhadhArA galanti / tuha suhaa vioe tIe khemvirIe saha ya tanuladAe dubbalA jIvidAsA // ' ityAdau tu hRyatve kimiti neSyate // atha tatra parasparasAmyasamanvayo manohAritAnibandhanamiti pra 1. 'saha divasa nizAbhirdIrghAH zvAsadaNDAH saha maNivalayairvASpadhArA galanti / tava subhaga viyoge tasyA udvegazIlAyAH saha ca tanulatayA durbalA jIvitAzA // ' [iti cchAyA ]. 2. 'tIa uvviggirIe' kA0 pra0. 35 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 kaavymaalaa| yathA-- 'upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAdgalitaM na lakSitam // ' atra nizAzazinorupameyayorupoDharAgAdisaMzliSTavizeSaNabalAnnAyakayorupamAnayoH pratItiH // tIyamAnopamAkharUpaM nAtivartata ityupamaiveSyate / hanta tarhi rUpakApahRtyaprastutaprazaMsAdayo'pi pRthaGa vaktavyAH / tatrApyupamAnopameyabhAvapratIterupamaivaikAlaMkAro vAcyoM nAlaMkArAntaram / yadAha vAmanaH-'prativastuprabhRtirupamAprapaJcaH' iti // atha rUpakAdiSu tattvAropAdilakSaNaM vizeSamaGgIkRtya rUpakAdivyavahAraH pravartyate / tarhi sahoktyAdAvapi sahArthasAmarthyAvasitasAmyasamanvayo vizeSaH samastIti sahoktyAdibhiH kimaparAddhamityalaM bahunA // upoDharAgaNeti / upoDho dhRto rAgaH sAMdhyo'ruNimA, prema ca yena / vilolAstArakA jyotIMSi, netravibhAgAzca yatra / tatheti jhaTityeva, premarabhasena ca / gRhItamAbhAsitam , paricumbitumAkAntaM ca / nizAyA mukhaM prArambhaH, vadanakokanadaM ca / yatheti / yathA jhaTitigrahaNena, premarabhasena ca / timiraM ca aMzukAzca sUkSmA aMzavastimirAMzukaM ra. zmizavalIkRtaM tamaHpaTalam , timiraM vAMzukaM nIlajAlikA navoDhA prauDhavadhUcittA / natu timiramevAMzukamiti vyAkhyeyam / ekaviSayarUpakatvApatteH / rAgAdraktavAtsaMdhyAkRtAt , tadanantaraM premarUpAcca hetoH / puro'pi pUrvasyAM dizi, agre ca / galitaM prazAntam , patitaM ca / tayA rAtryA karaNabhUtayA / samastaM mizritamupalakSaNatvena vA / na lakSitaM rAtriprArambho'sau iti na jJAtam / timirazavaletAMzudarzane hi rAtrimukhamiti lokena lakSyate, na tu sphuTe Aloke / nAyikApakSe tu tayeti kartRpadaM rAtripakSe'pizabdo lakSitamityasyAnantaram / atra ca nAyakena pazcAdgatena cumbanopakrame puro nIlAMzukasya galanaM patanam / yadi vA puro'gre tathA gRhItaM nAyakena mukhamiti saMvandhaH / etasyAzca samAsokterna zleSamantareNa viviktaviSayatA upalabhyate iti zleSeNa saha saMkarAzaGkA na kAryA / yeSAM hyalaMkArANAM viviktaviSayatayApyAtmalAbhaH saMbhavati teSAmeva parasparasaMkIryamANatAyAM saMkaratA yuktA / yathA virodhavyatirekayoH zleSasya ca / zleSAbhAve'pi hi 'ekasyAmeva tanau-' ityAdau virodho 'yasyAvarjayato nityam' ityAdau vyatirekazca dRzyate / virodhavyatirekAbhAve ca 'asAvudayamArUDhaH' ityAdau zleSazceti / bhavatu virodhazleSayoH zleSavyatirekayozca saMkaratvam / samAsoktistu samAnavizeSaNAbhidhAyibhiH zleSapadairevAtmAnaM pratilabhata iti nAsyA vivikto viSaya upalabhyate / zeSApavAdenevAsyAH pravRtteriti // nAyakayoriti / 1. 'litAMzu' iti syAt ; 'saMvalitAMzu' dhvanyAlokalocane. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 275 svabhAvAkhyAnaM jAtiH / arthasya tAdavasthyaM svabhAvaH / sa ca saMsthAnasthAnakavyApArAdistasya varNanaM jaatiH| tatra saMsthAnaM yathA 'paryANaskhalitasphijaH karatalotkSiptottarIyAM balA __ valgadbhisturagairgatA vidhuratAmajJAtavalgAgrahAH / nepathyaiH kathayanti bhUpatanayAhuHzliSTasaMpAditai nirlakSyArpitacakSuSaH paricayopAttAM zriyaM zrotriyAH // ' sthAnakaM yathA'sa dakSiNApAGganiviSTamuSTiM natAM samAkuJcitasavyapAdam / dadarza cakrIkRtacArucApaM prahartumabhyudyatamAtmayonim // ' vyApAro yathA'RjutAM nayataH smarAmi te zaramutsaGganiSaNNadhanvanaH / madhunA saha saMmitAH kathA nayanopAntavilokitaM ca tat // nAyakazca nAyikA cetyekazeSaH // tAdavasthyamiti / sA anubhavaikagocarA avasthA / yasya sa ityasya bhAvastAdevasthyamiti / ayamarthaH-kavipratibhayA nirvikalpakapratyakSakalpayA " viSayIkRtA vastukhabhAvA yatropavarNyante sa jAterviSayaH / evaM ca 'alaMkArakRtAM yeSAM svabhAvoktiralaMkRtiH / alaMkAryatayA teSAM kimnydvshissyte||' iti yatkaizcitpratipAditam , tanirastameva / vastuno hi sAmAnyasvabhAvo laukiko'rtho'laMkAryaH / kavipratibhAsaMrambhavizeSaviSayastu lokottarArtho'laMkaraNamiti // tathA cAha--'ucyate vastunastAvadvairUpyamiha vidyate / tatraikamanyasAmAnyaM yadvikalpaikagocaraH // sa eva sarvazabdAnAM viSayaH parikIrtitaH / ataM evAbhidhIyante dhyAmalaM bodhayantyalam // viziSTamasya yadrUpaM tatpratyakSasya gocaraH / sa eva satkavigirAM gocaraH pratibhAbhuvAm // ' yataH 'rasAnuguNazabdArthacintAstimitacetasaH / kSaNaM svarUpaspatthiA prajJaiva pratibhA kaveH // sA hi cakSurbhagavatastRtIyamiti gIyate / yena sAkSAtkarotyeSa bhAvAMstraikAlyavartinaH // asya khabhAvasyoktiryA sAlaMkAratayA matA / yataH sAkSAdivAbhAnti tatrArthAH pratibhArpitAH // yathA / RjutAmityAdi / 'sAmAnyastu khabhAvo yaH so'nyAlaMkAragocaraH / zliSTamarthamalaMkartumanyathA ko hi zaknuyAt // vastumAnAnuvAdastu pUraNaikaphalo hi yH| arthadoSaH sa doSajJairapuSTa iti gI. 1. 'yAJcalA' syAt. 2. 'tanayA du:-' iti syAt. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 kaavymaalaa| stutinindayoranyataraparatA vyaajstutiH|| stutenindAparatA nindAyAzca stutiparatA yatrocyate sA vyAjarUpA vyAjena vA stutiH vyAjastutiH / yathA'dinamavasitaM vizrAntAH sastvayA marukUpa he paramupakRtaM zeSaM vaktuM hiyA vayamakSamAH / bhavatu sukRtairadhvanyAnAmazeSajalo bhavA niyamapi ghanacchAyA bhUyAttavopataTaM zamI // ' 'kiM vRttAntaiH paragRhagataiH kiM tu nAhaM samartha___ stUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyakhabhAvaH / gehe gehe vipaNiSu tathA catvare pAnagoSThyA munmatteva bhramati bhavato vallabhA hanta kIrtiH // ' vAkyasyAnekArthatA zleSaH / padAnAmekArthatve'pi yatra vAkyasyAnekArthatA sa shlessH| yathA--- 'dizaH prasAdayanneSa tejobhiH prasRtaiH sadA / na kasyAnandamasamaM vidadhAti vibhAkaraH // ' atrAbhidhAyA aniyantraNAt dvAvapyarka bhUpau vAcyau / / yate // ' vyAjarUpeti / chadmarUpA nindAdvAriketyarthaH // vyAjeneti / paramArthena tu nindaivetyarthaH / yattu nindApUrvikAyAM stutau kenacidudAhRtam-'AsInAtha pitAmahI tava mahI mAtA tato'nantaraM jAtA saMprati sAmburAzirazanA jAyA kulodbhUtaye / pUrNe varSazate bhaviSyati punaH saivAnavadyA snuSA yuktaM nAma samagranItividuSAM kiM bhUpatInAM kule // ' iti, tadasmAkaM grAmyaM pratibhAti / atyantAsabhyasmRtihetutvAt / kA cAnena stutiH prakRtA vaM vaMzakrameNa rAjeti hi kiyadidamityevaMprAyA vyAjastutiH sahRdayagoSThISu ninditetyupekSyaiva / / anekArthateti / vibhAM karotItyekameva hi yaugikamartha pratipAdayan vibhAkarazabdaH sAdhAraNArkabhUpalakSaNArthadvayapratipAdako bhavatIti digAdizabdA apyekArthapratipAdakA eva santo'nekArthAH / tathAhi --diglakSaNa eka evArtha ekatra, kakubho'nyatra tatsthAH prajAH / prasAdanaM prakAzanam , harSAdhAnaM ca / tajo jyotiH, pratApazca ||abhidhaayaa ani Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 6 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / utkarSApakarSahetvoH sAmyasya coktAvanuktau copameyasyAdhikyaM vytirekH| __upameyasya prAkaraNikasya yadAdhikyamarthAdupamAnAtsa vyatirekaH / sa cotkarSApakarSahetvoH krameNa yugapadvopAdAne trividhAyAmuktau yugapadanukto caikavidhAyAM caturvidhaH / punazca sAmyavAcakasyoktAvanuktau vASTabhedaH / yathA 'yasyAvarjayato nityaM ripUnapyujvalairguNaiH / lakSyate netarasyeva gAmbhIryaikanidheH smayaH // atra gAmbhIryekanidhitvamupameyotkarSaheturuktaH / 'tucchasyAnyajanasyeva na mayo hanta lakSyate' ityatraiva pAThe tucchatvamupamAnApakarSaheturbhavati / 'asimAtrasahAyo'yaM prabhUtAriparAbhave / / naivAnyatucchajanavatsagarvo'yaM dhRtenidhiH // ": atropamAnopameyagatau yugapadutkarSApakarSahetU uktau / 'zIrNaparNAmbuvAtAzA kaSTe'pi tapasi sthitA / samudvahantI nApUrvaM garvamanyatapakhivat // ' / atrotkarSApakarSahetvordvayorapyanuktiH / evaM sAmyoktau catvAro bhedAH / sAmyAnuktau yathA 'navInavibhramodbhedataraGgitagatiH sdaa|| mukhena sitamugdhena jayatyeSA saroruham // ' atropameyotkarSaH / ivAdipadavirahAttu sAmyasyAnuktiH / atraiva yantraNAditi / dvayorapyarthayoH prAkaraNikatayA vivakSitatvAditi bhAvaH // upameyasyA- . dhikyamiti / na tUpamAnasya // yattu-kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo'bhivardhate satyam / virama prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu // ' ityAdAvupamAnasyopameyAdAdhidhikyamiti kenaciduktam , tadayuktam / yauvanagatAsthairyasya hi atrAdhikyaM vivakSitamiti 1. 'mahAdhRtiH' kA0 pra0. 1. 'nitarAm' kA0 pra0; 'nityam' sA0 da0. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / 'fasser vakreNa nizyeva smitamambujam' iMti pAThapariNAme upamAnApakarSaH / ' AnanenAkalaGkena jayatInduM kalaGkitam' or yugapadutkarSApakarSo / 'aho viDambayatyeSA vadanena saroruham' atrotkarSApakarSahetvoranuktiH / sAmyaM tvAkSepAtsarvatra pratIyate / leSavyatirekastu saMkarAlaMkAraviSaya iti tatraivodAhariSyate // 278 vizeSasya sAmAnyena sAdharmyavaidharmyAbhyAM smrthnmrthaantrnyaasH| sAdharmyeNa vaidharmyeNa vA vizeSo yatra sAmAnyena samarthyate so'rthAntarasyeva nyasanamarthAntaranyAsaH / tatra sAdharmyeNa yathA - 'rathasthamAlokya rathAGgapANiM sthAne sthitA zrIriti so'bhidadhyau / vairANi kAryopanibandhanAni nirmatsarA eva guNeSu santaH // vaidharmyeNa yathA 'anyayAnyavanitAgatacittaM cittanAthamabhizaGkitavatyA / pItabhUrisurayApi na mede nirvRttirhi manaso madahetuH // ' yathoktameva zreyaH // saMkarAlaMkAraviSayatIti / zleSavyatirekayoranyatrApi labdhasattAkatvAditi bhAvaH / tatazca tadbhedA atra na pradarzayitumucitAH / ' yadyapyanupamacaritastathApi tava nAcyutastulAM labhate / sa harirnAmnA devaH sa harivarasturaganivahena / ' ityAdayastu zliSToktiyogyasya pRthagupAdAne ye bhedAH saMbhavati uktalakSaNenaiva saMgRhItAH, tatra hi ekasya padasya dvirupAdAnAnna zleSaH / upamAnAttUpameyasyAdhikyamastIti vyatireko bhavatyeva // arthAntarasyeveti / yatra hetorhetumatA saha vyAptirgUDhatvAtkathaMcitpratIyate, na tu spaSTamavabhAsate, tatrArthAntarasyevAsamAnajAtIyasya vastuno yanyasanamasAvarthAntaranyAsaH / na tu yadyatkRtakaM tadanityamityevaMprAyamityarthaH // nanvanyoktinidarzanAbhyAM nAyaM bhidyate / tathA hi- 'airAvaNaM spRzati - ityAdAvanyoktau vizeSeNa mahendravRttAntena vAcyena tvayuktena kazcitsukhaM 'zete iti sAmAnyaM gamyamAnaM samarthyate / tathA 'hoi na guNANurAo' ityAdI 1. 'nindatInduM kalaGkinam' kA0 pra0. 1. 'Saya itIti' syAt. " Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 271 stutyai saMzayoktiH ssNdehH| stutyai alaMkArAntaragarbhIkAreNa prastutavastuvarNanAtha saMzayasyoktini- . rNayAntA anirNayAntA vA bhedakasyAnuktAvuktau vA sasaMdehaH / nidarzane dRSTAntena dArTAntikaM samarthyate, tenAsya lakSaNasyAtivyAptiH / satyam / ubhayatrApi tatra samarthyasamarthakabhAvo gamyate kiM tu yathArthAntaranyAse na tathA tayoH / arthAntaranyAse hi samarthyasya khakaNThenopAttasya samarthanam / anyoktau tu na tattathA / nidarzane ca yadyapi khakaNThenopAdAnaM samarthyasya tathApi na tatra vizeSa prati sAmAnyasya samarthakabhAvaH / api tu sAmAnyavizeSau prati vizeSasya / yato dRSTAntasya vizeSarUpatayaiva prativimvabhAvaH saMgacchata iti pRthagavasthita evAyam // stutyai iti / stutaye yatsaMzayavadvacaH prayujyate tatra saMdehAlaMkArasaMjJA / saha saMdehena anizcayena vartata iti kRlA / tridhA khalu saMdehavadvaco bhavati / saMdehasya pratipAdakatvena alaMkArAntaracchAyAM garbhIkRtyAsaMdehe'pi saMdehasyeva jananena ceti / saMzayazca zuddhasaMkIrNamUDhabhedAtredhA / tatra zuddhaH prati. pAdyo yathA--'vAmekSaNe sphurati dhIH puruSasya kaSTaM syAdvA na veti vidadhAti gatAgatAni / nAryAH punaH pramadanirbhararUpamAste tannAsti yadvinimayAdazubhaM zubhaM vA // ' atra saMdehaniSThatva-7 meveti zuddhaH saMdehaH / saMkIrNo yathA---'girirayamamarendreNAdya nirmUlapakSaH kSatagarudasurezaiH kiM kRto vainateyaH / aparamiha mano me yaH pituH prANabhUtaH kimuta vata sa eSa vyAtatAyurjaTAyuH // ' atra sthANurvA puruSo vetivatpazcAtpAramArthike'pi vastuni parAmarza udetIti saMkIrNaH saMdehaH / yathA kimeSa jaTAyuriti / pUrvatra tu kaSTasya bhaviSyatvena bhAvAbhAvAvubhAvapi saMdigdhau / kadAcana tRtIyasyApyupekSaNIyanyAyena madhyarUpasya prAdurbhAvasaMbhAvanamityanayorvivekaH / mUDho yathA--'spandate dakSiNaM cakSuH phalakAGkSA na me kvacit / na ca mithyA munivacaH kathayiSyati kiM khidam // ' atra na saMdehaniSTatA nApi vidyamAnasya vastunoM'zena parAmarza iti mUDhaH saMdehaH / yathA hyagRhItasaMketasyApUrvapadArthAdarzane sati kimidaM syAditi padArthAnadhyavasAnamityevaMrUpa ityarthaH / tadevaM pratipAdyaH saMdeho nidarzitaH // utpAdyo yathA--'vyAlavanto durArohA ratnavantaH phalAnvitAH / viSamA bhUbhRtastebhyo bhayamAzu pramAdinAm // ' vyAlAH sarpAH, durjanAzca / durArohA duHkhotkalanIyAH, cirakAlapratyAsattilAbhAzca / ratnAnyupalavizeSAH, guNavantazca / bhUbhRtaH parvatAH, rAjAnazca / ityetasmAdvacasaH pratipattuH parvatarAjaviSayaH saMdeha upajAyate / alaMkArAntaracchAyAgIkAreNa janyastu 'sarojapane-' ityAdinA udAhRtaH / eteSu saMdehavatsu vacaneSu bahudhA pravRttepu prathamasya pratipAdyasaMdehapakSasya rasabhAvatadAbhAsAlaMkAreSvantarbhAvaH / vitarkasya hi vyabhicAriNaH sadbhAvAdavazyaM kvacidrase'GgatA bhavatyata eva rasAdisadbhAvenAntarIyakatvena tadAbhAsatApi bhavatIti / dvitIyasya tu 1. 'sasaMdehA' syAt..' Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 yathA B kAvyamAlA | 'sarojapatre parilInaSaTpade vizAladRSTeH khidamU vilocane / ziroruhAH syurnatapakSmasaMtaterdvirephavRndaM nu nizabda nizcalam // agUDhahAsasphuTadantakesaraM mukhaM khidetadvikacaM nu paGkajam / iti pralInAM nalinIvane sakhIM vidAMbabhUvuH sucireNa yoSitaH // ' atra rUpakagarbhIkAreNa nirNayAntaH saMzayaH / yathA vA- 'atha jayAya nu merumahIbhRto rabhasayA nu digantadidRkSayA / abhiyayau sa himAcalamucchritaM samuditaM nu vilaGghayituM namaH // ' atrAtizayoktigarbhIkAreNAnirNayAntaH / yathA vA- 'ayaM mArtaNDaH kiM sa khalu turagaiH saptabhiritaH kRzAnuH kiM sarvAH prasarati dizo vaiSaM niyatam / janyasaMdehapakSasya pratiniyataprakaraNAbhAvAtprakRtasya kasyacidabhAvAtkasya stutirutkarSAbhidhAyiketi saMdeho doSa eveti doSarUpateti / tRtIyastu janyasaMdehAbhAsalakSaNaH pakSo'sya sasaMdehAlaMkArasya viSayo'vagantavyaH // sarojapatre ityAdi / atra prakRtaM vilocanAdi vakrA nizcitameva yadi paraM rUpakAlaMkArApAdanamAhAtmyAtsaMdehasyevazabdena rUpeNAvagatiH / tAtparyaparyAlocanAvazena tUpamAdAceva vizrAntiH / saMdehavarNanabhaGgayA tu tasyaivAlaMkAratA // atha jayAyeti / pratiko nyAyena merujayasaMbhAvanA || rasabhayeti / tvaritayA / anyathA digvijayenottarakAlaM sarvadigavalokanamarjunasya bhaviSyatyeva / himAcalamiti / himAcalaikadezamindraprasthAkhyaM taporthamiti tAtparyam / samuditamiti / piNDIbhUtam / aMbA (?) jayAdivyApArakartRtvaM himAcalasya vyAkhyeyam // atizayokti garbhIkAreNeti / tathA hi yo'sau pauruSeyavyApAratiraskAreNa nuzabda tritayAvadyotyamAnatayA koTitrayolekhenAvAstavaH saMzayaH pratipAditaH saM svasiddhinirvAhAya tathAvidhotkaTocchrAyazUnye'pi parvate merujayAdivyApAratrayasaMpAdanakSamatayocchrAyAtizayamAkSipannasaMbandhe'pi saMvandhAtmikAmatizayoktimavagamayati // ayaM mArtaNDaH kimiti / atropameyasya tadbhAvamupamAnenoktvA 1. 'naiSa' kA0 pra0. 1. 'rabhasayeti' syAt mUlAnurodhAt. 2. 'atra jayAdi' syAt. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 281 kRtAntaH kiM sAkSAnmahipavahano'sAviti ciraM samAlokyAjo tvAM vidadhati vikalpAnpratibhaTAH // ' atra rUpakagIkAreNa bhedasyoktau saMzayaH // prakRtAprakRtAbhyAM prakRtApalApo'palutiH / prakRtena prakRtasyApalApa ekA apahutiH / aprakRtena prakRtasyApalApo'nyA / tatrAdyA yathA'zailendrapratipAdyamAnagirijAhastopagUDhollasa dromAJcAdivisaMsthulAkhilavidhivyAsaGgabhaGgAkulaH / hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityUcivAnsasmitaM zailAntaHpuramAtRmaNDalagaNairdaSTo'vatAdvaH zivaH // ' atra girijAkarasparzakAraNau pulakavepathU sAttvikarUpau prakRtau prakRtenaiva tuhinAcalazaityenApa tau| dvitIyA yathA-- 'neyaM virauti bhRGgAlI madena mukharA muhuH / ayamAkRpyamANasya kandarpadhanuSo dhvaniH // ' pazcAdbhede ucyamAne yadyapyAmukhe rUpakAvabhAsaH pazcAvyatirekAkAratA, tathApi nAsminalaMkAradvayavizrAntiH / api tu kimityAdizabdopAdAnAtsaMdeha eva vAkyArthatayA paryavasyati / tasya parikaravandhArtha rUpakavyatirekAvAmukhe pratibhAsete iti tatsaMkarAzakA na kAryA // bhedakasyoktAviti / pUrvodAharaNadvaye tu bhedakasyAnuktirityarthaH // aprakRtena prakRta syApalApo'nyeti / atra pAramArthikasyAsatyakaraNamapAramArthikasya satyatayA sthApanaM sthUladRSTyA yoddhavyam / tAtparya tu vAkyasya sAdRzye eva / tathA ghana padArthakharUpaviparyAso'bhidhIyate / na ca tatra svecchayA puruSANAM sAmarthyamasti tenonmattavAkyatA, pratyuta saundaryazAlitayA sahRdayacamatkAritA bhavati / so'yaM vAkyArthApekSayApahRtyalaMkAro lAkSaNikArthaparigrahaH / upameyasyApadbhutatvAt na sphuTena rUpeNopamAnopameyabhAvazcakAstIti rUpakAzakA na kAryA // vyAsajo nirodhastasmAdbhako bhayam // neyaM virautIti / 1. 'bhedakasyoktI' syAt. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 yathA kAvyamAlA / 'vilasadamaranArInetranIlAbjakhaNDAnyadhivasati sadA yaH saMyamAdhaH kRtAni / na tu lalitakalApe vartate yo mayUre vitaratu sa kumAro brahmacaryazriyaM vaH // ' - yathA vA-- 'idaM te kena-' iti / evamiyaM bhaGgayantarairapyUA || paryAyavinimayau parAvRttiH / ekasyAnekatrAnekasya caikatra krameNa vRttiH paryAyaH / samena samasyotkRTena nikRSTasya nikRSTenotkRSTasya vA vyatihAro vinimayaH / tAvetau parAvRttiH / yathA- ""jo tIeN ahararAo ratti uvvAsio piyayameNa / so vviya dIsai gose savattinayaNe saMkato // ' atraikasyAnekatra vRttiH / rAgasya ca vastuto bhede'pi ekatayAdhyavasi - tatvAdekatvamaviruddham // 'tahaM natabhitti-' iti / atrAnekaM gRhAdyekatra dvije vartate / vinimayaH samena samasya yathA 'AdAya karNakisalayamiyamesmAdatra caraNamarpayati / ubhayoH sadRzavinimayAdanyonyamavaJcitaM manye // atra madamukhamadhukarAvalIvirutaM virahiNAM hRdayaM bheditvA vizeSeNa kAmakArmukakreGkRtena samAnamadhyavasAya tadaikyAropeNa tenaivApahUyata iti // jo tIe iti / atra sa eveti tAmbUlAdijanitarAgakopanirvRttarAgayorabhedopacAraH // yathA vA 'ne tvAzrayasthitiriyaM tava kAlakUTa kenottarottaraviziSTapadopadiSTA / prAgarNavasya hRdaye vRSalakSmaNo'tha kaNThe'dhunA 1. 'yastasyA adhararAgo rAtrAvudbhAsitaH priyatamena / sa eva dRzyate prAtaH sapatnInayaneSu saMkrAntaH // ' [iti saMskRtam . ] 2. 'masmai caraNamaruNamarpayati' vAmanavRttI. 1. 'hRdayabheditvAvizeSeNa' syAt. 2. 'nanvA' kA0 pra0. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 283 'yo balau vyAptabhUsIni makhena dyAM jigISati / abhayaM svargasadmabhyo dattvA jagrAha kharvatAm // ' atrotkRSTenAbhayena nikRSTasya kharvatvasya / 'tasya ca pravayaso jaTAyuSaH khargiNaH kimiva zocyate'dhunA / yena jarjarakalevaravyayAtkrItamindukiraNojvalaM yazaH // ' atra nikRSTenotkRSTasya // hetoH sAdhyAvagamo'numAnam / anyathAnupapattyaikalakSaNAddhetoH sAdhyasya jijJAsitArthasya pratItiryatra varNyate tadanumAnam / yathA'sAnujJamAgamiSyannUnaM patito'si pAdayostasyAH / kathamanyathA lalATe yAvakarasatilakapatiriyam // ' yathA vA 'nirNetuM zakyamastIti madhyaM tava nitambini / anyathAnupapattyaiva payodharabharasthiteH // ' yathA vA 'saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / hasannetrArpitAkUlaM lIlApamaM nimIlitam // ' atra kamalinImIlanena nizAsamayaH pratipAdyata ityanumAnamevedam // vasasi vAci punaH khalAnAm // ' kharvatAmiti / vAmanatAm // svargiNa iti / yaza:zeSatAM gatasyetyarthaH // arthasyeti / bhAvarUpasyAbhAvarUpasya vA / tatra bhAvarUpasAdhyArthapratItiH 'sAnujJam-' ityatra nidarzitA / abhAvarUpasAdhyArthapratItistu yathA--'paNNavasi avvaacchasi savvaM via so taeNa savva vio| Nahu honti tammi didve...... 'sacchAvacchAI // ' atrAdarzanaM sAdhyate // nirNatuM zakyamastIti / atra stananitambayormadhye madhyaM nopalabhyate, stanabharAvasthAnaM ca dRzyate, tatreyaM payodharabharasthitiH sAnyathAnupapadyamAnAdhArakaM madhyamanupalabhyamAnaM bodhayati / udAharaNAntarasya cAsyAyamabhiprAyaH / yathA kenacidarthApattilakSaNo'laMkAraH pRthaglakSitastathA na lakSaNIyo'rthApattilakSaNatvAdanumAnasyeti / anumAnamevedamiti / na tu sUkSmam , anumAnAntarbhUtatvAtsUkSmasyeti 1. 'kamalanimIlanena' iti syAt. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 kAvyamAlA / sadRzadarzanAtsmaraNaM smRtiH| pUrvopalabdhasyArthasya tAdRzadarzanAsaMskArobodhe sati yatsmaraNaM sA smRtiH| yathA--. 'adRzyanta purastena khelAH khaJjanapatayaH / asmaryanta ca niHzvasya priyAnayanavibhramAH // ' viparyayo bhrAntiH / sadRzadarzanAdviparyayajJAnaM bhrAntiH / yathA'nIlendIvarazaGkayA nayanayorbandhUkavuddhayAdhare pANI padmadhiyA madhUkakusumabhrAntyA tathA gnnddyoH| lIyante kabarISu bAndhavakulavyAmohajAtaspRhA durvArA madhupAH kiyanti bhavatI sthAnAni rakSiSyati // ' na caitadrUpakaM prathamA vAtizayoktiH / tatra vastuto bhramasyAbhAvAt // kriyAphalAbhAvo'narthazca viSamam / na kevalaM kriyAphalAbhAvo'rthAtkarturyAvadanarthazca bhavati yatra tdvissmm| yathA--- 'utkaNThA paritApo raNaraNako jAgarastanostanutA / phalamidamaho mayAptaM sukhAya mRgalocanAM dRSTvA // " atra mRgalocanAdarzanena na kevalaM sukhaM na prAptam, yAvadvicchede utkaNThAdiranarthaH prAptaH // yogyatayA yogaH samam / utkRSTamutkRSTasya nikRSTaM nikRSTasya yogyamiti yogyatayA yogaH smm| yathA-- 'dhAtuH zilpAtizayanikaSasthAnameSA mRgAkSI devo rUpe'pyayamanupame dattapatraH smarasya / 1. 'rUpo devo' kA0pra0, 2. 'pamo' kA0 pra0. - - - Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 285 jAtaM daivAducitamanayoH saMgataM yatra tasmi ___ zRGgArasyopanatamadhunA rAjyamekAtapatram // yathA vA'citraM citraM bata bata mahaccitrametadvicitraM jAto daivAducitaracanAsaMvidhAtA vidhAtA / yannimbAnAM pariNataphalasphAtirAsvAdanIyA yaccaitasyAH kavalanakalAkovidaH kAkalokaH // ' hetau kAyeM caikatra hetukAryAntaroktiyugapadguNakriyAzca smuccyH| kasyacitkAryasya ekasminhetau sAdhake sati hetvantarAbhidhAnam, kArya caikasminprastute kutazcinnimittAtkAryAntarAbhidhAnaM ca samuccayaH / yugapadguNau ca kriye ca guNakriye ca samuccayaH / vahuvacanaM vyAptyartham / hetau hetvantaraM yathA'durvArAH smaramArgaNAH priyatamo dUre mano'tyutsukaM gADhaM prema navaM vayo'tikaThinAH prANAH kuMlaM nirmalam / bhAvaH // samuccaya iti / atulyakakSyatAmanapekSyaiva samuccayanaM samuccaya iti sAmAnyena vyutpattiH karaNIyA / evaM hi 'samAdhiH sukaraM kArya kAraNAntarayogataH' ityevaM lakSaNalakSitaH samAdhirapi samuccaya evAntarbhavati / anyathA 'mAnamasyA nirAkatum' ityudAhariSyamANe tulyakakSyatvAbhAvAna samuccayaH syAditi / eSa eva ca samuccayaH sadyoge asadyoge sadasadyoge ca paryavasyatIti na pRthglkssyte| tathA hi-'kulamamalinaM bhadrA mUrtimatiH zrutazAlinI bhujavalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagA hyete bhAvA amIbhirayaM jano vrajati sutarAM dapai rAjaMsta eva tavAGguzAH // ' atra satAM yogaH / 'durAH' ityAdau tvasatAM yogaH / navavayaHprabhRtihi satyapi zobhanatve sarveSAmapyazobhanavakathanam , azobhanatvenaiva virahiNyA bhAvitatvAt / 'zazI divasadhUsaro galitayauvanA kAminI saro vigatavArijaM mukhamanakSaraM khAkRteH / prabhudhanaparAyaNaH satatadurgataH sajjano nRpAGgaNagataH khalo manasi sapta zalyAni me // ' atra zazini dhUsare zalye zalyAntarANIti zobhanAzobhanayogaH / tathA hi-zazinaH zobhanatvaM prakRtisaundaryAt , azobhanatvaM dhUsa 1. 'yattadetaccha' kA0 pra0. 1. 'zruti' kA0 pra0. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / strItvaM dhairyavidhi manmathasuhRtkAlaH kRtAnto'kSamI no sakhyazcaturAH kathaM nu virahaH soDhavya itthaM maiyA // ' atra virahAsahatvaM smaramArgaNA eva kurvanti, teSu satsu priyatamadUrasthityAdyupAttam / yathA vA 286 'mAnamasyA nirAkartuM pAdayorme patiSyataH / upakArAya diSTayedamudIrNa ghanagarjitam // ' kArye kAryAntaraM yathA - 'sphuradaddhutarUpamutpratApajvalanaM tvAM sRjatAnavadyavidyam / vidhinA sasRje navo manobhUrbhuvi satyaM savitA bRhaspatizca // ' atra tvAM sRjatetyekasminkArye prastute manobhavAdInAM kAryAntarANAmunibandhaH / yugapadguNau yathA 'vidalitasakalArikulaM tava balamidamabhavadAzu vimalaM ca / prakhamukhAni narAdhipa malinAni ca tAni jAtAni // ' kriye yathA 'pratigrahItuM praNayipriyatvAtrilocanastAmupacakrame ca / saMmohanaM nAma ca puSpadhanvA dhanuSyamoghaM samadhatta bANam // ' guNakriye yathA 'kaluSaM ca tavAhiteSvakasmAtsitapaGkeruhasodarazri cakSuH / patitaM ca mahIpatIndra teSAM vapuSi prasphuTamApadAM kaTAkSaiH // ' pRSTe'pRSTe vAnyApohaparoktiH parisaMkhyA / pRSTe'pRSTe vA satyanyavyavacchedaparA yoktiH sA parisaMkhyAnAtparisaM khyA / ubhayatropamAnasya vAcyatvaM pratIyamAnatA veti catvAro'syA bhedAH / -- ratvotpAdAt / evaM cAsya sadasadrUpasya tAdRzenaivApareNa yogAdiha sadasadyogaH / guNakri yAzvetyatra yathA rudraTena 'vyadhikaraNe vA yasmin' (7/27 ) ityAdinA vyadhikaraNe iti ekasmindeza iti ca pratipAditam, na tathA pratipAdanIyam / 'dhunoti cAsiM tanute ca kIrtim' ityAdeH 'kRpANapANizca bhavAnraNakSitau sasAdhuvAdAca surAH surAlaye' 1. 'kSamo' kA0 pra0. 2. 'zaThaH' kA0 pra0. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / pRSTe yathA-- 'ko'laMkAraH satAM zIlaM na tu kAJcananirmitam / kimAdeyaM prayatnena dharmo na tu dhanAdikam // ' ' kA visamA divvagaI kiM laddhaM jaM jaNo guNaggAhI / kiM sokkhaM sukalattaM kiM dugge jaM khalo loo // ' atra daivagatireva viSametyAdiranyApohaH pratIyate / apRSTe yathA 'dhehi dharme dhanadhiyaM mA dhaneSu kadAcana / sevakha sadgurUpajJAM zikSAM mA tu nitambinIm // ' 'kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM nayanayorvasati || yathA vA 'rAjye sAraM vasudhA vasuMdharAyAM puraM pure saudham / saudhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvasvam // ' 287 'dAnaM vittAdrasaM vAcaH kIrtidharmau tathAyuSaH / paropakaraNaM kAyAdasArAtsAramuddharet // ' 'poDhemahilANa jaM suTTu sikkhiyaM taM su hoi / jaM jaM asikkhiyaM navavahUNa taM taM dihiM deI ||' kauTilyaM kacanicaye evetyAdi, rAjye sAraM ca vasudhaivetyAdi, eSu ityAdezcAnyathApi darzanAditi // rAjye sAramiti / atra sArAlaMkAraH kaizciduktaH, sa cAnyApohamantareNa na camatkArakArIti parisaMkhyaiva yukto'laMkAraH // dAnaM vittAditi, poDhamahilANetyatrApi kenacitsArAlaMkAra uktastatrApi anyApohakRtaM cArutvamitI 'kA viSamA daivagatiH kiM labdhaM yajjano guNagrAhI / kiM saukhyaM sukalanaM kiM duHkhaM yatkhalo lokaH // [iti chAyA . ] 2. ' dukkhaM' kA0 pradI0. 3. 'prauDhamahilAnAM yatsuSThu zikSitaM tadvateSu bhavati / yadyadazikSitaM navavadhUnAM tattat" " dadAti // [ iti chAyA. ] Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 kAvyamAlA / vittAtsAraM dAnamevetyAdi, prauDhamahilAnAM suzikSitamevetyAdyapohyamAnasya pratIyamAnatvamanyApohAbhAve praznottaroktau na vaicitryaM kiMciditi nottaraM pRthaglakSitam // uttarAtpraznAdipratipattistvanumAnameva / yathA'vANiyaya hatthidantA kutto amhANa vagyakittIA / jAva luliyAlayamuhI gharammi parisappate soNhA // ' atra viziSTottarAnyathAnupapattyA praznAnumAnam / tathA-- ___ bhaNahataM sahIo Ama karehAmi taM tahA savvam / . jai saraharu saMbhiDaM. me dhIraM saMmuhAgae tammi // tatra bhRkuTyAdibhirmAnaM kurviti sakhyAH pUrvavAkyamanumIyate // yathottaraM pUrvasya hetutve kaarnnmaalaa| uttaramuttaraM prati pUrvasya pUrvasya kAraNatve kAraNamAlA / yathA'nirdravyo hiyameti hIparigataH prabhazyate tejaso nistejAH paribhUyate paribhavAnnirvedamAyAti ca / nirviNNaH zucameti zokavivazo buddhayA parityajyate nirbuddhiH kSayametyaho nidhanatA sarvApadAmAspadam / / kAraNamAtraM tu na vaicitryamiti na heturalaMkArAntaram // yamapi parisaMkhyaiva yukteti // anumAnameveti / na tu rudraToktaH-'praznAdapyuttaraM yatra-' (793) ityuttarAlaMkAraH // evaM jaM bhaNahetyatrApi vAcyam // kAraNamAtraM 1. 'vANijaka hastidantAH kuto'smAkaM vyAghrakRttayazca / yAvallalitAlakamukhI gRhe parisarpate snuSA // ' iti chAyA.] 2. etasya zuddhavRddhAvanArohAtsaMskRtamasaMdigdhaM na smaryate, tathApi samanvayavAkyAnusAreNa tu 'yadbhaNiSyata sakhyaH satyaM kariSyAmi tattathA sarvam / yadi............ me dhairya saMmukhAgate tasmin // ' iti kalpyate. 3. 'Ama' ityabhyupagamakAku: sAkATopahAsA' iti dhvanyAlokalocanam . . Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 6 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / svAtantryAGgatvasaMzayaikapadyaireSAmekatra sthitiH sNkrH| parasparanirapekSatvaM svAtantryam / upakArakatvamaGgatvam / ekasya grahe'nyasya tyAge sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanirNayaH saMzayaH / ekasminpade'rthAcchabdArthAlaMkArayoH samAveza aikapadyam / ebhireSAM pUrvoktAnAmalaMkArANAmekatra vAkye vAkyArthe vAvasthAnaM sNkiirymaannsvruuptvaasNkrH| svAtantryeNa zabdAlaMkArayoH saMkaro yathA--- 'kusumasaurabhasauraparibhramadbhamarasaMbhramasaMbhRtazobhayA / valitayA vidadhe kalamekhalAkalakalo'lakalolazAnyayA // ' atra yamakAnuprAsayoH / J tviti| agnedhUma ityevaMrUpamityarthaH // nanvIhazasya heto<Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 arthAlaMkArayoryathA-- kAvyamAlA | 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / asatpuruSaseveva dRSTirniSphalatAM gatA // atrotprekSopamayoH / zabdArthAlaMkArayoryathA 'so natthi ettha gAme jo eyaM mahamahantalAyaNNam / taruNANa hiyayalUDiM parisekanti nivAre // ' atrAnuprAsarUpakayoH / aGgatvena saMkaro yathA - 'karkandhUphalamuccinoti zabarI muktAphalAkAGkSayA kruddholUkakadambakasya purataH kAko'pi haMsAyate / kIrtyA te dhavalIkRte tribhuvane kSmApAla lakSmIH punaH kRSNaM vIkSya balo'yamityupahitatrIDaM zanairjalpati ||' atrAtizayoktimapekSya bhrAntirudbhUtA / tadAzrayeNa cAtizayoktizcamatkAraheturityavayavayoraGgAGgibhAvaH / 'tvaM samudrazca durvArau N mahAsattvau satejasA / iyatA yuvayorbhedaH sa jaDAtmA paTurbhavAn // ' atra zleSo vyatirekasyAGgam / 'kRSNArjunAnuraktApi dRSTiH karNAvalambinI / yAti vizvasanIyatvaM kasya te kalabhASiNi // ' atra zleSo virodhasyAGgam / tadasundaramapi kAvyasya madhyamatvanibandhanaM bhavati / tathApyalaMkAracintAyA: prakrAntatvAdapahutyaiva hetoralaMkAratvaM nirAkriyate // durvArAviti / durvAro'vyAhataprasaraH, duSTaM kSAraM vArjalaM ca yasya durvAH / sattvaM dhairyam, sattvAzca prANinaH / tejaH prabhAvaH, vaDavAnalazca / jaDAtmeti, udakasvabhAvo'pi // kRSNArjuneti / kRSNA asitAH / arjunAH zukkAH / 1. 'sa nAstyatra grAme ya etAM sphurallAvaNyAm / taruNAnAM hRdayaluNThanaM parisarpantIM nivArayati // ' [ iti saMskRtam . ] 2. ''sappanti' kA0 pra0. 3. vArvArazabdayorekazeSastu duHzaka iti dhyeyam. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] . . kAvyAnuzAsanam / 'AkSipantyaravindAni mugdhe tava mukhazriyam / kozadaNDasamagrANAM kimepAmasti duSkaram // ' atra zleSo'rthAntaranyAsasyAGgam / saMzayena saMkaro yathA - 'niggaNDadurArohaM mA puttaya pADalaM samAruhasu / ArUDhanivaDiyA ke imie na kayA iha ggAme // ' X atra zaThatara poTApATalayoranyatarasyAH prAkaraNikatvAbhAvAnna jJAyate kimiyaM samAsoktirutAnyoktiriti saMzayaH / tathA- 'nayanAnandadAyIndorvimyametatprasIdati / adhunA viniruddhAzamapi zIrNamidaM tamaH // atra mukhena sahAbhedAropAtkimatizayoktiH, kimetaditi mukhaM nirdizyendusamAropaNAdrUpakam, kiM mukhanairmalya prastAve'nyoktiH, athaitayoH samuccayavivakSAyAM dIpakam kiM pradoSavarNane vizeSaNasAmyAtsamAsoktiH, kiM madanoddIpakaH kAlo vartate iti tAtparyAtparyAyoktamityanekAlaMkArasaMzayaH / tathA 291 'zazivadanAsita sarasijanayanAsitakundadazanapaGgiriyam / gaganajalasthalasaMbhavahRdyAkArA kRtA vidhinA // ' - atra tu rUpakamupamA veti saMzayaH // yatra tu -- 'mohamahAcaladalane sA sunizitavajrakoTirekApi' ityAdAvAropitakulizakoTirUpAyA bhaktemahasya * mahAcalenopamitamAtrasya dalane kartRtvaM na hRdayAvarjakaM syAditi . anuraktA lohitAH / karNAvalambinI vipulatayA zrotrasamIpasaMzritA / virodhe tu kRSNo hariH, arjunaH pArthaH, tatra sAnurAgA sA karNa rAdheyaM kathamAlambata iti / anayaiva ca virodhabhaGgathA avizvAsyatvaM nibaddham // kozadaNDasamagrANAmiti / kozo bhANDA 1. 'nirgaNDadurArohaM mA putraka pATalaM samAroha / ArUDhanipatitAH ke'nena na kRtA iha grAme // [ iti saMskRtam: ] .. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 kaavymaalaa| rUpakasya, 'jyotsneva hAsadyutirAnanendoH' ityAdau mukhyatayAvagamyamAnA hasitadyutirvakra evAnukUlyaM bhajata ityupamAyAH sAdhakaM pramANamasti, 'smaranti jyotsnAyAH zazimukhi cakorAstava dRzi' ityAdau tatvArope smaraNAnupapatte rUpakasya, 'rAjanArAyaNaM lakSmIstvAmAliGgati nirbharam' ityAdau sadRzaM prati preyasIprayuktasyAliGganasyAsaMbhavAdupamAyAzca bAdhakaM pramANamasti, na tatra saMzayaH / aikapadyena saMkaro yathA--- 'merUrukesaramudAradigantapatra mAmUlalambicalazeSazarIranAlam / yenoddhRtaM kuvalayaM lalanA salIla .. muttaMsakArthamiva pAtu sa vo varAhaH / / ' atraikapadAnupraviSTau rUpakAnuprAsau / yadyapyanekaviSayamidaM rUpakamakhilapAkpaTyApi (?), tathApi pratipadaM rUpakasadbhAvAdakapadAnupravezo na virudhyate // ityuktAH zabdArthAlaMkArAH // / kaH punaraGgAzritatvAnniHzeSe'pyayaM zabdasyAlaMkAro'yamarthasyeti vizeSaH / ucyate-doSaguNAlaMkArANAM zabdArthobhayagatatvavyavasthAyAmanvayavyatirekAveva nimittam / nimittAntarasyAbhAvAt / tatazca yo'laMkAro yadIyau bhAvAbhAvAvanuvidhatte sa tadalaMkAro vyavasthApyate iti // yadyapi punarukta- . vadAbhAsArthAntaranyAsAdayaH kecidubhayAnvayavyatirekAnuvidhAyino'pi dRzyante, tathApi tatra zabdasyArthasya vA vaicitryamutkaTamiti ubhayAlaMkAratvamanapekSyaiva nASTAlaMkAratvena nArthAlaMkAratvena coktAH / iha vApuSTArthatvalakSaNadoSAbhAvamAtraM sAbhiprAyavizeSaNoktirUpaH parikaro bhannaprakramatAdoSAgAro'pi / daNDazcaturthopAyo'pi // nirgaNDeti / kaThinadurAroham // sAbhiprAyavizeSaNoktirUpa iti / tathA ca 'vizeSaNairyatlAkUtairuktiH parikarastu saH' iti / yathA-'kartA dyUtacchalAnAM jatumayazaraNoddIpanaH so'bhimAnI kRSNAkezottarIyavyapanayanapaTuH pANDavA yasya dAsAH / rAjA duHzAsanAdergururanujazatasyAGgarAjasya mitraM vAste duryodhano'sau kathayata na ruSA draSTumabhyAgatau khaH // iti / atra hi dyUtacchalakartRtvAdInAM vizeSaNAnAM krodhoddIpanavibhAvatayA sAbhiprAyatvamityapuSTArthatvadoSAbhAva evA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 293 yam // yathAsaMkhyamiti kasidhA basasi cetasi mAmiNA ca vinayena ca Amukha bhAvamAtraM yathAsaMkhyaM dopAvidhAnenaiva gatArtham / vinoktistu tathAvidhaha- - dyatvavirahAt // bhAvikaM tu bhUtabhAvipadArthapratyakSIkArAtmakamabhineyapravandha eva bhavati / yadyapi muktakAdAvapi dRzyate, tathApi na tatvadate / udAttaM tu RddhimadvastulakSaNamatizayokterjAtervA na bhidyate / mahApurupavarNanArUpaM ca yadi rasaparaM tadA dhvaneviSayaH // yam // yathAsaMkhyamiti / tathA cAha-'yathAsaMkhyaM krameNaiva RmikANAM samanvayaH' iti / yathA--'ekatridhA vasasi cetasi citrameva deva dvipAM ca vidupAM ca mRgIdRzAM ca / tApaM ca saMmadarasaM ca ratiM ca puNazauryApmaNA ca vinayena ca lIlayA c|| iti / atra na yathAsaMkhyakRtaM kimapi vaicitryaM kiMtu ekatridhA vasasIti Amukhe virodhapratItikRtameveti // vinoktistviti / tathA cAha-'vinoktiH sA vi. nAnyena yatrAnyaH sanna netaraH' iti / san zobhanaH, itaro'zobhanaH / yathA'mRgalocanayA vinA vicitravyavahArapratibhAprabhApragalbhaH / amRtAtisundarAzayo'yaM muhadA tena vinA nayendrasUnuH // ', 'arucirnizayA vinA zazI zazinA sApi vinA mahattamaH / ubhayena vinA manobhavasphuritaM naiva cakAsti kAminoH // ' iti udAharaNadvaye'pi vadantu sahRdayAH yadi kimapi vinoktikRtaM vaicitryabhavabhAsate, sahoktau tu sahArthabalAtsAmyasamanvayapratIteryuktameva vaicitryamiti / kiMca-~-zabdamAnayogenAlaMkAratvakalpane hA dhigAyuktAvapyalaMkAratvaprasAH prApnotIti // bhAvikamiti / bhAvaH kaverabhiprAyaH sa yatrAsti tadbhAvikam / bhUtabhAvipadArthapratyakSIkArAtmakamiti / pradhvaMsAbhAvanAgabhAvakrAntA api bhAvAH svamahimnAyaH prasAdavazAca yatpuraH sphuranta iva dRzyamAnA vadhyanta ityarthaH / bhUtabhAvizabdasya parokSopalakSaNaparatve parokSANAM puraHsphuradrUpatvahetuvarNanamiti tu vyAkhyAne khabhAvoktirna bhidyate / abhineyapravandha eveti / pravezakaviSkambhakAdibhistatraiva tatra varNyamAnatvAditi bhAvaH // nanu-'AsIdaanamatreti pazyAmi tava locane / bhAvibhUpaNasaMbhArAM sAkSAtkurve tavAkRtim // ' anAdye'rthe bhUtasya, dvitIye bhAvino darzanamiti muktakaviSayamapi bhAvikaM dRzyate, tataH kuto na lakSyata ityAzayAha-yadyapIti // RddhimadvastulakSaNamiti / yadAha--'udAttaM vastunaH saMpat' iti / yathA-'muktAH kelivisUtrahAragalitAH saMmArjanIbhirhatAH prAtaH prAGgaNasIni mandharacaladvAlAnilAkSAruNAH / dUrAddADimabIjazaGkitadhiyaH karpanti kelIzukA yadvidvadbhavaneSu bhojanRpatestattyAgalIlAyitam // ' na hyatizayaizvaryo'pi muktAratnAnAmavAkaraprAyatvena putrIkaraNaM saMbhavati / uktaM ca-'asaMvandhe saMvandhAtmikAmatizayoktimavagamayati' / tadAha-atizayoktiriti / atizayokteralaMkArAna bhidyata ityarthaH / / 1. 'mana' kA0 pra0. 2. 'cetaHprasAda' syAtU. 3. 'staddAna' kA0 pra0. 4. 'zvarya' syAt. 5. 'kteriti' mUlAnusArI. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 kAvyamAlA / atha tathAvidhavarNanIyavastu param, tadA guNIbhUtavyaGgayasyeti nAlaMkAraH // rasavatpreyasvyUrjasvibhAvasamAhitAni guNIbhUtavyaGgayaprakArA eva || AzIstu priyoktimAtraM bhAvajJApanena guNIbhUtavyaGgayasya atha yatra Rddhimadvastu saMbhavadeva varNayiSyate tatrodAttaM bhaviSyatItyAzaGkayAha -- khabhAvo - terveti / kiM ca / yadi RddhimadvastuvarNanamalaMkArastadA RddhirahitavastuvarNanamapyalaMkAraM kazcitprasajatIti / mahApuruSavarNanArUpamiti / yadAha - 'mahatAM copalakSaNam' iti / yathA--'tadidamaraNyaM yasmindazarathavacanAnupAlanavyasanI / nivasanvAhusahAyazcakAra 'rakSaHkSayaM rAmaH // ' rAmo hi pitRvacanamanutiSThannayaparAkramAdidharmayogAdutsAhayogAcca vIra - rasavAneveti rasadhvanirevAyam // nanu upalakSaNamaGgabhAvo'rthAdupalakSaNIye'rthe / tatazcopalakSaNIbhUtasya rAmacaritasya vAkyArthI bhAvAbhAvAdaGgatvameva / daNDakAraNyotkarSapratipattirhi vAkyArthaH saiva pradhAnaM tataH kathaM dhvaniviSayatetyAzaGkayAha - atheti / guNIbhUtavyaGgayaprakArA eveti / madhyamakAvyaprabhedaviSayatvena ye pratipAditAH / AzIstviti / AzAsanamaprAptaprAptIcchArUpamAzIH prayoktRdharmaH / atha vA AzAsyamAno yo'sAvartho'narthaprAptyanarthoparamAtmakaH sa eva prAptakAlatayAbhyanujJAta AzIrviSayatvAdAzIriti / tatra pakSadvaye'pi snehAbhAve lokavyavahAramAtrAnusaraNArthatvenAzIryadi prayujyate tadA " gato'stamarkaH' ityAdivadvAtIvarNanamAtratvAddUrApetaivAlaMkAratetyAha-- priyoktimAtramiti / sahadayAnAM kimapyetaditi camatkArAbhAvAdityarthaH // atha snehAtizayenocyate, tadA dhvanerviSayaH / tathA hi kazcitkasmaicitsnehanirbharahRdayatayA AziSaM prayuGkte tatra ca tasya cetovRttivizeSaH snehAtmA ratibhAvavizeSarUpa AzIrdvAreNa pratIyata iti bhAvadhvanirevAyam / yathA--'asmiJjahIhi suhRdi praNayAbhyasUyAmAzliSya gADhamamunAnatamAdareNa / vindhyaM mahAniva ghanaH samaye'bhivarSannAnandajairnayanavAribhirukSatu tvAm // ' kayozcinmaitrIsaMvandhe pizunajanAnupravezanavicchArya : ( ? ) kRte sati kasyacinnAyakasya tatsnehadAdarddhasaMpAdanAyeyamuktiH / atra ca sauhRdamapyarthaprAptirUpaM maitrIsaMbandhasya pravardhamAnatayopanibaddham / jahIhIti AzliSyeti ca prArthanA paJcamyantau / ukSatviti prAptakAlatAyAM paJcamI tenAtrAzAsyamAnasya maitrIsaMbandhasyopanibandho na tvaprAptaprAptIcchAtmikA AziSaH / tathA'madAndhamAtaGgavibhinnazAlA hatapravIrAdbhutabhItapaurAH / tvattejasA dagdhasamastalIlA dviSAM purIH pazyatu rAjalokaH // ' atra zatrunagarIvinAzopanibandhadvAreNAnarthoparamasya darzitatvAdAzAsyamAnArthopanibandha eva // nanvidaM bhUyAdityevamAtmikAyAH prayoktadharmatvenAvasthitAyA AziSo'tropadarzanam / tathA hyevaMvidhA zatrunagarI rAjaloko dRzyAditi nAya - matrArthaH saMpannatvAdetasyArthasya kiMtu tathAvidhAnAM zatrunagarINAM darzanamatra prAptakAlatayA 1 1. 'vicchAyIkR' syAt. 2. - 3. loTo lakArasya paJcamInAmAbhidheyatvaM syAt. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 295 viSayaH / pratyanIkaM ca pratIyamAnotprekSAprakAra eveti nAlaMkArAntaratayA vAcyam // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaMkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau zabdArthAlaMkAravarNanaH paSTo'dhyAyaH / saptamo'dhyAyaH / iha ca kAvyaM nAyakAdiprativaddhaM bhavatIti nAyakAdilakSaNamucyate / tatra tAvaduttamamadhyamAdhamabhedena puMsAM strINAM ca tisraH prakRtayo bhavanti / tatra kevalaguNamayyuttamA / khalpadopA bahuguNA madhyamA / doSavatyadhamA / tatrAdhamaprakRtayo nAyakayoranucarA viTaceTIvidUSakAdayo bhavanti / uttamamadhyamaprakRtiyuktastu -- samagraguNaH kathAvyApI nAyakaH / samagraguNo netRtvAdiguNayogI vakSyamANazobhAnvitazca / tatra netRtvAdiguNabAhulyAt madhyamaprakRtAvapi samagraguNatA / bhyanujJAyate / atrApi zatruvinAzalakSaNavibhAvadvAreNa harpAtmano bhAvasyopanibandhAtpUrvavadbhAvadhvanireveti / tadAha - bhAvajJApaneneti / pratyanIkamiti / anIkapratinidhitulyatvAtpratyanIkam / yathAnIke'bhiyojye tatpratinidhibhUtamaparaM mUDhatayA kenacida'bhiyujyate tatheha pratiyogini vijeye tadIyo'nyo vijIyata ityarthaH / tathA cAha'pratipakSamazaktena pratikartuM tiraskriyA / yA tadIyasya tatstutyai pratyanIkaM taducyate // ' yathA---' tvaM vinirjitamanobhavarUpaH sA ca sundara bhavatyanuraktA / paJcabhiryugapadeva zaraistAM tADayatyanuzayAdatha kAmaH // tAM tvayyanuraktAM manobhavazaraistA7 DayatIti vAstavo'rthaH / tatra ca manobhavasya tvadrUpeNa vinirjitatvAdyo'sAvanuzayaH sa kAraNatvenotprekSita ityutprekSA / sA ca pratIyamAnA ivAdizabdAprayogAt // jAtigatirIti... vRtticchAyAmudroktiyuktibhaNitigumphanAzayyApIti vAkye vAkyAdhyeyAprekSyageyAbhineyAni zabdAlaMkArAH saMbhavapratyakSAgamopamAnArthA patyabhAvalakSaNAzcArthAlaMkArA ye bhojarAjena pratipAditAste kenacidukteSvevAntarbhavanti / kecicca kaMcanApi camatkAraM nAvahanti, kecicca ye kAvyazarIraskhabhAvA eveti na sUtritAH // ityAcAryazrIhemacandraviracite viveke SaSTho'dhyAyaH // 1. 'diva kAmaH' kA0 pra0. 2. 'bhavaH' syAt. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 netRguNAzveme 'netA vinIto madhurastyAgI dakSaH priyaMvadaH / raktalokaH zucirvAggmI vyUDhavaMzaH sthiro yuvA || buddhayutsAhasmRtiprajJAkalAmAnasamanvitaH / zUro dRDhazca tejasvI zAstracakSuzca dhArmikaH // ' kathAprabandhastadvyApI / nayati vyApnoti itivRttaM phalaM ceti nAyakaH / tasya sAtvikAnguNAnAha - zobhAvilAsamadhuralalitamAdhuryasthairya gAmbhIryaudAryatejAMsyaSTau sa vajAstadguNAH / kAvyamAlA | sattvaM dehavikArastasmAjjAtAH / krameNa lakSayati - zaurya yathA dAkSyazauryotsAhanIcajugupsottamaspardhAgamikA zobhA / yataH zarIravikArAddAkSyAdi gamyate sA zobhetyarthaH / dAkSyaM yathA---- 'sphUrjadvajrasahasranirmitamiva prAdurbhavatyagrato rAmasya tripurAntakRddiviSadAM tejobhiriddhaM dhanuH / zuNDAraH kalabhena yadvadale vatsena dordaNDakastasminnAhita eva garjitaguNaM kRSTaM ca bhagnaM ca tat // ' - 'khareNa khaNDitAzeSagAtreNa raNamUrdhani / rAmavyAjena lokeSu zauryamutsAritaM nRNAm // ' utsAho yathA--- 'mUrdhnA jAmbavato'bhivAdya caraNAvApRcchya senApatInAzvAsyAzrumukhAnmuhuH priyasakhAnpreSyAnsamAdizya ca / ArambhaM jagRhe mahendrazikharAdambhonidherlaGghane raMhasvI raghunAthapAdarajasAmuccaiH smaranmArutiH // ' Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] nIcajugupsA yathA 'uttAlatADakotpAtadarzano'pyaprakampitaH / prayuktastatpramAthAya saiNena vicikitsati // kAvyAnuzAsanam / uttamaspardhA yathA- 'etAM pazya purastaTImiha kila krIDAkirAto haraH kodaNDena kirITinA sarabhasaM cUDAntare tADitaH / ityAkarNya kathAdbhutaM himanidhAvadvau subhadrApate rmandaM mandamakAri yena nijayodordaNDayormaNDanam // ' dhIre gatidRSTI sasmitaM vaco vilAsaH / yathA 'dRSTistRNIkRtajagatrayasattvasArA dhIroddhatA namayatIva gatirdharitrIm / kaumArake'pi girivadgurutAM dadhAno vIro rasaH kimayametyuta darpa eva // mRduzTaGgAraceSTA lalitam / yathA mAdhuryam / yathA- 'kazcitkarAbhyAmupagUDhanAlamAlolapatrAbhihatadvirepham / rajobhirantaH parivepabandhi lIlAravindaM bhramayAMcakAra // ' kSobhe'pyanuvaNaM mAdhuryam / mahatyapi yuddhaniyuddhavyAyAmAdau kSobhahetau anulyaNatvaM madhurA ceSTA 'kapole jAnakyAH karikalabhadantadyutimupi smarasmeraM gaNDoDumarapulakaM vakrakamalam / muhuH pazyazRNvanrajanicarasenAkalakalaM jaTAjUTagranthi draDhayati raghUNAM parivRDhaH // ' 1. 'satyapi ' syAt. 38 297 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 kaavymaalaa| vighne'pyacalaM sthairyam / satyapi vighna udyamAdapabhraMzaH sthairyam / yathA 'yathA yathA samArambho daivAtsiddhiM na gacchati / tathA tathAdhikotsAho dhIrANAM hRdi vardhate // ' harSAdivikArAnupalambhanagAmbhIryam / / yasya prabhAvAbahirharSakrodhAdInAM vikArA dRSTivikAsarAgAdayo nopala- .. bhyante tannistimitadehakhabhAvaM gAmbhIryam / yathA 'AhUtasyAbhiSekAya visRSTasya vanAya ca / . na mayA lakSitastasya khalpo'pyAkAravibhramaH // ' svapareSu dAnAbhyupapattisaMbhASaNAnyaudAryam / abhyupapattiH paritrANAdyarthino'GgIkaraNam / parajanaviSayaM dAnAdi ceSTAtmakamevaudAryam / svagrahaNaM tu dRSTAntArtham / sveSviva pareSvapItyarthaH / dAnaM yathA'zirAmukhaiH syandata eva raktamadyApi dehe mama mAMsamasti / tRptiM na pazyAmi tavaiva tAvatkiM bhakSaNAttvaM virato garutmAn // ' abhyupapattiryathA 'ete vayamamI dArAH kanyeyaM kulajIvitam / brUta kenAtra vaH kAryamanAsthA bAhyavastuSu // ' saMbhASaNaM yathA'utpattirjamadagmitaH sa bhagavAndevaH pinAkI guruH __ zaurya yattu na tadvirAM paMthi nanu vyaktaM yataH karmabhiH / tyAgaH saptasamudramudritamahInirvyAjadAnAvadhiH ___ satyabrahmataponidharbhagavataH kiM vA na lokottaram // parAdhikSepAcasahanaM tejH| parAcchanorna tu guromitrAdervAdhikSepApamAnAderasahanaM tejaH / yathA 'brUta nUtanakUSmANDaphalAnAM kiM bhavantyamI / aGgulIdarzanAdyena na jIvanti manasvinaH // ' Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] nAyakabhedAnAha kAvyAnuzAsanam / 299 dhIrodAttalalitazAntoddhatabhedAtsa caturdhA / sa iti nAyakaH / dhIrazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / tena dhIrodAttaH, dhIralalitaH, dhIrazAntaH, dhIroddhata iti / dakSiNaghRSTAnukUlazaThabhedAdekaikazcaturdhA / ete zRGgArarasAzrayiNo bhedAH / iti SoDaza bhedA nAyakasya / dhIrodAttAdIMllakSayati gUDhagarvaH sthiro dhIraH kSamAvAn avikatthanaH mahAsattvo dRDhavrato dhIrodAttaH / gUDhagaryo vinayacchannAvalepaH / avikatthano'nAtmazlAghAparaH / mahAsattvaH krodhAdyanabhibhUtAntaHsattvaH / dRDhavrato'GgIkRtanirvAhakaH / yathA - rAmAdiH / kalAsaktaH sukhI zRGgArI mRdur nizcinto dhIralalitaH / kalAsu gItAdyAsvAsaktaH / sukhI bhogapravaNaH / zRGgArapradhAnaH sukumArAkAraH / sacivAdisaMvihitayogakSematvAccintArahitaH / yathA - vatsarAjaH / vinayopazamavAn dhIrazAntaH / --- yathA mAlatImAdhava-mRcchakaTikAdau - mAdhava - cArudattAdiH / zUro matsarI mAyI vikatthanaz chadmavAn raudro'valipto dhIroddhataH / matsarI asahanaH / mantrAdivalenAvidyamAnavastuprakAzako mAyI / chadma vnycnmaatrm| raudrshcnnddH| avaliptaH shauryaadimdvaan| yathA --- jAmadagnyarAvaNAdiH / 'devA dhIroddhatA jJeyAH syurdhIralalitA nRpAH / senApatiramAtyazca dhIrodAttau prakIrtitau // devA dhIroddhatA iti / atra hi 'dhIrodAttaM jayati caritaM rAmanAmnazca viSNoH ' ityAderdarzanAjjanakaprabhRtInAM rAmAdInAM ca na dhIralalitatvAnucitatvamiti dhIralalitatvaM rAjJa eva varNanIyaM nAnyasya / senApatyamAtyayodhIrodAttatvameva / devAnAM dhIroddhatatvameva / dvi Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / dhIraprazAntA vijJeyA brAhmaNA vaNijastathA / iti catvAra eveha nAyakAH samudAhRtAH // ' ityntrshloko| atha nAyakasya zRGgAritve'vasthAbhedAnAhajyeSThAyAmapi sahRdayo dakSiNaH / kaniSThAyAM rakto jyeSThAyAmapi samAnahRdayo dAkSiNyazIlatvAdakSiNaH / yathA'prasIdatyAloke kimapi kimapi premaguravo ratakrIDAH ko'pi pratidinamapUrvo'sya vinayaH / savisrambhaH kazcitkathayati ca kiMcitparijano na cAhaM pratyemi priyasakhi kimapyasya vikRtam // ' vyaktAparAdho dhRssttH| yathA-- 'lAkSAlakSma lalATapaTTamabhitaH keyUramudrA gale vakke kajjalakAlimA nayanayostAmbUlarAgo'paraH / dRSTvA kopavidhAyi maNDanamidaM prAtazciraM preyaso lIlAtAmarasodare mRgadRzaH zvAsAH samAptiM gatAH // jAdInAM dhIraprazAntatvamevetyevaM paraM vyAkhyeyam / dhIroddhatAdizabdAzca yathoktaguNasamAropitAvasthAbhidhAyino vatsavRSamahokSAdivanna jAtyA kazcidavasthitarUpo dhIroddhatAdirasti / tattve hi mahAkavipravandheSu viruddhAnekarUpAbhidhAnamasaMgatameva syAt / jAteranapAyitvAt / tathA ca bhavabhUtinA eka eva jAmadagnyaH 'kailAsoddhArasAra-' ityAdibhI rAmAdIn prati prathamaM dhIroddhatatvena, punaH 'brAhmaNAtikramatyAgo bhavatAmeva bhUyate' ityAdinA rAvaNaM prati dhIrodAttatvena, 'puNyA brAhmaNajAti:-' ityAdibhizca dhIrazAntatvenopavarNitaH / na cAvasthAntarAbhidhAnamanucitam / aGgabhUtanAyakAnAM nAyakAntarapekSayA mahAsattvAderavyavasthitatvAt / aGginastu rAmAderekapravandhopAttAn pratyekarUpatvAdArambhopAttAvasthAto'vasthAntaropAdAnamanyAyyam / yathodAttAbhimatasya rAmasya chadmanA vAlivadhAdamahAsattvatayA khAvasthAparityAga iti / vakSyamANAnAM ca dakSiNAdyavasthAnAM pUrvI pratyanyayA hRta iti nityasApekSatvenAvirbhAvAnupAttAvasthAto'vasthAntarAbhidhAnabhaGgAGginorapyaviruddhamiti / antarazlo 1. 'bhUtaye' kA0 pra0. 2. 'ntarApekSayA' syAt. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 7 adhyAyaH ___ kAvyAnuzAsanam / ekbhaaryo'nukuulH| yathA'iyaM gehe lakSmIriyamamRtavRSTirnayanayo__ rasAvasyAH spoM vapuSi bahalazcandanarasaH / ayaM kaNThe bAhuH ziziramasRNo mauktikasaraH kimasyA na preyo yadi paramasahyastu virahaH // ' gUDhAparAdhaH shtthH| yathA--'ekatrAsanasaMgate priyatame-' iti / nAyakavijeyaM pratinAyakamAhavyasanI pApakRllubdhaH stabdho dhIroddhataH pratinAyakaH / yathA-rAmayudhiSThirayo rAvaNaduryodhanau / nAyikAlakSaNamAhatadguNA svaparasAmAnyA nAyikA tredhA / tadguNA yathoktasaMbhavinAyakaguNayoginI nAyikA / sA ca vakIyA,, parakIyA, sAmAnyA, ceti tredhA / . khastrIlakSaNamAha sayamUDhA zIlAdimatI vA / AdigrahaNAdAvalajjAgRhAcAranaipuNyAdiparigrahaH / zIlaM yathA___ 'kulavAliyAe pecchaha jovaNalAyaNNabibbhamavilAsA / pavasanti va pavasie enti ba pie gharama inti // ' vayAkauzalAbhyAM mugdhA madhyA prauDheti sA tredhA / vayaH zarIrAvasthAvizeSaH, kauzalaM kAmopacAranaipuNyam , tAbhyAM mugdhaa| evaM madhyA prauDhA ceti / 1. 'kulavAlikAyAH prekSadhvaM yauvanalAvaNyavibhramavilAsAH / pravizantIva pravasite AgacchantIva priye gRhamAgate // iti cchAyA]. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 kAvyamAlA | tatra vayasA mugdhA yathA 'dormUlAvadhisUtritastanamuraH stritkaTAkSe dRzau kiMcittANDavapaNDite smitasudhAsitoktiSu bhrUlate / cetaH kandalitaM smaravyatikarairlAvaNyamaGgairdhRtaM tanvaGgayAstaruNimni sarpati zanairanyaiva kAcidgatiH // ' kauzalena yathA - 'udito rasAdamatha vepathumatsudRzobhibhartRvidhuraM trapayA / va purAdarAtizayazaMsi puraH pratipattimUDhamapi bADhamabhUta || vayasA madhyA yathA 'tarantIvAGgAni skhaladamalalAvaNyajaladhau prathamaH prAgalbhyaM stanajaghanamunmudrayati ca / dRzorlIlArambhAH sphuTamapavadante saralatA maho sAraGgAkSyAstaruNimani gADhaH paricayaH // ' kauzalena yathA 'svedAmbhaHkaNikAcite'pi vadane jAte'pi romo me visrambhe'pi gurau payodharabhare kampe ca vRddhiM gate / durvArasmaranirbhare'pi hRdaye naivAbhiyuktaH priya stanvaGgacA haThakezakarSaNaghana zleSAmRte lubdhayA ||' vayasA prauDhA yathA 'nitambo mandatvaM janayati gurutvAddrutagate - rmahattvAdudvRttaH stanakalazabhAraH zamayati / vikAsinyA kAntyA prakaTayati rUpaM mukhazazI mamAGgAnImAni prasabhamabhisAre hi ripavaH // kAviti / antare madhye vaktavyazeSAbhidhAyakau zlokAvantarazlokau / vayasA mugdheti / vayasAsaMpUrNatyarthaH / evaM kauzalenApi / vayasA madhyeti / kiMcidasaMpUrNetyarthaH / vayasA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] kauzalena yathA - kAvyAnuzAsanam / 'uddhRtairnibhRtamekamanekaizchedavanmRgadRzAmavirAmaiH / zrUyate sma maNitaM kalakAJcInUpuradhvanibhirakSatameva // ' dhIrAdhIrAdhIrAdhIrAbhedAdantye tredhA / antye madhyAprauDhe / tredhA dhIrAmadhyA, dhIrAdhIrAmadhyA, adhIrAmadhyA / evaM prauDhApi tredhA / poDhApi jyeSThakaniSThAbhedAdvAdazadhA / madhyAprauDhayoH pratyekaM tribhedatvam / SaDvidhApi jyeSThAkaniSThAbhedAdvAdazadhA svastrI bhavati / tatra prathamamUDhA jyeSThA ! pazcAdUDhA kaniSThA / athAsAM krodhaceSTAmAha sotmAsavakroktyA savASpayA vAkpAruSyeNa krodhinyo madhyAdhIrAdyAH / madhyAdhIrAdyAstisro'pi yathAsaMkhyaM sotprAsavakroktyAdibhiH krodhaM kurvanti / tatra sotprAsavakroktyA dhIrAmadhyA yathA --- ' na khalu vayaMmamuSya dAnayogyAH 30.3 pibati ca pAti ca yAsakau ra hastvAm / vraja viTapamamuM dadakha tasyai bhavatu yataH sadRzozcirAya yogaH // ' sabASpayA sotprAsavakroktyA dhIrAdhIrA yathA - 'bAle nAtha - ' iti / vAkpAruSyeNAdhIrA yathA 'dhiGmAM kiM samupetya cumbasi balAnnirlajja lajjA kva te vastrAntaM zaTha muJca muJca zapathaiH kiM dhUrta nirbAdhase / . khinnAhaM tava rAtri jAgaratayA tAmeva yA ca priyAM nirmAlyojjhitapuSpadAnanikare kA paTTadAnAM ratiH // ' - Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 kaavymaalaa| upacArAvahitthAbhyAmAnukUlyaudAsInyAbhyAM saMtarjanaghAtAbhyAM prauddhaadhiiraadyaaH| prauDhAdhIrAdyAstisro'pi yathAsaMkhyamupacArAvahitthAdidvikatrayeNa krodhinyo bhavanti / . tatra dhIrA prauDhA sopacArA yathA 'ekatrAsanasaMgatiH parihRtA pratyudgamADhUrata stAmbUlAnayanacchalena rabhasAzleSo'pi saMvignitaH / AlApo'pi na mizritaH parijanaM vyApArayantyAntike ___ kAntaM pratyupacAratazcaturayo kopaH kRtArthIkRtaH // ' saiva sAvahitthA yathA'varaM bhrUbhaGgAste prakaTitagurukrodhavibhavA varaM sopAlambhAH praNayamadhurA gadgadagiraH / varaM mAno yena prasabhajanito'nAdaravidhi ne gUDhAntaHkopA kaThinahRdaye saMvRtiriyam // prauDhA dhIrAdhIrAnukUlA yathA'yatpANirna nivArito nivasanagranthi samudranthaya nbhrUbhedo na kRto manAgapi muhuryatkhaNDyamAne'dhare / yanniHzaGkamihArpitaM vapuraho patyuH samAliGgane mAninyA kathito'nukUlavidhinA tenaiva manyurmahAn // . saivodAsInA yathA-- 'AyastA kalahaM pureva kurute na saMsate vAsaso bhanmabhUratikhaNDyamAnamadharaM dhatte na kezagrahe / aGgAnyarpayati svayaM bhavati no vAmA haThAliGgane tanvyA zikSita eSa saMprati kutaH kopaprakAro'paraH / / 1. 'caturayA' syAt. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] prauDhAdhIrA saMtarjanena yathA' tathAbhUdasmAkaM prathamamavibhinnA tanuriyaM tato'nu tvaM preyAnahamapi hatAzA priyatamA / idAnIM tvaM nAtho vayamapi kalatraM kimaparaM mayAptaM prANAnAM kulizakaThinAnAM phalamidam // ' saiva sAghAtA yathA--'kopAtkomalabAhulola-' iti / parastrIlakSaNamAha i kAvyAnuzAsanam / paroDhA parastrI kanyA ca / pareNoDhA parasya strI parastrI / sA ca nAGgini rase upakAriNIti nAsyAH prapaJcaH kRtaH / UDhetyupalakSaNam / avaruddhApi parastrItyucyate / paroDhA yathA - 'dRSTi he prativezini-' iti / kanyA tu pitrAdyAyattatvAdanUDhApi parastrI / yathA'dRSTiH zaizavamaNDanA pratikalaM prAgalbhyamabhyasyate pUrvAkAramurastathApi kulayoH zobhAM navAmIhate / no dhatte gurutAM tathApyupacitAbhogA nitambasthalI tanvyAH svIkRtamanmathaM vijayate netraikapeyaM vapuH // ' sAmAnyAM lakSayati gaNikA sAmAnyA / kalAprAgalbhyadhaurtyAbhyAM gaNayati kalayati gaNikA sAmAnyA saguNasya nirguNasya ca sAdhAraNI kevaladhanalobhAlambanena kRtrimaprematvAt / yathA'gADhAliGganapIDitastanataTaM khidyatkapolasthalaM 'saMdaSTAdharamuktasItkRta lasadbhUbhrAntanRtyatkaram / cATuprAyavacovicitrabhaNitaM ghAtairutaizcAGkitaM - 305 * vezAnAM dhRtidhAma puSpadhanuSaH prApnoti dhanyo ratam ||' khaparastrINAmavasthA AhasvAdhInapatikA proSitabhartRkA khaNDitA kalahAntaritA vAsa 1. 'kucayoH' syAt. 39 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ! kAvyamAlA | kasajjA virahotkaNThitA vimalabdhA abhisArikA ceti svastrI NAmaSTAvasthAH / ratiguNAkRSTatvena pArzvasthitatvAtsvAdhIna AyattaH patiryasyAH sA tathA / yathA 'sAloe ciya sUre ghariNI gharasAmiyassa ghittUNa | cchantassa ye calaNe dhuyai hasantI hasantassa ||' iti / kAryAya proSito dezAntaraM gato bhartA yasyAH sA tathA / yathA-' zvAsA bASpajalaM giraH sakaruNA mArge ca netrArpaNaM nedaM na kRtaM priyasya virahe kasyAsavo nirgatAH / sakhyevaM yadi nAsmi tena kalitA pAnthaH kathaM proSitaH prANAH saMprati me kalaGkamalinAstiSThantu vA yAntu vA // ' . vanitAntaravyAsaGgAdanAgate priye duHkhasaMtaptA khaNDitA / yathA'navanakhapadamaGkaM gopayasyaMzukena sthagayasi muhuroSThaM pANinA dantadaSTam / pratidizamaparastrIsaGgazaMsI visarpa navaparimalagandhaH kena zakyo varItum // ' IrSyAkalahena niSkrAntabhartRkatvAttatsaMgamasukhenAntaritA kalahAnta ritA / yathA 1. 'niHzvAsA vadanaM dahanti hRdayaM nirmUlamunmUlyate nidrA naiti na dRzyate priyamukhaM naktaMdinaM rudyate / aGgaM zoSamupaiti pAdapatitaH preyAMstathopekSitaH sakhyaH kaM guNamAkalayya dayite mAnaM vayaM kAritAH // 'sAloke eva sUrye gRhiNI gRhasvAmikasya gRhItvA / anicchatazca caraNe dhAvati hasantI hasataH // ' [iti cchAyA. ] 2. 'vi pAe' iti pAThe 'api pAdau ' ityarthaH. 3. 'naktaMdivaM ' syAt.' Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] . kAvyAnuzAsanam / 307 'paripATyAM phalArthe vA nave prasava evaM vA / duHkhe caiva pramode ca SaDete vAsakAH smRtAH // ucite vAsake strINAmRtukAle tu vA budhaiH / dveSyANAmatha veSTAnAM kartavyamupasarpaNam // iti nayena vAsake ratisaMbhogalAlasatayAGgarAgAdinA sajjA praguNA vAsakasajjA / yathA 'talpakalpanavidheranantaraM bhartRmArgamavalokate muhuH / darpaNekSaNamudIkSate vapurharSabhUSaNamanindyabhUSaNA / ' priyamanyA cirayati bhartari virahotkaNThitA / yathA'anyatra bajatIti kA khalu kathA nApyasya tAiksuhR dyo mAM necchati nAgatazca sa hahA ko'yaM vidheH prakramaH / ityalpetarakalpanAkavalitakhAntA nizAntAntare ___ bAlA vRttavivartanavyatikarA nAmoti nidrAM nizi // ' dUtImukhena vayaM vA saMketaM kRtvA kenApi kAraNena vaJcitA vipralabdhA / yathA prauDheti / saMpUrNetyarthaH / paripATyAmiti / paripATiyathA kalpitAnupUrvI / asyA ekena dinena vAraH asyA dvAbhyAmityAdiH // tadapavAdamAha-phalArthe iti / RtAviti yAvat / nava iti / navatve prasave vRtte ciravirahakhinnAM sukhayitum / duHkhe tadIyavandhuvyApattyAdau duHkhitA AzvasanIyeti / pramoda iti / tadIyaputrotsavAdau / / utsavo hi mAnanIya ityuktam / vAsayanti tatra sthAne rAtrimiti vAsakA rAtryucitAH kaamopcaaraaH| phalArtha ityasya hetoH sattvApavAdakatvaM darzayituM dharmavRttinA rAjJA paripAyA durbhagApi sevyeti ca nirUpayitumAha-ucite vAsake iti / ArtavakAlo hi bhUyAnapi phalataH parimitIbhavati / yathoktam-'RtuH SoDaza te'trAdyAzcatasro dazamAtparAH / trayodazI ca nindyAH syurayugmAH knykodbhvaaH| SaSThyaSTamI ca dazamI dvAbhyAM varNaizca sAdhikA / yugmA putrAya rAtriH syAt' iti / tatrApi nakSatravizeSaparivarjanam / putrazca 1. 'anekakAryavyAsaGgAdyasyA nAgacchati priyaH / tasyAnugamaduHkhArtA virahotkaNThitA bhavet // ' iti bharatasaMvAdAt 'kAryAsakyA' iti bhavet. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 kaavymaalaa| 'tatsaMketagRhaM priyeNa kathitaM saMpreSya dUtIM vayaM . tacchUnyaM suciraM niSevya sudRzA pazcAcca bhannAzayA / sthAnopAsanasUcanAya vigalatsAndrAJjanairazrubhi bhUmAvakSaramAlikeva likhitA dIrgha rudatyA zanaiH // . . abhisaratyabhisArayati vA kAmAta kAntamityabhisArikA / yathA-- 'urasi nihitastAro hAraH kRtA jaghane ghane ___ kalakalavatI kAJcI pAdau raNanmaNinUpurau / priyamabhisarasyevaM mugdhe tvamAhataDiNDimA yadi kimaparaM trAsodvAntA dizo muhurIkSase // tathA. 'na ca me'vagacchati yathA laghutAM karuNAM yathA ca kurute sa mayi / nipuNamathainamabhigamya vaderabhidUti kAMciditi saMdidize // ' anvartha evAsAM lakSaNamityAhatya lakSaNaM na kRtam / antyavyavasthA prstrii| parastriyau tu kanyoDhe / saMketAtpUrva virahotkaNThite, pazcAdvidUSakAdinA sahAbhisarantyAvabhisArike, kuto'pi kAraNAtsaMketasthAnamaprApte nAyake vipralabdhe iti vyavasthataivAnayoriti / . nAyikAnAM pratinAyikAmAhaIrSyAhetuH sapatnI pratinAyikA / yathA-rukmiNyAH satyabhAmA / dUtyazca nAyikAnAM lokasiddhA eveti / noktaaH| atha strINAmalaMkArAnAhasattvajA viMzatiH striinnaamlNkaaraaH| saMvedanarUpAtprasRtaM yattato'nyadehadharmatvenaiva sthitaM sattvam / yadAha'dehAtmakaM bhavetsattvam' iti / tato jAtAH sattvajAH rAjasatAmasazarIreSvasaMbhavAt / cANDAlInAmapi hi rUpalAvaNyasaMpado dRzyante na tu Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 7 adhyAyaH] . kAvyAnuzAsanam / 309 ceSTAlaMkArA iti / tAsAmapi vA bhavantu / uttamatAmeva sUcayanti / alaM. kArA dehamAtraniSThA na tu cittavRttirUpAH / te yauvane udviktA dRzyante / bAlye'nudbhinnA vArdhake tirobhUtAH / yadyapi ca te puruSasyApi santi, tathApi yoSitAM na evAlaMkArA iti tadgatatvenaiva vrnnitaaH| puMsastUtsAhavRttAnta eva paro'laMkAraH / tathA ca sarveSveva nAyakabhedeSu dhIratvameva vizeSaNatayoktam / tadAcchAditAstu zRGgArAdayo dhIralalita ityAdau / __ alaMkArAzca kecana kriyAtmakAH kecidguNakhabhAvAH / kriyAtmakA: api kecana prAgjanmAbhyastaratibhAvamAtreNa sattvohaddhena dehamAne sati bhavati te aGgajA ityucyante / anye tvadyatanajanmasamucitavibhAvavazasphuTIbhavadratibhAvAnuviddhe dehe parisphuranti te khAbhAvikAH / svasAdatibhAvAta hRdayagocarIbhUtAdbhavantIti / tathAhi kasyAzcinnAyikAyAH kazcideva khabhAvabalAdbhavati anyasyA anyaH kasyAzcidvau trayaH ityAdyato'pi khAbhAvikAH / bhAvahAvahelAstu sarvA eva sarvAsveva sattvAdhikAsUttamAGganAsu bhavanti / tathA zobhAdayaH sapta / evamaGgajAH svAbhAvikAH kriyAtmAnaH / zobhAdayastu guNAtmAnaH / te caaynjaaH| yAjjAtAH kriyAtmakAH / icchAto yatnatastato dehe kriyeti padArthavidaH / tato'nye'yalajAH / tAnkrameNa lakSayantibhAvahAvahelAstrayo'GgajA alpabhUyovikArAtmakAH / yadyapi 'dehAtmakaM bhavetsattvaM sattvAdbhAvaH samutthitaH / bhAvAtsamutthito hAvo hAvAddhelA samutthitA // iti bharatavacanAkrameNaiteSAM hetubhAvaH, tathApi paramparayA tIvratamasattvasyAGgasyaiva karaNatvAdaGgajA ityuktAH / evaM ca parasparasamutthitatve'pyamI1. 'bhavanti' syAt. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ___ kAvyamAlA / ssaamnggjtvmev| tathA hi-kumArIzarIre prauDhatarakumAryantaragatahelAvalokane hAvodbhavo bhaavshcedullaasitpuurvH| anyathAnubhAvasyaivodbhavaH / evaM bhAve'pi dRSTe hAvo helA vA / yadA tu hAvAvasthodbhinnapUrvA paratra ca helA dRzyate tadA helAto'pi helA / evaM hAvAt hAvaH, bhAvAdbhAva ityapi , vAcyam / evaM parakIyabhAvAdismaraNAtsarasakAvyAderapi helAdInAM prayogo bhavatIti mantavyam / etadanyonyasamutthitatvaM tatrAGgasyAlpo vikAro'ntagaMtavAsanAtmatayA vartamAnaM ratyAkhyaM bhAvaM bhAvayan sUcayan bhAvaH / yathA'dRSTiH sAlasatAM bibharti na zizukrIDAsu baddhAdarA zrotraM preSayati pravartitasakhIsaMbhogavArtAsvapi / . puMsAmekamapetazaGkamadhunA nArohati prAgyathA bAlA nUtanayauvanavyatikarAvaSTabhyamAnA zanaiH // ' bahuvikArAtmA bhUtArakacibukagrIvAderdharmaH khacittavRttiM paratra juhvatI dadatI kumArI hAvayatIti hAvaH / sA cAdyApi svayaM rateH prabodhaM na manyate kevalaM tatsaMskArabalAttathA vikArAnkaroti paidRSTA tathA kalpayati / yathA 'smitaM kiMcinmugdhaM taralamadhuro dRSTivibhavaH __ parisyando vAcAmabhinavavilAsoktisarasaH / gatInAmArambhaH kisalayati lIlAparikaraH spRzantyAstAruNyaM kimiva na hi ramyaM mRgadRzaH // ' . . / yadA tu rativAsanAprabodhAttAM prabuddhAM ratimabhimanyate kevalaM samucitavibhAvopagrahavirahAnnirviSayatayA sphuTIbhAvaM na prapadyate tadA tajjanitabahutarAGgavikArAtmA helA hAvasya saMbandhinI kriyA prasaratvAvegavAhitvamityarthaH / vegena hi gacchan helatItyucyate loke iti / evaM codbhidyodbhidya vizrAmyan hAvaH / sa eva prasaraNaikakhabhAvo heleti / yathA'kuraGgIvAGgAni-' iti / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / ___ 311 atra hyantargatiratiprabodhamAtramuktaM na tvabhilASazRGgAra iti mantavyam / tadetadrAhmaNasyopanayanamiva bhaviSyatpuruSArthasadmapIThabandhatvena yoSitAmAmananti / lIlAdayo daza svaabhaavikaaH| viziSTavibhAvalAme ratau saviSayatvena sphuTIbhUtAyAM tadupabRMhaNakRtA dehavikArA lIlAvilAsavicchittivimvokavibhramakilikiMcitamoTTAyitakuTTamitalalitavihRtanAmAnaH / ete ca prAptasaMbhoge'prAptasaMbhoge ca bhavanti / zobhAdayazca sapta vakSyamANAH prAptasaMbhogatAyAmeva / lIlAdIn lakSayativAgveSaceSTitaiH priysyaanukRtiiilaa| . priyagatAnAM vAgveSaceSTAnAM priyabahumAnAtizayena natvaghaTTakarUpeNAtma-1 niyojanamanukRtibalA / yathA__ 'jaM jaM karesi jaM jaM ca jaMpase jaha tumaM niyaMsesi / taM tamaNusiskirIe diyaho diyaho na saMvaDai // ' sthAnAdInAM vaiziSTyaM vilAsaH / ___ sthAnamUrdhatA / AdizabdAdupavezanagamanahastabhranetrakarmaparigrahaH / teSAM vaiziSTyaM vilAsaH / yathA 'atrAntare kimapi vAgvibhavAtivRttaM vaicitrymullsitvibhrmmaaytaakssyaaH| tadbharisAttvikavikAravizeSaramya mAcAryakaM vijayi mAnmathamAvirAsIt // ! garvAdalpAkalpanyAsaH zobhAkRdvicchittiH / * saubhAgyagarvAdanAdareNa kRto mAlyAcchAdanabhUSaNavilepanarUpasyAlpasyAkalpasya nyAsaH saubhAgyamahimnA zobhAheturvicchittiH / yathA1. 'yadyatkaroSi yadyacca jalpase yathA tvaM niyamayasi / tattadanuskhIkurve divaso divaso na saMvardhate // ' [iti cchAyA.] Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 kAvyamAlA | 'trihipicchakaNNaUrA jAyA vAhassa gavirI bhamai / muttAhalaraiyapasAhaNANa majjhe savattINam // ' iSTe'pyavajJA vivvokaH / saubhAgyagarvAdiSTe'pi vastunyanAdaro vivvokaH / yathA'nirvibhujya dazanacchadaM tato vAci bharturavadhIraNAparA / zailarAjatanayA samIpagAmAlalApa vijayAmahetukam // ' vAgaGgabhUSaNAnAM vyatyAso vibhramaH / vacane'nyathAvaktavye'nyathAbhASaNaM hestevAdAtavye pAdenAdAnaM rasanAyAH kaNThe nyAsaH / yathA ' cakAra kAcitsitacandanAGke kAJcIkalApaM stanabhArapRSThe / priyaM prati preSitacittavRttinitambabimbe ca babandha hAram // ' smitahasitaruditabhayaro pagarva duHkhazramAbhilASasaMkaraH kilikiM citam / saubhAgyagarvAtsmitAdInAM saMkaraH kilikiMcitam / yathA-- ' ratikrIDAdyUte kathamapi samAsAdya samayaM mayA labdhe tasyA vaNitakalakaNThArdhamadhare / kRtabhrUbhaGgAsau prakaTitavilakSArdharudita smitakruddhoddhAntaM punarapi vidadhyAnmayi sukham // ' priyakathAdau tadbhAvabhAvanotthA ceSTA moTTAyitam / priyasya kathAyAM darzane vA tadbhAvabhAvanaM tanmayatvaM tato yodbhUtA ceSTA lIlAdikA sA madanAGgaparyantAGgaparyantAGgamoTanAnmoTTAyitam / yathA-- 'smaradavathunimittaM gUDhamanvetumasyAH subhaga tava kathAyAM prastutAyAM sakhIbhiH / 1. 'zikhipicchakarNapUrA jAyA vyAdhasya garviNI bhramati / muktAphalara citaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm // ' [iti cchAyA. ] 2. 'hastenA' syAt. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / harati vinatapRSThodagrapInastanAgrA ___ natavalayitabAharjambhitaiH sAGgabhaGgaiH // ' adharAdigrahAduHkhe'pi harSaH kuTTamitam / adharastanakezAdInAM grahaNAt / priyatameneti zeSaH / duHkhe'pi harSaH kuTTamitam / yathA'ISanmIlitalolalocanayugaM vyAvartitabhrUlataM saMdaSTAdharavedanApralapitaM mA meti mandAkSaram / tanvaGgAyAH suratAvasAnasamaye dRSTaM mayA yanmukhaM vedArdIkRtapANDugaNDapulakaM tatkena vismAryate // ' masRNo'GganyAso lalitam / aGgAnAM hastapAdabhrUnetrAdharAdInAM masRNaH sukumAro vinyAso lalitam / yathA 'sabhrabhaGgaM karakisalayAvarjanairAlapantI sA pazyantI lalitalalitaM locanasyAJcalena / vinyasyantI caraNakamale lIlayA khairapAtai niHsaMgItaM prathamavayasA nartitA paGkajAkSI // ' kartavyavazAdAyate eva hastAdikarmaNi yadvaicitryaM sa vilAsa - yatra tu bAhyavyApArayoga eva na kazcidasti nAdAtavyavuddhiratha ca sukumArakarAdivyApAraNaM tallalitam / anye tu 'laDa vilAse' iti pAThaM pramANayanto vilAsameva sAtizayaM lalitasaMjJamAhuH / vyAjAdeH prAptakAlasyApyavacanaM vihRtam / vyAjo maugdhyAdiprakhyApanAzayaH / AdigrahaNAnmauryalajjAdiparigrahaH / tato bhApaNAvasare'pyabhASaNaM vihRtam / yathA--- 'patyuH zirazcandrakalAmanena spRzeti sakhyA parihAsapUrvam / . . sA rajayitvA caraNau kRtAzIrmAlyena tAM nirvacanaM jaghAna // __ rAjJAM mukhyaM phalam / yathAha-'prajAyai gRhamedhinAm' iti // aneneti / alaktakopara Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 kecidvAlyakaumArayauvanasAdhAraNavihAravizeSaM krIDitam / krIDitameva ca priyatamaviSayaM keliM cAlaMkArAvAhuH / yathA-- 'mandAkinIsaikatavedikAbhiH sA kandukaiH kRtrimaputrakaizca / reme muhurmadhyagatA sakhInAM krIDArasaM nirvizatIva bAlye // 'vyapohitaM locanato mukhAnilairapArayantaM kila puSpajaM rajaH / payodhareNorasi kAcidunmanAH priyaM jaghAnonnatapIvarastanI // ' zobhAdayaH saptAyatnajAH / zobhAkAntidIptimAdhuryadhairyaudArya prAgalbhyanAmAnaH saptAlaMkArA aya lajAH / kAvyamAlA | krameNa lakSayati rUpayauvanalAvaNyaiH puMbhogopabRMhitairmandamadhyatIvAGgacchAyA zobhA kAntirdIptizca / tAnyeva rUpAdIni puruSeNopabhujyamAnAni chAyAntaraM zrayantIti sA chAyA mandamadhyatatratvaM krameNa saMbhogaparizIlanAdAzrayantI zobhA kAntidIptizca bhavati / zobhA yathA 'kara kisalayaM dhUtvA dhUtvA vimArgati vAsasI kSipati sumanomAlAzeSaM pradIpazikhAM prati / sthagayati muhuH patyurnaitre vihasya samAkulA surataviratau ramyA tanvI muhurmuhurIkSituH // - kAntiryathA 'uttiSThantyA ratAnte bharamuragapatau pANinaikena kRtvA dhRtvA cAnyena vAso vigalitakabarIkezamaMsaM vahantyAH / ktasya hi candramasi paraM bhAgalAbhaH / anavaratapAdapatanaprasAdanairvinA na patyurjhaTiti yatheSTAnuvartinyA bhAvyamiti copadezaH / zirovidhRtA ca yA candrakalA tAmapi paribhaveti sapatnIlokavijaya uktaH // ityAcAryazrI hemacandraviracite viveke saptamo'dhyAyaH / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / bhUyastatkAlakAntidviguNitasurataprItinA zauriNA vaH zayyAmAliGgaca nItaM vapuralasalasadvAhu lakSmyAH punAtu // ' 315 dIptiryathA 'AlolAmalakAvalI vilulitAM bibhraccalatkuNDalaM kiMcinmRSTavizeSakaM tanutaraiH khedAmbunaH zIkaraiH / tanvyA yatsuratAntakAntanayanaM vakraM rativyatyaye tattvAM pAtu cirAya kiM hariharaskandAdibhirdaivataiH // ' ceSTAmasRNatvaM mAdhuryam / laliteSu vrIDAdiSu yathA masRNatvaM ceSTAyAstathA dIpteSvapi krodhAdiSu yattanmAdhuryam / yathA-- ' kRto dUrAdeva smitamadhuramabhyudgamavidhiH zirasyAjJA nyastA prativacanamatyAnatimatiH / na dRSTeH zaithilyaM militamiti ceto dahati me nigUDhAntaH kopA kaThinahRdaye saMvRtiriyam // ' acApalAvikatthanatve dhairyam / cApalAnupahatatvamAtmaguNAnAkhyAnaM ca dhairyam / yathA'jvalatu gagane rAtrau rAtrAvakhaNDakalaH zazI dahatu madanaH kiM vA mRtyoH pareNa vidhAsyati / mama tu dayitaH zlAdhyastAto jananyamalAnvayA kulamamalinaM na tvevAyaM jano na ca jIvitam // ' prazraya audAryam / amarSyA krodhAdyavasthAkhapi prazraya audAryam / yathA'bhrUbhaGge sahasodvate'pi vadanaM nItaM parAM namratA mISanmAM pratibhedakAri hasitaM noktaM vaco niSThuram / antarvASpajaDIkRtaM prabhutayA cakSurna visphAritaM krodhazca prakaTIkRto dayitayA muktazca na prazrayaH // ' Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 prayoge niHsAdhvasatvaM prAgalbhyam / prayoge kAmakalAdau / cAtuHSaSThi ityarthaH / yadAha -- kAvyamAlA | 'anyadA bhUSaNaM puMsaH zamo lajjeva yoSitaH / parAkramaH paribhave vaijAtyaM surateSviva // ' manaHkSobhapUrvako'GgasAdaH sAdhvasaM tadabhAvaH prAgalbhyam / 'yathA -- 'Azu laGghitavatISTakarA - ' iti / atra zobhAkAntidIptayo bAhyarUpAdigatA eva vizeSA AvegacApalAmarSatrAsAnAM tvabhAva eva mAdhuryAdyA dharmA na cittavRttikhabhAvA iti naiteSu bhAvazaGkAvakAzaH / zAkyAcArya rAhulAdayastu - maugdhyamadbhAvikatvaparitapanAdInapyalaMkArAnAcakSate / te'smAbhirbharatamatAnusAribhirupekSitAH // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaMkAracUDAmaNisaMjJakhopajJakAvyAnuzAsanavRttau nAyakavarNanaH saptamo'dhyAyaH samAptaH / 1 aSTamo'dhyAyaH / atha prabandhAtmakAnkAvyabhedAnAha kAvyaM mekSyaM zravyaM ca / 'nAnRSiH kaviH 'kavR varNe' iti ca darzanAdvarNanAcca kavistasya karma kAvyam / evaM ca darzane satyapi varNanAyA antarbhAvAditihAsAdInAM na kAvyatvamiti tallakSaNaM na vakSyate / tathA cAha bhaTTatotaH - 'nAnRSiH kavirityuktamRSizca kila darzanAt / vicitrabhAvadharmAzatattvaMprakhyA ca darzanam // sa tatvadarzanAdeva zAstreSu paThitaH kaviH / darzanAdvarNanAccAtha rUDhA loke kavizrutiH // tathA hi darzane svacche nitye'pyAdikavermuniH / nodita kavitA loke yAvajjAtA na varNanA ||' iti prekSyamabhineyam / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 317 prekSyaM vibhajateprekSyaM pAThyaM geyaM ca / tatra pAThyaM bhinatti - pAThyaM nATakaprakaraNanATikA samavakArehAmRgaDimavyAyogotsRSTi kAGkaprahasanabhANavIthI saTTakAdi / tathA ca nATakAdIni vIthyantAni vAkyArthAbhinayakhabhAvAni bharatamu - ninopadarzitAni / saTTakazca kaizcidyathA 'prakhyAtavastuviSayaM prakhyAtodAttanAyakam / rAjarSivaMzcaritaM tathaiva divyAzrayopetam // prakhyAteti / prakhyAtamitihAsAkhyAnAdi vastu viSayo yasya / tatra hi lokasya kathAparicayAdAdarAtizayo bhavati / yadvA prakarSeNa khyAtaM vastu viSTitaM tathA viSayo mAlavapaJcAlAdiryasmin / cakravartino'pi hi vatsarAjasya kauzAmbIvyatirikta viSaye kAryAntaropakSepeNa vinA yannirantaraM nirvarNanaM tadvairasyAya bhavati / vastuviSayayoH prakhyAtimuklA tRtIyAM prakhyAtimAha -- prakhyAtodAtteti / udAtta iti vIrarasayogya uktaH / tena dhIralalitadhIraprazAntadhIroddhatadhIrodAttAzcatvAro'pi gRhyante / rAjarSivaMzyetyanena prakhyAtamapi yadvastu RSitulyAnAM rAjJAM vaMzena sAdhunocitaM tathA prakhyAtatve'pi devacaritaM varaprabhAvAdivAhulyenopAyopadezAyAyogyamiti naitadubhayaM nibandhanIyamiti phalataH pratiSedho darzitaH / rAjAna RSaya ivetyupamitisamAsaH / tadvaMzasAdhu caritaM yasminniti bahuvrIhiH / na ca sarvathA devacaritaM tatra na varNanIyam, kiM tu divyAnAmAzrayatvenopAyatvena prakarIpatAkAnAyakAdirUpeNopetamupagamo'GgIkaraNaM yatra / tathAhi nAgAnande bhagavatyAH pUrNakaruNAbharanirbharAyAH sAkSAtkaraNe vyutpattirjAyate / nirantarabhaktibhAvitAnAmevaM nAma devatAH prasIdanti / tasmAddevatArAdhanapuraHsaramupAyAnuSThAnaM kAryamiti // nanu divyanAyakAzrayayuktakathAzarIramapi nATakaM bhavatIti kasmAnna vyAkhyAyate / vyAkhyAyeta yadyevaM lakSaNena nATakena kazcidartho vyutpAdyeta / na caitadevaM divyAnAM divyaprabhAvaizvaryayogAddurupapAdeSvartheSvicchAmAtrameva prayatno naiva siddhau vyAhanyate / tasmAcaritaM matyairvi'dhAtumazakyamiti naivopadezayogyam / tathA yuktam- 'devAnAM mAnasI siddhirgRheSUpavaneSu zca / kriyAyatnAbhiniSpannAH sarve bhAvA hi mAnuSAH / tasmAddevakRtairbhAvairna vispardheta mAnuSaH // ' iti / tasmAdiSTAniSTadaivamAnuSakarmopapAditazubhAzubhaphalabhAjAM martyAnAmeva samupabhogavipatpratividhAnamatyutpAdakaM caritamAzritya nATakaM nivandhanIyamiti nRpataya evaM nATakepu yujyante / nAyikA tu divyApyavirodhinI / yathovaMzI / nAyakacaritenaiva tadvR Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 kAvyamAlA / nAnAvibhUtibhiryutamRddhivilAsAdibhirguNaizcApi / aGkapravezakADhyaM bhavati hi tannATakaM nAma ||' 'yatra kavirAtmazaktyA vastu zarIraM ca nAyakaM caitra / autpattikaM prakurute prakaraNamiti tadbudhairjJeyam // yadanArthamathAhAryaM kAvyaM prakarotyabhRtaguNayuktam / utpannabIjavastu prakaraNamiti tadapi vijJeyam || ttasyAkSepAt / prasiddhamapi vastu na niSphalaM vyutpattaye bhavatItyata Aha-- nAnAvibhUtibhiryutamiti / dharmArthakAmamokSavibhAvaiH phalabhUtairvicitrarUpairyuktam / tatrApyarthakAmau sarvajanAbhilaSaNIyAviti tadvAhulyaM darzanIyamiti / RddhivilAsAdibhiriti / Rddhirarthasya rAjyAde: saMpattiH / vilAsena kAmo lakSyate / AdizabdaH pradhAnavAcI | tatpradhAnAbhiH phalasaMpattibhiryuktamityarthaH / tena rAjJA sarva rAjyaM brAhmaNebhyo dattvA vAnaprasthaM gRhItamityevaMprAyaM phalaM nopanibaddhavyam / dharmamokSavahulamiti / dRSTasukhArthI hi vAhulyena loka iti tatrAsya pratItirvirasI bhavet / guNairiti || apradhAnabhUtAni yAni ceSTitAni heyAni pratinAyakagatAgatAnyapanayapradhAnAni tairyuktam / teSAM pUrvapakSasthAnIyAnAM pratikSepeNa siddhAntakalpasya nAyakacaritasya nirvAhAt janakozAdisaMpattirRddhiH / kaumudImahotsavAdayo vilAsAH / saMdhivigrahAdayo guNA iti cANakyapariyA(?)vedanamAtraphalam / vastuzabdena rAjarSivaMzyacaritazabdena ca sarvasyApyarthasya rAzeH saMgrahAt / avAntaravastusamAptau vizrAntAya ye vicchedA aGkAstaiH paJcAdyairdazAdharaiH ye ca nimittabalAdapratyakSadRSTAnAM ceSTitAnAmAvedakAH pravezakAstaizvADhyaM tannATakaM nAma rUpakam // Atmazaktyeti | itihAsAdiprasiddhiM nirsyti| vastviti / sAdhyaM phalam / zarIramiti / tadupAyam / nAyaka' miti / sAdhayitAram / cakAraH pUrvasamuccaye / dvitIyastvasamagrasamuccaye / evakAraH samuncayAbhAve / utpattau bhavamautpattikaM nirmitam / tadayamarthaH -- tritayamapi yatra vikRtaM dvayamekaM vA, anyattu pUrvopanibaddhaM tatsarva prakaraNam / bhedasaptakamayam / vastvAdikaM kA vyAbhidheyamAtmazaktyA prakurute yatra kAvye tatprakaraNamiti budhairjJeyamiti saMvandhaH // yatra sarvamutpAdyaM bhavati tatra yo'nutpAdyoM'zaH sa kutrastho grAhya iti darzayitumAha-yadanArSamiti / purANAdivyatiriktavRhatkathAdyupanibaddhaM mUladevataccaritAdi // AhAryamiti / pUrvakavikAvyAdvAharaNIyaM samudradattatazceSTitAdi // nanu ca tatrAMze kavikRtatvAbhAvAtkathaM prakaraNavAcoyuktirityAha-utpanneti / pUrvasiddhe bIjaM vastu ca yatra tAdRzamapi tadyaditi yasmAdabhUtairvRhatkathAdau kAvyAntare vA prasiddhairguNairyuktaM prakaroti taditi tasmAddhetoretadapi prakaraNam / tena bRhatkathAdisiddhasya mUladevAderadhikAvApaM kavizaktiryadA vidhatte 1. 'kurute prabhuta' bharate. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 8 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / yannATake mayoktaM vastu zarIraM ca vRttibhedAzca / tatprakaraNe'pi yojyaM salakSaNaM sarvasaMdhiSu tu // vipravaNiksacivAnAM purohitAmAtyasArthavAhAnAm / caritaM yannaikavidha tajjJeyaM prakaraNaM nAma // nodAttanAyakakRtaM na divyacaritaM na rAjasaMbhogaH / bAhyajanasaMprayuktaM tajjJeyaM prakaraNaM nAma // dAsaviTazreSThiyutaM vezakhyupacArakAraNopetam / mandakulastrIcaritaM kAvye kArya prakaraNe tu // ' takaviH prakaraNaM kuryAditi tAhavyannATake iti / bhAgam // vRttibhedA tadA prakaraNam / evaM pUrvakavisamutprekSitasamudradattaceSTitAdivarNane'pyadhikAvApaM vidadhatkaviH prakaraNaM kuryAditi tAtparyam // nanvasyetivRttasya kathaM yojanetyAzaGkaya pUrvoktamevAtidezadvAreNa smArayitumAha-yannATake iti / 'nAnAvibhUtibhiryutamRddhivilAsAdibhiH' ityAdinA yatphalacayamuktaM tadvastuzarIramityaGkapravezakAdyam // vRttibhedAzceti / nAnArasabhAvaceSTitairvahudhA sukhaduHkhotpattikRtamiti // salakSaNamiti / lakSaNamaGkaparimANam / aGkAntarasaMnidhAnahetuSu ca pravezakeSu yatprayojyamuktaM divasAvasAnakArya yadyakenopapadyata ityAdi tatsarva prakaraNe'pi yojyam // atidezAyAtamatiprasaGgaM vArayatyAryAdvayena-vipretyAdi / amAtyo'dhikRtaH / sArthavAho digantarAtpaNyAnAmAhartA / taddezakrayavikrayakRto vaNijo'nya eva / nekavidhamityanekarasayukta iti / taditidezamAtramiti sUcitaM prakhyAtodAttetyatiprasaktaM niSedhati / taniSedhe cArthAnATakavaiparItyamAyAtam / nATake ca devo nAyakatvena niSiddha iti prakaraNe kartavyatvenApAdyata ityata Aha-na divyacaritamiti / tathA divyAzrayamiti yadatidezAddevAnAmupAyatvena prayojyatvaM prasaktam , tadapyanena niSiddham / nATake devAnAmivehApi rAjJaH pravezaM zaGkamAno nirAkaroti-narAjasaMbhoga iti / yadi vAtrautpattikatve'pi na rAjocitasaMbhogotprekSA viprAdiSu karaNIyetyanena zikSayati / ata eva rAjani ya ucito'ntaHpurajanaHkaJcakiprabhRtistavyatirikto vAhyajaMno'tra ceTadAsAdiH pravezakAdau kArya ityarthaH / etadeva drshyti-daasvitteti| kaJcakisthAne dAsaH, vidUSakasthAne viTaH, amAtyasthAne zreSThItyarthaH / vezyAvATo vezastatra yA strI tasyA upacAro vaizike prasiddhaH sa kAraNaM yasya zRGgArasya tenopetam / kulastrIviSayaM ceSTi 1. 'kArya kevalamutpAdyavastu syAt' bharataikapustake. 1. 'tadatidezamAtra' syAt. 2. 'nodAttanAyaketi' iti pratIkaM truTitaM bhavet. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 kAvyamAlA | 'prakaraNanATakabhedAdutpAdyaM vastu nAyakaM nRpatim / antaHpurasaMgItakakanyAmadhikRtya kartavyA // strIprAyA caturaGkA lalitAbhinayAtmikA suvihitAGgI / bahugItanRtyavAdyA ratisaMbhogAtmikA caiva // rAjopacArayuktA prasAdanakrodhadambhasaMyuktA / nAyakadevIdUtIsa parijanA nATikA jJeyA // ' samavakArastu 'devAsurabIjakRtaH prakhyAtodAttanAyakazcaiva / tryaGkastathA trikapaTastrividravaH syAtrizRGgAraH / dvAdazanAyakabahulo hyaSTAdazanAlikApramANazca ' // iti | tam / prakaraNeti / bahuSu prakaraNabhedeSu nATakabhedeSu ca strIprAptiphalAtsaMbhogazRGgAraprAyAt kaizikI pradhAnAcca prakaraNabhedAnnATakabhedAcca nATikA jJeyeti dUreNa saMvandhaH // utpAdyaM vastucaritaM nAyakaM ca nRpatimantaHpurakanyAM saMgItakazAlAkanyAM vAdhikRtya prApyatvenAbhisaMdhAya kartavyA c| tena strIprAptiH saMbhogazRGgAro'bhyantaraH kaizikI ca vRttiH / tathAvasthAsaMdhyaGgArtha prakRtipatAkAprakarIyatAkAsthAnAviSkambhakapravezakAdInyubhayabhedasAdhAraNAni nATikAyAM prayojyAni / yadapi kiMcitsAdhAraNaM tadapi yojyate / atazca 'utpAdyaM vastu' iti prakaraNadharmaH / 'nAyakaM nRpatim' iti nATakadharmaH / ' antaHpurasaMgItakakanyAm' iti kanyAyoge IrSyAvipralambhazca nATakadharma eva / / athAsya vizeSalakSaNamAha-- strIprAyeti / striyaH prAyeNa bAhulyena yatra / catvAro'GkA yasyAm / kasyAzcidavasthAyAH sarase'vasthAntare samAvApaH kartavya iti yAvat / suSThu pUrNatayA vihitAni catvAryapa kaizikyaGgAni yatra / etena strIprAyeti laliteti bahunRtyeti ca kaizikIM vRttiM bAhulyena darzayati / ratipuraHsaraH saMbhogo rAjyaprAptyAdilakSaNa AtmA pradhAnabhUtaM phalaM yasyAm / ata evAha - rAjagatairupacArairvyavahArairyuktA / anyAM ceduddizya tatra vyavahArastadA pUrvanAyikAgataiH krodhaprasAdanavaJcanairavazyaM bhAvyamiti darzayati - prasAdaneti / AryAnurodhAtkodhasya pazcAtpAThaH / nanu yasyAH krodho bhavati sA na kadAciduktetyAzaGkayAha -- nAya - keti / nAyakasya yeyaM devI AdyanAyikA tathAbhilaSitanAyakAntaraviSayA yeyaM dUtI tatkRtaM saparijanaM parijanasamRddhiryasyAm // devAsureti / devAsurasya yadvIjaM phalasaMpAdanopAyastena kRto viracitaH / devAsurA api vA prakhyAtA vRhatkathAdau zrUyante svayaM vA kenacidUhyanta iti tannirAsArthaM prakhyAtapadam / yadyapi devAH puruSApekSayA dUtAstathApi strApekSayA gAmbhIryapradhAnatayodAttA ucyante bhagavatripuraripuprabhRtayaH, prazAntA brahmAdayaH, uddhatA nRsiMhAdayaH / arthatrayasya tAvatyeva samApannA (?) tryaGka ityuktam / kapaTo vaJcanA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 'divyapuruSAzrayakRto divyastrIkAraNopagatayuddhaH / suvihitavastunibaddho vipratyayakAraNazcaiva // uddhatapuruSaprAyastrIroSagrathitakAvyabandhazca / saMkSobhavidravakRtaH saMsphoTakRtastathA caiva // strIbhedanApaharaNAvamardanaprAptavastuzRGgAraH IhAmRgastu kAryaH susamAhitakAvyabandhazca // / 321 mithyAkalpitaH satyAnukArI prapaJca ityarthaH / sa tridhA --yatrAnaparAddha eva vaJcakena vayate ' sa ekaH / yatra tu vaJcanIyo'pi sAparAdhaH sa dvitIyaH / yatra tu dvayorapi na kazcidabhisaMdhidoSaH kAkatAlIyena tulyaphalAbhisaMdhAnavatorapyeka upacayenAparastvapacayena yujyate sa devakRtastRtIyaH / cetanakRtamanyakRtamubhayakRtaM vA yadanarthAtmakaM vastu yato vidravanti janAH sa vidrava iti / tatra cetanaM gajendrAdi / acetanaM jalavAdyAdi / ubhayaM nagaro - 1 parodhAditi / tasya yuddhAgnidAnAdisaMpAdyatvAt / zRGgArastridhA -- dharmArthakAmabhedAt / dharmo yatra hetuH sAdhyo vA nAyikAlAbhe sa dharmazRGgAraH / evamardhakAmaMyorvAcyam / atha nAya - kayogaM kAryaniSpattikAlavibhAgaM cAha - dvAdazeti / dvAdazanAyakabahulamiti pratyekamiti kecit / anye tu pratyaGkaM nAyakapratinAyakau tatsahAyau ceti / catura Aha-- samudAyApekSayA hi dvAdazeti / bahulagrahaNAnyUnAdhikatve'pyadoSaH / aSTAdazeti / aSTAdazanAlikameva tatra kAryaM nibandhanIyamityarthaH // divyeti / divyAnAM puruSANAM ca yadAzrayaNaM nAyakatayA tena kRtaH / divyastrInimittamupagataM yuddhaM yatra / divyAnupravezAtsamavakAravadasaMvaddhArthatA mA prasAsIdityAha - suvihitena saMzliSTena vastuMnA nivaddhaH vigatAni pratyayakAraNAni vizvAsahetavo yatra / madhye cAtra divyAnAmapi pravezo bhavatIti darzayati / uddhateti / uddhatA udvRttAH puruSAH prAyeNaM yatra strInimittako roSaH / saMkSobha AvegaH / vidravo vyAkhyAtaH / saMsphoTo virodhinAM vidyAvikramasaMgharSajo vyAsaGgaH / tathetyuktasAdRzyArthaH / caH samuccaye / evazabdo'dhAraNe / etallakSaNayukta evetyarthaH / strInimittaM bhedanApaharaNAvamardanAni yathAyogaM strIviSayANyanyaviSayANi vA taiH prAptaM vastvadhiSThAnaM pramadAlakSaNaM yasya tAdRzaH zRGgAro yasmin / bhedasAmadAnAdinA avamardanaM daNDaH / IhA ceSTA mRgasyeva strImAtrArthA yatra / susamAhitakAvyavandha ityanena vIthyaGgAni anna yojyAnIti / aGkaparimANaM nAyakasaMkhyaM vRttirasavibhAgaM ca vyAyogAtidezenAha 1. 'prahito' bharate. 2. 'caturaGkavibhUSitazcaiva' bharataikapustake. 1. 'dIti' syAt. 41 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322. kaavymaalaa| yayAyoge kArya ye puruSAvRttayo rasAzcaiva / IhAmRge'pi tatsyAtkevalamatra striyA yogaH // : 'prakhyAtavastuviSayaH prakhyAtodAttanAyakazcaiva / / SaDUsalakSaNayuktazcaturako vai DimaH kAryaH // zRGgArahAsyavarja zeSairanyai rasaiH samAyuktaH / dIptarasakAvyayoni nAbhAvopasaMpannaH / / nirghAtolkApAtairuparAgeNendusUryayoryuktaH / yuddhaniyuddhAdharSaNasaMsphoTakRtazca vijJeyaH // mAyendrajAlabahulo bahupustotthAnayogayuktazca / devabhujagendrarAkSasayakSapizAcAvakIrNazca // . SoDazanAyakabahulaH sAtvatyArabhaTivRttisaMpannaH / kAryoM DimaH prayatnAnnAnAzrayabhAvasaMpannaH / / yaditi / kAryazabdenAGka ucyate / tena eka evAGkaH / nAyakAstu dvAdaza samavakArAtidezena vyAyoge tallAbhAt / atra tu samavakArAtidezena sarvAsaMpatteauravaM syAt // prakhyAteti / SaDsA yasmin tallakSaNaM SaDrasaM tena yuktaH / nATakatulyaM sarvamanyatkevalaM saMdhInAM rasAnAM ca samagratAtra zRGgArahAsyavarja SaDsatve ukte paryAyeNa zAntasya prayogaH syAdityAha-dIptaraseti / dIptA. rasA vIraraudrAdayaste kAvyayoniyaMtra / nAnAvidhAbhAvA vyabhicAriNaH / AdharSaNaM valAtkArarUpaH parAbhavaH / mAyA zabdarUpAdInAmanyathApAdamasatAM vA prakAzanam / pustaM lepyaM kiliJjacarmavastrakASThakRtAni rUpANi, / devAdayo vAhulyenAtra / vahulagrahaNaM vyabhicArArtham / tena nyUnAdhikA api nAyakAH prayojyAH / sAtvatI cArabhaTI ceti 'dvandve'prANipazvAdeH' ityekavadbhAvo 'dvandvaikalA-. vyayIbhAvau' iti napuMsakaliGgatA ca / vRttisamudAye ca vartamAnena vRttizabdena karmadhArayaH / tayA saMpannaH / Dimo Dimbo vidrava iti paryAyAstadyogAdayaM DimaH // nAnAzrayabhAvasaMpanna iti / nAnetyekasyAnyo'parasyAnya iti nAnArUpa Azrayo yeSAM te nAnAzrayA bhAvAstaiH saMpannaH / vahUnAM nAyakAnAM vibhAgena hi bhAvA vyavatiSThante / ata eveti vRtta 1. 'nam , asatAM' syAt. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH kAvyAnuzAsanam / 323 'vyAyAmastu vidhijJaiH kAryaH prakhyAtanAyakazarIraH / alpastrIjanayuktastvekAhakRtastathA caiva // bahavazca tatra puruSA vyAyacchante yathA samavakAre / na tu tatpramANayuktaH kAryastvekAGka evAyam // na ca divyanAyakakRtaH kAryo rAjarSinAyakanibaddhaH / yuddhaniyuddhAdharSaNasaMgharSakRtazca kartavyaH / / evaMvidhastu kAryoM vyAyogo dIptakAvyarasayoniH // ' 'vakSyAmyataH paramahaM lakSaNamutsRSTikAGkasyaH / prakhyAtavastuviSayastvaprakhyAtaH kadAcideva syAt / divyapururviyuktaH zeSairanyairbhavetpuMbhiH // karuNarasaprAyakRto nivRttayuddhoddhataprahArazca / vaicitryamAnopadizanti / vyAyogastviti / vyAyogaH punarDimasyaiva zeSabhUto divyanAyakAbhAvAt kevalamatrodAttasya rAjAdena nAyakatA, api samAtyasenApatiprabhRterdIptarasasya / ata eva prakhyAtanAyakelyatra udAttagrahaNaM na kRtam / zarIramitivRttam / prakhyAto nAyakaH zarIraM ca yatra sa tathA / alpazca strIjanazca tena yuktaH / ceTyAdinA na tu nAyikAdUtyAdibhiH kauzikIhInakhAt / ekAhaHkRta iti / ekadivasanirvayaM yatkArya tatkRtam // yathA samavakAra iti / dvAdazetyarthaH / tAvadaGkaparimANAzaGkAmiti dezAtpratyAsattyA vA prasaktAM vArayitumAha-ekAGka eveti / evakAreNa ekAhacaritaviSayakhAnyAyaprAptamevAtraikAGkalamityAha-nanu prakhyAtanAyakazabdena kimatra gRhItamityatiprasaGgaM zamayati-na ceti / co bhinnakramaH / divyairdevairnRpairRSibhizca nAyakairna nibaddho'yaM bhavatItyarthaH / nanu kasmAdayaM vyAyoga ityAha yuddhaniyuddhati / vyAyoge yuddhaniyuddhaprAye yujyante puruSA yatreti-vyAyoga ityarthaH / saMgharSaH zauryavidyAkuladhanarUpAdikRtA spardhA / dIptaM kAvyamojoguNayuktam, dIptA rasA vIraraudrAdyAH, tadubhayaM yoniH kAraNamasya / prakhyAteti / prakhyAte bhAratAdiyuddhe viSaye nimitte sati yattatkaruNabahulaM ceSTitaM varNyate tatkhyAtam / zrIparvavRttAntavadbhavatu mA vA bhUdityaprakhyAtagrahaNenoktam / tenobhayopAdAnasya parasparaviruddhArthatvAdakiMcitkaralaM nAzaGkanIyam / divyapuruSairviyukta iti / duHkhAtmakatvAt / zeSairanyairiti / arthApattiphalam / karuNo rasaH prAyo yatreti kAvyazarIramucyate / tatra kRtaH / nivRttayuddhA uddhataprahArAH puruSA yasmin / paridevitaM 1..'vyAyogastu' bharate viveke ca. 1. savisargapAThaH prAmAdikaH. 2. 'matidezA' syAt. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 kAvyamAlA / strIparidevitabahulo nirveditabhASitazcaiva // nAnAvyAkulaceSTaH sAtvatyArabhaTikaizikIhInam / kAryaH kAvyavidhijJaiH satataM dyutsRSTikAGkastu // ' 'prahasanamapi vijJeyaM dvividhaM zuddhaM tathA ca saMkIrNam / vakSyAmi tayoryuktyA pRthakpRthaglakSaNavizeSam // bhagavattApasa viprairanyairapi hAsavAdasaMbaddham / kApuruSasaMprayuktaM parihAsAbhASaNaprAyam // adhikRtabhASAcAraM vizeSabhAvopapannacaritamidam / niyatagativastuviSayaM zuddhaM jJeyaM prahasanaM tu // vezyAceTanapuMsaka viTadhUrtA bandhakI ca yatra syuH / aniyataveSaparicchadaceSTitakaraNaM ca saMkIrNam !' 'AtmAnubhUtazaMsI parasaMzayavarNanAprayuktazca / vividhAzrayo hi bhANo vijJeyastvekahAryazca // devopAlambhAtmanindAdirUpamanuzocanaM yatra / nirveditAni yeSu zruteSu nirvedo jAyate tAdRzi bhASitAni yatra / vyAkulAzceSTA bhUminipAtavivartitAdyAH / sAtvatyArabharikaizikIhInamiti / samAhAradvandvagarbhadvandvAntaragarbhastRtIyAsamAsaH / utkramaNonmukhA dRSTijIvitaM prANA yAsAM tA utsRSTikAH zocantyaH striyastAbhiraGkita iti tathoktaH // prahasanamapIti / apizabdo bhinnakramaH / tatheti / sAmAnye lakSaNam / tadayamarthaH / dvividhamapi grahasanarUpaM hAsyarasapradhAnamityarthaH / lakSaNavizeSaM vizeSalakSaNam / bhagavattApasaviprA yativAnaprasthagRhasthAH / anye zAktAdayastairupalakSitaM hAsyapradhAnavacanasaMbaddhaM zIlA - dinA kutsitaiH puruSaiH ata eva prahasyamAnaiH sAmarthyAttaireva bhagavadAdibhiryuktam / tathApi ca bhASAcArau yatra na vikRtAvasatyAzlIlarUpau tathA vizeSeNa bhAvairvyabhicAribhirupapannAni padAni kathAkhaNDAni yasmin / niyatagati ekaprakAraM yadvastu tadviSayaH prahasanIya - lakSaNo'rtho yatra tacchuddhaM prahasanam / atra nirvacanaM yataH parihAsapradhAnAnyAbhASaNAnyatra vAhulyena bhavanti / tena yatraikasyaiva kasyacicaritaM duSTatvAtprAdhAnyena prahasyate tacchuddhamityarthaH / yatra tu vezyAdibhiryogo'tyulbaNaM vA kalpAdi tadekadvAreNAnekavedayAdicaritena hasanIyena saMkIrNatvAtsaMkIrNam / AtmAnubhUtazaMsIti / ekena pAtreNa haraNIyaH sAmAjikahRdayaM prApayitavyo'rtho yatra sa bhANaH / ekamukhenaiva bhaNyante uktimantaH kriyante apraviSTA api pAtravizeSA yatreti sa bhANaH / tatra sa praviSTapAtravizeSa AtmA 1 1. 'sRSTi' syAt. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 8 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / paravacanamAtmasaMsthaiH prativacanairuttarottaragrathitaiH / AkAzapuruSakathitairaGgavikArairabhinayecca // dhUrtaviTasaMprayojyo nAnAvasthAntarAtmakazcaiva / ekAGko bahuceSTaH satataM kAryo budhairbhANaH // ' 'sarvarasaMlakSaNADhyA yuktA hyaGgaistathA trayodazabhiH / art syAdekAGkA tathaikahAryA dvihAryA vA // ' 'viSkambhakapravezakarahito vastvekabhASayA bhavati / aprAkRtasaMskRtayA sa saTTako nATikApratimaH // ' iti / AdizabdAtkolAhalAdilakSitAstoTakAdayo grAhyAH / 325 1 nubhUtaM vA zaMsati paragataM vA varNayati / tatra ca prayogayuktimAha - paravacanamiti / parasaMbandhi vacanaM svayamaGgavikArairabhinayet / (Aho) AkAze yAni puruSakathitAni dRSTAna yaMtra hyanye taM pazyantyekaMzca pazyatyAkarNayati ca tatra tadvacanaM sa evAnuvadan sAmAjikAnvodhayati / yathA rAmAbhyudaye- 'tApasaH - ( AkAze 1) bhAvAdvaletkAvakAze (?) rAmabhadrastiSThati / kiM bravISi / te'syA eva pathikajanamanohAriNyAH puSkariNyAH parisare sItayA lakSmaNena ca saha nyagrodhacchAyAyAM sukhopaviSTastiSThati / ' iti / na kevalaM paravacanamabhinayet / kiM tu prativacanaiH khoktaiH saha / ata evottarottaragrathitairyojanAbhirupalakSitaiH / nanu yo'sAveko'tra pravizati sa ka ityAha- dhUrteti / nAnAprakArAvasthAvizeSAH lokopayogivyavahArAtmakA AtmA vAcyaM yasya / ata eva bahuceSTaH satataM kAryaM iti / sakalasAmAnyapRthagjanopayogyatra lokavyavahAro vezyAviTAdivRttAntAtmA nirUpyata iti / bAhulyena pRthagjanavyutpattyupayogirUpakamidam / rAjaputrAdInAmapi zaMbhalAvRttAnto jJeya evAvaJcanArthamiti sa prayojya ityarthaH / sarvaraseti / sarvai rasaiH zRGgArAdibhirlakSaNaizca vibhUSaNAdibhiH SaTtriMzatA tatsAhacaryAdguNAlaMkArAdibhirapi sarvairADhyA / tadupari cAnnaistrayodazabhiryuktA tathAzabdAduktaprakAravyatiriktavakroktyantarasahasrasaMkulApItyarthaH / ekAGketi / itivRttasaMkSepamasyAM darzayati - ekahAryeti / AkAzapuruSabhASitairityarthaH / dvihAyaiti / uktipratyuktivaicitryeNetyarthaH // pumarthopayogazcAmISAM pradarzyate / tathA hi-nATake dharmakAmAnAmanyatamasyaH guNIbhUtetarArthadvayavRtterIdhanaM rAjJAM vRttaM nATye sAkSAdiva pazyanta upAdeyatayA ' 1. pramAdapatitaM bhavet. 2. ' tasyA' syAt. 3 'dharmArthakAmAnA' syAt. 4. 'rArAdhanaM' syAt. - Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 kaavymaalaa| pratipadyante / tatrApi dharmArAdhane dAnatapoyogarUpamanuSThAnaM yazaskaraM dRSTaphalamAmuSmikaphalaM ca vyutpAdyate / arthArAdhane tu zatrUcchedapuraHsarA yazovataMsA lAbhapAlanasamedhanaphalaviniyogaparyantA kapaTAtisaMdhAnabahulA saMdhivigrahAtmikA rAjavRttivyutpAdyate / kAmArAdhane cAnupajAtasaMbhogAsu ca divyAsu kulajAsu kRtazaucAsu ca svAdhInapatikAdiSu aSTAsu parasparAvalokanAdi, divA saMbhogo rAtrau vA sopacAra ityAbhyantaraH kAmopabhogo rAjJastAsAM ca rAjani vyutpAdyate / tathA rAjJAmabhyantaropabhoge mahAdevI devI khAminI sthApitA bhoginI zilpakArikA nATakIyA nartakI anucArikApacArikA preSaNakArikA mahattarA pratIhArI kumArI sthavirA yuktikAsu yathocitA rAjJo vRttistAsAM ca yathAkhaM raajnivRttiH| tathA sthApatyakaJcukivarSavaropasthAyikanirmuNDAdInAmantarbhavanakakSAsaMcAraH / tathA yuvarAjasenApatimantrisacivaprADivAkakumArAdhikRtAnAM vAhyasaMcAriNAM vRttam / tathA vidUSakazakAraceTAdivRttaM vyutpAdyate / nAyakapratipakSANAM ca rAjJAmuktaguNaviparyayAdazubhodayaM vRttaM tyAjyatayA vyutpAdyate // prakaraNe tu sacivasArthavAhAdInAM pUrvavatkhAcitA trivargaprAptistadarjanasthairyadhairyAdi, vyApatkhamUDhatA, kulastriyAM vRttaM kulastriyAzca bhartari vRttirvezyAsu saMbhogo vaiziSTanAyakalakSaNaM viTasya guNA dUtakarmaNi yojyaviveko dUtakarmasamAgame dezakAlau nAyikAyA rAgAparAgaliGgAni nAyakayoraparAgakAraNAni nAyakA hRdayagrahaNamaprayogaH / uttamamadhyamAdhamanAyikAlakSaNayaiva na lAbhAH / caturottamamadhyamA nAyakAH sAmadAnabhedadaNDopekSANAmupAyAnAM prayogavibhAga ityAdi prayogato vyutpAdyate ||naattikaayaaN tu vilAsaparANAM rAjJAM dharmArthAvirodhiratiphalaM vRttaM nATaka iva vyutpAdyate ||smvkaare ca devAsuranimitto yuddhAdisaMbhavo vidravastathA kapaTaH saMkSiptazca zRGgAro hAsyAdi sarvameva laukikIbhirupapattibhihInaM divyaprabhAvasAdhyaM vyutpAdyate / pUrvAparAnusaMdhAnazUnyadhiyAM prahasanakapaTavidravAdirucInAM pustAvaplutalaGghanacchedyamAyendrajAlacitrayuddhAdi bahulayArabhaTyA paritoSa utpAdyate / tathA cAha--'zarAstu vIraraudreSu niyuddheSvAhaveSu ca / bAlA mUrkhAH striyazcaiva hAsyazokabhayAdiSu // ' tuSyantIti gamyate / iSTaM devatA karmaprabhAvAnukIrtanAcca tadbhaktAnAM prItiH / yAtrAjAgarAdiSu ca prekSApravartanaM ca // IhAmRgaDimayorapyevameva // vyAyoge tu . mantrisenApatiprabhRtInAM vRttaM yuddhaniyuddhAdharSaNasaMgharSabahulaM vyutpaadyte||utsRssttikaangke cottamAnAM madhyamAnAM ca vairasyArditAnAM strIparidevitavahulaM vRttaM prekSakANAM cittastheyaM vidhAtuM vyutpAdyate / evaMvidhavyasanapatitAnAM cittasthairyAtpunarutpattidRzyate iti tatprayogadarzanAtpratipadyamAnA vyasane'pi na viSIdanti // prahasane tu strIvAlamUrkhANAM hAsyaprayogadarzanena nATye prarocanA kriyate / tataH krameNa nATye pravRttAH zeSarUpakairdharmArthakAmeSu vyutpAdyante / prasaGgatazca bhagavattApasaviprAdInAM vRttacyutAnAM kApuruSANAM vRttaM zuddhaM tathA vezyAceTanapuMsaka- :viTadhUrtavaNTakIprabhRtInAM pravartakAkhyasya ca kAmino vRttaM saMkIrNa lokavArtAdambhadhUrtavivA- : dabahulaM tyAjyatayA vyutpAdyate // bhANe ca dhUrtaviTavezyAzaMbhalInAM parasya vaJcanaparaM prekSa 1 'khocitA' syAt . Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 327 geyaM vibhajate geyaM DombikAbhANamasthAnaziGgabhANikAmeraNarAmAkrIDahallIsa karAsakagoSThI zrIgaditarAg2akAvyAdi / padArthAbhinayanasvabhAvAni DombikAdIni geyAni rUpakANi ciraMtanai ruktAni / tadyathA - 'channAnurAgagarbhAbhiruktibhiryatra bhUpateH / Acaryate manaH sA tu masRNA DombikA matA // ' 'nRsiMhazUkarAdInAM varNanaM jalpayedyataH / nartakI tena bhANaH syAduddhatAGgaH pravartitaH // ' 'gajAdInAM gatiM tulyAM kRtvA pravasanaM tathA / alpAviddhaM sumasRNaM tatprasthAnaM pracakSate || ' 'sakhyAH samakSaM patyuryaduddhRtaM vRttamucyate / masRNaM ca kvaciddhUrtacaritaM ziGgakastu saH // 'bAlA krIDAniyuddhAdi tathA zUkarasiMhajA / dhavalAdikRtA krIDA yatra sA bhANikA matA // ' kANAmavaJcanIyatvamavavodhAdApAdayituM varNyate // vIthyAM tu bahuvidhA vakroktivizeSA vyutpAdyante // saTTake ca nATikAyAmiva ratiphalaM vRttaM vyutpAdyate / evaM nATakAdInAM svarUpaM tatphalaM ca darzitam / taccharIrabhUtasaMdhisaMdhyaGgAdhilakSaNaM vistaratastu bharatAdevAvaseyaH // masRNeti / trividho hi geyakAvyasya prayogaH / masRNa uddhato mizrazca / tathA hiDombikAsu narapaticATukaprAdhAnyena prapattAsu sukumArameva zuddhaM rUpam // bhANakeSu nRsiMhAdicaritavarNane uddhatameva / yatpunarmasRNe'pyuddhataM pravizati taducitameva / tatrApyalpatva-' bahutvakRto bhedaH / pUrvaprasthAnapravandhaH / uttaraH ziGgaTakabhedaH / uddhate tu masRNAnupravezodbhANikAbhedaH / anyadapi preraNarAmAkrIDarAsakahallIsakAdikamalpatvavahutvavaicitryakRtamihaiva praviSTaM veditavyam // nanu DombikAziGgaTakA dau anyonyAnucitatvaM vAkyAnAM tatazcAnanvaye kathaM raJjakatvamiti cet, na / devatAstuteH strIpuMbhAvasamAzrayasya ca zRGgArasya sarvatrAnugamAt / tathA cAha--'devastutyAzrayakRtaM strIpuMbhAvasamAzrayam / ' iti / tata eva cUDAmaNi 1 'saMdhyaGgAdilakSaNavistarastu ' syAt. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 kaavymaalaa| 'hAsyaprAyaM preraNaM tu syAtprahelikayAnvitam / ' 'RtuvarNanasaMyuktaM rAmAkrIDaM tu bhASyate / / 'maNDalena tu yannRttaM hallIsakamiti smRtam / ekastatra tu netA syAdgopastrINAM yathA hariH // ' 'anekanartakIyojyaM citratAlalayAnvitam / ____ AcatuHSaSTiyugalAdrAsakaM masRNoddhatam // 'goSThe yatra viharatazceTitamiha kaiTabhadviSaH kiMcit / riSTAsurapramathanaprabhRti tadicchanti goSThIti // ' DomvikAdau tu kAmasyaiva pracchannAnurAgaparamarahasyopadezAt / yadvAmAbhinivezivamityanena manmathasAratvenAbhidhAnAt / siMhazUkaradhavalAdivarNanenApi bhANakapreraNabhANikAdAvaprastutaprazaMsArthAntaranyAsanidarzanAdinA puruSArthasyaivopadezadarzanAt / atha pAThyasya geyasya ca rUpakasya ko vizeSaH / ayamAkhyAyate-pATye hi aGgaM gItaM cetyubhayamapratiSThitam / tathA hi karakaraNacArI maNDalAdi yattatrAjhopayogi tatkharUpeNa layAdivyavasthayA cAniyatameva yathArasaM prayujyamAnatvena viparyAsAt / geye tu gItamaGgaM ca dvayamapi vapratiSTham / tathA hi-yasya yAdRzaM lakSayati svarUpAdikaM nirUpitaM tana viparyayeti mantrAdivat / yadyapi kvacidvarNAGgaprAdhAnyaM yathA prasthAnAdau, kvacidvAdyaprAdhAnyaM yathA bhANakAdiSu bhagnatAlaparikramaNAdau, kvacidgIyamAnarUpakAbhidheyaprAdhAnyaM yathA ziGgaTakAdau, kvacinRtyaprAdhAnyaM yathA DAmbilikAdiprayogAnantaraM huDutkArAdyavasare / ata eva tatra lokabhASayA vallimArga iti prasiddhiH / tathApi gItAzrayatvena vAdyAdeH prayoga iti geyamiti nirdiSTam // rAgakAvyeSu ca gItenaiva nirvAhaH / tathA hi-rAghavavijayasya vicitravarNanIyatve'pi DhakkarAgeNaiva nihiH, mArIcavadhasya tu kakubhagrAmarAgeNaiveti // kiM ca pAThye sAkSAtkArakalpAnuvyavasAyasaMpattyupayoginaH pAtraM prati bhASAniyamasya niyatasya chandolaMkArAdezcAbhidhAnaM dRzyate / gIyamAnaM ca nAbhidhIyate asaMgalyApatterapi tu yAdRzA layatAlAdinA yAhagarthasUcanayogyo'bhinayaH sAtvikAdiH prebhAnarasAnusAritayA prayogayogyastaducitArthaparipUraNaM dhruvAgItena kriyate / geye ca stadAderiva vastubhUtarUparasAdimadhyapAtiviSayavizeSayojanayA.. kRtA, pratItiH saadhyaa|ddombikaaden nttsyevaalaukikruuppraadurbhaavnyaa| tathA hi-Dombi. kAdau ca varNacchaTA varNAdiprayoge tAvadabhinayakathaiva nAsti kiM tatra vicAryate.. kevalavRttakhabhAvaM hi tat / tadanantaraM tu dhArAparikramapUrvakalayaprayogAvasare 'pAAlaalosasAhiNihu jaya jaya lacchivacchamatiA' ityAdi yadgIyate. tatkasyoktirUpam / yadi tAvannarti 1. 'viparyeti' syAt. 2. 'pradhAna' syAt. 3. 'sUdAde' syAta. 4. 'nadasyevA' syAta. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 'yasminkulAGganA patyuH sakhyagre varNayedguNAn / ......... upAlambhaM ca kurute yatra zrIgaditaM tu tat // . . . . 'layAntaraprayogeNa rAgaizcApi vivecitam / . nAnArasaM sunirvAhyakathaM kAvyamiti smRtam // ' AdigrahaNAt zamyAcchalitadvipadyAdiparigrahaH / prapaJcastu brahmabharatakolAhalAdizAstrebhyo'vagantavyaH / prekSyamuktvA zravyamAha zravyaM mahAkAvyamAkhyAyikA kathA campUranibaddhaM ca / tumAgatAyA laukikyA DombikAprabhRternartakyAstadA saivedAnImevaMbhUtaM vasurUpaM laukikaM vacanamabhidhatte / gAyanAdisaMkramitakhavAstavyatayeti kaH sAkSAtkArakalpatvAdhyavasAyagocarIkAryatve ca pAThyasya pradhAnoM'zaH / tena yathA loke kazcitkaMcidanyopadezagAnAdikrameNa vastUdvodhanakaraNadvAreNa vA chandonupravezitayA vAkyasya cinmanasyAvarjanAtizayaM vidhatte nRtyanapi gAyannapi / tadvadeva DombikAkAvyAdau draSTavyam // 'haThe vi DomvI' ityAdAvapi vacasi saiva / DombikA nayapatiparitoSakArthAbhidhAyivacananiSThena gItena vAdyena nRtyena ca rAjAnamanurajayituM gRhItodyamA vakrItvena pUrvasthitA madhye kAcidIdRzI cauryakAmukakelilAlasamAnasA, kAcitpunarevaMvidhA, kazcidevaMbhUtazcauryakAmukaH, ko'pyevaMbhUtastatra kAciMdevaM prauDhadUtItyevamAdirAjaputrahRdayAnupravezayogyaM tatprasAdanena dhanAdyarjanopAyamabhidadhatI tameva rAjaputraM paratvena tathaiva vA samuddizya anyadapi ceSTitamabhidhAyAnte DombikAkRtyamevopasaMharati / guNamAlAyAM 'jAmi tArA anuDiapuNuNamvIsami' ityAdau / tatra tu sA nRtyantI DomvikA vahutaroparaJjakagItAdipaTupeTakaparivRtA khAM pratyevamahamupazlokitavatIti tanmadhyavartigAyanamukhasaMkramitanijavacanA laukikenaiva rUpeNa tadgIyamAnarUpakagatalayatAlasAmyena tAvanRtyati / tadgIyamAnapadArthasya ca sAtizayamAvarjanIye rAjAdau hRdayAnupravezitAM darzayituM laukikavyavahAragatahastastU(?) karmaromAJcAkSivikAratulyayogakSematayaivAGgavikArAdisaMbhavamapyAkSipati / evaM gItena raJjanaM prAdhAnyena vidhAya tadupayoginaM cAGgavyApAra pradarya nRtyena punazcittagrahaNaM kurvatI nRtyaM pradhAnabhAvaM gItaM ca tadupasarjanabhAvaM nayantI tata eva tadabhinayamanAdriyamANA tadgIyamAnAGgabhAvAkSiptatatsamucitabhAvamevAjhavikSepaM karoti layapariSvatkaNAdau / tatreyatyaMze laukikamAtrakhabhAva eva rAmanaTAdivyavahAravatvAprayojyaprayojakabhAvAzaGkA / tadanantaraM ca yathaiva sA gItanRtyAdi prAyuta tathaiva tatsadRzaM nartakI prayute / na tu DomvikA sAkSAtkAraMkalpena darzayati tadIyA hAryAdinA svAtma. 1. 'vA kasyaci' syAt. . .. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 kaavymaalaa| etAni krameNa lakSayati padyaM prAyaH saMskRtaprAkRtApabhraMzagrAmyabhASAnivaddhabhinnAnyavRttasargAzvAsasaMdhyavaskandhakabandhaM satsaMdhi zabdArthavaicitryopetaM mahAkAvyam / / chandovizeSaracitaM prAyaH saMskRtAdibhASAnibaddhaibhinnAntyavRttairyathAsaMkhyaM sargAdibhirnirmitaM suzliSTamukhapratimukhagarbhavimarzanirvahaNasaMdhisundaraM zabdArthavaicitryopetaM mahAkAvyam / mukhAdayaH saMdhayo bharatoktA ime 'yatra biijsmutpttirnaanaarthrssNbhvaa|| kAvye zarIrAnugatA tanmukhaM paricakSate // rUpapracchAdanAdyabhAvAt / tata eva na DomvikA sAkSAtkArakalpena sA darzayati,api tu tadaiva nRtyaM sAbhinayaM kevalaM ca pradarzayatIti sA laukikarUpAntaraprAdurbhAveneti / vyutpattyabhisaMdhAnaM ca geye nAsti / pAThye tu tadeva pradhAnaM bharatamuniprabhRtInAM tathaiva mUlataH pravRtterityalaM bahunA aprastutaprapaJceneti // bhinnAltyavRttariti / upakrAntavRttavyudAsena sargAdInAM vRttAntarairupasaMhAraH kartavya ityarthaH / yathA kumArasaMbhave-'atha sa lalitayoSiddhalatA cAruzRGgaM rativalayapadAGke cApamAsajya kaNThe / sahacaramadhuhastanyastacUtAGkurAstraH zatamakhamupatasthe prAJjaliH puSpadhanvA // ' yathA vA hariprabodhe AryAgIticchandovaddhAzvAsakAnte puSpitAgrA-'bhagavati zayite vibhAvarINAM dyutimapahRtya yazovibhAvarINAm / gatatamasatayA vibhAvarINAM saghanamahaH samatAM vibhAvarINAm // ' saMdhivandheSu ca nArAcatoTakAdIni vicitrANi chandAMsi dRzyante // yatra bIjeti / vIjasya yatra samutpattiH kaviprayatnato nibandhaH / nAnArUpo'rthaH prayojanaM yeSAM te nAnArthAH saMbhavantIti saMbhavaH / nAnArtharasAH saMbhavo yasyAH sA tathA / kAvye nATakAdau / tatra ca saMdhInAM yuktatayAvabhAsAt / ata eva tatraivodAhariSyate-zarIrAnugatA iti / vRttAnugatA iti vRttvyaapinii| tanmukham / yathA veNIsaMhAre kurupANDavAnAmubhayeSAM kSemapratipAdakaM sthApakasya vacanaM sahadevaH kruddhasya bhImasenasyAnukUlyena zamanAya kurunidhanaparaM vyAcacakSe-'nirvANavairadahanA prazamAdarINAm' iti / atra prazamo'vasAnamudayanirodhAt / yathA zAnto vAyuH zAnto'gniravasita ityarthaH / tadevamarINAmavasAnena dAhyAbhAvAnirvANavairAgnayaH pANDutanayA nandantu saha mAdhavena / kururAjasutAstu sabhRtyA rudhiraprasAdhitabhuvaH kSatazarIrAH khargasthA bhavanviti zatrukSayapUrvasthasya pANDavAnAM samRddhirUpasya phalasya bIjaM kaviprayatnA1. 'saMdhividheSu' kha. 2. 'zarIrAnugatA' syAt Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 'bIjasyodghATanaM yatra dRSTanaSTamiva kacit / mukhanyastasya sarvatra tadvai pratimukhaM smRtam // ' 'udbhedastasya bIjasya prAptiraprAptireva vA / punazvAnveSaNaM yatra sa garbha iti saMjJitaH // ' 331. dutpannam / nAnArasasaMbhavA cAsyotpattiH / nATakAnekatvena pAtrAnekatvavivakSayA nAnArthatA rasAnAm / tathA hi-atra, 'eSa kurusaMdhAnamamRSyamANaH pRthulalATataTaghaTitabhISaNabhrukuTirApivanniva naH sarvAn dRSTipAtena sahadevAnuyAtaH kruddho bhIma ita evAbhivartate' iti pAripArzvakavacanAtsUcitakrodhasthAyibhAvAnubhAvaH 'lAkSAgRhAnalaviSAnnasabhApravezaiH-' ityAdikhavacanaprakAzitakhavibhAvo bhImasenasya raudro rasaH kurukSayaprayojano bIjena prakAzi- tatvAdvIjotpattereva saMbhavannivaddhaH / kurUNAM ca kulakSayanimittakaH karuNaH pANDavasiddhiprayojano bIjotpattereva saMbhavannivaddhaH / yathA duryodhanaH zocannAha-- ' adyaivAvAM raNamupagatau tAtamamvAM ca dRSTvA prAtastAbhyAM zirasi vinato hanta duHzAsanazca / tasminvAle prasabhamariNA prApite tAmavasthAM pArzva pitrorapagataghRNaH kiM nu vakSyAmi gatvA // tadevaM bhImasenasyeva krodhAtmakaM ceSTitaM zatrukSayaphalamityupAdeyam / duryodhanasyeva ca daurAtmyabhUyiSThaM ceSTitaM zokaphalatvAttyAjyamiti vidhiniSedhaviSayavyutpatternAnArthatA pAtrAnekatvAzrayA rasAnAm / nATakAnekatvAdyathA sAgarikAprAptyartho vatsarAjasya zRGgAraH vIjasamutpattiriti / vIjaM samutpannamuktairvizeSaNairviziSTamiSyate / tathA hi vIjameva kAvyazarIravyApi yato mukhasaMdhau tasyotpattiH / pratimukhe dRSTanaSTamiva tasyodghATanaM garbhe codbhedastasya avamarze ca garbhanirbhedaH / nirvahaNe ca samAnayanamiti kAvyazarIravyApitA // bIjasyodghATanamiti / ayamartha:dRSTanaSTamiva kRtvA tAvanmukhe 'dvIpAdanyasmAt -' ityAdinA nyastaM bhUmAviva bIjam amAtyena sAgarikAceSTitaM vasantotsavakAmadevapUjAdinA tirohitatvAnnaSTamiva nahi tannaSTameva / sAgarikAceSTitasya hi bIjasyeva tadAcchAdakamapyutsavAdirUpaM bhUmivatpratyuta kAryajananazaktyudbodhakam / tasya dRSTanaSTatulyaM kRtvA nyasyate / evaM kuGkumavIjasya yadudghATanaM tatkalpaM yatrodghATanaM sarvatraiva kathAbhAgasamUhe sa pratimukham / pratirAbhimukhye / mukhasyAbhimukhyena yato'tra vRttiH / parAGmukhatA hi dRSTanaSTakalpatA / tathA hi ratnAvalyAm -- 'pairapesaNakarisidaM pi sarIramedassa daMsaNeNa ajja me bahumadaM saMpaNNam' ityAdisAgarikoktaranantaraM susaMgatAracitarAjatatsamAgamaparyantaM kAvyaM dvitIyAGkagataM pratimukhasaMdhiruddhATitvAdvIjArthasya // udbhedastasyeti / prAptiraprAptiranveSaNamityevaMbhUtAbhiravasthAbhiH punaH punarbhavantIbhiH yukto garbhasaMdhiH / prAptisaMbhavAkhyayAvasthayA yuktatvena phalasya garbhIbhAvAt / tathA hi ratnA 1. 'parapreSaNakarSitamapi zarIrametasya darzanenAdya me bahumadaM saMpannam' iti cchAyA. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| valyAM dvitIyAGke susaMgatA-sahi, adakkhiNNAsi tuvam / dANI jA evaM bhaTTiNA hattheNa gahidA vi kovaM na muzcesi' iti prAptarUpa udbhedaH / tato'tra 'sAgarikA-(sabhrUbhaGgam / ) susaMgade, iANi pi na viramasi' iti kumArIbhAvasamucitakRtakopenApi paripUrNaratiprakAzanAdanveSaNam / tato 'bho, esA khu avarA devI vAsavadattA' iti vidUSakokte rAjani sacakitaM sAgarikAM muJcati sAgarikAsusaMgatayozca niSkamAvAsavadattApravezAccArabhya tRtIyAGke pravezake 'sAhu re vasantaya, sAhu / adisaido te amaccajoandharAaNo imAe saMdhivigrahacintAe' iti kAJcanamAlayoktaM yAvadaprAptistato'syAH 'ajja kkhu mae rAaulAo paDiNIvvattantIe cittasAliAduAre vasantaassa susaMgadAe saha AlAvo sudo' ita Arabhya 'hriyA sarvasyAsau harati viditAsmIti vadanaM dvayordRSTvAlApaM kavayati kathAmAtmaviSayAm / sakhISu smeraste prakaTayati vailakSyamiti me priyA prAyeNAste hRdayanihitAtavidhuram // tadvAnveiSaNAya gatazcirayati vasantakaH' iti vatsarAjoktiM yAvadanveSaNam / tatazca "hI hI / kosamvIrajalambheNAvi Na tAdiso piavaassassa paridoso Asi, jAdiso mama saAsAdo piyavayaNaM suNia bhvissdi|' ityAdividUSakoktena prAptiraso'syAM samAgamasaMketasthAnaprAptiM yAvadanveSaNam / tataH 'priye, pazya pazya / udayovIbhRta eSa tvadvadanApahRtakAntisarvakhaH / pUtkartumivordhvakaraH sthitaH purastAnnizAnAthaH // ' iti rAjoktiparyantaM paripUrNA prAptiH / tataH 'darpaH syAdamRtena cediha tadapyastyeva bimbAdhare' iti vAsavadattAmukhoddhATanAdanantaram 'rAjA--kathaM devI vaasvdttaa| vayasya, kimetat / vidUSakaHahmANaM jIvidasaMsao' ityAdinA aprAptiH / asyAM ca 'diTThiA imiNA viraidabhaTTiNIveseNa keNa vi imAdo cittasAlAdo NikkamantI Na lakkhidahmi' iti sAgarikoktyA anveSaNam / tatazca sAgarikAyA latApAze kRte 'kahaM esA devI vAsavadattA uvvandhiya appANoM vAvAdedi' iti vidUSakokte rAjani ca samupetya kaNThapAzamapanayati, sAgarikayA aMja 1. 'sakhi, adakSiNAsi tvam / idAnIM yA evaM bhA hastena gRhItApi kopaM na muJcasi' iti cchAyA. 2. 'susaMgate, idAnImapi na viramasi' iti cchAyA. 3. 'bhoH, eSA khalu aparA devI vAsavadattA' iti cchAyA. 4. 'sAdhu re vasantaka, sAdhu / atizayitastvayAmAtyayaugandharAyaNo'nayA saMdhivigrahacintayA' iti cchAyA. 5. 'adya khalu mayA rAjakulAtpratinivartamAnayA citrazAlikAdvAre vasantakasya susaMgatayA saha AlApaH zrutaH' iti cchAyA. 6. 'syAdho nayati' kalikAtAmudritapustake. 7. 'madhikam' kalikAtAmudritapustake. 8. 'Azcaryam / kauzAmvIrAjyalAbhenApi na tAdRzaH priyavayasyasya paritoSa AsIt , yAdRzo mama sakAzAtpriyavacanaM zrutvA bhaviSyati' iti cchAyA. 9. 'asmAkaM jIvitasaMzayaH' iti cchAyA. 10. 'diSTyA anena viracitabhatriveSena kenApi asyAzcitrazAlikAyA niSkAmantI na lakSitAsmi' iti cchAyA. 11. 'kathameSA devI vAsavadattA udbavyAtmAnaM vyApAdayati' iti cchAyA. 12. 'Aryaputra, muJca muJca / parAdhInaH khalvayaM janaH na punarmatumIdRzamavasaraM prApnoti' iti cchAyA. . . . . . . . . . Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 'garbhanirbhinnabIjArtho vilobhanakRto'pi vA / krodhavyasanajo vApi sa vimarzaH prakIrtitaH // ' 'samAnayanamarthAnAM mukhAdyAnAM sabIjinAm / nAnAbhAvottarANAM yadbhavennirvahaNaM tu tat // ' iti / 333 1 utta, muJca muJca / parAhINo kkhu aaM jaNo Na puNa mariduM IdisaM avasaraM pAvedi / (punaH kaNThe pAzaM dAtumicchati / ) rAjA - ( nirvarNya saharSam 1 ) kathaM priyA me sAgarikA / alamalamatimAtraM sAhasenAmunA te tvaritamayi vimuJca tvaM latApAzamenam / calitamapi niroddhuM jIvitaM jIviteze kSaNamiha mama kaNThe vAhupAzaM nidhehi // ' ityAdinA sphuTameva prAptirityevaM garbhaH / aprAptyaMzazcAtrAvazyaMbhAvI / anyathA hi saMbhAvanAtmA prApti - saMbhavaH kathaM nizcaya eva hi syAt / vimarze tvaprAptereva pradhAnAprAptyaMzasya ca nyUnateti vizeSaH / garbhanirbhinneti / vIjazabdena vIjaphalam / arthazabdena nivRttirucyate / tena garbhAnnirbhinnaM pradarzitamukhaM vahirniHsaraNonmukhaM yadvIjaphalaM tasyA yo'rtho nivRttiH punastatraiva praveza iva yatra sa vimarzasaMdhiH / sa iti / tacchabdena yatretyAkSiptam / sA ca nivRttiH krodhena vA nimittena lobhena vA vyasanena vA zApAdinA vA / apizabdAdvighnanimittAntarANAM pratipadamazakyanirdezAnAM saMgrahaH / tatra krodhAdyathA ratnAvalyAM tRtIye'Gke 'krodhovezena vAsavadattayA kArAnikSiptAyAM sAgarikAyAm / tathA hi tatra caturthe'Gke pravezakaH sAgarikAprAptisaMdehena karuNarasAtmakaH / atraiva sAgarikAprAptisaMdehaM manyamAna Aha-- 'rAjA--ambhojagarbhasukumAratanustadAsau kaNThagrahe prathamarAgadhane vilIya / sadyaH patanmadanamArgaNarandhramAgairmanye mama priyatamA hRdayaM praviSTA // yo'pi me vizvAsasthAnaM vasantakaH so'pi devyA saMyataH / tatkasyAgrato vASpamokSaM kariSye / ' punaratraiva 'appiaM de Na pAremi Acakkhidum' iti vidUSakokte 'rAjA - (samAzvasya / ) prANAH paritya jata mAM nanu satpatho'yaM he dakSiNA bhavata madvacanaM kurudhvam / zIghraM na yAta yadi tanmuSitAH stha mUDhA yAtA sudUramadhunA gajagAminI sA // ' iti rAjJaH sAgarikAprAptinairAzyarUpaiva "bho, mA aNNahA saMbhAvehi / sA khu devIe ujjeNiM pesidA / ado bhae appiaM ti bhaNidam' iti vidUSakoktyA saMdehamAnItA / tathA hi / tadvisRSTAM ratnamAlAM hRdaye vinyasya punarAha -'ahaha / kaNThAzleSaM samAsAdya tasyAH prabhraSTayAnayA / tulyAvasthA sakhI ceyaM tanurAzvAsyate mama // itIndrajAlaprayoga yAvadvighne vAsavadattAkrodho nimittam / evaM lobhAdAvudAhAryam // samAnayanamarthAnAmiti / mukhAdyAnAM caturNA saMdhInAM ye'rthAH prAra < 1. 'vikalpana' bharataikapustake. 1. 'krodhAvezena' syAt. 2. 'apriyaM te na pArayAmi AkhyAtum' iti cchAyA. 3. 're' kalikAtAmudritapustake. 4. 'bhoH, mAnyathA saMbhAvaya / sA khalu devyojjayinIM prepitA / ato mayApriyamiti bhaNitam' iti cchAyA. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 kAvyamAlA | zabdavaicitryaM yathA -- asaMkSiptagranthatvam, aviSamabandhatvam anativistIrNaparasparanibaddhasargAditvam, AzIrnamaskAravastu nirdezopakramatvam, vaktavyArthatatpratijJAnatatprayojanopanyAsakaviprazaMsAsujanadurjanakharUpavadAdi mbhayatnapratyAzAniyatAptilakSaNAsteSAM saha vIjibhirvajavikAraiH krameNAvasthAcatuSTaye bhavadbhirityudghATanodbhedalakSaNairvartamAnAnAM nAnAvidhaiH sukhaduHkhAtmakai ratihAsazokakrodhAdibhirbhAvairuttarANAM camatkArAspadatvena jAtotkarSANAM yatsamAnayanti yasminnartharAzau samAnIyante phalaniSpattau yojyante tannivarhaNaM phalayogo'vasthayA vyAptam / tatra yadA sukhaprApteH phalatvaM tadA ratihAsotsAhavismayasthAyibhAvabAhulyaM dhRtiharSagavaiautsukyamadAdivyabhicAribhAvabAhulyaM ca prArambhAdInAm, duHkhahAnestu phalatve krodhazokabhayajugupsAsthAyibhAvabAhulyam / AlasyaugyavyabhicAribhAvavAhulyaM ca draSTavyam / ratnAvalyAmaindrajAlikapravezAtprabhRtyAsamAptereSAmavasthAsaMdhyAdInAM nAyakapratinAyakatadamAtyatatparivAranAyikAdimukhenApi niyojanam / na tvekamukhenaiveti / asaMkSiptagranthatvamiti / anena granthagauravamAcakSANaH kathArasavicchedazaGkinAM manAMsyAvarjayati / aviSamabandhatvamiti / anena zabdasaMdarbhavedinAM mano mudamAdadhAti / anativistIrNa parasparanibaddhasargAditvamiti / anena granthavistarabhIrUNAM cittamAkarSati / sargAdInAM parasparamekavAkyatayA mahAvAkyAtmakasya prabandhasyopakAritAM ca darzayati / AzIrnamaskAravastunirdezopakramatvamiti / tatra AzIryathA haravilAse--'omityekAkSaraM brahma zrutInAM mukhamakSaram / prasIdatu satAM khAnteSvekaM tripuruSImayam // ' namaskAro yathA raghuvaMze - ' vAgarthAviva-' ityAdi / vastunirdezo yathA hayagrIvavadhe~~'AsIddaityo hayagrIvaH' ityAdi / vaktavyArthetyAdi / vaktavyArtha - pratijJAnaM yathA setubandhe - "taM tiasavandimokkhaM samattaloassa hiaasadduddharaNam / suha aNurAhainhaM sIyAdukkhakkhayaM dasamuhassa vaham // ' prayojanopanyAso yathA - 'parivaha vinnANaM saMbhAvijjai jaso viTappanti guNA / avvaisuparisucariaM kittaM jeNa haranti kavvA - lAvA // ' kaviprazaMsA yathA rAvaNavijaye - 'saiyalaM ceva nivandhaM dohiM paehiM kasaM pasaNNantaviaM / jANanti kaINa kaI suddha sahovehiM loaNehiM va hiaam // ' sujanadurjanasvarUpaM 'taM tridazavandimokSaM samastalokasya hRdayazalyoddharaNam / zRNutAnurAgacihnaM sItAduHkhakSayaM dazamukhasya vadham // ' [ iti cchAyA ] 1 // ' [ iti cchAyAM ] 1 // [ iti cchAyA ] Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH ] vAkyatvam, duSkaracitrAdisargatvam, svAbhiprAyakhanAmeSTanAmamaGgalAGkitasamAptitvam, iti / kAvyAnuzAsanam / 335 arthavaicitryaM yathA-- caturvargaphalopAyatvam, caturodAttanAyakatvam, rasabhAvanirantaratvam, vidhiniSedhavyutpAdakatvam, susUtra saMvidhAnakatvam, nagarAzramazaila sainyAvAsArNacAdivarNanam, RturAtriMdivArkAstamaya candrodayAdivarNanam, nAyakanAyikA kumAravAhanAdivarNanam, mantradUtaprayANasaMgrAmA yathA haravilAse --' itastato bhaSanbhUri na patetpizunaH zunaH / avadAtatayA kiM ca na bhedo haMsataH sataH // ' duSkaracitrAdisargatvamiti / AdigrahaNena yamakazleSAdayo gRhyante / teca kirAtArjunIyAdau dRzyanta eva // svAbhiprAyetyAdi / teSvabhiprAyAGkatA yathA - dhairya mAyurAjasya, utsAhaH sarvasenasya, anurAgaH pravarasenasyeti / khanAmAGkatA yathA - rAjazekharasya haravilAse / iSTanAmAGkatA yathA - lakSmyaGkatA kirAte bhAraveH, zrayaGkatA zizupAlavadhe mAghasya / maGgalAGkatA yathA ---- abhyudayaH kRSNacarite, jaya USAharaNe, AnandaH paJcazikhazUdrakakathAyAm iti / caturvargaphalopAyatvamiti / anena catvAro vargA dharmArthakAmamokSAH ta eva vyastAH samastA vA phalaM tasyopAyatayA mahAkAvyaM jJApayan muktakAdibhyo bhedmaacsstte| caturodAttanAyakatvamiti / anena kathAzarIravyApino nAyakasya dharmArthakAmamokSeSu vaicakSaNyamabhidadhAna AzayavibhUtyorapyutkarSamabhidadhAti / rasabhAvanirantaratvamiti / anena rasagrahaNenApi tatkAraNabhUtAnAM bhAvAnAM parigrahe pRthagbhAvagrahaNena rasabhAvAnAM parasparaM kAryakAraNabhAvamabhidadhadrasebhyo bhAvAbhAvebhyo rasA rasebhyazca rasA iti nairantaryasya rasabhAvasAdhyatvena bhojanasyevaikarasasya pravandhasyApi vairasyamapAkaroti / vidhiniSedhavyutpAdakatvamiti / anena guNavato nAyakasyotkarSaprakAzanena doSavatazcocchedapradarzanena jigISuNA guNavataiva bhAvyaM na doSavateti vyutpAdayati / susUtra saMvidhAnakatvamiti / anena proktalakSaNAH padArthAstathA nibandhanIyA yathA prabandhasya zobhAyai bhavantIti kavIn zikSayati / nagarAzrametyAdinA dezaprazaMsAmupadizati / nagaravarNanaM yathA harivijaya rAvaNavijaya-zizupAlavadha-kumArasaMbhavAdau / AzramavarNanaM yathA raghuvaMza - kirAtArjunIyAdau / zailavarNanaM kirAtArjunIyAdau / sainyAvAsavarNanaM mAghe / arNavavarNanaM setubandhAdau / RtvityAdinA kAlAvasthApavarNanaM lakSayati / tatra RtuvarNane zaravasantagrISmavarSAdivarNanAni setubandha-harivijayaraghuvaMza - harivaMzAdau / rAtrivarNanaM kirAtArjunIya - kumArasaMbhava - zizupAlavadha - hayagrIvavadhAdau / divasavarNanaM prabhAtapUrvAhNamadhyAhnAparAhnavarNanAni zizupAlavadha - kirAtArjunIyAdau / arkA - stasamayavarNanaM kumArasaMbhava-harivijaya-rAvaNavijaya -setuvandhAdau / candrodayavarNanaM kumArasaMbhavakirAtArjunIya-zizupAlavadha -setubandhAdAviti / nAyaketyAdinA pAtravizeSAbhinandanaM sUcayati / tatra nAyakavarNanaM harivijaya rAvaNavijaya jAnakIharaNa-raghuvaMzAdau / nAyikAvarNanaM 1 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 . .: kaavymaalaa| bhyudayAdivarNanam, vanavihArajalakrIDAmadhupAnamAnApagamaratotsavAdivarNanam, iti / ubhayavaicitryaM yathA-rasAnurUpasaMdarbhatvam, arthAnurUpacchandastvam , kuvalayAzvacarita-kumArasaMbhava-jAnakIharaNa-subhadrAharaNAdau / kumAravarNanaM raghuvaMzAdau / vAhanavarNane hastyazvagarutmatpuSpakAvarNanAni harivijaya-rAvaNavijayAdau / mantretyAdinA arthapradhAnaceSTAnAmupadezAccaturvargaphalatve'pi bhUyasArthopadezakRnmahAkAvyaM bhavatItyabhidhatte / tatra mantraH paJcAGgaH pratipAditaH / sa yathA-kirAtArjunIya-zizupAlavadha-bhaTTikAvya-hayagrIvavadhAdau / dUtastridhAnisRSTArthaH, parimitArthaH,zAsanaharazca / nisRSTArtho yathA-udyogaparvaNi vAsudevaH, harivijaye vAsAtyakiH / parimitArtho yathA-'rAmAyaNe'GgadaH / zAsanaharo yathAkAdamvoM keyUraka iti / prayANaM tridhA-khazaktyapacaye, paravyasane, abhimatArthasiddhaye c| tatra vazaktyapacaye ythaa-rghuvNshe| paravyasane yathA--jarAsaMdhavyasaninaH zizupAlasyocchedAya vAsudevasya shishupaalvdhe| abhimatArthasiddhaye yathA-viSNoH pArijAtaharaNAya harivijajaye, yathA vA-divyAstralAbhAyArjunasya kirAtArjunIye iti / saMgrAmastridhA-samaH, viSamaH, samaviSama iti / tatra samaH-dvandvayuddhe caturaGgayuddhe ca / dvandvayuddhaM yathA-rAmarAvaNayoH / 'caturaGgayuddhaM kurupANDavAnAm / viSamo yathA-rAmasya kharadUSaNanizirobhiH saha 'caturdaza sahasrANi caturdaza ca rAkSasAH / hatAnyekena rAmeNa mAnuSeNa padAtinA // ' iti / saMmavi'pamo yathA-mahezvarArjunayoH kirAtArjunIye raghumaghonorvA raghuvaMza iti / abhyudayastridhAarivijayaH, strIlAbhaH,putrotpattiH / tatrArivijayo dvidhA-zatrUcchedena, tadupanatyA c| sa pUrvo rAvaNavadhAdau, dvitIyo harivijayAdau / strIlAbho ythaa--indumtiisvyNvre| putralAbho dilIpasya raghuvaMza iti / vanavihAretyAdinA soddIpanavibhAvasya saMbhogazRGgArasyopadezAt / mantrabhUtaprayANasaMgrAmAbhyudayAdibhistAnanadhigamya taistairvilAsavizeSaiH kAmasevayA tadupayogaH kartavya iti zikSayati / tatra vanavihAro dvidhA--mRgayAdiH, puSpAvacayAdizca / tatrAdyo yathA--dazarathasya raghuvaMze / dvitIyo yathA-yadUnAM zizupAlavadhe, apsarasAM vA kirAtArjunIya iti / jalakrIDA dvidhA-ekasya vA vahvIbhiH svayoSAbhirvahUnAM vA vahvIbhiyathAsvamaGganAbhiH / tatrAdyA yathA-kArtavIryasya narmadAyAm , kuzasya vA sarayvAm / dvitIyA - yathA-apsarasAM siddhasindhau, yadUnAM raivatakahada iti / madhupAnaM dvidhA-goSThIgRhe, vAsabhavane ca / tatrAdyaM harivijaye zizupAlavadhe ca / dvitIyaM 'kirAtArjunIye kumArasaMbhave ca // mAnApagamo dvidhA--prAyanikaH, naimittikazca / prAyaniko harivijaye satyabhAmAyAH / naimittiko rAmAntikAnizAcarINAM setuvandhe / ratotsavo'pi dvidhA-sAmAnyataH, vizeSatazca / sAmAnyataH kirAtArjunIye zizupAlavadhe ca / vizeSataH kumArasaMbhave jAnakIharaNe ca |rlaanuruupsNdrbhtvmiti / anena ratiprakarSe komalaH, utsAhaprakarSe prauDhaH, krodhaprakarSe kaThoraH, zokaprakarSe mRduH, vismayaprakarSe tu sphuTaH zabdasaMdarbho viracanIya iti upadizan 'naikamojaH prasAdo vA rasabhAvavidaH kaveH' iti khyApayati / arthAnurUpacchandastvamiti / anena Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / 337 samastalokarajakatvam , sadalaMkAravAkyatvam , dezakAlapAtraceSTAkathAntarAnuSaJjanam, mArgadvayAnuvartanaM ca, iti / * tatra saMskRtabhASAnibaddhasargabandhaM hayagrIvavadhAdi / prAkRtabhASAnibaddhAzvAsakabandhaM setubandhAdi / apabhraMzabhASAnibaddhasaMdhibandhamabdhimathanAdi / grAmyApabhraMzabhASAnibaddhAvaskandhakabandhaM bhImakAvyAdi / prAyograhaNAtsaMskRtabhASayApyAzvAsakabandho hariprabandhAdau na duSyati / prAyograhaNAdeva rAvaNavijaya-harivijaya-setubandheSyAditaH samAptiparyantamekameva cchando bhavatIti / galitakAni tu tatra kairapi vidagdhamAnibhiH kSiptAnIti tadvido bhASante / - zRGgAre drutavilambitAdayaH, vIre vasantatilakAdayaH, karuNe vaitAlIyAdayaH, raudre sragdharAdayaH, sarvatra zArdUlavikrIDitAdayo nivandhanIyA ityupadizati / smstlokrnyjktvmiti| anenAlaukikatAM pariharan prItinibandhanasya pravandhasya loke pratiSThayA pryaasvaiyrthympaakroti| sadalaMkAravAkyatvamiti / anena yadyapyupAttalakSaNAnAM guNAnAmalaMkArANAM ca kharUpasAMkaryeNaiva kAvyazoMbhAkaratvam tathApyalaMkAravanaivainaM bhAraM bhUyasA udvoDhumalamityetaduparyupadezenopapAdayati / dezetyAdinA paripUrNAGge'pi saMvidhAnake dezakAlAdyavirodhena tadvarNanAdikaM nirdizati / tatra dezAntarAnuSajanaM yathA-'mude murAreramaraiH sumerorAnIya yasyopacitasya shRnggH| bhavantinoddAmagirAM kavInAmucchAyasaundaryaguNA mRSodyAH // ' kAlAntarAnuSaJjanaM yathA --'sapadi hriskhairvdhuunideshaaddhnitmnormvllkiimRdnggaiH| yugapadanuguNasya saMnidhAnaM vicati vane ca yathAyathaM vitene // ' pAtrAntarAnupaJjanaM yathA-'kariSyase yatra suduSkarANi prasattaye gotrabhidastapAMsi / ziloccayaM cAruziloccayaM tameSa kSaNAneSyati guhyakastvAm // ' ceSTAntarAnuSaJjanaM yathA-'madazyutaH iyAmitagaNDalekhAH kAmantavikrAntanarAdhirUDhAH / sahiSNavo veha yudhAmabhijJA nAgA nagocchrAyamivAkSipantaH // ' kathAntarAnuSaJjanaM yathA-'kusumAyudhapani durlabhastava bhartA na cirAdbhaviSyati / zRNu yena sa karmaNAgataH sailabhatvaM haralocanArciSAm // ' mArgadvayAnuvartanamiti / anena mahAkavInAM samayamupalakSayati / tatra 'guNataH prAgupanyasya nAyakaM tena vidviSAm / nirAkaraNamityeSa mArgaH prkRtisundrH|| vaMzavIryazrutAdIni varNayitvA riporapi / tajjayAnAyakotkarSakathanaM ca dhinAti nH||' iti / (arthAH kA) etAni nagaravarNanAdIni samuccayaprayojyAni, uta vikalpaprayojyAni / samuccayaprayojyAnIti cet, kirAtArjunIyAdau kirAtArNavArkodayavivAhakumArAbhyudayAdInAmabhaNanam / 1. 'dhinoti' syAt. 2. pramAdapatitaM syAt. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | nAyakAkhyAtasvavRttA bhAvyarthazaMsivakrAdiH socchrAsA saMskRtA gadyayuktAkhyAyikA | dhIraprazAntasya gAmbhIryaguNotkarSAtsvayaM svaguNopavarNanaM na saMbhavatI - tyarthAdyasyAM dhIroddhatAdinA nAyakena svakIyavRttaM sadAcArarUpaM ceSTitaM kanyApahArasaMgrAmasamAgamAbhyudayabhUSitaM mitrAdi vA vyAkhyAyate, anAgatArthazaMsIni ca vakrAparavakAryAdIni yatra badhyante, yatra cAvAntaraprakarasamAptAvacchvAsA badhyante sA saMskRtabhASAnivaddhA apAdaH padasaMtAno gadyaM tena yuktA / yuktagrahaNAdantarAntarA praviralapadyanibandhe'pyaduSTA AkhyAyikA / yathA - harSacaritAdi / - 338 dhIrazAntanAyakA gadyena padyena vA sarvabhASA kathA / AkhyAyikAvanna svacaritavyAvarNako'pi tu dhIrazAnto nAyakaH / tasya tu vRttamanyena kavinA vA yatra varNyate sA ca kAcidudyamayI / yathAkAdambarI / kAcitpadyamayI / yathA - lIlAvatI / yAvatsarvabhASA kAcitsaMskRtena kAcitprAkRtena kAcinmAgadhyA kAcicchUrasenyA kAcitpaizAcyA kAcidapabhraMzena badhyate sA kathA / 1 arthAvikalpena yatheSTakalpanAyA malatvaprasaGgaH / tatra aGgakalaja ( ? ) syobhayApISTatvAt / yadA kathAzarIrasya paripUrNAGgasaMbhavastadA samuccayena | yadAnyathA tadA vikalpeneti / tatrApi keSAMcidaGgAnAM vikalpo'pareSAM niyamena prayogaH / yAni puruSArthasyArtha kAmAderAsannopakArINi tAni niyamataH prayujyante / yathA mantradUtaprayANAdinAyakAbhyudayAdayaH / yathA ca zailatUMdyAnagamanajalakrIDA candrodaya madhupAnaratotsavAdayaH / tAni ca yadi kathAzarIre na syustadA ( kathAntarAnuSaJjanenApi kartavyAnIti pracakSate // vRttamiti / vRttazabdaH sadAcAra eva vartate / tadeva manurAha - 'na vidyayA kevalayA tapasA vApi pAtratA / yasya vRttamivovete taddhi pAtraM prakIrtitam // ' iti / tadAha - vakreti / vakrazabdena vakraprakaraNaM lakSyate / tadyathA - 'anuSTubha nAzvAzcAturyAdyo vakram' ityAdi / najajJA aparavakram / dRgoSaSTho jo'nto vA pUrve'rdhe pare SaSTo lAyagAthetyevaM chandonuzAsanalakSitAni / vakraM yathA. harSacarite - 'nijavarSAhitasnehA bahubhaktajanAnvitA / sukAlA iva jAyante prajAH puNyena bhUbhRtaH // ' aparavakaM yathA -- ' taralayasi dRzaM kimutsukAmakaluSamAnasavAsalAlite / avatara kalahaMsi vApikAM punarapi yAsyasi paGkajAlayam // ' AryA yathA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH ] kAvyAnuzAsanam / 339. pravandhamadhye paraprabodhanArtha nalAdyupAkhyAnamivopAkhyAnamabhinayan paThan gAyan yadaiko granthikaH kathayati tadgovindavadAkhyAnam / khnym tirazcAmatirazcAM vA ceSTAbhiryatra kAryamakArya vA nizcIyate tatpaJcatantrAdivat dhUrtaviTakuTTinImatamayUramArjArikAdivacca nidarzanam / pradhAnamadhikRtya yatra dvayorvivAdaH so'rdhaprAkRtaracitA ceTakAdiva - mahikA / pretamahArASTrabhASayA kSudrakathA gorocanAnaGgavatyAdivanmatallikA | yasyAM purohitAmAtyatApasAdInAM prArabdhAnirvAhe upahAsaH sApi matallikA / yasyAM pUrvaM vastu na lakSyate pazcAttu prakAzyate sA matsyahasitAdiva - nmaNikulyA | ekaM dharmAdipuruSArthamuddizya prakAravaicitryeNAnantavRttAntavarNanapradhAnA zUdrAdivatparikathA | 'sakalamahIbhRtkampakRdutpadyata eka eva nRpavaMze / vipule'pi pRthupratimo danta iva gaNAdhipasya mukhe // ' upAkhyAnamiti / yadAha - ' nalasAvitrISoDazarAjopakhyAnavatpradhAvantaH / anyapravodhanArthaM yadupakhyAnaM hyupAkhyAnam // ' AkhyAnamiti / tathA cAha - 'AkhyAnakasaMjJAM talabhate yadyabhinayan paThan gAyan / granthika ekaH kathayati govindaryadavahite sadasi // ' nidarzanamiti / tathA ca -- 'nizcIyate tirazcAmatirazcAM vApi yatra ceSTAbhiH / kAryamakArya vA tannidarzanaM paJcatatvAdi // dhUrtaviTakuTTanImatamayUra mAjarikAdikaM loke / kAryAkAryanirUpaNarUpamiha nidarzanaM tadapi // ' pravahniketi / tathA ca - 'yatra dvayorvivAdaH pradhAnamadhikRtya jJAyate sadasi / sArthaprAkRtaracitA pravahnikA ceka manthalliketi / tathA ca -- 'kSudrakathA manthalI pretamahArASTrabhApayA bhavati / gorocaneva kAryA sAnaGgavatIva vArkaceTIbhiH // ' sApIti / tathA ca - - 'yasyAmupahAsaH syAtpurohitAmAtyatApasAdInAm / prArabdhAnirvAhe sApi hi mainthalikA bhavati // maNikulyeti / tathA ca-' -'maNikulyAyAM jalamiva ca lakSyate yatra pUrvato vastuM / pazcAtprakAzate sA mnnikulyaamivaadiH||'priktheti / tathA ca - ' paryAyeNa bahUnAM yatra pratiyoginAM kathAH kuzalaiH / 1. 'vada' syAt. 2. 'tantrAdi' mUle. 3-4-5 'mata' syAt. 6. 'matsya hasitAdiH ' mUlAnurodhAt. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | madhyAdupAntato vA granthAntaraprasiddhamitivRttaM yasyAM varNyate sendu matyAdivatkhaNDakathA | 340 samastaphalAntetivRttavarNanA samarAdityavatsakalakathA | ekataracaritAzrayeNa prasiddha kathAntaropanibandha upakathA / lambhAGkitAdbhutArthA naravAhanadattAdicaritavaddRhatkathA / ete ca kathAprabhedA eveti na pRthaglakSitAH / gadyapadyamayI sAGkA socchrAsA campUH / saMskRtAbhyAM gadyapadyAbhyAM racitA prAyeNa yAnyaGkanAni svanAmA paranAmnA vA kaviH karoti tairyuktA ucchAsanibaddhA campUH / yathA vAsavadattA damayantI vA / anivaddhaM muktakAdi / muktaka-saMdAnitaka- vizeSaka-kalApaka- kulaka-paryAkoza-prabhRtyanibaddham eSAM lakSaNamAhaekadvitricatuzchandobhirmuktaka saMdAnitaka vizeSakakalApakAni / ekena cchandasA vAkyArthasamAptau muktakam / yathA amarukasya zRGgArazate rasasyandino muktakAH / dvAbhyAM saMdAnitakam / tribhirvizeSakam | caturbhiH kalApakam / etAni ca vizeSAnabhidhAnAtsarvabhASAbhirbhavanti / paJcAdibhizcaturdazAntaiH kulakam / chandobhiriti vartate / muktakAnAmeva praghaTTako panibandhaH / avAntaravAkyasamAptAvapi vasantAdyekavarNanIyoddezena muktakAnAmupanibandhaH / paryAsA kozeSu pracuraM dRzyate / svaparakRtasUktisamuccayaH kozaH / yathA saptaza - zrUyante zUdrakavajjigISubhiH parikathA sA tu // ' khaNDakatheti / tathA ca - ' granthAntaraprasiddhaM yasyAmitivRttamucyate vibudhaiH / madhyAdupAntato vA sA khaNDakathA yathendumatI // ' sakalakatheti / caritamityarthaH // upakatheti / tathA ca - 'yatrAzritya kathAntaramatiprasiddhaM nibadhyate kvibhiH| caritaM vicitramanyatsopakathA citralekhAdiH // ' bRhatkatheti / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] kAvyAnuzAsanam / takAdiH / ekapraghaTTake ekakavikRtaH sUktisamudAyo vRndAvanameghadUtAdiH . saMghAtaH / viprakIrNavRttAnAmekatra saMdhAnaM yaduvaMzadilIpavaMzAdivatsaMhitA / evamananto'nibaddhagaNaH sa AdigrahaNena gRhyate / iha ca satsaMdhitvaM zabdArthavaicitryayogazca mahAkAvyavadAkhyAyikAkathAcampUSvapi draSTavyaH / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaMkAracUDAmaNisaMjJakhopajJakAvyAnuzAsanavRttA vaSTamo'dhyAyaH samAptaH / tathA ca-'lambhAGkitAmRtArthA pizAcabhASAmayI mahAviSayA / naravAhanadattAdezcaritamiva vRhatkathA bhavati // ' ityAcAryazrIhemacandraviracite viveke'STamo'dhyAyaH / samApto'yaM grnthH| - - - - Page #355 -------------------------------------------------------------------------- Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdyanukrameNa saTIkakAvyAnuzAsanodAharaNAnukramaNikA / m b 2 s s * . 0 14 143 198 anaGgaH : : : : 168 217 102 248 pRSTAGkAH pRSTAGkAH akalitatapaste ... ... 152 anopacAra (TI.) akuNThotkuNTha ... 202/ atha jayAya ... akhaNDamaNDala (TI.) 232 | atha pathi (TI.)... agastyacula (TI.) 127 | atha sa lali (TI.) agA gAM gA ... | adRzyanta pu ... agUDhasAhasasphuTa - adyaivAvAM raNa (TI.) agrAdapi madhyA (TI.) | adharadalaM te ... aghaughaM no nR ... adhare vindu (TI.) akAdhiropi (TI.) ... adhikaratala ... ahaM candana (TI.) 7 adhikRtabhA 324 anAni candana (TI.) ... ... .97 anAnIlekamapi ... ... 105 / anagamaGgala ilIbhiriva ... anaGgalahala. (TI.) acirabhAmiva ... ... anaNuraNanma (TI.) 185 ajitvA sANa anadhvavasi (TI.) 263 ajJAnAdyadi (TI.) anAdhivyA ... 242 aTTahAsacchale (TI.) | anuttamAnubhA ... 183 aNNaM laDahattaya... | anurAgavatI ... 232 atathyAnyapi (TI.) anekanartakI ... 328 atandracandrA ... antarvyAja (TI.) 135 atikAnta (TI.) 134 annaprota ... ... ... atithi nAma ... 156 matraiH kalpita (TI.) atinavadhUropa (TI.) | anyatra yUyaM ... attA itya... ... anyatra vraja ... ... atyuccapadAdhyA ... | anyadA bhUSa ... atrAntare kima... ... | anyayAnyava ... 278 atrAntare raNi (TI.) ... ... 199 | anyAstA gu ... ... ... 148 atrAvadAta (TI.) ... ... 131 | apaGkilata (TI.) ... ... 131 1. asyAmanukramaNikAyAM yatra yatra paGkI (TI.) etaccihamupalabhyate, tadudAharaNaM TIkAyAmanvepaNIyam. yatra ca pakau cihaM nAsti, tadudAharaNaM mUle mRgyam. . ... 119 : :: : Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H pRSThAkAH ::: 251 217 188 142 148 232 176 289 3 214 167 248 - pRSThAGkAH 201 alikulakunta ... 265 alinIlAla (TI.) alibhiraJjala ... alivalayaira ... 270 alolakamale 183 alaukikamahA (TI.) 135 avantinAyo (TI.) avitathamano (TI.) 258 | aviralaka ... avirakara (TI.) 148 | avInAdau (TI.)... 333 azUcyata (TI.)... 55 asatAmahi (TI.) asaMtoSadi | asaMzayaM kSatra ... ... 280 asAvudayamA ... 280 | asimAtrasahA ... ... 105 asoDhA tatkA (TI.) asau maruccu ... 265 astyuttasyAM (TI.) ... asma(gNa)ttha asmAkamadya ... ... asmAnsAdhu asmiJjahIhi asminneva la ahayaM ujjua ... 185 ahameva guruH ... | ahaM tvA yadi ... ahiNavamaNa 123 :: ayamahimaru (TI.) apAGgatarale (TI.) apUrvamadhurA apyavastuni apyasajana abhidhAya ... abhinavaku ... amarasadanAni (TI.) amI ye dRzya ... amuM kanaka . ... amRtamamRtaM ... ambhojagarbha (TI.) ayamekapade ... ayaM padmAsa ... ayaM prasUno (TI.) ayaM mArtaNDaH . ... ayaM sa bhuvaH (TI.) ayaM sa rasa ... ayi jIvita ... ayi dIyara ... ayi pazya ... araNye ni (TI.) arAtivika ... aruciniza (TI.) are rAmAha ... * arthaH sa eva (TI.) arthitve prakaTI ... alasalulita ... bhalasavila (TI) alaMkAraza ... alaMkRta (TI.) ... amaMsthitvA... ... . ... ::::::::::::::::::::::::::::: 8 . :: :: :: :: :: :: :: ::::::::::::: ... 129 :: . 294 : 77 107 268 aho vizA ... ::: 141 272 257 17 | aho saMsAra ... ___51 AkampitakSi (TI.) 127 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 of my 100 mr .12 - . 52 197 282 ... ... 142 AkAzayAna (TI.) ... AkSipantya AkhyAnaka (TI.) AgacchAgaccha (TI.) AgamamaNisu (TI.) ... Acchidya kusu (TI.) AjJA zaka ... AjJA jaganmA (TI.) AtanvatsarasAM (TI) AttamAttamadhi (TI.) Atmanazca pare ... AtmAnubhUta AdAya karNa ... AdAya cApala (TI.) AdAya vAri pa... ... AdAvaJjanapu (TI.) ... Adityo'yaM ... ... Anandamamanda ...' ... AnandasaMdoha (TI.) ... ApAtamArata (TI.) ... ApRSTAsmi vyatha ... AmUlayaSTeH (TI.) ... AyastA kalahaM ... AyAte dayite ... ArogyamApta (TI.) ArdrAvile vraja (TI.) ... AryasyAstra (TI.) Alikhya patra ... AliGgitastatra ... AlokamArga ... AlolAmala ... AvarjitA kiMci ... AvartazobhI (TI.) .... :::::::::::::::::::::::::::::::: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: pRSTAGkAH dhRSThAGkAH 123 | Azulambita 291 AzliSTabhUmi 339 / AzleSitAH ... 97 AzleSe ... ... AsAiyaM ... | AsIdanti bha (TI.) ... AsItyo haya (TI.)... AsIdaJjanama (TI.) ... AsInAthapitA (TI.) ... AstIko'sti (TI.) ... ... ... 260 AsthAnakuhima (TI.) ... ... ... 324 AhataM kucataTe (TI.) ... ... AhUtasyAbhi ... ... ... 297 ... 232 AhUteSu vi ... ... 258 itastato bhaSan (TI.) ito vasati ke... 51 / idaM te kenoktaM ... 271 | idaM bhAsaM bha (TI.) indrastvaM tava vA... 14 iyaM gehe lakSmI ... 101 | iyaM sA lolA (TI.) ... 127 IdRzasya bhavataH (TI.) ... 197 | ISanmIlita ... ... ... 313 IsAkalussa (TI.) ucciNasu utkaNThA pari ... utkampinI 11) utkRtyotkRtya utkRtyotkRtya 90 / utkhAtanirmala (TI.) 315 uttAnocchUna ... ... ... 248 | uttAlatADako ... ... 240 7 | uttiSThantyA ratA (TI.) ... 29 251 301 119 ... 304 :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: : : 166 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 304 296 70 . 269 129 .. 119 pRSThAGkAH uttiSThantyA ratA... ... 314 uSaHsu vadhurA (TI.) ... ... utpazmaNo... ... 100 UrudvandvaM sarasa (TI.) ... utpattirjamada ... UrudvayaM kada (TI.)... utpAdakaH ka (TI.) 10 | UrdhvAkSitApa (TI.) utphullakamala ... RjutAM naya ... ... utsittasya tapaH... 86 ekatto ruai (TI.) ... udayati vita ... | ekatrAsanasaMga ... ... udAnvacchinnA ... 151 | ekastridhA vasasi (TI.)... TA.)... ... udAraracanA (TI.) 209 | ekasmiJzayane ... ... udito rasA ... ekasyAmeva tanau... ... udIcyacaNDA (TI.) ekaM jyotirdRzau (TI.)... uddaNDodara (TI.) ekaM dhyAnani (TI.) ... uddAmotkalikAM ... | eNyaHsthalISu (TI.) ... ... uddezo'yaM... .., 36 | etatsundari (TI.) uddhatapuruSaprA ... 321 etAstA mala (TI.) uddhRtainibhRta ... | etAM pazya pu ... udbhi hI ca saM (TI.) 5 etenAkSNA pravi (TI.) ... udbhedastasya ... 335 ete lakSmaNa ... ... udyatA jayi ... 145 ete vayamamI dA (TI.) ... udyayau dIrghikA... 164 ete vayamamI dA (TI.) .. udyAnAnAM (TI.) 132 | ehamittattha ... ... ... unnataH pro ... 42 / eme jANAti (TI.) unmajanmakara ... ... 137 evamAli ni ... ... ..... upapannaM nanu (TI.) 177 | evaM vAdini ... upari ghanaM 252 eSa brahmA (TI.) upaparisaraM 189 | eso vi Na sa ... uppaha jAyAe (TI.) .... 259 | ehi gaccha ... upazamaphalA (TI.) 4 | ehyehi vatsa (TI.) ... upAnayantI (TI.) 131 | airAvaNaM spR ... upoDharAgeNa ... 274 | autsukyagarbhA (TI.) ubhau yadi vyo ... 247 | autsukyena kR ... urasi nihita ... 308 | kaH kaH kutra ... urvazIhApsarAH (TI.) ... ... . 5 | kaNThAzleSaM... (TI.) ::::::::::::::::::::::::: 303 / etA 297 ::::::::::::::::::::::::::::::::: 119 40 150 88 0 1 266 116 1 ::::::: 257 260 111 146 mm Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkAH 124 166 34 219 12 174 s . s m ... 148 mr wr kathamavanipa (TI.) ... kadA nau saMgamo... ... kanakakalaza ... ... kapATavistIrNa ... ... kapole jAnakyA (TI.)... kapole jAnakyA (TI.)... kapolaphalakA ... ... kamanekatamAdA (TI.) ... kamaladalairadharaiH ... ... kamalinImili (TI.) ... kara kizalayaM karabhAH zarabhAH (TI.) ... kariSyase yatra (TI.) ... karihastena saMvA... karuNarasaprAya .., kareNa te raNe ... karoSi tAstva (TI.) karkandhUnAM nA (TI.) ... karkandhuphalamu ... karkoTa: koTi (TI.) karNAbhyarNa (TI.) kartA dyUtaccha (TI.) kartumakSamayA (TI. karpUra iva... ... karpUracUrNa' (TI.) karpUradhUlidha (TI.) kalikaluSa (TI.) kaluSaM ca tavA ... kallolavelli ... kazcitkarAbhyA ... kazcitkarAbhyA ... kaSTA vedhavyathA ... kastvaM bhoH katha (TI.) ... pRSThAkAH 28 | kasmAdbhArata (TI.)... | kassinkarmaNi ... 76 kassa va na hoi... kAGkSanpulomata (TI.) | kAjhyAH pUro (TI.) kAtaryakevalA kAnte talpa ... kAmaM bhavantu (TI.) kAme kRtamadA (TI.) kAyaM khAii ... kA visamA ... | kAzmIrIgA (TI.) / kASTAnimeSo (TI.) kAhamasmi guhA (TI.) kiM karomi kva ... 212 | kiM kiM siMha ... 224 kiM gauri mAM ... kiMcidvacmi na ... ( kiM dadAtu ki ... | kiM lobhena vi (TI.) kiM vRttAntaiH | kimAnenAya (TI.) kimapi kimiha (To.) 271 kimapi kimapi... kimapekSya phalaM... | kimIhaH kiM kA (TI.) kimucyate'sya ... kiyatApi yatra (TI.) kiyanmAnaM ja (TI.) kizalayamiva ... 297 | kIrti svargapha (TI) 145 kunde mandasta (TI.) 259 / kumudakamala ... ... :::::::::::::::::::::::::: WW. KG 08 :::::::::::::::::::::::::::::::: :::::::::::::::::::::::::::::::: :10. ntiH ... 180 . . Surs v vr ... 91 . 256 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - N 215 115 o 197 - 1 0 pRSThAkAH pRSThAGkAH kumudavanamapa (TI.) ... ... 10 | kSitiM khananto (TI.) ... ... 131 kuraGgIvAGgAni ... 249 kSitivijita (TI.) ... kuru lAlasa bhU ... 228 kSitisthiti (TI.) ... kulavAliyA e ... 301 | kSipto hastAva ... ... kulamamalinaM (TI.) 26 kSINaH kSINo'pi (TI.)... kulalAlilAva (TI.) 229 kSudraH kathA mantha (TI.) ... kuvindastvaM tA ... 168 kSudraH ko'yaM tapa (TI.)... kusumasaurabha ... 289 kSemaH stomo (TI.) kusumAyudhapa (TI.) 337 khamiva jalaM ... 152 kRcchraNoruyu (TI.) 104 | khaM ye'bhyujjala ... 43 kRtakakupi (TI.) 178 khaM vaste kalavi (TI.) kRtavAnasi ... | khareNa khaNDitA... kRto dUrAdeva ... 315 kharjUrajambU (TI) kRSNArjunarakta | khAdyo dyagni (TI.) kRSNenAmba khyAtikalpana (TI.) kedAra eva (TI.) | gaganagamanalIlA (TI.) kenemau durvi | gaGgAtIre hima ... kelikandali ... | gajAdInAM gatiM... kailAzagauraM (TI.) 14 | gajo nagaH kuthA... 251 kopAtkomala 21 | gantavyaM yadi nA (TI.)... kopAnmAnini (TI.) ___9 garbhagranthiSu (TI.)... ko'yaM dvAri ha ... | garbhanirbhinna ... korAviUNa ... 186 garbha valAkAsu (TI.) ko'laMkAraH sa ... ... 287 | garvamasaMvAhya ... ... ... 268 kauTilyaM kaca ... ... ... 287 | gADhAliGgana ... ... ... krIDanti prasara ... 233 / gADhAliGgana ___ ... ... ... ... 140 krodhaM prabho saM (TI.) | gADhAliGgana ... krauJcAdriruddAma 270 | gAmbhIryamahimA ... 242 kvacidane prasara ... gAhantAM mahiSA (TI.) 200 ka sUryaprabhavo 253 girirayamapare (TI.) ... kAyaM zazala guNataH prAgupanya (TI.)... kSaNaM kAmajva ... ... ... 241 guNAnAmeva dau ... ... ... 253 kSaNaM sthitA pa (TI.) ... ... 196 / guNAnurAgamizre (TI.) ... ... 12 ::::::::::::::::::::::::::::::: : : m ::::::::::::::::::::::::: : : : 134 mm - 125 gAnA 20 - m Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurugarbhabhara guruvaNaparavaza gurvarthamatha gUvAkAnAM nA (TI.) (TI.) gRhANi nAma gRhIta yenAzI... gehAjireSu (TI.) gehe vAhIka (TI.) gotrAgrahAraM (TI.) gomAyavaH za (TI.) :: ... gorapi yadvAha goSThe yatra .. granthAntaraprasi (TI.) grIvAbhaGgAbhirA... grISmI cI rInA (TI.) graiSmika samaya (TI.) ghanAgha nAyaM na (TI.) ghoraghoratarA ( TI.) cakAra kAcit cakAsti vadana cakorahaSIM (TI.) cakraM dahatAraM cakraM ratho maNi (TI.) cakrI cakrArapati.. ... ... www ... ... ... caJcadbhujabhrami catasRSvapi (TI.) catuHsamudra (TI.) caturasakhIjana ... candanAsakta (TI.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... candraM gatA padma * candrAddudhaH samabhava (TI.) candama U ehiM camahiyamANa (TI.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ABG ... ... ... ... ... ... pRSThAGkAH 101 || campakakali 37 | carAM vAlye Di (TI.) 178 | calaccaTula (TI.) 133 calati kathaM 69 | calApAGgAM.. 185 | cApaM puSpa 131 | cApAcArya 135 | cArutA vapurabhUSa. ... (TI.) 13 195 | citraM citraM vata.. 183 | cirakAlapari ... (TI.) ... 328 | cumvalaGkA 340 | cUaGkurAvayasaM 78 cUDA protendumA (TI.) caitre citraura (TI.) caitre madadhi: 77 129 | jambUdvIpaH ... 127 | jayati kSuNNa 134 134 (TI.) 214 | cyutasumanasaH (TI.) 6 cyutAmindorle (TI.) 313 |channAnurAgapU 190 | chAyAmapAsya 130 | jagadekagururyo (TI.) 211 | jaGghAMkANDoru 127 } jaDacandanacAra (TI.) janako janako (TI.) 190 janasthAne bhrAntaM ... cittameva hi saM (TI. ) . ... ... 040 ... 168 | jayati sitavi (TI.) 48 | jayanti dhavala (TI.) ::: ... 254 |jaya madanagaja 50 | jayAzA yatra (TI.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... :: ... ... ... ... 186 | jayanti nIla (TI.) :.. jayanti vANAsu (TI.) ... ... ... : ... ... ... ... ... ... 6.3 ... 303 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... pRSThAGkAH 233 4 130 91 18 14 162 152 230 285 183 133 50 219 133 132 197 199 327 165 213 162 134 177 106 126 143 10 8 15 215 179 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalasamayajA (TI.) jassa raNante uradA jassu para yasya (TI.) zatru jaM jaM kare si jaM jaM bhaha taM jAyejja vaNudde (TI.) jitAnayA yAna (TI.) jitendriyatvaM jIvitAzA jugopAtmAna jo tIe ahara jyotIrasArama jyotsnApUra (TI.) jyotsnA maukti jyotsnAM limpa jyotsneva nayanA jvalatu gagane dui yaha muha pa leI aNo ... ... tatsaMketagRhaM (TI.) tathAbhUtAM tathAbhUte ta tathAbhUdussA tathA hi darzane. tadAnanaM nirji (TI.) tadidamaraNyaM ya (TI.) : (TI.) tato'ruNapari tattAvadeva zazi (TI. ) .... tattAvadeva zazi (TI. ) ... tatrAgAraM (TI.) tattvaM vItAvata :: ... ... ... ... : 900 :: ... ... ... ... ... ... : ... pRSThAGkAH 134 | tadnehaM natabhitti... 251 | tadvakraM yadi mu 230 | tadvakrAbhimukhaM 185 | phendubilo (TI.) 311 | tadveSo'sadRzo ... 288 | tanulagnA iva (TI.) 215 | tanvaGgI yadi (TI.) tapakhibhiryA 219 144 | tamAlazyAmalaM 31 | tamenamavadhI (TI.) 172 | taraGgaya dRzo 282 | tarantIvAGgAni 146 | taralayasi dRzaM (TI.) 123 | talpakalpana vidhe 268 | tava kusumazara 147 tava navanava 242 | tava prasAdAtku 315 | tava zatapatra (TI.) 242 | tavAnanamivA 33 | tasya ca prava 36 | tasyAdhimAtre 206 | tasyArijAtaM 9 | tasyAstanmukha taM kRpAmRdu dr ... ... : (TI.) ... : ... : ... ... 129 | taM tANa siri 223 | taM tiasavandi (TI.) 308 | taM zaMbhurAsurasu (TI.) 36 | tAtAjanmava (TI.) 122 | tApApahAraca (TI.) 305 | tApIneyaM... 316 | tAmuktIrya vraja (TI.) 200 | tAmbUlabhRta ... 294 | tAmyatyAmaja (TI.) ... :: :: ... ... ... 0.0 ... : ... ... ... ... pRSThAGkAH 55 153 101 121 156 12 167 184 127 153 302 338 307 152 130 187 105 247 283 160 209 268 171 47 334 15 179 13 47 15 158 200 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 224 0 0 200 8565 101 0 0 141 145 0 . 0 pRSThAGkAH pRSThAkAH tAre zaraNamucya(TI.) 223 tvaM vinirjitama (TI.) ... 295 tAlA jAyanti ... ... 144 tvaM samudrazca ... tAlaiH siJja ... 54 / tvaM sAjJAsu ja (TI.) tAsAM tu pazcAt... 247 | dakSiNo dakSi (TI.) tAsAM mAdhava (TI.) 130 dadRzAte janai (TI.) tiSThantyA janasaM... 15 dadRzuradeza (TI.) tiSThetkopakzA ... ... . 85 dadau saraH paGkaja... tIkSNaM ravista (TI.) ... 131 dantakSatAni ... ... ... 118 tIvrAbhiSaGga darpaNe ca pa ... tIrthAntareSu / dalatkandala ... tIrthe tadIye dalatkuTaja (TI.) tIrthe toyavya dazadikkuTa (TI.) tuha vallahassa | dazarazmizato ... te kAkutsthaTa (TI.) dAtAro yadi ... te gacchanti mahA ... 227 dAnaM vittAdrasaM te tANahayacchAya ... 100 dAnavAdhipate (TI.) ... ... te dRSTimAtra dAruNaraNe raNa tenAvarodhaprama (TI.) / dAsaviTazreSThi 319 te'nyairvAntaM diGmAtaGgaghaTA ... te pANDavA (TI.) dinamavasitaM ... 276 te himAlaya 150 | divamapyupayA trAsAkula (TI.) | divAkarAdrakSati 168 tvatkaTAkSA ... divyapuruSAzraya ... 321 tvatsaMprApti (TI.) dizaH prasAdayan... tvadAjJayA ja (TI.) dizAmalIkAla ... .... ... ... 271 tvadIyamukhamA ... dIrghAkurvan (TI.) __ 11 tvaduddhRtAmayasthA... ... durvArAH smaramA ... tvadviprayoge ki (TI.) ... dUrAkarNamoha ... tvanmukhaM tvanmukha ... 247 dUrAkRSTazilI tvameva deva pA (TI.) ... dUrAvIyo ... tvamevaM saundaryA (TI.) ... ... 199 dUrAdutsukamA .... tvayi nivaddha ... ... ... 139 | duroddaNDataDit (TI.) ... ... tvaM vAde sAdhu (TI.)... ... 222 dRDhataranivaddha ... ... 0 149 ... 367 . . 0 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 .. 12 7. 2 1 - :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: 16 242 pRSThAGkAH pRSThAGkAH dRSTA yUyaM ni (TI.) ... 122 draviNamApadi ... 143 dRSTi mRtavarSi (TI.) ... drumodbhavAnAM (TI.) ... 135 dRSTistRNIkRta ... droNAzvatthAma ... dRSTiH zaizavama ... 305 | dvayaM gataM saMprati (TI.) 130 dRSTiH sAlasatAM ... | dvAropAnta ... 37 dRSTiM he prati dvigurapi saddha (TI.) ... dRSTe locana ... ... ... | dvitrimucukunda (TI.) dRSTvA prayujya 164 | dvitrairkomni (TI.) 129 dRSTvaikAsana 70 | dviSatAM mUla 210 dRzA dagdhaM / (TI.) 139 | dvIpAntarANAM (TI.) 128 dRzA dagdhaM ... 272 | dvIpAnyaSTAda 127 de A pasIya ... ... ... 32 | dvau vajravarNoM (TI.) ... dedhIvevIG 169 | dhanurmAlA... deyAnazcaNDadhA (TI.) 220 dhanyasyAnanya deva svasti vayaM ... dhammillasya 170 dharmArthakAmamo devAnAM nandano (TI.) dhavalosi jaI 272 devAnAM mAnasI (TI.) dhAtuH zilpA 284 devAsurabIjaka ... dhiGmAM kiM sa ... devArcanarataH ... 82 | dhIro vinIto 147 devi tvA ye (TI.) dhUrtaviTaku 339 devIbhAvaM gami ... 253 dhUrtaviTasaM 325 devIkhIkRta (TI.) ... | dhUlIkadamba (TI.) deve varSaya (TI.) ... 97 dhehi dharmadhana ... 287 devyA svapnod (TI.) ... 225 dhairyeNa vizvA dezaH so'yamarA (TI.)... 177 na kevalaM bhAti ... dezaH so'yama ... ... | nakhadalita (TI.) daivAyatte hi (TI.) | na khalu vaya ... dormandIritama (TI.) ... ... 14 na ca divyanA ... ... ... 323 dormUlAvadhi ... | na ca me'vagaccha... dyAmAsau... (TI.) ... ... 7 na tajjalaM yanna ... ... 266 yuviyadgAmi ... ... ... 126 na tvAzrayasthi (TI.) ... ... dyotitAntapra (TI.) ... 282 ... . 11 nadItUNe ka (TI.) .... ... . . 13. davA davA ::::::::::::::::::::::::::::::::: :::::::::::::::::::::::::::::::::: M 150 240 3 mr mmm . Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTAkAH pRSTAGkAH 207 246 5A 226 322 283 ... 29 288 mr . 103 m h 12 . 40 218 m 35 nadyo vahanti (TI.) nanonunano ... nabha iva vima ... na bhavati bhavati na mayA gorasA ... namastribhuvanA (TI.) ... nayanAnanda ... navajaladhara (TI.) navanakhapadama ... na vidyayA ke (TI.) navInavibhramo navasAvitrI (TI.) : na sa zabdo (TI.) na sa saMkuci (TI.) ... ! nAnAkAreNa kA (TI.) nAnAvAsazcitra (TI.) ... 4 nAnAvibhUtibhiH... | nAnAvyAkula ... nAnRSiH kaviri... nAntarvartayati ... . nAbhivAdapra ... nArINAmalasaM (TI.) nAlasya prasaro ... nAliGgitaH kura (TI.) ... nAzcarya yadi' (TI.) ... nAsato vi (TI) ... nAstyacauraH kavi (TI.)... nAMSTrA tvASTrAri (TI.) ... ... niadaI ... ... ... niggaNudurArohaM ... ... nigrahAtsvasu (TI.) ... nighnanAbhisu ... ... nijavarSAhita (TI.) ... .... nitambaguvIM ... ... 216 nitambo mandatvaM... nidrAnimIli ... niravadhi ca (TI.) nirdhAtopraiH ku ... 126 nirghAtolkApA ... nirNatuM zakyaH nidravyo hriyame ... | nirmAlyaM nayana ... nirvANavaira nirvANavaira ... | nirvibhujyadaza ... niveditaM ni ... nizitAsi rato (TI.) nizcIyate (TI.) niHzeSacyuta ... niHzvAsAvada ... 324 niSkandAmara ... nihuyaramaNammi ... nIlAmarazmi (TI.) nIlAzmaradima (TI.) nIlendIvara ... nIvirAgrantha (TI.) nRsiMhazUkara nerivotpalaiH ... | neyaM virauti ... | nodAttanAyaka ... | nyakAro hyayame (TI.) 31/nyazcatkuzcita ... ... ... nyastAkSarA (TI.) patau vizantu ... ... 239 pacyanta iva (TI) ... 338 | paNayakuviyANa ... ... 306 s 263 112 s 12 17 284 .327 241 281 319 181 s 2 s 177 108 w sh s Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 h h h . 213 h h h h s 213 m s w pRSThAGkAH pRSThAhAH paNNavasi avva (TI.) ... ... 283 pAtAlamiva ... .... .... 168 paMtite pataGga .::. ... 164 pAtu vo bhagavA ... ... 212 patta ni amba ..:. .... 146 pAdanyAsakvaNi (TI.) ... ... patyuH zirazcandra .... .... | pAne'mbhasoH sura(TI.).... padadvayaM kapA- ... | pAyAvazcandradhArI(To.) ... parnesodi bahu (TI.) .... 135 | piamuhasasaMka (TI.) ... ... paMnthiya na etya.... | pinaddhamAhAra (TI.) ... ... payakhinInAMdhe (TI.) pinAkine namaH (TI.) ... payodharabhasa- .... 225 | pihite kArAgA(TI.) ...' payodharAsvA (TI.) putrakSayendha . .:: paramA yA tapo (TI.) 222 punnAgarona (TI:) ... paramA yA samR (TI.) | purANi yasyAM ... ... paraMvacanamAtma .::. ..: 325 puSpakriyA ma (TI:) ... parAgatarurAjI ... ..... | puSpaM pravAlo (TI.) ... ... parApakAranipu ........ | puMsaH kAlAtipA(TI.) parArthe yaH pIDA (To.) puskokilaH kU (TI.) pariNatazatakANDa (TI.)... 197 puMstvAdapi pravi... paripanthimano ... .... 244 | pUrNendukalpa ... paribhramanmUla (TI:) ... pRthukArtakhara ... 167 parivadRi vinnA (TI.) .... 334 | pRthu zAstra . (TI.) (DA.) ... ... 7 parisphuranmIna ... 95 pRthvi sthirI (TI.) pariharati rati .... 118 pRSTeSu zaGkha . (TI.) paryANaskhalita .... 275 pezalamapi kha (TI.) paryAptapuSpastava ... 269 101 / poDhamahilANa ... paryAyeNa vahUnAM (TI.) 339 / paurastyastoya (TI.) pazcAtparyasya ... 131 ... ... 186 186 | paulastyaH sva (TI.) ... ... (TI.) pazcAtparyasya' ... 266 prakaraNanATaka pazyAmi tA. ... 95 prakhyAtavastu pazyAmyanaGga .... .... ... 166 prakhyAtavastu ... ... ... . 322 pazyetkazcit (TI.) | prajJA nava ... .... pANau kaGkaNa' ... ... ... 75 praNayakupitAM ... ... ... pANDornandana (TI.) .... ... 73 123 pratigRhamupalA (TI.) .... ... . 8 pAtayAzu rathaM ... ... ... .210 pratigrahItuM praNa .... ....... 286 :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: 259 243 / 137/ 151 m s * 287 m * 178 h tivastu ... ..... s 106 w. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m m * 228. s s s ds . . 26: pRSTAkAH pRSThADA: pratIcchatyAzI (TI.) ... .... 198 vAlanImUDha (TI.) ... ... ... pratIyamAnaM (TI.) ... ... 26 bAlA krIDA . ... ... . ... 327 pratyagramajana ... ... . ... 156 ! vAle nAtha vi ... ... ... 149 pratyagronmeSa ... ... ... 92 vAle mAleya ... , ... .... 202 prayatnaparivo | vibhrANaH zakti(TI.) ... 181. pravaMNaH praNayo ... / bIjasyodghATanaM .... ... . 33.1 pravartate kokila (TI.)... | brahmacaryopatapto (TI.) 198 pravAdimatabhede (TI.) ... 223 brAhmaNAtikama ... prasaraMnti kI (TI.) brUta nUtanakUSmA... 297 prasAde vartakha ... 112 bhaktipravavi .... prasAdhitasyA ... | bhagattApasavi ... prasIdatyAloke ... | bhagavati sahi (TI.) prahasanamapi vi ... | bhaJjanbhUrjadrumA (TI.) ... prAgaprApta 147 | bhaNa taruNi rama... ... 84. / prAjyaprabhAvaH ... 231 | bhama dhammia ... prANA yena sama ... 258 | bhavatu viditaM (TI.) prANAH parityaja (TI.) 333 | bhavatsaMbhAvano ... . 272H prANezvarapari ... ... 188 | bhavAni ye nira ... ... prAptazrIrepa ... 36 | bhavAni zaM vi .., prAptAvekarathA (TI) | bhasma varma pha (TI.) .. prAptAH zriyaH sa... | bhasmodbhUlana (TI.) ... ..... 289 prAvRSyambhojha (TI.) ... | bhAti patito (TI.) priyaGguzyAmama (TI.) | bhAsate prati (TI.) priyeNa saMgrathya ... bhUtiyojita ... prekSAmRdaGga (TI.) ... 196 bhUpaterupasa... ... ... ... 161. preyAnsAya (TI.) | bhUribhirbhari (TI.) pronmAdayantI (TI.) 131 | bhUreNudigdhA ... ... ... 114. prauDhocchedAnu (TI) 205 bhramara drumapu (TI.) ... .... . 209. phulakaraM.... ... bhramimarati ... babhUva bhasmaiva ... 150 bhrUbhaGge sahaso ... .315. bahavazca tatra ... .... ... 323 maJjIrAdiSu ... ... .... 164: bahurtheSvabhi (TI.) 6 maNikulyAyAM (TI.) ... ... . 339; bAlamRgalocanA... ... ... 270 / maNDalIkRtya (TI.) . ... ......... , 13. . ::::::::::::::::::::::::::::::::: ::::::::::::::::::::::::::::::::: 21.. 180 188 131 e . 144 2 158 6 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 b s s 11 m m pRSTAkAH pRSThAGkAH maNDalena tu ya ... ... ... 328 mAdyanmataGgaH (TI.) ... ... 132 madhnAti kaurava ... ... 108 mAdhavAya nama (TI.) ... ... madamanthara (TI) 10 mA dhAkSInmA (TI.) ... ... 138 madazcataH zyA (TI.) | mAnanAparuSaM (TI.) madaM navaizvarya (TI.) ... mAnamasyA ni (TI.) madAndhamAtaGga (TI.) ... mA pAnthaM ... ... ... mado janayati ... ... |mA bhavantama (TI.) ... madhusurabhiNi (TI.) ... | mA bhavantama (TI.) ... madhye jambUdvI (TI.) ... mA bhaiH zazAGka (TI.) ... manuSyavRttyA ... 55 mAmabhIdA zaraNyA (TI) / mano'dhikaM cAtra .... | mAyAvittaM mahA (TI) ... manorogastInaM ... ... 89 mAyendrajAla ... ... manthAyastArNavA ... ... 204 mArArizaka ... ... mandAkinIsaikata ... | mAlatIvimukha (TI) ... ... mama dRSTasya rAjendra (TI.) 200 | mAlAyamAna (TI.) marakatasadRzaM (TI.) ... mAsi mAsi (TI.) marubakadamana (TI.) ... | mInadhvajasva (TI.) mallikAmAla ... ... muktAH kelivi (TI.) mahatAM tvaM zri (TI.) ... ... 224 | muktAlatAzca (TI.) ... ... 133 mahardhini... ... ... muktibhuktikR ... ... mahAnavamyAM (TI.) ... 131 | mukhaM vikasita (TI.) ... 107 mahApralayamA ... 163 mude murArerama (TI.) ... mahAsurasamAje (TI.) ... ... 15 | mumUrSoH kiM tavA (TI.) 10 mahilAsahassa ... ... 108 muhyanmuhu ... ... mahuehim ... ... | mUnI jAmbava ... ... mahezvaro vA (TI) 199 mUrdhAmuddhRtya ... mA garvamudraha ... 102 | mUlaikyaM yatra (TI.) mA gAH pAtAla (TI.) 123 mRgarUpaM pari (TI.) mA gAH pAntha (TI.) mRgalocanayA ... mAtaGgAH kimu ... 169 mRdupavanavibhi ... mAtA natAnAM ... ... 220 / mRdhe nidAghajJa ... mAtsaryamutsArya ... ... 186 meghazyAmena (TI.) 13 mAdyadiggaja (TI.) ... 181 | merUrukezara ... ... 14 ::::::::::::::::::::::::::::::::: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: m sh w 136 0 0 or 243 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mainAka: kimayaM ya ete yajvAna: (TI.)... yaceSTayA tava (TI.) yato yAti tato (TI.)... yatkavirAtma yatkAyamAneSu (TI.) yatkAlAguru (TI.) ... ... ... yatra dumAvi (TI.) yatra dvayorvivA (TI) yatra vIjasamu yatrAnulikhi yatrAneka (TI.)... yatrAzritya kathA ( TI . ) .. yatpANirna nivA yatprAci mAse (TI.) yathA yathA puSpa (TI. ) .. yathA yathA sApa (TI.) yathAyaM dAruNA yadanA mathAhArya ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 093 ... ... yadA lAmaha yadAdityagataM (TI.) yadindoranveti (TI.) yadyapi candana (TI.) yadyapyanupama (TI.) yadvaJcanAhita yadvarjyAbhirjaMgA he (TI.)... yadvizramya vilo ... yayAyoge kArya ... yannATa ke mayo yazo'dhigantuM yasminkulAGganA yasya na savidhe ... yasya pazcima (TI.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4. #10 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15 pRSThAGkAH 87 ... yasya prakopa 6 yasyAdho'dhaH (TI) 223 | yasyA vIjamahaM ... 224 | yasyAmupahAsa (TI.) 318 | yasyArAtini (TI.) ... ... ... 133 | yasyAvamatya guru (TI. ) ... 49 | yasyAvarjayato 127 yasyAhurati (TI.) 339 | yasyottamAM (TI.) 330 | ya: sarva kaSati (TI.) 192 | yaH sthalIkRtaH (TI.) 7 yA keliyAtrA (TI.) 340 | yA candrikAcandra (TI.) 304 | yAte gotravi 135 | yAte dvAravatIM ... ... ... 222 | yAvadatha padAM 14 yudhiSThirako (TI.) 011 yena dhvastama (TI.) 278 | yena dhvastama 143 | yena sthalIkR (TI.) 190 | ye nAma kecidi... 67 ye pUrva yavasU (TI.) ... ... ... 322 | ye yAntyabhyuda 319 | yeSAM tAstrida 150 | yeSAM madhye ma (TI.) 129 | ye saMtoSasu (TI.) 208 | yairdRSTA sA na (TI.) 129 | yaiH zAntarAga *** *** ... *** ... ... 131 | yAdamAnavamAna 200 yAdAMsi he (TI.) 158 yA nizA sarva 0.0 318 | yAntyA muhurva (TI. ) ... 169 | yAma iva yAti ... ... ... ... 400 ... ... ... ... ... ... *** ... ... ... : :: ... ... ... ... ... ... ... ... ... 804 ... ... :: ... ... ... ... 086 ... ... ... ... *** ... ... ... *** :. pRSThAGkAH 175 14 251 339 8 178 277 196 127 180 177 130 133 85 73 2201 129 43 180 246 165 130 14 159 176 174 199 257 154 132 195 256 69 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogigamyaM guNA ( TI . ) ... yo gopIjanavalla (TI. ) . yo valau vyAptaH... yo mAdhavImuku (TI.) yo yaH zastraM (TI) yo vikalpa (TI.) yoSitAmati raike lihi raktastvaM . raktAzokakRzo .. raghurbhRzaM vakSasi ... raGgataraGgabhrUbhaGge (TI.) ratikrIDAyUte rathasthamAlokya ramyANi vIkSya (TI.) ... ... ... ... : ... 01. ... ravisaMkrAnta rAgasyAspadaM (TI.) rAgopacArayu rAjIvamiva te rAjJo mAnadhanaM (TI.) rAjye sAraM vasu... rAtrirvicitra (TI.) | rAma iva dazaratho rAmamanmatha rudatA kuta eva (TI. ) .. rudhiravisara ... ... ruddha rodasI (TI.) reNuraktavili (TI.) rohitakA (TI.) lakucAdyanta (TI.) lagnaM rAgAva ... lampAkInAM (TI.) lambhAGkitA (TI.) ... *** ... ... ... ... ... *** ... ... ... *** ... ... ... 9.8 ... ... ... ... ... ... *20 100 ... ... ... ... ... ... ... ... 190 1 pRSThAGkAH 213 | layAntaraprayo 232 | lalanAH saro 283 | lalitamaGgamapA (TI.) ... . ... 133 || lAkSAgRhAna 205 | lAkSAlana ... 182 | lAvaNo rasama (TI.) 136 | lAvaNyakAnti (TI.) 56 | lAvaNyadraviNa (TI.) 20 | likhannAste 169 | limpatIva tamo. 273 | lIlAtAmarasA 15 lIlAdADha (TI.) 312 | lIlAvadhUta 278 | lIlAvilAsa (TI.) 63 | lekhyayA vima (TI.) 43 | lokottarANi (TI.) 114 | vaktAravIti 320 vaktA harSa bhayA 243 | vakrAmbhoje 176 | vakSyAmyataH paraM ... 287 | vacca mahaM viya 132 | vajreNAntarnu 255 vatsasyAbhaya (TI.) ... 118 | vadanaM varavarNi 151 | vadhUH zvazrUH (TI.) 42 | vanAni nIlI (TI.) 126 | vandyA vizvasR (TI.) 179 vapuH prAdurbhAva (TI.) 133 | vapurvirUpAkSa 135 | vayaM bhrUbhaGgAste 145 | vayamiha paritu 132 | varaM kRtadhvasta 341 | valmIkaH kimu ... :. ... ... ... ... ... ... :: : : : ... ... :: : : : ... ... :: ... : ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... : :: ... ... ... :: ... ... ::: ... :: ... ... ::: ... :: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... pRSThAGkAH 329 251 197 95 300. 127 104 261 54 2.90 160 52 18 196 14 104 173 189 192 323 33 195 97. 208 123 130 14 298 171 304 - 87 152 104. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 201 156 s s 325 155 98 10 324 314 pRSTAhAH pRSThAkAH sante zIta (TI.) ... ... - 13 | vilAsabhUmi (TI.) ... 127 istrAyante... ... 208 vivarIyarae (TI:)..... halaMtamAH ... vivicya vAdhA (TI.) ... vAkprapaJcaika ... vividhadhava (TI.).. ... AgAviva (TI.) vivRddhAtmA (TI.) * ... vAcyA vaicitrya .... viSayasya yatra (TI:) ... vANiyaya. . ... viSaM nijagale ... ... pANiyaya... ... viSkambhakaH- pra... ... vANIrakuDa..... vIrANa ramayI ... ... vANIva vimalaM ... | vRddhAste na vicA . ... vANyarthAviva (TI.). ... veNIbhUtapra... ... ... 101 vAtAhAratayA .... .... 19 | vedApane sa zu (TI.) ... 218 vAtyAcakraka (TI.)... 134 / vezyAceTanapuM ... ... cAmekSaNe sphura (TI.) ... 279 vaidhairainaizai (TI.). . 215 vAraNAgagabhIrA ... ... 217 vyapohitaM loca :.. vArAMhavadhrANi (TI.) ... vyarthaM yatra... ... visaMtaraakkha (TI.) vyAyAmastu .... ... 323 vikasadrajaHkalu (TI.).... vyAlavanto (TI.). ... vikasita (TI.) ... ... vyUtasumanasaH (TI.) ... vikAzakArI (TI.) .... / vyoma tAratara (TI.) ... vicakilakezara (TI.) ... 135 vrajataH va tAta... ... 154 vidalitazaka ... ... zaktirnistriMza ... vidvAndArasa- (TI.) ... 176 zaGkhadrAvita (TI.). vineyAnunmukhI .... ... 113 zatruccheda ... vindhyazca pAri (TI.) .... zabdaprAdhAnya ... vipado'bhibhava ... ... | zabdArthoktighu (TI.) vipulena sAgara ... ... zaMbhoH keyaM (TI.). ... vizvaNiksaci ... ... 319 zayyA zAhala ... ... vibhajante na ye... ... ... 165 zaradindusundara ... ... vimAnaparyataH ...... 114 zaradbhavAnAmanu (TI.) ... 134 vimuktavahIM (TI.). ... 132 / zarIramAtra (TI.). ... viyati visarpa ... ... ... 248 zazivadanA... ... ... ... vilasadamaranArI ... ... ... 282 | zazI divasa (TI.) ...... 134 144 . 150 272 . 985 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pRSTAGkAH pRSThAGkAH bum ... ... 199 - 257 ___ 46 138 316 269 113 238 211 212 zAkhAsmeraM (TI.) ... ... zikhariNI va (TI.) ... ... ziJjAnamaJju ... zirAmukhaiH syanda zirISAdapi ... zizirazanizca ... zItAMzoramR ... zIrNaghrANAGgi zIrNaparNAmbu ... zUnyaM vAsagRhaM ... zUrAstu vIrarau ... zUlaM zalantu zaM... zRGgArahAsyavarja ... zRGgArI girijA... zRGgotkhAtabhuvaH (TI.)... zetAM harirbhavatu (TI.) zailAtmajApi ... zailendrapratipA ... zaizave'bhyasta (TI.) ... zokena (TI.) ... ... zobhAndhau gandha (TI.) zyAmAkhaGgaM ... zyAmAM zyAmali... ... zyAmAM smita (TI) zyAmeSvaGgeSu (TI.) zriyaH patiH (TI.) zrIparicayA ... zrutisamadhika ... zrutena buddhiya' ... zvAsA vASpajalaM... SoDazanAyaka ... sa ekatrINi ... sa eSabhuvanatra ... :::::::::::::::::::: 222 : :: :: :: :: :: :::::::::::::::::::::: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: ::::::: 129 | sakalamahIbhRt (TI.) ... 46 / sa kilendraprayu (TI.) ... | sa khaJjarITA (TI) ... 297 | saggaM appariyA... 271 | sa gataH kSiti ... sa cchinnavandha (TI.) | sajjei surahi (TI.) satatamanaGgo (TI) | sa tattvadarzanA ... satyaM tvameva sara... 326 | satyaM manoramAH ... satvaM samyaksa ... salArambharato ... | satvArambharato ... sadakSiNApAGga ... ... sadApnoti pati (TI.) sadA madhye yAsA ... sadAvyAjavazA (To.) ... saMdhyAM yatpraNi ... ... sapadi pati ... ... | sapadi harisakhai (TI.)... | sa pAtu vo yasya (TI.) | sa pAtu vo yasya (TI.) sabhAyAM tAdRzyAM (TI) sabhrUbhaGgaM kara ... ... samadamataGgaja ... ... samastaguNasaMpa (TI.) samAnayanamA ... samutthite dhanu ... samyagjJAtama ... 322 sayaNaM cevaNi (TI) 270 | sa yasya dazakandha 207 / sa raNe saraNena ... ... 184 222 ... 106 ... 123 in22 0 - 270 106 mr 113 158 214 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAkAH / . 140 271 51 211 130 h sarale sAhasarAga ... sarakhati padaM ... ... sarasvati yathA ... ... sarakhatyAstattvaM (TI.) sarAMsIvAmalaM ... ... sarojapatre pari ... ... sarvakAryazarI ... ... sarvatra jvaliteSu (TI.) sarvaprANapraguNa (TI.) ... sarvaH salakSaNA ... ... sarvAzArudhi da ... ... sa vaktumakhilA ... savitA vidhavati sanIDA dayitAnane sazamIdhAnya (TI.) sazallakIzAtma (TI.) ... sazoNitaiH Rvya ... ... sa saMcariSNurbhu (TI.) ... sa satvaratide ni (TI.)... sasAra sAkaM (TI.) ... sannuH payaH papuH... ... sahakArarasArci (TI.) ... saha diasanisA (TI.) saha dIrghA mama ... ... sahasrAkSairaGgai ... sahyAdreruttare (TI.) sahaMsA nalinI ... saMketakAla ... saMkSipatA (TI.) saMkhyAsamakSaM ... saMcAriNI ... saMprahAre prahara ... saMprApte'vadhi ... saMyataM yAca ... pRSTAGkAH ... 233 / saMrambhaH kari ... ... ... 173 212 | saMvAdisArasaMpa (TI.) ... 229 | saMstambhinI (TI.) ... saMhayavakkAya ... ... 155 sAkaM kuraGga (TI.) ... sA tatra cAmI (TI.)... 127 sA dayitasya (TI.) 179 sAdhanaM sumaha ... 160 201 / sAdhu candramasi ... 174 325 | sAnujJamAgami ... 283 207 sA bAlA vaya ... sA bhAti pu (TI.) 245 sAmyaM saMprati (TI.) 134 111 | sA rakSatAdapa ... 132 | sAloe ciya 306 sAvazeSapada ... ... 114 | sAhentI sahi ... | sAMyAtrikaira (TI.) 219 | siNiyaM vacca ... | sitanRziraH sra ... ... 150 sitA saMsatsu ... 224 | siddhArthayaSTiSu (TI.) 273 sItAM dadAha 270 273 | sItAsamAgama (TI.) 10 sudhAvaddhagrAsai 129 subbaI samA ... sumAtarakSayA (TI.) | suradezasya te (TI.) surAlayolAsa 167 surAsuraziro (TI.) ... 213 100 suvarNapuSpAM ... . 45 111 | sUryAcandramasau (TI.) 98 sUryAyati sudhA ... 244 211 / mRjati ca jaga... 269 s 3 ::::::::::::::::::::::::::::::::::. m WW s 214 h m s m 264 h 283 223 223 my 177 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pRSTAGkAH / 182 ... ... 255 243 .. . __M " mrr ow. . - r mr mo 0 '.. senA lIlAlI (TI.) ... ... 219 svAsthyaM pratibhA (TI.)... ... pRSTAGkAH so natthi ettha ... ... 10 290 vidyati kUNati... so'pUrvo rasanA (TI.)... 256 260 svedAmbhaHkaNi ... so'yaM karaista (TI.) 134 | haMsa prayaccha (TI.) soha bva lakkha... ... ... 246 | haMsa prayaccha saudhAdudvijate (TI.) ... | haMsANa sarohiM ... ... saundaryasya taraGgi 250 haMso dhvAsa ... ... stanakarpara (TI.) | haMho snigdhasakhe (TI.)... stanajaghanAbhirA... hanta hantararAtI (TI.) ... 209 stanayugamazru (TI.) hantumeva pra ... ... 185 stenatAstenatA (TI.)... hatryo ruSaH kSa (TI.)... ... 224 stumaH kaM vAmA ... | harahAsaharAvAsa (TI.)... 126 striyaH prakRti (TI.) hareH kumAro'pi (TI.) 198 strINAM ketaka (TI.) | hareH svasAre de (TI.)... 222 strIprAyA catura ... ... | hayaM ramyaM (TI.) 134 strIbhedanApaha ... | halamaguvala (TI.) ... ... 126 sthUlAvazyAya (TI.) hA dhiksA ki ... ... 162 snigdhazyAmala ... hA nRpa hA vudha... . 148 nihipicchakaNNa hAsyaprAyaM preraNaM 328 snehaM samAdiza (TI.) hiaahia (TI.) 48 spandate dakSiNaM (TI.)... ... 279 / himavandhya (TI.) ... 128 spRzati tigmaru... | hiraNmayI sA ... sphuradadbhuta ... | hiraNyakazipu (TI.) ... sphUrjadvajasahasra ... 296 humi avaha (TI.) ... smaradavathunimi ... | hRdaye cakSuSi ... smaranavanadI ... | hRdaye vasasIti ... smitaM kiMcit ... | he nAgarAja (TI.) 15 smRtyA yannija (TI.) he laGkezvara ... trastasragdAma ... helApi kasya (TI.) ... srastAM nitambA ... ... he satatamapA (TI.) ... srotasyambhAMsi (TI.) ..." he hastadakSiNa (TI.) khazcitapakSma 21 he helAjita (TI.) khapiti yAva ... ... ... 28 185 hoI na guNAMNu ... ... khayaM ca palla 231 hiyA sarvasyA (TI.) " w ::::::::::::::::::::::::::::::::::. . 2 76 - - 49 101 176 " Page #376 -------------------------------------------------------------------------- _