Book Title: Stotravali
Author(s): Yashovijay
Publisher: Yashobharati Jain Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004396/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIyazobhAratI-jaina-prakAzana-samiti-puSpam-4 hindI-bhASAnuvAda-bhUSitA stotrAvalI [vividha-dvAdaza-stotrAtmikA] - stotrakArA: - nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya-SaDdarzanavettAraH NDED pUjya-zrImadayazovijayajImahArAjAH pradhAnasampAdaka: saMyojakazca zrIyazovijayajImahArAjaH sahitya-kalAratnam sampAdaka upodghAtalekhakazca ACAVPA DaoN. rudradeva tripAThI ema. e., pI-eca. DI., prAcAryaH Gadada a MODDADAM SUDOODY teMta prakAzana sat Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazomAratIjanaprakAzana-puSpam-4 nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAyazrIyazovijayajIgariNa viracitA hindIbhASAnuvAda-bhUSitA stotrAvalI [ vividha-dvAdazakRtirUpastotrAdi-samanvitA ] pradhAna-sampAdaka: saMyojakazca muniH zrIyazovijayajI mahArAjaH . -sAhitya-kalA-ratnam anuvAdakaH parimArjakaH sampAdaka upodghAtalekhakazca DaoN0 rudradevatripAThI, ema. e., pI-eca0 DI0 sAhitya sAMkhyayogAcAryaH / zrIyazobhAratIjainaprakAzanasamitiH bambaI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA yazobhAratIjainaprakAzanasamitiH bambaI prathamAvRttiH 1975 I. pratayaH-500 mUlyam 10=00 rUpyakAriNa ___ (c) sarve'dhikArAH prakAzikAsamityadhInAH / mudraka : amara priMTiMga presa, ___8/25, vijayanagara, dillI-6 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YASHOBHARATI JAIN PRAKASHAN PUSPA-4 With Hindi Translation STOTRAVALI Composed of different 12 stotras written by Nyaya-visharada, Nyayacharya Mahopadhyaya Shri Yashovijayaji Maharaj Gani Cheif Edittar MUNI SARI YASHOVIJAYAJI MAHARAJ Sahitya. Kala-Ratna Translation and Editing By Dr. RUDRA DEO TRIPATHI .: M. A., Ph. D. Sahitya-Sankhyayogacharya. Shri. Yashobharati Jain Prakashan Samiti BOMBAY Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publishers Shri Yashobharati Jain Prakashan Samiti BOMBAY First Edition 1975 Copies-500 Prices Rs. 10=00 (c) Shri Yashobharati Jain Prakashan Samiti BOMBAY Printers : AMAR Printing Press 8/25, Vijay Nagar, Delbi-9 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 1-prakAzakIya nivedana 2-zrIyazovijayajI upAdhyAya kA jIvana caritra 3-pradhAnasampAdaka kA purovacana 4-upodghAtastotra sAhitya digdarzana tathA stotrAvalI : eka anucintana : 1-3 1-zrIAdijinastotram 2-zamInAbhidhazrIpArvajinastotram . 3-zrIpArzvajinastotram 4-zrIzaGkezvarapArzvanAthastotram 5-zrIzaGkezvara-pArzvajinastotram 6-zrIpArzvajinastotram 7-zrIzaddhezvarapArzvanAthastotram 8-zrImahAvIraprabhustotram 6-vIrastavaH (khaNDanakhAdyaTIkAchAyArthasaMvalitaH) 10-samAdhisAmya-dvAtriMzikA 11-stutigItiH 12-zrIvijayaprabhasUrikSAmaNaka-vijJaptikAvyam pariziSTam1-zrImadyazovijayajI upAdhyAya dvArA viracita kRtiyoM kI sUcI 2-muni zrIyazovijayajI mahArAja dvArA racita kRtiyoM kI sUcI 4-6 7-14 15-24 25-55 56-85 86-117 118-123 124-232 233-242 243-246 247-272 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya-nivedana paramapUjya AcAryazrI 1008 zrImad vijayapratApa sUrIzvarajI mahArAja tathA paramapUjya AcArya zrI 1008 zrImad vijayadharmasUrIzvarajI mahArAja evaM paramapUjya munivara zrIyazovijayajI mahArAja kI preraNA se Aja se aThAraha varSa pUrva san 1957 I0 meM bambaI ke mATuMgA upanagara meM dAnavIra dharmazraddhAlu zreSThivarya zrIyuta zrImAraNekalAla cunIlAla ke zubha karakamaloM se 'zrIyazovijaya smRti grantha'-prakAzana kA bhavya samAroha sampanna huA thaa| usa samaya bambaI ke aneka suprasiddha tathA agraNI samAjasevI upasthita hue the| usa prasaMga para satrahavIM zatI meM gujarAta meM utpanna, hamAre paramopakArI, jainazAsana ke samartha jyotirdhara, saiMkar3oM granthoM ke racayitA, nyAyavizArada, nyAyAcArya, zrImad yazovijayajI mahArAja dvArA racita granthoM ke prakAzana kA kArya sarala bane, isa dRSTi se eka choTA-sA faNDa ikaTThA hayA aura usameM jaina-janatA ne udArabhAva se sahayoga diyaa| tadanantara unake granthoM ko prakAzita karane ke liye 'yazobhAratI jaina prakAzana samiti' nAmaka eka saMsthA kI sthApanA kI gii| isa saMsthA dvArA Aja taka kucha granthoM kA prakAzana kiyA gayA, jinameM 'aindrastuti-caviMzatikA, yazodohana, vairAgyarati' Adi tIna grantha mahattvapUrNa haiM / ina tIna granthoM ke prakAzana ke pazcAt phaNDa kama hone se cirasthAyI phaNDa ke liye prayAsa kiyA gayA tathA jaina zrIsaMgha ne punaH prazaMsanIya utsAha se sahayoga diyaa| usI kA yaha pariNAma hai ki pU0 upAdhyAyajI ke anya granthoM ke prakAzana kA kArya sulabha ho skaa| ataH upadezakoM, prerakoM aura dAnadAtAoM ko hama dhanyavAda dete haiN| / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pUjya upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja kI racanAe~ kramazaH prAkRta, saMskRta, gujarAtI, hindI aura mizra bhASA meM haiN| ve saMskRta- bhASA ke eka mahAn kavi evaM TIkAkAra the| unakI racanA-zailI zAstraniSTha evaM sAragabhita hai ataH unakA Ananda sarvasAdhAraNa ko prApta ho, isa bAta ko lakSya meM rakhakara saMsthA ne prArambha se hI gujarAtI aura hindI meM anuvAda karavAkara grantha-prakAzana ko prAthamikatA dI hai| isase hamArA gujarAtI samAja evaM saMskRta kA darzanazAstrAbhyAsI varga to unake mahanIya sAhitya se paricita hotA rahA hai kintu 'kavitvapUrNa racanAoM ke rUpa meM hindIbhASI rasika sAhityika varga bhI unakI kRtiyoM se anabhijJa na rahe, yaha pavitra bhAvanA mana meM rakha kara unake dvArA praNIta bhaktistotroM ko hindI bhASA meM anudita karavAkara sarvaprathama 'stotrAvalI' ke rUpa meM prakAzita karate hue hameM paryApta prAnanda kA anubhava ho rahA hai| isa grantha kI sampUrNa saMyojanA evaM pradhAnatayA sampAdana-kArya sAhitya-kalAratna paramapUjya zrIyazovijayajI mahArAja kI hI dena hai| paramapUjya zrImad yazovijayajI mahArAja ke prati ananya bhakti evaM unake sAhitya ko sarvAMza rUpa se paripUrNa karake cira-sthira rUpa dene kI adamya niSThA se hI aneka durlabha granthoM kA saMgraha, pratilipikaraNa, sampAdana, anuvAda tathA prakAzanakArya susampanna ho rahA hai| ataH hama vidvat-pravara munirAja zrIyazovijayajI mahArAja ke atyanta : RNI haiM aura antaHkaraNa pUrvaka AbhAra svIkAra karate haiN| . prastuta 'stotrAvalI' meM 'vIrastava' ko chor3akara zeSa stotroM ke anuvAda kI presakaoNpI antima nirIkSaNa ke liye paNDita zrI narendracandra jI ko dI gaI thii| tadanantara mudraNa ke liye DaoN0 rudradevajI tripAThI ko bhejI gaI taba pUjya munirAja zrIyazovijayajI mahArAja ne tripAThI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI ko bhI nirIkSaNa evaM parimArjana ke liye sUcita kiyaa| isa taraha donoM vidvAnoM ne parizramapUrvaka yathAzakya saMzodhana kiyA aura 'vIrastava' kA pUrA anuvAda DaoN. tripAThI ne karake presakaoNpI taiyAra kI, jise munirAjazrI ne Avazyaka sUcanA ke sAtha mudraNa kI svIkRti pradAna kii| Aja yaha stotrAvalI hindI anuvAda sahita chaMpakara pAThakoM ke karakamaloM meM ArahI hai| DaoN0 rudradevajI tripAThI ne bahuta parizramapUrvaka yaha kArya sampAdana kiyA hai, tathA mudraNa kArya bhI apanI dekharekha meM karavAyA hai, ataH unake pUrNa kRtajJa haiN| caramatIrthaGkara paramopakArI bhagavAn mahAvIra ke 25003 parinirvANa varSa meM prakAzita yaha grantha bhAvuka-bhaktoM tathA vidyAnurAgI vidvajjanoM ko avazya hI Anandita kregaa| isI prAzA ke sAtha isake prakAzana meM zAstradRSTi athavA matidoSa se koI kSati raha gaI ho, to usake lie hama kSamAprArthI haiM aura AzA karate haiM ki vidvajjana hameM sUcita karane kI kRpA kareMge tathA sudhAra kara isake adhyayana-adhyApana dvArA zrama ko saphala bnaaeNge| mantrI zrIyazobhAratI jaina prakAzana samiti bambaI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vi86I. paramapUjya AcArya zrI 1008 zrImad vijyapratApasUrIzvarajI ma0 tathA parama pUjya AcArya zrI 1008 zrImAna vijayadharma sUrIzvarajI bha0 tathA paramapUjaya munivara zrIyazovijayajI mahArAjazrInI preraNAthI, AjathI aDhAra varasa upara muMbaInA mATuMgA parAmAM dAnavIra dharmazraddhALu zreSThivarya zrIyuta mANekalAla cunIlAlanA suhaste, "zrIyazavijaya-smRtigranthane bhavya samAroha ujavAyela, te vakhate muMbaInA aneka nAmAMkita ane agragaNya AgevAnoe hAjarI ApelI. A prasaMge sattaramI sadImAM gujarAtamAM janmelA ApaNA mahAna upakArI, jainazAsananA samartha jatirdhara,seMkaDo granthanA racayitA nyAyavizArada, nyAyAcAya, maharSi zrImadda yazovijyajI mahArAja viracita graMthanAM prakAzananuM kArya sarala bane e mATe eka phaMDa thayeluM ane emAM jainajanatAe udAra bhAve sahakAra Apela. tyAra bAda teozrInA grantha prakAzana mATe yazabhAratI jaina prakAzana samiti" nAmanI eka saMsthAnI sthApanA karavAmAM AvI. prastuta saMsthA taraphathI keTalAka graMthanuM prakAzana thayuM. jemAM aindrastuticaturvizatikA, yazadehana, vairAgyarati" Adi traNa graMtha mahattvapUrNa che. A traNa graMthanA prakAzana pachI phaMDanI nyUnatAne lIdhe cirasthAyI phaMDa mATe prayAsa thayela tathA jaina zrIsaMghe pharIthI prazaMsanIya utsAha sAthe sahyoga ApeluM. tenuM ja A pariNAma che ke pU. upAdhyAyajI mahArAjanA anya graMthanuM prakAzanakArya saraLa banyuM che. te mATe upadezake, preraka ane dAna ApanArAone ame AbhAra mAnIe chIe. . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 pUjaya upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjanI kRtio kramazaH prAkRta, saMskRta, gujarAtI, hiMdI ane mitrabhASAmAM racAyelI che. teo saMskRta bhASAnA eka mahAna kavi ane TIkAkAra hatA. temanI racanAaulI zAstraniSTha ane sAragarbhita che. tethI te racanAono AnaMda sarvasAdhAraNune prApta thAya, A vAtane lakSyamAM rAkhI saMsthAe AraMbhathI ja gujarAtI ane hiMdImAM bhASAMtara karAvI graMthaprakAzanane prathama sthAna ApyuM che. tethI ApaNo gujarAtI samAja ane saMskRtino darzanazAstrAbhyAsI varga teozrInA mahanIya sAhityane paricaya meLavato rahyo che. paNa "kavitvapUrNa racanAonA rUpamAM hiMdIbhASI rasika sAhityika varga paNa temanI kRtiothI anabhijJa na rahe, evI pavitra bhAvanA manamAM rAkhI pUjaya upAdhyAyajI mahArAja vaDe racAyelAM bhaktistAne bhASAMtara karAvI sarvaprathama stotrAvalI'mAM rUpamAM prakAzita karatAM amane anero AnaMda anubhava thaI rahyo che. A graMthanI samagra yojanA ane pradhAnapaNe saMpAdananuM kArya sAhitya-kalA-ratna paramapUjaya zrIyazovijayajI mahArAje kareluM che. paramapUjaya zrImadda yazovijayajI mahArAja pratye ananya bhakita ane temanAM sAhityane saze paripUrNa karI cira temaja sthirarUpa ApavAnI adamya niSThAne lIdhe ja aneka durlabha graMthono saMgraha, pratilipikaraNa, saMpAdaka, anuvAda tathA prakAzana kArya uttama rIte saMpanna thaI rahyuM che. eTale ame vidvata pravara munirAja zrI yazovijayajI mahArAjanA atyaMta RNI chIe ane aMta:karaNapUrvaka AbhAra mAnIe chIe. prastuta "teMtrAvalI"mAM "vIrastava' sivAyanA zeSa bIjA badhAM stotranA bhASAMtaranI presako pI chellA nirIkSaNa mATe paMDita zrI narendracaMdrajIne ApI hatI. te pachI mudraNa mATe Do. rudradeva tripAThIne mokalAyelI. tyAre pUjaya munirAja zrI yazovijayajI mahArAje Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 ] De. tripAThIne paNa pharIvAra nirIkSaNa ane parimArjana mATe sUcaveluM. A rIte A baMne vidvAnoe parizramapUrvaka yathAzakaya saMzodhana karyuM ane "vIrastavanuM pUruM bhASAMtara De. tripAThIe karI presakopI taiyAra karI jenuM munirAjazrae nirIkSaNa karyuM ane Avazyaka sUcanA sAthe mudraNa mATe svIkRti ApI. Aje A stotrAvalI hiMdI bhASAMtara sAthe mudrita thaI pAThakavarganA karUkamalemAM pahoMce che. Do. rudradeva tripAThIe bhAre parizramapUrvaka A kArya saMpAdita karyuM che ane AnuM mudraNa-kArya paNa pitAnI dekharekhamAM karAvyuM che, te badale pUrNa kRtajJatA anubhavIe chIe. carama tIrthaMkara paramopakArI bhagavAna mahAvIranA 2500mAM parinirvANu varSamAM prakAzita A graMtha bhAvukabhakata tathA vidyAnurAgI vidvajanone avazya AnaMdita karaze. evI AzA sAthe AnAM prakAzanamAM zAstradaSTi athavA matiSathI je koI kSati rahI haiya, to te mATe kSamA prAthI chIe ane AzA rAkhIe chIe ke vidvataMga amane sUcita karavAnI kRpA karaze tathA pite sudhArI AnAM adhyayanaadhyApana vaDe zramane saphaLa banAvaze. eja. - maMtrI zrI yazabhAratI jaina prakAzana samiti, muMbaI. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhaL6I apAdakaThA pacovaca61, sattaramI sadInA mahAna tirdhara nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya zrImadda yazovijayajI mahArAja viracita stotra-stavAdikanI saMskRta padyamaya kRtionuM "yazobhAratI jaina prakAzana samiti taraphathI prakAzana thatAM huM atyaMta AnaMda ane ahobhAvanI lAgaNI be kAraNe anubhavuM chuM. prathama kAraNa e ke eka mahApuruSanI saMskRta bhASAmAM padyabaddha thayelI mahAna kRtionA prakAzananI javAbadArIthI huM haLavo thaI rahyo chuM ane bIjuM kAraNa e ke tamAma kRtio hindI artha sAthe bahAra paDI rahI che te. hindI bhASAMtara sahita A stotra hevAthI tenuM paThana-pAThana jarUra vadhavA pAmaze. bhaktibhAva bharI tathA kAvya ane alaMkAranI daSTie zreSTha gaNutI kRtiono AlAdaka rasAsvAda vAMcake jarUra anubhavaze, e dvArA jIvanamAM aneka preraNuo meLavI aneka AtmAo bhaktimArgonmukha banaze, ane vItarAganI bhakti jIvanane vItarAgabhAva tarapha dorI jaze. A kRtio paikI amuka kRtinA tathA anya kRtionA keTalAka konA prAthamika gujarAtI anuvAdo meM karelA. je kRtio dArzanika tathA tarkanyAyathI vadhu sabhara hatI te kRtionA anuvAdanuM kArya ekAMta ane khUba samaya mAgI le tevuM hatuM, vaLI amuka kRtio tathA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amuka glaeNkonA anuvAdanuM kArya mArA mATe paNa duHzakya hatuM. Ama chatAMya vahele moDo samaya meLavIne, parizrama sevIne, jarUra paDe tyAM anyane sahakAra meLavIne paNa upAdhyAyajI bhagavaMtanI kRtionA anuvAdanI A nAnI sevA mATe ja karavI evA mArA mAnasika haThAgrahane kAraNe varaso sudhI A kArya bIjA koIne meM suparata na karyuM. chevaTe mane lAgyuM ke huM ekathI vadhu ghoDA upara savAra thayelo chuM, kAryane bhAra vadhatuM jAya che, vaLI dina-pratidina sArthaka ke nirarthaka vadhatI jAMjALo paNa mAro samaya khAI rahI che. uparA-uparI AvI rahelI dIrdhakAlIna mAMdagIo, anya prakAzanonAM cAlatAM kAryo, kalAnA kSetramAM thaI rahelI pravRttio ane IcchAo ke anicchAe sAmAjika kAryomAM karavI paDatI paTalAIe, vagere kAraNe mane lAgyuM ke have A kArya mArAthI thavuM zakya nathI. eTale pachI A kArya meM mArA vidvAna mitra paMDitane seMpI dIdhuM, jeno ullekha prakAzakIya nivedanamAM karyo che. teo dvArA sahRdayatAthI thayelA kAryane paribhAjita karI "vIrastava" nAmanI je kRtinuM bhASAMtara karyuM na hatuM. tenuM paNa bhASAMtara mArA vidvAna sahRdayI mitra paM. Do. rudradevajI tripAThIe karyuM. chevaTe saMpUrNa presakopI tapAsavA mATe pachI mane mekalI. te presakopI AdithI aMta sudhI jovAno samaya na meLavI zako chatAM upalaka najare joI gayo. kayAMka kayAMka arthanI daSTie vicAraNa mAgI le tevA sthAne hatAM vaLI vIrastavano anuvAda khUba parizrama pUrvaka karavA chatAM kyAMka kayAMka saMtoSakAraka na lAge eTale ghaTatI sUcanA sAthe presakopI anuvAdakazrIne mokalI ApI. teoe paNa punaH ghaTatA sudhArA vadhArA karyA, chatAM punaravalakana mAgI le tevI A kilaSTa kRti hovAthI A viSayanA keIsuyogya vidvAna A anuvAda khaMtathI joI jAya ane - azuddha ane zakita sthaLo je hoya te vinA saMkoce jaNAve athavA te e saMpUrNa anuvAda karIne te anuvAda mekalavAnI moTI kRpA dAkhave Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te ghaNo AnaMda thaze ane tethI have pachI mudrita thanAra gujarAtI anuvAda vAMcake ne suyogya rIte prAmANikapaNe ApI zakAze. - prAthamika yojanA meM evI nakakI karI hatI ke dareka kSekanI nIce gujarAtI ane hindI anuvAdo ApavA jethI mArA gujarAtI dAtAro ane vAMcakone khUbaja saMtoSa thAya paNa gujarAtI anuvAda mATe huM samaya kADhI zakuM tema hatuM nahiM, bIjA dvArA prayAsa karyo paNuM samaya bahu jAya tema hatuM. suyogya anuvAda na thAya te kazo artha na sare eTale tatkAla te hindI anuvAdathI ja saMtoSa mAne che. bhaviSyamAM jema bane tema jaladI gujarAtI anuvAda taiyAra karAvI jaladI prakAzita thAya te mATe jarUra prayatnazIla rahIza. kaI saMskArI bhASAnA lekhaka munirAja yA keI vidvAna AvuM upakAraka kAma karavA taiyAra hoya teo mArI sAthe jarUra patra vahevAra kare tenI sAdara namra vinaMti karuM chuM. prastuta stotro, kAvya, uprekSA, alaMkAra, artha, bhASya, ane vividha dRSTie kaI rIte uttama prakAranA che, upAdhyAyajIe prAsaMgika kayAM kayAM mArmika ane mahatvanI vAte rajU karI che te, samanvayAtmaka daSTie avakana vagere aMge huM kazuM lakhI zakyo nathI paNa jo koI suyogya vidvAna samIkSA karIne mokalaze to gujarAtI AvRttimAM te jarUra pragaTa karIzuM ane gRhastha vidvAna haze te yogya puraskAranI paNa vyavasthA saMsthA karaze. A stotranA zlokenA TAIpa je vAparyA che tethI doDhA moTA vAparavAnA hatA paNa presa pAse sagavaDa na hovAthI banI zakyuM nathI. - A pustakamAM ApelA tetramAMthI ghaNuM to jo ke agAu judI judI saMsthA taraphathI pustakAkAre tathA pratAkAre pragaTa thayAM che chatAMya eka ja sAthe eka ja pustakamAM te A vakhate prathama ja pragaTa thAya che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 ] . . keTalAka tetro gajarAtI artha sAthe pragaTa thayAM che paNa eka be nAnakaDA stotra avazeSa rahI jAya che, te gujarAtI AvRttimAM samAvI levAze. A tamAma stotrAdika hiMdIartha sAthe prathama ja pragaTa thAya che. amuka kRtio pahelI ja vAra pragaTa thAya che. upAdhyAyajInA stotra "teMtrAvalIthI prasiddha hovAthI A granthanuM nAma paNa "stotrAvalI rAkhyuM che. A aMgenI vistRta noMdha lakhavAnuM mAMdagInA kAraNe hospiTalamAM bichAnAvaza hovAthI zakaya nathI tethI saMkSepamAM ja ullekha karyo che. mArA sahRdayI mitra Do. rudradevajIe anuvAdaka tarIke, anuvAdanA saMzodhana tarIke, mudraNAdikanI saMpUrNa javAbadArI upADI laIne je sahakAra Apyo te badala teo sAcA abhinaMdananA adhikArI banyA che upAdhyAyajI viracita kAvya-prakAzanI TIkAnuM mudraNakArya mupha saMzAdhana vagere paNa teo ja khUba ja khaMtathI karI rahyA che. thoDA mahinA bAda te kRti paNa bahAra paDaze. upAdhyAyajInA graMthonuM varasothI adhUruM paDeluM kArya mArA dharmasnehI dharmabaMdhu zrIM cittaraMjana DI. zAha ane dharmAtmA saralAbahene mAunTayUnIkamAM AvelA temanA anuja baMdhu hemaMtabhAInI jagyAnI amane sagavaDa ApI ane meM tyAM bahAranI keIpaNa vyaktine AvavA upara sakhata pratibaMdha rAkhIne bhUgarbhavAsanI jema ja huM rahyo. nIrava zAMti ane rojanA dasa-dasa bAra-bAra kalAka kAma karIne upAdhyAyajInI presakopIo zodha mATe je je adhUrI hatI, keTalIkane chevaTane sparza ApavAnuM hatuM e badhI presakopIone Apo, kalpanA na karI zakAya tevo kSayopazama jAgrata thayo hato, pariNAme kAma khUba thayuM. A stotrAvalIne AkharI sparza paNa mAusUnIka jagyAmAM ja A hate. daza varasanuM kAma je jAhera sthaLamAM mArAthI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaI zakatuM na hatuM te prastuta jagyAmAM cAra pAMca mahinAmAM pAra pADI zakAyuM A aMge vizeSa ullekha huM bahAra paDanArA anya granthanA nivedanamAM karavA mAguM chuM. atyAre te mArA e bhaktivaMta uparyukta dharmAtmAo, bhaktivaMta dharmAtmA suzrAvikAo saralAbahena, kekilAbahena zrI viralabhAI tathA gharanA zirachatra dharmAtmA suzrAvaka zrI dAmodarabhAI tathA temanA dharmapatnI samAjasevikA dharmAtmA sva. raMbhAbahena vagere kuMTuMba parivArane khUbaja AbhArI chuM. teo sahu zrutasevAnA kAryamAM . niHsvArtha rIte anupama bhaktibhAva dAkhavI aneka rIte je sahAyaka banyA te badala jeTalA dhanyavAda ApuM eTalA ochA che. deva, guru ane dharma pratyeno A bhaktibhAva sadA ya javalaMta rahe e ja zubhecchA ! stotranA anuvAdanuM kAma ghaNuM kaparuM che. anuvAdanI paddhatio, - laDhaNe bhinna bhinna paNa hoya che ahIM A amuka paddhatine jALavIne anuvAda prastuta karyo che. vIrastavanA anuvAdanuM kArya ghaNu ja kaparuM hatuM, saMkSepamAM karavuM vadhu kaThina hatuM ane e anuvAda joIe tevo cIvaTathI joI zakAya paNa nathI eTale anuvAdaka mahAnubhAvanI je kaMI kSatio hoya te mATe vAMcako kSamA kare ane te kSatio saMsthAne jaNAve. - antamAM sahu koI AtmA A stotranuM adhyayana-adhyApana karIne AdhyAtmika prakAza meLave eja maMgala kAmanA. muni yazovijaya De. bAlAbhAI nANAvaTI hospITala vilepAralA, muMbaI tA. 31-4-75 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya, nyAyavizArada, nyAyAcArya, SaDdarzanavettA, pUjya zrImad yazovijayajI mahArAja __ kA saMkSipta jIvana-caritra -le0 muni zrIyazovijayajI . hamAre bhAratavarSa ke pazcima bhAga meM gujarAta pradeza hai| isa bhUmi para hI zatrujaya, giranAra, pAvAgar3ha jaise aneka parvatIya pavitradhAma haiM, jo dUra-dUra se logoM ke mana ko AkarSita karate haiM / dhArmika kSetra meM diggajasvarUpa samartha vidvAn, mahAn prAcArya aura zreSTha santa, tapasvinI sAdhviyA~ tathA rASTrIya graMthavA sAmAjika kSetra meM sarvocca koTi ke netA, kAryakartA, sAhityakSetra meM vividha bhASA ke vikhyAta lekhaka, kavi aura sarjaka bhI gujarAta kI bhUmi ne utpanna kiye haiM / mahAn vaiyAkaraNa pANini ke saMskRta-vyAkaraNa se nirvivAdarUpa meM ati uccakoTi kA mAne jAnevAle 'siddhahemazabdAnuzAsana' nAmaka vyAkaraNa kI anamola bheTa kevala gujarAta ko hI nahIM apitu samasta vizva ko jo prApta huI hai, usake racayitA gujarAta kI santaprasU bhUmi para utpanna jainamuni kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya jI hI the| bhArata ke aThAraha pradezoM meM ahiMsA-dharma kA vyApaka pracAra karanevAle gurjarezvara paramArhata mahArAjA kumArapAla bhI gujarAta kI dharatI para utpanna honevAle nararatna the| jinake Adeza se senA ke lAkhoM kI saMkhyA meM niyukta vyakti, hAthI evaM ghor3e bhI jahA~ vastra se chanA huA pAnI pIte the| sira meM par3I huI jUM taka ko jisake rAjya meM mArA nahIM jA sakatA thA, jisane dharatI se hiMsA-rAkSasI ko sarvathA dezanikAlA de diyA thA, ve mahArAjA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] kumArapAla pUjya zrI hemacandrAcAryajI ke hI ziSyaM the| yahI kAraNa hai ki hemacandrAcAryajI evaM kumArapAla kI jor3I dvArA lokahRdaya meM bahAI gaI ahiMsA, dayA, karuNA, prema, komalatA, sahiSNutA, samabhAva, zAntipriyatA, dhArmika bhAva, santaprema, udAratA Adi guNoM kI dhArA isa deza meM pramukha sthAna rakhatI hai| vastutaH apane gurudeva ke Adeza se kumArapAla dvArA yogyatA aura sattA ke sahAre gujarAta kI dharatI . ke pratyeka ghara se lekara kaNa-kaNa taka phailAI gaI ahiMsA bhArata ke itihAsa meM bejor3a hai, adbhuta hai aura amara hai| aisI gujarAta kI puNya bhUmi para uttara gujarAta meM eka samaya gujarAta kI rAjadhAnI ke rUpa meM prasiddhi prApta 'pATaNa' zahara hai / jo ki mandira, santa, mahAtmA, dharmAtmA tathA zrImantoM se suzobhita hai| usa pATaNa nagara ke nikaTa hI 'dhIrapoja' gA~va hai / isa dhINoja se kucha dUrI para 'kanoDu' nAmaka gA~va hai / Aja vaha gAMva sAmAnya gA~va jaisA hai, Aja vahA~ sambhavataH jainoM ke eka-do ghara hoMge kintu satrahavIM zatI meM vahAM jainoM kI bastI adhika rahI hogii| isI 'kanoDu, gA~va meM 'nArAyaNa' nAmaka eka jaina vyApArI rahate the, jo dharmiSTha the| unakI patnI kA nAma 'sobhAgade' (saubhaagydevii| thaa| isa patnI ne kisI suyogya samaya meM eka mahAn tejasvI putraratna ko janma diyaa| mAtA-pitA ne usakA nAma 'jasavaMta kumAra' rkhaa| ye jasavaMta hI the hamAre bhAvI 'yazovijaya jii|' ___ atyanta kheda kI bAta hai ki ve kisa varSa ke kisa mAsa meM kisa dina utpanna hue the' isakA kahIM koI ullekha hameM prApta nahIM hotA hai| unake jIvana ko vyakta karane vAlI- 'sujasabelI, aitihAsika vastrapaTa, haimadhAtupATha kI likhita pothI, UnA ke stavana kA likhita patra tathA unake dvArA racita graMthoM kI prazastiyA~'- ina saba sAmagriyoM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 kA adhyayana karane se ApakA janma sambhavataH vi0saM0 1640 se 1650 ke bIca kA mAnA jA sakatA hai tathA ve saM0 1743 meM svargavAsI hue the, isa ullekha ke AdhAra para unakI Ayu sau varSa kI rahI hogI yaha anumAna kiyA jA sakatA hai / saM.1688 meM 'sujasavelI' racanA ke kathanAnusAra paNDita 'nayavijayajI' kuNagera se cAturmAsa karake kanoDaM padhAre, jasavaMta kI mAtA 'apane putra kA jIvana dhAmika-saMskAroM se suvAsita bane' isa bhAvanA se pratidina devadarzana tathA gurudarzana ke liye jAtI thIM taba jasavanta ko bhI sAtha le jAtI thiiN| devadarzana karake nitya upAzraya meM guru ko vandanA aura sukhazAtA kI pRcchA karake mAGgalika pATha kA zravaNa karatIM aura apane ghara gocarI-bhikSA kA lAbha dene kI prArthanA krtiiN| dhIre-dhIre jasavaMta anya samaya meM upAzraya jAtA-aAtA, sAdhuoM ke sAtha baiThatA, sAdhu mahArAja use prema se bulAte tathA dIkSA ke sambandha meM bAlaka ko jJAna ho usa paddhati se preraNA dete / ratnaparIkSaka jauharI jisa prakAra hIre ko parakhatA hai tathA usake mUlya kA anumAna nikAlatA hai, uso ke anusAra guruvarya nayavijayajI ne bhI jasavanta ke tejasvI mukha, vinaya tathA viveka se pUrNa vyavahAra, buddhimattA, caturatA, dharmAnurAgitA grAdi guNoM ko dekhakara bhaviSya ke eka mahAn nararatna kI jhA~kI pAI / jasavaMta ke bhaviSya kA aGkana kara liyaa| gurudeva ne saMgha kI upasthiti meM jasavaMta ko jainazAsana ke caraNoM meM samarpita karane arthAt dIkSA dene kI mAMga kii| jainazAsana ko hI sarvasva mAnanevAlI mAtA ne socA ki 'yadi merA putra ghara meM rahegA to adhika se adhika vaha dhanADhya banegA athavA deza-videza meM prakhyAta hogA yA kuTumba kA bhautika hita kregaa|' gurudeva ne jo kahA hai usa para vicAra karatI hU~ to mujhe lagatA hai ki 'merA putra ghara meM rahegA to sAmAnya dIpaka ke Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] samAna rahakara ghara ko prakAzita karegA kintu yadi tyAgI hokara jJAnI bana gayA to sUrya ke samAna hajAroM gharoM ko prakAzita karegA, hajAroM AtmAoM ko AtmakalyANa kA mArga btaaegaa| ataH yadi eka ghara kI apekSA aneka gharoM ko merA putra prakAzita kare, to isase bar3hakara mujhe aura kyA priya ho sakatA hai ? maiM kaisI bar3abhAgI hoU~gI ? merI kukSi ratnakukSI ho jaaegii|' aise vicAroM se mAtA ke hRdaya meM harSa aura Ananda kA jvAra uThA, jainazAsana ko apanAI huI mAtA ne utsAhapUrvaka guru aura saMgha kI AjJA ko zirodhArya kiyaa| apane atipriya kumAra ko eka zubha caughar3iye meM guru zrInayavijayajI ko samarpita kara diyaa| yaha bhI eka dhanya kSaNa thaa| isa prakAra jainazAsana ke bhAvI meM honevAle jayajayakAra kA bIjAropaNa hugraa| dharmAtmA sobhAgade ne vairAgI aura dharmasaMskArI jasavaMta ko zAsana ke caraNoM meM arpita kara diyaa.| choTe se kanoI grAma meM aise uttama bAlaka ko dIkSA dene kA koI mahattva nahIM thA, ataH zrIsaMgha ne anukUla sAdhana-sAmagrI vAle nikaTastha pATaNa nagara meM hI dIkSA dene kA nirNaya liyaa| pitA nArAyaNajI kA pATaNa zahara ke sAtha uttama sambandha thaa| isaliye hamAre caritranAyaka puNyazAlI jasavaMta kumAra kI bhAgavatI dIkSA zubha muhUrta meM 'araNahilapura' ke nAma se prasiddha pATaNa zahara meM bar3I dhUmadhAma se sampanna huii| ___ apane bhAI ko saMyama ke pantha para jAte hue dekhakara jasavanta ke bhAI 'padmasiMha' kA mana bhI vairAgya ke raMga meM raMga gayA thA, dharmAtmA mAtA-pitA usameM sahAyaka the aura padmasiMha dvArA dIkSA lene kI utkaTa bhAvanA vyakta karane para use bhI usI samaya dIkSA dI gii| jainazramaNa paramparA ke niyamAnusAra gRhasthAzrama kA nAma badalakara jasavanta kA nAma -'yazovijaya' 'jasavijaya' aura padmasiMha kA nAma Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13 'padmavijaya' rakhA gyaa| ina nAmoM kA samasta janatA ne jayanAdoM kI pracaNDa ghoSaNAM ke sAtha abhinandana kiyaa| janatA kA Ananda apAra thaa| caturvidha zrIsaMgha ne sugandhita akSatoM dvArA AzIrvAda diye| donoM putroM ke mAtA-pitA ne bhI apane donoM putroM ko AzIrvAda dekara unako badhAI dii| apanI kokha ko prakAzita karanevAle donoM bAlakoM ko cAritra ke veza meM dekhakara unakI A~kheM azru se bhIga giiN| ghara meM utpanna prakAza prAja se aba jagat to prakAzita karanevAle patha para prasthAna karegA, isa vicAra se donoM ke hRdaya Anandavibhora ho gye| pahale choTI dIkSA dI jAtI hai, bAda meM bar3I / ataH isa dIkSA ke pazcAt bar3I dIkSA ke yogya tapa kiyaa| pUrI yogyatA prApta hone para unheM bar3I dIkSA dI gii| tadanantara guru nayavijayajI vihAra karake ahamadAbAda pdhaare| vahA~ vividha prakAra kA dhArmika zikSaNa prArambha kiyaa| tIvra buddhimattA ke kAraNa ve tejI se par3hane lge| par3hane meM ekAgratA aura uttama vyavahAra ko dekhakara zrIsaMgha ke pramukha vyaktiyoM ne bAlamuni jasavijaya meM bhaviSya ke mahAn sAdhu kI abhivyakti paaii| buddhi kI kuzalatA, uttara dene kI vilakSaNatA Adi dekhakara unake prati bahumAna utpanna huA, dhAraNA zakti kA anUThA paricaya milaa| vahAM ke bhaktajanoM meM 'dhanajI surA' nAmaka eka seTha the| unhoMne jasavijayajI se prabhAvita hokara gurudeva se prArthanA kI ki 'yahA~ uttama paNDita nahIM haiM ataH vidyAdhAma kAzI meM yadi inheM par3hane ke liye le jAe~ to ye dvitIya hemacandrAcArya jaise mahAn aura dhurandhara vidvAn baneMge aura isake liye honevAle samasta vyaya kA bhAra uThAne tathA paNDitoM kA ucita satkAra karane kA vacana bhI diyaa| ___ gurudeva yazovijaya ke sAtha uttama dina vihAra karake ve parizrama- . pUrvaka gujarAta se nikalakara dUra sarasvatIdhAma kAzI meM phuNce| vahA~ Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] eka mahAn vidvAn ke pAsa sabhI darzanoM kA adhyayana kiyaa| grahaNazakti, tIvrasmRti tathA AzcaryapUrNa kaNThasthIkaraNa zakti ke kAraNa vyAkaraNa, tarka-nyAya Adi zAstroM ke adhyayana ke sAtha hI ve anyAnya zAstroM kI vividha zAkhAoM ke pAraGgata vidvAn bhI bana gye| darzanazAstroM kA aisA AmUla-cUla adhyayana kiyA ki ve 'SaDdarzana-vettA' ke rUpa meM prasiddha ho gye| usameM bhI navyanyAya ke to ve bejor3a vidvAn bane aura zAstrArtha aura vAda-vivAda karane meM unakI buddhi-pratibhA ne aneka pramANa prastuta kiye| una dinoM adhyApana karanevAle paNDitajI ko 30 ru0 mAsika diyA jAtA thaa| - kAzI meM gaGgAtaTa para rahakara upAdhyAyajI ne 'aiGkAra' mantra dvArA sarasvatImantra kA japa karake mAtA zAradA ko prasanna kara varadAna' prApta kiyA thA jisake prabhAva se pUjya yazovijayajI kI buddhi tarka, kAvya aura bhASA ke kSetra meM kalpavRkSa kI zAkhA ke samAna bana gii| __ eka bAra kAzI ke rAja-darabAra meM eka mahAsamartha diggaja vidvAn -jo ajaina the--ke sAtha aneka vidvajjana tathA adhikArI-varga kI upasthiti meM zAstrArtha karake vijaya kI varamAlA dhAraNa kI thii| unake agAdha pANDitya se mugdha hokara kAMzInareza ne unheM 'nyAyavizArada' viruda se sammAnita kiyA thaa| usa samaya jaina saMskRti ke eka jyotirdhara aura jaina prajA ke isa sapUta ne jainadharma aura gujarAta kI puNyabhUmi kA jaya-jayakAra karavAyA tathA jainazAsana kA gaurava bddh'aayaa| kAzI se vihAra karake Apa AgarA padhAre aura vahA~ cAra varSa raha 1. yaha bAta svayaM upAdhyAya jI ne apane granthoM meM vyakta kI hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 kara kisI nyAyAcArya paNDita se talasparzI abhyAsa kiyaa| tarka ke siddhAntoM meM ve uttarottara pAraGgata hote ge| vahA~ se vihAra karake gujarAta ke ahamadAbAda nagara meM pdhaare| vahA~ zrIsaMgha ne vijayI bana kara pAnevAle isa diggaja-vidvAn munirAja kA pUrNa svAgata kiyaa| usa samaya ahamadAbAda meM mahobatakhAna nAmaka sUbA rAjya-kArya calA rahA thaa| usane pUjya upAdhyAyajI kI vidvattA ke bAre meM suna kara Apako Amantrita kiyaa| sUbe kI prArthanA para Apa vahA~ padhAre aura 18 avadhAna prayoga kara dikhaae| sUbA unakI smRtizakti para mugdha ho gyaa| unakA sammAna kiyA / jainazAsana kA jaya-jayakAra huaa| vi0 saM0 1718 meM zrIsaMgha ne tatkAlIna tapAgacchIya zramaNasaMgha ke agraNI zrIdevasUrijI se prArthanA kI ki 'yazovijayajI mahArAja bahuzruta vidvAn haiM aura upAdhyAya pada ke yogya haiN| ataH inheM yaha pada pradAna karanA caahie|' isa prArthanA ko svIkRta karake saM0 1718 meM zrIyazovijayajI gaNI ko upAdhyAya pada se vibhUSita kiyA gyaa| upAdhyAya jI ke apane chaha ziSya the, aisI likhita sUcanA prApta hotI hai| .' upAdhyAya jI ne svayaM likhA haiM ki 'nyAya ke granthoM kI racanA . karane se mujhe 'nyAyAcArya' kA viruda vidvAnoM ne pradAna kiyA hai / upAdhyAyajI ne aneka sthAnoM para vicaraNa kiyA thA kintu pramukharUpa se ve gujarAta aura rAjasthAna meM rahe hoMge aisA jJAta hotA hai / 'sujasavelI' ke AdhAra para unakA antima cAturmAsa bar3odA zahara ke pAsa DabhoI (darbhAvatI) gA~va meM huA aura vahIM ve svargavAsI hue| isa svargavAsa kA varSa sujasaveli ke kathanAnusAra 1743 thaa| tadanantara unakA smAraka DabhoI meM unake agnisaMskAra ke sthAna para Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banAyA gayA aura vahA~ unakI caraNa-pAdukA sthApita kI gii| pAdukAoM para 1745 meM pratiSThA karane kA ullekha hai| upAdhyAya jI ke jIvana kA niSkarSarUpa paricaya 'yazodohana' nAmaka grantha meM maiMne diyA hai vahI paricaya yahA~ uddhata karatA hU~ jisase upAdhyAya jI ke jIvana kI kucha viziSTa jhA~kI hogii| __ "vikrama kI satrahavIM zatI meM utpanna, jainadharma ke parama prabhAvaka, jaina darzana ke mahAn dArzanika, jaina tarka ke mahAn tArkika, SaDdarzanavettA aura gujarAta ke mahAn jyotirdhara, zrImad yazovijaya jI mahArAja eka jaina munivara the| yogya samaya para ahamadAbAda ke jaina zrIsaMgha dvArA samarpita upAdhyAya pada ke virudaM ke kAraNa ve 'upAdhyAya jI' bane the / sAmAnyataH vyakti vizeSa' nAma se hI jAnA jAtA hai kintu inake lie yaha kucha navInatA kI bAta thI ki jainasaMgha meM Apa vizeSya se nahIM api tu 'vizeSaNa' dvArA mukhyarUpa se jAne jAte the| "upAdhyAyajI aisA kahate haiM, yaha to upAdhyAyajI kA vacana hai" isa prakAra upAdhyAyajI zabda se zrImad yazovijaya jI kA grahaNa hotA thA / vizeSya bhI vizeSaNa kA paryAyavAcI bana gayA thA / aisI ghaTanA virala vyaktiyoM ke lie hI hotI hai / inake lie to yaha ghaTanA vastutaH gauravAspada thii| ___ isake atirikta zrIupAdhyAya jI ke vacanoM ke sambandha meM bhI aisI hI eka aura viziSTa evaM virala ghaTanA hai| inakI vANI, vacana athavA vicAra 'TaMkazAlI' aise vizeSaNa se prasiddha haiN| tathA 'upAdhyAyajI kI sAkha (saakssii| 'pAgamazAstra' arthAt zAstravacana hI haiM aisI bhI prasiddhi hai| Adhunika eka vidvAn prAcArya ne Apako 'vartamAna kAla ke mahAvIra' ke rUpa meM bhI vyakta kiyA thaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 Aja bhI zrIsaMgha meM kisI bhI bAta para vivAda utpanna hotA hai to upAdhyAyajI dvArA racita zAstra athavA TIkA ke 'pramAraNa' ko antima pramANa mAnA jAtA hai| upAdhyAyajI kA nirNaya ki mAno sarvajJa kA nirNaya / isIlie inake samakAlIna munivaroM ne Apako 'zrutakevalI' aise vizeSaNa se sambodhita kiyA hai| zrutakevalI kA artha hai 'zAstroM ke sarvajJa' arthAt zruta ke bala meM kevalI ke samAna / isakA tAtparya yaha hai ki sarvajJa ke samAna padArtha ke svarUpa kA varNana kara sakane vaale| aise upAdhyAya bhagavAn ko bAlyAvasthA meM (prAyaH ATha varSa ke nikaTa) dIkSita hokara vidyA prApta karane ke lie gujarAta meM uccakoTi ke vidvAnoM ke abhAva athavA anya kisI bhI kAraNa se gujarAta chor3akara dUra-sudUra apane gurudeva ke sAtha kAzI ke vidyAdhAma meM jAnA par3A aura vahA~ chahoM darzanoM tathA vidyAjJAna kI vividha zAkhA-prazAkhAtroM kA AmUlacUla abhyAsa kiyA tathA usa para unhoMne adbhuta prabhutva prApta kiyA evaM vidvAnoM meM 'SaDdarzanavettA' ke rUpa meM vikhyAta ho gae the| . kAzI kI rAjasabhA meM eka mahAn samartha diggaja vidvAn, jo ki ajana thA, usake sAtha aneka vidvAna tathA adhikArI varga kI upasthiti meM pracaNDa zAstrArtha karake vijaya kI varamAlA pahanI thii| pUjya upAdhyAyajI ke agAdha pANDitya se mugdha hokara kAzInareza ne unheM 'nyAyavizArada' viruda se alaMkRta kiyA thaa| usa samaya jainasaMskRti ke eka jyotirdhara ne- jaina prajA ke eka sapUta ne-jainadharma aura gujarAta kI puNyabhUmi kA jaya-jayakAra karAyA thA tathA jainazAsana kI zAna bar3hAI thii| - aise vividha vAGmaya ke pAraGgata vidvAn ko dekhate hue Aja kI . Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] dRSTi se unheM do-cAra nahIM, apitu aneka viSayoM ke pI-eca.0 DI0 kaheM to bhI anucita na hogaa| ___ bhASA kI dRSTi se dekheM to upAdhyAya jI ne alpajJa athavA vizeSajJa, bAlaka athavA paNDita, sAkSara athavA nirakSara, sAdhu athavA saMsArI sabhI vyaktiyoM ke jJAnArjana kI sulabhatA ke lie jainadharma kI mUlabhUta prAkRtabhASA meM, usa samaya kI rASTrIya jaisI mAnI jAnevAlI saMskRta bhASA meM tathA hindI aura gujarAtI bhASA meM vipula sAhitya kA sarjana kiyA hai / upAdhyAyajI kI vANI sarva nayasammata mAnI jAtI hai arthAt vaha sabhI nayoM kI apekSA garbhita hai| viSaya kI dRSTi se dekheM to Apane aAgama, tarka, nyAya, anekAntavAda, tattvajJAna, sAhitya, alaMkAra, chanda, yoga, adhyAtma, prAcAra, cAritra, upadeza Adi aneka viSayoM para mArmika tathA mahattvapUrNa paddhati se likhA hai| saMkhyA kI dRSTi se dekhA jAe to upAdhyAya jI kI kRtiyoM kI saMkhyA 'aneka' zabdoM se nahIM api tu saiMkar3oM' zabdoM se batAI jA sake itanI hai / ye kRtiyA~ bahudhA Agamika aura tArkika donoM prakAra kI haiM / inameM kucha pUrNa tathA kucha apUrNa donoM prakAra kI haiM tathA kitanI hI kRtiyA~ anupalabdha haiN| svayaM zvetAmbara paramparA ke hote hue bhI digambarAcAryakRta grantha para TIkA likhI hai / jaina munirAja hone para bhI ajaina granthoM para TIkAe~ likha sake haiN| yaha Apake sarvagrAhI pANDitya kA prakhara pramANa hai / zailI kI dRSTi se dekhate haiM to ApakI kRtiyA~ khaNDanAtmaka, pratipAdanAtmaka aura samanvayAtmaka haiM / upAdhyAyajI kI kRtiyoM kA pUrNa yogyatApUrvaka pUre parizrama ke sAtha adhya1. upAdhyAya jI mahArAja dvArA racita kRtiyoM kI sUcI ke lie dekhie pariziSTa phlaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 yana kiyA jAe, to jaina Agama athavA jaina tarka kA sampUrNa jJAtA banA jA sakatA hai / anekavidha viSayoM para mUlyavAn ati mahattvapUrNa saiMkar3oM kRtiyoM ke sarjaka isa deza meM bahuta kama hue haiM unameM upAdhyAyajI kA niHzaGka samAveza hotA hai| aisI virala zakti aura puNyazIlatA kisI-kisI ke hI bhAgya meM likhI hotI hai / yaha zakti vastutaH sadgurukRpA, sarasvatI kA varadAna tathA anavarata svAdhyAya isa triveNI saGgama kI AbhArI hai| __ upAdhyAya jI 'avadhAnakAra' arthAt buddhi kI dhAraNA zakti ke camatkArI bhI the| ahamadAbAda ke zrIsaMgha ke samakSa aura dUsarI bAra ahamadAbAda ke musalamAna sUbe kI rAjyasabhA meM Apane avadhAna ke prayoga karake dikhalAe the| unheM dekhakara sabhI Azcaryamugdha bana gae the| mAnava kI buddhi-zakti kA adbhutaM paricaya dekara jaina-dharma aura jaina sAdhu kA asAdhAraNa gaurava baDhAyA thaa| unakI ziSya-sampatti alpa hI thii| aneka viSayoM ke talasparzI vidvAn hote hue bhI 'navyanyAya' ko aisA AtmasAt kiyA thA ki ve 'navyanyAya' ke avatAra mAne jAte the| isI kAraNa ve 'tAkika-ziromaNi' ke rUpa meM vikhyAta ho gae the / janasaMgha meM navyanyAya ke Apa ananya vidvAn the| jaina siddhAnta aura unake tyAga-vairAgya-pradhAna AcAroM ko navyanyAya ke mAdhyama se tarkabaddha karanevAle ekamAtra advitIya upAdhyAya jI hI the| unakA avasAna gajarAta ke bar3audA zahara se 16 mIla dUra sthita prAcIna darbhAvatI, vartamAna DabhoI zahara meM vi0 saM0 1743 meM huA thaa| bhAja unake dehAnta kI bhUmi para eka bhavya smAraka banAyA gayA hai jahAM unake vi0 saM0 1945 meM pratiSThA kI huI pAdukAe~ padharAI gaI haiM / DabhoI isa dRSTi se saubhAgyazAlI hai| upAdhyAya jI ke jIvana kI tathA unako chUnevAlI ghaTanAoM kI yahA~ saMkSepa meM saccI jhAMkI karAI gaI hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdaka kA purovacana satrahavIM zatI ke mahAn jyotirdhara, nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAja viracita stotra-stavAdi kI saMskRta padyamaya kRtiyoM kA 'yazobhAratI jaina prakAzana samiti' kI ora se prakAzana hone se maiM atyanta Ananda tathA ahobhAgya kA anubhava karatA hUM isake do kAraNa haiM; eka to yaha ki eka mahApuruSa kI saMskRtabhASA meM nibaddha padyamaya mahAn kRtiyoM ke prakAzana kI jabAbadArI se maiM halakA ho rahA hU~ aura dUsarA yaha ki ye sabhI kRtiyAM hindI anuvAda ke sAtha prakAzita ho rahI haiN| hindI anuvAda ke sAtha ina stotroM ke prakAzana se avazya hI inake paThana-pAThana meM vRddhi hogii| bhaktibhAva se, aotaprota tathA kAvya evaM alaMkAroM kI dRSTi se zreSTha kahI jAnevAlI ina kRtiyoM ke AhlAdaka rasAsvAda kA pAThaka avazya hI anubhava kareMge, inake dvArA jIvana meM aneka preraNAe~ prApta kara aneka AtmAe~ bhaktimArgonmukha baneMgI tathA vItarAga kI bhakti jIvana ko vItarAgabhAva ke prati AkRSTa kregii| hamArA stuti-sAhitya AgamoM ke kAla se hI paryApta vistAra ko pra.pta hai| pratyeka jinabhakti-sampanna bhavika apane AtmakalyANa ke liye prabhukRpA kA abhilASI hotA hai / isa para bhI jo saMvegI munivarga hai vaha to sarvatobhAvena mana, vacana aura kAyA se prabhu kI zaraNa prApta kara letA hai, ataH usakA pratyeka kSaNa upAsanA, nityakriyA evaM vyAkhyAnAdi meM hI bItatA hai| prAktana saMskAroM se tathA isa janma ke svAdhyAya se kavi-pratibhA-prApta munivarga iSTadeva ke caraNoM meM vANI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 ke puSpa sadA se arpita karatA AyA hai| ve hI puSpa uttarakAla ke bhavikoM ke liye stotra ke rUpa meM saMgrAhya hote rahe haiM / isa prakAra jaina sampradAya meM stotra-sampadA bahuta hI adhika saGgRhIta hai| pUjya upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja ne bhI prAkRta, saMskRta evaM gujarAtI-hindI bhASA meM aneka stotra likhe haiM unameM kucha to yatra-tatra prakAzita hue haiM aura kucha jo bAda meM upalabdha hue haiM ve isa granthameM anuvAdasahita diye gaye haiN| yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki 'devatA kI upAsanA, stuti, bhakti sAdhanA aura varadAna kyA ye kama-sattA para prabhAva DAla sakate haiM ? athavA karma ke kSayopazama meM nimitta bana sakate haiM ? aisI zaGkA sahajasambhava hai ! aisA samajhakara hI upAdhyAya jI ne 'aindrastuti' ke eka padya kI TIkA meM svayaM prazna uThAyA hai ki-'naca devatA-prasAdAdajJAnocchedAsiddhiH tasya kavizeSa-vilayAdhInatvAt' iti vAcyam, devatAprasAdasyApi kSayopazamAdhAyakatvena tathAtvAt, dravyAdika pratItya kSayopazama-prasiddheH' arthAt kyA devaloka ke devoM kI kRpA se ajJAnatA kA uccheda ho sakatA hai ? aura uttara meM kahA hai ki-'vastutaH ajJAnatA ke vinAza meM 'jJAnAvaraNIyAdi karma kA kSaya, kSayopazama kA kAraNa hai| itanA hone para bhI devakRpA bhI kSayopazama kA kAraNa bana sakatI hai, kyoMki kSayopazama kI prApti meM zAstrakAroM ne dravyAdika pA~coM ko kAraNa ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| inameM devatA-pramAda 'bhAva' nAmaka kAraNa meM antahita mAnA hai| sAtha hI puruSa kI pravRtti meM jisa prakAra zratajJAna upakArI hai usI prakAra devatA kI kRpA bhI upakArI hai, yaha bAta 'aindrastuti' meM padmaprabhastuti ke zloka 4 kI TIkA meM 'bhavati hi puruSapravRttau zrutamiva devatAprasAdo'pyupakArItyevamuktam' kahakara bhI usakI puSTi kI hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] isa dRSTi se hI prerita hokara sambhavataH sabhI sAdhakavarga: yadi svayaM kavitvazakti rakhatA hai to svayaM stotrAdi kI racanA karatA hai anyathA anya sAdhakoM dvArA praNIta stutiyoM se iSTadeva kI kRpA prApta karatA hai| isI prasaGga meM stotra, stuti, stava, saMstava, stavana Adi zabdoM se rUDha prakriyA ke zAbdika evaM pAribhASika arthoM para vicAra karanA bhI aprAsaGgika na hogaa| ___ ina sabhI zabdoM ke mUla meM STuna -stutau' dhAtu kA 'stu' rUpa nihita hai| stuti artha meM prayukta isa dhAtu kA sphuTa artha guNaprazaMsA hotA hai| isI ke AdhAra para - 'jinezvara deva ke viziSTa sadguNoM ke kIrtanAdi se sambaddha jo racanAe~ huI haiM ve 'stotra' nAma se abhISTa haiN|', stotra-racanA do prakAra kI hotI hai / eka namaskArarUpa aura dUsarI jinezvaradeva ke asAdhAraNa guNoM kA kIrtana karane rUpa / yahA~ dvitIyarUpa hI stotra' pada se gRhIta hai| artha kI dRSTi se vaise stotra, stava Adi zabda samAnArthaka hI haiM tathApi racanA kI dRSTi se kucha sUkSma bheda upalabdha hote haiM / yathA 'tatra stutirekazlokamAnA, eva duge tisalokA, thutIsu annesi jA hoI, samaya-paribhASayA stuticatuSTaye' Adi vAkyoM ke anusAra eka padya 1. uccaryuSTaM varNaneDA, stavaH stotra stutirnuti; / zlAghA prazaMsArthavAda: (abhitrAna-cintAmaNi, nAmamAlA, kANDa 2, 183/84 / ) stutirnAma guNakaghanam (mahi0 sto0)| 2- stutidvidhA praNAmarUpA, asAdhAraNaguNotkIrtanarUpA ca / AvazyakasUtre / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 se cAra padya taka kI racanA stuti kahalAtI hai jabaki 'stotraM punarbahuzlokamAnam' (paMcA0) ke anusAra stotra aneka zlokavAlA hotA hai / prastuta 'stotrAvalI' meM pratyeka stotra ke zlokoM kI saMkhyA bhI 4 se adhika hai, ataH inheM stotra kI saMjJA dI gaI hai| 'uttarAdhyayanasUtra' meM yaha bhI kahA gayA hai ki-'stutistU/bhUya kathanam' arthAt 'stuti khar3e hokara bolI jAtI hai jabaki stotrastavAdi baiThakara bole jAte haiN| . stutiyoM ke prakAra padyasaMkhyA evaM varNyaviSaya ke AdhAra para hI batAye gaye haiM jabaki racanA-sauSThava, uktiprakAra, vacanavaicitrya Adi kI dRSTi se to ye anekavidha hotI haiM / udAharaNa ke liye1-varNavinyAsAtmaka-ekAkSarI se lekara anekAkSarI tk| 2-bhASAvaividhya-paddhatirUpa-prAkRta, saMskRta, dezI, apabhraMza prAdi se mishrit| 3-camatkRtimUlaka-vividha camatkArapUrNa zAstrIya paddhatiyoM se . . rcit| 4-kalpanAmUlaka-vAcakoM ke mana ko mAnanda ke prAkAza meM vicaraNa karAnevAlI kalpanA se saMyukta / 5-vividhArthamUlaka-eka artha se lekara do, bAra, dasa, so arthoM se yukt| 6-kAvyakautukapUrNa-aneka viSayagarbha, citrabandhAdi tathA prahelikA, * samasyA-pUrti prAdi kAvyakautukoM se paripUrNa / inake atirikta bhI aura kaI prakAra prApta hote haiM, jinakI vizeSa carcA yahA~ prasaGgopAtta nahIM hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] ___ stuti kisakI kI jAtI hai ? yaha eka prazna aura uThatA hai, jisakA uttara hai ki-devatAoM meM arihaMtoM kI stuti kI jAtI hai| arihaMtoM ko tIrthaGkara bhI kahA jAtA hai| arihaMta sarvajJa hote haiM, sarvadarzI hote haiM, sarvottama cAritryavAn tathA sarvocca zaktimAn hote haiN| anya' zabdoM meM kaheM to trikAlajJAnI arthAt vizva ke samasta padArthoM ko prAtmajJAna dvArA jAnanevAle tathA sabhI padArthoM ko Atma-pratyakSa se dekha sakanevAle tathA rAgadveSa se rahita hone ke kAraNa sampUrNa vItarAga aura vizva kI samasta zaktiyoM se bhI anantaguraNa adhika zaktisampanna hote haiM / tathA namaskAra-sUtra athavA navakAramantra meM pahalA namaskAra bhI unheM hI kiyA gayA hai| arihaMta avasthA meM vicaraNa karanevAle vyakti saMsAra ke saJcAlaka, ghAtI-praghAtI prakArake pramukha ATha karmoM meM se cAra ghAtI karmoM kA kSaya karanevAle hote haiN| ina karmoM kA kSaya hone se, aThAraha prakAra ke doSa ki jinake caMgula meM sArA jagat pha~sakara mahAn kaSTa pA rahA hai, unakA sarvathA dhvaMsa hone para sarvoccaguNa sampannatA kA AvirbhAva hotA hai aura vizva ke prANiyoM ko ahiMsA, satya, acaurya, amaithuna tathA aparigraha kA upadeza dete haiM aura usake dvArA jagat ko maGgala evaM kalyANa kA mArga dikhalAte haiN| aise vyaktiyoM ko hI 'arihaMta' kahate haiN| __ye sarihaMta jaba taka pRthvI para vicaraNa karate rahate haiM taba taka unheM arihaMta ke rUpa meM hI pahicAnate haiN| kintu ye siddhAtmA nahIM kahalAte / kyoMki isa avasthA meM bhI avaziSTa cAra ghAtI karmoM kA udaya hotA rahane se alpAMza meM bhI karmAdAnatva rahatA hai| para jaba ye hI zeSa una cAroM aghAtI karmoM kA kSaya karate haiM taba antima deha kA syAga hotA hai aura AtmA ko saMsAra meM jakar3a rakhane meM kAraNabhUta Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 praghAtI. karmoM ke prabhAva meM saMsAra ke paribhramaNa kA anta ho jAtA hai, prasiddhaparyAya samApta hojAtA hai, siddha paryAya kI utpatti hone para AtmA siddhAtmA ke rUpa meM yahA~ se asaMkhya koTAnukoTi yojana dUra, loka-saMsAra ke anta meM sthita siddhazilA ke uparitana bhAga para utpanna. ho jAte haiN| taba ve siddhAtmA ke atirikta muktAtmA, niraJjana, nirAkAra Adi vizeSaNoM ke adhikArI bana jAte haiN| zAstroM meM zivaprApti, brahmaprApti, nirvANaprAptI, mokSaprApti prAdi zabdoM ke jo ullekha milate haiM, ve sabhI zabda paryAyavAcI haiN| siddhAtmA ho jAne para unheM punaH janma nahIM lenA par3atA hai arthAt ve ajanmA bana jAte haiM / janma nahIM to jarA aura maraNa bhI nahIM, maura jarA-maraNa nahIM to usase sambandhita saMsAra nahIM, saMsAra nahIM to Adhi, vyAdhi aura upAdhi se saMssRSTa anya vedanAeM, azAnti, duHkha, asantoSa, harSa-zokakhaida-glAni Adi kA leza mAtra saJcAra bhI nhiiN| namaskAra-sUtra ke dvitIya pada meM aise hI siddhoM ko namaskAra kiyA gayA hai aura unheM dvitIya parameSThI ke rUpa meM sthAna prApta hai| . vaise stuti ke pAtra to pA~coM parameSThI haiN| kintu unameM bhI dharmamArga ke aAdya prakAzaMka arihaMta hI hote haiN| jagat ko sukha-zAnti aura kalyANa kA mArga batAnevAle bhI ye hI haiN| prajA ke sodhe upakAraka bhI ye hI haiM / ataH sabhI arihaMta athavA arihaMtAvasthA kI stuti kI jAe yaha ucita aura svAbhAvika hai| ___ yahA~ yaha bhI vicAraNIya hai ki eka manuSya sAmAnya-sthiti se - uThakara arihaMta jaisI paramAtmA kI sthiti meM kaise pahu~catA hogA? isa sambandha meM zAstroM ke AdhAra para unake jIvana-vikAsa ko ati saMkSepa meM samajha leN| - akhila vizva ke prANimAtra meM se kucha prAtmAe~ aisI viziSTa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] hotI haiM ki, ve paramAtmA kI sthiti meM pahu~cane kI yogyatA rakhatI haiN|' aisI AtmAe~ jar3a athavA cetana kA kucha na kucha nimitta milane para apanI AtmA kA vikAsa karatI jAtI haiN| anya janmoM kI apekSA mAnavajanmoM meM usa vikAsa kI gati ati tIvra hotI hai| usa samaya ina AtmAnoM meM maigyAdi bhAvanAoM kA udgama hotA hai aura uttarottara isa bhAvanA meM pracaNDa vega AtA hai tathA eka janma meM ina kI maitrIbhAvanA parAkASThA para pahu~ca jAtI hai| unakI AtmAoM meM sAgara se bhI vizAla maitrIbhAva utpanna hojAte haiN| 'prAtmavat sarvabhUteSu sukhaduHkhe priyApriye', ke samAna vizva kI samagra AtmAoM ko ve aAtmatulya mAnate haiM / unake sukhaduHkha ko svayaM kA hI sukha-duHkha mAnate haiN| unheM aisA anubhava hotA hai ki-- janma-maraNAdi ke aneka duHkhoM se vyAkula, duHkhI aura azaraNa-rUpa isa saMsAra ko maiM bhoktavya duHkhoM se mukti dilA kara sukha ke mArga para phuNcaauuN| aisI zaktibala maiM kaba prApta kara sakU~gA? aisI prAntaradRSTi hone para sAmAnya nirbhara se aneka gunA adhika prabhAvazAlI tathA vAyu se bhI adhika vegazIla pravahamAna bhAvanA kA mahAsrota paramAtmadazA prApta kI jA sake aisI sthiti nirmANa karatA hai| isa sthiti kA nirmANa karanevAlA janma isa paramAtmA honevAle bhava se pUrvavartI tIsarA bhava hotA hai aura bAda meM tIsare hI bhava meM, pUrva ke bhavoM meM ahiMsA, satya, kSamA, tyAga, tapa, sevA, deva-gurubhakti, karuNA, dayA, saralatA Adi guNoM 1- 'prAtmavat sarvabhUteSu yaH pazyati' chAndogyaupaniSad kA yaha vAkya samajha meM na Aye to anarthakAraka bana jAe isa dRSTi se zrI hemacandrAcAryajI ne uttaravAkya sudhArakara 'sukhaduHkhe0' pada rakhakara niHsendeha banA diyA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 ke dvArA jo sAdhanA kI thI, usa sAdhanA ke phala-svarUpa paramAtmA ke rUpa meM avatAra lete haiN| yaha janma unakA carama arthAt antima janma hotA hai / be janma lene ke sAtha hI amuka kakSA kA (mati, zruta avadhi) viziSTa jJAna lekara Ate haiM / jisake dvArA maryAdita pramANa kI bhUta, bhaviSya aura vartamAna kI ghaTanAoM ko pratyakSa dekhA-samajhA jA sakatA hai| janma lene ke sAtha hI deva-devendroM ke dvArA pUjanIya banate haiM / tadanantara dhIre-dhIre bar3e hote haiN| gRhasthadharma meM hote hue bhI unakI prAdhyAtmika sAdhanA cAlU rahatI hai / svayaM ko prApta jJAna ke dvArA apanA bhogAvalI-karma zeSa hai, aisA jJAta ho to usa karma ko bhogavara kSaya karane ke lie lagna karanA svIkAra karate haiM aura jinheM aisI AvazyakatA na ho to use asvIkRta kara Ajanma brahmacArI hI rahate haiN| isake pazcAt cAritra, dIkSA athavA saMyama ke samakSa AnevAle cAritramohanIya karma kA kSamopazabha hone para, azaraNa jagat ko zaraNa dene, anAtha jagata ke nAtha banane, vizva kA yoga-kSema karane kI zakti prApta karane, yathAyogya avasara para sAvadha (pApa) yoga ke pratyAkhyAna tathA niravadha yoga ke prAsevana-svarUpa cAritra ko grahaNa karate haiN| tatpazcAt paramAtmA socate haiM ki janma, jarA, maraNa se pIr3ita tathA tatprAyogya anya aneka duHkhoM se santapta jagat ko yadi sacce sukha aura zAnti kA mArga batAnA ho, to pahale svayaM usa mArga ko yathArtharUpa meM jAnanA caahie| isake lie apUrNa nahIM meM pitu sampUrNa jJAna prApta karanA caahie| jise zAstrIya zabdoM meM kevalajJAna athavA sarvajJatva kahate haiM / tathA aisA jJAna, ajJAna aura moha ke sarvathA kSaya ke binA. prakaTa nahIM hotaa| ataH bhagavAna usakA kSaya karane ke lie ahiMsA, saMyama aura tapa kI sAdhanA meM ugrarUpa se laga jAte haiN| utkRSTa koTi ke pratinirmala saMyama kI ArAdhanA, vipula tathA atyugra Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] koTi kI tapazcaryA ko mAdhyama banAkara gAMva-gAMva, jaMgala-jaMgala aura nagara-nagara meM (prAyaH maunAvasthA meM) vicaraNa karate haiN| isa bIca unakA manomanthana calatA rahatA hai| viziSTa cintana aura gambhIra AtmasaMzodhanapUrvaka kSamA, samatA Adi zastroM se susajjita hokara mohanIya Adi karmarAjAoM ke sAtha mahAyuddha meM utarate haiM tathA pUrvasaJcita aneka saMvilaSTa karmoM ko naSTa karate jAte haiN| isa sAdhanA ke bIca cAhe jaise upasarga, ApattiyA~, saMkaTa athavA kaThinAiyA~ Ae~ to unakA saharSa svAgata karate haiN| ve use samabhAva se dekhate haiM jisake kAraNa maulika, prakAza, bar3hatA jAtA hai / anta meM vItarAgadazA kI parAkASThA taka pahu~cane para AtmA kA nirmala svabhAva prakaTa ho jAtA hai| AtmA ke asaMkhya pradezoM para AcchAdita karma ke prAvaraNa haTa jAne para kevalajJAna aura kevaladarzana kA sampUrNa jJAnaprakAza prakaTa ho jAtA hai arthAt trikAla-jJAnAdi kI prApti ho jAtI hai / pracalita zabdoM meM ve 'sarvajJa bana' gae aisA kahA jAtA hai| yaha jJAna prakaTa hone para vizva ke samasta dravya-padArtha aura unake kAlika bhAvoM ko sampUrNa rUpa se jAnanevAle tathA dekhanevAle banate haiM aura taba parAkASThA kA prAtmabala prakaTa hotA hai jise zAstrIya zabdoM meM anantajJAna, anantadarzana, anantacAritra tathA anantavIrya-bala (zakti) ke rUpa meM pahacAnA jAtA hai| isa prakAra jo sarvajJa, sarvadarzI, sarvacAritrI tathA sarvazaktimAn hote haiM ve hI stuti ke yogya hote haiM / sarvajJa bane arthAt ve, prANiyoM ke lie kyA acchA hai aura kyA burA ? dharma kyA hai aura adharma kyA ? heya kyA hai aura upAdeya kyA ? kartavya kyA hai aura akartavya kyA? sukha kisase milatA hai aura duHkha kisase milatA hai ? AtmA hai athavA nahIM hai to kaisA hai ? usakA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 26 svarUpa kyA hai.? karma kyA hai ? karma kA svarUpa kyA hai ? isa cetanasvarUpa AtmA ke sAtha jaDarUpa karma kA kyA sambandha hai ? hara samaya jIva ko kevala sukha hI sukha kA pUrNarUpeNa anubhava ho, aisA koI sthAna hai kyA ? yadi hai to vaha kisa prakAra prApta ho sakatA hai ? ityAdi aneka bAtoM ko jAnate haiM / Aja ke vaijJAnikoM ko to prANiyoM athavA saMsAra ke eka-eka padArtha ke rahasya ko samajhane ke lie aneka prayatna-prayoga karane par3ate haiN| para ye AtmAe~ to binA kisI prayatnaprayoga ke, ekamAtra kevalajJAna ke pratyakSa bala se vizva ke sabhI sacetana prANI, yathArtha tathA acetana dravya-padArthoM ke AmUla-cUla rahasyoM ko jAna sakatI haiN| unakI traikAlika sthiti samajha sakatI haiN| apane Atmabala se vizva meM yatheccha sthala para ur3akara jAnA ho, to palabhara meM A-jA sakatI haiN| sarvajJa vItarAga dazA ko prApta prabhu hajAroM AtmAnoM ko maGgala aura kalyANakArI upadeza satata pradAna karate haiM tathA vizva ke svarUpa ke yathArtharUpa se jJAtA hone ke kAraNa use yathArtharUpa meM hI prakAzita bhI karate haiN| ye arihaMta bhagavaMta apanI Ayu ko pUrNa karake jaba nirvANa (deha se mukti) prApta karate haiM taba ve siddhazilA para sthita mukti ke sthAna meM utpanna ho jAte haiN| aura vahAM zAzvatakAla taka Atmika sukha kA adbhuta Ananda prApta karate haiM jaisA ki mAnanda vizva ke kisI bhI sthala athavA padArtha meM nahIM hotaa| - yaha saba arihantapada kina kAraNoM se ? kisa prakAra prApta hotA hai, isakI eka acchI-sI rUparekhA prastuta kI gii| saMkSepa meM samajhanA cAheM to- ye arihaMta kI AtmAe~ aThAraha doSoM se rahita haiN| parama-pavitra aura paramopakArI haiM / vItarAga haiN| prazamarasa se pUrNa aura Anandamaya haiM / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] - unakI muktimArga batAne kI zailI anUThI aura adbhuta hai / unakA tattvapratipAdana sadA syAdvAda-anekAntavAda kI mudrA se.aMkita hai / mana, vacana aura kAyA ke nigraha meM ve bejor3a haiM / sUrya se bhI adhika tejasvI aura candramA se bhI adhika saumya aura zItala haiM / sAgara se bhI adhika gambhIra haiN| meru ke samAna aDiga aura acala haiM / anupama rUpa ke svAmI haiN| aise anekAneka vizeSaNoM se zobhita, sarvaguNasampanna arihaMta hI paramopAsya haiM aura isIliye ve stuti ke pAtra haiN| - isI prasaGga meM eka prazna aura kiyA jA sakatA hai ki 'stuti karane se kyA lAbha milatA hai ?' isakA uttara isa prakAra hai - __sarvaguNasampanna arihaMtoM kI stuti karane se mukti ke bIjarUpa tathA prAtmika-vikAsa ke sopAnarUpa samyagdarzana' kI vizuddhi hotI ___ tathA stuti karate samaya yadi bhagavAn hRdaya-mandira ke siMhAsana para virAjamAna hoM, to usase kliSTa karma kA nAza hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM eka sthAna para devoM ke stava-stuti-rUpa bhAvamaGgala ke dvArA jova kisa lAbha ko prApta karatA hai ? aisA eka prazna huA hai| vahA~ uttara meM bhagavAn ne batAyA hai ki-stava athavA stutirUpa bhAvamaGgala ke dvArA jIva jJAnabodhi, darzanaboghi aura cAritrabodhi 1- (pra0) cauvIsatthaeNaM bhatte ! kiM jaNayaI ? (u0) cauvIsatthaeNaM daMsaNa-visohi jaNayaI // 6 // (uttarA0) 2- hRdi sthite ca bhagavati kliSTakarmavigamaH // (dharmabindu') 3- (pra0) 'thaya thui maGgaleNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? (u0) nANadaMsaNacArittabohilAbhaM saMjaNayai, nANadaMsaMNacArittabohisaMpanneNaM jIve antakiriyaM kappavimANovavattiyaM pArAhalaM pArAheMi // 14 // // 1 ka jaNayai ? Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lAbha ko prApta karatA hai tathA isa prakAra samyagjJAnAdi ratnatrayI kA lAbha hone para vaha jIva AkAzavartI kalpavimAna meM utpanna hotA hai arthAt devatva prApta karatA hai aura anta meM ArAdhanA karake vaha prAtmA mokSa ko prApta karatA hai| tAtparya yaha ki paramAtmA ke stavana aura stutirUpa bhAvamaGgala se darzanazuddhi ke atirikta samyagjJAna aura kriyA kI bhI vizuddhi hotI hai tathA usase utpanna Atmikavizuddhi hI jIva ko mukti ke zikhara para pahu~cAtI hai / zrImanta athavA adhikAriyoM ko kI gaI stuti niSphala ho sakatI hai kintu tIrthaGkaroM kI stuti karane para vaha niSphala nahIM hotI hai| aura vaha paramparA se bAhya evaM prAbhyantara sukha ko detI hai| isa taraha stuti bhI eka prakAra ke rAjayoga kA hI sevana hai| . ___ anya zabdoM meM kaheM to anantajJAnI kI stuti se anantajJAna prakaTa hotA hai, jaise rAgI kI stuti karane se rAgIpana prakaTa hotA hai usI prakAra vItarAga ko stuti karane se vItarAgadazA prakaTa hotI hai aura ananta vIryazAlI kI stuti karane se ananta vIrya prApta hotA hai| ___ tathA puNyAnubandhI puNya kI prApti aura iSTa manoratha kI prApti bhI sulabha bana jAtI hai| - ina bAtoM ko lakSya meM rakhakara prastuta stotroM kA nityapATha, sArtha manana aura AtmIkaraNa karanA pratyeka sAdhaka ke liye atyAvazyaka apanI bAta pUjya upAdhyAyajI kI racanAe~ vidvadbhogya mAnI jAtI haiM / una kI jJAnazakti prabala thI aura saMskRta-bhASA ke byAkaraNa, alaMkAra Adi se yukta utkRSTa koTi kI racanAe~ ve dhArApravAharUpa se likhA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] karate the| ataH ina racanAoM kA bhASAnuvAda kiye binA rasaM prApta karanA sarvasAdhAraNa ke liye kaThina hI thaa| yahI kAraNa hai ki anuvAda kArya ko Avazyaka mAnA gyaa| ___ ina kRtiyoM meM se kucha kRtiyoM tathA anya kRtiyoM ke kucha padyoM kA prAthamika gujarAtI anuvAda maiMne kiyA thaa| jo kRtiyA~ dArzanika tathA tarkanyAya se adhika puSTa thIM unake anuvAda kA kArya ekAnta tathA paryApta samaya kI apekSA rakhatA thA, tathA kucha kRtiyoM evaM kucha padyoM ke anuvAda kA kArya mere liye bhI duHzakya thaa| itanA hone para bhI 'jaise taise samaya nikAlakara, parizramapUrvaka AvazyakatAnusAra anya vidvAnoM kA sahayoga prApta karake bhI upAdhyAya mahArAja kI kRtiyoM ke anuvAda kI yaha tuccha sevA mujhe hI karanI cAhiye' aise mere mAnasika haThAgraha ke kAraNa varSoM taka yaha kArya kisI anya ko maiMne nahIM diyaa| anta meM mujhe lagA ki maiM eka se adhika ghor3oM para savAra huuN| kArya kA bhAra bar3hatA hI jA rahA hai tathA sArthaka athavA nirarthaka dinoMdina bar3hatI ulajhaneM bhI merA samaya khA rahI haiM, eka ke bAda eka Ane vAlI dIrghakAlIna bImAriyA~, anya prakAzanoM ke cala rahe kArya, kalA ke kSetra meM ho rahI pravRttiyA~ tathA svecchA se athavA anicchA se sAmAjika kAryoM meM honevAlI vyastatA, Adi ke kAraNa mujhe anubhava huA ki yaha kArya aba mujha se honA sambhava nahIM hai| ataH yaha kArya maiMne mere vidvAn mitra paNDitoM ko sauMpa diyA, jisakA ullekha prakAzakIya nivedana meM kiyA gayA hai| unhoMne sahRdayatA se pahale kiye gaye kArya ko parimArjita kiyA tathA 'vIrastava' nAmaka jisa kRti kA anuvAda nahIM huA thA usakA anuvAda bhI mere vidvAn sahRdayI mitra DaoN. rudradevajI tripAThI ne kiyaa| anta meM sampUrNa presakaoNpI saMzodhana ke liye mere pAsa bhejii| vaha presakaoNpI vibhinna vyastatAoM ke kAraNa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 maiM dekha nahIM pAyA tathApi siMhAvalokananyAya se dekha gayA / kahIM-kahIM artha kI dRSTi se vicAraNA-sApekSa sthala the aura 'vIrastava' kA anuvAda paryApta parizramapUrvaka karane para bhI yatra-tatra santoSakAraka pratIta nahIM huA, ataH Avazyaka sUcanAoM ke sAtha presakaoNpI anuvAdaka ko preSita kii| unhoMne bhI punaH apekSita sazodhana-parivardhana kiyA, tathApi punaravalokana kI apekSA rakhane yogya zliSTa kRti hone se isa viSaya kA koI suyogya vidvAn isa anuvAda ko sUkSmadRSTi se dekha le aura azuddha evaM zaMkAspada jo sthala hoM unheM niHsaMkoca batalAye athavA isakA sampUrNa anuvAda pRthaka rUpa se karake preSita karane kI mahatI kRpA kare to atyanta Ananda hogA tathA usake dvArA isake pazcAt mudrita honevAlA gujarAtI anuvAda pAThakoM ko pramANitarUpase diyA jA skegaa| prakAzana ke liye maiMne prAthamika yojanA isa prakAra banAI thI ki pratyeka zloka ke nIce gujarAtI aura hindI anuvAda diyA jAe jisase mere gujarAtI dAnadAtA evaM pAThakoM ko pUrNa santoSa ho, kintu gujarAtI anuvAda ke liye maiM samaya nikAlane kI sthiti meM nahIM thaa| dUsare ke dvArA bhASAntara karavAne kA prayAsa kiyA kintu usameM paryApta samaya lagatA aura suyogya anuvAda na ho to usakA koI phala nahIM / aisI sthiti meM abhI to hindI anuvAda se hI santoSa kiyA hai / bhaviSya meM yathAzakti zIghra gujarAtI anuvAda karavAkara isakA prakAzana kiyA jAe isake lie avazya prayatnazIla rhuuNgaa| koI saMskArI bhASA ke lekhaka munirAja athavA koI vidvAn aise upakAraka kArya ko karane ke liye taiyAra hoM, to ve mere sAtha avazya patra-vyavahAra kareM aisI merI vinamra prArthanA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] prastuta stotra kAvya, alaMkAra, artha, bhASA tathA vividha dRSTi se kisa prakAra uttama koTi ke haiM, isa sambandha meM maiM kucha bhI nahIM likha pAyA huuN| isake sampAdaka DaoN. tripAThIjI ne upodghAta meM isa para kucha likhA hai tathApi aura koI suyogya vidvAn isakI samIkSA karake bhejegA to gujarAtI prAvRtti meM use avazya prakAzita karUMgA tathA gRhastha vidvAn hogA to unheM yogya puraskAra dene kI vyavasthA bhI saMsthA kI ora se kI jaaegii| / stotra ke zlokoM ke TAipa jo prayogoM meM lAye gaye haiM, ve iname Dyor3he moTe prayoga meM lAne cAhiye the kintu presa meM suvidhA na hone se vaisA nahIM ho skaa| isa stotrAvalI meM mudrita stotroM meM se bahuta se to yadyapi isase pUrva bhinna-bhinna saMsthAoM ke dvArA pustakoM athavA pratiyoM ke AkAra meM chapa cuke haiM tathA kucha stotra gujarAtI anuvAda ke sAtha bhI chape haiM kintu isameM kucha stotra pahale bilakula prakAzita nahIM hue the aura zeSa itastataH pRthak-pRthak mudrita the una samasta stotroM ko eka hI sAtha arthasahita prakAzita karane kA yaha pahalA avasara hai| upAdhyAyajI ke stotra 'stotrAvalI' ke nAma se prasiddha haiM ataH isa grantha kA nAma bhI 'stotrAvalI' hI rakhA gayA hai| bImArI ke kAraNa hAspITala meM zayyAdhIna hone se isa sambandha meM vistRta paricaya likhanA sambhava nahIM thA ataH saMkSepa meM hI ullekha kiyA hai| mere sahRdayI mitra DaoN0 rudradeva tripAThI ne anuvAdaka, anuvAda saMzodhaka tathA sampAdaka ke rUpa meM mudraNAdi kA samasta uttaradAyitva le Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 35 kara jo sahayoga diyA hai, tadartha ve sacamuca abhinandana ke adhikArI ___ upAdhyAya jI ke dvArA viracita 'kAvyaprakAza' kI TIkA kA hindI anuvAda sahita mudraNa kArya, prUphasaMzodhana Adi bhI ve hI bar3I lagana se kara rahe haiM / kucha mahInoM meM vaha kRti bhI prakAzita ho jaaegii| upAdhyAyajI ke granthoM kA varSoM se apUrNa par3A huA kArya mere dharmasnehI-dharmabandhu zrI cittaraMjana DI0 zAha tathA dharmAtmA saralA vahina ne 'mAuNTa yUnika' meM sthita unake anuja bandhu hemantabhAI ke sthAna kI hameM suvidhA dI aura bAhara ke kisI bhI vyakti ke Ane para kar3A pratibandha rakhakara bhU-garbha-vAsa ke samAna hI maiM vahA~ rhaa| nIrava zAnti tathA dina ke dasa-dasa, bAraha-bAraha ghaNTe taka kArya karake upAdhyAyajI kI racanAtroM kI presakApiyA~ saMzodhana ke lie jo apUrNa thIM tathA kucha ko antima rUpa denA thA una sabhI ko vyavasthita rUpa diyaa| isa 'stotrAvalI' kA antima vyavasthApana bhI mAuNTa yUnika sthAna meM hI kiyA gayA / dasa varSa kA kArya jo prakhyAta sthAnoM meM mujha se sampanna nahIM ho sakA thA use prastuta sthAna meM cAra-pAMca mAsa meM pUrNa kara sakA isa sambandha meM vizeSa ullekha maiM prakAzita honevAle anya grantha ke nivedana meM karanA cAhatA huuN| abhI to maiM apane ina uparyakta bhaktizIla, dharmAtmA, suzrAvikA-saralA bahana, kokilA bahana, zrI viralabhAI tathA ghara ke zirazchatra dharmAtmA suzrAvaka zrI dAmodara bhAI aura unakI dharmapatnI samAjasevikA dharmAtmA sva0 zrI rambhA bahana Adi kuTumba parivAra kA bahuta hI AbhArI huuN| ye Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] sabhI zrutasevA ke isa kArya meM aneka prakAra se sahAyaka bane tadartha dhanyavAda detA hU~ tathA deva, guru aura dharma ke prati aisA bhaktibhAva sadaiva banA rahe aisI zubhakAmanA karatA huuN| stotra ke anuvAda kA kArya atyanta kaThina hai / anuvAda kI paddhati evaM abhivyakti bhI pRthak-pRthak hotI hai| yahA~ eka paddhati kA anusaraNa karate hue anuvAda prastuta kiyA gayA hai / ataH anuvAda meM jo bhI truTiyAM rahI hoM unheM pAThakagaNaM sudhAra kara par3heM tathA saMsthA ko bhI sUcita kreN| anta meM sabhI prAtmAe~ ina stotroM kA sahRdayaMtApUrvaka adhyayanaadhyApana karake prAdhyAtmika prakAza prApta kareM yahI maGgala kAmanA hai| '-muni yazovijaya DaoN0 bAlAbhAI nANAvaTI haoNspITala vilepArale (bambaI) di013-4-75 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta stotra-sAhitya digdarzana tathA stotrAvalI :: eka anucintana :: akSuNNa-paramparA __ hamArA kAvya-saMsAra apAra hai| isameM koTi-koTi kAvya-kalAkuzaloM ne apanI-apanI kAvya-keliyA~ kutUhala-pUrvaka prakaTa kI haiM, jisakA sAmUhika saGkalana karanA vidhAtA se bhI sambhava nahIM hai| kyoMki aneka kavivaroM ne vacana-vaicitrya sampanna sumana samarpita kie haiM, kaI prAcAryoM ne bhAva-bhakti kI dhArA se arAdhya ke caraNoM ko pakhArA hai, bahuta se prabhukRpA prApta sAdhakoM ne apane antara kI vINA ke tAroM para prArthanA ke sumadhura gIta gAe haiM to lakSa-lakSa lakSya prApti ke icchukoM ne lIlAmaya kI lalita lIlAoM ke prAkhyAnoM se pUrNa apanI bhAratI se devAdhideva kI AratI utArI hai| inhIM ke prabhAva se yaha asAra saMsAra sArapUrNa banA aura una vacanoM kA Azraya lekara aneka jIva Atma-kalyANa karane meM agrasara hue| yaha paramparA Agama aura veda donoM ke udbhava kAla se hI akSuNNa rUpa se pravahamAna hai| pArAdhanA ke mAnabindu aura stuti AgamoM kI aparimeya jJAna-garimA kA avagAhana karanevAle pUrvAcAryoM ne mAnava-jIvana kI saphalatA evaM karmanirjarA-pUrvaka zubha karmoM ke udaya ke lie ArAdhanA ke vibhinna mArgoM kA prarUpaNa kiyA hai| ina mArgoM meM kucha sUkSma aura kucha sthUla saMketoM kA samAveza huA hai| sUkSma-saGketa uttama sAdhakoM ke lie nirdiSTa haiM, jinameM utkRSTa yoga ko bhUmikAe~ tathA mAntrika-prakriyAoM ke sAtha-sAtha lokottara vairAgya kI AvazyakatA hotI hai| aisI sAdhanA meM subuddha evaM kRtazAstra guru Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] svayaM apane ziSya kI pAtratA, yogyatA, dRDhatA aura lakSyakacakSuSkatA kA parIkSaNa karake apane sAnnidhya meM sAdhanA karavAte haiM, usase niyata aura apekSita kriyA kA pratyakSa nirdeza prAyogika rUpa se milatA rahatA hai| kintu laukika-kriyAnoM se saGkrAnta tathA yantra kI bhAMti paramukhApekSI Aja ke mAnava ke lie yaha saba sahaja sAdhya nahIM hai, ataH sthUla saGkatoM kA nirdeza madhyama sAdhakoM ke lie diyA gayA hai| inameM bAhya upakaraNoM ke dvArA prabhu-pUjA aura stuti, prArthanA Adi kA viziSTa sthAna hai| pUjA meM sAdhaka apanI zakti ke anusAra saJcita dhana kA vyaya karake pUjA-sAmagrI lAtA hai aura use bhAva-bhakti ke sAtha mantraprArthanA-pUrvaka prabhu ko samarpita karatA hai / tadanantara stuti-stotra dvArA prabhu kI kRpA-prApti ke lie nivedana karatA hai, yaha eka sAmAnya vidhi hai / isI lie stuti ko ArAdhanA kA eka pramukha mAnabindu bhI kahA jAtA hai, jo ki sabhI dRSTi se satya bhI hai / isI satya kI puSTi anya dRSTi se bhI hameM prApta hotI hai aura 'stotra-stuti kI AvazyakatA' sahaja siddha ho jAtI hai| 'stutiyoM kA prAvirbhAva mAnava-janma meM AyA huA prANI pada-pada para saGkaToM kA sAmanA karatA hai / kaI bAra vaha prArta hokara sahAyaka kI khoja karatA hai, to kaI bAra kisI jJAna-vizeSa kI upalabdhi ke lie lAlAyita hotA hai| laukika ghAta-pratighAto ke kAraNa umar3a-umar3a kara AnevAle prabhAvoM ke bAdala usakI pArzvabhUmi ko ghera lete haiM, usa samaya kI viDambanA kucha ora hI hotI hai, yahA~ taka ki una dinoM jo sahAyaka milate haiM ve bhI 'andha-badhira-saMyoga' ke atirikta kucha nahIM hote / 'eka bA~dhatA hai to hajAra TUTatI haiM' isa prakAra prabhAvoM kI zRGkhalA kabhI kisI dina kisI bhI prakAra se vyavasthita nahIM ho paatii| ataH 'Arta, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 36 jijJAsu, arthArthI aura jJAnI'' sabhI guru-prApti ke pazcAt ekamAtra azaraNa-zaraNa, akAraNa-karuNA-karaNa-parAyaNa paramAtmA kI zaraNa meM pahu~cate haiN| ___ zaraNa meM pahu~cane kI bhAvanA ke sAtha hI uparyukta sthitiyoM meM se kisI bhI sthiti kA vyakti socatA hai ki-'mujhe kyA kahanA cAhie, kisa prakAra kahanA cAhie ?' kyoM ki jo sAMsArika AzrayadAtA the, unako to 'pApA mAmA, kAkA, mAtA' Adi kaha kara AtmIyatA prApta kara letA thA kintu paramAtmA to kisI eka kA AzrayadAtA nahIM hai, vaha to carAcara kA pAlaka hai aura mujha jaise yahA~ eka-do, cArachaH hI nahIM, apitu anantAnanta jIva apanI-apanI samasyAeM lekara upasthita haiN| sabhI apanI-apanI vANI meM anekAneka prakAra se prArthanAe~ tayA guNa-gAna kara rahe haiM / ataH vaha kucha kSaNoM ke lie stabdha ho jAtA hai kintu 'mAMge binA mAtA bhI dUdha nahIM pilAtI' aura 'bolane se dhUla bhI biqa jAtI hai' yahI saba socakara vaha kucha bolatA hai aura jaise-jaise vaha apanI pAzAtroM ko aMkurita hote dekhatA hai vaisevaise usakI vANI vividha zRGgAra sajane lagatI hai| . usa sthiti meM sukha kI AzaMsA, kRpA kI kAmanA, apekSita kI prArthanA aura upekSaNIya kI nivRtti ke lie sote-jAgate, uThate-baiThate, ha~sate-gAte tathA rote-cIkhale jo bhI bolatA hai, jaise bhI bolatA hai vahI 'stuti' bana jAtI hai / isa taraha antastala hI stuti kI udgamasthalI hai aura usakI sahaja dhvani ke rUpa meM hI usakA AvirbhAva hotA hai| acetana prakRti ke kArya-kalApoM meM saritAnoM kA kala-kala, pattoM kA marmara, bAdaloM kI gar3agar3a, kandarAmoM kI prati-dhvani tathA cetana - 1. caturvidhA bhajante mAM janAH sukRtino'rjuna ! / Arto jijJAsurarthArthI jJAnI ca bharatarSabha / / 7 // (gItA). Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] * pazu-pakSiyoM meM pratyeka ke garjana, tarjana aura kalaravoM meM bhI usI para mAtmA ke prati kI jAnevAlI anirvacanIya stuti kA AbhAsa milatA hai / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki 'sRSTi ke prArambha kAla se hI stuti-stotra kA AvirbhAva huA hai, yaha nirvivAda hai| stotra kI paribhASA vizva ke samasta dharmoM kA sarvottama tathA prAthamika sAhitya stotrarUpa meM hI prApta hotA hai / aise sAhitya kA paryAlocana karane se vidita hotA hai ki-'iSTa deva ke prati kRtajJatA-jJApana athavA Atma-nivedana kA hI nAma stotra' hai / tathApi vidvAnoM kI tuSTi ke lie vicAra karate haiM to 'STuJ-' dhAtu se 'tra' pratyaya hone para 'stotra' aura 'ktin-ti' pratyaya hone para stuti zabda banatA hai / inakA artha hai stuti arthAt 'stotavya devatA ke prazaMsanIya guNoM ke sambandha meM kathana hI stuti athavA stotra kahalAtA hai| 'jaiminIya-nyAyamAlA' meM 'stotavyAyA devatAyAH stAvakairguNaiH sambandhakIrtanaM stoti-zaMsati-dhAtvorvAcyorthaH' kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| stotra zabda se yaha sahaja hI vyakta hotA hai ki 'yaha stuti ke lie racita kAvya hai| apane iSTadeva ke guNAnuvAda aura apanI Antarika abhilASA kA stotra meM usake racayitA sAkSAtkAra karAte haiM tathA aise stotra bhakta kI bhaktibhAvanA kI uccatA athavA viziSTatA kA AbhAsa karAte haiN| laukika dhAraNA ke anusAra 'katipaya atizayoktiyoM ko mAdhyama banAkara kI gaI prazaMsA hI stotra hai' yaha kahanA kathamapi ucita nahIM hai, kyoMki zAstrakAroM kI AjJA hai ki 'paramAtmA kI kevala stuti kI apekSA usameM usakI mahatI zaktiyoM aura guNoM kA cintana karanA caahie| aise cintana se mAnava ko apane avaguNoM aura asamarthatAMtroM kA jJAna hotA hai tathA vaha apanI vikAsa-sAdhanA meM tatpara hotA hai|' pUrvamImAMsA ke arthavAda prAmANyAdhikaraNa meM vyAkhyAkAra vedAntA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 41 cAryAdi ne tathA uttaramImAMsA ke devatAdhikaraNa sU. 1-3-26 meM bhASyakAra evaM bhASya-vivaraNakAra AcAryoM ne stuti zabda kI vyAkhyA meM siddhAnta nizcita kiyA hai ki "guNa yadi asat hoM, to stutitva hI naSTa ho jAe athavA mithyAguNa kahane se prarocanA bhI nahIM ho sakatI hai / ataH arthavAda karma ke prarocaka arthavAda guNoM kI vidyamAnatA ko hI vyakta karate haiN|" kyoMki utkarSAdhAyaka guNoM kA varNana hI stuti hone se guNa na hoM aura mithyAkathana kiyA jAe to vaha eka prakAra se pratAraNA hI kahI jaaegii|' ataH Izvara ke guNoM kA kIrtana hI bhagavatstuti kahI jA sakatI hai| 'stutividyA' ke racayitA zrIsamantabhadrAcArya ne stuti karane kA mukhya hetu 'pAgasAM jaye' arthAt aparAdhoM para vijaya prApta karanA mAnA hai| anya vidvAn stotra kI paribhASA karate hae kahate haiM ki-'pratigItamantrasAdhyaM stotram, chandobaddhasvarUpaM guNakIrtanaM vA' arthAt pratyeka gIta-padya meM jo mantra-vicAraNA prastuta hotI hai, vaha stotra hai athavA chandobaddha rUpa meM jo gUNakItana kiyA jAtA hai, vaha stotra hai| viSNusahasranAma tathA lalitAsahasranAma Adi meM to devatAoM ke nAma hI stuti-stotra ginAe haiN| isI prakAra agnipurANa meM alaGkAroM kI zRGkhalA meM 'stuti' ko eka svatantra alaGkAra hI mAnA hai| isa prakAra stotra kI paribhASAe~ bhI aneka rUpa meM prApta hotI haiM kintu ina saba meM-'bhagavattoSa eva sarvatra kAraNaM tasya ca sAdhanaM bhagavatstutireva'-sarvatra bhagavat-santuSTi hI kAraNa hai aura usakA upAya ekamAtra bhagavatstuti hI hai| isI lie kahA gayA hai ki 1. guNakathanaM hi stutitvaM guNAnAmasadbhAve stutitvameva hIyeta / na cAsatA guNena kathanena prarocanA jAyate / ataH karma prarocayanto guNasadbhAvaM bodhayantyevArthavAdAH / zAstramuktAvalI pU0 mI0 1-2-7 / tathA--stuterutkarSAdhAyakaguNavarNanarUpatvena guNAbhAve'satkathanaM pratArakatA sampAdayet / (araNabhASya prakAza 1-3-26) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] - stavairuca stavairuccAvacaiH stotraH paurANaH prAkRtairapi / stutvA prasIda bhagavanniti vandeta daNDavat / ' choTe-bar3e, paurANika athavA prAkRta stava-stotroM ke dvArA stuti karake 'bhagavan ! prasIda' aisA kahe aura daNDavat praNAma kre| . . . stotroM ke prakAra 'zaunakIya bRhadevatA' meM kahA gayA hai ki 'stutistu nAmnA rUpeNa karmaNA bAndhavena ca / svargAyurdhana-putrAdyairathairAzIstu kathyate // ' arthAt stuti ko nAma, rUpa, karma aura bandhutva,ke dvArA vyakta kiyA jAtA hai tathA svarga, Ayu, dhana aura putrAdi prApti kI bhAvanA se AzIrvAdAtmaka stuti bhI kI jAtI hai| isake AdhAra para 1-nAmastotra, 2-rUpastotra, 3-karmastotra, 4-guraNastotra aura 5-prAzIHparaka stotra aise pA~ca prakAra kie jA sakate haiM / anya prAcAryoM kA abhimata hai ki mUlataH tIna prakAra haiM-1-ArAdhanA-stotra, 2-arcanA-stotra tathA 3-prArthanA-stotra / ina prakAroM meM 'ArAdhya ke rUpa, guNa tathA aizvarya kA vistRta varNana jinameM rahatA hai, ve pArAdhanA-stotra kahalAte haiN| bhAva-bhaktimUlaka dravyapUjA ke vividha prakAroM ke sAtha Izvara ke kRtitva evaM kartRtva kA jahA~ vizleSaNa ho, ve arcanAstotra kahe jAte haiN| tathA ArAdhya kI prazaMsA, ArAdhaka kI dayanIyatA evaM dInahInatA kA pradarzana karate hue jahA~ prabhu kI vizeSa anukampA-prApti ke lie prArthanA, nivedana Adi kie jAte haiM, ve prArthanA-stotra kI koTi meM Ate haiN| kucha vidvAnoM kA vicAra hai ki-1-dravya, 2-karma, 3-vidhi aura 4-abhijana nAmaka stotroM ke cAra vibhAga hote haiM jaba ki upalabdha stotra-sAhitya ke AdhAra para to stotroM ke aneka prakAra kie jA sakate haiN| 1 zrImadbhAgavatapurANa, 11 / 27 / 45 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 43 udAhararamArtha-saMkhyAzrita-stotra-muktaka, paJcaka, SaTpadI, saptaka, aSTaka, dazaka, dvAdazI, paJcadazI, SoDazI, viMzatikA, catuviMzatikA, dvAtriMzikA, paJcAzatI, zataka, paJcazatI, sahasranAma Adi / phalAzritastotra-bhigraha, anugraha, upAlambha, pIDAhara, RNahara, dAridrayanAzaka, rakSA, varma, kavaca, paJjara, zaraNa Adi / dhyAnapUjAzrita-nyAsa, dhyAna, hRdaya, prArthanA, aparAdha kSamApana, mAnasa-pUjA prAtmabodha, kaivalya vairAgya Adi / mantrapadAzrita-vibhinna devatAoM ke mantroM ke samAveza se yukta / zAstrAzrita-bhinna-bhinna zAstra evaM sampradAya ke siddhAntoM kA pratipAdana karanevAle stotra / kAvyakalAzrita-jisameM 1-'koSa' kI dRSTi se nAmamAlA aSTottarazatanAma, sahasranAmAdi, 2- 'bhASA' kI dRSTi se vividha bhASAoM ke sauSThava se sajjita, 3-'chanda' ko dhyAna meM rakhakara banAye gaye AryAdi stotra, 4- alaMkAra' ko mAdhyama banAkara likhe gaye stotra jinameMzabda aura arthagata alaGkAroM ke aGkana pramUkhatA ko liye rahate haiM, 5- 'camatkArAzrita'-kAvya evaM tatsambandhI anyAnya vibhinna camatkAra, jaise citrabandha, samasyApUrti, zleSa, sarasvatI, kamala Adi pramukha padagarbha, mantra, yantra, tantra, yoga, bheSaja, AbhAraNaka Adi ko gabhita rakhakara banAye gaye stotra Ate haiN| isI prakAra upadezAzrita --jIva, AtmA, mana, mAnava Adi ko lakSya meM rakhakara unakA kalyANa karane kI bhAvanA se diye gaye upadezoM ko Avajita karane vAle stotra Adi aura bhI bheda ginAye jA sakate haiN| ___ isI prakAra 'rucInAM vaicitryAd Rju-kuTilanAnApathajuSAm' ke * anusAra bhakti, prAcArya aura kaviyoM ke vAgvilAsa kA varSA ke dinoM meM anAyAsa girI huI bUMdoM ke samAna yathAruci, yathAmati, yathAgati 1. . aise katipaya stotroM kI vidhAnoM ke paricaya ke lie 'cAraNasmA' u0 gaja' rAta se prakAzita 'zrI bhaTevApArzvanAtha smRtigrantha' meM lekhaka kA hI 'bhAratIyaM stutisAhityaM jainasampradAyazca' zIrSaka lekha draSTavya hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] mArgAnusaraNa kI paddhati kI gaNanA sAmudrika taraGga, nakSatramAlA evaM sikatAsamUha kI gaNanA ke samAna nitAnta duHzakya hai| stuti karane kI paddhati stuti kisa prakAra kI jAya ? yaha eka prazna hai| prAyaH stotrakAra stuti ke prArambha meM pragantuM stotuM vA kathamakRtapuNyaH prabhavati ?,' mahimnaH pAraM te paramaviduSo yadyasadRzI- "mamApyeSa stotra hara nirapavAdaH parikaraH,2 sarati sarati ceta: stotumetanmadIyaM, na tA giro yA na vadanti te guNAn , stavanamiSAtte nijAM jihvAm', tvaM nAthastvAM stuve nArtha ityAdi sahasroM tarka-vitarka dekara apanI Asakti, ajJAna, AvazyakatA prAdi ko siddha karate hue pravRtti ko siddha karatA hai tathA prAcArya samantadra ne 'svayambhUstotra' meM kahA hai ki- stutiH stotuH sAdhoH kuzala-pariNAmAya sa tadA, bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca stH| kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe' zreyasapathe, stuyAnna tvAM vidvAn satatamabhipUjya namijinam / / 116 / / isa prakAra uttama stotA. ke kuzala pariNAmoM ke liye hotI hai phira usakA phala prApta ho, athavA nahIM / isaliye stuti phalAkAMkSA se rahita hokara 'dIpaka meM jalane vAlI battI ke samAna tailAdi se sajjita hokara, jaise vaha dIpaka kI upAsanA karatI huI usake caraNoM meM hI tanmayatA-pUrvaka apane Apako samarpita kara detI hai, tadrUpa bana jAtI hai aura svayaM dIpa ke samAna banakara prakAzamAna ho jAtI hai, vaise hI' statikAra bhI svayaM meM usa zuddha svarUpa ko vikasita karane kI dRSTi 1. saundaryalaharI meM zrI zaGkarAcArya / 2. mahimna: stotra meM zrIpuSpadanta / 3. sarvajina sAdhAraNa stava meM zrI naracandra sUri / 4. sAdhAraNajina stavana meM zrI bappabhaTTa sUri / 5. jinastutipaJcAzikA meM mhiimerumuni| 6. sAdhAraNa jina stavana meM zrI somaprabha sUri / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 se stuti kre| ___ isase yaha spaSTa hai ki jo stuti kevala stuti ho athavA totAraTanta athavA rUDhipAlana mAtra ho, to usase koI artha siddha nahIM hotA vaha to sacce hRdaya se honI cAhiye / stutikartA stotavya ke guNoM kI anubhUti karatA hayA usI kA anurAgI banakara athavA tadrUpa banakara una guNoM ko svayaM apane meM vikasita karane kA prayAsa kare to stuti kA uddezya evaM usakA phala siddha hotA hai / isake sAtha hI zraddhA aura vizvAsa, mana, vacana tathA kAyA ke dvArA stutya ke prati niSThA honA bhI pUrNa Avazyaka hai| vaise stuti sAdhanA ke Avazyaka aMga 'dhyAna' kA hI vizadarUpa kahA jA sakatA hai| aneka bhakta sAdhaka jaba apane ArAdhya kA dhyAna-padyAtmaka svarUpa varNana karate haiM to jisa prakAra kA varNana hotA hai usI prakAra kA svarUpa pratyakSa ho jAtA hai| stuti meM bhI yahI sthiti apekSita haiM / vividha chandoM kA prayoga, kAvya-kalA se pUrNa zabda-vinyAsa, alaMkRta zailI aura kalpanAmUlaka bhAva-samAveza Adi stutiyoM meM isI tathya ko sAmane rakhakara likhe jAte haiM ki unake paThana-zravaNa se nirmala-citta meM varNanAnusArI pratibimba aGkita ho sake tathA kucha kSaNoM ke liye tadAkArAkArita cittavatti bne| mahAkavi kAlidAsa ne likhA hai ki 'stotraM kasya na tuSTaye ?'stotra kisa kI prasannatA ke liye nahIM hotA ? isakA tAtparya yaha hai ki stotrapATha meM tuSTikAritA honI caahiye| vaise zAstroM meM kahA gayA hai ki 'stotra kA mAnasika smaraNa aura mantra kA vAcika smaraNa donoM hI phUTe hae kalaza meM pAnI bharane ke samAna haiN,|' ataH stotrapATha madhura svara se vAcika rUpa meM honA cAhiye, sAtha hI arthAnusandhAna.-'jo bolA jA rahA hai usakA artha kyA hai ? isakA jJAna-' 1. manasA yaH smaret stotraM, vacasA vA marnu japet / ubhayaM niSphalaM devi ! bhinnabhANDodakaM yathA ||-kulaarnnvtntr, ullAsa 15 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] rakhate hue yaha pATha hone se saphala hotA hai| tIsarI bAta hai stotra-pATha nityakarma ke pazcAt karane kii| yaha sAmAnya prakriyA hai| 'jJAnapUrvaka kiyA huA karma niSphala nahIM hogA' isa bAta ko dhyAna meM rakha kara stotra ke chanda bolane kI paddhati, zuddha uccAraNa aura rasAnukUla svaroccAra ye saba bAteM pUjya gurudeva athavA yogya vidvAn se sIkha lenA bhI hitAvaha hai| katipaya siddha stotra vizva-sAhitya ke virAT darzana meM yadi dhyAnapUrvaka dekhA jAe to yaha nizcita rUpa se kahanA par3egA ki sarvAdhika sAhitya meM stutisAhitya jitanA vizAla hai utanA anya sAhitya nhiiN| veda, Agama, sutta-piTaka Adi sabhI meM stutiyA~ haiN| purANoM meM bahudhA stutiyA~ varNita haiN| mahAkAvyoM meM bhI inheM prAsaGgika sthAna milA hai / svatantra stotra-stutiyA~ bhI ananta haiM tathA laukika bhASAoM meM bhI inakI nyUnatA nahIM hai| aise stotroM meM katipaya stotra 'siddha-stotra' kahe jAte haiM inake siddha kahalAne kA hetu kyA hai ? yaha prazna svAbhAvika hai| isakA samAdhanA yaha hai ki 1-inameM kucha stotra svayaM devatAoM dvArA variNata hokara unake dvArA hI siddha kahe gaye haiN|' 2-kucha stotra RSi-muniyoM athavA devatAoM dvArA prokta hone para svayaM stotavya dvArA siddha hone kA varadAna diyA gayA hai| 3-katipaya stotra paThita-siddha bhI hote haiM, jinakA tAtparya hai ki stotA kisI kA pATha karate rahatA hai aura usa 1. durgAsaptazatI, bhairavanAmAvalI Adi meM aise pATha milate haiM / yathA-. yuSmAbhiH stutayo yAzca yAzca brahmarSibhiH kRtAH / brahmaNA ca kRtAstAstu prayacchantu zubhAM matim // athavA * ebhiH stavaizca mAM nityaM stoSyate yaH samAhitaH / tasyAhaM sakalAM bAdhAM zamayiSyAmyasaMzayam // durgA0 // .. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [47 se usakI abhISTa siddhi ho jAtI hai| ina tIna koTiyoM meM prathama koTi ke stotra vaidika sampradAya ke stotroM meM paryApta upalabdha hote haiN| dvitIya koTi ke stotra vibhinna AkhyAnoM-upAkhyAnoM meM milate haiM tathA tRtIya koTi ke stotra pratyeka sampradAya meM nityapATha meM prayukta hote haiN| inake atirikta mantragarbha-stotra bhI hote haiM jo mantramayatA ke kAraNa svayaM siddha hote haiM / jainastotra sAhitya bhAratIya sAdhanA-paramparA meM jaina, bauddha aura vaidika sampradAyoM kI sAhitya sampadA sampannarUpa se samRddha hai / inameM jainasAhitya prAkRta, ardhamAgadhI aura saMskRta meM, bauddha sAhitya pAli aura saMskRta meM tathA vaidika sAhitya vaidika saMskRta evaM zreNya saMskRta meM saMkalita hai| yahI paramparA stotrasAhitya meM bhI bhASA kI dRSTi se avatarita evaM pravAhita hotI rahI hai| uttarakAla meM lokabhASA meM bhI yaha sAhitya nirmita hotA rahA hai, ho rahA hai aura hotA hI rhegaa| ___jaina stotra-sAhitya saMskRtabhASA meM apUrva gaurava ko prApta hai| sahasroM stotrakAroM ne apanI anavarata bhakti se bhIne bhAvapuSpoM kI mAlAe~ prabhu-caraNoM meM arpita kI haiN| yaha kahA jAtA hai ki saMskRta bhASA meM jainasAhitya ke Alekhana kA sUtrapAta zrIumAsvAti ne hI sarvaprathama kiyA thA, kintu uttarakAla meM to isa bhASA meM na kevala jainasAhitya hI likhA gayA apitu jainetara saMskRta sAhitya meM usakI vibhinna dhArAoM ke mUrdhanya granthoM para uttamottama TIkA-praTIkAtroM kI racanA bhI kI gii| phalataH Aja jainasAhitya saMskRta-vAGmaya meM apanA praur3ha sthAna banAye hue hai aura usameM bhI stotra-sAhitya to aura bhI apUrvatA ko prApta hai| jainastotroM ke prakAra ___ saMkSepa meM jainastotroM ke prakAroM para vicAra karate hue pro. zrI * hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA ne likhA hai ki-'stuti, stotra, stava'. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] saMstava tathA stavana ye saMskRta zabda eka dUsare ke paryAyavAcI haiM, isa liye kisI kRti ko stotra kahA jAtA hai to kisI ko kisI anya paryAyavAcaka nAma diyA jAtA hai| isa prakAra kA jo jaina-sAhitya hai usakA bhinna-bhinna dRSTi se vicAra karane para stuti-stotroM ke vividha varga kipe jA sakate haiN|' unameM se kucha ke nidarzana isa prakAra haiM 1. padyAtmaka, gadyAtmaka aura ubhayAtmaka stotra .. 2. saMskRta, prAkRta, drAvir3a tathA phArasI bhASAtmaka stotra 3. svAzrayI tathA parAzrayI 4. maulika aura anukaraNAtmaka 5. vyApaka aura vyApya - ye lekhana-paddhati aura bhASA kI dRSTi se kiye gaye varga haiM, jabaki viSaya kI dRSTi se inake varga, upavarga tathA antarvarga, dikhalAye haiN| jinameM 10 prakAra nimnalikhita haiM stati-stotra 1-tattvapradhAna (dArzanika) . 2-bhaktipradhAna 3-jinaviSayaka 10-ajina viSayaka *eka (jina) 5-aneka (jina) 6-zuddha 6-zuddha mizrita . 8-viziSTa 8-sAmAnya 1-janasaMskRtasAhityano itihAsa-bhAga-2, pR0278 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [46 isI vargIkaraNa meM Aye pratyeka varga kA bhI upavarga-vicAra kiyA jAe to usase bhI kaI prakAra hamAre samakSa prAjAte haiN| isI prakAra racanA-zilpa kI dRSTi se 1-viSaya, 2-bhASA, 3-chanda, 4alaGkAra-zabdagata, arthagata evaM ubhayagata, 5-varNana zailI, 6pratipAdana aura 7-vizeSa / ina sAta AdhAroM para vivecana kiyA jA sakatA hai| isake atirikta ina stotroM meM kaI stotra aise mahattvapUrNa haiM jina para eka-do nahIM, apita kaI TIkAe~ aneka prAcAryoM ne nirmita kI haiN| itanA hI nahIM ina stotroM ke anukaraNa para bhI jainAcAryoM-kaviyoM ne bar3A bala diyA hai aura yahI kAraNa hai ki aneka stotroM ke anukaraNa bhI hue haiN| jaina stotrakAra vAgdevI ke sambandha meM yaha ukti prasiddha hai ki 'yamaiveSa vRNute taM tamugraM kRNoti'-arthAt isakI jisapara kRpA ho jAtI hai, usako saba prakAra se ugra-samartha banA detI hai / isake anusAra vAgdevI kI anukampA se abhiSikta aneka prAcAryoM, munirAja tathA gRhastha kavivaroM ne apaneapane iSTadeva kI kRpA-prApti ke lie stotroM kI racanAe~ kI haiN| sAmUhika paryAlocana se yaha sarvathA nizcita ho jAtA hai ki jainastotrakAroM meM jainAcArya evaM sAdhu-mahArAjoM kA yogadAna hI mahattvapUrNa hai| isakA kAraNa bhI spaSTa hai ki jainamuniyoM ne apane iSTadeva ke guNAnavAdoM kA gAna karane meM apanI nirmala bhAvanA, udAtta Adarza tathA vairAgyarAga-rasikatA kA paricaya stotroM ke dvArA hI adhika vyakta kiyA hai| muniyoM meM bhI bAladIkSita muniyoM kI paramparA bahuta vikasita rahI hai| jainazAsana ke dharmadhurandhara prAcAryoM meM adhikAMza bAladIkSita hI the| ataH pUrvabhava ke zubhasaMskAra, mAtA-pitA kI dhArmikavRtti, sadguNa ke nikaTa nirantara caritra kA pAlana evaM zAstrAbhyAsa jaisI pravRtti ke kAraNa unakA mana sAMsArika tRSNAoM se pUrNa Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] rUpeNa nilipta rahakara jJAna sAdhanA karatA hai, phalataH unakI pratibhA jaba phalavatI hone lagatI hai, to bhakti-kAvya phUTa par3ate haiN| nitya, naimittika kriyAkANDa tathA jJAnAbhyAsa meM hI nirantara vyasta rahanevAle tyAgI jainamunivaroM kI jJAna, darzana tathA caritramUlaka pravRttiyoM kA prabhAvazAlI paricaya yadi kahIM milatA hai, to vaha stotra-sAhitya meM sabase adhika milatA hai| stotroM meM bhakti kI pradhAnatA ke atirikta tattvoM kI pradhAnatA ko bhI paryApta poSaNa milA hai jisase lalita stotra evaM dArzanika-stotra donoM kI paramparA pUrNa vikasita 'siddhasena divAkara' ko jaina stotrakAroM meM prathama sthAna prApta hai| inakA samaya jaina paramparA ke anusAra vikrama kI prathama zatI mAnA jAtA hai| zrIsukhalAla jI jaina ne siddhasena divAkara ko 'prAdya jaina tArkika, Adya jaina kavi, 'prAdya jaina stutikAra, prAdya jaina vAdI, Adya jaina dArzanika tathA prAdya sarvadarzana saMgrAhaka' mAnA hai|' __ zrI siddhasena divAkara ne 1. dvAtriMzad dvAtriMzikA, 2. kalyANamandira stotra tathA 3. zakrastava kI racanA kI hai| inameM battIsabattIsa padyoM kI battIsa stutiyA~ bahata hI mahattvapUrNa tathA aneka dArzanika tattvoM se saMvalita haiM / kalyANa-mandira stotra bahuta hI prasiddha stotra kAvya hai tathA isakI pAdapUrti ke rUpa meM bhI aneka stotra-kAvyoM kA nirmANa huA hai| isa para bhinna-bhinna AcAryoM ne 16 se bhI adhika TIkA evaM vRttiyAM likhI haiM tathA deza-videza kI aneka bhASAoM meM isakA anuvAda bhI huA hai| svAmI samantabhadra-jinheM 'kavi-gamaka-vAdi-vAgmitva guNAlaM 1-draSTavya-navamI dvAtriMzikA, bhAratIya vidyA bhavana, bambaI prakAzana, 1645 I0 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51 kRta' vizeSaNa se sambodhita kiyA jAtA rahA hai, ne janastotra-sAhitya meM anekavidha navIna paramparAoM ko AvirbhUta kiyA hai| 1. svayambhUstotra, 2. devAgama-stotra, 3. jinazataka tathA 4. vIra jinastotra ye cAra inake pramukha stotra haiN| inameM prathama stotra 146 padyoM meM hai jisameM 13 prakAra ke chandoM kA prayoga huaA hai| caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti se alaMkRta isa stotra meM aneka dArzanika tattvoM kI carcA hai| dvitIya stotra kA aparanAma 'stUtividyA' bhI hai| 116 padyoM meM bharatakSetra ke vartamAna 24 tIrthakaroM kI stuti citrakAvya ke rUpa meM kI gaI hai ataH jainaparamparA meM citrakAvyAtmaka stotroM ko prArambha karane kA zreya svAmI samantabhadra ko hI hai| anekavidha citrabandhoM ke sAtha hI yamaka kA bhI isameM paryApta prayoga hai / yadyapi inake citrabandha muraja, ardhabhrama, gatapratyAgatArdha, caturaracakra, anuloma pratiloma, sarvatobhadra, gatapratyAgatapAda aura SaDaracakra taka hI sImita haiM, tathApi 'alaMkAra-cintAmaNi'kAra zrI ajitasenAcArya ne inake kucha anya rUpa bhI prastuta kiye haiM aura uttarakAla ke stutikAroM ke lie eka nayA mArga prazasta kiyA gyaa| tRtIya stotra kA aparanAma 'yuktyanuzAsana' bhI hai / 64 padyoM meM zrImahAvIra kI stuti karate hue prAcArya ne vaizeSika, bauddha, cArvAka prAdi anya darzanoM kI samAlocanA bhI kI hai| sarvodaya-tIrtha, anekAntavAda kA bhI isameM varNana hai| caturtha stotra kA dUsarA nAma 'prAptamImAMsA' hai| 115 padyoM meM jainatIrthaMkaroM kI prAptatA siddha karanA aura ekAntavAda kA nirasana isakA pramukha viSaya hai| vikrama kI chaThI zatI meM AcArya devanandi ne 'siddhipriya stotra' 1-kavInAM gamakAnAM ca vAdinAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIyaM, mUrdhni cUDAmaNIyate / / 44 // -AdipurANa, jinasenAcArya / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] athavA 'SaDaracakrastotra' kI racanA meM pAdAntayamaka aura cakrabandha kA pUrNa prayoga kiyA jaba ki AThavIM zatI meM zrImAnatuMga sUri ne 'bhaktAmara stotra, namiUNa thotta evaM bhattibbharathotta' kI racanAe~ kI / ye sUrivara mahAn prabhAvazAlI the, ataH inakI ina racanAoM meM bhakti ke sAtha hI mantra, tantra, yantra, AbhAraNaka tathA anyAnya zAstrIya viSayoM kA grathana bhI huA aura isa prakAra stotrasAhitya meM eka nae prayoga kA aura sUtrapAta ho gyaa| bhaktAmarastotra inameM sarvAdhika priya hayA jisake pariNAma-svarUpa 16 TIkAe~, tathA 22 se adhika pAdapUrtimUlaka kAvyoM kI sRSTi huI / ' zrIharibhadrasUri ne eka laghu kintu mahattvapUrNa 'saMsAradAvAnala-stuti' kI 'bhASAsamaka' paddhati meM racanA kI to zrI bappabhaTTa sUri ne 'caturviMzatikA' dvArA yamakapradhAna stuti kA nirmANa kiyaa| do caraNoM kI samAna prAvRttivAle yamaka kA prayoga yahA~ sarvaprathama huA hai| isI ke sAtha 'zAradA-stotra' athavA 'anubhUtasiddha sArasvata-stava' meM mantrAkSaroM kA samAveza karate hue pUrva paramparA ko bhI nibhaayaa| ___ gyArahavIM zatI ke prathama caraNa meM jambU muni ne 'jinazataka' meM sragdharA chanda kA prayoga tathA zabdAlaMkAroM kA samAveza kiyA, to 'zivanAga' ne 'pArzvanAtha mahAstava, dharaNendroragastava athavA mantra stava' kI racanA kii| isI zatI ke tRtIya caraNa meM bAla brahmacArI zrI zobhanamuni ne 'stuti-caturviMzatikA' athavA 'zobhanastuti' kI racanA dvArA 'stuticaturvizatikA' kI yamakamaya stuti-paramparA ko Age bar3hAyA / isa kRti para 8 TIkAe~ huI haiM tathA DA0 yAkobI ne jarmana meM anuvAda kiyA hai jaba ki gujarAtI aura aMgrejI anuvAda pro0 1-bhaktAmara stotra kI mahattA evaM pAdapUrti kAvyoM ke bAre meM ina paMktiyoM ke lekhaka dvArA likhita bhUmikA evaM pariziSTa lekha dekheM-'zrIbhaktAmararahasya' (gujarAtI saMskaraNa-saM0 zatAvadhAnI paM0 dhI0 To0 shaah)| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 kApar3iyA ne kiyA hai| vinayahaMsagariNa kA 'jinastotrakoza', dhana jaya kA 'viSApahAra-stotra', jinavallabha sUri, di0 bhUpAla tathA zrIpAla kavi ke kucha stotra isI koTi ke haiN| kalikAla sarvajJa zrIhemacandrAcArya ne 1-'anyayogavyavacchedadvAtrizikA, 2-ayogavyavacchedadvAtriMzikA, 3-vItarAgastotra tathA 4-mahAdevastotra kI racanA dvArA pUrvAcAryoM kI stotraracanA-paddhati kA hI avalambana liyA aura apane agAdha jJAna kA samAveza karate hue aneka mahattvapUrNa tattvoM kA cintana prastuta kiyaa| terahavIM zatI kA pUrvArdha prAcArya hemacandra kI aisI aneka racanAoM se maNDita huA, jinake pAloDana se uttaravartI prAcArya na kevala prabhAvita hI hue apitu apanI sarjana-zakti kA upayoga unhoMne unakI racanAoM ke bhASya evaM vyAkhyAna meM hI adhika kiyaa| zrIrAmacandra (sUri) ne arthAlaMkAroM ko mahattva dete hue virodha, upamA, dRSTAnta, arthAntaranyAsa, vyatireka, apaha nuti Adi alaMkArabhita dvAtriMzikAnoM kI racanA kii| kavi prAsaDa, mantrI AhlAda, mantrI padma tathA dharmaghoSasUri ne isI dhArA ko aura vikasita kiyaa| zrI jinaprabhasUri (vi0 saM0 1365) ne isa paramparA meM eka bahuta bar3A kIrtimAna sthApita kiyaa| inake bAre meM yaha prasiddhi hai ki 'zrIpadmAvatI devI kI kRpA se Apako prakhara vaiduSya milA thA aura ApakA yaha abhigraha thA ki pratidina eka navIna stotra kI racanA karake hI AhAra grahaNa krnaa| yahI kAraNa thA ki zrIsUrijI ne vividha citra, yamaka, zleSAdi alaGkAra tathA chandoM ke vibhinna prayoga se yukta 700 stotroM kA nirmANa kiyaa| zrI kulamaNDana sUri, jayatilakasUri, jayakotisUri, sAdhurAja gariNa Adi katipaya AcArya zuddha rUpa se citrakAvyamaya stava likhane meM vikhyAta haiM / sahasrAvadhAnI munisundarasUri (vi. saM. 1485) ne 'jinastotraratnakoza athavA jinastotramahAhrada' kI racanA kI thii| isake Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] prathama prastAva meM hI 23 stotra haiM jabaki anya prastAva upalabdha nahIM hue haiN| zrI somasundara sUri ke 'yuSmacchandanavastavI' aura 'asmacchabda navastavI' meM 18 stava nirmita haiN| inhIM ke ziSya ratnazekharasari ne trisandhAna-stotrAdi ke dvArA kucha nae mArgoM kA udghATana kiyA to samayasundara gariNa (vi. saM. 1651, ne prAyaH 3 stuti kAvyoM dvArA apane arcanApuSpa car3hAe haiN| - isa prakAra stotrAvalIkAra pU0 upAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAja ke pUrvavartI aneka prAcAryoM ne stuti-kAvya racanA ke kSetra meM aneka vidhAnoM ko janma diyA, vividha viSayoM kA samAveza kiyA tathA 'pratibhA kA sarvAdhika prayoga paramAtmA ke guNagAna meM hI honA cAhie' isa dhAraNA kI prabalarUpa se puSTi kii| yahI kAraNa thA ki-upAdhyAya jI ne bhI 'mahAjano yena gataH sa panthAH' vAlI ukti ko sArthaka banAte hue apane pavitra antaHkaraNa se udbhUta bhAvoM ko bhagavatstutirUpa vAkyapuSpoM ke mAdhyama se arpita kara vizvasAhitya ko suvAsita kiyaa| upAdhyAya zrImadyazovijaya jI mahArAja solahavIM zatI ke antima caraNa meM utpanna mahAn vidvAn jaina muni zrImad yazovijaya jI mahArAja ne lagabhaga 100 varSa kI pUrNAyu prApta kara prAtmakalyANa evaM lokakalyANa kI kAmanA se vibhinna tIrthoM meM virAjita jinezvaroM kI bhakti se prerita hokara aneka stotroM kI racanA kI hai| ApakI racanA-zakti adbhuta evaM pUrNa vegavatI thii| jJAna kA ujjvala prakAza itanA prakhara thA ki sAhitya kA koI bhI kSetra unase achUtA nahIM thaa| sAtha hI ve saMskRta, prAkRta, gujarAtI (kahIM kahIM mAravAr3I paddhativAlI gujarAtI) aura hiMndI bhASA meM abAdhagati se racanA karane meM bhI paTu the| viSaya kI dRSTi se unakA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 sAhitya nimnalikhita rUpa meM upalabdha hotA hai 1-dhArmika tathA 2-dArzanika / dhArmika sAhitya ke 1-lalita, 2dArzanika aura 3-prakIrNa aise tIna varga haiM tathA dArzanika sAhitya meM 1-jJAnamImAMsA, 2-nyAya, 3-padArtha-parAmarza (tattvajJAna) 4-paramatasamokSA, 5-adhyAtma tathA 6-jIvana-zodhana aise 6 varga haiN| inameM lalita-sAhitya kA eka varga 'stotra-sAhitya' hai jinameM se kula 11 stotra prastuta pustaka meM die gae haiN| isa taraha kI maulika racanAoM ke atirikta upAdhyAyajI ne vivaraNAtmaka grantha bhI aneka likhe haiM jinameM svopajJa vivaraNa tathA anyakartRka granthoM ke vivaraNa aise do varga haiM / bhASA kI dRSTi se saMskRta aura gujarAtI bhASA meM ye vivaraNa prastuta hue haiN| isa prakAra ke upalabdha saMskRta svopajJa vivaraNa 17, gujarAtI svopajJa vivaraNa 8, anya kartRka granthoM ke saMskRta vivaraNa 16 tathA anyakartRka granthoM ke gujarAtI vivaraNa 3 haiM / 37 saMskRta grantha svopajJavivaraNavAle nahIM haiN| prAkRta kI 6 kRtiyA~ haiM jinameM do kRtiyoM para svopajJa TIkAe~ nahIM haiM aura ye TIkAe~ saMskRta meM hI haiM / hindI meM 8 kRtiyA~ upAdhyAyajI kI prApta haiM kintu una para koI svopajJa vivaraNa nahIM hai| .. saMskRta stotroM ke atirikta 152 prAdezika bhASA meM racita stotra tathA anyAnya kRtiyoM ke parizIlana se yaha sahaja spaSTa ho jAtA hai ki pU0 upAdhyAyajI mahArAja eka samartha racanAkAra the aura apane pUrvavartI prAcAryoM ke dAya ko bahuta hI satarkatA ke sAtha nibhAte hue uttarottara mahimApUrNa. sAhitya kI sRSTi meM ve atyanta AdaraNIya sthAna ko prApta hue haiN| . unake jIvana-caritra kI do ghaTanAe~ bhI yahA~ vizeSa smaraNIya haiM, jo unakI adbhuta smaraNa-zakti evaM apUrva pratibhA kA paricaya karAtI haiM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] (1) pUjya upAdhyAyajI kI saMsArI mAtA ne guru ke samakSa yaha niyama liyA thA, ki pratidina 'bhaktAbhara-stotra' sunane ke pazcAta hI bhojana grahaNa krnaa| isa niyama kA ve yathAvidhi pAlana karatI thIM kintu varSA ke dinoM meM eka dina bar3I tejI se varSA huI, jo rukatI hI nahIM thii| bahuta samaya bIta gyaa| ve rasoI nahIM banA rahI thiiN| taba bhUkha se vyAkula 'jasavanta' se nahIM rahA gyaa| usane mAtA se pUchAAja bhojana kyoM nahIM banA rahI haiM ?' mAtA ne apanI sthiti spaSTa kI taba bAlaka ne kahA ki 'maiM apike sAtha pratidina upAzraya meM AtA hU~ aura gurudeva ke mukha se jo stotra Apa sunatI haiM use maiM bhI sunatA hU~, vaha mujhe pUrA kaNThastha hai, ataH Apa AjJA deM, to maiM sunA dUM?' mAtA yaha sunakara prasanna huI tathA stotra sunakara zeSa kArya pUrNa kiyaa| (2) kAzI meM adhyayanArtha nivAsa karake pU0 upAdhyAyajI mahArAja ne nyAyazAstra ke sabhI granthoM kA vidhivat adhyayana kara liyA thA kintu eka grantha zeSa raha gayA thA, jo sAta hajAra zloka-pramANa kA thA, use adhyApaka-mahodaya apane gaurava ke kSINa ho jAne ke bhaya se nahIM dete the| taba kisI taraha kevala dekhane ke lie gurujI ko prasanna kara grantha prApta kara liyA aura eka hI rAtri meM Apane cAra hajAra zlokapramANa tathA Apake anya sAthI zrI vinayavijaya jI upAdhyAya ne zeSa tIna hajAra zlokapramANa viSaya ko kaNThastha kara liyA aura prAtaH vaha grantha yathAvat lauTA diyaa|' ___ ina kiMvadantiyoM se ApakI asAdhAraNa avadhAraNa-zakti kA paricaya abhivyakta hotA hai| aisI utkRSTa smRti-zakti ke kAraNa hI to itanI adhika racanAe~ karane meM Apa samartha hue| 1-jaina stotra sandoha, prathama bhAga, prastAvamA pR0 61 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 57 aindrastuti caturvizatikA stuti-sAhitya ke pariveSa meM pU0 upAdhyAya jI ne svatantra rUpa se 'aindrastuti'' kI racanA kI hai| yaha racanA mukhyataH zrI zobhana muni kI 'stuticaturviMzati-zobhanastuti' evaM gauNarUpa se pUrvaparamparA kA nirvAha karate hue ko gaI hai| isameM caubIsa tIrthaMkaroM kI kramazaH stuti hai tathA usameM bhI pratyeka kA prathama evaM dvitIya padya tIrthaMkaroM se sambaddha hai, tRtIya padya prAgama ko tathA caturtha padya devI kI stuti se sambaddha hai| isa taraha 66 padya stutirUpa tathA zeSa 2-3 padya prazastimUlaka haiM / 18 prakAra ke chandoM meM nibaddha yaha stuti yamakAlaGkAra ke anekavidha prayogoM se samRddha hai| sAtha hI svayaM kartA ne 'svopajJa-vivaraNa' dvArA isake rahasya ko bhI pUrNarUpeNa spaSTa kiyA hai| bhASA, bhAva, zailI evaM racanAsauSThava kI dRSTi se yaha avazya hI pUrvavartI racanAoM se bar3hIcar3hI hai| stotrAvalI meM saMgRhIta anya stotra _ 'bhavatyupAyaM prati hi pravRttAvupeyamAdhuryamadhairyakAri'-upAya ke prati pravRti hone aura usakA phala mila jAne se vaise hI kArya ko punaHpunaH karane kI icchA hotI hai' isa bhAva ko prathama stuti ke dvitIya padya meM saMketita karake upAdhyAya jI ne spaSTa kiyA hai ki aisI stUtiyA~ uttama tathA zIghra phaladAyinI haiM, ataH merA mana bhI bAra-bAra aisI stutiyA~ karane kI icchA karatA hai aura isI kA pariNAma hai ki unhoMne anya aneka stotra likhe / saMskRtabhASA meM nibandha aise stotroM kA ekatra 1-isa stuti kA anuvAda aura bhUmikA Adi se yukta sampAdana muni zrI yazovijayajI mahArAja ne kiyA hai tathA prakAzana 'yazobhAratI jaina prakAzata-samiti' bambaI se huA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] saMkalana aba taka anyatra prakAzita nahIM huaA thA; aMtaH pUjya, munipravara zrI yazovijayajI mahArAja ne ina sabakA vyavasthita saMkalana kiyA, sampAdana kiyA, gujarAtI anuvAda kiyA aura apanI dekha-rekha meM hindI anuvAda krvaayaa| pUrvAcAryoM ke aprakAzita sAhitya ko pramANita rUpa meM prakAzita karane kI abhiruci tathA pUjya upAdhyAyajI mahArAja ke prati ananya niSThA hI isa grantha ke prakAzana meM mUla preraka hai| isameM prakAzita stotroM kA saMkSipta paricaya tathA sAhityika vimarza isa prakAra hai(1) zrIAdijinastotra __ prastuta stotra puNDarIka giri-zrIzatruJjaya tIrtha para virAjita zrI AdinAtha bhagavAn ke guNagAna ko mAdhyama banAkara likhA gayA hai| isameM pA~ca padya gotirUpa tathA antima padya vasantatilakA chanda meM nimita haiM / isa stotra ko 'puNDarIka girirAja (maNDana) stotra" aura 'zatruJjayamaNDana zrI RSabhadevastavana' nAma se bhI sambodhita kiyA gayA hai / prArambhika pAMca padyoM kI racanA meM pratyeka ardhAlI kA prathama bhAga 16 mAtrA aura dvitoya bhAga 12 mAtrA meM nirmita hai| dvitIya caraNa ke anta meM 're' sambodhana kA prayoga huA hai jise milAne para isa caraNa kI 14 mAtrAe~ ho jAtI haiN| aise pA~ca padyoM ke samUha ko 'kulaka' kahA jAtA hai / ___ isa meM bhagavAn RSabhadeva ke guNa-varNana meM unakI vANI, yoga, udAratA, prabhA tathA gati Adi kA varNana pramukha hai| adhikAMza pada samAsa-bahala haiM aura 'pAdi jinaM vande' isa vAkya kA sabhI padyoM ke sAtha adhyAhAra kiyA jAtA hai| alaGkAra kI dRSTi se isameM 'yamaka' 1-yaha nAma zrIyazovijaya vAcaka granyasaMgraha' (pR0 46 a) meM diyA hai, jaba ki dUsarA nAma 'gUrjara sAhitya saMgraha' (vi0 1, pR0 427-428) meM diyA gayA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [56 nAmaka zabdAlaMkAra ke eka vizeSa prakAra kA prayoga huyA hai / padAvRtti meM do aura tIna vargoM ke padoM kI AvRtti hone se 'anekAkSarAvRttimlaka' zabdoM kI kahIM akhaNDa-rUpa se aura kahIM khaNDa-rUpa se zrAvRtti hone se 'avyapeta-vyapeta' tathA pratipadya ke prathama aura dvitIya caragA meM 'antAdika' aura dvitIya-tatIya caraNoM meM bhI isI paddhati kA kA nirvAha karate hue pA~coM padyoM meM kramanirvAha hone se 'zRkhalA'. yamaka' kA yaha bheda mAnA jA sakatA hai| vaise yaha 'paJcapadI' eka 'zRMkhalA-bandha' aura 'zRMkhalAgarbha-hArAvalI-bandha' kI bhI sRSTi karatI hai, jisakA citrakAvyazailI meM Alekhana hotA hai| jaina kRtiyoM meM aisI yamaka pUrNa racanA prAkRta meM sUyagaDa, samarAicca cariya tathA bappabhaTTi sUri kRta caturviMzatikA meM dRSTigocara hotI hai| sambhavataH pUjya upAdhyAya jI ne inhIM se preraNA prApta kI ho ? ___ yamaka ke atiriktaM chekAnuprAsa kI chaTA bhI spRhaNIya hai| bhASA ko pravAhazIla rakhate hue varNa yojanA kI gaI hai tathA upamA, rUpaka aura atizayokti alaGkAra bhI prayukta hue haiN| varNya-viSaya meM dArzanika zabdAvalI kA samAveza evaM jainAcAra ke pramukha tattvoM kA abhiniveza stotavya ke prati agAdha bhakti tathA una ke prAcAra ke prati apAra niSThA ke paricAyaka haiN| stotrakAra zrI upAdhyAyajI ne prastuta 1-yadyapi isa nAma se kisI pUrvAcArya ne yamaka bheda prastuta nahIM kiyA hai, tathApi vAmana ne 'kAvyAlaGkAra' meM yamaka kI utkRSTatA ke lie padoM meM kie jAnevAle bhaGga-padaviccheda ke prakAroM meM 'zRGkhalA' kA lakSaNa- akhaNDavarNa-vinyAsacalanaM zRMkhalA'malA' karate hue spaSTa kiyA hai ki-varNoM ke viccheda ke kramaza: prAge sarakane kI prakriyA 'zRGkhalA' kahalAtI hai| isake anusAra hI yahA~ vargoM ke sthAna para zabdoM athavA padoM kA eka viziSTa krama se yamana hone se yaha nAma diyA gayA hai / vaise yaha sandaSTaka, cakravAla, cakraka Adi bhedoM kA eka sUkSma bheda hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] racanA kI puSpikA meM stuti kI racanA ke kisI viziSTa uddezya kA saMketa na karake itanA hI kahA hai ki 'yaha stuti pramoda-pUrvaka kI gaI hai', ataH yaha eka svAbhAvika bhakta evaM kavi-hRdaya kI bhAvanA ke anurUpa hai aura sAtha hI stuti ke phalasvarUpa svayaM kucha bhI nahIM mA~gate hue sajjana stotAroM ke kalyANa kI kAmanA kI hai jo ki sAdhujIvana ke lie sarvathA zobhAspada hai tathA AzIrvAdAtmaka antyamaGgala bhI hai| antima padya meM kartA kA nAma 'va'caka' upAdhi se bhUSita hokara AyA hai ? ataH isase yaha nizcaya hotA hai ki-zrIyazovijayajI gaNI ne yaha racanA 'vAcaka' pada prApti ke pazcAt likhI hogii| ___ isa stotra kA gujarAtI anuvAda zrI hI. ra. kApar3iyA ne kiyA / hai tathA yaha 'catuvizatikA' (pR0 8384) meM chapA hai| (2) zrIpArzvajinastotra zrI pArzvanAtha bhagavAn kI stuti meM likhA gayA yaha stotra bhagavAn ke darzana, smaraNa tathA praNati kI vizeSatA vyakta karatA hai| isakI racanA kA hetu zrI zamInapArzvanAtha ke darzana hai| zamIna ke sthAna para 'jaina granthAvalI' pR0 106 meM tathA 'jinaratnakoSa' (vi01, pR. 451) meM 'samIkA' pada kA prayoga huaA hai| ataH yaha prazna hotA hai ki ye donoM stotra pRthak-pRthak haiM athavA eka haiM ? vaise kahIM-kahIM 'samIna' zabda kA prayoga bhI huA hai| ___ isa 'zamIna' pada kA tAtparya yahA~ kisI grAma yA tIrtha vizeSa se jur3A huA hai| rAdhanapura tathA gujarAta ke bIjApura ke pAsa 'samI' nAmaka gA~va hai| isameM zaMkhezvara se kucha dUra tathA rAdhanapura ke pAsa Ae hue 'samo' gA~va ko lakSya karake yaha stotra banAyA gayA hai, aisA kucha munivaroM kA abhimata hai / vaise kezariyAjI ke mArga meM 211 mIla kI dUrI para 'samInA kher3A' tIrtha hai aura vahA~ bhI bhagavAn pArzvanAtha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [61 kA mandira hai ataH.yaha stotra unakI stuti meM likhA gayA ho, yaha bhI sambhAvanA hai| hamane isakA artha 'zamI+ina' zAntacitta tapasviyoM ke svAmI aisA kiyA hai| stotra kI bhASA anya stotroM kI apekSA sarala hai| yaha stotra anuSTup chanda meM racita nau padyoM meM nirmita hai, jaba ki isakA prathama padya prApta nahIM huA hai / racanA meM upAdhyAyajI kI yamakavAlI zailI ke spaSTa darzana hote haiN| cauthe padya se Age 'mUrti-sphUrti, locane-locane, mAnasaM mAnasaM, vANI vANI, ghaTI ghaTI', Adi padoM kA prayoga camatkArAdhAyaka hai| bhAvagata sAralya hone para bhI bhASAgata prauDhatA yathAvat banI huI hai| isakA zamona-pArzvanAtha-stotra' nAma se 'jainastotrasandoha' (bhAga 1 pR. 362-363) meM yaha prakAzana huaA hai| (3) zropArvajinastotra ___ bhagavAn pArzvanAtha ke guNoM kA 21 padyoM meM varNana karate hue yaha stotra banAyA gayA hai| isI stotra ko kucha vidvAn 'vArANasI-pArzvanAtha stotra' bhI kahate haiM, jisakA kAraNa upalabdha pratiyoM meM aGkita 'vAgaNasyAM racitam' pATha hai / tathA vArANasI meM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha ke cAra kalyANaka hue haiM / bhelupura meM ye kalyANaka hue the ataH pUjya upAdhyAyajI ne sambhavataH isI se prerita hokara isa ramaNIyastotra kI racanA kI thii| sabhI gadya 'svAgatA' chanda meM nirmita haiN| gyAraha akSaroM se banA yaha chanda vibhinna varNana evaM geyatA ke lie prazasta hai / alaGkArayojanA kI dRSTi se isa stotra ke prathama padya meM 'durita-drama-pArzva' pada meM rUpaka kA acchA samAveza hai / pazu zabda ke artha ke lie prayukta yama kAntargata pArzva zabda kA kuThAra artha vismayAvaha hai aura yahI pada 'jinapArzva' ke dvitIya prayoga se 'tRtIya-caturtha caraNAntayamaka' ko Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] prastuta karatA hai| dvitIya padya meM jahAM 'kAlidAsa ke 'kva sUryaprabhavo vaMzaH ?' ityAdi ko paddhati se apanI asamarthatA vyakta kI hai, vahIM svargIya vRkSa ke puSpoM kI prApti ke samAna duHzakya guNavarNanoM kI mahattA pradarzita kara 'nidarzanA' alaGkAra ko udAhRta kiyA hai / vizvavizvavibhutA, khalatA kha-latA, zubhavatA bhavatA jaise aneka yamakita padoM ke atirikta chaThe aura solahaveM padya meM 'apaha nuti', 12, 13 aura 15veM meM zleSa, AThaveM meM 'ananvaya' alaGkAra vastutaH hRdayagrAhI haiM / zleSa ke mAdhyama se kramazaH viSNu, sUrya aura pRthvI se samAnatA evaM katipaya guNoM meM unase bhI adhika guNazAlI batAkara 'vyatireka' alakAra ko bhI vyakta kiyA hai / 16veM padya meM 'pratAparUpI DaNDe se calAe gae cAka se mahAkumbharUpa sUrya kI sRSTi' bar3I hI manorama kalpanA hai jo rUpakoM para AdhArita hai| nyAyazAstra ke mahAn vidvAn hone ke kAraNa upAdhyAyajI kUlAla, cakra, ghaTa jaisI ,vastuoM ko kAvya meM lAnA kaise bhUla sakate the ? unakI tarkazailI adbhuta hai / 'ayaM dAna. kAlastvahaM dAnapAtraM bhavAnnAtha ! dAtA tvadanyaM na yAce' jaisI prasiddha paMktiyoM ko apanA kara upAdhyAyajI ne prabhu ko kalpavRkSa evaM svayaM ko dAnapAtra' batAyA hai / (padya 19) / anta meM mokSalakSmI kI kAmanA karate hue apane dvArA kI gaI stuti kI pUrNatA cAhI hai| . ___ stotra ke prArambha meM hI pArvajinezvara kI bhakti se apane mana kI ujjvalatA kA 'bhaktibhAsuramanA' pada se ullekha karate hue stuti kI pravRtti kA sUcana kiyA hai| anantaguNazAlI kI guNagaNanA meM asamathatA, ekAntavAda kA khaNDana, tarka dvArA anya devoM kI samAnatAsiddhi ke prayAsa kI tucchatA, saptabhaGgI naya kA saMketa, zrIpArzvaprabhu dvArA kAmadeva kA tiraskAra, bhagavAn kI bhaktoM ke prati komalahRdayatA, zuddhanizcayanaya dvArA jJeyatA, pApanivArakatA, mokSadAyakatA, kSamAbhAva, prathitakIrtizAlitA Adi kA manorama varNana stotra kI viziSTatA ko siddha karate haiN| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 63 yaha stotra .'yazovijaya vAcaka grantha saMgraha' (pR0 43-44 a) meM mudrita huaA hai| (4) zrIzarkhezvarapAzrvanAthastotra zrI zarkhezvara pArzvanAtha ke prati zrI upAdhyAyajI mahArAja kI parama bhakti hai| gujarAta meM mahesAraNA jaMkazana se mAMdaroDa hokara hArIja jAnevAlI relave lAina meM hArIja sTezana se 15 mIla dUrI para yaha prasiddha jainatIrtha hai / samasta bhArata ke jainadharmAnuyAyiyoM ke lie yaha prAcInatama tIrtha atizaya zraddhA kA kendra banA huA hai| yahA~ virAjamAna zrIzaMkhezvarapArzvanAtha prabhu kI bhakti meM likhita 33 padyoM kA yaha stotra unake guNotkIrtana meM aotaprota hai tathA 'aiGkArarUpAM praNipatya vAcaM' se prArambha karake 31 upajAti aura 2 AryA chandoM meM nibaddha hai| ___ alaGkAroM ke aGkana ko isameM adhika prazraya nahIM milA hai tathApi vibhinna tarkoM ke dvArA pArzva prabhu kI upAsanA, bhakti evaM unakI vANI kA Adara siddha karane ke lie uttama varNa-vinyAsa hayA hai| 'januHpupUrSA aura duritajihAsA' isa stuti ke mUla preraka haiN| aneka dRSTAntoM se iSTadeva kI vilakSaNatA vyakta kI gaI hai| eka padya meM anya meva kI apekSA pArzvaprabhu ko vilakSaNa megha batalAyA hai to anyatra apane smaraNa ke pratiphala rUpa meM bhavabhrama ke bhajana kI bhAvanA abhivyakta kI hai| ___ isa stotra meM upAdhyAyajI ne hArdika bhAvoM kI abhivyakti ke sAtha-sAtha apane abhISTa kI pUrti kI prArthanAe~ bhI adhika kI haiM / apane dvArA kie jAne vAle grantha-nirmANa kArya meM sahAyaka banane kI prArthanA karate hue ve kahate haiM adhyayanAdhyApanayugagranthakRtiprabhRtisarvakAryeSu / zrIzalezvaramaNDana ! bhUyA hastAvalambI me // 33 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [64 isa prakAra yaha stotra prAtmIyabhAvoM kI pUrti meM sahAyatA ko icchA se prAvRtta hai tathA komala zabdAvalI se saMsakta hokara stotAoM ke lie vAJchApUraka hai| (5) zrIzavezvarapArvajinastotra yaha stotra bhI upAdhyAya jI mahArAja dvArA zakhezvara pArzvanAtha . kI stuti meM hI nirmita hai| isake prArambha meM vArANasI-nivAsa kAla meM sarasvatI devI kI kRpA se prApta viziSTa buddhi kA smaraNa karAte hue 'samUlamunmUlayituM ruja: svAH' kahakara buddhi kI kRtArthatA evaM apane rogoM ke samUlanAza ko stuti-racanA kA kAraNa batAyA hai| stuti meM varNya-viSaya dArzanika adhika bana gayA hai| jagatkartRtvavAda kA khaNDana. prabhu ke zarIra kA mAhAtmya, janma se hI sahotthita tIrthaMkaroM ke cAra atizaya, syAdvAda ke svarUpa kA nirUpaNa tathA prabhu ke guNoM kI mahimA ke varNana isake vaiziSTya ko nikhArate haiN| bhAva evaM bhASA kI prAJjalatA meM AveSTita prAcIna sampradAyasiddha antaHkathAoM kA samAveza tathA brahmA, viSNu evaM zivarUpa hI zrIpArzvanAtha ko siddha karane ke lie 'mahAvratI hone se zaGkara, jagat ke pitAmaha hone se brahmA tathA puruSottama hone se viSNarUpa' hone kI bAta kahI hai| yahAM kramabhaGga bhI huA hai / varNana-paddhati meM bahudhA anya devoM meM kucha nyUnatAe~ dikhalAI gaI haiM aura unase mukta rahane ke kAraNa zrIpArzvanAtha ko sarvapUjya mAnA hai / aneka padyoM meM nyAyazAstra ke prasiddha dRSTAntoM ko bhI sthAna milA hai| naiSadhIya-carita ke kaI padyoM kI chAyA isa stotra meM prApta hotI hai| apaha nuti alaGkAra ke mAdhyama se yahA~ candramA ko anekarUpa meM prastuta kiyA hai / usakA kalaGka vividha tarko se lagabhaga 20 padyoM ke dvArA niHsAra siddha kiyA hai| isI prakAra vidhAtA kI vividha zAstra-niSNAta medhA ko bhI vyartha batAne kA prayAsa huA hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 65 98 padyoM meM nirmita yaha stotra mahAkAvya ke kisI sarga kI smRti dilAtA hai / prArambha ke padya upajAti meM nibaddha haiM, jaba ki antima 12 padyoM meM sragdharAchanda kA prayoga hayA hai| anta ke ye padya 'sUryazataka' aura 'caNDIzataka' kI racanAzailI kA smaraNa karAte haiM kyoM ki inameM dIrgha samAsa-zailI evaM adyA vadyA, nadyAH sadyaH, mAce nAce, sevA hevA, sekaccheka, mohApohA jaisI prAnuprAsika padAvalI kA masRNaprayoga vAcakoM ke mana ko moha letA hai| 61veM padya ke cAroM caraNoM ke grArambha meM bhartA pada ke sAtha-sAtha gartA, hartA, tartA aura kartA padoM kA sanniveza tathA antima 7 padyoM meM 'jIyAH' pada se kiyA gayA jayagAna bahuta hI prauDha kAvyatva kA paricAyaka bana pAyA hai| ___ yaha stotra 'jaina grantha prasAraka sabhA' kI ora se vi0 saM0 1998 meM prakAzita 'zrIyazovijayavAcakagranthasaMgraha' ke pR0 45 a-se 46 a0 meM pahale mudrita huA hai| (6) zrIpArzvajinastotra prastuta stotra bhagavAn pArzvanAtha kI stuti meM likhA gayA hai isa meM kula 108 padya haiM kintu upalabdha hastalikhita pratiyoM meM pAThoM ke khaNDita ho jAne se prArambha ke 6, 57 se Age ke 5 tathA 67 se Age ke 26 isa prakAra kula 37 padya anupalabdha haiN| zikhariNI chanda kI pradhAnatA hote hue bhI drutavilambita, sragdharA, upendravajrA, viyoginI, bhujaGgaprayAta, toTaka aura pRthvI chandoM kA prayoga bhI huA hai| ___ 'jainastotrasandoha' ke prathamabhAga meM isa stotra kA nAma 'zrIgoDIpArzvanAthastavanam' diyA hai| goDIpArzvanAtha kI stuti-bhakti meM vibhora zrI upAdhyAyajI ne pUrvAcAryoM dvArA nirmita 'mahimnaH stotra' tathA laharIstotroM ko paramparA kA nirvAha kiyA hai tathA racanA-sauSThava ke lie 'anuprAsa alaGkAra' ke aneka bhedopabhedoM kA pAlambana liyA hai / gaGgA kI nirargala bahatI huI dhArA ke samAna varNa-pravAha se kamanIya 'zikha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .66] riNI chanda' bhaktirasa kI niriNI bahAne meM sarvathA samartha hai| zrIzaGkarAcArya ne 'saundarya-laharI' aura devyaparAdhakSamApana stotrAdi meM isI chanda kA Alambana liyA hai| unakI ina racanAoM ke samAna hI upAdhyAyajI mahArAja ne bhI 'na mantraM no yantraM' kI bhA~ti pratyeka caraNa ke prArambha meM dvipadAnuprAsa kA prayoga 'smaraH smAraM smAraM, puraste cedoste, dRzAM prAntaiH kAntaH, prasiddhaste haste' jaise padoM ke dvArA zikhariNI-nadI ke dhArA-sampAta ko abhivyakta kiyA hai| kucha padyoM meM yahI anuprAsa-paddhati 'caraNa-madhyagata' rUpa se bhI prastuta kI hai| aise padoM meM jahA~ samAna-padoM kI AvRtti huI hai vahA~ bhinnArthakatA ke kAraNa 'yamakAlaGkAra' prazasta huaA hai| rUpaka, upamA, utprekSA evaM anyAnya arthAlaGkAroM kA bahudhA samAveza hote hue bhI ve haThAdAkRSTa na hokara dUdha meM milI zarkarA ke samAna ghula-mila gae haiM, isIlie ve 'madhuraM hi payaH svabhAvato nanu kIhak sitazarkarAnvitam' kI ukti ko caritArtha karate haiN| ___ stotrapATha kI mahattA meM pUjya upAdhyAyajI ne isI stotra ke padya saM0 12 meM kahA hai ki udAraM yantAraM tava samudayatpUSa-vilasan, mayUSe pratyUSe jinapa ! japati stotramanizam / pratarpaddAnAmbhaH subhaga karadAnAM karaTinAM, ghaTA tasya dvAri sphurati subhaTAnAmapi na kim ? // arthAt prAtaH stotrapATha karanevAlA vyakti apAra lakSmI prApta karatA hai| isI prakAra anya padyoM meM nAma-smaraNa, mantrajapa, pAlambikA Adi tapasyA, vividhaprakArI pUjA Adi kI mahimA bhI varNita hai| 16veM padya meM ananyazaraNa kI abhivyakti karate hue tvameva sarvaM mama devadeva' kI bhAvanA ko vyakta kiyA hai to kahIM prabhu ke AjJApAlana ke abhAva meM kie gae yogAsanAdi samanvita tapasyAoM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAtra [67 ko anupayogI batalAyA hai / 52 aura 54veM padyoM meM kramazaH zleSapuSTa vyatireka evaM virodhAbhAsa alaGkAra vyakta haiM tathA 103vA~ 'sarpatkandapasarpa' ityAdi padya sUryazataka ke padyoM kA smaraNa karAtA hai| ___ isa stotra kI isa prakAra kI maJjulatA se AkRSTa hokara hI zrI vijayadharmadhurandhara sUri (zrIdhurandharavijayajI) ne anupalabdha 37 padyoM kA nirmANa kara stotra ko pUrNa kiyA hai tathA isa para saMskRtabhASA vivaraNa aura gujarAtI anuvAda karake 'jainasAhitya-vardhaka sabhA' dvArA 'zrIgoDIpArzvanAthastotram' nAma se vi0 saM0 2018 meM prakAzita kiyA hai| jainastotrasandoha (bhA0 1. pR0 363-406) meM bhI yaha stotra chapA hai| (7) zrIzaGkhazvarapArzvanAthastotra jaisA ki pahale kahA jA cukA hai ki-'zaGkhazvara-pArzvanAtha' ke prati zrIupAdhyAyajI kI ananyabhakti evaM apAra zraddhA hai|' tadanusAra yaha stotra bhI 113 padyoM meM viracita hai / yahA~ prathama padya meM zaGkezvara prabhu kI mahimA dikhAte hue-'gRhaM mahimnAM mahasAM nidhAnaM' Adi kahA gayA hai| Age kucha padyoM meM 'arthAntaranyAsa' dvArA guNastava se hI prANiyoM ke janma kI saphalatA, vANI kI svacchatA, stutipravRtti, vANI kI duSTa varNanoM se rakSA Adi varNita haiN| stuti kI mahattA kA aGkana karate hue kahA gayA hai kikalau jalaughe bahupaGkasaGkare, guraNavaje majjati sajjanAjite / prabho ! varIvati zarIradhAriNAM, tarIva nistArakarI tava stutiH // ____ arthAt bahupaGkasaGkara kalisamudra meM sajjanoM dvArA ajita guNoM ke majjita ho jAnepara unako bhavasAgara se pAra lagAnevAlI Apa (prabhu) kI stuti hI eka apUrva naukA hai| uparyukta padya meM prayukta padAvalI 'nRtyatpadaprAyatA' kA apUrva udAharaNa hai / kaisI maJjula evaM prAsAdika racanA hai ? binA tor3a-maror3a Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sahaja-sulabha padoM se bhI racanA ko kisa prakAra prastuta kiyA gyaa| hai ? yaha mahAkavi kI racanA meM hI sulabha hai| . ___mahAkavi zrIyazovijayajI mahArAja ne stuti ke mAdhyama se bhakti kI varIyatA, AgamoM kI garimA, jinAjJA kI sarvApattinivArakatA, mAnava-janma kI sArthakatA, bhagavAn kI vANI kI mahimA, nAmasmaraNa kI vizeSatA aura aSTavidha bhayanAzanapaTutA kA sahaja ullekha kiyA / ___ yahA~ bhASA-sauSThava aura. vaco-vinyAsa-vidagdhatA pada-pada para prasphuTita ho rahI hai| upendravajA, vaMzastha, upajAti, indravajrA drutavilambita, pRthvI aura hariNI jaise chandoM kA samucita prayoga kavikarma kI kuzalatA kA pratIka banA huA hai| bhAvavAhI varNana se protaprota yaha stotra sacamuca hI kamanIya kAvya-chaTA se anuprANita hai| kahIM-kahIM zabda-maitrI svaramaitrI aura tAlalayamaitrI kA maGgala-milana to bahuta hI AkarSaka hai / yathA tmaal-hintaal-rsaal-taal-vishaal-saal-vrjdaahdhmaiH| dizaH samastA malinA vitanvan, dahannivAbhraM prasRtaH sphuliGgaH // isI prakAra 108 aura 106veM padyoM meM bandhanabhaya se mukti dilAne meM nAmasmaraNa kI samarthatA prakaTa karate hue ApAdakaNThApita Adi padoM se zrImAnatuMgasUri ke 'bhaktAmarastotra' se sambaddha ghaTanA kA smaraNa bhI sahaja ho jAtA hai / ina stutiyoM ke phalasvarUpa 'pratibhava meM prabhupadarati kI kAmanA' hI pradhAna hai jaba ki antima padya meM 'yazovijayazrI' kI prApti abhyathita hai| yaha stotra 'jainastotrasandoha' (bhAga 1, pR0 380-362) meM mudrita (8) zrImahAvIraprabhustotra dasa mandAkrAntA aura eka mAlinI vRtta meM nirmita yaha stotra bhaga Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 vAn mahAvIra kI bhakti ko pramukhatA pradAna karatA hai| pahale padya meM bhagavAn ko samyag jJAnarUpa vyakta kiyA hai| dvitIya padya meM aSTamaGgala, divya thavya-chatrAdi kA varNana karate hue unheM sAlambana-yoga kA prApaka kahA hai tathA isI sAlambana-yoga ke gADha abhyAsa se pApanivRtti hone para nirAlambana yoga kI sahaja siddhi kA saMketa tIsare padya se diyA hai| isI zRMkhalA meM caramAvaJcaka yoga evaM prAtibhajJAna kI prApti tathA anya padyoM meM bhakti ko hI sarvopari batAyA hai| yaha stotra isa prakAra yoga aura zakti donoM viSayoM para prakAza DAlatA hai kintu anta meM bhakti hI saba kucha hai isa bAta ko-'ekA bhaktistava sukhakarI svasti tasyai kimanyaiH' 'kalyANAnAM bhavanamuditA bhaktirekA tvadIyA' ityAdi kahakara 'tvatto nAnyaM kimapi manasA saMzraye devadevam' se apanI aTala bhakti dikhalAI hai| yahIM antima padya meM apane pUjya gurudeva zrInayavijayajI kA smaraNa bhI kiyA hai| zrI upAdhyAyajI mahArAja kA zAstrajJAna, tarkakauzala tathA yogAnubhava bahuta hI gambhIra thaa| jaina mantavyoM kI sUkSma evaM rocaka momAsA karane kI dRSTi se 'adhyAtmasAgara, adhyAtmopaniSad, battIsa battIso' Adi grantha unake mahattvapUrNa haiN| maharSi pataJjali ke yogasUtroM para kI gaI unakI choTI-sI vatti Apane jainaprakriyA ke anusAra likhI hai, jisameM yathAsambhava yogadarzana kI bhittisvarUpa sAMkhyaprakriyA kA jaina-prakriyA ke sAtha sAmya bhI dikhalAyA hai| isa prakAra yaha stotra laghu hote hae bhI apanI paddhati meM anupama hai| bhASA prAMjala hai, bhAva gambhIra haiM tathA viSaya-pratipAdana zailI abhinava hai| isakA sArtha prakAzana prastuta stotrAvalI meM pahalI bAra hI huA hai jabaki mUla rUpa se 'zrImArgaparizuddhiprakaraNam' meM 'yogavicArabhitaM zrImahAvIrajinastavanam'1 zIrSaka se seTha IzvaradAsa mUlacanda ne ahamadAbAda 1. pustaka ke pR. 73 meM 'yoganiHzraNyArohabhaktirasabhitam' chapA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70.] se vi. saM. 2003 meM prakAzita kiyA hai| 'jaina sAhityano itihAsa' tathA 'yazodohana' meM yaha stotra carcita nahIM hai| .. (9) vIrastava upAdhyAyajI mahArAja ne nyAyazAstra se sambaddha do lAkha zlokoM ke parimANa meM grantha likhe the| Apane haMsarAja nAmaka zrAvaka ko eka patra likhA thA, usameM likhA thA ki-nyAyagrantha be lakSa kIdho chaI" ityAdi / isa prakAra jina granthoM kI racanA huI hai, ve saMskRta, prAkRta, gujarAtI aura hindI meM likhe gae haiN| , . 110 padyoM meM nirmita isa stotra kA nAma upAdhyAyajI ne kRti meM kahIM nahIM diyA hai| vaise isakA nAma kahIM 'vIrastotra' kahIM 'mahAvIrastava', kahIM 'nyAyakhaNDakhAdya' athavA 'nyAyakhaNDanakhAdya' aura kahIM 'nyAyakhaNDakhAdyAparanAma-mahAvIrastava-prakaraNa' bhI diyA hai| jabaki nyA0 yazovijaya-smRti grantha meM 'nyAyakhaNDakhAdya' ko svopajJa vivaraNa kahA hai| ___ kRti kA mukhya viSaya mahAvIra kI vANI-syAdvAda kI stuti hai| vizeSataH syAdvAda ke sambandha meM anya dArzanikoM kI ora se jo dUSaNa prastuta kiye gaye haiM unakA nirasana kiyA gayA hai aura vijJAnavAda kI AlocanA kI gaI hai| isa racanA ke nirmANa meM upAdhyAya jI mahArAja ne likhA hai ki-'sthAne jAne nAtra yukti bruve'haM, vANI pANI yojayantI yaMdAha (107), arthAt 'maiM yaha acchI taraha se samajhatA hU~ ki isa stotra meM paramata kA nirAsa evaM svamata kI jo prasthApanA sambandhI yuktiyA~ prastuta huI haiM ve merI sUjha na hokara sAkSAt sarasvatI dvArA suniyojita kI gaI haiN|' ataH jahA~ yaha stava stotra kA eka aMza pUrNa karatA hai vahIM syAdvAda darzana kI zAstrIyatA kA bhI pUrNa upadeza karatA hai| hama ise 'zAstrakAvya' kI saMjJA bhI de sakate haiM kyoMki jaise bhaTTikAvyAdi kucha kAvyagrantha kAvya hone Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71 ke sAtha hI zAstrIya viSayoM ko kramazaH prastuta karane ke kAraNa zAstrakAvya kahe jAte haiM, vaise hI yahA~ bhI donoM kA samAveza hone se ukta saMjJA denA anupayukta nahIM hai| viSaya kI dRSTi se isameM (1) mokSa ke upAya (2) bauddhoM kA abhiprAya, (3) naiyAyika kA abhiprAya, (4) kurvadrUpatva ke sAdhanArtha bauddhoM kA prayAsa, (5) bauddhoM ke vaktavya kA khaNDana, (6) nyAya matAnusAra vastusvabhAva kA nirUpaNa, (7) bauddhoM kA vaktavya aura usakA khaNDana, (8) nayapratibandI kA prakAra, (6) dharmakIrti aura diGnAga Adi ke mata, (10) unake dvArA ukta . matoM kA pRthaka-pRthak parIkSaNa (11) jJeya aura jJAna kI abhinna jAtIyatA kA khaNDana, (12) jJeya kI asatyatA kA khaNDana Adi kA bar3A hI mArmika vivecana kiyA hai| isa vivecana meM tathAgata, vizeSavAdI, sautrAntika, sarvazUnyatAvAdI vizeSa mAdhyamika, vijJAnavAdI sugatamata, yogAcAra mata aura ziromariNa mata kA vicAra huA hai| ____ isa stava meM mukhya rUpa se vasantatilakA chanda kA (1-66 taka) prayoga huA hai, jabaki 6 padya zikhariNI, 1 padya hariNI, 1 padya zAlinI aura do padya zArdUlavikrIDita meM bane hue haiN| bhagavAn mahAvIra ke sukhadAyI caraNakamaloM kI sUktarUpa vikasvara puSpoM ke dvArA kI gayI yaha vAGmayI pUjA 'gAgara meM sAgara' kI ukti ko caritArtha karatI huI atyanta gambhIratattva ko upasthita karatI hai| prAJjala dArzanika bhASA meM bhAvagata mArdava evaM bhakta-sulabha hRdaya kI vizAlatA ke sAtha hI vinaya aura viveka kA svarNasaurabha-sanniveza camatkArakArI hai| syAdvAda kI ananya niSThA ne apUrva vaiduSya kA saMcAra kiyA hai| kAvyocita viSaya-pratipAdana ke sAtha tarkAvatAravacanoM se kI jAnevAlI aisI stuti ko anuttarabhAgyalabhya batAte hue svayaM upAdhyAya jI ne kahA hai ki Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] stutyA guNAH zubhavato bhavato na ke vA, devAdhideva ! vividhAtizaddhirUpAH / tarkAvatArasubhagaistu vacobhirebhi stvadvAgguNastutiranuttarabhAgyalabhyA // 2 // sAhityika sauSThava kA pravAha kahIM bhI kSINa nahIM hone pAyA hai| yamaka kI chaTA punaH punaH mukharita hokara prAnandasindhu meM nimajjana' karavAtI hai to kahIM arthApatti (pa. 7), dRSTAnta, kAvyaliGga, (12) arthAntaranyAsa, rUpaka Adi arthAlaMkAroM kA parispanda bhI Anandita kiye binA nahIM rhtaa| kahIM padyoM meM antaHkathAoM kA samAveza hai (85) to kahIM kiMvadantiyoM ko kAvyamAlA meM 'zAstrANyadhItya bahavo'tra bhavanti mUrkhAH (87) kahakara piroyA hai| darzana-pakSa kA Azraya zrAvaka, caritracyuta sAdhaka evaM dharmAcaraNa meM mandotsAhI tInoM ke lie Avazyaka hai (17) yaha batalAte hue upAdhyAyajI ne satya hI kahA hai ki-darzana-zraddhA kA dharAtala dRDha hone para anya saba sAdhanoM ke sampanna hone kA patha prazasta ho jAtA hai' (vhiiN)| aise anUThe tattvoM kA vivecana upAdhyAya jI kI dRSTi meM prabhu mahAvIra kI anagha sevA hai| ve spaSTa kahate haiM ki vivekastattvasyApyayamanaghasevA tava bhava- . sphurattRSNAvallIgahanadahanoddAmamahimA / himAnIsampAtaH kumatanaline sajjanadRzAM, sudhApUrakaragrahadagaparAdhavyasaniSu // 104 // isI prakAra isa stotra kI mahimA meM likhA gayA yaha padya idamanavamaM stotraM cakre mahAbala ! yanmayA, tava navanavastarkodgrAha bhRzaM kRtavismayam / . tata iha bRhattarkagranthazramairapi durlabhAM, . kalayatu kRtI dhanyammanyo 'yazovijaya' zriyam // 106 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [73 spaSTa karatA hai ki 'yaha stotra naye-naye tarkoM ke prayoga se AzcaryakArI aura sarvottama hai| isake adhyayana se tarkazAstra ke bar3e-bar3e granthoM kA zramapUrvaka adhyayana karane se prApta honevAlA jJAna sahaja hI prApta ho jAtA hai / vastutaH yaha ukti pUrNatayA satya evaM tathyasaMvalita hai| aise zAstragarbha stava para svayaM racayitA ne 'svopajJaTIkA' likhI hai| isa TIkA meM 'aspRzadgativAda' nAmaka apanI kRti kA ullekha bhI huaA hai| isakA prakAzana 'manasukhalAla bhagubhAI' dvArA ahamadAbAda se 'nyAyakhaNDakhAdyAparanAma-mahAvIra-prakaraNam' nAma se hayA hai| __isa para dvitIya vivRti 'nyAyaprabhA' nAma se tIrthoddhAraka zrIvijayanemisUrIzvarajI ne kI hai| isakA prakAzana san 1928 meM zrImAraNekalAla manasukhalAla ne kiyA hai / vivRti paryApta vistRta evaM prauDhapANDitya se paripUrNa hai| ___eka anya vivRti 'kalpakalikA' nAmaka zrIvijayanemisUri ke ziSya zrIvijayadarzanasUri ne kI hai| isake donoM khaNDoM meM do-do vibhAga haiM jinameM prathama vibhAga 'sautrAntika mata nirUpaNa' 22veM zloka taka, dvitIya vibhAga meM 'pratyabhijJA-pratyakSatva svIkAra', 23 se 243 zloka taka, tRtIya vibhAga meM 'vijJAnavAdi-mata-khaNDana' 35 se 51veM zloka taka tathA caturtha vibhAga meM 'syAdvAdopadeza-digdarzana' 52 se 110veM zloka taka kA samAveza hai| .. isakA zlokArtha evaM bhAvArtha zrIjIvarAjabhAI prodhavajI dozI ne bhI kiyA hai jo 'jainadharmaprakAzaka' meM 6 aMkoM meM prakAzita huA hai / (10) samAdhisAmyadvAtrizikA jaina stuti-sAhitya meM dvAtriMzikAoM kI sarvaprathama racanA zrIsiddhasena divAkara ne kI hai| inhoMne dvAtriMzad dvAtriMzikAoM kI racanA kI hai kintu abhI taka ikkIsa dvAtriMzikAe~ hI prApta huI haiM jinameM adhikAMza mahAvIra svAmI kI stuti hai / isI paramparA se zrIyazovijayajI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] upAdhyAya ne bhI 'dvAtriMzadvAtriMzikA' kI racanA 1024 padyoM meM kI hai jinameM 21 dvAtriMzikAe~ anuSTup meM aura eka rathoddhatA chanda meM hai| inake atirikta ukta dvAtriMzikA apane DhaMga kI anUThI kRti hai aura yaha isa stotrAvalI meM sarvaprathama prakAzita huI hai| isameM kramazaH samAdhi-parizIlana kA mahattva vibhinna dRSTAntoM ke dvArA abhivyakta huaA hai| samAdhi-sAmya prApta kara lene para honevAle Ananda kA varNana bhI aneka padyoM meM huA hai / sAdhujIvana meM Ane vAlI samasta kaThinAiyoM se pAra pAne kA ekamAtra upAya samAdhilAbha hI batAyA gayA hai| samAdhiyukta yogiyoM ko 'straiNe tRNe grANi ca kAJcane ca bhave ca mokSe' sabhI meM sAmya hone ke kAraNa unhIM meM nirvRtisukha kA anubhava hotA hai| . __ padya 21 se 24 taka prasannacandra, bharata cakravartI, Adya arhanmAtA bhagavatI aura bar3e-bar3e hiMsakoM ke uccapada prApti meM samAdhibhAva ko hI kAraNa batAyA hai / padya 25 se 30 taka kalpasUtra ke chaThe vyAkhyAna meM Ae hae vizeSaNoM aura udAharaNoM dvArA samAdhi-sAmya-prApta munIndroM kI mahimA dikhalAI hai| ____ isameM prathama padya upendravajrA aura antima padya mandAkrAntA ke atirikta upajAti chanda kA prayoga huA hai tathA dRSTAnta, upamA, rUpaka aura arthAntaranyAsa alaMkAroM kA prayoga ramaNIya hai| bhASA prauDha hai aura samAsaniSTha zailI ke kAraNa mAdhuryaguNa kA acchA vikAsa huA hai| (11) stutigIti , prastuta kRti kA nAma gItimaya hone se 'stutigIti' rakhA gayA hai| vaise anyatra isakA nAma 'SaDdarzanamAnyatAbhitaH zrIvijayaprabhasUrisvAdhyAyaH' bhI prApta hotA hai| sAta padyoM meM nibaddha yaha racanA.SaDadarzana kI mAnyatAoM kA saMkSipta nirdeza karate hue unake tattvoM kA jinakI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 75 vANI se khaNDana ho jAtA hai, aise gacchAdhipati kI mahattA ko prastuta karatI hai| zrIvijayadevasUri ke paTTarUpa gagana meM sUrya ke samAna zrIvijayaprabhasUri jI ke sambandha meM kI gaI yaha stuti tarka-yukti se pUrNa hone ke sAtha hI unakI vANI kI prazaMsA vyakta karatI hai| samavAya, apoha tathA jAti kI zakti, jagatkarta tvavAda, prakRti, sphoTa tathA brahma ina ajaina mantavyoM kA aura sammati (prakaraNa) kA ullekha isa kRti meM hai| isa racanA kI gIti-paddhati 'kaDakhA kI dezI' hai| zrIpAla rAjA ko rAsa meM isa paddhati kA prayoga huA hai| ___ isa kRti ke anukaraNa meM zrIvijayadharmadhurandharasUri ne prabhAtiyA rAga meM gAne yogya saMskRta meM vijayanemisUrisvAdhyAya' nAma se nirmita kI hai| ___ yaha kRti 'stuti caturviMzatikA' kI pro0 kApar3iyA dvArA likhita bhUmikA meM, 'jainastotrasandoha' (bhAga 1) kI muni zrIcaturavijaya jI likhita saMskRta-prastAvanA meM tathA gUrjara sAhitya saMgraha (bhA. 1) meM pAThAntarapUrvaka prakAzita huI hai| (12) zrIvijayaprabhasUrikSAmaNaka-vijJaptikAvyam zvetAmbara jaina sampradAya ke vibhinna sAhityika dAyoM meM 'vijJaptikAvya' bhI eka hai| zRMgAra-sAhitya aura bhakti-sAhitya kI zrIvRddhi kAlidAsa ke 'meghadUta' nAmaka sandezakAvya ke rUpa meM prArambha hokara anekazaH anukRtiyoM ke dvArA paryApta huI hai| jainamuni apane saMyamIjIvana meM rahate hue gurubhakti se prerita hokara paryuSaNa-parva para kI gaI aArAdhanA evaM zrIsaMgha dvArA sampAdita dhArmika kRtiyoM kA vivaraNa dete hA cAturmAsa ke kAraNa anyatra virAjamAna gurudeva ke caraNoM meM vijJaptirUpa kAvyoM kI racanA karake patra rUpa meM preSita karate rahe haiN| aise vijJaptikAvyoM kI eka svatantra paramparA hai jinameM zrI prabhAcandra gaNi (vi. saM. 1250) se aba taka lagabhaga 30 patrakAvya bane haiM / ina Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] kAvyoM meM zabdAlaMkAra, arthAlaMkAra tathA citrabandhoM ko bahudhA sthAna diyA hai aura vividha varNanoM se paripuSTa kAvya tattvoM kA samAveza kiyA gayA hai|' zrI upAdhyAya jI ne bhI isI paramparA meM yaha 'kSAmaraNaka-vijJaptikAvya' likhA hai| isameM dIva bandara sthita tapAgacchAdhipati zrImad vijayaprabhasUrIzvarajI ke prati bhaktipUrvaka paryuSaNA-parva kI samApti ke pazcAt kSamApanA mA~gI gaI hai| yaha kramazaH-1. pArzvaprabhu varNana, 2. dIvabandaranagaravarNana, 3. guruvandanA aura 4. upasaMhAra-rUpa cAra bhAgoM meM vibhakta hai| prathama meM 22, dvitIya meM 2, tRtIya meM 25 aura caturtha bhAga meM 7 padya haiN| isa prakAra.84 padyoM kA yaha kAvya upajAti' anuSTup, zArdUlavikrIDita tathA prAryA chandoM meM nibaddha hai| ____varNana meM vividha alaGkAroM kA samAveza camatkArI hai / mahAkAvyoM meM Ane vAlI varNana-paddhati pada-pada para sphuTita huI hai| samudra-varNana meM utprekSAtroM kA bar3A hI ramaNIya prayoga hai aura unameM navIna kalpanAoM kA prayoga huA hai| kavitva kI abhivyakti aura kalpanAoM ko ur3Ana yahA~ avazya hI darzanIya hai| kucha padyoM meM 'parisaMkhyA' aura 'yamaka kA prayoga bhI huA hai| nagara, nagara kI samRddhi, jinacaitya aura upAzraya Adi ke varNana atIva zlAghanIya haiN| ___yaha kAvya 'stotrAvalI' meM pahalI bAra vyavasthita rUpa se prakAzita kiyA gayA hai| . yahAM ye vicAraNIya prazna hai ki 'kyA rasAtmaka stuti-stotroM meM kAvya meM gaDubhUta (ganne meM sthita granthi ke samAna) yamaka jaise zabdA 1. aise vijJapti-kAvyoM kA vistRta paricaya dekheM-'sandezakAcyoM kI sRSTi meM eka abhinava mor3a-vijJapti-kAvya' le. DaoN. rudradeva tripAThI, mahAvIraparirvANa smRti grantha' saMskRta-vidyApITha, naI dillI prakAzana / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77 laGkAroM kA prayoga ucita hai ? jaba bhakta sarala hRdaya se prArAdhya ke caraNoM meM apanA nivedana prastuta kara rahA ho, taba aise zabdADambara kI kyA AvazyakatA hai?' isa kA samAdhAna yaha hai ki- 'vastujagat ke prati prAtma-saMvedanA ko abhimukha banAne kA kArya Avartadharma kA hai| vyakti-ghaTita jIvana-saMvedanA kA rUpa-parigraha evaM eka vastu athavA vyApAra ke samAna dUsarI vastu yA vyApAra kA vidhAna bhAvAnubhUti ko tIvratA pradAna karatA hai| Avarta-dharma ke kAraNa jo sAmya udbhUta hotA hai vaha hamAre hRdaya ko prasRta karatA hai zeSa sRSTi ke sAtha gUr3ha sambandha kI dhAraNA ko sthira banAtA hai tathA svarUpa-bodha ke sAtha-sAtha vicAra-loka kI naI dizA bhI pradAna karatA hai| isa dRSTi se prArthanA yA stati-stotroM meM aisI alaMkAra-yojanA gaDbhUta na hokara rasAsvAda ke prati unmukha karane meM sahAyaka hI hotI hai|' ___ isa dRSTi se bAraha kRtiyoM kA yaha saMkalana bhaktajanoM aura sahRdaya sAhityikoM ke lie avazya hI aAnandavarddhaka bana gayA hai| ___aisI apUrva saMkalanA ke lie pUjya zrIyazovijayajI mahArAja samasta sAhityasevI samAja ke lie Adara ke pAtra haiN| aise mahanIya sAhityoddhAraka ke jIvana aura kRtikalApa se bhI hamArA pAThaka-samAja paricita ho tathA unase sahayoga aura preraNA prApta kare' isa dRSTi se unakA saMkSipta jIvana-caritra evaM kRti-paricaya denA bhI hama apanA kartavya samajhate haiM, jo ki isa prakAra hai pradhAna sampAdaka munizrI yazovijayajI mahArAja janma evaM parivAra gujarAta kI prAcIna darbhAvatI nagarI Aja 'DabhoI' nAma se prasiddha hai| isa aitihAsika nagarI meM vi. saM. 1972 kI pauSa zuklA dvitIyA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 78] ke dina bIsA zrImAlI jAti ke dharma-parAyaNa suzrAvaka 'zrI nAthAlAla vIracanda zAha' ke yahA~ puNyavatI 'rAdhikA bahina' kI kokha se ApakA janma huaa| ApakA nAma 'jIvanalAla' rakhA gyaa| Apake tIna bar3e bhAI aura do bar3I bahineM thiiN| Apake janma se pUrva hI pitA paralokavAsI ho gae the / pA~ca varSa kI Ayu meM mAtA kA bhI svargavAsa ho gyaa| isa prakAra bAlyAvasthA meM mAtA-pitA kI chatrachAyA uTha gaI thI, kintu jyeSTha bandhu nagIna bhAI ne bar3I hI mamatA se ApakA lAlana-pAlana kiyA, ataH mAtApitA ke prabhAva kA anubhava nahIM huaa| * vidyAbhyAsa tathA pratibhA-vikAsa Apa pA~ca varSa kI Ayu meM vidyAlaya meM praviSTa hue aura dhArmika pAThazAlA meM bhI jAne lge| nau-dasa varSa kI vaya meM saMgIta-kalA ke prati mukhyarUpeNa AkarSaNa hone ke kAraNa sarakArI zAlA aura jainasaMgha kI ora se cala rahI saMgIta-zAlA meM praviSTa hue tathA prAyaH 6-7 varSa taka saMgIta kI anavarata zikSA prApta karake saMgItavidyA meM pravINa bane / ApakI grahaNadhAraNa zakti uttama hone se donoM prakAra ke abhyAsa meM Apane pragati kii| suprasiddha bhArataratna phaiyAjakhAna ke bhAneja zrI gulAma rasUla Apake saMgIta-guru the| ApakA kaNTha bahuta hI madhura thA aura gAne kI paddhati bhI bahuta acchI thI, ataH Apane saMgItaguru kA apUrva prema sampAdita kiyA thaa| jainadharma meM pUjAtroM ko viziSTa sthAna prApta hai| ina pUjAmoM meM 'sittara,bhedI pUjA' usake vibhinna 35 rAga-rAginiyoM ke jJAna ke sAtha Apane kaNThastha kara lI tathA prasiddha-prasiddha samasta pUjAoM kI gAnapaddhati bhI sundara rAga-rAginI tathA dezI-paddhatiyoM meM sIkha lI aura Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [76 sAtha hI sAtha gAne kI uttama prakriyA bhI sampAdita kii| ___ vizeSataH nRtya kalA ke prati bhI ApakA utanA hI AkarSaNa thA, ataH usakA jJAna bhI prApta kiyA aura samaya-samaya para vizAla sabhAoM meM usake darzana bhI kraae| isa prakAra vyAvahArika tathA dhArmika zikSaNa, saMgIta evaM nRtyakalA ke uttama saMyoga se Apake jIvana kA nirmANa uttama rUpa se huA aura Apa ujjvala bhaviSya kI jhA~kI prastuta karane lge| parantu isI bIca jJAnI sadguru kA yoga prApta ho jAne se Apake antara meM saMyamacAritrya kI bhAvanA jagI aura Apake jIvana kA pravAha badala gayA, isa meM bhI prakRti kA koI gUr3ha saMketa to hogA hI ? bhAgavatI dIkSA aura zAstrAbhyAsa .. vi. saM. 1987 kI akSaya tRtIyA ke maGgala dina kadambagiri kI pavitra chAyA meM paramapUjya AcArya zrI vijaya mohana sUrIzvara jI ke praziSya zrI dharmavijayajI mahArAja (vartamAna prAcArya zrI vijaya dharma sUrIzvara jI mahArAja) ne Apako bhAgavatI dIkSA dekara muni zrI yazovijayajI ke nAma se apane ziSya ke rUpa meM ghoSita kiyaa| isa prakAra kevala 16 varSa kI avasthA meM Apane saMsAra ke sabhI pralobhanoM kA parityAga karake sAdhayavasthA-zramaNa jIvana ko svIkAra kiyA / tadanantara pUjya gurudeva kI chAyA meM rahakara Apa zAstrAbhyAsa karane lage, jisameM prakaraNagrantha karmagrantha, kAvya, koSa, vyAkaraNa tathA aAgamAdi granthoM kA uttama paddhati se adhyayana kiyA aura apanI virala pratibhA ke kAraNa thor3e samaya meM hI jainadharma ke eka uccakoTi ke vidvAn ke rUpa meM sthAna prApta kiyaa| bahumukhI vyaktitva ApakI sarjana-zakti sAhitya ko pradIpta karane lagI aura kucha Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] varSoM meM to opane isa kSetra meM cirasmaraNIya rahe aise maMgala cihna aGkita kara die jisakA saMkSipta paricaya isa stotravalI ke anta meM diyA gayA hai| Apa jaina sAhitya ke atirikta zilpa, jyotiSa, sthApatya, itihAsa tathA mantrazAstra ke bhI acche jJAtA haiM, ataH ApakI vidvattA sarvatomukhI bana gaI hai tathA aneka jaina-jainetara vidvAn, kalAkAra, sAmAjika kAryakartA tathA prathama zreNI ke rAjakIya adhikArI aura netRvarga ko AkRSTa kiyA hai| Apa acche lekhaka, priya vaktA evaM uttama avadhAnakAra bhI haiN| " udAtta kArya-kalApa jIvana ke vividha kSetroM meM vikAsa-prApta vyaktiyoM ke vistRta paricaya ke kAraNa Apa kI jJAnadhArA adhika vizada banI hai, Apake vicAroM meM paryApta udAttatA AI hai tathA Apa dharma ke sAtha hI samAja aura rASTra-kalyANa kI dRSTi ko bhI sammukha rakhate rahe haiN| dhArmika anuSThAnAdi meM bhI ApakI pratibhA jhalakatI rahI hai tathA usake phalasvarUpa upadhAna-udyApana, utsava-mahotsava Adi meM janatA kI abhiruci bar3he aise aneka navIna abhigama Apane die haiN| jainajanetara hajAroM strI-puruSa Apase preraNA prApta karake AdhyAtmika utkarSa prApta kara rahe haiN| ___ aSTagrahayuti ke samaya 'vizvazAnti jaina ArAdhanA satra' kI yojanA Apake mana meM sphurita huI aura pUjya gurudevoM kI sammati milane para bambaI mahAnagarI meM usakA dasa dina taka abhUtapUrva Ayojana huaa| usa samaya nikAle gae calasamAroha meM prAyaH eka lAkha manuSyoM ne bhAga liyA thaa| isake pazcAt rASTra ke lie suvarNa kI AvazyakatA hone para Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 81 yApakI hI preraNA se 'rASTrIya jaina sahakAra samiti' kI racanA kI gaI aura usa samaya ke gRhamantrI zrIgulajArI nandA ko bulAkara usake mAdhyama se 17 lAkha kA suvarNa golDabaoNNDa ke rUpa meM arpita kiyA gyaa| ananya sAhityasraSTA tathA kalA premI manijI kI viziSTa pratibhA se sAhitya aura kalA ke kSetra meM upayogI saMsthAoM kI sthApanA haI hai| aneka prakAra ke samAroha tathA bhavya pradarzanoM kI yojanAeM hotI rahatI haiN| Apake mArgadarzana meM hI 'yazobhAratI jaina prakAzana samiti' tathA 'jaina saMskRti kalAkendra' uttama sevAkArya kara rahe hai aura isake antargata 'citra-kalA nidarzana' nAmaka saMsthA bhI pragati ke patha para padArpaNa kara rahI hai| ApakI sAhitya tathA kalA ke kSetra meM kI gaI sevA ko lakSya meM rakhakara jaina samAja ne Apako 'sAhitya-kalAratna' kI sammAnita padavI se vibhUSita kiyA hai| __bhagavAn zrImahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava ke nimitta rASTrIya samiti kI jo racanA kI gaI hai, usameM ApakI viziSTa yogyatA ko dhyAna meM rakhakara Apako 'atithi-vizeSa' ke rUpa meM liyA gayA hai aura yaha samiti ApakI * sAhitya-pratibhA, kalpanA-dRSTi, zAstrIya jJAna evaM gambhIra sUjha-bUjha kA yathAsamaya lAbha le rahI hai| lokakalyANa kI kAmanA pUjyazro sAhitya ke kSetra meM kucha viziSTa yogadAna karane kI bhAvanA to rakhate hI haiM, sAtha hI mukhya rUpa se vartamAna pIr3hI ke lAbha ke lie tathA jaina saMgha ke gaurava kI abhivRddhi ke lie jainasaMgha kA sarvAMgINa sahayoga prApta hotA rahA to citrakalA aura zilpakalA ke kSetra meM aneka abhinava sarjana karane tathA kucha-na-kucha naI dena dene kI bhI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] bhAvanA rakhate haiM / jainasamAja, jainasaMskRti aura jainasAhitya kA videza meM bhI gaurava bar3he, jainadharma kA pracAra evaM paryApta vistAra ho aura AnevAlI pIr3hI jainadharma meM rasa letI rahe, isake lie Apa satata cintanazIla haiM aura tadanukUla naye-naye mArga bhI prazasta karate rahate haiN| __ pU0 munijI ke isa sarvatomukhI vikAsa meM Apake dAdAguru pa0 pU0 prAcAryadeva zrIvijaya pratApasUrIzvara jI mahArAja tathA Apake guruvarya pa0 pU0 prAcAryadeva zrIvijaya dharmasUrIzvara jI mahArAja kI kRpAdRSTi ne bahuta hI mahattvapUrNa bhAga liyA hai / Aja bhI ina donoM guruvaryoM kI Apa para asIma kRpA hai aura vaha Apako bhaviSya meM kevala bhAratavarSa ke hI nahIM, apitu vizva ke eka Adarza sAhitya-kalApremI sAdhu ke rUpa meM mahanIya sthAna prApta karAegI, aisI pUrNa prAzA hai / aise anupama vidvAn, sAhitya-kalA-ratna munivarya zrIyazovijaya jI mahArAja ne 'stotrAvalI' kA anuvAda, sampAdana evaM upoddhAtalekhana kA kArya dekara mujhe apane vicAroM ko prastuta karane kA jo avasara diyA hai usake lie maiM pUrNa AbhArI huuN| ___ isa kArya meM jo acchAiyA~ haiM ve munirAjajI kI haiM tathA jo truTiyA~ haiM ve merI alpajJatA athavA jaina zAstrIya ajJAnatA se huI hoNgii| ataH sudhI pAThaka gaNa unheM sudhAra kara par3heM aura yathAvasara hameM sUcita karane kI kRpA kareM jisase bhaviSya meM sudhAra kiyA jA ske| ___ eka bAra punaH munirAja zrIyazovijayajI mahArAja evaM 'yazobhAratI jaina prakAzana samiti' ke adhikAriyoM ke saujanya aura sauhArda kI sarAhanA karate hue apanI kRtajJatA vyakta karatA hU~ tathA isa grantha ke sarvatra sAdara kI kAmanA karatA hU~ / alaM pallavitena / 15 agasta 1975 vidvadvazaMvada naI dillI-21 DaoN. rudradevatripAThI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stotrAvalI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-vizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAyazrImad-'yazovijaya'gariNa-viracitA hindI bhASAnuvAdabhUSitA stotrAvalI ... [1] zrIpuNDarIka-zatruJjayagirirAjavirAjamAna zrIAdijinastotram / zrIpuNDarIka zatruJjayagirirAjamaNDana zrIaAdijinastotra . (gIti-chanda) prAdijinaM vande guNa-sadanaM, sadanantAmalabodhaM re / bodhakalAguNa-vistRtakoti, kIrtitapathamavirodhaM re / prAdi0 // 1 // guNoM ke AgAra, sat, ananta tathA nirmala jJAna se yukta, jJAna-prada guNoM se vistRta kIrtivAle aura jisakA mArga sabhI ke dvArA prazaMsita Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] hai aise vItarAga bhagavAn Adi jinezvara ko maiM vandana karatA hU~ // 1 // rodharahitavisphugdupayoga, yogaM dadhatamabhaGgare / bhaGganayavrajapezalavAcaM, vAcaMyamasukha-saGga re|| Adi0 // 2 // apratihata-svatantra upayogoM se vibhAsita, abhaGgayoga ke dhAraka, bhaGga (vikalpa-vizeSa) aura naigamAdi nayoM se sundara vacanavAle tathA zramaNoM ke sukha ke liye saGgamarUpa bhaMgavAn Adi jinezvara ko maiM vandana karatA hU~ // 2 // saGgatapadazucivacanataraGga, raGga jagati dadAna re| dAnasuradrumamaJjulahRdayaM, hRdayaGgamaguNabhAna re // praadi0|| 3 // saMsAra meM sarvopayogI Agama padoM se yukta, nirmala vacanoM kI taraGgoM se harSa kA vitaraNa karanevAle, dAna meM kalpavRkSa ke samAna tathA manohara hRdayavAle aura sundara guNa se vibhUSita bhagavAn Adi jinezvara ko maiM vandana karatA hU~ // 3 // bhAnandita-suravarapunnAgaM, nAgaramAnasahaMsaM re| haMsagati paJcamagativAsaM, vAsavihitAzaMsaM re // Adi0 // 4 // apanI kAnti se devazreSTha aura puruSazreSTha ko Anandita karanevAle, sajjanoM ke antaHkaraNarUpa mAnasa sarovara meM haMsa ke samAna, haMsa ke samAna gativAle, paJcamagati (mokSa) meM nivAsa karanevAle tathA indra ke dvArA prazaMsita aise bhagavAn Adi jinezvara ko maiM vandana karatA huuN||4|| zaMsantaM nayavacanamanavama, navamaGgaladAtAraM re| tArasvaramaghaghanapavamAnaM, mAnasubhaTajetAraM re // prAdi0 // 5 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3] anavadya naya-vacanoM ko kahanevAle, navIna-navIna maGgala ke dAtA, uccasvaravAle, pAparUpI bAdaloM ko haTAne meM vAyu ke samAna tathA mAna-ahaGkArarUpI yoddhA ko jItanevAle bhagavAn Adi jinezvara ko maiM vandana karatA huuN|| 5 // . (vasanta-tilakA-chanda) itthaM stutaH prathamatIrthapatiH pramodAcchrImada"yazovijayavAcaka"puGgavena // zrIpuNDarIkagirirAja-virAjamAno, mAnonmukhAni' vitanotu satAM sukhAni // 6 // isa prakAra vAcaka zreSTha zrImad yazovijayajI' dvArA prAnanda-pUrvaka stRti kiye gaye, puNDarIka girirAja para virAjamAna bhagavAn Adi jinezvara sajjanoM ko sammAna-pUrvaka unnati evaM sukha pradAna kre||6|| 1. mAnonnatAni' iti pAThAntaram / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] . zamInAbhidha- .. zrIpArzvajinastotram / zamInAbhidha zrIpArzvajina stotra (anuSTup chanda) ... ... ... ... // 1 // [isa laghu stotra kA pahalA padya prApta nahIM huA hai / ] .. ... ... .... // 1 // kalpadrumo'dya phalito lebhe cintaamrinnrmyaa| prAptaH kAmaghaTaH sadyo yajjAtaM mama darzanam // 2 // he deva ! Aja kalpavRkSa phalavAn bana gayA hai, maiMne cintAmaNi prApta kara liyA hai aura tatkAla hI kAmaghaTa bhI mila gayA hai| kyoMki mujhe Apake darzana ho gaye haiM // 2 // 1. asya laghustotrasyAcaM padyamaprAptamasti / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSIyate sakalaM pApaM darzanena jineza ! te| tRNyA pralIyate ki na jvalitena havirbhujA ? // 3 // he jinezvara ! Apake darzana [mAtra se samasta pApa naSTa ho jAte haiN| kyoMki jaba Aga jala uThatI hai, to usase tinakoM kA samUha jala kara bhasma nahIM ho jAtA kyA ? // 3 // mUttiH sphUtimatI bhAti pratyakSA tava kAmadhuk / sampUrayantI bhavinAM sarvaM cetaHsamIhitam // 4 // he deva ! bhavyajIvoM kI samasta abhilASAoM ko pUrNa karatI huI, tejomaya tathA pratyakSa kAmadhenurUpa ApakI mUrti zobhAyamAna ho rahI hai| (jisakA ki maiM darzana kara rahA hU~) // 4 // locane locane te hi ye tvnmuurtivilokinii| yad dhyAyati tvAM satataM mAnasaM mAnasaM ca tat // 5 // he deva ! ve hI netra vAstava meM netra haiM jo ki ApakI pratimA ke darzana karane meM tallIna haiN| tathA vahI hRdaya vAstava meM hRdaya hai jo nirantara ApakA cintana karatA rahatA hai // 5 // satI vANI ca sA vANI yA tvnnutividhaayinii| yena praNamro tvasAdau molimauliH sa eva hi // 6 // .. he deva ! vahI vANI uttama vANI hai ki jo ApakI stuti karanevAlI hai| tathA vahI mastaka uttama mastaka hai, jisane Apake caraNoM meM praNAma kiyA hai / / 6 // mukhasphUti tavodvIkSya jyosnAmiva visRtvarIm / / mukhAni kairavANIva hasanti niyataM satAm // 7 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he deva ! cAMdanI kI taraha vyApaka Apake mukha kI kAnti ko dekha kara jisa prakAra candra-kiraNoM ke dvArA kumuda vikasita ho jAte haiM usI prakAra nizcaya hI sajjanoM ke mukha prasanna ho jAte haiM / / 7 // ghaTI paTIyasI saiva tad galavRjinaM dinam / samayo'sau rasamayo yatra tvadarzanaM bhavet // 8 // he deva ! vahI ghar3I uttama ghar3I hai, vaha dina pApanAzaka dina hai tathA vaha samaya rasamaya-Anandaprada hai ki jisameM Apake darzana ho // 8 // zrIzamInAbhidhaH pArzvaH pArzvayakSaniSevitaH / iti stuto vitanutAM 'yazovijaya'sampadam / / 6 // isa prakAra (mere dvArA) stuti kiye gaye, pArzvayakSa se sevita, 'zrIzamIna'' nAmaka pArzvajinezvara yaza, vijaya aura sampatti ko pradAna kare // 6 // __ (prastuta padya meM stutikartA mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja ne prAsaMgika apanA nAma bhI 'mudrAlaGkAra' ke rUpa meM saMyukta kara diyA uparyukta stotra bhagavat-pratimA ke darzana kI mahattA ko abhivyakta karatA hai / tathA isa stotra kA prathama padya prApta nahIM huA hai|) 1. yahA~ 'zamIna' zabda eka ora to isa nAmavAle gAMva kA sUcana karatA hai tathA dUsarI ora zamI-zAnta cittavAle tapasvI janoM ke ina = svAmI kA sUcana karatA hai jo yathArtha hai| ---sampAdaka Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] zrIpA/janastotram' zrIpArvajina-stotra (svAgatA-chanda) aindramaulimariNadIdhitimAlA- pATale jinapade prariNapatya / saMstavImi duritadrumapAzrvaM bhaktibhAsuramanA jinapArzvam // 1 // indra ke mukuTa meM jaTita maNiyoM kI kiraNoM se (praNAma karate samaya) kucha lAla varNavAle zrIjinezvara deva ke caraNoM meM praNAma karake, unakI bhakti se ujjvala manavAlA maiM-'yazovijaya' pAparUpI vRkSa ko kATane meM kuThArarUpa zrIpArvajinezvara kI stuti karatA hU~ // 1 // asya samprati janasya rasajJA, tvadguNaughagaNanAspRhayAluH / udyataM tulayati sthitamurtyAM, svargazAkhikusumAvacayAya // 2 // he deva ! isa samaya isa stutikartA kI jihvA jo ki Apake guNasamUhoM kI gaNanA ke liye lAlAyita ho rahI hai, vaha- pRthvI para rahate hue svarga meM sthita kalpavRkSAdi ke puSpoM ko cunane kA prayAsa karanevAle 1. idaM stotra pUjyarUpAdhyAyairvArANasyAM racitam / atraivArambhe "ai nmH|| sakalavAcakazirovataMsamahopAdhyAya * zrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIlAbhavijayagariNagurubhyo namaH // " iti mUla pratAvadhikaH pAThaH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ] vyakti kI tulA-samAnatA ko prApta ho rahI hai| arthAt jisa prakAra pRthvI para rahane vAlA svargastha vRkSoM ke puSpa nahIM prApta kara sakatA vaMse hI merI jihvA bhI Apake guNoM kI gaNanA meM asamartha hai // 2 // vizvavizvavibhutAM nimRtaM (tAM) yaH, zaGkate parasureSu taveva / tasya hanta ! khalatA kha-latAyAM, padmasaurabhamivAnuminoti // 3 // he deva ! jo vyakti Apake samAna hI anya devatAoM meM samasta vizva ke svAmitva kI aikAntika 'zaGkA karatA hai, usakI khalatAdurjanatA nizcaya hI AkAza-latA meM kamala kI sugandhi kA anumAna karatI hai| arthAt jisa prakAra AkAza-latA meM kamala kI utpatti aura usakI sugandhi kI kalpanA upahAsa mAtra hai usI prakAra anya devatAoM meM Apake samAna vizvasvAmitva kI kalpanA bhI upahAsa mAtra hai / / 3 // - yaH paraM paramadeva ! vimUDhastvatsamAnamanumitsati trkH| bhAskaratvamanumAya pataGga, sUrameva na karoti kuto'sau // 4 // he paramadeva ! jo vimUDha tarka dvArA kisI anya deva ko Apake samAna mAnane kA anumAna karanA cAhatA hai, vaha sUrya kA anumAna karake pataMge ko hI sUrya kyoM nahIM banA detA hai ? arthAt jaise pataMgA sUrya nahIM bana sakatA vaise hI anya deva bhI ApakI samAnatA nahIM kara sakate / / 4 // devadeva ! vacanaM yadavocaH, saptabhaGgamapi nirgatabhaGgam / tanyate nanu manaH zramaraNAnAmastamohamapi tena samoham // 5 // hai devadeva ! Apane jo saptabhaGga-sAta khaNDoM se yukta hote hue bhI abhaGga-nirbhIka, parAjaya-rahita aura paripUrNa vacana kahA hai, usase Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6 moha-rahita zramarama samudAya kA mana bhI nizcaya hI mohayukta banAyA jA rahA hai / / 5 // nyakkRtaH zubhavatA bhavatA yccittbhuustrijgtaampkaarii| tajjinottama ! tamodalana ! tvacchAyayaiva tanumeSa bitti // 6 // he jinottama, he ajJAnanAzaka ! kalyANakArI Apane tInoM loka kA ahita karanevAle kAmadeva kA jo tiraskAra kara diyA hai, usI kAraNa vaha ApakI chAyAmAtra se apane zarIra ko dhAraNa kiye hue hai arthAt kAmadeva Apase tiraskRta hokara lajjAvaza apane zarIra kA parityAga karake 'pApa nahIM to ApakI chAMyA' se hI apanA zarIrazyAmavarNavAlA dhAraNa kara rahA hai / / 6 / / apsarobhirapi nAdritakaM yadyacca na smarazilImukhabhedyam / vajratulyamapi tatkathamantarbhaktibhRtsu tava mArdavameti // 7 // he deva ! jo apsarAtroM ke (bhAva-vilAsAdi) dvArA dravita nahIM huprA aura jo kAmadeva ke bANoM se bhI nahIM biMdhA gayA aisA ApakA vajratulya hRdaya bhI bhaktajanoM ke prati komala kaise bana jAtA hai ? (yaha ApakA svAmi-vAtsalya hI hai / ) / / 7 // svaM vizuddhamupayujya yadApyaM, zrAmyasIha na paraM pariNamya / sarvago'pi nahi gacchasi sarva, tadvibhAsi bhuvane tvamiva tvam // 8 // he deva ! isa saMsAra meM prApta karane yogya nirmala AtmA ko pAkara tathA usa vizuddhi kA bhoga karake punaH vahI vizuddhi dUsare meM pariNata karake bhI Apa nahIM thakate haiM aura sarvagata hokara bhI sarvatra nahIM jAte haiM athavA sarva-ziva ke pAsa nahIM jAte haiM isaliye vizva meM Apa apane samAna hI zobhita hote haiM / arthAt aisA koI Apake samAna na hone se Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] Apa apratima haiM yahA~ 'ananvayAlaGkAra' hai // 8 // rohitAvihitasakhyamarIci-tvannakhAnavidhRtapratibimbaH / majjati praNamatAM bhavatApa-vyApadAnupazamAya nu kAyaH // 6 // he deva ! jo manuSya indra-dhanuSa se spardhA karanevAle Apake nakhAnabhAga meM (praNAma karane ke mAdhyama se) apane zarIra ke pratibimba ko majjita kara detA hai vaha bhavata santAparUpa vipattiyoM ko zAnta karane ke liye mAno (kisI amRta-sarovara meM hI) snAna karatA hai| arthAt praNAma karate samaya apane zarIra kA pratibimba bhagavAn ke caraNoM ke nakhAgrabhAga meM par3ane se usa vyakti kA bhavaMtApa zAnta ho jAtA hai athavA usakA bhavatApa bhagavAn miTA dete haiM // 4 // veda yo vimalabodhamayaM tvAM, zuddhanizcayanayena vipazcit / sa svameva vimalaM labhamAno, dveSTi rajyati na vA bhuvi kazcit // 10 // he deva ! jisa vidvAn ne zuddha nizcayanaya ke dvArA nirmala bodhasvarUpa Apako jAna liyA vaha svayaM ko hI nirmala banAtA huA saMsAra meM na kisI se dveSa karatA hai aura na kisI se anurAga // 10 // Ihate zivasukhaM vratakhinnastvAmanAhatavatA manasA yaH / vizvanAtha ! sa marusthalasevA-yogyatAmiha bitti pipAsuH // 11 // he jagannAtha ! isa sasAra meM jo vyakti Apake prati anAdarabhAva rakhate hue anya vibhinna vratoM ke kAraNa khinna hotA huA mokSasukha ko cAhatA hai, vaha pyAsA hokara bhI (kisI Apa jaise sarovara kA anAdara karake) maru-sthala se jala prApti kI apekSA karatA hai| arthAt Apake prati anAdara-bhAva rakhakara kiye jAnevAle tapa-tyAgarUpI vrata kabhI phaladAyaka nahIM hote haiM / / 11 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 prAzritaH kamalayA jinanAtha ! tvaM vibhAsi narakAntaka eva / yujyatAmiti tavAmRtadhAma-prAsalAlasatamo vinighAtaH // 12 // he jinezvaradeva ! Apa lakSmI-zobhA ke dvArA sevita hone ke kAraNa narakAsura ke vinAzaka athavA naraka-pApa kA anta karanevAle viSNu ke samAna zobhita ho rahe ho| isaliye amRtadhAma-candramA athavA mokSadhAma ko nigalane kI lAlasAvAle tamas-rAhu athavA pApa kA nAza karanA Apake dvArA ucita hI hai / arthAt jisa prakAra lakSmI se sevita narakAntaka viSNu ne amRtadhAma candramA ko nigalane kI icchA vAle rAhu kA sira kATa diyA thA usI prakAra mokSalakSmI se sevita pApa-prajJAna kA nAza karanevAle Apake dvArA mokSadhAma ko nigalane vAle pApa-prajJAna kA vinAza karanA ucita hI hai / / 12 / / tvAM zritaM jina !. vidanti dinodyanmAnabAravimalaM surasAthaiH / udbhaTaM surucibhirvacanauTurmAnavAra vimalaM surasAthaiH // 13 // he udIyamAna ahaGkAra ke nivAraka jinezvara ! loga Apako devasamUha se sevita, nirmala, sundara rasayukta tathA surucipUrNa vacanoM se sarvajJarUpa sUrya hI jAnate haiM-samajhate haiN| arthAt jisa prakAra sUrya andhakAra kA nivAraNa karatA hai. vaise hI Apa ahaGkAra kA nivAraNa karate haiM, jaise vaha grahagaNoM se sevita hai vaise hI Apa devasamUha se sevita haiM, jaise sUrya uttama aura madhura kiraNoM se sarvajJa hai vaise hI Apa bhI uttama rasapUrNa tathA surucipUrNa vacanoM se sarvajJa haiM ataH manuSya Apako sUrya hI samajhate haiM / / 13 / / . pAkalayya tava vArSikadAnaM, yaackaarthnijbhedvishngkii| niha nute kimiha kinnaragItastvadyazobhiramarAdirapi svam // 14 / / he deva ! Apake vArSika dAna-varasIdAna ko dekhakara 'kahIM aisA na Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] ho ki bhagavAn mujhe bhI khaNDa-khaNDa karake dAna meM de deM' isa prakAra kI zaGkA karatA huA sumeru parvata kinnaroM ke dvArA gAye jAnevAle Apake yaza kI Ar3a meM apane ko chipA rahA hai kyA ? // 14 // varSaNairmuzaladhAraghanAnAM, paGkalezamapi yA na bbhaar| sA kSamaiva tava kApi navInA, yaccale'pi kamaThe na cakampe // 15 / / he deva ! meghoM kI mUsaladhAra 'bRSTi ke kAraNa jo kSamA-pRthivI kIcar3a ke tanika aMza ko bhI dhAraNa nahIM kara sakI (arthAt pAnI kI ativRSTi se vaha kIcar3a baha gayA) vahIM ApakI kSamA-zAnti kamaThAsura ke upadrava se tanika bhI vicalita nahIM huI yaha eka navIna hI ghaTanA hai| arthAt zAstroM meM pRthvI kA dUsarA nAma jo 'kSamA' kahA gayA hai usase ApakI 'kSamA-' bhAvanA kucha vicitra hI hai kyoMki usa kSamA para jaba mUsaladhAra vRSTi hotI hai to vaha usa kIcar3a kA sAmAnya aMza bhI dhAraNa nahIM kara pAtI jabaki ApakI kSamA kamaThAsura ke dvArA kiye gaye aneka upadrava-parISahoM ko sahana kara letI hai isI prakAra vaha kSamA-pRthivI jisa kamaTha-kacchapa kI pITha para sthita hai usake tanika caJcala hone para hI kA~pa uThatI hai jabaki ApakI kSamA-bhAvanA usa kamaTha daitya ke bhISaNa upadravoM meM bhI vicalita nahIM hotI // 15 // ambaratripathagAzatapatraM, lAJchana-bhramarazobhi vibhAti / tIrthanAtha ! tava kIrtimarAlI-bhuktaziSTamiha maNDalamindoH // 16 // he tIrtheza ! isa saMsAra meM yaha jo candramA kA bimba zobhita ho rahA hai vaha (vastutaH candramA na hokara) ApakI kIrtirUpI haMsI ke khAne se bacA huA tathA bhaMvarA jisameM baiThA huA hai aise lAJchana se yukta AkAzagaGgA kA kamala zobhita ho rahA hai / 16 / / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13 tvatpratApadRDhaMdaNDavinunnaM, bambhramIti gagane grahacakram / kumbhamatra jinarAja ! taduccaiH, prAtareva sRjati dyutimantam // 17 // he jinezvara ! Apake pratAparUpI majabUta DaNDe se calAyA huA yaha grahoM kA samUha tathA graharUpI cakra-cAka AkAza meM bAra-bAra ghUma rahA hai aura vahI yahA~ prAtaHkAla meM kAntimAn mahAkumbha-sUrya ko utpanna karatA hai // 17 // durjanasya rasanA rasanAma, dveSapittakaTureva na ved| no sudhAzirasanocitasArAn, sadguNAnapi tavAdriyate yA // 18 // he deva ! durjana kI jisa jihvA ne dveSarUpI pitta ke kAraNa kaTu ho jAne se rasa kA nAma bhI nahIM jAnA vahI jihvA amRtabhojI devoM kI rasanA ke prAsvAdana yogya Apake uttama guNoM kA Adara nahIM karatI hai / / 18 // jaGgamo'si jagadIza ! suradrurdAnapAtramiha tadbahu yAce / sarvago'si paripUraya sarva, hRddarIparisarasthitamiSTam // 16 // he jagadIza ! Apa isa jagat meM jaGgama kalpavRkSa haiM aura maiM dAna lene kI pAtratAvAlA huuN| ataH Apase bAra-bAra mA~gatA hU~ aura Apa sarvAntaryAmo haiM ataH merI hRdayarUpI guphA ke antarAla meM sthita sabhI abhilASAoM ko pUrNa karo // 16 // yastava srajamavApa kRpAyAstaM 'yazovijaya' menmvaimi| . tatra satramiva maGgalalakSmyAH , sampade tadadhunApi tavAkhyA // 20 // he deva ! jisa yazovijaya ne ApakI kRpArUpI puSpamAlA prApta kI hai vahI yaha 'yazovijaya' hai aisA maiM mAnatA hU~ / ataH Apa merI rakSA kareM, maiM ApakI zaraNa meM AyA huuN| yaha ApakA nAmasmaraNa isa loka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] meM tapaHsampatti aura lokAntara meM mokSalakSmI kA pradAtA ho // 20 // vAsavo'pi gururapyaparo'pi, tvadguNAn gaNayituM kathamISTe / prasya te karuraNayava digeSA, bhrAjatAM tadapi bhUrivizeSA // 21 // he deva ! cAhe indra ho, cAhe devaguru bRhaspati ho athavA koI aura anya medhAzAlI ho kintu vaha Apake guNoM kI gaNanA meM kaise samartha ho sakatA hai ? arthAt yadyapi ve aise mahAn haiM, tathApi Apake guNoM kA varNana unake dvArA bhI nahIM kiyA jA sakatA, ataH mere dvArA kI gaI yaha diGamAtra saMkSipta stuti ApakI kRpA se hI viziSTatAoM separipUrNa hokara zobhita ho (aisI merI kAmanA hai)' // 21 // 1. pUjya upAdhyAyajI ne isa stotra kI racanA vArANasI meM kI thii| racanA kI dRSTi yaha stotra eka atyuttama sAhityika evaM dArzanika kRti hai| isameM prAyaH sabhI padyoM meM yamaka, rUpaka aura apahna ti alaGkAroM kA tathA jainanyAya ke paribhASika zabdoM kA prayoga huA hai ataH bhAva evaM bhASA donoM kI manoramatA se svarNa-saurabha-saMyoga-- samanvita yaha stotra sahRdayoM dvArA sarvathA zlAghanIya hai| -sampAdaka Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 // zrIzarkhezvarapArzvanAthastotram zrIzaMkhezvara pArzvanAtha stotra (upajAti chanda) ai kArarUpAM praNipatya vAcaM, vAcaMyamavAtakRtAMhrisevam / januHpupUrparduritaM jihAsuH, zaGkha zvaraM pArzvajinaM stavImi // 1 // apane janma kI pUrti evaM pApa-nivRtti kI icchAvAlA maiM (yazovijaya upAdhyAya) eMkArarUpiNI sarasvatI devI ko praNAma karake zramaNasamUha dvArA sevita zrI zaGkezvara pArzvanAtha prabhu kI stuti karatA hU~ / / 1 / / adhyekamIzaM jagatAM bhavantaM, vihAya ye nAma paraM bhajante / kupakSiraNaste nanu pArijAta-srajaM bhajante na kriirsktaaH||2|| he deva ! saMsAra ke ekamAtra svAmI Apako chor3akara jo loga anya devatAoM kI sevA karate haiM, ve nizcaya hI karIra vRkSa ke prati Asakta bane hue kutsita pakSI ke samAna-(anuttama pakSa kA Agraha rakhane ke kAraNa) sarvepsitadAtA-pArijAta vRkSoM kI zreNI kA Azraya nahIM lete haiM // 2 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAhAryadevAn bhajatAM sarAgA~stvadveSiraNAM cetasi yA mumukssaa| ajJAnabhAjAM kila sA janAnAM, tRpyAthanAM zalazilAbubhukSA // 3 // he deva ! rAgayukta kRtrima devatAoM ke prati Asakti rakhanevAle Apake virodhiyoM kI jo mukti kAmanA hai, vaha tRpti kI icchAvAle ajJAnI janoM kI parvatazilA ko khAne kI icchA ke samAna hai / / 3 // pareSu devatvamupetya deva !, mUDhA vimUDheSu hitAthino ye| prAropitAdityaguraNena teSAM, khadyotapotena kRtArthatA'stu // 4 // .. he deva ! jo avivekI mohayukta anya devoM meM deva ke guNa-dharma ko mAnakara apanA hita cAhate haiM unakI sUrya ke guNoM se Aropita juganU ke zizu ke samAna kRtArthatA ho, arthAt ve sUrya ko chor3a kara juganU ko sUrya mAnate haiM // 4 // tvadarzanAya svahitAthino'pi, druhyanti ye nAma jineza ! mUDhAH / -mohena pIyUSamapi tyajadbhiH, pipAsubhiste saha tolanoyAH // 5 // he jinezvara ! jo ajJAnI apane hita kI icchA rakhate hue bhI Apake darzana ke lie dveSa karate haiM- (Apake syAdvAda darzana kA virodha karate haiM) ve ajJAnavaza amRta kA tyAga karanevAle pyAse vyaktiyoM kI samAnatA meM gine jAne cAhie // 5 // tvatsevinAM daizikazAsane bhyo, ye nAma vAcaM na vizeSayanti / jAgartu teSAM bhRzamandhakAra-prakAzayorapyavizeSa-buddhiH // 6 // he deva! daizikazAsanoM se Apake sevakoM kI vANI kA jo loga Adara nahIM karate haiM, una logoM kI andhakAra aura prakAza meM bhI samAnabuddhi nirantara jAgatI rahe // 6 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17 dunna tayaH zAntarasaM savantI, ye saptabhaGgoM tava nAdriyante / pipAsavaste patitAH kRzAnau, hatA hatA eva hahA hatAzAH // 7 // he deva ! jo durnItivAle haThavAdI vyakti zAnta-rasa ko TapakAtI huI ApakI saptabhaGgI-(naya) kA Adara nahIM karate haiM, ve vastutaH bar3e duHkha se kahanA par3atA hai ki jala ko pIne kI icchA rakhate hae bhI prAga meM gire hue haiM, ve hatabhAge haiM aura mare hue hI haiM // 7 // vidhi niSedhaM ca dizan janebhyo, jagajjagannAtha ! piteva pAsi / citraM tathApi svapitAmahAdIn, tvAM niha nuvanto'pi na niha nuvanti // 8 // he jagat ke svAmI ! logoM ko vidhi aura niSedha (kartavya, akartavya vastu kA upadeza) ko batalAte hae Apa pitA kI taraha rakSA karate ho, tathApi Azcarya hai ki Apako chipAte hue bhI ve loga apane pitA evaM pitAmaha Adi ko nahIM chipAte haiM / sArAMza yaha hai ki paramapitA paramAtmA zrIpArzvaprabhu ko bhUla kara jo kevala sAMsArika pitApitAmaha ke prati Adara karate haiM ve mUDha haiM unheM yaha nahIM bhUlanA cAhie ki pArzvaprabhu sAre jagat ke pitA haiM // 8 // vasundharAM nIrabhareraNa siJcan, yathoSarAnUSarayoH payomuk / asatsatoranyataratra naiva, tathopadezastava pakSapAto // 6 // he deva ! jisa prakAra pRthivI ko jalavRSTi se sIMcatA huaA megha baMjara aura upajAU bhUmi para anucita athavA ucita kA pakSapAta kie binA hI buSTi karatA hai usI prakAra ApakA upadeza bhI darjana athavA sajjana kA dhyAna rakha kara kisI eka ke prati upekSA aura kisI eka ke prati Agraha karate hue pakSapAtI nahIM banatA arthAt donoM ke lie Apa samAnarUpa se upadeza karate haiM / / 6 / / ... 1. pANinIyAdimate tvAtmanepadivA bhAvyam / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] mahIsicaH paGkakRtaH payodAddharma dizan deva ! vilkssnno'si| . . yathA yathA siJcasi bhavyacetastathA tathA kApAkaroSi // 10 // he deva ! (yadyapi Upara megha ke sAtha ApakA sAmya dikhalAyA gayA hai kintu vizeSa vicAra karane para) Apa vilakSaNa pratIta hote haiM kyoM ki vaha megha to jaba barasatA hai to pRthvI para kIcar3a hI kIcar3a ho detA hai aura Apa to dharma kA upadeza karate hae jaise-jaise bhavika janoM ke citta ko sIMcate haiM vaise-vaise usake paGka-pApa ko dUra kara dete haiM / ataH paGkakRta megha se paGkahata Apa vilakSaNa haiM // 10 // sphuTe vinirNatari devadeva !, sandegdhi yastvayyapi jaagruuke| nimIlya cakSuH sa ghaTAdyapazyan, pradIpavRndairapi kiM karotu // 11 // he devadeva ! jo vyakti spaSTa, vizeSarUpa se nirNAyaka evaM jAgratsvabhAvavAle aise ApameM bhI sandeha karatA hai vaha apane netra mUMdakara ghaTa-paTAdi ko nahIM dekhatA huA utkRSTa dIpaka samUhoM se bhI kyA kare? arthAt vaha sandehakArI svayaM A~kheM banda karaletA hai taba ghaTapaTAdi dikhAI nahIM dete, aba vahA~ yadi aneka uttama dIpaka bhI jalAye jAe~ to unase kyA lAbha hogA? // 11 // so'yaM mayA dhyAnapathopanItaH, kenA'pi rUpeNa cirantanena / bhavabhramaghno mama devadeva ! praNamradevendra ! cirAya jiiyaaH||12|| he devadeva ! he indravandita ! maiMne kisI cirantana rUpa se Apako uparyukta guNoM kA smaraNa karate hue dhyAna-mArga se- prApta kiyA hai, Apa mere bhavabhrama-bAra-bAra janma lene ke cakra kA nAza karanevAle haiM, ApakI sadA jaya ho // 12 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16 pralokalokavyaMtivRttidakSA, zaktistvadIyA samaye smRtA yaa| asmAdRzAM sA sahatAmapAyaM, bhettuM kSaNAddhe'pi kathaM vilambam // 13 // he deva ! jo ApakI zakti samaya para smaraNa karane para samasta lokoM ke viziSTa jIvana ke upAyoM ko batalAne meM nipuNa hai, vaha zakti hama jaise vyaktiyoM ke vighnoM-kaSToM ko naSTa karane ke liye tanika bhI vilamba kaise kara sakatI hai ? arthAt ApakI zakti hamAre kaSToM ko zIghra hI naSTa kara degii|| 13 / / prazne pareSAM yadadhISTadezya, tvameva devo mama vaktumarhaH / tato'sya bhaktasya samIhitArtha, padmAvatIbhogipatI kriyetAm // 14 // he deva ! dUsaroM ke prazna meM jo adhika abhISTa uttara ho sakatA hai vaha uttara divyajJAnavAle Apa hI batA sakate haiN| ataH he padmAvatI devI aura sahasrapharaNA zrIpArzvanAtha ! isa bhakta ke manovAJchita ko prApa donoM pUrNa kareM // 14 // pradAH sadA namrasurAsureza ! prasUnamAlAM kila yAM mnsvii| tvatkiGkarasyAsya tayaiva vizve, prakAzyatAM deva ! ciraM jayazrIH // 15 // sadA sura aura asura ke svAmiyoM se namaskRta he deva ! zreSTha mana vAle Apane mujhe jo puSpamAlA dI, usI se Apake isa sevaka kI jayalakSmI saMsAra meM cira kAla taka jagamagAtI rahe // 15 // kathAzlathAsatya' pathaHparIkSA, parIkSakAraNAM hRdaye nilInA / kalau kupakSagrahilapratApe, tvatkiGkarANAM zaraNaM tvameva // 16 // . 1. satyasRteH satyapayaH vA pAThaH sAdhuH / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] he deva ! satyamArga kI parIkSA aba kathAnoM se zithila hokara parIkSakoM ke hRdaya meM jA chipI hai / isIliye kutsita pakSa ke prati durAgrahavAle isa kaliyuga meM apane sevakoM ke zaraNa Apa hI haiM // 16 // praudAsyabhAgeva tulAM dadhAne, khadyotapote dyutimAlino yaa| kalau galabuddhiparIkSakAraNAM, tAM cAturI deva ! vayaM na vidmaH // 17 // he deva ! jo buddhimattA sUrya kI tulanA ko dhAraNa karanevAle choTese juganU meM udAsInatA ko dhAraNa karatI hai, kaliyuga meM aise naSTabuddhivAle parIkSakoM kI usa buddhimAnI ko hama nahIM jAnate arthAt isa prakAra kA vicAra hI mUrkhatApUrNa hai // 17 // kaveH sabhAyAM kuparIkSakAraNAmadhikriyApi sphuTadhikriyeva / bakasya paGktau vasato na kiM syAd marAlabAlasya mahopahAsaH // 18 // he deva ! kuparIkSakoM kI sabhA meM kavi kA adhikAra (sambandha) bhI spaSTa dhikkAra hI hai, kyoMki bagaloM kI paMkti meM rahanevAle bAlahaMsa kA bhI kyA bar3A upahAsa nahIM hotA ? // 18 // .. kaNThIravA eva kupanthinAge, bhavatprasAdAdvayamuddhatAH smH| . syAdvAdamudrArahitAH kutIrthyAH, zRgAlabAlA iva nAdriyante // 16 // he deva ! ApakI kRpA se hama kumArgagAmI hAthI ke viSaya meM uddhata siMha hI haiM, isIliye syAdvAda kI mudrA se rahita gIdar3oM ke bacce jaise kutIrthI loga hamArA Adara nahIM karate haiM // 16 // yAcAmahe deva ! tavaiva bhUyaH, kRpAkaTAkSeNa kRtArthabhAvam / jarAnihantA kila yAdavAnAM, dAsaM dRzainaM pravilokayasva // 20 // he deva ! hama punaH Apake hI kRpA-kaTAkSa se kRtakRtyatA kI yAcanA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 karate haiN| Apa yAdavoM kI jarA-vRddhAvasthA ke vinAzaka haiM, maiM ApakA dAsa hU~, Apa apanI dRSTi se isa dAsa ko dekheM athavA Apa isa sevaka para kRpAdRSTi kareM / / 20 / / pratyakSalakSAmiva kalpavallI, tavApi mUtti kila yo na mene / svabodhibIjasya jineza ! tena, nyadhAyi kaNThe kaThinaH kutthaarH|| 21 // he jinezvara ! jisane pratyakSa dikhAI denevAlI kalpalatA ke samAna ApakI mUrti ko bhI nahIM mAnA, usane apane jJAnarUpI vRkSa ke kaNTha para kaThora kulhAr3A calA diyA hai / / 21 // nayAnavijJAya jineza ! kiJcidabhyasya yeSAM tava vaagbubhutsaa| drutaM rutAbhyAsakRtAM hi teSAM, pikasvarecchA kila vAyasAnAm // 22 // he jineza ! nayoM kA jJAna kiye binA kucha abhyAsa karake jo Apa kI vANI ko jAnane kI icchA rakhate haiM, unakI vaha icchA kucha samaya meM abhyAsa karake koyala ke svaroM ke samAna madhura svara ke icchuka kaunoM ke samAna hai| arthAt jaise kauyA tAtkAlika koyala ke svaroM kA abhyAsa karake apane Apako koyala ke samAna madhura svaravAlA ghoSita karane kI ceSTA karatA hai kintu vaha jese cirasthAyI nahIM hotA vaise hI usakA jJAna asthAyI hotA hai / / 22 // ekatra vastunvabhidorNazeSaM, kupakSiraNAM yaH kila pakSapAtaH / sa eva tIrtheza ! parAnuyoge, maticchidAyAH paramaM nidAnam // 23 // .. he tIrtheza ! eka padArtha meM zeSa anya padArthoM ko sarvatobhAvena vidIrNa karanevAlA kupakSiyoM kA jo pakSapAta hai, vahI pakSapAta parAnuyoga-anyaprazna meM buddhibheda kA parama kAraNa hai // 23 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] bhindanti tattvAni bhidApratIti, nidAnamAsAdya kuvAdino ye| .. saMkhyAmanAsAdya vihAya bhUmi, vihAyasi sthAtumamI dhRtAzAH // 24 // he jinezvara ! jo kuvAdI loga bhedapratItivAle kAraNa ko lekara tattvoM-vAstavikatAoM kA bhedana karate haiM, ve saMkhyA-buddhi, vicAra, athavA tattvajJatA ko na pAkara aise lagate haiM mAno pRthvI ko chor3akara AkAza meM rahane kI AzA lagAye hoM / / 24 // ye'pi prakAmaM pratijAnate'jJA, jagajjanakAntata ekmev|.. jAraM ca satyaM pitaraM ca te'pi, samAnabuddhyaiva samAzrayantu // 25 / / he jinezvara ! jo bhI avivekI ekAntarUpa se eka hI jagat ko svecchAnusAra aMgIkAra karate haiM, ve jAra aura sacce pitA ko bhI samAna buddhi se hI dekheM, arthAt vAstavika tattva-jJAna se sUnya haiM // 25 / / abhinnabhinnaM tu nayairazeSairadIdRzaH sAdhu tathA padArtham / doSAkhyayA nAtha ! yathAzrayante, tvadveSiraNo vAtatayodviSantaH (?) 26 / / he nAtha ! Apane samasta naigamAdi-nayoM dvArA abhinna aura bhinna padArtha ko acchI taraha dikhalA diyA ki jisake kAraNa doSa ko Apa ke pAsa rahane kA sthAna nahIM milA taba vaha Apake dveSI logoM ke pAsa jAkara rahane lgaa| isakA pariNAma yaha huA ki ve loga doSanAmaka vAtatA-vAtavyAdhi se vizeSarUpeNa dUSita hokara (sAnnipAtika rogI kI taraha) pIDita ho rahe haiM // 26 // padArthagAn paryanuyogayogyAn, saptApi bhaGgAn vibhanakti bhaassaa| tathA tavAdhIza ! yathA kathAyAM, zaGkA-samAdhAnamara labhante // 27 // he svAmin ! ApakI vANI padArthagata prazna ke uttara dene athavA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 samAdhAna karane meM samartha sAtoM bhaGgoM ko isa prakAra vibhakta karatI hai ki jisase dUsare loga ApakI kathA-vyAkhyAna meM zaGkA kA samAdhAna zIghra prApta kara lete haiM // 27 // jihvAsahasra jinarAja ! yuSmadguNAnna saMkhyAtumalaM yadAsIt / sahasrajihvo'pi tataH svanAmnA, dvijihva ityeva janaiH pratItaH // 28 // he jinezvara ! hajAra jihvA hote hue bhI zeSanAga Apake guNoM kI gaNanA meM samartha nahIM huaA, yahI kAraNa hai ki usakA 'sahasrajihva' aisA nAma hote hue bhI loga use 'dvijihva'-do jIbha vAlA hI mAnate-kahate haiM // 28 // jaGghAlabhAvaM kalayannazeSaM, nabho jinAkrAmati yaH kramAbhyAm / prazAsanaH so'sya padaM nidadhyAd, vaktuM vizeSaM tava sarvavAcAm // 26 // he jina ? ApakI samasta vANI kI viziSTatA ko kahane kA sAhasa vahIM ucchaM khala vyakti kara sakatA hai, jo ki tejI se daur3atA hayA apane donoM caraNoM se pUre AkAza ko AkrAnta-ullaMghana kara sake arthAt jaise yaha kArya asambhava hai vaise hI ApakI vANI kA varNana bhI asambhava hai / / 26 / / / praNamradevendraziraHkirITaratnAtidyotitadigavibhAgaH / asmanmanovAJchitapUraNAyAM kalpadrukalpaH kuzalAya bhUyAH // 30 // praNAma karanevAle devendra ke mastaka para rakhe hue mukuTa ke ratnoM kI kAnti se dizAoM ke viziSTa bhAgoM ko prakAzita karane vAle tathA hamArI manaHkAmanAoM kI pUrti ke lie kalpavRkSa aise bhagavAn jinezvara hamAre kalyANa ke liye hoM // 30 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] hitArthinA samprati sampratItaH, saMstUyase ycchivshrmdaane| .. tenaiva tIrtheza ! bhave bhave'stu, bhavatpadAmbhoruhabhRGgabhUyam // 31 // he tIrthaGkara ! Apa mokSasukha dene meM yahA~ ciraprasiddha haiM ataH hitAbhilASI jana ApakI stuti karate haiM, aura yahI kAraNa hai ki (maiM bhI mokSasukha kI prApti ke liye kAmanA karatA hU~ ki merA mana) pratyeka janma meM Apake caraNa-kamaloM ke liye bha~varA banA rahe / / 31 // . (AryA chanda) itthaM zrIzaGkezvara-pArzvanAthaH prnntlokhitdaataa| stutipanthAnaM nIto yazovijayasampadaM tanutAm // 32 // isa prakAra praNati karanevAle logoM kA hita karanevAle zrI zaMkhezvara pArzvanAtha kI maiMne stuti kI hai ataH vaha mujhe yaza, vijaya aura sampatti pradAna kre| (yahA~ yazovijaya ko sampatti pradAna kare / isa kathana se zrI upAdhyAya jI ne apanA nAma bhI sUcita kara diyA hai) // 32 // adhyayanAdhyApanayuga-granthakRtiprabhRtisarvakAryeSu / zrIzaLezvaramaNDana !, bhUyA hastAvalambI me // 33 // he zaMkhezvaramaNDana arthAt he pArzvajinezvara ! (merI yahI prArthanA hai ki Apa) mere adhyayana, adhyApana aura grantha-nirmANAdi saba kAryoM meM Apa sahAyaka baneM / / 33 // -: 0 : 1. saMstutipathaM hi nItaH' iti pAThana bhavitavyam / 2. pUrvArdhe chandobhaGgadoSaH sa ca 'nAtho nataloka' iti pAThena samAdheyaH / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] zavezvarapArzvajinastotram zrIzaMkhezvara-pArvajinastotra (upajAti chanda) aiMkArarUpasmaraNopanItA, kRtArthabhAvaM dhiyamAnayAmi / samUlamunmUlayituM rujaH svAH, saMstUya zakhezvarapArzvanAtham // 1 // maiM apane rogoM kA samUla unmUlana karane ke liye zrI zaMkhezvara pArzvanAtha kI stuti karake ai kAra mantra ke japa se upalabdha buddhi ko saphala banAtA hai // 1 // bhavadguNAnAM gaNanAM vidhAtuM, purandaro'pi prabhureva na syAt / tathApi niHzaGkatayA pravRttiryattatra hetunijakAryalobhaH / / 2 // he deva ! yadyapi Apake guNoM kI gaNanA (stuti) karane meM indra bhI samartha nahIM ho sakatA tathApi isa kArya meM merI jo niHzaGka pravRtti ho rahI hai, usameM apane kArya kA lobha hI kAraNa hai // 2 // yaH kAryamAsAdya mahAntamIzaM, na yAcate nAma nijaanuruupm| ratnAni varSatyapi vArivAhe, sa pAriNadAne kRpaNatvameti // 3 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jo vyakti mahAn aizvaryazAlI svAmI ko pAkara apane anukUla vastu kI mA~ga nahIM karatA hai, vaha meghoM ke ratna barasAne para bhI apanA hAtha pasArane meM kaMjUsI karatA hai / / 3 // tvayi prabhau pUrayati prakAmaM, muhurmnHpraarthitmrthmessH| .. ciraM karAlambanadattakhedAM, kalpadrukoTImapi kiM karotu // 4 // he deva ! merI manovAMchita vastu ko Apake dvArA nirantara pUrNa karane para yaha vyakti adhika samaya taka hAtha meM rakhane se kaSTa denevAle aise karor3oM kalpavRkSoM ko lekara bhI kyA kare ? // 4 // vAJchAtigArthapradamIzamenamAsAdya lokaH puruSottama tvAm / cintAmaNau yacchati kaJcidartha, ko rajyate grAviNa vizeSadarzI // 5 // he deva ! icchA se bhI adhika vastu ko dene meM prabhu-samartha evaM puruSottama aise Apako pAkara kauna buddhimAn manuSya aisA hai ki jo katipaya vastu ko denevAlI prastararUpa cintAmaNi ke prati moha karatA hai // 5 // tRNAni bhuktvA kila kAmadhenurgavAntarasyaiva dazAM bibhartu / asyAH puro nyasyati kaH karau svau, tvadekanAthe bhuvane manasvI // 6 // he deva ! ghAsa ko khAkara kAmadhenu bhI dUsarI gau ke samAna pazu hI hai| jagat meM Apake eka svAmI hone para kauna aisA vivekazIla vyakti hai, jo usa kAmadhenu (pazu) ke Age apane hAthoM ko phailAtA hai ? // 6 // kathaM niSevyo dRSadAhato'pi, vyayaM vajana deva ! mahatkarIraH tvAM pArijAtaM sukRtairapUrva, sadAtanaM prApya sacetanaJca // 7 // - he deva ! apUrva sanAtana aura sacetana kalpavRkSa ke samAna Apako Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 prApta kara lene para, pattharoM se mAra khAyA hA tathA nazvara vizAla karIra (patra rahita vRkSa) ke samAna kudeva kisa taraha sevana ke yogya hai ? (yahA~ kalpavRkSa aura bhagavAn donoM hI abhISTa ko dene vAle haiM kintu kalpavRkSa jar3a hai aura bhagavAn cetana hai, isaliye bhagavAn ko apUrva kalpavRkSa kahA gayA hai) // 7 // anviSyamANaM tu hitAnurUpaM, deveSu rUpaM tvayi paryavasyat / kutUhalaM bhAnumataH sabhAyA, grahasya kiJcit kalayAmbabhUva // 8 // jisa prakAra anya grahoM kI sabhA meM sUrya kA rUpa kucha kutUhalavardhaka mAnA gyaa| usI prakAra he deva ! sabhI devoM meM kisa deva kA rUpa hitakArI hai ? isa bAta kI khoja karane para ApameM hI vaha rUpa mila pAyA / / 8 // . ki kAlakUTAzini zUlapAraNau, sajanti devatvadhiyA na mUDhAH / vayaM tu sadvodhasudhAM lihantaM, tvAmeva devaM vinibhAlayAmaH // 6 / / he jinezvara ! kyA mUha loga viSapAna karanevAle ziva meM devatva buddhi se anurAga nahIM karate haiM ? kintu hama to sadbodharUpI amRta kA AsvAdana karanevAle Apako hI deva vizeSa ke rUpa meM dekhate haiM / / 6 / / icchAvazaM ced bhuvanaM bhavasya, tiSThet sadA vA nipateta sadA vA / necchAvazaM ced bhuvanaM bhavasya, karmaprakRtyaiva tadA sadAzam / / 10 / / yadi bhava Izvara kI icchA ke adhIna hI saMsAra hai arthAt Izvara hI jagatkartA hai to saMsAra ko sadA sthira rahanA caahie| aura yadi Izvara jagat kA kartA nahIM hai to jagat ko sadA asthira rahanA cAhie kintu vastutaH vaha aisA nahIM hai| ataH karmasvabhAva se hI saMsAra hai . (yahI mata) ucita hai / / 10 / / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] sarvatra kArye na kRtinimittaM, vilakSaNatvena yatra tttvm| .. jineza ! kiJcinnijavAsanAyAM, nyAyaM nayantaH kudRzaH patanti // 11 // __kArya ke vilakSaNa hone se sabhI kAryoM meM kartA kA vyApAra kAraNa nahIM hai| isameM jo eka tattva hai use na samajhakara kucha apanI vAsanA (mithyAjJAnajanya eka saMskAra) meM nyAya ko le jAte hue kudRSTivAle loga gira jAte haiM // 11 // itthaM ca kArya na sakartR katvaM, zakyaM budhaiH kAryatayA'numAtum / takaM vinA yat kila jAgarUkaH, zarIrajanyatvamupAdhiratra // 12 // .. aura isa prakAra kArya meM sakartR katva kA anumAna karane ke liye -arthAt sabhI sakartRka haiM 'kAryatvAd ghaTavat' aisA anumAna karane ke liye kAryatA (kArya ke vividha lakSaNa se) koI bhI paNDita samartha nahIM ho sakatA, kyoMki "sabhI kArya kartRjanya haiM' aisA mAnane para yahA~ tarka ke binA hI zarIrajanyatva upAdhi (nyAya kA eka doSa) A khar3I hotI hai // 12 // bhaved bhave durnayato hi nitya-prameva nityabhrama eva bhUyAn / . mAnaM yatastasya dhiyo na kiJcit, pratyakSatAyAM kila pakSapAti // 13 // cUMki durnaya se bhava (Izvara athavA jagat) meM nitya-pramA kI taraha adhika nityabhrama hI hogA, kyoMki usa (durnaya) kI buddhi) kA mAna (pramANa) kucha bhI nahIM hai, vaha mAna pratyakSatA meM hI pakSapAta karane vAlA arthAt pratyakSa ko hI mAnanevAlA hai // 13 // kAryAnurodhena kudarzanAnAM, kartava nityastanurastu nityaa| jagaccharIrairyadasau zarIrI, tadIzvarAstahi vayaM bhavAmaH // 14 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 26 kudarzanoM ke kAryAnurodha se "arthAt 'sabhI kArya sakartRka haiM alaH saMsAra kA kartA Izvara hai" isake anurodha se (durAgraha se, kisI taraha mAnane para) nitya kartA kI taraha nityatanu (zarIrarUpa kArya) bhI honA cAhie aura yadi jagat rUpa zarIroM se vaha zarIrI hai, to hama bhI Izvara bana sakate haiM // 14 // utpattinAzau na yathA nitAntaM, neyaM sigRkSA na ca sajihIrSA / mRSA guraNAropakRtA kilaiSA, viDambanA kevalamIzvarasya // 15 // ___ kudarzanoM ne IzvarakRta jagat kI utpatti aura saMhAra ko jaisA kahA hai vaisI na utpatti haiM aura ma saMhAra hai / Izvara ko na saMsAra banAne kI icchA hai aura na saMhAra karane kI hI icchA hai apitu asatya guNoM kA Aropa karanevAloM ne yaha kahakara kevasva Izvara kA upahAsa hI kiyA hai // 15 // devaM pare zraddadhate yadIme, kaSAyakAluSya kalaGkazUnyam / tadA madApUriNatalocaneyaM, gaurI varItuM varamohatAM kam // 16 // ___yadi dUsare loga apane deva-ziva ko 'ye kaSAya kI kAlimA se rahita deva haiM' aisA mAnakara una para zraddhA karate haiM to phira madamAtI A~khoMvAlI yaha pArvatI apane vara ke rUpa meM varaNa karane ke liye kisa deva kI icchA kare ? // 16 // devaM pare zraddadhate yadIme, kAlIkaTAkSaspRharaNIyazobham / kutastadA zraddadhate na bhAnu, samuddhatadhvAntaviluptadIptim // 17 // aura ye dUsare yadi kAlI ke kaTAkSa se spRhaNIya zobhAvAle zaGkara ko deva mAnate haiM to phira mahAn andhakAra ke vinAzaka tejasvI sUrya . (jinezvara) ko deva kyoM nahIM mAnate haiM ? // 17 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] . tIrtheza ! vANI tava saptamArgA gaGgAM trimArgAmatizeta eva / vihAya tIrtha paramaM tadenAmanyAM bhajante na kathaM trapante // 18 // he tIrthaGkara ! sAta mArgoM meM jAnevAlI (saptabhaMgIrUpa) ApakI vANI tripathagAminI gaGgA kA atikramaNa karatI hI hai, ataH ApakI vANIrUpa isa paramatIrtha ko chor3akara anya tIrthoM kA sevana karanevAle kyoM nahIM lajAte haiM ? // 18 // prabho ! pareSAM tvayi mohabhAjAM, yo nAma yogyaanuplmbhdmbhH| arthe samaste'pi bibhartuM maunaM, sa dezakAlavyavadhAnabhAji // 16 // he jinezvara ! Apake viSaya meM dUsare ajJAniyoM kA jo 'yogya ko prApta nahIM karane kA dambha hai, vaha samasta artha ke rahane para bhI dezakAla meM vyavadhAna-rukAvaTa ko dhAraNa karanevAle isa viSaya meM mauna dhAraNa kare // 16 // apaha nuvante nitamAM bhavantaM, jAti yeSAM dRgyogytoccaiH| svanetrapanthAnamanApnuvantasteSAmayogyAH svapitAmahAdyAH // 20 // he jinezvara ! jina vyaktiyoM meM A~khoM ke rahate hue bhI vastutattva ko dekhane kI zakti nahIM haiM, ve hI Apako pUrNarUpeNa nahIM mAnate haiM, kintu unakI A~khoM ke sAmane unake pitAmaha-dAdA Adi ke na rahane se kyA ve bhI ayogya nahIM Thaharate haiM ? // 20 // nakheSu candreSu vitenire yastArAsamAliGganakautukAni / tvatpAdayordeva ! namo'stu tebhyaH surendracintAmaNicumbitebhyaH // 21 // - he jinezvara ! Apake nakharUpa candramAnoM meM tArAoM ke samAna AliGgana kautuka kiye haiM aise indra ke (mukuTa meM sthita) cintAmaNi Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se cumbita Apake una nakhoM ko namaskAra ho / / 21 // nIlAM jinAdhIza ! tavaiva dehacchAyAM nu kAmaM manute manasvI / * sambhAvyate nAma na rUpamohaka, trinetranetrAnalabhasmanastu // 22 // he jinezvara ! manasvI loga Apake zarIra kI chAyA ko hI kAmadeva kA svarUpa mAnate haiM, kyoMki ziva kI netrAgni se jalakara rAkha bane hue kAmadeva ke aise rUpa kI to sambhAvanA hI nahIM hai // 22 // kalpadrukoTIguNaluNTanasya, dvAreva saGkrAntamiti tvadIye / saurabhyamaGga'psarasAM bhramabhi bhimilindaiH paricIyate ca / / 23 // he jinezvara ! karor3oM kalpavRkSoM ke guNoM (sugandha) ko lUTane ke kAraNa hI Apake aMga meM sugandhi A gaI, jo ki Apake zarIra para bhramara ke samAna ma~DarAte hue apsarAoM ke netrarUpI bhramaroM se jAnI jAtI hai / / 23 // parasya rogAn haratastva(ti tva)dIye, rogAH zarIre na vizanti yuktam / viSavyathAnAzakaraM janAnAM, kiM kAlakUTAnyamRtaM spRzanti ? // 24 // he jinezvara ! dUsaroM ke rogoM ko dUra karanevAle Apake zarIra meM jo roga praviSTa nahIM hote haiM vaha ucita hI hai, kyoMki viSa kI pIr3A ko naSTa karanevAle amRta kA kyA kAlakUTa sparza karate haiM ? // 24 // na zoNimAraNaM rudhirAmiSau te, na svedakhedo dadhatazca medaH / idaM vidanto'pi kupanthino ye, tvadakSamAsteSu jagAma khedaH // 25 // he jinezvara ! Apake rakta evaM mAMsa lAlI ko dhAraNa nahIM karate .. haiM aura ApakI carbI bhI pasIne aura kheda ko dhAraNa nahIM karatI hai Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] yaha jAnate hue bhI jo kumArgAnuyAyI Apako nahIM mAnate haiM unameM hI vaha doSa calA gayA // 25 // kalpadrusaurabhyasukhaM milindA, bhanantyamI zvAsasamIraNaM te| avApya ki no gurisanaM guNajJAH, pramodamedasvalatAM vrajanti ? // 26 // he deva ! ye bha~vare Apake zvAsoM kI vAyu ko kalpavRkSa kI sugandhi ke sukha ke samAna mAnate haiN| yaha ucita hI hai| kyoMki guNajJa loga . guNI ko pAkara adhika harSa ko nahIM pAte haiM kyA ? // 26 // yajJo yato janma labhannitAntamadyApi vizvaM vizadIkaroti / tasmin zarIre rudhirAmiSau le, gokSIradhArAdhavale kathaM no ? // 27 // he jinezvara ! Apake jisa zarIra se janma pAkara ApakA yaza Ama bhI saMsAra ko nirmala karatA hai aise Apake usa zarIra meM rakta aura mAMsa gaudugdha kI dhArA ke samAna ujjvala kyoM na hoM ? // 27 // tammAnase kasya na carkarIti, ciraM camatkArabharaM budhasya / AhAranIhAravidhivireje dRzyA(zA)pyadRzyA(zyo)bhavato yaduccaiH // 28 // he jinezvara ! carmacakSa se nahIM dekhane yogya ApakI jo AhAra aura nIhAra kI kriyA atyadhika zobhita huI vaha kisa vivekazAlI ke mana meM atizaya AzcaryoM ko utpanna nahIM karatI hai ? // 28 // guNaramIbhiH kila anmato'pi, vizvaM vinetarnanu yo'tishesse| nRdharmamAtreNa kathaM kRzAzAH, kuvAdinastvAM tamapaha nuvanti // 26 // he svAmin ! ina lokottara guNoM se tathA janma se bhI jo Apa vizva meM sarvAtizAyI haiM, aise Apako kuvAdI hatabhAgya-jana manuSyadharma mAtra se kyoM chipAte haiM ? arthAt Apako deva kyoM nahIM mAnate haiM ? // 26 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 puMso'tizeSe puruSottamatvAddevAdhidevaH sakalAMzca devAn / anyatra kutrApyupamAnamudrA, kuvAdivijJAnasamAnazIlA // 30 // he jinezvara ! Apa puruSoM meM uttama hone se puruSottama ho, devAdhideva hone se devoM meM zreSTha ho, ApakI upamA kI mudrA kuvAdiyoM ke ke vijJAna ke samAna zIlavAlI kahIM bhI anyatra nahIM hai arthAt Apa Apake hI samAna haiM / / 30 / / tvaM zaGkaro bhAsi mahAvatitvAdbrahmA'si lokasya pitAmahatvAt / viSNuvinetaH puruSottamatvAjjino'si rAgAdijayAjjanAryaH // 31 // he deva ! mahAvratI hone se Apa zaGkara ke samAna zobhita hote ho, logoM ke pitAmaha hone se brahmA ho, puruSoM meM uttama hone se viSNu ho aura rAga-dveSa ko jItane se janoM ke pUjana yogya jina ho // 31 // vidhRtya vAcaM bhavataH kthaayaamkssaant-pkssaantrsnniveshH| udAsyamAne kuparIkSakoghe, tvatkiGkaraH kiM karavai vinetaH ? // 32 // he svAmin ! ApakI kathA meM vAraNI arthAt Apake siddhAnta ko lekara akSa-zAstrArtha athavA vAda-vivAda meM vizeSa dRSTi se parapakSa ke sannivezoM kA anta karanevAlA athavA parapakSoM ke nivezoM ko nahIM sahana karane vAlA ApakA yaha kiGkara-sevaka maiM kuparIkSaka-samUha ke udAsIna hone para kyA karU~ ? // 32 // kalau kukAle kila satparIkSA-bhikSAcarANAM sulabhA na bhikssaa| kathA prathAyAmiti kotilAbhe, tvatkiGkarasyAsya gatistvameva // 33 // vAstava meM isa kukAla kalikAla meM satparIkSA ke bhikSukoM ko bhikSA sulabha nahIM haiM, isa bAta kI prasiddhi hone para isa Apake sevaka ko yaza prApta karAne meM Apa hI gati haiM // 33 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavatprasAdAd bhavadiddhabuddhilaghurmahAneva tavAstu daasH| '' grAvA'pyadhiSThApakasannidhAnAccintAmaNiH kiM na jaganniSevyaH // 34 / / he deva ! Apake dvArA pradIpta buddhivAlA ApakA choTA-sA dAsa bhI Apake prasAda se bar3A hI hai, kyoMki adhiSThApaka ke samIpa meM hone se patthara bhI cintAmaNi ke samAna jagat ke logoM se sadA sevanIya hI hotA hai // 34 // ayaM jano yadyapi kunthureva, (shrutaaddhynaag)'prbhRtiinvekssy| bhaje tathApi prasabhaM kathAyAM, bhavatprasAdAt paravAraNatvam // 35 // he deva ! yaha jana zrutADhyanAga-paNDitoM meM hastI ke samAna, mahApaNDita, kovidakuJjara Adi ko dekhakara yadyapi kunthu-bahuta choTA hI hai, tathApi Apake anugraha se kathA-zAstrArtha, vAda-vivAda-meM dUsaroM ko mUka banAne meM samartha hai athavA parapakSoM ko parAjita karane ke liye paNDitakuMjara ke samAna hai // 35 // ekAntamudrAmadhizayya zayyAM, nayavyavasthA kila yA prmiilaa| tayA nimIlannayanasya puMsaH, syAtkAra evAJaniko zalAkA // 36 // ekAntamudrA ekAntavAda)vAlI zayyA para sokara naya-vyavasthA nAmaka jo pramIlA (nidrA) hai, usase muMdatI huI A~khoMvAle puruSa ko syAtkAra-syAdvAda hI aJjana karane kI zalAkA hai-arthAt ekAMtavAdiyoM ko naigama-nizcaya-vyavahArAdi nayoM se divyadRSTi denevAlA anekAntavAda hI hai / / 36 // ekAntabhedaH kila dharmamivyavasthayA viSNuvade(vastuSu nai)va labhyaH / gorazvateva pravibhidyate ced, gotvaM labhetkastadidaM vizeSaH // 37 // 1. atra kazcana pAThastruritaH sa cAnena pAThena samAdheyaH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 35 vastuoM meM dharma-dharmibhAva ke kAraNa ekAntabheda nahIM ho sakatA jaise go se azva / tathA dharma aura dharmI meM atyanta bheda hotA ho to gotva kahIM bhI nahIM raha sakatA arthAt go meM bhI nahIM raha sakatA hai yaha isameM vizeSa hai| pratyeti jalpan samavAyamekaM, gavIva gotvaM na kathaM turngg| prAdhAra taikye'pi samAnayuktestayA pratIkArakRtirna yuktA // 38 // jo samavAya sambandha ko eka mAnatA hai (arthAt eka hI samavAya hai aneka nahIM) vaha go ke samAna azva meM gotva ko kyoM nahIM dekhatA ? inameM AdhAra kI ekatA rahane para bhI samavAya ke kAraNa isa doSa kA pratIkAra nahIM ho sakatA // 38 // . abhedabhedAtkila dharma miviziSTabuddhistava zAsane nu tu)| tadAtmatAvRttyaniyAmakatvamekAntatAbhAji tato na doSaH // 3 // parantu syAdvAdaM meM dharma aura dharmI meM bheda aura abheda donoM hai, abheda ke kAraNa dharma dharmAtmA pratIta hotA hai aura bheda ke kAraNa dharma se viziSTa pratIta hotA hai| ekAnta abhedapakSa meM sarvathA abheda pratIta honA cAhie aura ekAnta bheda pakSa meM koI bhI dharma apane vAstavika dharma se bhinna aneka dharmiyoM meM pratIta honA cAhiye / ekAnta bheda mAnane para dharma kI vRtti kA niyama nahIM raha sktaa| gotva dharma hai vaha baila meM hI rahatA hai azvAdi meM nahIM, yaha vyavasthA ekAntabheda para nahIM raha sakatI / / 36 // ekatra vRttau hi virodhabhAjoryA syaadvcchedkbhedyaatraa| dravyatvaparyAyatayovibhedaM, vijAnatAM sA kathamastu nastu // 40 // do viruddha dharma jaba dharma meM rahate haiM taba naiyAyika Adi avacchedaka Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] bheda se unakI sattA mAnane haiM / vRkSa meM mUla ke avaccheda se kapisaMyoga kA abhAva hai aura zAkhA ke avaccheda se kapisaMyoga hai parantu syAdvAdI dravya-paryAya kA bheda mAnate haiN| isaliye avacchedakoM ke bheda kI pAvazyakatA nahIM rahatI hai, yahI syAdvAdamata kI viziSTatA hai // 40 // .. bhedaH pRthaga bhUtirathAnyabhAvo, dvidheti tatra prathamaM vadanti / vibhaktadezeSu tathAntyamanye, svadharmamitvavibhAgahetum // 41 // bheda do prakAra kA hai 1 - pRthagbhAva aura 2-anyabhAva / jo padArtha bhinna dezoM meM rahate haiM unameM pRthagbhAva hotA hai, jaise do vRkSa bhinna-bhinna sthAna para haiM unameM pRthagbhAva hai| aura jaba dharma tathA dharmI do vakSoM ke samAna bhinna-bhinna dezoM meM nahIM haiM vahA~ unameM pRthaktA nahIM hai ataH unameM anyabhAva hai| isa anyabhAva ke kAraNa unameM eka dharma aura dUsarA dharmI hai, yaha vaizeSika Adi kA mata hai // 41 // prabheda-bhedollasadekavRttI, teSAmavacchedakamapyamRgyam / svabhAvayoreva yadekavRttau, jAgartyavacchedakabhedayAcyA // 42 // jinake mata meM eka vastu abheda aura bheda se rahatI hai unako avacchedaka kA anveSaNa nahIM karanA par3atA, kyoMki sva aura prabhAva ko eka meM rahanA ho to avacchedaka ke bheda ko mAnanA par3atA hai| kapisaMyogAbhAva ko eka vRkSa meM rahane ke liye zAkhA aura mUla ina do avacchedakoM kI AvazyakatA rahatI hai parantu gotva abheda aura bheda donoM ke dvArA go rahatA hai use avacchedakoM ke bheda kI AvazyakatA nahIM // 42 // sadeva cet syAdasadeva cet syAdekIbhavedvA na jagad bhvedvaa|| imAM kSati soDhumazaknuvantastvacchAsanaM deva ! pare zrayantu // 43 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 37 yadi dharma aura dharmI meM ekAntabheda mAnA jAe to vastu kevala sat hI hogI athavA asat hI hogii| sat aura ekAntavAda mAnane para samasta jagat eka vasturUpa ho jAegA athavA asat rUpa ho jaaegaa| parantu saMsAra na to eka vasturUpa hai aura na asadrUpa hai / ataH aneka rUpa vAle isa saMsAra ke yathArtha svarUpa kA jJAna prApta karane ke liye - he deva ! Apake zAsana kA prAzraya lenA hI cAhiye / / 43 / / pareNa rUpeNa bhajatyajana, svarUpato'stitvamanastibhAvam / anastibhAvaH punarasti bhAvaM, paropanItaH svacatuSTayena // 44 // padArtha kA sva-rUpa se astitva hai, para-rUpa se vaha abhAvarUpa ho jAtA hai aura jo vastu kA abhAvarUpa hai vahI svadravya, kSetra aura kAla kI apekSA se bhAvarUpa ko prApta ho jAtA hai / 44 / / vinA bhavantaM sthitihetumanyaM, vizvasya yA dhAvati devamAptum / jAgati vandhyA tanayasya maulimalaGkariSNuH katamA kaleyam // 45 // he jinezvara ! jo kalA-vidyA athavA zAstra Apake binA saMsAra kI sthiti ke kAraNa anya deva ko prApta karane ke liye daur3atI hai vaha vandhyA ke putra ke mastaka ko zobhita karanevAlI kauna-sI kalA jAga rahI hai ? // 45 // janubhRtAM durnayanAzitAnAM, saJjIvanI nAma tavaiva vaannii| upetya maccetasi sA samasta-rujAM vinAze paTimAnametu // 46 // .. he jinezvara ! durnaya se nAza ko prApta prANiyoM ko ApakI hI vANI acchI taraha jIvana denevAlI hai, vaha ApakI vANI mere hRdaya meM Akara samasta rogoM ko naSTa karane meM paTutA dhAraNa kare / / 46 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] tvayi prabho ! jAgrati dAnazauNDe, gopAyati svaM nanu paarijaatH| .. na kevalaM taiH paTalairalInAM, svadArubhAvAdapi duryazobhiH // 47 // . he prabho ! Apa jaise dAnavIra ke vidyamAna rahane para vaha pArijAta vRkSa nizcaya hI apane zarIra ko na kevala bha~varoM ke samUha se hI chipAtA hai, apitu apane kASThamaya-kaThora zarIra hone sambandhI apayaza ke kAraNa bhI zarIra ko chipAtA hai| (yahA~ apahna ti alaGkAra dvArA vRkSa para bha~varoM kI sthiti ko muMha chipAne ke bhAva se vyakta kiyA gayA hai) // 47 // anye kathaM jAgrati pArijAte, hyapArijAte na tava vythaay| . niSevyatAmeSa jaganniSevyo, mama prabhunUnamapArijAtaH // 48 // he jinezvara ! dUra kara diyA hai rAgadveSAdi zatrusamUha ko aise sAkSAt pArijAta-kalpavRkSa Apake rahane para anya zatru-samUha se AkrAnta loga kyoM jAga rahe haiM ? yaha ApakI pIr3A ke liye nahIM hai arthAt isa sambandha meM Apa to nizcinta haiN| parantu (merI kavi kI dhAraNA yaha hai ki) ve isaliye jAga rahe haiM ki-'ye jagat ke dvArA sevanIya mere vItarAga prabhu hI sabake dvArA sevya haiM, yaha nizcita hai' unheM yaha samajhAnA Avazyaka hai // 48 // bhavadyazobhibhuvi bhAsitAyAM, sinetarannAma site mmjje| lumpatpareSAmabhidhAM svanAmnA, sitaM tu tatra svadhiyA mamajje // 46 // he jinezvara ! Apake yazaHsamUha ke dvArA pRthvI ke bhAsita ho jAne para ujjvalatA ke atirikta jo bhI vastu thI, vaha usa ujjvalatA meM DUba gii| arthAt Apake yazaHprakAza ke samakSa rakta, pIta, nIla Adi varNa samApta ho gaye aura apane nAma se dUsaroM ke nAma kA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 36 lopa karatA huA vaha ujjvala varNa apanI caturAI se Apake ujjvala yaza meM jAkara mila gayA arthAt sarvatra Apake yaza kI ujjvalatA hI vyApta hai / / 46 // hasannimIlayugapatpayojaM, bhavanmaho bhAnuyazaHzazibhyAm / zaGkA vitene dinarAtrazilpa-krame vidhernU namakauzalasya // 50 // he jinezvara ! Apake tejarUpI sUrya aura yazarUpI candramA ke eka sAtha prakAzita rahane ke kAraNa eka hI kAla meM khilatA aura muMdatA humA kamala vidhAtA kI dina aura rAta banAne kI kriyA meM nizcita hI akuzalatA kI zaGkA ko bar3hA rahA hai / / 50 / / vizve'pi yo mAtyapi, naiva varNaH skrnnkrnnaadrkonnvaasii| boddhaM kSamAstIvadhiyo'pi dhIrAH, zlokaM ta (tva) dIyaM kathametamete // 51 // . he deva ! jo hoThoM ke tanika hilane mAtra se hI vaktA ke prAzaya ko samajha jAte haiM, aise sAvadhAna vyaktiyoM ke kAnoM ke koNa meM Adara pUrvaka nivAsa karanevAlA jo varNa ApakI prazaMsA athavA yazovarNana saMsAra meM bhI nahIM samAtA hai aise Apake usa yazovarNana ko tIvrabuddhi paNDita loga bhI jAnane meM kaise samartha ho sakate haiM ? // 51 / / svaraM divaH snAtavatastaTinyAM, smucchlttaarktoybindu| . sitatviSastvadyazasaH pavitraM, vidhustanuproJchanakaM vibhAti // 52 // he deva ! svatantratA-pUrvaka snAna karate hue zubhra kAntivAle Apake yaza kA yaha candramA uchalate hue tArakarUpI jalabinduoMvAlA pavitra aMgaproJchana-vastra (aMgochA-gamachA) ke samAna zobhita ho rahA hai (yaha eka abhinava upamA hai) // 52 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40.] ayaM hi candro nanu sa~hikeyo, yasyAsti kara : kila kukssigaamii| . . avaityama mlAnatamaM na ko vA, vizeSadarzI yazasastavAne // 53 / / he deva ? jisakI kukSi meM raGku hariNa hai aisA yaha candramA na ho kara vastutaH rAhu hai| kyoMki Apake yaza ke sAmane kauna buddhimAna isako atyanta malina nahIM mAnatA hai ? // 53 // viyadvidhAtA pratighanaghRSTa-candreNa .bhAnudyuti secanazca / .... bhavadyazorAzinivAsayogyaM, matvaidha nityaM kurute pavitram // 54 // he deva ! vidhAtA pratidina isa AkAza ko Apake yazaHsamUha ke nivAsa yogya mAnakara hI candramA ke dvArA ghisakara aura sUrya kI kiraNoM dvArA pAnI DAlakara sApha karake pavitra kara rahA hai / / 54 // ' bhavadyazobhiH sakale'pi sAre, muSTe vidhurnAma babhUdha bhikSuH / kapAlinaM samprati sevanAnaH, prApnoti lakSmaiSa kapAlameva // 55 // he jinezvara ! Apake yaza dvArA samasta sAratattva kA apaharaNa ho jAne para candramA bhikhArI ho gayA hai| aura aba vaha kapAlI ziva kI sevA karatA huA bhI apane cihna ke rUpa khappara ko hI prApta karatA hai // 55 // 2 1. yahA~ kavi ne kalpanA dvArA AkAza ko yazarUpI mahApuruSa ke nivAsa yogya bhavana batAkara usakI saphAI ke liye candrarUpI zveta sAbuna yA patthara se ghisane aura sUrya-kiraNoM se dhone kI bAta kahI hai| yaha eka Adhunika yuga ke anurUpa apahna ti alaMkAra kA udAharaNa hai| -anuvAdaka 2. vaidika mata meM ziva ke mastaka para candramA kI sthiti mAnI jAtI hai| isa Azaya ko lekara kavi ne kalpanA kI hai ki yaha candramA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 41 ] bhavadyazaH puSTikRte vidhiryat, sudhAbdhimindu nibiDaM nipiiddy| gRhNAti sAraM tadamutra yuktamaGkaH samudgacchati paGka eva // 56 // he deva ! brahmA Apake yaza kI puSTi ke liye amRta ke sAgararUpI candramA ko mathakara usakA sAra grahaNa kara letA hai, yaha ucita hI hai| kyoMki jo aGka hai vaha paGka ke Upara hI AtA hai / / 56 / / ' prAdAya sAraM sakalaM yadindorazobhi vizvaM bhavato yazobhiH / lakSmacchalAttat sphuTamIkSyate'sau, sudhAmbudhiH zaivalamAtrazeSaH / / 57 // pahale mahAdeva ke mastaka para nahIM thA, kintu jaba se jinezvara ke yaza ne candramA kA sArA tattva le liyA taba se vaha bhikhArI banakara ziva jI ke pAsa rahane lgaa| kintu jo svayaM khapparadhArI thA vaha candramA ko kyA de ? ataH unase candramA ko bhI khappara hI milA aura vahI khappara usameM kalaGga ke rUpa meM dikhAI detA hai| -anuvAdaka 1. sArAMza yaha hai ki candramA meM jo kalaGka hai vaha usakI ni:sAratA kA athavA pApa kA pratIka hai| kavi ne kalpanA kI hai ki- yaha candramA pahale niSkalaGka thA kintu vidhAtA ne jaba jinezvara ke yaza kI puSTi ke liye candramA ko mathakara usakA sAra le liyA taba vaha kalaGkavAlA raha gyaa| ___ yahA~ eka paurANika kathA bhI hai ki gautama RSi kI patnI grahalyA ke prati indra dvArA kiye jAnevAle pApakarma meM sahAyaka banane ke kAraNa gautama ke zApa se yaha kalaGgita hA hai| ataH kavi kahatA hai ki 'paGka meM hI aGka hotA hai' arthAt jahA~ paGka-kIcar3a yA pApa hotA hai vahIM kalaGka yA malinatA rahatI hai| nirmala meM nhiiN| - uparyukta 32veM padya se 72 taka bhagavAn ke yaza ke samakSa candramA ko atituccha batAyA gayA hai| -anuvAdaka Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] he deva ! candramA kA samasta sAra lekara aApake yazaH-samUha se yaha sArA jagat zobhita ho rahA hai, yahI kAraNa hai ki yaha candramA apane kalaGka-cihna ke bahAne kevala zaivAla rUpa meM bacA huA hI dikhAI de rahA hai // 57 // bhavadyazaHpUjanatatparAyA, divaH prasUnAJjalireva cndrH| . tayaiva sAkSAdupaDhaukyamAnA, lAjA ivAmI vilasanti tArAH // 58 // ___ he jinezvara ! Apake yaza kI pUjA meM tatpara AkAza kI puSpA jalirUpa hI yaha candramA hai| aura usI AkrAza se sAkSAt car3hAI gaI lAjA ke samAna ye tAre zobhita ho rahe haiM / 58 // . . jigISuNA tvadyazasA jaganti, patraM 'lalambe vidhurntriksse| tadasya dhAtropari vaSitAni, tArAH prasUnAni jayasya cihnam // 56 // he deva ! jagat ko jItane kI icchAvAle Apake yaza ne candramA ko yahA~ se bhagA diyA to usane AkAza meM jAkara Azraya pAyA aura vaha vahIM chipa gyaa| isa candramA para pAI gaI vijaya ke upalakSa meM hI vidhAtA ne jaya ke cihnarUpa tArakarUpI puSpa Apa ke yaza para barasAe haiM / / 56 // kathaM samastvadyazasA zazAGko, yamaSTamI cumbati vkrmev| tato mudhA sAmyavidhitsuruccaistakSNoti dhAtA tanumetadIyAm // 60 // he deva ! Apake yaza ke samAna candramA kaise ho sakatA hai ? kyoMki aSTamI vakra candramA kA hI cumbana karatI hai / aura yahI kAraNa hai ki yaha jaba pUrNimA ke dina Apake yaza ke sAtha samAnatA pAne ke lie 1. antabhAvitaNyarthaH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 43 bahuta bar3hatA hai to vidhAtA isa ke zarIra ko punaH tarAza kara vakra banAtA hai // 60 // iyadviyattAvakakIrtigaGgA, niilaabjliilaagrhyaalumuurtiH| marAlabAlasya tadatra yuktaM, sukhaM sudhAMzuH suSamA bibhartu // 62 // he deva ! nIla-kamaloM kI lIlA ko grahaNa karanevAlI mUrti se yaha AkAza ApakI kIrtirUpI gaGgA hai| ataH yahA~ kisI bAlahaMsa kA rahanA ucita hai| isI lie vahAM ye candra bAlamarAla kI parama zobhA ko pA rahA hai / 61 // bhavadyazohaMsamavekSya yasya, svarUpamAkhyAti vishessdrshii| vitatya pakSau viyati vrajiSNuH, sa mInabhogI baka eva candraH // 62 // he deva ! buddhimAn vyakti Apake yazarUpa haMsa ko dekhakara jisa candramA ke svarUpa kA varNana karate haiM, vaha Apake yazarUpI haMsa ko dekha kara apanI donoM (zukla evaM kRSNapakSarUpI) pA~khoM ko phailAkara AkAza meM gamanazIla candramA machaliyoM ko khAnevAlA bagulA hI dagdhasya candro haranetravahnau, manobhuvo bhrAjati bhasmagolaH / vilIyate yaM satataM tvadIya-yazaHsudhAvArida-varSaNena // 63 // he deva ! mahAdeva kI netrAgni se jale hue kAmadeva kI rAkha kA golA hI yaha candramA zobhita ho rahA hai| jo niraMtara Apake yazarUpI amRta kI varSA se vilIna ho jAtA hai--baha jAtA hai // 63 // rAkAmayaM te tanute jagad-yadyazo vidholAJchana-paGkamAji / prasyAyamindornanu pakSapAto, dviSA'nyathA veti kathaM vivecyaH // 64 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 44 ] ___ he jinezvara ! candramA ke lAJchanarUpa paMka ko dhonevAlA prApakA jo yaza jagat ko pUrNimA ke samAna pUrNa prakAzamaya banAtA hai, yaha isa candramA ke prati pakSapAta hai athavA dveSa hai ? isakA kaise vivecana kiyA jAe ? // 64 // svalpAnurAgeva jaDaM zazAGka, mAsyekavAraM bhajate nu raakaa| nirantaraM premiNa nimajjatIyaM, bhavadyazobhistu sahendrageyaiH // 65 // ___he deva ! vaha rAkA-pUrNimA to alpa anurAgavAlI strI kI taraha jar3a candramA kA mahIne meM eka bAra hI sevana karatI hai kintu indra se gAne yogya Apake yaza ke sAtha to yaha rAkA sadA prema meM DUbI hI rahatI hai / 65 // bhavadyazobhiH saha lakSmadambhAt, spoM dadhAnaH , supriiksskenn| kareNa candraH kalikAlaklapti-kAlena dhAtrA galahastitaH kim // 66 // - he deva ! uttama parIkSaka vidhAtA ne apane lAJchana ke abhimAna se Apake yaza ke sAtha spardhA karane vAle candramA ko apane kalikAlayukta kAlarUpI hAtha se arthAt jhagar3AlU hAtha se galahastita kara diyA hai kyA gale meM hAtha DAla kara bAhara dhakela diyA hai kyA ? // 66 // brahmA kila brahmamayaM tanoti, yazazca vizvaM tava deva ! zubhram / madhye nu rAjA tadiha dvijAnAM, brahmAdvayaM vA zitimAdvayaM vA // 67 // ' he deva ! brahmA isa saMsAra ko brahmamaya arthAt rajorUpa banAtA hai aura ApakA yaza use zveta banAtA hai / kintu ina donoM ke bIca dvijarAja candramA eka mAtra brahma ko athavA zukla kRSNa pakSarUpa do zitimAoM kI racanA karatA hai / / 67 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 sudhA sudhAMzoH kiyatI kileyaM, vilIyate yA tridrshnipiitaa| varddhanta evAtra jagajjanaste, yazAMsi pItAnyapi karNapatraiH // 68 // he deva ! candramA kA yaha amRta hI kitanA hai jo devatAoM ke pIne para vilIna--samApta ho jAtA hai, kintu aApake yaza to jagat ke logoM se karNa dvArA pIne para bhI yahA~ bar3hate hI rahate haiM / / 68 / / sudhAkaraste yaza eva sAkSAccandre nu tattvabhrama eva bhUyAn / sahAvatiSTheta kuto'nyathA vA, doSAkaratvena sudhAkaratvam // 6 // he deva ! ApakA yaza vastataH sAkSAt sudhAkara amRtakiraNa hai, kyoMki candramA meM to bar3A tattvabhrama hI hai / yadi aisA nahIM ho to candramA doSAkara (doSoM kA khajAnA aura rAtri ko karanevAlA) hone ke sAtha-sAtha sudhAkara (amRtamayI kiraNoMvAlA) ke svarUpa ko kyoM dhAraNa kare ? / / 66 // bhavadyazaHkSora nidheH payobhirbhUtvA zazidroNamiyaM kila dyauH| bhavadguNasvardumakandarUpaM tArAgaNaM siJcati zubhrabhAsam // 70 // he deva ! yaha AkAza Apake yazarUpI kSIrasamudra ke dUdha se candramArUpI droNa-pAtra ko bharakara Apake guNarUpI kalpavRkSa ke kandarUpa zubhrakAntivAle tArAgaNoM ko sIMcatA hai / / 70 // yazobharaste pravibhAti vizva-samudrake'sau ghanasArasAraH / yadekadezo vidhuraJjanatvaM, divastamoluptadRzaH prayAti // 71 // he jinezvara ! karpUra ke samAna zreSTha ApakA vaha yazaHsamUha - vizvasamudra meM zobhita ho rahA hai aura usI yazaHsamUha kA eka choTA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA bhAga yaha candramA andhakAra se naSTa netroMvAle AkAza kA aJjana hai // 71 // bhavadyazaHspardhanajaM rajaH kiM, milatsudhAdhAmni kalaGkapaGkaH / jaDe bhavatyeva nu paGkilatvaM, vyAptau nidAnaM sahacArabuddhiH // 72 // he deva ! Apake yaza se spardhA karane se utpanna raja (dhUli) hI candramA meM mila jAne se kalaGkarUpI paMGka bana gaI hai kyA ? yaha ucita bhI hai, kyoMki jar3apadArtha meM hI paGkilatA hotI hai, jaise vyApti meM sahacArabuddhi (sahAvasthAna buddhi) hI mUla kAraNa hai (sAhacarya niyama vyApti kA lakSaNa hai) // 72 // devAdhidevasya tava svarUpaM, stotuM na devA api zaknuvanti / tathApi kalyArakarI mamAstu, bhaktyA bhavadvarNanariNakeyam // 73 // he jinezvara ! Apa devoM ke adhIzvara haiM, Apake svarUpa kA varNana karane meM deva bhI samartha nahIM ho sakate haiM; tathApi bhakti-pUrvaka Apake guNoM ke varNanavAlI yaha racanA merA kalyANa karanevAlI ho // 73 // pIyUSapAtraM vitanoti tArA-rekhAbhirAbhiH zazinaM tu riktam / bhavadguraNAnAM gaNanAM vidhitsuvidhiH punaH kiM divi pUryamANam // 74 // he jinezvara ! Apake guNoM kI gaNanA karane kA icchuka vidhAtA ina tArArUpa rekhAoM se amRtapAtra candramA ko khAlI karatA hai (aura phira bhI ThIka gaNanA nahIM hone se) punaH usa candramA ko pUrNa kara detA hai kyA ? // 74 // bhaved bhavaprakSayazuddhibhAjAM, vAgvarNanAnAM tulanA dhiyAM cet / goNe guNAnAM tu tadA kadAcita, padaM nidadhyustava yogino'mI // 75 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 47 he deva ! bhavaprakSayazuddhivAloM ke vAgvarNana kI tulanA yadi buddhi meM o sake to kadAcit ye yogI Avake guNoM kI gaNanA karane meM pravRtta ho sakate haiM arthAt samartha ho sakate haiM // 74 // parArddhapAthonidhipAradRzvA, vidheryadi syAd gnnitprkaarH| bhavadguNAnAM gaNanA tathApi, kathApi vA vAridhilaGghanasya // 76 // he jinezvara ! yadi vidhAtA gaNita ke prakAra-parAdha aura sAgaraparyanta gaNita-kA pAradarzI ho, tabhI Apake guNoM kI gaNanA ho sakatI hai athavA itanA hone para bhI samudra lA~ghane kI bAta mAnI jA sakatI hai| arthAt Apake guNoM kI gaNanA samudra-laGghana ke samAna sarvathA asambhava hai / / 76 // bhavadguNAnAM vidhirabhrapaTTe, bhavatpratApaiH parijitasya / dravaH sumerostrapayA drutasya, savarNavarNalikhatu prazastim // 77 // he jinezvara ! vidhAtA AkAzarUpI pATI para Apake pratApoM se tajita aura lajjAva pighale hue sumeru parvata kI sunaharI zyAhI se Apake guNoM kI prazasti likhA kare / / 77 // bhavadguNAnAM gaNanAya nAyaM, tArAGkarekhAH pravaraH prkaarH| smaratvidAnI druhiNastrilokyAM, dodhUyamAnAM paramANurAjim // 78 // he jinezvara ! Apake guNoM kI gaNanA ke liye tArAoM ke aMkoM ke sAtha lekhA karanA yaha ucita prakAra nahIM hai, ataH vidhAtA aba tInoM lokoM meM ur3atI huI paramANu rAzi kA smaraNa kare // 7 // nyastA kadAciddhanamUlakUle, karezayAnAM ca kadAcidindum / bhavadguraNAnAM garaNakasya dhAtuH, khaTI vinA nAma ghaTI na yAtu // 7 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kabhI ghanamUla ke kinAre rakhane se aura kabhI candramA se Apake guNoM kI gaNanA karane ke liye use hAtha meM rakhane se he jinezvara ! Apake guNoM kI gaNanA karanevAle vidhAtA kI (pATI para likhane kI) khar3I ke binA eka ghar3I bhI nahIM bIte / / 76 // dhAtustava zlokaparIkSaNecchozchando'pi mandodaratAM prayAti / yenaikavarNena jagajjagAhe, sImeva kA'nuSTubhi tasya nAma // 8 // he deva ! Apake yaza kI parIkSA karane ke icchuka vidhAtA kA chanda bhI manda ho jAtA hai, kyoMki Apake yaza ke eka varNa (eka akSara) ne hI jagat ko vyApta kara diyA phira usa vidhAtA ke anuSTup chanda kI sImA hI kyA hai ? // 80 // dikcakracakrabhramaNairguNaste, yazaHpaTaM yat kakyo vayanti / asmin vidhAtuH kila tArkikasya, papAta tarkaH pathi karkaze'sya // 1 // he jinezvara ! kavigaNa * diksamUharUpI cakra-bhramaNa ke samAna guNoM se tantuoM se jo Apake yazarUpa vastra ko bunate haiM isameM tArkika vidhAtA kA tarka kaThora mArga meM gira gayA arthAt aise vilakSaNa paTarUpa kArya kA kAraNa pracalita nyAyazAstra meM nahIM milatA hai kyoMki cakrabhramaNa se ghaTakArya hotA hai paTa kArya nahIM // 1 // vidyAkalAkauzalazilpino'pi, guNe'pi vRddhistava suprtiitaa| tadatra vaiyAkaraNo vidhAtA, vilakSaNaM lakSaNamabhyupaitu // 82 // he jinezvara ! vidyA, kalA, kauzala aura zilpa se yukta hone para bhI Apake guNa meM vRddhi supratIta hai / isaliye vaiyAkaraNa vidhAtA yahA~ bhI vilakSaNa lakSaNa (vyAkaraNa-zAstra ke lakSaNa) ko prApta kare arthAt vyAkaraNa ke guNa aura vRddhi to pRthak-pRthak hote haiM jabaki Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46 yahA~ to Apake guNa meM vRddhi hotI hai / 82 // tArApadaiste suguNaprazasteryasyAH sisRkSA nabhasaH sitasya / seyaM vidhAtuH katamA samIkSA, bhikSAcarI bhUtavatI manISA // 3 // he jinezvara ! Apake uttama guNoM kI prazasti ke liye zveta prakAza ke tArAgaNoM ke AdhAra para sarjana karane kI jo icchA hai vaha vidhAtA kI preta lagI huI bhikhArina ke samAna kauna sI samIkSA buddhi hai ? arthAt usa vidhAtA kI buddhi preta lagI huI hone se vivekazUnya, dara dara bhaTakane ke kAraNa bhikhArina aura asambhava kArya ko sambhava banAne kI pravRtti ke kAraNa samIkSA dRSTi kA abhAva vyakta karatI hai athavA usakI samIkSA buddhi bhikhamaMgI ho gaI hai / 83 // svanigrahAnugrahataH svabhaktaM, pare paraM dhAtumadhIzatAM te| mAmeva mAM kartumalambhaviSNustvameva devaH kuzalAni kuryAH // 84 // he jinezvara ! dUsare deva apane nigraha aura anugraha se apane bhakta kA hita karane meM samartha hoM, to hoM, kintu mujhe to mere samAna-arthAt jaise maiM (ApakA bhakta) hU~ vaisA banAne meM Apa hI samartha deva haiM / isa liye Apa hI merA kalyANa kareM / / 84 // dhRtvA nayaM nizcayamabhyupeyastvAM nAma naivetyahamAptamukhya ! / varte tathApi vyavahAravartI, tvatkiGkarastvatspRhayAlureva // 85 // he prApta mukhya jinezvara ! yadyapi nizcaya-naya ko lekara maiM Apake nikaTa pahu~cane ke yogya nahIM hU~, tathApi vyavahAra naya se ApakI icchA rakhanevAlA ApakA kir3akara-sevaka to hai hI / / 85 // vidyAvido deva ! tavaiva sevAM, mukhyaM mahAnandapadaM vdnti| idaM padasya kvacidanyadarthe, nirUDhayA lakSaNayA prayogaH // 86 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] he deva ! vidvAn loga ApakI sevA ko mukhya aura mahAn Ananda kA sthAna athavA mokSaprada kahate haiM / kintu idaM pada kA to kisI anya artha meM prayoga 'nirUDhalakSaNA' se hI hotA hai / / 86 // pradyAvadyApanodAdudayati mama hunnandane pArijAto, nadyAH sadyaH sudhAyA mama tanurakhilA nirbharairadya shstaa| cintAratnaM ca me'bhUt kalitakaratalakoDasakrIDanadhi, zrIrme tvadye (yye)va bhartarbhavati bhavatirodhAnadakSe pradRSTe // 87 // he svAmin jinezvara ! janma-janita athavA saMsAra-sambandhI duHkhoM kA vinAza karane meM samartha aise Apake darzana hone se Aja mere pApoM kA nAza ho jAne para mere hRdayarUpI nandanavana meM pArijAta (devavRkSa) utpanna ho rahA hai| Aja merA sArA zarIra amRta kI nadI ke pravAhoM se tatkAla pavitra-nirmala ho gayA aura mujhe mere karatala ke vistAra meM krIr3A karanevAlI lakSmI se yukta cintAmaNi bhI Aja hI prApta ho gaI hai jisase maiM zobhita haiN||| 7 // yAce nAcetanaM yat kimapi suramariNa nApi kalpadrupUgaM, svardhenuM nApi nApi prasRmarakamalAkrIDitaM kAmakumbham / sevAhevAkidevAdhipatizatanatastadbhavAneva bhartadAtA me paryavasyan bhavatu bhavatude vAJchitArthe zriye ca // 18 // - he zarkhezvara pArzvanAtha ! maiM Apase koI acetana vastu-devamaNi nahIM mAMgatA hU~ aura na kalpavRkSa ke samUha kI yAcanA karatA hU~, cetana kAmadhenu kI bhI mAMga nahIM karatA hU~ aura na suvistRta evaM lakSmI ke dvArA AkrIDita kAmadhaTa kI hI yAcanA kara rahA hai / ataH he svAmI, sevAbhAvI saiMkar3oM indrAdi devoM se namaskRta Apa hI mere bhava Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51 janita duHkhoM ko dUra karane, abhilaSita vastu ko dene aura lakSmI ko pradAna karane meM samartha dAtA baneM / / 88 / / saGkalpAH kasya na syunijahRdayadarI-koraNajAkUrakalpAH, sekacchekasya tatra prabhavati nu paraM bharturicchA rasasya / te tattvaM yAcyamAnaH kimapi jina ! manaHsaJcariSNu viSNurdhAjiSNurbhAvabhAjAM mama vimalaphalaM yogya evAsi dAtum // 8 // he jinezvara ! kisa vyakti kI hRdayarUpI kandarA ke koNa meM utpanna aMkura ke samAna saMkalpa nahIM hote ? kintu usa aMkura ko sIMcane meM catura svAmI kI icchA hI vahA~ rasa ko pUrNa karane meM samartha hai| isaliye kucha bhI yAcanA kiye binA hI Apa mujhe nirmala phala dene meM samartha ho, kyoMki Apa bhaktoM ke mana meM vicaraNa karanevAle honahAra tathA zobhanazIla ho // 86 // mohApohAya cet syAjjinamatasumatA kAmyakarmapralipsA, bhartaktistu tat syAdabhivibhukRtayA yAcyA nAnubandhaH / tenAyaM yAcamAnaH kimapi jina ! bhavakiGkaro yogya eva, prAyo yogyatvabhAjastava padakamale bhRGgabhUyaM bhajante // 10 // he svAmin ! jinamata se mAnI huI kAmyakArya kI prakRSTa abhilASA yadi moha kA nAza karane ke liye hai to svAmI ke sammukha yAcanA karane meM koI Apatti nahIM hai, koI bandhana athavA doSa nahIM hai apitu aisA karane meM bhI svAmI kI bhakti hI hotI hai| isaliye he jinezvara ! Apase kucha mA~gatA huA yaha sevaka yogya hI hai; kyoMki yogyatA ko rakhanevAle Apake sevaka prAyaH Apake caraNa-kamaloM meM bha~vare banakara sevA karate haiM // 10 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] bhartA saMsAragartApatadakhilajanavAraNadakSastrilokyA, bhartA hartA janAnAM duritsuvitterjnmlkssojitaayaaH| bhartA tartA bhavAbdhenijasavidhajuSAM tAraNe'pi prabhUSNubhartA kartA'stu zalezvaranagaramaNirbhAvukAnAM mamAsau // 1 // . saMsArarUpI gaDDhe meM girate hue samasta loka kI rakSA karane meM samartha aura tInoM lokoM ke svAmI, prANiyoM ke ananta janmoM se upAjita pApa-paramparA kA haraNa karanevAle, saMsAra-samudra ke pAragAmI, apane nikaTastha sevakoM ko pAra karane meM samartha tathA bhAvUka bhaktoM kA pAlana-poSaNa karanevAle ve zarkezvara nagara ke ratnarUpa zrI zarkhezvara pArzvanAtha svAmI mere rakSaka hoM / / 61 // . jIyAH svarNAdri-cUlAdyatulatarakacasyUtajImUtamAlaH, kAlindImadhyavellatkuvalayavalayazyAmalacchAya-kAyaH / kAyotsargAvalambe zaThakamaThahonmuktameghopalodyacchatrIbhUtAhinAthasphuTamaNikiraNazreriNavidyotitAzaH // 12 // * sumeru-parvata ke zikharoM para pagaNita kezoM ke samAna jamI huI meghamAlA ke sadRza, yamunA nadI ke bIca meM hilate hue nIla kamala ke kaGkaNa-samAna zyAmala kAntiyukta zarIravAle tathA kAyotsarga ke avalambana meM duSTa kamaTha dvArA barasAye gaye mevopala-proloM ke samaya chatra ke samAna bane hue sarparAja kI phaNAmaNiyoM kI kiraNoM se dizAtroM ko prakAzita karanevAle zrIzaGkha zvara pArvaznAtha jaya ko prApta kareM-vijayI hoM // 13 // joyAzcAndrIyarocinicayasitayazaHkSIra-pAthodhimajjad: brahmANDoDDInabindubhavadamaranadInIpUtAntarikSaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 jRmbhatkundAvadrAta-tridazapatikarAmbhojasaMvIjitAbhyAM, cArubhyAM cAmarAbhyAM tribhuvanavibhutAM vyajitAM bibhraduccaiH // 3 // candramA kI kiraNoM ke samAna zubhrayazarUpI kSIrasAgara meM DUbate hue brahmANDa ko uDDIna-bindu (aAkAza meM girI huI eka bUMda ke samAna) banI huI devanadI (AkAza gaGgA) ke jala se antarikSa ko pavitra karane vAle, khile hue kunda-puSpa ke samAna zubhra tathA devarAja indra ke kara-kamaloM dvArA acchI taraha DralAye gaye sundara cAmaroM ke kAraNa prakaTita tInoM lokoM kI prabhutA ko uttama rIti se dhAraNa karanevAle zrIzaGkhazvara pArzvanAtha jaya ko prApta kareM / / 63 // jIyAH sajjJAna-bhAsvanmukuraparisarakrIDitA''kArabhAraM, vizvaM gRhNan samagraM. pratisamaya-bhavad-bhUriparyAyabhUmim / bindubhUtAhamindrAdyakhila-sukhamahAnandasandarbhagarbhajyotibibhrat prakRSTaM jananajanitabhIbhedamedasvitAH // 64 // apane samyagjJAnarUpI sUrya ke prakAza se darpaNa ke ghere meM krIDA karate hue vizva ke prAkAra evaM usameM bhI pratikSaNa honevAle vibhinna parivartanoM ko karatala-sthita A~bale ke samAna dekhanevAle tathA jisa sukha ke samakSa indrAdikoM ke samasta sukhoM kA bindurUpa ahambhAva hai aise mahAnanda (mokSa) ke sandarbha se yukta jyoti ke acchI taraha dhAraNa karanevAle aura janmajanita bhaya kA bhedana karane meM prabala utpattivAle, mahAvatArI, puruSottama zrI zaGkhazvara pArzvanAtha vijaya ko prApta kareM // 14 // jIyAH pradyotidantadyutitatiSu lasajjAnudaghnaprasUnabhrAmyadbhRGgAGganAnAM bhavati sati muhuH puSpatAdAtmyabodhe / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] zrImaddharmopadeze zvasitaparimalodgArasAreNa dADhacaM, saurabhyaM pArijAtavratatitatigatAmuSNatAM dAtumutkaH // 5 // jinake dharmopadeza meM camakIlI dantajyoti kI paMktiyoM meM zobhita jAnuparyanta puSpoM meM ma~DarAtI huI bhramariyoM ko bAra-bAra phUla kA tAdAtmya bodha hone para arthAt ujjvala dA~toM kI kiraNeM hI pUSpa ke samAna jJAta hone para zvAsa-sugandhi ke zreSTha udgAra se utkaTa sugandha aura kalpalatA kI zreNI meM sthita 'uSNatA ko dene meM utsuka aise zrI pArzvajinezvara jaya ko prApta kareM // 65 // , jIyAH saMsAradhanvAdhvani janijanitAnantatApAsahAnAM, bhavyAnAM kalpavallIparicita-sakhitAmAdizan dezanAM svAm / mokSAdhvanyasya sAdhorgahanatamatamodhvaMsa-nirbandhamAja, dattvA sajjJAnadIpaM ghanarucirucira klRptvishvopkaarH|| 96 // saMsArarUpI marumArga meM janmajanita tApoM ko sahana na kara sakanevAle bhavya jIvoM ko kalpalatA ke samAna apanI dezanA dete hue, mokSa ke pathika sAdhu ke liye gahana andhakAra-nAzaka, paryApta jyoti se yukta samyagjJAna rUpI dIpaka ko pradAna kara vizva kA upakAra karanevAle zrI zaGa khezvara pArzvanAtha vijayI hoM / 66 / / jIyAH pAdAvanamra-tridazapati-ziromaulivaDUrya rociH, kastUrIpatravallInavanava-racanArocitakSmAzarIraH / utsarpavibhaH padAbjAnnakharuci-paTalaiH pATalaiH kuGakumAmbhodambhodagrardazAnAmapi tanumanizaM bhUSayan digvadhUnAm // 7 // praNAma karane vAle indrAdika devoM ke mukuTa meM jaTita vaiDUryamaNi kI camaka jinake caraNoM meM vyApta hai aise kastUrI se banAI gaI naI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 naI patravallI .kI racanA se suzobhita kSamAzIla zarIravAle tathA apane caraNa kamaloM para phailate hue kukuma yukta jala ke bahAne se unnata kucha lAlavarNa vAle nakhoM kI kAnti se dasoM dizAvadhuoM ke zarIra ko suzobhita karate hue zrIzaGkhazvara pArzvanAtha jinezvara jaya ko prApta kareM // 67 / / jIyAH pIyUSavIcI-nicayapariciti prApya mAdhuryadhuryA, vAcaM vAcaMyamebhyo nanu jananajarAtrAsadakSAM dadAnaH / cetasyutpannamAtrAM nijapadakamalaM bhejuSAM yAcakAnAM, yAcyAM sampUrya kalpadrumakusumasitApnuvana dyAM yazobhiH // 8 // ___ amRta ke taraMga-samUha-samudra ke samAna atyanta madhura, janma aura jarA ko bhayabhIta karane meM pravINa aisI vANI se munijanoM ko upadeza dete hue tathA apane caraNa kamaloM ke sevaka yAcakoM ke citta meM utpanna icchA ko pUrNa karake kalpavRkSa ke puSpoM ke samAna ujjvala yaza dvArA AkAza ko vyApta karate hue zrIzaGkhazvara pArzvanAtha jaya ko . prApta kareM // 68 // (isa padya meM 'yazobhiH' pada se stotrakartA kavi 'zrI yazovijayajI upAdhyAya' ke nAma kA bhI saGkata kiyA gayA hai|) -: 0 : Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] zrIpArvajinastotram zrIpArzvajina-stotra (zikhariNI-chanda) // 1 // // 2 // %3D %3D // 4 // // 5 // smaraH smAra smAraM bhavadavayumuccarbhavaripoH, puraste cedAste tadapi labhate to bata dazAm / ripurvA mitraM vA dvayamapi samaM hanta ! sukRtojjhitAnAM kiM brUmo jagati gatireSAsti viditA // 7 // isa stotra ke prArambha meM 1 se 6 tathA prAge 58 se 62 aura 68 se 63 taka kI saMkhyAvAle kula 37 padya prApta nahIM hue haiN| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 57 he pArzvajinezvara ! kAmadeva yadi apanI zivajI dvArA prApta pIDA kA pUnaH puna: smaraNa kara (yaha samajha kara ki-calo bhagavAn jinezvara ko bhava-ripu mAnA jAtA hai, ataH ve mujhe zaraNa deMge) Apake samakSa AtA hai to Apake bhI bhava-saMsAra ke ripu arthAt saMsAra se mukti dilAnevAle hone ke kAraNa vaha usI dazA ko prApta hotA hai| isaliye kheda hai ki "puNyahIna vyaktiyoM ke zatru aura mitra donoM hI samAna hote haiM" saMsAra meM yaha bAta prasiddha hai| hama kyA kaheM ? // 7 // dRzAM prAntaH kAntaina hi vitanuSe snehaghaTanAM, prasiddhaste haste na khalu kalito'nugrahavidhiH / bhavAn dAtA cintAmariNariva samArAdhanakRtAmidaM matvA sa tvAdadhati tava dharme dRDharatim // 8 // he jinezvara ! aApa netroM ke kamanIya kaTAkSoM se prema-racanA nahIM karate haiM, Apake hAtha meM bhI prasiddha anugraha kI mudrA nahIM hai kintu prApa apanI ArAdhanA karanevAle janoM ko cintAmariga ke samAna abhISTa phala pradAna karate haiM, yaha jAnakara prANI Apake dharma meM dRDha anurAga rakhate haiM // 8 // sa sevAhevAkaiH zrita iha parairyaH zubhakRte, niyantA hantAyaM sajati gRhiNI gaaddhmursaa| bhavedasmAt kasmAt phalamanucitArambharabhasAllatAvRddhirna syAd davadahanato jAtu jagati // 6 // .he jinezvara ! sevAbhAvI anyamatAvalambiyoM ne apane kalyANa ke liye jisa dUsare deva kA Azraya liyA vaha, kheda hai ki (apane usa Azraya ke phalasvarUpa) yama-niyama se yukta hokara bhI strI ke vakSaH Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] sthala se gADha AliMgana karatA hai| isa anucita kArya kI pravRtti se use acchA phala kaise prApta ho sakegA ? kyoMki saMsAra meM dAvAgni se latAoM kI vRddhi kabhI nahIM hotI hai // 6 // pradIpaM vidyAnAM prazamabhavanaM karmalavanaM, mahAmohadrohaprasaradavadAnena viditam / sphuTAnekoddezaM zucipadanivezaM z2ina ! tavopadezaM niHklezaM jagadadhipa ! seve zivakRte // 10 // he jinezvara ! he jagadIzvara ! maiM apane kalyANa ke liye samasta vidyAoM kA jJAna karAne meM dIpakarUpa, prazama-mAnasika zAnti aura indriyanigraha ke liye bhavanarUpa, karmoM kA nAzaka, mahAmoha aura IrSyA ke phailAva ko naSTa karane meM prasiddha, spaSTa anekAnta darzana se yukta, pavitra mArga kI ora pravRtta karanevAle aura klezarahita sukhaprada Apake upadeza kA sevana karatA hU~ // 10 // . agaNyaiH puNyazcet tava caraNapake ruharajaH, . zucizlokA lokAH zirasi rasikA deva ! ddhte| . tadA pRSThAkRSTA dhRtadhRtiramISAM kRtadhiyAmavizrAntaM kAntaM tyajati na nizAnta jaladhijA // 11 // he deva ! pavitra yazavAle rasikajana apane agaNita puNyoM se yadi Apake caraNakamala kI raja ko apane sira para dhAraNa karate haiM, to ina vivekiyoM ke pIche lakSmI svayaM AkRSTa hokara pahu~catI hai aura unake priya sadana meM sadA dhairyapUrvaka sthira bana kara unheM kabhI nahIM chor3atI hai // 11 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56 udAraM yantAraM tava samudayatpUSa-vilasanmayUSe pratyUSe jinapa ! japati stotramanizam / pratapa'ddAnAmbhaH-subhagakaraTAnAM karaTinAM, ghaTA tasya dvAri sphurati subhaTAnAmapi na kim ? // 12 // he jinezvara ! jo vyakti udita hote hue sUrya kI kiraNoM se suzobhita prAtaHkAla meM U~ce svara se Apake udAra stotra kA pATha karatA hai--Apake guNa-gaNoM kA smaraNa karatA hai, usake dvAra para madajala ke bahane se sundara gaNDasthalavAle hAthiyoM aura yoddhAoM kA samUha nahIM dikhAI detA hai kyA ? arthAt usake dvAra para aneka madamatta hAthI aura sainika jhUmate rahate haiM-vaha samrATa ho jAtA hai / / 12 / / mahAlomakSobhavyasanarasikaM cetasi yadi, sphured vAraM vAra kRtabhavanikAra tvadabhidham / tamohrAsAdAsAditatatavikAsAya munaye, tadA mAyAkAyA na khalu nikhilA druhyati nizA // 13 // he deva ! janmajanita duHkha ko dUra bhagAnevAlA aura mahAn lobha ko naSTa karane kI pravRttivAlA ApakA nAma yadi nirantara sphurita ho, to ajJAna ke kSINa ho jAne se prApta vistRta vikAsavAle muni se mAyika zarIravAlI ajJAnarUpA rAtri nizcaya hI dveSa nahIM krtii|| 13 // sthalISu prabhraSTAn zivapathapathaH saGghabhavino, . * vinA tvAmanyaH kaH pathi nayati dIpAnukRtibhiH / prabhAvAdudbhUtastava zuciritaH kIrtinikaraH, karotyacchaM svacchaM kalimalinamahnAya bhuvanam // 14 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] . he jinezvara ! rAha meM bhaTakate hue mokSamArga ke pathika saMgha ke bhavikoM ko Apake atirikta dUsarA kauna dIpa ke samAna jJAna se mArga para lA sakatA hai ? ataH Apake isa prabhAva se utpanna pavitra kIrtisamUha kaliyugIna kriyAkalApa se malina bhuvana ko zIghra hI apanI icchAnusAra nirmala banAtA hai // 14 // vilolaH kallolejavana-pavanadinazatAhatodyotaH pota nikaTa vikttodyjjlcrH| janAnAM bhItAnAM tvayi pariNatA bhaktiravanA, jagabandho ! sindhonayati vilayaM kaSTamakhilam // 15 // he vizvavatsala jinezvara ! ati caMcala taraMgoM aura vegavAn pavana se yukta saiMkar3oM durdinoM se Ahata prakAzavAle tathA pAsa hI bhISaNa jalacaroM se ghire hue jahAjoM meM bhayabhIta prANiyoM kI Apake prati bhakti rakSA karatI hai aura samudrajanita sAre kaSTa naSTa ho jAte haiM // 15 // . . aTavyAmekAko natanikhilanAkoza ! patito vRtAyAM kInAzairayi ! (riva) hrikrivyaaghrnikrH| janastatpUtAtmA bhavana iva bhIti na labhate, manazcet tvannAmasmaraNakaraNotkaM vitanute // 16 // he sarvadeva namaskRta jinezvara ! yamarAja ke samAna (hiMsra) siMha, hAthI aura bAghoM ke samUha se vyApta jaMgala meM ghirA huA vyakti pavitrAtmA banakara yadi ApakA nAmasmaraNa karane meM apane mana ko lagA detA hai to jaise vaha apane hI ghara meM baiThA ho aura vahA~ koI bhaya nahIM lagatA vaise hI nirbhaya bana jAtA hai / / 16 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 61 japantastvannAma pratidazami mantrAkSaramayaM, dazAnAmAzAnAM zriyamupalabhante kRtadhiyaH / dazApyAcAmlaistu tridazataravaH sannidadhate, kRtaiH kiM vA na syAd dazanirayavAsAtivilayaH // 17 // he jinezvara ! pratyeka dazamI tithi ko mantrAkSaramaya Apake nAma kA japa karate hue buddhimAn vyakti dasoM dizAoM kI lakSmI ko prApta karate haiM aura dasa prAyambila karane mAtra se to kalpavRkSa sAmane khar3e ho jAte haiM athavA unake karane se dazavidha narakoM ke vAsa kI pIDA kA kyA vilaya nahIM hotA ? avazya hotA hai // 17 // srajaM bhaktyA janturghanasumanasAM saurabhamayoM, na yaH kaNThe dhatte tava bhavabhayAtikSayakRtaH / kathaM pretyAbhyetya tridazatarupuSpasrajamaho, zubhAyattAM dhattAM tridazataruNI tasya hRdaye ? // 18 // he jinezvara ! jo vyakti bhaktipUrvaka bhava-bhaya kI pIDA ko naSTa karanevAle Apake kaNTha meM ghane puSpoM kI sugandhita mAlA ko nahIM pahanAtA hai usake marane ke bAda sAmane Akara hRdaya para devaramaNI kalpavakSa kI saubhAgyasUcaka (priyavaraNarUpa) mAlA ko kaise DAle ? arthAt yadi yahAM vaha Apako mAlA pahanAtA hai to svarga meM use devAGganA mAlA pahanAegI / / 18 / / pitA tvaM bandhustvaM tvamiha nayanaM tvaM mama gatistvamevAsi trAtA tvamasi ca niyantA ntnRpH| bhaje nAnyaM tvatto jagati bhagavan ! daivataghiyA, dayasvAtaH prItaH pratidinamanantastutisRjam // 16 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ]. he deva ! isa saMsAra meM Apa hI mere pitA haiM, Apa hI bandhu haiM, Apa hI gati haiM, Apa hI rakSaka haiM aura rAjAoM se namaskata haiM tathA Apa hI zAsaka haiM / he bhagavan ! saMsAra meM Apako chor3akara devatA kI buddhi se maiM anya deva kI sevA nahIM karatA huuN| ataH pratidina aneka prakAra se stuti karanevAle isa jana para kRpA kIjiye // 16 // jagajjetrazcitraistava guNagaNairyo nijamanaH, sthirIkRtyAkRtyAd bhRzamuparato dhyAyati ytiH| ihApyasyodeti prazamalasadantaHkaraNikAsamapremasthemaprasarajayinI mokSakariNakA // 20 // he jinezvara ! jo zramaNamuni jagat ko jItanevAle, AzcaryakArI guNagaNoM se apane mana ko sthira banAkara anucita karma se dUra rahatA huA nirantara ApakA dhyAna karatA hai usa muni kI prazama se zobhita antaHkaraNavAlI, samatArUpI prema kI sthiratA ko jItanevAlI mokSakaNikA yahIM udaya hotI hai // 20 // phaNaiH pRthvI pRthvoM kathamiha pharaNIndraH sumRdubhiharinnAgA rAgAt kathamatibharaklAntatanavaH / kva karmoM vA dhattAM nimRtatanureko jalacaraH, paTurdharmaH zarmaprajana ! tava tAM dhartumakhilAm // 21 // he kalyANajanma jinezvara ! isa jagat meM sarparAja apane komala phaNoM ko bahuta bar3I pRthvI ko kaise dhAraNa kare ? atibhAra se khinna dizAoM ke hAthI rAgapUrvaka usa pRthvI ko kaise dhAraNa kareM athavA jisakA zarIra chipA rahatA hai aura jo jalacara hai vaha akelA usa pRthvI ko kaise dhAraNa kara sakatA hai| ataH kevala ApakA dharma hI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samasta pRthvI ko dhAraNa karane meM samartha hai / / 21 // jvalan jvAlAjAlaMjvalanajanitairdeva ! bhavatA, bahiH kRSTaH kASThAt kamaThahaThapUraiH saha ditAta / namaskAraiH sphArairdalitaduritaH sadguNapharaNI, kimadyApi prApi prathitayazasA naindrapadavIm // 22 // he deva / Apane kamaTha nAmaka tapasvI ke durAgrahavaza prAga kI lapaToM meM jalate hue sarparAja ko lakar3I cIra kara bAhara nikAlA aura tadanantara prasiddha yazasvI Apane udAra namaskAra-mantra ke upadeza se usa sadguNazAlI sarpa ko niSpApa banAkara Aja bhI indrapadavI nahIM dilAyI kyA ? // 22 // mahArambhA dambhAH zaThakamaThapaJcAgnijanitAstvayA dorNAH shiirnnaakhilduritkautuuhlkRtaa| kimAzcarya vayaM tadiha nihatAH kiM na raviraNA, . vinAyAsaM vyAsaM rajaniSu gatA dhvAntanikarAH // 23 // : he pArzvajinezvara ! kutUhalapUrvaka samasta pApoM ko naSTa karanevAle Apane duSTa kamaTha ke paJcAgnijanita ADambarapUrNa abhimAna ko cUrNa kara diyA yaha koI Azcarya kI bAta nahIM hai kyoMki yahA~ sUrya ne binA prayAsa ke hI rAtri meM sarvatra phaile hue andhakAra samUha ko naSTa nahIM kiyA hai kyA ! // 23 // jvalatkASThakoDAt phariNapatisamAkarSaNabhavaM, * yazaH karSatyuccaistava parayazaH kAraNaguNAt / idaM citraM kASThAd bahirapasRtAjjAtamahito, na yat spaSTaM kASThApasaraNarasaM hanta ! vahati // 24 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64.] he deva ! jalatI huI lakar3I ke bIca se sarparAja ko nivAla lene kA ApakA yaza kAraNaguNa se dUsaroM ke yaza ko haThAt khIMca letA hai| kintu Azcarya yaha hai ki usa kASTha ke cIrane se bacAye gaye sarpa ke kAraNa to ApakA yaza bar3hA para yaha spaSTa hai ki ApakA yaza kASTha se bAhara nikAlane ke rasa ko nahIM dhAraNa karatA hai // 24 // dviSattApa-vyApa-prathana-paTubhirmoha-mathanaH, pratAparAkrAntastava na kamaThaH , kAntimadhRta / mahobhiH sUrasya prathitarucipUrasya dalitadyutistomaH somaH zrayati kimu zobhAlavamapi ? // 25 // he jinezvara ! zatruoM ko santapta karane meM samartha aura moha kA mathana karanevAle Apake prabhAvoM se AkrAnta usa kamaTha ne kAnti ko dhAraNa nahIM kiyaa| kyoMki prazasta prabhA se pUrNa sUrya ke teja se dalita pUrNakAnti yukta candramA kyA kabhI usa sUrya kI zobhA ke lava ko bhI prApta karatA hai ? / / 25 // vilAsaH padmAnAM bhavati tamasAmapyupazamaH, pralIyante doSA vrajati bhavapaGko'pi vilayam / prakAzaH pronmIlet tava jina ! jagajjitvaraguNa ! pratApAnAM bhAnoriva jagadabhivyAptisamaye / / 26 / / he jagat ko jItanevAle guNoM se vibhUSita jinezvara ! sUrya ke pratApa ke samAna Apake pratApa ke saMsAra meM vyApta ho jAne para kamala aura kamalA kA vikAsa hotA hai, andhakAra aura ajJAna kA nAza hotA hai, rAtri aura doSa samUha miTa jAte haiM, sAMsArika pApa aura sAMsArika moha naSTa hotA hai aura prakAza-jyoti tathA adhyAtmajJAna paryApta phailatA hai / / 26 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kimu spaSTaH kaSTaH kimu pariNatarAsanazataH, prayogA yogAnAM nahi bhavaviyogAya paTavaH / tvadAjJA cedekA zirasi na vivekAnupahRtA, vinA vIrya kArya na bhavati nRNAM bheSajagaraNaH // 27 // he jinezvara ! yadi ApakI eka AjJA vivekapUrvaka sira para dhAraNa nahIM kI gaI to tapasyA Adi-jinameM ki spaSTa hI kaSTa haiunase kyA ? saiMkar3oM Asana karane se kyA ? yogoM ke prayoga se kyA ? ve bhava-bandhana se chur3Ane meM samartha nahIM haiM arthAt ApakI AjJA ko zirodhArya kiye binA tapa, Asana evaM yoga sabhI vyartha haiN| kyoMki yadi manuSyoM meM vIrya nahIM hotA hai, to anya saiMkar3oM oSadhiyoM se koI kAma nahIM calatA hai / / 27 // narAH zIrSe zeSAmiva tava vizeSArthaviduSaH, zatai rAjJAmAz2Amiha dadhati ye deva ! mahitAm / avizrAmasteSAmahamahamikAyAtanRpatipraNAmaruddAmaH samudayati kotirdizi dizi // 28 // he jinezvara ! jo manuSya yahA~ saiMkar3oM rAjAoM se pUjita aura vizeSArtha ke jJAtA aise ApakI AjJA ko zirobhUSaNa ke samAna dhAraNa karate haiM, una manuSyoM kI kIrti sadA maiM pahale, maiM pahale isa bhAva se Aye hue rAjAoM ke praNAmoM se zobhita hokara sarvatra dizAvidizAoM meM phailatI hai // 28 // jagatsvAmI cAmIkararajataratnoparacitaivizAlastvaM sAlaiH paramaramaraNIyadyutirasi / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] . tava brUte bhUteH samavasaraNakSamApyatizayaM, .. dhvajavyAjabhrAjatsarasarasanAdundubhiravaH // 26 // he jinezvara ! suvarNa, rajata evaM ratnoM dvArA nirmita vizAla sAla vRkSoM se parama sundara kAntivAle Apa jagat ke svAmI haiN| ApakI samavasaraNabhUmi bhI dhvajA ke bahAne se zobhita sundara jiha vArUpI dundubhi ke zabdoM se Apake aizvaryAtizaya ko kaha rahI hai // 26 // : sabhAyAmAyAtAH suranaratirazcAM tava gaNAH, sphuTATopaM kopaM na dadhati na pIDAmapi mithaH / na bhIti nAnIti tvadatizayataH kevalamime, sakarNAH karNAbhyAM giramiha pibanti pratikalam // 30 // he prabho ! deva, mAnava aura tiryaJcoM ke samUha ApakI sabhA meM Ane para spaSTa rUpa se krodha ko chor3a dete haiM, pIDA se mukta ho jAte haiM, paraspara bhayabhIta nahIM hote haiM aura nyAyapUrvaka vyavahAra karate haiM / yaha saba Apake atizaya kA hI pratApa hai ki ve sAvadhAna hokara sadA apane kAnoM se ApakI vANI ko zravaNa karate haiM / / 30 // giraH pAyaM pAyaM tava galadapAyaM kimabhavana, sudhApAne jAne niyatamalasA eva vibudhAH / tadakSudrA mudrA sitamahasi pIyUSanilaye, nijAyattA dattA jaTharaviluThallakSmamiSataH // 31 // he jinezvara ! nirvighnatApUrvaka ApakI vANI ko bAra-bAra sunakara devagaNa amRtapAna ke prati bhI AlasI ho gaye haiM kyA? isIliye to unhoMne apane adhIna jo bar3I mudrA thI use zubhrakiraNa candramA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 67 ko usake udara meM dikhAI denevAle cihna ke bahAne de DAlI // 31 // tanIyAnapyuccana paTurazanIyA paribhavaH, pipAsApi kvApi sphurati na bhavadgIH shrvnntH| bhavet sAkSAd drAkSArasarasikatA hanta ! bahudhA, sudhAsvAdaH sadyaH kimu samudayennAdhivasudham // 32 // he jinezvara ! ApakI amRta ke samAna vANI ko sunane se bhojana sambandhI parAbhava tanika bhI nahIM hotA, arthAt kSudhA zAnta ho jAtI hai aura pyAsa bhI nahIM lagatI, bahudhA aisA lagatA hai ki hama drAkSArasa ke rasika bana gaye haiM tathA aisI tRpti kA anubhava hotA hai ki aba amRta kA AsvAda bhI pRthvI para apekSita nahIM hai // 32 // bruvAraNaurNijina ! sitakara kItinikara, tava pratna ratna:Titi ghaTitA dharmapariSat / amandA mandAradumakusumasaurabhyasubhagA, na kiM citte dhatte bhuvana-bhavinA meduramudam ? // 33 // he deva ! ApakA kIrtisamUhaM candramA hai aisA kahate hue devatAoM ne purAne ratnoM se zIghra hI dharmapariSad kI racanA kara ddaalii| vaha dharmasabhA sundara pArijAta ke puSpoM kI sugandha se surabhita hokara prANiyoM ke citta meM mahAn harSa ko nahIM dhAraNa karatI hai kyA ? / / 33 / / "azoka" ste zlokazravaNajanito'yaM jayati ki, ziro dhunvan bhUyazcapaladaladambhAdatimudaH / samastodastodyaduritapaTalasya pratibhuvaH, zivazrIlAbhastha prathitaguNaratnavrajabhuvaH // 34 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ) he jinezvara ! udIyamAna samasta pApasamUha ko dUra bhagAnevAlA, mokSalakSmI kI prApti kA pratinidhi, prasiddha guNaratnoM kI khAna aise Apake guNavarNana rUpa yaza ke sunane se utpanna atiharSavAlA tathA bArabAra apane caJcala pattoM ke bahAne sira ko ka~pAtA huA yaha azoka vRkSa jaya ko prApta kara rahA hai kyA ? // 34 // jagabhAnorjAnoH samamasamasauramyakalitaM, puraH ke vA devAstava na dadhate "pusspnikrm'| prasarpatkandarpasmayamathana-muktAzrava ! bhavatprabhAvAdasyApi vrajati niyataM bandhanamadhaH / / 35 // he prabho ! jagat meM sUrya ke samAna tejasvI Apake sAmane jAnuparyanta utkRSTa sugandhivAle puSpoM ko kauna deva nahIM rakhate ? aura he bar3hale hue kandarpa ke abhimAna kA mardana karanevAle jinezvara ! Apake prabhAva se usa kAma kA bandhana bhI nizcitarUpa se nimna ho jAtA hai // 35 // galadrodhaM bodhaM nijanijagirA zrotRnikarA, labhante hanteha tvadudita "girA" naattbhidyaa| imAM te yogaddhi na khalu kuzalAHspaddhitumaho !, pare ghAma kAmad gaganamiva sUryasya zalabhAH // 36 // he jinezvara ! yahA~ bhedabhAva rahita ApakI dezanArUpI vANI se zrotA loga apanI-apanI vANI ke dvArA binA kisI rukAvaTa ke jJAna ko prApta karate haiN| ApakI isa yoga-Rddhi se spardhA karane ke liye koI samartha nahIM ho sakate, kyoM ki AkAza meM vicaraNa karate hue sUrya kI kiraNoM ke sAtha pataMge spardhA nahIM kara sakate haiM // 36 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhendujyotsneva sphuTatanulasatkAntiyamunAprazaMsA haMsAlI kimu kimuta puddhirakhilA ? / smitazrIH kiM lakSmyAH kimuta paramadhyAnaghaTanA ? prabho ! tvanmaulisthA vilasati sitA "cAmaratatiH" // 37 // he prabho ! Apake sira para virAjamAna jo zveta cAmara-paMkti zobhita ho rahI hai, vaha mAno Apake mukharUpI candramA kI cA~danI hai athavA spaSTarUpa se zarIra meM zobhita hotI huI kAntirUpa yamunA meM prazasta haMsa kI zreNI hai kyA ? kiM vA ApakI sArI puNyoM kI Rddhi to nahIM hai ? athavA lakSmI kI musakarAhaTa kI zobhA hai ? athavA yaha Apake AtmadhyAna kI racanA to nahIM hai ? / / 37 ! / na ki devAH sevAM vidadhati "mRgendrAsana"-juSastava prauDhAmbhodapratima-vapuSaH puNyajanuSaH / pradeze svarNAdraH. kvacana rucire nandanavane, priyaGgoH saGgotkAH kimu na satataM SaTpadagaraNAH // 38 // he jinezvara ! devatAloga pratibhAzAlI, megha ke samAna zarIravAle, puNyajanmA aura siMhAsana para virAjamAna sumeru ke pradeza ke kahIM sundara nandanavana meM ApakI sevA nahIM karate haiM kyA ? kyoMki priyaMgu vRkSa ke saMga ke lie bha~vare sadA hI kyA utsuka nahIM rahate haiM ? // 38 // prabhUnnendubhaM yaH prabhavibhumukhIbhUya na sukhI, tamogrAsollAsastadiha nanu mayyeva patitaH / idaM matvA sattvAt kimu tava ravirmolimadhunA, zrito netazcetaHsukhajanana-"bhAmaNDala''-miSAt // 39 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70. 1 he svAmin ! prabhA se samartha rAhu ke sAmane Ane para candramA phira sukhI nahIM huA, isaliye yahA~ rAhu ke grAsa kA ullAsa mujha para hI A girA, yaha jAnakara sUrya ne citta meM sukhakAraka 'bhAmaNDala' ke bahAne se Apake parAkrama ko mahattvapUrNa mAnakara Apake mastaka ke pIche Azraya nahIM liyA hai kyA? // 39 // sphuratkaivalya-zrIpariNayanadivyotsavamiva, trilokiilunnttaaksmrjyrmaataannddvmiv| sadA dhAmasthAnaprasaramiva zaMsannatitarAM, tavAkAze'kasmAt sphurati purato "dundubhiravaH" / / 40 // he jinezvara ! dedIpyamAna mokSalakSmI ke vivAha ke divyotsava kI taraha, tInoM lokoM ko lUTanevAle kAmadeva kI jayalakSmI ke tANDavanRtya kI taraha sadA tejomaya zakti ke vega ke samAna kahatA huA 'dundubhizabda' Apake sAmane AkAza meM sahasA atyanta sphurita ho rahA hai||40|| paraM cihna vizvatritaya-jaya-divyavyavasiteH kRtvyaapttaaptryvily-saubhaagy-nilyH| ghRtaM hastaiH zastai stridazapatibhiH premataralaibhavanmaulau "chatratraya"matitarAM bhAti bhagavan ! // 41 // he bhagavan ! tInoM lokoM kI vijaya ke divya vyavasAya kA paramapratIka, vizvavyApI, tInoM tApoM kA nAza karanevAlA,. saubhAgya kA prAgAra aura premA devendra ke sundara hAthoM se Apake mastaka para lagAyA huA 'chatra-traya' tIna chatroM kA samUha atyanta zobhita ho rahA hai // 41 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 71 vilAso nArINAmiha khalu parAbhUtiruditA, prasiddhA cAnyeSAM tava ca prmohvyvsitiH| idaM sarva sAmyaM tadapi tava taina~da tulanAM, saharSa bhASante paramakavayaH kautukamadaH // 42 // he jinezvara ! isa jagata meM nArINAM-striyoM kA vilAsa parAbhava karanevAlA. kahA gayA hai, aura na+arINAM-zatruoM ke (kAma-krodha Adi zatruoM ke) vilAsa kA prabhAva parA bhUtiH utkRSTa aizvarya kahA gayA hai| isI prakAra anya devoM kA para-moha (anya strI-dhanAdi kA moh| rUpa vyavasAya prasiddha hai aura ApakA parama+Uha (utkRSTa paramAtma sambandhI jJAna) rUpa vyavasAya bhI prasiddha hai, yaha saba sAmAnya hai| tathApi mahAn kavi jana una devoM ke sAtha ApakI saharSa tulanA nahIM karate haiM yaha ucita hI hai tathA jo tulanA karate haiM ve (param + akavaya) pUrNa rUpa se akavi hI haiM / / 42 / / - (prastuta padya meM 'nArINAM, parAbhUtiH, paramoha aura paramakavayaH' Adi padoM meM zleSa alaGkAra kA camatkAra hai / ) apAravyApAravyasanarasanirmANavilayasthitikrIDAvIDA na khalu tava vizve vilasati / na kopaM nAropaM na madironmAdamanizaM, na mohaM na drohaM kalayasi niSevyo'si jagataH // 43 // he jinezvara ! ApakI isa vizva meM apAra vyApArarUpa vyasana se yukta nirmANa, nAza aura pAlana sambandhI vilAsa kI lajjA kahIM dikhAI nahIM detI hai| tathA Apa na krodha ko, na Aropa ko, na madarUpI madirA ke unmAda ko, na moha ko aura na droha ko dhAraNa . karate haiM, ataH Apa saMsAra ke sarvathA sevanIya haiM // 43 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] . bhaveda mUtAvezaH paratanunivezaH kathamaho !, pareSAM sa klezaH sphurati hi mhaamohvshtH| na cedevaM devaM yadi capalayennarmaracanA, vilInA donAso tadiha bhuvane'dhorimakathA // 44 // he jinezvara ! anya devoM ko mahAmoha ke adhIna hone se bhUtAveza (bhUta-preta aura paMcamahAbhUtoM kA Aveza) klezakAraka hotA hai kintu vaha bhUtAveza, dUsaroM ke zarIra meM hI praveza karanevAlA hai, Apako kaise ho sakatA hai ? kyoMki Apa to moharahita haiM aura dhIra haiN| yadi aisA na hotA to Apako narma-zRMgArAdi kI racanA caJcala banA detI, kintu vaisA nahIM hone se becArI vaha adhIratA kI kathA isa saMsAra se hI uTha gaI // 44 // tavaupamyaM ramyaM yadi hatadhiyo hanta ! dadate, pareSAmullekhAt prakRtihitadAnasya jagati / na kiM te bhASante viSataruSu kalpadrutulanAM, pralApAH pApAnAM sapadi madirApAnajanitAH // 45 // he jinezvara ! jo koI buddhihIna vyakti isa saMsAra meM svAbhAvika hita karanevAle ApakI sundara upamA ko dUsaroM kA ullekha karake prakaTa karate haiM to kyA ve viSavRkSoM se kalpavRkSoM kI tulanA nahIM karate ? vastutaH pApiyoM ke pralApa tatkAla madirApAna karane se utpanna pralApa ke samAna hI hote haiM / / 45 / / nizAbhyaH pratyUSe viphala-badarIbhyaH suratarau, viSebhyaH pIyUSe culukasalilebhyo jlnidhau| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 73 giribhyaH svarNAdrau kariNi hariNebhyaH khalu yathA, tathAnyebhyo nAtha ! tvayi guNasamRddharatizayaH // 46 // he nAtha jinezvara ! rAtri se prAtaHkAla meM, niSphala bera ke vRkSa se kalpavRkSa meM, viSoM se amRta meM, cullUbhara pAnI se samudra meM, pahAr3oM se samudra meM aura hariNoM se hAthI meM jaise guNasamRddhi kA atizaya hai, usI prakAra anyadevoM se ApameM guNa samRddhi kA atizaya hai // 46 / / mukhaM te nistandraM jitasakalacandraM vijayate, kRpApAtre netre hasitakajapatre vilstH| tvadako vAmAkSIparicayakalojjhita iti, prabho ! mUrtisphUrtistava zamarasollAsajananI // 47 // he jinezvara ! pUrNacandra jItanevAlA prApakA praphullita mukha vijaya ko prApta ho rahA hai, karuNA ke pAtra, kamaladala kA upahAsa karanevAle kRpApAtra Apake donoM netra zobhita ho rahe haiM, ApakA aGka bhI sundariyoM ke paricayarUpa kalaGga se rahita hai, isalie he prabho! ApakI mUrti kI zobhA zamarasa ke ullAsa ko utpanna karanevAlI hai // 47 / / tarI saMsArAbdhe vanabhavinAM nirvRtikarI, sadA sadyaH prodyatsukRtazata-pIyUSa-laharI / jarIjambhaDDimbhatridazamariNakAntismayaharo, varIvati sphUtirgatabhava ! bhavanmUrtinilayA // 48 // he vItabhava jinezvara ! saMsAra-sAgara kI naukA ke samAna, jagat ke prANiyoM ko mokSa dilAnevAlI, sarvadA tatkAla udIyamAna saiMkar3oM puNyoM kI amRta-lahara ke samAna, paryApta prakAza karatI haI navajAta devamaNi kI kAnti ke garva ko dUra karanevAlI ApakI mUrti meM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] nivAsa karanevAlI zobhA-sphUrti bAra-bAra ho rahI hai // 48 // imAM mUrtisphUti tava jina ! samuvIkSya sudRzAM, sudhAbhiH svacchandaM snapitamiva vRndaM nanu dRzAm / kudRSTInAM dRSTirbhavati viSadigdheva kimato, vinA ghUkaM prItirjagati nikhile kina taraNeH ? // 4 // he jinezvara ! sudRSTivAloM kI dRSTiyoM kA samUha ApakI isa mUrti kI zobhA ko dekhakara apanI icchAnusAra amRta se snAna kiye hue kI taraha ho jAtA hai aura kUdRSTivAloM kI dRSTi viSa se lipta kI taraha ho jAtA hai to isase kyA ? kyoMki ullU ko chor3a kara sAre vizva meM sUrya ke prati anurAga nahIM hotA hai kyA ? // 46 // imAM mUrtisphUti tava jina ! gatApAyapaTalaM, nRNAM draSTuM spaSTaM satatamanimeSatvamucitam / na devatve jyAyo viSaya-kaluSaM kevalamado, nimeSaM niHzeSaM viphalayatu vA dhyAnazubhahak // 50 // he jinezvara ! ApakI isa mUrti kI sphUrti-alaukika pratibhA ko dekhane ke liye logoM kA pApasamUha se rahita hokara sarvadA apalakadRSTi honA vAstava meM ucita hai| devoM meM vaha apalakadRSTibhAva zreSTha nahIM hai kyoMki devoM kI apalakadRSTi viSaya-vAsanA se dUSita hai athavA ApakA dhyAna karanevAlI zubhaSTi samasta nimeSa ko niSphala kare // 50 // bhavaddhyAna-snAnaprakRtisubhagaM me suhRdayaM, pavitrA citrA me tava garimanutyA bhavatu goH / praNAmaH sacchAyastava bhavatu kAyazca satataM, tvadekasvAmitvaM samuditavivekaM vijayatAm // 51 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 75 he jinezvara ! Apake dhyAnarUpI snAna se merA hRdaya svAbhAvika sundara ho jAe, merI vANI Apako mahAn praNAma karane se pavitra aura bahuraMgI bana jAe, merA zarIra Aeko nirantara praNAma karane se sundara kAntimAn vana jAe aura vivekayukta ApakI eka svAmitA vizvameM vijaya ko prApta kare / / 51 // prahInatvakhyAti vahasi mahasA pIna-suSamAM, kSamA vibhrada bhUyaH pharaNamaNighRNi-dhvastatimiraH / tathA'pyetaccitraM kSaraNamapi na kRSNAzrayaNakRd, na vAdho nirbAdho vasatimitasiddhirvitanuSe / / 52 // he pArzva jinezvara ! Apa ahi+ina sarparAja kI prasiddhi athavA mahattA kI khyAti ko dhAraNa karate ho, tathA pharaNoM ke maNiyoM kI kAnti se andhakAra kA nAza kara kSamA=sahanazIlatA aura pRthvI ko dhAraNa karate hue teja se vizAla paramazobhA ko prApta kara rahe ho, phira bhI yaha Azcarya hai ki kSaNamAtra bhI kRSNa-andhakAra kA prAzraya karanevAle nahIM ho athavA tRSNA kA Azraya karanevAle nahIM ho kiMvA bAdhArahita siddhi prAptakara nImna loka meM vAsa nahIM karate ho / 52 // - vizeSa prastata padya meM upAdhyAyajI mahArAja ne vyakta kiyA hai hai ki-sarparAja meM mahattA kI khyAti nahIM hai, na kSamA hI hai, vaha andhere kA prAzraya karanevAlA hai aura adhovasati= bila meM rahanevAlA hai| bhagavAn pArzvanAtha meM sarparAja kI khyAti karate hue bhI mahattA, kSamA Adi viziSTa guNa hone se 'vyatireka' alaGkAra hai aura ahInatva, kSamA Adi meM zleSa bhI hai / ataH isa padya meM saMsRSTi alaGkAra hai| galatpoSA doSAstvayi guraNagaraNAH klRptazaraNA, gatakSobhA zobhA hRdayamapi lobhAduparatam / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] tviSAM pAtraM gAtraM vadanamatilAvaNyasadanaM, tavAkSudrA mudrAmRtarasakiraH parSadi giraH // 53 // he jinezvara ! Apa meM sabhI doSa gala gaye, guNa-samUha Azraya lie hue hai, ApakA hRdaya bhI lobha se rahita hai, ApakA zarIra kAntiyoM kA pAtra hai, ApakA mukha paramasaundarya kA AgAra hai aura ApakI mahatI vANI sabhA meM prasannatA se amRta ke rasa ko phailAtI hai / / 53 // vinA bAraNevizvaM jitamiha guNaireva bhavatA, . vinA rAgaM cittaM bhuvanabhavinAM raJjitamapi / vinA mohaM mugdhaH zritabudhavinAGgIkRtazivo, virUpAkSAkAraM vigalitavikAraM vijayase // 54 // he jinezvara / Apane isa jagat meM binA bANoM ke kevala dhanuSa kI DorI se hI jagat ko jIta liyA, rAga ke binA hI saMsAra ke prANiyoM ke citta ko raMga diyA, Apa moha se rahita hokara bhI mugdha haiM, budha kA Azraya lie binA hI ziva ko svIkRta kie hue haiM tathA virUpAkSa ziva ke AkAra ke binA hI jisake samakSa vikAra se loga galita ho jAte haiM aise kAmadeva ko jIta rahe haiN| yahA~ virodhAbhAsa alaMkAra hai| tadanusAra 'guNa, rAga, mugdha, ziva aura vigalitavikAra' zabdoM meM zleSa mAnakara dUsarA artha karane se virodha haTa jAtA hai / jaise-Apane binA yuddha kie apane prazastaguNoM se jagat ko jIta liyA, rAga ke binA hI prANiyoM ke citta ko apanI bhakti meM raMga liyA, moha rahita hokara bhI sarala prakRtivAle haiM, paNDita athavA jJAnI kA Azraya lie binA hI parama zAnti ko prApta haiM aura vikAra se rahita hokara vijayI ho rahe haiM / / 54 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 77 guNAste spardhante prasRmarazaraccandranikarAn, kathaM vyaktaM raktaM bhavati hRdayaM tairbhavabhRtAm / kaThora cetaste yadapi kulizAd ghoraniyame, kathaM vizve vizvezvaravara ! kRpAkomalamadaH // 55 // he jinezvara ! Apake guNa zaratkAlIna nirmala evaM snigdha candramA kI kiraNoM se spardhA karate haiM to phira ve itane zuddha hokara bhI prANiyoM ke hRdaya ko spaSTa rUpa se kaise raMga dete haiM ? aura ApakA citta ghora niyamoM ke pAlana meM vajra ke samAna kaThora hai to phira vaha hejagannAtha ! saMsAra meM karuNA se komala kisa prakAra banA huA hai ? / / 56 // munInAM dhyAnAndhau tava mukhavidhordarzanarasAt, taraGga riGgavibhaH prazamarasasaMjJaiH prasRmaraiH / bhRzaM phenAyante hatamadanasenA guNagaNAHtavoccaiH kailAzadyutimadabhidAyAM sunipunnaaH||56 // he jinezvara | munijanoM ke dhyAnarUpI samudra meM Apake mukharUpI candramA ko dekhane kI icchA se sarvatra vyApta prazamarasarUpI caJcala taraMgoM se kailAza parvata kI zubhratA ke mada kA bhedana karane meM kuzala aise Apake guNasamUha kAmadeva kI senA ko naSTa karake nirantara phena kI taraha camaka rahe haiM // 56 / / guNAste te haMsAstrijagadavataMsAyita ! ciraM, bhajante ye dhyAnAmRtarasabhRtaM mAnasamadaH / bhidAM tanvantyete bata parayazomauktikagaNaiH, kRtAhArAH sphArA na kimu payasordoSaguraNayoH // 57 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] __ he tonoM jagat ke mukuTAlaGkAra jinezvara ! Apake ve sabhI guNa haMsoM ke samAna haiM jo dhyAnarUpI amRtarasa se pUrNa hRdayarUpI mAnasasarovara meM nivAsa karate haiM, ye Apake guNarUpI haMsa dUsaroM ke yazarUpI motiyoM kA pAhAra karake tathA Apake uttama yazarUpI motiyoM kI mAlA ko dhAraNa karake pAnI aura dUdha ke guNakhyApana meM catura nahIM haiM kyA ? arthAt ve avazya hI catura haiM jo dUsaroM ke sAmAnya jala jaise guNoM se Apake dUdha jaise guNoM ko pRthaka kara dete haiM // 57 // [yahA~ 58 se 62 taka ke padya prApta nhiiN|] . vidhiH kAraM kAraM gaNayati nu rekhAstava guNAn, sudhAbindorindoviyati vitatAstArakamiSAH / pratizyAmAyAmAna vrajati na vilAso'sya nidhanaM, tato rikte candra punarapi nidhatte'mRtabharam // 63 // he jinezvara ! vidhAtA candramA ke amRta kI bUMdoM se AkAza meM phaile tArakoM ke bahAne se bAra-bAra rekhA-cihna banAkara Apake guraNoM kI gaNanA karatA hai, pratyeka kRSNapakSa kI rAtri taka bhI vidhAtA kA yaha gaNanA kArya samApta nahIM ho paataa| ataH usa candramA ke rikta ho jAne se usameM vaha punaH amRta bharatA hai| (isa taraha jJAta hotA hai ki Apake guNa ananta haiM / ) // 63 // mahorAho ho malinamalipaGktizca dhavalA, balAkAmAkArA dvikvRkpikaanaamnusRtaaH| na zailAH kailAzA iva kimabhavannajanamukhA, bhRzaM vizvaM vizvaM zisayati (?) bhavatkotinikare // 64 // he jinezvara ! Apake nirmala kIrtisamUha ke sAre vizva meM vyApta ho jAne para rAhu kA teja-andhakAra dina se malina arthAt prakAza rUpa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 76 meM pariNata nahIM huA kyA ? bha~varoM kI paMkti dhavala-zveta nahIM huI hai kyA ? dvika kAka vRka-bher3iyA aura kokila jaise kAle pakSI aura pazu bhI balAkAroM ke AkAra arthAt nitAnta zveta svarUpa ko prApta nahIM hue haiM kyA ? tathA kajjalAdika parvata bhI kailAza ke samAna zubhra nahIM hue haiM kyA ? arthAt ApakI kIti kI zvetatA se nitAnta kRSNa vastue~ bhI zveta bana gaI haiM // 64 / / yazobhiste'zobhi trijagadatizubhra zamitastithiH sA kA rAkA tithiriha na yA hanta ! bhavati / kuhUrnAmnaivAtaH pikavadanamAtatya * zaraNaM, zritA sAkSAdeSA paravadanaveSA vilasati // 65 // he jinezvara ! Apake nitAnta zveta guNoM ne tInoM jagat ko zobhita kara diyA hai, ataH Apake guNoM ke sAmane vaha rAkA tithi kyA hai ? jo ki tithiyoM meM tithi bhI nahIM mAnI jAtI hai| isaliye vaha rAkA-kuhU kokila kA zabda (aura naSTa candrakalA vAlI amAvAsyA) ke nAma se hI kokila ke mukha meM zaraNa lenevAlI dUsare ke mukha kI zobhA bana rahI hai // 65. // yazodugdhAmbhodhau bhavati tavaM mInAkRti nabho, dhruvaM sphArAstArA jalakaraNatulAmoza ! dadhate / kimAvartaH zvanaM girizagirigaurIzazazabhRt, tripiNDI DiNDIradyutimupagatA nAsti kimiha // 66 // he jinezvara svAmI ! Apake yazarUpI samudra meM AkAza machalI ke samAna aura ananta tAre jala ke kaNoM kI samAnatA ko nizcita hI dhAraNa kara rahe haiN| aura usameM jala ke bha~vara bila ke samAna aura kailAza, mahAdeva evaM candramA ina tInoM kA samudAya phena kI kAnti Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 80 ] kI samAnatA ko prApta nahIM ho rahe haiM kyA ? // 66 / / prayAge'smin vizve prasarati bhavatkotiranizaM,, rasaMstuGgA gaGgA girishgirishiitaaNshuvishdaa| pareSAM niHzeSA jinavara ! kukIrtizca yamunA, ghanAmbhodazyAmA nanu mahasahasrApatadiha / / 67 // he jinezvara ! prayAgarUpa isa vizva meM kailAza evaM candramA ke samAna nirmala jala se paripUrNa gaGgArUpa ApakI kIrti sadA vyApta ho rahI hai| aura anya devoM kI samasta kukIrti ghane megha ke samAna kAlI yamunA aisI lagatI hai mAno usake bahAne hajAroM bhaiMse usameM gira raheM haiM / / 67 // [yahA~ 68 se 63 taka 26 zloka prApta nahIM hue / ] kathA kA te khyAteH kRta-vipulasAtezvara ! bhavatprabhAvAdanyeSAmapi bhavati / no kuuttghttnaa| na kaH prANI vANIrasahRtajaganmAnasatRSaM, zrayeta tvAM nAthaM dlitdhnmaayaamRssmtH||14|| he paramAnandadAtA jinezvara ! ApakI prasiddhi kI bAta kyA kahI jAya ? Apake prabhAva se to anya devoM ke kUTa-chala-chadma kI racanA nahIM ho pAtI hai, isaliye kauna aisA prANI hai, jo apanI vANI ke rasa se jagajjanoM ke mAnasa kI pyAsa ko haranevAle tathA vistRta mAyA evaM mithyAtva kA nAza karanevAle Apake samAna svAmI kA prAzraya na le?|| 14 // bhavAn cakrI karmavajavikaTavetALyaghaTitaM, kapATa granthyAkhyaM supariNatidaNDAd vighaTayan / / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 81 pratIryodhavIryo jayati sakalAsadgrahajalaM, prapUrNecchamlecchavaja-sadRza mithyAtvavijayAt // 65 // he jinezvara ! Apa karmasamUharUpI bhayaMkara vaitADhyaparvata meM lage hue granthi nAmaka kapATa ko supariNAmarUpI daNDa se kholate hue, udIyamAna parAkramazAlI, sampUrNa mithyAgraharUpI jala ko pAra kara mlecchasamUhoM ke samAna mithyAtva kI vijaya se icchA pUrNa karake vijaya ko prApta ho rahe haiM / / 65 // matA devAH subhrUstanajaghanasevAsu rasikA, nahAdambhArambhAH prakRtipizunAste'pi guravaH / dayAhIno dharmaH zrutividita-pInodaya iti, pravRddhaM mithyAtvaM susamayagharaTTadalitavAn // 66 // he jinezvara ! jo sundariyoM ke stana evaM jaghanoM kI sevA meM rasika hote hue bhI deva mAne gaye, svabhAva se cugalakhora evaM mahAn abhimAnI hote hue bhI guru mAne gaye tathA veda meM prakhyAta hone ke kAraNa jisakI vyApakatA bar3ha gaI hai aisA dayAhIna dharma dharma mAnA gayA usa saba bar3he hue mithyAtva kA Apane apane uttama zAstra evaM siddhAntarUpI gharaTTacakkI ke dvArA dalana kara diyA / / 66 / / ... para deva ! tvatto na khalu gaNayAmi kSaNamapi, - tvadAdiSTAdiSTAd gurumapi pathaH pracyutamiha / sahe nAnyaM dharma nRpasadasi jalpavrajamahe, : . ' maheza ! tvaM tasmAnmayi kuru dayAM zazvadudayAm // 7 // he deva jinezvara ! maiM Apako chor3akara anya deva ko kSaNabhara ke Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] liye bhI mAnane ko taiyAra nahIM haiN| Apake hitakArI upadeza ke mArga se bhraSTa guru ko bhI maiM nahIM mAnatA hU~ tathA kahane yogya bAtoM ke samUha se jahA~ utsava hotA hai aisI rAjasabhA meM anya dharma ko bhI sahana nahIM karatA huuN| ataH he maheza ! Apa mujha para sadA udaya pAne vAlI dayA kIjiye // 6 // bhayaM sarva yAti kSayamudayati zrIH pratidinaM, vilIyante rogA lasati zubhayogAdapi sukham / mahAvidyAmUlaM satatamanukUlaM tribhuvanA, bhirAma ! tvannAma smaraNapadavImRcchati yadi // 68 // he tInoM loka meM atisundara jinezvara ! yadi koI vyakti Apake nAma kA smaraNa karatA hai to usake samasta bhaya miTa jAte haiM pratidina lakSmI kI vRddhi hotI hai, roga naSTa ho jAte haiM, uttama yogoM se sukha prApta karatA hai tathA mahAvidyA kA mUla sadA anukUla rahatA hai / / 68 // nmdmrtykiriittmnniprbhaapttl-paattlpaadnkhtvisse| galitadoSavacodhutapApmane, zubhavate bhavate bhagavan ! namaH / / 66 / / - praNAma karate hue devoM ke mukuTa kI maNiyoM kI kAnti se kiJcit raktavarNa aise caraNa aura nakhoM kI prabhAvAle, doSoM ke vinAzaka tathA apanI vANI se pApa ko dho dene vAle he kalyANakArI prabhu pArvajinezvara ! Apake liye merA namaskAra hai / / 66 / / surataru: phalito mama sAmprataM, vigalito'pi ca duSkRta-saJcayaH / suramaNI ramaNIya ! bhavannuteH, karatale ratalepaharAluThata // 10 // he atimanohara jinezvara prabhu ! Apako namaskAra karane se mere Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 83 liye Aja kalpavRkSa phalita ho gayA hai, pApoM kA samUha naSTa ho gayA hai aura rata-lepa ko dUra karanevAlI devamaNi mere hAtha A gaI hai athavA rati ke garva ko haTAnevAlI uttama ramaNI mujhe prApta ho gaI hai // 100 // dizati kArmaNamoza ! zivazriyaH, priyasamAgamaheturanuttaraH / vijayate vihitotkaTa-saGkaTavyuparamA paramA tava saMstutiH // 101 // he jinezvara ! ApakI stuti mokSalakSmI ko vaza meM karane ke liye jAdU kA kAma karatI hai aura jisase bar3hakara koI nahIM hai aise priya ke samAgama kA kAraNa hai| aisI bhayaGkara saGkaTa ko zAnta karanevAlI tathA utkRSTa lakSmI ko dene vAlI prApakI stuti vijaya ko prApta ho rahI hai / / 101 // tava mataM yadi labdhamidaM mayA, kimapara bhagavannavaziSyate ? / suramaNau karazAlini ki dhanaM, sthitamudItamudIza ! parAGmukham / / 102 // he udItamudIza ! (ud+Ita-mud+Iza !) harSa prApta karanevAle svAmI ! bhagavAn jinezvara ! yadi maiMne Apake isa mata ko prApta kara liyA to dUsarA kyA bAkI raha jAtA hai ? (arthAt saba kucha pA liyA) jaba cintAmaNi hAtha meM A jAtI hai to anya dhana nahIM bhI mile to kyA ? // 102 / / sarpa kandarpasarpasmayamathanamahAmantrakalpe'vakalpe, pratyakSe kalpavRkSe paramazubhanidhau sattamohe tamohe / nirvANAnandakande tvayi bhuvanaravo pAvanA bhAvanA bhAdhvastadhvAnte samagrA bhavatu bhavatude saGgA me gatAme / / 103 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] he jinezvara ! merI samasta bhAvanA sarakate hue kAma rUpI. sarpa ke garva kA mathana karane meM gAruDika mantra ke samAna, pratyakSa kalpavRkSa, parama kalyANa kA khajAnA, sarvottama jJAna sampanna, ajJAna vinAzaka, nIroga tathA bhUtala para sUrya ke samAna aise Apa meM milakara pavitra bane aura sAMsArika bandhanoM ke nAza ke liye ho // 103 // prasoda sadyo bhagavannavadyaM, harasva puNyAni puSANa bhartaH ! / smartavyatAmeti na kazcidanyastvameva me deva ! niSevaraNIyaH // 104 // he bhagavAn ! Apa mujha para zIghra prasanna hoMveM. pApoM ko dUra kareM, puNyoM ko puSTa kreN| he jinezvara deva ! Apake binA aura anya koI deva smaraNIya nahIM hai| mere dvArA Apa hI sevanIya haiM / / 104 // hri-dnti-sriisRpaanlprdhnaambhonidhibndhrogjaaH| na bhiyaH prasaranti dehinAM, tava nAmasmaraNaM prakurvatAm // 105 / / he deva jinezvara ! ApakA nAma smaraNa karanevAle prANiyoM ko siMha, hAthI, sUrya, agni, yuddha, samudra, bandhana aura rogoM se utpanna bhaya dUra bhAga jAte haiM // 105 // cidAnandaniHspandavandAruzaka sphuramaulimandAra-mAlArajobhiH / pizaGgo bhRzaM gaurakIrtestavAGgrI, galallobhazobhAbhirAma ! smarAmaH // 106 / / he nirlobha zobhA se sundara prabhu jinezvara ! hama Ananda se jJAna sthira namaskAra karane vAle indra ke mastaka para zobhita mandAra-puSpoM kI mAlA kI raja se pIta-rakta varNa vAle evaM ujjvala kIrti sampanna Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 85 aise Apake caraNoM kA smaraNa karate haiM // 106 // bahudhAtra sudhAruciravacanarbhavatA bhavatApabharaH zamitaH / amitaprasaradguNaratnanidhe !, zaraNaM caraNau tava tena bhaje // 107 // he agaNita evaM vyApaka guNaratnoM ke Akara jinezvara ! Apane isa saMsAra meM anekavidha amRta ke samAna madhura vacanoM se saMsAra ke tApoM ke bhAra ko zAnta kara diyA hai| isaliye maiM Apake caraNoM kI zaraNa prApta karatA hU~ // 107 / / iti prathitavikramaH kramanamanmarunmaNDalIkirITama riNadarpaNapratiphalanmukhenduH zubhaH / jagajjanasamAhitapraNayanakakalpadrumo, "yazovijaya" sampadaM pravitanotu vAmAGgajaH // 108 // isa prakAra prakhyAta parAkramazAlI, caraNoM meM praNAma karanevAle deva-samUha ke mukuTa kI maNiyoM se darpaNa ke samAna mukhacandra vAle, kalyANa svarUpa, samasta prANiyoM ko manovAJchita dene meM ekamAtra kalpavRkSa rUpa, vAmAdevI ke putra bhagavAn pArzva jinezvara Apake yaza, vijaya aura sampatti ko bddh'aayeN| (yahAM zleSa se kavi ne apanA nAma "yazovijaya" bhI aMkita kiyA hai) / / 108 // * -: : * prastuta stotra ke padya 66 se 102 taka drutavilambita, 103 meM sragdharA, 104 meM upendravajrA, 105 meM viyoginI, 106 meM bhujaGgaprayAta, 107 meM toTaka tathA 108 meM pRthvI chanda kA prayoga huA hai / tathA yahI stotra 'janastotrasandoha' ke prathama bhAga meM 'zrIgaur3IpArzvastavanam' ke nAma se pRSTha 363 meM mudrita huA hai| -anuvAdaka / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] zrIzaddhezvarapArzvanAthastotram zrIzaddhezvarapArzvanAthastotra (upendravajrA chanda) anantavijJAnamapAstadoSa, mahendramAnyaM mahanIyavAcam / gRhaM mahimnAM mahasAM nidhAnaM, zaGkhazvara pAzrvajinaM stavomi // 1 // ananta vijJAna se yukta, doSoM se rahita, mahendra dvArA mAnanIya, pUjanIya vANIvAle, mahimAnoM ke AvAsasthala tathA tejoM ke bhaNDAra zrIzaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAn kI maiM stuti karatA hU~ // 1 // mahAnubhAvasya janurjanuSmatA, guNastavaireva dadhAti hRdyatAm / ghanaM vanaM kAntavasantasampadA, pikoravaireva samRddhamIkSyate // 2 // he deva ! prANiyoM kA janma Apa jaise mahAnubhAvavAloM kI stutiyoM se hI sundaratA ko dhAraNa karatA hai arthAt saphala hotA hai, kyoMki vasanta kI sampatti se paripUrNa vana bhI kokila ke kalarava se hI samRddha dekhA jAtA hai // 2 // pravarNyasaMvarNanakazmalAvilaH, svakAryaraktasya kavegirAM rasaH / guNastavardeva ! tadAtinirmalo, bhavatyavazyaM katakotkaropamaH // 3 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [87 he deva ! aMpane kArya meM anurakta kavi kI vANI kA rasa nahIM varNana karane yogya bAtoM kA varNana karane rUpa doSa se dUSita hote hue bhI bhI kataka-jala ko svaccha banAnevAlI vanaspati ke cUrNa ke samAna Apa ke guNastavana se avazya hI nirmala bana jAtA hai / / 3 // guNAstvadIyA amitA iti stutA - vudAsate deva ! na dhIdhanA janAH / maNiSvananteSu mahodadheraho, ____na kiM pravRtterupalambhasambhavaH ? // 4 // . ha deva ! aApake guNa ananta haiM ataH hama kisa-kisa kA kahA~ taka varNana kareM? aisA socakara buddhimAn loga ApakI stuti karane meM udAsIna nahIM hote haiM, kyoM ki samudra meM ananta mariNayoM ke rahate hue bhI kisI mariNa-vizeSa kI prApti upAya se sambhava nahIM hai kyA? / / 4 / / bhavadguNaireva na cedaveSTayaM, svayaM giraM citrkvllimucckaiH| tadA na kiM durjanavAyasarasau, kSaNAd vizIryaMta nisargabhISaNaH // 15 // he deva ! yadi maiM apanI citrakavallIrUpa vANI ko Apake guNoM ke stavana se hI svayaM AveSTita na karU~ to svabhAva se hI bhayaGkara duSTa kaunoM ke dvArA vaha vANI tatkAla naSTa nahIM kara dI jAegI kyA ? arthAt citraka kI latA yadi vRkSa se lipaTI huI na rahe to use kaue jaise kATa-kATa kara naSTa kara dete haiM vaise hI yadi Apake guNastavanarUpa vRkSa meM maiM apanI vANIrUpa latA ko AveSTita nahIM karU~ to use bhI duSTa kaue rUpI vyartha ke pralApa naSTa kara DAleMge // 5 // na jAyate nAtha ! yathA pathaH sthiti, pragalbhamAnAzca nRpaanupaaste| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] zriyaM labhante ca vizRGkhalAH khalA, itIdamuccaH kalikAlaceSTitam // 6 // he deva ! durjana loga uttama mArga kI sthiti ko nahIM jAnate haiM, aura binA samajhe hI dhRSTa hokara rAjAoM kI ArAdhanA karate haiM tathA svacchanda hokara dhana prApta karate haiM, yaha kalikAla kA prabhAva amISu tIrtheza ! khaleSu yat paTu-, bhavadbhujiSyastadihAsi kAraNam / ' havirbhujAM hetiSu yanna dahyate, karaH parastatra guNo mhaamnneH||7|| he tIrthaGkara ! ina duSToM ke rahate hue bhI jo ApakA sevaka sakuzala rahatA hai usameM Apa hI kAraNa haiN| kyoMki agni kI jvAlAoM meM hAtha rakha dene para bhI yadi vaha jalatA nahIM hai to vahAM mahAmaNi kA guNa hI pradhAna hotA hai| arthAt Apa usa mahAmaNi ke samAna haiM jisake Azraya se koI duSTa dhAraka kA kucha nahIM bigAr3a sakatA // 7 // kalo jalaughe bahupaGkasaGkare, guNavaje majjati sajjanAjite / prabho! varIti zarIradhAriNAM, tarIva nistArakarI tava stutiH // 8 // he prabho ! bahuta pAparUpa paGka se yukta isa kalirUpa samudra meM sajjanoM ke dvArA upArjita guNoM kA samUha jaba DUba jAtA hai to prANiyoM kA uddhAra karanevAlI ApakI stuti hI naukA bana jAtI hai arthAt ApakI stuti bhavasAgara se pAra karanevAlI hai / / 8 / / khalaH kimetaH kalikAlalAlitavipazcitAM nAtha ! yadi prasIdasi / parAkramaH kastamasAM mahIyasAM, tanoti bhAsaM mahasAM patiryadi // 6 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [86 he nAtha ! yadi Apa prasanna hoM, to phira kalikAla se lAlita ina duSToM se vidvAnoM kA kyA burA ho sakatA hai ? kyoMki yadi sUrya apanI kiraNoM ko phailAtA hai to vahA~ andhakAra kA parAkrama kyA kara sakatA hai ? // 6 // amUDhalakSyatvamiheza ! durjane, na samyagandhAviva tattvacAlanam / kathA nu kolAhalatA vigAhate, tataH kathaM nAtha ! budhaH pravartatAm // 10 // he jinezvara ! isa saMsAra meM durjana meM buddhimAnI kA tattva-cAlana samudra (jar3a) meM tattvacAlana ke samAna ucita nahIM hai| kyoMki durjana aura jar3a samudra donoM meM hI tattvasaMcAlana se jo mahattva kI bAta hai vaha kolAhala meM DUba jAtI hai| isalie usameM paNDitajana kaise pravRtta hoM? // 10 // yathA pathA yAtyupamRdya kaNTakAn, jano mano'bhIhitabaddhalAlasaH / tvadAjJayA deva ! nihatya durjanAn, tathA vidheyaiva kathA vipazcitA // 11 // he deva ! jaise apane abhISTa lakSya kI prApti kAmanAvAlA mArga meM AnevAle kA~ToM ko naSTa karake Age bar3hatA hai, vaise hI ApakI AjJA se vidvAn ko bhI cAhie ki vaha durjanoM ko naSTa karake ApakI kathA avazya kare // 11 // saMvAdasArA bhavadAgamA yajjagaccamatkArakarAH sphuranti / uccha GkhalAnAM niyataM khalAnAM, mukhe maSIlepamahotsavo'sau // 12 // 'he deva ! saMsAra ko camatkRta karanevAle saMvAdoM se zreSTha jo Apa . ke Agama zobhAyamAna ho rahe haiM, ve nizcaya hI ucchaM khala-duSTa janoM . ke muMha para kAlikha potane ke mahotsava ke samAna haiM // 12 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] bhavantamutsRjya vilInarAgaM, paraM bhajante svahitAthino ye| teSAM vayaM deva ! sacetanAnAM, vidmo vizeSa kimacetanebhyaH ? // 13 // - he deva ! apanA hita cAhanevAle jo loga Apako choDakara rAga meM lIna anya deva kI upAsanA karate haiM una sacetanoM-vidvAnoM ko hama acetanoM-mukhoM se adhika kyA samajhe ? arthAt unheM sacetana hote hue bhI hitAhitajJAnazUnya jhene ke kAraNa hama jaDa hI samajhate haiM // 13 // mohAvRtAnAmapi zAstrapATho, hahA mahAnarthakaraH pareSAm / rAgaikalubdhasya hi lubdhakebhyo, vadhAya nUna hariNasya karNI // 14 // he deva ! ajJAna se yukta anya devoM ke zAstra kA pATha mahAn anartha karane vAlA hai, yaha baDe duHkha kI bAta hai| kyoMki rAga ke mukhya lobhI hariNa ke donoM kAna nizcaya hI vyAdhoM ke vadha ke lie haiM / / 14 // zamo damo dAnamadhotiniSThA, vRthaiva sarva tava bhaktihInam / bhAvakriyAM naiva kaviprabandho. rasaM vinA yacchati cArubandhaH // 15 // he deva ! ApakI bhakti se rahita zama dama, dAna aura adhyayananiSThA saba vyartha hI haiM, kyoMki sundarabandha vAlA kavi kA prabandha (nibandha-kAvyaracanA) rasa ke binA bhAvakriyA ko nahIM detA hai arthAt rasAnmaka vAkya hI kAvya hai // 15 // antarmuhataM vihitaM tapo'pi, tvadAjJayA deva ! tmstRnneddhi| vinA tu tAM hanta ! yugAntarAriNa, kathApi na klezakRtAM zivasya // 16 // he deva ! ApakI AjJA se eka kSagA bhI kiyA hayA tapa andhakAra kA nAza karatA hai aura ApakI AjJA ke binA yugoM taka kI gaI tapasyA bhI kalyANakAriNI nahIM hotI / / 16 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 61 prajJAnajaM bandhanamaGgabhAjAM, jJAnaM vinA deva ! kathaM vypaiti| adharmajaM jADyamupaiti nAzaM, na dharmarazmehi vinA pratApam // 17 // he deva ! prANiyoM kA ajJAna se utpanna bandhana binA jJAna ke kaise naSTa ho sakatA hai ? kyoMki agharma-ThaNDI se utpanna jaDatA dharmarazmisUrya kI kiraNoM ke prakRSTa tApa ke binA naSTa hI nahIM hotI hai // 17 // na jJAnamAtrAdapi kAryasiddhivinA caritraM bhvdaagme'sti| apokSamANaH padavIM na paGguvinA gati hanta ! pura prayAti // 18 // he deva ! Apake pAgama meM caritra se rahita kevala jJAnamAtra se hI kArya kI siddhi nahIM hotI hai| jaise ki koI paMgu-binA paira kA AdamI mArga ko dekhatA huA bhI binA gati ke gA~va meM nahIM pahuMca pAtA // 18 // saMsArasindhAviha nAsti kiJcidAlambanaM deva ! vinA tvadAjJAm / tayA vihInAH parakaSTalonA, hahA ! mahAmohahatAH patanti // 16 // he prabho ! ApakI AjJA ko chor3a kara isa saMsAra-sAgara meM anya koI sahArA nahIM hai| aura jo loga ApakI AjJA se vaJcita haiM ve ajJAnI mahAmoha se khinna evaM parama kleza se pIDita hote hue saMsArasamudra meM girate haiM // 16 // mahauSadhI janmajarAmayAnAM, mahArgalA durgatimandirasya / khaniH sukhAnAM kRtakarmahAnirAjJA tvadIyAsti jinendracandra ! // 20 // he jinendracandra ! ApakI AjJA prANiyoM ke janma, jarA aura rogoM ke nivAraNa ke lie mahAn auSadhi hai, durgati-naraka ke mandira kI mahAn argalA hai, sukhoM kI khAna hai aura kie hue karmoM kA nAza karanevAlI hai // 20 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. ] rAgaM ca kopaM ca na nAtha ! dhatse, stutyastutInAM ca phalaM pradatse / ' lokottaraM kiJcididaM tvadIyaM, zIlaM samAzIlitavizvalIlam / / 21 // he nAtha ! Apa rAga athavA krodha ko dhAraNa nahIM karate ho tathA stuti aura prastuti kA phala dete ho| ataH saMsAra meM kautuka karane vAlA ApakA yaha zIla kucha adbhuta hI hai / / 21 // tvaddhyAnabaddhAdaramAnasasya, tvyogmudraabhinivissttbuddhH|| tavopadeze niratasya zazvat, kadA bhaviSyanti zamotsavA me // 22 // he deva ! Apake dhyAna meM AdarapUrvaka lagAe hue cittavAle, Apa kI yogamudrA meM abhiniviSTa buddhivAle tathA Apake upadeza meM sadA nirata aise mere zama ke utsava-zAnta bhAva kaba hoMge ? // 22 // akurvataH samprati labdhabodhi, samIhamAnasya parAM ca bodhim / na sAmprataM kiJcana sAmprataM tad, dayasva dInaM paramArthahInam // 23 // he deva ! samprati labdhabodhi ko nahIM karanevAle aura parA(utkRSTa) bodhi ko cAhanevAle kA abhI kucha bhI ThIka nahIM hai| ataH paramArtha-vAstavitA se zUnya mujha dIna para dayA karo // 23 // nirvedamukhyaM ca bhavantameva, nAthanti nAthaM yatayo na cAnyam / sudhArthamuccaivibudhA sudhAMzu, nAthanti nAnyaM grahamapyudAram // 24 // he deva ! munijana virAgiyoM meM mukhya svAmI samajhakara ApakI hI sevA karate haiM, kisI dUsare svAmI kI sevA nahIM karate / jaise ki devagaNa amRta kI prApti ke lie candramA se hI prArthanA karate haiM anya udAra graha kI nahIM // 24 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 63 tvatto na tIrtheza ! paraH kRpAlumattaH kRpApAtramapIha naanyH| ato'sti yogyo'vasaraH kRpAyA, bruve kimanyajjagadIzitAram // 25 // he tIrthaGkara ! isa saMsAra meM Apa se bar3hakara dUsarA koI kRpAlu nahIM hai aura mujhe chor3a kara anya koI kRpApAtra bhI nahIM hai / ataH yaha kRpA karane kA ucita avasara hai| Apa jagat ke svAmI ko aura kyA kahU~ ? // 25 // prathAsti cedeSa janaH samantustathApyaho ! te kimupekSaNIyaH ? / sakaNTakaM ki na sarojakhaNDamunmIlayatyaMzubhiraMzumAlI // 26 // he deva ! aba yadi yaha jana aparAdha se yukta hai, to bhI kyA Apake dvArA upekSaNIya hai ? arthAt nahIM hai / kyoM ki sUrya apanI kiraNoM se kaNTakayukta kamala-khaNDa ko vikasita nahIM karatA hai kyA ? arthAt jaise sUrya kA~ToM se yukta kamala-khaNDa ko doSayukta hone para bhI vikasita karatA hai usI prakAra maiM bhI aparAdha-yukta hone para bhI Apake dvArA upekSA ke yogya nahIM hU~ // 26 // kRpAvatAM na svakRtopakAre, sadoSanirdoSavicAraNAsti / samaM ghanaH siJcati kAnaneSu, nimbaM ca cUtaM ca ghanAbhiradbhiH // 27 // he jinezvara ! kRpAlu janoM kA apane dvArA kie gae upakAroM ke sambandha meM sadoSa aura nirdoSa kA vicAra nahIM hotA hai| kyoMki megha vanoM meM jaba vRSTi karate haiM to ve nIma aura Ama donoM ke vRkSoM ko samAnarUpa se ghanI bRSTi se sIMcate haiM / / 27 // mukhaM prasannaM hasitendubimbaM, netre kRpAi~ jitpdmptr| padmAsanasthA ca tanuH prazAntA, na yogamudrApi tavApyutAnyaiH // 28 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] he deva ! ApakA candramA ke bimba kA upahAsa karane vAlA prasanna mukha, kamala dala ko jItane vAle dayA se Ardra-gIle donoM netra aura padmAsana meM sthita prazAnta zarIra yaha ApakI yogamudrA nahIM hai kyA? arthAt yahI vAstavika yogamudrA hai phira anya mudrAoM se kyA prayojana hai ? // 28 // svadyogamudrAmapi vIkSamANAH, prazAntavairAH puruSA bhavanti / viziSya vaktuM kathamIzmahe tat, tabAntaraGga prazamaprabhAvam // 26 // he jinezvara ! loga ApakI yogamudrA ko dekhakara hI vaira-bhAva ko chor3a dete haiM, (yaha ApakA mahAn prabhAva hai) phira Apake prazamabhAva se yukta antaraGga kI vizeSatA ko kahane ke liye hama kaise samartha ho sakate haiM ? // 26 // mUrtistava sphUtimatI janAntavidhvaMsinI kaamincitrvllii| vizvatrayInetracakorakANAM, tanoti zItAMzurucAM vilAsam // 30 / / he deva ! ApakI tejasvinI mUrti logoM ke kaSTa ko naSTa karanevAlI tathA citravallI ke samAna icchApUrti karanevAlI hai| ApakI yahI mUrti tInoM lokoM ke prANiyoM ke netrarUpI cakoroM ke liye candramA kI kiraNoM kA Ananda bar3hA rahI hai / / 30 // phaNAmaNInAM ghRNibhirbhuvIza !, mUrtistavAbhAti vinIlakAntiH / udibhannaraktAbhinavapravAlaprarohamizreva kalindakanyA // 31 // he svAmin ! isa bhUmaNDala para ApakI mUrti phaNAmariNayoM kI razmiyoM se viziSTa kAntimayI hokara sarvatra zobhita ho rahI hai / use dekhakara aisA pratIta hotA hai ki mAno vaha Upara nikale hue lAla naye pravAla-aMkuroM se yukta yamunA ho / / 31 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 65 taveza ! maulau rucirAH sphuranti, pharaNAH pharaNIndra-pravarasya spt| tamobharaM saptajagajjanAnAM, dhRtA nihantuM kimu sapta dIpAH // 32 // he paramAtmA ! Apake mastaka para jo zreSTha sarparAja ke sundara sAta phaNa zobhita ho rahe haiM kyA ve sAtoM bhuvana ke lokoM ke andhakAra-samUha kA nAza karane ke liye sAta dIpa rakhe hue haiM ? // 32 / ! tvanmauli-visphArapharaNAmaNInAM, bhAbhiviniryattimirAsu dikssu| svakAnti-kotiprazamAt pradIpAH, . zikhAmiSAt khedamivodgiranti // 33 // he prabho ! Apake mastaka para phaile hue phaNAmaNirUpI dIpa apane prakAza se sabhI dizAoM kA andhakAra miTa jAne para apanI kAnti kSINa ho jAne se aise dikhAI dete haiM mAno apanI zikhAoM ke vahAne duHkha prakaTa kara rahe ho // 33 // dhyAnAnale saptabhayendhanAni, hatAni tIvAbhayabhAvanAbhiH / itIva kiM zaMsitumIza ! dabhre, maulau tvayA saptapharaNI janebhyaH // 34 // he jinezvara ! Apane apanI dhyAnarUpI agni meM tIvra abhaya kI bhAvanA se sAtoM bhayarUpI IMdhana ko jalA diyA hai| ataH logoM ko yahI samajhAne ke liye Apane apane mastaka para sAta phaNavAle sarparAja ko dhAraNa kiyA hai kyA? // 34 // aSTApi siddhiryugapat pradAtuM, kimaSTamUrtIstvamihAnatAnAm / saptasphuraddIptapharaNAmaNInAM, kroDeSu saGkrAntatanurdadhAsi // 35 // he bhagavan ! Apa isa jagat meM praNata-janoM ko eka sAtha AThoM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] siddhiyA~ pradAna karane ke liye hI sAta tejasvI phaNAmaNiyoM ke bIca parama tejasvI apanI mUrti ko virAjita karake aSTamUrti ke rUpa meM zarIra dhAraNa kiye hue haiM kyA ? // 35 // yadyekanAlAni samullaseyuH, sarovare kokanadAni spt| tadopamIyeta taveza ! maulau, taruccakaiH saptapharaNI pradIprA // 36 // he deva ! Apake mastaka ke Upara phaile hue tejomaya sAtoM pharaNoM ko yadi kisI sarovara meM eka hI nAla para sAta kamala khila jAe~ to unakI upamA dI jA sakatI hai, anyathA ve anupameya haiM / / 36 // bhaveSu tIrtheza ! caturSu sAraM, mAnuSyakaM yatra tavAsti sevaa| zlAghyo hi zaileSu sumerureva, yatrApyate kampamahIrahazrIH // 37 // he jinezvara ! cAra prakAra ke janmoM meM manuSya janma zreSTha hai, usa manuSya janma meM bhI ApakI sevA hI sAra hai| kyoMki parvatoM meM sumeru hI zreSTha hai jahA~ kalpavRkSa kI zobhA prApta hotI hai // 37 // nRjanma duHkhaikagRhaM munIndraH, prazasyate tvatpadasevayava / saurabhyalobhAt sudhiyaH phaNIndrarapyAvRtaM candanamAdriyante // 38 // he nAtha ! munivaroM ne duHkhoM ke dhana isa manuSya janma ko Apake caraNoM kI sevA mila jAne ke kAraNa hI prazaMsanIya kahA hai, kyoMki buddhimAn loga sugandhi ke lobha se hI to bar3e-bar3e viSadharoM se AveSTita candana vRkSa kA Adara karate haiM / / 38 // avApya mAnuSyakamapyudAraM, na yena tene tava deva ! sevaa| upasthite tena phale surandroH, karAparaNAlasyamakAri mohAt // 39 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 67 he jinezvaraM ! jisane udAra mAnava janma pAkara bhI ApakI sevA nahIM kI usane mAhavaza kalpavRkSa ke pAsa khar3e raha kara bhI phala ke liye apane hAtha ko lambA karake lene mAtra meM Alasya kiyA hai / / 36 // janurmanuSyasya divaH zatena, kroNAmi cennA smi tadApyavijJaH / yatra tvadAjJApratipattipuNyAdamutra tajjaitrasahodayAptiH // 40 // he deva ! jisa manuSya janma kI prApti hone para ApakI AjJA kI svIkRti ke pUNya se paraloka meM usa jayazIla mahodaya (mokSa) kI prApti hotI hai use yadi maiM saiMkar3oM svargoM ko becakara bhI kharIda lU~ to bhI avijJa-mUrkha nahIM kahalAU~gA / 40 / / stomaH sumAnAM tava deva ! pUjA, pUjyatvaheturjagatAM janAnAm / bhavattanau snAtrajalAbhiSekaH, sAkSAdayaM puNyasuradrusekaH // 41 / / he deva ! puSpoM ke samUha se aApakI pUjA karanA jagat ke logoM ke pUjyatva kA kAraNa hai aura Apake zarIra para puNya snAtra-jala kA jo abhiSeka hai, vaha sAkSAt kalpavRkSa ko sIMcanA hI hai / / 41 // guNastvadoyagrathitAM stutisrajaM. svayaM ca ye kaNThagatAM vitanvate / prabhaGgasaubhAgyavazIkRtA iva, zriyo varItuM parito bhramantyamum // 42 // he jinezvara ! Apake guNoM se gUMthI huI stutirUpa mAlA ko jo apane kaNTha meM dhAraNa karatA hai, usa vyakti kA varaNa karane ke liye 'isakA maiM varaNa karU~gI to merA akhaNDa saubhAgya banA rahegA' isa bhAvanA se lakSmI usake cAroM ora ghUmatI rahatI hai / / 42 // vinodavat tvannutigocaraM mano-, ghanotsave mannayane tvadIkSiraNI / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] tvadaGighranamro mama maulirAlayaH, . zriyaH priyastvajjapavistaraH krH||43||. he jinezvara ! merA mana Apake namaskAra se prAnandavibhora ho uThatA hai, merI A~kheM Apake darzana karane para mahAn utsavoM se pUrNa ho jAtI haiM, merA mastaka Apako praNAma karane para lakSmI kA nivAsa bana jAtA hai aura ApakA japa karane se merA hAtha bhI priya lagatA hai / / 43 // tvadAsyasaMvIkSaNazarmavaJcite, nayojjhitAnAM nayane nirrthke| bhavatkathAkarNanarAhagInayorna bhArato'nyat phalamasti karNayoH // 44 / / he deva ! jinhoMne (uttama vastu ko dekhane rUpa) nyAya kA tyAga kara diyA hai, aise logoM ke netra yadi Apake mukhadarzanarUpa sukha se vaJcita rahate haiM to ve nirarthaka haiN| isI prakAra ApakI kathA ke zravaNasukha se vaJcita unake kAnoM kA phala bhI bhAra ke atirikta kucha nahIM hai / 44 / / puSpANi pArigarna lalau yadIyastadIyapUjA-vidhaye pramAdAt / amuSya dUre bhavaduHkhahAnirbhAgyojjhitasyeva suvarNakhAniH // 45 // he deva ! jisa vyakti kA hAtha pramAdavaza ApakI pUjA karane ke liye puSpa nahIM lAyA, usase bhavaduHkha kI hAni usI taraha dUra rahatI hai jisa prakAra bhAgyahIna vyakti se sone kI khAna dUra rahatI hai / / 4 / / bhUyAsamindrAya' ! bhavadbhujiSyastava kramAmbhojamadhuvrataH syAm / vaheya maulau paramAM tvadAjJAM, stave bhaveyaM tava sAvadhAnaH // 46 // ___ he indrapUjya ! (merI yahI kAmanA hai ki-) maiM ApakA sevaka banUM, Apake caraNakamala kA bha~varA banUM, ApakI parama AjJA ko mastaka para vahana karUM aura ApakI stuti karane meM sAvadhAna rahU~ // 46 / / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 66 tvamozitAhaM tava sevakazcet, tataH parA kA padavI viziSTA ? / samedhamAne'tra hi sannikarSe, purandaddhiH prathate purastAt // 47 // he jinezvara ! yadi Apa svAmI haiM aura maiM sevaka hU~, to isase bar3ha kara aura dUsarI viziSTa padavI kyA ho sakatI hai ? kyoki yahA~ bhUtala para meghoM ke barasane para indra kI samRddhi hI sarvatra upasthita hotI hai arthAt megha jaba barasate haiM to unakA svAmI bar3A samRddhizAlI haiM' aisA kahA jAtA hai| isI prakAra ApakI samRddhi kA anumAna mujhase kiyA jAegA, tadartha Apa mujhe vaisA banAe~ge hI / / 47 / / pareSu doSAstvayi deva ! sadguNA, mitho'valepAdiva nityamAsate / sphuranti 'nendAvapatandracandrikAstamobharA vA kimu siMhikAsute ? // 48 // he deva ! pArasparika avalepa-garva ke kAraNa sadaiva dUsare devoM meM doSa hai aura Apa meM sadguNa haiN| kyoMki candramA meM vikAsazIla candrikA aura rAhu meM andhakAra kA samUha sphurita nahIM hote haiM kyA ? // 48 / / vizaGkamale dadhate vilAsinIviziSTamicchanti ca devatAyazaH / pare tadete jvalatA harirbhujA, vitanvate tApasamApanAthitAm // 46 // he jinezvara ! dUsare deva niHzaGka hokara apanI goda meM sundara striyoM ko biThAye hue haiM aura viziSTa devatAmoM ke yaza kI kAmanA karate haiN| kintu vastutaH unakI yaha yazaH kAmanA jalatI huI agni se tApa.. zAnti kI kAmanA jaisI hai / / 46 / / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] kudRSTibhirvavatayA zriteSu vA, pareSu doSo'sti na nAma kshcn| . ' na mUDharUpyabhramabhAjaneSvapi, pravartate raGgagaraNeSu duSTatA // 50 / / he jinezvara ! kudRSTivAle vyaktiyoM dvArA anya devoM kI devatA ke rUpa meM sevA karane para bhI koI Apatti nahIM hai kyoMki mUoM ke dvArA cA~dI kA bhrama utpanna karanevAle pAtroM meM raMga-samUhoM ke kAraNa doSa nahIM AtA hai // 50 // sarAgatA cejjinadevamAzrayet tamastadA tigmarucaM parAbhavet / virAgatA vA yadi taM na saMzrayet, tadA prakAzo'pi na bhAnumAlinam // 51 // yadi sarAgatA arthAt rAgIpana jinezvaradeva kA Azraya le le to andhakAra sUrya ko parAjita kare aura yadi virAgitA unakA sahArA na le to sUrya meM bhI prakAza na rahe // 51 // gavAM vilAsAstava deva ! bhAsvatastamobharaM ghnanti bhuvi prasRtvaram / azeSadoSopazamakavRttayaH, prakAzamantaH paramaM prakurvate // 52 // he jinezvara ! sUrya kI kiraNeM saMsAra meM bar3he hue andhakAra samUha ko jisa prakAra naSTa karatI haiM usI prakAra ApakI vAriNayoM ke vilAsa bhI samasta doSoM kA upazamana kara antaHkaraNa meM parama prakAza kara dete haiM / / 52 // idaM mahaccitramahIna-jAtijo'pyudanabhogaprasarAt parAGmukhaH / janArdanAyogakRtaprasiddhibhAga, na vainate yazrayamAtano'si na // 3 // he jinezvara ! yaha bar3e Azcarya kI bAta hai ki Apa ahIna-sarparAja : Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 101 kI jAti meM utpanna hokara bhI samagra bhIga-phaNAoM ke prasAra se parAGmukha. ho, yaha virodhAbhAsa hai| isakA samAdhAna yaha hai ki Apa a-hIna arthAt uttama kUla meM utpanna ho aura bhoga arthAt sAMsArika vAsanA se dUra ho / aura janArdana-viSNu ke samAna kArya karane se vaisI ho prasiddhi ko prApta ho kintu garur3a kI zobhA ko nahIM bar3hAte ho arthAt garur3avAhana nahIM ho yaha bhI virodhAbhAsa haiM isakA samAdhAna yaha hai ki Apa jana-ardana-logoM kI pIr3A ko dUra karane meM prasiddha ho aura vinayayukta vyaktiyoM kI zobhA ko avazya bar3hAte ho // 53 // jinAsahAyena vinijitakradhA, vinA jigISAM ca vinA raNotsavam / tvayA jitaM.yad dviSatAM kadambakaM, jagajjanAnandakaraM na kinnu tat ? // 54 // he jinezvara ! rAga-dveSa ko jItanevAle Apane binA kisI kI sahAyatA liye vijaya kI kAmanA se rahita hokara yuddha ke binA hI jo -zatrusamUha-kAma-krodhAdi ko jIta liyA hai, vaha saMsAra ke logoM ko aAnanda denevAlA nahIM hai kyA ? // .54 // upekSamANo'pyupakRtya kRtyavijjagattrayoM yad duritAdadIdharaH / paraH sahastrA api hanta ! tatpare, yazo na zodhuM niratAH pratArakAH // 55 / / - he jinezvara ! Apane apane kartavya ko jAnakara kaI logoM se upe- . kSita hote hue bhI una para upakAra karake tInoM loka kA jo pApoM se uddhAra kara diyA hai, usa yaza ko DhUMDhane meM ananta tAre bhI samartha nahIM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] ho sakate hai arthAt pApa akAraNa karuNA-parAyaNa haiM / / 55 // hareH samIpe hariNA yadAsate, sphuranti nAgAH purato garutmataH / ayaM prabhAvastava ko'pyanuttaro, vipazcitAM cetasi harSavarSadaH / / 56 // he jinezvara ! siMha ke samIpa jo hariNa rahate haiM aura garur3a ke sAmane jo sarpa zobhita hote haiM yaha vidvAnoM ke hRdaya meM harSa kI varSA karanevAlA ApakA koI lokottara prabhAva hai / / 56 // alaukiko yogasamRddhiruccakairalaukika rUpamalaukikaM vacaH / ' na laukikaM kiJcana te samIkSyate, tathApi lokatvadhiyA tAH pare // 57 // he deva ! ApakI yogasamRddhi alaukika hai, Apake rUpa aura vacana bhI alaukika haiM, ApakA kucha bhI laukika nahIM dikhAI detA hai phira bhI dUsare loga ApameM laukika buddhi rakhate haiM, ataH ve hata haiM / / 57 // vinaiva dAnaM tatadAnakIrtaye, vinA ca zAstrAdhyayanaM vipazcite / vinAnurAgaM bhavate kRpAvate, jagajjanAnandakRte namo nmH||58 / / he jinezvara ! dAna ke binA hI vistRta dAnakItti vAle, zAstrAdhyayana ke binA hI vidvAn, anurAga ke binA hI kRpA karanevAle aura jagat ke jIvoM ko Anandita karanevAle Apake lie merA bAra-bAra praNAma hai // 58 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [103 smarApahasyApyabhavasya visphuratsudarzanasyApyajanArdanasya c| na nAbhijAtasya tavAtidurvacaM, svarUpamuccaiH kamalAzrayasya // 56 // __he jinezvara ! kAmadeva ke nAzaka hokara bhI Apa ziva nahIM hai, apitu abhava-punarjanma se rahita mokSagAmI haiM, sudarzana se yukta hote hue bhI janArdana viSNu nahIM haiM apitu sudarzana-samyag darzana hote hue prajanArdana-logoM ko pIr3A nahIM pahu~cAte haiM aura kamalAzraya hokara bhI nAbhijAta brahmA nahIM hai apitu lakSmI ke Azraya hokara bhI abhijAta nahIM ho aisA nahIM hai arthAt mahAn kulInaM haiN| isa prakAra ApakA svarUpa atyanta varNanIya hai // 56 // . caturmukho'GgIkRtasarvamaGgalo, virAjase yannarakAntakAraNam / viraJcigaurIzamukunda-saMjJitA, suratrayo tat tvayi ki na lIyate ? // 60 / / he jina ! Apa jaba caturmukha-sarvavyApI, samasta maGgaloM se yukta aura naraka kA anta karane vAle isa bhUmaNDala para virAjamAna haiM to phira una brahmA-caturmukha, ziva-sarvamaMgalakArI aura viSNu-narakAntaka tonoM devoM kI mUrti ApameM hI virAjamAna nahIM ho jAtI hai kyA ? arthAt ve tInoM deva ApameM hI pA jAte haiM / 60 // vRthA kathAsau paradoSaghoSaNaistava stutivizvajanAtizAyinaH / prasiddhihInAdanapekSya tulyatAM, bhavedalIkAtizayAnna varNanA // 61 // .. he deva ! dUsare ke doSoM kI ghoSaNA se samasta janoM meM zreSTha aise ApakI stuti vRthA hai, aisA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki samAnanA kI apekSA kiye binA prasiddhihIna ke sAtha asatya atizaya se varNana Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] karanA ThIka nahIM hotA hai / 61 / / pralaM kalaGkariNataH pareSAM, nirguNaireva tavAsti shobhaa| mahobharaireva raveH prasiddhiH, pataGganindAnikaraiH kimasya ? // 62 // ____ he jinezvara ! anya devoM ke kalaMkoM kA kathana karanA vyartha hai kyoM ki ApakI to apane hI guNoM se zobhA hai| jaise ki teja ke samUhoM se hI sUrya kI prasiddhi hotI hai, usake liye pataMgoM kI adhika nindA karane se kyA lAbha hai ? // 62 / / kRtaprasarpadrathacakracUriNatakSamArajaH-kaitavapApa cUrNanaiH / anArataM tvaM jina ! saGghanAyakarupAsyase maGgalanAdasAdaraiH // 63 // he jinezvara ! calate hue rathoM ke cakroM se cUNita pRthvI kI raja ke bahAne se pApoM ko cUrNa karanevAle saMgha ke nAyakoM ke dvArA Adara-pUrvaka nirantara ApakI upAsanA kI jAtI hai / / 63 / / striyaH priyadhyAnamupetya tanvate, tathA puraste jina ! saGghasaGgatAH / yathA tadAkarNanajAtavismayA, bhavanti sarvAH stimitAH surapriyAH // 64 // he deva ! saMgha meM milI huI striyA~ Age Akara isa prakAra stutirUpa guNagAna karatI haiM, jisako sunakara vismaya pUrNa cittavAlI sabhI devAGganAe~ stabdha ho jAtI haiM / 64 / / priyasvanaiH saGghajanastvadAlayapradakSiNAdAnaparAyaNaghanaiH / mahAntarIpaM paritaH prasRtvarA, anukriyante jaladhermahormayaH // 65 // he jinezvara ! Apake mandira kI pradakSiNA karane meM tatpara bahuta se saMghajanoM ke priyazabdoM se kisI bar3e antarIya-dvIpa ke aAsapAsa phaile Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 105 hue samudra kI vizAla taraGgoM kA anukaraNa kiyA jAtA hai / 65 // mRdaGgaveNudhvanibhivisRtvaraiH, samucchalatpaJcamamUrchanAbharaiH / anArataM saGghavRte tvadAlaye, zivazriyo nRtyavidhivijambhate // 66 // he jinezvara ! Apake mandira meM saMgha ke loga ekatra hokara jaba guNagAna karate haiM taba paryApta dUrI taka phailanevAle paJcama svara kI mUrcchanAoM se uThatI huI mRdaGga, vaMzI Adi kI dhvaniyoM se aisA lagatA hai ki mAno mokSalakSmI kA nirantara nRtya-vidhAna ho rahA hai / / 66 / / jagajjanAnandana ! candanadravastvadaGgamabhyarcya sasAndrakuGkumaiH / kathaM bhajante bhuvi saGghamAnavAH, samagratApaprazamena nirvRtim ? // 67 // __ he jagat ke jIvoM ko Anandita karanevAle jinezvara ! saMgha ke loga Apake aMga para ghanI kezara se yukta candana ke cUrNa lagAkara isa pRthvI para samasta tApoM kI zAnti se milanevAlI sukha zAnti kaise prApta karate haiM ? tAtparya yaha hai ki loka meM jo tApa-grasta hotA hai, usakA tApa miTAne ke liye candana kA lepa kiyA jAtA hai kintu yahA~ yaha Azcarya hai ki lepa Apake aMga para karate haiM aura zAnti unako prApta hotI hai / (yahA~ 'asaMgati' alaMkAra hai) / / 67 / / pravekSya dhUmaM tava caityamUrdhani, prasapi kRSNAgurudhUpasambhavam / samunnamanmeghadhiyA kalApinAmudetyavizrAntamakANDatANDavam // 68 // he jinezvara ! Apake caitya ke UparI bhAga para kAle agara kI dhUpa se cAroM ora vyApta dhue~ ko dekhakara 'bAdala ghira Aye haiM' aisA samajha kara asamaya meM hI mayUroM kA nRtya calatA rahatA hai (yahA~ bhrAntimAn alaGkAra hai) // 6 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] vanaM yathA puSpabhareNa pAvanaM, grahavA gaganaM prakAzibhiH / tathA sadA saGghajanaralaGkRtaivirAjate tvadUbhavanaM zriyA dhanam // 66 // he deva ! jisa prakAra pavitra vana puSpoM kI adhikatA se zobhita hotA hai aura AkAza prakAzayukta grahoM se suzobhita hotA hai usI prakAra ApakA mandira bhI alaMkAroM se yukta saMgha ke logoM se sadA pUrNa zobhAvAlA rahatA hai / / 66 / / prasArayet kaH purataH svapANI, kalpadrumasya tvayi dAnazauNDe ? / kASThatvasaMsargajadoSajAsya, zrutA hi lInAlimiSAt kukItiH // 70 // he jinezvara ! Apa jaise dAnavIra ke rahate hue kalpavRkSa ke Age kauna apane hAthoM ko phailAye ? kyoMki kASTha ke saMsarga se utpanna usa kI jo kukItti hai use usa para ma~DarAne vAle bha~varoM ke bahAne suna rakhI hai / / 70 // labdhvA bhavantaM viditaM vadAnyaM, ya ceta cintAmaNimAtaH kaH ? vidhorivAkena mahasvino'pi, pASAraNabhAvena ditaM yazo'sya // 71 // he deva ! Apa jaise sarvavidita dAnavIra ko prApta karake cintAmaNi se AdarapUrvaka yAcanA kauna kare ! kyoMki candramA ke tejasvI hone para bhI jaise usameM kalaMka hai usI taraha cintAmaNi bhI pASANa hai isase usakA yaza khaNDita ho cukA hai / / 71 // abhyarthanIyA'pi na kAmadhenuH, prasadya sadyo dadati tvayIza ! / . iyaM pazu kimano dhinotu, payobharaireva na dAnakoA // 72 // . he svAmin ! zIghra prasanna hokara Apake icchita dene para kAmadhenu bhI prArthanA ke yogya nahIM hai; kyoMki yaha pazu (kAmadhenu) apane paryApta Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 107 dUdha se bhale hI devatAoM ke mana ko tRpta karatI rahe kintu dAna kI kIrti se tRpta nahIM kara sakatI // 72 / / na pATavaM kAmaghaTasya dAne, bhidelimasyopalataH kSaNena / sadA pradAnotsavakAntakoti, vihAya tattvAM sajatIha ko vA ? // 73 // he prabho ! kSaNamAtra meM patthara se phUTa jAnevAle kAmaghaTa kI bhI dAna meM paTutA nahIM dIkha pdd'tii| isaliye yahA~ sadA utkRSTa dAna dene kI tatparatA se sundara kIrtivAle Apako chor3akara kauna vyakti kAmaghaTa se kucha mAMgane ke liye taiyAra hotA hai ? / / 73 // svattaH prasIdanti hi kAmadhenukalpadrucintAmaNikAmakumbhAH / tvadaprasattau ca tadprasattiriti tvamevAsi burdhaniSevyaH // 74 // he jinezvara ! yaha nizcita hai ki kAmadhenu, kalpavRkSa, cintAmariNa tathA kAmaghaTa ye saba Apase hI prasanna hote haiM arthAt ApakI prasannatA se hI ye prasanna hote haiM aura ApakI aprasannatA rahane para ye bhI aprasanna rahate haiN| isaliye buddhimAnoM ke dvArA Apa hI sevA ke yogya haiM / / 74 // kAmaprayAsena niSevyamANAzciraM nRpAH svalpakRpA bhavanti / bhavAMstu bhaktyaiva tanoti sarvamanorathAnityakhilAtizAyI / / 75 // __ he prabho ! zArIrika parizrama pUrvaka sevA karane para rAjA loga thor3I kRpA karate haiM, kintu Apa to bhakti se hI sabhI manorathoM ko pUrNa karate haiM, ataH Apa sarvazreSTha haiM / / 75 / / svargApavargAparaNasAvadhAnaM, tvAM yAcate vaiSayikaM sukhaM kaH ? / kalpadrumaM ko badarIphalAni, yAceta vA cetanayA vihInaH // 76 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] - he jinezvara ! svarga aura apavarga-mokSasukha ko dene meM sAvadhAna aise Apase kauna abhAgA vyakti viSaya-vAsanA ke sukha mAMgatA hai ? kyoMki aisA kauna mUrkha hogA ki jo bera ke phaloM ke liye kalpavRkSa se mAMga kare ? // 76 // tvadIyasevA vihitA zivArthaM, dadAti bhogAnapi caanussnggaat|| kRSIvalAH zasyakRte pravRttAH, palAlajAlaM tvanuSaGgasaGgi / / 77 // ___ he svAmin ! mokSa ke liye kI gaI ApakI sevA sAtha hI sAtha bhogoM ko bhI pradAna karatI hai| jaise dhAna ke liye khetI karane vAle kisAna ko dhAna to prApta hotA hI hai para sAtha-sAtha pupAla-ghAsa kA * samUha bhI mila hI jAtA hai / / 77 // sitopalA tvadvacasA vinijitA, tRNaM gRhItvA vadane plaayitaa| kSaNAdasakucyata hArahUrayA, tatastrapAnirgatakAntipUrayA // 78 // he deva ! ApakI vANI se parAjita hokara mizrI apane muMha meM tinakA dabA kara bhAga nikalI aura ApakI vANI kI madhurimA ke sAmane sundara dAkha bhI lajjA ke mAre tatkAla sikur3a gaI / / 78 / / rasaigiraste navabhimanoramAH, sudhAsu dRSTA bahudhApi SaD rasAH / ato'nayoH kaH samabhAvamuccared, vareNyahInopamitiviDambanA // 76 // he jinezvara ! ApakI vANI navoM rasoM se yukta hokara manohara hai jabaki amRta meM prAyaH chaH rasa mAne gaye haiN| isaliye.ApakI vANI aura amRta meM kauna vivekazIla samAnatA kahegA ? kyoMki zreSTha vastu ko hIna vastu kI upamA denA kevala viDambanA hI hai // 76 // .. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 106 tRNakajAtyeSu yaMdalpasAratA, vicakSaNarikSuSu dikSu gIyate / samagrasArA tava bhAratI tataH, kathaM tadaupamyakathAprathAsahA // 80 // he jinezvara ! tRNa kI jAtivAle Ikha meM thor3A sA sAra-mAdhurya hai taba bhI vidvAn loga cAroM dizA meM usakI prazaMsA karate haiM, jabaki ApakI vANI to sampUrNa sAra vAlI hai taba vaha usa Ikha kI upamA meM kahI jAne vAlI prazaMsA meM kaise sahI jA sakatI hai ? // 80 // bhavadvacaHpAnakRtAM na nAkinAM, suradrumAraNAM phlbhognisstthtaa| dvidhApyamISAM na tataH pravartate, phalastrapAbhizca na bhAranamratA // 1 // he deva ! Apake vacanarUpI amRta kA pAna karane vAle devoM ko kalpavRkSa ke phaloM kA AsvAda lene kI aba icchA nahIM rahI, isaliye ina vRkSoM kI phaloM ke bhAra se aura lajjAvaza jhukane kI jo sthiti hai vaha donoM hI taraha se namratA nahIM hai aisA nahIM hai arthAt hai hI // 1 // prakAmamantaHkaruNeSu dehinAM vitanvatI dhrmsmRddhimucckaiH| ciraM haranto bahu paGkasaGkaraM, sarasvatI te prathate jagaddhitA // 2 // he jinezvara ! prANiyoM ke antaHkaraNa meM dharma kI samRddhi ko paryApta rUpa se bar3hAtI huI evaM samasta pApoM ke samUha ko pUrNarUpeNa dUra karatI huI jagat kA hita karane vAlI ApakI vANI jagat meM prasiddhi ko prApta ho rahI hai / / 82 // sphuranti sarve tava darzane nayAH, pRthaga nayeSu prathate na tat punH| karaNA na rAzau kimu kurvate sthiti, kaNeSu rAzistu pRthag na vartate // 3 // he deva ! Apake darzana (siddhAnta athavA zAstra) meM sabhI (naigamAdi) naya zobhita ho rahe haiM, phira bhI vaha darzana uparyukta nayoM se alaga . nahIM hai| kyoMki karaNa jo hote haiM ve rAzi athavA Dhera meM nahIM rahate haiM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ]. kyA ? phira bhI kaNoM se rAzi pRthak nahIM hotI hai / / 83 // .. svataH pravRttaijina ! darzanasya te, matAntarazcet kriyate praakriyaa| tadA sphuliGgamahato havirbhujaH, kathaM na tejaH prasarata pidhIyate ? // 24 // he jinezvara ! svataH pravRtta-managaDhanta vyavahAra karane vAle matAntaroM se yadi ApakA darzana parAjita kiyA jAtA hai, to mahAn agni ko phailate hue tejaH sphuliGgoM se kyoM nahIM DhakA jAtA hai ? // 84 // sphurannayAvartamabhaGgabhaGgataraGgamudyatpadaratnapUrNam / mahAnuyogahadinonipAtaM, bhajAmi te zAsanaratnarAzim // 85 // he jinezvara ! jisameM nayanarUpI Avarta sphurita ho rahe haiM, abhaMga evaM bhaGgarUpI taraMgeM laharA rahI haiM, udIyamAna padarUpI ratnoM se jo paripUrNa hai tathA mahAnuyogarUpI nadiyA~ jisameM gira rahI haiM, aise Apake zAsanarUpI samudra kI maiM sevA karatA hU~ // 85 / / tavopadezaM samavApya yasmAda, vilInamohAH sukhino bhavAmaH / nityaM tamorAhusudarzanAya, namo'stu tasmai tava darzanAya // 86 // he prabho ! jisa darzana zAstra se Apake upadeza ko pAkara hama moha rahita evaM sukhI banate haiM, usa ajJAnarUpI rAhu ke liye viSNu ke sudarzana cakra ke samAna Apake darzana ke liye namaskAra ho // 86 // na nAma hiMsAkaluSatvamuccaiH, zrutaM na cAnAptavinirmitatvam / parigraho no niyamojjhitAnAmato na doSastava darzane'sti // 87 // . he svAmin ! Apake darzana meM kisI prakAra kA doSa nahI hai, kyoM ki na to usameM hiMsA kI kaluSatA sunAI detI hai tathA na vaha kisI ayathArtha-aprAmANika vaktA kI vaha racanA hai aura na usameM niyamahInoM kA grahaNa hI huA hai / 87 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 111 'mahAjano yena gataH sa panthA', iti prasiddhaM vacanaM munInAm / mahAjanatvaM ca mahAvatAnAmatastadiSTaM hi hitaM mataM te // 8 // he jinezvara ! "mahAjana jisa mArga se gayA vahI mArga uttama hai" aisA muniyoM kA vacana prasiddha hai aura mahAvratI janoM kA mahAjana honA bhI prasiddha hai / ataH ApakA hitakArI mata hI mujhe iSTa hai // 8 // samagravedopagamo na keSucit kvacit, tvasau buddhasute'pi vRttimAn / azeSatAtparyamati prasaJjakaM, tato'punarbandhakataiva ziSTatA // 86 // samasta vedoM kA jJAna (athavA usakI prApti) kahIM kisI meM nahIM hai, ataH vaha sarvavedopagamatA athavA sarvajJatA buddhasUta meM bhI nahIM hai| phira yadi azeSa tAtparya vAle ko mAnA jAe to atiprasaMga doSa A jAtA hai, ataH apunarbandhakatA hI ziSTatA hai arthAt apunarbandhakabhAva hI uttama mata hai // 86 / / na vAsanAyAH paripAkamantarA, nRNAM jaDe tAdRzateti saugtaaH| na kApilAstu prakRteradhikriyA, kSayaM tathA bhavyatayeti te giraH // 10 // he jinezvara ! 'manuSyoM kI vAsanAoM ke paripAka ke binA jar3a meM tAdRzatA nahIM hotI' aisA bauddhoM kA mata hai aura sAMkhyavAdI kA mata hai ki prakRti kI adhikriyA-kSaya ke binA tAdRzatA nahIM hotI, kintu ApakI vANI ina donoM se vilakSaNa hai / / 60 / / ihApunarbandhakabhAvamantarA, biti vANI tava karNazUlatAm / vinA kimArogyamati jvarodaye, na yAti miSTAnnatativiSAtmatAm // 1 // he svAmin ! isa uparyukta matamatAntara ke sambandha meM ApakI . vANI unake liye apunarbandhaka bhAva ke binA karNazUlatA (kAna ke darda) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] ko dhAraNa karatI hai, kyoMki jvara hone para vaidya kI salAha ke binA adhika madhura bhojana karanA viSa ke samAna nahIM ho jAtA hai kyA ? // 61 // zAstrANi hiMsAdyabhidhAyakAni, yadi pramANatvakathA bhjnte| havirbhujaH ki na tadAtitIvAH, pIyUSasAdharmyamavApnuvanti // 2 // he jinezvara ! yadi hiMsA ko batAnevAle zAstra prAmANikatA kI koTi meM mAnyatA prApta karate haiM to atyanta tejasvI agni amRta ke samAna tejasvI kyoM nahIM ho sakatI hai ? // 12 // vidhAya mUrdhAnamadhastapasyayA, kimuccmntrvrtshiilshiilnH| zrutaM na zarlezvaranAma vizrutaM, kimatra vidyAvrajabIjamujjvalam // 3 // he jinezvara ! sira ko nIce rakha kara (tathA pA~voM ko Upara rakha kara) tapasyA karane se tathA ucca mantra, vrata aura prAcAra ke pAlana se bhI kyA lAbha hai ? yadi yahA~ samasta vidyAoM ke mUla, ujjvala evaM prasiddha zrIzaGa khezvara pArzvanAtha kA nAma nahIM sunA / / 63 // madAmbulubhyabhramarAravega, pravRddharoSaM girituGga kAyam / prazrAntamAndolitakarNatAlaM, pronmUlayantaM vipinaM vizAlam // 14 // karaprahAraiH kulizAnukAraiH, santrAsayantaM bahuvanyajantUn / abhyApatantaM dviradaM nirIkSya, bhiyaM janAstvaccharaNA na yAnti // 5 // he jinezvara ! madajala ke lobha se ma~DarAte hue, bha~varoM ke zabdoM se kruddha, parvatAkAra vizAlakAya, nirantara kAnoM ko phar3aphar3Ate hue, bar3ebar3e vRkSoM ko ukhAr3a denevAle aura vajra ke samAna saMDa ke prahAra se aneka jaMgalI pazuoM ko DarAnevAle hAthI ko sAmane Ate hue dekhakara loga ApakI zaraNa meM Akara nirbhaya nahIM bana jAte haiM kyA ? // 64 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 113 vidIrNadantivrajakumbhapIThavyaktakSaradaraktarasaprasaktam / giripratidhvAnakaraH praNAvidhvaMsayantaM kariNAM vinodam // 66 // atucchapucchasvanavArabibhyad-varAhamAtaGgacamUruyUtham / mRgArimuvIkSya na zakate te, nAma smaran nAtha ! naro nitAntam // 6 // he jinezvara ! hAthiyoM ke cIre hue gaNDasthaloM se pratyakSa bahate hue rakta se yukta, parvatoM ke pratizabdoM ke nAda se hAthiyoM ke harSa ko naSTa karanevAle, vizAla pU~cha ke zabda-samUha se zUkara, hAthI aura hariNoM ko bhayabhIta karanevAle siMha ko dekhakara Apake nAma kA smaraNa karatA huA manuSya niHzaGka bana jAtA hai, use kisI kA bhaya nahIM rahatA hai / / 66-67 // tamAlahintAlarasAlatAla-vizAlasAlavrajadAhadhUmaiH / dizaH samastA malinA vitanvan, dahannivAnaM prasRtaH sphuliGgaH // 8 // mitho milajjvAlajaTAlamUtirdavAnalo vAyujavAt karAlaH / tvadIyanAmasmararaNakamantrAd, jalAyate vizvajanAbhivandya ! // 66 // he vizvajana-praNamya jinezvara deva ! tamAla, hintAla, Amra, tAla aura sAla ina vizAla vRkSoM ke dAha se utpanna dhUma se samasta dizAtroM ko malina karanevAle, sarvatra vyApta agni-sphuliMgoM se AkAza ko jalAte hue kI taraha paraspara milatI huI jvAlAoM se bhISaNa tathA vAyu ke vega se vikarAla rUpa dAvAnala Apake nAma smaraNa rUpa mukhya mantra se jala ke samAna zItala ho jAtA hai // 68-66 / / sphuratpharaNADambarabhImakAyaH, phuutkaarbhaarairudyvissaayH| ullAlayan krUrakRtAntadaMSTrAdvayAbhajihvAyugalaM prakopAt / / 100 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] pApANubhiH kiM ghaTitaH payodazyAmaH pharaNIndrastava nAmamantrAt / bhRzaM vizaGka vrajatAM samIpe, na bhItilezaM tanute narANAm // 101 // ___ he jinezvara ! camakate hue pharaNoM kI viziSTa racanA se bhayaGkara zarIravAlA, phuphakAra kI adhikatA se viSa ko ugalanevAlA, krUra yamarAja kI donoM dAr3hoM ke samAna apanI donoM jihvAnoM ko krodha se . cATanevAlA, mAno pApoM ke paramANuoM se banA hA ho aisA megha ke. samAna kAle varNavAlA sarparAja bhI Apake nAma-smaraNa ke phala-svarUpa nirbhaya hokara vicaraNa karate hue manuSyoM ke Age tanika bhI bhaya utpanna nahIM kara pAtA // 100-101 // . bhaTAsibhinnadvipakumbhaniryanmuktAphalastArakitAbhradeze / dhanuvimuktaiH zarakANDavRndaiH, pradarzitAkANDataDidvilAse // 102 / / raNAGgaNe dhIramRgArinAdaH, palAyamAnAkhilabhIruloke / jayaM labhante mnujaastvdiiypdaabjsevaaprthitprsaadaaH||103|| he svAmin ! yoddhAoM kI talavAroM se kaTe hue hAthiyoM ke gaNDasthaloM se nikalatI huI gajamuktAoM dvArA AkAza ko tArakita banAnevAle, dhanuSoM se chor3e gaye bANoM ke samUha se asamaya meM hI bijalI kI camaka dikhAnevAle, siMha ke samAna gambhIra zabdoM se samasta bhIrujanoM ko bhagAnevAle loga yuddhabhUmi meM Apake caraNa-kamaloM kI sevA se pUrNa kRpA ko prApta kara jaya ko prApta karate haiM // 102-103 / / uttAlabhUyaH pvmaanvegaadullolkllolshsrbhiissme| . samucchalatkacchapanAcakrasaTTanAbhaGgura-yAnapAtre // 104 // patanmahAzailazilAraveNa, gltprmiiliikRtpdmnaame| . zriyaM labhante bhavataH prabhAvAt, sAMyAtrikA vItabhiyaH payodhau // 105 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 115 he prabho ! tUphAnI vAyu ke vega se uchalatI huI hajAroM taraMgoM se bhayaGkara, pAnI meM daur3ate hue kachue, magara Adi ke samUha kI TakarAhaTa se chinna-bhinna jahAjavAle, girate hae mahAparvatoM kI zilA ke zabda se samudra meM soye hue viSNu ko jagAnevAle samudra meM yAtrI loga Apake prabhAva se nirbhIka hokara lakSmI ko prApta karate haiM // 104-105 // jalodarA dattadarA na jAtu, jvarAH prazAntaprasarA bhavanti / na puSTatAM kuSTarujaH pramehA, vidIrNadehA na samudbhava(vaha)nti // 106 // bhagandaraH prAraNaharaH kathaM syAt, kSaNAdU varaNAnAM kSayameti piiddaa| brUmaH kimanyat tava nAmamantrAd, rujaH samastA api yAnti nAzam // 107 // he pArzvajinezvara ! (Apake nAma-mantra ke smaraNa se) manuSyoM ke jalodara roga se utpanna bhaya naSTa ho jAte haiM, jvara zAnta ho jAte haiM, kuNTa roga nahIM hote haiM aura zarIra ko naSTa karanevAle prameha roga bhI nahIM hote haiN| isI prakAra prANoM kA haraNa karane vAlA bhagandara bhI kaise ho sakatA hai ? ghAvoM kI pIr3A zIghra dUra ho jAtI hai aura adhika kyA kaheM ? Apake nAma-mantra se sabhI roga naSTa ho jAte haiM // 106-107 // prApAdakaNThApitazRGkhalaugharbaNairvizIrNAH pratigAtradezam / vyathAvazena kSaNamapyazaktA, ucchvAsamullAsayituM samantAt // 108 // dazAmavAptA bhRzazocanIyAM, vimuktarAgA nijajIvite'pi / narA japantastava nAmamantraM, kSaNAd galabandhabhayA bhavanti // 10 // he jinezvara ! paira se kaNTha taka jinake sA~kaleM par3I huI haiM aura Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA unake ghAvoM se pratyeka aMga se gale hue zarIravAle, pIr3A ke kAraNa kSaNamAtra bhI zvAsa lene meM asamartha, atyanta zocanIya dazA ko prApta evaM apane jIvana se nirAza bane hue manuSya Apake nAmamantra kA japa karake zIghra hI bhaya-bandhana se chUTa jAte haiM // 108-106 / / * ityaSTabhItidalanaprathitaprabhAvaM,. nityAvabodhabharabuddha-samagra-bhAvam / / vizvAtizAyi-guNaratnasamahadhAma ! tvAmevadeva ! vayamIzvaramAzrayAmaH // 110 // vizva meM sarvAdhika guNa-ratnoM ke prAgAra he jinezvara deva ! isa prakAra aSTavidha bhaya ko naSTa karane meM prasiddha, prabhAvavAle, nitya jJAnasamUha se samasta bhAva ko jAnanevAle, Izvara svarUpa ApakA hI hama Azraya lete haiM / / 110 // . jina ! kRpADhya ! bhavantamayaM janastrijagatIjanavatsala ! yaacte| pratibhavaM bhavato bhavatAt kRpArasamaye samaye paramA ratiH // 111 // __he tInoM jagat ke jIvoM ke prati vAtsalya rakhane vAle, dayAlu jinezvara deva ! yaha jana (yazovijaya) Apase yahI yAcanA karatA hai ki-pratyeka janma meM kAruNyarasa se pUrNa anurAga vanA rahe // 111 // praNamraharimaNDalImukuTanIlaratnatviSAM, svakIyadazanatviSAmapi mithaH prsnggotsve| . * padya kramAGka 64-65 se 108-106 taka jahA~-jahA~ do-do padya sAtha diye haiM, unheM 'yugma' samajhanA caahiye| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 117 sRjanniva kalindajA-surataraGgiNIsaGgama, . bhavAn bhavatu bhUtaye bhavabhRtAM bhavatsevinAm // 112 // he jinezvara ! praNAma karane ke liye bhuke hue indrAdi devoM ke mukuTa meM jaTita nIla ratnoM kI kAnti evaM Apake dAMtoM ko kAnti ke paraspara saGgamarUpa utsava meM mAno gaGgA aura yamunA ke saMgama kI sRSTi karate hue Apa apane bhavika sevakoM ke aizvarya ke liye hoM arthAt unakA aizvarya bar3hAe~ // 112 / / iti jinapatirbhUyo bhaktyA stutaH zaminAminastridazahariNIgItasphIta-sphuradguraNamaNDalaH / praNamadamarastomaH kuryAjjagajjanavAJchitapraNayanapaTuH pArzvaH pUrNI "yazovijaya"zriyam // 113 // isa prakAra zAnta indriya, bhaktoM meM zreSTha, devAGganAoM dvArA gAye gaye aneka guNa-samUhoM se zobhita, deva samUha se namaskRta, jagat ke prANiyoM ke manoratha ko pUrNa karane meM samartha bhagavAn pArzva jinezvara bhakti se bAra bAra stuta hokara pUrNa yaza aura vijaya zrI ko pradAna kareM // 113 // * isa stotra ke anta meM 110 veM padya se kramazaH 'vasantatilakA, drutabila. mbita, pRthvI aura hariNI chandoM kA prayoga huA hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] . zrImahAvIrapramustotram zrI mahAvIra prabhu stotra (mandAkrAntA chanda) aindra jyotiH kimapi kunaya-dhvAnta-vidhvaMsasajjaM, sadyo'vidyojjhitamanubhave. yatsamApattipAtram / taM 'zrIvIraM" bhuvana-bhuvanAbhogasaubhAgyazAlijJAnAdarza paramakaruNA-komalaM stotumIhe // 1 // jo kunayarUpI ajJAnAndhakAra kA vinAza karane meM tatpara kisI anirvacanIya indrasambandhI jyoti hai, jo avidyA se rahita hai, jo anubhava meM samApatti-samyag jJAnarUpa hai, jo samasta bhuvanoM ke vistAra kA kalyANa karanevAlA hai, jo jJAna kA Adarza hai tathA jo parama karuNA se dravita hai, aise zrI vIra prabhu kI maiM stuti karanA cAhatA hU~ // 1 // divya-zravya'dhvanimabhinavacchatra saccAmaraughaM, hRdyAtodya pravara-kusumA zokazobhaM sabhAyAm // svAmin siMhAsana madhigataM bhavyabhAmaNDalaM tvaaN| dhyAtvA bhUyaH kalayati kRtI ko na sAlambayogam // 2 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 116 he mahAvIra svAmI ! sabhA meM alaukika zravya dhvani, abhinava chatra evaM sundara cAmara samUha, hRdaya ko haraNa karanevAle maGgala vAdya tathA zreSTha puSpoM vAle azoka vRkSa se zobhita siMhAsana para virAjamAna aise bhavya-bhA-maNDala-maNDita Apake svarUpa kA dhyAna karake kauna vidvAn 'sAlambana-yoga' ko prApta nahIM karatA hai ? // 2 / / gADhAbhyastAt tribhuvanaguro ! ki na tasmAdakasmAt, kSIraNe phApe prabhavati nirAlambano yogmaargH| yasmAdAvirbhavati bhavato darzanaM kevalAkhyaM, lakSyAvedhapraguriNatadhanurmuktakANDopamAnAt // 3 // he tribhuvana guru ! usa 'sAlambana-yoga' ke gahana abhyAsa se pApa ke kSINa ho jAne para akasmAt-sahaja hI kyA 'nirAlambana-yoga' nahIM ho jAtA hai ? (aura jaba vaha. nirAlambana-yoga hone lagatA hai to) lakSya ko ThIka taraha se bIMdhane ke liye car3hAye gaye dhanuSa se chor3e hue bANa ke samAna (kaivalyarUpa Apake darzana kI prApti hotI hai / ) arthAt Apake darzanarUpa kaivalya-mukti kI prApti hotI hai / / 3 / / madhye tvAbhyAM bhavati caramAvaJcake nAma yoge, divyAstrANAM paramakhuralI mohasainyaM vijetum / tatprauDhekakrama-pariNamacchAstra-sAmarthyayogA, rogAtakojjhitapadamitAH prAtibhajJAnabhAjaH // 4 // he vIraprabho ! tadanantara ina sAlambana evaM nirAlambana yogoM ke bIca 'caramAvaJcaka' yoga meM moharUpa senA ko jItane ke liye divya astroM kA parama abhyAsa hotA hai| taba usa yoga ke praur3ha tathA mukhya krama kI pariNati se zAstrasAmarthya-yoga banate haiM aura usake phalasvarUpa Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] * sAdhaka roga evaM bhaya se mukta pada ko prApta kara 'prAti bhajJAna' sampanna bana jAte haiM // 4 // prAstAmastAhitahitadRzo dUravArtA tavAsI, icchAyogAdapi vayamime yatsukhaM sampratImaH / tasyAdhastAt surapatipadaM cakriNAM cApi bhogAH, yogAvezAdyapi ca gaditaM svargapuNyaM pareSAm // 5 // he vIra jinezvara ! ahita tathA hita kI dRSTi jinakI asta ho cukI hai aise hama una sAlambana-nirAlambanAdi yogoM kI bAta to dUra rahe-kevala icchAyoga-bhaktiyoga se hI jo sukha prApta karate haiM usake samakSa indra kA pada, cakravartiyoM ke bhoga tathA yoga kI kriyAoM se prApta honevAle svargAdi-puNya jinakA kathana anya matAnuyAyI karate haiM, ve saba tuccha haiM // 5 // seyaM bhaktistava yadi mayi sthairyavatyeva bhartastatpratyUha tadiha kalayan kAmaye naiva muktim / pUrva pazcAdapi ca virahaH kAryato yazca na syAt, bhUto bhAvI tadayamubhayoH kiM na muktevibhAgaH // 6 // .. he nAtha ! aisI yaha ApakI bhakti yadi mujha meM aTala banI huI hai hI, to maiM usa bhakti meM vighnarUpa banAne ke liye mukti kI kAmanA nahIM karatA hU~ (arthAt mukti ApakI bhakti ke liye bAdhaka hai, ataH vaha maiM nahIM cAhatA hU~ / ) kyoMki jo pahale kArya se viraha hotA hai vaha 'bhUta-viraha' tathA jo bAda meM kArya se viraha hogA vaha 'bhAvI-viraha' aise donoM virahoM kA na honA kyA mukti kA vibhAga nahIM hai ? arthAt mukti milane para pUrva meM kI gaI bhakti chUTa jAtI hai aura mukti ho jAne se bhaviSya meM bhakti karane kA avasara nahIM milatA, aisI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 121 mukti kI kAmanA nirarthaka hai // 6 // suJcAmyenAM na khalu bhagavan ! kvApi duHkhe sukhe vA, tattvajJAne praNayati punaH saGgate sA yadAste / IdviSaviSa samayataH zikSaraNIyAstayA syupainAbhedapraNayasubhagA sA jJamajJaM ca rakSet // 7 // he bhagavan ! ApakI isa bhakti ko maiM duHkha meM athavA sukha meM kisI bhI sthiti meM nahIM chor3atA hai kyoMki vaha tattvajJAna ho jAne para bhI sAtha hI rahatI hai| tathA asahanazIlatA aura dveSa-pUrvaka banAye gaye viSarUpa zAstroM se ApakI bhakti ke dvArA ve loga bacAye jA sakage aura isa prakAra ApakI samatA aura prema se vaha bhakti vidvAn evaM mUrkha donoM kI rakSA kre| ___ arthAt ApakI bhakti tattvajJAna hone para bhI vidvAn kA sAtha na chor3ane se tathA ISAdijanita viSarUpa zAstroM se ajJa bane hue logoM ko zikSA dene se donoM kI rakSA kare-karatI hai| isaliye maiM ApakI bhakti nahIM chor3atA hU~ / / 7 // prANAyAmaiH kimatanumarunnigrahaklezacaNDaH, kiM vA tIvravratajapa-tapaH-saMyamaiH kAyadaNDaH / dhyAnAvezailaMyapariNataMtRbhiH kiM suSupterekA bhaktistava zivakarI svasti tasyai kimanyaiH // 8 // he jinezvara ! dIrghakAla taka zvAsa-prazvAsa ke rokane se atizaya kaSTa pahu~cAne vAle prANAyAmoM se kyA lAbha hai ? athavA tIvra japa, tapa aura saMyama dvArA kAyA ko daNDa dene se bhI kyA lAbha hai ? athavA suSupti avasthA ke sahodara-rUpa dhyAna lagAne se layayoga kI upalabdhi Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] se bhI kyA lAbha hai ? kucha nhiiN| kyoMki ApakI ekamAtra bhakti hI kalyANa karane vAlI hai| usakA bhalA ho / aura dUsaroM se kyA karanA hai? // 8 // mohadhvAntaprazamaravibhA pApazelaikavajra, vyApatkandoddalana-parazurduHkhadAvAgninIram / kulyA dharma hRdi bhuvi zamazrIsamAkRSTividyA, kalyANAnAM bhavanamuditA bhaktirekA (va) tvadIyA // 6 // he paramAtman ! eka ApakI bhakti hI mohAndhakAra ko naSTa karane meM sUrya kI kiraNoM ke samAna hai| pAparUpI parvatoM ko khaNDa-khaNDa karane ke liye vajra ke samAna hai| viziSTa ApattirUpa vRkSa ko kATane ke liye kuThArarUpa hai| duHkharUpa dAvAnala ko zAnta karane ke liye jala ke samAna hai / hRdaya meM dharmarUpa paudhoM ke liye kyArI ke samAna hai, pRthvI para zamarUpI zrI ke liye AkarSaNa-vidyA ke samAna hai tathA samasta kalyANoM ke lie AgArarUpa kahI gaI hai // 6 // tvaM me mAtA tribhuvanaguro ! tvaM pitA tvaM ca bandhu- . stvaM me mitraM tvamasi zaraNaM tvaM gatistvaM dhRtimeN| uddhartA tvaM bhavajalanidhenivRtau tvaM ca dhartA, tvatto nAnyaM kimapi manasA saMzraye devadevam // 10 // he tribhuvanaguro ! Apa hI mere mAtA, pitA, bandhu, mitra, zaraNa, gati aura dhairya ho / Apa hI bhavasAgara se uddhAra karanevAle tathA mokSa denevAle ho| he deva ! Apako chor3akara kisI anya deva kA maiM mana se bhI Azraya nahIM cAhatA hU~ // 10 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 123 tapagaNamunirudyatkIti-tejobhRtAM zrI"nayavijaya"gurUNAM paadpdmopjiivii| stavanamidamakArSAdvItarAgaikabhaktiH, prathitazuci"yazaH" zrIrullasadbhaktiyuktiH // 11 // tapAgaccha ke muniyoM meM udIyamAna kIrti ke teja ko dhAraNa karaneMvAle 'zrInayavijaya' nAmaka garu ke caraNa kamaloM ke sevaka, vItarAga ke caraNoM meM ekAnta bhaktivAle tathA prakhyAta evaM pavitra yazaHzrI se ullasita 'zrI yazovijaya upAdhyAya' ne bhakti kI yuktiyoM se pUrNa yaha mahAvIra svAmI kA stavana nirmita kiyA // 11 // * isa padya meM 'mAlinI-chanda' kA prayoga huA hai / sAtha hI dvitIya padya meM 'aSTamaGgala' kA nirdeza tathA kramazaH 2, 3, 4 aura 5veM padya meM 1-sAla* mbana-yoga, 2-nirAlambana-yoga, 3-caramAvaJcaka-yoga aura 4-icchA yoga kA sUcana bhI mahattvapUrNa hai| ina yogoM kA viziSTa vivecana bhUmikA meM dekheN| -~-sampAdaka Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 8 ] . vIrastavaH nyAyakhaNDanakhAdyaTIkAsaMvalitaH] 'nyAya khaNDanakhaNDa khAdya' TIkA se yukta -vIrastava- . . aiGkArajApavaramApya kvitv-vittvvaanychaasurdrumupgnggmbhnggrnggm| ' sUktaivikAsi-kusamastava vIra zambhorambhojayozcaraNayovitanomi pUjAm // 1 // ... gaGgA ke nikaTa 'ai" isa bIjamantra ke japa ke varadAnarUpa meM, jisa sAmarthya kA kabhI hrAsa nahIM hotA, aise kavitva aura vidvattA kI kAmanA ko pUrNa karanevAle kalpavRkSa ko prApta kara usI ke sUktarUpI khile hue puSpoM ke dvArA he kalyANa ke udbhAvaka, he mahAvIra ! maiM (yazovijaya) Apake caraNakamaloM kI pUjA karatA hU~ // 1 // ' yaha suprasiddha hai ki--pUjya upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja ne gaGgA ke kinAre vArANasI meM pravacana kI adhiSThAyikA zrutadevI, vAgdevI, bhAratIdevI Adi nAmoM se vikhyAta bhagavatI sarasvatI devI ke bIjamantra 'ai' kA japa karake varadAna prApta kiyA thaa| isa bAta kA ullekha svayaM stutikAra ne Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 125 stutyA guraNAH zubhavato bhavato na ke vAdevAdhideva ! vividhAtizaddhirUpAH / tarkAvatAra-subhagaistu vacobhirebhi stvadvAgguNastutiranuttarabhAgyalabhyA // 2 // he devAdhideva ! vividha prakAra ke atizayoM kI RddhivAle samasta sundara vastuoM ke Azraya aise Apake kauna-se guNa haiM jo prazaMsA ke yogya nahIM haiM ? arthAt sabhI prazaMsanIya haiM / tathApi ina tarka ke sambandha se sundara vacanoM dvArA ApakI vANI ke guNoM kI maiM stuti karatA hU~, kyoMki yahI sarvottama bhAgya se prAptavya hai // 2 // nairAtmyadRSTimiha sAdhanamAhureke, siddheH pare punaranAvilamAtmabodham / taistairnayairubhayapakSa-samApi te vA gAdyaM nihanti vizadavyavahAradRSTayA // 2 // he deva ! bauddhoM ne 'nairAtmyadRSTi'-arthAt 'jJAna se bhinna guNoM kA AdhAra dravyarUpa AtmA nahIM hai" isa nizcaya ko siddhi-mokSa kA upAya batAyA hai| isI prakAra anya nyAya, vaizeSika zAstrAnuyAyiyoM ne 'nirmala prAtma-jJAna'-arthAt AtmA zarIra, mana, indriya Adi se aneka sthaloM para kiyA hai| jaise-ai kAreNa-vAgbIjAkSareNa visphAram-atyudAraM yat sArasvatadhyAnaM-sArasvatamantrapraNidhAnaM tena dRSTA-bhAvanAvizeSeNa saakssaatkRtaa|" arthAt aiMkAra vAgbIjAkSara ke paryApta praNidhAna se sarasvatI kA sAkSAtkAra kiyA hai jisane / (aindrastuti-mahAvIra-jinastuti, zloka 2 kI TIkA svopajJa) isI bAta kA smaraNa karate hue tathA kRtajJatA prakaTa karate hue yahA~ 'aikAra jApavara' kI bAta kahI gaI hai| -sampAdaka Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] bhinna; janma, jarA Adi vikAroM se rahita, jJAna se bhinna aura jJAna Adi guNoM kA AdhAra" dravya hai, isa nizcaya ko mokSa kA upAya kahA hai|* kintu ApakI vANI paryAyAthika aura dravyAthika aise bhinnabhinna nayoM ke anusAra donoM pakSoM ke anukUla hai, tathApi vizadavyavahAra-mokSa kI ora le jAnevAle vyAvahArika pakSa kI-dRSTi se prAdya-pakSa-bauddhoM ke anAtmavAda ko aprAmANika batAkara usakA khaNDana karatI hai / / 3 // . prAtmA na sidhyati yadi kSaNabhaGgabAdhA, nairAtmyamAzrayatu tadbhavaduktibAhyaH / vyAptyagrahAt prathamataH kSaraNabhaGgabhaGge, zokaM sa bhUmi-patitobhayapANiretu // 4 // kSaNabhaGga arthAt 'pratyeka bhAvAtmaka vastu apane janma ke ThIka bAdavAle kSaNa meM hI naSTa hotI hai', isa siddhAnta ko siddha karanevAle pramANa ke virodha se yadi jJAnAzraya AtmA kI siddhi na ho, to bauddha kA Apake upadeza kI avahelanA kara anAtmavAda kA Azraya lenA ucita hogA, kintu yadi sattva meM kSaNikatva kI vyApti kA jJAna na ho sakane ke kAraNa prArambha meM kSaNabhaGga kI hI siddhi na ho, to pRthvI para apane donoM hAtha paTaka kara use zokamagna honA hI par3egA // 4 // sAmarthyataviraharUpa-viruddhadharmasaMsargato na ca ghaTAdiSu bhedsiddhH| vyAptigrahastava parasya yataH prasaGga vyatyAsayorbahuvikalpahaterasiddhiH // 5 // . 'sAmarthya' aura 'tadviraha rUpa-asAmarthya' ina do viruddha dharmoM ke * draSTavya--'nyAyasiddhAntamaJjarI' avataraNikA / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 127 sambandha se pahale kSaNa meM rahanevAle ghaTa Adi padArthoM meM dvitIya kSaNa meM rahanevAle ghaTa Adi padArthoM kA bheda siddha hotA hai, kintu yaha bheda pahale kSaNa meM vidyamAna vastu kA dUsare kSaNa meM vinAza mAne binA sambhava nahIM hai| isa prakAra ghaTa Adi padArthoM meM sattA aura kSaNikatA ke sahacAra kA darzana hone se 'jo sat hai vaha kSaNika hai' isa vyApti kA nizcaya nirbAdharUpa se ho sakatA hai| kintu he bhagavan ! ApakI AjJA ke bahirvartI bauddha kA yaha kathana ThIka nahIM; kyoMki kSaNikatA kA mUlabhUta bheda jina viruddha dharmoM ke sambandha se siddha kiyA jAtA hai, ve sAdhaka prasaGga-tarka aura vyatyAsa-viparItAnumAna ke aneka vikalpoM se vyAhata hone ke kAraNa siddha hI nahIM hote / / 5 / / sAmarthyamatra yadi nAma phalopadhAnamApAdya sAdhyavibhidAvirahastadAnIm / iSTa-prasiddhayanubhavopagama-svabhAva vyAghAta icchati paro yadi yogyatAM ca / / 6 // [prastuta tarka tathA viparItAnumAna meM bauddha] yadi sAmarthya zabda se phalopadhAyakatA ko lenA cAhatA hai, to ApAdya aura pApAdaka tathA sAdhya aura sAdhana ke paraspara bheda kA lopa evaM yadi svarUpayogyatA ko grahaNa karanA cAhatA hai, to iSTa-prasiddhi-siddhasAdhana-anubhavopagama sAdhyabAdhaka nizcaya, tathA svabhAva (arthAt svarUpa ke dvArA ukta tarka evaM viparItAnumAna) kA vyAghAta prApta hotA hai // 6 // na tvadruho bhavati cepsitasAdhyasiddhimukhyAt samarthaviSaya-vyavahArato'pi / bhUmnA sa janma viSayo'pi hi yogyatottho, vyAptistu hetusahakAri vizeSalabhyA // 7 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] he bhagavan ! ApakA prativAdI bauddha jisa sAdhya kA sAdhana karanA cAhatA hai usakI siddhi 'samarthaviSayavyApAra' se bhI nahIM ho sakatI; kyoMki 'kArya kI utpAdakatA kI vyApti sahakArivarga se yukta hetu meM hI hotI hai na ki mukhya samartha vyavahAra meM / ' ataH vaha adhikAMza rUpa meM janma-viSayaka hone para bhI svarUpa-yogyatA se hI utthita hotA hai // 7 // etAvataiva hi paraprakRtaprasaGgabhaGgena siddhayati kathAzrita-pUrvarUpam / ziSyavidheyamucitaM vizada-svabhAvaM. . praznottaraM tu tava deva ! nayapramANeH // 8 // he deva ! yadyapi ['samartha-padArthake vyavahAra meM kAryakAritA kI vyApti nahIM hai' itanA pratipAdana kara dene mAtrase hI] pUrvapakSa meM bauddha dvArA upasthita kie gae tarka kA khaNDana ho jAne se kathA kA pUrvarUpa sampanna ho jAtA hai; tathApi prativAdI ke jijJAsubhAva se vastu-svabhAva ke bAre meM prazna karane para Apake ziSyoM ko samasta nayarUpa-pramAraNoM dvArA usa prazna kA yathArtha uttara denA hI cAhie // 8 // . syAdvAdanAmni tava digavijayapravRtte, senApatau jinapate ! naya sArvabhauma ! / nazyanti tarkanivahAH kimu nAma neSTA pattiprabhUtabalapattipadapracArAt // 6 // he samasta nayoM ke samrAT jinezvara ! Apake syAdvAdarUpa senApati ke [anya nayoM ke durga meM nivAsa karane vAle ajJAna kA vinAza karane ke uddezya se] digvijaya hetu pravRtta hone para kyA [usI samaya Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 126 vibhinna zAstroM ke anya virodhI] tarka iSTApatti Adi balavatI senA ke saJcAra mAtra se naSTa nahIM ho jAte haiM ? // 6 // jAtyantareNa militena vibho ! samarthe, kSepo na yujyata iti kSaNikatvasiddhiH, jAtyantarA nanu bhavAdapi ca pravRttiH, sAmAnyato hi ghaTate phalahetubhAvAt // 10 // he vibho ! "samartha kAraNa apane ko paidA karane meM vilamba nahIM karatA" isa niyama ke anusAra aMkura ko utpanna karanevAle bIjoM meM hI aMkura-sAmarthya mAnanA par3atA hai aura usake niyamana ke lie unameM 'kurvadrUpatva' nAmaka jAtyantara bhI mAnanA Avazyaka hotA hai / parantu yaha bAta jAtyantara se yUkta vyaktiyoM ko kSaNika mAne binA utpanna nahIM ho sktii| ataH unheM kSaNika mAnanA paramAvazyaka ho jAtA hai| isa prakAra pratyeka vastu kI kSaNikatA kA bodha karate haiN| para kSariNakatA kI siddhi kA unakA yaha mArga yukti-saGgata nahIM hai, kyoMki aMkura paidA karanevAle bIjoM meM pratyakSa athavA anumAna se usa jAtyantara kA anubhava nahIM hotA, isake atirikta usa jAti se yukta bIjoM ko hI aMkura kA kAraNa mAnane para aMkura paidA karane kI icchAvAle kRSaka kI kusUla (bIja saMgraha kA pAtra) meM sthita bIja jo usa jAti se zunya hone ke nAte aMkUra ke kAraNa nahIM kahe jA sakate, unake saMrakSaNa evaM vapana meM pravRtti na hogI, kyoMki "jisa vastu kI icchA manuSya ko hotI hai usakI kAraNatA kA jJAna jisameM hotA hai usI ke grahaNa aura saMrakSaNa meM usakI pravRtti hotI hai' yaha niyama hai| isaliye bIjasAmAnya meM aMkurArthI kRSaka kI pravRtti kI siddhi ke liye bIja-sAmAnya - ko aMkura kA kAraNa mAnanA Avazyaka hai // 10 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] saGgrAhaketaravikalpahatizca tatra, vyaktau virodhagamane vyvhaarbaaghH| vyAvRttayo'pyanuharanti nijaM svabhAva mAkasmikavyasanitA dviSatAM tavAho ! // 11 // aMkura kI utpAdakatA kA niyAmaka jo kurvadrUpatva hai vaha yavatva kA saMgrAhaka hai arthAt sabhI yavabIjoM meM kurvadrUpatva rahatA hai, athavA usakA saMgrAhaketara akurvadrUpatva virodhI hai arthAt kisI yavabIja meM nahIM rahatA / isa prakAra ke saMgrAhaka aura pratikSepaka sambandhI vikalpoM se kurvadrUpatva nAmaka kAlpanika jAti kA bAdha homA; kyoMki prathama vikalpa meM aMkura paidA na karanevAle yavabIjoM meM bhI usakI prasakti aura dvitIya vikalpa meM aMkura paidA karanevAle yavabIjoM se bhI usakI nivRtti ho jaaegii| yadi sabhI yavabIjoM meM kurvadrUpatva kI vyApakatA na mAnakara aMkurotpAdaka yavabIjoM meM hI usakI vyApakatA svIkAra karake saMgrAhakatA mAne aura sabhI yava bIjoM meM usakA virodha na mAnakara aMkurAnutpAdaka yavabIjoM meM hI kurvapatva-virodhitA mAna lI jAegI to paraspara vyabhicArI jAtiyoM meM bhI isa nyAya kA saMcAra ho sakane ke kAraNa kisI adRSTa vyakti meM gotva aura azvatva ke bhI sahabhAva kI sambhAvanA se unake sarvajanaprasiddha, sarvAzrayavyApI virodha vyavahAra kA lopa hogA, kyoMki ukta prakAra se do jAtiyoM meM paraspara kI saMgrAhakatA aura pratikSepakatA svIkAra kara lene para 'paraspara vyabhi cArI jAtiyoM kA sahabhAva nahIM hotA' isa niyama kA parityAMga hotA hai| paraspara vyabhicAra hone para eka Azraya meM na rahanA yaha svabhAva jAtiyoM kA hI na hokara jAti ke pratinidhirUpa meM bauddhakalpita atad Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 131 vyAvRttiyoM kA bhI hai, ataH atadvyAvRttirUpa kurvadrUpatva kI kalpanA bhI ukta vikalpoM se bAdhita hogii| he bhagavAn ! yaha bar3e Azcarya aura kheda kI bAta hai ki Apake virodhI bauddha kurvadrUpatva kI kalpanA ke usa anucita pakSa kA Agraha nahIM chor3ate jisameM aMkura Adi sAmAnya kAryoM kA janma Akasmika arthAt avyavasthita ho jAtA hai / / 11 // prAkasmikatvamapi tasya bhayAya na syAt, syAdvAdamantramiha yastava bambharaNIti / yat sAdhanaM yadapi bAdhanamanyadoyAH, kurvanti tat tava pituH purataH zizutvam // 12 // he bhagavan ! jo vyakti isa vicAra meM Apake syAdvAdamantra kA prayoga vizeSarUpa se karatA hai use kAryasAmAnya ke Akasmika ho jAne kA bhaya nahIM hotA, kyoMki vibhinna dRSTiyoM se kArya ko AkasmikatA aura anAkasmikatA donoM hI iSTa haiN| aisI sthiti meM syAdvAda ke mahattva ko jAnakara jo kisI eka vicAra kA samarthana evaM anya vicAra kA khaNDana karate haiM, unakA vaha kArya Apake sAmane ThIka vaisA hI hai, jaisA ki pitA ke sAmane bAlaka kA vinoda // 12 // ekatra nApi karaNAkaraNe viruddha, bhinnaM nimittamadhikRtya virodhabhaGgAt / ekAntadantahRdayAstu yathApratijJaM, kiJcidvadantyasuparIkSitamatvadIyAH // 13 // yadyapi eka vyakti meM bhI karaNa tathA akaraNa (kisI kArya kI utpAdakatA evaM anutpAdakatA) ke astitva se koI virodha nahIM hotA, kyoMki nimittabheda se usakA parihAra ho jAtA hai| ataH bauddha kA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .132] ekamAtra kSaNikatA kA pakSa yuktisaMgata nahIM hai| kintu isakA yaha artha nahIM ki naiyAyika kA ekAntasthiratApakSa nyAyya hai, kyoki ekAntavAda ne jinake hRdaya para adhikAra kara liyA hai aise loga Apa ke anuzAsana kA ullaMghana kara acchI prakAra se parIkSA kiye binA hI kucha apUrNa evaM anizcita bAta kahA karate haiM / / 13 / / kAle ca dizyapi yadi svaguNevirodho, ' bAjho na ko'pi hi tadA vyavatiSThate'rthaH / sautrAntiko vyavaharet kathamitthamuccai na tvanmataQhamaho ! vRNute jayazrIH // 14 // kAlabheda tathA dizAbheda se tatkAryakaraNa aura tatkAryAkaraNa aise jina guNoM-dharmoM kA eka vyakti meM sahabhAva prApta hotA hai unakA bhI paraspara virodha-asahabhAva mAnakara yadi unheM apane AzrayoM kA bhedaka mAnA jAegA to kisI bhI bAhyavastu kI siddhi nahIM hogii| isa sthiti meM bAhyavastu kI sattA ke AdhAra para sautrAntika kAryakAraNabhAva Adi jina vyavahAroM ko uccasvara se svIkAra karatA hai unakI upapatti nahIM hogii| isalie he bhagavan ! yaha bar3e Azcarya kI bAta hai, ki sUkSma dRSTi se vastutattva kA vicAra karane meM siddhahasta sautrAntika kA bhI vijayazrI varaNa nahIM karatI, kyoMki Apake siddhAnta kA virodha karane ke kAraNa vastusvarUpa kA yathArtha-varNana karane meM yaha use ayogya samajhatI hai // 14 // tasya tvadAgamamRte zuciyoga ! yogAcArAgamaM pravizato'pi na saadhysiddhiH| . tatrApi hetuphalabhAvamate prasaGgA- .. bhaGgAt tadiSTivirahe sthirabAhyasiddheH // 15 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 133 he pavitra yoganidhi ! Apake dvArA AviSkRta syAdvAda-darzana ko chor3akara yogAcAra ke siddhAnta kI zaraNa lene para bhI bauddha ke sAdhya kI siddhi nahIM hogii| kyoMki vahAM bhI kAryakAraNa bhAvarUpa apane vairI kA mArganirodha kiye binA usakI usa Apatti kA parihAra na hogA jise TAlane ke lie usane yaha nayA sthAna cunA hai| aura yadi kAryakAraNabhAva kA astitva miTAkara vaha aisA karegA to sthira evaM bAhya vastu ko svIkRti kA bhAra avazya uThAnA par3egA / / 15 / / deze svabhAvaniyamAdyadi nAparAdhaH, kAle'pi mAstu sa nimittbhidaa'nucintyaa| testairnayairvyavahatiryadanantadharma kroDIkRtArthaviSayA bhavato vicitrA // 16 // 'apane AzrayasthAna meM hI kArya kA janana karanA' yaha vastu kA svabhAva hai, svabhAva para kisI taka kA zAsana nahIM cala sakatA, usakA adhikAra saMkucita nahIM hotA, usake bAre meM, isa vastu kA aisA hI svabhAva kyoM hai ? isake viparIta kyoM nahIM ? aise prazna kA aucitya nahIM mAnA jaataa| isa liye jo eka deza meM eka kArya kA kArI-utpAdaka hai, dezAntara meM usakA akAritva usake svabhAvarUpa meM meM prApta nahIM hotaa| ataH deza-bheda se eka kArya kA kAritva aura prakAritva aise do viruddha dharmoM kA sanniveza eka vyakti meM prApta na hone ke kAraNa kSaNasthAyI vastu meM sarvazUnyatA-paryavasAyI anaikya prApta nahIM ho sktaa| isaliye amuka padArtha amuka sthAna meM hI amuka kArya kAjanana karatA hai aisA kahanevAle vyakti kA koI aparAdha nahIM hotaa| yadi aisI bAta kSaNikatAvAdI bauddha kI ora se kahI jAegI to .. sthairyavAdI naiyAyika kI ora se bhI yaha bAta kahI jA sakatI hai ki Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] sahakArI kAraNoM ke sannidhAnakAla meM hI kArya kA janana karanAvastu kA niyata svabhAva hai aura samAlocanA svabhAva ke pada kA sparza nahIM kara sktii| ataH eka kAla meM jo jisakA kArI hai kAlAntara meM usa kArya kA prakAritva usake svabhAva meM sambhAvita nahIM ho sktaa| isalie kAlabheda ke AdhAra para eka kArya kA kAritva aura akAritva aise viruddha dharmoM kA sambandha eka vyakti meM prApta nahIM hogaa| phalataH bauddha-mata meM jaise kSaNika eka vastu meM nAnAtva prasakta nahIM hotA vaise nyAyAdimata meM sthira eka vastu meM bhI nAnAtva prasakta nahIM ho sktaa| viruddha pratIta honevAle aneka dharmoM meM se kisI eka hI kA sambandha eka vyakti meM svIkAra karanA ucita hai, kyoMki usa sthiti meM nimittabheda kI kalpanA kA AyAsa nahIM karanA hogaa| he jinendra ! aisA Apake samakSa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki Apa una sabhI nayabhedoM ke adhyakSa haiM jinake AdhAra para eka vyakti meM bhI aneka AkAra ke vyavahAra hote haiM aura jinakA sAmaJjasya karane ke lie Apane pratyeka pariveSa meM paraspara viruddha pratIta honevAle ananta dharmoM ke astitva kA upadeza kiyA hai // 16 // yat kAraNaM janayatIha yadekadA tat, * tat sarvadeva janayenna kimevamAdi / prAkpakSayoH kalitadoSagaNena jAti vyaktyonirasyamakhilaM bhavato nayen // 17 // 'jo kAraNa eka kAla meM jisa kArya kA janana karatA hai vaha apane samagra sthitikAla meM bhI usakA janana karatA hai aura jo jisa kA janana apanI sthiti ke kisI eka kSaNa meM nahIM karatA vaha apane samagra sthiti kAla meM bhI usakA janana nahIM krtaa|' isa prakAra kI vyAptiyoM Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 135 kI nIMva para bhI tarka aura viparItAnumAna ke mahala nahIM khar3e kie jA sakate, kyoMki jAti aura vyakti ina donoM pakSoM meM Apake naigamAdi nayoM se pravRtta honevAle nyAyanaya se jisa doSasamUha kA ullekha pahale kiyA gayA hai usI se ukta vyAptiyoM ke bala para honevAle sabhI tarka aura viparItAnumAnoM kA nirAsa ho jAtA hai / / 17 / / tasyaiva tena hi samaM sahakAriNA ca, sambandha-tadvirahasaGghaTanAvirodhaH / dhvastastavaiva jinarAja ! nayapramANe na syAt prabhuH kathamapi kSariNakatvasiddhyai // 18 // usa eka hI vyakti meM usI sahakArI ke sambandha kI saMghaTanAastitva viruddha hai| ataH jisa sahakArI kA sambandha jisameM nahIM hai use usa sahakArI ke sambandhI se bhinna mAnanA hogA aura isa bhinnatA ke upapAdanArtha kSaNikatA kI svIkRti bhI upalabdha karanI hogii| yaha bauddha-kathana saGgata nahIM ho sakatA, kyoMki he jinarAja ! Apake naya aura pramANoM dvArA ukta virodha kA parihAra ho jAtA hai| ataH vaha virodha kSaNikatA kA sAdhana karane meM kisI bhI prakAra samartha nahIM ho sakatA // 18 // vyAptyapradarzanamidaM vyatirekasiddhAvapyuccakaiH kSatikaraM tvadanAzravasya / zvAsAdikaM jvara ivAtra ca pakSahetu dRSTAntasiddhivirahAdadhiko'pi doSaH // 16 // saba anarthoM kI mUlabhUta kAmanAoM se rahita he paramezvara ! Apake upadeza meM AsthA na rakhane vAle bauddha kI sattA meM kSaNikatA kI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] * anvaya-vyApti ke samarthana kI jo yaha asamarthatA hai, vaha vyatirekasiddhi-jo kramakArI tathA akramakArI nahIM hotA vaha asat hotA hai - isa abhAvAzrayI niyama kI siddhi meM bhI bAdhaka hai / isake atirikta / jvara meM zvAsa-vRddhi, mUrchA tathA pralApa Adi ke samAna ukta vyatireka niyama kI siddhi meM pakSa, hetu aura dRSTAnta kI prasiddhi Adi anya doSa bhI haiM // 16 // prAdAya sattvamapi na * kramayogapadye, nityAnnivRttya bibhRtaH kSaNike pratiSThAm / yanna tvadIyanayavAGnagarI garIya zcitrasvabhAvasaraNau bhayato nivRttiH // 20 // ...krama kramakAritva arthAt-eka kArya karane ke bAda dUsarA kArya karanA tathA yaugapadya yugapatkAritva arthAt-apane sabhI kAryoM ko eka hI sAtha karanA-inameM se koI bhI prakAra sthAyI padArtha meM sambhava nahIM hai, ataH usameM sattA nahIM mAnI jA sktii| 'kSaNikapadArtha meM yogapadya sambhava hai, ataH usI meM sattA kI svIkRti ucita hai yaha bauddha-kathana saMgata nahIM hai, kyoMki sthAyI padArtha meM kramakAritA mAnane meM koI bhI doSa nahIM hai ataH kramayogapadyabhAva se usameM sattA kA abhAva siddha nahIM ho sktaa| he bhagavan ! vastutaH sattA na sarvathA sthAyI padArtha meM surakSita ho sakatI hai aura na sarvathA kSaNika padArtha meM; kintu ApakI naya-nagarI ke zreSTha citrasvabhAva-rUpI rAjamArga para syAdvAda ke mahAratha meM arthAt kathaJcit sthAyI aura kathaJcit rUpa se svIkRta anekAntAtmaka padArtha meM ho mAnane para bhaya se nivRtti ho sakatI hai| ataH vastu ko na ekAnta sthira hI mAnanA cAhiye aura na ekAnta vaNika hI, apitu ubhayAtmaka mAnanA cAhiye / / 20 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 137 nAzo'tra heturahito dhruvabhAvitAyAstenAgataM svarasataH kSariNakatvamarthe / ityetadapyalamanalpavikalpajAla rucchidyate tava nayapratibanditazca // 21 // 'utpanna honevAle bhAva padArtha kA nAza kAraNanirapekSa hai, kyoMki vaha avazyambhAvI hotA hai usake hone meM vilamba nahIM hotA', yaha eka nizcita niyama hai, isaliye binA kisI pramANAntara kI apekSA kiye hI padArtha ko kSaNikatA siddha ho jAtI hai| he bhagavan ! bauddha kA yaha kathana bhI ucita nahIM hai kyoMki Apake naya kI pratibandI se tathA dhruvabhAvitA-avazyambhAvitArUpa hetu ke svarUpa ke bAre meM uThanevAle sabhI vikalpoM ke doSagrasta hone se ukta kathana kA sarvathA nirAsa ho jAtA hai // 21 // dravyArthato ghaTapaTAdiSu sarvasiddhamadhyakSameva hi tava sthirasiddhimUlam / tacca pramANavidhayA tadidantvabhedA bhedAvagAhi nayatastadabhedazAli // 22 // -- he bhagavan ! Apake mata meM 'so'yam'- vaha yaha hai, arthAt usa sthAna aura usa samaya kI vastu tathA isa sthAna aura isa samaya kI vastu abhinna hai--eka hai, yaha sArvajanIna pratyakSa hI ghaTa, paTa Adi padArthoM ke dravyAMza kI sthiratA ke sAdhana kA mUla hai| vaha pratyakSa pramANarUpa se 1-tattA-taddeza evaM tatkAla ke sAtha sambandha tathA 2-idantA, etaddeza. evaM etatkAla ke sAtha sambandha-ina do rUpoM se bheda aura una vibhinna deza-kAloM meM sUtra ke samAna anusyUta dravya ke rUpa se abheda kA prakAzana karatA hai aura vahI pratyakSa naya-rUpa se abheda-mAtra kA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] prakAzana karatA hai / / 22 / / tvacchAsane sphurati yat svarasAdalIkAdAkAratazca parato'nugataM tu bAhyam / AlambanaM bhavati saGkalanAtmakasya, tattasya na tvativibhinnapadArthayogAta // 23 // alIka aura jJAnAkAra se bhinna ghaTa, paTa Adi jitanI bhI bAhya vastue~ haiM, ve he bhagavan ! Apake zAsana meM atirikta anugamakaekarUpatA ke sampAdaka aura vyAvartaka-bhedaka dharma ke binA hI anugata aura vyAvRtta hai, unakI anUgatatA-ekarUpatA aura vyAvRttatA-bhinnatA svArasika arthAt svAbhAvika hai| evaM ye vastue~ jisa pratyabhijJA nAmaka jJAna meM sphurita hotI hai vaha bhI kevala pratyakSarUpa na hokara saMkalanarUpa hai, aura usa jJAna meM una vastuoM kA jo sphuraNa hotA hai vaha bhI isaliye nahIM ki ve apane se atyanta bhinna, sthAyI aura anugata ghaTatva Adi dharmoM se yukta haiM, apitu isaliye ki ve svabhAvataH anugata arthAt ekarUpa haiM // 23 // . tadbhinnatAmanubhavasmaraNodbhavatvAd, dravyAthikAzrayatayendriyajAdviti / bhede sphuratyapi hi yad ghaTayedabhinna, bhedaM nimittamadhikRtya tadeva mAnam // 24 // so'yam-yaha pratyabhijJA nAmaka jJAna saH-isa aMza ke smaraNa aura ayam-isa aMza ke anubhava se utpanna hone ke kAraNa saMskAranirapekSa indriya se utpanna hone vAle pratyakSa se bhinna hai, usameM tattA ora idantA-ina vibhinna vizeSaNoM kA sphuraNa hone se yadyapi una Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 136 vizeSaNoM ke AzrayoM meM bhI bheda kA sphuraNa hotA hai tathApi nimittabheda se arthAt dravyArthika dRSTikoNa se una vizeSaNoM ke AzrayabhUta vizuddha dravyAMza ke abheda kA bhI usI jJAna meM sphUraNa hotA hai| ataH yaha spaSTa hai ki pratyabhijJA nAmaka jJAna vizeSaNoM kI dRSTi se bheda kA aura vizuddha vizeSyoM kI dRSTi se abheda kA prakAzana karatA hai // 24 // dRSTA sudhIbhirata eva ghaTe'pi rakte, zyAmAbhidAzrayadhiyo bhajanA pramAtve / . sA ninimittakatayAdhyavasAya eva, na syAt tadAzrayaragatastu tathA yathArthA // 25 // 'pratyabhijJA meM nimittabheda se bhinna vastuoM ke abheda kA bhAna hotA hai isIliye rakta ghaTa meM zyAma ghaTa kI abhinnatA ko avabhAsita karanevAlI pratyabhijJA meM vidvajjanoM ne aniyata-pramANatA svIkRta kI hai, kyoMki nimittabheda kA AdhAra chor3a dene para "yaha ghaTa rakta zyAma hai" isa prakAra kI ukta pratyabhijJA ko nizcayarUpatA se vaJcita honA par3egA aura usa sthiti meM usakI pramANa-kakSA meM gaNanA asambhava ho jAegI, kyoMki apane svarUpa aura viSaya ko avabhAsita karanevAle saMzaya, viparIta nizcaya aura anizcaya se bhinna jJAna ko hI Akara granthoM meM pramANa zreNI meM ginA gayA hai / aura yadi nimittabheda kA sahArA lekara ukta pratyabhijJA udbhUta hogI to use nimittabheda ke anusAra hI pramANarUpatA bhI avazya hI prApta hogI, arthAt ukta pratyabhijJA yadi eka ghaTa meM kAla bheda se raktatA aura zyAmatA viSayaka ho to yaha pramANa rUpa se samApta hogI aura yadi eka hI kAla meM uparyukta donoM dharmoM kA eka ghara meM grahaNa karane kA sAhasa karegI to apramANa kI paMkti meM biThA dI jaaegii| ukta pratyabhijJA kI pramANatA kI anityatA kA yahI rahasya hai // 25 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] svadravyaparyaya-guNAnugatA hi tattA, tadvayaktya bhedamapi tAdRzameva suute| . saMsargabhAvamadhigacchati sa svarUpAta, sA vA svataH sphurati tatpunaranyadetat // 26 // pratyabhijJA meM parisphurita hone vAlI tattA, Azrayadravya, usake guNa aura saMsthAna tathA usake guNoM ke dharmarUpa paryAya ina sabhI kA anugata dharma hai. jaise zyAma ghaTa kI tattA ghaTa, zyAma-rUpa, ghaTa kA AkAra. zyAmatA Adi ina sabhI vastuoM meM Azrita hai| ataH vaha pratyabhijJA meM apane svarUpAnurUpa hI abheda ko avabhAsita karAtI hai| tattAzrayarUpa tadvyakti ke uparyukta abheda kA bhAna kisa rUpa se hotA hai ? yaha eka vicArAntara hai, vaha svarUpataH arthAt pratiyogI se avizeSira hokara saMsargarUpa se bhAsamAna ho sakatA hai aura yadi abheda ko tAdAtmya-rUpa atirikta sambandha mAnA jAe to usa rUpa se bhI usakA bhAna svIkAra kiyA jA sakatA hai| isI prakAra yadi abheda ko tadavyaktirUpa mAnA jAe evaM tadvyakti ko sAmAnyavizeSAtmaka athavA midharmAtmaka mAnA jAe to usa rUpa se bhI usakA bhAna mAnane meM koI bAdhA nahIM hai // 26 // paryAyato yugapadapyupalabdhabhedaM, ki na krame'pi hi tatheti vicaarshaalii| syAdvAdameva bhavataH zrayate na bhedA bhedakrameNa kimu na sphuTayuktiyuktam // 27 // . he bhagavan ! isa prasaGga meM jo vyakti isa prakAra vicAra karane ko pravRtta hotA hai ki 'jaba vahI vastu sahabhAvI vibhinna paryAyoM kI dRSTi se usI se bhinna hokara pratiSThita hotI hai taba vaha kramabhAvI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 141 paryAyoM kI vibhinnatA se bhinna kyoM na hogI? kyA vaha vastu meM bheda aura abheda donoM ko prazraya dekara Apake isa syAdvAda ke Azraya meM nahIM A jAtA jise laukika aura zAstrIya yuktiyA~ supratiSThita karatI haiM ? arthAt usI kA bhinnakAlika paryAyoM ke dvArA athavA vibhinna kAloM ke dvArA bheda svIkAra karane ke liye bhedAbheda kI ekaniSThatA svIkRta ho jAne se syAdvAdasiddhAnta kA aMgIkaraNa phalita ho jAtA hai jisa ke pariNAma svarUpa pratyabhijJA-rUpa jJAna kA saptabhaGgI dvArA samarpita honevAle vastu svarUpa kI prakAzatA prApta ho jAtI hai / / 27 // / taddhemakuNDalatayA vigataM yaduccai- . rutpannamadatayA calitaM svbhaavaat| lokA apIdamanubhUtipadaM spRzanto, na tvAM zrayanti yadi yattadabhAgyamugram // 28 // ___jo suvarNa pahale kuNDala ke AkAra meM rahatA hai aura bAda meM jaba aMgada ke prakaTa AkAra meM utpanna hotA hai taba apane pUrvAkAra kA tyAga kara detA hai kintu apanI naisargika 'suvarNa-dravyAtmakatA' kA tyAga nahIM krtaa| aisI sthiti meM isa ekAnta satya kA anubhava karate rahane para bhI he bhagavan ! jo loga ApakA Azraya svIkAra nahIM karate unakA yaha utkaTa durbhAgya hai / / 28 / / svadravyatAM yadadhikRtya tadAtmabhAvaM, gacchatyadaH kathamaho parajAtyabhinnam / tAtparya bhedabhajanA bhavadAgamArthaH, syAdvAdamudritanidhiH sulabho na cAnyaH // 26 // jo padArtha svadravyatA ke dvArA tAdAtmya ko prApta karatA hai vaha Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] parajAti-tiryak sAmAnya ke dvArA tAdAtmya ko kaise prApta kara sakatA hai ? arthAt svadravyatAmUlaka tAdAtmya kA pratinidhitva ekajAtIyatA ko nahIM prApta ho sktaa| tAtparya-bheda, dRSTibheda athavA apekSAbheda se padArthoM kI anekAntarUpatA jainAgamoM meM hI pratipAdita huI hai aura jinendra bhagavAn ne padArthoM kI anekAntarUpatAsvarUpa apanI nidhi ko saptabhaMgIrUpa maMjUSA meM surakSita rUpa se rakhakara use apanI syAdvAda kI mudrA se aMkita kara diyA hai, ataH jinakI AtmA jinendra kI bhakti se anuprANita nahIM hai, ve usa nidhi ko prApta karane meM sarvathA asamartha rahate haiM // 26 // sAmAnyameva tava deva ! tadUrdhvatAkhyaM, dravyaM vadantyanugataM kramikakSaraNoghe / eSaiva tiryagapi dig bahudezayukte, ' nAtyantabhinnamubhayaM pratiyoginastu // 30 // he deva ! vidvajjana dravyapadArtha ko sAmAnyarUpa mAnate haiM aura use UrdhvatA ke nAma se pukArate haiN| unakI isa mAnyatA kA kAraNa yaha hai ki dravya padArtha krama se honevAle kSaNika aura sthAyI paryAya samUhoM meM anugatarUpa se vidyamAna rahatA hai / aura jo yukti UrdhvatAsAmAnya ke sAdhanArtha batAI gaI hai usI athavA vaisI hI yukti se tiryaksAmAnya kA bhI sAdhana hotA hai, arthAt jaise vibhinna dizAoM tathA samayoM meM anugatarUpa se UrdhvatAsAmAnya siddha hotA hai vaise hI vibhinna dezoM-ghaTAdi padArthoM meM anugatarUpa se tiryaksAmAnya kI bhI siddhi anivArya hai // 30 // sambandha eva samavAyahaterna jAtivyaktyorabhedavirahe'pi ca mikluto| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 143 syAd gauravaM hyanugatavyavahArapakSe* 'nyonyAzrayo'nugatajAtinimittake ca // 31 // jAti aura vyaktijAti ke Azraya meM abheda siddha karanevAle pramANa aura yuvita kA varNana karate hue stutikAra kahate haiM kivyakti jAti kA prAzraya hai athavA jAti vyakti meM Azrita hai evaM vyakti jAti se viziSTa hai, ina prAmANika pratItiyoM ke anusAra vyakti aura jAti meM AzrayAzritabhAva athavA vizeSaNa-vizeSyabhAva mAnA jAtA hai, ata: vyakti aura jAti meM sambandha mAnanA Avazyaka hai, kyoMki jina vastuoM meM paraspara sambandha nahIM hotA, unameM AzrayAzritabhAva athavA vizeSaNa-vizeSyabhAva nahIM hotaa| yadi sambandha ke binA AzrayAzritabhAva mAnA jAegA to saba vastuoM meM sabakI AzrayatA ho jAne se samasta vizva meM sAGkarya ho jAegA; jo kisI bhI zAstra kI dRSTi meM ucita nahIM hai| ___ isa prakAra vyakti evaM jAti meM prAzrayAzritabhAva ke upapAdanArtha sambandha kI siddhi hone para vaha kaunasA sambandha hai ? isa para vicAra karate hue kahate haiM ki yahA~ saMyoga-sambandha nahIM hai. kyoMki vaha do dravyoM ke bIca hI hotA hai| kAlika-sambadha bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki ghaTatvAdi jAti kA paTAdi padArthoM ke sAtha kAlika-sambandha hone se ghaTAdi ke samAna paTAdi padArthoM meM bhI ghaTatvAdi jAtiyoM kI prAzrayatA kI Apatti hogI, aura prAtmAdi nityapadArthoM meM kAlika sambandha na hone se jAti kI AzrayatA na ho skegii| inhIM doSoM ke kAraNa vyakti ke sAtha jAti kA daizika diGmUlaka svarUpa, sambandha bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vibhinna dizAoM meM rahanevAle ghaTAdi padArthoM meM ghaTatvAdi jAtiyoM kI AzrayatA utpanna karane ke liye una jAtiyoM ko sArvadezika mAnanA hogA, phira ghaTatvAdi jAtiyoM kA daizika sambandha paTAdi Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] meM bhI hone ke kAraNa paTAdi ko bhI ghaTAdi ke samAna hI ghaTatvAdi jAtiyoM kA Azraya bananA pdd'egaa| evaM AtmAdi vyApaka padArthoM kI dizA aura usakI upAdhi se bhinna hone ke nAte unameM daizika sambandha na hone ke kAraNa unameM jAti kI AzrayatA ho jaaegii| .. vyakti ke sAtha jAti kA svarUpa-sambandha bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vyakti kA svarUpa jAtigAmI nahIM hai aura jAti kA svarUpa vyaktigAmI nahIM hai, aura sambandha kI ubhayagAmitA Avazyaka hai, anyathA ghaTatva kA svarUpa jaise ghaTagAmI na hone para bhI ghaTa meM ghaTatva kI AdhAratA kA sampAdaka hotA hai vaise paMTagAmI na hone para bhI use paTa meM ghaTatva kI AdhAratA kA sampAdaka honA pdd'egaa| vyaktisvarUpa ko sambandha mAnane ke pakSa meM eka jAti kI aneka vyakti hone ke nAte eka jAti ke sambandha ko bhI aneka mAnanA hogaa| ___samavAya bhI unake bIca kA sambandha nahIM bana sakatA kyoMki saba jAtiyoM kA eka hI samavAya mAnane para sambandhi-sattA ko sambandhasattA kA anucarI hone ke kAraNa paTAdi meM bhI ghaTatva Adi jAtiyoM kI AdhAratA anivArya ho jAegI aura yadi jAti ke bheda se samavAya ko bhinna mAnA jAegA to ananta sambandha kI kalpanA karanI hogii| isalie vyakti aura jAti ke bIca saMyoga, kAlika, daizika, svarUpa aura samavAya sambandha na ho sakane ke kAraNa aura unameM AzrayAzritabhAva athavA vizeSya-vizeSaNa bhAva ke anurodha se koI na koI sambandha avazyameva mAnane kI AvazyakatA ke kAraNa una ke bIca abheda-sambandha kI svIkRti anivArya hai| vyakti se bhinna jAti kI kalpanA meM gaurava-doSa bhI hai, jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai jo loga go Adi vyaktiyoM se bhinna gotva Adi jAtiyoM kA astitva svIkAra karate haiM ve bhI gotva Adi ko kevala sAmAnya rUpa Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 145 nahIM mAnate, apitu sAmAnya-vizeSarUpa mAnate haiM, kyoMki gotva Adi jAtiyA~ yadi kevala sAmAnyarUpa hoMgI to go Adi ke anugata-jJAna aura anugata-vyavahAra kA sAdhana to unase hogA kintu go Adi meM go Adi se vijAtIya padArthoM ke bheda kA sAdhana na ho sakegA, kyoMki 'bheda kA sAdhana sAmAnya kA kArya na hokara vizeSa kA hI kArya hotA hai|' isI prakAra gotva Adi ko kevala vizeSa-rUpa bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki kevala vizeSarUpa mAnane para sAmAnya ke kArya go Adi ke anagata-jJAna aura vyavahAra kA sAdhana unake dvArA na ho skegaa| isalie gotvAdi ko sAmAnya aura vizeSa ubhayarUpa hI mAnanA par3atA hai| gotvAdi dharma jisa samaya vizeSatva rUpa se gRhIta hote haiM usa samaya ve apane Azraya meM anugata-vyavahAra kA sAdhana nahIM karate kintu anyapadArthoM ke bhedajJAna kA hI sAdhana karate haiM / isalie usa dazA meM una se anugata-vyavahAra kI Apatti kA parihAra karane ke lie yaha kalpanA karanI hogI ki jisa samaya gotva Adi vizeSatva rUpa se gRhIta nahIM hote usI samaya unako anugatavyavahAra kI kAraNatA hotI hai|' arthAt vizeSatvarUpa se agRhyamANa gotvAdi ko go Adi ke anugata-vyavahAra kI kAraNatA hotI hai, parantu isa kalpanA meM gaurava hai / ataH isa kI apekSA yaha kalpanA karane meM lAghava hai ki 'sAmAnyatvarUpa se gRhyamANa gotvAdi meM hI ukta vyavahAra kI kAraNatA hai|' aba yahA~ yaha vicAra svabhAvataH avatIrNa ho jAtA hai ki jaba gotva Adi atirikta vastu kI kalpanA karane para bhI unameM sAmAnyatva kI kalpanA ke dvArA hI unase go Adi ke anugata vyavahAra kA samarthana karanA par3atA hai, taba usase to yahI kalpanA uttama hai ki gotvAdi koI bhinna sAmAnya nahIM hai apitu go Adi vyakti hI sAmAnyarUpa haiN| ataH ve svayaM sAmAnyatvarUpa se go Adi ke anugata Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] vyavahAra kA arjana karate haiN| isalie yahI mata nyAyya hai ki 'gotvAdi sAmAnya apane Azraya se bhinna nahIM haiM tathA vastudRSTyA apane Azraya se abhinna hote hue svarUpataH- sAmAnyatva, vizeSatva Adi se avizeSita-gRhyamANa hokara ve apane AzrayoM ke anugata-vyavahAra kA janana karate haiM, arthAt gojJAna hI govyavahAra kA kAraNa hotA hai na ki atirikta gotva kA jJAna govyavahAra kA kAraNa hotA hai|'. anugatavyavahAra anugata-jAti ke dvArA hI,sampAdita ho sakatA hai, ataH anugatavyavahAra hI anugata-jAti kA sAdhaka hotA hai| yaha pakSa bhI anyonyAzrayadoSa se grasta hone ke kAraNa amAnya hai / anugatavyavahAra kA 'anugatatva athavA ekatva ko viSaya banAnevAlA vyavahAra' yaha artha karane para vaha anugata-jAti kA sAdhaka nahIM bana skegaa| kyoMki jo dharma aneka kAla meM anugata aura eka vyaktimAtra meM Azrita hotA hai usameM bhI kAladRSTyA anugatatva aura vyaktidRSTyA ekatva kA vyavahAra hotA hai, parantu vaha dharma jAtirUpa nahIM mAnA jAtA / jaise paramANugata rUpa aura vizeSa pdaarth| isalie anugata-vyavahAra kA yahI artha karanA hogaa| phira use anugatajAti kA sAdhaka mAnane meM anyonyAzraya spaSTa hI hai kyoMki vyavahAra meM anugata jAMtigocaratA siddha ho jAne para hI usake upapAdanArtha anUgata-jAti kI siddhi ho sakatI hai aura anugatajAti kI siddhi ho jAne para hI vyavahAra anugatajAtigocaratA kI siddhi ho sakatI hai // 31 // jAtehi vRttinigamo gaditaH svabhAvAjjAti vinA na ca tato vyvhaarsiddhiH| . utprekSitaM nanu ziromariNakAraNadRSTestvadvAkyabodharahitasya na kiJcideva // 32 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 147 vyakti se bhinna jAti kI kalpanA karane para yaha prazna uThatA hai ki 'koI jAti kinhIM samAna AkAravAle vyaktiyoM meM hI kyoM rahatI hai ?' isakA uttara dIdhitikAra raghunAtha ziromaNi ne diyA hai ki yaha jAti kA svabhAva hai jo vaha saba padArthoM meM na rahakara niyata padArthoM meM hI rahatI hai| tathA jAti ke vartana kA niyama to svabhAva dvArA vyavasthita ho sakatA hai para usake bala se anUgata-vyavahAra kA samarthana karake jAti ko anyathAsiddha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vyavahAra viSaya-tantra hai ataH usakI ananUgatatA aura anugatatA kA upapAdana ananugata aura anugata viSaya ke dvArA hI kiyA jA sakatA hai / isake uttara meM upAdhyAya jI mahArAja kA kathana hai ki 'ukta uttara kANadRSTi ziromaNi kI kevala utprekSA mAtra hone se Adara yogya nahIM hai| kyoMki kAraNa hone ke nAte ziromaNi kI jaise bAhyadRSTi adhUrI hai vaise hI mahAvIra svAmI ke upadeza se vaJcita rahane ke kAraNa una kI antaI STi-jJAnadRSTi bhI adhUrI hai|' ataH yaha bAta unakI samajha meM nahIM A sakatI ki 'jagat kI pratyeka vastu paraspara viruddha pratIta honevAle anantarUpoM se yukta hai| isalie go Adi padArtha jaise vizeSarUpa haiM vaise hI kathaJcit sAmAnyarUpa bhI haiM, ataeva sAmAnya rUpa se unhIM ke dvArA anugatavyavahAra kI siddhi ho jAne ke kAraNa atirikta gotva Adi jAti kI kalpanA anAvazyaka hai // 32 // bhedagrahasya hananAya ya eSa doSaH, proktaH parastava mate natu so'pyabhedaH / tvadRSTavastuni na moghamanantabhedA bhedAdizaktizabale kimu doSajAlam // 33 // bheda ke do prakAra haiM, anyatva aura bhinnadezatva / jAti meM vyakti kA anyatvarUpa bheda hI rahatA hai bhinnadezatva nahIM; kintu usakA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] virodhI bhinnadezatA kA abhAvarUpa abheda rahatA hai / yaha abheda prathama bheda kA virodhI nahIM hai, ataH usake sAtha isake rahane meM koI bAdhA nahIM hai| isa abheda ke viSaya meM jainadarzana kI apanI sAmpradAyika daSTi hI nahIM hai kyoMki yaha nyAyAdi sabhI darzanoM ko mAnya hai, anyathA jAti aura vyakti meM bheda mAnane para vibhinna aura vyavahita do adhikaraNoM meM unake pratyakSa kI Apatti kA dUsarA samAdhAna nahIM ho sakatA, aura ukta abheda svIkRta karane para use ukta pratyakSa kA pratibandhaka mAna lene se ukta Apatti kA parihAra sarala ho jAtA hai| __ jainamata to aisA adbhuta samanvayakendra hai ki jisameM kisI doSa kA sparza ho hI nahIM sakatA kyoMki isa mata ke pravartaka mahApuruSa kI dRSTi . meM sArI vastue~ ananta vicitra dharmoM se saMvalita haiM aura saptabhaMgI naya ke ujjvala Aloka se pUrNarUpeNa parisphuTa hai // 33 / / evaM tvabhinnamatha bhinnamasacca sacca, vyatkyAtmajAtiracanAvadanityanityam / bAhya tathA'khilamapi sthitamantaraGga, nairAtmyatastu na bhayaM bhavadAzritAnAm // 34 // jainAcArya kI AdarzadRSTi meM saMsAra kA pratyeka padArtha eka dUsare se abhinna bhI hai aura bhinna bhI, jaise mUladravya kI dRSTi se abhinna aura pAgamApAyI parivartanoM kI dRSTi se bhinna / evaM asat bhI hai aura sat bhI, jaise-apane nijI rUpa se sat aura pararUpa se asat / isI prakAra vyakti svasvarUpa aura saMsthAna kA prAspada hai arthAt jAti aura saMsthAna vyakti se bhinna bhI haiM aura abhinna bhii| aisI hI sthiti vastu kI anityatA aura nityatA ke viSaya meM bhI hai, anityatA aura nityatA donoM dharma bhI apekSAbheda se eka vastu meM apanA astitva prApta karate haiN| isI prakAra pratyeka vastu kI apekSAbheda se bAhya sattA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 146 bhI hai aura prAntara sattA bhI, arthAt pratyeka padArtha jJAnAtmaka bhI hai aura jJAna se bhinna bhii| yaha anekAntarUpatA kevala jar3a-padArthoM taka hI sImita nahIM hai kintu isane AtmA ko bhI prAtmatantra kara liyA hai| ataH apekSAbheda se nairAtmya bhI jainazAstra-sammata hai, kintu yaha nairAtmya jainAgama pravartaka kI zaraNa meM Aye hue prANiyoM ke liye kisI prakAra ke bhaya kI vastu nahIM hai, nairAtmya to unhIM logoM ke liye bhayAvaha hai jinheM jinendra bhagavAn ke anugraharUpI prakAza ko na pAne ke kAraNa nairAtmya ke sAtha prAtmasattA ke darzana kA saubhAgya nahIM prApta huA hai // 34 // AtmA tu tAdRgapi mukhyatayA'stinityastadbhAvato'vyayatayA gaganAdivat te / cinmAtrameva tu niranvayanAzi tattvaM, kaH zraddadhAtu yadi cetayate sacetAH // 35 // aAtmA yadyapi nityatva, anityatva Adi aneka dharmoM se yukta hai to bhI pradhAnarUpa se vahaM nitya hI mAnA jAtA hai arthAt nityatA AtmA kA naisargika tathA sthAyI dharma hai aura anityatA kRtrima tathA asthAyI, kyoMki AtmA apane nijIrUpa Atmatva se kabhI cyuta nahIM hotaa| ataH jo usake vyayazIla rUpa haiM unhIM rUpoM se vaha anitya ho sakatA hai / ise samajhane meM gagana kA dRSTAnta adhika sahAyaka hogA, kyoMki gagana bhI zabdarUpa se anitya hai aura apane dravyarUpa se sarvathA avikRta hone ke nAte nitya hai| isa dRSTikoNa se AtmA kA vicAra karane para bauddhoM kA kSaNabhaGgavAda use ekAnta rUpa se anitya nahIM banA sktaa| vijJAnavAdI bauddha kA bAhyArthabhaGgavAda bhI AtmA kI nityatA para AkramaNa nahIM kara sakatA, kyoMki niranvayarUpa se sarvAtmanA ho Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] jAnevAle kSaNika jJAnamAtra ke astitva kA vicAra kisI bhI svasthacitta puruSa ke hRdaya meM kucha bhI sthAna nahIM pA sakatA / / 35 // .. iSTastvayA nu paramArthasatorabhedo'bhinnekajAtyamuta vedyavidhema'SAtvam / itthaM vicArapadavIM bhavaduktibAhyo, nIto na hetubalamAzrayituM samarthaH // 36 // AtmA apane nijI rUpa se nitya hai, apane pUrvakRta karmoM ke anurUpa deha, indriya Adi kA sambandha pAkara unake abhyudaya aura avasAda se prasAda aura viSAda kI anubhUti karatA hai tathA unhIM ke sahayoga se aneka prakAra ke prazasta evaM malina AcaraNa karatA huA.apane liye naI-naI karma-zRMkhalAe~ taiyAra karatA rahatA hai aura isa prakAra apane hI hAthoM khar3e kiye gaye bhUlabhulaiyA ke bhavana meM bhaTakatA rahatA hai| kintu jaba kabhI usase cirasupta sukRta kA jAgaraNa hotA hai taba usake prabhAva se sadguru kA samparka pAkara usake upadezarUpI prakAza meM sanmArga prApta karatA hai aura use apanAkara apanI jIvanayAtrA kA saJcAlana karatA huA dhIre-dhIre apane antima lakSya kI ora agrasara hotA hai / nityAtmavAdiyoM ke ye vAkya bauddha ko cubhane lagate haiM aura vaha virodha karate hue kahatA hai ki-kSaNika jJAna hI eka prAmANika vastu hai, usase bhinna dikhanevAlI sabhI vastue~ aprAmANika haiN| ataH AtmA kI nityatA kA siddhAnta sarvathA asaMgata hai| ___ isa mata kA khaNDana karate hue stotrakAra ne kahA hai ki 'jJAna se bhinna vastu aprAmANika hai' isa mata kA pratipAdana karanevAle vijJAna vAdI ke tAtparya kA varNana tIna rUpoM meM kiyA jA sakatA hai / jaise (1) jJAna aura jJeya meM abheda hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 151 (2) jJAna aura jJeya meM ekajAtIyatA hai-jJeya jJAna se vijAtIya nahIM hai| ___(3) jJAna satya hai kintu jJeya-usakA prakAzya viSaya asatya hai / aura ukta tInoM pakSa doSagrasta hone se samarthana koprApta nahIM ho skte| isa prakAra vicAra karane para jJeya kI jJAnarUpatA, jJAna-sajAtIyatA tathA asatyatA yuktisaGgata na hone se ApakI ukti se bAhya vicAra karanevAlA hetu bala kA Azraya lene meM bhI asamartha hai // 36 // prAdye hyasiddhisahitau vyabhicArabAdhau, syAdaprayojakatayA ca hatidvitIye / zUnyatvaparyavasitizca bhavettRtIye, syAdvAdamAzrayati cet vijayeta vAdI // 37 // bauddha pratipAdita prathama pakSa-'jJaya kI jJAnarUpatA' ke sAdhana meM asiddhi, vyabhicAra aura bAdha doSa Ate haiN| dUsare pakSa 'jJeya aura jJAna meM abhinna sajAtIyatA' ke sAdhanArtha hetuoM kA prayoga karane para unameM 'aprayojakatva doSa' AtA hai| tathA 'jJAna satya hai para usakA viSayajJeya asatya hai' isa tIsare pakSa kA sAdhana karane para mAdhyamika ke zUnyavAda kI Apatti khar3I hotI hai| isa prakAra ukta tonoM pakSoM ke doSaMgrasta hone se eka hI upAya samajha meM AtA hai ki 'yadi vaha syAdvAda kA Alambana le, to vAda meM vijayI ho sakatA hai' // 37 // dhIgrAhyayornahi bhidAsti sahopalambhAt, prAtisvikena pariNAmaguNena bhedaH / itthaM tathAgatamate'pi hi saptabhaGgI, ...saGgIyate. yadi tadA na bhavadvirodhaH // 38 // jainamata meM sahopalambha-viSayatva jJAna aura jJeya kA sAdhAraNa dharma Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] hai, kintu unake pAriNAmika bhAva unake asAdhAraNa dharma haiM kyoMki dravyatva, pRthivItva Adi jo jJeya ke pAriNAmika bhAva haiM ve jJAna ke dharma nahIM haiM aura jJAnatva, matijJAnatva Adi jo jJAna ke pAriNAmika bhAva haiM ve bhI jJeya ke dharma nahIM hai, phalataH sahopalambha-viSayatvarUpa sAdhAraNa dharma kI.apekSA jJAna aura jJeya meM paraspara abheda tathA pAriNAmika bhAvarUpa asAdhAraNa dharma kI apekSA unameM paraspara bheda hai| ___ isa prakAra jina padArthoM kA jo sAdhAraNa dharma hotA hai usakI dRSTi meM unameM bheda nahIM hotaa| isaliye jisa prakAra dravyatva pRthivI aura jala kA sAdhAraNa dharma hai ataH usakI dRSTi se ve donoM paraspara bhinna nahIM hote usI prakAra sahopalambhaviSayatva jJAna aura jJeya kA sAdhAraNa dharma hai ataH usakI dRSTi se una donoM meM bhI paraspara-bheda nahIM hai, phalataH jJeya kathaJcit-sahopalambha dRSTi se jJAna se bhinna hai| / isI prakAra jaise pRthivItva evaM jalatva pRthivI aura jala ke sAdhAraNa dharma na hokara unake asAdhAraNa dharma haiM vaise hI ghaTatvarUpa Adi pAriNAmika evaM dravyatvarUpa anAdipAriNAmika bhAva ghaTarUpa jJeya ke dharma na hokara ghaTa rUpa jJeya ke asAdhAraNa dharma haiM aura matijJAnatva Adi sAdi pAriNAmika bhAva evaM jJAnatvarUpa anAdi pArigAmika bhAva ghaTarUpa jJeya ke dharma na hokara ghaTajJAna ke asAdhAraNa dharma haiM / isaliye jJeya meM na rahanevAle matijJAnatva, jJAnatva Adi dharmoM kA Azraya hone se jJAna meM jJeya kA bheda aura jJAna meM na rahanevAle ghaTatva, dravyatva Adi dharmoM kA Azraya hone se jJeya meM jJAna kA bheda rahatA hai| phalataH jJAna meM jJeya kA aura jJeya meM jJAna kA kathaMcit bheda bhI rahatA hai| isa prakAra ukta rIti se jJAna aura jJeya meM paraspara-bheda aura paraspara-abheda ina do bhaGgoM ke sambhava hone se bauddha mata meM bhI saptabhaGgI narya kA avataraNa ho sakatA hai| aura yadi vaha svIkRta kara le to jainamata ke sAtha isa mata kA virodha samApta ho sakatA hai // 38 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [153 syAdvAda eva tava sarvamatopajIvyo, . nAnyo'nyazatruSu nayeSu nayAntarasya / niSThA balaM kRtadhiyA kva ca nApi na sva vyAghAtakaM chalamudIrayituM ca yuktam // 39 // he bhagavan ! Apake syAdvAdasiddhAnta meM anya sabhI matoM kI bAteM sammilita rahatI haiM, yaha siddhAnta kisI anya mata kA khaNDana nahIM karatA apitu vibhinna matoM meM samanvaya aura sAmaJjasya sthApita karatA hai / ataH yaha saba matoM kA upajIvya-saMrakSaka hai, kyoMki anya siddhAnta apanI bAta ko yUktisaGgata batAte hae dUsare kI bAtoM kA ADambarapUrvaka khaNDana karate haiM kintu syAdvAdasiddhAnta meM aisI bAta nahIM hai / isa prakAra jo naya eka dUsare ke virodhI haiM unameM se kisI eka para AsthA rakhanevAle puruSa ko anya naya kI sahAyatA se bala prApta nahIM ho sakatA, kyoMki dUsare naye naya ko apanAne se nijI naya ke AdhAra para nirNIta siddhAntoM se cyuta ho jAnA par3atA hai| ataH buddhimAn manuSya ko kisI mata kA khaNDana karane lie dUsarai naya kA chalarUpa se bhI prayoga karanA ucita nahIM hai apitu apane hI naya para nirbhara rahanA cAhiye / / 36 // . kaH kaM samAzrayatu kutra nayo'nyatarkAt, prAmANya-saMzaya-dazAmanubhUya bhuuyH| tATasthyameva hi nayasya nijaM svarUpaM, svArtheSvayogavirahapratipattimAtrAt // 40 // .pratyeka naya anya naya ke tarkAnusAra aprAmANika hai, ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki kaunasA naya pramANa hai aura kaunasA apramANa ? isa liye kisI eka naya ko sadoSa siddha karane ke liye koI naya Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] kisI nayAntara kA sahayoga prApta nahIM kara sktaa| . .. isa para yaha prazna uThatA hai ki 'anya naya ke pratipAdya viSaya ko asat batAte hue apane viSaya ko sat siddha karanA hI nayoM kA kartavya hotA hai, isaliye jo naya dUsare naya ke viSaya kI asatyatA sthApita karane meM samartha na hogA, vaha naya kahalAne kA adhikArI kaise ho sakegA?' ___ isakA uttara yaha hai ki 'anya naiya ke viSaya kI asatyatA kA pratipAdana karanA naya ke kartavyoM meM sammilita nahIM hai, usakA kartavya ' to apane viSaya kI asatyatA ke niSedha kA pratipAdana karanA tathA anya naya ke viSayoM kI satyatA evaM asatyatA ke pradarzana meM taTastha rahanA hai / tAtparya yaha hai ki naya kI vAstavikatA apane viSaya ke samarthana meM hai na ki dUsare nayoM ke viSaya ke khaNDana meM / ' ataH nayAntara kA virodha na karane para bhI naya nayatva se cyuta nahIM ho sktaa| aura isa prakAra nayoM ke eka dUsare ke khaNDana kA vyApAra chor3a dene para saba nayoM ke samanvayavAdI syAdvAdanaya kI vijaya dhruva ho jAtI hai // 40 // tyaktasvapakSaviSayasya tu kA vitaNDA ? paannddityddinnddimddmtkrnne'nynisstthaa| nagnasya nagnakarato'paranagnazorSe, prakSepaNaM hi rajaso'nuharet tadetat // 41 // apane siddhAnta kA parityAga kara anya naya (vedAnta naya) meM niSThAvaddha hokara naiyAyika yadi vaitaNDika ke samAna mAdhyamika ke mata kA khaNDana karane kI ceSTA karegA to vaha apane pANDitya kA DaMkA na bajA sakegA, kyoMki apane pakSa kA tyAga karane ko vivaza honA vidvattA kA lakSaNa nahIM kahA jA sktaa| aisI ceSTA se to kevala Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 155 pADitya aura pratiSThA kA hrAsa hI nahIM hotA pratyuta vaha svayaM hAsyAspada bhI bana jAtA hai, kyoMki usakA yaha kArya usa manuSya ke samAna hai jo svayaM nagna hote hue bhI dUsare nagna manuSya ke hAtha se dhUla lekara use kisI anya nagna manuSya ke sira para DAlane kA lajjAkAraka kArya karatA hai / / 41 // dezena dezadalanaM bhajanApathe tu, svacchAsane nijakareNa malApanodaH / vyAghAtakRnna bhajanAbhajanA janAnAmitthaM sthitI zabalavastuvivekasiddhaH // 42 // syAdvAdI nyAyanaya ke dvArA bauddhamata kA khaNDana kara sakatA hai, kyoMki syAdvAdadarzana meM isa prakAra kA khaNDana apane hAthoM se apane aMga kA maila dhone ke samAna hai| arthAt syAdvAda meM sabhI nayoM kA samAveza hone se ve sabhI naya usake aMga ke samAna haiM aura eka dUsare ko doSapUrNa ThaharAne kA Agraha hI unakA mala hai, ataH apane aMgabhUta eka naya ke dvArA aMgAntara rUpa anya naya ke mala kA apanayana karanA syAdvAdarUpI aGgI kA parama kartavya hai| yahA~ 'yadi nyAyanaya ekAntavAdI hone ke kAraNa mithyA hai to satyAnveSI syAdvAdI ko mAdhyamika mata ke khaNDanArtha usakA avalambana lenA ucita nahIM hai,' aisI zaGkA karanA ThIka nahIM hai, kyoMki sabhyasamAja kI dRSTi meM satya-prApti ke liye asatya ko bhI upAdeya mAnA jAtA hai| syAdvAda kA dhyeya hai 'sabhI vastuoM ko apane aMka meM bitthaanaa|' ataH syAdvAda svayaM bhI apanI koDa meM sthita hai arthAt vaha svayaM bhI ekAntataH na to pramANa hI hai aura na naya hI, kintu apekSA bheda se pramANa bhI hai aura naya bhii| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] - yahA~ yaha prazna uTha sakatA hai ki 'jainazAstra ke AdezAnusAra vastu ke kisI eka hI rUpa kA avadhAraNa karanevAlI bhASA kA prayoga nahIM karanA cAhiye', taba syAdvAdI ke liye naiyAyika ke naya kA prayoga kaise ucita ho sakatA hai ? isakA uttara yaha hai ki-'syAdvAdI bauddhasammata vastu dharma kA sarvathA nirAkaraNa karane ke liye nyAyanaya kA prayoga nahIM karatA apitu yaha siddha karane ke liye karatA hai ki 'vastu bauddhamatAnusAra kevala kSaNikatvadi dharmoM kI hI Azraya nahIM hai apitu nyAyamatAnusAra sthiratva aura jJAnabhinnatvAdi dharmoM kI bhI Azraya hai|' ataH bauddhanayasApekSa hI nyAyanaya kI svIkRti ke kAraNa avadhAraNa phalaka bhASA ke prayoga kA doSa syAdvAdI ko nahIM ho sktaa| jainadarzanAnusAra syAdvAda ke aMka meM samastavastuoM ke sthita hone se koI bhI naya ekAntataH syAdvAda se atyanta bhinna nahIM hai, ataH syAdvAdI kisI bhI naya ke prayoga kA adhikArI hai| yadi aise naya kA prayoga varNya mAnA jAe to saptabhaMgI naya kA prayoga bhI varNya ho jaaegaa| isI prakAra syAdvAda ke prAmANya meM syAdvAda kA praveza hone se usakI pramANarUpatA ke vyAghAta kI zaMkA bhI nahIM karanI cAhiye, kyoMki svayaM syAdvAda ke bhI usake prabhAva meM par3ane se hI usake mahattva kI rakSA aura usa lakSya kI pUrti ho sakatI hai // 42 // noccabibheti yadi nAma kRtAntakopAduSprekSya kalpayati bhinnapadArtha-jAlam / . citrasthale spRzati naiva tavopapatti, tatki ziromaNirasau vahate'bhimAnam // 43 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 157 'anirdhAraNa-bodhaka 'syAt' pada se ghaTita hone ke kAraNa eka dharmI meM paraspara virodhI aneka dharmoM kA bodhaka hone se 'saptabhaMgI naya' pramANa nahIM ho sakatA' isa prakAra dIdhitikAra raghunAtha ziromariNa ne syAdvAda para AkSepa kiyA hai, usakI ajJAnamUlakatA dikhalAne ke liye stutikAra kA kathana hai ki_ "raghunAtha ziromaNi ne vastutattva kA vivecana karate samaya nyAya, vaizeSika ke siddhAntoM ke virodha kA bhaya na karate hue aneka padArtha svIkRta kiye haiM, kintu dravya kI citratA ke viSaya meM syAdvAda ko svIkAra nahIM kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki ve syAdvAda-zAstra se paricita nahIM the, kyoMki dravya kI citratA kI upapatti syAdvAda ke binA kathamapi sambhava nahIM hai, ataH unakA yaha abhimAna ki-'ve sabhI zAstroM kA samyak parizIlana karake hI vastutva kA vivecana karate haiM'-sarvathA nirAdhAra hai|" tAtparya yaha hai ki-dravya kI citratA kA ucita upapAdana karane ke liye jainazAstra kA syAdvAda anivAryarUpa se upAdeya hai aura usa para ziromariNa kA AkSepa asaMgata tathA ajJAnamUlaka hai| / / 43 / / * sAGkhyaH pradhAnamupayaMstriguraNaM vicitrAM, bauddhau dhiyaM vizadayannatha gautamIyaH / vaizeSikazca bhuvi citramanekarUpaM, vAJchan mataM na tava nindati cet sljjH||44 // sAMkhya sattva, rajas aura tamas ina tIna guNoM se abhinna eka prakRti kA astittva mAnatA hai, ye tInoM guNa eka dUsare se bhinna haiM; * citrarUpa ke bAre meM nyAya, vaizeSika darzana, raghunAthaziromaNi, anya ... naiyAyika tathA jainadarzana ke vicAra bhinna-bhinna haiM / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] kyoMki inake kArya, prakAza, kriyA aura pAvaraNa eka dUsare se bhinna haiN| paraspara bhinna padArthoM kI ekatA sAdhAraNataH asambhava hai kintu sAMkhya kI dRSTi meM ye tInoM prakRti ke rUpa meM ekIbhUta ho jAte haiN| ataH yaha kahanA hogA ki sAMkhya-mata meM bhI eka vastu dUsarI vastu se ekAntataH bhinna athavA abhinna nahI hotI apitu anekAntavAdI jaina mata ke anusAra kathaJcit bhinna aura kathaJcit abhinna hotI hai / kyoM ki yadi aisA na mAnA jAegA to paraspara bhinna ukta guNoM ko eka prakRti se abhinnatA kA tathA eka prakRti kI paraspara bhinna una tIna guNoM se abhinnatA kA samarthana kaise kiyA jA sakegA? bauddha bhI samUhAlambana jJAna ko ekAkAra aura anekAkAra mAnatA hai, samUhAlambana jJAna svataH eka hai aura apane eka svarUpa kA saMvedanakArI hone se ekAkAra hai, kintu sAtha hI nIla, pIta Adi anekavidha saMvedanakArI hone se nIla-pItAdi anekAkAra bhI haiN| isa prakAra vaha ekAkAra bhI hai aura anekAkAra bhii| bauddha kI isa mAnyatA kA samarthana bhI anekAntavAda kI nIti se hI sambhava hai, anyathA eka jJAna meM paraspara viruddha ekAkAratA tathA anekakAratA kA samanvaya kaise ho sakatA hai ? ___ gautama ke nyAyadarzana tathA kaNAda ke vaizeSika darzana ke marmajJa manISiyoM ko bhI citrarUpa ke sambandha meM anekAntavAda kI zaraNa lenI par3atI hai, kyoMki citra koI eka atirikta rUpa nahIM hai kintu nIla, pIta Adi vibhinna rUpavAle avayavoM se utpanna honevAle avayavoM meM nIlatva, pItatvAdi vibhinna prakAroM se pratIyamAna nIla-pItAdi koI eka hI rUpa citra zabda se vyayahRta hotA hai / arthAt usa DhaMga ke dravya meM koI eka hI rUpa kathaJcit nIla-pIta-Adi aneka AkAroM se AliGgita hotA hai| isa liye yaha spaSTa hai ki ukta dArzanikoM ko yadi kucha bhI zIla, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 156 saMkoca athavA viveka ho, to unheM jainadarzana ke anekAntavAda ke viruddha eka zabda bhI nahIM bolanA cAhiye, kyoMki ve apane ko anekAntavAdI na mAnate hue bhI aisI aneka bAteM mAnate haiM jo anekAntavAda kI paridhi meM hI pallavita ho sakatI hai // 44 // pravyApyavRttiHguriNabhedamudIrya navyA, bhAvaM prakalpya ca kathaM na ziromaNe ! tvaMm / syAdvAdamAzrayasi sarvavirodhijetraM, brUmaH prasArya nijapANimiti tvadIyAH // 45 / ziromaNi ne saMyogAdi avyApyavRtti (apane prabhAva ke sAtha eka sthAna meM rahanevAle) guNoM ke Azraya meM una guNoM ke aAzraya kA bheda yathA zAkhA dvArA kapisaMyoga ke prAMzrayabhUta vRkSa meM mUla dvArA kapisaMyogI kA bheda tathA paTa Adi dravyoM ke Azraya meM ghaTatva Adi rUpoM se unakA abhAva jaise paTavAn bhUtala meM ghaTatvena paTAbhAva jaisA navIna abhAva mAnA hai, kintu syAdvAda ko svIkAra nahIM kiyA hai / ataH ziromaNi ko sambodhita karate hue isa padya meM kahA gayA ki jaba tuma ukta bheda aura ukta abhAva ko svIkAra karate ho, to unake upajIvya syAdvAda ko kyoM nahIM svIkRta karate ? yaha vAda to samasta virodhiyoM ke Upara vijaya prApta karanevAlA hai, isake dvArA hI kisI padArtha kA talasparzI pUrNajJAna prApta hotA hai aura isake AdhAra para hI ukta bheda tathA abhAva kA samarthana ho sakatA hai| phira tuma yadi isa syAdvAda ke samakSa sira nahIM jhukAnoge to apane asAdhAraNa tArkika hone kA garva kaise saMbhAla sakoge ? ataH tumhAre hita ko dhyAna meM rakhakara tumheM yaha buddhidAna karate haiM ki-lo hamArA yaha syAdvAda aura isake sahAre ajeya bano // 45 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] vizvaM hyalokamanupAkhyamalaM na bauddha ! soDhaM vicAramiti jalpasi yadvicArAt / kaH kIdRgeSa iti pRSTa iha tvadIyayakti tadvaThara ! bhautivicArakalpam // 46 // he bauddha ! tuma vizva ko asat. anirvacanIya tathA vicArAsaha jisa vicAra ke AdhAra para svIkRta karate ho, vaha kauna aura kaisA hai ? aisA pUchane para jo tumhArA uttara milatA hai vaha pAmaroM ke vicAra ke samAna nagaNya evaM doSagrasta hai| - isakA abhiprAya yaha hai ki-bauddhoM ne vizva ke bAre meM jo dhArapAe~ banA rakhI haiM ve kisI prAmANika vicAra para AdhArita na hone se amAnya haiN| kyoMki yadi ve apane matoM ko prAmANika vicAra para AdhArita mAneMge to unheM vicAra tathA usake aGgabhUta vAdI, prativAdI, madhyastha, vicArya-viSaya, pramANa aura vicAra ke liye apekSita niyama Adi kI satA avazya mAnanI pdd'egii| phira itane padArthoM ko sat, nirvAcya aura vicArasaha mAnate hue ve jagat ko isase viparIta arthAt asan, anirvAcya tathA vicArAsaha kaise mAna sakeMge ! aura yadi ve apane matoM ko prAmANika vicAra ke Azrita na mAnakara kevala apanI manaHprasUta kalpanA para hI unheM nirbhara kareMge to unake ve vicAra usI prakAra tyAjya aura upahAsya hoMge jisa prakAra mUtratyAga tathA cItkAra karate hue, bar3e-bar3e zveta dAMtavAle hAthI ke bAre meM kisI ga~vAra ke ye vicAra ki 'vaha eka bAdala hai, jo barasa rahA hai aura garaja rahA hai tathA pakSiyoM se yukta hai' / / 46 // bAhya parasya na ca dUSaNadAtamAtrAt, . svAmin ! jayo bhavati yena nayapramANaH / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 161 prAjJaiH kRtava bahudhAvayavi-prasiddhi ksaGkramAdatha taranti na dUSaNAni // 47 // he svAmin ! jJAna kA viSaya jJAna se bhinna hotA hai-isa pakSa meM doSa de dene mAtra se vijJAnavAdI ko vijayalAbha nahIM ho sktaa| kyoMki vidvAnoM ne naya aura pramANa ke bala para bar3e vistAra se avayavI kA sAdhana kiyA hai, aura avayavI kI siddhi-jJAna niravayava hotA hai aura ghaTa Adi avayavI dravya sAvayava hote haiM, ataH niravaya va jJAna sAvayava ghaTa Adi dravya kA paraspara abheda nahIM ho sktaa| anya zAstrakAroM ne avayavAvayavibhAva meM jo. doSa batAye haiM ve bhI atirikta avayavI kI siddhi meM bAdhaka nahIM ho sakate, kyoMki una doSoM kA saMkramaNa jJeya aura jJAna ke abhedapakSa meM bhI hotA hai| isalie una doSoM kA koI na koI samAdhAna donoM vAdiyoM ko karanA hI hogA // 47 // jJAnAgrahA vRti nirAvRtisaprakampAkampatvaraktimaviparyayatannidAnaH / taddezatetarasabhAgavibhAgavRttI, citretararavayavI na hi tattvato'nyaH // 48 // jJAnAgraha-jJAna aura agraha arthAt darzana tathA pradarzana, prAvRtinirAvati-AvaraNa tathA anAvaraNa, saprakampAkampatva-kampana aura prakampana arthAt sakriyatva tathA niSkriyatva, raktimaviparyaya-raktatva aura usakA viparyaya arthAt araktatva, tannidAna-raktatva aura paraktatva ke nimitta arthAt raktadravya kA saMyoga tathA raktadravya kA asaMyoga taddezatetara-taddezatva aura ataddezatva arthAt taddezasthiti tathA ataddezasthiti, sabhAgavibhAgavRtti-kisI aMzavizeSa se rahanA yA aMzanirapekSa Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] hokara samasta rUpa se rahanA, citretara-citrarUpa tathA citretara rUpa ina viruddhadharmoM ke samAveza se avayavI kI jo anekAtmakatA pratIta hotI hai vaha tAttvika nahIM apitu atAtvika hai| kyoMki ukta viruddha dharmoM kA sambandha vibhinna avayavoM meM hotA hai na ki avayavI meM / avayavI meM to unakA AropamAtra hotA hai| phalataH avayavoM se bhinna eka avayavI kI siddhi meM koI bAdhA nahIM hai, kyoMki- atAttvika anekatA tAttvika ekatA kA virodha nahIM kara sakatI // 48 // . dRSTo hyadRSTa iti ko nirapekSamAha, .. dezAvRtau sphuTamanAvRta eva deshii| deze calatyapi calatvamasau na dhatte, deza bhramAdavayavI bhramabhAjanaM no // 46 // _____ jo vastu darzana kA viSaya hai vaha nirapekSarUpa se darzana kA aviSaya hai, yaha bAta kauna kahatA hai ? arthAt yaha kisI kA bhI mata nahIM ho sakatA ki eka vastu eka hI apekSA se arthAt eka hI dRSTi se darzana kA viSaya bhI ho sakatI hai aura darzana kA aviSaya bhI ho sakatI hai| tAtparya yaha hai ki paraspara viruddha pratIta honevAle bhAvAbhAvAtmaka dharmoM kA eka vastu meM samAveza kisI eka dRSTi se nahIM ho sakatA hai kintu dRSTibheda se hI ho sakatA hai / deza-aMza kA AvaraNa hone para dezI-aMzI spaSTarUpeNa anAvRta hI rahatA hai, arthAt jisa samaya kisI aMzI kA koI eka aMza prAvRta hotA hai usa samaya vaha aMzI svayam anAvRta hI rahatA hai, phalataH AvaraNa aura anAvaraNa kA kisI eka vastu meM yugapat samAveza nahIM hotaa| isI prakAra deza-aMza ke gatimAn hone para bhI dezI-aMzI gatimAn nahIM hotA aura deza-aMza meM bhramaNa utpanna hone para bhI dezI-aMzI bhramaraNahIna rahatA hai, arthAt jisa samaya kisI aMzI kA koI eka aMza gatizIla ho uThatA hai athavA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 163 ghUmane lagatA hai usa samaya bhI vaha aMzI svayaM na gatizIla hotA hai aura na ghUmatA hI hai kintu nizcala aura sthira rahatA hai, phalataH gati evaM gatirAhitya jaise viruddha dharmoM kA samAveza eka vastu meM nahIM hotA // 46 / / saMyogatadvirahayozca gatiprakArabhedena tannilayatA-tadabhAvayozca / vRttiH svarUpanirataiva ca citrameka mityAdi te nayamataM samayAbdhikenaH // 50 // eka vastu meM saMyoga aura saMyogAbhAva tathA taddezAzritatva aura taddezAnuzritatva kI upapatti prakAra bheda se arthAt avacchedakabheda se ho jAtI hai, jaise usI vRkSa meM zAkhAvacchedena kapisaMyoga aura mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAva athavA zAkhAdyavacchedena saMyoga aura vRkSatvAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAva rahatA hai, evaM eka hI vastu usI deza meM eka kAla meM prAzrita aura kAlAntara meM anAzrita hotI hai| arthAta usI vastu meM ekakAlAvacchedena taddezAzritatva aura anyakAlAvacchedena taddezAnAzritatva rahatA hai / avayavoM meM avayavI kA avasthAna svarUpa nirata hai arthAt avayavI apane avayavoM meM na to ekadezena rahatA hai aura na samagradezena rahatA hai / kintu apane nijI svarUpa se vyAsajyavRtti hokara rahatA hai / citrarUpa anekarUpoM kI samaSTi nahIM hai kintu eka svatantra rUpa hai| nyAyazAstra ke ye mata he bhagavana ! Apake siddhAntasamudra ke phena ke samAna haiM; kyoMki jisa prakAra phena jalarAzi ke Upara usI kA rUpa-raMga dhAraNa kie hue tairatA huA dikhAI par3atA hai aura vAyu kA prAghAta-pAkara usI meM vilIna ho jAtA hai, jalarAzi se pRthak usakA astitva nahIM raha jAtA, usI prakAra nyAyazAstra ke mata meM syAdvAdasiddhAnta ke Upara usakI hI jaisI manoramatA dhAraNa kie dRSTigocara Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] hote haiM aura anta meM anekAntarUpI vAyu se Ahata ho usI meM samAM jAte haiM, unakA nirapekSa-prAmANya nahIM raha jaataa| ___ isa kathana kA Azaya yaha hai ki avayavI ke viruddha vibhinnavAdiyoM se uThAye jAnevAle praznoM, AkSepoM aura sandehoM kA nirAkaraNa nyAyazAstra kI jina yUktiyoM se kiyA jAtA hai unakA bala-saMvardhana tathA anuprANana syAdvAda kI ora se ina yuktiyoM kA viniyoga kiyA jAnA nyAyya hai / aura vastusthiti to yaha hai ki syAhAda kI saraNi se hI unakA upayoga saphala bhI ho sakatA hai kyoMki syAhAda ke anagraha se vaJcita hone para samasta mata ekAntavAdI ho jAne se nirbala, nissAra aura isIliye abhimata pakSa ke sAdhana evaM samarthana meM akSama ho jAte haiM // 50 // nAraNorapi pratihatizca samAnayogakSematvataH kila dhiyeti na bAhyabhaGgaH / yogyA ca nAsti niyatAnupalabdhiruccai nairAtmyamityupahataM nayavalgitaiste // 51 // jJAna kI sattA mAnakara jisa prakAra avayavI kA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra mUla avayava paramANu kA bhI nirAkaraNa nahIM kiyA jA sktaa| kyoMki jJAna aura paramANu ke yoga-kSetra samAna haiN| arthAt jo ApattiyA~ athavA anupapattiyA~ paramANu-pakSa meM uTha sakatI haiM tathA jJAnapakSa meM unheM dUra karane ke lie jina yuktiyoM ko apanAyA jA sakatA hai ve yuktiyA~ paramANu-pakSa meM bhI apanAyI jA sakatI haiM / phalataH bAhya artha kA arthAt jJAna se bhinna vastu kA abhAva siddha nahIM ho sktaa| niyata anupalambha ke bala se bhI bAhya artha kA abhAva siddha nahIM kiyA jA sakatA kyoMki jo bAhya artha yogya arthAt pratyakSa pramANa se grahaNa kiye jAne yogya haiM, jaise ghaTa-paTa Adi, unakA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 165 yathAsamaya upalambha hote rahane ke kAraNa unakA to niyata anupalambha hotA hI nahIM, hA~, jo bAhya artha ayogya haiM arthAt jinameM pratyakSa pramANa se grahaNa kiye jAne kI yogyatA hI nahIM hai jaise paramANu Adi, unake upalambha kI kadApi sambhAvanA na hone ke kAraNa unakA niyata anupalambha avazya hotA hai, kintu usase unakA abhAva siddha nahIM ho sktaa| kyoMki ghaTa, paTa Adi vastuoM ke astitva kA lopa ho jAne ke bhaya se aniyata anupalambha ko Azraya kA grAhaka na mAnakara niyatAnUpalambha ko hI prabhAva kA grAhaka mAnA jAtA hai| vaise atIndriya vastumAtra ke astitva kA lopa ho jAne ke bhaya se ayogyAnupalambha ko prabhAva kA grAhaka na mAnakara yogya anupalambhako hI prabhAva kA grAhaka mAnA jAtA hai / phalataH paramANu kA anupalambha yogya anupalambharUpa na hone ke kAraNa paramANu ke abhAva kA sAdhaka nahIM ho sktaa| parapakSa ko doSayukta ThaharAne ke dRr3ha abhiniveza se nyAyazAstra kI uparyukta yuktiyoM kA avalambana lekara bAhyArthabhaGgamUlaka anAtmavAda ke khaNDana kA jo yaha prakAra hai, he bhagavan mahAvIra ! vaha Apake hI nyAyAmRtamahodadhi ke bindu kA udgAra hai // 51 / / syAdvAdatastava tu bAhyamathAntaraGga, sallakSaNaM zabalatAM na jahAti jaatu| ekatvamullasati vastuni yena pUrNe, jJAnAgrahAdikRta-daizikabheda eva // 52 // he bhagavan ! Apake matAnusAra bAhya athavA prAntara koI bhI vastu syAdvAda kI paridhi ko lA~ghakara sat vastu ke lakSaNa zabalatA arthAt anekAntarUpatA kA parityAga kadApi nahIM karatI aura isI kAraNa pUrNa arthAt anantadharmAtmaka vastu meM jJAna, ajJAna Adi dharmoM dvArA jo kisI prakAra viruddha haiM, avyApyavRtti-bheda kI siddhi bhI hotI hai aura Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha hI ekatva arthAt abheda bhI kisI na kisI prakAra banA rahata hai // 52 // dezena dRSTa iha yaH sa mayA na dRSTo, dezena ceti vizadavyavahAra essH| saMyogatadvirahavannanu dezabhedA dekatra dezini viruddha nivezamAha // 53 // 'jisa vastu ko eka bhAga meM dekhA usI vastu ko anya bhAga meM nahIM dekhA, aisA vyavahAra spaSTa rUpa se loka meM dekhA jAtA hai aura isa vyava. hAra ke kAraNa hI bhAgabheda se eka hI vastu meM darzana aura pradarzana ina do viruddha dharmoM kA samAveza svIkAra kiyA jAtA hai tathA isa prakAra eka vastu meM viruddha evaM vibhinnarUpatA kI siddhi hotI hai| yadi yaha kahA jAe ki eka vastu kA darzana aura pradarzana ukta vyavahAra kA viSaya nahIM hai apitU vastU ke eka bhAga kA darzana aura anyabhAga kA pradarzana ukta vyavahAra kA viSaya hai, ataH usake AdhAra para eka vastu meM darzana aura adarzanarUpa viruddha dharmoM kA samAveza siddha nahIM ho sakatA, to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki aisA mAnane para eka vRkSa meM kapisaMyoga aura kapisaMyogAbhAva kI bhI siddhi nahIM hogii| kahane kA tAtparya yaha hai ki-'zAkhA meM vRkSa kapisaMyukta hai aura mUla meM kapi se asaMpukta hai' isa vyavahAra ke viSaya meM bhI yaha kahA jA sakegA ki yaha vyavahAra zAkhA meM kapisaMyoga aura mUla meM kapisaMyogAbhAva kA pratipAdana karatA hai na ki zAkhA aura mUla kI apekSA vRkSa meM una donoM ke astitva kA / phalataH isa vyavahAra ke AdhAra para vRkSa meM kapisaMyoga aura kapisaMyogAbhAva kI siddhi na ho sakane ke kAraNa kapisaMyoga kI avyApyavRttitA arthAt kapisaMyogAbhAva ke sAtha eka Azraya meM rahanA siddha na ho skegaa| ataH yaha nirvivAdarUpa se mAnanA par3egA ki jaise Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 167 eka hI vRkSa meM zAkhA, mUla Adi avacchedaka bheda se kapisaMyoga tathA kapuisaMyogAbhAva Adi paraspara virodhI dharma raha lete haiM vaise hI deza, kAla, puruSa Adi apekSAbheda se eka hI vastu meM darzana-pradarzana Adi paraspara virodhI dharma bhI raha sakate haiM; ataH vastu kI viruddha evaM vibhinnarUpatA atyanta yuktiyukta hai // 53 // yad gRhyate tadiha vastu gRhItameva, tad gRhyate ca na ca yattu gRhItamAste / itthaM bhidAmapi sa kiM na vidAGkarotu, yaH pAThito bhavati lakSaNabhaGgajAlam // 54 // jo vastu jisa samaya jAnI jAtI hai usa samaya vaha niyamena jJAta ho jAtI hai, parantu jo vastu 'jJAta' ho jAtI hai vaha niyamena 'jJAyamAna' - bhI ho, yaha bAta nahIM hai| tAtparya yaha hai ki vastu do samayoM meM jJAtakahI jAtI hai -1-jJAna kI utpatti ke samaya aura 2-jJAna kI nivRtti ho jAne ke smy| pahale samaya meM jJAna kI vidyamAnatA hone se vastu jJAta hone ke sAtha jJAyamAna bhI ho sakatI hai kintu dUsare samaya meM jJAna kI vidyamAnatA na hone se vastu jJAta to hogI para jJAyamAna nahIM ho sakatI, kyoMki koI bhI vastu jJAyamAna tabhI ho sakatI hai jaba usakA jJAna vidyamAna hotA hai| vastu kI jJAyamAnatA aura jJAtatA ke uparyakta vivecana kA niSkarSa yaha hai ki jJAyamAna vastu meM jJAtatva aura ajJAtatva ke samAveza kI sambhAvanA to nahIM hai para jJAta vastu meM jJAyamAnatva aura ajJAyamAnatva ke samAveza meM koI bAdhA nahIM hai / phalataH eka hI vastu meM jJAyamAnatva aura ajJAyamAtvarUpa viruddha dharmoM kA samAveza hone se vastu kI viruddha evaM vibhinnarUpatA kI siddhi hotI hai| ___ yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki jaba vastu kA svarUpa viruddha evaM vibhinnarUpAtmaka haiM tava sabhI logoM ko usake svarUpa kI pratIti kyoM Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] nahIM hotI ? isakA uttara yaha hai ki jaba kisI bhI manuSya ko vastu kI pratIti hotI hai taba use usa vastu ke samasta rUpa kI avivikta pratIti hotI hai, kyoMki jaba vastu viruddha, aviruddha, svAzrita, parAzrita tathA anAzritarUpa ananta dharma-paryAyoM kI abhinna samaSTirUpa hai taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki vastu kI prAMzika hI pratIti hotI hai aura pUrNa pratIti nahIM hotI, hAM yaha avazya hai ki sarva-sAdhAraNa ko vastu ke samasta rUpoM kI vivikta evaM vispaSTa pratIti nahIM hotI kyoM ki isa prakAra kI pratIti ke liye syAdvAdI dRSTi honA Avazyaka hotA hai aura jise yaha dRSTi prApta hai, jisane vastu kI utpatti, vikAsa aura sthairyarUpa lakSaNoM ke bhaGgajAla kA adhyayana kiyA hai use vastu kI anantarUpatA kI spaSTa pratIti hotI hI hai| ataH yukti aura pramANa se jaba vastu kA yaha ananta vizAla svarUpa siddha hotA hai taba sAmAnya mAnava ko usakI spaSTa pratIti na hone ke kAraNa use asvIkAra kara denA ucita nahIM hai apitu usakI spaSTa-pratIti prApta karane ke liye dRSTi ko syAdvAda ke aJjana se vimala aura grahaNapaTu banAne ke nimitta anekAntadarzI prAcAryoM kA satsaMga karanA apekSita hai // 54 / / tattvaM hyabuddhayata zizurbhavataH kiledaM, SaDvArSiko'pi bhagavannatimuktakarSiH / jAnanti ye na gatavarSazatAyuSo'pi .... dhik teSu mohanRpateH paratantrabhAvam / / 55 / / he bhagavan ! chaH varSa kI AyUvAlA ApakA kRpApAtra bAlaka.jise atimuktaka RSi kI avasthA prApta hai. jise usa choTI Ayu meM hI anekAntatA kA darzana hone lagA hai aura jisane usI Ayu meM mAtA kI AjJA prApta karake jainazAstrokta dIkSA grahaNa kI hai, jisa vastu ko vaha avagata kara letA hai use anya zAstroM ke suvikhyAta ativRddha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [166 vidvAn bhA nahIM jAna pAte, ve isa dayanIya ajJAnadazA meM kyoM par3e rahate haiM ? isaliye ki jaba unheM kisI vastu kA aMzataH tattvadarzana prApta hotA hai to ve usI ko vastu kI pUrNatA mAna baiThate haiM, unheM ahaGkAra ho jAtA hai ki unhoMne usa vastu ko pUrNarUpeNa jAna liyA hai, aba unheM usake sambandha meM kucha aura jAnanA zeSa nahIM hai / phalataH usa vastu ke viSaya meM anya navIna jAnakArI prApta karane kI AkAMkSA samApta ho jAtI hai, unakI yaha manovRtti kyoM hotI hai ? __isaliye ki eka aisI mithyAdRSTi ne jo nitAnta nindya evaM tyAjya hai, unheM cirakAla se AkrAnta kara rakhA hai| ataH jaba taka isa mithyA dRSTi se unakA piNDa nahI chUTatA taba taka unakI isa ajJAnadazA kA anta honA asambhava hai| aura yaha pUchA jAya ki unakA isa dRSTi se piNDa chur3Ane kA kyA upAya hai to isakA eka hI upAya hai ki ve anekAntadarzI prAcAryoM kI zaraNa meM jAkara unase tattvajJAna kI zikSA prApta kareM // 55 // prAvRtyanAvRtipade'pi samA digeSA, jAtyAvRtau bhavati vainayiko kathaM dhIH / citrA ca jAtiravayavyapi tadvadeva, citro bhavanna tanute bhuvi kasya citram // 56 // jo rIti eka hI vastu ke dRSTa aura adRSTa hone meM tathA jJAyamAna aura ajJAyamAna hone meM batAI gaI hai vahI usake prAvRta tathA anAvRta hone ke sambandha meM bhI samajhanI cAhiye / arthAt jisa prakAra vahI vastu aMzabheda se dRSTa bhI hotI hai aura adRSTa bhI, jJAyamAna bhI hotI hai aura prajJAyamAna bhI, usI prakAra azabheda se vahI vastu prAvRta bhI ho sakatI hai aura anAvRta bhii| phalataH AvRtatva aura anAvRtatva ke sambandha se bhI vastu kI viruddha evaM vibhinnarUpatA siddha hotI hai| . Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 170 yadi yaha kahA jAe ki jisa samaya vastu ke kisI aMza ke sAtha AvaraNa kA sambandha hotA hai usa samaya vaha vastu athavA usakA pariNAma AvRta nahIM hotA una donoM kA darzana to usa samaya bhI hotA hai, kamI kevala itanI hI rahatI hai ki usa samaya usake pariNAma ke vizeSa rUpa kA darzana nahIM hotaa| arthAt aMza ke prAvaraNa kAla meM yaha nizcaya nahIM ho pAtA ki isa vastu kA pariNAma kitanA hai ? yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isakA sIdhA artha yahI hotA hai ki aMza ke sAtha AvaraNa kA sambandha hone kI dazA meM vastu aura usake parimANa to Avata nahIM hote para parimANa kI hastatva-dvihastatva Adi jAti AvRta ho jAtI hai, kintu isa bAta ko svIkRta karanA sambhava nahI hai, kyoMki aisA mAnane para jaba samAna parimAraNa ke do dravyoM meM kisI eka hI dravya kA aMzAvaraNa hogA taba dUsare dravya ke parimAraNa meM hastatvAdi jAti kA jJAna na ho sakegA, kAraNa ki jAti donoM dravyoM ke parimANa meM eka hI hai aura vaha aMzAvaraNavAle dravya ke parimANa meM AvRta ho cukI hai| isake atirikta dUsarA doSa yaha hai ki parimANa kI pahacAna meM paTutA prApta kiye hue vyakti ko samAna parimANa vAle prAvaraNahIna dravya ke AdhAra para aMzAvata dravya ke parimANa meM bhI hastatva Adi jAti kA nizcaya hotA hai para jAti ko AvRta mAnane para na ho skegaa| tIsarA doSa yaha hai ki jisa dravya kA pariNAma caur3AI aura lambAI donoM ora hAthabhara hai aura caur3AI kI aura AdhA bhAga DhakA hai tathA lambAI kI ora pUrA bhAga khulA hai caur3AI kI ora usa dravya ke parimANa kI jAti kA arthAt usake hAtha bhara hone kA nirNaya to nahIM hotA para lambAI kI ora hotA hai kintu jAti ko prAvRta mAnane para yaha nirNaya na ho skegaa| isa doSa ke nivAraNArtha yadi parimANagata jAti ko dravya kI kevala caur3AI kI ora hI AvRta aura lambAI kI ora anAvRta mAnA jAegA to jAti ko citra arthAt apekSAbheda se AvRtatva aura anAvRtatva Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 171 rUpa viruddhaM-dharmoM kA Azraya mAnanA hogA, phira jAti ko jaba isa prakAra anekAntarUpa mAnanA hI par3atA hai taba dravya ko anekAntarUpa na mAnane meM koI kAraNa nahIM raha jaataa| ataH vastu kI anekAntarUpatA nirvivAdarUpa se sabhI ko svIkAra karanA anivArya hai / / 56 / / ekatra dezabhidayAnubhavena kampAkampAvapi prakRtavastuni bhedako staH / dhIviplavopagamatazca na cedvibhAga saMyogabhedaparikalpanayA ca ghoSaH // 57 // jisa samaya kisI vRkSa ke eka bhAga meM kampa hotA hai aura dUsarA bhAga niSkampa rahatA hai usa samaya vRkSa meM kampayukta bhAga kI ora kampa kA aura niSkampa bhAga kI ora kampAbhAva kA anubhava hotA hai / isaliye avayava ke bheda se vakSa meM kampa tathA kampAbhAvarUpa viruddha dharmoM kA samAveza mAnA jAtA hai aura isI kAraNa vRkSa kI anekAntarUpatA bhI mAnanI par3atI hai| yadi yaha kahA jAya ki vRkSa ke kisI avayava meM kampa tathA anya avayava meM kampAbhAva kI dazA meM vakSa meM jo kampa kA anubhava hotA hai vaha bhrama hai aura bhrama se viSaya kI siddhi nahIM hotI, ataH usa dazA meM vRkSa niSkampa hI rahatA hai, phalataH kampa aura kampAbhAva ke samAveza ke AdhAra para vakSa kI anekAntarUpatA siddha nahIM ho sakatI, to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki aisA mAnane para kampayukta bhAga kI ora vRkSa para dRSTi par3ane se jaise vRkSa meM kampa kA bhrama hotA hai usI prakAra niSkampa bhAga kI ora dRSTi par3ane para bhI vakSa ke kampa kA bhrama hone lagegA, aura vRkSa ke eka bhAga meM kampa hone ke samaya yadi usa bhAga meM vRkSa ko bhI kampayukta mAnA jAyagA taba vRkSa meM kampa kA jJAna yathArtha hogA aura vaha niSkampa bhAga kI ora vRkSa ke sAtha netra kA saMyoga hone para nahIM hogA kintu kampayUkta bhAga kI ora netra kA saMyoga hone se hI hogaa| kyoMki isa pakSa meM yaha niyama mAnA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] jAegA ki kisI dravya meM avyApta hokara rahanevAle padArtha kA darzana tabhI hotA hai jaba usa dravya ke sAtha netra kA saMyoga usa bhAga meM ho, jisa bhAga meM vaha dravya isa avyApyavatti dharma kA Azraya hotA ho, yadi yaha kahA jAya ki vRkSa ke eka bhAga meM kampa hone ke samaya vRkSa ko niSkampa mAnane ke pakSa meM bhI yaha niyama mAnA jAegA ki vRkSa meM kampa kA bhrama hone ke liye vakSa ke jisa bhAga meM kampa hotA hai usa bhAga kI ora vRkSa ke sAtha netra kA saMyoga apekSita hai, ataH niSkampa bhAga kI ora vRkSa ke sAtha netra kA saMyoga na hone se vRkSa meM kampa ke bhrama kI Apatti na hogI, to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isa niyama kI kalpanA kA koI AdhAra nahIM hai, kampayukta bhAga kI ora hI dRSTi par3ane para vRkSa meM kampa kA jJAna honA aura niSkampa bhAga kI ora dRSTi par3ane para kampa kA jJAna na honA hI ukta niyama kI kalpanA kA AdhAra hai, yaha kathana ucita nahIM hai kyoMki isa ghaTanA kI upapatti vakSa meM avyApyavati kampa kA udaya mAna lene se bhI ho jAtI hai, aura vRkSa ke eka bhAga meM kampa hone ke samaya vRkSa ko kampayukta mAnane ke pakSa meM niSkampa bhAga kI ora vRkSa para dRSTi par3ane se vRkSa meM kampa ke jJAna kA janma rokane ke liye jisa niyama kI carcA kI gaI hai usa ke AdhArahIna hone kA prazna hI nahIM uThAyA jA sakatA, kyoMki vRkSa meM avyApta hokara rahanevAle saMyogAdi anya dharmoM kI usa prakAra kI pratIti ke nivAraNArtha vaha niyama pahale se hI svIkRta hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi avayavI meM pratIta hAnevAle kampa ko avayavagata mAnakara avayavI ko niSkampa mAnA jAegA to avayavI meM pratIta honevAle anya samasta dharmoM meM bhI yahI nyAya lagegA aura usakA pariNAma yaha hogA ki avayavI nirdharmaka hone se tuccha ho jAegA aura avayavI ke tuccha hone para sarvatra zUnyavAda kI dundubhi baja uThegI / tAtparya yaha hai ki jo dharma jahA~ pratIta hotA hai yadi vahA~ Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 173 usakA astitva mAnanA Avazyaka na hogA to kisI dUsare sthAna meM usakA astitva kyoM mAnA jAegA? phalataH dharma kA astitva sarvathA lupta ho jAegA, pratIta honevAle samasta padArtha astitvahIna ho jAe~ge, pratItiyAM vastumUlaka na ho vAsanAmUlaka ho jAe~gI aura pratItiyoM ke vAsanAmAtramUlaka hone kA hI artha hai zUnyavAda / ___tIsarI bAta yaha hai ki zAkhA meM kampa hone ke samaya yaha pratIti hotI hai ki vRkSa apane zAkhAbhAga meM kampita ho rahA hai| isa pratIti meM vRkSa aura zAkhA donoM ke sAtha kampa kA sambandha bhAsita hotA hai, ataH yadi zAkhA ko kampayukta evaM vRkSa ko niSkampa mAnA jAegA to ukta pratIti ko vRkSa aura zAkhA meM bhAsamAna kampa ke sambandhoM ke viSaya meM bhramAtmaka mAnanA hogA, kyoMki vRkSa ko niSkampa mAnane para kevala vakSa ke sAtha hI kampa kA sambandha nahIM hogA yaha bAta nahIM hai apitu zAkhA ke sAtha bhI vaha kampakA sambandha na hogA jo ukta pratIti meM zAkhA ke sAtha bhAsita hotA hai / abhiprAya yaha hai ki ukta pratIti meM vRkSa ke sAtha kampa kA samavAya-sambandha tathA zAkhA ke sAtha avacchedakatA-sambandha bhAsita hotA hai| para vRkSa ko niSkampa mAnane para ye donoM hI sambandha nahIM bana skte| yadi yaha kahA jAe ki vRkSa ko niSkampa mAnane para vRkSa ke sAtha kampa kA samavAya-sambandha mAnane meM koI bAdhA nahIM hai, to ThIka nahIM hai, kyoMki jaba koI dharma kisI avayavI meM aMzataH samaveta hotA hai tabhI usakA avayava usa dharma kA avacchedaka hotA hai, anyathA nhiiN| yadi yaha kahA jAya ki ukta pratIti meM vakSa aura zAkhA donoM ke sAtha kampa ke samavAya-sambandha kA hI bhAna hotA hai, kintu vRkSa ke niSkampa hone se usameM samavAyasambandha se jo kampa kA bhAna hotA hai usa aMza meM vaha pratIti bhrama hai, aura zAkhA ke sakampa hone se zAkhA meM jo samavAya sambandha se kampa kA bhAna hotA hai usa aMza meM vaha pratIti pramA hai, to yaha kalpanA bhI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] ucita nahIM hai kyoMki vRkSa aura zAkhA donoM meM samavAya-sambandha se kampa kA bhAna mAnane para pratIti kA yaha prAkAra nahIM hogA ki 'vRkSa apane zAkhAbhAga meM kampita ho rahA hai' kintu usakA AkAra hogA 'vRkSa aura zAkhA donoM kampita ho rahe haiN|' ataH 'bRkSa apane zAkhAbhAga meM kampita ho rahA hai' isa lokasiddha pratIti ke anurodha se vRkSa ko samavAya sambandha se tathA zAkhA ko avacchedakatA-sambandha se kampayukta mAnanA anivArya hai| . ___ cauthI bAta jalayukta sthira aura asthira do pAtroM meM tadvat hI candra ke dikhAI dene kI hai aura usase yaha prazna uThatA hai ki jaise sthira jala meM sthira candra aura asthira jala meM asthira candra do prakAra ke dikhAI dete haiM vaise hI vRkSa do kyoM nahIM dikhAI dete ? isa prazna kA uttara hai pRthak-pRthak aAdhAroM kA honA; kintu vRkSa ke avayava eka dUsare se pRthak nahIM hai, unake bIca vyavadhAna, karanevAlI unase pRthak koI vastu bhI nahIM hai ataH unameM eka vRkSa kA dA dikhAI denA kathamapi sambhava nahIM hai| isa para yadi yaha kahA jAya ki- yaha uttara to vRkSa ko niSkampa mAnane para bhI diyA jA sakatA hai, to ThIka nahIM haiM kyoMki ukta uttara se vRkSa kI anekAntarUpatA kA nirAkaraNa nahIM ho sktaa| kyoMki ukta uttara meM hI yaha bAta AjAtI hai ki vakSa apane avayavoM se abhinna bhI hai aura bhinna bhI hai, abhinnatA apRthagabhUtatA-rUpa hai aura bhinnatA anyatva athavA vaidharmarUpa hai| pA~cavIM bAta yaha hai ki jaba kisI avayavI dravya ke kisI avayava meM kampa hogA taba usa avayavI meM bhI kampa kA honA anivArya hai, kyoMki avayavI kI sthiti avayava se pRthak na hone ke kAraNa jisake samparka se avayava meM kampa hotA hai usakA samparka avayavI meM rokA nahIM jA sktaa| yadi kisI ekamAtra avayava ke kampa kI utpatti ko rokane ke liye avayavI ko hI kampa kA virodhI mAna liyA jAegA to kisI bhI avayavI meM kadApi kampa nahIM ho sakegA, hogA kevala Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 175 paramANu meM, aura usa dazA meM kampa kA pratyakSa asambhava ho jaaegaa| isa doSa se isa bAta ko chor3akara yadi yaha kahA jAya ki avayavI meM kampa hone ke liye usake samasta avayavoM meM kampa paidA karanevAle kAraNoM kA sannidhAna apekSita hotA hai, ataH jaba kisI eka hI avayava meM kampa ke kAraNa kA sannidhAna hotA hai usa samaya avayavI meM kampa kI utpatti nahIM ho sakatI. to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para koI manuSya kabhI bhI avayavI ko kampita karane kA sAhasa hI na kara sakegA, tathA avayavI ko kampita karane ke liye samasta avayavoM ko kampita karane vAle kAraNoM ko ekatra karanA hogA aura una saba kAraNoM kA jJAna duSkara hone ke nAte usa kArya meM manuSya kI pravRtti na ho skegii| ___ chaThI bAta jisakI carcA padya ke uttarArdha meM spaSTarUpa se kI gaI hai, yaha hai ki avayava ke kampa ke samaya yadi avayavI ko kampahIna mAnA jAegA to kampayukta avayava se jitane bhI dravyasaMyukta aura . vibhakta hoMge una sabhI ke sAtha avayavI ke bahuta se saMyogaja-saMyoga tathA vibhAgaja-vibhAga mAnane hoMge aura una saMyogoM tathA vibhAgoM ke punarjanma ko rokane ke liye una saMyogoM aura vibhAgoM ko unhIM ke prati alaga-alaga pratibandhaka mAnanA hogA, aura yaha kalpanA atyanta gaurava-grasta hogii| abhiprAya yaha hai ki avayava ke kampa ke samaya yadi avayavI meM bhI kampa hogA to jina-jina sthAnoM se avayava ke saMyoga aura vibhAga hote haiM una-una sthaloM se avayavI ke bhI saMyoga aura vibhAga avayavI ke kampa se hI utpanna ho jAeMge aura avayavI ke kampa kI nivRtti ho jAne ke kAraNa una saMyogoM aura vibhAgoM kA punarjanma nahIM hogA, parantu avayava ke kampa ke samaya yadi avayavI kampahIna rahegA to avayava ke saMyogI aura viyogI sthAnoM se avayavI ke jo saMyoga aura vibhAga hoMge unake prati avayava ke saMyoga aura Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] vibhAgoM ko hI kAraNa mAnanA hogA, phira avayava ke saMyoga tathA vibhAgarUpa kAraNa jaba taka bane raheMge taba taka unake dvArA avayavI ke saMyoga tathA vibhAgoM ke punarjanma kA saMkaTa banA rhegaa| phalataH usa saMkaTa ko TAlane ke liye avayavI ke saMyoga tathA vibhAgoM ko unakI apanI utpatti ke prati pratibandhaka mAnanA hogaa| ataH avayava meM kampa hone ke samaya avayavI ko niSkampa mAnanA upayukta na hogA, aura jaba kampayukta avayava meM avayavI ko sakampa aura kampahIna avayava meM niSkampa mAnA jAegA taba kampa aura kampAbhAva ke sahasanniveza se avayavI kI anekAntarUpatA aparihArya hogI / / 57 / / na vyApyate yadi bhidAnubhayAzrayatvA-- dekatra raktimaviparyayayovirodhaH / sarvatra tacchabalatApratibandhasiddhi-, durvAdikumbhi-madamadana-siMhanAdaH // 58 // jo vastra lAla raMga se prAdhA raMgA aura prAdhA binA raMgA huA hotA hai, usameM raMge bhAga meM raktatA aura binA raMge bhAga meM raktatA kA abhAva hotA hai, kintu kisI eka hI bhAga meM raktatA kA abhAva nahIM hotaa| isaliye raktatva aura raktatAbhAva meM 'eka bhAga meM eka Azraya kA na honA' rUpa virodha hotA hai, para isa virodha meM rakta aura arakta ke bheda kI vyApti nahIM ho sktii| arthAt yaha niyama nahIM ho sakatA ki raktatva aura raktatvAbhAva ke Azraya paraspara bhinna hI hote haiM. kyoMki ukta prakAra meM eka hI vastra meM bhAgabheda se raktatva tathA raktatvAbhAva donoM kA anubhava hotA hai, phira jaba viruddha dharmoM meM Azrayabheda kA niyama siddha nahIM ho sakatA to isakA artha yaha hogA ki jina dharmoM meM virodha hotA hai unameM ekAntataH virodha hI nahIM hotA, apitu kisI eka apekSA se virodha tathA anya apekSA se avirodha bhI hotA hai, evaM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 177 una dharmoM meM eka dharma ke Azraya meM dUsare dharma ke Azraya kA sarvathA bheda hI nahIM hotA kintu kisI eka dRSTi se bheda tathA dUsarI dRSTi se abheda bhI hotA hai, phalataH saMsAra ke samasta padArthoM meM virodha tathA avirodha evaM bheda tathA abheda kI zabalatA arthAt mizrita sthiti kA niyama niSpanna hotA hai| isa bAta ko sattA tathA pAnakarasa ke udAharaNa se samajhA jA sakatA hai jaise sattA dravyatva se viziSTa hokara dravya meM hI tathA guNatva se viziSTa hokara guNa meM hI rahatI hai, isaliye viziSTa svarUpa kI dRSTi se dravyatva-viziSTa sattA tathA guNatva-viziSTa sattA meM paraspara virodha aura unake Azraya dravya tathA guNa meM paraspara bheda hotA hai / parantu dravyatva tathA guNatva vizeSaraNoM se mukta vizuddhasattA kI dRSTi se na to usameM virodha hI hotA hai aura na usake Azraya meM hI bheda hotA hai; arthAt dRSTibheda se sattA meM sattA kA virodha bhI hotA hai aura avirodha bhI evaM usake AzrayoM meM bhI dRSTibheda se bheda bhI hotA hai aura abheda bhii| __ pAnaka rasa kI bAta yaha hai ki soMTha, miraca, ilAyacI, kisamisa, piztA aura cInI Adi dravyoM ko dUdha meM pakAkara eka peya taiyAra kiyA jAtA haiM, usa peya kA rasa eka mAtra tItA, kaDA , kasailA yA mIThA hI nahIM hotA, kintu usameM DAle hue dravyoM ke vibhinna rasoM kI samasta vizeSatAe~ vidyamAna rahatI haiM, vaha rasa una dravyoM ke apane nijI rasoM se vilakSaNa hotA hai| tAtparya yaha hai ki pAnasa rasa ke niSpAdaka dravyoM kI apekSA kaTutA, madhuratA Adi rasajAtiyoM meM paraspara virodha tathA una jAtiyoM ke AzrayabhUta rasoM meM paraspara bheda hotA hai, kintu tattat dravyoM ke mizraNa se taiyAra kiye gaye peya dravya kI apekSA una jAtiyoM meM avirodha tathA unake AzrayabhUta peya rasa meM abheda hotA hai, ThIka yahI bAta jagat ke saba padArthoM ke sambandha meM hai / ataH jagat kA pratyeka Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] padArtha anekAntarUpa hai, padArtha mAtra kI anekAntarUpatA kI yaha siddhi anekAntadarzI prAcAryoM kA vaha gambhIra siMhanAda hai jo ekAntasiddhAnta ke durdAnta vAdi-gajendroM ke mada ko cUrNa-vicUrNa kara detA hai / / 58 // * taddezatetarapade'pi samA digeSA, citretaratva-viSaye'pyayameva pnthaaH| dravyakatAvadavigItatayA pratIteH, kSetrakatApi na ca vibhramabhAjanaM syAt / / 56 // eka vastu meM raktatva tathA araktatva ke samAveza ke sambandha meM jo paddhati batAI gaI hai vahI taddezatva tathA ataddezatva evaM citratva tathA citretaratva ke ekatra samAveza ke sambandha meM bhI grahaNa karanI caahie| arthAt ina virodhI dharmoM ke samAveza meM kathaJcid bhinnatA hote hue bhI vastu kI ekatA akSuNNa samajhI jAnI caahiye| isI prakAra jaise paryAyoM ke bheda se dravya meM bheda hone para bhI usakI ekatA bhrama kI vastu nahIM mAnI jAtI hai kyoMki usameM honevAlI ekatA kI pratIti abAdhita rahatI hai, vaise hI jisa kSetra meM bhinna-bhinna prakAra ke aneka dravya ekatra hI eka-dUsare se sambaddha hote haiM usa kSetra kI ekatA bhI bhrama kI vastu nahIM mAnI jA sakatI, kyoMki saMsargI dravyoM ke bheda se bhinnatA rahane para bhI usameM rahanevAlI ekatA kI pratIti abAdhita rahatI hai / / 56 // sthuulaannubhedvdbhinnpraanpeksssvyaapketr-nissedhk-shuunyvaadaaH| etena te'bhyupagamena hatAH kathaJcit, svacchAsanaM na khalu bAdhitumutsahante // 6 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 176 he bhagavan ! zUnyavAda meM paryavasita honevAle sthUlatva, aNutva pAdirUpa meM vastu kI sattA ke niSedha Apake kathaJcit abhyupagama kI nIti se nirasta hone ke kAraNa Apake syAdvAdazAsana ko bAdhA pahu~cAne meM asamartha haiN| jainadarzana meM jagat ke pratyeka padArtha ko ananta dharmoM kA abhinna sthAna mAnA jAtA hai aura saptabhaGgI nayavAkya se pratyeka dharma kA bodha karAyA jAtA hai tathA vAkya ke pratyeka bhaMga kI racanA 'syAt' zabda se kI jAtI hai / udAharaNArtha AtmA ke ananta dharmoM meM se astitva dharma kA bodha karAne ke liye saptabhaGgI nyAya kA prayoga nimna prakAra se kiyA jA sakatA hai (1) syAdasti-kathaJcit hai| (2) syAnnAsti-kathaJcit nahIM hai| (3) syAdasti ca nAsti ca-kathacit hai aura kathaJcit nahIM bhI (4) syAdavaktavyaH-kathaJcit avAcya hai| (5) syAdasti cAvaktavyazca-kathaJcit hai tathA kathaJcit avAcya hai| (6) syAnnAsti cAvaktavyazca-kathaJcit nahIM hai tathA kathaJcit avAcya hai| (7) syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca-kathaJcit hai, kathaJcit nahIM hai tathA kathaJcit avAcya hai| vastu kI mAnyatA ke sambandha meM jainadarzana kI isa dRSTi ko hI 'syAdvAda' zabda se vyavahRta kiyA hai / isake viruddha bauddhoM kA yaha kathana hai ki syAdvAda kA yaha zAsana saMgata nahIM hai kyoMki yaha anantadharmAtmaka vastu ke astitva para bhI pratiSThita ho sakatA hai aura vastu kA astitva kisI bhI rUpa meM siddha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki bastu kA astitva yadi mAnA jAegA to use sthUla, aNu, bhinna, abhinna, Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] sApekSa, nirapekSa, vyApaka athavA avyApaka inhIM rUpoM meM se kisI rUpa meM mAnanA hogA, para inameM kisI bhI rUpa meM use nahIM mAnA jA sktaa| jaise vastu ko sthUla rUpa meM svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki yadi use sthUlarUpa meM hI svIkAra kiyA jAegA to aNu vastu ke na hone se vastuoM kI sthUlatA meM nyUnAdhikya nahIM hogA, yaha isa liye ki vastuoM kI sthUlatA kA nyUnAdhikya unheM niSpanna karanevAle aNuoM kI saMkhyA ke nyUnAdhikya para hI nirbhara hotA hai| vastu ko aNurUpa meM bhI nahIM svIkAra kiyA jA sakatA kyoMki vastu yadi aNurUpa hogI to usakA pratyakSa na ho sakane ke kAraNa loka-vyavahAra kA uccheda ho jaaegaa| vastu ko bhinnarUpa meM bhI svIkRta nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vastu yadi bhinna hogI to apane Apa se bhI bhinna hogI aura apane Apa se bhinna hone kA artha hogA apanepana kA parityAga arthAt shuunytaa| vastu ko abhinnarUpa meM bhI svIkRta nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki yadi vastu kA svabhAva abhinna hogA to koI vastu kisI se bhinna na hogI, phalataH ghor3e, baila Adi kI paraspara bhinnatA kA lopa ho jAne se eka ke sthAna meM dUsare ke samAna viniyoga kI Apatti hogii| vastu ko sApekSa rUpa meM bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki isa pakSa meM pratyeka vastu ke sApekSa hone se apekSAtmaka vastu ko bhI sApekSa kahanA hogA, jisakA phala yaha hogA ki apekSA ko kalpanA ke anavasthAgrasta hone se vastu kI siddhi asambhava ho jaaegii| nirapekSarUpa meM bhI vastu kI sattA nahIM mAnI jA sakatI, kyoMki vastu ko nirapekSa mAnane para pUrva aura uttara avadhi kI bhI apekSA samAna ho jAne se pratyeka vastu ko anAdi aura ananta mAnanA par3a jAegA aura usake phalasvarUpa vastu ke asaMkhya padArthoM kI lokasiddha sAditA aura sAntatA kA lopa ho jaaegaa| vastu ko vyApakarUpa meM bhI nahIM Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [ 181. nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vyApakatA ko yadi vastu kA svabhAva mAnA jAegA to pratyeka padArtha kA sarvatra astitva hone se saba sthAnoM meM saba padArthoM ke pratyakSa kI Apatti hogii| vastu ko avyApaka bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki avyApakatA ko yadi vastu kA svabhAva mAnA jAegA to usake loka-sammata Azraya meM bhI usakI vyApti kA lopa ho jAne se usake nitAnta asattva-zUnyatA kI prasakti hogii| isa prakAra vastu kI sattA ke zUnyatA-grasta ho jAne se anantadharmAtmaka vastu ke astitvarUpa upajIvya kI siddhi na hone ke kAraNa syAdvAda kI pratiSThA asambhava hai| . bauddhoM ke isa AkSepa ke uttara meM jainoM kA kathana yaha hai ki 'vastu ke sthUlatva, aNutva Adi jina dharmoM kA niSedha uparyakta rIti se kiyA gayA hai ve saba dharma vastu meM apekSAbheda se kathaJcit vidyamAna haiM / vastu meM una dharmoM ko svIkAra karane para jo doSa batAye gaye haiM ve una dharmoM ko ekAntataH svIkAra athavA asvIkAra karane para hI sambhava haiM, ataH una dharmoM ke abhinna prAspadarUpa meM vastu kI siddhi hone meM koI bAdhA na hone se syAdvAda-zAsana para kisI prakAra koI aA~ca nahIM AegI / / 60 // etena te guNaguriNatvahatenirastaM, nairAtmyamoza samaye'nupalabdhitazca / prAtmA yadeSa bhagavAnanubhUtisiddha, . ekatvasaMvalitamUrtiranantadharmA // 61 // he Izvara ! guNa aura guNI meM bheda kA abhAva tathA anupalabdhi se prasakta honevAlA yaha nairAtmya Apake syAdvAda-zAsana meM anAyAsa hI nirasta ho jAtA hai kyoMki isa zAsana ko vaha anubhava prApta hai jisake sAkSya para ananta dharmAtmaka eka vyakti ke rUpa meM AtmA ke Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ] astitva kI siddhi aparihArya hai // 61 // bhinnakSaraNeSvapi yadi kSaraNatA prakalpyA, klupteSu sA'stviti jagatkSaNikatvasiddhiH / tadravyatA tu vijahAti kadApi no tat santAnatAmiti tavAyamapakSapAtaH / / 62 / / nyAyadarzana meM AtmA ko ekAnta nitya aura bauddhadarzana meM ekAntakSaNika mAnA gayA hai, kintu bhagavAn mahAvIra kA syAdvAda-zAsana nitAnta pakSapAtarahita hai| ataH usake anusAra prAtmA na kevala nitya aura na kevala kSaNika hai apitu apekSAbheda se nityaM bhI hai aura sAtha hI kSaNika bhii| tAtparya yaha ki AtmA zabda kisI eka vyakti kA bodhaka na hokara eka aise arthasamUha kA bodhaka hai jisameM koI eka artha nitya aura anya artha kSaNika hai, jo artha nitya hai usakA nAma hai dravya aura jo artha anitya haiM una sabakA nAma hai paryAya / isa prakAra prAtmA dravya, paryAya ubhayAtmaka hai aura dravyAtmanA nitya tathA paryAyAtmanA kSaNika hai| dIdhitikAra raghunAtha ziromaNi ne kSaNa ko atirikta padArtha aura kSaNika mAnA hai| isa mata kI AlocanA karate hue granthakAra kA kathana hai ki-navIna dharmI aura dharma kI kalpanA karane kI apekSA pUrvataH siddha padArthoM meM dharmamAtra kI kalpanA meM lAghava hotA hai| ataH kSaNa nAmaka ananta atirikta padArtha mAnakara una saba meM kSaraNatva kI kalpanA karane kI apekSA prathamataH siddha samasta padArthoM meM hI kSaNatva kI kalpanA meM lAghavamUlaka aucitya hai| phalataH saMsAra ke samasta sthira padArthoM ke kSaNarUpa hone se AtmA kI bhI kSaNikatA anivArya hai| ___ isa para yaha prazna hogA ki sthiratva aura kSaNikatva ye donoM dharma paraspara virodhI haiM phira eka padArtha meM ina donoM kA samAveza kaise Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 183 hogA ? uttara yaha hai ki saMsAra ke pratyeka padArtha meM do aMza hote haiM eka sthAyI aura eka kSaNika, sthAyI aMza kA nAma hai samavAya athavA dravya aura kSaNika aMza kA nAma hai vizeSa athavA paryAya, ye donoM aMza paraspara na to ekAntataH bhinna hote haiM aura na ekAntataH abhinna / ataH paryAya nAmaka aMza ke kSaNika hote hue bhI dravyAtmanA sthAyI aura dravyanAmaka aMza ke nitya hote hue bhI paryAyAtmanA kSaNika hotA hai| isa prakAra saMsAra kA pratyeka padArtha apane dravyAtmaka rUpa meM sthAyI aura apane paryAyAtmaka rUpa meM kSaNika hotA hai| jainadarzana meM mAnA gayA yaha dravyAMza bauddha darzana meM mAne gaye santAna ke samAna hai| antara kevala itanA hI hai ki bauddha darzana kA santAna-santAnI kSaNoM se pRthak apanA koI astitva nahIM rakhatA, parantu jainadarzana kA dravya paryAyoM se pRthak apanA svatantra astitva bhI rakhatA hai| yahI kAraNa hai ki jainadarzana kA tadravyatva kisI bhI ubhaya athavA ubhayAdhika padArtha meM Azrita nahIM hotA, para bauddha darzana kA tatsantAnatva usa santAna ke ghaTaka do yA do se adhika kSaNoM meM Azrita hotA hai / / 62 // na dravyameva tadasau samavAyi-bhAvAta, paryAyatApi kimu nAtmani kAryabhAvAt / utpatti-nAza-niyata-sthiratAnutti, dravyaM vadanti bhavaduktivido na jAtyA // 63 / / jisa nyAya se prAtmA ekAntataH nitya nahIM hai usI nyAya se vaha ekAntataH dravya bhI nahIM hai, kintu svagataguNoM kA samavAyikAraNa hone se yadi vaha dravya hai to janma, jarA Adi ananta kAryoM kA prAspada hone se vaha paryAya bhI hai aura yahI kAraNa hai jisase vaha mokSasAdhanoM * ke anuSThAna dvArA saMsArI rUpa se nivRtta hokara siddha-mukta rUpa se Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] prAdurbhUta ho sakatA hai| yadi vaha kevala dravyarUpa hI hogA, paryAyarUpa na hogA to ekarUpa se usakI nivRtti aura anyarUpa se usakI prAdubhUti na ho skegii| - dUsarI bAta yaha hai ki koI bhI padArtha samavAyI kAraNa hone se dravya nahIM ho sakatA kintu pariNAmI kAraNa hone se hI dravya ho sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jisa mata meM samavAyI kAraNa se kArya kI utpatti hotI hai usa mRta meM kArya aura kAraNa meM paraspara bheda mAnA jAtA hai / phalataH usa mata meM yaha prazna svabhAvataH uThatA hai ki kArya apanI utpatti se pUrva sat hotA hai athavA asat ? yadi sat hogA to usakA janma mAnanA asaMgata hogaa| kyoMki kisI vastu ko astitva meM lAne ke liye hI usake janma kI AvazyakatA hotI hai| phira jisa vastu kA astitva pahale se hI siddha hai usakA janma mAnanA vyartha hai| isI prakAra kArya yadi apanI utpatti se pUrva asat hogA to bhI usakA janma mAnanA asaMgata hogA kyoMki jo svabhAvataH asat hai use janma dvArA bhI astitva kA lAbha nahIM ho sktaa| pariNAmI kAraNa se kArya kI utpatti mAnane para ukta prazna ke uThane kA avasara nahIM hotA / kyoMki pariNAmI kAraNa kA apane kAryoM se bheda nahIM hotaa| phalataH sabhI kArya apane pariNAmI kAraNa ke rUpa meM pahale se hI avasthita rahate haiN| unakA janma unheM astitva pradAna karane ke liye nahIM hotA kintu abhivyakti pradAna karane ke liye hotA hai| ___ yadi yaha kahA jAe ki samavAyI kAraNa aura pariNAmI kAraNa meM koI bheda nahIM hotA kyoki naiyAyika jise samavAyI kAraNa kahate haiM, jaina usI ko pariNAmI kAraNa kahate haiM / ataH yaha kahanA ucita nahIM ho sakatA ki koI padArtha samavAyI kAraNa hone se dravya nahIM ho sakatA kintu pariNAmI kAraNa hone se hI dravya ho sakatA hai, to yaha ThIka nahIM, kyoMki unake lakSaNa se hI unakA bheda spaSTa hai| jaise jo Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 185 kArya apane jisa kAraNa meM samavAya-sambandha se Azrita hotA hai vaha kAraNa usakA samavAyI kAraNa hotA hai jaise kapAla ghaTa kA, tantu paTa kA / isa lakSaNa ke anusAra eka sarvathA navIna vastu apane vizeSa kAraNa meM samavAya nAmaka eka atirikta sambandha se astitva prApta karatI hai / pariNAmI kAraNa use kahA jAtA hai jo krama se prAdurbhUta honevAle apane vividha rUpoM meM pUrvavartI rUpa kA tyAga aura uttaravartI rUpa kA grahaNa karate hue una sabhI rUpoM ke bIca apane mUlarUpa ko akSuNNa banAe rahatA hai| jaise miTTI apane pUrvavartI piNDAkAra ko chor3akara ghaTAkAra ko prApta karatI hai aura donoM prAkAroM meM apane maulika miTTI-rUpa ko akSuNNa banAe rahatI hai aura isI lie vaha piNDa, ghaTa Adi kA pariNAmI kAraNa hotI hai / isa lakSaNa ke anusAra yaha nirvivAda hai ki pariNAmI kAraNa se utpanna honevAlA kArya utpatti se pUrva ekAntataH sat athavA asat nahIM hotA apitu apekSAbheda se sat aura asat ubhayAtmaka hotA hai| ___ yadi yaha kahA jAe ki kisI padArtha kA dravya honA samavAyikAraNatA athavA pariNAmikAraNatA ke adhIna nahIM hai kintu dravyatva jAti ke adhIna hai| jisameM dravyatva jAti rahegI vaha dravya hogA aura jisameM vaha nahIM rahegI vaha dravya nahIM hogA, to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki mahAvIra ke zAsanAnusAra vahI padArtha dravya hotA hai jo eka hI samaya meM apane kisI rUpa se utpanna tathA kisI rUpa se vinaSTa hotA rahatA hai aura sAtha hI apane kisI rUpa se susthira bhI banA rahatA hai / dravyatva jAti ke sambandha se kisI padArtha kA dravya honA syAdvAda kI dRSTi meM saMgata nahIM ho sakatA kyoMki usakI dRSTi meM dravyatva jAti svayaM hI prasiddha hai / nyAyamata meM anugata pratIti, anugata vyavahAra aura anugata kAryakAraNabhAva se jAti kI siddhi kI jAtI hai, kintu dravyatva kI siddhi inameM kisI se nahIM ho sakatI kyoMki anugata pratIti se yadi Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] dravyatva kI siddhi mAnI jAegI to atIndriya dravyoM meM usakI anugata pratIti na hone se unameM dravyatva kA abhAva hogaa| anugata vyavahAra se bhI dravyatva jAti kI siddhi nahIM mAnI jA sakatI kyoMki dravya ke anugata vyavahAra meM vAdiyoM kA aikamatya nahIM hai| kAryakAraNabhAvadvArA bhI dravyatva kI siddhi nahIM mAnI jA sakatI kyoMki samavAya sambandha se janyabhAva ke prati tAdAtmya sambandha se dravya kAraNa hai| isa prakAra kA kAryakAraNabhAva niSprayojana hone se amAnya hai| isa sandarbha meM yaha kahanA ki adravya meM bhAvakArya kI utpatti kA parihAra karane ke lie ukta kAryakAraNabhAva mAnanA Avazyaka hai, ThIka nahIM hai, kyoMki kArya kA janma usI vastu meM hotA hai jisameM asatkAryavAdI ke anusAra kArya kA prAgabhAva hotA hai yA satkAryavAdI athavA sadasatkAryavAdI ke anusAra kArya kA tAdAtmya hotA hai| adravya meM kisI kArya kA prAgabhAva yA tAdAtmya nahIM hotA ataH ukta kAryakAraNabhAva ke binA bhI adravya meM kArya kI utpatti kI Apatti nahIM ho sktii| phalataH dravyatva jAti kI siddhi meM koI pramANa na hone se usake sambandha meM kisI padArtha ko adravya nahIM kahA jA sktaa| niSkarSa yaha hai ki pariNAmI kAraNa honA hI dravya hone kI pahacAna hai aura pariNAmI kAraNa ukta rIti se ekAntataH dravyarUpa nahIM ho sakatA / ataH prAtmA bhI pariNAmI kAraNa hone se dravya to hai para kevala dravya hI nahIM hai apitu dravya aura paryAya ubhayAtmaka hai / / 63 / / nAzobhavasthitibhireva samAhRtAbhidravyatvabuddhiriti smygdiidRshstvm| .. ekAntabuddhayadhigate khalu tadvidhAnamAtmAni vastuni vivecaka-lakSaNArthaH // 64 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 187 he bhagavan ! Apane yaha ucita hI dekhA hai ki utpatti, vinAza tathA dhrauvya-sthAyitva ke samAhAra se hI dravyatva kI pratIti hotI hai aura usI se bauddhoM dvArA ekAntataH kSaNika evaM naiyAyikoM dvArA ekAntataH nitya mAne gae AtmA meM dravya vyavahAra tathA usI se AtmA meM jaina zAsanAnusAra AtmA ke dravyAMza meM usake paryAya aMza ke bheda kI siddhi hotI hai| tAtparya yaha hai ki bauddha darzana kI ekAnta dRSTi ke anusAra prAtmA pravahamAna kSaNika jJAnarUpa hai aura naiyAyikoM ke anusAra vaha jJAna Adi guNoM kA AzrayabhUta nitya dravya rUpa hai / bhagavAn mahAvIra dvArA dRSTa dravya lakSaNa bauddha aura naiyAyika donoM ke dvArA svIkRta AtmA meM upapanna hotA hai / jaise bauddhasammata prAtmA meM pravAhI jJAna kI apekSA utpatti tathA vinAzaM kA aura pravAha kI apekSA sthiratva kA samAhAra sambhava hai| isI prakAra nyAyasammata AtmA meM jJAnAdiguNoM kI apekSA utpatti aura vinAza kA tathA Azraya kI apekSA dhrauvya kA samAhAra ho sakatA hai| ataH utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa lakSaNa se hI dvividha AtmA meM dravya-vyavahAra ko siddhi sambhava hai| lakSaNa ke anya prayojana itarabheda kI siddhi bhI isI lakSaNa se ho sakatI hai / jaise jaina zAsana ke anusAra AtmA dravyaparyAya ubhayAtmaka hai evaM nyAyadarzana kA anAdinidhana Azraya dravya tathA kSaNika jJAnAdi guNa paryAya hai| dravya, paryAya ubhayAtmaka isa AtmA meM paryAya kI apekSA utpatti tathA vinAza aura dravya kI apekSA dhrauvya kA samAhAra hone se utpAdavyayadhrauvya kA samAhArarUpa dravyalakSaNa akSuNNa hai, isa lakSaNa se prAtmA meM itarabheda nirbAdharUpa se siddha ho sakatA hai| kyoMki azuddha dravyArthika dvArA ukta lakSaNarUpa hetu kA jJAna tathA usameM itarabheda kI vyApti kA jJAna anAyAsena sambhava hai| padya ke uttarArdha se ukta rIti dvArA AtmA meM dravya vyavahAra tathA itarabheda Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] kI siddhi kI sambhAvyatA hI sUcita hai // 64 // nAzobhavasthiti-mati-kramazo na zakto, dravyadhvanistadiha no pRthagarthatAbhRt / zabdasvabhAvaniyamAd vacanena bhedaH, svavyApyamiga-bahutva-nirAkRtezca // 65 // utpatti, vinAza aura dhrauvya ko dravyapada kA artha mAnane para yaha prazna hotA hai ki dravya pada se utpatti Adi kA.bodha bhinna zaktiyoM dvArA hotA hai athavA eka zakti dvArA? yadi bhinna zaktiyoM dvArA mAnA jAegA to hari zabda ke samAna dravya zabda nAnArthaka ho jAegA aura usa dazA meM dravya zabda se utpatti Adi tInoM kA sahabodha na hokara eka-eka ke pRthaka 2 bodha kI Apatti hogI aura yadi eka zakti dvArA tInoM arthoM kA bodha mAnA jAegA to jaise puSpavanta zabda eka zakti se candra aura sUrya ina donoM arthoM kA bodhaka hone se dvivacanAnta hotA hai vaise hI eka zakti se tIna. arthoM kA bodhaka hone se dravya zabda ke niyamena bahuvacanAnta hone kI Apatti hogI? isa prazna kA samAdhAna isa padya dvArA kiyA gayA hai ki jisa zabda se jina arthoM kA bodha eka sAtha na hokara krama se hotA hai una arthoM meM usa zabda kI bhinna-bhinna zakti mAnI jAtI hai aura vaha zabda una arthoM meM nAnArthaka mAnA jAtA hai| jaise hari zabda se siMha, vAnara Adi kA bodha krama se hotA hai| ataH una arthoM meM hari zabda kI zakti bhinna 2 mAnI jAtI hai aura una arthoM meM hari zabda nAnArthaka mAnA jAtA hai / kintu jisa zabda se jina arthoM kA bodha krama se na hokara eka sAtha hI hotA hai una arthoM meM zabda kI bhinna-bhinna zakti na mAna kara eka hI zakti mAnI jAtI hai aura una Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 186 arthoM meM vaha zabda ekArthaka mAnA jAtA hai, jaise pRSpavanta zabda se sUrya aura candra kA bodha krama se na hokara eka sAtha hI hotA hai| ataH candrasUrya donoM meM puSpavanta zabda kI eka hI zakti mAnI jAtI hai aura vaha zabda una arthoM meM ekArthaka mAnA jAtA hai / ThIka usI prakAra dravya zabda se utpatti, vinAza aura dhrauvya kA bodha krama se na hokara niyamena eka sAtha hI hotA hai| ataH una tInoM arthoM meM dravya zabda kI bhinna-bhinna zakti na hokara eka hI zakti hogI aura dravya una arthoM meM nAnArthaka na hokara ekArthaka hI hogaa| prazna kA dUsarA- aMza yaha hai ki puSpavanta zabda eka zakti se do arthoM kA bodhaka hone se jaise niyamena dvivacanAnta hI hotA hai vaise hI eka zakti se utpatti aAdi tIna arthoM kA bodhaka hone se dravya zabda niyamena bahuvacanAnta hI kyoM nahIM hotA ? isakA uttara isa prakAra - zabdoM ke sAtha vacana-prayoga ke do kAraNa hote haiM- vyAkaraNa kA koI vizeSa anuzAsana athavA zabdArtha kI saMkhyA batAne kA uddezya / vyAkaraNa ke vizeSa anuzAsana se jo vacana prayukta hote haiM una para zabdArtha kI saMkhyA batAne kA koI bhAra nahIM hotaa| isIliye eka jala ke liye bhI bahuvacanAnta ap zabda kA tathA eka strI ke liye bhI bahuvacanAnta dAra zabda kA prayoga prAmANika mAnA jAtA hai| kintu jo vacana dUsare kAraNa se prayukta hote haiM una para zabdArtha kI vivakSita saMkhyA kA niyantraNa hotA hai aura unheM zabdArtha kI usa saMkhyA ko batAnA anivArya hai jo zabda kI pravRtti ke nimittabhUta dharma se vyApya hotI hai| jaise ghaTa zabda ke sAtha prayukta bahuvacana se ghaTa zabda kI pravRtti ke nimittabhUta ghaTatva se vyApya ghaTazabdArtha ke hI bahutva kA bodha hotA hai na ki ghaTa, paTa aura maTha ina vibhinna zabdArthoM ke bahutva kaa| dravya zabda ke sAtha bahuvacana vibhakti kA hI prayoga ho, isa Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] prakAra kA vyAkaraNa kA koI vizeSa anuzAsana nahIM hai| ataH usake kAraNa dravya zabda ko niyamena bahuvacanAntatA nahIM prApta ho sktii| dUsare kAraNa se bhI dravya zabda niyamena bahuvacanAnta nahIM ho sakatA kyoMki usa sthiti meM dravya zabda ke sAtha prayukta honevAle bahuvacana ko dravya zabdArtha meM bahutva saMkhyA kA bodha karAnA anivArya hogA aura usa kA pariNAma yaha hogA ki eka dravya zabda kA prayoga asambhava ho jAegA kyoMki eka dravya meM pratipAdanIya bahutva bAdhita hai| puSpavanta zabda kA dRSTAnta dravya zabda ke lie upayukta nahIM hai / kyoMki puSpavanta zabda ke sAtha niyamena dvivacana ke prayoga kA samarthaka vyAkaraNa kA koI vizeSa anuzAsana na hone para bhI dUsare kAraNa se puSpavanta zabda ke dvivacana hone meM koI bAdhA nahIM hai / tAtparya yaha hai ki puSpavanta zabda yaha eka hI zabda candra aura sUrya ina do vibhinna arthoM meM hai aura vaha zabda ina arthoM meM kisI eka bhI artha ko batAne ke liye kabhI nahIM prayukta hotA kintu candra aura sUrya ina do arthoM kA pratipAdana karane ke liye hI prayukta hotA hai / ataH usake sAtha prayukta honevAle dvivacana ko puSpavanta zabdArtha ke vivakSita dvitva ko batAne meM koI bAdhA nahIM hai| yaha zaGkA ki candra aura sUryagata dvitva puSpavanta pada ke pravRttinimitta candratva aura sUryatva kA vyApya na hone se puSpavanta zabda ke sAtha prayukta hone vAle dvivacana se pratipAdita nahIM ho sakatA, ThIka nahIM hai kyoMki candratva aura sUryatva alaga-alaga yadyapi ukta dvitva ke vyApaka nahIM haiM tathApi puSpavanta zabda ke pravRttinimittatva rUpa se vyApaka to haiM hI, kyoMki ukta dvitva ke candrasUryarUpa donoM hI AzrayoM meM puSpavanta zabda kA koI na koI pravRttinimitta vidyamAna hai aura jaba candratva aura sUryatva ukta rUpa se candrasUryagata dvitva ke vyApaka haiM to ukta dvitva bhI ukta prakAra ke candratva aura sUryatva kA vyApya ho hI sakatA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 161 hai / dravya zabda kI bAta usase bhinna hai kyoMki vaha utpatti, vinAza aura dhrauvya ke vibhinna tIna prAzrayoM kA bodhaka na hokara una tInoM ke eka Azraya kA bodhaka hotA hai aura eka Azraya meM usa prakAra kA bahutva, jisakA pratipAdana karanA bahuvacana ke prayoga ke lie Avazyaka hai, sambhava nahIM hai,|| 65 // ekatva-saMvalita-vidhyanuvAdabhAvAt, bauddhaM bahutvamapi no vacanAtyayAya / pratyekamanvayitayApi na tatprasaGga stAtparyasaGghaTita-sannihitAzrayatvAt // 66 // utpatti, vinAza aura dhrauvya ina tIna dharmoM ko dravya pada kA pravRttinimitta mAnane para dravya pada ke nitya bahuvacanAnta hone kI zaGkA isa prakAra pUnaH uThatI hai ki ukta tIna arthoM ke prAzrayabhUta eka vyakti meM yadyapi saMkhyArUpa bahutva to nahIM raha sakatA para 'eka vyakti utpatti, vinAza aura dhrauvya ina tIna dharmoM kA Azraya hotA hai' isa prakAra kI buddhi na hone meM koI bAdhA na hone se bauddha bahutva to raha hI sakatA hai, phira isa bauddha bahutva kI dRSTi se eka vyakti meM bhI bahuvacanAnta dravya pada kA prayoga hone meM jaba koI bAdhA nahIM hai taba dravya pada niyamena bahuvacanAnta kyoM nahIM hotA? isa zaGkA kA samAdhAna ukta padya ke pUrvArdha se isa prakAra kiyA hai___ eka vyakti meM bauddha bahutva kA bodha sampAdita karane ke do prakAra haiM--eka to yaha ki use uddezyabhUta kisI eka vyakti meM vidheya banA diyA jAe, jaise 'eka ghaTa utpatti, vinAza aura dhrauvya ke bheda se bahurUpa hai' dUsarA yaha ki use ekatva ke anuvAdya-uddezya koTi meM DAla diyA jAya, jaise 'utpatti, vinAza aura dhrauvya ina tInoM kA Azraya eka hai' / bauddha bahutva ke ye donoM prakAra bodha niyamena ekatva kI apekSA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] rakhate haiM, isa apekSA kI pUrti ke liye dravyapada ke sAtha ekavacana kA prayoga aparihArya rUpa se Avazyaka hai| isa AvazyakatA kI pUrti dravya pada ko niyemana bahuvacanAnta mAnane para nahIM ho sktii| ata: bauddha bahutva kI dRSTi se bhI dravya pada ko nitya bahuvacanAnta nahIM mAnA jA sktaa| dravya pada ko utpatti, vinAza aura dhrauvya ke Azraya kA vAcaka mAnane para usake nitya bahuvacanAnna hone kI zaGkA eka aura prakAra se bhI hotI hai aura vaha prakAra yaha hai ki jaba dravya pada uvata tIna dharmoM ke prAzraya kA vAcaka hogA to una tInoM meM pratyeka kA svatantrarUpa se Azraya ke sAtha anvaya hogA aura usa dazA meM utpattyAzraya, vinAzAzraya tathA dhrauvyAzraya ke rUpa meM tIna AzrayoM kA bodha hogaa| phira jaba niyamata: Azraya bodhanIya hoMge taba una tIna AzrayoM ke bodhanArtha dravya pada kA nitya bahuvacanAnta honA anivArya hai, padya ke uttarArdha meM isa dUsarI zaGkA kA uttara prastuta kiyA gayA hai jo isa prakAra hai___dravya pada se honevAle bAdha ko utpattyAdi ke Azrayatraya kA bhAna nahIM mAnA jAsakatA kyoMki dravya pada kA prayoga ukta Azrayatraya kA bodha karAne ke abhiprAya se nahIM hotA, apitu utpattyAdi tInoM dharmoM ke eka prAzraya kA bodha karAne ke abhiprAya se hotA hai jisakI pUrti dravya se Azrayatraya kA bodha mAnane para nahIM ho sktii| isa abhiprAya kI pUrti ke lie yaha mAnanA Avazyaka hai ki dravya pada se utpanna honevAle bodha meM-Azraya meM utpatti Adi dharmoM kA svatantrarUpa se anvaya na hokara eka viziSTa apararUpa meM hotA hai arthAt dravya pada se utpattiviziSTa, vinAzaviziSTa dhrauvya ke Azraya kA bodha hotA hai| isa prakAra kA bodha mAnane para yadi yaha Apatti khar3I ho ki utpatti, vinAza aura dhrauvya meM kauna kisakA vizeSaraNa ho, isa bAta kA koI nirNAyaka na hone se ukta prakAra se viziSTa Azraya kA ekavidha bodha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 163 mAnanA samucita nahIM hai to usa dazA meM "ekatra dvayam" kI rIti se utpatti Adi tInoM dharmoM kA eka prAzraya meM yugapat anvaya mAnanA zreyaskara hogA / arthAt dravya pada se honevAle bodha meM utpatti, vinAza aura dhrauvyagata tIna prakAratAoM se nirUpita Azrayagata eka vizeSyatA kA aGgIkAra ucita hogaa| niSkarSa yaha hai ki dravya pada se Azrayatraya kI vivakSA na hone ke kAraNa Azrayatraya kI dRSTi se bhI dravyapada ko nitya bahuvacanAnta nahIM mAnA jA sakatA / / 66 / / yadvanmahezvarapadanna vibhinnavAcyaM, sarvajJatAdiSaDavacchidayA pareSAm / dravyadhvanistava tathaiva paraM padArtha vAkyArthabhAvabhajanA na paraiH pradRSTA // 67 // isa padya meM udAharaNa dvArA isa bAta kI puSTi kI gaI hai ki utpatti Adi tIna dharmoM ke pravRtti-nimitta hone para dravya pada nAnArthaka aura nitya bahuvacanAnta nahIM ho sktaa| naiyAyikoM ne mahezvara zabda ke chaH pravRtti-nimitta mAne haiMsarvajJatA tRptiranAdibodhaH svatantratA nityamaluptazaktiH / anantazaktizca vibhovidhijJAH SaDAhuraGgAni mahezvarasya // tAtparya yaha hai ki mahezvara zabda se sarvajJatA-samasta padArthoM kA, sabhI sambhava padArthoM kA sabhI sambhava prakAroM se yathArthajJAna, tRptiapane sukha kI icchA kA na honA, anAdibodha-nityajJAna, svatantratAjagatkartRtva, nitya-aluptazakti-kabhI bhI naSTa na honevAlI zakti arthAt nitya icchA aura nitya prayatna tathA anantazakti-aparimita kAraNatA se yukta eka Izvara kA bodha hotA hai to jisa prakAra mahezvara zabda nAnArthaka aura nitya bahuvacanAnta na hone para bhI sarvajJatA Adi Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] chaH dharmoM kA bodhaka hotA hai usI prakAra nAnArthaka . aura nitya bahuvacanAnta na hone para bhI dravyapada utpatti, vinAza aura dhrauvya ke eka Azraya kA bodhaka ho sakatA hai aura isIliye naiyAyika, jinheM syAdvAda kA suparicaya nahIM hai, bhale hI svIkAra na kareM para jaina vidvAnoM ne jinheM syAdvAda kA marma pUrNatayA jJAta hai, dravya zabda meM eka hI sAtha padAbhAva aura vAkyAbhAva donoM bAtoM kI kalpanA kI hai arthAt unhoMne yaha svIkAra kiyA hai ki utpatti Adi aneka arthoM kA bodhaka hone se dravyazabda vAkyarUpa bhI hai aura una, aneka arthoM se yukta eka Azraya kA bodhaka hone se padarUpa bhI hai // 67 // evaM ca zaktitadavacchidayobhidAto, . dravyadhvanenayabhideva vicitrbodhH| kAcit pradhAnaguNabhAvakathA kvacittu, lokAnurUpaniyatavyavahAraka: // 68 // / isa padya meM yaha batAyA gayA hai ki dravya zabda kI zakti aura usa ke avacchedaka bhinna-bhinna haiM / ataH bhinna-bhinna nayoM ke anusAra usa zabda se bhinna-bhinna prakAra ke bodha huA karate haiM / hA~, yaha avazya hai ki kahIM-kahIM dravya zabda ke pratipAdya arthoM meM kisI ko pradhAna aura kisI kI gauNa mAnanA par3atA hai| kyoMki aisA mAne binA vibhinna nayoM dvArA vibhinna arthoM meM Abaddha aise kaI lokavyavahAra haiM jinakI utpatti nahIM ho sktii| udAharaNArtha jaise-jaba yaha kahA jAtA hai ki 'dravya ke aneka guNa-dharma to badalate rahate haiM para dravya svayaM sthira rahatA hai' taba spaSTa hai ki isa kathana meM dravya zabda ke utpAda aura vyaya-rUpa artha gauNa rahate haiM aura dhrauvyarUpa artha pradhAna rahatA hai| isI prakAra jaba yaha kahA jAtA hai ki 'dravya pratikSarama kucha na kucha badalatA rahatA hai, anyathA kisI samaya usakA jo suspaSTa, parivartana Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 165 lakSita hotA hai vaha nahIM ho sakatA' taba isa kathana meM dravya zabda kA dhrauvya artha gauNa aura utpAda evaM vyayarUpa artha pradhAna rahatA hai| __ jainadarzana meM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evambhUta-aise sAta naya mAne gaye haiN| inameM prathama tIna ko 'dravyAthika naya athavA sAmAnya naya' aura antima cAra ko 'paryAyAthika naya athavA vizeSa naya' kahA jAtA hai| samasta jJeyatattva ko zabda aura artha do zreNiyoM meM vibhakta karane para ukta nayoM meM prathama cAra ko 'arthanaya' tathA antima tIna ko 'zabdanaya' kahA jAtA hai| ina nayoM ke anusAra dravyazabda ke bhinna-bhinna artha hote haiN| naigama aura vyavahAra bAhulyena upacAra athavA Aropa para nirbhara hote haiN| ataH ukna donoM nayoM ke anusAra lakSaNAdi ke zabda-dravya se dravya kA bodha vibhinna rUpoM meM hotA hai / arthAt kabhI kevala utpAda, kabhI kevala vyaya aura kabhI tInoM ke AzrayarUpa se tathA kabhI tInoM ke tAdAtmyarUpa se dravya kA bodha dravya zabda se niSpanna hotA haiN| RjusUtra mukhyatayA vartamAnagrAhI hotA hai / vartamAnatA utpAda aura dravya kI hI spaSTa hai, dhrauvya to una ke bIca antarhita-sA rahatA hai| ataH RjusUtra ke anusAra prAdhAnyena utpAda aura vyayarUpa se hI dravya kA bodha hotA hai| zabdanaya ke anusAra dravyazabda se utpanna honevAlA bodha utpAda, vyaya aura dhrauvya ko bhI viSaya banAtA hai| samabhirUDha kA viSaya zabda-naya kI apekSA saMkucita evaM sUkSma hotA hai| ataH usake anusAra dravya zabda se utpanna honevAlA bodha utpAda Adi zabdoM ko viSaya na banAkara kevala dravyazabda ko viSaya banAtA hai| aise naya ke anusAra dravya zabdArtha kA bodha dravyazabda ke vyutpatti-gamya rUpa ko bhI viSaya banAtA hai / vizuddha saMgraha naya ke anusAra dravya zabda se advaitadarzanasammata eka akhaNDa sattAmAtra kA bodha hotA haiM aura vizuddha paryAya naya ke anusAra bauddhasammata sarvazUnyatA kA bodha hotA hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] - yahAM isa bAta ko dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki jitane bhI naya haiM ve saba vastu ke kisI na kisI aMza ko hI pradarzita karate haiN| usake avikala rUpa ko pradarzita karane kI zakti unameM nahIM hotii| vastu ke sampUrNa svarUpa kA parijJAna to 'syAdvAda' se hI ho sakatA hai| 'syAdvAda kI isa mahimA ko sphUTa karane ke liye hI jainadarzana meM 'saptabhaMgI naya' kI pratiSThA kI gaI hai aura 'anekAnta' ko hI vastu kA prANa mAnA gayA hai / 68 // . dravyAzrayA vidhiniSedha-kRtAzca bhaGgAH, kRtsnaikadezavidhayA prabhavanti , spt| prAtmApi saptavidha ityanumAnamudrA, tvacchAsane'sti vishdvyvhaarhetoH|| 66 // sAmAnyarUpa se dravyamAtra meM tathA vizeSarUpa se AtmA meM saptabhaMgI naya kI upapatti batAte hue kahate haiM ki dravyatva ko utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa mAnane para yaha prazna uThatA hai ki dravyatva kA svarUpa hI jainadarzana meM sattA kA svarUpa hai / ataH vaha jagat ke samasta padArthoM meM vidyamAna hai| usake prabhAva ke liye kahIM koI sthAna nahIM hai| phalataH dravyatva ke vidhi-niSedha ke AdhAra para 'syAd dravyam' Adi saptabhaMgI nyAya kI pravRtti nahIM ho sakatI aura usake abhAva meM kisI bhI dravya kA vizeSeNa AtmA kA avikala svarUpa prakAza meM nahIM A sakatA? isa prazna kA uttara dete hue kahA gayA hai ki-kRtsna-samudAya aura deza kI apekSA dravyatva aura usake abhAva kI kalpanA karake eka hI vastu meM ukta sAtoM bhaMga upapanna kiye jA sakate haiM kyoMki vastu ke sampUrNa bhAga meM dravyatva aura usake eka bhAga meM dravyatva kA abhAva mAnane meM koI Apatti nahIM ho sktii| tAtparya yaha hai. ki dravya eka Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 167 samudAyAtmaka vastu hai| usameM-'1. utpanna hone vAlA 2. naSTa hone vAlA tathA 3. sthira rahane vAlA' aise tIna aMza hote haiM / phalataH samudAya meM dravyatva aura utpanna tathA naSTa honevAle bhAga meM usake abhAva ke rahane meM koI bAdhA nahIM ho sktii| - ukta rIti se ghaTa, paTa Adi padArthoM meM dravyatva aura dravyatvAbhAva ke AdhAra para saptavidhatva siddha ho jAne para usI dRSTAnta se AtmA meM bhI saptavidhatva kA anumAna kara liyA jA sakatA hai kyoMki usake binA anya padArthoM kI bhA~ti AtmA kA bhI saptabhaMgI nyAyamUlaka suspaSTa vyavahAra nahIM ho sakatA // 67 // zaktyA vibhuH sa ihalokamitapradezo, vyaktyA tu karmakRtasauvazarIramAnaH / yatraba yo bhavati dRSTaguNaH sa tatra, kumbhAdivad vizadamityanumAnamatra // 70 // - jainadarzana meM prAtmA nyAyadarzana ke anusAra ekAntataH vibhu athavA bauddha darzana ke anusAra ekAntataH avibhu nahIM hai apitu kathaJcid vibhu bhI hai aura kathaJcid avibhu bhI hai| isa saMsAra meM prAtmA lokamita pradeza hai arthAt lokAkAza ke jitane pradeza haiM utane hI pradeza prAtmA ke bhI haiM, ataH loka ke samasta pradezoM ke sAtha prAtmapradezoM ke sambandha ke zakya hone ke kAraNa AtmA zakti-sAmarthya kI dRSTi se vibhu vyApaka hai, kintu vyaktigata svarUpa kI dRSTi se athavA apanI abhivyakti kI dRSTi se vaha apane pUrvAjita karma dvArA prApta apane zarIramAtra meM hI sImita hone se avibhu-avyApaka hai| - vyaktirUpa meM AtmA apane zarIramAtra meM hI sImita rahatA hai yaha bAta eka nirdoSa anumAna dvArA pramANita hotI hai, vaha anumAna isa prakAra hai-pratyeka AtmA apane zarIra meM hI sImita hotA hai kyoMki Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] sake guNoM kA udbhava usake zarIra meM hI hotA hai / jisa sthAnamAtra meM hI. jisake guNoM kA udbhava hotA hai vaha usa sthAnamAtra meM hI sImita hotA hai jaise ghaTa, paTa Adi padArtha / prazna ho sakatA hai ki jaba AtmA ke pradeza saMkhyA meM lokAkAza ke pradezoM ke samAna haiM, taba utane pradezoM kA kisI eka laghuzarIra meM sImita honA kaise sambhava ho sakatA hai ? uttara yaha hai ki AtmA ke pradeza pASANa ke samAna Thosa nahIM hote kintu unameM AvazyakatAnusAra sikur3ane aura phailane kI kSamatA hotI hai / jaba kisI AtmA ko usake pUrvakarmAnusAra koI laghuzarIra prApta hotA hai taba vaha AtmA apane samasta pradezoM ko sameTa kara usa laghuzarIra meM hI sImita ho jAtA hai tathA jaba vaha kisI vizAla zarIra ko prApta karatA hai taba apane pradezoM ko vistRta kara usa vizAla zarIra meM phaila jAtA hai aura jaba apane karmabandhanoM se mukta ho jAtA hai taba pradezoM kI paridhi ko lA~gha kara alokAkAza meM uTha jAtA hai| isa prakAra jaina darzana kI dRSTi meM AtmA ke eka saMkoca-vikAsazIla padArtha hone se ukta prazna ke liye koI avakAza nahIM rahatA // 70 // svAhAbhujo jvalanamUrdhvamapi svabhAvAt, sambandhabhedakalitAdathavA'stvadRSTAt / digdezatti-paramANu-samAgamo'pi, tacchaktito na khalu bAdhakamatra vidmaH // 71 // pUrva padya meM yaha batAyA gayA hai ki 'vyaktirUpa meM AtmA apane zarIramAtra meM sImita rahatA hai' isa para yaha zaGkA hotI hai ki jaba AtmA zarIra mAtra meM hI sImita rahegA taba Atmagata adRSTa kA dUradUra ke bhinna-bhinna sthAnoM meM vidyamAna agniyoM ke sAtha ekasAtha sambandha na ho sakane ke kAraNa unameM eka sAtha jo Urdhvamukha jvAlA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 166 kA udaya hotA hai vaha kaise hogA? zaGkA kA Azaya yaha hai ki 'jaba AtmA ko zarIra mAtra meM sImita na mAnakara vibhu mAnA jAtA hai taba Atmagata adRSTa kA vibhinna sthAnavartI agni ke sAtha svAzrayasaMyuktasaMyoga athavA svAzrayasaMyogasambandha eka sAtha ho sakatA hai| jaise svahai adRSTa, usakA Azraya hai AtmA,. usase saMyukta hai vibhinna sthAnoM meM vidyamAna agni kA samIpastha vAyu aura usakA saMyoga hai agni ke sAtha / athavA sva hai adRSTa, usakA Azraya hai AtmA, vyApaka hone se usakA saMyoga hai vibhinna sthAnavartI agni ke sAtha / isa prakAra AtmA ko vibhu mAnane para usake adRSTa kA ukta sambandha vibhinna sthAnavartI agni ke sAtha ho sakane ke kAraNa ukta sambandha se adRSTa vibhinna sthAnavartI agniyoM meM eka sAtha UrdhvAbhimukha jvAlA utpanna kara skegaa| para jaba AtmA vibhu na hokara zarIramAtra meM hI sImita rahegA taba zarIrastha AtmA kA dUravartI bhinna-bhinna vAyu athavA bhinna-bhinna agni ke sAtha yugapat saMyoga na ho sakane se usake adRSTa kA bhI ukta sambandha na ho sakegA, ataH Atmagata adRSTa dvArA vibhinna sthAnavartI vibhinna agniyoM meM eka sAtha Urdhvajvalana kA janma na ho sakegA? isa zaMkA kA uttara yaha hai ki-'agni kA jo Urdhvajvalana hotA hai vaha adRSTamUlaka nahIM hai kintu agnisvabhAvamUlaka hai, kyoMki yadi use adRSTa mulaka mAnA jAegA to adRSTa kA jaisA sambandha agni ke sAtha hai vaisA hI sambandha jala, vAyu Adi ke bhI sAtha hai phira usa sambandha se jaise agni kI jvAlA meM Urdhvagati hotI hai vaise hI jala aura vAyu Adi. meM bhI Urdhvagati hone kI Apatti hogI' isaliye yahI mAnanA ucita hogA ki agni kA Urdhva-jvalana, jala kA nimnavahana aura vAyu kA tiryagvahana unake apane-apane vilakSaNa svabhAva ke kAraNa hI hotA hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200.] ____ yadi yaha kahA jAe ki 'adRSTa kAryamAtra kA kAraNa hotA hai, binA adRSTa ke koI kArya nahIM hotA, ataH Urdhvajvalana Adi ko utpanna karanevAle adRSTa ko bhI asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, phira adRSTa se hI jaba Urdhvajvalana Adi kA niyamana ho sakatA hai taba agni Adi ke svabhAvabheda ko Urdhvajvalana kA niyAmaka mAnanA ucita nahIM hai, isa lie Urdhvajvalana Adi ke prati adRSTa kI kAragatA ko utpanna karane ke lie usake AzrayabhUta AtmA kA zarIra se bAhara bhI astitva mAnanA Avazyaka hai ?' to,isa kathana ke uttara meM jainadarzana kA yaha vaktavya hogA ki 'adRSTa kAryamAtra kA kAraNa hai ataH usI ko Uprajvalana Adi kA niyAmaka mAnanA ucita hai, yaha ThIka hai, para isake lie AtmA ko vibhu mAnanA Avazyaka nahIM hai kyoM ki isakI upapatti to agni Adi ke sAtha adRSTa kA koI sAkSAt sambandha mAna lene se bhI ho sakatI hai / isa para yadi yaha zaGkA kI jAe ki eka AtmA ke zubhAzubha AcaraNoM se utpanna honevAle ananta adRSToM kA ananta dravyoM ke sAtha sAkSAt sambandha mAnane kI apekSA una samasta adRSToM kA usa eka AtmA ke sAtha sambandha mAnakara usake dvArA vibhinna dravyoM ke sAtha unakA sambandha sthApita karane ke lie prAtmA ko vibhu mAnanA hI ucita hai' to usakA uttara yaha hai ki AtmA ko vibhu mAnanA ucita nahIM hai kyoMki yadi use vibhu mAnA jAegA to zarIra ke bAhara bhI usakI sattA mAnanI hogI aura usa dazA meM zarIra ke samAna zarIra ke bAhara bhI AtmA ke jJAna Adi guNoM ke prAkaTya kI Apatti hogI ? ataH AtmA ko zarIramAtra meM sImita mAnakara kAryamAtra ke prati adRSTa kI kAraNatA ko upapanna karane ke lie samasta kAryadezoM ke sAtha adRSTa ke sAkSAt sambandha kI kalpanA hI ucita hai|' isa sandarbha meM dUsarI zaMkA yaha hotI hai ki 'yadi AtmA vibhu Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 201 na hogA to vibhinna dizAoM aura vibhinna sthAnoM meM sthita paramANuoM ke sAtha AtmA ke adaSTa kA sambandha na ho sakane ke kAraNa unameM adRSTamUlaka gati na ho sakegI, aura gati ke abhAva meM paramANuoM kA paraspara milana tathA usase zarIra Adi kA nirmANa kucha bhI na ho sakane ke kAraNa isa pratyakSa jagat kI bhI upapatti na ho sakegI?' isa zaMkA kA uttara yaha hai ki 'uparyukta doSa kI Apatti taba hotI jaba AtmA ko ekAntataH avyApaka hI mAnA jAtA, para jainadarzana meM jaise AtmA kI ekAntataH vyApakatA nahIM hai usI prakAra usakI ekAntataH avyApakatA bhI nahIM hai| yaha bAta pUrva padya meM spaSTa kara dI gaI hai ki AtmA vyaktirUpa meM vibhu avyApaka-apane vidyamAna zarIramAtra meM hI sImita hone para bhI zaktirUpa meM vibhu hai, samasta lokAkAzaprasarI hai / ataH AtmA apanI adRSTazakti se vibhinna dizAoM aura vibhinna sthAnoM meM sthita vibhinna paramANuoM ko gatizIla banA unake paraspara milana ko sampanna kara jagat ke vistAra ko zakya aura sambhava kara sakatA hai| uparyukta rIti se prasakta-anuprasakta samasta viSayoM para vicAra karane para yaha bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki 'zakti kI daSTi se prAtmA ko vibhu aura vyakti kI dRSTi se use avibhu arthAt zarIramAtra meM sImita mAnane meM koI bAdhA nahIM dekhate haiM // 71 // muurttv-saavyvtaa-nijkaarybhaavcchedprroh-pRthgaatmktaa-prsnggaaH| sarpA ivAtivikarAladRzo'pi hi tvat, syAdvAdagAruDasumantrabhRtAM na bhItyai // 72 // AtmA ko avibhu mAnane para kucha aura bhI ApattiyA~ uThatI haiM, jo isa prakAra haiM Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] 'AtmA yadi avibhu hogA to mUrta hogaa| aura mUrta hone para do mUrta dravyoM kA eka sthAna meM samAveza zakya na hone ke kAraNa zarIra meM usakA anupraveza na ho skegaa| aura yadi mUrta zarIra meM mUrta mana aura bAlukApuMja meM mUrta jalakaNoM ke samAna mUrta zarIra meM mUrta AtmA ke samAveza kI upapatti kI jAegI to zarIra ke samasta bhAga meM zaitya, uSNatA Adi kI saha anubhUti kI upapatti ke lie zarIra ke samasta avayavoM meM AtmA kA saha anupraveza mAnanA hogA, aura usake sAma jasya ke lie usako zarIrasamapramANa mAnanA hogA aura zarIrasama hone para zarIra ke samAna use janya tathA zarIra kA khaNDa evaM praroha hone para usakA bhI khaNDa aura praroha mAnanA hogA?' ina ApattiyoM ke atirikta dUsarI Apatti yaha hogI ki 'jaba kabhI koI eka zarIra kaTa kara aneka khaNDoM meM vibhakta hogA to una jIvita khaNDoM meM usa zarIra ke AtmA kA anupraveza hone para eka,hI AtmA ke aneka bheda ho jaaeNge|' isa sandarbha meM stotrakAra kA kathana hai ki 'Upara batAye gaye samasta doSa dekhane meM yadyapi sarpa ke samAna bar3e bhayAnaka lagate haiM tathApi bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM rahanevAle logoM ko una doSarUpI soM se koI bhaya nahIM hai kyoMki ve syAdvAda ke gAruDIya mantra se surakSita haiN| jaise gAruDamantra ko jAnanevAle manuSyoM ko bar3e-bar3e viSaile sarpa koI hAni nahIM pahu~cA pAte usI prakAra syAdvAda kI rIti se samasta virodhoM kA samanvaya karane meM kuzala jaina manISiyoM ko ukta ApattiyA~ koI hAni nahIM pahu~cA sakatIM, kyoMki jainamata meM AtmA meM mUrtatva, sAvayavatva kAryatva, khaNDa, praroha aura bhinnAtmatA apekSAbheda se kathaJcit svIkArya hai' // 72 // syurvaibhave janananamRtyuzatAni janmanyekatra pATitazatAvayavaprasaGgAt / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [.203 cittAntaropagamatAM bAhukAryahetu bhAvopalopajanitaM ca bhayaM pareSAm // 73 // AtmA ko avyApaka mAnane para jo doSa zaGkAspada the unakA nirAkaraNa kara AtmA ko vyApaka mAnane para prasakta hone vAle apratIkArya doSoM kA pradarzana isa zloka meM karate hue kahA hai ki aise doSoM meM pradhAna doSa yaha hai ki yadi AtmA vyApaka hogA to eka hI janma meM usake saiMkar3oM janma aura maraNa mAnane hoMge? jaise jaba kisI chipakalI kA zarIra kaTa jAne para usake kaI khaNDa ho jAte haiM taba una khaNDoM meM kucha dera taka ka~paka~pI hotI hai, yaha ka~paka~pI duHkhAnubhava hone ke kAraNa hI hotI hai, duHkhAnubhava una vibhinna khaNDoM meM tabhI ho sakatA hai jaba unameM bhinna-bhinna mana kA anupraveza mAnA jAya, aura AtmA ke vyApakatva-mata meM bhogAyatana meM mana kA praveza hI AtmA kA janma aura usameM se mana kA niSkramaNa hI maraNa kahalAtA hai| isaliye kisI chipakalI kA zarIra kaTane para usake jitane khaNDa hoMge una khaNDoM meM utane mana kA praveza hone para usa chipakalI ke utane hI janma aura una khaNDoM se mana kA niSkramaNa hone para utane hI usake maraNa mAnane hoNge| ukta rIti se eka janma meM eka jIva se kaI janma aura kaI maraNa tathA kaI bhogAyatanoM meM usa janma ke kaI bhoga mAnane kA pariNAma yaha hogA ki AtmA ke vyApakatva mata meM mAne gaye kaI kAryakAraNabhAvoM ke lopa kA bhaya upasthita ho jAegA? jaise kisI bhI sAmAnya jIva ko eka janma meM kisI eka hI zarIra meM kisI eka hI mana se . usa janma ke sabhI bhoga sampanna hote haiM, yaha vastusthiti hai / isa vastusthiti ko vyavasthita rakhane ke liye isa prakAra ke kAryakaraNabhAva mAne jAte haiM ki amuka jIva ke amuka janma meM honevAle sampUrNa bhoga ke prati amuka zarIra, amuka mana aura amuka zarIra ke sAtha amuka Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] mana kA saMyoga Adi kAraNa haiM, para jaba eka chipakalI ke vibhinna zarIra khaNDoM meM vibhinna manoM se usI janma ke vibhinna bhoga usa chipakalI ko hoMge taba ukta kAryakAraNa-bhAvoM meM vyabhicAra hone se unake lopa kA jo bhaya upasthita hogA, AtmA ke vibhutva pakSa meM usa kA koI parihAra na ho sakegA? . kintu jainamata meM isa prakAra kI ApattiyoM kA koI bhaya nahIM hai kyoMki isa mata meM chipakalI ke zarIra khaNDoM meM usake mUla zarIra kA evaM una zarIra khaNDoM meM sthita mana meM usake mUla zarIra meM sthita mana kA ekAntabheda nahIM hotA / / 73 / / pratyaMzameva bahubhogasamarthane tu, syAt saGkaraH pRthgdRssttgvRttilaabhe| '. mAnaM tu mRgyamiyata va hatazca kAya vyUhopayogiSu tavAgamikaH pareSAm // 74 // pUrvokta doSoM ke parihAra ke lie yadi yaha kahA jAe ki 'jaba chipakalI kA zarIra kaTane para usake kaI khaNDa ho jAte haiM taba una khaNDoM ko svatantra bhogAyatana nahIM mAnA jAtA, kintu usa dazA meM bhI chipakalI ke bhoga kA Ayatana usakA mUlazarIra hI hotA hai, zarIra ke khaNDa to mUlabhUta bhogAyatana ke aMza-avacchedaka mAtra hote haiM, ataH usa samaya bhinna-bhinna avayavarUpa avacchedakoM ke sambandha se eka hI bhogAyatana meM chipakalI ko aneka bhoga sampanna hote haiN| isaliye bhogAyatana kA bheda na hone se eka hI janma meM janma evaM maraNa ke anekatvAdi doSoM kI Apatti nahIM ho sakatI ?' to yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki avacchedaka se yadi aneka bhogoM kA ekakAlika sAmAnAdhikaraNya mAnA jAegA to eka hI samaya meM atyanta visadRza Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 205 karmapuJjoM kI phalonmukhavRtti kA udaya hone para vibhinna-jAtIya bhogAyatanoM dvArA bhI eka jIva meM vibhinna bhogoM ke sAGkarya kI Apatti hogI?' isa Apatti ke pratikAra meM yadi yaha kahA jAya ki 'ekajAtIya bhogAyatana anyajAtIya bhogAyatana kI prApti meM pratibandhaka hai, ataH manuSya zarIra ke rahate pazu Adi ke zarIra kI prApti ke azakya hone se ukta Apatti nahIM hogI, to yaha kahanA ThIka na hogA kyoMki usa prakAra ke pratibadhya-pratibandhakabhAva meM koI pramANa nahIM hai| ukta Apatti ke apratIkArya hone ke kAraNa hI bhagavAn mahAvIra ke AgamajJa manISiyoM dvArA yogiyoM ke kAyavyUha-parigraha ko bhI mAnyatA nahIM dI jA sakatI, kyoMki yogI yadi eka hI samaya meM vibhinna karmoM ke phalabhoga ke liye vibhinna zarIroM ko dhAraNa karegA, to eka hI samaya meM manuSya, devatA, asura, kuttA, billI, zUkara Adi vibhinna zarIroM meM yogI kI sthiti mAnanI par3egI jo ki yogI jaise sukRtazIla AtmA ke liye nitAnta anucita hai / / 74 // nAtmA kriyAmupagato yadi kAyayogaH, prAgeva ko na khalu heturadRSTameva / prAye kSaNe'nyadahatiH kila kAmaraNena, - mizrAt tanotu tanusarmamiti tvamogham // 75 // - AtmA ke vyApakatva mata meM sarvAtizAyI doSa yaha hai ki jaba AtmA vibhu hogA to svabhAvataH niSkriya hogA, ataH zarIraprApti ke pUrva prayatnahIna hone ke kAraNa vaha adRSTavaza samIpa meM Aye hue bhI bhautika aNuoM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa na kara sakegA aura AhAra grahaNa na karane para zarIra kA nirmANa na hogA, phalataH saMsAra meM AtmA kA praveza asambhava ho jAne se isa pratyakSasiddha jagat kI upapatti na ho skegii| yadi yaha kahA jAe ki zarIra prApti ke pUrva Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] AtmA prayatna se nahIM apitu apane pUrvAjita adRSTa se hI AhAra Adi grahaNa kara apane zarIra kA niSpAdana karatA hai, to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yadi zarIraprApti ke pUrva binA prayatna ke kevala aSTa se hI apanA kArya karegA to zarIra prApti ke pazcAt. bhI vaha adRSTa se hI apanA saba kArya kara legaa| ataH prayatna kA sarvathA lopa hI ho jAegA / isaliye bhagavAn mahAvIra kA yaha kathana hI satya hai ki prAtmA kevala zaktirUpa meM hI vyApaka hai kintu vyaktirUpa meM vaha zarIra samapramANa hai tathA zarIra aura AtmA kA. anyonyAnupraveza hone ke kAraNa vaha sadaiva sakriya hai| prArambha meM vaha apane kAmazarIra kI kriyA se AhAra grahaNa karatA hai aura usake bAda sthUla zarIra kI niSpatti na hone taka audArika tathA kArmaNa donoM zarIroM kI sammilita ceSTA se AhAra grahaNa karatA hai // 75 // vIryaM tvayA sakaraNaM gaditaM kilAtma-. nyAlambanagrahaNasatpariNAmazAli / tenAsya sakriyatayA nikhilopapatti stvadveSiNAmavitathau na tu bandhamokSau // 76 // he bhagavan ! Apane batAyA hai ki 'aAtmA meM eka vicitra sAmarthya hotA hai, vaha sAmarthya ananta sahakArI paryAyoM se sampanna hotA hai, una sahakAriyoM ke sahayoga se usameM vibhinna bhautika aNuoM ke Alambana, AhArarUpa meM unake grahaNa aura vyaktarUpa meM unakA pariNamana karane kI adbhuta kSamatA hotI hai| usa sAmarthya-vIrya ke sambandha se AtmA sadaiva sakriya hotA hai, ataH sthUla zarIra kI prApti ke pUrva se lekara usakI niSpatti aura avasthiti-paryanta ke sAre kArya vaha nirbAdharUpa se kara sakatA hai|' he bhagavan ! Apake isa upadeza ko zirodhArya karane vAle manISiyoM ke mata meM AtmA ke bandha aura mokSa kI yathArtha Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 207 upapatti ho jAtI hai, para jo naiyAyika Apase dveSa karate haiM ve Apake vacana ko zraddhApUrvaka grahaNa nahIM krte| unake mata meM AtmA ke bandha aura mokSa kA yathArtha pratipAdana nahIM ho sakatA, kyoMki unake mata meM AtmA vibhu hone se niSkriya hai ataH vaha nUtana karmoM ke grahaNarUpa bandhana aura saMsArI kSetra se nikala kara siddhikSetra meM pravezarUpa mokSa ko nahIM prApta kara sakatA / / 76 / / . ekAntanitya samaye ca tathetaratra, svecchAvazena bahavo nipatanti doSAH / tasmAd yatheza ! bhajanojjitacitpavitra mAtmAnamAttha na tathA vitathAvakAzaH // 77 / / AtmA nitAnta nitya hai athavA AtmA sarvathA anitya hai, ina donoM matoM meM bahuta se doSa anAyAsa hI prasakta hote haiN| jaise jaba AtmA nitya hogA to usakI hiMsA na ho sakegI, aura jaba hiMsA na hogI to hiMsaka samajhe jAnevAle manuSya ko pApa na lgegaa| aura manuSya jaba yaha samajha legA ki kisI kA sira kATa dene para athavA kisI ko golI se ur3A dene para bhI use koI pApa na hogA to use ina duSkRtyoM ko karane meM koI hicaka na hogI, phalataH saMsAra meM ghora nara-saMhAra ke pravRtta hone se samAja kA sArA svarUpa hI chinna-bhinna ho jaaegaa| yadi yaha kahA jAya ki hiMsA kA artha svarUpavaza nahIM hai jisase prAtmA ko nitya mAnane para usako anupapatti ho; kintu hiMsA kA artha yaha hai ki zarIra, prANa aura mana ke sAtha AtmA ke jisa viziSTa sambandha ke hone se AtmA meM jIvita rahane kA vyavahAra hotA hai usa sambandha kA nAza / ataH AtmA ke nitya hone para bhI usa sambandha ke nitya na hone se hiMsA kI anupapatti na hogI, to yaha ThIka nahIM hai, Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] kyoMki ukta sambandha ke apratyakSa hone se usakA nAza bhI apratyakSa hogA, ataH ukta nAza amuka ke hone para hotA hai aura amuka ke na hone para nahIM hotA hai isa prakAra ke anvaya-vyatireka kA jJAna na ho sakane se usake prati kisI kAraNa kA nizcaya na ho sakegA ? phalataH jAnabUjha kara hiMsA meM pravRtti athavA hiMsA se nivRtti na hogI aura usake abhAva meM aparAdha-nirNaya tathA daNDa Adi kI vyavasthA kA kArya na ho skegaa| isI prakAra AtmA yadi ekAntarUpa se anitya hogA, to pratikSaNa meM usakA nAza svataH hote rahane se kisI ko usakI hiMsA kA doSa na hogaa| yadi yaha kahA jAe ki AtmA ke kSaNikatva mata meM kevala eka kSaNa taka hI ThaharanevAlA koI eka vyakti hI jIva nahIM hai apitu krama se astitva prApta karanevAle aise anaginata kSaNika vyaktiyoM kA jo santAna-samUha hotA hai, vaha eka jIva hotA hai usa santAna ke bhItara kA eka-eka vyakti to kSaNika avazya hotA hai para vaha santAna kSaNika nahIM hotA hai| ataH usa santAna kA pratikSaraNa svataH nAza na hone ke kAraNa usa santAna kA nAza karane vAle ko hiMsA kA doSa laga sakegA to, yaha ThIka nahIM hai, kyoMki kRtahAna-pUrvajanma meM kiye gaye karma kI niSphalatA aura akRtAbhyAgama-naye janma meM karma kiye binA hI phala kI prApti rUpa doSoM se bacane ke liye eka janma ke eka jIva-santAna kA mRtyu se nAza aura naye janma meM nitAnta nUtana jIvasantAna kA udaya nahIM mAnA jA sakatA, phalataH mRtyu se eka santAnakA nAza aura janma se nUtana santAna kA udaya mAnya na hone se santAna nAza ko hiMsA nahIM kahA jA sakatA, yadi yaha jAya ki eka zarIrasantAna ke sAtha eka jIva-santAna ke sambandha kA nAza hiMsA hai to AtmA ke ekAntanityatva pakSa meM zarIra ke sAtha AtmA ke viziSTa sambandha ke nAza ko hiMsA mAnane meM jo doSa batAyA gayA hai usase isa Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 206 mata meM bhI mukti nahIM mila sktii| .. padya ke uttarArdha meM stotrakAra kA kathana hai ki uparyukta rIti se AtmA kI ekAnta nityatA aura ekAnta anityatArUpa matoM ke doSagrasta hone se bhagavAn mahAvIra ne AtmA ke viSaya meM jo apanA yaha mata batAyA hai ki "bhajanA-syAdvAda ke kavaca se surakSita, nityAnityAtmaka nirmala citsvarUpa hI AtmA kA svarUpa hai, vahI zreSTha mata hai", usameM kisI prakAra ke doSa kA avakAza nahIM hai / 77 // etAhagAtmamananaM vinihanti mithyAjJAnaM savAsanamato na tadutthabandhaH / karmAntarakSayakaraM tu paraM caritraM, nirbandhamAttha jina ! sAdhu niruddhayogam // 78 // *ukta padya meM yaha batAyA hai ki 'mokSa kI prApti kevala jJAna athavA kevala kriyA se nahIM hotI apitu donoM ke samuccaya se hotI hai, kyoMki prAtmA ko bandhana meM. DAlane vAlI do vastue~ haiM-1. vAsanAsahita mithyAjJAna aura 2. aneka janmoM meM saJcita karmapuJja / ' unameM pahale kA nAza to syAdvAdasiddha Atma-svarUpa ke avabodha se sampanna ho jAtA hai, para dUsare kAraNasaJcita karmapuJja ke avazeSa rahane se tanmUlaka bandhana se AtmA kI mukti nahIM ho paatii| ataH usa dUsare kAraNa kA nAza karane ke liye saccaritra kA paripAlana Avazyaka hotA hai| saccaritra kA samyak paripAlana jaba pUrNatA ko prApta karatA hai taba saJcita samasta karmapuJja kA kSaya ho jAne se bandhana kA vaha dvAra bhI banda ho jAtA hai| isa prakAra bandhana ke donoM dvAra banda ho jAne para AtmA ko pUrNa mukti kA lAbha prApta hotA hai, ataH bhagavAn mahAvIra ne ucita hI kahA hai ki 'jaba sabhI yogoM-bandhakAraNoM kA nirodha Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] ho jAtA hai, tabhI nirbandha-bandhanoM se nitAnta mukti kI siddhi hotI hai' // 78 // jJAnaM na kevalamazeSamudIrya bhogaM, karmakSayakSamamaboddhadazAprasaGgAt / vaijAtyameva kila nAzakanAzyatAdau, tantraM nayAntaravazAdanupakSayazca // 7 // jaise saccaritrapAlana ke binA akele kSAyopazamika jJAna se mokSa kI prApti nahIM ho sakatI usI prakAra caritra ke abhAva meM akele kevalajJAna se bhI mokSa kI prApti nahIM ho sakatI kyoMki saMcita karmakozoM kA nAza usase bhI nahIM ho paataa| yadi yaha kahA jAe ki jaba sAdhaka ko kevalajJAna prApta ho jAtA hai taba vAsanAsahita mithyAjJAna kA nAza hone ke sAtha hI use samasta saMcita karmoM ke sahabhoga kI bhI kSamatA prApta ho jAtI hai| ataH kevalajJAna se sampanna sAdhaka bhogadvArA sampUrNa saMcita karmoM kA avasAna kara pUrNarUpeNa mukti prApta kara sakatA hai / isaliye mokSasiddhi ke liye kevalajJAnI ko saccaritra kA pAlana anAvazyaka hai to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki saMcita karmakozoM meM aise bhI karma hote haiM jo ajJAnabahula janmadvArA bhogya hote haiM, phira una karmoM kA bhoga karane ke liye kevalajJAnI ko usa prakAra kA bhI janma grahaNa karanA hogA aura jaba kevalajJAnI ko usa prakAra ke janma kI prApti mAnI jAegI to usameM ajJAna kA bAhulya bhI mAnanA hogA, jo usa zreNI ke viziSTa jJAnI ke liye kathamapi ucita nahIM kahA jA sktaa| yadi yaha kahA jAe ki ajJAna bahula janma se bhogya karmoM kA nAza ho jAne ke bAda hI kevalajJAna kA udaya hotA hai, kyoMki kevalajJAna kA udaya hone ke pUrva saccaritra ke ArAdhana se hI una karmoM kA nAza mAnanA hogA, taba yadi una karmoM Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 211 kA nAza saccaritra se ho sakatA hai to usI prakAra anya saJcita karmoM kA bhI nAza hone meM koI bAdhA na hone se unake nAzArtha kevalajJAnI meM una asaMkhya karmoM kA bhoga mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai, ataH yahI bAta ucita pratIta hotI hai ki sauicata karmoM ke nAzArtha kevalajJAnI ke liye bhI saccaritra kA pAlana Avazyaka hai| ___isa para yadi yaha zaMkA uThAI jAya ki 'adRSTAtmaka pUrva karmoM kA nAza yadi kabhI tattvajJAna se, kabhI saccaritrapAlana se aura kabhI bhoga se mAnA jAegA to vyabhicAra hogA, ataH pUrvakarmanAza ke prati ekamAtra bhoga ko hI kAraNa mAnanA cAhiye' to yaha ucita nahIM hai, kyoMki nAzya aura nAzaka meM vaijatya kI kalpanA kara vijAtIya adRSTa ke nAza ke prati vijAtIya saccaritra, vijAtIya adRSTa ke nAza ke prati vijAtIya tattvajJAna aura vijAtIya adRSTanAza ke prati vijAtIya bhoga ko kAraNa mAnane se vyabhicAra kI prasakti kA parihAra sukara ho jAtA hai| . yadi yaha prazna uThAyA jAya ki 'saccaritra se pUrvakarmoM kA nAza taba taka nahIM hogA jaba taka usase tattvajJAna kI utpatti na ho jAya, ataH tattvajJAna hI karmanAza kA kAraNa hai saccaritra to tattvajJAna ko paidA karane se upakSINa hokara karmanAza ke prati anyathAsiddha ho jAtA hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki karmanAza ko utpanna karane meM tattvajJAna saccaritra kA vyApAra hai aura vyApAra se vyApArI kabhI anyathAsiddha nahIM hotA yaha sarvasammata naya hai / ataH vyApArabhUta tattvajJAna vyApArI saccaritra ko. karmanAza ke prati anyathAsiddha nahIM banA sktaa| isa prakAra uparyukta yuktiyoM se yahI siddha hotA hai ki tattvajJAna aura saccaritra donoM mokSa ke parasparasApekSa kAraNa haiM / / 7 / / jJAnaM kriyeva viruNaddhi sasaMvarAMzaM, karma kSiNoti ca tapoM'zamanupravizya / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ] bhoga: pradezaviSayo niyato vipAke, bhAjyatvamityanagha! te vacanaM pramANam // 20 // kriyA saccaritra meM virati aura saMvara kA tathA jJAna meM samyakttva aura saMvara kA samAveza hotA hai| ataH kriyA aura jJAna donoM krama se apane aMza virati aura samyaktva ke prabhAva se nUtana karmoM kI utpatti kA pratibandha karate haiM aura apane saMvara-taporUpa aMza ke prabhAva se saJcita karma kA nAza karate haiN| isa prakAra kriyA aura jJAna se anAgata karmoM kA nirodha aura saJcita karmoM kA nAza ho jAne se mokSa kI prApti sukara ho jAtI hai| ___ yadi yaha zaGkA uThAI jAya ki 'karmanAza ke prati bhoga eka anupekSaNIya kAraNa hai ataH usake binA saJcita karmoM kA nAza nahIM ho sakatA' to yaha ThIka nahIM hai kyoMki karmanAza meM pradezAnubhavasvarUpa bhoga ke AnantayaM kA hI niyama hai, vipAkAnubhavasvarUpa bhoga ke Anantarya kA nhiiN| usakA to karmanAza ke prati bhAjyatvavikalpa hI abhimata hai| kahane kA abhiprAya yaha hai ki bhoga ke do bheda hote haiM pradezAnubhava aura vipAkAnubhava / inameM pahale kA artha hai saJcita karmarAzi ke eka bhAga prArabdha karmasamUha kA phalabhoga jo vartamAna janma meM hI sampanna ho jAtA hai, dUsare kA artha hai prArabdhabhinna saJcita karmoM kA phala bhoga, jisake liye janmAntara-grahaNa kI AvazyakatA hotI hai| ina donoM meM pahalA bhoga to karmakoza ke avikala nAza kA niyatapUrvavartI hotA hai para dUsarA bhoga usakA vaikalpika pUrvavartI hotA hai / jaise mokSArthI jaba samyagjJAna ke atizaya se samRddha na hokara kevala samyakcAritrya ke hI atizaya se samRddha hotA hai taba use prArabdha se bhinna saJcita karmoM ke liye janmAntara grahaNa kara una karmoM kA bhoga karanA par3atA hai kintu jaba vaha samyagjJAna ke atizaya se bhI samRddha ho jAtA hai taba usI se zeSa saJcita karmoM kA nAza ho jAne ke kAraNa janmA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 213 ntarasAdhya bhoga kI apekSA use nahIM hotI, ataH vipAkAnubhavasvarUpa bhoga kRtsnakarma ke kSaya kA pUrvavartI kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM bhI hotA hai| __niSkarSa yaha hai ki jaba mokSArthI sAdhaka ko samyagjJAna aura samyakacAritrya ke atizaya kI prApti ho jAtI hai taba janmAntarasAdhya vipAkAnubhava ke binA hI unhIM donoM ke samasta saJcita karmoM kA nAza kara vaha pUrNa mukti ko hastagata kara letA hai // 80 // jJAnaM pradhAnamiha na kriyayA phalAptiH, zuktAvudIkSyata iyaM rajatabhramAd yat / prAkarSaNAdi kurute kila mantrabodho, hIraNeva darzayati tatra na ca kriyAsyam // 1 // 'naya daSTi se 'kriyA kI apekSA jJAna kI pradhAnatA hai' yaha spaSTa karate hue stotrakAra kA kathana hai ki___ jJAna kriyA kI, apekSA pradhAna hotA hai arthAt phalaprApti kA kAraNa jJAna hotA hai kriyA nahIM hotI, kyoMki kriyA hone para bhI phala kI prApti nahIM dekhI jAtI, jaise sIpI meM cA~dI kA bhrama hone para cAMdI ko prApta karane kI kriyA hotI hai para usa kriyA se cA~dI kI prApti nahIM hotii| isI prakAra jahA~ kriyA lajjita-sI apanA mukha chipAye rahatI hai arthAt jahA~ kriyA upasthita nahIM rahatI, vahA~ bhI mantrajJAna se AkarSaNa Adi phaloM kI siddhi hotI hai| ataH kriyA meM phalaprApti kA anvaya aura vyatireka donoM prakAra ke vyabhicAra hone se kriyA ko phalaprApti kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA // 81 // pazyanti kiM na kRtino bharataprasannacandrAdiSubhayavidhaM vyabhicAradoSam / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] dvArIbhavantyapi ca sA na kathaJciduccaniM pradhAnamiti saGgarabhaGgahetuH // 82 // : mokSarUpa phala ke prati kriyA kA vyabhicAra banAkara usakI apekSA jJAna kI pradhAnatA pradarzita karate hue zrI upAdhyAya jI kA kahanA hai ki kyA vidvAnoM ko yaha jJAta nahIM hai ki bharata, prasannacandra Adi puruSoM meM mokSaprApti ke prati kriyA meM anvaya aura vyatireka donoM prakAra ke vyabhicAra haiM ? arthAt kriyAvAn hone para bhI prasannacandra ko mukti kA lAbha nahIM huA aura kriyAhIna hone para bhI bharata ko mukti prApta ho gii| ____ yadi yaha kahA jAe ki jJAna bhI to sIdhA phala-siddhi kA sAdhaka na hokara kriyA ke dvArA hI usakA sampAdaka hotA hai, to phira jJAna kriyA kI apekSA pradhAna kaise ho sakatA hai ? to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki kriyA yadyapi kathaJcit jJAna kA dvAra hai tathApi vaha 'jJAna kriyA kI apekSA pradhAna hai' isa ucca pratijJA kA vyAghAta nahIM kara sktii| kahane kA prAzaya yaha hai ki phalasiddhi meM jJAna ke kriyAsApekSa hone se usakI nirapekSatA kI hAni ho sakatI hai para usakI pradhAnatA kI hAni nahIM ho sakatI, kyoMki pradhAnatA kI hAni taba hotI hai jaba usake binA kevala kriyA se hI phala kI prApti hotI, para yaha bAta to hai nahIM, hA~, kriyAsApekSa hone se use phalasiddhi kA nirapekSa kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, para isase koI Apatti nahIM hai kyoMki nirapekSa-kAraNatA kA samarthana karanA abhISTa nahIM hai // 82 / / samyaktvamapyanavagADhamRte kiletadabhyAsatastu samayasya sudhAvagADham / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 215 jJAnaM hi zodhakamamuSya yathAjanaM syA dakSNoryathA ca payasaH katakasya cUrNam // 83 // jJAna ke binA samyaktva zraddhA kI paripuSTi nahIM hotii| ajJAnI kI zraddhA bar3I durbala hotI hai jo viparIta tarka se anAyAsa hI jhakajhora uThatI hai, kintu siddhAnta ke abhyAsa se abhyasta siddhAntajJAna se isakI pUrNa pUSTi ho jAtI hai, kyoMki jJAna se samyakttva kA zodhana ThIka usI prakAra sampanna hotA hai jisa prakAra aJjana se netra kA aura kataka ke cUrNa se jala kA zodhana hotA hai, ataH samyaktva kA zodhaka hone se jJAna usakI apekSA pradhAna hai // 83 // prAsaktivAMzca caraNe karaNe'pi nityaM, na svAtmazAsanavibhakti-vizArado yH| tatsArazUnyahRdayaH sa budhairabhAriNa, jJAnaM tadekamabhinandyamataH kimanyaH // 84 // jo manuSya caraNa-nityakarma aura karaNa-naimittika karma meM nirantara Asakta rahatA hai kintu svazAsana-jaina zAsana aura anya jainetara zAsana ke. pArthakya ko pUrNatayA nahIM jAnatA, vidvAnoM ke kathanAnusAra unake hRdaya meM karaNa aura caraNa ke jJAnadarzanAtmaka phala kA udaya nahIM hotaa| isalie ekamAtra jJAna hI abhinandanIya hai, aura anya samasta sAdhana jJAna ke samakSa nagaNya haiM // 84 // na zreriNakaH kila babhUva bahuzruddhiH , prajJaptibhAga na na ca vAcakanAmadheyaH / samyaktvataH sa tu bhaviSyati tIrthanAthaH, samyaktvameva tadihAvagamAta pradhAnam // 85 // . Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] zreNika (magadha kA eka rAjA) bahuzruta nahIM thA, use prajJapti bhI nahIM prApta thI, vaha vAcaka kI upAdhi se bhUSita bhI nahIM thaa| isa prakAra jJAnI hone kA koI cihna usake pAsa nahIM thA, kintu usake pAsa samyaktvazraddhA kA bala thA, jisake kAraNa vaha bhaviSya meM AgAmI utsarpiNI kAla meM tIrthaGkara hone vAlA hai, to phira jJAna na hone para bhI kevala samyaktva ke bala se jaba tIrthaGkara ke pavitratama sarvocca pada para pahuMcA jA sakatA hai to spaSTa hai ki samyaktva jJAna kI apekSA atizreSTha hai // 85 // bhraSTena saMyamapadAdavalambanIyaM, samyaktvameva dRDhamatra kRtaprasaGgAH / cAritraliGgaviyujo'pi zivaM vrajanti, tajitAstu na kadAciditi prasiddhaH / / 86 // - saMyama ke pada se cAritra ke mArga se cyuta hone para manuSya ko dRr3hatA ke sAtha samyaktva kA hI avalambana karanA cAhiye / samyaktva ko chor3a kisI anya sAdhana ke pIche nahIM daur3anA cAhiye, kyoMki yaha bAta prasiddha hai ki cAritra kA cihna bhI na rakhanevAle manuSya mokSa ko prApta kara lete haiM para samyaktva-zraddhA rahita manuSya kabhI mokSa prApta nahIM kara pAte // 86 // jJAnI sudRSTirapi ko'pi tapo vyapohya, duSkarmamarmadalane na kadApi shktH| etannikAcitamapi praNihanti karma- / tyahitaM bhavati nirvRtisAdhaneSu // 7 // jJAna aura samyagdarzana zraddhA se sampanna hone para bhI tapa-satkarma Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 217 kI upekSA karake koI bhI manuSya duSkarmoM kA vinAza karane meM kadApi samartha nahIM hotA, aura tapa nikAcita-anya samasta sAdhanoM se kSaya kiye jAne yogya karma ko bhI naSTa kara detA hai, ataH mokSa ke sampUrNa sAdhanoM meM tapa hI abhyarhita hai / / 87 // samyaka kriyA vyabhicarenna phalaM vizeSo, hetvAgato na parato'vinigamya bhAvAt / na dravyabhAvavidhayA vahirantaraGga bhAvAcca ko'pi bhajanAmanupohaya bhedaH / / 88 // phalaprApti kA kAraNa sAmAnya kriyA nahIM hai kintu samyakriyA hai kyoMki samyakriyA hone para phalaprApti avazya hotI hai, usameM phalaprApti kA vyabhicAra nahIM hotaa| sIpI meM cA~dI ke jJAna se honevAlI cA~dI prApta karane kI kriyA samyakriyA nahIM hai| isa para yadi yaha kahA jAya ki kriyA meM samyaktvarUpa vizeSa to kriyA ke hetubhUtajJAna se hI AtA hai, ataH samyakriyA kI apekSA use utpanna karanevAle jJAna ko hI zreSTha mAnanA cAhiye to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki kriyA meM samyaktva kI siddhi jJAna se hI hotI hai, isa bAta meM koI vinigamakapramANa nahIM hai| kyoMki jJAna se yadi samyakriyA kA udaya hotA to asamyakjJAna se bhI hotA, para asamyakriyA kA udaya nahIM hotaa| isa para yadi yaha zaGkA kI jAya ki samyagjJAna bhI to jJAna hI hai, ataH use samyakriyA kA kAraNa mAnane para bhI kriyA kI apekSA jJAna kI zreSThatA aparihArya hai, to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yaha bAta taba ThIka hotI jaba jJAna kA samyaktva kriyA ke binA hI sampanna hotA, para yaha bAta hai nahIM, kyoMki samyak prakAra se avalokana Adi kriyA se hI vastu ke samyag jJAna kA udaya hotA hai| ataH jJAna ke samyaktva ke mUla meM bhI kriyA kI hI apekSA hone se kriyA kI hI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] zreSThatA ucita hai / yadi yaha kahA jAe ki jJAna bhAvarUpa hotA hai aura kriyA dravyarUpa hotI hai, tathA bhAva aura dravya meM bhAva kI hI pradhAnatA sarvamAnya hai, ataH dravyarUpa kriyA kI apekSA bhAvarUpa jJAna kI hI pradhAnatA mAnanA ucita hai, to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki syAdvAda kI upekSA karake ekAntataH jJAna ko bhAvAtmaka aura kriyA ko dravyAtmaka nahIM mAnA jA sakatA kintu jJAnanirapekSa kriyA dravyatva aura jJAnasApekSa kriyA bhAvarUpa, isI prakAra kriyAnirapekSa jJAna dravyarUpa aura kriyAsApekSa jJAna bhAvarUpa hotA hai, yahI bAta mAnya hai| phira jaba jJAna aura kriyA donoM dravyabhAva ubhayAtmaka haiM to dravyabhAvAtmakatA kI dRSTi se jJAna ko kriyA kI apekSA pradhAna kaise kahA jA sakatA __yadi yaha kahA jAya ki jJAna mokSa kA antaraMga kAraNa hai aura kriyA bahiraMga kAraNa hai ataH mokSa kI siddhi meM jJAna kriyA kI apekSA pradhAna hai, to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki una donoM kI antaraMgatA aura bahiraMgatA bhI ekAntarUpa se mAnya nahIM hai, kintu yogarUpa se donoM bahiraMga bhI haiM aura upayogarUpa se donoM antaraMga bhI haiM ataH jaba yaha nahIM kahA jA sakatA ki jJAna antaraMga hI hotA hai aura kriyA bahiraMga hI hotI hai taba antaraMga bahiraMga kI dRSTi se eka ko anya kI apekSA pradhAnatA kaise dI jA sakatI hai ? (isa zloka meM phalaprApti ke prati kriyA ke usa vyabhicAra kA parihAra kiyA gayA hai jo ekAsIveM zloka meM udbhAvita kiyA gayA thA // 88 // ) AkarSaNAdiniyatA'sti japakriyeva, patyuH pradarzayati sA na mukhaM parasya / vaikalpikI bhavatu kAraNatA ca bAdhe, dvAritvamapyubhayato mukhameva, vidmaH // 8 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 216 aba isa padya meM ekAsIveM padya ke isa kathana kA nirAsa kiyA gayA hai ki kriyA ke na rahane para bhI kevala mantrajJAna se AkarSaNa Adi kI siddhi hone se phalaprApti ke prati kriyA kI apekSA jJAna kA prAdhAnya hai / zlokArtha isa prakAra hai- AkarSaNa Adi ke pUrva kevala AkarSaNAdikArI mantra ke jJAna kA hI astitva niyata nahIM hai, apitu usa mantra ke japa kI kriyA kA bhI astitva niyata hai| yaha bAta sarvavidita hai ki AkarSaNakArI mantra ke jJAnamAtra se AkarSaNa nahIM sampanna hotA, apitu usakA japa karane se sampanna hotA hai, ataH mantrajapAtmaka kriyA se AkarSaNa kI siddhi hone ke kAraNa AkarSaNa ko mantrajJAnamAtra kA kArya batAkara kriyA kI apekSA jJAna kI pradhAnatA pratiSThita nahIM kI jA sktii| ___ isa sandarbha meM ekAsIveM padya meM jo yaha kahA gayA ki 'jahA~ kriyA lajjita-sI apanA mukha chipAye rahatI hai vahA~ bhI kevala mantrajJAna se hI AkarSaNa Adi kArya hote haiM vaha ThIka nahIM hai, kyoMki ukta sthala meM AkarSaNa Adi ke pUrva mantrajapAtmaka kriyA apane svAmI syAhAdI ke sammukha apanA mukha nahIM chipAtI use to apane mukha kA pradarzana karatI hI hai| kintu vaha mukha chipAtI hai usase jo syAhAdavirodhI hone se usakA mukha dekhane kA adhikArI nahIM hai| kahane kA Azaya yaha hai ki jo loga kriyA kI upekSA kara kevala jJAna ko hI phala kA sAdhaka mAnate haiM aise ekAntavAdI ko hI AkarSaNAdi ke pUrva mantrajapAtmaka kriyA kI upasthiti vidita nahIM hotii| para jo loga isa ekAntavAda meM niSThAvAn nahIM haiM aise vivekazIla syAdvAdI ko AkarSaNAdi ke pUrva mantrajapAtmaka kriyA kI upasthiti spaSTa avabhAsita hotI hai| ataH AkarSaNa Adi ko kriyA-nirapekSa mantrajJAna kA kArya batAkara kriyA kI apekSA jJAna ko pradhAnatA pradAna karanA * ucita nahIM ho sktaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] bayAsIveM zloka meM prasannacandra nAmaka puruSa meM 'kriyA meM mokSaprApti kA anvaya-vyabhicAra' aura bharata nAmaka puruSa meM 'kriyA meM mokSaprApti kA vyatireka-vyabhicAra' batAkara jo kriyA meM mokSa-kAraNatA kA niSedha kiyA gayA hai, vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ukta vyabhicAra se kriyA meM mokSa kI niyata-kAraNatA kA hI pratiSedha ho sakatA hai na ki vaikalpika kAraNatA kA bhI pratiSedha ho sakatA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki yadi kriyA ko mokSa kA sArvatrika kAraNa mAnA jAe to usameM ukta vyabhicAra bAdhaka ho sakatA hai para yadi kriyAvizeSa ko puruSavizeSa ke mokSa kA kAraNa mAnA jAya to usameM ukta vyabhicAra bAdhaka nahIM ho sktaa| ataH jainadarzana kI isa mAnyatA meM koI doSa nahIM ho sakatA ki 'jisa puruSa ko jJAnaprApti ke anantara mokSa lAbha hotA hai usa puruSa ke mokSa ke prati jJAna kAraNa hotA hai aura jisa puruSa ko cAritrasampatti ke samanantara mokSalAbha hotA hai usa puruSa ke mokSa ke prati kriyA-cAritra kAraNa hotA hai| yadi yaha kahA jAe ki jJAna hI mokSa kA pradhAna kAraNa hai aura kriyA usakA dvAra hai aura dvAra kI apekSA dvArI kI pradhAnatA hotI hai ataH kriyA kI apekSA jJAna kI pradhAnatA anivArya hai, to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki dvAra-dvAribhAva jJAna aura kriyA donoM meM samAna hai, arthAt jaise kahIM jJAna pradhAna aura kriyA usakA dvAra hotI hai usI prakAra kahIM kriyA pradhAna aura jJAna usakA dvAra hotA hai, isaliye kahIM kriyA dvArA jJAna aura kahIM jJAna dvArA kriyA se mokSa kI siddhi hone ke kAraNa ekAntarUpa se yaha kathana ucita nahIM ho sakatA ki jJAna mokSa kA pradhAna sAdhana hai aura kriyA apradhAna sAdhana // 86 / / samyaktvazodhakatayAdhikatAmupaitu, jJAnaM tato na caraNaM tu vinA phalAya / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 221 jJAnArthavAdasadRzAzcaraNArthavAdAH, zrUyanta eva bahudhA samaye tataH kim // 10 // samyaktva-zraddhA kA zodhaka hone se jJAna kA sthAna yadi kucha U~cA hotA hai to ho, para isakA yaha artha nahIM ho sakatA ki jJAna kriyAnirapekSa hokara phala kA sAdhaka bhI hotA hai| yadi jJAna kI prazaMsA karanevAle arthavAdavacanoM ke bala para jJAna ko pradhAnatA dI jAe to yaha ThIka nahIM ho sakatA, kyoMki jaina zAsana meM kriyA kI bhI prazaMsA karanevAle bahuta se arthavAda-vacana upalabdha hote haiM, ata: arthavAdavacanoM ke AdhAra para koI ekapakSIya niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA / / 60 // zAstrANyadhItya bahavo'tra bhavanti mUrkhA, yastu kriyakanirataH puruSaH sa vidvAn / saJcintyatAM nibhRtamauSadhamAturaM ki, vijJAtameva vitanotyaparogajAlam // 1 // . aise bahuta se loga hote haiM jo zAstroM kA adhyayana karake bhI mUrkha hI raha jAte haiM tadanusAra kriyAzIla nahIM ho paate| jo puruSa zAstrAnusAra kriyA-parAyaNa hotA hai, vahI sacce artha meM vidvAn hotA hai| yaha kauna nahIM jAnatA ki auSadha ko jAnakara usakA cintana mAtra karane se roga se mukti nahIM milatI, kintu usake liye auSadha kA vidhivat sevana apekSita hotA hai / / 61 // jJAnaM svagocaranibaddhamataH phalAptinaikAntiko caraNasaMvalitAta tathA saa| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] jJAtAsi cAtra taraNotkanaTIpathajJAzceSTAnvitAstaditare ca nidarzitAni // 2 // kevala jJAna ko nahIM apitu karmayukta jJAna ko phalasiddhi kA kAraNa batAte hue stotrakAra kahate haiM ki-"jJAna apane viSaya meM ba~dhA hotA hai, vaha apane viSaya kA prakAzana mAtra kara sakatA hai, usakI prApti karAne meM vaha akelA asamartha hai, ataH yaha nirvivAda hai ki kore jJAna se phala kI siddhi niyata nahIM hai, niyata phalasiddhi to caraNa-karma se yukta jJAna ke dvArA hI sambhava hai| isa viSaya meM kaI dRSTAnta bhI prasiddha haiM, jaise tairane kI kalA meM nipuNatA aura tairane kI icchA hote hue bhI manuSya kisI nadI ko taba taka nahIM tara pAtA jaba taka vaha tairane ke liye hAtha paira calAne kI zArIrika kriyA nahIM karatA, evaM nAcane kI kalA meM nipuNa aura nRtya kI icchA rakhane para bhI nartakI taba taka nRtya nahIM kara pAtI jaba taka vaha aMgoM ke prAvazyaka abhinaya meM sakriya nahIM hotI, mArga jAnanevAlA aura usa mArga para yAtrA kI icchA rakhanevAlA bhI manuSya usa mArga para taba taka. nahIM cala pAtA jaba taka vaha usa mArga para paira bar3hAne kI kriyA nahIM krtaa| ina dRSTAntoM se spaSTa hai ki akele jJAna se koI kArya nahIM hotA kintu usake liye use karma ke sahayoga kI apekSA hotI hai, ataH jainazAsana kA siddhAnta sabala pramANoM aura yuktiyoM para AdhArita hai ki 'samyaka cAritra yukta samyag jJAna se hI mokSa kA lAbha hotA hai / isaliye pratyeka mumukSujana ko jJAna aura cAritra donoM ke arjana ke liye prayatnazIla honA cAhiye / / 62 // muktvA nRpo rjtkaanycnrtnkhaaniilohaakrN priyasutAya yathA dadAti / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 223 tadvadguruH . sumunaye caraNAnuyoga, zeSatrayaM guNatayetyadhikA kriyeva // 63 // "jJAna kI apekSA cAritra-kriyA abhyahita hai' isakI puSTi karate hue zrI upAdhyAyajI kA kathana hai ki___ jisa prakAra rAjA apane priyaputra ko cA~dI, sone aura ratna kI khAne na dekara lohe kI hI khAna detA hai aura zeSa tIna putroM ko cA~dI Adi kI khAne detA hai, usI prakAra guru apane yogya ziSya ko gaNita, dharma-kathA aura dravya kA upadeza na dekara pradhAnarUpa se cAritra kA hI spadeza detA hai, aura gaNita Adi kA upadeza anya ziSyoM ko detA hai tathA yadi use detA bhI hai to gauNarUpa se hI detA hai| jisa prakAra ukta vitaraNavyavasthA meM rAjA kA yaha prAzaya hotA hai ki cA~dI Adi kI khAnoM kI rakSA ke liye apekSita zastroM ke nirmANArtha lohA prApta karane ke liye cA~dI Adi kI khAnoM ke svAmiyoM ko lohe kI khAna ke svAmI ko cA~dI Adi denA hogA aura isa prakAra lohe kI khAnavAle putra ko cAMdI, sone aura ratna kI prApti nirantara hotI rhegii| ThIka usI prakAra ukta prakAra se upadeza dene vAle guru kA kA bhI yaha abhiprAya hotA haiM ki gaNita, dharmakathA aura dravya kA upadeza prApta kiye hue ziSya dIkSA kA ucita kAla batAkara, vairAgyakArI kathAnoM kA pravacana kara tathA tattvavivecana se samyaktva kA zodhana kara cAritra kA upadeza dhAraNa karanevAle ziSya kA kArya sampAdana karate raheMge, aura vaha apane cAritra ke bala se apanI sAdhanA meM satata Age bar3hatA jaaegaa| guru ke isa vivekapUrNa kArya se yaha spaSTa hai ki sAdhanA meM jJAna kA sAmAnya upayoga hai aura cAritra kA pratyaMdhika upayoga hai| ataH cAritrakriyA jJAna se nirvivAdarUpa se pradhAna hai // 3 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224.] prajJApanIyazamino gurupAratantryaM, jJAnasvabhAvakalanasya tathopapatteH / dhyAndhyaM paraM caraNacArimazAlino hi, zuddhiH samagranayasaGkalanAvadAtA // 64 // - jo zamasampanna sAdhu prajJApanIya-upadeza ke yogya hotA hai, arthAt asat Agraha kA parityAga karane ko udyata rahatA hai vaha guru kI adhInatA svIkAra karatA hai| guru ke adhIna hone se usake jJAna kA pariSkAra hotA hai, kintu jo sAdhu prajJApanAha nahIM hotA vaha guru kI adhInatA svIkAra nahIM krtaa| phalataH utkRSTa cAritra se sampanna hone para bhI usakI buddhi andhI hI raha jAtI hai, kyoMki buddhi kI zuddhi samasta nayoM ke samanvita prayogoM se hI sampanna hotI hai aura vaha saGkalana sadguru ke anugrahapUrNa upadeza ke binA sambhava nahIM hotA // 14 // na zreNikasya na ca sAtyakino na viSNoH, samyaktvamekamamalaM zaraNaM babhUva / cAritravajitatayA kaluSAvilAste, prAptA gati ghanatamainicitAM tamobhiH // 5 // . zreNika, sAtyakI aura viSNu nirmala samyaktva se sampanna the, para akele samyaktva se unakI rakSA na ho sakI, kintu cAritrahIna hone ke kAraNa pApa se kaluSita ho unheM ghora andhakAra se pUrNa nArakI gati prApta karanI pdd'ii| isase spaSTa hai ki cAritra ke abhAva meM jJAna aura zraddhA donoM kA koI mUla nahIM hotA // 65 // na jJAnadarzanadharairgatayo hi sarvAH, .. . zUnyA bhavanti nRgatau tu caritramekam / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 225 na jJAnadarzanaguNADhyatayA pramAdaH, . kAryastadAryamatibhizcaraNe kadApi // 66 // deva, manuSya pazu-pakSI tathA nArakIya jIva Adi kI jitanI bhI yoniyA~ haiM ve jJAna aura zraddhA se yukta puruSoM se zUnya nahIM hotI, arthAt jJAna aura zraddhA se sampanna jIva sabhI yoniyoM meM hote haiM, kintu manuSya-yoni kI yaha vizeSatA hai ki usameM jIva ko cAritra arjana karane kA avasara milatA hai aura vaha usa avasara kA lAbha uThAkara cAritra se maNDita ho janma-maraNa ke bandhana se mukti prApta kara sakatA hai| to phira jaba yaha spaSTa hai ki jJAna aura zraddhA ke guNoM se sampanna hone para bhI cAritra ke abhAva meM jIva ko vividha yoniyoM meM bhaTakanA par3atA hai to sadbuddhi mAnava ko apane jJAna aura zraddhA ke vaibhava para ahaGkAra na kara cAritra ke arjana meM hI dattacitta honA cAhiye aura isa viSaya meM use kadApi pramAda nahIM karanA cAhiye // 16 // zrAddhazcaritrapatito'pi ca mandadharmA, pakSaM trayo'pi kalayantviha darzanasya / cAritradarzanaguNadvayatulyapakSA, dakSA bhavanti sucritrpvitrcittaaH||17|| zrAvaka, cAritra kI samunnata maryAdA se cyuta sAdhaka tathA dharma ke AcaraNa meM manda utsAhavAle mAnava ina tInoM ko hI mokSamArga para prasthAna karane ke liye darzana-pakSa kA Azraya lenA caahiye| kyoMki darzana-zraddhA kA dharAtala daDha hone para anya saba sAdhanoM ke sampanna hone kA patha prazasta ho jAtA hai| jina sAdhakoM ke cAritra aura darzana donoM pakSa samAnarUpa se paripuSTa hote haiM ve samyak cAritra ke prabhAva se Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] pavitra citta hone ke kAraNa mokSa ko prAtmasAt karane meM dakSa hote haiN| tAtparya yaha ki cAritra kI zreSThatA pratyeka sthiti meM akSuNNa hai / / 17 / / saMjJAnayogaghaTitaM zaminAM tato'pi, zreNyAzrayAdiha nikAcitakarmahanta / bAhya tapaH paramaduzcaramAcaradhva mAdhyAtmikasya tapasaH paribRharaNArtham // 6 // samyag jJAnarUpa yoga se yukta tapa apUrvakaraNa kI zreNI kA pAlambana kara zamasampanna sAdhakoM ke nikAcita-bhogamAtra se hI naSTa karane yogya saJcita karmoM ko bhI naSTa kara detA hai| ataH sAdhaka ko apane AdhyAtmika tapa ke balavardhana ke liye parama kaThina bhI bAhya tapa kA anuSThAna bar3I tatparatA ke sAtha karanA cAhiye / / 68 // itthaM viziSyata idaM caraNaM tavoktI, taistairnayaiH zivapathe sphuttbhedvaade| ciccArutAM paramabhAvanayastvabhinna ratnatrayIM galitabAhyakathAM vidhatte // 66 * pUrvokta rIti se bhinna-bhinna nayoM kI dRSTi se mokSamArga kI bhinnatA nitAnta spaSTa hai, phira bhI bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM jJAna evaM darzana kI apekSA cAritra kA hI utkarSa mAnA gayA hai aura parama bhAvanaya-zuddha nizcayAnusArI bAhyakathA-samasta bhedacarcA kA vidalana kara jJAna, darzana, cAritrarUpa ratnatraya kI phalataH abhinnatA kA pratipAdana karatA huA citsvarUpa prAtmA kI cArutA-vizuddha-svarUpa * yahA~ taka isa stava meM 'vasantalikA chanda' kA prayoga huA hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 227 niSThA ko pratiSThita karatA hai / 66 // (zikhariNI chanda) azuddhiH zuddhi na spRzati viyatIvAtmani kadApyathAropAtkopAruNimakariNakAkAtaradRzAm / tvaduktAH paryAyA ghanatarataraGgA iva javAdvivarttavyAvRttivyatikarabhRtazcijjalanidhau // 10 // jisa prakAra dhUla, dhuprAM, varSA Adi kA utpAta hone para kisI prakAra kI bhI malinatA AkAza kI nisarga nirmalatA ko kabhI nirasta nahIM kara sakatI usI prakAra krodha ke aruNa-kaNoM se kAtara netra-vAle virodhiyoM ke Aropa se kisI prakAra kI bhI azuddhi AtmA kI svAbhAvika zuddhi ko kadApi abhibhUta nahIM kara sktii| bhagavAn mahAvIra ne AtmA meM manuSyatva, devatva Adi jina paryAoM kA astitva batAyA hai aura jinameM nAnA prakAra ke vivartoM ke vividha AvartanoM ke saMsarga hote rahate haiM, citsamudra AtmA meM unakI sthiti ThIka vahI hai jo jala ke mahAsamudra meM vega se utthAna-patana ko prApta karanevAle usake udvikta taraMgoM kI hotI hai| kahane kA Azaya yaha hai ki jaise samudra aura usakI taraMgoM ko eka-dUsare se bhinna pramANita nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra cidrUpa AtmA aura usake anantAnanta paryAyoM ko bhI eka-dUsare se bhinna nahIM siddha kiyA jA sakatA / arthAt choTI-bar3I agaNita taraMgoM kI samaSTi se AveSTita jala hI jaise samudra kA apanA svarUpa hai vaise hI AgamApAyI sva, para ananta paryAyoM se AliGgita cit hI AtmA kA apanA vAstavika svarUpa hai| viruddha matavAdiyoM dvArA bar3e Agraha se jina dharmoM kA Aropa kiyA jAtA hai ve AtmA ke svarUpa-nirvartaka nahIM ho sakate // 100 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] na baddho no mukto na bhavati mumukSuna virato, .. na siddhaH sAdhyo vA vyuprtvivrttvytikrH| asAvAtmA nityaH pariNamadanantAvirataci ccamatkArasphAraH sphurati bhavato nizcayanaye / / 101 // bhagavAn mahAvIra ke nizcayanaya ke anusAra AtmA na baddha hai, na mukta hai, na mokSa kA icchuka hai, na karma-virata hai, na siddha hai aura na sAdhya hai; usameM kisI prakAra ke vita kA koI samparka nahIM hai, vaha nitya hai aura nirantara pariNAma ko prApta hote rahane vAle asIma, zAzvata cidAnanda kA svaprakAza-vikAsa hai / / 101 // dRzAM citradvaitaM prazamavapuSAmadvayanidhiH, prasUtiH puNyAnAM galitapRthupuNyetarakathaH / phalaM no hetu! tadubhayamathAsAvanubhaya svabhAvastvajjAne jayati jagadAdarzacaritaH // 102 // - AtmA vibhinna nayadRSTiyoM se sampanna puruSoM ke liye aAzcaryakArI dvaita aura prazamapradhAna puruSoM ke liye cidAnandamaya advaita hai| vaha puNyoM kA kAraNa hai aura pApa kI bRhatkathAoM se pare hai| vaha ekAntataH na kisI kA kArya hai aura na kisI kA kaarnn| vaha apekSA se kArya-kAraNa ubhayAtmaka bhI hai aura sAtha hI kArya-kAraNa anubhayAtmaka bhI hai tathA saMsAra meM usakA caritra Adarza-svarUpa hai| bhagavAn mahAvIra ke kevalajJAna meM usa (prAtmA) kA yahI svarUpa sphurita huA hai // 102 // guNaH paryAyairvA tava jina ! samApattighaTanAdasau tvadrUpaH syAditi vizadasiddhAntasarariNaH / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 226 atastvaddhayAnAyAdhyayanavidhinAmnAyamanizaM, * samArAdhya zraddhAM praguraNayati baddhAJjalirayam // 103 // jainazAsana kA yaha spaSTa siddhAnta hai ki jo manuSya guNa aura paryAyoM ke rUpa meM bhagavAn jina ke sAtha apane tAdAtmya kA satata anudhyAna karatA hai vaha bhagavAn ke svarUpa ko prApta kara letA hai| isa liye prakRta stava ke racayitA "paM0 zrIyazovijayajI upAdhyAya" Agama kA vidhipUrvaka adhyayana kara baddhAJjali ho, aharniza apanI zraddhA kA sambharaNa karane meM saMlagna haiM jisase ve apekSita rUpa meM bhagavAn kA dhyAna kara sakeM // 103 // . vivekastattvasyApyayamanaghasevA tava. bhvsphurttRssnnaavlloghndhnoddaammhimaa| himAnIsampAtaH kumatanaline sajjanadRzAM, sudhApUraH krUragrahahagaparAdhavyasaniSu // 104 // prastuta stotra kI racanA ke rUpa meM tattva kA yaha vivecana pApa se mukta bhagavAn mahAvIra kI sevA hai| saMsAra meM nirantara panapanevAlI tRSNA latA ke jaMgala ko jalAnevAlI asAdhAraNa sAmarthyazAlI agni hai| kumatarUpI kamala ke liye himapAta hai / sajjanoM ke netra ko nirmala banAnevAlA amRta kA pravAha hai / aura jainazAsana ke ullaGghanarUpa aparAdha ke vyasanI janoM ke liye krUra graha kI vipatkArI dRSTi hai // 104 // kutarke qhastAnAmativiSamanerAtmyaviSaya-' stavaiva syaadvaadstrijgdgdngkaarkrunnaa| ito ye nairujyaM sapadi na gatAH karkazarujastaduddhAraM kartuprabhavati na dhanvantarirapi // 105 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] __ anAtmavAda ke atyanta kaThora kutarkoM se jo loga pIDita haiM unake liye bhagavAn mahAvIra kA syAdvAda hI donoM ko nirogitA pradAna karanevAlI anugrahapUrNa auSadhi hai / ataH jo kaThina rogI isa syAdvAda se tatkAla rogamukta nahIM ho pAte unakI cikitsA Adivaidya bhagavAn dhanvantari bhI nahIM kara sakate // 105 // .(hariNI chanda) idamanavamaM stotraM cakre mahAbala ! yanmayA tava navanavaistarkodgrAhaibhRzaM kRtavismayam / tata iha bRhattarka granthazramairapi durlabhAM, kalayatu kRtI dhanyammanyo "yazovijaya"zriyam // 106 // stutikAra kA kahanA hai ki he mahAbalazAlI bhagavan ! maiMne nayenaye tarkoM ke prayoga se isa AzcaryakArI aura sarvottama stotra kI racanA kI hai| isaliye apane ko dhanya mAnanevAlA koI bhI vidvAn tarkazAstra ke bar3e-bar3e granthoM kA zramapUrvaka adhyayana karane para bhI na prApta honevAlI yazo-vijaya kI zrI ko isa stotra-grantha meM prApta kara sakatA hai // 106 // (zAlinI chanda) - sthAne jAne nAtra yukti bruve'haM, vANI pANI yojayantI yadAha / dhRtvA bodhaM nivirodhaM budhendrA styaktvA krodhaM granthazodhaM kurudhvam // 107 // maiM isa bAta ko acchI taraha se samajhatA hU~ ki isa stotra meM paramata kA nirAkaraNa aura svamata ke sthApana kI jo yukti prastuta kI gaI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 231 haiM ve merI apanI. sUjha nahIM hai, kyoMki isake prayoga ke samaya svayaM sarasvatI karabaddha ho vidvAnoM se nivedana kiyA karatI thIM ki ve nirvirodhabhAva se isa grantha ko samajhane kA kaSTa kareM ataH yadi koI truTi pratIta ho to usa para krodha na kara siddhAntAnusAra usakA saMzodhana kara leM // 107 // (zikhariNI chanda) prabandhAH prAcInAH paricayamitAH khelatitarAM, navInA. tarkAlI hRdi viditametat kavikule / asau jainaH kAzIvibudhavijayaMprAptavirudo, mudo yacchatyacchaH samayanayamImAMsitajuSAm // 108 // yaha vidvatsamAja ko jJAta hai ki isa stotrakAra ne purAne sabhI zAstragranthoM kA samIcIna paricaya prApta kiyA hai aura sAtha hI isake hRdaya meM naI-naI tarkamAlAe~ nirantara nRtya karatI rahatI haiN| yahI kAraNa hai ki jJAna aura cAritra se svaccha yaha jaina stotrakAra (yazovijaya upAdhyAya) kAzI ke vidvAnoM para vijayaprApta, nyAya-vizArada ke viruda se vibhUSita ho, samaya aura naya kI mImAMsA karanevAle manISiyoM ko prasanna karane ke nimitta isa stotra kI racanA meM udyata huA // 108 // (zArdUlavikrIDita chanda) gacche zrovijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM guNaH, prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizustattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAmRdAkhyAtavAn // 10 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] zrI vijayadeva guru ke guNasamUha se svaccha gaccha meM zrIjItavijayajI mahArAja parama prasiddha pratiSThA ko prApta hue haiM unhIM ke sahapAThI pU. nayavijayajI mahArAja ke ziSya "yazovijaya" ne isa tattva kA kathana kiyA hai // 1 // yaH zrImadgurubhinayAdivijayarAnvIkSikI grAhitaH, premNAM yasya ca sana padmavijayo jAtaH sudhIH sodrH| yasya nyAyavizAradatvavirudaM kAzyAM pradattaM budhaistasyaiSA kRtirAtanotu kRtinAmAnandamagnaM manaH // 110 // jisa (yazovijaya upAdhyAya) ko pUjya zrInayavijayajI mahArAja ne nyAya-vidyA kA adhyayana karAyA, jisake prema ke dhAmarUpa zrIpadmavijaya jI nAmaka vidvAn gurubhAI the aura jisako kAzI meM bahA~ ke vidvAnoM ne 'nyAya vizArada' aisI padavI pradAna kI, usakI yaha 'vIrastava' nAmaka kRti vidvajjanoM ke mana ko Ananda-magna banAye // 110 // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] samAdhisAmya-dvAtriMzikA -xsamAdhi-sAmya dvAtrizikA ...' (upendravajrA chanda) samuddhataM pAragatAgamAbdheH, samAdhipIyUSamidaM nizamya / mahAzayAH ! pItamanAdikAlAtkaSAya-hAlAhalamudvamantu // 1 // he mahAzaya bhavikoM,! AgamarUpI samudra ke manthana se nikAle gaye isa 'samAdhi-pIyUSa' ko sunakara anAdikAla se pAna kiye hue kaSAyarUpI jahara kA vamana kara do||1|| (upajAti chanda) vinA samAdhi parizIlitena, kriyAkalApena na krmbhnggH| zakti vinA kiM samupAzritena, durgeNa rAjJAM dviSatAM jayaH syAt // 2 // samAdhi-zAnti kA parizIlana kiye binA anya kriyA-kalApoM ke dvArA karmoM kA nAza nahIM ho sktaa| kyoMki zakti ke binA kevala kile kA Azraya pA lene mAtra se rAjA loga apane zatruoM ko jIta sakate haiM kyA ? // 2 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] antaH samAdheH sukhamAkalayya, bAhya sukhe no ratimeti yogii| aTedaTavyAM ka ivArthalubdho, gRhe samutsarpati kalpavRkSe // 3 // yogI apane antaHkaraNa meM samAdhi-samatva kA sukha prApta karake bAharI sukha ke prati anurAga nahIM rakhatA hai| kyoMki aisA kauna hogA ki jisake ghara meM kalpavRkSa phala-phUla rahA ho aura vaha artha-dravya ke lobha se jaGgala meM bhramaNa kare ? / / 3 // itastato bhrAmyati cittapakSI, vitatya yo ratyaratI svpkssii| svacchandatA-vAraNaheturasya, samAdhisatpaJjarayantraNava // 4 // yaha jo cittarUpI pakSI rati-rAga aura arati-dveSarUpa apanI donoM pAMkhoM ko phailAkara idhara-udhara ghUmatA rahatA hai, usakI svacchandatA ko rokane kA ekamAtra sAdhana yahI hai ki use,samAdhirUpI uttama piMjare meM banda kara diyA jAe // 4 // asahyayA vedanayA'pi dhIrA, rujanti naatyntsmaadhishuddhaaH| kalpAnta-kAlAgnimahAciSA'pi, naiva dravIbhAvamupaiti meruH // 5 // he dhIrapuruSoM! jaise pralayakAla ke samaya uThanevAlI bar3I-bar3I Aga kI lapaToM se bhI sumeru parvata piMghala nahIM sakatA hai usI prakAra jinakA antaHkaraNa atyanta samAdhi ke dvArA vizuddha ho gayA hai, ve vyakti asahya kaSTa Ane para bhI rugNa-duHkhI nahIM hote haiM // 5 // jJAnI tapasvI paramakriyAvAn, samyaktvavAnapyupazAntizUnyaH / prApnoti taM naiva guNaM kadApi, samAhitAtmA labhate zamI yat // 6 // manuSya jJAnI ho, tapasvI ho, parama kriyAzIla ho aura samyaktva se bhI yukta ho kintu zAnti se zUnya ho to vaha usa guNa ko kadApi Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 235 prApta nahIM kara sakatA jise ki samAdhi-sampanna-zAntacitta yogI prApta karatA hai // 6 // nUnaM parokSaM sukhasamasaukhyaM, mokSasya cAtyantaparokSameva / pratyakSamekaM samatAsukhantu, samAdhisiddhAnubhavodayAnAm // 7 // yaha nizcita hai ki svarga kA sukha parokSa hai arthAt mRtyu ke pazcAt prApta honevAlA hai aura mokSa kA sukha to atyanta parokSa hai hii| ataH pratyakSa sukha hai to eka mAtra samAdhi se siddha aura anubhava se prApta samatA-sukha hI hai // 7 // prANapriyapremasukhaM na bhogAsvAdaM vinA vetti yathA kumaarii| samAdhiyogAnubhavaM vinava, na vetti lokaH zamazarma sAdhoH // 8 // jaise kuMvArI kanyA prANa-priya-pati ke prema-sukha aura bhoga-sambhoga se prApta prAnanda ke AsvAda ko nahIM jAnatI hai, usI prakAra samAdhisAmya ke anubhava ke binA yaha saMsAra sAdhu ke zAnta-vairAgya se utpanna Ananda ko nahIM samajha sakatA hai / / 8 // na doSadarziSvapi roSapoSo, guNastutAvapyavaliptatA no| na dambhasaMrambhavidhelavo'pi, na lobhasaMkSobhajaviplavo'pi // 6 // lAbhe'pyalAbhe'pi sukhe ca duHkhe, ye jIvitavye maraNe ca tulyaaH| ratyApyaratyApi nirastabhAvAH, samAdhisiddhA munayasta eva // 10 // yahAM do padyoM meM samAdhi-siddha muniyoM kI sthiti kA varNana karate ... 'hue kahate haiM ki___jo doSa dekhane vAle vyaktiyoM para kruddha nahIM hote, guNoM kI prazaMsA karane para bhI usameM lipta nahIM hote (arthAt na prasanna hote haiM aura na Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] ahambhAva rakhate haiM), ahaGkAra se utpanna bhAvoM kA tanika bhI saMsparza nahIM hone dete aura lobha tathA kSobha se utpanna vicAroM se prazAnta bhI nahIM hote| isI prakAra lAbha-alAbha, sukha-duHkha aura jIvanamaraNarUpa dvandvoM ke prati koI Asakti-anAsakti na rakhate hae samAna bhAva rakhate haiM tathA rati aura arati ke bhAva bhI jo nahIM rakhate haiM, ve hI samAdhi-siddha muni kahalAte haiM / / 6-10 // . ugne vihAre ca suduSkarAyAM, bhikSAvizuddhau ca tpsysaa| samAdhilAbha-vyavasAyahetoH, kva vaimanasya munipuGgavAnAm / / 11 // una vihAra meM, vizuddha bhikSA prApti kI atyanta kaThinAI meM aura asahya tapa meM bhI samAdhi-lAbha ke liye lage hue zreSTha muniyoM ko kahA~ aruci ho sakatI hai ? arthAt kaisA bhI kaSTa ho, ve prasannatApUrvaka una kaSToM ko sahana karate haiM // 11 // iSTapraNAze'pyanabhISTalAbhe, nityasvabhAvaM niyatiJca jAnan / santApamantarna samAdhivRSTividhyAtazokAgnirupaiti sAdhuH // 12 // iSTa vastu ke naSTa ho jAne aura Ipsita vastu ke na milane meM unake nityasvabhAva tathA niyati-bhAgya kI balavattA ko jAnatA huA sAdhu samAdhi kI vRSTi se zokAgni ke zAnta ho jAne ke kAraNa citta meM santApa ko prApta nahIM hotA / / 12 // bhIryathA prAgapi yuddhakAlAd, gaveSayatyadri-latA-vanAdi / klIbAstathA'dhyAtmaviSAdabhAvA' samAhitAcchannapadekSiNaH syuH||13|| jaise koI bhIru-Darapoka vyakti yuddha hone ke pahale hI. (apane chipane 1. "viSIdanenAsamAhitAcchanna" iti pATho'pi dRzyate / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 237 ke liye) parvata, latA-jhAr3I yA vana Adi kI khoja karatA hai vaise hI napuMsaka-vRttivAle vyakti adhyAtma-sAdhanA meM AnevAle kaSToM se bhayabhIta hokara samAdhi se rahita sthAna ko DhUMDhate haiM arthAt samAdhi se rahita adhyAtma-sAdhanA sAmAnya jIvoM ke liye hai kintu uttama yogI ke liye nahIM / / 13 // raNAgaNe zUraparamparAstu, pazyanti' pRSThaM nahi mRtyubhItAH / samAhitAH pravajitAstathaiva, vAJchanti notpravajituM kadAcita // 14 // jisa prakAra raNAGgaNa meM zUravIroM ke bIca pahu~ce hue sainika mRtyu se Darakara pITha nahIM dikhAte haiM, usI prakAra samAdhi ko prApta sAdhU bhI apane iSTa mArga se kadApi bhAganA nahIM cAhate haiM // 14 // na mUtraviSThApiTarISu rAgaM, badhnanti kAntAsu samAdhizAntAH / anaGgakoTAlayatatprasaGgamabrahmadorgandhyabhayAstyajanti // 15 // - samAdhi ke dvArA zAntacitta yogI mUtra aura viSThA kI piTArIrUpa kAntAoM meM anurAga nahIM bA~dhate haiM tathA unake sAtha bhoga-vilAsajanya pravRtti ko mahApAtaka se utpanna durgandhi ke bhaya se sarvathA tyAga dete haiM // 15 // ramyaM sukhaM yadviSayopanItaM, narendracakritridazAdhipAnAm / samAhitAstajjvaladindriyAgni-jvAlAghRtAhutyupamaM vidanti // 16 // narendra, cakravartI tathA devatAoM kA viSaya-vAsanA se prApta jo uttama sukha hai use samAdhiyukta yogijana jalatI huI indriyoM kI agnijvAlA meM ghRta kI Ahuti ke samAna mAnate haiM // 16 // 1. atreyaM kriyA'ntarbhAvitaNyarthA / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] straiNe tRNe grANi ca kAJcane ca, bhave ca mokSe samatAM shryntH| [tAM nirvRti kAJcana vakSyamAraNAM]', samAdhibhAjaH sukhitA bhavanti // 17 // striyoM ke samudAya meM, tRNa meM, patthara meM, suvarNa meM, saMsAra meM aura mokSa meM samAnabhAva rakhakara usI ko nivRti-nirvANa mAnate hue samAdhi se yukta yogijana sukhI hote haiM / / 17 / / janA mudaM yAnti samAdhisAmya-juSAM munInAM sukhameva dRSTvA / candrekSaNAdeva cakorabAlAH, pItAmRtodgAraparA bhavanti // 18 // (isaliye) samAdhi-sAmya se yukta muniyoM ke sukha ko dekhakara hI loga prasanna hote haiM / jaise cakora (pakSI) ke bacce candramA ke darzanamAtra se hI amRtapAna kiye hue ke samAna Anandita hote haiM // 18 // apekSitA'ntaHpratipakSapakSaH, karmANi baddhAnyapi krmlkssH| prabhA tamAMsIva raveH kSaNena, samAdhi-siddhA samatA kSiraNoti // 16 // viruddha pakSoM ke lAkhoM karmoM se ba~dhe hue karmoM ko antaHkaraNa meM uThI huI samAdhisiddha samatA usI prakAra naSTa kara detI hai, jaise ki sUrya kI prabhA kucha hI kSaNoM meM andhakAra-samUha ko naSTa kara detI hai // 16 // saMsAriNo naiva nijaM svarUpaM, pazyanti mohaavRtbodhnetraaH| . samAdhisiddhA samataiva teSAM, divyauSadhaM doSaharaM prasiddham // 20 // 1. navanirmito'yaM pAdaH / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 236 ___ moha se jinake jJAnanetra muMde hue haiM aise saMsArI jIva apane svarUpa ko nahIM dekha pAte haiN| inake isa doSa (jJAnanetra ke AvaraNa) ko naSTa karane ke liye to doSanAzaka divya auSadhi samAdhi-siddha samatA hI prasiddha hai, upayogI hai / / 20 // babandha pApaM narakeSu vedyaM, prasannacandro manasA prshaantH| tatkAlameva prazame tu labdhe, samAdhibhRtkevalamAsasAda // 21 // zAntamana prasannacandra ne (pahale to) narakoM meM vAsa karAnevAle pApoM ko baaNdhaa| kintu (bAda meM usakA jJAna hone para) prazama-vairAgya ko aMgIkAra kara lene para vaha samAdhistha hokara kevalajJAna ko prApta ho gayA // 21 // SaTkhaNDasAmrAjyabhujo'pi vazyA, yatkevalazrIbharatasya jjnye| na yAti pAraM vacaso'nupAdhisamAdhisAmyasya vijRmbhitaM tat // 22 // ___ chaha khaNDoM kA sAmrAjya bhoganevAle mahArAjA bharata cakravartI ko bhI jo kevala-lakSmI vazIbhUta huI thI, vaha nirupAdhika samAdhisamatA ke vaiziSTaya ke sAmane vANI ke pAra ko prApta nahIM hotI hai arthAt vaha bhI isake sAmane sAmAnya hai / / 22 // aprAptadharmA'pi purAdimAIn-mAtA zivaM yadbhagavatyavApa / samAdhisiddhA samataiva hetustatrApi bAhyastu na ko'pi yogH|| 23 // dharma ko prApta na hote hue bhI pUrva kAla meM Adya arhanmAtA bhagavatI ne jo zivapada prApta kiyA usameM bhI samAdhi-siddha samatA hI kAraNa hai anya koI bAharI yoga kAraNa nahIM hai // 23 // striibhruunngobraahmnnghaatjaatpaapaaddhHpaatkRtaa''bhimukhyaaH| dRDhaprahAripramukhAH samAdhisAmyAvalambAtpadamuccamApuH // 24 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] strI, bhrUNa, go aura brAhmaNa kI hatyA se lage hue pApa ke kAraNa adhaHpatana kI ora jAte hue bar3e-bar3e hiMsaka DAkU bhI samAdhi-samatA kA Alambana lene se ucca pada ko prApta hue haiM // 24 // 'niraJjanAH zaGkhavadAzrayanto'skhaladgatitvaM bhuvi jIvavacca / viyadvadAlambanavipramuktAH, samIravacca pratibandhazUnyAH // 25 // samAdhi-sAmya ko prApta kiye hue munIndra kisa prakAra zobhita hote haiM ? yaha batalAne ke liye 'zrIkalpa-sUtra' ke chaThe vyAkhyAna meM Aye hue vizeSaNoM tathA udAharaNoM se 5-pAMca zlokoM meM yahA~ varNana kiyA gayA hai / yathA- . samAdhi sAmya ko prApta munIndra zaGkha ke samAna niraJjana-nirmala, saMsAra meM jIva ke samAna askhalita gativAle, AkAza ke samAna Alambana se rahita tathA vAyu ke samAna pratibandha se zUnya hokara svacchandarUpa se zobhita hote haiN| (padya saMkhyA 25 se 26 taka ke padyoM ke liye antima padya kI kriyA kA yahA~ adhyAhAra huA hai) // 25 // zaratsaronoravizuddhacittA, lepojjhitAH puSkarapatravacca / guptendriyAH kUrmavadekabhAvamupAgatAH khaGgiviSANavacca // 26 // tathA ve munIndra-zarad Rtu meM jaise sarovara kA jala zuddha hotA hai usake samAna zuddha cittavAle, kamala-patra ke samAna nirlepa, kachue ke samAna gupta indriyavAle aura khaDgI-geMDe ke sIMgoM ke samAna (do hote hue bhI) ekIbhAva ko prApta hokara sadA suzobhita hote haiM // 26 // 1. ita Arabhya sarvANi vizeSaNAni udAharaNAni ca . kalpasUtrasya SaSThe vyArapyAne drssttvyaani| 2. AphrikAddeze tu dvizRGgAH khaDgino bhavanti / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 241 sadA vihaGgA iva vipramuktA, bhAraNDapakSIndravadapramattAH / zauNDIryabhAjo gajavacca jAtasthAmaprakarSA vRSabhA ivoccaiH|| 27 // ve munirAja pakSiyoM ke samAna sadA svacchanda vihArI, bhAraNDa pakSI ke samAna apramatta, hAthI ke samAna zauNDIrya-svAbhimAna se yukta tathA vRSabha ke samAna ucca-unnata prakarSa ko prApta hokara zobhita hote rahate haiM // 27 // durddharSatAM siMhavadabdhivacca, gambhIratAM mandaravat sthiratvam / prAptAH sitAMzUjjvalasaumyalezyAH, sUryA ivAtyadbhutadIptimantaH // 28 // ve munirAja siMha ke samAna nirbhIka hokara, samudra ke samAna gambhIra, mandarAcala ke samAna sthira, zveta-kiraNa candramA ke samAna zuddha saumya-lezyA ko prApta tathA sUrya ke samAna adbhuta tejasvI hokara zobhita hote haiM // 28 // sujAtarUpAstapanIyavacca, bhArakSamA eva vasundharAvat / jvalattviSo vahnivadullasanti, samAdhisAmyopagatA munIndrAH // 26 // ve munirAja suvarNa ke samAna uttama svarUpavAle, pRthvI ke samAna bhAra vahana karane meM samartha tathA agni ke samAna dedIpyamAna kAnti se yukta hokara zobhita hote haiM // 26 // gajAzca-siMhA garuDAzca nAgA, vyAghrAzca gAvazca surAsurAzca / tiSThanti pArve militAH samAdhisAmyaspRzAmujjhitanityavarAH // 30 // samAdhi-sAmya ko prApta munirAjoM ke pAsa hAthI aura siMha, garur3a Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] aura sarpa, vyAghra aura gaue~ tathA deva aura rAkSasa sabhI pArasparika vaira kA parityAga karake premabhAva se milakara rahate haiM-nivAsa karate haiM // 30 // samAdhisAmyakramato hi yogakriyAphalAvaJcakalAbhabhAjaH / prAsAditAtyadbhutayogadRSTi-sphuraccidAnandasamRddhayaH syuH // 31 // isa prakAra samAdhi-sAmya ke krama se munijana yoga-kriyAoM se prApta honevAle phaloM ko binA kisI rukAvaTa ke prApta karate haiM tathA atyanta adbhuta yoga dRSTi ko pAkara cidAnanda kI samRddhi se bhAsita hote haiM // 31 // (mandAkrAntA) yo yo bhAvo janayati mudaM vIkSyamANo'tiramyo, bAhyastaM taM ghaTayati sudhIrantaraGgopamAnaH / magnasyetthaM paramasamatA-kSIrasindhau yatIndoH, kaNThA''zleSaM praNayati mahotkaNThayA drAga yazaHzrIH // 32 // (isa saMsAra meM) atyanta sundara dikhAI denevAle jo bAhyabhAva Ananda ko utpanna karate haiM una-una bhAvoM ko buddhimAn vyakti samAdhi-sAmyavAlA muni antaraGga upamAnoM ke dvArA sampanna karatA hai| aura isa prakAra parama samatArUpI kSIrasamudra meM magna yativarya kA yaza bar3hatA hai aura lakSmI zIghra hI utkaNThApUrvaka usakA AliGgana karatI hai (yahA~ "yazaH zrI" pada se racayitA ke nAma kA saGkata bhI kiyA huA hai / ) // 32 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] prAcArya-zrImadvijayaprabhasUrIzvara-guNagaraNagarbhA stuti-gItiH' zrIvijayadevasUrIzapaTTAmbare, jayati vijayaprabhasUH rirarkaH / yena * vaiziSTayasiddhiprasaGgAdinA, nijagRhe yoga-samavAya-tarkaH // zrIvijaya0 1 // jJAnamekaM bhavadU vizvakRt kevalaM, dRSTavAdhA tu kartari smaanaa| iti jagatkartR lokottare saGgate, saGgatA yasya dhIH sAvadhAnA ||shriivijy0 2 // 1. yaha gIti pU0 vAcaka zrI yazovijaya jI mahArAja ne AcArya zrI vijaya prabhasUrIzvarajI mahArAja ko koI 'tAttvika-patra' likhA thA, usameM likhI thii| isa racanA ke pazcAt jo 'vijJapti-kAvya' prakAzita kara rahe haiM, usake antargata bhI yaha racanA ho sakatI hai, kintu prAyaH anya vijJaptiyoM meM prathama 'prabhu-smaraNa' aura tadanantara anya varNana Aye haiM, ataH usI paramparA kA yahA~ bhI nirvAha karate hue ise svatantra sthAna diyA gayA haiN| tathA 'gIti' hone ke kAraNa isakA artha bhI eka sAtha diyA jA rahA hai| -sampAdaka Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] ye kilApohazakti sugatasUnavo, jAtizakti ca mImAMsakA ye / saMgirante giraM te yadIyAM nayadvaitapUtAM prasahya zrayante // zrIvijaya0 3 // kAraNaM prakRtiraGgIkRtA kApilaH, kApi naivA''tmanaH kA'pi shktiH| bandhamokSavyavasthA tadA durghaTe, tyatra jAgati yatprauDhazaktiH // zrIvijaya0 4 // .. zAdvikAH sphoTasaMsAdhane tatparA, brahmasiddhau ca vedAntaniSThAH / sammati-proktasaMGgraharahasyAntare, yasya vAcA jitAste niviSTAH // zrIvijaya0 5 // dhrauvyamutpattividhvaMsakirmIritaM, dravyaparyAyapariNativizuddham / vinasAyogasaGghAta-bhedAhitaM, svasamayasthApitaM yena buddham // zrIvijaya0 6 // iti nutaH zrIvijayaprabho bhaktitastarkayuktyA mayA gcchnetaa| zrIyazovijayasampatkaraH kRtadhiyAmastu vighnApahaH zatrujetA // zrIvijaya0 7 // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 245 prAcArya zrImadvijayaprabhasUrIzvarajI ke guNagaNoM se gabhita stuti-gIti 'zrI vijayadeva sUrIzvara' ke paTTarUpa AkAza meM 'zrI vijayaprabha sUri' nAmaka sUrya vijaya ko prApta ho rahe haiM, jinhoMne 'vaiziSTya-siddhi' nAma ke (grantha athavA mata) ke prasaGgoM se apane hI ghara (sampradAya) meM yoga ka nityasambandha se tarka-zAstra ko suzobhita kiyA // 1 // kevala eka jJAna hI vizvakRt-jagat kA kartA hai, isa prakAra jo loga (anya matAnuyAyI) mAnate haiM, unake isa kathana meM dRSTabAdhA doSa AtA hai| arthAt sarvajJa Izvara ke jagatkartRtva meM kisI ke dvArA dRSTa na hone ke kAraNa dRSTabAdhA nAmaka doSa AtA hai| isa prakAra jagatkartRtva ke sambandha meM logoM ko ucita uttara dene meM jinakI buddhi sAvadhAna-yuktipUrNa hai athavA jo ucita samanvaya karate haiM aise zrI vijaya-prabhasUri vijaya ko prApta ho rahe haiM // 2 // ___ jo bauddhamatAnuyAyI apoha-(buddhi ke guNa-vizeSa) kA zakti ke ke rUpa meM pAkhyAna karate haiM tathA jo mImAMsaka jAti-zakti kA pAkhyAna karate haiM, ve bhI jinakI kya-dvaita se pavitra banI huI vANI kA haThapUrvaka Azraya lete haiM, aise zrIvijayaprabhasUri vijaya ko prApta ho rahe haiM / / 3 // _ 'maharSi kapila 'sAMkhya-darzana' meM prakRti ko hI pradhAna kAraNa mAnate haiM aura unake jagatkartRtva meM kahIM bhI AtmA kI koI zakti nahIM hai, ataH yahA~ bandha aura mokSa kI vyavasthA durghaTa ho jAtI hai'isa prakAra ke vimarza meM jinakI buddhi sadA jAgRta rahatI hai aise zrI vijayaprabhasUri vijaya ko prApta ho rahe haiM // 4 // . jo zAbdika-vaiyAkaraNa sphoTa (vyAkaraNa ke eka zAbdika jJAna Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] vizeSa) ke sAdhana meM parAyaNa haiM aura vedAntI brahma kI siddhi meM saMlagna haiM ve bhI jinakI vANI se parAjita hokara sammati se kathita 'saMgraharahasya' nAmaka grantha meM niviSTa ho jAte haiM, aise zrIvijayaprabha sUri vijaya ko prApta ho rahe haiM / / 5 / / . jinhoMne utpatti aura vinAza se citrita; dhrauvya, dravya, paryAya tathA pariNAma se vizuddha aura visrasA-yoga-saGghAta ke bhedoM se yukta jJAnapUrNa apane samaya-siddhAnta kI sthApanA kI, aise ve zrIvijaya-prabhasUri vijaya ko prApta ho rahe haiM // 6 // isa prakAra maiMne tarka evaM yukti se (athavA tarkazAstra se saGgata yukti ke dvArA) bhaktipUrvaka gacchanAyaka tathA zatruoM ko jItanevAle zrIvijayaprabha sUri kI stuti kI hai| (isa stavana kA paThana karanevAle) buddhimAnoM ke liye ve sUrIzvara vighnoM ke nAzaka tathA zrI, yaza, vijaya evaM sampatti kA pradAna karanevAle hoM // 7 // -: 0 : Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] tapAgacchAdhipati-pUjya 108 zrImadvijayaprabhasUrIzvarAna prati 'dIva-bandara'nagare likhitaM patrAtmakaM zrIvijayapramasUri-kSAmaNaka-vijJapti-kAvyam [dIva-bandarasthita zrIpArzvaprabhuvarNanAtmakaH prathamo bhAgaH ] [dIva-bandara sthita zrIpArzvaprabhuvarNanarUpa pahalA bhAga] (upajAti chanda) svasti zriyAM cArukumudvatInAM, vidhuH samullAsavidhau jinendraH / zrI prazvasenakSitipAlavaMzasvargAcalaH svargataruH zriye vaH // 1 // zrIpArzvaprabhustuti maGgala-lakSmIrUpa sundara kumudiniyoM ko vikasita karane meM candramA ke samAna tathA zrIazvasena rAjA ke vaMzarUpI sumeru-parvata meM kalpavRkSa ke samAna zrIpArzvajinezvara Apake kalyANa ke liye hoM // 1 // "yaha kAvya upAdhyAyajI mahArAja ne paryuSaNA-parva kI samApti ke pazcAt kSamApanA ke rUpa meM apane pUjya gurudeva ke pAsa likhakara bhejA thaa| isakA viziSTa nAmakaraNa unake dvArA na kiye jAne ke kAraNa yaha eka Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] svasti zriyaM yacchatu bhaktibhAjAmuddAmakAmadruma-sAmayoniH / dharmadrumArAmanavAmbuvAhaH, sutrAmasevyaH prabhupArzvadevaH // 2 // niraMkuza-unmatta kAmadevarUpI vRkSoM ke liye hAthI ke samAna, dharmarUpI vRkSoM ke liye navIna megha ke samAna tathA indra ke dvArA sevanIya bhagavAn zrIpArzvanAtha bhaktoM ko maGgala-lakSmI pradAna kareM / / 2 // svasti zriyAmAzrayamAzrayAmaH, svanAmamantroddhatabhaktakaSTam / . suspaSTaniSTaGkitaviSTapAntavitibhAvaM jinamAzvasenim // 3 // maGgala-lakSmI ke dhAma, apane nAma-mantra ke smaraNa-mAtra se hI bhaktoM ke kaSTa kA nivAraNa karanevAle tathA spaSTa rUpa se hI nirAkRta kara diyA hai bAra-bAra ke janma ko jisane aise zrIazvasena mahArAjA ke putra zrIpArzvajinezvara kI hama zaraNa prApta karate haiM / / 3 / / svasti zriyAM gehamudAravhaM, marunmahelAbhirakhaNDiteham / apAsitasnehamaheyabhAvaM, pAvaM mahezaM vatinAM zraye'ham // 4 // maGgala-lakSmI ke prAvAsa. udAra zarIravAle, devavanitAnoM ke dvArA bhI dravita nahIM honevAle arthAt dRDha-saGkalpa, vItarAga, susthira 'vijJaptikAvya' hai ata isa rUpa meM prakAzita karanA ucita samajhA gayA hai| yaha nAma 'yazodohana' grantha meM zrI hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA ne diyA hai| ataH hamane bhI yahI nAma rakhA hai| yaha vijJapti cAra vibhAgoM meM vibhakta hai' aisA isakI zloka saMkhyA se anumAna hotA hai jinameM kramazaH 1-pArzvaprabhu-varNana, 2-dIvabandara nagara varNana, 3-guruvandanA tathA 4--upasaMhAra haiN| isI AdhAra para yahAM cAra vibhAgoM kI yojanA bhI kalpita kI gaI hai| -sampAdaka Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 246 . bhAvavAle tathA vratI-munijanoM ke svAmI zrIpArva-jinezvara kI maiM zaraNa svIkAra karatA hU~ // 4 // svasti zriye sa prabhupArzvanAthaH, kRtaprasarpaduritapramAthaH / yannAmamantrasmaraNaprabhAvAt, prayAnti sadyo vilayaM bhayAni // 5 // apane uttama karmoM ke bala se phailate hue pApakarmoM kA vinAza kara diyA hai jisane tathA jinake nAma-mantra-smaraNa ke prabhAva se zIghra hI samasta bhaya naSTa ho jAte haiM, aise ve zrIpArzvanAtha prabhu Apake maGgala evaM kalyANa ke liye hoM / / 5 / / prasIdatu pratnasamIhitArthaH, pArzvaH satAM dhvastasamastapApaH / norandhradhArAdharanIradhArAvidhautavindhyAcalacArukAntiH // 6 // ghane bAdaloM kI jalavRSTi se dhule hue vindhyaparvata ke samAna maJjula kAntivAle, sajjanoM ke samasta pApa ko naSTa karanevAle tathA icchita kAmanAoM ko pUrNa karanevAle zrIpArzvanAtha jinezvara prasanna hoN||6|| gabhastivad dhvastatamaHpratAnaH, kalpadruvat kaamitdaandkssH| pramudragAmbhIryanidhAnamudraH, samudravatpArvajino'vatAd vaH // 7 // sUrya ke samAna andhakAra ke samUha ko dhvasta karanevAle, kalpavRkSa ke samAna icchita vastu ko dene meM nipuNa tathA samudra ke samAna apAra gambhIratA se paripUrNa mudrAvAle aise zrIpArzvanAtha jinezvara ApakI rakSA kreN||7|| vidheva mudrA'jani yasya citrA, mudreva kAntiH paramA pvitraa| digvyApinI kAntirivorukotiH, pAvo jagat so'vatu puNyamUtiH // 8 // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] __ jinakI vidyA ke samAna ho AzcaryakAriNI mukhAkRti hai aura mukhAkRti ke samAna (prasanna-gambhIra) parama pavitraM kAnti hai tathA usa parama-pavitra kAnti ke samAna hI saba dizAoM meM kIrti vyApta hai, aise puNyamUrti bhagavAn zrIpArzvanAtha jagat kI rakSA kareM // 8 // sevA mukhasyAbjadhiyA vidhAtuM, samAgataM haMsayuvadvayaM kim| yasyAlasaccAmara-yugmamuccaiH, pAvaH sa vaH puNyanidhiH punAtu // 6 // jina bhagavAn ke AsapAsa donoM ora Upara ke bhAga meM do cAmara suzobhita ho rahe haiM aura unheM dekhakara aisA lagatA hai ki "bhagavAn ke mukha ko kamala samajhakara usakI sevA karane ke liye ye do haMsayuvaka to nahIM Aye haiM ?" aise 'cAmara-yugala-maNDita' bhagavAn zrIpArzvanAtha Apako pavitra kareM / / 6 // stavImi taM pArzvajinaM yadIya-pAdAgrajAnannakharatnadIpam / sthAtuM rajanyAmapi nAvakAzaM, tamaHsamUho labhate kadApi // 10 // jinake caraNoM ke agrabhAga para camakate hue nakharUpI dIpoM se (vyApta prakAza ke samakSa) andhakAra kA samUha (dina meM to kyA) rAtri meM bhI rahane ke liye kabhI bhI sthAna nahIM paataa| una pArvajinezvara kI maiM stuti karatA hU~ // 10 // ___ [anuSTup] vipati sphUrtimanmUrtiH kAmaM vAmAsutaH satAm / prayayuH svardramA dUre yavadAnyatvanijitAH // 11 // jinakI dAnavIratA se parAjita-lajjita hokara kalpavRkSa (bhI svayaM) dUra svarga meM cale gaye, aise tejomayasvarUpa, vAmAdevI ke putra bhagavAn zrIpArzvanAtha sajjanoM kI kAmanAe~ pUrNa karate haiM / / 11 / / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 251 dhaurA ! dhIrAjamAnaM taM zrayadhvaM pArzva mIzvaram / - kurute yatpratApasya nUnaM nIrAjanAM raviH // 12 // he dhIrajanoM ! apanI prakhara-buddhi se zobhAyamAna una zrIpArzvanAtha kI zaraNa meM jAmro jinake pratApa kI sUrya nizcita rUpa se AratI utAratA rahatA hai / / 12 // pAzvo jayati yatkotarucchiSTamiva cndrmaaH| ata eva pataGgasyA''patato yAti bhakSyatAm // 13 // una bhagavAn pArzvanAtha kI jaya ho, jinakI kIrti ke ucchiSTa bhAga ke samAna candramA hai / aura yahI kAraNa hai ki vaha candramA udita hote hue sUrya kA bhakSya bana jAtA hai / / 13 // pAU jayati gAmbhIryaM gRhItaM yena vAridheH / tataH ziSTAni ratnAni bhIto'sau kimadho dadhau // 14 // ve bhagavAn pArzvanAtha jaya ko prApta ho rahe haiM jinhoMne samudra kI gambhIratA chIna lI hai / aura taba se hI apane pAsa bace hue kucha ratnoM ko-kahIM ye bhI merI uccha, khalatA ko dekhakara bhagavAn mujhase chIna na leM-kyA isI bhaya se usane andara apane chipA liye haiM ? // 14 // . zriye pAvaH sa vo yasya kssmaabhRttvgunno'khilH| lakSmavyAjAdataH zeSastallAbhAya yamAzritaH // 15 // ve bhagavAn pArzvanAtha ApakA kalyANa kareM jinake kSamAzIla Adi guNa sarvopari haiM / aura yahI kAraNa hai ki zeSanAga unake cihna ke bahAne usa kSamAdhAraNarUpa uttama guNa kI prApti ke liye unakI sevA kara rahA hai // 15 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] manaH sarovare'smAkaM pAzrvo nIlotpalAyatAm / yaddhairya-sakhyato meruruccamUrdhAnamAdadhe // 16 // hamAre manarUpI sarovara meM ve bhagavAn pArzvanAtha nIlakamala ke samAna vikasita hoN| jinakI dhIratA se mitratA prApta karake sumeruparvata apane mastaka ko U~cA kiyA huA hai // 16 // maccittanandane pArbaH kalpadruriva nandatu / hataM saptajagaddhvAntaM yadIyaiH saptabhiH phaNaiH // 17 // mere cittarUpI nandana vana meM ve bhagavAn pArzvanAtha kalpavRkSa ke samAna phalate-phUlate raheM jinake (mastakapara suzobhita dharaNendra sarparAja). ke sAta phaNoM se sAtoM lokoM kA andhakAra naSTa ho gayA hai / / 17 / / vandAru-surakoTIraratnAMzu-snapitakramaH / nedIyasI jagadvedI kuryAt pAvaH zivazriyam / / 18 // vandanazIla indrAdi devatAoM ke mukUToM meM jaTita ratnoM kI kiraNoM se jinake caraNa dedIpyamAna ho rahe haiM aise sarvajJa prabhu pArzvanAtha hameM mokSalakSmI prApta karAyeM // 18 // yaH karotyeva pApAnAM kalAvapi balAtyayam / mahAnandAya taM zrImatpAzrvaM vandAmahe vayam // 16 // . isa kaliyuga meM bhI jo pApoM ke bala ko nizcita rUpa se kSINa karate haiM, una bhagavAn zrIpArzvanAtha ko Ananda-mokSa kI prApti ke liye hama vandana karate haiM // 16 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 253 [upajAtiH] tamodRzodArapavitracitra-caritrasantrAsitazatruvargam / anargalasvargasukhApavarga-nisargasaMsarga-samarthamagrayam // 20 // suranucintAmaNikAmakumbhasvardhenuvargAdadhikaprabhAvam / samullasallabdhisamRddhipUrNa, sadA cidAnandamayasvabhAvam // 21 // jagadgApyAyakakAntikAntaM, saMsevitopAntyamamartyavRndaiH / zrIazvasenAnvayapadmahasa, zrIpArzvanAthaM praNipatya mUrnA // 22 // aba tIna padyoM ke 'vizeSaka' dvArA praNati-nivedana karate haiM aise uparyukta udAra, pavitra evaM vismayakArI caritroM se zatrusamUha ko bhayabhIta karanevAle, binA kisI roka-ToMka ke svargasukha tathA mokSa kA svAbhAvika saMsarga karane meM samartha, sarvAgraNI; kalpavRkSa, cintAmaNi, kAmaghaTa aura kAmadhenu ke varga se bhI viziSTa prabhAvazAlI, ananta labdhirUpa samRddhi se paripUrNa, sat-cit-Anandamaya svabhAvavAle, jagat ke netroM ko zAnti pahu~cAnevAlI kAnti se kAnta-manohara, nikaTastha devasamUha dvArA saMsevita tathA zrIazvasena mahArAja ke vaMzarUpI kamala ko vikasita karane ke liye haMsa-sUrya ke samAna bhagavAn zrI pArzvanAtha ko mastaka jhukAkara praNAma karake maiM 'yazovijaya'-prastuta / patrakAvya kI racanA karatA hU~ ] // 20-21-22 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] dIvabandaranagaravarNanapUrvakaM-vijJaptiyojanAtmako dvitIyo bhAgaH] . . [dIva-bandara nagaravarNana sahita vijJaptiyojanAtmaka dUsarA bhAga] (anuSTup chanda) cirakAlagurUpAnte prishikssitlkssnnH| ucca?SAdivAmbhodhilakSyate ghargharasvaraH // 1 // nagara-varNana [jisa dIva bandaragAha meM] samudra aisA lagatA hai ki mAno cirakAla se guruvara [gacchAdhipati pUjya AcArya zrIvijayaprabhasUrijI) ke nikaTa rahakara adhyayana ke lakSaNoM [uccairadhyayanam, Adi] ko vaha sIkha cukA ho aura usI zikSaNa ke anusAra aharniza adhyayana meM tatpara rahate hue ziSya ke samAna U~ce svara se par3hane ke kAraNa gharghara svaravAlA bana gayA ho / / 1 / / prasahya jagRhurdevA ratnAnyabdherasau ttH| tadbhikSAM yAcate yatra vitatomikaraH kimu // 2 // athavA vaha samudra--'devatAnoM ne balapUrvaka mere ratnoM ko grahaNa kara liyA hai. unheM mujhe vApasa dilA dIjiye [aisI bhAvanA se gurudeva ke samakSa] apane taraMgarUpI hAthoM ko phailAkara bhIkha mAMga rahA hai kyA ? // 2 // dRSTvA kSubhyati yatrAbdhirghaTapratibhaTastanIH / zaGkamAna iva svasya ghaTodubhavaparAbhavam // 3 // jahA~ [dIva bandara meM] samudra vahA~ kI rahanevAlI ghaTa ke samAna vizAla stanoMvAlI sundariyoM ko dekhakara ghaTa se utpanna agastya muni Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 255 dvArA pAna karake kSAra banA denerUpa parAbhava kA smaraNa karake'kahIM phira se ina ghaTastaniyoM ke garbha se utpanna bAlaka mujhe parAbhUta na kara deM' aisI zaGkA karate hue kSobha-duHkha ko prApta hotA hai // 3 // nAryo hAreSu ratnAni dadhate cAdhare sudhAm / yadgatAH svapadaM sindhuH kimityAveSTya tiSThati // 4 // ___ jahA~ (dovabandara meM) striyA~ kaNThagata hAroM meM ratnoM ko aura adharoM meM sudhA ko dhAraNa karatI haiN| (isa prakAra ratna evaM sudhA ke nikala jAne para bhI mere kucha cihna zeSa haiM) yahI socakara kyA samudra usako AveSTita kiye hue haiM ? // 4 // abdhisaGgatayA zubhrabhAsA sphaTikavezmanAm / sadaiva lakSyate yatra gaGgAsAgarasaGgamaH // 5 // jahA~ (dIvabandara meM) sphaTika ke bane hue makAnoM kI zvetakAnti kI samudra ke jala ke sAtha saGgati hone se sadA hI gaGgA aura sAgara kA saGgama pratIta hotA hai // 5 // apyekamindumuvIkSya syaadbdheruttrnggtaa| nArImukhendukoTIbhiryatra sA vacanA'tigA // 6 // [saMsAra meM yaha prasiddha hai ki] eka candramA ko dekhane se samudra meM bharatI A jAtI hai kintu yahA~ (dIva bandara meM) to striyoM ke aneka mukhacandra vidyamAna haiM ataH una sabako dekhakara samudra meM kitanA jvAra AtA hogA? yaha kahanA kaThina hai / / 6 // nAnena mahatA sArddha spardhA yukteti cintayan / yasmai kimadhirAgatya dadau duhitaraM nijAm // 7 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] . yahI kAraNa hai ki yaha dIvabandara apane aneka guNoM ke kAraNa mujhase bhI mahAn hai ataH isa mahAn ke sAtha spardhA karanA ucita nahIM hai / yaha socakara hI samudra ne isa dIvabandara ko apanI kanyA (lakSmIdhana-daulata) de DAlI hai kyA ? // 7 // yatra bhAnti garIyAMsaH prAsAdAH parvatA iva / shRnggaagrsnycrnmedhghttaaghttinvismyaaH||8|| jisa dIvabandara meM zikharoM ke Upara calate hue meghoM kI ghaTAoM se vismaya utpanna karanevAle parvatoM ke samAna bar3e-bar3e mahala zobhita ho rahe haiM // 8 // caityasphaTikabhittInAM zubhraH prasRmaraiH karaiH / varddhamAnekSyate yatra tithiSvekaiva pUriNamA // 6 // jisa dIvabandara meM jinacaityoM kI sphaTika-bhittiyoM para ujjvala aura cikanI nirmala kiraNoM ke par3ane se pUrNimA tithi ke binA hI pratidina eka pUrNimA tithi hI bar3hatI huI dikhAI detI hai // 6 // dRSTvA svarNaghaTAn yatra caityacUlAvalambinaH / manyante svaHstriyo mugdhAH 'zatasUrya nabhastalam // 10 // jisa dIvabandara meM caityoM ke Upara rakhe hue svarNakalazoM ko dekha kara bholI svargavAsinI sundariyA~ AkAza ko saiMkar3oM sUryavAlA mAnatI haiN| __(isa padya meM 'zatasUrya nabhastalam' isa prasiddha samasyA kI pUrti kI gaI hai|) // 10 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 257 yatprAsAdoccadezeSu prcchnnsvpriyaadhiyaa| * prAzliSyanti surAH snehavizAlAH zAlabhaJjikAH // 11 // jisa dIvabandara ke bhavanoM ke Upara ati snehAsakta devagaNa apanI priyatamAtroM ko chipI huI jAnakara zAlabhajikA(puttalikA)oM kA AliGgana karate haiM / / 11 // 'bhAnti yatra striyaH shronni-nvlmbitmekhlaaH| dRzyante jAtuno doSAnavalambitame khalAH // 12 // jisa dIvabandara meM rahanevAlI striyA~ apane kaTi-pradeza meM laTakatI huI navIna mekhalAoM se zobhita hotI haiM kintu doSoM kA sarvathA avalambana karanevAle khala-duSTajana kahIM nahIM dikhAI dete haiN| (yahA~ se 14 veM padya taka parisaMkhyA' aura yamaka nAmaka alaGkAra hai) // 12 // dadhate sudhiyo lokA na yatrAsArasAhasam / kurvate dhusadAM dInA na yatrAsArasAhasam // 13 // aura jahA~ vidvajjana kisI sArahIna vastu kI upalabdhi ke liye sAhasa-prayAsa nahIM rakhate haiM. arthAt buddhipUrvaka vicAra karake hI sArapUrNa kArya meM pravRtta hote haiN| tathA jahA~ sAmAnya vyantarAdi deva vyartha kA upadrava nahIM karate haiM // 13 // yatra vyayo dinasyAsInna vetyruciraajitH| yadvane svarjano nAsInnavetyarucirAnitaH // 14 / jahA~ dina kA vyaya rucipUrNa kAryoM se hotA thA athavA divasa kI . pariNati bhI arucikara nahIM hotI thI kyoMki rAtri meM bhI utanI hI ruci banI rahatI thii| isI prakAra jahA~ ke vanoM meM manuSya to kyA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] devatA bhI bar3I prasannatA se nivAsa karate the athavA koI aisA sthAna nahIM thA jahA~ devamUrtiyA~ zobhita nahIM thIM // 14 // [zArdUlavikrIDita] tatra trastakuraGgazAvakadRzAM netrAJcalaiH pUritasmerAmbhoruhatoraNaspRhagRha-svecchApare graiH| zobhAzAlini sajjanAhatalasacchArdUlavikrIDita krIDAsajjakaviprapaJcitaguraNe zrIdvIpasadvandire // 15 // - vahA~ bhayabhIta hariNazizuoM ke samAna netroMvAlI ramaNiyoM ke kaTAkSa se pUrNa khile hue kamaloM ke toraNoM se spRhA karanevAle bhavanoM meM svecchAparAyaNa nAgarikoM se zobhAzAlI, sajjanoM dvArA pAhata, siMha jaise parAkrama se zobhita, krIr3A meM tatpara.kaviyoM dvArA vistArapUrvaka variNata guNavAle usa dIvabandara nAmaka nagara meM- (maiM vijJapti bheja rahA hU~ yahA~ 22 veM padya se yaha kriyA sambaddha hai) // 15 / / [anuSTup chanda bhramasaMrambhabhRdyAnapAtropamamupAzrayam / samudravyavadhi ketumiveSTasya biti yat // 16 // jo ki samudra meM antahita iSTa kI patAkA ke samAna bhrama ke ADambara ko dhAraNa karanevAle jahAja ke samAna upAzraya ko dhAraNa karatA haiM / / 16 // saMrakSyante svareNaiva yatra lokAH klipriyaaH| RSisthAnamidaM mukhyamityevAhuvizAradAH / / 17 / / jahA~ adhika ghanI bastI hone ke kAraNa jo svara-zabda hotA rahatA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 256 hai usase loga aisA samajhate haiM ki yahA~ ke loga kali-priya kalaha karanevAle haiM kintu vastutaH ve aise nahIM haiM kyoMki ve to svAdhyAya Adi karate hue uccasvara se bolate haiN| ataH vidvAn loga to yahI kahate haiM ki yaha RSi-sthAna=muniyoM kI AvAsabhUmi hai // 17 // spardhAnubandhato yatra mllyuddhvidhitsyaa| prAhvayanti surAvAsAnutpatAkAkarA gRhAH // 18 // jisa nagara meM U~ce-U~ce bhavana apane patAkArUpa hAthoM se devatAoM ke svargastha bhavanoM ko spardhApUrvaka unase mallayuddha kuztI karane ke liye bulAte haiM // 18 // trilokolokasantrAsaharaNAyeva nirmitAH / .. yatra caityamayI bhAti vyaktaratnatrayImayI // 16 // . jisa nagara meM jJAna, darzana aura cAritrarUpa tInoM ratnoMvAlI caityatrayI=(tona jainamandira) zobhita hotI hai jo ki aisI pratIta hotI hai mAnoM tInoM jagat ke logoM ke bhaya ko dUra karane ke liye banAI gaI ho // 16 // vijJaptiyojanA tasmAt siddhapuradraGgAdrAmAsaGgollasajjanAt / prAnandakandalodbheda-lasadromAJcakaJcukaH // 20 // sneha-vismeranayano bhaktisambhramabhAsuraH / vinayAdiguNavyAsollasatsambandhabandhuraH // 21 // taraNipramitAvarterAvatairabhivandya c| vijJapti kurute vyaktAM nayAdivijayaH zizuH // 22 // dhanI logoM se zobhita usa siddhapura nagara se AnandarUpI kanda kI Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] aMkurarUpa romarAji se zobhita, prema se praphullita netravAlA, bhakti ke Avega se dedIpyamAna aura vinayAdi guNoM ke vistAra ke ullAsa se yukta, jisa prakAra sUrya bhUmaNDala kI parikramA karatA hai usake samAna pradakSiNAkrama se sarvatobhAvena vandanA karake yaha pUjya 'nayavijaya' jI kA ziSya vijJapti ko prakaTa karatA hai / 20-21-22 / / yathAkRtyamiha prAcya-zaila-cUlAvalambini / bhAnau bhagavatIsUtra-svAdhyAyArtha-vivecane // 23 // he gurudeva ! yahAM udayAcala ke zikhara para sUrya ke prAjAne para zrIbhagavatIsUtra kA svAdhyAya tathA usake arthAdi kA vivecana (vistArapUrvaka pratipAdana) hotA hai arthAt pratidina prAtaHkAla zrIbhagavatIsUtra kA vyAkhyAna hotA hai // 23 // prstutaadhyyngrnthaadhyaapnaadyekkrmnni| . pravartamAne samprAptaM parva paryuSaNAbhidham // 24 // isI prakAra prastuta granthoM ke adhyayana evaM adhyApana meM pravRtta rahate hue paryuSaNa-parva A gayA hai // 24 // tatrApi paTahodghoSaH pApadhvaMsapurassaram / dineSu paJcasu zrImatkalpasUtrasya vAcanam // 25 / / mAsArddhamAsamukhyAnAM tapasAM pAradarzanam / SadviSAdikasaGkhyAnAM mahAdhIranidarzanam / / 26 / / sArdhAmaka-janAnAJca vAtsalyakaraNaM mithH| dInAnAthAdivargasya vAJchAdhikasamarpaNam // 27 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 261 ___ evamAdi sphuraddharmakRtyasphAtimazizriyat / * zrUyate ca jinendrANAM zrIpUjyAnAJca bhaktitaH // 28 // aura isI-paryuSaNA parva meM pApanAzapUrvaka paTaha kA udghoSa karake pA~ca dinoM meM 'zrIkalpasUtra' kI vAcanA huI hai tathA mAsika, pAkSika Adi mukhya tapasyAe~ pUrNa huI haiN| chaTha, do AThama Adi tapasyAoM meM bar3I dhIratA dikhalAI hai / sArmika bandhuoM kA paraspara svAmivAtsalya hamA, dInoM anAthoM ko icchA se bhI adhika dAna diyA gyaa| isa prakAra pramukha zobhAyamAna dharmakRtya bahuta huA hai, jo zrIjinezvara bhagavAn aura Apa zrIpUjya ke caraNoM kI bhakti ke prabhAva kA hI pariNAma hai // 25-26-27-28 // [guruvandanA-mahimavarNanAtmakastRtIyo bhAgaH] . [guruvandanA aura mahimA varNanAtmaka tIsarA bhAga] yaH suutrsindhushiitaaNshurutsuutraambhodhikumbhbhuuH| vandAmahe vayaM tasya caraNAmbhojayAmalam // 1 // tathA jo 'sUtra' rUpI samudra ko ullasita karane ke liye candramA ke samAna haiM aura utsUtrarUpI samudra kA garva haraNa karane ke liye agastya muni ke samAna haiM aise gurudeva ke donoM caraNoM kI hama vandanA karate haiM // 1 // utsUtrAmbhonidhau yasyopadezo vaDavAnalaH / __SatriMzadguNapatriMzada guNADhyaM taM guru zraye // 2 // utsUtrarUpa samudra ke liye jina (gurudeva) ke upadeza vaDavAnala ke Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] samAna haiM aura jo chattIsa guNarUpa hote hue bhI chattIsa. guNoM se yukta . haiM aise guru kI maiM zaraNa prApta karatA huuN||2|| .. sUtrArAmasudhAvRSTirdezanA yasya peshlaa| utsUtrAmbhodhikalpAntavAtomi taM guruM zraye // 3 // . sUtrarUpI udyAna ko harAbharA rakhane ke liye jisakI dezanA amRtavRSTi ke samAna hai tathA utsUtrarUpI samudra meM halacala lAne ke liye jo pralayakAlIna vAyulaharI ke samAna haiM una gurudeva kI maiM zaraNa prApta karatA hU~ // 3 // utsUtrAbdhigatAM laGkAM mithyAmatimuvoSa yH| gururdAzarathiH kleza-pAzacchedAya so'stu vaH // 4 // utsUtrarUpI samudra meM sthita mithyA-matirUpa laGkA para AkramaNa kara diyA hai aise dAzarathi-rAmarUpa ve gurudeva hamAre klezapAza kA chedana karanevAle hoM // 4 // kSAraM matvA vacazcitramutsUtrAmbhonidheH payaH / upekSate sma yaH sAkSAtsa eva gururasti naH // 5 // jo utsUtrarUpa samudra ke vacanoM ke yuktirUpa pAnI ko khArA mAna kara unakI upekSA karate haiM ve hamAre sAkSAt gurudeva haiM / / 5 // nojitaM gajitaM mene valgu vA vIcivalganam / utsUtrAmbhonidheryena sa gururjagato'dhikaH // 6 // . jinakI upasthiti rahane ke kAraNa utsUtrAnuyAyo-rUpI megha U~ce svara se garaja nahIM pAye aura na utsUtrarUpI samudra meM hI koI vizAla jvAra pA sakA ve hI guru jagat meM sabase mahAn haiM // 6 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 263 yatsUtra-kulizacchinnapakSAH kumataparvatAH / utsUtrAmbhonidhau peturgururindraH sa vaH zriye // 7 // jinake sUtrarUpI vajra se kumatarUpI parvata apane pakSa evaM paMkhoM ke kaTa jAne para utsUtrarUpI samudra meM jAkara gira gaye haiM aise indrarUpa gurudeva Apake kalyANa ke liye haiM / / 7 // utsuutraabdhi-ptjjntu-jaataabhyuddhrnnkssmaa| dezanA naurabhUdyasya taM guruM samupAsmahe // 8 // utsUtrarUpaM samudra meM girate hue prANimAtra kA uddhAra karane meM samartha jinakI dezanA naukArUpa banI huI hai, una gurudeva kI hama upAsanA karate haiM // 8 // siddhAntanoMti-jAhnavyAM yo haMsa iva khelati / gurau doSA na lakSyante tatra khe latikA iva // 6 // siddhAnta nItirUpa gaMgA meM jo haMsa ke samAna vicaraNa karate haiM aise gurudeva meM AkAza meM jisa prakAra latA nahIM dikhAI detI usI prakAra koI bhI doSa nahIM dikhAI dete haiM // 6 // sUtrasthitimano yasya jAgulIvAdhitiSThati / parAbhavitumenaM na prabhavanti ripUragAH // 10 // jinakA mana sUtrasthiti ke kAraNa jAMguli=viSavaidya ke samAna ' sthita hai yahI kAraNa hai ki unako parAsta karane meM zatrurUpI sarpa samartha nahIM ho pAte haiM // 10 // vaantmohvisssvaant-kaantshaantrssthitiH| hatAghadhvAntasiddhAnta-nItibhRjjayatAda guruH // 11 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] - apane antara ke moharUpI viSa kA jisane vamana kara diyA hai aura vahIM manohara zAntarasa kI sthiti banI huI hai| aise pAparUpa andhakAra se rahita arthAt tejomaya siddhAntanIti ko dhAraNa karanevAle gurudeva kI jaya ho // 11 // nyAyArAmasudhAkulyAH kuniitivipinplussH| . . dezanAH klezanAzAya sadgurorguNazAlinaH // 12 // . jina guNazAlI gurudeva kI dezanA nyAyarUpI udyAna ke liye amRta kI nahara ke samAna tathA kunItirUpI vipina ko jalA dene vAlI hai ve hamAre klezoM kA nAza kareM // 12 // brahmANDabhANDe tejo'gni-tapte yasya yshHpyH| utphenAyitametasya bubudAstArakA babhuH // 13 / / tejomaya agni se tape hue brahmANDa-pAtra meM jinakA yazarUpI dUdha uphana gayA aura usI ke jo babUle bane ve hI prAkAza meM tArakoM ke rUpa meM jagamagAne lage arthAt veM gurudeva nakSatramAlA ke samAna sarvatra bhAsita haiM // 13 // kartuM kaH zuknuyAd yasyokezavaMzasya varNanam / samudravadamudrazrIragAdhaH zrUyate ca yH||14|| jo 'samudra ke samAna anantazrI haiM aura agAdha haiM; arthAt jinake guNoM kI gaNanA nahIM kI jA sakatI, aisI jinakI prasiddhi hai unake Ukeza (oza) vaMza kA varNana kauna kara sakatA hai ? // 14 // yo'tisvacchasya gacchasya mhaapdmshishriyt| pradRSTazubhasantAna-prathamAnamahobharaH // 15 // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 265 saubhAgyavaza uttama ziSyoM ke vistRta tejobhAra se yukta hone ke kAraNa jo gurudeva atisvaccha gaccha ke mahAn pada para virAjamAna haiM arthAt tapAgaccha ke adhipati haiM / / 15 // lakSyante kuzalodarkA yasya svaantmnorthaaH| girAmapIha samparkAstarkA eMva na sAkSiraNaH // 16 // vANI se samparka rakhanevAle tarka hI sAkSI nahIM haiM ki-ve gurudeva hamArA kalyANa karate haiM apitu unakI hArdika-bhAvanA bhI kuzalapariNAma denevAlI hai / / 16 // .. yatsudarzanabhRtkhyAte - rasenAnumimImahe / kalipAthodhimagnAyA uddidhIrSA bhuvo dhruvam // 17 // jinake uttama darzana-samyagdarzana syAdvAda kI mRttikA se yukta khAta-sarovara meM bhare hue jala se hI hama anumAna karate haiM ki nizcaya hI unakI icchA kalirUpI samudra meM DUbI huI pRthvI kA uddhAra karane kI hai // 17 // ratnAnIva payorAzeviyatastArakA iva / gaNanAyAM samAyAnti guNA yasya na kahicit // 18 // - jisa prakAra samudra ke ratnoM kI aura AkAza ke tArakoM kI gaNanA nahIM kI jA sakatI usI prakAra una gurudeva ke guNoM kI gaNanA bhI kabhI nahIM kI jA sakatI // 18 // hRdayaM jJAnagambhIraM vapurlAvaNya-pAvanam / gajitenojitA vANI yasya kiM vismayAya na // 16 // jinakA hRdaya jJAna kI adhikatA se gambhIra banA huA hai, zarIra Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] apane lAvaNya se pavitra hai tathA vANI megha kI garjanA ke samAna prabhAva.zAlI hai unakI anya kauna-sI aisI bAta hai ki jo AzcaryakArI na ho ? // 16 // yuktarUpamidaM yasmin jnyaanaadvaitaavlmbini| .. khyAtisphAtimanirvAcyAM gAhante nikhilA guNAH // 20 // jJAna ke sambandha meM advaita kA Alambana rakhanevAle jina gurudeva meM samasta guNa ucita anirvacanIya khyAti kI vistRti meM lIna ho jAte haiM, yaha ucita hI hai // 10 // yasya dhyAnAnurUpyeNa dhyeyatA viduSAmabhUt / vyaktA seyaM samApattiH pAtaJjalamatAzritA // 21 // jisa guru ke dhyAna kI anurUpatA se vidvAnoM kI 'dhyeyatA' huI vahI maharSi pataJjali ke mata se 'samApatti' hai // 21 // yasyApratihatecchasya kSamAkartRtvahetutaH / IzvaratvaM na kariSTaM yogavaizeSikairiva // 22 // yoga aura vaizeSika darzanoM ke anuyAyI jaise Izvara ko apratihata icchAvAlA tathA kSamA Adi ke kartRtvarUpa kA kAraNa mAnate haiM usI taraha gurudeva kI icchA apratihata hone se tathA nirantara kSamAzIla hone se unake Izvaratva ko kauna svIkAra nahIM karatA? apitu sabhI svIkAra karate haiM // 22 // yanmanovaibhavaM brUte mImAMsAmAMsalo na kaH / svatantrAM prakRti yasya sAMkhyaH ko nAbhimanyate // 23 // mImAMsaka mana ke vaibhava ko svIkAra karate haiM to aisA kaunasA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 267 mImAMsaka hogA jo gurudeva ke manovaibhava ko svIkAra na karegA? aura gurudeva kI svatantra prakRti hone se jaise sAMkhyavAdI prakRti ko svatantra mAnate haiM vaise hI unheM kauna sAMkhyavAdI nahIM mAnatA ? arthAt gurudeva mImAMsA-darzana evaM sAMkhyadarzana ke mUrtimAna rUpa haiM // 23 // itthaM SaDdarzanArAma-prasaratkotisaurabhaH / yaH pratApaprathAzAlI zobhate sphAragauravaH // 24 // isa prakAra ( advaita vedAnta, pataJjali pratipAdita yoga, nyAya, vaizeSika, mImAMsA aura sAMkhya rUpI) chaH darzanoM ke bagIce meM phailatI huI kIrtirUpa sugandha se jo guru yukta haiN| aura jo apane pratApa ke vistAra se yukta parama gauravazAlI haiM ve zobhAyamAna ho rahe haiM / / 24 // . [upajAti] amUhazAcArya-samUhavaryaharyakSacaryA-vihitAnuvAdaiH / sadA'vadhAryA hRdi suprasAdaH, zrIpUjyapAdaiH pragatistrisandhyam // 25 // isa prakAra prAcAryoM ke samUha meM zreSTha, siMha ke samAna parAkramI zrIpUjya caraNoM se merI vinamna prArthanA hai ki Apa prasannatA pUrvaka merI trikAlavandanA svIkAra kareM // 25 // [vijJaptyupasaMhArAtmakazcaturtho bhAgaH] [vijJapti kA upasaMhArAtmaka cauthA bhAga] tathA yatravAcakavinItavijayA vidhRtmhaagcchbhaarviniyogaaH| * varddhamAnarasavibudhAH, . pratyagrasaparyayA varyAH // 1 / / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] . jasavijayAkhyA vibudhA, amaravijayasaMjJakAstathA vibudhaaH| / rAmavijaya-budhayugalI, pare'pi ye pUjyapadabhaktAH // 2 // sAdhvIvargazca tathA pramukhaH shmrsNpttuukRtsvaantH| .. kramazaH pramodanIye natyanunatI teSu sarveSu // 3 // mahAn gaccha ke kArya ke bhAra ko sa~bhAlane vAle zrI vinItavijaya upAdhyAyajI aura zrIrativardhana gariNa jI jo navIna saparyA-pUjA se zreSTha haiM unheM tathA.. paNDita yazovijaya (jasavijaya), paNDita amara vijaya aura paNDita rAmavijaya (yugala) Adi anya jo bhI zrIcaraNoM ke bhakta haiM tathA pramukha guru sahita sAdhvI samUdAya jo zama-rUpI rasa se apane hRdaya ko nirmala kiye hue haiM una saba ko krama se yathAyogya merI vandanA anuvandanA vidita kreN|| 1-2-3 / / atra [AryA chanda] jasavijayAkhyA vibudhAH, satyavijayasaMjJakAstathA grnnyH| . bhImavijayAkhyagaraNayo, harSavijayasaMjakA gaNayaH // 4 // candravijayAkhyagaraNayastattvavijayasaMjJakAstathA gaNayaH / lakSmIvijayA gaNayo, vRddhivijayasaMjJakA gnnyH||5|| candravijayAkhyagaraNayaH, pUjyapadAnupanamanti bhAvena / praNamati saGgho'pyakhilastadetadakhilaM hRdi nidheyam // 6 // skhalitamihAjJAnabhavaM hotavye jJAnapAvake diipte| jJAnAdvaitanayadRzAM pratibhAtyakhilaM jagadjJAnam // 7 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 266 aura yahAM se paNDita jasavijayajI, satyavijayajI gariNa, bhImadevajI gaNi, harSa vijayajI gaNi, hemavijayajI gariNa, lakSmIvijayajI gaNi, vRddhivijaya jI gariNa tathA candravijayajI gaNi Apa ke pUjya zrI caraNoM ko bhAvapUrvaka vandana karate haiM aura sabhI ko praNAma karate haiN| ataH yaha saba Apa apane hRdaya meM (hamArA) smaraNa banAye rkheN| ___ yahA~. hama (mujha) se prajJAna ke kAraNa utpanna yadi koI skhalanA utpanna huI ho, to usakA Apa apanI pradIpta jJAnarUpI agni meM havana kara deM, kyoMki jJAna meM advaitanaya -eka naya dRSTivAloM ko sampUrNa jagat kA jJAna dikhalAI detA hai / / 7 / / jJAnakriyAsamullasadanubhavadIpotsavAya bhavatu sdaa| zrIpUjyacaraNabhaktyA likhito dIpotsave lekhaH // 8 // - Apa zrIpUjyoM ke caraNoM kI bhaktipUrvaka "dIpAvalI ke parva para likhA gayA yaha lekha jJAna aura kriyA se ullasita hotA huA anubhavarUpI dIpa ke utsaba pUrNaprakAza ke liye ho // 8 // [anuSTup] hRdyastAtkAlikaH padyaH stavaH pariNato hyayam / . sAkSyeva kevalaM tasmin jJAnAtmA'smIti maGgalam // 6 // yaha tAtkAlika arthAt anAyAsa nirmita padyoM se stotra kI racanA huI hai| isameM kevala merA jJAnAtmA hI sAkSI hai aisA maiM mAnatA huuN| yaha maGgalakArI ho // 6 // . Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] [prAvazyaka TippaNI] prastuta 'vijJapti-kAvya' meM katipaya viziSTa bAtoM kA ullekha huyA hai, unake bAre meM saMkSipta jAnakArI isa prakAra hai (1) dIva-bandara-paricaya-yaha nagara saurASTra (gujarAta) meM UnA, ajArA, delavAr3A, koDInAra Adi nagaroM ke parisara meM samudra ke nikaTa sthita hai| yaha atiprAcIna nagara hai tathA isakA varNana 'bRhat . kalpasUtra' meM bhI prApta hotA hai| isakA prAcIna nAma 'dvIpa-pattana' thA, usI kA apabhraMza nAma 'dIva' ho gayA hai| cAroM ora samudra aura usake bIca isakI sthiti hone se yaha dvIpa kahalAtA thaa| ___ muni suvrata svAmI ke zAsana meM ayodhyA nagarI ke zAsaka ikSvAkuvaMzI 'anaraNya' rAjA hue haiM, jinakA aparanAma 'ajayapAla' thaa| isa rAjA ko eka samaya pUrvabhava kI AzAtanA ke udaya se zarIra meM kor3ha (kuSTa) Adi aneka roga ho gae the| isalie glAnivaza vaha apane rAjya ko chor3akara zrIsiddhagiri Adi tIrthoM kI yAtrA ke lie nikala gyaa| vahA~ se ghUmate-ghUmate vaha yahA~ dvIpa-pattana AyA aura yahIM apanA rAjya banAkara nivAsa karane lgaa| itane meM ratnasAra nAmaka eka vyApArI isa mArga se apane vyApAra ke lie jahAja lekara paradeza kI aora jA rahA thaa| dvIpabandara Ane para usake jahAja meM upadrava hone lage, ratnasAra khinna ho gayA aura prabhu-prArthanA kii| taba adhiSThAyaka deva ne kahA ki 'yahA~ kalpavRkSa ke sampuTa meM zrIpArzvanAtha bhagavAn kA bimba hai, use le jAkara ajayapAla rAjA ko arpita kro| una bhagavAna ke snAtrajala se usake sabhI roga naSTa ho jaaegeN|' ratnasAra ne vaisA hI kiyA aura prabhu ke snAtrajala se ajayapAla ke roga naSTa hue| . mahArAjA kumArapAla dvArA yahA~ AdIzvara bhagavAn kA bhavya mandira ba~dhavAne kA bhI itihAsa meM ullekha milatA hai / yahA~ Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 271 vi0 saM0 1651 meM pUjyapAda jagadguru zrIhIrasAgarasUrIzvarajI ne cAturmAsa-vAsa kiyA thA aura yahIM pU0 upAdhyAya zrI yazovijaya jI mahArAja ke gurumahArAja zrIvijayaprabha sUrIzvarajI ne bhI apane ziSya-praziSyoM ke sAtha cAturmAsa kiyA thA aura usI samaya yaha vijJapti preSita kI gaI thii| (2) caityatrayI-paricaya-isa dIvabandara meM 'navalakhA pArzvanAtha' kA jina mandira pradhAna hai tathA pAsa hI zrIneminAthajI aura zrIzAntinAthajI ke do mandira haiN| sambhavataH inhIM tIna mandiroM ko lakSya karake upAdhyAyajI mahArAja ne caityatrayI kA (dvitIya bhAga ke 19veM padya meM) varNana kiyA hai| yahA~ mUlanAyaka zrIpArzvanAtha jI kI pratimAjI bhavya tathA ramaNIya hai| zrInavalakhA pAzrvanAthajI ko prAcIna kAla meM nau lAkha kA hAra tathA nau lAkha kA hI mukUTa dhAraNa karAyA jAtA thA, isI kiMvadantI ke AdhAra para ukta nAma prasiddha huA hai| (3) tasmAt siddhapurAt-(padya saM0 20), isa padya meM 'tasmAt' pada se siddhapura kA pUrvavartI padyoM meM varNana kiyA ho, aisA AbhAsa hotA hai, kintu upalabdha pUrvapadyoM meM aisA koI varNana kiyA ho, yaha pratIta nahIM hotA / ataH yA to ve padya naSTa ho gae hoM athavA tAtkAlika-padya racanA karane ke kAraNa prasaGga chUTa gayA hogA aisA anumAna kiyA jA sakatA hai| yaha 'siddhapura' U~jhA ke pAsa gujarAta meM hai| (4) nayAdivijayaH zizuH--yaha prasiddha hai ki pUjya upAdhyAyajI ke garudeva upAdhyAya zrI nayavijayajI athavA vinayavijayajI mahArAja the aura unhIM ke sAtha ve 12 varSa taka vArANasI meM adhyayanArtha rahe the| ataH 'unakA ziSya' yaha bhAva vyakta karane ke liye upayukta paMkti likhI gaI hai| kintu artha kI dRSTi se yaha paMkti ThIka nahIM lgtii| ataH prathama to yahI kAraNa pratIta hotA hai ki zIghra racanAvaza yaha bhUla raha gaI ho athavA yahA~ 'nayAdevijayaH zizuH' aisA pATha rahA hogaa| isase 'nayAdeH=guroH zizuH vijayaH yazovijayaH' aisA artha ho jAtA hai| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] (5) guruvara zrI vijayaprabhasUrIzvarajI-ye pUjya zrIvijayahorasUrIzvarajI ke paTTa prabhAvaka zrIvijayasena sari, zrI vijayadeva sari aura zrI vijayasiMha sUri ke pradRprabhAvaka the| "jaina gUrjarakAvyasaJcaya" ke antargata vimalavijayajI dvArA racita zrI vijayaprabhasUrIzvarajI ke nirmANa kI sajjhAya ke anusAra jJAta hotA hai ki, inakA janma vi0 saM0 1677 ko mAdha zukla 11 ekAdazI ke dina huA thaa| inakI janmabhUmi kaccha (saurASTra) meM manoharapura thii| ye Ukeza (oza) vaMza meM utpanna hue the| inake pitA aura mAtA kA nAma zreSThivarya zivagaNajI aura zrImatI bhAraNI devI thaa| __nau varSa kI Ayu meM saM0 1686 meM zrIvijayadeva sUrijI se Apane dIkSA prApta kI thii| usa samaya ApakA nAma 'vIravijaya' rakhA gayA thA / saM0 1701 meM panyAsapada tathA saM0 1710 meM,vaizAkha zuklA dazamI ko gAndhAra nagara meM sUripada prApta huA thA aura usa samaya 'zrIvijaya prabha sUri' nAma se prasiddha hue| natanAkinikAyanarapramadaM, pramadaprakaraprasaranmahimam / mahimaNDalamaNDanamAtmahitaM. mahitaM jagatA mahatA'sumatA // 1 // itthaM 'zrIvijayaprabha-sUrIzvara'-siddhido jino jIyAt / devaka-pattanavAsI, stuto mayA sudhanavRddhikaraH // ityAdi rUpa meM Apake dvArA toTaka chanda meM racita 'zrIdevapattananivAsi-jinastavana', (7padyAtmaka) prApta hotA hai / isake atirikta ApakI koI anya racanA upalabdha nahIM hai kintu upAdhyAyajI mahArAja dvArA likhita stutigIti evaM uparyukta stavana ke racanA-sauSThava se Apake SaTdarzana-vaiduSya evaM kAvyakalA-nipuNatA kA paricaya prApta / hotA hai| -: 0 : Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 nyAyavizArada, nyAyAcArya, mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI upAdhyAya dvArA racita granthoM kI sUcI sUcI ke sambandha meM jJAtavya ___ prastuta sUcI pUrva prakAzita sabhI sUciyoM ke saMzodhana, parivartana tathA parivardhana ke pazcAt yathAsambhava paripUrNa rUpa meM sAvadhAnI pUrvaka vyavasthita rUpa se prakAzita kI jA rahI hai / isameM bahuta se grantha nae bhI jor3e gae haiN| . - isameM granthoM ke antargata Ae hue choTe-bar3e vAdoM ko prastuta nahIM kiyA gayA hai / yahA~ prastuta granthoM ke nAmoM meM kucha granthoM ke nAma unakI hastalikhita pratiyoM para aMkita nAmAntara se bhI dekhane meM Ae haiN| ataH upAdhyAyajI mahArAja ke nAma para anucita DhaMga se aMkita kRtiyoM ke nAma yahAM nahIM die gae haiN| kucha kRtiyA~ aisI bhI haiM.jo inhIM kI haiM athavA nahIM ? isa sambandha meM abhI taka nirNaya nahIM ho pAyA hai, unake nAma bhI yahAM sammilita nahIM kie gae haiM / tathA adyAvadhi ajJAtarUpa meM sthita kucha kRtiyA~ apane hI jJAna-bhaNDAroM ke sUcIpatroM meM anya racayitAoM ke nAma para car3hI huI haiN| isI prakAra kucha kRtiyA~ aisI haiM jinake Adi aura anta meM upAdhyAya jI ke nAma kA ullekha nahIM hone se ve anAmI ke rUpa meM hI ullikhita haiM, unake bAre meM bhaviSya meM jJAta honA sambhava hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] saMketa cihna-bodha prastuta sUcI meM kucha saMketa cihnoM kA prayoga kiyA gayA hai, jinameM * aisA puSpa cihna anUdita kRtiyoM kA sUcaka hai| * x puSpa evaM (kAsa) guNana-cihna aise donoM prakAra ke cihna anUdita hone ke sAtha hI apUrNa tathA khaNDita kRtiyoM ke lie prayukta ___+ aisA dhana cihna svayaM upAdhyAya jI mahArAja ke apane hI hAtha se likhe gae prathamAdarzarUpa granthoM kA paricAyaka hai| (?) aisA praznavAcaka cihna yaha kRti upAdhyAya jI dvArA hI . racita hai athavA nahIM ? isa prakAra kI zaMkA ko abhivyakta karatA hai| saMskRta-prAkRta bhASA ke upalabdha grantha 1 ajjappamayaparikkhA uvaesarahassa (upadeza(adhyAtmamataparIkSA) rahasya) svopajJaTIkA sahita svopajJaTIkA sahita +2 adhyAtmasAra +10 aindrastuticaturvizatikA 3 adhyAtmopaniSad svopajJaTIkA sahita 4 anekAnta[mata]vyavasthA +11 kUvadiThThantaviMzaIkaraNa [aparanAma-jainatarka] (kUpadRSTAntavizadIkaraNa) +5 aspRzadgativAda svopajJaTIkA sahita [aparanAma-prAdhyAtmikamata- 12 gurutattaviriNacchaya khaNDana svopajJaTIkA sahita (gurutattvavinizcaya) +6 AtmakhyAti* svopajJaTIkA sahita +7 ArAdhakavirAdhakacatubhaMgI 13 jailakkharaNasamuccaya) [svopajJaTIkA sahita] __(yatilakSaraNa-samuccaya) +8 ArSabhIyacaritra mahA- 14 jaina tarkabhASA kAvya-x 15 jJAnabindu Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 275 16 jJAnasAra +35 mArgaparizuddhi 17 jJAnArNava 36 yatidinacaryA (?). svopajJaTIkA sahita +37 vAdamAlA +18 cakSaprApyakAritAvAda +38 vAdamAlA dvitIya x +16 tiGanvayokti-x +36 vAdamAlA tRtIya .x . 20 devadharmaparIkSA +40 vijayaprabhasUrikSAmaraNaka21 dvAtriMzadvAtrizikA vijJaptipatra svopajJaTIkA sahita 41 vijayaprabhasUrisvAdhyAya 22 dhammaparikkhA (dharmaparIkSA) +42 vijayollAsakAvya X*.. (svopajJaTIkA) +43 viSayatAvAda 23 nayapradIpa 44 vairAgyakalpalatA +24 nayarahasya +45 vairAgyaratix 25 nayopadeza 46 sAmAyArIpayaraNa (sAmA* svopajJaTIkA sahita cArIprakaraNa) , +26 nyAyakhaNDanakhAdya TIkA svopajJaTIkA sahita . [svakRta 'mahAvIrastava' mUla 47 siddhasahasranAmakozax para nimita] . 48 stotrAvalI+27 nyAyAloka -Adijinastotra +28 nizAbhaktaduSTatvavicAra- . -zamInAbhidhapArzvanAthastotra prakaraNa [kA. saM.6) +26 paramajyotiH paJcaviMzatikA --vArANasIpAzvanAthastotra 30 paramAtmapaJcaviMzatikA [kA. saM. 21] 31 pratimAzataka -zaGkhazvarapArzvanAthastotra svopajJaTIkA sahita [kA. saM. 33] 32 pratimAsthApananyAya -zarkezvarapArzvanAthastotra +33 prameyamAlA + [kA. saM. 98] +34 bhAsArahassa (bhASArahasya) -goDIpArzvanAthastotra . svopajJaTIkA sahita [kA. saM. 108] Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] -mahAvIraprabhustotra -zaGkhazvarapArzvanAthastotra [kA. saM. 113] -vIrastava -samAdhisAmyadvAtriMzikA -stutigIti tathA patrakAvya pUrvAcAryakRta saMskRta-prAkRta granthoM para upalabdha TIkA tathA bhASA grantha zvetAmbara granthoM para TIkAe~ . . 7 zAstravArtAsamuccaya ko 'syA+1 utpAdAdisiddhiprakaraNa kI vAdrakalpalatA' TIkA TIkAx 8 SoDazaka kI TIkA +2 kammapayaDi (karmaprakRti) kI syAdvAdamaJjarI ko TokA(?). bRhatTIkA 3 kammapayaDi laghuTIkA digambara granthoM para TIkA [prArambhamAtra prApta . +4 tattvArthasUtra kI TIkA +1 aSTasAhasrI kI TokA. prathamAdhyAya mAtra upalabdha] jainetara granthoM para TIkAe~ / +5 jogavihAraNa vIsiyA (yoga- - vizikA kI TIkA) +1 kAvyaprakAza kI TIkA.x +6 vItarAgastotra-aSTama prakA- +2 nyAyasiddhAntamaJjarI za kI 'syAdavAda-rahasya zabdakhaNDa kI TIkA nAmaka tIna TIkAe~. +3pAtaJjalayogadarzana kI [X jaghanya, madhyama, TIkA +utkRSTa] anyakartRka-labhya saMzodhita grantha 1. dharmasaMgraha [svakIya TippaNI sahita] 2. uvaesamAlA-upadezamAlA bAlAvabodha Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 277 sampAdita-grantha dvAdazAranayacakroddhAra TIkA AlekhanAdi svakRta saMskRta aura prAkRta ke alabhya grantha tathA TIkAe~ 1 adhyAtmabindu 10 dravyAloka 2 adhyAtmopadeza svopajJaTIkA sahita 3 anekAnta(vAda)praveza 11 nyAyabindu (?) 4 alaGkAracUDAmariNa kI TIkA 12 nyAyavAdArtha [haimakAvyAnuzAsana kI svo- 13 pramArahasya pajJa 'alaMkAracUDAmaNi' 14 maGgalavAda 15vAdarahasya TIkA para kI gaI TIkA] 16 vAdArNava 5 pAlokahetutAvAda . 17 vidhivAda 6 chandazcUr3AmAraNa kATAkA 18 vedAntanirNaya haimachandonuzAsana kI svo- 16 vedAntavivekasarvasva pajJa 'chandazcUDAmariNa' kI 20 zaThaprakaraNa TIkA para kI gaI TIkA] 21 siripujjaleha 7 jJAnasAra pravariNa * (zrIpUjyalekha) 8 tatvAlokavivaraNa 22 saptabhaGgotaraGgiNI 6 trisUtryAlokavivaraNa 23 siddhAntatarkapariSkAra. inake atirikta [hAribhadrIya-] 16 vizikAoM para kI gaI 16 TIkAe~ tathA anta meM 'rahasya' zabda-pada se alaMkRta aneka prakaraNa grantha aura anya ullikhita 'citrarUpaprakAza' 'jJAnakarmasamuccayavAda' Adi choTI-bar3I kRtiyaaN| isI prakAra bahuta sI kRtiyAM aprApya bhI ho gaI haiN| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] gujarAtI, hindI aura mizrabhASA meM upalabdha kRtiyA~ 1 agiyAra bhaMga sajjhAya 16 jaisalamera ke do patra 2 agiyAra garagadhara namaskAra 417 jJAnasAra bAlAvabodha 3.aDhAra pApasthAnaka sajjhAyare X18 tattvArthAdhigamastotra, bAlA*4 adhyAtmamata parIkSA bAlA- bodha vabodha X16 tera kAThiyA nibandha (?) 5 amRtavelInI sajjhAyo (do). 20 dikpaTa corAsI bola . 46 AdezapaTTaka . 21 dravyaguNa paryAya rAsa svo7 aAnandaghana aSTapadI pajJa TabArtha sahita . 8pATha dRSTinI sajjhAya . 22 navapadapUjA (zrIpAlarAsa ke ha eka sau ATha bola saMgraha antargata) x10 kAyasthiti stavana 23 navanidhAna stavano 11 caDyA paDyAnI sajjhAya 12 caubIsIso (tIna), pidya saM. 24 nayarahasyargAbhata sImandhara . svAmI kI vinatirUpa sta336) 13 jasa vilAsa (AdhyAtmika . vana, stabaka sahita pada) [padya saM0 242] [pa0 saM0 125] +14 jambUsvAmI rAsa 25 nizcayavyavahAragarbhita [padya saM0 664) zAntijinastavata 15 jinapratimA sthApananI [pa0 saM0 48] sajjhAya (tIna) 27 nemarAjula gIta 1. ina gUrjara kRtiyoM kA adhikAMza bhAga 'gUrjara sAhitya saMgraha' bhAga-1, 2 .. meM mudrita ho cukA hai| 2. sajjhAya zabda mUlataH svAdhyAya kA prAkRta rUpa hai| x yaha cihna aprakAzita kRtiyoM kA sUcaka hai| + yaha cihna upalabdha saMskRta sUcI meM anullikhita kRtiyoM kA sUcaka hai kyoMki ye granthAMza rUpa meM hI prApta haiM / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 276 28 paMcaparameSThI gItA 42 samudra-vahAraNa saMvAda [pa0 saM0 131] X43 saMyamariNa vicAra sajjhAya 26 paMcagaNadhara bhAsa svopajJa TabArtha sahita * 30 pratikramaraNahetugarbha sajjhAya 44 samyaktvanA sar3asaTha bolanI 31 paMcaniyaMThi (paMca nirgrantha sajjhAya [pa0 saM 65] . saMgraha) bAlAvabodha 45 samyaktva caupAI, aparanAma 32 pAMca kuguru sajjhAya SaTsthAnaka svAdhyAya 33 pistAlIza pAgama sajjhAya svopajJa TIkA sahita 34 brahmagItA 46 sAdhu-vandanA rAsa 35 mauna ekAdazI stavana [pa0 saM 108] 36 yatidharma batrIsI 47 sAmyazataka (samatAzataka) X37 vicAra bindu 48 sthApanAcAryakalpa sajjhAya [dharmaparIkSA kA vArtika] 46 siddhasahasranAma chanda 38 vihAramAna jinavizatikA [pa0 saM0 21] _ [pa0 saM0 123] . 50 siddhAntavicAragarbhita sIma36 vIrastutirUpa huMDI kA stavana dharajina stavana svopajJa bAlAvabodha sahita . svopajJa TabArtha sahita [pa0 saM0 150] [padya0 saM0 350] 40 zrIpAlarAsa (kevala utta- 51 suguru sajjhAya . rArdha) . 52 tarkasaMgraha bAlAvabodha 41 samAdhizataka (tantra) : / anyakartRka granthoM ke anuvAda rUpa meM - gurjara bhASA ko aprApya kRtiyA~ 1 Anandaghana bAvIzI-bAlAvabodha 2 apabhraMza prabandha (?) Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 sAhitya-kalAratna, muni zrI yazovijayajI mahArAja ke sAhitya evaM kalA-lakSI kAryoM kI sUcI [pU0 muni zrI yazovijayajI mahArAja (isa grantha ke pradhAna sampAdaka tathA saMyojaka) ne zrutasAhitya tathA jainakalA ke kSetra meM atyanta mahattvapUrNa sevA kI hai| hindI-sAhitya kA pAThaka-varga bhI prApakI kRtiyoM se paricita ho, isa dRSTi se yahA~ nimnalikhita sUcI prastuta kI jA rahI hai| -sampAdaka) (1) svaracita evaM sampAdita kRtiyA~ 1-'suyaza jina stavanAvalI (saM0 1961) 2-candrasUryamaNDala kaNikA nirUpaNa (saM0 1962) 3-bRhatsaMgrahaNI (saMgrahaNIratna) citrAvalI (65 citra) (saM0 1968) 4-pAMca pariziSTa3 (saM0 2000) 5-bhagavAn zrImahAvIra ke 15 citroM kA paricaya, svayaM munijI ke hAthoM se citrita (saM0 2015) 6-upAdhyAyajI mahArAja dvArA svahastalikhita evaM anya pratiyoM ke Adya tathA antima pRSThoM kI 50 pratikRtiyoM kA sampUTa (pAlabam-citrAdhAra) (saM0 2017) 7-Agamaratna pistAlIzI (gujarAtI padya) (saM0 2023) 1. isa kRti kI aba taka ATha prAvRttiyA~ chapa cukI haiN| AThavI AvRtti vi. saM. 2000 meM chapI thii| 2. isameM se nau gujarAtI aura eka hindI stavana 'mohana-mAlA' meM diye haiN| isake atirikta isameM munijI dvArA racita gahu~lI ko bhI sthAna diyA gayA hai| 3. ye pariziSTa bRhatsaMgrahaNI sAnuvAda prakAzita huI hai usase sambandhita haiM / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rwm my -tIrthakara bhagavAna zrImahAvIra grantha ke 35 citroM kA tIna bhASAoM meM paricaya, 12 pariziSTa tathA 105 pratIka evaM 40 rekhA paTTikAoM kA paricaya] (saM0 2028) (2) anUdita kRtiyA~ 1-bRhatsaMgrahaNI sUtra, yantra, koSThaka tathA 65 raMga-biraMge svanirmita citroM se yukta (saM0 1965) 2-bRhatsaMgrahaNo sUtranI gAthAzro, gAthArtha sahita (saM0 1965) / 3-sujasavelI bhAsa, mahattvapUrNa TippaNI ke sAtha (saM0 2006) (3) saMzodhita tathA sampAdita kRtiyA~ 1-navvANu yotrAnI vidhi (saM0 2000) / 2-yAtma-kalyANa mAlA (caityavandana, thoya, sajjhAya, DhAliyA~ Adi kA vipula saMgraha (grA. 2. saM0 2007) 3-sajjhAyo tathA DhAliyA~ (saM0 2007) 4-zrIpauSadha vidhi (A. 4, saM0 2008) 5-jinendra stavAdi guNagumphita mohanamAlA' (prA0 4, saM.2006) *6-sujasa velI bhAsa (saM0 2006) 7-kalpasUtra subodhikA TIkA sahita, prati ke AkAra meM katipaya . upayogI vizeSatAoM ke sAtha (saM0 2010) . 8-RSimaNDala stotra (laghu aura vRhat) 16 pRSThAtmaka tathA 102 pATha-bhedoM ke sahita kA saMzodhana, 32 pRSThAtmaka kI do AvRttiyA~, (saM. 2012, 2017 tathA 2023) 6-yazovijaya-smRtigrantha (saM0 2013) 10-aindrastuti saTIka (saM. 2018) 11-yazodohana (saM0 2022) . (4) saMyojita aura sampAdita kRtiyA~ 1-yakSa-yakSiNI citrAvalI (24 yakSa aura 24 yakSiNiyoM ke jaya1. isakI dvitIya AvRtti saM. 1981 meM prakAzita karavAI gaI thii| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] ___purI zailI meM citrita ekaraMgI citra) (saM0 2018) ... 2-saMvaccharI pratikramaNanI sarala vidhi, aneka citrasahita (prAsana aura mudrAnoM se sambandhita 32 citroM ke sAtha) (saM0 2028) tathA 40 citroM ke sAtha (saM0 2026)' 3-pratikramaNa citrAvalI) kevala citra tathA unake paricaya sahita saM0 2028) (5) saMzodhita kRtiyA~ 1-jagaduddhAraka bhagavAn mahAvIra (saM0 2020) 2-navatattva dIpikA (saM0 2022) 3-namaskAra-mantrasiddhi (saM0 2023) 4-bhaktAbhara-rahasya (saM. 2027) 5-RSimaNDala ArAdhanA (saM. 2028) (6) prerita kRtiyAM , 1-SaTtriMzikA catuSkaprakaraNa (saM. 1960) 2- navatattva-prakaraNam sumaGgalATIkAsahitam (saM. 1960) 3-dharmabodha granthamAlA (saM. 2008) 4-jaina saMskRta sAhityano itihAsa; bhAga 1-2-3 (saM0 2013, 2025 tathA 2026) 5-yazodohana (saM. 2022) - (7) nimnalikhita kRtiyoM kI prastAvanAe~ 1-bRhatsaMgrahaNI bhASAntara (saM. 1666) 2-bhuvanavihAra-darpaNa (saM. 2017) 3-jagaduddhAraka bhagavAn mahAvIra 4-namaskAra-mantra siddhi 5-jaina saMskRtasAhityano itihAsa bhAga 1-2-3 .. 1. isa kRti kA hindI anuvAda bhI taiyAra hai jo zoghra hI prakAzita hogaa| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [283 . 6-yazodohana .. (saM. 2022) 7-uvasaggaharaM stotra yAne jainamantravAdanI jayagAthA (saM. 2025) 8-RSimaNDala ArAdhanA 8-samAdhimaraNanI cAbI (saM. 2024) 10-saMgIta, nRtya ane mATya sambandhI jaina ullekho ane grantho (saM. 2026) 11-RSimaNDalastotra (saM. 2012) 12-aindrastuti (saM. 2010) 13-vairAgyaratiH' (saM. 2025) - inake atirikta munijI ne 'khemo dedarANI, saMgItasudhA, jaina tapAvali aura tapovidhi, jainadarzana saMgraha sthAnaparicaya, yakSayakSiNIcitrAvalI, amRtadhArA, navatattva-dIpikA, amara upAdhyAya jI, pragaTayoM premaprakAza ityAdi laghu pustakoM para choTe tathA AvazyakatAnusAra prAkkathana athavA prastAvanAe~ bhI likhI haiN| . (8) aprakAzita kRtiyAM 1-pANinIya 'dhAtukoSa' (sampUrNa rUpa tathA Avazyaka TippaNI sahita) .. 2-pANinIya 'uNAdikoSa' (dhAtuM, gaNa, sUtra, pratyaya, vyutpatti, - 1. liGga aura phalita zabda unake hindI, aMgrejI evaM gujarAtI paryAya sahita) 3-siddhacakrabRhadyantroddhArapUjanavidhi (vividha citrasaMhita) 4-RSimaNDalayantra pUjanavidhi . (vividha citrasahita) 5-hAribhadrIya katipaya vizikAoM kA bhASAntara 1. isameM upAdhyAyajI kI svahastalikhita tathA anya pratiyoM ke prAdya evaM - antima patroM kI 50 prati kRtiyoM ke pAlambana kI saM. 2017 meM prakAzita prastAvanA ko sthAna diyA gayA hai ; . . . Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] / 6-RSimaNDala stotra (mUla, artha tathA Avazyaka citroM ke sAtha) 7-aDhAra abhiSeka vidhi (e) vicArAdhIna kRtiyA~ 1-pAribhASika zabda-jJAna koza, jainadharma se sambandhita nimnalikhita koza citra sahita.1-Agamazabdakoza (paMcAMgI) 2-AcArazabdakoza 3-pratikramaNasUtra zabdakoza 4-dravyAnuyogazabdakoza 5-bhUgola, khagola, aitihAsika jaina rAjA, mantrI Adi se sambaddha paricaya koza 6-kathAkoza (vyakti ke nAma tathA usakI atisaMkSipta prAmANika kathA) 7-vidhi anuSThAna-koza isa prakAra vividha paddhati ke sAta bhAgoM meM koza taiyAra karAne kI yojanA vicAdhIna hai| 2-bhArata kI aneka bhASA tathA videza kI mukhya bhASAoM meM jaina dharma ke mukhya-mukhya viSayoM se sambaddha 50 se 100 pRSThoM ke bIca AkAravAlI pRthak-pRthak pustakeM taiyAra karAnA Adi / presa kApiyA~ nyAyAcArya zrIyazovijayajI gaNI viracita nimnalikhita kRtiyoM kI presa kApiyA~ taiyAra karavAI haiM* 1-AtmakhyAti (mAdhyama navyanyAya-dArzanika kRti) *2-prameyamAlA * 3-viSayatAvAda * 4-vItarAgastotra (aSTama prakAza)-bRhad vRtti () * 5- , ( , )-madhyama vRtti (,) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [285 6. . ., ( , )-jaghanya vRtti (..) . * 7-vAdamAlA' (navyanyAya-dArzanika) *8-vAdamAlA ( , , ) 6-cakSuraprApyakAritAvAda (padyamaya) * 10-nyAyasiddhAntamaJjarI (zabdakhaNDa TIkA) 11-tiGanvayokti (vyAkaraNa) 12-2kAvya prakAza (dvitIya tathA tRtIya ullAsa) 13-siddhasahasranAmakoza (paryAyavAcaka nAma) 14-pArSabhIyacaritra (mahAkAvya) 15-vijayollAsa kAvya 16-kUpadRSTAntavizadIkaraNa (dharmazAstra) 17-yatidinacaryA (AcArazAstra) 18-3vijayaprabhasUrikSAmaNakapatra (patrakAvya) 416-stotrAvalI (hindI anuvAdasahita) 20-eka sau ATha bodha saMgraha 21-tera kAThiyA nibandha 22-kAyasthiti stavana DhAliyAvAlu 23-vicArabindu (dharmaparIkSA kA vArtika) 1. * isa cihna vAlI kRtiyA~ saMzodhanapUrvaka mudrita ho cukI haiN| 2. yaha kRti hindI anuvAda, vistRta bhUmikA evaM anya Avazyaka TippaNiyoM ke sAtha zIghra prakAzita ho rahI hai| 3. yaha kAvya hindI anuvAda sahita 'stotrAvalI'-prastuta grantha meM prakAzita 4. isa grantha kA gujarAtI bhASAntara ke sAtha prakAzana bhI zIghra hI karane kI ... sambhAvanA hai| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] 24-Adi ane antabhAga (upAdhyAya jI ke samasta granthoM kA anu vAda sahita) isake atirikta nyAyAcArya ke jIvana-kavana ke sambandha meM tathA anya aneka kRtiyoM ke anuvAda aura unake bAlAvabodha-TabbAoM ke prakAzana kI yojanA bhI prastuta munirAja ne banAI hai| Apake prakAzita evaM aprakAzita lekhoM kI sUcI bhI paryApta vistRta hai| ___ kalAmaya kAryoM kI sUcI (pUjya muni zrI yazovijaya jI mahArAja kalA ke kSetra meM bhI naisagika abhiruci rakhate haiM tathA usake bAre meM gambhIra lAkSaNika sUjha rakhate haiM phalataH ve kalA ke kSetra meM bhI kucha na kucha abhinava-sarjana karate hI rahate haiM / aise sarjana kI saMkSipta jAnakArI bhI yahAM pAThakoM ke paricayArtha dI jA rahI hai|) (sampAdaka) 1-mahArAja zrI ke svahasta se nirmita bRhatsaMgrahaNI grantha (saMgrahaNIratna) ke prAyaH 40 citraM / jo ki eka kalara se lekara cAra kalara taka ke haiM / ye chape hue tathA 'bRhatsaMgrahaNI citrAvalI' kI pustikA ke rUpa meM prakAzita haiM / (saM. 1968) 2-sunahare akSaroM meM likhavAyA hA vArasA-kalpasUtra / vividha paddhati se likhe hue patra, vividha prakAra kI sarvazreSTha bArDara, citra aura anya aneka vividhatAmoM se yukta hai| (saM. 2023) ____3. raupyAkSarI pratiyA~-rupahale akSaroM meM likhAI huI bhavya prtiyaaN| ... . 4-bArasAsUtra (bhagavAn zrImahAvIra ke jIvana se sambaddha) ke jayapurI kalama meM, pothI ke AkAra meM patroM para munijI ne apanI kalpanA ke anusAra, viziSTa prakAra kI hetulakSI, bauddhika baoNrDaroM se taiyAra karavAe gae atyanta AkarSaka, bhavya tathA manorama citra / 5-bhagavAna zrImahAvIra ke jIvana se sambaddha 34 tathA eka zrI Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 287 gautama svAmI jI kA isa prakAra kula 35 citroM kA apUrva tathA bejor3a citra-sampuTa / jisameM cAra raMga ke, prAyaH '6-12' iMca kI sAija meM chape hue citra haiM / inameM vividha hetulakSI, atyanta upayogI, bauddhika 40 bArDara, jaina tathA bhAratIya saMskRti ke-jaina kuMkumapatrikA tathA kArDoM meM prayoga kiyA jA sake aura nayA-nayA jJAna mile aise-upayogI 121 pratIka haiM / ina 35 citroM kA paricaya hindI, gujarAtI tathA iMgliza tIna bhASAoM meM diyA gayA hai| ___tathA inake sAtha hI 12 pariziSTa bhI jor3e gae haiM, jinameM bhagavAn mahAvIra ke jIvana kA saMkSepa meM vizAla paricaya diyA gayA hai| sabhI rekhApaTTiyoM (baoNrDara) aura pratIkoM kA paricaya 28 pRSThoM meM variNata hai| ____ina citroM kI bAiNDiMga kI huI pustaka jisa prakAra taiyAra kI gaI hai vaisA hI khule 35 citroM kA pekeTa bhI taiyAra huA hai| 6-vividha raMgoM vAlI DAka-TikiToM se hI taiyAra kie hue bhagavAn / zrIpArzvanAtha tathA zrIhemacandrAcArya jI ke citra / 7-bharata kAma (gUMthana) meM saparikara bhagavAn pArzvanAtha aadi| 8-raMgIna kA~ca para sone ke patare dvArA taiyAra kiyA gayA vividha AkRtiyoM kA viziSTa sNgrh| ... 6-jambUdvIpa tathA ar3hIdvIpa ke skela ke anusAra DresiMga klAtha para taiyAra kie gae 5 phuTa ke nakze (saM. 2003) 10 mirara (billorI) kAca-glAsavarka meM taiyAra karAe hue citra / 11-jaina sAdhu prAtaHkAla se rAtri zayana taka kyA pravRttiyA~ karate haiM ? isase sambaddha dinacaryA ke taiyAra kie jA rahe raMgIna 35 citr| 12-pratikramaNa aura jina-mandira meM honevAle vidhi-anuSThAna Adi meM upayogI, Asana-mudrAoM se sambandhita pahalI bAra hI taiyAra Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] kiyA gayA 42 citroM kA sNgrh| (yaha pradarzana aura pracAra ke lie bhI upayogI hai|) 13-'pepara kaTiMga kalA' paddhati meM pUrNaprAya 'bhagavAn zrImahAvIra' ke 30 jIvana prasaMgoM kA kalAsampuTa / (yaha sampuTa bhI bhaviSya meM mudrita hogaa|) 14-inake atirikta mukhyarUpa se bhagavAn zrI AdinAtha, zrI zAntinAtha, zrIneminAtha aura zrI pArzvanAtha ina cAra tIrthaGkaroM ke (aura sAtha hI sAtha avaziSTa sabhI tIrthaGkaroM ke jIvana-prasaGgoM ke) nae citra citrita karane kA kArya (dvitIya citrasampuTa kI taiyArI ke lie) tIna varSa se cala rahA hai| lagabhaga 30 se 40 citroM meM yaha kArya pUrNa hogA / bhagavAn zrIpArzvanAtha kA jIvana to citrita ho cukA hai tathA bhagavAn zrI AdinAtha jI kA jIvana-citraNa cala rahA hai| yaha dUsarA citra sampuTa mudraNa-kalA kI viziSTa-paddhati se taiyAra kiyA jaaegaa| -bhagavAn zrImahAvIra ke citrasampuTa meM kucha prasaMga zeSa haiM ve bhI taiyAra kie jAeMge athavA to pUrA mahAvIra-jIvana citrita karavAyA jaaegaa| 15-hAthI dAMta, candana, sukhar3a, sIpa, kASTha Adi ke mAdhyamoM para jinamUrtiyA~, gurumUrtiyA~, yakSa-yakSiNI, deva-deviyoM ke kamala, bAdAma DibbiyA~, kAjU, ilAyacI, muMgaphalI, muMgaphalI ke dAne, chuhArA, cAvala ke dAne tathA anya khAdya padArthoM ke prAkAroM meM tathA anya aneka AkAroM kI vastuoM meM pArzvanAtha jI, padmAvatI Adi deva-deviyoM kI pratikRtiyA~ banAI gaI haiN| tathA munijI ne kalA ko protsAhana dene aura jaina-samAja kalA ke prati anurAgI bane isa dRSTi se aneka jainoM ke ghara aisI vastue~ pahu~cAI bhI haiN| isake lie bambaI ke kalAkAroM ko bhI Apane taiyAra kiyA hai, jisake pariNAmasvarUpa aneka sAdhu, sAdhvIjI, zrAvaka aura zrAvikAoM ko manorama bAdAma, kamala Adi Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [286 vastue~ sulabhatA se prApta ho sakatI haiN| muni jI ke pAsa inakA acchA saMgraha hai| ___-bAlakoM ke lie bhagavAn mahAvIra kI sacitra pustaka taiyAra ho rahI hai| zilpa-sAhitya 16-zilpa-sthApatya meM gaharI prIti aura sUjha hone ke kAraNa apanI . svatantra kalpanA dvArA zAstrIyatA ko pUrNarUpeNa surakSita rakhate hue, vividha prakAra ke aneka mUrtizilpa munijI ne taiyAra karavAe haiM, ina meM kucha to aise haiM ki jo jaina mUrtizilpa ke itihAsa meM pahalI bAra hI taiyAra hue haiN| ina zilpoM meM jina mUrtiyA~, gurumUrtiyA~, yakSiNI tathA samosaraNarUpa siddhacakra Adi haiN| Aja bhI isa dizA meM kArya cala rahA hai tathA aura bhI anUThe prakAra ke zilpa taiyAra hoMge, aisI sambhAvanA hai| ___ munijI ke zilpoM ko AdhAra mAnakara anya mUrti-zilpa gujarAta, rAjasthAna, mahArASTra aura madhyapradeza ke jainamandiroM ke lie vahA~ ke jainasaMghoM ne taiyAra karavAe haiN| pUjya munijI dvArA vigata 16 varSoM se prArambha kI gaI aneka abhinava pravRttiyoM, paddhatiyoM aura praNAliyoM kA anukaraNa aneka sthAnoM para apanAyA gayA hai jo ki munijI kI samAjopayogI dRSTi ke prati AbhArI hai| . pracAra ke kSetra meM jaina bhakti-sAhitya ke pracAra kI dizA meM 'jaina saMskRti kalAkendra' saMsthA ne pU0 muni zrI kI preraNA se navakAra-mantra tathA cAra zaraNa kI prArthanA, stavana, sajjhAya, pada Adi kI chaha rekarDa taiyAra karavAI haiN| aba bhagavAn zrImahAvIra ke bhaktigItoM se sambandhita ela. pI. rekarDa taiyAra ho rahI hai aura bhagavAn zrI mahAvIra ke 35 citroM kI slAiDa bhI taiyAra ho rahI hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] ___ bhagavAn zrImahAvIra deva kI 2500voM nirvANa zatAbdI ke nimitta se jainoM ke gharoM meM jainatva TikA rahe, etadartha preraNAtmaka, gRhopayogI, dhArmika tathA darzanIya sAmagrI taiyAra ho, aisI aneka vyaktiyoM kI taiyAra icchA hone se isa dizA meM bhI ve prayatnazIla haiN| dhArmika yantra-sAmagrI munijI ne zreSTha aura sudRDha paddhati pUrvaka uttama prakAra ke saMzodhita siddhacakra tathA RSimaNDala-yantroM kI viraMgI, ekaraMgI mudrita pratiyA~ senevAloM kI zakti aura suvidhA ko dhyAna meM rakhakara vividha AkAroM meM vividha rUpa meM taiyAra karavAI haiM tathA jainasaMgha ko ArAdhanA kI sundara aura mano'nukUla kRtiyA~ dI haiM / ye yantra kAgaja para, vastra para, tAmra, elyumIniyama, suvarNa tathA cA~dI Adi dhAtuoM para mInAkArI se taiyAra karavAe haiM / ye donoM yantra prAyaH tIsa hajAra kI saMkhyA meM taiyAra hue haiN| . pUjya munijI ke pAsa anya arvAcIna kalA-saMgraha ke sAtha hI viziSTa prakAra kA prAcIna saMgraha bhI hai| ___isa saMgraha ko darzakagaNa dekhakara preraNA prApta kareM aise eka saMgrahAlaya (myUjiyama) kI nitAnta AvazyakatA hai| jainasaMgha isa dizA meM gambhIratApUrvaka sakriyatA se vicAra kare yaha atyAvazyaka ho gayA hai / dAnavIra, TrasTa Adi isa dizA meM Age Ae~, yahI kAmanA haiN| prakAzana samiti Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sd