Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ maharSi vidyAnaMdaviracitaH tattvArthazlokavArtikAlaMkAraH (hiMdI-TIkAsamanvitaH ) (dvitIyakhaNDa ) zrI AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA solApura. ( 42 )
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA puSpa 42. zrIvidyAnaMda-khAmiviracitaH tattvArtha-zlokavArttikAlaMkAra: (bhASATIkAsamanvitaH) [dvitIya khaMDa ] -= TIkAkAra = zrItarkaratna, siddhAMtamahodadhi. zrI paM. mANikacaMdajI kauMdeya nyAyAcArya. -x saMpAdaka va prakAzaka xpaM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ( vidyAvAcaspati-nyAyakAvyatIrtha ) oN. maMtrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA solApura. All Rights are Reserved by the Society. -+ mudraka +- . vardhamAna pArzvanAtha zAstrI kalyANa paoNvara priMTiMga presa, kalyANabhavana, solApura. vIra saM. 2477] san 1951 me 12 4:02.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIparamapUjya taponidhi zrI AcArya kuMthusAgara mahArAja zrIAcArya kuMthusAgara mahArAjake ananyabhakta, AtmasAdhanAmeM saMlagna zrIAcArya kuMthusAgaragraMthamAlAke saMrakSaka dAnavIra, rAjyabhUSaNa, rAvarAjA, tIrthabhaktaziromANi rA. ba. zrImaMta sara seTha hukumacaMdajI sAhabake punIta karakamalomeM yaha dvitIya khaMDa sAdara samarpita hai| (sara) bhAgacaMda sonI adhyakSa-zrIAcArya kuMthusAgara graMthamAlA.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Si Si Si Si Si Ji Ci Ci Ci isa graMthake TIkAkAra zrItarkaratna, siddhAMtamahodadhi, syAdvAdavAridhi, dArzanikaziromaNi, nyAyadivAkara, paM. mANikacaMdajI sAhaba nyAyAcArya phirojAbAda [ AgarA ]
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya vaktavya zrItatvArthazlokavArtikAlaMkArakA yaha dUsarA khaMDa pAThakoMke hAtha prathama khaMDake prakAzanake bAda karIba eka varSameM de rahe haiM / hama jAnate haiM ki isa graMthake svAdhyAyakI vidvatsaMsArameM baDI utkaMThA hai| hamAre kAryAlayameM dUsare khaMDake saMbaMdhameM, evaM Ageke khaMDoMke saMbaMdhameM pUchatAcha karate hue aneka patra Ate rahate haiM / isa graMthake prakAzanase nyAyaviSayake vettA vidvAnoMkA mahAn upakAra huA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| zrI maharSi vidyAnaMda svAmI jainazrutaparaMparAke prabhAvaka AcArya haiM / unakI viSayavivecanazailI aura tatvanirNayavyavasthA atyaMta suMdara va susaMbaddha hai / paravAdiyoMkI zaMkAkuzaMkAvoMko vividharUpase uThAkara unako haratarahase samAdhAna karanekI apUrva paddhatiko AcArya mahodayane apane graMthoMmeM apanAyA hai / ApakI zailI nirAlI hai| zrI umAsvAmikRta tatvArthasUtra eka sUtra graMtha honepara bhI una sUtroMmeM kitanA vistRta, vyApaka aura gUDhArtha bharA huA hai, isa bAtakI pratIti AcArya mahodayakI kRtise acchItaraha ho sakatI hai| AcArya mahodayake dvArA viracita aSTasahasrI, AptaparIkSA aura zlokavArtikAlaMkAra graMtha sacamucameM ratnatraya haiM / ina kRtiyoMke dvArA zrutaparaMparAkA mArga bahuta hI ujvala huA hai / saiddhAMtika viSayoMko nyAyazAstrakI yukti prayuktiyoMkI kasoTIse kasakara, pUrvapakSa uttarapakSake nyAyasammata mArgase parIkSA kara lokake sAmane rakhanese tatvajJAnakI nirdoSatA siddha hotI hai / nirdoSa tatvajJAnake Azrayase hI vizvakalyANa hotA hai| isIliye vizvabaMdhutAko dhAraNa karanevAle AcAryapuMgava aise prayatna meM hI apanA samaya lagAte rahate haiM / mUlagraMtha jitanA mahatvapUrNa hai usakI TIkA bhI usake anurUpa hI ___ zrImAn tarkaratna siddhAMtamahodadhi paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya mahodayane prakRta graMthake prameyako sulabha zailIse samajhAnemeM koI kamI nahIM kI hai / ataH jijJAsu vidvAnoMke lie prakRta viSayako samajhaneke lie bar3I sahAyatA huI hai| isIlie Ageke khaMDoMke prakAzanake prati vidvatsaMsArameM baDI utkaMThA lagI huI hai| isa saMbaMdhameM hamAre pAsa abhI hAla laMDanase Aye hue eka patrake kucha aMzoMko upasthita karate haiM, jisase jJAta ho jAyagA ki prakRta graMthake saMbaMdhameM vidvAnoM ke hRdayameM kitamA bAdara hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y. J. PADMARAJIAH M. A. ( Research Scholar of Oxford University ) 112 ( Y. M. C. A ) Gower Street, LONDON, W. C. 1, England. 27th April 1951 The main purpose my writing to you now Concerns the great work " Tarefaalfaat t: " wbich is being so ably edited by you in Shri Acarya KunthuBagara Granthmala. Its first Volume (No 41 ) has just been lent to me by some-body in India. I greedily glanced through the contents and felt that I should immediately write to you for the second Volum: 'which must have been out by now. Seeing that it was promised to be out very soon after the opening Volume saw the light ( Vide your preface P. 2), My time is unfortunately coming to a close and I must return to India within next August or September. If vol. II of the work is ready kindly arrange to send it immediately by Secondary Air-mail to my address in London, Kindly send it as soon 28 you could. possibly manage. It does not matter if it is not bound, I will be grateful to you for this kindness. As you could guess, the Second Volume is of direct concern to me, since I am likely to find, therein, the treatment of the sutra like garota fara: 'which bare close bearing on my subject. Secondly, if, by any chance, the third and the following volumes are also out already, kindly send them all together. Every one of them is of vital interest to me. Yours sincerely Y. J. Padmarajiah.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ laMDanase AksaphArDa vizvavidyAlayake risarca skAlara zrI. padamarAjayyA em. e. ukta patrameM likhate haiM kiH ___ "mere likhanekA mukhya prayojana jaina nyAyake mahAn graMtha-tatvArthazlokavArtikAlaMkArase hai, jo ki Apake dvArA baDI yogyatAse saMpAdita hokara zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlAse prakAzita huA hai| usakA pahilA khaMDa (naM. 41) mujhe kisIne hiMdustAnameM diyA hai| maiMne atyaMta (Asaktise) sUkSmatAke sAtha usake viSayoMkA adhyayana kiyA evaM anubhava kiyA ki dUsare khaMDake lie Apako zIghra patra likhanA cAhiye jo ki abataka prakAzita huA hogA, jaisA ki Apane pahile khaMDameM Apake saMpAdakIya vaktavyameM (pe. naM. 2 ) vacana diyA hai| durbhAgyase merA yahAM rahanekA samaya samApta hotA ArahA hai| mujhe AgAmI AgasTa yA sitaMbarataka hiMdustAna lauTanA cAhiye / yadi dUsarA khaMDa taiyAra ho to kRpayA use sekeMDarI havAI DAkase mujhe mere laMDanake patese bhejanekI vyavasthA kreN| kRpayA use yathAzakya jaldIse jaldI bheneM / yadi bAIDiMga na huA to bhI ciMtA nahIM / ApakI kRpAke lie maiM kRtajJa rahUMgA ! Apa vidita kara sakeMge ki dUsare khaMDase merA khAsa saMbaMdha hai / kyoMki maiM isa graMthake ' pramANanayairadhigamaH ' isa sUtrakI vyAkhyAko ( vivaraNa ) dekhanA cAhatA hUM, jisase mere viSayakA atyaMta nikaTa saMbaMdha hai| dUsarI bAta yadi kisI taraha tIsare aura Ageke khaMDa bhI prakAzita hue hoM to unako bhI sAthameM bhejanekI kRpA kareM / isa graMthake pratyeka khaMDase mujhe atyadhika (prANapUrNa) abhiruci hai " / ityaadi| . isa prakAra isa mahAn graMthake darzanakI tIvra apekSA vyakta karanevAle patra hamAre pAsa aneka Aye haiN| paraMtu hameM yaha kahanemeM saMkoca bilakula nahIM hotA hai ki hama hamAre svAdhyAyapremiyoMkI icchApUrti sakAlameM nahIM kara sakeM / kAraNa ki hamArI balavatI icchA yaha hai ki jisa prakAra yaha graMtha mahatvazAlI hai usI prakAra usakA saMpAdana aura saMzodhana bhI bahuta hI suMdaratAse ho / usameM kucha vilaMba laganA svAbhAvika hai| phira bhI AgAmI khaMDoMke prakAzanameM kucha drutagatikA dhyAna rakkhA jAyagA, itanA hI hama pAThakoMko AzvAsana de sakate haiN| prathama khaMDakA saMpAdana aura prakAzana kaisA huA hai, isa saMbaMdhakA nirNaya hama vidvatsaMsArake Upara hI choDa cuke haiM / kyoMki / vidvAneva vijAnAti vidvajjanaparizramam ' / isa saMbaMdha jaina samAjake mAne hue tArkikavidvAn paramapUjyasaMta nyAyAcArya paM. gaNezaprasAdajI varNI aura bhAratavarSIya di. jaina mahAsabhAke mukhapatra janagajaTake suyogya saMpAdaka aura prakhara vaktA zrI. vidyAlaMkAra paM. iMdralAlajI zAstrI jayapura kyA kahate haiM, yaha jAnaneke bAda isa viSayakI lokapriyatA avilaMba samajhameM A jaaygii| unake vaktavyako hama yahAM de rahe haiN|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) Adhunika mahAn saMta nyAyAcArya paM. gaNezaprasAdajI varNIkA abhimata. zrIyuta nyAyAcArya paM. mANikacaMdajIko samAjameM kauna nahIM jAnatA / Apa jaise prakhara vidvAn haiM, vaise nirbhIka vaktA bhI haiM / Apane zrI zlokavArtika graMthake Upara bhASAmeM anupama racanA kI hai| vartamAnameM isa graMthakA vahI adhyayana karanekA pAtra hai jisane nyAya, sAMkhya, bauddha aura vedAnta darzanakA abhyAsa kiyA ho tathA jainadarzanako bhI vidvAnoMke dvArA adhyayana kiyA ho / aise mahAn granthake bhAvako Apane apanI lekhanI dvArA itanA spaSTa aura vizada likhA hai, jinhoMne bhASAmeM parIkSA mukha nyAyadIpikAkA abhyAsa kiyA hai ve bhI isameM parizrama kareM taba samajha sakate haiM tathA saMskRtameM jinhoMne madhyamAtaka nyAyazAstrakA adhyayana kiyA hai ve bhI isake paDhaneke pAtra haiM tathA jo AcArya parIkSAmeM par3ha rahe haiM unheM bhI isase sahAyatA mila sakatI hai / paMDitajIkA hama logoMko mahAn AbhAra mAnanA cAhiye jo unhoMne bIsa varSa mahAn parizrama kara isa abhUtapUrva kAryako saMpAdana kiyA / Apa ciraMjIvI raheM, yahI hamArI kAmanA hai| -gaNeza varNI iTAvA zrItattvArthazlokavArttikAlaMkAra-mUla granthakartA-bhagavAna zrIumAsvAmI, saMskRta TIkAkAra pUjyapAda maharSi AcAryavarya zrI vidyAnanda svAmI---hiMdI TIkAkAra tarkaratna siddhAntamahodadhi paMDita zrI mANikacaMdrajI nyAyAcArya / saMpAdaka tathA prakAzaka, paMDita vardhamAnajI zAstrI vidyAvAcaspati nyAyatIrtha, maMtrI zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA solApura / mUlya 12) rupye| . pUjyapAda prAtaHsmaraNIya AcAryavarya zrImaharSi vidyAnanda svAmI mahodayake vizruta aura paropakArI nAmako kauna nahIM jAnatA ? ukta AcAryavaryane jo aneka mahAgraMthoMkI racanA kara janatAkA anupama kalyANa kiyA hai, vaha alaukika aura anirvacIya hai| ukta AcAryavaryane bhagavAna umAsvAmIpraNIta zrItattvArthasUtrapara zrItattvArthazlokavArtikAlaMkAra nAmaka baDI bhArI TIkA likhI hai, jo zAstrabhAMDAgArake mUrdhanyasthAna para hai| tArkikaziromaNi AcAryavaryane isa mahAgraMthameM tarka praNAlIse jainasiddhAntako pramANita kiyA hai, jisakI tulanA honA kaThina hai| tattvArthazlokavArtikAlaMkAra baDA durbodha aura kaThina nyAyagraMtha hai, usake marmajJAtA virale hI vidvAn haiM / ukta graMthake kliSTatva aura saMskRtabhASAmeM honeke kAraNa usa racanAse bahuta hI thoDe logoMko lAbha pahuMca sakatA thaa| isI kamIko pUrI karaneke lie jaina samAjake prakAMDa aura udbhaTa vidvAn vartamAnameM prAyaH prasiddha naiyAyika jainavidvAnoMke guru prasiddha-tArkikarana vayovRddha paMDita mANikacaMdrajI nyAyAcAryane varSAMtaka ghora parizrama kara ukta graMthakA hiMdI bhASAmeM anuvAda kiyA / tArkikatAmeM ukta paMDitajI jaisA Aja dUsarA vidvAn nahIM hai / jo bhI naiyAyika vidvAn yatra tatra di0 jaina samAjameM dIkhate haiM ve sabhI prAyaH ukta nyAyAcArya mahodayake ziSya hI haiM / paMDitajImeM tArkika vidvattAke atirikta saiddhAntika, dArzanika aura vaiyAkaraNa yogyatA bhI usI koTikI hai / Apane varSAMtaka ghora parizrama kara tathA zAstrasamudrakA mathana kara isa graMtharAjakI TIkA kI hai| ukta paMDitajIkI isa racanAse
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) khyAti aura pratiSThAke sAtha vidvat samAjapara chApa baiThI hai / jahAMtaka maiM samajhatA hUM, paMDita mANikacandrajI nyAyAcArya isa samaya bahuta hI UMcI koTike vidvAn aura tatvamarmajJa haiM / . jisa graMthamAlAse isa mahAgraMthakA prakAzana huA hai, usake adhyakSa di0 jaina samAjake dhArmika yazasvI netA sara seTha bhAgacandajI sonI haiN| Apane ukta graMtha paramapUjya AcAryavarya zrI 108 zrI zAMtisAgarajI mahArAjako samarpita kiyA hai / yaha graMtha zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlAkA 41 vAM puSpa hai / graMthakI AdimeM saMpAdakIya vaktavya bhI paDhane yogya hai / isa prathama khaNDameM pahale adhyAyakA pahalA Ahnika mAtra hai, jo baDe AkArake arthAt 204308ke 612 pRSThoMmeM pUrNa huA hai / graMthakA mudraNa bhI sundara aura acchI dekharekhameM huA hai| vidvAnoMke lie to yaha graMtha hIrakahAra-svarUpa hai hI, kintu pratyeka mandira aura sarasvatIbhavanameM bhI surakSaNIya hai| paMDita mANikacandajI nyAyAcArya mahodayane isa mahA grantharAjakA anuvAda hiMdImeM karake anupama lokopakAra kiyA hai, vaha kRtajJajanatA dvArA bhulAyA nahIM jAsakatA / isI prakAra ukta graMthamAlAkA bhI, jisane ki isakA prakAzana bhAra uThAyA hai| -iMdralAla zAstrI. isase hamAre svAdhyAya premI baMdhu acchI taraha samajha sakeMge ki isa graMthake saMbaMdhameM vidvAnoMke hRdayameM kitane AdarakA sthAna hai, aura ve kisa unnata dRSTise ise dekhate haiM / prakRta graMthakA viSaya. graMthake prathama khaMDameM mokSake upAyake saMbaMdhameM atyaMta tarkazuddha-paddhatise vicAra kiyA gayA hai| viSayakA spaSTIkaraNa itanA vistRta aura sulabhazailIse kiyA gayA hai ki karIba 650 pRSThoMke prathama khaMDameM kevala prathamasUtrakA hI vyAkhyAna A sakA hai / isIse isa graMtharAjakI mahattA spaSTa hai / mokSaprApti ke lie samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hI pradhAna kAraNa haiN| inake atirikta kisI bhI ekAMtase mokSakI prApti nahIM ho sakatI hai / isa viSayako yukti, Agama aura anubhavake balase zrImaharSi vidyAnaMdasvAmIne prathamasUtrake vyAkhyAnameM acchItaraha siddha kiyA hai / isa prakaraNake svAdhyAyase svAdhyAyapremiyoMko ratnatrayarUpI samudrameM praveza kara AloDhana karanekA AnaMda A jAyagA, isameM koI saMdeha nahIM hai| isa dUsare khaMDameM punazca graMthakArane samyagdarzanakA svarUpa, bheda, adhigamopAya, tatvoMkA svarUpa aura bheda, nikSepoMkA kathana, nirdezAdi padArthavijJAnoMkA vistAra, satsaMkhyA kSetrAdika tatvajJAna ke sAdhana Adipara yatheSTa prakAza DAlate hue dvitIyaAnhikaparyaMta graMthake viSayoMkA vivecana kiyA hai| isa prakaraNameM samyagdarzanake saMbaMdhameM bahuta vistArake sAtha kathana hai| itanA vyApaka vicAra anyatra milanA durlabha hai / phira bhI vidyAnaMdasvAmIkI dRSTise yaha saMkSepa kathana hai / na mAluma vistAra hotA to kyA hotA / kAza ! unakI agAdhavidvattA kisa prakArakI hogI ? vidvatsaMsArake prati unhoMne apanI tapazcaryA ke bahumUlya samayoMko bacAkara jo upakAra kiyA hai vaha na bhUto na bhaviSyati hai|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) isa khaMDake karIba 650 pRSThomeM dvitIya Anhika prakaraNaparyatakA viSaya arthAt ATha sUtroM kA vyAkhyAna AcukA hai / isameM jainadarzana ke rahasyako graMthakArane kUTa kUTakara bhara rakhA hai| AgAmI khaMDa samyagjJAnakA prakaraNa prAraMbha ho jAyagA / 1 isa khaMDa pariziSTa meM hamane tattvArthazlokavArtikAlaMkArAMtargata zlokoMkI sUcI akArAnukramaNikA kramase dI hai / prathamakhaMDameM Aye hue zlokoMkI sUcI dekara bAdameM dvitIya khaMDake zlokoMkI sUcI dI hai| isase zlokoMke anveSaNa meM vidvAnoMko sahAyatA milegI aisI AzA hai / TIkAkArake prati kRtajJatA zrI tarkaratna, siddhAMtamahodadhi paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya mahodaya ke prati hama isa avasara meM bhI kRtajJatA vyakta kiye vinA nahIM raha sakate jinake lagAtAra bIsoM varSoMke parizramake phalasvarUpa yaha jaTila graMtha sabake lie sugama aura sarala bana gayA hai / Apane sthAna sthAnapara tAtvika gutthiyoM ko bahuta hI hRdayaMgamarUpase sulajhAyA hai| kaI sthAnoMpara suMdara udAharaNoM ko dete hue viSayako spaSTa kiyA hai / kitane hI sthAnomeM viSayako vizada karake samajhAyA hai / kahIM kahIM nyAyapriya vidvAn nyAyAcAryajIkI kathanakalAse AnaMdatuMdila hue binA nahIM raha sakate haiM / isa prakAra mAnanIya paMDitajIne isa graMtharAjakI subodhinI TIkA likhakara jainadarzana ke prasAra meM baDI sahAyatA kI hai, jise cirakAlataka tatvajijJAsu pAThaka vismRta nahIM kara sakate haiN| unakI prabala icchA hai ki samagra graMtha zIghra jJAnapipAsuvoMke sanmukha upasthita hokara ve isakA AsvAdana leveM ! unakI puNyamaya bhAvanAke prati hama unako dhanyavAda - pradAnake sivAya kyA kara sakate haiM ! adhyakSa - mahodayakA utsAha 1 prathamakhaMDa meM hI hama nivedana kara cuke haiM ki isa graMtharAjake prakAzanakA bahubhAga zreya zrIAcArya kuMthUsAgara graMthamAlAke suyogya adhyakSa aura jainasamAjake pradhAna karNadhAra zrImAnanIya dharmavIra rA. ba. kepTana sara seTha bhAgacaMdajI sonI o. bI. I. ko hai kyoMki unhIkI pradhAna sahAyatA aura preraNAse isa graMthakA prakAzana ho rahA hai| zrI saraseTha sAibake isa sAhityapremakI jitanI bhI prazaMsA kI jAya thoDI hai / unakI prabala kAmanA hai ki yaha graMtharAja yathAzIghra prakAzita hokara jainadarzanakA rahasya sarvasAdhAraNake sAmane AjAve aura jainanyAyavAdakI mahattA vidvatsaMsArako avagata ho jaave| zrI dharmavIrajIkI dhAraNA hai ki dharmakI yathArthaprabhAvanA dhArmikoMke nirmANa meM hai / siddhAMta ke tatvoMko jitane aMzameM hama nirdoSa siddha kara lokake sAmane rakheMge utane hI pramANameM lokameM dharmazraddhAkI vRddhi hogI / nirdoSa tatvapara yathArtha zraddhAna karanese hI AtmasAdhanAkA mArga milatA hai / vahI isa saMsAra meM vijayI hotA hai / I isa graMtharAjakA pramukha prameya yahI hai / isalie zrI saraseTha sAhabakI prabala kAmanA hai ki graMtharAja jaldI se jaldI prakAzita hokara vizvake lie tatyabodha karAnemeM sahAyaka ho| ApakI puNyamayapreraNA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogI parAmarza, bahumUlya salAha, evaM sabase adhika prakAzana kAryameM vizeSa dilacaspIke kAraNa hI hama isa kAryameM Age bar3ha rahe haiM, yaha likhanemeM saMkoca nahIM hotA hai| isa khaMDakA samarpaNa prakRta khaMDa jainasamAjake sarvopari netA, dAnavIra, rAyabahAdura, rAjyabhUSaNa, rAvarAjA, raIsudaulA, jainadivAkara, zrImaMta sara seTha hukumacaMdajIke karakamalomeM graMthamAlAke adhyakSajIke dvArA samarpita hai / isameM aucitya hai / zrImAnanIya saraseTha sAhaba graMthamAlAke saMrakSaka haiM / unakI saMrakSakatAmeM hI graMthamAlAne aise mahAn graMtharAjake prakAzanasadRza gurutarakAryako karanekA sAhasa kiyA hai| isalie unako apane kAryako dekhakara saMtoSa hogaa| saMtoSake sthAnameM hI samarpaNa sthAna pAtA hai| ' dUsarI bAta Aja zrImaMta saraseTha sAhabakA samAjameM sarvopari prabhAva hai / unhone Ajataka dharma va samAjakI sevA jo kI hai evaM isa vayovRddha avasthAmeM bhI jo kara rahe haiM, vaha mahatva pUrNa aura anupama hai / tIrthakSetroMpara Aye hue saMkaTa, jaMgamatIrtha sAdhusaMtoMke prati Aye hue upasarga, zrI saraseTha sAhabake dvArA tatparatAke sAtha kiye gaye prayatnoM dvArA samaya samayapara dUra hue haiM / ApakI tIrthabhakti zlAghanIya hai| paramapUjya AcArya kuMthusAgara mahArAjake caraNoMmeM ApakI vizeSa bhakti thii| Apake dvArA kevala samAja hI prabhAvita nahIM, rASTra bhI Apa sadRza vibhUtiko pAkara apanA gaurava samajhatA hai / briTiza zAsanakAlameM bhI Apa rAjasammAnita the / gvAliyara, iMdaura, udayapura Adi dezI riyAsatomeM Apako sammAnapUrNa sthAna thaa| akhila bhAratavarSIya di. jaina mahAsabhAke Apa saMrakSaka haiM / mahAsabhA aura akhila samAja ApakI dharmapriyatAse atyadhika prabhAvita haiM / ApakI vyApArakuzalatAkA prabhAva bhAratameM hI nahIM, videzameM bhI paryAptarUpase hai| ApakA abhyudaya aura vaibhava darzanIya haiM / rAjaprAsAdatulya zIzamahala, devabhavanatulya iMdrabhavana, vicitravaibhavasaMpanna raMgamahala, evaM sabase adhika puNyaprabhAvako vyakta karanevAle devAdhideva jineMdradevakA suMdara maMdira, Apake sAtizaya puNyake prabhAvako vyakta karate haiM / Apane abhItaka karoDoM rupayoMkI saMpattikA dAna kara aparigrahavAdakA Adarza upasthita kiyA hai / pUjana, svAdhyAya, satpAtradAna, zAstrapravacana, tatvaciMtana Adi pAvana kAryomeM Apa niyamitarUpase dattacitta rahate haiM / vizeSa mahatvakA viSaya yaha hai ki saMsArake atula bhogako bhI puNyakarmodayajanita phala honeke kAraNa Apane asAra samajhakara zeSa jIvanako kevala AtmasAdhanAmeM lagAnekA nizcaya kiyA hai / yaha ApakI AsannamavyatAko sUcita karatA hai / Apa aba apanA jIvana mukhyataH Atmahitake kAryameM hI upayoga kara rahe haiN| sadA zAstrasvAdhyAya, tatvacarcA, AtmaciMtana evaM vairAgyapariNati hI Aja Apake dainika kAryakrama haiN| aisI avasthAmeM Apane nizcita hI durlabha manuSyajIvanako saphala banAyA hai / aise bhavya puruSa sacamucameM dhanya haiM / aise dhanya karakamaloMmeM Aja prakRta graMtharAjako samarpaNa karanekA bhAgya saMsthAko mila rahA hai, isakA hameM harSa hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) AcAryazrIkI AdarzabhAvanA ____ zrI paramapUjya,prAtaHsmaraNIya, vizvavaMdya AcArya kuMthusAgara mahArAjane apane jIvanameM, apanI agAdhavidvattA, AdarzacAritrake dvArA vizvakA apUrva kalyANa kiyA hai| unakI prabala bhAvanA thI ki jaina dharmake lokopakArI tatvoMko samasta vizva apanAve / aura yaha vizvadharma siddha hokara vizvakA hita ho| usI dhyeyako sAmane rakhakara paramapUjya AcAryazrIne sarvasAdhAraNopayogI,atyaMtasarala apitu mahatvapUrNa karIba 10 kRtiyoMkI racanA kI, jo ki saMsthAke dvArA prakAzita hue haiM / pUjya AcArya mahodayakI bhAvanAke anurUpa hI prAcIna AcAryoke mahatvapUrNa graMthakA prakAzana bhI saMsthAke dvArA ho rahA hai / isa prakAzanake saMbaMdhameM samAjake dharmabaMdhuvoMne AnaMdako vyakta kiyA hai / vidvAnoMne harSa prakaTa kiyA hai / sAdhusaMtoMne AzirvAda diyA hai| inhI puNyareNuvoMke balase yaha kArya nirbAdha khapase susaMpanna hogA, aisI pUrNa zraddhA hai| . hamArI apekSA saMsthAne alpazaktike honepara bhI mahatkAryake bhArako uThAyA hai| usameM bhI graMthamAlAke sthAyI sadasyoMko niyamAnusAra yaha bRhadgraMtha vinAmUlya hI bheTa diyA jA rahA hai / karIba 400 sthAyI sadasyoMko graMtha bheTake rUpameM jAneke bAda mUlyase kharIdanevAloMkI saMkhyA bahuta thoDI milegii| aisI avasthAmeM hama hamAre sthAyI sadasyoMse evaM anya zrutabhaktoMse prArthanA karanA cAhate haiM ki ve hameM adhikase adhika sahAyatA isa kAryameM pradAna kara saMsthAke dAryameM madata kareM jisase vaha jinabANIkI itopyAdhika sevA kara ske| saMtameM zrImAnoMkI sahAyatAse, dhImAnoMkI sadbhAvanAse, gurujanoMke zubhAzirvAdase, sAdhusaMtoMkI zubhakAmanAse evaM sabase adhika zrI paramapUjya AcArya kuMthusAgara mahArAjakI parokSa prabala-prasAdase yA kArya uttarottara utkarSazIla ho, yaha AMtarika bhAvanA hai / iti. vinIta solApura 5-5-1951 vardhamAna pArzvanAtha zAstrI oN. maMtrI-AcArya kuMthusAgara graMthamAlA solApura.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ phra zrIvidyAnaMdasvAmiviracitaH . tattvArthazlokavArtikAlaMkAra: tattvArthaciMtAmaNiTIkA sahitaH ( dvitIyakhaMDaH ) atha samyagdarzanavipratipattinivRttyarthamAha aba isake anantara Adike sUtrameM kahe gaye pahile samyagdarzana guNake lakSaNameM par3e hue aneka vivAdoMkI nivRtti karaneke liye sUtrakAra zrIumAsvAmI mahArAja dUsarA sUtra kahate haiM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // tattvarUpase nirNIta kiye gaye vAstavika arthokA zraddhAna karanA samyagdarzana hai / nanu samyagdarzanazadvanirvacanasAmarthyAdeva samyagdarzanasvarUpanirNayAdazeSavadvibhUviSa-: ttinivRtteH siddhatvAttadarthaM tallakSaNavacanaM na yuktimadeveti kasyacidArakA, tAmapAkaroti - yahAM zaMkA hai ki samyak aura darzana zadboMkI niruktikI sAmarthyase hI. samyagdarzana guNake svarUpakA nirNaya karanA ho jAvegA aura usameM nAnA prativAdiyoMke paDe hue vivAdoMkA bhI usI niruktise nivAraNa ho jAnA siddha hai, phira usake lie umAsvAmI mahArAjekA samyagdarzana ke lakSaNako kahanevAlA sUtra bolanA yukta nahIM hai| jJAna aura cAritrakA lakSaNa bhI lakSaNasUtroMke banAye vinA hI kevala niruktise hI Apa jaina iSTa kara lete haiM, phira samyagdarzanameM hI aisI kaunasI vizeSatA hai ki jisake lie eka svataMtra sUtra banAyA jA rahA hai ? / atyaMta AvazyakatA par3anepara adhika udAtta arthako thoDe zadvoMgeM kahanevAlA navIna sUtra racA jAtA hai| vaiyAkaraNa to AdhI mAtrAke hI lAghava ho jAnese putrajanma ke samAna utsava mAnate haiM / isa prakAra kisIkA anunayasahita AkSepa hai / usakA pUjyacaraNa zrIvidyAnaMdasvAmI nirAkaraNa karate haiM / samyakuzadve prazaMsArthe dRzAvAlocanasthitau / na samyagdarzanaM labhyamiSTamityAha lakSaNam // 1 //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sUtrakAro'tra tattvArthazraddhAnamiti darzanam / * dhAtvanekArthavRttitvAd dRzeH zraddhArthatAgateH // 2 // sam upasarga pUrvaka aJcu dhAtuse kip pratyaya karanepara samko sami Adeza karake samyakAddha vyutpAdita hotA hai| usakA artha prazaMsA hai aura dRziprekSaNe dhAtuse yuT pratyaya karanepara darzana zaddha niSpanna hotA hai, isakA artha Alocana ( sAmAnya dekhanA ) hai / aisA sthita honepara hamArA abhISTa pAribhASika samyagdarzanakA artha labdha nahIM ho pAtA hai / niruktise to acchA dekhanA rUpa darzanopayoga artha nikalatA hai, jo ki ekedriya abhavya jIvoMke bhI jJAnake pahile niyamase hotA hai| yA niruktise cAkSuSapratyakSa artha kiyA jA sakatA hai| isa kAraNa usa anAdi pAribhASika arthakA nirNaya karaneke lie sUtra banAnevAle zrIumAsvAmI mahArAjane isa prakAra samyagdarzanakA lakSaNa sUtra yahAM kahA hai ki tattva karake nirNIta mAne gaye arthAkA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| dhAtuoMkI aneka arthoMmeM vRtti hai, isa kAraNa dRzi dhAtukA artha zraddhAna karanA jAna liyA jAtA hai / dhAtuoMse tip, tas, jhi aura yuT, ac Adi pratyaya Ate haiM, kiMtu anukaraNa kara kartA, karma AdikI vivakSA honepara su Adi pratyaya bhI utarate haiM / su, au, jas Adi vibhaktiyoMke lAneke pahile ik aura stip nirdeza kara lie jAte haiN| yahAM dRz dhAtuse ik nirdeza karake dRzi nAma banA liyA gayA hai / usakA pIke eka vacanameM dRzeH bana jAtA hai| samyagiti prazaMsAryoM nipAtaH kvyanto veti vacanAt prazaMsArtho'yaM samyak zaddhaH siba prazastaniHzreyasAbhyudayahetutvAirzanasya prazastatvopapatterjJAnacAritravat / - - samyak isa prakArakA anAdikAlase lakSaNasUtroMke binA hI banAyA nipAta zabda hai, jisakA ki artha prazaMsA hotA hai / athavA sam pUrvaka aJcu dhAtuse antameM " ki " pratyaya karake vyutpattike dvArA vyAkaraNake lakSaNasUtroMse vyutpAdita karAyA gayA samyak kRdanta zabda hai / isakA artha bhI prazaMsA hai| avyutpanna 'pakSameM zabdoMko anAdise vaisA hI siddha ho rahA mAnakara aparimita artha unapara lA huA kahanA yahI mukhya siddhAnta acchA hai, tabhI to maMtrake zabdoMmeM aura bIjAkSaroMmeM anantazakti hai| kintu prakRti pratyaya lAkara zabdoMkA peTa cIrakara khaNDa karanese parimita artha nikAlanA, gauNa vyutpanna pakSa hai / khaniko eka bAra hI toDa maroDa DAlanese utanA dhana nahIM milatA hai, jitanA ki use vaisA hI akSuNNa rahane denese amita artha prApta hotA rahatA hai / khedako nahIM prApta karAI gaiI murgI aneka aMDoMkI jananI hai / isa prakAra prAcIna RSiyoMkI AmnAyake vacanase yaha samyak zabda prazaMsA arthako kahatA huA siddha ho rahA hai| prazaMsanIya ho rahe mokSa aura svargakA hetu ho jAneke kAraNa darzanako prazaMsanIyapanA yuktiyoMse siddha hai, jaise ki sAmAnya jJAna aura sAmAnya cAritra to mobasapA vizeSa svarga anudiza Adike kAraNa nahIM haiM, kiMtu jo jJAna, cAritra prazaMsanIya hokara samyagjJAna
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH aura samyakcAritra ho gaye haiM, ve avazya mokSa aura viziSTa svarga, vijaya Adi vimAnake kAraNa bana jAte haiN| dRzezvAlocane sthitiH prasidA, dRzina prekSaNe iti vacanAt / tatraM samyak pakhasInetyAdikaraNasAdhanatvAdivyavasthAyAM darzanazadvaniruktariSTalakSaNaM samyagdarzana na sambata eva tataH prazastAlocanamAtrasya lbdhH| na ca tadeveSTamativyApitvAdabhavyasya mithyAraSTeH prazastAlocanasya samyagdarzanaprasaGgAt / tataH sUtrakAro'tra "tattvArthazradAna samyagdarzanam" iti tallakSaNaM bravIti, tadvacanamantareNAtivyApte prihrtumckteH|| dRz dhAtukI sAmAnyase dekhanA rUpa Alocana arthameM sthiti honA bAla gopAloMtakameM prasiddha hai / vyAkaraNazAstrameM bhI isI prakAra dRzin dhAtu dekhane arthameM kahI gayI hai / vahAM samyagdarzana zadvakI karaNameM yuT pratyaya karake siddha karanekI vyavasthA honepara " samIcIna dekhatA hai jisa karake" aisA nirvacana karanepara syAdvAdasiddhAntake anusAra samyagdarzanakA abhISTa lakSaNa prApta nahIM hopAtA hai| aura bhale prakAra jo dekhatA hai yA bhale prakAra jo dekhA jAtA hai, athavA bhale prakAra dekhanA, aisI kartA, karma aura bhAva Adi arthoko sAdhanevAlI niruktiyoMse bhI vyavasthiti karanepara zabdakI sAmarthya karake sAMketika artha kaise bhI nahIM nikalatA hai| usa yuT pratyayAnta zabdase to kevala prazaMsanIya dekhanA hI artha labdha hotA hai / yadi koI yoM kahe ki zadbakI niruktise jo artha nikalatA hai, usako hI Apa syAdvAdI loga iSTa kara leveM, aisA karanepara lakSaNa sUtra na banAnA paDanese lAvava bhI ho jAvegA / aura prasiddha arthakI rakSA bhI ho jaavegii| isa para AcArya kahate haiM ki so aisA hama iSTa nahIM kara sakate haiM / kyoM ki isameM ativyApti doSa hogaa| mithyAdRSTi abhavyake prazasta dekhanA honeke kAraNa samyagdarzana hojAnekA prasaMga ho jAvegA arthAt sarva hI dArzanikoMne aneka zabda pAribhASika mAne haiN| aisA mAne binA kisI bhI vicArazIla puruSakA kArya nahIM cala sakatA hai| vyAghra kA niruktise artha vizeSarUpa karake cAroM orase sUMghanevAlA hai| vi-vizeSeNa AsamantAt jighratIti vyaaghrH| gau za+kA artha gamana karanevAlA hai, gacchati iti gauH / ina arthose dhokhA khAkara katipaya hRdayazUnya vaiyAkaraNa aneka klezoMko pA cuke haiM / kuzala zabdakA artha ghAsa kATanevAlA hai| kiMtu aise artha karanese pariDatAIko bhArI dhakkA pahuMcatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki jaba prayojana hI nahIM banA to aisI dazA meM lAghava karanA kevala tucchatA hai / sera bhara anna khAnevAle puruSako eka prAsa (kaura) khAnese lAghava to ho jAtA hai kiMtu hRdayako tRpti nahIM hotI hai / isa kAraNa isa graMthameM sUtra banAnevAle zrIumAsvAmI mahArAja tattvArthIkA zraddhAna karanA samyagdarzana hai, isa prakAra usake lakSaNa sUtrako kaha rahe haiN| usa sUtrake kahe binA korI niruktise honevAle ativyApti doSakA parihAra karanA azakya hai, nyAyaktA vidvAnoMkA lakSya arthakI ora rahatA hai| kore zabda ADambarapara nhiiN| tabhI to saMkhyAta zadboMse anaMta artha nikala paDatA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthecintAmaNiH zabdArthAtikramaH zraddhAnArthatvAbhAvAd dRzeriti cet, anekArthatvAddhAtUnAM dRzeH zraddhAnArthatvagateH / kathamanekasminnarthe sambhavatyapi zraddhAnArthasyaiva gati riticet, prakara-NavizeSAt / mokSakAraNatvaM hi prakRtaM tattvArthazraddhAnasya yujyate nAlocanAderarthAntarasya / yahAM koI kahatA hai ki dRzi dhAtukA zraddhAnarUpI artha kaise bhI nahIM hotA hai| phira Apa zradvAna artha kara rahe haiM, yaha ApakA svAbhAvika zadvazaktise prApta arthakA ullaMghana karanA hai| AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra nahIM kahanA caahie| kyoMki dhAtuoMke aneka artha hote haiM / samyakzabda upapada laga jAnese dRzi dhAtukA zraddhAna karanA artha jAnA jAtA hai / bhAvArtha jaise ki " hRJ haraNe " dhAtuse ghaJ pratyaya karanepara hAra zabda banatA hai / kintu vi, AG, sam, pra, pari, ut aura ap upasargauke laga jAnepara bhinna bhinna vihAra, AhAra, saMhAra, prahAra, parihAra, uddhAra aura 'apahAra artha ho jAte haiM / zrat upapadake pahile honepara dhAraNa, poSaNa arthavAle " dhA dhAtuse yuddha karanepara zraddhAna zadvakA vizvAsa karanA artha hojAtA hai / mAtarizvA vAyuko kahate haiM / ghoSa rAvake sAtha meM rahanevAle gaMgA zadvakA lakSaNAvRttise gaMgAkA kinArA artha ho jAtA hai / "" dRz dhAtuke aneka arthoke sambhava honepara bhI zraddhAnarUpa arthakI hI jJapti kyoM hotI hai ? anya arthakI kyoM nahIM, aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki vizeSa prakaraNa honese zraddhAna artha hI liyA gayA hai / jaise kakaDI khAte samaya saindhavakA artha lavaNa kiyA jAtA hai, ghoDA nahIM / cUMki mokSakA kAraNapanA prakaraNameM paDA huA hai / ataH tattvArthIkA zraddhAna karanA artha hI yukta hogA / dRz dhAtuke dUsare Alocana, darzana, Adi artha karanA yukta nahIM hai / kevala do hajAra dhAtuase araboM, kharaboM, saMkhoM, zabda bana gaye haiM / una saMkhyAta zadvoMse hI asaMkhyAta prameya vAcya ho jAtA hai aura paramparAse asaMkhyAtakA avinAbhAvI anaMta artha bhI jAnaliyA jAtA hai / Asatti, yogyatA, prakaraNa, yaugika, rUDhi, abhidhA, lakSaNA, saMketagrahaNa AdikI prakriyAse eka zabda aneka arthoko kaha detA hai / bhagavadaIdAdyAlocanasya mokSakAraNatvopapattestatprakaraNAdapi na tannivRttiriti cet, tasvArtha zraddhAnena rahitasya mokSakAraNatve'tiprasaMgAt / tena sahitasya tu tatkAraNatve tadeva mokSasya kAraNaM tadAlocanAbhAve'pi zraddhAnasya tadbhAvAvirodhAt / yahAM koI yoM kaheM ki bhagavAn arhata parameSThI, sAdhu, tIrtha, AdikA cakSuH ke dvArA darzana * karane ko bhI mokSakAraNapanA siddha hai / ataH usa mokSamArgake prakaraNase bhI dekhanA rUpI artha yukta ho jAtA hai / phira usa prasiddha artha kahe gaye dekhanekI nivRtti kyoM karate ho ? pratimAjIke darzanase bhI mokSamArga puSTi hotI hai / ataH Alocana artha bhI surakSita rahane do| aba graMthakAra samajhA rahe haiM ki yadi aisA kahoge to hama syAdvAdI pUMchate haiM ki tattvArthoke zraddhAnase rahita horahe arhatadarzanako
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH mokSakA kAraNa mAnoge ? yA tattvArthazraddhAnase sahita hote hue ahaMta, sAdhu, tIrtha, Adike bhaktisahita dekhaneko mokSakA kAraNa mAnate ho? btaao| yadi tattvArthazraddhAnase rahita kore dekhaneko mokSamArga kahoge taba to atiprasaMga ho jAvegA arthAt abhavyoMke bhI mokSamArgakI prApti ho jaavegii| ve bhI pratimAjI, tIrtha, AcArya, muni AdikA darzana karate haiM / katipaya stotroMmeM jineMdradevake darzanakA aneka bAra honA batalAyA hai| " AkarNitopi mahitopi nirIkSitopi " ityAdi / kiMtu bhAvazUnya honeke kAraNa samyagdarzanakA bIja nahIM ho sakA hai| dravyaliGgI, abhavya samavasaraNake zrImaNDapameM sAkSAt arhata devakA darzana nahIM kara pAte haiN| kiMtu anya sthaloMpara pratimAjI, muni, tIrtha AdikA darzana karate haiN| yadi dUsare pakSake anusAra usa tattvArthazraddhAnase sahita horahe cAkSuSa pratyakSako usa mokSakA kAraNa mAnoge to vaha tattvArtha-zraddhAna hI mokSakA kAraNa siddha huA / usa tIrtha Adike darzana vinA bhI yadi tattvArthazraddhAna. vidyamAna hai to use mokSamArgapanA honemeM koI virodha nahIM hai / tattvArtha-zraddhAna rUpa kAraNake sAtha mokSarUpa kAryakA anvaya vyatirekase kAryakAraNabhAva hai aura cAkSuSapratyakSake sAtha mokSamArgapanekA kAryakAraNabhAva karanemeM anvayavyabhicAra, vyatirekavyabhicAra donoM doSa Ate haiN| bhale hI pUjya paMcaparameSThIkA hI netroMse darzana kyoM na ho| arthagrahaNato'narthazraddhAnaM vinivAritam / kalpitArthavyavacchedo'rthasya tattvavizeSaNAt // 3 // lakSaNasya tato nAtivyAptigmohavarjitam // puMrUpaM taditi dhvastA tasyAvyAptirapi sphuTam // 4 // samyagdarzanake lakSaNa sUtrameM arthapadakA grahaNa karanese avastubhUta anarthoke zraddhAnako samyagdarzana bananekA vizeSarUpa karake nivAraNa kara diyA gayA hai / aura arthakA vizeSaNa tattva lagA denese kalpita arthoke zraddhAnako samyagdarzana ho jAnekI vyAvRtti kara dI gayI hai / yadyapi kAvyoM yA prazaMsAvAkyoMmeM svarUpa kathana karanevAle bhI vizeSaNa dediye jAte haiN| jaise ki vaha rAjA dAnI hai, kulIna hai, vidvAna hai / ina padoMse bhale hI kucha sAdhAraNa puruSoMse rAjAkI vyAvRtti ho jAveM / kintu ve amuka rAjAke asAdhAraNa dharma nahIM hai / anya rAjAoM aura seThoMmeM bhI pAye jAte haiM / kintu lakSaNako kahanevAle vAkyameM jo vizeSaNa diye jAte haiM ve vyartha nahIM hote haiN| alakSyoMse lakSyakI vyAvRtti karadenA una vizeSaNoMke denekA phala hai / tisa kAraNa samyagdarzanake lakSaNakoH ativyApti doSa nahIM lagA / vaha samyagdarzana guNa to darzanamohanIya karmake udayase rahita hue AtmAkA svAbhAvika svarUpa hai / isa kAraNa tInoM prakArake samyagdarzanoMmeM lakSaNake cale jAnese usa. lakSaNakA avyApti doSa bhI spaSTarUpase naSTa ho jAtA hai /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH zraddhAnaM samyagdarzanamityucyamAne'narthazraddhAnamapi tatsyAdityativyAptirlakSaNasya mAbhUt arthagrahaNAt / na cArthAnarthavibhAgo durghaTaH / pramANopadarzitasyArthatvasiddheritarasyAnarthatvavyavasthAnAt / 3 zraddhAna karanA samyagdarzana hai yadi isa prakAra hI lakSaNa kahA jAvegA to mithyAjJAnoMse grahaNa . kiye gaye anarthIkA zraddhAna karanA bhI vaha samyagdarzana bana baiThegA, isaliye lakSaNakI ativyApti na hove, ataH arthagrahaNa kiyA hai, arthAt arthake grahaNa karanese usa ativyAptikA vAraNa ho jAtA hai / yadi yahAM koI yoM kahe ki saMsArameM kauna artha hai, aura kaunasA anartha haiM ? aisA vibhAga karanA hI atyanta dussAdhya kArya hai / ekake lie jo artha hai, vahI dUsareke lie anartha ho jAtA / U~Tako nImake patte acche lagate haiM / AmravRkSake nahIM / pittaprakRtivAle manuSyako dahI acchA lagatA hai, vAtaprakRtivAleko nahIM / lAlacIko dhana acchA lagatA hai, sAdhuko nahIM / ataH artha aura anartha kA vibhAga karanA ghaTita nahIM ho pAtA hai / AcArya kahate haiM ki so nahIM samajhanA / kyoM ki pramANa ke dvArA nirNIta kiye gaye padArthako arthapanA prasidhda hai / aura zeSa anya padArthoko anarthapanA vyavasthita ho rahA hai / jo ki pramANoMdvArA nahIM pradarzita kiye gaye haiM / sarvo vAgvikalpagocaro'rtha eva pramANopadarzitatvAdanyathA tadanupapatteH, pramANapadarzitatvaM tu sarvasya vikalpavAggocaratvAnyathAnupapatteH tato nAnarthaH kazcidityanye / yahAM koI dUsare kaharahe haiM ki zadvake dvArA kahejAne yogya aura vikalpajJAnoMke dvArA jAne gaye viSaya, ye sabhI artha hI haiN| kyoMki pramANoMke dvArA dikhalAye gaye haiM / anyathA arthAt zadba aura jJAnake viSaya na hote to ve pramANoMke dvArA dikhalAye gaye nahIM bana sakate / sabhI padArthoM ko pramANoMse jAnA gayApana to yoM siddha ho jAtA hai ki ve vikalpajJAnake jJeya aura zadvake vAcya ho rahe haiM / yadi ve pramANoMke dvArA nirNIta kiye hue nahIM hote to jJAna aura zabdake viSaya nahIM ho sakate the / tisa kAraNa saMsAra meM koI bhI padArtha anartha kahalAne yogya hI nahIM hai aura hama kisI padArthako anartharUpase jAna bhI nahIM sakate haiM / jo jAnA aura kahA jAyegA, vaha artha avazya ho jAyagA / jo artha nahIM, vaha kahA aura jAnA nahIM jAyegA / pramANopadarzitatva aura vAgvikalpagocaratva ina hetu aura sAdhyameM samavyApti hai / jisako ekakA jJAna hai, vahI ajJAta horahe dUsarekA anumAna karaletA hai / jisako donoMkA jJAna nahIM hai, usako tIsare upAyase arthapanekA nirNaya karA diyA jAyegA / sarala upAya yaha hai ki vikalpavAggocarapanese pramANopadarzitako jAnalo aura pramAgopadarzitapanese arthapanekA jJAna kara lo| yahAMtaka anyoMkA kahanA hai / aba AcArya samajhAte haiM ki - te'pyevaM praSTavyAH / sarvonartha eveti pakSo'rthe syAdvA na vA 1 syAccetsarvasyArthatvavyAghAta durnivAraH, na syAcecena vyabhicArI heturvAgvikalpagocaratvena pramANopadarzitatvasyA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH rthatvamantareNApi bhAvAt / yadi punaH pramANopadarzita eva na bhavati tadA vikalpavAggocaratvaM tenAnaikAntikaM sAdhyAbhAve'pi bhAvAt / yadi punaH sarvonartha eveti pakSo vikalpavAggAcaro na bhavatIti bruvate tadA svavacanavirodhaH / ko nahIM mAnanevAle una prativAdiyoMse bhI hamako isa prakAra pUMchanA hai ki kisIne eka pratijJAvAkya yaha bolA yA jJAna utpanna kiyA ki " sarva anartha hI haiM " isa prakArakA pakSa grahaNa karanA vAstavika vAcya arthake honepara hogA ? athavA na honepara bhI ho sakegA ? batAo | yadi arthake honepara mAnoge taba to sabako arthapanA mAnanekA vyAghAta huA arthAt saba anartha hI haiM isakA vAcyArtha sabako anarthapanA siddha karanA hai aura Apane pahile se hI sabako arthapanekA ekAMta pakar3a rakhA hai / ataH pUrvApara viruddha ho jAneke kAraNa isa vyAghAtadoSakA vAraNa karanA Apako atIva kaSTasAdhya huA / yadi dvitIya pakSake anusAra Apa yoM mAneMge ki " saba anartha hI haiM, " aisA kahanA aura jAnanA kucha bhI arthako nahIM rakhatA hai, taba to ApakA zabda aura vikalpa jJAnakA viSayapanA hetu tisa karake vyabhicArI huA arthAt saba anartha hI haiM, isa pakSameM zadba, vikalpake viSayapane karake pramANase jAnA gayApana rUpa hetu arthapane sAdhyake vinA bhI vidyamAna rahatA hai, sAdhyake na rahanepara hetukA rahanA hI vyabhicAra doSa hai / yadi phira Apa yoM kaheMge ki " saba anartha hI haiM " yaha pakSa to pramANoMse jAnA gayA hI nahIM hai / taba to ApakA pramANase jAne gayepana rUpa sAdhyake lie diyA vikalpajJAna aura zadvakA viSayapanA hetu usI pakSa karake vyabhicArI huA / kyoMki sAdhyake vinA bhI vahAM raha jAtA hai / Apane vikalpavAggocaratva hetuse pramANopadarzitapanekI siddhI kI thI aura pramANopadarzitapanese sabako arthapanekI sidhdI kI thI / yadi phira Apa yoM kaheM ki saba anartha hI haiM, isa prakArakA pakSa lenA vikalpajJAna aura vANIkA viSaya hI nahIM hotA hai / taba donoM vyabhicAroMkA vAraNa to avazya ho jaavegaa| kyoMki arthapanekA vyApya pramANopadarzitapanA hai aura pramANopadarzitapanekA vyApya vikalpa, zadva, gocarapanA hai / jahAM jisake vyApyakA vyApya hI nahIM hai, vahAM vaha arthapanA bhalA kaise raha sakatA hai ? yAnI nahIM / yoM ThIka hai, kiMtu Apako apane vacanoMse hI virodha honA yaha baDA bhArI doSa huaa| jaba ki saba anartha haiM, yaha zabda bhI bolA jA rahA hai / aura trikalpajJAna bhI kiyA jA rahA hai / phira yaha kahanA ki vaha vikalpa aura zadbakA viSaya nahIM hai aisA svavacanabAdhita kahanA kaise bhI yukta nahIM haiM / 1 kutazcidavidyAvizeSAt sarvonartha iti vyavahAro na tAttvika iti cet, sa tarhyavidyAvizeSo'rtho'nartho vA 1 yadyarthastadA kathametannibandhano vyavahAro'tAtvikaH syAtsarvortha evoti vyavahAravat / so'narthacet, kathaM sarvortha evetyekAntaH sidhyet ? hI punaH kaharahe ki " saba anartha haiM " isa prakArakA vyavahAra kisI viziSTa avidyAse ho rahA hai, kintu vaha vAstavika nahIM hai / aisA kahoge, taba to hama jaina pUMchate haiM ki vaha viziSTa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH avidyA kyA vastubhUta artha hai ? :athavA kyA avasturUpa anartha hai ? batalAiye / yadi avidyAko vAstavika artha mAnoge, taba isa avidyAko kAraNa mAnakara honevAlA vyavahAra bhalA avAstavika kaise ho jAvegA ? jaise ki " saba artharUpa hI haiM", isa prakAra Apake ekAntakA vyavahAra vasturaparzI hai, vaise hI vastubhUta avidyAse utpanna huA saba anartha hI haiM, yaha vyavahAra bhI paramArthabhUta hogA / yadi Apa dUsare pakSaanusAra usa avidyAvizeSako anartharUpa mAnoge to saba artha hI haiM, isa prakArakA ekAnta kaise siddha hogA ? kahiye, kyoMki isI samaya Apa avidyAko anartharUpa kaha cuke haiN| isa prakAra baDI dakSatAke sAtha AcArya mahArAjane anarthako na mAnakara sabako artha mAnanevAle ekAMtavAdIkA maMtavya khaNDana kara diyA hai| . sarvonartha evetyekAMtopi na sAdhIyAn , tadyavasthApakasyAnarthatve tatastatsidhyayogAdaryatve srvaanrthtaikaaNthaane| ___ ukta ekAntase sarvathA viparIta kisIkA yaha ekAnta hai ki sarva hI padArtha saMsArameM anartharUpa haiN| kisIse bhI kisIkA svArtha nahIM sAdhatA hai| vicAra karanepara antameM saba jhUThe paDate haiN| phira kisa kA zradhdAna karoge ? AcArya samajhAte haiM ki isa prakArakA ekAnta bhI acchA nahIM hai ! kyoMki saba anartha hI haiN| isakI vyavasthA karanevAle usa pramANako yA vAkyako bhI anartharUpa mAnoge to nirarthaka usa pramANa yA vAkyase usa anarthapaneke ekAMtakI sidhdi na ho sakegI / aura yadi usa anarthapanekI vyavasthA karanevAle pramANako paramArthasvarUpa mAnoge taba to sabako anarthapanA mAnaneke ekAMtakI hAni hotI hai| kyoMki abhI Apane usake vyavasthApakako artha mAna liyA hai / " ito vyAghra itastaTI " eka orase vyAghra A rahA hai aura dUsarI ora gaharI nadI hai, isa nItike anusAra ApakA svapakSameM sthira rahanA asambhava hai / ___saMvinmAtramarthAnarthavibhAgarahitamityapi na zreyaH, svinmaatrsyaivaarthtvaatttonysyaanrthtvsiddhH| sarvasyApyarthAnarthavibhAgasiddheravazyaMbhAvAdyuktamarthagrahaNamanaryazradAnanivRttyartham / zudhdajJAnAdvaitavAdI kahate haiM ki saMsArameM na koI artha hai aura na koI anartha hai| kevala zudhda saMvedana ( vijJAna ) hI hai| vaha artha aura anarthake vibhAgase rahita hai arthAt usako artharUpa yA anartharUpa kucha bhI nahIM kaha sakate haiN| graMthakAra kahate haiM ki isa prakAra kahanA bhI kalyANakArI nahIM hai| kyoMki yoM to ApakA mAnA huA kevala saMvedana hI artha ho jAtA hai aura usase anya ghaTa, paTa Adi dvaitoMko anarthapanA sidhda ho jaavegaa| isa kAraNa sabhI padArthoko bivakSAse arthapane aura anarthapanekA vibhAga karanA. avazya hI sidhda ho jAtA hai, athavA sarva hI vAdiyoM karake abhISTa padArthako arthapanekI aura aniSTa padArthoke anarthapanekI vyavasthA mAnI jAtI hai / ataH mUlasUtrakArane mithyAjJAnoMse jAne gaye anarthoke zradhdAnakI nivRtti ke liye samyagdarzanake nirdoSa lakSaNameM arthakA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH Limakorewirrrrram grahaNa kiyA hai yaha yuktipUrNa hai / bhAvArtha-pramANoMke dvArA jAne gaye arthokA zradAna karanA samyagdarzana hai / anarthokA zradhdAna karate baiThanA samyagdarzana nahIM hai, kintu mithyAdarzana hai / kalpitArthazraddhAnaM samyagdarzanamevaM syAttataH saivAtivyAptiriti cet na, tasvavizeSaNAt / . isa prakAra to kalpanA kiye gaye padArthoMkA zradhdAna karanA bhI samyagdarzana hI hojAvegA / artha kahanese kalpita artha bhI pakaDe jAsakate haiM / isa kAraNa phira bhI vahI ativyApti doSa banA rahA / aisA to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki lakSaNameM arthakA vizeSaNa " tattva " de rakhA hai arthAt vAstavika rUpapanese tattva nirNIta haiM, unakA zradhdAna karanA samyagdarzana hai / kalpanA kiye gaye atattvarUpa arthokA zradAna karanA to mithyAdarzana hai| nanvarthagrahaNAdeva kalpitArthanivRttestasyAnarthatvAvyartha tattvavizeSaNamiti cet na, ghanatrayojanAbhidheyavizeSAbhAvAnAmarthazabdavAcyAnAM grahaNaprasaGgAt, na ca teSAM zraddhAnaM samyagdarzanasya lakSaNaM yuktaM, dharmAdartho dhanamiti zraddadhAnasyAbhavyAderapi samyagdarzanaprasaktaH / yaha AkSepa sahita zaMkA hai ki jaba akele arthake grahaNa karanese hI kalpita arthokA niSAraNa hojAtA hai / kyoMki vaha kalpita artha vAstavika artha nahIM hai| kiMtu anartha hai, to phira usake nivAraNa karaneke liye arthakA tattva vizeSaNa denA vyartha hI hai / sidhdAntI kahate haiM ki aisA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki artha zadbake vastuke sivAya dhana, prayojana, vAcya, vizeSa, abhAva (nivRtti ) bhI kaI vAcyArtha hojAte haiM / yadi arthakA vizeSaNa tattva na lagAyA jAvegA to kevala arthazadvase dhana Adikake grahaNa karanekA bhI prasaMga ho jAvegA aura una dhana AdikA zradhdAna karanA samyagdarzanakA lakSaNa banAnA yukta nahIM hai / kyoMka dharmase artha yAnI dhana prApta hotA hai, isa prakAra nIti vAkya dvArA dhanakA zraddhAna karate hue abhavya, dUra bhavya athavA mithyAdRSTioMke yA sAsAdanasamyagdRSTi aura samyamithyAdRSTi ina bhavyoMke bhI samyagdarzana ho jAnekA prasaMga hogA / "ko'rthaH putreNa jAtena yo na vidvAnna dhArmika" iti prayojanavAcino'rtha zadvAt prayojanaM zraddadhato'pi sadRSTitvApatteH / nItipustakameM likhA huA hai ki aise utpanna hue putrase kyA prayojana siddha huA ? jo ki vidvAn nahIM hai aura dhArmika bhI nahIM hai / yahAM prayojanako kahanevAle artha zabase prayojanarUpa arthakA zraddhAna karanevAle jIvako bhI samyagdRSTipanA prApta ho jAvegA / jo ki yaha Apatti iSTa nahIM hai / hAM! ratnatrayako yA saMyamako AtmasaMbandhI dhana mAnanekA athavA kevalajJAna yA mokSako apanA prayojana mAnanekA zraddhAna karatA to kucha samyagdRSTipanameM sahAyatA bhI prApta ho sakatI thii| kiMtu rAgadveSavardhaka padArthomeM dhana, prayojanakA vizvAsa karanA to mithyAdarzana hai, aisA sabhI mAnate haiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaiH dhanaprayojanayorarthAbhiprAyo mohodayAdavAstava eva prakSINamohAnAmudAsInAnAmiva mamedaM svaM dhanaM prayojanaM ceti saMpratyayAnupapatteH / suvarNAderdezakAla narAntarApekSAyAM dhanaprayojanatvApratItervastudharmasya tadayogAtsuvarNatvAdivaditi kecit // w yahAM koI kaha rahe haiM ki dhana aura prayojanameM artha samajha lenekA abhiprAya rakhanA mohanIya karmake udayase hotA hai / ataH vAstavika hI nahIM hai / udAsIna sAdhu muniyoMke jaise yaha merA apanA dhana hai, yaha merA prayojana hai, isa prakAra jJAna honA nahIM banatA hai, taise hI jinakA darzanamohanIya karma upazama yA kSayopazama rUpase naSTa ho gayA hai aise cauthe pAMcave Adi guNasthAnavAle jIvoMke bhI yaha merA dhana aura merA prayojana, aise jJAnoMkA bananA bhale prakAra yuktisidhda nahIM hai | dUsarI bAta yaha hai ki kisI kisI dezameM suvarNa, cAMdI Adi dravyoMko dhanapanA aura - prayojanapanA nahIM pratIta kiyA jAtA hai arthAt daridra dezoMmeM puNyahIna vyaktiyoMkI apekSAse suvarNako dhana mAnA gayA hai / bhogabhUmiyoMmeM yA sudarzana merupara jAnevAle jIvoMkI tathA devoMkI dRSTimeM suvarNakA vizeSa mUlya nahIM hai / marusthalameM duSkAla paDanepara kaI avasaroMmeM cAMdI, sonA sulabha ho gayA thA / kiMtu durlabha ho rahe anna-jala ke binA sahasro manuSya mRtyumukhameM prApta ho gaye the / kaI dhana sthaloMpara yA bhUmimeM cIMTA cIMTI dhanake Upara calate baiThate haiM / ve una rupayoM, bhUSaNoM, phAMsoM ko dhana hI nahIM samajhate haiN| hAM, saMcita annakaNoMko pUrNa dhana mAnate haiM / tathA kinhIM dUsare samayoMmeM yAnIM suSamasuSama, suSama, suSamaduHSama ina bhogabhUmi kAloMmeM yahAM bhI suvarNa dhana nahIM mAnA jAtA thA / evaM aba bhI yahAM atIva puNyazAlI puruSa yA dusare nyAre vItarAga sAdhu AtmAoM kI apekSAse suvarNako dhanapanA aura prayojanapanA pratIta nahIM hotA hai / aba bhI aneka padArtha aise haiM, jo ki kUDeke samAna pheMka diye jAte haiM / kiMtu dUsare deza, kAla aura vyaktiyoMkI apekSAse ve adhika mUlyake haiM / vanameM rahanevAlI bhIlanI gaja-muktAoMkA tiraskAra kara goMgaciyoMse apane AbhUSaNa banAtI haiM / jina hajAroM AmakI guThaliyoMko hama yoM hI kUDemeM pheMka dete haiM, kisI samaya dasa rupayA vyaya karanepara bhI vaha prApta nahIM hotI hai / nImake patte yahAMpara bahuta milate haiM, kiMtu dezAntaroMmeM ve mUlyase puDiyoMmeM bece jAte haiM / jaMgalameM saikaDoM jaDI bUTiyAM khaDI huI haiM jinako ki pazu pakSI bhI bhakSaNa nahIM karate haiM, ve hI na jAne kina kina rogoMko dUra karanekI zaktiyAM rakhatI haiM / suvarNa Adi rasAyana banAne meM bhI unakA upayoga ho sakatA hai / yadi ve sahasroM rUpaye tole bikeM to bhI unakA mUlya nyUna hI hai / jo khetakI miTTI, gehUM, canA, jau, phala, phUla, khANDa Adiko paidA . kara sakatI hai aura jo jalavAyu yoMhI idhara udhara bikhara rahe haiM, ve rasAyana zAstra kI dRSTise suvarNa, hIrA, mANika, pannAse bhI adhika mUlyake haiM / suvarNase bhUkha dUra nahIM hotI, pyAsa nahIM bujhatI, prANa vAyu nahIM banatI hai, anna bhI nahIM upajatA hai / ataH vastuke dharmokI apekSAse vicArA jAve to dhana aura prayojanapanA usa vastukA svabhAva nahIM hai, jaise ki suvarNakA suvarNapanA yA rasa, gandha 1 1
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 11 Adi svabhAva haiM, vaise dhanapanA usakA svabhAva nahIM hai / katipaya dhanADhya suvarNake vidyamAna honese hI DAMkuoMke dvArA mAra diye jAte haiM, jisake ki ve coroMko pahicAnakara daNDa na dilA sake / yadi ve nirdhana hote to vanameM bhI unako kisI prakArakA bhaya na thA / aneka nirapekSajIva suvarNako apanA prayojana [ svArtha ] bhI nahIM samajhate haiN| jahAM bhUmimeM lakSoMkA dhana gaDhA huA hai vahAM cUhe, cIMTe, yahI Dolate rahate haiM / unheM to anna yA khAMDa cAhiye, rupayA mhoroMkI AkAMkSA nahIM hai / phira Apa jaina balAtkAra se artha zabdakA vAcya artha dhana aura prayojana kahakara ativyAptikA vAraNa karaneke lie arthakA tattva vizeSaNa kyoM lagAte haiM ? sUtrakA vyartha bojha baDhAnese kyA lAbha hai ? bhAvArtha:- :- dhana aura prayojanako vAstavika arthapanA nahIM hai / ataH tattvapadake binA kevala artha - . padase hI ativyAptikA vAraNa ho jAvegA / isa prakAra koI paMDita kaha rahe haiM / aba AcArya mahArAja isakA uttara dete haiM ki teSAM krodhAdayopyAtmanaH pAramArthikA na syurmohodayanibandhanatvAddhana prayojanayorarthAbhiprAyavat teSAmaudayikatvena vAstavatvamiti cet, anyatra samAnam / unake yahAM krodha, abhimAna, lobha Adi bhI AtmAke vastubhUta svabhAva nahIM ho sakeMge / kyoMki mohake udayako kAraNa mAnakara krodha Adika utpanna hote haiM / jaise ki dhana aura prayojana meM artha samajhanekA abhiprAya karanA mohake udayase janya hone ke kAraNa vastudharma nahIM hai, aisA hone para krodhako AtmAkA bhAva samajhanevAlA puruSa samyagdRSTi na bana skegaa| kiMtu krodha Adi to nauveM guNasthAna taka pAye jAte haiM, ataH cAritramohanIya karmake udayase honevAle bhAva bhI AtmAke svatacya rUpa pAramArthika bhAva haiM / zuddha Atmadravyake krodha Adika bhAva nahIM haiM / etAvatA sAMsArika azuddha Atmadravyake bhI krodha Adika vastubhUta pariNAma nahIM haiM, yaha nahIM kaha baiThanA cAhiye / kevala samayasArajIkA apekSA lagAye vinA svAdhyAya karanese nizcayakI ora ( tarapha ) jhuka jAnevAle puruko pramANake viSayabhUta vastuke paranimitta se honevAle vAstavika pariNAmoMko nahIM bhUla jAnA caahiye| tabhI to jainasiddhAntameM aupazamika Adi pAMcoM bhAva AtmAke svakIya tattva mAne gaye haiM / yadi koI yoM kaheM ki krodha Adika to karmoMkA udaya honepara utpanna ho jAnevAle AtmAke bhAva haiM krodha, mAna, rati Adi bhAvoMke nimittakAraNa karma haiM aura AtmA unakA upAdAnakAraNa hai| ataH vastubhUta haiM, yoM unakA jAnanA to pAramArthika arthoMkA jAnanA hI hai / aisA kahane para to hama jaina bhI kahate haiM ki aisA vAstavikapanA to dUsare sthAnoMmeM bhI samAnarUpase lAgU ho jAtA hai arthAt suvarNa merA dhana hai, suvarNa prApta karanA merA prayojana hai / aise pratyaya honA bhI cAritramohanIya karmake udayase janya bhAva haiM / ataH ye bhI AtmA ke vastubhUta pariNAma haiM / zuddhajIvadravyakA krodha pariNAma nahIM hai| yaha ekadezIya nizcaya nayakA viSaya hai / kiMtu vastu to dravya aura paryAyoMkA samudAya hai| vaha pramANakA hI viSaya hai / karma aura nokarmase bandhako prApta hue jIvakI krodha karmake udaya honepara 1
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH krodharUpa pariNati ho jAtI hai / vaha krodha AtmAke cAritraguNakA vibhAva pariNAma hai / AtmAkA krovaparyAyake sAtha tAdAtmyasambandha hai / dravya aura paryAya ina donoMke piNDarUpa vastuko mukhyarUpase jAnanevAle pramANa karake AtmA krodhI jAnA jA rahA hai| bhale hI kisI deza tathA anya kAlameM aura vItarAga vyaktiko suvarNameM dhanapane aura prayojanapanekA jJAna na ho, kiMtu jisa mohI jIvako baDe hue rAgake kAraNa suvarNameM mamatva ho rahA hai, vaha rAgabhAva to AtmAse dUra nahIM kiyA jAsakatA hai| paranimittase honevAle bhAva kisI saMsArI jIvake dUsare pakArase utpanna hote haiM / anya muktoMke vibhAva bhAva hote hI nahIM haiM / tIsare saMsArIjIvoMke tIsare prakArake hI bhAva hote haiM arthAt gajamuktAko choDakara goMgacImeM dhanapaneke bhAva ho jAte haiM / akhaNDa brahmacarya mahAvrata honeke kAraNa vAriSeNa muni mahArAjake svakIya sundarastriyoMmeM bhI puMveda janya bhAva nahIM hue aura puSpaDAlake kurUpa ekAkSiNI strIke nimittase puMvedakA tIvra udaya honepara rAgabhAva ho gaye the / isa prakAra nimittanaimittikasambandha acintya haiN| kiMtu jo bhI kucha rAga, krodha bhAva hote haiM, ve AtmAke vAstavika pariNAma to avazya hI kahe jAveMge / svAbhAvika na sahI, AtmAke atirikta unakA upAdAnakAraNa anya koI nahIM hai| vastusvarUpaM dhanaM prayojanaM vA na bhavatIti cet, satyaM, vaizrasikatvApekSayA tasya vasturUpatvavyavasthAnAsambhavAt / paropAdhikRtatvena tu tasya vAstavatvamaniSiddhameveti nAnarthatvaM, yenArthagrahaNAdeva tannivartanaM sidhyet // yadi ve koI yoM kaheM ki jIvoMkI rAgadveSase suvarNameM dhanapane aura prayojanapanekI buddhi bhaleM hI ho jAye aura tadanusAra rAgadveSa pariNAma bhI AtmAke tadAtmaka utpanna ho jAveM, kintu suvarNa dravya to vAstavika svarUpase dhana aura prayojanarUpa nahIM ho jAtA hai| suvarNa to suvarNa hai, rasavAn hai, gandhavAn hai, paudgalika hai, yadi suvarNakA dhanapanA vastubhUta aMga hotA to vItarAga bhI usako dhana samajha lete / anyathA unake mithyAjJAna honekA prasaMga AtA / granthakAra kahate haiM ki yadi isa prakAra kahoge to ApakA kahanA bahuta ThIka hai / suvarNako kevala suvarNake hI vastupanese vicArA jAve to svAbhAvika pariNAmakI apekSAse usa suvarNake dhanapane aura prayojanapaneko vasturUpatAkI vyavasthA honA asambhava hai| hAM ! dUsare nimittoMse kiye gaye pariNAmoMkI apekSAse to usa suvarNake prayojanapane aura dhanapanekI vAstavikatAkA niSedha nahIM hai / dUsare nimittoMse jala upNa ho jAtA hai, vaha uSNatA jalakA artha hai / jalake sparzaguNakA pariNAma hai / ataH jalakI gRhIya gAMThakI sampatti hai / aise hI dUsare nimittoMse honevAle bhAva bhI tadrUpa haiN| zarIrabheda ho jAnese hI strIkI AtmA bhinna hai aura puruSakI AtmA bhinna hai / strIko mokSakA adhikAra nahIM, puruSako hai / isa rItise eka hI AtmAkI pahile pIchekI strI, puruSa, paryAyoMmeM mahAn antara hai / daridrake bhAva dhanavAnse nirAle haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH 13 eka hI AtmAke nirdhana avasthAse dhanika bana jAnepara bhAvoMmeM bar3A parivartana ho jAtA hai / isa prakAra vaha dhanapanA aura prayojanapanA anartha nahIM hai, kiMtu artharUpa hI hai jisase ki kevala arthake grahaNa karanese hI usa dhana aura prayojanarUpa arthakI nivRtti ho jAnA siddha ho jaataa| bhAvArtha-- dhana aura prayojana artha haiM / inakA zraddhAna karanevAlA bhI samyagdRSTi bana jAvegA / isa ativyAptike vAraNa karaneke liye arthapadakA vizeSaNa tattva denA caahiye| aba hama bhI kahate haiM ki ve artha to haiM, kiMtu mokSopayogI aura tAttvikanese ve dhana Adika tattvArtha nahIM haiN| ___tathAbhidheye vizeSe abhAve cArthe zraddhAnaM samyagdarzanasya lakSaNamavyApi prasajyate, sarvasyAbhidheyatvAbhAvAdyaJjanaparyAyANAmevAbhidheyatayA vyavasthApitatvAdarthaparyAyANAmAkhyAtumazakterananugamanAt saGketasya tatra vaiyAd vyavahArAsiddharnAbhidheyasyArthasya zraddhAnaM tallakSaNaM yuktam / ____ taise hI artha zadbake vAcya yadi abhidheya ( kahane yogya ) yA vizeSa athavA abhAva ye artha kiye jAyeMge aura ina arthoMmeM zraddhAna karanA samyagdarzanakA lakSaNa kahA jAvegA to avyApti doSa ho jAnekA prasaMga hogaa| kyoMki samyagdRSTi jIva jaba zadvase na kahane yogya arthaparyAyoMkA zraddhAna kara rahA hai, usa samaya vaha samyagdRSTi na kahA jaavegaa| kyoMki vaha zadvase kahane yogya abhidheya padArthoMkA zraddhAna nahIM kara rahA hai / saMsArake sabhI padArtha zadvoMke dvArA nahIM kahe jA sakate haiN| anantAnanta padArthomeMse anantaveM bhAga padArtha zadboMse kahe jAte haiN| vyaJjanarUpa moTI moTI paryAyoMkA hI zadvoMse nirUpaNa honA vyavasthita kiyA gayA hai| sUkSma arthaparyAyoMko kahaneke liye zabdoMkI zakti nahIM hai| kAraNa ki anugama nahIM ho pAtA hai arthAt " vRttirvAcAmaparasadRzI" anya padArthoke sAdRzyako lekara zabdoMkI pravRtti huA karatI hai| jaise ki bAlakake sanmukha kisI vRddha puruSane dUsare vyaktiko yoM kahA ki ghaDeko le jAo aura gauko le Ao ! isa zadbako sunakara le jAnA aura le AnA rUpa kriyAoMse yukta dravyoMkA parAmarza kara vaha bAlaka ghaTa zadbakI vAcaka zaktiko baDA peTa aura choTI grIvAvAle miTTIke pAtrameM grahaNa kara letA hai tathA gau zadbakI sIMga, sAsnA (gala kambala carma ) vAle pazumeM vAcakazaktiko grahaNa kara letA hai / vahI bAlaka dUsare sthAnoMpara bhI usa gauke sadRza anya gauoMmeM bhI go zadbakA prayoga kara letA hai / zabda bolanekA phala bhI dUsare sadRza vyaktiyoM ke jAnanemeM upayogI hai, jaise ki rasoI gharameM dekhe gaye agnike sAtha vyAptiko rakhate hue dhUmakA grahaNa kara lenA, parvata Adi sthAnoMmeM vahnijJAna karAnemeM upayogI hai| rasoI gharameM to vahni aura dhUma donoMkA pratyakSa ho hI rahA hai / taise hI saMketakAlameM grahaNa kiyA huA vAcyavAcakasambandha bhI bhaviSyameM vyavahArake samaya una sadRza vyaktiyoM yA usIkI sthUla vyaJjanaparyAyoMke zAbodha karAnemeM upayogI hai| saMketakAlameM to padArthokA pratyakSa hI ho rahA hai / isa ukta kathanase siddha hotA hai ki zadboMkI pravRtti sadRzaparyAyoMmeM aura pahile jAne hue vAcyakI sthUla paryAyoMmeM calatI hai / jina sUkSma arthaparyA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yoMkA pratikSaNa vilakSaNa hI pariNamana hotA hai tathA saMketakAlameM jina sUkSmaparyAyoMkA hamako pratyakSa hI nahIM hai, unameM zadvakI yojanAkA grahaNa hama kaise kara sakate haiM ? / eka kAlI gaumeM go zabdvakA saGketa kara dhaulI, pAlI, citakabarI, kapila, khaNDa, muNDa, zAvaleya Adi mau vyaktiyoMmeM bhI yaha gau hai, yaha bhI gau hai, aura yaha bhI gau hI hai, isa prakAra gau zadboMkI pravRttirUpa anugama ho rahA hai| kintu anantasukha, samyagdarzana, cAritra, avibhAgapraticcheda, adhaHkaraNa, ekatvavitarka Adi artha - paryAyoMkA unhIMmeM yA unake sadRza dUsarI paryAyoMmeM ThIka arthako kahanevAle zabdoMkA anvaya rUpa se anugama karanA nahIM hotA hai / una arthaparyAyoMmeM " isa zadvase yaha artha samajha lenA cAhiye " aisA * saMketagrahaNa karanA bhI vyartha paDegA / jaise ki koI bAlya avasthA yA yuvAvasthAke sukhoMkA zadbake dvArA ThIka ThIka ( na nyUna na adhika ) nirUpaNa karanA cAhe to baDA pothA banAkara bhI usakA prayatna vyartha jAvegA / sAmAyika karate samaya sAdhu mahArAjako kaisA Ananda prApta hotA hai, vaha zoMse nahIM kahA jAtA hai / tIrtha yAtrA karake, pAtradAna karake, adhyayana karake jo anirvacanIya sukha milA hai, * kaJjUsa yA mUrkhake sanmukha usa sukhakA nirUpaNa sahasrajihvAvAlA bhI nahIM kara sakatA hai| usakA kAraNa yahI hai ki una artha paryAyoMke vAcaka zabda hI saMsArameM nahIM haiM / yadi balAtkArase koI saMketagrahaNa karegA to una vAcya arthokI talI taka nahIM pahuMca sakatA hai / eka cAra varSakI bAlikA apanI yuvatI bahinase prazna kare ki tumako pratigRha meM kyA isakA uttara kevala cupa ho jAnA hI hai yA " tU svayaM samaya para sakatA hai / evaM sannipAta rogavAlA apane zArIrika parama duHkhakA kisI bhI prakAra zabdoMse nirUpaNa nahIM kara sakatA hai| tabhI to zarIraprakRti usakI vacanazaktiko mAno roka detI hai / ata: nirNIta huA ki zake dvArA mukhya rUpase kahe jAne yogya saMkhyAta artha aura gauNarUpase kahe jAne yogya asaMkhyAta arthose atirikta anantAnanta prameyoMmeM vAcyavAcaka vyavahAra honA siddha nahIM hai / isa kAraNa abhidheyarUpa arthake zraddhAnako usa samyagdarzanakA lakSaNa karanA yukta nahIM hai| kyoMki samya-gdRSTi jisa samaya apane AtmAkA anubhava karatA hai yA avAcya arthaparyAyoMkA vicAra kara rahA hai, usa samaya ukta lakSaNa na ghaTanese avyApti doSa ho jAvegA / vizeSa Ananda prApta hotA hai ? anubhava kara legI " yaha ho 14 nApi vizeSasya sAmAnya zraddhAnasya darzanatvAbhAvaprasaMgAt / tathA artha zaGkhakA vizeSaNa yadi tattva na diyA jAvegA to vizeSarUpa arthakA zraddhAna karanA samyagdarzana hogaa| aisI dazA meM sAmAnya arthake zraddhAnako samyagdarzanapaneke abhAvakA prasaMga hojAyagA / yahAM bhI anyApti doSa huaa| kyoMki samyagdRSTi jIva vizeSadharmoke samAna sAmAnya arthokA bhI zradAna karatA hai| kAraNa ki sAmAnya aura vizeSa donoM hI vastuke tadAtmaka aMza haiM / tathaivAbhAvasyArthasya zraddhAnaM na tallakSaNaM bhAvazraddhAnasyAsaMgrahAdavyAptiprasakteH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH usI prakAra abhAvarUpa arthakA zraddhAna karanA bhI usa samyagdarzanakA nirdoSa lakSaNa nahIM hai| kyoMki yoM to bhAvoMke zraddhAna karanekA saMgraha na ho sakegA / vastusvarUpa abhAva aura bhAvapadArthoM kA bhI samyagdRSTi jIva zraddhAna karatA hai / isa bhAvake zraddhAnameM lakSaNa na jAnese avyApti doSa honekA prasaMga hogA / nanvevamarthagrahaNAdivattazvavacanAdapi kathamabhidheyavizeSAbhAvAnAM nivRttisteSAM kalpitaccAbhAvAditi cet na, abhidheyasya zadvanayopakalpitatvAdvizeSasya RjusUtropakalpitatvAdabhAvasya ca dhanaprayojanavatkalpitatvasiddhestAvanmAtrasya sakalavastutvAbhAvAdvastvekadezatayA sthitatvAt / " tattva aisA vizeSaNa yahAM kaTAkSa sahita yaha zaMkA hai ki isa prakAra akele artha grahaNa karanese jaise abhidheya, vizeSa aura abhAvoMkA nivAraNa nahIM ho sakatA hai, usI prakAra arthakA " dene se bhI abhiveya AdikA nirAkaraNa kaise ho jAyegA ? kyoMki abhidheya Adi bhI to vAstavika tattva haiM / ve kalpita padArtha nahIM hai / isa kAraNa tatva zadvake kahanepara bhI avyApti doSa banA rahatA hai / granthakAra samajhAte haiM ki yadi aisI zaMkA karoge so ThIka nahIM / kyoMki zavakA vAcyarUpa abhidheya to zadvanayake dvArA apekSApUrvaka kalpanA kiyA gayA hai aura sAmAnya dravyase rahita mAnA gayA korA vizeSa bhI RjusUtranayase kalpita kiyA gayA hai tathA abhAva bhI paracatuSTayakI apekSAse nAstitva dharmarUpa kalpita bhaMga hai / saptabhaMgIke viSaya horahe dharma kalpita hote haiN| praznake base eka vastu virodharahita aneka dharmokI kalpanAko saptabhaGgI kahate haiM / ataH dhana aura prayojanarUpa arthoMko jaise kalpitapanA hai arthAt kisI gRhameM guptadhana gaDhA huA hai, usameM rahanevAle nirdhana manuSyoMkI suvarNa, rUpaye, AdimeM atIva dhanatRSNA lagI huyI hai / kintu usa rakhe hue dhanake pAsa dinarAta ghUmanevAle cUhe, cIMToMko mauhara AdimeM aNumAtra bhI dhanabuddhi nahIM hai / pratyuta unake svatantra bhramaNa karanemeM ve dhanake bhare hue haNDe, vighnarUpa horahe haiM aura prayojana meM bhI aisA hI vipa'rItapanA dekhA jAtA hai / pUrvakI orase AnevAlI relagADImeM baiThe hue Atura manuSya pazcima kI ora se AyI huyI relagADI meM AnevAle manuSyoMko acchA samajhate haiM aura pazcimase AnevAle AtatAyI manuSya pUrvadizA se AnevAloMko acchA samajhate haiM ki inhIMke samAna usa dezameM hama bhI hote to hama Ane jAneke klezako kyoM uThAte ? hamArA prayojana bahuta samaya pahile hI siddha ho cukA hotA / vaise hI abhidheya, vizeSa, aura abhAvako bhI kalpitapanA siddha hai / yahAM kalpanAse avastu pakar3I jAtI hoya so nahIM samajhanA / jaina siddhAntameM samIcIna kalpanAoMko vastuke aMzoMkA sparza karanevAlI mAnA hai |"haaN ! kevala utanA hI saMpUrNa vastutattva nahIM hai / kintu arthoMmeM abhidheyapanA vastukA ekadeza hai| kyoMki usase anantaguNA anabhidheyatattva padArthoMme paDA huA hai aura vizeSa bhI vastukA ekadeza hai / abhAva aMza bhI vastukA ekadeza hokara pramANoMse prasiddha ho rahA hai / ataH
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH arthakA tattva vizeSaNa lagAnese abhidheya AdikA nivAraNa hote hue avyApti doSa dUra ho jAtA hai| kyoMki ve pUrNamukhyattva hote hue artha nahIM haiM / tattva zabase samabhivyAhAra karanepara artha zadvadvArA jIva Adika tattva hI grahaNa kiye jAte haiN| tattvazraddhAnamityastu lghutvaadtivyaaptyvyaapyorsmbhaadityprH| so'pi na parAnugrahabuddhistattvazabdArthe sandehAt / tattvamiti zraddhAnaM, tattvasya vA tattve vA, tattvena vetyAdipakSaH saMbhavet, kacinirNayAnupapatteH / na hi tattvamiti zraddhAnaM tattvazraddhAnamityayaM pakSaH zreyAn "puruSa evedaM sarva neha nAnAsti kiJcana " iti sarvaikatvasya tattvasya, jJAnAdvaitA. dervA zraddhAnaprasaMgAt / __yahAM kisI anyakA kahanA hai ki tattva zabdase yadi dhana Adi arthokA nivAraNa huA hai to tattvoMkA zraddhAna karanA hI samyagdarzana hojaao| artha zabda lagAnA vyartha hai / aisA kahanese sUtroM eka do mAtrAoMkA lAghava bhI hai tathA ativyApti, avyApti, doSoMke honekI sambhAvanA bhI nahIM hai| AcArya kahate haiM ki jo bhI aisA koI dUsarA kaha rahA hai vaha bhI lAghava aura doSoMkA abhAva dikhalAtA huA apaneko paropakArI kahalAnekA vinA vicAre sAhasa karatA hai / vastutaH usakI budhdi dUsaroMkA upakAra karanemeM nahIM pravarta rahI hai / jahAM aneka saMzayoMke utpanna honekA avasara mila jAveM, aise lAghava karanese kyA lAbha ? / yadi akelA tattva zabda hI bolA jAvegA to tattva zabdake arthameM aneka prativAdiyoMko saMzaya utpanna ho jAvegA / dekhiye, " tattva haiM " isa prakAra zradhdAna karanA samyagdarzana hai yA " tattvakA zradAna karanA" athavA " tattvameM zradhdAna karanA" kiMvA tattva karake zradAna karanA" samyagdarzana hai, ityAdika kaI pakSa sambhavate haiN| kisI eka hI arthameM nirNaya karanA kaise bhI nahIM bana sakatA hai / pahile pakSake anusAra yadi tattvazraddhAnakA artha " tattva hai" isa prakAra zraddhAna karanA mAnA jAvegA to yaha pakSa kalyANakArI zreSTa nahIM hai| kyoMki brahmAdvaitavAdI kahate haiM ki yaha sampUrNa carAcara jagat brahmarUpa hI hai / yahAM nAnA ( aneka ) padArtha koI bhI nahIM haiM / dezabheda, kAlabheda, AkArabheda aura vyaktibheda Adi saba jhUThe haiM / isa prakAra sabakA ekapanA hI vastubhUta tattva padArtha hai / bauddha loga kahate haiM ki kSaNika jJAnaparamANurUpa jJAnAdvaita hI akelA tattva hai| isake atirikta ghaTa, paTa Adika koI bhI tattva nahIM haiM aura zadbAdvaitavAdI paNDita to zadvako hI akelA tattva mAnate haiM / ityAdika aneka prakAroM se apane abhISTa tatke bhAvako tattva mAna rahe haiN| una tattvoMke zraddhAna karaneko bhI samyagdarzana ho jAnekA prasaMga ho jaavegaa| so ativyApti doSa hogaa| nApi tattvasya, tattve, tattvena, vA zraddhAnamiti pakSAH saGgacchante kasya kasmin veti praznAvinivRtteH / tatvavizeSaNe tvarthe zraddhAnasya na kiJcidavadyaM darzanamoharahitasya puruSasvarUpasya vA tattvArthazraddhAnazaddhenAbhidhAnAta sarAgavItarAgasamyagdarzanayostasya sadbhAvAdavyApteH sphuTaM vidhvaMsanAt /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 17 " karanepara tathA artha padake na denese tattvazraddhAnake SaSThI tatpuruSa saptamI Sa " yA bhASa tattvoMkA zraddhAna, tattvameM zraddhAna, aura karake zraddhAna ye dUsare, tIsare, cauthe, pakSa bhI bhale prakAra ghaTita nahIM hote haiN| kyoMki kisa tattvakA aura kisa tattvameM tathA kisa tattvakara ke isa prakAra ke praznoMkI vizeSarUpa se nivRtti nahIM hone pAtI hai / kintu arthake kaha denepara aura usa arthakA tatva vizeSaNa lagAne se tattvakarake nirNIta arthakA zraddhAna karanA yadi samyagdarzanakA lakSaNa sUtrakArane kaha diyA hai, taba koI bhI doSa nahIM hai | darzanamohanIya karmake udayase rahita ho rahe AtmA ke svAbhAvika svarUpako tattvArthIkA zradhdAna karanA isa zadvase kahA gayA hai / yaha nirdoSa lakSaNa sabhI "samyagdarzanoMmeM ghaTita ho jAtA hai / prazama, sambega, anukampA aura Astikya ina guNoMse prakaTa hone yogya sarAga samyagdarzanameM tattvArthazradhdAna hai aura kevala svAnubhUtike sAtha rahanevAle AtmavizudhdirUpa vItarAgasamyagdarzanameM bhI vaha tattvArtha- zradhdAna vidyamAna hai / ataH rapaSTarUpase avyApti doSakA sarvathA nAza ho jAtA hai aura ativyAptikA vAraNa hama pUrvameM kara hI cuke haiM / isa prakAra sUtrakArane nirdoSa svarUpase samyagdarzanakA lakSaNa kahA hai / vyarthake AkSepa uThAnA nyAyocita nahIM hai / kathaM tarhi tatvenArtho vizeSyate / ityucyate yahAM koI vinIta ziSya prazna karatA hai, to Apa batalAiye ki tattvarUpa vizeSaNa karake artha kisa prakArase viziSTa ho jAtA hai ? aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja uttara kahate haiM yattvenAvasthito bhAvastattvenaivAryamANakaH / tattvArthaH sakalonyastu midhyArtha iti gamyate // 5 // jisa jisa svabhAva karake jIva Adika bhAva vyavasthita ho rahe haiM usa hI svabhAva karake gamyamAna yA jJAyamAna hote hue ve sabhI tattvArtha haiM / anya asat aura kalpita svabhAvoM karake jAne gaye artha to jhUThe artha haiM / yaha tAtparyase jAna liyA jAtA hai / sUtrakArake zabda atyanta gambhIra haiM / eka eka padameM lAkhoM mana artha bharA huA hai / vidvAn aneka TIkA graMthoMko usI choTe sUtrameMse nikAla lete haiN| phira bhI bahutasA artha sUtrameM avazeSa raha jAtA hai / prakRta sUtrameM paDe hue tat zabdakA artha atIva udAtta hai / yat aura tatkA nitya sambandha hai / tatke bhAvase hI nirNIta kiyA gayA * artha tattvArya hai / taditi sAmAnyAbhidhAyinI prakRtiH sarvanAmatvAt / tadapekSatvAtpratyayArthasya bhAvasAmAnyasampratyayastattvavacanAt tasya bhAvastattvamiti, na tu guNAdisaMpratyayastadanapekSasvAt pratyayArthasya / 0
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAcintAmANaH jisa dhAtu yA nAmase sup, tiG, GI, TApU, aNa, yuT Adi pratyaya Ate haiM, usako prakRti kahale haiM aura dhAtu yA mRtse jo vidhAna kiyA jAtA hai, vaha pratyaya hai / tattva tat aisI sAmAnya rUpase satra padArthoMko kahanevAlI prakRti hai / kyoMki tat zabda vicArA sarva Adi gaNa meM paDA huA hai aura sarva Adi zabda to jagat ke sabhI padArthoMmeM pravRtta hote haiM / usa prakRtikI apakSAse pratyaya apanA artha pragaTa kara detA hai| tadhdita vRtti karake tat zadvase bhAvameM tva pratyaya huA hai / ataH tattva isa pada ke kahane se sAmAnyarUpa karake bhAvakA bhale prakAra jJAna ho jAtA hai / tat yAnI usa vivakSita padArthakA jo bhAva arthAt pariNAma hai, vaha tattva hai / yoM tattva zadvase sAmAnya bhAvoMkA jJAna hotA hai| kiMtu guNa, arthaparyAya, vyaJjana paryAya Adi vizeSoMkA jJAna nahIM ho pAtA hai| kyoMki pratyayake bhAvarUpa arthako sarvanAmavAcI sAmAnya tat zadvakI apekSA hai| vizeSako kahanevAle guNa - vyatireka AdikI apekSA nahIM hai / arthAt bhaleM hI bhaviSya meM sAmAnyase vizeSoMkA jJAna ho jAve, kyoMki vizeSoM ko choDakara sAmAnya rahatA nahIM hai / ataH parizeSase vizeSoMkA jJAna ho jaavegaa| kiMtu mahAsatAke samAna tattva zadba baDe peTavAlA hai / 18 tatra tattvenAryamANastattvArtha ityukte sAmarthyAdgamyate yattvenAvasthita iti, yattadonityasambandhAt / tenaitaduktaM bhavati, yattvena jIvAditvenAvasthitaH pramANanayairbhAvastattvenaivAryamANastattvArthaH sakalo jIvAdirna punastadaMzamAtramupakalpitaM, kutazciditi / vahAM tattvArtha zabda kI vRtti karaneke prakaraNa meM tatpane karake jo gamana kare yA gamya hove athavA jAnA jAve, vaha tattvArtha hai aisA kahacukanepara vinA kahe hue arthApattike balase hI yaha samajha liyA jAtA hai ki jisapane se jo padArtha sthita ho rahA hai urUpanese gamya hove / kyoMki isa prakAra yat zabda aura tat zabdakA sadA hI sambandha rahatA hai| jo kahanese so kA AkSepa hotA hai so kaha denese jo kA anvaya ho jAtA hai / isa kAraNa se pUre vAkyakA artha yaha kahA gayA ho jAtA haiM ki jina jIva Adi svabhAvoM karake padArtha apane apane kharUpameM sthita ho rahe haiM unhIM svabhAvoMse pramANa nayoMke dvArA jAnA gayA jo bhAva hai vaha tattvArtha hai / ataH sabhI jIva ajIva, Asrava Adi padArthoMkA saMpUrNa vAstavika zarIra tattvArtha mAnA gayA hai / kintu phira unakA kalpanA kiyA gayA kevala anityapana Adi eka eka aMza kisI bhI prakArase tattvArtha nahIM haiN| yahAMtaka yaha bAta siddha huI / tato'nyastu sarvayaikAntavAdibhirabhimanyamAno midhyArthastasya pramANanayaistathAryamANatvAbhAvAditi svayaM prekSAvadbhirgamyate kiM nazcintayA / una apane aGga upAGgoMse paripUrNa ho rahe jIva Adika tattvArthose bhinna jo padArtha sarvathA ekAntavAdI puruSoMke dvArA abhimAnapUrvaka mAne gaye haiM, ve to saba jhUThe artha haiN| kyoMki una arthoko
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH taisI vastusthitike anusAra pramANanayoMke dvArA jJAyamAnapanA nahIM hai, isa bAtako vicArazAlI vidvAn apane Apa jAna lete haiM / vyarthameM hama isa viSaya ke liye cintA kyoM kareM / bhAvArtha -- jo thoDI bhI vicAra buddhi rakhate haiM ve tattvoMkI parIkSA sulabhatAse kara lete haiM ki vastuke vAstavika svabhAva ye haiM, anyavAdiyoMke dvArA kalpita kiye gaye dharma vAstavika nahIM hai, sarvathA kSaNikapanA, sarvathA nityapanA sabhI prakAroMse ekapanA Adi vAstavika tattva nahIM haiN| isa bAtako AcArya mahArAjane pahile graMtha meM bhale prakAra spaSTa kara diyA hai / jisa vastubhUta anekAntako hama hathelIpara rakhkhe hue AMvale ke samAna vastubhUta siddhakara cuke haiM vicArazAlI puruSa usako sarvatra dekha rahe haiM, yoM hama nizcinta haiM / mohArekAviparyAsavicchedAttatra darzanam / 19 samyagityabhidhAnAttu jJAnamapyevamIritam // 6 // moha, saMzaya, viparyAsa ina tInoM midhyAdarzanoMke vyavacchedase jo una tattvArthoMmeM darzana huA hai, vahI samyagdarzana hai, jaise ki bure AcAra aura mUrkhatAko dUra karake jo jJAna huA hai, vahI acchI paNDitAI hai| yaha samIcInapanA to " samyak " isa zabdase kahA jAtA hai / isI prakAra jJAnameM bhI samyak zabda lagAdenese saMzaya viparyaya aura ajJAnakA vyavaccheda karanA kahA gayA samajhalenA cAhiye / 1 tatra tatrArthe kasyacidavyutpattimahodhyavasAyApAya iti yAvat / calitA pratipattirArekA, kimayaM jIvAdiH kimitthamiti vA dharmiNi dharme vA kacidavasthAnAbhAvAt / atasmiMstadadhyavasAyo viparyAsaH / iti saMkSepatastrividhamithyAdarzanavyavacchedAdupajAyamAnaM samyagiti vijJApayate / usa tattvArtha meM kisI kisI jIvake tIna prakArake mithyAdarzana ho sakate haiM / pahilA avi veka nAmakA mithyAdarzana hai / yaha jIvakA mohanIya karmake udaya honepara moharUpa bhAva hai / avyutpanna jIvako hita ahita nahIM sUjhatA hai| isakA phalitArtha yaha hubA ki tattvoMke nirNIta vizvAsa karane kA nAza ho jaanaa| dUsarA mithyAdarzana ArekA yAnI saMzaya hai / eka viSayameM dRDha jJAna na hokara calAyamAna kaI avAntara jJaptiyoMke honeko saMzaya kahate haiM jaise ki yaha jIva hai ? yA ajIva athavA ThUMTha hai yA puruSa ? ityAdi prakArase dharmI meM saMzaya karake kisI bhI eka koTimeM avasthita (dRDha ) ho na rahanA athavA kyA jIva nitya hai ? athavA anitya ? aura isa DhaMgase vyApaka hai yA avyApaka ? isa prakAra saMzaya karate hue kisI bhI eka dharmameM nizcita rUpase avasthita na honA saMzaya hai / tIsarA midhyAdarzana atat meM tatrUpase viparIta nirNaya karanA hai, usako viparyAsa kahate haiM / bhAvArtha - sIpa meM vAdIkA jJAna kara lenA / isa prakAra saMkSepase tIna prakAra ke mithyAdarzanoMkA vyavaccheda ho jAnepara utpanna huA zraddhAna samIcIna hai, aisA samyak padase jAnA jAtA hai / arthAt tattvArthoke zraddhAna karane 1
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH meM bhI darzanamohanIya karmake udayase tIna prakArake mithyAdarzana ho jAte haiM, unakA nivAraNa samyak padase ho jAtA hai / kahIM kahIM sahaja aura adhigamaja bhedase do prakArakA mithyAdarzana mAnA hai tathA anyatra ekAnta, viparIta, vinaya, saMzaya aura ajJAna aise pAMca prakArakA mAnA hai / vistAra karanepara mithyAtvake saMkhyAta aura asaMkhyAta tathA vyaktibhedase ananta bheda bhI ho jAte haiN| ina sabakA samyak zabdase vyavaccheda ho jAtA hai / samyakpada isI bAtako samajhAtA hai / jJAnamapyevameva samyagiti niveditaM, tasya mohAdivyavacchedena tattvArthAdhyavasAyasya vyavasthApanAt / tarhi sUtrakAraNa samyagjJAnasya lakSaNaM kasmAdbhedena noktam - isI prakAra jJAna bhI samyak isa vizeSaNase viziSTa hai, aisA nirUpaNa kara diyA gayA hai| kyoMki moha, saMzaya, viparyAsake vyavaccheda karake tattvArthoMkA adhyavasAya karanevAle usa jJAnako samyagjJAnapanA vyavasthita hai / jJAnake moha Adi doSa nyAre haiM aura zraddhAnake moha Adi doSa bhinna haiM / yahAM nAma eka honese artha eka nahIM hai / hAM, nirUpaNa karanekI prakriyA ekasI hojAtI hai| taba to batalAiye ki samyagdarzanake lakSaNake samAna samyagjJAnakA lakSaNa bhI sUtra banAnevAle zrIumAsvAmI mahArAjane bhinna rUpase kyoM nahIM kahA ? isakA uttara zrIvidyAnanda AcArya dete haiM sAmarthyAdAdisUtre tanniruktyA lakSitaM ytH| cAritravattato noktaM jJAnAderlakSaNaM pRthak // 7 // yathA pAvakazadasyoccAraNAt smprtiiyte| .. tadarthalakSaNaM tadvajjJAnacAritrazadanAt // 8 // .. .. .. jJAnAdilakSaNaM tasya siddheryatnAntaraM vRthaa| .. zadvArthAvyabhicoraNa na pRthaglakSaNaM kvacit // 9 // jisa kAraNase ki usa yathArthanAmA cAritra zabdakI niruktise hI bahiraMga aura aMtaraMga kriyAoNkI nivRttirUpa cAritrakA lakSaNa kara diyA gayA hai, usa hI ke samAna anvarthasaMjJAvAle jJAna zabdakI sAmarthyase hI Adi sUtrameM kahe gaye samyagjJAnakA bhI lakSaNa kara diyA gayA hai / isa hI kAraNase jJAna, cAritra, jIva, ajIva AdikA lakSaNa sUtrakArane pRthak rUpase nahIM kahA hai / jaise ki pAvaka zabake uccAraNa karanese hI lokameM pavitra karAnevAlI agnikA sulabhatAse jJAna ho jAtA hai / kyoMki usa zadbakA dhAtu prakRti pratyayase jo artha nikalatA hai / vahI pAvakakA pavitra karAnA artha hai aura vahI usakA lakSaNa hai / usake samAna jJAna aura cAritra zabdakI niruktike kathanase hI inakA lakSaNa dhvanita ho jAtA hai / jJAna aura cAritra ina donoMkA jaisA nAma hai, vaisA hI guNa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH hai / ataH svaparako jAnanA aura parake tyAgapUrvaka svAMzoMmeM niSThA ( sthiratA ) karanA ye donoM hI jJAna aura cAritrake lakSaNa haiM / jaba upadeza mAtrase hI lakSaNa karanA siddha ho jAve to punaH lambe cauDe sUtrake banAnekA dUsarA prayatna karanA vyartha hai / jahAM apane vAcaka zabake arthase svakA vyabhicAra hotA hai, vahAM nAmakathanake atirikta lakSaNa banAyA jAtA hai / jaise ki ghaTa zadvakA artha ceSTA karanA hai aura hitako grahaNa karanA, ahitako choDanekI kriyA karaneko ceSTA kahate haiM / yaha artha jaDasvarUpa ghaTameM ghaTatA nahIM hai / isa kAraNa kambugrIvA yAnI zaMkhake samAna grIvAvAlA vaDe peTavAlA Adi ghaDekA lakSaNa kiyA jAtA hai / kiMtu jahAM apaneko kahanevAle vAcaka zadvake arthake sAtha vyabhicAra nahIM hai, vahAM isa kAraNa kahIM bhI lakSaNa sUtrA pRthak nahIM kahA jAtA hai / jaise pAcaka, pAThaka, dugdha Adi yaugika zadvoMkA artha vyabhicAra nahIM hai| . nanvevaM matyAdInAM pRthaglakSaNasUtraM vaktavyaM zaddhArthavyabhicArAditi na codyaM, kAraNAdivizeSasUtraistadarthavyabhicArasya parihRtatvAt / / yahAM vikSepapUrvaka zaGkA hai ki yoM jina zabdoMkA apane vAcyArthake sAtha vyabhicAra horahA hai, unake lakSaNa karanekA pRthak sUtra banAyA jAtA hai / aisA kahanepara to mati, avadhi, avagraha AdikA bhI lakSaNa banAkara kahanA caahiye| kyoMki yahAM bhI apane vAcaka zabake arthakA vyabhicAra horahA hai / jisase vicAra kiyA jAve, usako mati kahate haiM / yaha yaugika lakSaNa indriyapratyakSoMmeM nahIM jAtA hai| kyoMki pratyakSa jJAna vicAra karanevAlA nahIM hai / maryAdA karaneko avadhi kahate haiM, vRSTike vighAtako avagraha kahate haiM yA cAroM orase grahaNa karaneko avagraha kahate haiN| granthakAra kahate haiM ki isa prakArakA kutarka nahIM karanA cAhiye / kyoMki unake kAraNa, bheda, adhikaraNa Adi vizeSatAoMko kahanevAle sUtroM karake una vAcyArthoke vyabhicArakA parihAra karadiyA jAtA hai / arthAt matijJAnake kAraNa indriya aura anindriya batalAye haiM, avagraha Adi bheda kiye haiN| isase siddha hai ki vaha vicAra karanA hI mati nahIM hai, kintu indriya, manase honevAlA jJAna mati hai, jo ki vicArarUpa vyAptijJAna, patyabhijJAna Adise abhinna hai aura nahIM vicAra karanevAle rAsanapratyakSa, cAkSuSapratyakSa AdirUpa bhI hai / aise hI bhavapratyaya, anugAmI, vizuddhi, svAmi, Adike nirUpaNase avadhi zabdakA artha dravya, kSetra, kAla, bhAvakI maryAdAko liye hue pratyakSa karanevAlA jJAna hotA hai / tathA artha aura vyaJjanake bahu Adi bhedoMko viSaya karanevAle avagrahakA bhI artha yaha hotA hai ki indriya aura arthake yogya dezameM sthita honepara paidA hue sattAkA AlAcana karanevAle darzanake pIche avAntarasattA-viziSTa vastuke grahaNa karanevAle jJAnako avagraha kahate haiN| __ samyagdarzanasya lakSaNasUtramanarthakamevaM syAt kAraNavizeSasUtrAdeva tacchabdArthasya vyabhicArapariharaNAditi cenna, nisargAdhigamakAraNavizeSasya prazastAlocane'pi bhAvAya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tattvArthacintAmaNiH bhicArasya tadavasthAnAt / na hi paropadezanirapekSaM nisargajaM prazastAlocanaM na sambhavati paropadezApekSaM vAdhigamajaM prazastAlocanavaditi yuktaM samyagdarzanasya pRthaglakSaNavacanaM zabdArthavyabhicArAt, tadavyabhicAre tadvannAnyasya matyAderjJAna cAritravadeva / coko uThAnevAlA kaharahA hai ki isa prakAra to samyagdarzanakA lakSaNa kahanevAlA sUtra bhI vyartha ho jAyegA / kyoMki samyaktvake nisarga aura adhigamarUpa do vizeSa kAraNoMko batalAnevAle amasUtra se hI yA dvitIya adhyAyameM kahe gaye samyaktvake upazama, kSayopazama Adi bheda tathA chaThe adhyAya meM vaimAnika devoMkI AyuSyabandhake kAraNa Adi prakaraNoMse samyagdarzana zadvake usa samIcIna prakArase dekhanArUpa arthakA vyabhicAra dUra ho jAtA hai / ata: jJAna aura cAritrake lakSaNasUtra jaise nahIM kahe haiM vaise hI samyagdarzanakA lakSaNasUtra bhI nahIM kahanA cAhiye / AcArya kahate haiM ki zaMkAkArakA yaha kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki samyagdarzanake nisarga aura adhigamarUpa vizeSa kAraNoMke kahadenese samyagdarzanakA lakSaNa nahIM ho sakatA thaa| kyoMki bhale prakAra dekhane meM bhI paropadezase honApana aura paropadezake vinA honApana vidyamAna hai / ataH zabdake arthakA vyabhicAra doSa honA vaisA kA vaisA hI avasthita rahegA / kyA dUsaroMke upadezakI nahIM apekSA karake svabhAvase hI utpanna huA baDhiyA cAkSuSa pratyakSa nahIM saMbhava hai ? arthAt avazya hotA hai / jaise ki dUsaroMke upadezase parvata, nadI, prAsAda Adiko prazaMsanIyapanese loga dekhate haiM, aneka premI puruSa dUsaroMke kahane se manohara bhavya dRzyoMko bhale prakAra dekhA karate haiM, aise hI paropadezakI apekSA karake adhigamajanya cAkSuSa pratyakSa hotA hai / tathA vinA upadezake hue cAkSuSa pratyakSameM bhI udayAbhAvI kSaya, sadavasthArUpa upazama evaM kSayopazamarUpa pariNati dekhI jAtI hai / pUjya tIrthokA, zrI arhantadeva ke pratibiMbA aura muni mahArAjoMkA cAkSuSapratyakSa ( samIcIna dekhanA ) bhI devAyuke AsravakA kAraNa hai / samyagdarzanake samAna cAkSuSapratyakSakA svAmI bhI vahI AtmA hai / baDhiyA Alocana mAne gaye. cakSurdarzana, acakSurdarzanameM bhI ukta kathana samAnarUpase lAgU ho jAtA hai / ataH samyaktvakA lakSaNa kiye vinA kAraNa, svAmI, Adike prakaraNoMse hI abhISTa artha nahIM nikalatA hai / isa kAraNa vAcaka zadvake vAcya arthakA vyabhicAra ho jAnese samyagdarzanakA lakSaNa pRthak rUpase kahanA yukta hai / aura jahAM usa apane vAcya arthake sAtha vyabhicAra nahIM hotA haiM vahAM usa samyagdarzanake lakSaNa nirUpaNake sadRza ( vyatireka dRSTAMta ) anya mati, avadhi AdikA lakSaNa sUtra nahIM kahA jAtA hai / jaise ki jJAna aura cAritrake nyAre lakSaNasUtra kahe hI nahIM gaye haiM ( anvaya dRSTAMta ) / jina arthoke saMjJA vAcaka zabda hI apane arthako baDhiyA prakArase pratipAdana karate haiM, usake liye lakSaNa banAnA vyartha hai / " arke cenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajet " yadi udararogako dUra karaneke liye akauAmeMse hI puSparasa prApta ho jAve to parvatapara jAnekA kaSTa kyoM uThAyA jAve ? /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH icchA zraddhAnamityeke tadayuktamamohinaH / zraddhAnavirahAsaktAnacAritrahAnitaH // 10 // - eka prakArakI bhalI icchAko zraddhAna kahate haiM / isa prakAra koI eka kaha rahe haiM, vaha unakA -- kahanA to yuktiyoMse rahita hai / kyoM ki yadi zraddhAnakA artha ichA karanA hogA to moharahita sAdhu oMke zradhdAnase rahitapanekA prasaGga hogA / icchA to mohakI paryAya hai / jina vItarAgoMke mohakA udaya nahIM hai, unake icchArUpa zradhdAnake bhI nahIM honekA prasaGga hotA hai / jaba samyagdarzana hI nahIM rahA to samyagjJAna aura samyakcAritrakI bhI hAni ho jAvegI / tathA ca ratnatrayake vinA unakI mokSa bhI kaise hogI ? ve aisI dazAmeM icchAvAle mohI jIvoMse acche mokSa--mArgameM lage hue nahIM kahe jAyeMge / na hyamohAnAmicchAsti tasyA mohakAryatvAdanyathA muktAtmanAmapi tadbhAvaprasaGgAt / jina mahAzayoMke moha nahIM hai unake icchA bhI nahIM hai| kyoMki vaha i'chA honA mohakA kArya hai| anyathA yAnI icchAko mohakA kArya na mAnakara AtmAkA svabhAva mAnoge to mukta AtmAoMke bhI usa icchAke sadbhAvakA prasaMga hogA / heyopAdeyayorjihAsopAditsA ca viziSTA zraddhA vItamohasyApi sambhavati tasyA mana kAryatvAditi cenna, tasyA manaskAryatve sarvamanasvinAM tadbhAvAnuSaGgAt / tyAga karane yogya padArthoke choDanekI icchA aisI viziSTa icchAko hama zraddhAna kahate haiN| vaha zraddhA to moharahita sAdhuoMke bhI sambhavatI hai| kyoMki vaha viziSTa prakArakI icchA mohakA kArya nahIM hai, kiMtu vaha to vicAra karanevAle manakA kArya hai / yadi Apa koI aisA kaheMge, so to ThIka nahIM hai / kyoMki yadi usa icchAko manakA kArya mAnA jAvegA to sAdhuoMke samAna manavAle sabhI jIvoMke choDane yogya vyabhicAra, asatya, abhakSyabhakSaNa, madya, mAMsa Adike choDanekI vaha icchA honI cAhiye aura grahaNa karane yogya brahmacarya, satya, zuddha bhojana, saMyama Adike grahaNa karanekI icchAke sadbhAvakA prasaMga hogA, kiMtu aisA dekhA nahIM jAtA hai / koI virala, udAsIna vicArazAlI bhavyajIva hI heya upAdeyameM hAna, upAdAnakI icchA rakhate haiN| zeSa jIvoMkI to anargala pravRtti ho rahI hai| . jJAnApekSaM manaH kAraNamicchAyA iti cenna, keSAMcinmithyAjJAnabhAvepyudAsInadazAyAM heyeSUpAditsAnavalokanAt upAdeyeSu ca jihAsAnanubhAvAt, pareSAM samyagjJAnasadbhAve'pi heyopAdeyajihAsopAditsAvirahAt /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH / sarva hI manasvI jIvoMke sanakA kArya icchA nahIM hai kintu samyagjJAnakI apekSA rakhanevAle manarUpa kAraNakA kArya viziSTa zraddhA karanA hai / ataH sabhI manasviyoMke heya upAdevakI icchA honekA prasaMga nahIM hai| aisA kahoge so bhI ThIka nahIM hai| kyoM ki kinhIM kinhI mithyAdRSTI jIvoMke mithyAjJAnake hote hue bhI udAsIna avasthA ho jAnepara heya padArthoMmeM grahaNa karanekI abhilASA nahIM dekhI jAtI hai aura grahaNa karane yogya padArtho meM choDanekI ichA nahIM jAnI jA rahI hai arthAt mithyAjJAnake hote hue bhI ve udAsIna anya loga jhUTha, corI, vyabhicAra Adi choDane yogya bhAvoMmeM choDanekI icchA rakhate haiM aura grahaNa karane yogya brahmacarya, satsaMgati, upekSA Adi bhAvoMmeM grahaNa karanekI icchA rakhate haiN| ataH samyagjJAnakI apekSA rakhanevAle manake sAtha icchAkA kArya kAraNa bhAva banAne meM vyatireka vyabhicAra AtA hai| tathA dUsare samyagdRSTI dhanI kuTumbI zrAvakoMke samyagjJAna ke honepara bhI rAgadveSakI tIvratA honepara choDane yogya kuTumba, dhana aura Arambhase huI hiMsA tathA sUkSma jhUTha, AdimeM tyAganekI icchA nahIM hai aura grahaNa karane yogya dIkSA lenA, akhaNDa brahmacarya, acaurya mahAvrata, zukladhyAna AdimeM grahaNa karanekI icchA nahIM dekhI jAtI hai| isalie kAraNake honepara bhI kAryake na honese icchA aura jJAnApekSa manake kAryakAraNa bhAvameM anvaya vyabhicAra bhI huaa| viSayavizeSApekSAnmanasastadicchAprabhava ityapi na yuktaM, tadabhAve'pi kasyacidicchotpattestadbhAve'pi cecchAnudbhavAt / / yahAM koI yoM kahe ki vizeSa viSayoMkI apekSA rakhanevAle manase usa icchAkI utpatti hotI hai arthAt saMsArase vairAgya karAnevAle vilakSaNa viSayoMkA sahakArI rakhate hue manaHse vaha zraddhAnarUpa icchA utpanna ho jAtI hai / granthakAra samajhAte haiM ki yaha bhI kahanA yuktiyoMse rahita hai / kyoM ki kisIke usa kAraNake na hote hue bhI icchA utpanna ho jAtI hai aura kAraNake honepara bhI anya kisI jIvake vaha icchA utpanna nahIM hotI hai / yahAM bhI anvayavyAbhicAra aura vyatirekavyabhicAra doSa vidyamAna haiN| sAMsArika viSayoMmeM upekSA [ udAsIna ] rakhanevAle manase icchAkI utpatti mAnane para bhI ukta donoM vyabhicAra doSa ho jAte haiN| kabhI kabhI kisI puNyazAlI rAjA, mahArAjAko vairAgya ho jAne para bhI dharmakI, rAjyakI aura kuTuMbakI tathA dharmAyatanoMkI vyavasthA karaneke lie gRhasthaavasthAmeM rukA rahanA paDatA hai / inakA ThIka prabandha ho jAnepara ve jinadIkSA ko dhAraNa karate haiM / rAjya AdikA saJcAlana karate hue bhI pAMcavAM guNasthAna banA rahatA hai| kintu muni avasthAmeM tIvra zalyake ho jAnepara chaTavAM sAtavAM to dUra rahA, pAMcavAM cauthA guNasthAna bhI nahIM rakSita rahatA hai| tathA bAhubalisvAmIke saMpUrNa sAmrAjyakA vijaya karanepara bhogopabhoga ho jAnese ekadama itanA vairAgya hogayA ki putrako rAjya denA Adi vyavasthAke lie bhI icchA na huI aura tatkSaNa mahAvratI bana gye|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 25 _kAlAdayo'nenaivecchAhetavo vidhvastAH, teSAM sarvakAryasAdhAraNakAraNatvAcca necchaavishesskaarnntvniymH| viziSTa samaya, vilakSaNa kSetra, AkAza Adi padArtha ukta icchAke sahakArI kAraNa ho jAte haiM, yaha bAta bhI isa vyabhicAra doSa ho jAneke kAraNa hI khaNDita kara dI gayI hai| kyoMki ve kAla Adika to sampUrNa kAryoMke prati sAdhAraNa kAraNa haiM / ataH unake sAtha heya, upAdeyakI viziSTa icchAke kAraNapanekA niyama nahIM ho sakatA hai / jo sabhI kAryoMke sAdhAraNa kAraNa haiM ve viziSTa kAryake honemeM niyAmaka nahIM ho sakate haiN| khotpattAvadRSTavizeSAdicchAvizeSa iti cet, bhAvAdRSTavizeSAd dravyAdRSTavizeSAdvA ? prathamakalpanAyAM na tAvat sAkSAt bhAvAdRSTasyAtmapariNAmasyecchAvyabhicAritvAt / paramparayA cettarhi dravyAdRSTAdeva sAkSAdicchotpattistacca dravyAdRSTaM mohanIyAkhyaM karma paudgalikamAtmapAratantryahetutvAdunmattakarasAdivaditi mohakAryamicchA kathamamohAnAmudbhavet ? yatastallakSaNaM zraddhAnaM samyagdarzanaM teSAM syAt / tadabhAve na samyagjJAnaM tatpUrvakaM vA samyakcAritramiti kSINamohAnAM ratnatrayApAyAnmuktyapAyaH prasajyeta / tatasteSAM tadvyavasthAmicchatA necchA zraddhAnaM vaktavyam / pUrvapakSavAle kahate haiM ki apanI utpattimeM vizeSa puNya, pApase viziSTa icchAke utpanna honekA niyama kara liyA jAvegA / jaise ki viziSTa jJAnake honekA niyAmaka viziSTa kSayopazama hai / / yA rogI nIroga, dhanI nirdhana, mUrkha paNDita, AdikI vyavasthA karanevAlA antaraMga puNya pApa karma mAnA jAtA hai / saMsArake sabhI vizeSa kAryoMmeM adRSTa niyAmaka hai / graMthakAra bolate haiM ki yadi aisA kahoge to hama pUMchate haiM ki karmoke udayase honevAle ajJAna, lobha, asAtA, subhagatA, sAtA rUpa sukha, rAga, Adi jo ki AtmAke vibhAva pariNAma mAne gaye haiM, aise bhAvakarma vizeSase icchAkI utpatti mAnoge yA paudgalika dravyakarmavizeSase icchA honekI vyavasthA karoge ? btaao| tinameM pahilI kalpanA karanepara to bhAva kokA aura icchAkA avyavahitarUpase kAryakAraNabhAva honA ThIka nahIM pddegaa| kyoMki bhAvakarma AtmAkA pariNAma hai, vaha icchAke sAtha vyabhicArI hai arthAt AtmAmeM karmakA phala honepara avyavahita uttarakAlameM kabhI kabhI icchA utpanna hotI huyI nahIM dekhI jAtI hai aura kabhI kabhI icchAke anukUla karmakA udaya sthUlarUpase na honepara bhI icchA utpanna ho jAtI hai| icchA svayaM bhAva hai / vaha dravya karmodayakA sAkSAt kArya hai| bhAvaMkarma kA paramparAse kArya audAyika bhAva ho sakatA hai / sAkSAt kArya nahIM / bhAvakarmase paudgalika dravyakarmakA baMdha hogaa| usake udaya kAlameM icchA utpanna ho sakatI hai| vastutaH vicArA jAya to icchAkI utpattimeM pradhAna kAraNa AtmAkA puruSArtha mAnA gayA hai / daiva gauNa kAraNa hai| yadi avyavahitarUpase kAryakAraNa bhAva na mAnakara bhAvakA icchAke sAtha paramparAse kAryakAraNabhAva mAnoge taba to dravyakarmase hI avya.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vahitakAlameM icchAkI utpatti huyI / yaha dvitIyapakSakA grahaNa kiyA / astu. vaha dravyakarma to mohanIya nAmaka karma hai, AtmAkA guNa nahIM haiM / jaisA ki vaizeSika vAdI adRSTako AtmAkA guNa mAnate haiM, AtmAkA guNa svayaM AtmAko parAdhIna karanekA hetu nahIM ho sakatA hai| ataH anumAna karate haiM ki vaha AtmAse baMdhA huA mohanIya karma pudgala dravyakA banA huA hai| kyoMki AtmAko parAdhIna karanekA kAraNa hai jaise ki unmAda karAnevAle dhatUrekA rasa, ahi-phena, madya, bhaMga Adi paudgalika haiM / isa kAraNa icchA karanA mohanIya karmakA hI kArya siddha huA / aisI icchA una moharahita sAdhuoMke bhalA kaise utpanna ho sakegI ? bhalA tuma hI vicAro, jisase ki icchAsvarUpa zraddhAna karanA samyagdarzanakA lakSaNa ho sake, aura vaha vItarAgoMke pAyA jA sake / arthAt gyArahaveM bArahaveM yA terahaveM guNasthAnoMmeM icchArUpa samyagdarzana nahIM pAyA jA sakegA, aura jaba samyagdarzana hI na hogA to usako pUrvavartI kAraNa mAnakara utpanna honevAle samyagjJAna aura samyakcAritraguNa bhI vahAM nahIM pAye jAyeMge / isa prakAra mohako kSaya karanevAle bArahaveM Adi guNasthAnavartI muni mahArAjoMke ratnatraya na honeke kAraNa muktike abhAva honekA prasaMga ho jAvegA / jinake ratnatrayarUpa kAraNa nahIM hai unake mokSarUpI kArya bhalA kaise ho sakatA hai ? tisa kAraNa una moharahita jIvoMke usa ratnatrayakI vyavasthAko cAhanevAle vidvAnoMkarake icchAko zraddhAna nahIM kahanA cAhiye / kintu zraddhAna karanA AtmAkA vizeSa guNa hai / pratipakSI karmoke dUra hojAnepara vibhAva pariNAma haTate huye AtmAmeM svabhAvarUpase svayaM utpanna ho jAtA hai / ataH sUtrakArako samyagdarzanakA pAribhASika lakSaNa karanA nyAyya mArga hai| yahI dharma hai| nirdezAlpabahutvAdicintanasyAvirodhataH / zraddhAne jIvarUpezasminna doSaH kazcidIkSyate // 11 // . . tattvArthIkA zraddhAna karanA AtmAkA svabhAvika svarUpa hai / aisA mAnanepara bhaviSyameM kahe jAnevAle nirdeza svAmitva, satsaMkhyA Adi sUtroMke anusAra nAmakathana karanA, thoDA bahutapana batalAnA, sAdhana, svAmI, adhikaraNa Adike vicAra karanekA koI virodha nahIM par3atA hai| aura samyagdarzanake isa lakSaNameM avyApti Adi koI lakSaNakA doSa bhI nahIM dIkhatA hai tathA lakSaNavAkyako jJApakahetu banAnepara hetuke vyabhicAra Adi doSoMkI bhI sambhAvanA nahIM hai / na hi nirdezAdayo darzanamoharahitajIvakharUpe zraddhAne virudhdhante tathaiva nirdezAdisUtra vivaraNAta, nApyalpabahutvasaMkhyAbhedAntarabhAvAH puruSapariNAmasya naanaatvsiddheH| samyagdarzanake pratipakSI horahe darzanamohanIya karmake udayase rahita jIvakA svAbhAvikarUpa zraddhAnako mAnanepara nirdeza, sthiti, bhAva, antara Adi dvArA zraddhAnakA nirUpaNa karanA viruddha nahIM hotA hai| kyoMki isa prakArase hI bhaviSyake nirdeza, svAmitva, aura satsaMkhyA Adi sUtroMmeM zraddhAnakA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH spaSTIkaraNa kiyA hai / tathA thoDApana aura bahutapanA saMkhyAta asaMkhyAtarUpa saMkhyAoMke bheda athavA vivakSita guNako chor3akara punaH usakI prApti karanetakakA virahakAlarUpa antara yA aupazamika kSAyika Adi bhAva ye bhI viruddha nahIM par3ate haiM / kyoMki AtmAke zraddhAnasvarUpa pariNAmoMko nAnApana, alpapana, karmoMke upazamase honApana Adi aneka dharma sahitapanA siddha hai / bhAvArtha - bhaviSya ke sUtroMkI ghaTanA zraddhAnarUpa samyagdarzana mAnanese ThIka banajAtI hai tathA bhaviSyasUtroM ke anusAra bhI samyagdarzanakA zraddhAna lakSaNa karanA anukUla paDatA hai / puruSarUpasyaikatvAt tatra tadvirodha eveti cenna, darzanamohopazamAdibhedApekSasya tasyaikatvAyogAt / anyathA sarvasyaikatvApattiH kAraNAdibhedasyAbhedakatvAt / kacittasya bhedakatve vAsiddhaH puruSasya svabhAvabhedaH / iti jIvadravyAdbhedena nirdezAdayastatra sAdhIyAMsolpabahutvAdivaditi vakSyate / kisIkA kahanA hai ki samyagdarzana jaba AtmAkA svabhAva mAna liyA gayA hai aura AtmAkA svarUpa eka hI hai, aisI dazAmeM alpapanA, bahupanA aupazamikapanA, kSAyikapanA, viraha honA Adi una bhAvoMke honekA usa zraddhAnameM virodha hI hai / AcArya samajhAte haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki hama syAdvAdI sabhI prakAroMse AtmAko ekarUpa nahIM mAnate haiM / darzanamohanIyake upazama . yA kSaya tathA cauthe guNasthAna, sAtaveM guNasthAna, devaparyAyameM sthiti, upazama samyaktvameM sthiti, Adi bhedoMkI apekSAse usa AtmAko ekapanA siddha nahIM hai / anyathA yAnI bhedakoMke hone para bhI AtmAko sarvathA eka mAnaliyA jAvegA / taba to sarva hI AsmAyeM yA jIva, pudgala, AkAza, kAla, Adi anekadravya bhI eka ho jAyeMge, yaha Apatti huii| kyoMki kAraNoMkA bheda, guNoMkA bheda, vyaktibheda, AkArabheda Adiko to Apane bheda karanevAlA iSTa kiyA hI nahIM hai / aisI dazA meM to brahmAdvaitavAda yA jaDakA advaita chA jAyegA / isa doSakA vAraNa karaneke liye yadi kahIM una kAraNa Adike bhedoMko padArthoMkA bheda karanevAlA mAnoge taba to AtmAke bhI aupazamika Adi svabhAvoMkA bheda ho jAnA siddha ho jAtA hai / yoM sarvathA bheda to jaDa aura cetanameM bhI nahIM hai / satpanese, vastupase aura dravyapanese tathA saMgrahanayakI apekSAse sabhI abhinna hai / sarva padArtha satsvarUpa haiM AtmA bhedAbhedarUpa hai | ekAneka svarUpa hai / isa prakAra jIva dravyase zraddhAna guNakI bhedavivakSA karanepara usameM nirdeza, svAmitva, Adika bahuta acche prakAra se sAdhu siddha ho jAte haiM / jaise ki thoDApana, bahutapanA, sAdhana, adhikaraNa Adi dharma zraddhAnarUpa samyagdarzana meM bana jAte haiM / isa bAtako granthakAra Age svayaM kaheMge / 1 1 27 karmarUpatve'pi zraddhAnasya tadavirodha iti cenna, tasya mokSakAraNatvAbhAvAt svapariNAmasyaiva tatkAraNatvopapatteH / karmaNo'pi muktikAraNatvamaviruddhaM svaparanimittatvAnmokSasyeti cenna, karmaNonyasyaiva kAlAdeH paranimittasya sadbhAvAt /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tattvArthecintAmaNiH phira zaMkAkArakA kahanA hai ki zraddhAnako pudgalakA banA huA karmarUpa bhI mAnA jAve to bhI ve nirdeza, alpapanA, bahupanA Adi bana sakate haiM, koI virodha nahIM hai / granthakAra samajhAte haiM. ki aisA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki karmako mokSake kAraNapanekA abhAva hai / AtmAke nija svAbhAvika pariNAmako hI usa svAtmopalabdhirUpa mokSakAraNapanA siddha hai / yadi koI yaka paugalika karmako bhI mokSakA kAraNapanA honepeM koI virodha nahIM dIkhatA hai, kyoMki mokSa sva yAnI AtmA aura para yAnI dUsare dravyoMke nimittase honevAlA kArya hai / AcArya uttara dete haiM ki isa prakAra nahIM kaha sakate ho| kyoMki mokSarUpI kAryameM AtmA upAdAna kAraNa hai aura anya nimitta kAraNa haiM / yahAM para zadvase kAla, AkAza, tIrthasthAna Adi nimitta kAraNoMkA hI vidyamAna honA mAnA gayA hai / isase bhinna horahe karmako mokSameM nimittapanA nahIM hai / yathArthameM pUMcho to jJAnAvaraNa 1 Adi karma pratyuta saMsArake kAraNa haiM / karmoMkA nAza karaneke liye hI to mumukSukA prayatna haiM / jisa padArthakA nAza karanA hai, vaha usa kAryameM kyA sahAyatA kara sakatA hai ? ghaTake dhvaMsa karanemeM ghaTako kAraNatA isa prakAra bhI iSTa nahIM hai ki ghaTa nahIM hotA to dhvaMsa kisakA kiyA jAtA ? kyoMki kAryakAlameM eka kSaNa pahilese rahate hue kAryotpatti meM sahAyatA karanevAle arthako nimittakAraNa kahate haiM / ghaTake dhvaMsameM mudgara pASANa AdikA abhighAta kAraNa hai / nanu ca yathA mokSo jIvakarmaNoH pariNAmastasya dviSThatvAt tathA mokSakAraNazraddhAnamapi tadubhayavivartarUpaM bhavatviti cenna, mokSAvasthAyAM tadabhAvaprasaMgAt, svapariNAmino' sacce pariNAmasyAghaTanAt, puruSapariNAmAdeva ca karmasAmarthyahananAttasya karmarUpatvAyogAt / tato na karmarUpaM samyagdarzanaM niHzreyasa pradhAnakAraNatvAda heyatvAtsamyagjJAnavat / niHzreyasasya pradhAnaM kAraNaM samyagdarzanamasAdhAraNasvadharmatvAttadvat / asAdhAraNaH svadharmaH saddarzanaM muktiyogyasya tato'nyasyAsambhavAttadvat / iti jIvarUpe zraddhAne saddarzanasya lakSaNe na kazcidoSIsambhavo'tivyAptiravyAptirvA samIkSyate / yahAM aura bhI AkSepasahita zaMkA hai ki jaise mokSarUpI kArya jIva aura karma ina donoM meM rahanevAlI paryAya hai, kyoM ki vaha mokSa yAnI donoMkA chUTa jAnA domeM rahanevAlA dharma hai / mukta avasthAmeM AtmA svataMtra ho jAtA hai / karma bhI AtmAse apanA piNDa chuDAkara svataMtra ho 1 jAtA hai / kiMtu vaha skandha hai / ataH azuddha hai tathA jaDa hai, isalie prazaMsA nahIM pAtA hai / vAstavameM mokSaparyAya donoMmeM rahatI hai / jaise ki saMyoga, vibhAga, dvitva tritva saMkhyA ye do AdimeM rahanevAle dharma haiM, isa hI prakAra mokSakA kAraNa zraddhAna guNa bhI una jIva aura pudgala donoMkA paryAyasvarUpa ho jAnA cAhie / kAryake karate haiM / graMthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra zaMkA karanA ThIka nahIM hai| bandhake samAna yadi jIva aura pudgala donoMkA pariNAma mAnA jAvegA to mokSadazAmeM usa zraddhAna anurUpa hI kAraNa huA kyoMki zraddhAnaguNako bhI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH guNa abhAva ho jAnekA prasaMga hogA / jaba ki pariNamana karanevAlA karma hI nahIM rahA to zraddhAna rUpa paryAya bhalA mokSameM kaise bana sakegI ? apane pariNAma ke na honepara pariNAmakA honA nahIM ghaTita hotA hai / tathA AtmAke ratnatrayasvarUpa pariNAmoMse hI usa karmakI AtmAkA vibhAvapariNAma karanevAlI zaktikA nAza kara diyA jAtA hai / taba jJAnAvaraNa Adi meM karmarUpapanA hI nahIM rahatA hai, jaise ki zANake dvArA maNike malakA pRthakkaraNa kara denepara usakA malapanA hI naSTa ho jAtA hai / agnidvArA suvarNake kITa, kAlimAkA malapanA naSTa kara diyA jAtA hai / kAlAntara meM dUsare padArthoMke sAtha saMsarga honepara bhale hI vaha mala bana jAve, kiMtu vartamAnameM zubhabhAvoMke nirjarAko prApta hue karmokI karmapanArUpa paryAya aura kArmANavargaNArUpa paryAyakA to dhvaMsa kara diyA jAtA hai / yoM pudgaladravya kisI na kisI paryAyakI avasthAmeM to rahegA hI, prakRtameM jaba ApakA mAnA huA karmaparyAyI hI na rahA to samyagdarzanako usa karmakI paryAya kaise kahate ho ? samajho to sahI / isa kAraNa anumAna banAkara AcArya mahArAja kahate haiM ki samyagdarzana guNa ( pakSa ) paudgalika karmarUpa nahIM hai ( sAdhya ) mokSakA pradhAnakAraNapanA honese ( pahilA hetu ) kyoMki AtmAkA svAbhAvika pariNAma hone ke kAraNa vaha samyagdarzana guNa tyAgane yogya nahIM hai ( dUsarA hetu ), jaise ki samyajJAna ( dRSTAnta ) hai arthAt samyagjJAnake samAna samyagdarzana mokSakA pradhAna kAraNa hai / AtmIya bhAva hI mokSake pradhAna kAraNa ho sakate haiM / sarvathA vijAtIya paradravya nahIM, tathA jJAna, samyaktva, 1 cAritra Adi guNoMkA piNDarUpa hI Atmadravya hai / yadi guNoMko dravya choDa detA hotA to mUlase hI dravya naSTa ho cukA hotA, kiMtu aisA nahIM hai / ataH tInoM kAloMmeM inako nahIM choDa sakatA hai / yahAM koI hetu asiddha ho jAnekI sambhAvanA na kara baiThe isaliye ukta anumAnameM diye gaye hetuko sAdhya koTi meM lAkara siddha kara dete haiM ki samyagdarzana ( pakSa ) mokSakA pradhAna kAraNa hai ( sAdhya ) AtmAkA anya sarvathA na pAyA jAve aisA apanA asAdhAraNa dharma honese ( hetu ) jaise ki vahI samyagjJAna ( dRSTAnta ) hai, isa anumAnake hetuko bhI sAdhya banAkara puSTa karate haiM ki samyagdarzana guNa ( pakSa ) asAdhAraNa hokara AtmAkA nijadharma hai ( sAdhya ) kyoMki mokSake sarvathA yogya usase bhinna koI dUsarA kAraNa AtmAmeM vidyamAna nahIM hai ( hetu ) jaise ki vahIM samyagjJAna ( dRSTAnta ) / isa prakAra yahAMtaka samyagdarzanakA lakSaNa jIvakA svAbhAvika pariNAma zraddhAna hai isako siddha kara diyA gayA hai / isa samyagdarzanake sarvAGga sundara lakSaNameM koI bhI asambhava, ativyApti athavA avyAptirUpa doSa nahIM dekhe jAte haiM / ataH sUtrakArake dvArA kiyA gayA samyagdarzanakA lakSaNa nirdoSa hai / 29 sarAge vItarAge ca tasya sambhavatoMjasA / prazamAderabhivyaktiH zuddhimAtrA ca cetasaH // 12 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 tattvArthacintAmaNiH jo lakSaNa apane lakSyoMmeM vyApakarake ghaTita ho jAtA hai vaha samIcIna lakSaNa hai / prakRtameM usa samyagdarzanakA nirdoSa lakSaNa bhI sarAga samyaktva aura vItarAga samyaktvameM zIghra spaSTa rUpase saMbhavatA hai / prazama Adi yAnI prazama, saMvega, anukampA. aura Astikyase zubharAgasahita jIvoMmeM rahanevAle sarAga samyagdarzanakI prakaTatA ho jAtI hai aura rAgarahita jIvoMmeM -AtmAkI kevala cittavizuddhise hI vaha vItarAgasamyagdarzana lakSita ho jAtA hai| yathaiva hi viziSTAtmasvarUpaM zraddhAnaM sarAgeSu saMbhavati tathA vItarAgeSvapIti tasyAvyAptirapi doSo na shNkniiyH| ... jaise hI darzana mohanIyake udayarahita viziSTa AtmAkA svAbhAvikasvarUpa zraddhAna ThIka sarAga samyagdRSTiyoMmeM sambhavatA hai, isI prakAra vItarAgajIvoMmeM bhI svAbhAvikapariNAmarUpa zraddhAna vidyamAna hai / isa kAraNa usa samyagdarzanake lakSaNameM avyApti doSa honekI bhI zaMkA nahIM karanI cAhiye / lakSyake pUre bheda prabhedoMmeM jo lakSaNa vyApatA hai vaha avyApta nAmakA lakSaNAbhAsa nahIM hai / jisa zaMkAkArane avyAptidoSa denekA hI prakaraNa uThAyA hai, usake yahAM ativyApti aura asambhava doSakI sambhAvanA to pahilese hI naSTa huI samajhanA cAhiye / ataH yaha lakSaNa nirdoSa hai / kutastatra tasyAbhivyaktiriti cet, prazamasaMvegAnukampAstikyebhyaH sarAgeSu saddarzanasya vItarAgeSvAtmavizuddhimAtrAdityAcakSate / .. aba Apa jaina jana yaha batalAiye ki una samyagdRSTi jIvoMmeM usa samyagdarzanakA pragaTapanA kase jAnA jAtA hai ?, isa prakAra prazna honepara zrIvidyAnaMda AcArya spaSTarUse yaha kathanaH karate haiM ki prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ina cAra svabhAvoMse rAgI jIvoMmeM samyagdarzanakI jJapti ho jAtI hai aura vItarAga jIvoMmeM kevala AtmAkI vizuddhise hI samyagdarzana vyakta ho jAtA hai| tatrAnantAnubandhinAM rAgAdInAM mithyAtvasamyagmithyAtvayozcAnudrekaH prshmH| una cAra bhAvoMmeMse pahile prazamakA lakSaNa yaha hai ki anantanubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra prakRtiyoMke udayase honevAle rAgadveSa svarUpa. acAritra AdikoMkA udbhava na hove, aura mithyAtva tathA samyaGmithyAtva prakRtiyoMkA udaya na hove tathA udIraNA bhI na hove, aisI dazA meM honevAlI AtmAkI utkRSTa zAMtiko prazama kahate haiM / yaha prazamakA lakSaNa cauthe guNasthAnase lekara caudahaveM guNasthAna takake samyagdRSTiyoMmeM ghaTa jAtA hai aura pahile, dUsare, tIsare guNasthAnoMmeM ativyApti bhI nahIM ho pAtI hai| kyoMki anaMtAnubaMdhIke udaya evaM udIraNAkA niSedha ho jAnese dUsare guNasthAnake aura mithyAtvakA udaya rokadenese pahileke tathA samyamithyAtvake udayako rokadenese tIsare guNatthAnake bhAvoMko prazamaphnekA nivAraNa kara diyA gayA hai, aisA prazama to abhavya, dUrabhavya, aura dravyaliGgIke nahIM pAyA jAtA hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 31 dravyakSetrakAlabhavabhAvaparivartanarUpAt saMsArAdbhIrutA saMvegaH / . 1 1 nokavargaNA aura kArmANavargaNAoMkA utanI hI saMkhyA meM punaH unhIMkA AtmAse bandha honeke antarAlakAlataka saMsAra meM paribhramaNa karanA eka dravyaparivartana hai / bhAvArtha:-- jinake yahAM hajAroM rupayoMkA AnA jAnA banA rahatA hai unakI dukAnapara Ajake niyata ve ke ve hI rupaye A jAveMge / kintu lAkhoM varSa lageMge, mudrAparivartana aura mudrAoMkI pUrNa saMkhyA mAluma ho jAne para gaNita ke anusAra lAkhoM varSokI ThIka saMkhyA bhI nikAlI jA sakatI hai / taise hI atIndriyadarzI sarvajJadevane ananta jIva aura pudgaloMkI ThIka saMkhyAko jAnakara ghUmate hue cakra meM punaH unhIM ke dubArA sanmukha AnekI maryAdA batalA dI hai / utane kAlako hama dravyaparivartana kahate haiM / kevalIko usa kAlakA hathelI ke samAna pratyakSa hai / sumeruparvatake ThIka bIca jaDameM jo AkAzake ATha pradeza haiM, ve hI sampUrNa alokAkAza yA lokAkAzake ThIka bIcale pradeza haiM / ve AtmAkI sabase choTI abagAhanA ghanAGgulake asaMkhyAtaveM bhAgarUpa asaMkhyAtapradezavAlI hai / isase kama nahIM / ataH una ATha pradezoMko apane zarIra ke bIcameM dekara ghanAGgulake asaMkhyAtaveM bhAga sUkSma avagAhanA pradezoMkI saMkhyA barobara asaMkhyAta bAra zarIroMko dhAraNa karatA huA janma leveM / usake anaMtara eka eka pradezako adhika baDhAtA huA sampUrNa lokako apanA janmakSetra banA leveM / takake saMsAraparibhramaNako kSetraparivartana kahate haiM / yadi eka pradeza bhI Age pIche janma hojAvegA to vaha nahIM saMbhAlA jAvegA, jisa niyata eka pradezakI adhikatAse janma lenekA yathAkrama ArahA hai usI kramase janma cAhiye / lokAkAzake jitane pradeza haiM, utanI bAra kaThina yathAkramako pUrA karanA hai / ataH ghanAGgulake asaMkhyAtaveM bhAga bAra taka sUkSma avagAhanAse hI janma liyA jAvegA, eka eka yathAkramake AnemeM asaMkhyAte janma ho jAveMge, unakI lokarItyA gaNanA nahIM kI jAtI hai| utsarpiNIke pahile samaya meM utpanna hokara koI jIva apanI Ayuko bhogakara mara gayA, phira aneka bhavoMko bhogakara utsarpiNIke dUsare samaya meM utpanna huA / yadi pahile aura tIsare samaya meM utpanna hogA to yaha yathAkrama ( nambara ) hAthase nikala jAvegA / yoM ThIka kramake anusAra utsarpiNI aura aba - sarpiNI ke sampUrNa samayoMke janmakI nirantaratA aura maraNakI nirantaratAse nikAlate hue jitane kAlataka bhavabhramaNa hotA hai usako kAlaparivartana kahate haiM / eka eka yathAkramake madhya meM hue asaMkhyAte idhara udhara samayoMke janma maraNoMkI gaNanA nahIM hotI hai / kramaprApta ThIka samayake janma maraNoMko saMbhAlakara hI kalpakAlako pUrA karanA hai / isameM asaMkhyAte kalpakAla bIcameM laga jAte haiM, ananta bhI laga jAte haiM, kintu yaha bAta alIka nahIM, satya hai / anAdise anantataka kAla bahuta lambA hai / narakagatimeM dazasahasra varSakI jaghanya Ayuke jitane samaya haiM utanI bAra prathama naraka meM jaghanya Ayuse janma leve aura kramase eka eka samaya baDhAtA huA tetIsa sAgaraparyaMta sthitiko sAtoM narakoM meM pUrNa kara deve, yathAkramameM Aye hue se eka samaya bhI kamatI baDhatI hogA to vaha saMbhAlA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH nahIM jAvegA / phira jaba kabhI ThIka hogA so ginA jaavegaa| isI prakAra tiryaggatimeM zvAsake aThArahaveM bhAgarUpa asaMkhyAte bAra kSudrabhavoMko grahaNa karatA huA kramase uttama bhogabhUmike tIna palyoMkI sthitiko dhAraNa kare, aise hI manuSyagatimeM kramase parivartana kare / tathA devagatimeM bhI nArakiyoMke samAna parivartana kare, kiMtu utkRSTa sthiti yahAMpara ikatIsa sAgaratakakI samajhanA / kyoM ki nau anudiza aura pAMca paMcottarake nivAsI devoMkA saMsAra atyalpa raha jAtA hai / ve anudiza aura anuttara vimAnoMse cyuta hokara karmabhUmike manuSya utpanna hote haiN| unameMse koI saMyamako prAptakara saudharma aura IzAna svargameM utpanna hokara phira manuSya bhavako prApta kara lete haiM, aura saMyamakI ArAdhanA kara phira bhI vijayAdikoMmeM utpanna ho jAte haiM, vahAMse manuSya bhava lekara punaH avazya hI mokSa prApta kara lete haiM, koI dUsare janmameM hI mokSa prApta kara lete haiM / sarvArthasiddhike deva to niyamase eka bhavatArI haiM, ina cAroM gatiyoMke ukta kramase kiye gaye paribhramaNako bhavaparivartana kahate haiN| kabhI kabhI korI zaMkA karanevAloMkI buddhimeM aise tarka uThate haiM ki bhavaparivartanase kAlaparivartanakA aura kAlaparivartanase kSetra parivartanakA samaya baDhA huA hai| dravya, kSetra, kAla,kA krama prasiddha horahA hai / isa kAraNa granthoMmeM usI kramase saMsAraparibhramaNake lakSaNa likhe haiM / dekhiye, bhavaparivartanameM cAroM gatiyoMkI AyuH pUrI karanI paDatI hai, cAroM gatiyoMkI AyuHkAlake causaTha sAgara aura chaha palyake samayoMse utsarpiNI aura avasarpiNIke vIsa koTAkoTI sAgarake samaya bahuta adhika hote haiN| bhAvArtha-causaTha sAgara chaha palyake jitane samaya haiM, utane bAra yathAkrama ( ThIka ThIka nambara ) se bhavaparivartanameM janma lene paDate haiM aura kAla parivartanameM vIsa koTAkoTI sAgarake jitane samaya haiM, utane bAra ThIka (nambara bAra) janma lene paDate haiM, ataH bhavaparivartanase kAlaparivartana baDA hai / dUsarI bAta yaha hai ki siddhAnta gAthAke anusAra kAlaparivartanameM janmake samAna maraNa bhI yathAkramase vivakSita haiM / ataH vIsa koTAkoTIke samayoMkI saMkhyAvAra maraNa karanA bhI ginA jAvegA yoM kAlaparivartanakA samaya vaise hI dUnA ho gayA / tIsarI bAta yaha hai ki choTe samudAyakA krama baDe samudAyakramase. atizIghra A jAtA hai / kahAM causaTha sAgara chaha palyakA vyavadhAna aura kahAM vIsa koTAkoTI sAgarake bAda krama AnA yaha bahuta bar3A hai| isI prakAra kAla parivartanase kSetra parivartanakA samaya bhI adhika pratIta hotA hai / kyoMki kAla parivartanameM kevala vIsa koTAkoTI sAgarake jitane samaya haiM, utane bAra janma maraNa dhAraNa karane par3ate haiM, aura kSetraparivartanameM tInoM lokoMmeM jitane pradeza haiM utane bAra janma lene paDate haiM / sUcyaMgulake asaMkhyAtave bhAgameM jitane AkAzake pradeza haiM ve asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNIke samayoMse kahIM asaMkhyAta guNo adhika haiM / sUcyaMgulase asaMkhyAta guNA pratarAMgula hai| tathA pratarAMgulase ghanAMgula, zreNI, jagatpratara, aura loka ye uttarottara asaMkhyAta asaMkhyAta guNe haiM / kahAM kevala sUcyaGgulake asaMkhyAtave bhAgarUpa vIsa koTAkoTi sAgarakA vyavadhAna aura kahAM lokakA vyavadhAna, baDA bhArI antara hai / tathA sambhava hai isase bhI dravyaparivartana baDA hove / kyoMki
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthIcantAmaNiH 22 dravyaparivartanameM anantabAra agRhItoMkA grahaNa kara puna anantavAra mizroMkA grahaNa kara phira madhya meM gRhIta pudgaloMkA anantabAra grahaNa kara punaH ve ke ve hI pudgala usa jIvake nokarmapaneko prApta hote haiN| asaMkhyAtase anantasaMkhyA bahuta adhika hai / kadAcit aise pUrvokta prakArase bhAva hRdayameM utpanna ho jAte haiM, kiMtu zrI gomaTTasArajIkI TIkAmeM pAMco parivartanoMko uttarottara anantaguNA kAlavAlA batalAyA hai / ataH ukta zaMkA karanA prazasta mArga nahIM haiN| eka bhAvaparivartana ke samaya meM ananta bhavaparivartana ho -jAte haiM aura anantAnanta kAlaparivartana ho jAte haiM, tathA usase anaMtaguNe kSetra parivartana aura usase bhI anaMtaguNe dravyaparivartana ho jAte haiM / trikAla trilokadarzI sarvajJa kevalajJAnIke AmnAyAnusAra cale Aye hue Agamase jo nirNIta huA hai vahI satyArtha hai / Agamake anusAra calanevAlI yuktiyAM suyuktiyAM hai| aura Agamake pratikUla yuktiyoMko kuyuktiyAM kahate haiM / dravyaparivartana ke anaMtakAlase kSetraparivartanakA kAla adhika hai / kyoMki tIna lokameM thoDese sthAnapara sthita hokara janma maraNa karatA huA bhI aneka dravyaparivartana kara sakatA hai| kiMtu AkAzake pradezoMpara yathAkramase janma lene meM bahuta adhika samaya lgegaa| tIna lokameM nigoda zarIrako dhAraNa karatA huA janma lenA sulabha hai, paraMtu utsarpiNIke samayoMkA vyavahAra rakhate hue janma, maraNa, karanA vilambasAdhya kArya hai, tathA lokAkAzake kramAnusAra Aye hue pradezoMpara to dUsarIhI AgekI paryAyameM janma lenA sambhava hai| kiMtu kAlaparivarttanameM to ekabAra janma le cukanepara vIsa koTA koTIsAgarakA aMtara DAlanA Avazyaka hai| taba kahIM agrima samaya meM janma lenekA nambara A sakatA hai, evaM isakI bhI apekSA utkRSTa rUpase kevala do sahasra sAgarataka ThaharanevAlI trasa vyavahArarAzimeM Akara manuSya, deva, nArakI aura tiryoM meM nigoda yA sthAvarako choDakara zeSa tiryaJcoke janma lenA vilambasAdhya hai / kisI bhI deva, tiryaca, AdikI paryAyameM janma lekara kalpakAlake samayoMko yathAkramase pUrA kiyA jA sakatA hai / kiMtu bhavaparivartanameM to vivakSita eka hI gatimeM usake yogya sabhI janmoMko lenA paDegA, taba dUsarI gatikA nambara prArambha kiyA jAyagA / dhavala Adi siddhAMtagranthoMke adhyayanakA jinako adhikAra hai ve vidvAn isakA adhika yuktiyoMse nirNaya kara leveM / hama isase adhika aura kyA kaheM ki AgamapramANase nirNIta kiye viSayoMmeM adhika yuktiyoMkI AvazyakatA nahIM hai / ina sabase bhI baDA bhAva - parivartana prasidhda hI hai / jisameM ki zreNIke asaMkhyAtaveM bhAga yoga asaMkhyAta lokapramANa kaSAyabaMdhAdhyavasAyasthAna aura usase bhI asaMkhyAta lokaguNe adhika anubhAga bandhAdhyavasAya sthAnoMpara pUrvokta kramase saMjJI jIvake antaH koTAkoTI pramANa karmokI sthitise lekara jJAnAvaraNakI tIsa koTAkoTI sAgara takakI sthiti samayAdhikakramase pUrNa kI jAtI haiM, isI prakAra kamA~kI jaghanya sthiti anta AThamuhUrtta Adise lekara utkRSTasthiti paryaMtavAlI mUlaprakRti aura saMpUrNa eka eka uttaraprakRtiyoMkA parivartana karanA paDatA hai / anaMtavarSo meM pUrNa honevAle isa saMpUrNa saMsaraNakA nAma bhAvaparivartana hai| isameM bhI jaghanya sthitike jitane samaya haiM utanI bAra jaghanya sthitivAle karma bAMdhane paDeMge, tabhI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM tattvArthacintAmaNiH eka eka sthitibaMdha pUrNa ho skegaa| yahAM bhI sarva vyavasthA pUrvake samAna yathAkrama ( naMbara bAra ) samajha lenA / isa prakAra pAMca parivartanarUpa saMsArase Darate rahaneko saMvega kahate haiM / yadyapi samyadRSTi jIva iti, bhIti Adika koI bhaya nahIM hotA hai, usako apanI mRtyu se bhI raMca mAtra bhaya nahIM hai, kiMtu pApa karmose DaratA rahatA hai / ataH kutsitakriyAoM kI nivRtti meM upayogI horahA aisA bhaya samyagdRSTi ke mAnA hai / isako vairAgya bhI kahA jA sakatA hai / bhaya karmake udaya yA udIraNAse honevAlA yaha bhaya nahIM hai / trasasthAvareSu prANiSu dayAnukampA / jIvAditattvArtheSu yuktyAgamAbhyAmaviruddheSu yAthAtmyopagamanamAstikyam / kahIM kahIM dvIMdriya, trIndriya, caturindriya, AtmAoMko prANI aura vanaspatikAyikoMko bhUta tathA paJcendriyoM ko jIva evaM zeSa AtmAoM ko satva zadvase kahA hai, kiMtu ve saba usa aura sthAvaroM meM garbhita haiM / ataH trasa aura sthAvara kAyake jIvoMmeM dayAbhAva rakhanA anukampA guNa hai / tathA samIcIna yukti aura Agamake dvArA aviruddha rUpase nirNIta kiye gaye jIva, karma, svarga, mokSa, puNya, pApa, Adi tattvArtho meM vAstavikaMpaneko svIkAra karanA Astikya guNa hai / zadvazAstra se bhI Astikya zadvakI nirukti isa prakAra hai ki paraloka, puNya, pApa, mokSa Adi atIndriya tattvoMke mAnanemeM jisakI zraddhA hai, usako Astika kahate haiM " astinAstidiSTaM matiH " Asti paraloka ityevaM matiryasya sa AstikaH / Astika puruSake bhAvako Astikya kahate haiM / etAni pratyekaM samuditAni vA svasmin svasaMviditAni paratra kAyavAgvyavahAra vizeSaliMgAnumitAni sarAgasamyagdarzanaM jJApayanti, tadabhAve mithyAdRSTiSvasambhavitvAt, sambhave vA mithyAtvAyogAt / AtmAkA svAbhAvikaguNa samyagdarzana to parokSa hai / sarvajJase atirikta jIvoMko usakA anumAnase jJAna hosakatA hai / prazama, saMvega, anukampA, aura Astikya inameMse eka eka guNa yA ye cAroM hI ekatrita hokara apanI AtmAmeM svasaMvedanapratyakSa se jAne jArahe haiM, ve jJApaka hetu apane meM samyagdarzanaguNakA anumAna karA dete haiM aura apane meM sAdhya ke sAtha hetukI vyApti grahaNakara jAna liye gaye vilakSaNa zarIrakI ceSTA, vacanavyavahAra, prazAntakriyA, Adi vizeSa jJApaka liGgoM se dUsare AtmAoMme prazama Adi guNoMkA anumAna karaliyA jAtA hai aura phira anumAnase jAnegaye prazama Adi jJApaka hetu dUsaroMkI AtmAmeM sarogasamyaktvakA anumAna karAdete haiM / yaha anumitAnumAna hai| prazama Adi guNoMkI samyagdarzana guNake sAtha samavyApti hai / vyasta aura samasta bhI prazama Adi guNa jJApaka hetu haiN| parokSa samyagdarzanaguNa sAdhya hai / samyagdarzanaguNa atIndriya hai / yadi atIndriya nahIM hotA to prazama Adika, sAdhyako siddha karaneke liye samyagdarzana bhI hetu hosakatA thaa| kyoMki samavyAptivAle. sAvya aura hetumeMse koI bhI jJAta hokara dUsare ajJAtakA jJApaka hetu hosakatA hai / isIliye to
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 tatvArthacintAmaNiH prakaraNameM prazama Adise samyagdarzanakA anumAna kiyA hai / usa samyagdarzanaguNake na honepara mithyA. dRSTi jIvomeM prazama Adi guNoMkA honA asambhava hai / yadi vahAM prazama Adi guNoMkA sambhava honA mAnoge to midhyAdRSTipanA nahIM sambhavegA / bhAvArtha -- jahAM prazama Adi eka, do, tIna yA cAroM haiM, vahAM samyagdarzana avazya hai| cauthe guNasthAnase lekara uparimaguNasthAnoMmeM uktaguNa pAye jAte haiM / mithyAdRzAmapi keSAJcitkrodhAdyanudrekadarzanAt prazamo 'naikAntika iti cenna, teSAmaMpi sarvayaikAnte'nantAnubandhino mAnasyodayAt / svAtmani cAnekAntAtmani dveSodayasyAvazyaMbhAvAt pRthivIkAyikAdiSu prANiSu hananadarzanAcca / koI AkSepaka doSa uThArahA hai ki kinhI kinhIM midhyAdRSTiyoM ke bhI krodha AdikakA tIvra 'udaya nahIM dekhA jAtA hai / isa kAraNa unakI AtmAmeM zAnti, kSamA, udAsInatA AdirUpa prazama vidyamAna haiN| kintu samyagdarzana nahIM haiN| ataH ApakA samyagdarzanako siddha karane meM diyA gayA prazama rUpahetu vyabhicArI huA / aneka yavana, ( maulavI ) IsAI, ( pAdarI ) tridaNDI Adi puruSoMmeM bhI utkRSTa zAnti pAyI jAtI hai / dezasevaka loga mandakaSAyI hote haiN| yahAMtaka ki unako mArA pITA bhI jAve to cU~taka nahIM karate haiN| tabhI to paJcAdhyAyIkArane prazama Adi cAroMko midhyAdRSTi aura abhavyoM meM bhI svIkAra kiyA hai| AcArya kahate haiM ki aisA kahoge to so bhI ThIka nahIM hai| kyoMki - zAntikA bAnA pahine hue una mithyAdRSTiyoMke bhI apane mAne hue sarvathA ekAnta matoMmeM anantAnu bandhI mAnakA tIvra udaya horahA hai ki hamArA mata hI saMsAra meM sabase baDhiyA hai aura vAstavika * svarUpa se mAnIgayI AtmAmeM tathA anekAntasvarUpa vastuko mAnanevAle syAdvAda siddhAnta meM avazya tIna dveSakA udaya horahA hai / yoM anekAnta Atmaka nijaAtmAmeM unako dveSa upajarahA hai / evaM pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika Adi jIvoMkI hiMsA karanA bhI unameM dekhA jAtA hai, arthAt AdimeM hI Uparase zAnti prakRtike pratIta hote hue una bhadrapuruSoMmeMse aneka puruSa to pRthivI, jala, ..jIvako nahIM mAnate haiM / koI koI to kITa, pataGga, matsya, siMha, sarpa, Adi kI yahAMtaka ki sabhI pazu, prakSiyoM kI hiMsAko hiMsA nahIM samajhate haiM / jainasiddhAntameM ahiMsAkA jitanA ucca Adarza mAnA hai, utanA aura kisI anya matameM nahIM hai / mana vacana, kAyase kRta, kArita, anumodanAse dUsaroMko pIDA pahuMcAnekI pravRtti na karanA cAhiye / apanI AtmAmeM rAga, dveSa, pariNAmoMkA hojAnA hI apane svAbhAvika ahiMsA, kSamA Adi guNoMkI hatyA karanA hai / madya, mAMsa, madhumeM bhI sarvadA usI rUpa aneka jIvapratikSaNa utpanna hote aura marate rahate haiM / bAlakA agrabhAga bhI jIvoMkI utpattikA yonisthAna hai / cUna, maidA, dUdha, masAlA, roTI Adi padArtha maryAdAse bhakSaNa karane caahiye| maryAdAke bAhira unameM jIva utpanna hojAte haiM ataH abhakSya haiN| do ghaDI pIche jalako punaH chAnanA cAhiye citrakI jIvamUrtiko bhI chinna bhinna karanA mahAdoSa hai, ityAdi vicAra una midhyAdRSTiyoMke nahIM hosakate haiM / ataH vyakta aura avyaktarUpase anantAnubandhI krodha mAnarUpa
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH tIna rAga aura tIvra dveSake vidyamAna honese una mithyAdRSTiyoMke prazamaguNa nahIM hai / prazamAbhAsa hai| anantAnubandhIke udaya honepara bhalA samyagdarzanaguNa kaise sambhava hai ? kabhI nhiiN| ataH hamAsa samyagdarzanake siddha karanemeM diyA gayA prazama hetu vyabhicArI nahIM hai / koI bhole jIva bahiraMga lakSaNameM hI na phaMsajAveM, etadartha paJcAdhyAyIkArane UparI dikhAU zAntiko prazama kahakara mithyAdRSTioMmeM prazamakA sambhava batalAyA hai, kiMtu svAnubhUtike sAtha rahanevAlA vastubhUta prazama to samyagdRSTike hI pAyA jAsakatA hai aisA spaSTa kiyA hai| etena saMvegAnukampayomithyAdRSTiSvasambhavakathanAdanaikAntikatA hatA / saMcinasyAnukampAvato vA niHzaMkaprANighAte pravRttyanupapatteH, saddaSTerapyajJAnAttatra tathA pravRttiriti cet, vyAhatamidaM " sadRSTizca jIvatattvAnabhijJazceti " tadajJAnasyaiva mithyAtvavizeSarUpatvAt / prazama hetukA vyabhicAra dUra karanevAle isa kathanase saMvega aura anukampA ina donoM guNoMkA bhI mithyAdRSTiyoMmeM asambhava honA kaha diyA gayA hai / jo mithyAdRSTi saMsArase udvigna ho rahe haiM unako bhI parabhavasaMbaMdhI bhoga, sukha, yaza AdikI AkAMkSAyeM laga rahI haiM / zuddha Atmatattvako ve nahIM jAna sake haiN| jIva-samAsa yoni-sthAnoMko jAne vinA pUrNa dayA nahIM palatI hai / ataH saMvega aura anukampA hetuoMmeM bhI vyabhicAra doSa naSTa kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / jo saMvegaguNadhArI saMsArase bhayabhIta hai tathA jo anukampAguNadhArI dayA-mUrti ho rahA hai, unakI zaMkA rahita hokara prANiyoMke ghAta karanemeM nirargala pravRtti honA nahIM bana sakatA hai / yadi koI yoM kahe ki samyagdRSTike bhI ajJAnake vazase vahAM jIvoMko ghAta karanemeM isa prakAra zaMkArahita pravRtti hotI huyI dekhI jAtI hai| cauthe guNasthAnameM trasa-hiMsA aura sthAvara-hiMsAkA tyAga nahIM hai, aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki yaha kahanA hI vyAghAtadoSase yukta hai jo samyagdRSTi hai, vaha jIva tattvako avazya jAnatA hai / ataH una jIvoMke Upara avazya dayA kregaa| samyagdRSTi hote hue jIvatattvoMko na jAne isa kathanameM vadatovyAghAta doSa hai / uddezya dala ThIka hai to vidheyadala ThIka nahIM, aura yadi viveyadala satya hai to uddezya dala jhUThA hai / vaha jIvatattvameM ajJAna honA hI mithyAtvakA eka vizeSa svarUpa hai| pAMca prakArake mithyAtvoMmeMse ajJAna nAmakA mithyAtva bhI adhika balavAn haiN| ataH saMvega aura anukampAvAle jIvoMke avazya samyagdarzana hogA aura ve zaMkArahita hokara jIvoMkI nirargala hiMsA nahIM karate haiM, ataH hamAre hetumeM vyabhicAra doSa nahIM hai / . pareSAmapi svAbhimatatattveSvAstikyasya bhAvAdanaikAntikatvamiti cet na, sarvathaikAntatattvAnAM dRSTeSTabAdhitatvena vyavasthAnAyogAdanakAntavAdinAM bhagavadarhatsyAdvAdazradAnavidhurANAM nAstikatvanirNayAt / taduktaM, " tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / AtmAbhimAnadagdhAnAM svaSTaM dRSTana bAdhyate " iti /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANiH 37 isI prakAra astikya guNa bhI samyagdarzana guNakA nirdoSa jJApaka hetu hai / yadi koI yo kahe ki dUsare naiyAyika, sAMkhya, AryasamAja, mohamadAnuyAyI, IzavAdI Adi janoMke bhI apane apane abhISTa tattvoMmeM AstikapanA vidyamAna hai aura Apane samyagdarzana guNa unameM mAnA nahIM hai / ataH samyagdarzanako siddha karaneke lie diyA gayA Astikya hetu vyabhicArI huaa| granthakAra kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki unake dvArA zraddhAna kiye gaye sarvathA ekAMtarUpa tattvoMkI pratyakSa aura anumAna Adi pramANoMse bAdhita ho jAneke kAraNa vyavasthA nahIM ho sakatI hai / ataH bhagavAn zrIarhanta deva aura unake dvArA upadiSTa varatubhUta syAdvAda siddhAMta ina donoMke zraddhAnase parAnmukha horahe una ekAMtavAdiyoMke nAstikapanekA nirNaya ho cukA hai / usI bAtako pUjya svAmI zrIsamaMtabhadrAcAryane devAgama stotrameM isa prakAra kahA hai ki he ! jineMdra deva ! tumhAre matarUpI abhRtase bahirbhUta ho rahe aura sarvathA ekAMtoMko bakanekI lata rakhanevAle tathA apanI DhapalI aura apanA rAgake anusAra mAnI huyI kalpita AtmAke yA svakIya tattvoMke abhimAnase jale hue puruSoMkA apanA abhISTa padArtha pratyakSapramANase hI bAdhita ho jAtA hai athavA maiM hI yathArtha vaktA hUM isa AptapanekI abhimAnaagnimeM jo jale jA rahe haiM unakA iSTatattva dRSTa pramANase bAdhita ho jAtA hai / bhAvArtha-jo puruSa agnise bhurasa gayA hai aura usakI avyartha auSadhi mAne gaye amRtakA sevana vaha nahIM karatA hai / usako apanI abhISTa nIrogatAkI prApti nahIM ho pAtI hai / bAlagopAla bhI usakI isa mUrkhatApara upahAsa karate haiM, taise hI kaI ekAMtavAdI to AtmAko hI nahIM mAnate haiM / koI AtmAke jJAna, sukha Adiko nijakA guNa nahIM mAnate haiM / koI matavAle vAdI anya matAnuyAyiyoMko mAranetakakA upadeza dete haiM, ityAdi prakArase prAmANika tattvoMkA tiraskArakara aprAmANika siddhAntoMkA bojha DhonevAle ekAntavAdiyoMke yahAM AtmA, paraloka, puNya, mokSa, AdikI vyavasthA ThIka nahIM hai / ataH inako AstikapanA nahIM hai / ThIka AstikapanA samyagdRSTimeM hI pAyA jaavegaa| - tadanena prazamAdisamudAyasyAnaikAntikatvodbhAvanaM pratikSiptam / isa kAraNa isa ukta kathanake dvArA prazama Adi yAnI prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ina cAroMke samudAyarUpa hetukA vyabhicAra doSa uThAnA bhI khaNDita karadiyA gayA hai / jaba akele, akele prazama Adi guNoMko hetu banAnepara vyabhicAradoSa nahIM hai unakA samudAya karanepara to kaise bhI anaikAntika doSa nahIM ho sakatA hai / kyoMki hetuke zarIrameM adhika vizeSaNa lagA denese usakI vyApyatA baDha jAtI hai / arthAt vaha hetu pahilese aura bhI thoDe sthala meM pahuMca pAtA hai / hetuko adhika sthAna milanepara vyabhicAra doSako sahAyatA bhI prApta hove, kintu cAroM guNoMko ekatrita kara hetu banAnese bar3I sulabhatAse doSoMkA vAraNa ho jAtA hai / vastuke svarUpako na samajhanevAle sAdhAraNa ajaina janoMke saMvega, anukampA Adi guNa yathArtha nahIM haiM, guNAbhAsa haiM / kore dikhAU haiM /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nanu prazamAdayo yadi svasmin svasaMvedyAH zraddhAnamapi taccArthAnAM kinna svasaMvedyam ? yatastebhyo'numIyate / svasaMvedyatvAvizeSe'pi taistadanumIyate na :punaste tasmAditi ko zraddadhItAnyatrAparIkSakAditi ceta, naitatsAraM, darzanamohopazamAdiviziSTAtmasvarUpasya tattvAthezraddhAnasya svasaMvedyatvAnizcayAt / svasaMvedyaM punarAstikyaM tadabhivyaJjakaM prazamasaMvegAnukampAvat kathaMcittato bhinnaM tatphalatvAt / tata eva phalanadvatorabhedavivakSAyAmAstikyameva tattvArthazraddhAnamiti, tasya tadvatpratyakSasiddhatvAttadanumeyatvamapi na virudhyate / yahAM zaMkA hai ki prazama Adi cAroM guNa apanI AtmAmeM yadi svasaMvedanapratyakSase jAne jAte haiM to tattvArthIkA zraddhAna karanA bhI kyoM nahIM svasaMvedanapratyakSase jAna liyA jAve, jisase ki Apa jaina una prazama AdikoMse usa zraddhAnakA anumAna karate haiM arthAt zraddhAna aura prazama Adika donoM hI AtmAke pariNAma haiM / ataH sIdhe hI svasaMvedanapratyakSase samyagdarzanake svarUpa horahe zraddhAnakA jJAna ho jAnA cAhiye / pahile svasaMvedanase prazama AdikoMko jAneM aura punaH prazama Adika hetuoMse zraddhAnakA anumAna kareM / vyartha hI yaha paramparAparizrama kyoM karAyA jAtA hai| jaba ki svasaMvedanapratyakSase jAnAgayApana donoMmeM vizeSatAoMse rahita hokara samAna hai / phira bhI una prazama AdikoMse usa zraddhAnakA anumAna kiyA jAve, kintu phira usa zraddhAnase una prazama AdikoMkA anumAna na kiyA jAve isa pakSapAta rakhanevAlI bAtakA parIkSA nahIM karanevAle andhazraddhAnIke atirikta bhalA kauna vicArazIla zraddhAna kara sakegA ? yAnI koI nahIM / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra kisIkA yaha kahanA to sArarahita hai / kyoMki dravyoMmeM aneka guNa (bhAva) aise hote haiM jinakA ki pratyakSa ho jAtA hai aura aneka bhAvoMkA chadmasthoMko anumAna hI hotA hai / zarIrameM nADokA spArzana pratyakSa ho jAtA hai aura nADIkI gatise avinAbhAvI rogoMkA anumAna kara liyA jAtA hai / ghoDe, hAthI, Ama, cAvala, manuSya Adike zubha azubha lakSaNoMse unake guNoMkA anumAna kara lete haiM / isI prakAra darzanamohanIyakarmake upazama, kSaya aura kSayopazamase utpanna huA AtmAke viziSTa svarUpa mAne gaye tattvArthazraddhAnakA svasaMveda vase jAnAgayApana nizcita nahIM hotA hai / kyoMki tattvArtha-zraddhAnarUpa samyagdarzana vastutaH atyanta sUkSmaguNa hai / vaha sAmAnya matijJAna aura zrutajJAnakA viSaya nahIM hai, aisI dazAme matijJAnake bhedasvarUpa svasaMvedana pratyakSase vaha nahIM jAnA jA sakatA hai / bhale hI svasaMvedanake dvArA pudgalase. bhinna AtmAkI anubhUti ho jAve, kintu samyagdarzanakA svayaM apaneko pratyakSa nahIM ho sakatA hai| hAM ! phira usa zradhdAnase avinAbhAva rakhatA huA aura svasaMdenase jAna liyA gayA aisA AstikyapariNAma usa , zraddhAnakA pragaTa karanevAlA jJApaka hetu hojAtA hai, jaise ki prazama, saMvega, aura anukampAsvarUpa pariNAma usa zraddhAnake jJApaka hetu ho jAte haiM / ye prazama Adika cAroM hI svabhAva usa zraddhAnase kisI apekSA karake bhinna haiM / kyoMki ve cAroM guNa usa zraddhAnake phala haiM / karaNase phala kathaJcit bhinna .
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH hotA hai, aura kathaJcit abhinna bhI hotA hai / tisa hI kAraNase phala aura usa phalavAle karaNI abheda vivakSA karanepara Astikya guNa hI tattvArthazraddhAna kaha diyA jAtA hai| bhAvArtha-kahIM Asthikya guNako hI samyagdarzanapanekA vyavahAra kara diyA jAtA hai / isa prakAra usa Astikyake samAna usa zraddhAnakI. bhI svasaMvedanapratyakSase siddhI ho jAtI hai / AstikyakA pratyakSa adhika vizada hai / ataH usa saMvedya horahe Astikyase zraddhAnakA anumAna dvArA jAnAgayApana bhI viruddha nahIM paDatA hai / jaise kucha kucha pratyakSa hote hue bhI hitAhitameM pravRttinivRtti kriyArUpa sadAcAra se sajjanatAkA aura bhI dRDharUpase anumAna kara liyA jAtA hai / - matAntarApekSayA ca svasaMvidite'pi tatvArthazraddhAne vipratipattisadbhAvAttanirAkaraNAya tatra prazamAdiliMgAdanumAne doSAbhAvaH / samyagjJAnameva hi samyagdarzanamiti kecidvipravadante, tAn prati jJAnAta bhedena darzanaM prazamAdibhiH kAryavizeSaiH prakAzyate / dUsarI bAta yoM hai ki isa vArtikameM samyagdarzanakA prazama Adikase anumAna kiyA gayA hai| usakA prayojana yaha hai ki svayaMko to zraddhAnakA svasaMvedana pratyakSa ho jAtA hai / paJcAdhyAyIkArane zraddhAnakA svasaMvedanapratyakSa ho jAnA mAnA hai| kiMtu phira bhI anyamatoMkI apekSA karake tattvArthazraddhAnameM aneka prakArake vivAda honA pAyA jAtA hai| una vivAdoMkI nivRtti ke lie usa sarAgasabhyagdRSTimeM prazama Adika hetuoMse zraddhAnakA anumAna karA diyA jAtA hai, aisA mAnanepara zaMkAkArakI orase uThAyA gayA koI doSa nahIM AtA hai / koI isa prakAra vivAda karate haiM ki samyagjJAna guNa hI nizcayase samyagdarzana guNa hai / zraddhAna karanA jJAnarUpa hI paDatA hai, samyagjJAnase atirikta samyagdarzana koI svataMtraguNa nahIM hai / una vivAdiyoMke prati jJAna guNase bhinnatA karake samyagdarzanako prazama Adika vizeSaphaloMse prakAzita karA diyA jAtA hai / arthAt atIndriya mAne gaye rUpa, cetanA, dahanazakti, Adi guNoMkA jaise nIlA, pIlA, ghaTajJAna, paTadarzana, IMdhana dAha Adi phalasvarUpa kriyAoMse anumAna kara liyA jAtA hai athavA sanmukha hI khaDe hue peDameM bela, jhADIke vivAdako dUra karaneke lie ziMzapApana svabhAva hetuse vRkSapanakA anumAna karA diyA jAtA hai, vaise hI pazama Adi phaloMse svataMtra samyagdarzana guNakA anumAna kara liyA jAtA hai / samyagdRSTi jIvake viziSTa prazama Adi kArya avazya hote haiN| . jJAnakAryatvAtteSAM na tatprakAzakatvamiti cenna, ajJAnanivRttiphalatvAt jJAnasya / sAkSAdajJAnanivRttiAnasya phalaM, paramparayA prazamAdayo hAnAdibuddhivaditi cet, tarhi hAnAdi buddhivadeva jJAnAduttarakAlaM prazamAdayo'nubhUyeran , na caivaM jJAnasamakAlaM prazamAdyanubhavanAt / / yadi koI yoM kahe ki ve prazama Adi kriyAvizeSa to samyagjJAnake kArya haiM / ataH ve samyagjJAnake hI jJApaka hoMge, usa samyagdarzanakA prakAzana nahIM kara sakeMge, so yaha kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki jJAnakA avyavahita phala ajJAnakI nivRtti karanA hai, prazama Adi nahIM / eka guNake
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAcantAmANa sAkSAt phala do cAra nahIM huA karate haiM, kintu eka hI phala hotA hai| tabhI to bhinna bhinna kAryoko bhinna bhinna kAraNoMse utpanna honekA niyama hai / yadi phira koI yaha kahe ki jJAnakA avyavahita phala to ajJAnakI nivRtti honA hai / kintu jJAnake paramparAse phala prazama, saMvega, anukampA aura AstikyabhAva honA hai, jaise ki jJAnake paramparAse phala heyapadArthameM tyAgabudhdi karanA Adi aura upAdeyakA grahaNa karanA, tathA upekSaNIya tattvakI upekSA karanA hai| yoM eka karaNake paramparAse aneka bhI phala hosakate haiM, aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki taba to jJAnake ThIka uttara kAlameM tyAga-budi, grahaNa-budhdi, aura upekSAbudhdike samAna hI prazama Adika bhI anubhavameM Ane cAhiye, kintu aisA hotA huA nahIM dekhA jAtA hai / hAM ! isake viparIta jJAnake samAna kAlameM hI prazama Adi guNoMkA anubhava hotA hai| jo jisakA paramparAse honevAlA phala hai vaha usake kucha samaya pIche hotA huA jAnA jAsakatA hai / usI kSaNameM nahIM / ataH jJAnake phala prazama Adika nahIM hosakate haiM / kintu samyagdarzanake phala haiN| pUrvajJAnaphalatvAta prazamAdeH sAMpratikajJAnasamakAlatayAnubhavanamiti cet, sahi pUrvajJAnasamakAlavartino'pi prazamAdestatpUrvajJAnaphalatvena bhavitavyamityanAditvaprasaktiravitathA jJAnasya / yahAM koI punaH kahate haiM ki vartamAnajJAnake samakAlameM jo prazama Adika anubhUta ho rahe haiM ve usase pahile samayoMmeM utpanna ho cuke jJAnoMke phala haiM, jaise ki vartamAnakAlameM hama kisI nUtana vastuko jAna rahe haiM, usa samaya hamArI heya aura upAdeya buddhi bhI ho rahI hai aura choDanA, grahaNa karanA, phala bhI ho rahA hai| ye saba vartamAnajJAnake phala nahIM hai / kintu pahile ho cuke jJAnoMke phala haiM / pahilI bhogI huyI khAdya, peya, sAmagrIse AjakA zarIra banA hai| AjakI sAmagrIse kalakA banegA / evaM pUrvake vyApArika lAbhase aba vyApAra karate haiM, isakA phala punaH prApta hogaa| tathA kalake bhojya, peya, se AjakI lAra aura pittAgni bana gyii| isa lAra aura pittAgnike balapara Aja khAveMge / yaha dhArA Age bhI calatI rhegii| taise hI pahile jJAnoMke phalasvarUpa prazama AdikoMkA vartamAnajJAnake samakAlavRttipane karake anubhava ho jAtA hai / AcArya samajhAte haiM ki aisA kahoge to pUrvajJAnake samAnakAlameM honevAle bhI prazama AdikoMko usase bhI pahile kAlake jJAnoMkA phalapanA honA cAhiye / isa prakAra samyagjJAnako anAdipanekA prasaMga hotA hai| bhAvArtha-samyagdarzanake samayameM jIvoMke prazama Adika guNa avazya hote haiN| yadi ve prazama Adika guNa samyagjJAnake paramparAse honevAle phala mAne jAveMge to samyagdarzana guNake pahile bhI samyagjJAnakA honAH mAnanA paDegA / usa samyagjJAnake samaya bhI samyagdarzana guNa avazya hogaa| kyoMki samyagdarzanake 'vinA samyagjJAna hotA nahIM, taba to usa samyagdarzanake bhI samayameM prazama Adika avazya hoMge / unako bhI Apa samyagjJAnakA paramparAphala kaheMge / isa prakAra phira bhI usake pahile samyagjJAna guNakA sadbhAva mAnanA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH paDegA aura samyagjJAna hogA to samyagdarzana bhI avazya hogA, prazama Adika bhI avazya hoveMge, unako phira pahile samyagjJAnakA dUravartI phala mAnA jAvegA / isa prakAra kahIM para bhI sthiti na ho sakane ke kAraNa avitatha jJAna yAnI samyagjJAnako anAdipanA AjAvegA jo ki iSTa nahIM hai / 41 samyagdarzanasamasamayamanubhUyamAnatvAt prazamAdestatphalatvamapi mAbhUt iti cenna, tasya tadabhinnaphalatvopagamAttatsama samayavRttitvAvirodhAt, tato darzanakAryatvAddarzanasya jJApakAH prazamAdayaH sahacarakAryatvAttu jJAnasyetyanavadyam / yahAM koI kaTAkSa karatA hai ki kAraNase uttarakAlameM phala huA karate haiM, Apa jaina ne prazama Adi cAroMko samyagdarzakA phala mAnA hai, jaba ki samyagdarzanake samAna kAlameM prazama AdikoMkA anubhava ho rahA hai / aisI dazAmeM samyagdarzanake bhI phala na ho sakeMge / bhAvArtha:- samyagjJAnako anAdipaneke prasaGgake samAna Apake samyagdarzanako bhI anAdipanekA prasaMga Aye vinA na rahegA, kyoMki samyagdarzanake samAnakAlavAle prazama AdikoMko usake pUrva samayavartI samyagdarzanakA phala mAnoge / kiMtu pUrva samyagdarzanake samayameM bhI prazama Adika hoveMge unako usase bhI pahile samaya meM hue samyagdarzanakA phala mAnoge / isa prakAra anAdipanekI dhArA baDha jAvegI / AcArya zikSA dete haiM ki yaha kahanA to samucita nahIM hai / kyoM ki hamane una prazama AdikoMko usa samyagdarzanakA abhinna phala honA svIkAra kiyA hai / jo abhinna phala hote haiM ve kAraNake samAna samayameM bhI vartate haiM, koI virodha nahIM hai, jaise ki ajJAnakI nivRtti jJAnake samakAlameM hotI hai / aisA nahIM hai ki jJAna utpanna ho jAve aura usa samaya ajJAna bhI baiThA rahe / dIpaka ke prajvalita hote hI usakA phala andherekA nAza usI kSaNa ho jAtA hai / taise hI samyagdarzanake samayameM usake abhinna phala mAne gaye prazama AdikoMkA bhI tatkSaNa meM anubhava ho jAtA hai, ataH samyagdarzana ke anAdipanekA prasaMga dUra ho jAtA hai / tisa kAraNase abataka siddha huA ki darzanake kArya ho jAnese prazama Adika hetu to sarAga samyagdarzanake jJApaka haiM aura samyagjJAnarUpa sAdhya ke sAtha rahane - vAle samyagdarzana guNake kArya ho jAnese to ve prazama Adika samyagjJAnake bhI jJApaka hetu ho jAte haiM / samyagdarzanako sAdhya banAnepara prazama Adi kAryahetu haiM aura samyagjJAnako sAdhya banAnepara to ve sahacarakArya hetu haiM / samyagjJAnakA sAthI samyagdarzanaguNa nyArA hai / dasa kAraNoM ke kArya eka samayameM dasa horahe haiM / pratyekakA viveka karanA parIkSakoMko sulabha hai / isa prakAra prazama Adika samyagadarzanake anumAna karanemeM koI doSa nahIM hai / prazama Adika hetu samyagdarzanake sAtha . avinAbhAva rakhate hue nirdoSa haiM / paratra prazamAdayaH saMdigdhAsiddhatvAnna saddarzanasya gamakA iti cenna, kAyavAgvyavahA raSizeSemvasteSAM tatra sadbhAvanirNayasyoktatvAt teSAM tadvyabhicArAnna tatsadbhAvanirNayahetutvamiti cenna, suparIkSitAnAmavyabhicArAt, suparIkSitaM hi kArya kAraNaM gamayati nAnyathA / 6
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . tattvAryazlokavArtike amanho koI paNDita doSa uThAtA hai ki Apa jainoMne dUsarI AtmAoMmeM bhI prazama Adikase sarAga samyagdarzanakA anumAna karAnA batAyA hai, isapara hamArA yaha kahanA hai ki apanI AtmAmeM to prazama, saMvega, AdikakA bhale prakAra nirNaya hojAtA hai, kintu dUsaroMmeM prazama, saMvegakA nirNaya nahIM hopAtA hai,| mAtA pitA aura gurujana krodha avasthA meM bhI prazAnta bane rahate haiM / kAThI puruSa dikhAU zAntiko dhAraNa karatA huA bhI cittameM azAnta hai| bharatacakravartI bhogoMko bhogate hue bhI vairAgI the / aneka mohI jIvoMko smazAnameM thoDI derake liye vairAgya hojAtA hai Adi saMdehaka vyavahAroMke dekhanese dUsarI AtmAoMmeM prazama Adike sadbhAvakA saMdeha hojAtA hai / ataH saMdigdhAsiddha hojAneke kAraNa prazama Adika guNa dUsarI AtmAoMmeM samyagdarzanake jJApakahetu nahIM ho sakate haiN| AcArya uttara dete haiM ki isa prakArakA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki aneka sUdama atIndriya padArthokA nirNaya karaneke liye upAya haiM / yoM to sthUla buddhise dhuAM, bhApa aura gagana-dhUlike bhedako nahIM samajhanevAlA puruSa agniko siddha karanemeM dhUma hetuko bhI saMdigdhAsiddha kara devegA, hAM ! vicAra kiye gaye zarIra-ceSTA aura vacanavyavahAra, aura mukhAkRti, dayA karanA, saMyama pAlanA, Adi avinAbhAvI vizeSoMse una prazama AdikoMke vidyamAna rahanekA dUsarI AtmAoMmeM nirNaya hojAtA hai, aisA hama pahile kaha cuke haiM / yadi Apa yoM kaheM ki una kAyaceSTA AdikoMkA una prazama, saMvega Adikase avinAbhAva na hokara vyabhicAra yAnI vipakSameM vRttipanA dekhA jAtA hai, vizeSa zAntapuruSa bhI bapha-bhaktoMke sadRza pratIta hojAte haiM / adharma pravRttiko rokaneke liye dharmake AvezameM Akara zAntapuruSa bhI krodhI hojAte haiM, ataH dUsaroMmeM una prazama AdikoMkI sattAkA nirNaya karAnevAlA koI baDhiyA hetu nahIM hai / vyabhicArI hetuse sAdhyakI siddhi nahIM hotI hai / granthakAra kahate haiM ki aisA to nahIM kahanA cAhiye, kyoMka acchI taraha parIkSA karaliye gaye kAyaceSTA AdikoMkA kahIM bhI kabhI vyabhicAra nahIM hotA hai / zaMkAkAra jo yaha kaharahe haiM ki zAnta bhI jIva krodhI sadRza dIkhate haiM, rAgI puruSa bhI antaraGgameM virakta haiM, Uparase bakabhakta bhI aneka dekhejAte haiM, isase hI jAnA jAtA hai ki zaGkAkArake pAsa prazama Adikake nirNaya karanekA upAya avazya hai| tabhI to unhoMne jJAtakara ukta bAtoMko kahA hai / kahIM nirNaya kiye binA dUsare sthalapara saMzaya karanA nahIM hosakatA hai / ataH nizcaya kara bhale prakAra parIkSA karaliyA gayA kAryahetu apane kAraNarUpa sAdhyako jJApaka hokara samajhA detA hai / anyathA yAnI vinA parIkSA kiyA huA kArya apane kAraNa rUpa sAdhyakA jJApaka nahIM mAnA gayA hai| yadi punaratIndriyatvAt paramaprazamAdInAM tadbhAve kAyAdivyavahAravizeSasadbhAvo'sakyo nizcetumiti matiH, tadA tadabhAve tadbhAva iti kayaM nizcIyate / - yadi phira Apa AkSepakAra yoM kaheM ki dUsare AtmAoMke prazama Adi guNa atIndriya haiM, kisI indriyase unakA jJAna hotA nahIM hai, ataH una guNoMke honepara avinAbhAva rUpase honevAle
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 43 'kAyaceSTA, kvanavyAhAra, mukhAkRti, inakI vizeSatAoMke vidyamAna rahanekA bhI nirNaya nahIM kiyA 'jA sakatA hai, arthAt aisI koI vizeSaceSTA yA vizeSa vacananirNIta nahIM kiyA jA sakatA hai, jo ki prazAMta aura saMvegI jIvoMke hI pAye jAveM / nRtyazAlAmeM aneka pAtra nAnA DhaMgoM ke rUpaka - dikhalAte haiM aura darzakoMko ve abhinaya satyArtha mukhyarAjA AdikoMke sadRza pratIta bhI hote haiM / ! kiMtu vicAranepara ve saba dRzya dikhAU hI haiN| ataH veza, Asana, bahiraMgazarIra, vacanakI pravRtti aura . vyApAroMse anya jIvoMmeM pAye jArahe saMvega, Astikya, zAMti, aura dayAbhAvoMkA nirNaya karanA azakya hai / ApakA aisA mantavya honepara taba to hama jaina Apase yaha pUMchate haiM ki una prazama Adi -guNoMke na honepara bhI vaha zarIra AdikA vaisA vizeSa vyavahAra vidyamAna rahatA hai, yaha bhI Apa kaise nirNIta kara lete haiM ? batAo / arthAt jo manuSya prazama AdikoMke honepara honevAle zarIra Adi ke vyavahArakA nizcaya nahIM kara sakatA hai, vaha prazama Adike na honepara una vyavahAroMkI sattAkA bhI nirNaya nahIM kara sakatA hai, to phira vyabhicAra denA kaisA ? | yAnI jaba tumako una vizeSatAoMkA jJAna hI nahIM hai taba prazama AdikoMke na honepara bhI viziSTa kAyaceSTAkA ho jAnA rUpa vyabhicAra doSa bhI nahIM uThA sakoge / tata eva saMzayo'stviti cenna, tasya kacitkadAcinnirNayamantareNAnupapatteH sthANupurupasaMzayavat / svasaMtAne nirNayo'stIti cet, tarhi yAdRzAH prazamAdiSu satsu kAyAdivyavahAravizeSAH svasminnirNItAstAdRzAH paratrApi teSu satsveveti nirNIyatAm / yAdRzAstu teSvasatsu pratItAstAdRzAH tadabhAvasya gamakAH kathaM na syuH 1 saMzayita svabhAvAstu tatsaMzayahetava iti yuktaM vaktum / kyoMki jaba hama logoM ke pAsa zarIrakI ceSTA, vacana bolanA AkSepakAra kahatA hai ki isa hI kAraNase saMzaya ho jAo, dUsaroMke prazama Adiko jAnane ke lie koI nirNIta upAya nahIM hai / Adi prazama Adike honepara bhI aura na honepara bhI ekase hote hue dekhe jAte haiM / ataH " ekAMtanirNayAdvaraM saMzayaH " isa nIti ke anusAra saMzaya hI banA rhe| AcArya samajhAte haiM ki isa -prakArakA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki kisI sthAnapara kisI kAlameM una dharmokA nizcaya kiye vinA usa AkSepakako saMzaya ho jAnA bhI nahIM banatA hai / jaise ki ThUMTha aura puruSakA saMzaya usI jIvako hogA jisane ki pahile kabhI kahIMpara ThUMTha aura puruSakA nirNaya kara liyA hogA / yadi Apa bauddha yoM kaheM ki hamane santAnasvarUpa apanI AtmAmeM una prazamAdikoMke sAtha honevAle zarIraceSTA AdikoMkA nirNaya kara liyA hai, una dharmoke sadbhAva aura asadbhAvakA dUsarI AtmAoM meM saMzaya kara lete haiM, aisA kahanepara to hama syAdvAda siddhAntiyoMko yahI kahanA paDegA ki jaise jaise kAyavyavahAra, vacanavyavahAra, ceSTA Adi vizeSa ye prazama Adi guNoMke vidyamAna honepara apanI AtmAmeM nirNIta kiye gaye haiM tina hI vyavahAravizeSoMke sadRza dUsarI zarIraceSTA AdikI vizeSatAyeM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 tattvArthazlokavArtike anya AtmAoMmeM bhI una prazama AdikoMke hote sante hI ho rahI haiM, isa bAtakA bhI nirNaya kara lo| aura jaisI zarIravyavahAra AdikI vizeSatAyeM to apanI AtmAmeM una prazama AdikoMke na honepara pramANoM dvArA jAna lI gayI haiM taisI hI vizeSatAyeM dUsarI AtmAoMmeM bhI dekhI jAveMgI to ve una prazama AdikoMke abhAvakI samajhAnevAlIM kyoM na ho jAveMgI ? / tathA jo zarIrake vyavahAroMkI yA vacanoMkI vizeSatAyeM saMzaya par3e hue svabhAvoMse yukta haiM yAnI prazAnta yA krodhI donoM prakArake jIvoMmeM pAyI jAtI haiM, ve to prazama Adike saMzayajJAna karAnekA kAraNa ho jAveMgI / saMdigdhavizeSatAoMse prazama AdikoMkA nirNIta jJAna na ho pAyegA / sarva hI samyagdRSTioMko avazya jAna lo, yaha koI anivArya kArya nahIM hai / isa prakAra yuktiyoMse hama kaha sakate haiM / bhAvArthaprazama AdikoMke bhAva aura abhAvako nirNaya karanekA upAya tathA saMzayakA upAya vidyamAna hai / nanvevaM yathA sarAgeSu tattvArthazraddhAnaM prazamAdibhiranumIyate tathA vItarAgeSvapi tacaiH kiM nAnumIyate ? iti cenna, tasya svasminnAtmavizuddhi mAtratvAt sakalamohAbhAve samAropAnavatArAt svasaMvedanAdeva nizcayopapatteranumeyatvAbhAvaH / paratra tu prazamAdInAM talliMgAnAM satAmapi nizcayopAyAnAM kAyAdivyavahAravizeSANAmapi tadupAyAnAmabhAvAt / yahAM phira zaMkA hai ki isa prakAra to jaise rAgasahita samyagdRSTi jIvoMmeM prazama Adi guNoMke * dvArA tattvArthoke zraddhAnakA anumAna kara liyA jAtA hai, taise hI vItarAgasamyagdRSTiyoM meM bhI vaha samayagdarzana una prazama AdikoMke dvArA kyoM nahIM anumita ho jAtA hai ? batAo / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra zaMkA karanA ThIka nahIM hai / kyoMki vaha vItarAgajIvoMkA tattvArtha-zraddhAna to apane kevala Atma-vizuddhirUpa hai / chadmastha jIvoMko AtmAkI vizuddhiyoMkA svasaMvedana pratyakSase hI nirNaya honA banatA hai / sampUrNa darzanamohanIya karmake abhAva ho jAnepara hI utpanna hue samyagdarzanarUpa vizuddhi meM koI saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya, aura ajJAnarUpa samAropoMkA avatAra nahIM hai / saMzaya Adi to mohake udaya honepara ho sakate the / mohake abhAvameM nahIM / ataH pratyakSa-gamya ho jAneke kAraNa hI vItarAga samyaktvameM anumAnase jAnAgayApana nahIM hai / vItarAgapuruSa apane vItarAgasamyaktvako svasaMvedanase jAna lete haiM / dUsarI AtmAoMmeM rahanevAle vItarAga samyagdarzana ko jAnanekA to hamAre pAsa koI upAya nahIM hai / dUsare vItarAga samyagdRSTiyoMmeM bhale hI usa samyagdarzana ke jJApaka liMga mAne gaye prazama Adika upAya vidyamAna haiM aura zarIra, vacana AdikI ceSTAyeM bhI vidyamAna haiM, kintu phira bhI ve vItarAga samyaktvako nirNaya karAnevAle upAya nahIM haiN| vizeSakara vItarAga samyaktvake hone para hI honevAlI una kAya, vacana AdikI ceSTAoM aura viziSTa prazama AdikoMke bhI jAnanekA upAya chadmastha jIvoMke pAsa nahIM hai, jo ki usa vItarAga samyaktvako jAnaneke upAya mAna liye gaye hai, jisase ki dRSTAntameM vyAptikA grahaNa hosake / ataH vItarAga samyaktvakA svayaMko
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 45 svasaMvedana pratyakSa hotA hai yA vaha kevalajJAnake dvArA jAnA jAtA hai / dUsareke vItarAga samyaktvaka anumAna nahIM ho sakatA hai / kathamidAnImapramattAdiSu sUkSma sAMpa yAnteSu saddarzanaM prazamAderanumAtuM zakyam ? nirNaya pAyAnAM kAyAdivyavahAravizeSANAmabhAvAdeva / na hi teSAM kazcidyApAro'sti vItarAgavat, vyApAre vA teSAmapramattatvAdivirodhAditi kazcit / so'pyabhihitAnabhijJaH, sarveSu sarAgeSu saddarzanaM prazamAdibhiranumIyata ityanabhidhAnAt / yathAsaMbhavaM sarAgeSu vIta - rAgeSu ca saddarzanasya tadnumeyatvamAtmavizuddhimAtratvaM cetyabhihitatvAt / yahAM koI kahatA hai ki to batAo ! isa samaya sAtaveMse Adi lekara dazaveM sUkSmasAM parAya paryanta guNasthAnoM meM samyagdarzanakA prazama Adikase kaise anumAna kiyA jAsakatA hai ? sarAgasaMyamake samAna sarAgasamyagdarzana bhI dazave guNasthAnataka pAyA jAtA hai| sAtaveM sAtizaya apramattase lekara Uparake guNasthAnoMmeM dhyAna avasthA hojAtI hai| calanA, bolanA, mukhakI AkRti karanA, zarIra ceSTA karanA Adi vizeSa vyavahAroMkA vahAM sarvathA abhAva hI hai, jo ki usa samyaktvakA nirNaya karAneke upAya batalAye gaye haiM / apramatta Adi guNasthAnavartI jIvoMke zarIra AdikA bahiraGgakriyArUpa koI vyApAra nahIM hotA hai, jaise ki gyArahaveM, bArahaveM guNasthAnavAle vItarAga jIvoMke koI zarIkA vyApAra nahIM hotA hai / yadi apramatta Adi meM bhI zarIra yA vacanakA vyApAra mAnoge to unako apramattapanese Adi lekara sUkSmasAMparAyapane paryantakA virodha ho jAvegA ! isa kAraNa zarIraceSTA Adike na honese vahAM prazama AdikoMkA anumAna nahIM ho sakegA, aura prazama AdikoMkA 'anumAna kiye vinA apramatta Adi jIvoMmeM samyagdarzanakA anumAna nahIM kiyA jAsakatA hai / yahAM - taka koI kaharahA hai / AcArya kahate haiM ki vaha bhI hamAre kahe hue abhiprAyako ThIka nahIM samajhatA hai / kyoMki sampUrNa sarAgasamyagdRSTi jIvoMmeM samyagdarzanakA prazama Adi hetuoMke dvArA anumAna kara hI liyA jAtA hai, aisA niyama hamane nahIM kahA hai, jaise ki dhUma hetuse sabhI agniyAM nahIM jI jAtI haiM / kintu jahAM jaisA samyagdarzanake jAnane kA upAya sambhava hai, una sarAga jIvoMmeM aura vItarAga puruSoMmeM samyagdarzanakA una prazama AdikoMse anumeyapanA aura kevala Atma-vizuddhi rUpapanA hai, aisA hamane kahA hai / 1 tata eva sayogakevalino vAgvyahAra vizeSadarzanAt sUkSmAdyarthavijJAnAnumAnaM na virudhyate / isa hI kAraNase yAnI yathAsambhavakA anumAna honA mAnanepara AThaveM, nauveM guNasthAnake samyaktvA jJAna nahIM ho pAtA hai, kintu terahaveM guNasthAnake kevalajJAnakA anumAna ho jAtA hai / pUrNajJAnakA avinAbhAvI jJApakahetu honese hI sayogakevalI bhagavAn ke vizeSa vacanavyavahAra dekhanese sUkSma, antarita, dUrArtha Adi aura zeSa rathUla arthokA vijJAna hai, aisA anumAna karanA bhI viruddha nahIM paDatA hai / arthAt sarvabhASAmaya ardhamAgadhI bhASA yA sarvajIvoMko kalyANa karAnevAle dvAdazAMga jJAnako kahanevAle viziSTa vacanoMke dvArA bhagavAnkI sarvajJatAkA anumAna kara liyA jAtA hai /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 tattvArtha zlokavArtike pradhAnasya vivarto'yaM zraddhAnAkhya itItare / tadasatpuMsi samyaktvabhAvAsaMgAttato pare // 13 // tattvoMkA zraddhAna karanA nAmakA yaha bhAva sattva guNa, rajoguNa aura tamo guNa ina tIna guNoMkI sAmyaavasthArUpa prakRtikA pariNAma hai, isa prakAra anya sAMkhyamatI kaha rahe haiN| so unakA kahanA prazesanIya nahIM hai| kyoMki aisA mAnanepara usa prakRtise sarvathA bhinna mAne gaye AtmAmeM samyaktvakA sadbhAva nahIM ho sakatA hai, arthAt AtmAmeM samyaktvake abhAvakA prasaMga ho jaavegaa| prakRtikA banA huA zraddhAna usase sarvathA bhinna ho rahe AtmAmeM samyagdarzana guNako vyavasthApita nahIM kara sakatA hai / na hi pradhAnasya pariNAmaH zraddhAnaM tato'parasmin puruSe samyaktvamiti yuktaM lakSyalakSaNayorbhinnAzrayatvavirodhAdagnyuSNatvavat / samyagdarzanakA lakSaNa tattvArthIkA zraddhAna karanA hai / yahAMpara zraddhAnako niyamase pradhAnakA pariNAma mAnA jAve aura usa pradhAna ( prakRti ) se sarvathA bhinna kahe gaye dUsare tattva AtmAmeM samayadarzana guNa mAnA jaave| isa prakArakA kahanA yuktiyoMse sahita nahIM hai| kyoMki lakSyavacana aura lakSaNavacanoMke vAcyArthIkA sAmAnAdhikaraNya hotA hai / jaise ki cetana aura AtmAkA / tabhI to nyAyadI - pikAmeM naiyAyikake dvArA lakSaNake lakSaNameM asAdhAraNadharmake vacanakA Agraha karanepara graMthakArane sAmAnAdhikaraNyake na honekA prasaMga diyA hai / lakSya to kahanA hI hai, uddezya dalameM yadi lakSaNa dharma bhI kahanA Avazyaka paDa gayA to lakSya aura lakSaNakA zabda sAmAnAdhikaraNya nahIM bana pAyagA / naiyAyika kahate haiM ki asAdhAraNadharmako bolo, taba lakSaNa hogA / AtmAkA dharma jJAna hai aura agnikA uSNatA hai / yadi jJAna kaheMge to " jJAnaM AtmA " kahanA paDegA, taba to jJAna rahatA hai AtmAmeM, aura AtmA zarIrameM rahatA hai, yaha lakSya aura lakSaNa meM vyadhikaraNa doSa huaa| jainoMke sadRza kathaJcit abhedako naiyAyika mAnate nahIM haiM / yadi jJAnavAn AtmA kahate haiM to zadbakA yA arthakA sAmAnAdhikaraNya bana gayA, kiMtu asAdhAraNa dharmakA kathana na ho sakA, jJAnavAn to dharmI hai dharma nhiiN| ataH asAdhAraNa dharmako lakSaNa bhaleM hI kaho, kiMtu dharmako bulavAnekA Agraha na kro| aise hI agnikI uSNatApara bhI lagA lenA / yoM lakSyadharmI vacanakA lakSaNadharma kathanake sAtha * samAnAdhi karaNapanA nahIM bananese naiyAyikake yahAM asambhava doSa AtA hai / lakSaNako kahanekA Agraha DhIlA bhI karadiyA jAya, to bhI daNDAdi lakSaNoMmeM avyApti aura lakSaNAbhAsa mAne gaye avyAptameM ativyApti A jAyegA | hAM ! anekAMta matameM to abhedadRSTise agni aura uSNatAkA eka hI adhikaraNa ho jAtA hai, anya matoMke anusAra mAnA gayA lakSya kahIMpara rahe aura lakSaNa kahIM anyatra rahe, isa prakAra lakSya aura lakSaNake bhinna bhinna adhikaraNa honekA virodha hai, jaise ki jahA~ hI agnipanA, vahIM uSNapanA hai / tabhI to ani uSNa hai aisI samAnAdhikaraNatA honepara lakSyalakSaNabhAva bana jAtA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH paiph 1 zraddhAnako prakRtikI paryAya kahanA aura samyagdarzanako AtmAkA guNa kahane meM vaiyadhikaraNya doSa hai / yahAM to vahI kiMvadantI caritArtha hotI hai ki " bAbA soveM jA gharameM aura pAMva pasAre bA ghara meM " / isaliye zraddhAnako AtmAkA hI guNa mAnanA cAhiye, prakRtikA nahIM / pradhAnasyaiva samyaktvAccaitanyaM samyagiSyate / budhyadhyavasitArthasya puMsA saMcetanAdyadi // 14 // tadAhaMkArasamyaktvAt buddheH samyaktvamastu te / ahaMkArAspadArthasya tathApyadhyavasAnataH // 15 // manaH samyaktvataH samyagahaMkArastathA na kim | manaHsaMkalpitArtheSu tatpravRttiprakalpanAt // 16 // tathaivendriyasamyaktvAnmanaH samyagupeyatAm / indriyAlocitArtheSu manaHsaMkalpanodayAt // 17 // indriyANi ca samyaJci bhavantu paratastava / svAbhivyaJjakasamyaktvAdibhiH samyaktvataH kimu // 18 // arthasvavyaJjakAdhInaM mukhyaM samyaktvamiSyate / indriyAdiSu tadvatsyAt puMsi tatparamArthataH // 19 // yahAM kapila matAnuyAyI kahate haiM ki AtmAke vAstavika svarUpa zuddha caitanya meM samIcInapanA aura mithyApanA kucha nahIM hai, kintu saMsAra avasthAmeM AtmAke sAtha prakRtikA saMsarga lagarahA hai, ataH prakRtike hI samIcInapanese caitanya bhI samIcIna mAnaliyA jAtA hai / jaise ki DaMka kI camakase ratnameM camaka AjAtI mAnI gayI hai / buddhike dharmokA AtmAmeM upacAra karanekA nimitta yaha hai ki buddhi karake samIcIna rUpase nizcita karaliye gaye arthakA AtmAke dvArA samIcIna cetana ( anubhava ) hotA hai / isa kAraNa prakRtirUpa buddhikI ora se aupAdhika bhAva AtmAmeM AjAte haiM arthAt vaidhikaraNya doSa nivAraNake liye zraddhAnake samAna samyaktvako bhI hama pradhAnakA pariNAma mAnate haiN| AcArya samajhAte haiM ki yadi sAMkhya isa prakAra kaheMge usapara hama ApAdana karate haiM ki taba to tumhAre matameM buddhikA bhI samIcInapanA usakI gAMThakA na mAnA jAve, Apake matAnusAra mAnA gayA buddhike pariNAma ahaMkArakI samIcInatAse mahattattvarUpa buddhiko samIcInapanA prApta hojaavegaa| kyoMki jaise budhdise samIcIna nirNIta kiye hue arthakI saMcetanA kahane se puruSake caitanyako samyaktva prApta
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 tattvArthazlokavArtike , hogayA thA, taise hI ahaMkArake viSayabhUta arthoMko bhI budhdike dvArA nirNIta hojAneke kAraNa budhdiko bhI samIcInatA prApta hojAvegI / budhdimeM gAMThakI samIcInatA.na mAnI jAya / bhAvArtha---maiM kartA hUM, maiM vidvAn hUM, maiM sukhI hUM, ityAdi ahaGkArameM samIcIna rUpase ArUDha hue arthokA budhdike dvArA nirNaya huA hai, putrane apanI sampatti mAtAko soMpadI aura mAtAne bhoktA puruSako dedii| tathA isI prakAra ahaMkArake pariNAmasvarUpa manakI samIcInatAse hI ahaMkArakA bhI samIcInapanA aupAdhika bhAva kyoM na mAnaliyA jAve, ahaMkArakI gAMThakA samIcInapanA na hove / kyoMki manake dvArA saMkalpa kiye gaye sthAnabhUta arthoMmeM hI usa ahaMkArakI pravRtti honekI sAMkhyoMne baDhiyAM kalpanA kI hai| bhojana karaneke liye maiM mitrake gharapara jAUMgA, vahAM dahI hogA yA guDa milegA athavA modaka Adi bane hoMge, isa prakArakA manake dvArA saGkalpa honepara hI maiM unako jAnUMgA, maiM khAUMgA, aise ahaMkArabhAva utpanna huA karate haiM tathA aura bhI suniye ki manameM bhI apane gharakA samIcInapanA na mAno, kintu manase adhiSThita mAnI gayI pAMca jJAnendriyoMkI samIcInatAse manameM aupAdhika samIcInatAko svIkAra kara lo, kyoMki jJAnendriyoMse samIcIna AlocanA kiye gaye padArthomeM hI manake dvArA saMkalpa honA utpanna hotA hai / taise hI indriyoMke bhI svayaM apanA gAMThakA samIcInapanA mata mAno / tumhAre matake anusAra indriyoMko bhI samIcInapanA dUsare padArthose AyA huA kyoM na mAna liyA jAve ? kyoMki hama kaha deMge ki apane pragaTa karanevAle kAraNoMkI samIcInatA, nirmalatA, indriyavRtti, adRSTa, Adike dvArA indriyoMmeM bhI samIcInatA bAharase aupAdhika A gayI hai / aisA hI kyoM na mAnA jAve ? kyoMki indriyoMke pragaTa karanevAle arthokI apanI mukhya samIcInatA Adise hI indriyoMmeM samIcInatA A jaavegii| Apa sAMkhyoMne to yaha mArga pakar3a liyA hai ki jabataka RNa lenese kArya cale taba lau gharakA paisA kauna vyaya kare / apaneko daridra hI pukAranA acchA hai| isa prakAra Apake dvArA mAnI huyI tattva-mAlAmeM samIcInatAkA nirNaya karAnevAlA koI upAya na rahA / yadi Apa indriya Adi yAnI mana, ahaMkAra, budi aura pradhAna, inameM apane vyaJjaka arthose samIcInatAko na lAkara apanI apanI gAMThakI svAdhIna mukhya samIcInatAko mAnoge, athavA pUrva pUrvake prakRta tattvoMmeM uttaravartI vikRta tattvoMse samIcInapaneko na lAkara svayaM apanA hI gharakA samyakpanA mAnoge to una hI prakRti, mahattattva, ahaGkAra, mana, jJAnendriyAM aura arthoke samAna AtmAmeM bhI vAstavikarUpase gAMThakA vaha samIcInapanA mAnA jAve / ataH sidhda huA ki AtmAkA samyaktva guNa svayaM nijakA hai| jaDa prakRtikI orase AyA huA nahIM hai| evaM pradhAnasamyaktvAccaitanyasamyaktve'bhyupagamyamAne'tiprasaJjanamuktam / tattvatastu___ isa prakAra sAMkhyoMke vicArAnusAra pradhAnake samIcInapanese Atma-saMbaMdhI caitanyako samIcInapanA svIkAra karanepara atiprasaMga doSa AvegA / aisA hama jaina vidvAn sAMkhyoMke prati ApAdana karanA kaha cuke haiM / vAstavika rUpase dekhA jAve taba to yaha bAta hai ki
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 49 na ca pradhAnadharmatvaM zraddhAnasya cidaatmnH| - caitanyasyaiva saMsidhyedanyathA syaadvipryyH|| 20 // caitanya Atmaka ( svarUpa ) zraddhAnako prakRtikA pariNAmapanA siddha nahIM hotA hai / kiMtu cetanasvarUpa AtmAkA hI pariNAma zraddhAna hai, yaha bAta bhale prakAra siddha ho jAtI hai / svasaMvedanapratyakSase zraddhAna karaneko cetanapanA siddha ho rahA hai / yadi aisA na mAnakara dUsare prakAroMseM pramANaviruddha bAtoMko mAnoge to viparyaya bhI kyoM na ho jAve / arthAt prakRtikA pariNAma caitanya ho jAvo aura AtmAkA pariNAma jJAna ho jAvo / ataH " vinigamanAviraha " ho jAneke kAraNa ApakA mantavya siddha nahIM hogA, kiMtu zraddhAnako cetana AtmAkA hI svabhAva kahanA pramANa-siddha ho cukA hai| AtmAkA caitanya guNa pragaTa hai, sAkAra hai, vaha saMpUrNa guNoMmeM anvitarUpase rahatA hai| ataH zraddhAna guNapara bhI caitanyakA lepa ( cAzanI ) caDhA huA hai / AtmAke abhinna saMpUrNa guNoMkA eka dUsaremeM pratiphalana ho jAtA hai arthAt pararaparameM vAiMnA baTa jAnA hai / astitva guNase dravyatva guNakA sadbhAva hai aura dravyatvaguNa anusAra astitva guNakA bhI pratikSaNa dravaNa hotA rahatA hai| cidAtmakatvamasiddhaM zraddhAnasyeti cenna, tasya svasaMvedanataH prasiddharjJAnavat, sAdhitaM jJAnAdInAM cetanAtmakatvaM purastAt / zraddhAnako caitanya svarUpapanA asiddha hai, isa prakAra kApiloMkA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoM ki usa zraddhAnako svasaMvedana pratyakSase cetanAtmakapanekI prasidhdi ho rahI hai, jaise ki jJAna cetanasvarUpa hai / AtmAke jJAna, zraddhana, darzana, AdikA cetanasvarUpapanA hama pahile prakaraNameM prasidhda kara cuke haiM / AtmAke saMpUrNa guNoMmeM caitanyase anvitapanA pAyA jAtA hai / akhaNDa AtmAke guNoMkA parasparameM tadAtmaka eka rasa ho rahA hai / na zraddhatte pradhAnaM vA jaDatvAtkalazAdivat / pratatyiAzrayaNe tvAtmA zraddhAtAstu nirAkulam // 21 // athavA sAMkhya matakA nirAkaraNa karaneke lie AcArya mahArAja anumAna karate haiM ki satvarajastamoguNarUpa pradhAna to [ pakSa ] zraddhAna nahIM karatA hai [ sAdhyadala ] kyoMki vaha svabhAva se jaDa hai [ hetu ] jaise ki ghaTa, paTa Adika arthAt ghaTa bhIta Adika padArtha ajJAnasvarUpa jaDa honeke kAraNa jIva, ajIva Adika tattvoMkA zradhdAna nahIM karate haiM [anvaya dRSTAnta ] sAMkhyoMkA mAnA gayA pradhAna bhI acetana honeke kAraNa jaDa hai [ upanaya ] ataH vaha padArthokA zraddhAna nahIM kara sakatA hai ( nigamana ) yadi lokaprasidhda pratItiyoMkA avalamba loge, taba to jIvAtmA hI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike . zraddhAna karanevAlA siddha hogaa| ataH AkulatArahita hokara nirdoSarUpase zradhdAnako AtmAkA hI guNa mAnalo / yahAM vahAM vyartha bhaTakanese koI lAbha nhiiN| na hi zraddhAtAhamiti pratItiracetanasya pradhAnasya jAtacitsambhAvyate kalazAdivat / yatoyamAtmaiva zraddhAtA nirAkulaM na syAt / ___maiM zraddhAna karanevAlA hUM isa prakArakI pratIti honA acetana pradhAnake kabhI bhI sambhAvita nahIM hai / jaise ki ghaTa Adika jaDa padArthoke zraddhAna karanA nahIM sambhavatA hai, jisase ki yaha AtmA hI zraddhAna karanevAlA nindarUpase siddha na ho sake / bhAvArtha-AtmA hI zraddhAna karanevAlA hai, triguNAtmaka prakRti nahIM / bhrAnteyamAtmani pratItiriti cena, bAdhakAbhAvAt / nAtmadharmaH zraddhAnaM bhaGguratvAddhaTavadityapi na tadbAdhakaM jJAnena vyabhicAritvAt / na ca jJAnasyAnAtmadharmatvaM yuktamAtmadharmatvena prasAdhitattvAt / tataH sUktamAtmasvarUpaM darzanamoharahitaM tattvArthazraddhAnaM samyagdazanasya lakSaNamiti / AtmAmeM zraddhAna guNako siddha karAnevAlI yaha pUrvoktapratIti bhramarUpa hai, aisA to nahIM khnaa| kyoMki jisa buddhike uttarakAlameM bAdhaka pramANa utthita ho jAtA hai vaha bhrAMta mAnI jAtI hai / kiMtu AtmAmeM zradhdAnako siddha karanevAlI prItikA koI bAdhaka pramANa nahIM hai / bAdhakoMke asambhava honese pramANatAkI pratIti ho jAtI hai / yahAMpara sAMkhya apane matakI puSTi karaneke lie eka anumAna bolate haiM ki zraddhAna karanA (pakSa ) AtmAkA dharma nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki tattvoMkA zraddhAna karanA nAza honevAlA bhAva hai ( hetu ) jaise ki ghaTa utpanna hokara naSTa ho jAtA hai, ata AtmAkA svabhAva nahIM hai, taise hI kUTarathanitya mAne gaye AtmAkA svabhAva naSTa honevAlA zraddhAna nahIM ho sakatA hai / nitya vastu ke svabhAva bhI nitya hI hote haiM / yoM yaha sAMkhyoMkA anumAna bhI usa pratItikA bAdhaka nahIM hai, kyoMki anumAnameM diye gaye bhaGguratva hetukA jJAna karake vyabhicAra hotA hai arthAt vinAzIkapanA jJAnameM hai, vahAM AtmAkA dharma na honA rUpa sAdhya nahIM hai| kAraNa ki jJAna AtmAkA svAbhAvika dharma hai / yadi kApila yoM kaheM ki jJAna bhI AtmAse bhinna kahI gayI prakRtikA dharma hai| AtmAkA nahIM, so yaha kahanA yuktiyoMse zUnya hai, kyoMki jJAnako AtmAke dharmapanA svarUpakarake hama pahile bhale prakAra siddha kara cuke haiM / isa kAraNa hamane yaha bahuta acchA kahA thA ki darzana mohanIya karmake udayase rahita hue AtmAkA svabhAva, tattvArthIkA zradhdAna karanA hai aura vaha samyagdarzanakA lakSaNa hai / yahAMtaka isa prakaraNako samApta kara diyA hai /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 51 dvitIya sUtrakA sArAMza isa dvitIya sUtrakA saMkSepase vivaraNa yoM hai ki niruktise samyagdarzanako artha bhale prakAra dekhanA hotA thA, kintu vaha iSTa nahIM hai / ataH samyagdarzanake svatantra lakSaNako mUla sUtrakArane kaNThokta kahA, jisase ki tattvArthIkA zraddhAna karanA hI samyagdarzana hosakatA hai / yaugikase rUDhi aura rUDhise pAribhASika artha balavAn hotA hai| isa zraddhAnake hote hue hI bhagavAn arhanta devakA darzana karanA bhI mokSa-mArgameM upayogI hojAtA hai| anyathA nahIM / sabake artharUpa aura anartharUpapane ina do ekAntoMkA khaNDana karate hue tathA kAlpata arthake zraddhAnakA vAraNa karate hue artha padakI sArthakatA dikhalAyI hai / dhana prayojana, nivRtti Adika rUpa arthoke zraddhAna karanese samyagdarzana nahIM hopAtA hai, vAstavameM vicArA jAve to dhanarUpa, padArtha hai bhI nahIM, gau bhaiMsa Adi bhI dhana haiN| kintu sAdhukA dhana nimranthatA aura tapasyA hai / iSTa aniSTa vyavasthA kalpita hai| kalpita vyavahAroMse mAne gaye vastuke sadbhUta aMza usake eka deza haiN| kintu pUrNa vasturUpa tattvako jAnanepara jIva, pudgalakA bheda-vijJAna karanevAlA samyagdRSTi hotA hai akele artha aura akele tattvakA zraddhAna karanA samyagdarzana nahIM hai / jina vAstavika svabhAvoM karake padArtha vyavasthita horahA hai unhIM svabhAvoM karake zraddhAna kiye jAnepara vaha tattvArtha hai / ekAntavAdiyoMke dvArA mAnA gayA artha mithyA hai / samyak padake kahanese mUDhazraddhAna aura saMdigdha tathA viparIta zraddhAnoMkA vAraNa karadiyA hai / zraddhAna aura jJAnameM vizeSa antara hai| ye donoM svatantra guNa haiM / jJAna aura cAritrake mUlalakSaNa sUtroMkI AvazyakatA nahIM hai, nirukti, kAraNa, vidhAna, Adise hI unakA lakSaNa Tapaka paDatA hai / isake Age zraddhAnako vizvAsarUpa icchA mAnanevAloMkA khaNDana kiyA hai ki yoM to icchArahita nirgrantha muniyoM aura pUjya arhantoM tathA sidhdoMke samyagdarzanake abhAva hojAnese mokSakA bhI abhAva hojAvegA, yaha prasaGga iSTa nahIM hai / zradhdAnako AtmAkA dharma mAnanepara alpa, bahutva AdikI vyavasthA bana jAtI hai| sabhyagdarzana AtmAkA hI guNa hai| jIva aura karma ina donoM dravyoMkA eka guNa nahIM hosakatA hai tathA karmoke guNase karmokA nAza bhI nahIM hosakatA hai| jo jisakA guNa hotA hai vaha usakI rakSA hI karatA hai parAdhInatAko nhiiN| .. samyagdarzanake sarAga aura vItarAga do bheda haiM / sarAgasamyaktva cauthe guNasthAnase dasaveM guNasthAnataka aura vItarAga samyaktva sidhda avasthAtaka pAyA jAtA hai| sarAga samyavatvakA praz.ma Adi cAra guNoMse anumAna karaliyA jAtA hai / prazama Adi cAra guNa samyAdRSTiyoMke hI ho sakate haiM / zrI paJcAdhyAyoke anusAra abhavyoMmeM yA bhavyoMke bhI pahile, dUsare, tIsare guNasthAnoMmeM prazama
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 tattvArthazlokavArtike Adi guNoMko svIkAra karanA AcArya mahArAjako iSTa nahIM hai| isa sidhdAntako bahuta acche lakSaNoM karake zrIvidyAnanda AcAryane puSTa kiyA hai jisakA ki Ananda grantharAjake adhyayanase prApta hotA hai / samyagdarzanakA svasaMvedana pratyakSase pUrNatayA anubhava nahIM hopAtA hai| hAM, usake prazama Adi kAryokA anubhava hotA rahatA hai / samyagdRSTi jIvake prazama 'AdikaguNa avazya pAye jAveMge, donoMmeM samavyApti hai / paJcAdhyAyIkArake anusAra mAnI gayI viSamavyApti nahIM svIkAra kI gayI hai| prazama AdikoMke nirNayakA upAya bhI bhale prakAra batalA diyA hai / sarva hI sarAga samyagdarzanoMkA anumAna ho hI jAve yaha niyama nahIM hai, vatirAga samyagdarzanakA jJAna kara lenA to atIva dussAdhya hai| pratyakSadarzI usako jAnate haiN| zradhdAna jaDa padArthokA guNa nahIM hai| kintu jJAnake samAna cetanAtmaka honese AtmAkA svabhAva samyagdarzana hai / Atmadravya nitya hai, kintu usake sabhI pariNAma utpAda, vyaya, dhrauvyase yukta haiM / zradhdAna, sukha, jJAna, cAritra Adi ye saba AtmAke sahabhAvI aura kramabhAvI aMza haiM / kAlatrayavartI nitya guNoMko sahabhAvI aMza (paryAya ) kahate haiM aura UrdhvAza kalpanArUpa svabhAvoMko kramabhAvI aMza ( paryAya ) kahate haiN| ye donoM paryAyArthika nayake viSaya haiN| anantabhavasantAnadhvAMtanirnAzane paTuH / samyagdarzanabhAsvAnaH puniitaatprshmotkraiH|| aba samyagdarzanakI utpattike kAraNoMko kahanevAle sUtrakA avataraNa uThAte haiMna samyagdarzanaM nityaM nApi tannityahetukam / nAhetukamiti prAha dvidhA tajanmakAraNam // samyagdarzana nitya nahIM hai, kyoMki saMsArI jIvoMke kisI kisI vizeSa kAlameM utpanna hotA hai / aura usa samyagdarzanake utpanna karAnevAle kAraNa bhI nitya nahIM haiN| kyoMki kabhI kabhI honevAle kAlalabdhi, upazama Adi kAraNoMse samyagdarzana utpanna hotA hai tathA sabhyagdarzana guNa apane utpAdaka kAraNoMse rahita bhI nahIM hai| kyoMki jo sat hetuoMse rahita hotA hai, vaha anAdise anaMtataka rahanevAlA nitya ho jAtA hai, kiMtu saMsArI jIvoMke vizeSa samayameM samyagdarzana utpanna hotA huA dekhA jAtA hai / tinameM prathamopazama, dvitIyopazama aura kSAyopazamika samyagdarzana to utpanna hokara kucha kAlake pazcAt naSTa ho jAte haiM aura kSAyika samyaktva kevalajJAnI yA zrutakevalI munike nikaTa utpanna hokara anaMtakAlataka ThaharatA hai / ataH sampagdarzana hetuoMse rahita nahIM hai, kiMtu hetumAn hai| isa siddhAMtako puSTa karaneke lie hI sUtrakAra umAsvAmI mahArAja usa samyagdarzanakI utpattike kAraNoMko do prakArarUpase agrima sUtra dvArA acchItaraha spaSTa kahate haiM-suniye /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH. tannisargAdadhigamAdvA // 3 // vaha prasidhda samyagdarzana to paropadezake vinA anya abhyantara aura bahiraMga kAraNoMkA samudA yarUpa svabhAvase athavA zreSTha Agamake Azrita horahe paropadeza se utpanna hue adhigamarUpa jJAnase utpanna hotA hai| 53 utpadyata iti kriyAdhyAhArAnna nityaM samyagdarzanaM jJAyata iti / notpadyata iti kriyAdhyAhArAnnityaM taditi cet, dravyataH paryAyato vA 1 dravyatazcet sidhdasAdhyatA / paryAyatastu tasya nityatve satata saMvedanaprasaGgaH / mUlasUtrameM paJcamI vibhaktivAle do pada kahe gaye haiM, isa kAraNa utpanna ho jAtA hai aisa kriyAkA adhyAhAra karaliyA jAtA hai| jo pada sUtroMmeM nahIM hote haiM ve dUsare sUtroMse le liye jAte haiN| aura asti ( hai ), bhavati ( hotA hai ), utpadyate ( upajatA hai ) vartate ( varte hai ): Adi kriyAyeM kisI bhI Age pIcheke sUtroMmeM nahIM milatI haiM, una gamyamAna kriyAoMkA yogyatA aura tAtparya balase zAbdabodha karAneke liye adhyAhAra karaliyA jAtA hai / prakRta meM upayogI horahe zAbdabodhake liye gamyamAna kriyAoMkA aura padoMkA bAhira se Ayojana karalenA adhyAhAra kahalAtA hai / jaba ki samyagdarzanakI utpattimeM nisarga aura adhigama ye do kAraNa batalAye jArahe haiM, aisI dazAmeM samyagdarzanakA nityapanA nahIM jAnA jAsakatA hai / yahAM koI zaMkA karatA hai ki jaise Apane " utpadyate " kriyAkA adhyAhAra kiyA hai, usIke samAna yadi " notpadyate " yAnI samyagdarzana nisarga aura adhigama ina donoM kAraNoMse utpanna nahIM hotA hai, hamAre dvArA aisI kriyAkA adhyAhAra karanepara to vaha samyagdarzana nitya ho jAvegA / ApakI " utpadyate " kriyAkA adhyAhAra to kiyA jAve, aura hamArI " notpadyate " kriyAkA adhyAhAra na kiyA jAve, isakA niyAmaka Apa jainoMke pAsa kucha nahIM hai| aisA kaTAkSa karanepara to samyagdarzanako nitya mAnanevAle vAdIse hama jaina pUMchate haiM ki Apa samyagdarzanako dravyarUpase nitya kahate ho athavA paryAyarUpase ? batAo / yadi 1 dRSTi samyagdarzanako nitya kahoge taba to hamako bhI iSTa hai / bhAvArtha -- samyagdarzanabhAva jisa akhaNDa dravyakA aMza hai vaha Atmadravya nitya hai / aMzIse aMza abhinna hai, isaliye samyagdarzana bhI nitya hai, aisA mAnanepara Apake Upara sidhdasAdhana doSa hai / kyoMki jisa siddhAntako hama mAna rahe haiN| usIko puSTa karanese yA usake anurUpa kaTAkSa karanese kyA lAbha? aura dUsare pakSa ke anusAra yadi paryAyArthika nayase usa samyagdarzanako nitya mAnoge taba to sadAkAla hI samyagdarzanake saMvedana hote rahanekA prasaMga hogA, kyoMki Apake matAnusAra samyagdarzana paryAya sarvadA vidyamAna hai / kintu usa samyagdarzana paryAyakA sarvadA saMvedana to hotA nahIM hai / ataH samyagdarzanaparyAyako nitya nahIM mAnanA cAhiye / dA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike nityaM tadanantatvAjjIvadravyavaditi cet na, kevalajJAnAdibhirvyabhicArAt / teSAmapi pakSIkaraNe mokSasya nityatvaprasakteH ka saMsArAnubhavaH 1 / 54 www phira bhI zaMkAkAra yadi vaha samyagdarzana ( pakSa ) nitya hai ( sAdhya ) kyoMki ananta kAla taka vidyamAna rahatA hai | ( hetu ) jaise ki jIvadravya ( anvayadRSTAnta ), isa - anumAnase samyagdarzanako nitya siddha karegA, so to ThIka nahIM haiN| kyoMki kevalajJAna, anantasukha, siddhatva, Adi svabhAvoM karake vyabhicAra ho jAvegA / ye saba utpanna hue pIche anantakAlataka AtmAmeM vidyamAna rahate haiN| kintu anAdi kAlase Aye hue nahIM hai / ataH nitya nahIM mAne gaye haiM / yadi zaMkAkAra una kevalajJAna Adi kSAyika bhAvoMko bhI pakSakoTi meM kareMge arthAt unako bhI nityapanA sidhda karanekA prayatna kareMge to mokSako bhI nityapanekA prasaMga hojaavegaa| jo anAdise anantakAlataka unhIM bhAvoMse banA rahatA hai usako nitya kahate haiM, jaba ki kevalajJAna Adi bhAva jIvake anAdi se anantakAla taka raheMge to aisI dazAmeM rAga, dveSa, ajJAna, duHkharUpa saMsArakA anubhava karanA kahAM rahA ? sabhI anAdikAla se mukta hocuke va baiTheMge / na ca mokSakAraNasya samyagdarzanAditrayAtmakasyAnityatve'pi mokSasyAnityatvamupapadyate, mokSasyAnantatve'pi ca sAditve samyaktvAdInAmanantatve'pi sAditvaM kathaM na bhavet 1 tato notpadyata iti kriyAdhyAhAravirodhaH / mokSake kAraNa mAne gaye samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra ina tInoM paryAyoMke tadAtmaka svabhAvako anityapanA hote hue bhI mokSako anityapanA nahIM banatA hai / arthAt mokSa anaMta taka rhegii| kyoMki AtmAkA paradravyase sambandha karAnevAle mithyAdarzana Adi hetuoMkA mUlasahita dhvaMsa ho gayA hai / tathA mokSake anaMtakAlataka vidyamAna rahate hue bhI mokSako sAdipanA jaise avirudhda hai vaise hI samyagdarzana AdikoMko kSAyika honeke kAraNa anaMtakAlataka Thaharate hue bhI sAdipanA kaise na hogA ? / bhAvArtha - sAdi hote hue bhI samyagdarzana aura mokSa anaMtakAlataka vidyamAna rahate haiN| ataH samyagdarzanako nitya nahIM mAnanA caahie| kiMtu vaha apane kAraNoMse utpanna hotA hai| isa kAraNa " notpadyate isa kriyA ke adhyAhAra karanekA virodha hai / samyagdarzana, cetanA aura cAritraguNa nitya haiM / kiMtu inake samyaktva, kevalajJAna, yathAkhyAtacAritra ye pariNAma anitya haiM / inakA sadRza pariNAma ekasA anaMtakAlataka hotA rahegA, yoM mokSa avasthA yA sidhdaparyAya bhI sAdi ananta hai / "" etenAhetukaM saddarzanamiti nirastam / nityahetukaM tadityapyayuktaM, mithyAdarzanasyAsvasadbhAvaprasaGgAt tatkAraNasya saddarzanakAraNe virodhini sarvadA sati sambhavAdanupapatteH, yena ca tannityaM nApi nityahetukaM nAhetukam / 10
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH isa pUrvokta kathanase samyagdarzanako heturahitanepakA bhI khaNDana kara diyA gayA, samajha lenA caahie| jo vAdI samyagdarzanako nitya mAna rahA thA, vaha vAdI samyagdarzanako utpAdaka hetuoMse rahita mAnatA hai jaba ki vaizeSikoMke mAne gaye dhvaMsake samAna hama mokSako aura kSAyika samyagdarzanako sAdi aura anaMta mAnate haiM, aisI dazAmeM samyagdarzanako heturahita satpadArtha nahIM mAnanA cAhie, jo sat hokara akAraNavAn hogA, vaha nitya hogA, kiMtu jo kAraNavAn hai vaha nitya nahIM / aura usa samyagdarzanakA kAraNa nitya hI haiM yaha kahanA bhI yuktiyoMse zUnya hai| kyoMki aisA mAnanepara mithyAdarzanakA AtmAmeM sadbhAva na raha sakegA yaha aniSTa prasaMga AtA hai| jaba ki usa mithyAdarzanake kAraNa kahe gaye mithyAtva karmakA virodhI ho rahe samyagdarzanake upazama Adi kAraNa sarvadA AtmAmeM vidyamAna haiM to aisI dazAmeM mithyAdarzanake utpanna honekA avasara hI nahIM prApta hogA, jaise ki agnike honepara zIta-sparzakA sambhava nahIM hai / ataH vidyamAna mAne gaye mithyAdarzanake sadbhAvakI sidhdi na ho sakaneke kAraNa samyagdarzana nitya hetuvAlA nahIM hai / jisase ki vaha samyagdarzana nitya ho sake, arthAt mithyAdarzanakA sadbhAva bhI saMsArI jIvoMmeM pAyA jAtA hai / isase sidhda hai ki vaha samyagdarzana nitya nahIM hai / aura samyagdarzanake kAraNa bhI nitya nahIM haiM / tathA kabhI kabhI hetuoMse utpanna huA vaha samyagdarzana nirhetuka bhI nahIM hai / tabhI to AcArya mahArAjane nisarga aura adhi. gamase samyagdarzanakI utpatti honA batAyA hai / jisa kAraNase ki samyagdarzana aisA nahIM hai-( isa vAkyakA anvaya AgekI kArikAmeM joDa lenA ) tena nAnAditA tasya sarvadotpattireva vA / nityaM tatsattvasambaddhAtprasajyetAvizeSataH // 1 // tisa kAraNase usa samyagdarzanako anAdipanekA prasaMga nahIM hotA hai / kyoMki ekAnta rUpase hama samyagdarzanako anAdyanantarUpa nitya nahIM mAnate haiN| aura usa samyagdarzanakI saba kAloMmeM utpatti hI hote rahanekA bhI prasaMga nahIM hai| kyoMki samyagdarzanake kAraNoMkA hama nitya vidyamAna rahanA nahIM mAnate haiM, yoM samyagdarzana nityahetuka nahIM hai / kAraNa ki kAlalabdhi, adhaHkaraNa, pratipakSI karmoMkA upazama, Adi kAraNoMke milanepara vaha samyagdarzana kabhI kabhI utpanna hotA hai| sarvadA utpanna nahIM ho pAtA hai / tathA aneka kAloMmeM saMsArI AtmAoMke mithyAdarzanake vidyamAna honekA sambandha ho rahA hai / ataH samyagdarzanake nityapanekA bhI prasaGga nahIM hai| kyoMki samyagdarzanako hama ahetuka nahIM mAnate haiM / athavA AtmAmeM usa samyagdarzanakI sattAkA sambandha sahitapanA honeodha kAraNa sAmAnyarUpase nityapanekA prasaMga diyA jA sakatA thA / kintu so bhI ThIka nahIM hai / nA gayA AtmAmeM sarvadA samyagdarzana vidyamAna nahIM mAnA hai / jaba samyagdarzanakI utpatti honeke kAve ve sarvadA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike tabhI samyagdarzana utpanna hogA, Age pIche nahIM / anya ghaTa, paTa, mithyAdarzana Adi kAryoMse samyagdarzanameM kAryapanekI koI vizeSatA nahIM hai arthAt jaise ki ve ghaTa, paTa Adika nitya, nityahetuka, yA ahetuka nahIM haiM taise hI samyagdarzana bhI aisA nahIM hai / isa prakAra nityapanA, nityahetukapanA aura ahetukapanA na mAnaneke kAraNa samyagdarzanako anAditA, sarvadA utpatti aura nityasambandhI nekA prasaMga nahIM ho sakatA hai / 56 nanu ca mithyadarzanasya nityatvAbhAve'pi nAnAditvavyavacchedo dRSTa iti cena, tasyAnAdikAraNatvAt / na ca tatkAraNasyAnAditvAnnityatvaprasaktiH santAnApekSayAnAditvavacanAt paryAyApekSayA tasyApi sAditvAt, tasyAnAdyanantatve vA sarvadA mokSasyAbhAvApatteH / yahAM AkSepapUrvaka zaMkA hai ki jaise mithyAdarzanako nityapanA na hote hue bhI anAdipanekA nirAkaraNa honA nahIM dekhA gayA hai arthAt mithyAdarzana anAdise calA A rahA hai aura H nitya nahIMhai / taise hI nityapanA na hote hue bhI samyagdarzanakI anAditAkA khaNDana nahIM ho sakatA hai, phira Apane kArikAmeM samyagdarzanako nityapanA na honeke kAraNa anAditA nahIM hai, yaha kaise kahA hai ? btaao| hama to kahate haiM ki nitya na hote hue bhI mithyAdarzanake samAna samyagdarzanako bhI anAdi kAlase AyA huA mAna lo / AcArya samajhAte haiM ki isa prakArakA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki vyaktirUpase mithyAdarzana anAdikAlakA nahIM hai, kiMtu usa mithyAdarzanakA kAraNa mithyAtva karma anAdikAla se pravAhita hokara calA A rahA hai / ataH mithyAdarzanako anAdipanA kahanA ThIka nahIM hai| hAM, vaha mithyAdarzana dhArApravAharUpase anAdikAraNavAlA hai / svayaM anAdi nahIM / ataH hama mithyAdarzana aura samyagdarzana donoMko bhI nityapanA na honeke kAraNa anAdipanekA nirAkaraNa kara sakate haiN| yadi koI yoM kahe ki jaba usa mithyAdarzanakA kAraNa anAdikAlase calA A rahA hai taba to mithyAdarzanako nityapanA prApta ho jAvegA arthAt mithyAdarzana anAdipaneke sAtha sAtha nitya bhI ho jAvegA, jo ki mithyAdarzanakA nityapanA hama tuma donoMko iSTa nahIM hai so yaha prasaMga denA ThIka nahIM hai| kyoMki saMtAna ( dhArApravAha ) kI apekSAse mithyAtvakarmako anAdipanA hamane kahA hai / paryAyakI apekSAse to una karmoMko aura karmoMse janita bhAvoMko bhI hama sAdi mAnate haiM / jaise ki bhAratavarSa meM anAdise anaMtakAlataka manuSya pAye jAte haiM yaha kathana saMtAna pratisaMtAna kI apekSAse hai, kiMtu eka vivakSita manuSya to kucha varSoMse adhika jIvita nahIM raha sakatA hai, taise hI eka bArakA upArjita kiyA huA mithyAtvadravya adhikase adhika sattara koTAkoTI sAgarataka sthita rahatA hai, phira bhI ina karmoMkA pravAha ( silasilA ) anAdi kAlase calA AyA hai / ataH siddha huA ki mithyAdarzana nitya nahIM hai / isa kAraNa anAdi bhI nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki usa mithyAdarzanako anAdise anaMtakAlataka vidyamAna mAnoge to sadA hI mokSa na honekA ApAdana ho jAvegA, yAnI sarvadA mithyAdarzanake vidyamAna honepara mokSa nahIM ho sakatI hai| yahAMtaka samyagdarza
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nako nityapanA na honeke kAraNa anAditAkA nirAkaraNa siddha kara diyA hai| kArikAke :prathama pAdakA vivaraNa ho cukaa| nityahetukatvAbhAve sarvadotpattivyavacchedonupapannaH keSAJcitsaMsArasya tAdRza svepi sarvadotpattidarzanAditi cenna, tasya nityahetusantAnatvAt / / - aba samyagdarzanake nityahetukapaneke khaNDanArtha vicAra calAte haiM / tahAM zaMkAkArakI Arase pUrvapakSa uThAyA jAtA hai ki Apa jainoMne kArikAke dvitIyapAdameM samyagdarzanako nityahetukAnA na mAnate hue yaha kahA hai ki yadi samyagdarzanakA hetu ( kAraNa ) nitya mAnA jAvegA to usa sampagdarzanakI sarvadA utpatti hotI rhegii| kiMtu samyagdarzanakA hetu nitya nahIM hai| ataH sarvadA utpAte hI hote rahanekA prasaMga nahIM hotA hai, yaha Apa jainoMkA kahanA hamako acchA nahIM lgaa| kyoMki samyagdarzanako nityahetukapanA ( nitya vidyamAna rahatA hai jJApaka hetu jisakA, isa bahu hi sanasameM " kap" pratyaya kiyA hai ) na mAnanepara ApakA iSTa kiyA gayA sarvadA utpattikA vyavaccheda ( niSedha karanA ) siddha nahIM ho pAtA hai, kAraNa ki jo jo nityahetuka nahIM haiM ve ve sarvadA utpattivAle nahIM haiM, isa vyAptimeM vyabhicAra doSa hai| dekhiye, kinhIM abhavya jIvoMke saMsArako nityahetukapanA nahIM hai| taisA hote hue bhI unake saMsArako sarvadA utpatti honA dekhA jAtA hai graMthakAra uttarapakSa bolate haiM ki zaMkAkArakA aisA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki una jIvoMke saMsArake hetukI nityarUpase stAna banI rahatI hai / arthAt saMtAnarUpase nityahetukapanA hote hue hI saMsArako sarvadA utpatti ho rahI hai| utpattikA virodha nahIM hone pAtA hai / ataH hama jainoMne yaha ThIka kahA thA ki nityahetukapanA na honeke kAraNa hI samyagdarzanakI sarvadA utpattikA vyavaccheda hai, yAnI sadA utpatti nahIM hone patI hai / yahAMtaka samyagdarzanake nityahetukapanA na honeke kAraNa sarvadA utpatti hote rahanekA nirAka sgaM huA siddha kara diyA hai / kArikAke dvitIya pAdakA vivaraNa ho cukA / prAgabhAvasyAhetukatve'pi nityatvasatvayoradarzanAnAhetukasya samyagdarzanasya tatprasaMgo yena tannivRttaye tasya sahetukatvamucyata iti cena, praagbhaavsyaahetuktvaasiddheH|| ... aba samyagdarzanake ahetukapaneke khaNDanArtha vicAra calAte haiM / tahAM zaMkAkArakI orase pUrva pakSa uThAyA jAtA hai ki Apa jainoMne kArikAke tRtIya pAdameM samyagdarzanako ahetukapanA na mAgate hue yaha kahA hai ki yadi sat rUpase vidyamAna mAne gaye samyagdarzanakA utpAdaka koI hetu na mAnA jAvegA to vaha samyagdarzana nitya ho jAvegA aura AtmAko usakI sattAse sadA sambandhita rahane kA prasaMga AvegA, kiMtu samyagdarzanake hetuoMkA abhAva nahIM hai, tisa hI kAraNa sat samyagdarzanake nitya hI vidyamAna rahanekA aura nitya hI usakI sattAke sambandhakA prasaMga nahIM hai / yaha vArtikakA uttarArva hamako acchA nahIM lagA, kyoMki samyagdarzanako ahetukapanA na mAnanepara ApakA iSTa kiyA gayA sarvadA hI nityapaneke niSedhakA honA nahIM banatA hai / kAraNa ki jo jo ahetuka hote haiM, ve ve sarvadA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike sattAse sambaddha hojAneke kAraNa nitya hojAte haiM, isa vyAptimeM vyabhicAra dekhA jAtA hai / kAryakI utpatti se pUrvasamayataka anAdi kAlase cale Aye hue prAgabhAvako ahetukapanA hote hue bhI nivyapanA aura satpanA nahIM dekhA jAtA hai, kAryake utpanna hojAnepara prAgabhAva naSTa hojAtA hai / ataH prAgabhAva trikAlavartI nitya nahIM hai aura cAra abhAvoMmeMse prAgabhAva eka abhAva padArtha hai / ataH dravya, guNa aura karmake samAna sattA jAtivAlA nahIM hai / tathA sAmAnya, vizeSa, aura samavAya ke samAna svarUpasattA ( astitva ) vAlA bhI nahIM hai, ataH asat hai / jaba ahetuka ( nahIM hai hetu jisakA ) mAne gaye prAgabhAvako nityapanA aura satyapanA nahIM dekhA jAtA hai, tisI kAraNa ahetuka samyagdarzanako bhI vaha nitya hI sattA bane rahanekA prasaMga na hogA, jisase ki Apa jaina usa nityapanekI. nivRtti ke liye usa samyagdarzanakA sahetukapanA kahate haiM / bhAvArtha - prAgabhAvake samAna ahetuka samyagdarzana bhI nitya na hogA, vyarthakA bhaya karanese kyA lAbha hai ? / aba AcArya kahate haiM ki zaMkAkArako samIcIna vyAptikA prAgabhAvameM ukta vyabhicAra denA to ucita nahIM hai| kyoMki prAgabhAbako ahetukapanA siddha nahIM hai / ataH hamArI " jo jo ahetuka hotA hai vaha vaha nitya hotA hai jaise ki AtmA, AkAza Adi dravya haiM, isa vyAptimeM vyabhicAra nahIM hai / isa kAraNa samyagdarzana ahetuka na mAnA gayA, ataH nityapanekA prasaMga nahIM AyA / hama prAgabhAvako sahetuka mAnate hue hI nitya nahIM mAna sake haiM / 58 sa hi ghaTotpatteH prAk tadviviktaparyAyaparamparArUpo vA dravyamAtrarUpo vA ? prathamapakSe pUrvapUrvaparyAyAdutpatteH kathamasau kAryotpattipUrvakAlabhAvI paryAyakalApo'hetuko nAma yataH kAryajanmani tasyAsavaM pUrva satopi virudhyate tadA vA'satvepi pUrva sattvaM na ghaTate / dvitIyapakSe tu yathA prAgabhAvasyAhetukatvaM tathA nityaM sattvamapi dravyamAtrasya kadAcidasattvAyogAt / prAgabhAvako ahetuka aura anAdi mAnanevAle vaizeSikoMke prati hama prazna uThAte haiM ki ghaTakI utpattise pahile rahanevAlA vaha prAgabhAva kisa svarUpa hai ? batAo / kyA usa ghaTa paryAyase rahita mAnI gayIM pahilekI kuzUla, koSa, sthAsa, chatra, zivaka Adi aneka pUrvakAlavartI paryAyoMkI paramparA rUpa hai yA vaha prAgabhAva kevala dravyarUpa hai ? kahie / pahilA pakSa svIkAra karanepara to vaha prAgabhAva kaise ahetuka ho sakegA ? kyoMki ghaTarUpa kAryakI utpattike pahile kAlameM utpanna honevAlI paryAyoMkA samudAyarUpa prAgabhAva unase pahile pahilekI paryAyoMse utpanna horahA hai arthAt miTTIkI cUrNaparyAyase jalakA nimitta milanepara zivaka paryAya huyI, zivakase chatra, chatrase sthAsa, sthAsase koSa, aura koSase kuzUla yoM paryAyeM utpanna hotI haiN| inase cirakAla pUrvakI paryAyoMmeM bhI yahI dhArA calI ArahI hai, aisI dazAmeM pUrva paryAyoMkI paramparArUpa prAgabhAvako Apa vaizeSika ahetukaM bhalA kaise mAna sakate haiM ? jisase ki kAryakA janma hojAne para pahile kAloMmeM vidyamAna hote hue bhI usa prAgabhAvakI kAryakAlameM asattA viruddha paDa jAtI / arthAt vaizeSikoMko yaha bhaya lagA huA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH mummmmmmmm thA ki prAgabhAvako abhAvarUpa na mAnakara bhAvarUpa mAnaliyA jAvegA to kAryake utpanna ho jAne para bhI usa prAgabhAvakI sattA banI rhegii| bhAvakI sattAko kauna roka skegaa| vaizeSikoMko yaha bhaya hRdayase nikAladenA cAhiye / kyoMki jaina siddhAntake anusAra pUrvaparyAya sahita upAdAnakA kSaya in jAnA hI uttara uttaraparyAyasahita upAdeyakI utpatti hai| upAdAna kAraNa hI upAdeyarUpa pariNamatA hai| isakA bhAva bhI yahI hai ki pUrva pUrva paryAyeM uttara uttara kAlameM honevAle kAryokI prAgabhAva rUpa haiM / ataH kAryake pahile to prAgabhAva thA, kintu kAryake utpanna ho jAnepara pUrvaparyAyoMkA samudAyarUpa prAgabhAva nahIM vidyamAna hai| vartamAnakAryake samayameM pahilo paryAyeM paryAyarUpase sthira nahIM raha sakatI haiM / eka samayameM eka paryAyakA honA hI sambhava hai| isake sAtha isa bhayako bhI hRdayase nikAla denA cAhiye ki usa kAryakI utpannatA ho jAneke samaya prAgabhAva nahIM vidyamAna hai to kAryake pahile kAloMmeM bhI prAgabhAvakA vidyamAna rahanA nahIM ghaTita hogA, kyoMki syAdvAdamatameM pUrvaparyAyoMkA samudAyarUpa prAgabhAva mAna liyA hai / vaha kAryake utpanna ha jAne para na bhI rahe kintu usase pahile anAdikAlase pUrvaparyAyamAlArUpa prAgabhAva vidyamAna raha cukA hai / ataH pahilA pakSa mAnane para to jaina siddhAntakI hI puSTi hotI hai| ApakA prAgabhAvaka anAdikAlase ekasA aura ahetuka mAnanA siddha nahIM huaa| dUsarA pakSa mAnane para to prAgabhAvaka jaise ahetukapanA hai taise nitya hI satpanA bhI hai| kyoMki sampUrNa dravyoMkI kisI bhI samayameM asattA nahIM ho sakatI hai / arthAt prAgabhAvako dravyarUpa mAnanepara anAdipanA, ahetukapanA aura anantapanA, nitya satpanA svIkAra karanA paDegA / Apa pUrvake do dharmoko mAnate haiM, kintu prAgabhAvameM anantapanA aura nityasattvapanA svIkAra nahIM karate haiM / bandhujana, prAgabhAvako dravya mAnanepara to trikAlavartI nityapanA bhI Apako mAnanA paDegA / kyoMki dravya anAdise ananta kAlataka sarUpa rahatA hai| satdravyoMkA nAza aura asat dravyoMkA utpAda nahIM hotA hai / muhammada matAnuyAyiyoMke khudAkI icchAke anusAra AtmA Adi dravyoMkI utpattiko aura cAhe jisa dravyake vinAzako prAmANika jainadarzana nahIM mAnatA hai / hAM ! paryAyoMkA utpAda, vinAza hotA rahatA hai| jaDavAda vijJAna ( sAinsa ) bhI jainoMke samAna isa siddhAntako svIkAra karatA hai / kAryopattI kAryarahitatvena prAcyena rUpeNa dravyamasadeveti ceta, nanvevaM kAryarahitatvameva vizeSaNamasanna punadravyaM tasya tanmAtrasvarUpatvAbhAvAt / - vaizeSika kahate haiM ki kAryakI utpatti ho jAnepara dravyakA pUrvakAla sambandhI kArya rahitapanA nahIM rahatA hai, ataH pahile kAryarahitasvarUpa karake vartamAnameM dravya asat hI hai / aisA kahanepara to hama jaina. Apake prati avadhAraNa karate hue kaheMge ki usa prakAra kevala kAryarahitapanA vizeSaNa hI dravyameM vidyamAna nahIM hai / anantaguNa, paryAya, svabhAva, avibhAgapraticchedarUpa aMzoMkA piNDasvarUpa dravya to tInoM kAloM to sat hai / dravya phira kaise bhI asat nahIM ho sakatA hai| dravyakA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 tattvArthazlokavArtike kevala vaha kAryarahitapanA hI pUrA svabhAva ( pUrA zarIra ) nahIM hai| yadi aisA hotA to kArya rahitapaneke naSTa ho jAnepara kArya sahita dazAmeM dravya bhI asat ho jAtA, kintu dravya anAdise anantakAla taka nitya guNoMkA piNDasvarUpa akSuNNarUpa karake banA rahatA hai / vizeSaNa yA paryAya hI badalate rahate haiM, ye sabhI dravyake aMza haiN| tucchaH prAgabhAvo na bhAvasvabhAva iti cAyuktaM, tasya kAryotpatteH pUrvameva sattvavigaMdhAna kAryakAle cA'sattvAyogAt, sattvAsatvavizeSaNayorbhAvAzrayatvadarzanAt / tathA ca na pAgabhAvastucchaH sattvAsattvavizeSaNAzrayatvAt dravyAdivat viparyayaprasaMgI vA vizeSAbhAvAt / aura bhI vaizeSika kahate haiM ki paryAyasamudAyarUpa yA dravyarUpa prAgabhAva nahIM hai, yahAM paryudAsapakSa hamako iSTa nahIM hai, kintu prasajyapakSake anusAra bhAvoMse sarvathA bhinna mAnA gayA prAgabhAva hai, vaha bhAvarUpa nahIM hai tathA kAryatA, kAraNatA, AdheyatA, AdhAratA Adi vizeSaNoMse rahita horahA vaha prAgabhAva tuccha ( nirupAkhya ) hai, AcArya kahate haiM ki yaha kahanA bhI yuktiyoMse rahita hai| kyoMki aisA mAnanepara kAryakI utpattise pahile hI (bhI) usa prAgabhAvakI sattA mAnanekA virodha hogA / aura kAryake vidyamAna rahaneke samayameM prAgabhAvakI asattA bhI na bana skegii| kyoMki koI vastu hove to usakI sattA yA asattA mAnI jAve, azvake zrRMGga samAna tuccha padArthameM sattA aura asattArUpa vizeSaNa nahIM Thaharate haiM / pahile kAlameM sattA aura kAryakAlameM asattA Adi vizeSaNa to bhAvarUpa AdhArameM rahate hue dekhe jAte haiM / tisa kAraNase hama anumAna banAkara siddhAMta karate haiM ki vaizeSikoMse mAnA gayA prAgabhAva ( pakSa ) tuccha padArtha nahIM hai ( sAdhya ) sattA aura asattArUpa vizeSaNoMkA AdhAra honese ( hetu ) jaise ki vaizeSikoMse mAne gaye dravya, guNa, karma, sAmAnya, Adi padArtha sattA aura asattAke Azraya honese tuccha nahIM hai ( anvayadRSTAnta ) / kintu vAstavika aneka svabhAvavAle bhAva haiM / yadi aneka paramArthabhUta vizeSaNoMke AdhArabhUta padArthako bhI Apa tuccha mAnoge to Apa vaizeSikoMko apane siddhAntase viparIta horahe mantavyako svIkAra karanekA yaha prasaMga hogA ki dravya, guNa, karma Adi bhI ( pakSa ) tuccha padArtha haiM ( sAdhya ) sattA aura asattArUpa vizeSaNoMke AdhAra honese ( hetu ) jaise ki prAgabhAva ( dRSTAMta ) chaha bhAva padArthoMmeM jaise apane dharmokI sattA aura anyake dharmokI asattA rahatI hai vaise hI prAgabhAvameM bhI svarUpa sattA aura anyake dharmokI asattA athavA pahile, pIche, ve donoM rahatI haiM, koI vizeSatA ( antara ) nahIM hai / aisI dazAmeM ekako bhAva mAnanA aura dUsareko tuccha abhAva mAnanA pakSapAtI yA andha zradvAluoMkA kadAgraha mAtra hai| vAstavameM dekhA jAve to saMsArameM koI tuccha padArtha hI nahIM hai / .. kadAcitsattvamasattvaM ca vizeSaNamupacArAtprAgabhAvasyeti cet, tarhi na tattvataH kadAcitsattvaM punarasattvamahetukasyApi bhavatIti sarvadA sattvasyAsattvasya vA nivRttaye saddarzanasyAhetukatvaM vyavacchettavyameva nityatvanityahetukatvavat /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 tattvArthacintAmaNiH 1 yadi vaizeSika yoM kaheM ki kabhI ( kAryake pahile ) sattA rahanA aura kabhI ( kAryake utpanna (hojAnepara ) asattA rahanA ye vizeSaNa to prAgabhAvake upacAra se mAnaliye gaye haiM, vAstavameM dekhA . jAve to tuccha prAgabhAvameM koI vizeSaNa nahIM rahatA hai / aisA kahanepara taba to hama jaina kaheMge ki vAstavika rUpase prAgabhAvameM kabhI sattva bhI na rahA aura kabhI asattva bhI na rahA, kintu vastu mAnalenepara ahetuka bhI prAgabhAvake yA to saba kAloMmeM sattva raha sakegA yA tuccha mAnanepara phira sadA asattva hI raha sakegA, ina donoMkI nivRtti karaneke liye Apa vaizeSikoM ko bhI prAgabhAva ke ahetuka panekA Agraha choDa denA cAhiye / aura prakRtameM yadi samyagdarzanaguNa ahetuka mAnA jAtA to AtmAmeM nitya hI usakI sattAkA saMbandha hojAnekA prasaMga hojAtA athavA tuccha prAgabhAvake samAna samyagdarzanakI sattA hI AtmAmeM kabhI nahIM miltii| ina donoM prasaGgoMkI nivRttike liye samyagdarzana ke ahetukapanekA vyavaccheda karanA hI nyAyya hai / jaise ki nityapanA aura nityahetukapanA samyagdarzanameM nahIM hai / yahAMtaka jaise nityapanA na hote hue bhI mithyAdarzanake anAditvakA vyavaccheda nahIM hotA haiM aura nityahetukapanA na hote hue bhI saMsArakI sarvadA utpattikA vyavaccheda honA vahIM dekhA jAtA hai tathA ahetukapanA hote hue bhI prAgabhAvakA nitya sattva nahIM dekhA jAtA hai, yAnI ahetukatvake na honepara hI Apa jaina samyagdarzanake nityasattvakA niSedha karate the so nahIM hai / prAgabhAvakI ahetuka hote hue bhI nityasattA nahIM dekhI jAtI hai / taise hI kArikA dvArA kahe gaye ina tInoM doSoMkA samyagdarzanameM bhI prasaMga nahIM hopAtA hai / isa prakAra ina midhyAdarzana, saMsAra aura prAgabhAvakA dRSTAnta lekara samyagdarzanako bhI nityapanA, nityahetukapanA aura ahetukapanA mAnanevAle anyamatiyoMkA nirAkaraNa karake nisarga aura adhigamase kabhI kabhI samyagdarzanakI utpattike sUtrokta siddhAntako puSTa kara diyA hai| nisargAditi nirdezo hetAvadhigamAditi / tacchadvena parAmRSTaM samyagdarzanamAtrakam // 2 // 1 sUtrameM nisargAt aisA aura adhigamAt aisA paJcamIvibhaktike eka vacanakA prayoga kiyA hai, kAraka sUtroMke anusAra yahAM heturUpa arthameM paJcamI vibhakti huI hai / isa kAraNa tat zabda ke dvArA kevala samyagdarzanakA hI parAmarza kiyA jAtA hai / bhAvArtha -- pUrvameM kahe gaye padArthakA tat zabda karake smaraNa aura pratyabhijJAnake lie upayogI parAmarza ( canA ) kiyA jAtA hai / yahAM mokSamArga, jJAna aura cAritrako choDakara tat zabdane samyagdarzanakA hI saMkalana karAyA hai / kyoM ki nisarga aura adhigamarUpa donoM hetuoMse utpatti honA samyagdarzana meM hI ghaTatA hai / mokSamArga AdimeM nahIM / sUtre'sminnisargAditi nirdezodhigamAditi ca hetau bhavan samyagdarzanamAtraparAmarzitvaM tacchabdasya jJApayati tadutpattAveva tayorhetutvaghaTanAt, jJAnacAritrotpattau tayorhetutve siddhAntavirodhAnna mArgaparAmarzitvamupapannam /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike " tannisargAdadhigamAdvA" isa sUtrameM nisargAt aura adhigamAt isa prakAra hetu arthameM ho rahe paJcamI vibhaktivAle padoMkA kathana karanA to tat zabdake dvArA akele samyagdarzanako parAmarza karanevAlepanako jJApana kara rahA hai, kyoM ki usa samyagdarzanakI utpattimeM hI una nisarga aura Adhigama donoMko hetupanA ghaTita ho jAtA hai, jJAna aura cAritrakI utpattimeM yadi una nisarga aura adhigama hetu mAnA jAvegA to siddhAntase virodha hogA / jaina sidhdAMtameM pratyeka jJAnako nisarga aura adhigama donoMse utpanna huA nahIM mAnA hai, jo jJAna nisargaja hai vaha adhigamaja nahIM hai aura jo jJAna adhigamase janya hai vaha nisargase utpanna huA nahIM hai / cAritra to sabake saba adhigamase hI janya haiM / kiMtu sabhyagdarzanameM yaha bAta nahIM hai, pratyeka samyagdarzana donoM kAraNoMse paidA ho jAtA hai / tathA isa hI kAraNase tat zabda ke dvArA mokSamArgakA parAmarza karanA bhI sAdhaka, pramANoMkA kathana karanA rUpa yuktise siddha nahIM ho jAtA hai, arthAt mokSamArgakI bhI donoM kAraNoMse utpatti mAnanemeM sidhdAMtase virodha hai / tat isa napuMsaka liMga zabdakA prayoga karanese pulliMga mArgakA parAmarza ho bhI nahIM sakatA hai, ataH tat zabda se akele samyagdarzanakA hI grahaNa hotA hai| __samyagjJAnaM hi nisargAderutpadyamAnaM niHzeSaviSayaM niyataviSayaM vA ? na tAvadAdivikalpaH kevalasya sakalazrutapUrvakatvopadezAnisargajatvavirodhAt sakalazrutajJAnaM nisargAdutpadyate ityapyasiddhaM, paropadezAbhAve tsyaanupptteH|| AcArya mahArAja pUMchate haiM ki kyoM jI ? samyagjJAnako bhI yadi Apa avazya nisarga aura adhigamase utpanna hotA huA mAneMge ? to batAo ! sampUrNa viSayoMko jAnanevAle samyagjJAnako athavA niyamita parimita viSayoMko jAnanevAle samyagjJAnako donoMse utpanna huA mAnate ho ? khiye| tina donoM vikalpoMmeMse pahile AdikA vikalpa honA to ThIka nahIM hai, kyoMki sampUrNa padArthoko jAnanevAle kevalajJAnakI utpatti to pUrvavartI pUrNa dvAdazAGga zrutajJAnarUpa kAraNase hotI huyI mAnI hai| bArahaveM guNasthAnake AdimeM hI pahile hIse upazama zreNI aura kSapakazreNImeM pUrNa dvAdazAMgakA jJAna ho jAtA hai / upazama zreNImeM zukladhyAna hai aura caturvidha zukladhyAnake pahile do pAye to pUrvavitke hote haiM, kiMtu jaghanyarUpase vahAM paJcasamiti, tIna guptiyoMke pratipAdaka ATha pravacana mAtAoMkA jJAna hai, dUsarI bAta yaha hai ki kisI kisI nimrantha sAdhuke bArahaveM guNasthAnameM avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna haiM, kintu bArahaveMmeM upayoga zrutajJAnarUpa hI hai / vAstavameM zrutajJAna hI pUrvApara paryAyoMkA piNDa hotA huA dhyAna bana jAtA hai| kevalajJAnameM atyupayogI zrutajJAna hai / avadhi manaHparyaya, nahIM hai / kisI sAdhuke to avadhi manaHparyaya hote hI nahIM aura kevalajJAna utpanna ho jAtA hai / hAM, bArahaveM guNasthAnakI AdimeM pUrNa zrutajJAna avazya hai / ArSazAstroMmeM sampUrNa zrutajJAnapUrvaka hI kevalajJAnakI utpatti honekA upadeza likhA huA hai / ataH pUrNa pratyakSajJAna to adhigamajanya hI huA, nisargase utpanna huA nahIM hai / yo
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 63 1 nisargase upajanekA virodha hai / dUsare vikalpa anusAra tat zadvase samyagjJAnakA bhI AkarSaNa karane vAle Apa loga yadi yoM kaheM ki sampUrNa padArthoMko parokSarUpase viSaya karanevAlA sampUrNa zrutajJAna to nisargase utpanna ho jAtA hai pahile vikalpake anusAra Apa kevalajJAnako na pakaDakara pUrNa dvAdazAMga zrutajJAnako pakaDeMge, so yaha kahanA bhI ApakA siddha nahIM hotA hai / kyoMki dUsare Apta puruSoM ke upadeza binA usa pUrNa zrutajJAnakI utpatti bhI siddha nahIM hotI hai / AtmA aura karma ke siddhAnta granthoMkA adhyayana karacukanepara athavA pAMca samitiyoMke, tIna guptiyoMke, pratipAdaka zAstroMkA manana karacukanepara hI pUrNa zrutajJAna utpanna hotA hai / yaha dUsarI bAta hai ki kisIko Aptake upadiSTa zAstroMkA adhyayana karanepara bahuta kAla pIche athavA aneka janmoMke pazcAt pUrNa zrutajJAna ho aura kisI aJjana cora, zivabhUti Adiko katipaya muhUrtoMmeM hI pUrNa zrutajJAna ho jAve / kintu pUrNa zrutajJAnakI utpatti meM AptoMke AmnAyase prApta huye likhita yA maukhika upadeza sAkSAt yA paramparAse kAraNa avazya mAne gaye haiM / saudharma indra, sarvArtha siddhike deva ina sabake ukta kAraNa vidyamAna hai / 1 strayaMbuddhazrutajJAnamaparopadezamiti cenna, tasya janmAntaropadezapUrvakatvAt tajjanmApekSayA svayaM buddhatvasyAvirodhAt / yadi yahAM koI yoM kahe ki jo muni bodhita buddha haiM, unako zrutajJAna dUsare AptoMke upadezase bhale hI hove, kintu jo munimahArAja svayaMbuddha haiM arthAt apane Apa hI adhyavasAya karake jinhoMne pUrNa zrutajJAnako paidA karaliyA hai, una muniyoMkA zrutajJAna to paropadezakI apekSA nahIM karatA hai, ataH usako nisargase janya samyagjJAna kaha denA cAhiye, so aisA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki una pratyekabuddha ( strayaMbuddha ) muniyoMke bhI isa janmase pahileke dUsare janmoMmeM jAne hue hue Apta mahArAjake upadezako kAraNa mAnakara hI isa janmameM pUrNa zrutajJAna ho sakA hai / isa janma kI apekSAse unako svayaMbuddhapanA hone meM koI virodha nahIM hai / bhAvArtha -- vartamAna janmameM dUsaroMke upadeza vinA jinhoMne zrutajJAna prApta kara liyA hai ve, svayaMbuddha haiM yAnI pratyekabuddha haiM aura jinhoMne vivakSita janmameM dUsaroMke upadezako grahaNakara zrutajJAna prApta kara liyA hai ve bodhita buddha haiM / yadi dUsare janmoMmeM grahaNa kiye hue upadezoMkA bhI lakSya rakhA jAvegA to sarva hI munijana bodhitabuddha kahe jAveMge / ataH svayaMbuddha munike utpanna huA zrutajJAna bhI adhigamase janya hai / nisargase nahIM / dezaviSayaM matyavadhimana:paryayajJAnaM nisargAderutpadyata iti dvitIyavikalpo'pi na zreyAn tasyAdhigamajatvAsambhavAt dvividhahetukatvAghaTanAt / kiJcinnisargAdaparamadhigamAdutpadyate iti jJAnasAmAnyaM dvividhahetukaM ghaTata eveti cet na, darzanepi tathA prasaMgAt / na caitadyuktaM prativyakti tasya dvividhahetukatvaprasiddheH / yathA hyopazamikaM darzanaM nisargAdadhigamAccotpadyate tathA kSAyopazamikaM kSAyikaM ceti supratItam /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tattvArtha zlokavArtike AcArya mahArAja pUMchate haiM ki pratyakSarUpase sabako viSaya karanevAle kevalajJAnako aura parokSarUpase sarva dravya aura thoDI paryAyoMko jAnanevAle zrutajJAnako na lekara yadi Apa loga niyata -padAthako viSaya karanevAle yAnI thoDe dravya aura alpa paryAyoMko jAnanevAle matijJAna, avadhijJAna, aura mana:paryayajJAnako nisarga Adi yAnI nisarga aura adhigama donoMse utpanna honekA dUsarA pakSa grahaNa kareMge, isa prakAra dUsarA pakSa lenA bhI uttama nahIM hai| kyoMki ye tInoM jJAna nisargase hI utpanna hote haiN| adhigamase janya jJAna to akelA zrutajJAna hI hai / adhigamase janyapanA una tInoMmeM nahIM sambhava hai| ataH una tInoMke bhI nisarga aura adhigama donoM hetuoMse utpanna honApana nahIM ghaTita hotA hai / yadi samyagjJAna bhI donoM kAraNoMse ho jAveM isa AgrahakI rakSAke lie Apa yoM kaheMge ki kucha mati, avadhi, manaHparyaya ye samyagjJAna to nisargase utpanna hote haiM, aura zrutajJAna kevalajJAna rUpa dUsare samyagjJAna adhigamase utpanna hote haiM isa prakAra sAmAnyapane karake samyagjJAnake donoM prakAra nisarga aura adhigama hetu ghaTita ho hI jAte haiM, so isa prakArakA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki yoM to samyagdarzanameM bhI taisA hI vyAkhyAna karanekA prasaMga AvegA, arthAt samyagdarzana bhI koI to akele nisargase hogA aura koI dUsarA samyagdarzana akele adhigamase utpanna hogA, kiMtu yaha kahanA to yuktiyoMse rahita hai / kyoMki usa samyagdarzanakI pratyeka vyaktiko donoM hI prakArake hetuoMse utpanna ho jAnA prasiddha hai / jisa prakAra ki bhinna bhinna jIva vyaktiyoMmeM nisarga aura adhigama donoMse aupazamika samyagdarzana utpanna hotA hai taise hI vyaktibheda yA kAlameM kSayopazama aura kSAyika samyagdarzana bhI nisarga aura adhigama donoMse utpanna hote hue bhale prakAra pratIta ho rahe haiM / pAhilI, dUsarI, tIsarI, pRthiviyoMmeM upadeza aura nisargase upazama tathA kSayopazama samyaktva ho jAte haiM, cauthe, pAMcaveM Adi narakameM akele nisargase hI upazama yA kSayopazama samyaktva hote haiM / tiryaJca, manuSya aura devoMmeM bhI donoM kAraNoMmeMse cAhe jisase do samyaktva ho jAte haiM / kinhIM karmabhUmiyAM dravyamanuSyoM ko kevalI zrutakevalIke nikaTa upadezase aura upadezake vinA bhI kSAyika samyagdarzana ho jAtA hai / isa kAraNa tInoM hI samyagdarzana donoM kAraNoMse utpanna ho samyagjJAnameM vizeSa vyaktirUpase nahIM pAyI jAtI hai yAnI pratyeka jJAna donoM nahIM hotA hai / 1 sakate haiN| yaha bAta hI kAraNoMse utpanna cAritraM punaradhigamajameva tasya zrutapUrvakatvAttadvizeSasyApi nisargajatvAbhAvAna dvividhahetukatvaM sambhavatIti na trayAtmako mArgaH sambadhyate, atra darzanamAtrasyaiva nisargAdhigamAdvotpattyAbhisambandhaghaTanAt / hAM, cAritra to phira adhigamase hI janya hai / nisarga ( paropadezake vinA anya kAraNasamUha ) se utpanna nahIM hotA hai| kyoMki prathama hI zrutajJAnase jIva Adi tattvoMkA nirNaya kara cAritrakA pAlana kiyA jAtA hai / yoM zrutajJAnapUrvaka hI cAritra hai / usa cAritrake vizeSa kahe gaye mahAvrata, parihAra 64 !
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vizuddhi, sAmAyika Adi vizeSoMko bhI nisargase utpanna honApana nahIM hai, svayaM yA dUsaroMke dvArA zAstroMkA abhyAsa kara cukanepara cAritra pAlA jAtA hai / ataH cAritrakA nisarga aura Adhigama ina donoM prakArake hetuoMse utpanna hojAnApana nahIM sambhavatA hai / isI prakAra samyagdarzana, jJAna aura cAritra ina tInoM svarUpa mArga bhI tat zabdake dvArA sambandhita nahIM hopAtA hai| kyoMki tInameMse jJAna aura cAritrako to vyaktirUpa karake nisarga aura adhigama donoMse janyapanA nahIM ghaTatA hai, aisI dazAmeM tInoMke samudAyarUpa mokSamArgameM donoMse janyapanA nahIM bana sakatA hai / isa prakaraNameM kevala samyagdarzanakI hI cAhe jisa vyaktimeM nisarga athavA adhigamase utpatti honekA sambandha acchA ghaTita hotA hai / ataH tat zadvase samyagdarzanakA hI parAmarza ( pUrvakA smaraNa ) karanA cAhiye / nanvevaM taccharo'narthakaH sAmarthyAdarzanenAtrAbhisambandhasiddheriti cet na, shaadnyaayaanmaargennaabhismbndhprskteH| ___yahAM kaTAkSa pUrvaka zaMkA hai ki isa prakAra to tat zadbakA prayoga karanA sUtrameM vyartha hI rahA, kyoMki nisarga aura adhigama ina donoMko hetu banAnekI sAmarthyase hI darzanake sAtha yahAM sambandha hojAnA tatzadake binA bhI apane Apa bhI siddha hojAtA hai| gurujI samajhAte haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki zadvasambandhI vyAkaraNazAstrake anusAra zadbakI nItikA vicAra karanepara mokSamArgake sAtha sundara sambandha honekA prasaMga prApta hai / ataH samyagdarzanako AkarSaNa karanevAle tat zabdake vinA mokSamArgakA sambandha ho jAvegA, jo ki iSTa nahIM hai / pratyAsattestatopi darzanasyaivAbhisaMbandha iti cenna, mArgasya pradhAnatvAt darzanasyAsya tadavayavatvena guNabhUtatvAt , pratyAsatteH pradhAnasya balIyastvAt , sannikRSTaviprakR. TayoH sanikRSTe sampratyayaH ityetasya goNamukhyayomukhye sampratyaya ityanenApohitatvAt sArthaka eva taccharo mArgAbhisambandhaparihArArthatvAt / ___ yahAM punaH AkSepa hai ki nisarga aura adhigamase samyagdarzanake sAtha sambandha kiyA jAve yA mokSamArgake sAtha sambandha kiyA jAve ? aisA vivAda honepara atyanta nikaTa honese isa kAraNa bha, samyagdarzanakA hI paJcamyanta padoMkI ora sambandha hogA, vyavadhAna honeke kAraNa mokSamArgakA grahaNa na hosakegA / granthakAra kahate haiM ki aisA kahoge, so bhI ThIka nahIM hai / kyoMki yahAM mokSamArgakI hI pradhAnatA hai / usa trayAtmaka mokSamArgakA eka aMza honeke kAraNa isa samyagdarzanako gauNapanA hai| vidheya dalameM par3A huA aura svatantratAko kahanevAlI prathamA vibhaktiko dhAraNa karatA huA vizeSya dala pradhAna hotA hai aura uddezya dalameM paDe hue vizeSaNa apradhAna hote haiN| atyanta nikaTake gauNa padArthase dUravartI bhI pradhAna padArtha atIva balavAn hotA hai / kisI rAjAkA varNana karate hue mantrI, senA, nagara, udyAna, prajAjanakA varNana kara cukanapara bhI pIchese vIra dharmAtmA dayAlu Adika zaddha pradhAna rAjAke sAtha hI anvita hoveNge| sAdhAraNa manuSyake liye nhiiN| " pratyAsatteH pradhAnaM balIyaH"
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike dada isa vyAkaraNakI paribhASAkA yahI bhAva hai / atyanta nikaTa aura vipakRSTa yAnI kAladezakA vyavadhAna paDe hue arthakA prakaraNa upasthita honepara nikaTavartI padArthameM hI bhale prakAra pratIta hogI dUravartIkI nahIM, vyAkaraNakI isa paribhASAkA gauNa aura mukhya padArthakA samAna prakaraNa honepara mukhya meM hI samIcIna jJAna kiyA jAyegA, yoM isa paribhASAse apavAda ( bAdhA ) ho jAtA hai / sAmAnya rAjamArgase kahI gayI utsarga vidhiyAM apavAda viSayoMko TAlakara pravartatI haiM / pahile apavAda viSayoMko sthAna milegA, usake pratikUla utsargoko dUra karadiyA jAtA hai, jaise ki rAjamArga (saDaka)meM sampUrNa prajAoMko samAna rUpase calanekA adhikAra hai kintu vizeSa utsavake dina parikarasahita rAjAke gamana karate samaya sAmanyajanoMke calanekA rAjamArgameM adhikAra nahIM hai / arthAt tat zabdake na denepara pradhAnarUpa mokSamArgakA hI sambandha hojAtA / ataH mArgake sAtha abhimukha sambandha hojAnekA parihAra karaneke liye sUtrameM tat zabdakA prayoga karanA sArthaka hI hai| nanu ca darzanavanmArgasyApi pUrvaprakrAntatvapratIteH tacchadasya ca pUrvapakrAntaparAmarzisvAt kathaM zAdanyAyAddarzanasyaivAbhisambandho na tu mArgasyeti cet na, asmAtsUtrAdarzanasya mukhyataH pUrvaprakrAMtatvAtparAmarzopapatteH mArgasya pUrvaprakrAMtatvAdupacAreNa tathA bhAvAt parAmazoMghaTanAt / / punaH AkSepakartAkA avadhAraNa hai ki tat zabdake denepara bhI mokSamArgakA saMbandha ho jAvegA, koI rokanevAlA nahIM hai, kyoMki samyagdarzanake samAna mokSamArgako bhI pahile prakaraNameM prApta honApana pratIta ho rahA hai, jabaki tat zadvako pahile prakaraNameM prApta hue padArthakA parAmarzakapanA hai, aisI dazAmeM mokSamArga bhI pUrvaprakaraNameM A cukA hai| ataH zabdazaktike anusAra bhI samyagdarzanakA hI uddezya dalakI ora sambandha kyoM hogA ? kintu mArgakA kyoM nahIM hogA ? graMthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kahanA to ucita nahIM hai, kyoMki isa sUtrase pUrva prakaraNameM prApta honApana mukhyarUpase samyagdarzanako hI hai, ataH tat zabda karake darzanakA parAmarza honA yuktisiddha hotA hai / mokSamArga to pUrva prakaraNameM prApta horahe samyagdarzanake bhI pUrvameM hai, ataH pitAmahameM pitApanake upacAra samAna mokSamArgameM pUrvapanekA isa prakAra upacAra hai / mukhyarUpase pUrvavastuke milanepara upacArake dvArA kalpita kiye gaye pUrvakA yAnI pUrvase pUrvakA tat zabda karake parAmarza honA nahIM ghaTatA hai / mokSamArgakA hI tatse AkarSaNa honA AcArya mahArAjako yadi iSTa hotA to tat zabdake kahanekI koI bhI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki pradhAnarUpase mokSamArgakA sambandha ho hI jAtA, aisI dazAmeM tat zabda vyartha paDakara ArSamArgake anusAra jJApana karatA hai ki vaha samyagdarzana hI nisarga aura adhigamase utpanna hotA hai| taditi napuMsakaliMgassaikasya nirdezAca na mArgasya pulliMgasya parAmarzo nApi bahUnAM samyagdarzanajJAnacAritrANAmiti zAbdAnyAyAdArthAdiva sadarzanaM tacchabdena parAmRSTasunnIyate /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 67 sUtrameM tat aisA napuMsaka liMgake eka vacanakA nirdeza horahA hai, isa kAraNase bhI pulliGga zudva mAnegaye mokSamArgakA parAmarza honA nahIM banatA hai aura eka vacana honeke kAraNa mokSamArga rUpa phaile hue bahutase samyagdarzana, jJAna cAritroMkA bhI parAmarza nahIM hone pAtA hai / isa prakAra zadva sambandhI nyAyase vyAkaraNa zAstra ke anusAra bhI tat zadba karake samyagdarzanakA hI parAmarza kiyA gayA jAnA jAtA hai, jaise ki sUtrake arthapara vicAra karanese donoM kAraNoMse janyapanA pratyeka samyagdarzanameM ghaTa jAtA hai, isa artha sambandhI nyAyase tat zadba karake samyaktvakA hI parAmarza hotA hai / bhAvArtha-zadvapara vizeSa lakSya denevAle zadva zAstra aura arthAzapara lakSya dekara zAdvabodhakI praNAlIko batAnevAle arthazAstrakI nItise tat zadvake dvArA samyagdarzanakA hI parAmarza huA vicArA jAtA hai / naiyAyika jaise jJAnalakSaNA pratyAsattise dUrastha candanameM sugandhakA pratyakSa jJAna karalete haiM, vaise hI itastataH Uparake prakaraNoMse RSi AmnAyake anusAra sUtroMkA artha nirNIta kiyA gayA hai / " kaH punarayaM nisargo'dhigamo vA yasmAcadutpadyata ? ityAha : yahAM kisIkA prazna hai ki phira Apa batalAiye ! yaha nisarga athavA adhigama kyA padArtha haiM ? jinase ki vaha samyagdarzana utpanna hotA hai / aisI jijJAsA honepara zrIvidyAnaMda AcArya uttara kahate haiM / vinA paropadezena tattvArthapratibhAsanam / nisargodhigamastena kRtaM taditi nizcayaH // 3 // tato nApratibhAte'rthe zraddhAnamanuSajyate / nApi sarvasya tasyeha pratyayodhigamo bhavet // 4 // dUsaroMke likhita yA maukhika upadezake vinA anya jinabimbadarzana, vedanA Adi kAraNoMse jo tattvArthIkA pratibhAsa honA hai vaha nisarga hai / aura dUsaroMke usa upadezase kiyA gayA tattvArthIkA vaha pratibhAsa karanArUpa nizcaya hai yaha adhigama hai / isa paropadezake vinA aura paropadeza se honevAlA nizcaya to samyagdarzanakA kAraNa hai / isa kAraNa nahIM pratibhAsa kiye gaye arthameM zraddhAna honekA prasaMga nahIM hotA hai aura sarva hI jIvoMke samyagdarzana ho jAnekA prasaMga bhI nahIM hotA hai / kyoMki jina jIvoMko tattvArthokA pratibhAsa nahIM hai unakA anya viSayoMmeM huA mithyAjJAna yahAM (isa prakaraNa meM) adhigama nahIM mAnA gayA hai| mokSamArgake upayogI samIcIna nizcayarUpa jJAnako adhigama kahate haiM / na hi nisargaH svabhAvo yena tataH samyagdarzanamutpadyamAnamanupalabdhatattvArthagocaratayA rasAyanavannopapadyeta / tataH paropadezanirapekSe jJAne nisargazadvasya pravartanAnnisargataH zUraH
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 tattvArthazlokavArtike siMhaH iti yathA svakAraNavizeSAd bhavadapi hi tasya zaurya paropadezAnapekSaM loke naisargika prasiddhaM tadvattattvArthazraddhAnamaparopadezamatyAdijJAnAdhigate tattvArthe bhavanisargAna virudhyate / isa sUtrameM paDe hue nisarga zadbakA artha svabhAva nahIM hai jisase ki usa svabhAvase hI utpanna ho rahA sattA samyagdarzana nahIM jAne hue tattvArthIko viSaya karanekI apekSAse rasAyanake samAna vaha samyagdarzana hI na bana sake, arthAt rasAyanake tattvoMko na samajha karake kriyA karanevAle puruSake jaise rasAyanakI siddhi nahIM ho pAtI hai| yahAM eka kathAnaka hai ki eka lobhI lakSapati seThane apanA sampUrNa rupayAM kisI tApasIkI sevAmeM vyaya kara diyA, usake pratiphalameM tApasIse eka rasAyanakA guTakA usa seThako milA, jisameM ki aneka dhAtu, upadhAtuoMke banAnekI tathA zuddha karanekI kriyAeM likhI huyIM thI / tadanusAra kriyA karate hue seThane tAMbese suvarNa banAnA prArambha kara diyA, kiMtu rasAyanakI siddhi nahIM huyii| ataH pratArita tiraskRta aura kruddha hokara daridra hocuke seThane tApasIke diye hue guTakeke sAtha nIcatAkA vyavahAra kiyaa| kisI caurAheke nikaTa baiThakara pathikoMse gAlI dilA aura thukavA karake apanI krodha jvAlAko zAMta karatA rahA / daivayogase eka dina vaha tApasI bhI vahIM A nikalA / vaha apane guTakA aura seThako pahicAna gayA aura manameM vicArane lagA ki yaha merA diyA huA hI guTakA hai, usa seThane anya janoMke samAna guTakekA tiraskAra karaneke liye tApasIse bhI kahA / tiraskArakA kAraNa pUMchanepara seThane sarvavRttAta kaha sunAyA / vaha tApasI kucha auSadhiyoM, phaloM, ke sahita seThako bhI sAtha lekara tAMcA galAnevAle kasereke sthAnapara pahuMcA aura seThase kahA ki guTakeke likhe anusAra kriyA karo ! seThane guTakeke anusAra kriyA kI, kiMtu jaba nIMbUko cAkUse kATakara DAlane lagA, isa prakaraNameM tApasIne seThako do thappaDa mAre aura kahA ki guTakemeM nIMbUko cAkUse kATanA kahAM likhA hai ? loheke sambandhase rasAyana kriyA pratikUla ho jAtI hai / seThane hathailIse nIMbUko nicoDa kara tAMvameM DAlA to usI samaya do mana tAMbA sonA ho gyaa| seThako usake rupayoMkA sonA dekara apanA amUlya guTakA punaH lauTA liyA aura kahA ki-" no vetti yo yasya guNaprakarSa, sa taM sadA nindati nAtra citram / yathA kirAtI karikumbhalabdhAM muktAM parityajya vibharti gujAm // 1 // jo jisake guNako nahIM pahicAnatA hai, vaha usakI sadA niMdA kiyA karatA hai / jaise ki bhIlanI gajamotiyoMko choDakara goMgacIke gahanoMko pahanatI hai| vastutaH dekhA jAve to jJAnake vinA kriyA karanA vyartha hai| taise hI kAraNoMke binA yoM hI svabhAvase utpanna honevAle samyagdarzanakI bhI tattvArthIko na jAnanevAle jIvoMmeM upapatti nahIM ho sakatI hai / ataH nisargakA artha svabhAva nahIM hai, kiMtu paropadezake atirikta jAtismaraNa, vedanA, vibhavaprApti Adise utpanna huA jJAnasvarUpa kAraNa hI nisargakA artha hai / tisa kAraNa paropadezakI nahIM apekSA rakhanevAle jJAnameM nisarga zadbakI pravRtti ho rahI hai yoM jaise ki svabhAvase hI siMha zUra vIra hotA hai / yadyapi kAraNoMke binA zUra vIratA nahIM hotI hai, jagatkA koI bhI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH kArya kAraNoMke binA nahIM hotA hai / siMhakA zarIra, haDDI, baDA mastaka, zaktizAlI DADha, dAMta, paje, janmaparaMparAse cale A rahe Adhipatyake vicAra, nAmakarmakI vizeSatAyeM Adi apane vizeSa kAraNoMse utpanna ho bhI rahI usa siMhakI zUravIratA paropadezakI nahIM apekSA rakhaneke kAraNa lokameM svabhAvase hotI huyI prasiddha ho rahI hai / tisIke samAna devavibhUti, jinamahimA AdikA cAkSuSa pratyakSa tathA pUrvake bhava, dharmapAlana AdikA smaraNa aura sukha yA duHkhoMkA tIvra anubhavarUpa mAnasapratyakSa evaM svArthAnumAna Adi matijJAna yA vibhaGgajJAna ina jJAnoMse jAne gaye tattvArthoMmeM paropadezake vinA hI utpanna ho rahe samyagdarzanako nisargase utpanna huA kahanA viruddha nahIM hai / arthAt koI vidyArthI zrIprameyakamalamArtaNDa, zrI aSTasahasrI Adi pAThyagraMthoMko gurumukhase adhyayana karake AptaparIkSA, patraparIkSA, saptabhaGgItaraGgiNI Adi graMthoMko apane Apa ( nisarga ) lagA letA hai / kAvya, sAhityake cAra pAMca ucca graMthoMko paDhakara pahile dekhe sune nahIM aise katipaya kAvya aura purANoMko apane Apa lagA letA hai / yahAM apane ApakA artha dUsareke upadeza ( adhyApana ) kI nahIM sahAyatA lenA hai / nimittake binA hI ho jAnA nisargakA artha nahIM hai| kiMtu vaha chAtra kSayopazama, vyutpatti, manoyoga lagAnA, vyAkaraNa, koza, AdikA bala ina kAraNoMse hI azrutapUrva graMthoMkA adhyayana karatA hai / koI koI vyutpanna jIva to adhyayana kiye binA bhI pahile janmake saMskAroMse hI utkRSTa buddhimatAke kAryoko kara dete haiM, ye kArya bhI nisargase kiye hue samajhe jAte haiN| hAM ! jina kAryoMmeM paropadezakI AvazyakatA hai, una kAryoko dUsare bhedameM ginA gayA hai| jagatke asaMkhya kAraNoMmeM paropadeza hI eka aisA viziSTa kAraNa hai jo ki asaMkhya kAraNoMkI barAbarImeM akelA ginA jA sakatA hai / " guru vinA jJAna nahIM" isakI dhArA Ajataka calI A rahI hai| kavi logoMne guruke vinA mukhya siddhAMtoMko na jAnanekA mayUrake nRtyameM guhya aMgakA dIkha jAnA dRSTAMta diyA hai| vacanoMke dvArA pratipAdyaviSayoMkI apekSAse dekhA jAye to yaha ThIka hai, kiMtu zadroMke dvArA avAcya ( na kahA jAve ) aisA anantAnanta prameya to upadezake binA hI anya kAraNoMse jAna liyA jAtA hai / tathA anantAnanta kAryomeMse anaMtaveM bhAga kArya hI upadezase kiye jAte haiM, bahubhAga kArya nisargase hI ho jAte haiM / bAlya, yuvA avasthAoMmeM upadezake binA hI svocita aneka kriyAeM svataH jJAta ho jAtI haiM / ataH paropadezake binA svabhAvase hI utpanna huyI siMhakI zUravIratA, vRka ( bheDiyA ) kI krUratA, mRgayA bakarIkI bhayabhItatA, durjanakI nIcatA, Adi huyI dekhI jA rahI haiN| hAM, bhage hue katipaya sainikoMke prati senApati karake ojasvI vacanoM dvArA zUratAkA utsAha dilAyA jAtA hai, vaha upadezajanya hai / ataH paropadezake vinA hI tattvArthIko mati Adi jJAnoM dvArA jAna cukanepara svataH horahA samyagdarzana nisargase huA kahA gayA, isameM koI virodha nahIM hai / navavaM matyAdijJAnasya darzanena sahotpattivihanyate tasya tataH prAgapi bhAvAditi cenna,sabhya gdarzanotpAdanayogyasya matyajJAnAdermatijJAnAdivyapadezAdarzanasamakAlaM matyAdijJAnotpatteH /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike yahAM zaMkA hai ki Apa jainoMne abhI kahA hai ki matijJAna ( sumati jJAna ) se jAne hue tattva arthameM nisargase samyagdarzana utpanna ho jAtA hai, kintu yaha bAta siddhAntase viruddha paDatI hai / kyoM ki samyagdarzanake sAtha hI sumati yA suzruta athavA avadhijJAnakI utpatti mAnI gaI hai| pUrvakAlameM nahIM, kiMtu Apa jainoMne usa samyagdarzanake utpanna honese pahile bhI matijJAna (sumatijJAna ) AdikI sattA mAnalI hai / ataH darzanake sAtha matijJAnakI utpattike siddhAntakA vighAta hotA hai / graMthakAra samajhAte haiM ki isa prakArakA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoM ki yadyapi samyagdarzanase pahile kAlameM rahanevAlA jJAna sumatijJAna yA avadhijJAna nahIM hai / phira bhI samyagdarzanako utpanna karAnekI yogyatAvAlA pUrvasamayavartI sAmAnyajJAna yA ku jJAna upacArase sumati aura avadhirUpa haiM aisA vyavahAra hai / vAstavameM to samyagdarzanake samAna kAlameM hI sumati aura avadhi Adi kI utpatti hotI hai / pratyeka kAryakI pUrvavartI paryAyoMko upacArase tadrUpa kahanemeM koI kSati nahIM haiN| sahAranapurake nikaTa sthAna bhI sahAranapura samajhA jAtA hai / eka kama lakSa rupayoMko bhI lakSa rupayA kaha sakate haiM / sAmAyikameM sthita gRhasthako bhI mahAvratIke samAna mAnA hai / kevalajJAnake utpAdaka bArahaveM guNasthAnake pUrNa zrutajJAnakA kevalajJAnakA vyapadeza hai, jaise ki kamalako utpanna karanevAlI bIjasahita kIcaDakI antima avasthA kamalarUpa hI hai / usa kamalase hI dUsare samayameM kamala utpanna ho gayA hai, korI kIcaDa se nahIM / ataH sAkSAt yA paramparAse kSayopazama Adi cAra labdhiyoMke pIche honevAle cAritraguNake vibhAvarUpa adhaH karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttakaraNakI avasthAoMmeM ho rahe mithyAjJAnako matijJAnapanA aura avadhijJAnapanA abhISTa hai / vAstavameM dekhA jAve to tInoM karaNoMke samayoMmeM mithyAtvakarmakA udaya hai / ataH samyagdarzana guNakA mithyAtvarUpa vibhAva pariNAma hai tathA cAritraguNakI karaNatrayarUpa pariNati hai / kiMtu isa antarmuhUrtameM samyagdarzanakI kAraNasAmagrI ekatrita ho cukI hai tathA pratipakSI karmoMke anubhAga kANDaka, sthitikANDakoMko ghAta aura guNasaMkramaNa tathA guNazreNI nirjarAkI vidhi bhI apUrvakaraNa avasthAmeM ho jAtI hai / usake pahile adhaHkaraNadazAmeM anantaguNI vizuddhi kI vRddhi, sthitibandhApasAraNa, prazasta prakRtiyoMkA prati samaya anantaguNA baDhatA huA guDa, khAMDa, mizrI aura amRta sadRza anubhAga honA tathA aprazasta prakRtiyoMkA nimba kAMjIra sadRza anubhAgavAlA honA ye cAra Avazyaka bAteM ho cukI haiN| anivRttakaraNarUpa pariNAma to uttarakAlameM samyagdarzanako utpanna hI karate haiM / ataH upazama samyaktvake utpAdaka sAmagrImeM paDe hue jJAnako samIcIna jJAna hI kalpita kiyA hai | aura kSayopazama samyaktvake pUrvavartI jJAnako bhI upacArase samIcInajJAnapanA hai / parIkSA dekara uttIrNa ho jAnevAlA chAtra uttara kApiyoMke likhe jAnepara hI uttIrNa ho cukA, kiMtu phala prakAzita honeke pahile kucha kAlataka vaha nirNItarUpase uttIrNa nahIM kahA jA sakatA hai / mithyAva guNasthAnake AdivarttI yA madhyavartI mithyAjJAnameM aura antavartI mithyAjJAnameM bhArI aMtara hai, dravya 1 70
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 71 1 nikSepase vaha antima mithyAjJAna samyagjJAna hI hai / kiMtu vAstavikarUpase to samyagdarzana ke samaya meM hI matijJAna utpanna hotA hai / pahile samayoMmeM mithyAtva karmakA udaya honese ve jJAna mithyA sahacarita haiM / tarhi-mithyAjJAnAdhigate'rthe darzanaM mithyAprasaktamiti cenna, jJAnasyApi mithyAtvaprasaMgAt, satyajJAnasyApUrvArthatvAnna mithyAjJAnAdhigate'rthe pravRttiriti cenna, sarveSAM satyajJAnasantAnasyAnAditvaprasaMgAt / taba to mithyAjJAnase jAne hue artha meM pravRtta hue samyagdarzanako bhI midhyApanekA prasaMga hogA, isa prakAra kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki yoM to mithyAjJAnake pIche hone vAle samIcIna jJAnako bhI mithyApanekA prasaMga ho jAvegA arthAt samyagdarzanakI utpattike pahile mithyAjJAna thA, usa mithyAjJAnake uttara kAlameM hI samyagdarzanake sAtha samyagjJAna utpanna hogayA hai / ataH mithyAjJAnake pIche hone vAle darzanako jisa prakAra midhyApanekA Apa prasaGga dete haiM vaise hI samyagdRSTi jIvakeM pUrvavartI mithyAjJAnase pIche honevAle upAdeyarUpa samyagjJAnako bhI sulabhatAse mithyApanakA prasaMga ho jAvegA / yadi Apa yoM kaheM ki pramANasvarUpa satyajJAna gRhItagrAhI nahIM hai jisase ki vaha mithyAjJAnase jAne hue arthameM pravRtti kareM, kintu satyajJAna to navIna navIna apUrva arthoko grahaNa karatA hai isa kAraNa mithyAjJAnase jAne hue arthoMmeM samyagjJAnakI pravRtti nahIM hotI hai / vaha to apaneko aura arthako jAnanevAlA eka navIna pramANajJAna hai, so yaha kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki sabhI prAcIna samyagdRSTi aura navIna samyagdRSTiyoMke samyagjJAnakI santAnako anAdipanekA prasaMga hojAvegA / arthAt mithyAjJAnase jAnehue arthameM apUrva arthako jAnanevAle samyagjJAnakI pravRtti honA Apa mAnate nahIM hai| taba to parizeSase nikala AyA ki vaha samyagjJAna apane pUrvavartI satyajJAna se utpanna huA hai aura vaha satyajJAna bhI usase pahileke satyajJAnase utpanna huA hogA, isa prakAra satyajJAna anAdikA Thahara jAvegA tabhI mithyAjJAnakA sambandha chUTa sakegA, kintu samyagjJAnakI anAdi se santAna cale AnA kisIko iSTa nahIM hai / satyajJAnAtprAk tadarthe mithyAjJAnavatsatyajJAnasyApyabhAvAnna tasyAnAditvaprasaktiriti cenna, sarvajJAnazUnyasya pramAturanAtmatvaprasaMgAt, na cAnAtmA pramAtA yukto'tiprasaGgAt / yadi phira koI yoM kahe ki samyagdarzanake samAna kAlameM hue samyagjJAnase pahile usa samyajJAnake viSayameM mithyAjJAnakI pravRtti nahIM thI aura usI pravRttike samAna satyajJAnakI bhI pravRtti nahIM thI arthAt samyagjJAnake pahile usa viSaya meM jIvako na mithyAjJAna thA aura na samyagjJAna hI thA, isa kAraNa usa samyagjJAnake anAdipanekA prasaMga nahIM AtA hai| AcArya samajhAte haiM ki so yaha kahanA to ThIka nahIM hai, kyoM ki sabhI mithyAjJAna aura samyagjJAnoMse rahita mAnalie gaye samIcIna jJAtA AtmAko anAtmA (jaDa ) panekA prasaMga ho jAvegA aura jJAnoMse rahita ho rahe jarUpa padArthako pramAtApanA yukta nahIM hai| kyoM ki yA to jaDarUpase iSTa kiye gaye ghaTa, paTa, Adiko
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike bhI pramAtApanekA atiprasaMga hai / AtmAkA lakSaNa jJAna hai, kisI bhI avasthAmeM kyoM na ho AtmAke labdhirUpa yA upayogarUpa jJAna honA Avazyaka hai / anyathA lakSaNake na rahanese lakSyakA bhI abhAva ho jAvegA / guNake na rahane para dravya bhI sthira raha nahIM sakatA hai / satyajJAnAtpUrve tadviSaye jJAnaM na mithyA satyajJAnajananayogyatvAt nApi satyaM padArthayAthAtmyaparicchedakatvAbhAvAta, kiM tarhi ? satyetarajJAnaviviktaM jJAnasAmAnyaM, tato na tenAdhigate'rthe pravartamAnaM satyajJAnaM mithyAjJAnaM mithyAjJAnAdhigataviSayasya grAhakaM / nApi gRhItagrAhIti cet, tarhi kathaJcidapUrvArtha satyajJAnaM na sarvayetyAyAtam / tathopagame samyagdarzanaM tathaivopagamyamAnaM kathaM mithyAjJAnAdhigatArthe syAt ? satyajJAnapUrvakaM vA ? yatastatsamakAlaM matijJAnAdyupagamavirodhaH / 1 phira bhI koI kahatA hai ki samyagjJAnase pahile usake jJeya viSayameM jo jJAna thA vaha mithyA nahIM thA, kyoMki vaha jJAna satyajJAnako utpanna karanekI yogyatA rakhatA hai / jo jJAna satyajJAnakA bApa bananeke lie samartha ho rahA hai, vaha mithyA nahIM ho sakatA hai / aura samyagjJAnake pUrvavartI 1 vaha jJAna samyagjJAna bhI nahIM kahA jA sakatA hai / kyoM ki usa samaya samyagdarzana na honeke kAraNa aura mithyAtvaprakRtikA udaya honese vaha jJAna padArthoMkA vAstavika rUpase pratibhAsa karanevAlA nahIM hai| koI pUMche ki samyagdarzana ke pUrva samaya meM rahanevAlA vaha jJAna jaba samyagjJAna bhI nahIM aura mithyAjJAna bhI nahIM, taba to phira kaisA jJAna hai ? batAo / isa para hamArA yaha uttara hai ki vaha jJAna samyagjJAna aura mithyAjJAnase rahita hotA huA sAmAnya jJAna hai / tisa kAraNa usa sAmAnya jJAnase jAne hue arthameM pIchese pravRtti karatA huA satyajJAna vicArA samyagjJAna hI hai, mithyAjJAna nahIM hai / aura mithyAjJAnase jAne hue viSayakA grAhaka bhI nahIM hai / kyoMki vaha to sAmAnya jJAnase jAne hue viSayameM pravRtti kara rahA hai / tathA vaha gRhIta viSayakA grAhI bhI nahIM hai / ataH hamAre Upara tInoM doSoMke AnekA prasaMga nahIM hai / AcArya kahate haiM ki yadi isa prakAra kahoge taba to yaha siddhAMta AyA ki vaha satyajJAna kisI apekSAse syAt apUrva arthako viSaya karatA hai, sarvathA hI apUrva arthako viSaya nahIM karatA hai, kyoMki apane hI sAmAnya jJAnase jAne hue viSayameM samyagjJAnakI pravRtti honA mAnA hai / jaba samyagjJAnako kathaJcit apUrvArthagrAhI Apa mAna lete haiM to taise hI samyagdarzanako bhI tisa hI prakAra svIkAra karate hue Apa mithyAjJAnase jAne hue arthameM samyagdarzanakI pravRttikA kaTAkSa kaise sakeMge ? / tathA samyagjJAnake pUrva meM hI samyagjJAnakI sattAkA prasaMga bhI kaise de sakeMge ? jisase kiM usa samyagjJAnake samAnakAlameM matijJAna Adi yAnI matijJAna aura avadhijJAnake svIkAra karanekA virodha ho sake / bhAvArtha -- samyagdarzana aura samyagjJAna donoMke pahile sAmAnya jJAna thA aura samyagdarzanake samayameM vahI jJAna samIcIna matijJAna aura avadhijJAnarUpa pariNata ho jAtA hai / jaise ki sAsAdana guNasthAna meM avyaktarUpase atattvaruci hai / mithyAtva meM Anepara vahI atattvaruci vyakta ho jAtI hai / 1 72
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH sarva saddarzanamadhigamameva jJAnamAtrAdhigate pravartamAnatvAditi cenna, paropadezApekSasya tattvArthajJAnasyAdhigamazaddhenAbhidhAnAt / nanvevamitaretarAzrayaH sati samyagdarzane paropadeza pUrvakaM tattvArthajJAnaM tasmin sati samyagdarzanamiti cenna, upadeSTRjJAnApekSayA tathAbhidhAnAdityeke samAdadhate / tepi na yuktavAdinaH paropadezApekSatvAbhAvAdupadeSTRjJAnasya, svayaMbuddhasyopadeSTatvAt, pratipAdyasyaiva paropadezApekSatattvArthajJAnasya sambhavAt / koI kahatA hai ki sampUrNa samyagdarzana adhigamase janya hI haiM, nisargase janya nahIM, kyoMkisAmAnya jJAnase jAne gaye padArthameM samyagdarzana honekI pravRtti ho rahI hai / granthakAra samajhAte haiM ki isa prakArakA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki isa prakaraNa meM adhigama zada karake paropadezakI apekSA rakhatA huA tattvArthokA jJAna kahA jAtA hai| paropadezake vinA atirikta kAraNoMko nisarga mAnA hai / yahAM koI zaGkA kare ki isa prakAra mAnanepara to kAraka pakSakA anyonyAzraya doSa ho jaavegaa| kyoMki samyagdarzanake ho cukanepara to paropadezako kAraNa mAnakara tattvArthIkA samIcIna jJAna hove aura tattvArthIkA jJAna ho cukane para usase samyagdarzana utpanna hove, arthAt samyagdarzanakA kAraNabhUta tattvajJAna samIcIna hogA tabhI samyagdarzanako utpanna karA sakegA aura jJAnameM samIcInatA samyagdarzanase prApta hotI hai / koI kahate haiM ki isa prakAra parasparAzraya doSa denA to ThIka nahIM hai| kyoMki upadeSTA vaktA jJAnakI apekSAse taisA kaha diyA gayA hai| bhAvArtha -- upadeSTAkA jJAna hI paropadeza se utpanna huA hai aura upadeSTAke jJAnase ziSyake adhigamajanya samyagdarzana utpanna ho jAtA hai / ataH anyonyAzraya doSakA vAraNa hogayA, aisA koI eka vidvAn samAdhAna karate haiM / AcArya kahate haiM ki ve vidvAn bhI yuktipUrvaka kahanevAle nahIM haiN| kyoMki upadeSTAkA jJAna paropadezakI apekSA rakhanevAlA nahIM hai / padArthoMkA svayaM anumanana kiye hue vidvAn svayaMbuddhako upadezakapanakI vyavasthA hai / jo vidvAn dUsare guruse paDhakara upadezaka huA hai vaha bhI kucha samayataka padArthoMkA abhyAsa kara cukanepara hI punaH upadezaka bana sakatA hai / dravyaliMgI munike upadezase bhI aneka bhavya jIva samyagdarzanako prApta kara lete haiN| una dravyaliMgI muniyoMke bhI jIvAdika tattvoMkA acchA abhyAsa hai / samyagdarzana na honese zuddhAtmAkA anubhava nahIM hai / isa viSayako pratipAdya ziSya nahIM jAna sakatA hai| ve svayaM bhI nahIM jAnate haiM / upadeza dene sunanemeM isakI koI AvazyakatA bhI nahIM hai / nimitta naimittikabhAva acintya hai / eka kAmI rAjAne apane priya horahe jArake nikaTa zIghratAse jAtI huyI kAminIko bulAyA, strIne rAjAse kahA ki " samaya hai thoDA, aura mujhe jAnA hai dUra ina zoMko strIne sAdhAraNa abhiprAyase kahA thA / kintu isa vAkyako sunakara aura paramArthako vicAra kara rAjA kukarmoM se udAsIna hogayA, vaha vicAratA hai ki maiMne pApakriyAmeM apane AyuSyakA bahubhAga nikAla diyA hai| "" 73 aba samaya thoDA avaziSTa hai aura mujhe AtmIya svAbhAvika guNoMkI prAptike lie dUra taka calanA hai / bAdaloMko vilIna dekhanese kaI rAjAoMko vairAgya utpanna hogayA hai / pahile unhoMne aneka vAra 10
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike vAdala dekhe the taba kucha nahIM huA thaa| aura aneka rAgI jIva bAdaloMse zrRMgAra rasako utpanna kara lete haiM, ataH siddha hotA hai ki na jAne kaba kisa nimittase kaunasA naimittika utpanna ho jAve, chAtroMko paDhAnemeM bhI gurukA prayatna adhika preraka nahIM hai / vidyArthiyoMkA kSayopazama hI pradhAna kAraNa hai, anyathA eka guruke paDhAye vIsa chAtroMmeM vyutpattikA itanA baDA antara na dekhA jAtA, kintu gurukI adhyApanadakSatA bhI yoM hI upekSaNIya nahIM hai / anyathA vidyArthiyoMke kRtaghnatA doSa kA prasaMga hogA / ratnabhaNDAra ( khajAnA ) kI tAlIko guruse lekara unake upakAroMko bhUla jAnA nIcatA hai / prakRtameM hamako yaha vicAranA hai ki samyagdarzanako utpanna karAnevAle upadezakA pravartaka vaktA svayaMbuddha hai / hA~ ! pratipAdana karane yogya ziSyake hI tattvArthajJAnako paropadezakI apekSA honA sambhava hai / ataH una koI eka vidvAnoMke dvArA anyonyAzraya doSakA vAraNa karanA yuktiyoMse nahIM ho sakA / aba koI anya paMDita samAdhAna karanA cAhate haiM ki ___ yadaiva pratipAdyasya paropadezAttatvArthajJAnaM tadaiva samyagdarzanaM tayoH sahacAritvAt tato netaretarAzraya ityanye te'pi na prkRtjnyaaH| saddarzanajanakasya paropadezApekSatvAt tattvArtha- . jJAnasya prakRtatvAt tasya tatsahacAritvAbhAvAt sahacAriNastadajanakatvAt / jisa samaya hI ziSyako paropadezase tattvArthIkA jJAna huA hai usI samaya samyagdarzana utpanna - hogayA hai| kyoM ki ve donoM hI tattvArtha-jJAna aura samyagdarzana sAtha sAtha rahane vAle haiM, tisa kAraNa anyonyAzraya doSa nahIM hotA hai / bhAvArthaH-jaise bailake sIdhe aura Dere sIMga sAtha utpanna hote haiM inameM eka dUsarekA Azraya lenA nahIM hai, taise hI samAnakAla meM honevAle tattvArtha-jJAna aura samyagdarzanameM bhI paramparAzraya nahIM hai, apane apane upAdAna kAraNoMse ve utpanna ho jAte haiM, isa prakAra anya koI vidvAn samAdhAna karate haiM / ve bhI prakaraNameM prApta ho rahe viSayako samajhanevAle nahIM haiN| kyoMki paropadezakI apekSAse utpanna huA samyakdarzanakA janaka aisA tattvArtha-jJAna yahAM prakaraNameM prApta hai| vaha jJAna samyagdarzanakA sahacArI nahIM hai| hAM jo jJAna samyagdarzanakA sahacArI hai vaha usa samyagdarzanakA janaka nahIM hai / bhAvArtha:-ziSyake samyagdarzanakI utpattike prathama jo tattvArthajJAna paropadezase utpanna huA hai, vaha tattvArtha-jJAna samyagdarzanase pUrva samayameM rahatA hai / tabhI samyagdarzanakA kAraNa ho sakatA hai| kAryase pUrva samayameM kAraNa rahanA cAhiye / ataH isa DhaMgase bhI anyonyAzrayakA vAraNa anya jana nahIM kara sakate haiM / abhItaka anyonyAzraya doSa tadavastha hai| paropadezApekSasya tatvArthajJAnasya samyagdarzanajananayogyasya paropadezAnapekSatattvArthajJAnavatsamyagdarzanApUrva svakAraNAdutpatternetaretarAzrayaNamityapare sakalacodyAnAmasambhavAdAgamAvirodhAt / . paropadezakI nahIM apekSA rakhanevAlA tattvArthIkA jJAna jaise samyagdarzanase pahile apane niyata kAraNoM karake utpanna ho jAtA hai, taise hI paropadezakI apekSA rakhatA huA aura samyagdarzanako utpanna
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH mmsreerunnerme....marrier.rua karanekI yogyatAvAlA tattvArthajJAna bhI samyagdarzanase pahile apane apekSaNIya kSayopazama Adi kAraNoMse utpanna ho cukA hai / arthAt samyakpane aura mithyApanese nahIM nirNIta kiye gaye pUrva samayavartI tattvArthajJAnase samyagdarzana utpanna huA hai| isa prakAra mAnanepara anyonyAzraya doSa nahIM hotA hai, aisA dUsare vidvAn kaha rahe haiN| isa kathanameM sabhI kucoMdhoMkA honA nahIM sambhavatA hai / arthAt koI bhI zaMkA khaDI nahIM rahatI hai / Agamase bhI koI virodha nahIM AtA hai / inakA abhiprAya hai ki samyagdarzana kI utpattimeM nimitta kAraNa pUrva samayavartI jJAna hai aura usa jJAnakA nimitta kAraNa kSayopazama hai| isameM anyonyAzraya doSa nahIM hai / zrIvidyAnanda svAmIko bhI yaha samAdhAna iSTa hai / sarva samyagdarzana svAbhAvikameva svakAle svayamutpatteniHzreyavaditi cenna, hetorasiddhatvAt, sarvathA jJAnamAtreNApyanadhigate'rthe shrddhaansyaaprsiddhH| yahAMtaka sabhI samyagdarzanoMko adhigamajanya mAnanevAloMke ekAntakA nirAsa kara diyA hai / aba sabhI samyagdarzanoMko svAbhAvika mAnanevAle nirAsArtha prayatna karate haiM / pUrvapakSIkA kahanA hai ki sarva hI samyagdarzana nisarga yAnI svabhAvase hI utpanna hote haiN| kyoMki jo jisakA yogya kAla hai, 'vaha apane samayameM apane Apa utpanna ho jAtA hai jaise ki mokSa / arthAt dasa janma pIche honevAlI mokSa prayatna karanepara bhI do yA cAra janma pIche nahIM ho sakatI hai athavA upekSA karanese pacAsa janma pIche honeke liye nahIM haTa sakatI hai / niyata samayameM hI mokSakA honA anivArya hai / jo honahAra hai so hotA hI hai / kAraNoMke milAnese kyA lAbha hai ? yogya kAlameM vanaspatiyAM phalatI, phUlatI haiM / taise hI apane niyata kAlameM samyagdarzana bhI svabhAvase utpanna hojAtA hai / granthakAra samajhAte haiM ki aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki pUrvapakSIke dvArA diyA gayA svayaM utpattirUpa hetu kisI adhigamajanya horahe samyagdarzanameM na rahaneke kAraNa bhAgAsiddha hetvAbhAsa hai athavA sabhI prakAroMse sAmAnya jJAnake dvArA bhI nahIM jAne hue arthameM zraddhAna honA prasiddha nahIM hai| arthAt paropadezase yA svayaM jAna liye gaye arthameM zraddhAna honA bana sakatA hai| ataH kAraNoMkI apekSAse honevAle samyagdarzanake do bheda kara diye gaye haiM / una donoM samyagdarzanarUpa pakSameM nahIM rahatA hai, ataH hetu svarUpAsiddha hai / apane kAlameM bhI vinA kArakoMke koI kArya nahIM hojAtA hai / hAM, anya kAraNoMke samAna kAla bhI eka kAraNa hai| akelA kAla hI kisI kAryakA pUrNarUpase kAraNa nahIM hai / apane kAlameM kArya hote haiM, isakA artha yahI hai ki sAmagrI milane para apane kAlameM kArya hote haiM / yadi sAmagrI na mile to korA kAla kyA kara sakatA hai ? / karmokA udayakAla Anepara bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva na honese karmokA phala nahIM hone pAtA hai / nArakiyoMke aneka puNya prakRtiyoMkA apane ucita kAlameM udaya AtA hai| kintu kSetrasAmagrI na honese vinA phala diye hue ve prakRtiyAM jhaDa jAtI haiM / pUrI AyuHko rakhanevAle jIvoMke apavartanakA kAraNa mAne gaye zastraghAta, viSabhakSaNa, granthika sannipAta ( plega ), vizUcikA ( haijA ), Adike mila jAnepara madhyameM hI AyuH karmakA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 tattvArthazlokavArtike hrAsa hojAtA hai / yadi kadalIghAtake kAraNa na milate to ve karmabhUmike manuSya aura tiryaJca adhika kAla taka avazya jIvita rahate / jo bhavitavya hai, vaha avazya hI hovegaa| isakA tAtparya yahI hai ki kAraNoMke milanepara hI vaha kArya ho sakegA, yadi aisA nahIM mAnA jAvegA to puruSArtha karanA vyartha paDatA hai / vyApAra, adhyayana, vivAha Adi kAraNoMke milAye vinA dhanaprApti, vidvattA, santati Adi kArya nahIM ho sakate haiM / hAM, kabhI tIvra karmakA udaya hojAnepara puruSArtha vyartha hojAtA hai| plega, sannipAta rogoMse satAye gaye bhI auSadhioMke vinA hI koI jIva caMge hojAte haiM, kintu yaha rAjamArga nahIM hai / eka manuSyakA sannipAta roga dahI khAnese dUra hogayA, itanese hI vaha dahI khAnA sannipAtakI cikitsA nahIM / vAstavameM kAraNoMke milanepara hI kArya huA hai, svayaM apane opa nhiiN| kevala daivavAdakA pakSa lekara puruSArthako na karanevAle jIva AlasI aura ekAntI haiM / mokSa apane samayameM hotI hai, isakA abhiprAya bhI yahI hai ki atAndriyadarzIne parokSa mokSakA jisa niyata kAlameM honA batAyA hai, usako mokSake pUrvavartI kAraNa mAne gaye manuSyaparyAya, dIkSA lenA, kSAyika samyaktva, kSapakazreNI, cAroM zuklapyAnarUpa sAmagrIkA honA bhI atyAvazyaka pratIka hokara dIkha gayA hai, ataH mokSakA dRSTAnta lekara sabhI samyagdarzanoMko apane kAlameM svayaM utpatti honese svAbhAvikapanA siddha karanA ThIka nahIM hai / jo kArya apane kAraNoMke milanepara niyata samayameM hogA vahI usakA kAla hai, phira apane kAlameM apane Apa hogA isa niHsAra bAtameM kyA tattva nikalA ! kucha bhI nahIM / jaise ki koI IzvaravAdI kaha dete haiM ki eka eka dAnemeM chApa laga rahI hai, jo dAnA jisa prANIkA hai usIko milegaa| kyoMjI isameM chApa mohara, lagAnekI kyA bAta hai ! hama kahate haiM ki baila gADI yA moTara gADIkI uDatI huI dhUla yA havA, yA jalakaNa megha vinduaiM jisake aMga para lagatI hai, sabapara chApa lagI kaho / bAta yaha hai ki deza, kAla anusAra vaha vastu prApta ho jAtI hai| sAmagrI badalanepara parivartana bhI ho sakatA hai, ekAnta karanA ThIka nahIM hai, prakaraNameM yaha kahanA hai ki kisI bhI prakArase jJAna sAmAnyake dvArA bhI arthako na jAnA jAvegA to aise arthameM zraddhAna honA kaise bhI nahIM bana sakatA hai| vedArthe zUdravattatsyAditi cetra, bhAratAdizravaNASigate zUdrasya tasminneva zraddhAna darzanAt, ca pratyakSataH svayamadhigate maNau prabhAvAdinA sambhavAnumAnAviNIte kasyacidbhaktisambhavAdanyathA tadayogAt / koI yadi yoM kahe ki vedake arthameM vinA jAne hue bhI jaise zUdrako zraddhAna ho jAtA hai arthAt " strIzUdrau nAdhIyetAm " isa zrutike anusAra strI aura zUdrako vedake adhyayana karanekA adhikAra nahIM hai / phira bhI vedameM vihita kiye gaye yajJa, AtmavijJAna, Adika arthoMmeM zUdrako gADha zraddhAna dekhA jAtA hai / isIke samAna jJAnake dvArA nahIM jAne hue arthameM bhI samyagdRSTiko zraddhAna ho sakatA hai| granthakAra kahate haiM ki isa prakAra kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMka vedavyAsake banAye hue
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH mahAbhArata, bhAgavata aura vAlmIkike banAye hue rAmAyaNa Adi zAstroMke sunanese jAna lie gae usa vedameM hI zUdrako zraddhAna honA dekhA jAtA hai / mahAbhArata AdimeM lambe cauDe prakaraNoMke dvArA vedakI stuti gAyI gayI hai aura ina pramANoMke sunanekA adhikAra zUdrako prApta hai / ataH sAmAnyarUpase jAne hue vedameM hI zUdrakI bhakti aura zraddhAna ho sakatA hai| kisI samaya ratnakI parIkSA nahIM karanevAle puruSoMke bhI mArgameM paDe hue athavA kisI dhanikake gharameM rakhe hue mANikya, hIrA, marakata Adi kisI bhI maNi ( ratna ) ko pratyakSa pramANase apane Apa jJAta kara lenepara aura prabhAva, cAkacakya Adi hetuoM karake sambhavate hue anumAnase nirNaya kara cukanepara hI una ratnoMmeM kisIkI bhakti honA sambhava hai| anyathA yAnI kucha kucha pratyakSase yA sambhavate hue anumAnase maNiko na jAnA jAvegA to bAlaka, cUhA, ciDiyA Adike samAna una puruSoMko ratnoMmeM vaha bhakti yA rAgakA yoga nahIM ho sakatA hai| jaise ki mUrkha bhillinIko gaja-muktAoMmeM rAga nahIM hotA hai, vaha gaja-motiyoMko choDakara goMgaciyoMke bhUSaNa banAkara harSasahita pahinatI haiM / bhUmimeM gaDhe hue ratnoMke nikaTa mUse yoM hI Dolate haiM / una ratnoMkA vAstavika jJAna na honeke kAraNa unako AbhimAnika sukha prApta nahIM hotA hai| tabhI to ve suvarNa yA ratnako yoM hI itastataH pheMka dete haiN| sAdhyasAdhanavikalatvAcca dRSTAntasya na svAbhAvikatvasAdhanaM darzanasya saadhiiyH| na hi svAbhAvikaM niHzreyasaM tattvajJAnAMdikatadupAyAnarthakatvApatteH / nApi svakAle svayamutpattistasya yuktA tata eva / kecit saMkhyAtena kAlena setsyanti bhavyAH, kecidasaMkhyAtena kecidanantena, kecidanantAnantenApi kAlena na setsyantItyAgamAniHzreyasasya svakAle svayamutpattiriti cet na, AgamasyaivaMparatvAbhAvAt / samyagdarzanajJAnacAritrasAtmIbhAvesati saMkhyAtAdinA kAlena setsyantItyevamarthatayA tasya nizcitatvAt, darzanamohApazamodijanyatvAcca na darzanaM svakAlenaiva janyate yataH svAbhAvikaM syAt / eka bAta yaha bhI hai ki samyagdarzanako svAbhAvikapanA siddha karanemeM diyA gayA mokSarUpI dRSTAnta to svAbhAvikapanA sAdhya aura apane kAlameM apane Apa utpatti ho jAnA rUpa hetuse rahita hai / ataH samyagdarzanako svAbhAvikatva siddha karaneke liye diyA gayA vaha dRSTAnta bahuta acchA nahIM hai| suniye, prathama hI dRSTAntakA sAdhyarahitapanA anumAnase siddha karate haiM ki mokSa (pakSa ) svAbhAvika nahIM hai ( sAdhya ) tattvajJAna, dIkSA, dhyAna, Adi usake upAyoMko vyarthapanekA prasaMga ho jAnese ( hetu ) / arthAt jo upAyoMse sAdhya hai vaha kAraNoMke vinA yoM hI svabhAvase hI utpanna ho jAnevAlA nahIM hai / tathA mokSarUpI dRSTAntameM hetu bhI nahIM rahatA hai| dekhiye, usa mokSakI ( pakSa ) apane Apa hI apane samayameM utpatti ho jAnA bhI yukta nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki usa hI pUrvokta hetuse yAnI viziSTa samayoMmeM hI honevAle tattvajJAna Adika upAya vyartha paDa jAveMge ( hetu ) / yahAM kitane hI bhavya jIva saMkhyAta kAlake bIta jAne para siddhiko prApta kareMge
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike aura anya kitane hI bhavyajIva asaMkhyAta kAlase ( ke pIche ) siddha hoveMge tathA anya katipaya jIva ananta varSoMke pachi siddhilAbha kareMge / kucha abhavya aura dUra bhavya jIva aise bhI haiM jo anantAnanta kAlameM bhI siddha avasthAko na prApta kara skeNge| isa prakAra Agamake vAkyoMse mokSakI apane niyata kAlameM apane Apa utpatti honA siddha hai / phira Apa jainoMne mokSarUpa dRSTAntako sAdhanase rahita kaise kahA thA ? batalAiye / granthakAra samajhAte haiM ki yaha zaMkA to ThIka nahIM hai / kyoMki Apa AgamakA jaisA artha kara rahe haiM usa AgamakI isa prakAra artha karanemeM tatparatA nahIM hai / yAnI Apa jaisA artha karate haiM vaha AgamakA artha nahIM hai / usakA ThIka artha yaha hai ki mokSake niyatakAraNa mAne gaye samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyak cAritra ina tInakA AtmAke sAtha tadAtmaka eka rasa ho jAnepara koI saMkhyAta Adi kAloMse siddhilAbha kreNge| hAM koI anantakAlameM bhI siddha na bana skeNge| isa prakArake arthasahitapane karake usa AgamakA nizcaya ho rahA hai / kAraNoM ke ekatrita ho jAnepara hI kArya ho sakegA / dUsarI bAta yaha hai ki yaha samyagdarzana to darzanamohanIya karmake upazama kSayopazama aura kSayarUpa Adi hetuoMse janya hai / ataH jaba ye hetu mileMge tabhI utpanna hogA, cAhe jisa apane kAlameM hI samyagdarzana utpanna nahIM hojAtA hai jisase ki vaha svAbhAvika yAnI vinA kAraNoMke hI nisargase honevAlA ho sake / arthAt yahAM samyagdarzana meM sAdhanake na rahane se svAbhAvikapanA sAdhya bhI nahIM rahatA hai| isa kAraNa tInoM hI samyagdarzanoMke nisarga aura adhigama ye do kAraNa mAnanA samucita haiM / 78 antardarzanamohasya bhavyasyApazame sati / tatkSayopazame vApi kSaye vA darzanodbhavaH // 5 // bahiH kAraNasAkalyepyasyotpatterapakSaNAt / kadAcidanyathA tasyAnupapatteriti sphuTam // 6 // darzanamohanIya karmake upazama yA kSayopazama athavA usake kSayarUpa bhI antaraGga kAraNoMke honepara kisI bhavya jIvake samyagdarzanakI utpatti honA dekhA jAtA hai, tathA jinamahimAkA darzana, jAtismaraNa, vedanAse duHkhita honA, adhigama, ( dharmazravaNa ) adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttakaraNa Adi bahiraMga kAraNoMkI bhI sampUrNatA milanepara hI isa samyagdarzanakI kabhI kabhI utpatti honA bhI dekhA jAtA hai / anyathA yAnI bahiraMga aura antaraGga kAraNoMkI pUrNatA na honepara usa samyagdarzanakI utpatti honA asiddha hai / yaha bAta sabake sanmukha rapaSTa rUpase siddha ho jAtI hai / tato na svAbhAvikosti viparItagrahakSayaH syAdvAdinAmivAnyeSAmapi tathAna - bhyupagamAt /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 79 tisa kAraNa se siddha hotA hai ki viparIta arthakA grahaNa kara zraddhAna karanArUpa mithyAtvakA kSaya mAtra svabhAvase hI honevAlA nahIM hai / syAdvAdiyoMke samAna anya naiyAyika mImAMsaka Adi vAdiyoMne bhI taisA svIkAra nahIM kiyA hai / arthAt mithyAjJAnarUpa zanigrahako kSaya karanevAlA samyagjJAnakA avinAbhAvI samyagdarzana apane kAraNoMse hI viziSTa samayameM utpanna hotA hai / kAraNoMke vinA svabhAvase hI cAhe jaba vaha utpanna nahIM ho jAtA hai / pApApAyAdbhavatyeSa viparItagrahakSayaH / puMso dharmavizeSAdvetyanye saMpratipedireM // 7 // 1 atattvoMko tattvarUpase grahaNa karanarUpa viparyaya jJAnakA yaha kSaya ( udezyadala ) pApa karmo ke nAse hotA hai ( vidheya ) / athavA AtmAke vizeSa puNya karmoMse utpanna hue viziSTa dharmose mithyAjJAnakA kSaya hotA hai / isa prakAra anya naiyAyika, mImAMsaka, Adi prativAdI loga bhI bhale prakAra jJAta kara cuke haiM / bhAvArtha : -- mithyAgrahaNake kSayakI kAraNoMse utpatti honA sabhI dArzanikoM svIkAra kI hai / vaha svAbhAvika nahIM hai / anyathA sabhI jIvoMke pAyA jAtA / tIvra pizAcako dUra karaneke liye sAmagrI ekatrita kAma nahIM calatA hai / sUtrameM kahe gaye nisargapadakA artha bhI haiN| korA svabhAva nahIM mAna baiThanA / sarvadA usakA mitra samyagjJAna karanI paDatI hai| kore DhoMgase upadezake atirikta horahe zeSa kAraNa nanu ca yadi darzanamohasyopazamAdistattvazraddhAnasya kAraNaM tadA sa sarvasya sarvadA tajjanayet Atmani tasyAhetukatvena sarvadA sadbhAvAt, anyathA kadAcitkasyacinna janayet sarvadApyasattvAt vizeSAbhAvAditi cenna, tasya sahetukatvAtpratipakSavizeSamantareNAbhAvAt / yahAM kisIkI dUsarI zaMkA hai ki darzanamohanIya karmake upazama, kSaya aura kSayopazama Adiko Apa jaina loga yadi tattvazraddhAnake kAraNa mAneMge, taba to ve upazama Adi kAraNa sabhI jIvoM ke sampUrNa kAloM meM usa samyagdarzanako utpanna karA deveM / kyoMki vaha mohanIya karmakA upazama Adi honA apanI utpatti meM kisI hetukI apekSA nahIM rakhatA hai / ataH vaha AtmAmeM sarvadA vidyamAna hai hI / anyathA yAnI upazana Adiko AtmAmeM sarvadA vidyamAna nahIM kahakara anya prakArase mAnoge to kisI bhI samaya kisI jIvake ve upazama Adi samyagdarzanako utpanna karA sakeMge, kAraNa ki uparAma Adika sadA bhI AtmAmeM haiM hI nahIM / upazama Adi na honekI apekSAse koI vizeSatA nahIM hai| arthAt kisI samaya meM kisI AtmAke upazama AdikakA na honA to samyagdarzanako utpanna karAde aura anya samayameM anya kisI AtmAke upazama AdikA na honA samyagdarzanako utpanna na karA sake, isa vyavasthAkA niyAmaka koI vizeSa hetu Apa jainoMke pAsa nahIM hai / granthakAra samajhAte haiM ki isa prakArakI zaMkA to ThIka nahIM hai| kyoMki ve upazama, kSaya, kSayopazama to ahetuka
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 tattvArthazlokavArtike nahIM haiM, kintu hetuoMse sahita haiM / darzanamohanIyakarmake nAza karanevAle kAlalabdhi, dhyAna, adhaHkaraNa, Adi vizeSa pratipakSioM ( zatruoM ) ke vinA upazama Adi kabhI nahIM utpanna hote haiN| bhAvArtha-vizeSa vyaktike vizeSa samayameM karmoke pratipakSI kAraNoMke milanepara hI upazama, kSaya aura kSayopazama hote haiM / ataH samyagdarzanakI sarvadA utpatti aura sarvadA anutpattikA prasaMga nahIM AtA hai| kathaM prtipkssvishessaaddrshnmohsyopshmaadirityucyte| . . karmoke zatrurUpa vizeSa pratipakSiyoMse darzanamohanIya karmake upazama, kSayopazama aura kSaya kaise ho jAte haiM ? aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja kahate haiM dRgmohastu kvacijjAtu kasyacinnuH prazAmyati / pratipakSyavizeSasya sampattestimirAdivat // 8 // kSayopazamamAyAti kSayaM vA tata eva saH / / tadvadeveti tattvArthazraddhAnaM syAtsvahetutaH // 9 // yahAM tIna anumAna banAye jAte haiM ki kisI sthAnapara kisI samaya yogyatA milanepara kisI AtmAke darzanamohanIya karmakA prazasta upazama ho jAtA hai / arthAt anAdi mithyAdRSTike ana. ntAnubandhI cAra aura mithyAtva ina pAMca prakRtiyoMkA tathA kisI sAdi mithyAdRSTike samyaktva aura samyamithyAtva sahita ukta sAta prakRtiyoMkA upazama ho jAtA hai| pahile, cauthe, pAMcaveM, chaThe, sAtaveM guNasthAnameM samyaktva aura mizra prakRtikA saMkramaNa ho jAnepara athavA tIsare, cauthe Adi guNasthAnoMmeM phala dekara yA kahIM bhI nahIM phala dekara donoMkI sthitibandhake pUrNa ho jAnepara sAdi mithyAdRSTike bhI pAMca prakRtiyoMkA upazama hotA hai [ pratijJA ] kyoMki usa mohanIya karmake nAza [ upazama ] karanevAle vizeSa pratipakSiyoMkI AtmAmeM tadAtmaka rUpase prApti hogayI hai [ hetu ] jaise ki AMkhoMmeM lage hue tamArA, phulI, motiyAbindu, jAlA Adi dUSita padArthokA aJjana Adi pratipakSI auSadhiyoMse kucha dinoMtakake lie upazama ho jAtA hai / dUsarA anumAna yaha hai ki vaha darzanamohanIya karma [ pakSa ] kahIM kabhI kisI jIvake kSayopazama avasthA ko prApta ho jAtA hai, yAnI chaha prakRtiyoMke sarvaghAtispardhakoMkA udayAbhAvarUpa kSaya tathA udIraNAko roka rahA inahI prakRtiyoMkA sadavasthArUpa upazama aura dezaghAtI samyaktva karmakA udaya banA rahatA hai (sAdhya ) kyoMki taisA hI kAraNa honese arthAt karmabandhake pratipakSI aura svAbhAvika guNake prApaka kAlalabdhi, jinabimba darzana Adi vizeSa hetuoMkI samprApti ho rahI hai [ vahI hetu ] dRSTAnta bhI vahI hai / arthAt jaise netrameM upayogI ho rahI auSadhake sevanase kucha derake lie prakRSTa doSoMkA phala na
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH denA rUpa kSaya aura choTe choTe doSoMkA sadbhAva banA rahatA hai| athavA tisarA anumAna yaha hai ki vaha darzana mohanIya karma pakSa] kahIM [zrutakevalI yA kevalIke nikaTa] kabhI [kucha muhUrta adhika ATha varSa kamatI do koTi pUrva varSase adhika tetIsa sAgara taka avikase adhika saMsArameM rahanA zeSa rahanepara kisI nikaTa bhavya jIvake kSayako prApta ho jAtA hai [sAdhyadala] kyoMki darzanamohanIyakarmako baMdha, udaya sattvarUpase samUla cUla kSaya karanevAle pratipakSI kAraNa AtmAmeM juTa gaye haiM [ hetu ] usI dRSTAMtake samAna arthAt jaise ki AMkhoMke tamArA, ratoMdha Adi doSoMko jaDamUlase kATanevAlI auSadhike milane para una doSoMkA sarvadAke liye kSaya ho jAtA hai / isa prakAra tInoM anumAnoMse upazama, kSaya, kSayopazamoMko kAraNa sahitapanekA nirUpaNa kara diyA hai| unhIMke samAna tattvArthazraddhAna bhI apane kAraNa mAne gaye upazama Adise vizeSavyaktike vizeSa samayameM kAraNoMke anurUpa utpanna ho jAta hai / yaha samajha lenA caahiye| yaH kacitkadAcit kasyacidupazAmyati, kSayopazamameti, kSIyate vA, sa svapratipakSa prakarSamapekSate yathA cakSuSi timirAdiH tathA ca darzanamoha iti naahetukstdupshmaadiH| jo padArtha kahIM kabhI kisIke bhI upazAnta hotA hai yA kSayopazamako prApta hotA hai athava kSayako prApta ho jAtA hai / ( vyAptikA hetu ) vaha padArtha apane pratipakSa horahe padArthakI vRddhika sahakArIpanekI apekSAse cAhatA hai / ( vyAptikA sAdhya ) / jaise ki cakSumeM tamArA, kAmala, Adi roga tabhI nAzako prApta hoveMge, jaba ki una doSoMke utpAdaka kAraNoMkA prakarSazaktivAlA pratipakSa ( nAzaka ) aJjana, mamIrA, bhImasenI kapUra, motI Adi auSadhioMkA samudAya prApta ho jAvegA ( anvaya dRSTAMta ) / aura taisA hI timira Adike samAna upazama Adiko prApta honevAlA darzanamo hanIya karma hai / ( upanaya ) ataH apane pratipakSIkA apekSaka hai / ( nigamana ) isa prakAra ura karmake upazama Adi honA ahetuka nahIM haiM, yAnI hetuoMse karmoke upazama, kSaya, aura kSayopazaga hote haiM / taba to samyagdarzana bhI kAraNasahita tthhraa| pratipakSavizeSo'pi dRmohasyAsti kazcana / jIvavyAmohahetutvAdunmattakarasAdivat // 10 // mohanIya karmake pratipakSa paDanevAle vipakSIko anumAnase siddha karate haiM ki drshnmohnii| karmakA koI na koI vizeSa pratipakSI bhI hai (pratijJAvAkya ) / jIvake svAbhAvika guNoMko vishessruu| karake mohita karanekA kAraNa honese ( hetu ); jaise ki unmatta karanevAle madya, bhaMga, dhatUrA, AdivaM rasakA tathA ahiphena, gAMjA, Adi unmatta banAnevAle padArthokI zaktikA dhvaMsa karanevAle pratipakSa zItajala, dadhi, khaTAI, hIMgaDA Adi padArtha haiM ( anvaya dRSTAnta ) / 11
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArta yo jIvavyAmoha hetustasya pratipakSavizeSo'sti yathonmattakarasAdeH / tathA ca darzanamoha iti na tasya pratipakSavizeSasya sampattirasiddhA / 82 jo padArtha jIvako cAroM orase vizeSa mohita karanekA kAraNa hai usa padArthakA nAza karanevAlA pratipakSI padArtha bhI koI avazya hai / jaise ki unmattatAko karanevAle madya rasa, dhatUrA Adi kI zaktiyoMko naSTa karanevAle virodhI padArtha haiM / jina kAraNoMse jvara, zleSma, khAMsI Adi roga utpanna hojAte haiM unake pratipakSI nidAnoMse ve roga dUra bhI hojAte haiM / AtmAko mUDha banAnevAle ahiphena, kumaMtra Adi pudgala dravyake nivAraka pratipakSI padArtha saMsAra meM vidyamAna haiM / aura taisA hI AtmAko tattvArthoke zraddhAnameM na lagAkara kutattvoMkI ora ( tarapha ) jhukAnevAlA mohaka mohanIya karma hai / isa prakAra usa karmake nAza karanevAle dravya, yA anivRttikaraNa, Adi vizeSa pratipakSiyoMkI kisI samaya kisI AtmAmeM acchI prApti hojAnA asiddha nahIM hai, so suniye / sa ca dravyaM bhavet kSetraM, kAlo bhAvo'pi vAGginAm / mohahetu sapatnatvAdviSAdipratipakSavat // 11 // mohanIya karmake pratipakSako anumAnase siddha karate haiM ki jIvoMke mohanIya karmakA vaha pratipakSI padArtha ( pakSa ) viziSTa dravya, kSetra aura kAla haiM tathA bhAMva bhI haiM ( sAdhya ) kyoMki una dravya AdikoMko mohanIya karmake mithyA Ayatana, raudradhyAna, Adi hetuoMkA zatrupanA hai | ( hetu ) jaise ki viSa, adhika bhojana, Adike pratipakSa mAne gaye dravya, kSetra, kAla, bhAvoMke milanepara viSa aura adhika bhojanake doSoMkA nAza hojAtA hai / ( anvaya dRSTAnta) adhika bhojanake doSoMkA vaDavAnala cUrNa, paJcasakAra cUrNa Adi dravyase, samIcIna jala vAyuke pradezameM Tahalanese, prAtaH kAla vyAyAma, Dere karavaTa leTanA Adi kriyAoMse nAza hojAtA hai, viSakA bhI dravya Adikase nAza hojAtA hai, taise hI dravya Adi kAraNakUTase moha karmakA nAza hojAtA hai / mohahetorhi dehinAM viSAdeH pratipakSI bandhyakarkoTyAdi dravyaM pratIyate, tathA devatAyatanAdi kSetra, kAlaca muhUrtAdiH, bhAvazca dhyAnavizeSAdistadvaddarzanamohasyApi sapatno jinendravimbAdi dravyaM, samavasaraNAdi kSetraM, kAlazcArdha pudgalaparivartanavizeSAdirbhAvavAdhApravRttikaraNAdiriti nizrayate / tadabhAve tadupazamAdipratipatteH, anyathA tadabhAvAt / jisa kAraNa se ki prANiyoMko mohake kAraNa horahe viSa Adi padArthoM ke pratipakSI dravya to bandhya, ( viSakI zaktiko niSphala karanevAlI koI vizeSa auSadhi ) karkoTI, ( vizeSa phala, jaDI, bUTI ) yantra, mantra, tantra, gAruDa, Adi pratIta ho rahe haiM, tathA viSa, zarIra vedanA, bAbale kutte, aura lokhaTIke kATanekA pAgalapanako nAza karanevAle kSetra bhI sudevoMke sthAna, dharmazAlA, mantrazAlA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kasaulI Adi haiM / tathA zubha muhUrta, dIpAvalIkA divasa, puSya nakSatra Adi kAla haiM / evaM dhanaJjaya seThake samAna dhyAna vizeSa karanA, nIrogatAkI bhAvanA, maMtra japanA Adi bhAva haiM / taise hI darzanamohanIya karmakI bhI zaktiko naSTa karanevAle pratipakSI dravya to jineMdra pratimA, deva Rddhi Adi haiM / aura samavasaraNa yA tIrthasthAna evaM paJcakalyANoMke sthAna Adi kSetra haiM / tathA ardhapudgalaparivartana kAla saMsArameM avazeSa rahanA yA tIrthaGkaroMke paJcalyANakoMkI tithiyAM, vizeSa parvadina, Adi kAla rUpa sAmagrI hai / aura prAyogya, adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, Adi bhAva haiM / isa prakAra darzanamohanayike pratipakSI dravya Adi padArtha nizcita kiye jAte haiM / sampUrNa karmoke samrAT samajhe gaye usa mohanIya karmake abhAva honepara hI usake upazama, kSayopazama, aura kSaya honekI : tipatti ho rahI hai / dUsare prakAroMse una upazama Adike honekA abhAva hai| tatsampatsambhavo yeSAM te pratyAsannamuktayaH / bhavyAstataH pareSAM tu tatsampattirna jAtucit // 12 // usa darzana mohake pratipakSI kahe gaye upazama Adi bhAvoMkI yA dravya, kSetra, kAla, bhAvoM kI sampatti jina jIvoMke sambhavatI hai tisa kAraNase ve jIva nikaTabhavya haiM unakI mokSa honA ati nikaTa hai / aura unase dUsare abhavya jIva yA dUrAtidUra bhavya jIvoMke to usa upazama yA dravya Adi sampattikI prApti kabhI nahIM ho sakegI / ati vilambase mokSako prApta karanevAle jIvoMke bhI adhaHkaraNa AdikI sampatti bahuta dinoMke pIche prApta hogii| sampattikA artha guNake sAtha prema rakhate hue eka rasa ho jAnA hai / SoDazakAraNa bhAvanAoMmeM vinayasampannatA dUsarI bhAvanA hai / anya pandrahoMse vinaya bhAvanAmeM yaha vizeSatA hai ki jaise kRpaNadhanI apanI dhana sapattiko sadA chAtIse lagAye rahatA hai vaise hI vinIta puruSake mana, vacana, tana AtmAmeM vinayaguNa sanA rahanA cAhiye / vinayako apanI mUlasampatti samajhakara sadA guru janoMke prati Adara kare / jaise aiMThela dhanADhyakI pratyeka kriyAmeM dhanavattAkI vAsa AtI hai taise hI AtmAke pratyeka vyavahArameM vinayakI sugandha bahatI rahanI cAhiye / ataH vinayaguNake sAtha sampannatA lagAkara dUsarI bhAvanA bhAvita hotI hai / prattyAsannamuktInAmeva bhavyAnAM darzanamohapratipakSaH sampadyate nAnyeSAM kadAcitkAraNAsannidhAnAt, iti yuktinAnAsannabhavyAdivibhAgaH saddarzanAdizaktyAtmakatvepi sarvasaMsAriNAm / jina ASAoMko mokSa honA atIva nikaTa hai una bhavyoMke hI darzanamohanIya karmake pratipakSa sAmagrIkI prAti ho jAtI hai| anya jIvoM ke kisI kAlameM usa sampattikI prApti nahIM hotI hai| kyoMki anya AtmAoMke kabhI bhI aise kAraNa pAsameM nahIM Ate haiM aura kAraNake vinA kArya hotA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike nahIM hai / isa prakAra jIvoMkA nikaTabhavya, dUrabhavya, dUrAtidUrabhavya Adi aura abhavya aisA jAtivibhAga karanA yuktiyoMse sahita hai / bhale hI sampUrNa saMsArI jIvoMke dravyarUpase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM tadAtmaka zaktiyAM vidyamAna haiM to bhI bheda karanA Avazyaka hai| bhAvArthaH-ina tInoM zaktiyoMkA abhavyoMke sadA hI vibhAva pariNAma hotA rahatA hai yA yoM kahiye ki ina tInoM svAbhAvika paryAyoMkI vyakti abhavyameM nahIM ho pAtI hai / abhavyoMke kevalajJAna, manaHparyayajJAnarUpa pariNamana karanekI yogyatAko rakhanevAlI cetanA zakti vidyamAna hai, kintu manaH paryayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNakA sadA udaya banA rahanese vaha zakti kabhI vyakta nahIM hone pAtI hai / koI mUMga zIghra paka jAtI hai, koI kucha derameM pakatI hai, tathA kisI saDI galI mUMgako to pakAneke kAraNa agni, jala aura pAtra hI nahIM mila pAte haiM / tathA kuDaru jAtikI mUMga to hajAroM mana lakkaDa jalAnepara bhI nahIM paka sakatI hai / tIna cAra bhavoMmeM mokSa jAnevAlA nitAnta Asanna bhavya hai / thoDe bhavoMmeM mokSa jAnevAlA nikaTa bhavya hai / anantAnanta kAlakI apekSAse ardhapudgalaparivartana usakA anantAnantavAM bhAga honese bahuta thoDA kAla hai / jisa jIvako mokSa jAneke liye itanA kAla avazeSa rahA hai vaha bhI nikaTabhavya kahA jAtA hai| pAMca parAvartanoMmeM sabase choTA dravyaparivartana hai / isake nokarma, karma ye do bheda haiN| sabase choTA nokarmadravyaparivartana hai, isake Adhe kAlako arthapudgalaparivartana kahate haiN| isase adhika kAlameM yA aneka pudgala parivartanoMke pIche jo mokSa jAnevAle haiM ve dUrabhavya haiM / aura jina bhavyoMko zakti honepara bhI samyagdarzanake vyakta honeke liye kabhI kAraNa hI na mileMge unako dUrAtidUrabhavya kahate haiN| aise paramANu ananta paDe hue haiM jo Ajataka skandharUpa nahIM hue aura Age bhI na hoveMge, unameM jaghanya guNa hI pariNata hote rahate haiM jo ki bandhake kAraNa nahIM hai / koI abhavya jIva haiM jo ki nimitta milanepara bhI darzanamohanIyakA upazama nahIM kara sakate haiM / isa prakAra saMsArI jIvoMkI cAra prakAra kI jAtiyAM haiN| samyagdarzanazaktehi bhedAbhAve'pi dehinAm / / sambhavetarato bhedastadyakteH kanakAzmavat // 13 // sampUrNa prANiyoMke samyagdarzanarUpI zaktikA bheda na honepara bhI vyakta honekI sambhAvanA aura samyagdarzanake nahIM pragaTa honekI sambhAvanAse avazya bheda hai, jaise ki suvarNakA pASANa ( dRSTAnta ) arthAt jinake samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra guNa vyakta ho jAveMge, ve bhavya haiM / aura jimake ye guNa kaise bhI pragaTa na hoveMge, ve abhavya haiN| tathA jinako kAraNa hI na mileMge ve dUrAtidUra bhavya bhI abhavya sArikhe haiM / suvarNapASANameMse agni, tejAva nimitta milAnepara sauTaMca suvarNa pragaTa hojAtA hai aura andha pASANase nimitta milAnepara bhI suvarNa vyakta nahIM hotA hai| yadyapi suvarNa donoM pASANoMmeM vidyamAna hai / bAdAma, pistA, sarasoM aura tiloMse taila nikala AtA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 85 hai| gehUM, jau, canAmeM se kaThinatAse tela nikalatA hai / cIkanI maTTI, bhusa se nhiiN| hAM, maTTI AdimeM bhI avyakta rUpase taila vidyamAna rahatA hai / kahIM tila AdimeM nimitta hI nahIM milapAte 1 haiN| hAM, vAlU meM se tela nikalatA hI nahIM hai / yathA kiJcitkanakAmAdi sambhavatkanakabhAvAbhivyaktikamacirAdeva pratIyate, aparaM ciratareNApi kAlena sambhavatkanakabhAvAbhivyaktikamanyadasambhavatkanakabhAvAbhivyaktikaM, zazvatkanakazaktyAtmakatvAvizeSe'pi sambhAvyate, tathA kazcit saMsArI sambhavadAsannamu ktirabhivyaktasamyagdarzanAdipariNAmaH, paronantenApi kAlena sambhavadabhivyaktasaddarzanAdiranyaH zazvadasambhavadabhivyakta saddarzanA distacchaktyAtmakatvAvizeSe'pi sambhAvyate / jaise ki kisI kanakapASANa yA rasAyanaprayoga dvArA sampAdana kiyA gayA tAMbA, sIsA, lohAkA agnitejAva nAgaphaNI Adi padArthoMkA nimittoMke milAnepara alpa hI kAlameM nirdoSa suvarNa svarUpase pragaTa honA sambhava horahA hai / aura dUsare suvarNakI khAnakA pASANa yA rasAyana banAne kI prakriyAmeM paDA huA tAMbA Adi dravya to vizeSa lambe kAla karake bhI suvarNarUpase pragaTa hote hue sambhava rahe haiN| tIsare jAtike anya anya pASANa yA viziSTa tAMbA AdikA suvarNarUpa se pragaTa honA asambhava hI hai / yadyapi ukta pASANa Adi dhAtuoM meM suvarNarUpase pariNamana honekI zakti tadAtmaka hokara vizeSatAoMse rahita yAnI ekasI sadA vidyamAna hai / phira bhI zIghra sonA bana jAnA, vilambase sonA bana jAnA aura kabhI bhI sonA na bananA ina pariNatiyoMse jaise zaktiyukta dravyake tIna vibhAga kara diye sambhava jAte haiM / vaise hI koI saMsArI jIva to alpadinoMmeM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra Adi guNoM ( pariNAmoM ) ko pragaTa karatA huA nikaTa mokSa-gAmI sambhava hai / aura dUsarA dUrabhavya anantakAlase bhI samyagdarzana Adi guNoMko sambhavataH pragaTa kara sakegA / ataH vaha dUrabhavya sambhava rahA hai / inase bhinna tIsarA sarvadA hI samyagdarzana Adiko pragaTa na kara sakegA / ataH usakI mukti honA asambhava hai yaha abhavyajIva hai / tInoM hI prakAra ke jIvoMmeM bhale hI zaktirUpase samyagdarzana, jJAna, cAritra, kI tadAtmakatAyeM antararahita vidyamAna haiM, phira bhI zIghrabhavyatA, dUrabhavyatA, aura abhavyatA, se vibhAga karanA sambhAvita horahA hai / dUrAtidUra bhavyapanA bhI inhIMmeM garbhita hojAtA hai| bhAvArtha - dravyameM guNa naye nahIM gaDhe jAte haiM / jo hI bhavyoMmeM guNa haiM vaise hI abhavyoM meM guNa haiM, kevala svAbhAvika paryAyoMkA hojAnA yA sambhAvita honA aura vibhAva paryAyoMkA honA itanA hI bhavya aura abhavyameM antara hai / akele paJcAdhyAyIkArake matAnusAra jIvoM meM bhavyatva aura abhavyatva guNoMke sadbhAvase bhI antara hai / iti nAsannabhavyadUra bhavyAbhavyavibhAgo virudhyate bAdhakAbhAvAt sukhAdivat / tatra pratyAsannaniSThasya bhavyasya darzanamohopazamAdau satyantaraGge hetau bahiraMgAdaparopadezAttakhArthajJAnAt paropadezApekSAcca prajAyamAnaM tattvArthazraddhAnaM nisargajamadhigamajaM ca pratyetavyam /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 tattvArthalokavArtike . ___ isa prakAra yukti aura dRSTAntoMkI sAmarthya se jIvoMkA nikaTa bhavya, dUrabhavya aura abhavyarUpa karake vibhAga karanA viruddha nahIM hai ( pratijJA ) kyoMki isakA koI bAdhaka pramANa nahIM hai, ( hetu) jaise-sukha, duHkha, puNya, pApakI sattA mAnanemeM koI bAdhaka pramANa nahIM hai / ( anvayadRSTAnta ) arthAt devadattakA sukha yA duHkha usako svayaMsamvedya hai, vaha mokSakI taraha apane sukha duHkhoMko pratyakSa dvArA dUsare chadmasthoMko nahIM jatA sakatA hai, kintu bAdhaka pramANoMke na honese sukha AdikakI sattA mAnI jAtI hai / taise hI jIvoMmeM atIndriya bhavyapanekI vyavasthA mAnanI paDatI hai / una tIna yA cAra prakArake jIvoMmeMse pahile ati nikaTa siddhivAle bhavyajIvake darzanamohanIya karmakA upazama Adika antaraMga hetuoMke vidyamAna rahanepara aura paropadezako choDakara zeSa Rddhi darzana, jinabimba darzana, vedanA, Adi bahiraMga kAraNoMse paidA hue tattvArthajJAnase utpanna huA tattvArtha-zraddhAna to nisargaja samajha lenA cAhie / aura antaraMga kAraNa mAne gaye darzanamohanIyakA upazama, kSaya, aura kSayopazama tathA bahiraMga kAraNa paropadezale baDhiyA DhaMgapara utpanna ho rahe tattvArtha-zraddhAnako adhigamaja nirNIta kara lenA cAhie / isa prakAra vartamAna sUtrakI tIsarI, cauthI, vArttikake prakaraNakA upasaMhAra kara diyA gayA hai| * tRtIyasUtrakA sArAMza isa sUtrake prakaraNoMkA saMkSepa vivaraNa yaha hai ki prathama hI samyagdarzanake nityapane, nityahetukapane aura ahetukapanekA nirAkaraNa kiyA hai / yahAM anya matiyoMke dvArA mithyAdarzana, saMsAra, prAgabhAva, karake diye gaye vyabhicAra vizeSavidvattAse AcArya mahArAjane vAraNa kiyA hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye AtmIyaguNoMkI svAbhAvika paryAyeM haiM, ataH ye bhAva anitya haiM / kintu inakA pariNAmI dravya to nitya hai / prAgabhAvako jainasiddhAntameM nizcayanayase avyavahita eka pUrva paryAyarUpa mAnA gayA hai aura vyavahAranayase pUrvavartI aneka paryAyarUpa svIkAra kiyA hai / tuccha prAgabhAvako hamane svIkAra nahIM kiyA hai| sUtrameM utpadyate kriyAko zAdvabodha karaneke liye joDa lenA cAhie / sUtrake tatpadase samyagdarzanakA hI parAmarza ho sakatA hai| kyoMki vyaktirUpase sabhI samyagdarzanoMke nisarga aura adhigama donoM hetu bana jAte haiM / jJAna, cAritra aura mokSamArgake vyaktirUpase donoM kAraNoMkA honA nahIM sambhavatA hai / vyAkaraNa zAstrase bhI mokSamArgakA parAmarza na kara samyagdarzanakA hI tat zabase smaraNa ho sakatA hai / paropadezake vinA jinabimba Adise hue tattvArthajJAnako adhigama nirNIta kiyA hai| ina do kAraNoMse do prakArake samyagdarzana ho jAte haiM / nisargakA artha svabhAva nahIM hai / samyagdarzanake pUrvavartI jJAnako samyagjJAna aura mithyAjJAnase bhinna sAmAnyajJAna mAnA gayA hai| yahAM AcArya mahArAjane bhArI vidvattAse samyagdarzana aura samyagjJAnakI samIcInatAko paripuSTa kiyA hai| anyonyAzraya doSakA vAraNa atIva prazaMsanIya hai| isake Age sabhI samyagdarzanoMke
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 1 1 svAbhAvikapane ( nisargaja ) ekAntakA nirAkaraNa kiyA hai / kAraNoMke vinA mokSa, sukha, samyagdarzana, Adi koI bhI kArya niSpanna nahIM hotA hai / samyagdarzanake antaraMga aura bahiraMga kAraNoMkA vyAkhyAna karake anumAnake dvArA uparAma Adikako siddha kiyA hai / madya AdikA dRSTAnta dekara pudgala dravyake bane hue karmokI zaktiyoMkA nAza ho jAnA batalAyA hai / viziSTa dravya, kSetra, kAla, aura bhAvarUpa nimittoMse aneka yogya naimittika bhAva utpanna ho jAte haiM / jinabimba, tIrthasthAna Adi kAraNa bhI AtmAmeM chipe hue aneka guNoM ko vyakta kara sakate haiM / nikaTabhavya, dUrabhavya, abhavya, jIvoMko suvarNa pASANa, aura andhapASANake dRSTAntase anumAna dvArA siddha kiyA hai / pAriNAmikabhAva rUpa bhavyapanA siddha avasthA utpanna honeke pUrva samayataka banA rahatA hai / pIche nahIM, yaha bAta svayaM sUtrakArane dazaveM adhyAyameM kahI hai / isa prakAra nisarga aura adhigamase utpanna hue zraddhAna guNakI pratIti kara lenI cAhiye / 66 " samyagdarzanakI durlabhatA ( TIkAkAra dvArA ) isa parivartana zIla anAdi saMsArameM karmaphala cetanAke vaza hokara akSaya anaMtAnaMta jIva nAka, nigoda Adi avasthAoM aura janma, jarA, mRtyu, bhUkha, roga, iSTaviyoga, aniSTasaMyogaja Adi aneka vipattiyoMko pratikSaNa bhugata rahe haiM / unameM bahubhAga prANI to duHkhase chUTane ke upAyoMko hI nahIM jAnate haiN| hAM, mAtra asaMkhyAte vicArazAlI jIva duHkhase chUTakara vAstavika sukhako prApta karaneke liye abhilASuka horahe pratIta hote haiM / "" 87 anubhava karanepara parIkSita hotA hai ki yathArtha sukha to karma, nokarmake sambandhase viyukta ho rahI paramAtma avasthAmeM hai / aura mokSakI prAptikA avyartha kAraNa samyagdarzana jJAna cAritroMkI paripUrNatA ho jAnA hai / sabase prathama mAne gaye samyagdarzanakI prApti honA jIvoMko atyanta durlabha hai / yadyapi tattvajJAna aura cAritra bhI atIva duSprApya haiM / kintu ardhapudgalaparivarttana nAmaka anantavarSo ke choTese kAlameM hI mokSa sukhameM dhara denevAle samyagdarzanakI durlabhatA baDhI caDhI hai / ataH Aja hama isIpara jinAgamAnukUla thoDAsA pratipAdana karate haiM / 4 nArakI, deva, aura saMjJI tiryacoMmeM asaMkhyAsaMkhyAta jIva samyagdRSTi haiM, jo ki unakI niyata saMkhyA ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM, yAnI tIna gatiyoMmeM pratyekameM asaMkhyAte, asaMkhyAte jIvoMke pIche kevala eka eka hI samyagdRSTi jIva AMkaDoMmeM baiThatA hai / hama tInoM gatiyoMke samyagdRSTiyoMkA vicAra nahIM karake kevala manuSyagati sabandhI jIvoMke samyagdarzanakA hI vicAra calAte haiM / terasa koDI dese bAvaNNA sAsaNe muNedavvA / missAviya tadduguNA asaMjadA sattakoDisayaM // 641 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 tattvArthazlokavArtike sattAdI aTuMtA chaNNavamajjhAya saMjadA savve / aMjali mauliya hattho tiyaraNasuddhe NamaMsAmi // 632 // . (gommaTasAra jIvakANDa ) prasannatAkI bAta hai ki hama Apa manuSyoMmeM samyagdRSTiyoMkI saMkhyA hamArI viyata saMkhyAke saMkhyAtaveM bhAga hI hai / arthAt 79 unyAsI Adi untIsa aMka pramANa 7922816251, 4264337593543950336 sampUrNa paryApta manuSyoMmeM mAtra ( 7219999997 ) sAta araba ikkIsa karoDa ninyAnave lAkha ninyAnaveM hajAra nausau sattAnave. manuSya samyagdRSTi haiM / jo ki apanI saMkhyAke vartamAna ikAI, dahAI, ko Adi lekara daza saMkhataka prasiddha horahI saMkhyAnusAra sausaMkhaveM bhAga haiM / bhAvArtha-kula ikAI, dahAI, saikaDA, hajAra, dazahajAra, lAkha, daza lAkha, karoDa, daza karoDa, araba, daza araba, kharaba, dazakharaba, nIla, dazanIla, padama, daza padama, saMkha, daza saMkha, isa gaNanAke anusAra sthUlarUpase sausaMkha manuSyoMmeM kevala eka manuSya samyagdRSTi hai| athavA sattAIsa aMka pramANa manuSya mAne jAMya to eka saMkha manuSyoMmeM eka samyagdRSTi pAyA jAyagA / avagAhanA zaktyanusAra untIsa aMka pramANa, yA sattAIsa aMka pramANa manuSya isa paiMtAlIsa lAkha yojanake naralokameM pAye jAte haiN| bharatakSetrasaMbaMdhI AryakhaMDake kaI hajAraveM bhAgameM yaha vartamAna vaijJAnikoMkA samajhA huA, yUropa, esiyA, amerikA, aphrIkA, AsTreliyA tathA aura bhI anya choTe pradeza, athavA samudrIya jala bhAgase ghirA huA bhUmaNDala hai / isameM mAtra kaI araba manuSya haiN| esiyA mahAdezake isa bhAratavarSameM vIra nirvANa saMvat 2458 meM jainoMkI saMkhyA teraha lAkha mAnI jAtI hai / isameM zvetAmbara, sthAnakavAsI, tathA bAlaka, bAlikAyeM, aura mithyAdRSTi, saptavyasanasevI Adi bhI sammilita haiM / inameM yathArtha tattvoMkA zraddhAna karanevAle, sacce deva, zAstra, gurukI pratIti karanevAle, bhedavijJAnI, samyagdRSTi kitane haiM ? isakA vicAra Avazyaka hai| zraddhAnaM paramArthAnAmAptAmamatapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam // _ (svAmI samantabhadrAcAryaH) . sarvajJadevane paccIsa doSoMko TAlakara paramArtha Apta, Agama, aura guruoMkA aSTAMga zraddhAna karanA samyagdarzana kahA hai / anaMtAnubaMdhI cAra, aura darzanamohatrika, ke upazama, kSaya, yA kSayopazamase honevAlI Atmavizuddhiko samyagdarzana mAnA hai| jo ki sUkSma hai, avyakta hai, aura pratyakSajJAniyoMke gamya hai| hAM, prazama, saMvega, anukaMpA, Astikya, athavA saMvega, nirveda, nindA, garha, prazama, jinabhakti, vAtsalya, anukaMpA guNoMse anvita ho rahA sarAgasamyaktva to svaparasamvedha bhI hai| . .
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 89 isa aMgI samyagdarzanake niHzaMkita, ni:kAMkSita, Adi ATha aMga mAne gaye haiM / buddhimAn puruSa aMgoMko dekhakara aMgIkA anumAna kara lete haiM / gommaTasArakI prarUpaNAse vIsa aMka parimita sau saMkha yA aThAraha aMka pramANa eka saMkha manuSyoMmeM ToTala anusAra eka hI manuSya samyagdRSTi ho sakatA hai / 24 aMka pramANa paryApta manuSyoMkI saMkhyA honepara bhI to 10 nIla mAnavoMmeM eka hI samyagdRSTi bananekA adhikArI rahajAtA hai| ___ isa triloka, trikAla, abAdhita, akhaNDa, sarvajJokta, siddhAntakI satyatAkA yuktipUrNa anumAna bhI isa agrimavivecanapara avalaMbita hai| usa siddhAntakI puSTi ke liye niHzaMkita Adi ATha guNoMke pratipakSa horahe zaMkAdi AThadoSa Ajakala asmadAdi manuSyoMmeM kitane kaise pAye jAte haiM ? isakI niSpakSa, kharI, AlocanA karanI paDatI hai / jo manuSya sarvajJokta AgamameM zaMkA kara rahA hai, athavA vItarAga dharmakA bahiraMga zraddhAlu hokara bhI bhogopabhogoMkI AkAMkSA kara rahA hai, muniyoMke pavitra zarIrameM ghRNA karatA hai, jainamatabAhya dArzanikoMke guNAbhAsoMkI prazaMsA stutioMke pula bAMdhatA hai, vaha dIna vicArA niHzaMkita, niHkAMkSita, nirvicikitsAdi guNoMko bilakula bhI nahIM pAla sakatA hai / suniye| bAta yaha hai ki nAnA prakArake saMkalpa, vikalpoMmeM phaMse huye prANiyoMke isa kAlameM samyaktva honA atIva durlabha hai, asaMbhava to nahIM hai / jaba ki asaMkhyAta yojana cauDe antima svayaMbhUramaNa dvIpakI paralI orake ardhabhAgameM asaMkhyAte tithaMca, dezavratI, pAMcave guNasthAnavAle pAye jAte haiM, to jinAlaya, jinAgama, tIrthasthAna, gurusaMgati, saMyamI, satsaMgAdi aneka anukUlatAoMke hote hue yahAM bharata kSetrasaMbaMdhI AryakhaNDake madhyaprAntameM samyagdarzanakI prApti ho jAnA asaMbhava nahIM kahI jA sakatA hai| sUkSma vicArake sAtha paryavekSaNa kiyA jAya to karoDoM, araboM jIvoMmeM eka, do jIvake hI zaMkAyeM karatA nahIM milegA, zeSa sabhI jIva prAyaH hRdayameM vyakta, avyakta rUpase zaMkA pizAciyoMse prasita horahe haiM / paraloka hai yA nahIM ? baDe, baDe snehI jIva bhI marakara punaH apane prema pAtroMko Akara nahIM saMbhAlate haiM ? atyAdhika pyAra karanevAle mAtA pitA bhI marakara punaH apanI santAnakI koI khabara nahIM lete haiM, / Akhira koI to unameMse deva devI huye hI hoMge, jo kucha bhI upakAra kara sakate haiM ? / tIvra krodhI bhI paralokase Akara apane zatruoMko trAsa dete huye nahIM sune jAte haiM ! kacit bhavasmaraNakara pUrvabhavakI kucha, kucha bAtoMko kahanevAle lar3akI, laDakA, sune jAte haiN| kintu unase bharapUra saMtoSa nahIM hotA hai| koI puruSa abhimAnake sAtha unakAra yA apakAra karanekI pratijJA kara marate haiM, ve bhUtakAlameM lIna ho jAte haiM / padmapurANameM likhA hai ki eka bhaMsAne marakara vyaMtara hokara ayodhyAvAsiyoMko aneka trAsa diye the / / kintu Ajakala hajAroM, lAkhoM, gAyeM bakariyeM katla kara dI jAtI hai| yuddhoMmeM aneka manuSya mAra diye jAte haiM, lekina koI bhI jIva punaH apane ghAtakoMko dukha 12
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha lokavArta detA huA nahIM sunA gayA hai yoM aneka jIva paralokake viSayameM yA sarvajJa, jyotiSacakra, bhUbhramaNameM zaMkita ho rahe haiM / cIMTI, makkhI, bhorI, makaDI Adike mAnasika vicArapUrvaka kiye gaye camatkAraka kAryokI AlocanA kara naiyAyikoM ke abhimata samAna cIMTI AdimeM bhI manaindriyake honekI zaMkAyeM banAye rakhate haiM / isI prakAra jaina dharmAtmAoM, yA tIrthasthAnoM, athavA jinabiMba, jinAgama, Adike Upara kaI prakArakI vipattiyAM A rahI jAnakara bhI asaMkhyAte samyagdRSTi deva yA jinazAsana rakSaka devoMke hote huye koI eka bhI deva yahAM AryakhaNDa meM digaMbara jainadharmakA camatkAra kyoM nahIM dikhAtA hai ? svarga, mokSa, asaMkhyAta dvIpa, samudra bhalA kahAM haiM ? kucha samajhameM nahIM AtA hai ? Adi zaMkAyeM bahutoM ke manameM cubharahI haiM / java puNya, pApakI vyavasthA hai, to aneka pApI jIva sukhapUrvaka jIvana bitAte hue aura aneka dharmAtmApuruSa klezamaya jIvanako pUrAkara rahe kyoM dekhe jAte haiM ! vezyAoMkI apekSA kulIna vidhAyeM mahAn duHkha bhoga rahI haiM ? zikAra khelanevAle, yA dhIvara, vadhika, baheliyA, zAkunika, mAMsabhakSI Adiko koI bhI jIva punaH Akara nahIM satAtA hai / katipaya baDe baDe dharmAtmA marate samaya aneka klezoMko bhugatate haiM, jaba ki aneka pApI jIva sukhapUrvaka mara jAte haiM / dharmakA rahasya aMdhakArameM paDA huA hai / yoM aneka saMzaya upaja baiThate haiM / 1 isI prakAra dUsare aMgake pratipakSa doSake anusAra baDe baDe dharmAtmAoMko bhI AkAMkSAyeM ho jAtI haiM / nIrogazarIra, dRDhasuMdarazarIra, putra, strI, dhanI, kulaprApti, prabhutA, yazaH, lokamAnyatAkA milanA; prakRSTajJAna, bala, rAjapratiSThA kI pUrNatA AdimeMse jisa kisI bhI mahattvAdhAyaka padArthaka truTi rahajAtI hai usIkI AkAMkSA Ajakalake jIvoMko kacit kadAcit ho hI jAtI hai / dinarAta kalaha karanevAlI strIse manuSyakA jI Uba jAtA hai, vicArA kahAMtaka saMtoSa kare / kurUpa, rogI, krodhI, AjIvikAhIna, daridra, mUrkhapatimeM sundarI yuvatIkA citta kahAMtaka ramaNa kara sakatA hai ? inako svAnukUla patnI yA patikI AkAMkSA kadAcit ho hI jAtI hai| cakravartI, vidyAdhara, deva, indra, ahamindroMke sukhoMko sunakara aneka bhadra puruSoMke mukhameM pAnI AjAtA hai / Atura vidyArthIkA citta acche vyAkhyAtAke vyAkhyAnako sunakara vyAkhyAtA bananeke liye, evaM citrakAra, abhinetA, vyApArI, zAsaka, Adi bananeke liye jaise lAlAyita ho jAtA hai, usI prakAra katipaya dAnI, pUjaka, puruSoM kA bhI citta anya vibhUtiyoM ko dekhakara adhInatAse bAhara ho jAtA hai / tIsare vicikitsA doSapara bhI yaha kahanA hai ki kitane hI bahiraMga dharmAtmAoMmeM ghRNAke bhAva pAye jAte haiM / kitane puruSa duHkhI jIvoMpara karuNA karate haiM ? yA bImAra dhArmika puruSoMke mala, mUtra dhokara unakI paricaryAmeM jA lagate haiM ? batAo ? ghRNA aura bhayake mAre kitane jIva anya puruSoMkI niHsvArthacikitsA yA samAdhimaraNa karAneke liye udyukta rahate haiM ? syAt hajAroM, lAkhoMmeM se koI eka Adha hI hogA / 90
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH samyagdarzanake cauthe, pAMcave atIcAra anusAra jainetara puruSoMkI prazaMsA aura stuti karanA aneka bhadrapuruSoM meM bhI pAyA jAtA hai| hAM, koI udAsIna zrAvaka, yA muni isa aticArase baca gayA 'hoya, kintu bahutase jIvoMmeM yaha doSa adhikatayA pAyA jAtA hai| jainapaNDitoM, brahmacArI, muniyoMkI sanmukha prazaMsAkaranevAle jaina sadasya hI pIche unhIMkI nindA karate huye dekhe jAte haiM / aura ve hI mithyAdRSTiyoMkI ucchrAsake liye vinA prazaMsAke gIta gAte rahate haiM / jainoMdvArA vyavahArameM aneka jaina pratiSThA prApta horahe haiM / jainoMko jaina adhikAriyoMke yahAM hI una ajainoMkI Talaha yA khuzAmada karanI paDatI hai, taba kahIM jIvikAkA nirvAha ho pAtA hai / 1 91 " bhale samyagdRSTi kahe jAnevAloMke gharameM bhI eka na eka midhyAdRSTi puruSa uccakoTikI prazaMsA stutiyoMko pArahA hai / ajaina rAjavarga, yA prabhuoMkI athavA dezanetAoMkI prazaMsA karate ye loga aghAte nahIM haiM / jaba ki sAdharmI bhAIse " jayajinendra yA sahAnubhUtisUcaka do eka zabda kahane meM hI unake Upara DaliyAoMbhara Alasya caDha baiThatA hai / yahI durdazA amUDhadRSTi guNakI hai / lokamUDhatA, devamUDhatA, gurumUDhatAoMke phandemeM aneka jaina, strI, puruSa phaMsa jAte haiM / prakaTa, apragaTa rUpase ve una kAryoMmeM Asakti kara baiThate haiN| rAmalIlA, nATaka, sinemA, kahAniyAM, gaMgAsnAna, kutapasvidarzana, devatArAdhana, yaMtra, taMtra, maMtra, kriyAyeM Adi upAyoM dvArA kitane hI zrotA mUDhadRSTi prakaraNoM meM sammati de baiThate haiM / 1 1 pAMcave upagUhana aMgakI bhI yahI vikaTasthiti hai / sAmyavAdake yugameM doSoMkA chipAnA dopa samajhA jAtA hai / khoTI TevoMko dhAra rahe aneka ThaluA puruSa jaba dUsaroMke asaddbhUta doSoMko prasidvimeM lA rahe haiM, to sadbhUta doSoMko pragaTa karanemeM unako lajjA kyoM Ane lagI ? / sAdharmiyoMke alpIyAn doSoMkA parokSameM yA ekAnta meM triyogase chipA lenA baDA bhArI puruSArtha pUrvaka kiyA gayA gurutara kArya ho gayA hai / niMdA kie binA cupakA baiThA nahIM jAtA hai / paritoSa denepara bhI janatA burAI karanese nahIM cUkatI hai / bhale hI ulTA hamase kucha le lo / kintu dUsaroM ke sadbhUta, asadbhUta doSoMkI nindA karanekI hamArI kaNDUyA ( khAja ) ko burAI kara lene dvArA miTa jAne do, aisI unakI abhyarthanA rahatI hai / chaThA aMga sthitIkaraNa karanA bhI baDA kaThina horahA hai / ajainoMke liye, rAjavarga ke liye athavA yazaHsambandhI kAryoMmeM dhana luTAneko aneka dhanika bhAI thailiyoMke muMha khole huye haiM / kintu nirdhana, dhArmikoMko yA daridravidhavAoM athavA dIna chAtroMke udarapoSaNArtha svalpa vyaya karadenekA unake Ayavyayake ciTTe (bajaTa) meM saukarya ( guMjAiza ) nahIM hai / tathA vratI puruSa bhI jainatva baDhAne aura sthitIkaraNa karanemeM utane udyogI nahIM hai jitane ki hone cAhiye / sAtavAM aMga vAtsalya pariNAma bhI hIyamAna horahA hai| apane sAdharmiyoMke sAtha niSkapaTamatipatti karanekA vyavahAra kvacit hI pAyA jAtA hai / bhalese bhalA manuSya bhI yadi kisI vyakti se
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike bAtacIta karatA hai, to usa vyaktiko prathama hI bhAna hotA hai ki yaha koI svArthasiddhi ke liye kapaTa vyavahAra kara mujhako Arthika, mAnasika, kSati pahuMcAnekA prayatna kararahA hai| yoM vizvAsapAtratA aura vAtsalyadRSTiyAM nyUna hotI jArahI haiM / jainadharmAnuyAyiyoMmeM paraspara gAya aura bachaDeke samAna I anurAga honA cAhiye thA / nAmataH sthApanAto vA jaina: pAtrAyatetarAm / sa lamyo dravyato dhanyairbhAvatastu mahAtmabhiH // zrAvakAcAroMmeM nAma jaina, sthApanA jaina ko hI bahuta baDA pAtra kahA hai / dravyajaina aura bhAvajainakA samAgamato atIva puNyodayakA phala batalAyA hai| jaina bhAiyoMke sAtha sneha karanekA, svargaprAptipUrvaka mokSalAbha hojAnA phala kahA hai / mokSamArga meM pravarttAnevAle muniyoM, vratiyoM aura, AryikAoMkI zreSTha bhakti jainoMmeM paripUrNa nahIM pAI jAtI hai / ataH hamAre jainabaMdhuoMko ucita hai ki " guNiSu pramodaM " ke anusAra tyAgI, brahmacArI vidvAnoM aura vidyArthiyoM kA Adara kreN| jahAMtaka jainoMko Azraya dene dilAne kA saubhAgya prApta hoya, usa kriyAmeM ahobhAgya samajheM / jaina skUloMmeM pradhAnAdhyApaka jaina hI honA cAhiye / vidyAlayoM, pAThazAlAoM; dUkAnoM, meM bhI sAdharmiyoMkI pratiSThA baDhI rahanI caahiye| koI 2 bhole bhAI kahadete haiM ki jaina loga kAma karanA nahIM jAnate haiM / kintu yaha unakA kathana alIka hai / prathama to yaha bAta hai ki jainoMmeM aba sabhI viSayoMke jJAtA upalabdha horahe haiM / dUsare apane lar3akA, laDakiyoMko kAma karanA sikhAyA jAtA hai, taba ye yogya banajAte haiM / mAtra svakI niMdA aura parakI prazaMsA karadenese kAma nahIM cala sakatA hai / 92 zrAvakAcAroMmeM kahA gayA hai ki - samayikasAdhakasamaya dyotakanaiSThikagaNAdhipAn ghinuyAt / dAnAdinA yathottaraguNarAgAtsadgRhI nityam // pratyeka jaina puruSakA kartavya honA cAhiye thA ki jaina vidvAn, lokopakAraka, zAstrajJa, zAstrArtha karanevAle paNDita, vratadhArI, gRhasthAcArya, inako uttarotara adhika bhakti, guNAnurAga karate huye dAna, mAna, sanmAna, niSkapaTa bhASaNa, Adi vyavahAroMse paritRpta kareM / jainako dekhakara hRdaya kamala khila jAya / vAtsalya yA avAtsalyake Upara anvaya, vyatireka rUpase paryApta vivecana ho cukA hai / alam / AThaveM Thosa prabhAvanA aMgakA pAlanA to virale puruSoMmeM hI pAyA jAtA hai / yaza kI prApti aura kucha dharmalAbhakA lakSya rakhakara yadyapi katipaya sabhAyeM, pratiSTAyeM, tIrthayAtrAyeM, jinapUjA, tapaicaraNa Adi kArya hote dekhe jAte haiM / phira bhI nirdoSa, paramapavitra jinazAsanake mAhAtmyakA prakAza 1 karanA abhI bahuta dUra hai| yadi daza varSataka bhI Thosa prabhAvanAeM hotI raheM to sAr3he bAraha lAkha jainoMkI saMkhyA baDhakara kaI gunI adhika ho sakatI hai, aura ye sADhebAraha lAkha bhI pakke jaina bana jAveM / jainoMke aneka putrI, putra apanI jinAgama zikSAse arucikara dharmahIna pustakoMko baDe cAvase paDhate haiM / unameM parIkSottIrNa hokara apaneko kRtakRtya mAnate haiM / tathA zrotAoMke kaluSita Azaya aura vaktAoMkI vacana akuzalatAse bhI jinazAsanakI yatheccha prabhAvanA nahIM hone pAtI hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 93 - tAtparya yaha hai ki aSTAMgasamyagdarzanakI prApti atIva durlabha hai / hAM, asaMbhava nahIM hai| kSayopazasamyaktva aura upazamasamyaktva kabhI kabhI Adhunika dharmAtmA jainoMko ho jAte haiM / usa samaya thoDI derake liye niHzaMkita Adi guNa bhI camaka jAte haiM / hAM, punaH mithyAtvakA udaya AjAnepara zaMkA Adi doSa upaja jAte haiM / hamane ukta vivecana kisI vyakti yA samAjakA hRdaya dukhAneke liye dveSavaza nahIM likhA hai / aneka jIva ina doSoMse rahita bhI haiN| kiMtu hameM vivaza hokara zrInemicandra siddhAnta cakravartIke sarvajJa AmnAya prApta gAthAnusAra saMkha manuSyoMmeM eka hI samyagdRSTi jIva honeke akhaNDa siddhAntakI puSTi karaneke liye apriya satya samAlocanA karanI paDI hai / hamAre ukta prarUpaNase koI bhAI kupita nahIM hoveM / kyoMki maiM bhI Apa logoMmeMse eka vyakti huuN| aura ukta doSoMse ghirA huA huuN|... ___dharmaprANa bhAiyo ! ATha kAThake binA khATa jaise taiyAra nahIM ho pAtI hai usI prakAra vyasta yA samasta rUpase ATha aMgoMke binA samyagdarzana AtmalAbha nahIM kara sakatA hai| ___ Ajakala hama Adi kitane hI jainoMmeM jJAna, kula, jAti, pUjA, bala, Rddhi, tapasyA aura zarIrakA kitanA garva hai yaha kisIse chipA huA nahIM hai / lekha baDha gayA hai / ataH ina ATha abhimAnoMkI prasiddha carcAko baDhAnA Avazyaka nahIM dIkhatA hai| tIna mUDhatA aura chaH anAyatana ye doSa bhI gupta aura prasiddha rUpase striyoM, puruSoM, bAlaka, bAlikAoMmeM bahubhAga anupraviSTa horahe haiM / ..... samyagdRSTikA bhayase rahita honA zAstroMmeM varNita hai / Ajakalake manuSyoMko AtmA, dhana, pratiSThA, kuTuMba AdikI rakSAke lie satata bhayagrasta rahanA paDatA hai / vizeSatayA yuddhake yugameM to aneka bhayoMke mAre caina hI nahIM paDatA hai / ataH sAta bhayoMse rahita aura sahitapanekI pAThaka Apa apane hRdayameM vivecanA kara leveN| kahanA yaha hai ki aMtaraMga samyagdarzana yA asalI jainadharmakA sarvasva ina bahiraMga ADambaroMmeM nihita nahIM hai| kaThina agniparIkSAmeM uttIrNa hokara zuddha svarNa prakaTa hotA hai| zAstroMmeM likhA bhI hai ki bahiraMgameM jinaliMgake dhArI aura unake upAsaka aise bheda vijJAnahIna aneka jIva naraka gaye aura jAyeMge bhii| to hama aura Apa logoMne saMbhava hai ki anaMta bAra munivrata dhAraNakara anaMtI poteM ahamiMdrapada prApta kiyA hoya / yathArthamunipanA to battIsaveM bArameM mokSakI prApti karA hI detA hai| ataH kore bAharake rUpakapara laTU nahIM ho jAnA cAhiye / aMtaraMgamoha yakarmake maMdodayapara lakSya rakhiye ! paMcAdhyAyImeM samyagdarzanako AtmAkA nitAnta sUkSma, apratipAdya anujIvI guNa kahA hai / mati, zruta aura dezAvadhijJAna dvArA samyaktva nahIM jAnA jA sakatA hai / anya siddhAnta athavA nyAyagraMthoMmeM saMvega, anukaMpA aura Astikya guNoMse samyagdarzanakA prakaTa honA kahA gayA hai| " tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM " sUtrakA bhASya karate samaya zlokavArtika graMthameM zaMkA uThAI gaI hai ki mithyAdRSTiyoMke bhI krodha AdikI nyUnatA dekhI jAtI hai / vairAgyake pariNAma bhI ho rahe haiN| dayAbhAva bhI pAye
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthakokArtike jAte haiM / aisI dazAmeM prazama, Adiko samyagdarzanakA abhivyaMjaka hetu mAnane para vyabhicAra doSa AtA hai / zrIvidyAnaMdi svAmIne isa zaMkAkA baDhiyA utkaTa uttara yoM diyA hai ki una mithyAdRSTiyoMke anaMtAnubaMdhI mAna, yA mAyA, lobha avazya haiM / pRthvIkAyika, jalakAyika, Adi prANiyoMkI hiMsA unameM pAyI jAtI hai / anya bhI katipaya doSa haiM / sUkSma gaveSaNA kro| ..... uparyukta nirUpaNase vahI zrI nemicandrasiddhAntacakravartIvAlA siddhAnta puSTa hotA hai ki jaba saMkha manuSyoMmeM eka samyagdRSTi gaNanAmeM AtA hai, taba Ajakalake teraha lAkha jainoMmeM to syAt koI hI samyagdRSTi hoya ? athavA jinapUjana, AtmadhyAna, svAdhyAya, Adi karanevAloMke pUre janmameM do, cAra bAra kucha miniToMke lie hogaye upazama yA kSayopazama samyaktvakA hisAba lagA liyA jAya to atizayokti anusAra daza bIsa yA kucha adhika vyakti samyagdRSTi kaha diye jAya / 'gaNitajJa pAThakoMko sau saMkha yA 10 nIla nAmakI saMkhyA aura teraha lAkha jaina tathA unakI sattara, assI varSakI avasthAkA lakSya rakha trairAzika banAnI caahiye| viyogAnta nATakake sadRza isa vaktavyako hama duHkhAnta samApta nahIM karanA cAhate haiM / ataH pAThakajana bhaviSya vivecanapara bhI gaMbhIradRSTi ddaaleN| jaina baMdhuoMko dhArmika kriyAoMmeM aura zAMti, vairAgya, Adi zubha pariNAmoMmeM, niHzaMkita Adi guNoMmeM apanI pravRtti zithila nahIM kara denI cAhiye / pratyuta dhArmika pravRttiyoMko baDhAte rahanA cAhiye / hameM apane dhArmika saMskAroMko dRDha karanA hai| apaneko vyavahAra samyagdRSTi mAne rahanekA vizvAsa aura tadanusAra dhArmika vRttiko batAte rahanA caahiye| bAta yaha hai ki siddhaparamAtmAoMmeM jo anantaguNa prakaTa ho gaye haiM, ve zaktirUpase pratyeka saMsArI AtmAmeM bhI chipe huye haiM / nimittoMke milAnepara ve guNa vyakta ho sakate haiN| eka do bArameM hI choTAsA sAdhana milA denepara koI guNa jhaTa prakaTa nahIM ho jAtA hai kintu vidyArthIke samAna hajAroMbAra abhyAsa karate karate saMbhavataH koI guNa prakaTa hosakatA hai| choTese vANijya karma, Tainisa, polo khelanA, vyAkhyAna denA Adi laukika kalAoMkI prAptike liye jaba atyadhika parizrama,abhyAsa Avazyaka hai to alaukika, sarvottama, mokSopayogI, samyagdarzana Adi guNoMkI prApti to hajAroM, lAkhoM bAra kiye gaye puruSArthIkA phala niHsaMdeha honA hI caahiye| Apa dRDha vizvAsa rakheM ki vartamAna jainoMke deva, zAstra, gurukA zraddhAna yA prazama Adi karttavya vyartha nahIM jAyeMge | pratyuta ve bhaviSyake avyabhicArI hetu horahe prazama AdimeM gahare saMskAra jamA deMge, jisase ki agrima janmoMmeM to samyagdarzana ho skegaa| devagatimeM to asaMkhyAte samyagdRSTi haiM / teraha lAkha yA teraha sau lAkha bhI bhAratavarSIya jaina yadi samyagdarzanake kAraNoMkA abhyAsa kareM to parabhavameM janma lete huye samyagdRSTi devoMkI saMkhyAmeM kevala asaMkhyAtavAM bhAga bar3ha jAyagA / ataH maiM pratyeka sAdharmIjanase preraNA karUMgA ki ve jaise
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 95 bhaviSya janmameM tIrthaMkara padakI prAptike liye aba SoDazakAraNa - bhAvanAoMko pratidina yA vizeSa rUpase bhAdrapadamAsameM pUjana kara bhAvate rahate haiM, usI prakAra vItarAgasamyagdarzanakI prApti ke liye paccIsa doSoMko TAlakara aSTAMga samyagdarzanake kAraNoMkA abhyAsa nirAlasa hokara tatparatA se kareM / SoDazakAraNa bhAvanAyeM bhI hameM Aja hI yahAM tIrthaMkaraprakRtikA Asrava nahIM karA detI haiM / na jAne kitane janmoMse hama SoDazakAraNa bhAvanAoMkI pUjana karate cale A rahe haiM / aura Age bhI na jAne kevalidRSTa aneka janmoMtaka bhAvanA bhAvanI paDheM, taba kahIM karmabhUmike samyagdRSTi manuSyako kevalidvayake nikaTa tIrthaMkara prakRtikA baMdha ho sakegA / yadi kAraNoMmeM kamI raha gaI to yaha saba viDambanA vyartha jAyagI / mAtra thoDAsA puNyabaMdha karA degI | hAM, samarthakAraNa Apake abhISTa kAryako niHsaMzaya siddhi kara degA / jisa prakAra naraka, tiryaca, deva ina gatiyoMmeM asaMkhyAte samyagdRSTi jIva vartamAnameM upasthita haiM, usI prakAra Ajakala tIrthakara prakRtikA baMdha kara cuke bhI asaMkhyAte jIva narakagati, aura devagatimeM vidyamAna haiM / " tiriye Na titthasattaM " tiryaggatimeM tIrthaGkara prakRtikI sattA nahIM pAyI jAtI hai / Apa bIsakoTAkoTisAgarake eka kalpakAlako hI lelajiyegA / pUre kalpakAlameM pAMca meru saMbaMdhI pAMca bharata aura pAMca airAvata kSetroMmeM mAtra cAra sau assI tIrthaMkara janma lete haiM / kintu eka sau sATha videha kSetroMmeM nikaTakoTi pUrvavarSakI sthitivAle nAnA asaMkhyAta tIrthaMkara eka kalpakAlameM ho jAne Avazyaka haiM / bhAvArtha- dazakoTAkoTisAgara pramANa avasarpiNIkAlake eka koTAkoTisAgara sthitivAle caturtha duHSama suSama kAlameM athavA utsarpiNIke itane hI parimANavAle tIsare duHSama kAlameM videha kSetrameM asaMkhyAta tIrthakara vartta jAte haiM / 00000000 yadi hama avasarpiNI kAlake dazaveM bhAgarUpa cauthe kAlake samayavartI videhakSetroMke liye Avazyaka horahe tIrthaMkaroMkA hI khyAla kareM to vartamAnameM tIrthaMkara prakRtibaMdhakA TikaTa le cuke vidyamAna gahAzayoMse pUrA nahIM paDasakatA hai / adhikase adhika inase tetIsa sAgaratakakA kAma calAlo / yadyapi itane kAlake liye bhI madhyameM bahutase tIrthakara prakRtikA TikaTa lenevAloMkI jarUrata paDegI / phira bhI bhaviSya meM kharaboM, nIloM guNe jIva tIrthaMkara prakRtiko bAMdheMge / taba kahIM eka koTAkoTisAgarakeliye niyata tIrthakara bharapUra hosakeMge / ukta videha kSetroM meM bIsase lekara eka sau sAThataka tIrthakaroMkA zAzvata banA rahanA jarUrI haiN| videha kSetrakI utkRSTa AyuH koTipUrvavarSa yAnI sAta hajAra chappanasaMkha 7056000000000 varSoMse do koTAkoTisAgarakAla asaMkhyAtaguNA hai / chaH mahine ATha samayameM chaH sau ATha jIva mokSako Avazya jAte hI haiM / yo asaMkhyAtoM varSavAle eka kalpakAla yA eka avasarpiNI kAlameM asaMkhyAte jIvoMkA DhAI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike dvIpase mokSa jAnA anivArya hai / isa hamAre bharatakSetrase isa avasarpiNIkAlameM tIrthakara to cauvIsa hI mokSa gaye haiM / kintu sAmAnya kevalIgata cauthe kAlameM isa bharatakSetrase asaMkhyAte mokSa jA cuke haiN| nirvANa kANDameM ginAI gaI siddhakSetroM aura muktajIvoMkI niyata saMkhyA to mAtra ArAtIya thoDese cauthe kAlakI hai| pUre duHSamasuSama kAlake siddhakSetroM aura kevalajJAniyoMko yadi ginA jAya to usase kahIM saMkhyAtaguNe, aura asaMkhyAtaguNe gaNanA prApta hoNge| isI prakAra jambUdvIpake batIsa videhakSetroMse gata cauthe kAlameM asaMkhyAte sAmAnya kevalI aura unase kama asaMkhyAta tIrthakara mahArAja muktilAbha karacuke haiM / taba to eka kalpakAla yA utsarpiNI kAlakeliye asaMkhyAte tIrthakaroMke hojAnekI AvazyakatA hai, jo ki terahaveM guNasthAnameM tIrthakara prakRtikA udaya hojAnepara samavasaraNameM upadeza dete rheN| pahile, dUsare, tIsare, naraka, yA vaimAnika devoMse Akara pandraha karmabhUmiyoMmeM tIrthaMkara mahArAja janma lete haiN| narakoMke eka, tIna, sAta, sAgara yA vaimAnika devoMke do Adi tetIsa sAgara ye saba koTipUrva varSase asaMkhyAtaguNe adhika haiM aura kalpakAla ina sAgaroMse mAtra saMkhyAtaguNA baDhA huA hai, arthAt pAMca, chaha nIla yA lagabhaga pacAsa sATha, nIlaguNA adhika hai| _yoM mAnanA paDatA hai ki isa samaya bhI asaMkhyAte jIva tIrthakara nAmakarma baMdhakI TikaTa lekara tIna narakoM yA manuSya bhogabhUmiyoM aura vaimAnika devoMmeM pleTaphArmapara virAja rahe haiN| yaha TikaTa videhakSetrase Ajakala bhI baTa rahA hai, aura bhaviSyameM bhI anavarata baTegA / kalpakAlake liye bhaviSyameM bhI jIva tIrthakara prakRtiko bAMdhege / kintu isa. samatha bhI jIva bhaMDArameM tIrthaMkara prakRtiko bAMdhe huye aneka AtmAyeM vidyamAna haiM / jo ki vahAMse cayakara karmabhUmimeM manuSyajanmarUpI relagADImeM baiThakara tapasyAdvArA ghAtikarmIkA nAzakara asaMkha jIvoMko mokSamArgakA upadeza dete huye parameSTa sthAnalAbha kreNgii| bhogabhUmivAloMko deva honeke pazcAt ukta avasthA prApta hogii| yahAM hameM kahanA yaha hai ki hamAre Apake paralokagata pitAjI, bAbAjI, paDabAbA, buA, mAtA, dAdI, paDadAdI Adi pUrvaja [ purikhA ] janoMne aneka bAra SoDazakAraNa bhAvanAoMkI pUjAkara yadi samyagdarzana sahita hokara yahAMse mRtyu prApta kI thI hoya, taba to ve vaimAnikadeva hokara punaH tIsare janmameM videhakSetroMmeM yA yahAM hI kevalidvayake nikaTa tIrthakara prakRtike AsravakI yogyatA prApta kara leMge / aura yadi SoDazakAraNa bhAvanAoMkA abhyAsakara unhoMne punaH mithyAtva avasthAmeM prANatyAga kiyA hoya taba to saMbhavataH nyUnatama agale janmameM hI videha kSetrameM janma lekara kevalI zrutakevalIke nikaTa ve tIrthaMkaraprakRti baMdhakI yogyatA prApta kara cuke hoNge| jo zubhakArya purikhAoMne kiye haiM, Apa bhI unake padoMpara cale caliye / AjJApradhAnI aura parIkSApradhAnI jinabhaktoMko yaha vyavasthA dRDhatayA gAMTha bAMdha lenI cAhiye ki jisa prakAra " solaha kAraNa bhAya tIrthakara je bhaye" " kaMcanajhArI nirmalanIra " darazavizuddhi dharai jo koI " yajAmyahaM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH SoDazakAraNAni " ityAdi rUpase pUjana karanevAloMke saMskAra usa nitAnta durlabha tIrthaMkara prakRtikA Asrava karAneke liye pratidina baDhate jAte haiM, kucha kAla pIche bhavAntaroMmeM ve apane manoratha siddhikI zikharapara pahuMca jAyeMge / usI prakAra tatopyadhika prakANDa durlabha ho rahe samyagdarzanake paraMparAkAraNoMkA abhyAsa karate karate hama aura Apa apane manovAMchita samyagdarzana guNako prApta kara leveMge / kisI bhI kAryake liye jaldI macAnA acchA nahIM hai / 97 anAdi kAlakI avidyApUrNa akSaya anaMtatAko vicAriye ? aura isa samaya pUrva janmake puNyavaza prApta hogaye zreSTakula, paMceMdriya, jinAlaya, jinAgama, satsaMga, pravacana, zraddhAna Adi sahakArI sAmagrIpara lakSya do| yaha saMskAravardhaka lAbha bhI kyA thoDA hai ? zanaiH zanaiH durlabha sabhyagdarzana bhI prApta ho hI jAyagA / vicArazIloMko itanese hI saMtoSa kara lenA cAhiye / bhadramastu / naisargikIM vRttimadhiSThitokhila - ( janau / cA - ) zrAnyopadezAttavapurguNezvaraH / / samyaktvamApUrya guNAnjasaMhatau / saddRSTibhAnurjagati pravardhatAm ( prakAzatAm ) ||1|| 0 aba agrima sUtrake liye avataraNa uThAte haiM kiM tattvaM nAma yenAryamANastattvArtha iSyate / ityazeSavivAdAnAM nirAsAyAha sUtrakRt // - . tattvArthoke zraddhAnako samyagdarzana kahate haiN| yahAM prazna hai ki vaha tattva bhalA kaunasA padArtha hai ? jisa karake ki nirNIta kiyA gayA artha tattvArtha mAnA jAtA hai / isa prakAra sampUrNa vivAdoMkA nirAkaraNa karaneke liye sUtrakAra umAsvAmI mahArAja tattvoMke pratipAdaka sUtrako kahate haiM jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiM / tattva zabda bhAvavAca hai, phira bhI paryAya aura paryAyIkA abheda honeke kAraNa bhAvavAnke sAtha usakA samAnAdhikaraNa jAtA hai / syAdvAda siddhAntameM koI virodha nahIM AtA hai / tattvasya hi saMkhyAyAM svarUpe ca pravAdino vipravadante tadvipratipattipratiSedhAya sUtramidamucyate / tatra jIvAdivacanAt:-- - jisa kAraNa se ki tattvoMkI saMkhyAmeM aura tattvake svarUpameM aneka pravAdI loga apanI apanI prakarSatAko bakhAnate hue vivAda kara rahe haiM, tisa kAraNa una vivAdoMkA niSedha karaneke liye yaha sUtra kahA jAtA hai / tahAM sUtrameM jIva AdikoMko hI tattva kahaneseH -- ( isakA anvaya agrima . vArtikase joDa lenA ) 13
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike sapta jIvAdayastattvaM na prakRtyAdayo'pare / zraddhAnaviSayA jJeyA mumukSorniyamAdiha // 1 // yahAM mokSamArgake prakaraNameM jIva Adika hI sAta tattva samajhane cAhiye / prakRti, mahAn ; ahaGkAra, Adi sAMkhyoMke mAne hue paccIsa tattva nahIM hai aura naiyAyikoMse mAne gaye pramANa, prameya Adi solaha tattva bhI nahIM haiM tathA vaizeSikoMse mAne gaye dravya, guNa, karma, Adika bhI sAta tattva nahIM hai / isa prakAra bauddha, mImAMsaka, Adike mAne hue inase bhinna vijJAna Adi tattva bhI mokSAbhilASI jIvako niyamase zraddhAnake viSaya nahIM samajhanA caahiye| tathA cAnantaparyAyaM dravyamekaM na sUcitam / tattvaM samAsato nApi tadanantaM prapaJcataH // 2 // madhyamoktyApi tadyAdibhedena bahudhA sthitam / nAtaH saptavidhAttattvAdvineyApekSitAtparam // 3 // aura isa hI kAraNase yAnI mokSamArgake prakaraNameM mokSake upayogI horahe padArthoke nirUpaNakI AvazyakatA honese hI sUtrakArane ananta paryAyavAlA dravya hI eka tattva hai aisA sUtra dvArA atyanta saMkSepase sUcana nahIM kiyA hai / arthAt ananta paryAyavAlA dravya hI eka tattva nahIM mAnA hai| vicArA jAve to aisA mAnanemeM bahuta lAghava thA, kintu mokSameM upayogI nahIM paDatA / aura ve dravya ananta haiM, aisA bhI atyanta vistArase saikaDoM dravyoMkA nAma lekara sUtra nahIM racA hai / tathA atisaMkSepa nahIM, ativistArase bhI nahIM, aise madhyama rucivAle ziSyoMkI apekSAse kathana karake bhI yaha sAta prakArake tattvoMkA nirUpaNa nahIM hai, kyoMki madhyama kathana karanese to do, tIna, cAra, pAMca yA ATha, nau, dasa Adi bhI ve bahuta prakArase tattvabheda vyavasthita kiye jAsakate haiM / jJAna aura jJeya yA jIva aura ajIva athavA mUrta amUrta ina do bhedoMmeM hI sarva tattva garmita hojAte haiM / athavA buddhi, zabda aura artha yA dravya, guNa aura paryAya ina tIna bhedoMmeM hI saba tattva garbhita hosakate haiN| evaM dravya, kSetra, kAla, bhAva yA nAma, sthApanA, dravya, bhAva ina cAroMmeM hI sampUrNa tattva praviSTa ho jAte haiM / sAtase adhika tattva bhI madhyama rucise mAne jA sakate haiM / jaise ki jIvasamAsoMke eka, do, tIna, Adi bhedase ahAnave (98) bheda taka ho jAte haiM / isase bhI adhika bheda ho sakate haiN| inameM pudgala, dharma AdikoMke saMgrahake liye eka bheda jaDa aura milA diyA jAvegA / jaDakeM bhI mUrta, amUrta Adi aneka bheda ho sakate hai / caudaha mArgaNA, caudaha guNasthAna, siddhaparameSThI, aura acetana isa prakAra tattvoMke tIsa bheda bhI ho sakate haiN| pAMca mahAvrata, uttamakSamA Adika dasa
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH dharma, tIna gupti Adi jIvake bhedoMse tathA aNu, saMkhyAtavargaNA, * asaMkhyAtavargaNA Adi pulake bhedoMke sAtha cAra dharma AdikoMko milAdenepara sau, do sau bhI bheda ho sakate haiM / ataH do, tIna, cAra tathA ATha, tIsa, sau Adi madhyama bhedoMko TAlakara sAta hI prakAra ke tattva batalAnA kucha rahasya rakhatA hai / vAstavameM mokSake abhilASuka ziSyako mokSake upayogI ina sAta tattvoMkA hI zraddhAna karanA cAhie / vinIta ziSyako mokSake lie ye sAta tattva hI apekSita haiM / ina sAta prakArake tattvoMse bhinna nirarthaka tattvoMkA zraddhAna karanA upayogI nahIM hai / yahI sUtrakArakA hArdika abhiprAya hai / 99 prakRtyAdayaH paJcaviMzatistattvamityAdisaMkhyAntaranirAcikIrSayApi saMkSepatastAva - dekaM dravyamanantaparyAyaM tatttramityekAdyanantavikalpopAyAdau tattvasya madhyamasthAnAzrayamapekSya vineyasya madhyamAbhidhAnaM sUreH saMkSepAbhidhAne sumedhasAmevAnugrahAdvistarAbhidhAne cireNApi pratipatterayogAt / sarvAnugrahAnupapattirityeke / 1 prakRti, 2 mahAn, 3 ahaMkAra, 4 sparzana indriya, 5 rasanA, 6 ghANa, 7 cakSuH, 8 zrotra, 9 mana, 10 vacanazakti [ jabAna ], 11 hAtha, 12 pAtra, 13 gudAsthAna, 14 jananendriya, 15 zadvatanmAtrA, 16 sparzatanmAtrA, 17 rUpatanmAtrA, 18 rasatanmAtrA, 19 gandhatanmAtrA, 20 AkAza, 21 vAyu, 22 teja, 23 jala, 24 pRthivI, aura 25 puruSa [ AtmA ] ye paccIsa tattva kapila karake mAne gaye haiM / tathA dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, paratantratA, zakti aura niyoga ye ATha tattva prabhAkara mImAMsakoMne iSTa kiye haiM | navIna prabhAkara to paratantratAke sthAnapara samavAya aura niyogake sthAnapara saMkhyAko tattva mAnate haiM / ityAdi prakArase aneka prativAdiyoM kI dUsarI dUsarI tattvasaMkhyAoMke nirAkaraNa karanekI abhilASA se bhI AcArya mahArAjane sAta tattvoM kI - iyattA karanevAle sUtra kahA hai / sabase prathama yadyapi anya vAdiyoMkI saMkhyAkA nirAkaraNa ati saMkSepase anantaparyAyarUpa dravya hI eka tattva hai, isase bhI ho sakatA hai / tathA ativistArase ananta bhedoMkA nirUpaNa karanA atIva dussAdhya kArya hai, kintu upAyase hosakatA hai / aura madhyake do, tIna, ATha, nau, sau, pAMcasau, Adi tattvoMke vikalpa karane ke upAya haiM / inase bhI anya matoMkI tattvasaMkhyAkA khaNDana hosakatA thA, aisA hote hue bhI tattvake madhyamasthAnake AzrayakI apekSAse ziSya ke prati AcAryakA madhyamarUpa sAta hI prakArase kathana karanA samucita hai / do, chaha, ATha, sau bhI kaha dete to bhI punaH kaTAkSa hote rahate / ataH jhagaDekA anta karaneke liye sAta tattvoMkA nirUpaNa kiyA hai / atyanta saMkSepase kahane para to adhika pratibhAzAlI thoDese vidvAnoMkA hI upakAra hotA / aura adhika vistArase kathana karanepara lAkhoM, karoDoM, asaMkhya tattvoMkI pratipatti cirakAlase bhI nahIM hosakatI thI, aura hotI bhI to katipaya jIvoMko hI tatvoMkI pratipatti hotI, sampUrNa mumukSu jIvoMkA upakAra honA nahIM bana sakatA thA, aura sAta prakArake tattvoMkA nirUpaNa karanese to sabhI
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike mandabuddhi, sUkSmabuddhi vAle zrotA bhavyajIvoMkA upakAra hojAtA hai / isa prakAra koI eka vidvAn kaha rahe haiM / koI koI zrIakalaGka devakA abhiprAya bhI zrIrAjavArtika grantha dvArA aisA hI nikAlate haiM / jaisA ki Upara kahA gayA hai / 1 100 te na sUtrakArAbhiprAyavidaH / saptAnAmeva jIvAdInAM padArthAnAM niyamena mumukSI: zraddheyatvajJApanArthatvAdupadezasya madhyamarucivineyAnurodhena tu saMkSepeNaikaM tattvaM prapaJcatazcAnantaM mA bhUt sUtrayitavyam / madhyamoktyA tu dvayAdibhedena bahuprakAraM kathanaM sUtrayitavyaM vizeSahetvabhAvAt / saptavidhatattvopadeze tu vizeSaheturavazyaM mumukSoH zraddhAtavyatvamabhyavApyeta paraiH / katham 1 aba zrI vidyAnaMda AcArya kahate haiM ki ve vyAkhyAtA jana to sUtrakAra zrI umAsvAmI ke abhiprAyako jAnanevAle nahIM haiM / bhagavAn zrIumAsvAmI mahArAjane sAta hI tattvoMkA upadeza diyA hai| isase siddha hai ki mokSAbhilASI samyagdRSTIko jIva Adika sAta padArthokA hI niyamase zraddhAna karanA ucita hai / mokSake anupayogI ho rahe grAma, nagara, khAdya peya, khelanA, ArttadhyAna, sumeru, gharmA, svayambhUramaNa, mahAskandha vargaNA Adi vastubhUtapadoMke zraddhAnakI AvazyakatA nahIM hai / yadi kisI viziSTa jJAnIko ukta grAma AdikA jJAna ho bhI jAve to vaha mokSake mArgameM viziSTa upayogI nahIM paDatA hai, kintu ina sAta tattvoMkA hI zraddhAna karanA mokSopayogI hai / isa bAtako sabhI dArzanika svIkAra karate haiM ki tattvoMkI dezanAkA vikalpa mokSamArgameM upayogI tattvoMkI apekSAse haiM / ataH jIva Adika sAta tattvoMko hI Avazyaka rUpase zraddhAna karane yogya samajhAne ke liye sUtrakArane upadeza diyA hai / madhyama rucivAle ziSyoMke anurodha se to atyanta saMkSepase eka hI tatva hai aura atIvavistArase manuSya, tiryaJca, siddha, vaimAnika, AhAravargaNA, bhASAvargaNA, dvIpa, samudra prabhRtike bheda prabheda Adi ananta tattva haiN| isa prakAra to bhaleM hI sUtra na kiyA jAve kintu madhyama kathana karake do, tIna, ATha, dasa, bIsa, tIsa Adi bheda karake bahuta prakArake kathana sUtra dvArA kiye jA sakate the, to phira madhyama rucivAle pratipAdyake liye pUrvokta eka mahAzaya vidvAnake anusAra sAta hI tattvoMko nirUpaNa karanemeM koI vizeSa kAraNa dIkhatA nahIM hai arthAt madhyama rucivAloMke liye chaha dravyoMmeM yA dasa, gyAraha Adi bhedoMmeM saba tattvoMko garbhita karanevAlA sUtra bhI banAyA jA sakatA thaa| kintu sUtrakArane sAta hI prakArake tattvoMkA upadeza diyA hai, isameM avazya koI vizeSa kAraNa hai| aura vaha yahI hai ki mokSake cAhanevAle jIvako ina hI sAta prakArake tattvoMkA saba orase zraddhAna karanA cAhiye / nyUna yA adhikakA nahIM / anya pravAdiyoM karake bhI mokSake upayogI hI tattvoMkA zraddhAna karanA samajha lenA cAhiye / adhikakA ho bhI nahIM sakatA, aura inako choDakara anya anupayogI padArthoMkA zraddhAna huA bhI to bailake Upara pANDityasampAdanArtha pustakoMkA bojha lAdane ke
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 101 samAna vyartha paDegA / mokSake upayogI zraddhAna karaneke viSayakI yogyatA jIva Adika sAta tattvoMmeM hI kaise hai ? so suniye / agrima vArtikoMmeM isIkA samAdhAna hai| mokSastAvadvineyena zraddhAtavyastadarthinA / bandhazca nAnyathA tasya tadarthitvaM ghaTAmaTet // 4 // sabase pahile usa mokSake abhilASI vinIta ziSya karake mokSatattvakA zraddhAna karanA to Avazyaka hai aura bandhatattva bhI zraddhAna karane yogya hai / anyathA vartamAna meM una karmose bandhe hue ziSyakI usa mokSake lie abhilASA karanA ghaTita na ho sakegA, arthAt jo jIva apaneko bandhe ekA vizvAsa nahIM karatA hai, vaha anaMta sukhavAlI mokSakA icchuka nahIM ho sakatA hai, ataH mokSa aura bandhatattva to zraddhAna karane yogya siddha hue| Asravo'pi ca bandhasya hetuH zraddhIyate na cet / kvAhetukasya bandhasya kSayo mokSaH prasidhdyati // 5 // aura yadi bandhake kAraNa ho rahe AsravakA bhI zraddhAna na kiyA jAvegA taba to hetuoMse rahita mAne gaye bandhakA kSaya honA bhalA mokSapadArtha kahAM prasiddha ho sakegA ? / arthAt bandhatattva pahile hI zraddhAna karane yogya mAna liyA hai / yadi usakA kAraNa Asravatattva na mAnA jAvegA to bandha nitya ho jaavegaa| kyoMki jo sat padArtha apane janaka kAraNoMse rahita hai, vaha dravya dRSTise nitya hai, taba to jIva AkAza Adi dravyoMke samAna bandha bhI nitya ho jaavegaa| aisI dazAmeM bandhakA kSaya na ho sakegA aura mokSa bhI na ho sakegI / athavA yadi paryAya dRSTise bandhakA koI kAraNa nahIM hai to bandha asat huA / azvaviSANake samAna asat padArthakA kSaya bhI asat hai / taba to bandhakA kSaya mokSa bhI asat hai / asatke lie kiyA gayA yatna phalavAn nahIM hotA hai, ataH bandhake hetu Asrava tattvakA bhI zraddhAna karanA caahie| bandhahetunirodhazca saMvaro nirjarA kSayaH / pUrvopAttasya bandhasya moksshetustdaashryH|| 6 // jIvo'jIvazca bandhasya dviSThatvAttatkSayasya ca / zraddheyo nAnyadAphalyAditi sUtrakRtAM matam // 7 // aura bandhake kAraNoMkA rukajAnA rUpa saMvara tathA pUrvakAlameM ikaThe kiye bandhakA eka eka dezarUpa kSaya honA nirjarA ye donoM mokSake kAraNa haiN| ataH ina saMvara aura nirjarA tattvoMkA zraddhAna
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tattvArthazlokavArtike karanA bhI Avazyaka huaa| aura una pUrvokta sarva tattvoMke Azraya ( AdhAra ) ho rahe jIva, arjAva tattva bhI zraddhAna karane yogya haiM / kyoMki bandha aura usa bandhakA kSaya honA rUpa mokSa ye donoM tattva domeM Thaharate haiM / arthAt jo vyAsajyavRtti dharmase avacchinna padArtha hote haiM, ve saMyoga, dvitvasaMkhyA, tritvasaMkhyA, bandha, vibhAga, pRthaktva, mokSa Adi padArtha do Adi padArthoMmeM rahate haiM, akelemeM nhiiN| jaise karma, nokarmake dUra ho jAnese AtmAkI mokSa huyI hai vaise hI AtmAke dUra ho jAnese karma nokarmakI bhI mokSa ho gayI hai / karma, nokarma bhI apanI bandha avasthAkI pariNatiyoMko choDakara anya abaMdha avasthAkI pariNatiyoMmeM A gaye haiN| pIche kucha samayoMke bAda bhale hI nimittoMke dvArA AhAravargaNA, bhASAvargaNA, tejo vargaNA, manovargaNA aura kArmaNavargaNA rUpa pariNati kara cukanepara anya AtmAke yogabalase AkarSita hokara punaH karmanokarma rUpa ho jAveM / kintu kucha samayoMtaka ve pudgaladravya bhI mokSa avasthAko prApta ho gaye haiM / maNi yA suvarNase jo mala dUra ho jAtA hai usakA bhI chuTakArA huA kahanA cAhiye / jaDa pudgalameM sukha aura jJAnake na honese unake mokSa honekI koI prazaMsA nahIM samajhI jAtI hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki una pudgaloMke antaraMgameM baMdhane yogya pAMca vargaNAyeM rUpa bananekI zakti vidyamAna hai / thoDI dera pIche ve punaH bandhane yogya ho jA sakate haiM / ataH aisI kSaNika mokSake prApta karanemeM koI sAra nahIM hai / bandha jaise do jIva ajIva ( pudgala ) padArthoMmeM rahatA hai, mokSa bhI vaise hI una donoMmeM rahatI hai / saMyoga aura vibhAga domeM rahate haiM, jaise bhUtalameM ghaTakA saMyoga hai, vaha saMyoga anuyogitA sambandhase bhUtalameM rahatA hai, aura pratiyogitA sambandhase ghaTameM rahatA hai / SaSThI vibhaktikA artha pratiyogitA hai, saptamI vibhaktikA artha anuyogitA hotA hai / yadyapi jainasiddhAntake anusAra do dravyoMkA eka guNa nahIM hotA hai / kintu saMyukta yA baddha avasthA ho jAnepara do guNoMkA yA do paryAyoMkA ekapanese upacAra kara diyA gayA hai| do patroMke bIcameM lagA diyA gayA goMda do aMzoMse yukta hai, vaha pIThakI orase eka patrapara cupaTA hai aura chAtIkI orase dUsare patrase cupaTA rahatA hai| jaina matameM saMyogakI apekSA vibhAgakA krama naiyAyikoMse nirAlA hai / bandha aura mokSa do meM rahate haiN| ataH jIva ajIva ye donoM tattva bhI zraddhAna karane yogya haiM / ina sAtoMse atirikta anya padArtha zraddhAna karane yogya nahIM hai / niSphala ho jAnese ( hetu ) / isa prakAra sAta hI tattvoMko kahane sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjakA mantavya yAnI svarasa yoM hai| ___ nanu ca puNyapApapadArthAvapi vaktavyau tayorbadhavyatvAdvandhaphalatvAdvA tadazraddhAne bandhasya zraddhAnAnupapatterasambhavAdaphalatvAcceti kazcit, tadasadityAha: yahAM koI aura zaMkA karatA hai ki jaba mumukSuko mokSake upayogI tattvoMkA hI zraddhAna karanA Avazyaka hai to puNya aura pApa do padArtha bhI prakRta sUtrameM kahane caahiye| kyoMki ve donoM hI padArtha bandha hone yogya haiM aura bandhake phala bhI haiN| yadi unakA zraddhAna na kiyA jAvegA to pUre bandha
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 103 tattvakA zraddhAna honA nahIM bana sakatA hai aura puNya pApake atirikta bandhatattvakA honA hI asambhava hai / bandha hove kisakA ? tathA puNyapApabandhake vinA bandhatattva hI vyartha ( phalarahita ) hai| arthAt dravyakarmabandhase utpanna hue ajJAna, rAga, dveSa, moha anutsAha Adi bhAvakarmabandha haiM / sau prakRtiyAM pAparUpa haiM aura aDasaTha (68) prakRtiyAM puNyarUpa haiM pudgalavipAkI kahI gayIM sparza, rasa, gandha, varNa, kI uttarabhedarUpa vIsa prakRtiyAM jIvako anukUla honese puNyameM ginI jAtI haiM aura apane pratikUla honese pApoMmeM parigANita haiM / kAlA raMga acchA hai, burA bhI hai / tIrthaGkara mahArAja bhI koI kAle raMgake hote haiM / adhika gorApana bhI burA hai| kAle namakakA rasa kisIko acchA lagatA hai aura kisIko burA / mUlIke pattoMmeM yA hIMgaDAmeM kisIko sugandha AtI hai, dusareko durgandha pratIta hotI hai| vAta prakRtivAleko uSNa padArtha acchA lagatA hai, pitta prakRtivAleko nahIM / dAMtavAle yuvAko kaThora supArI acchI lagatI hai, popale vRddhako nahIM aadi| ataH puNya pApa padArthIko bhI pRthak rUpase tattvoM kahanA cAhiye, isa prakAra koI kaha rahA hai| vaha kahanA prazaMsanIya nahIM hai, isa bAtako zrIvidyAnanda AcArya spaSTakara kahate haiN| puNyapApapadArthoM tu baMdhAsravavikalpagau / zraddhAtavyau na bhedena sptbhyotiprsNgtH|| 8 // puNya, pApa ye padArtha to bandha aura Asrava tattvake bhedoMme prApta ho cuke haiM, ataH sAta tattvoMse bhinnapane karake zraddhA karane yogya nahIM haiN| yadi pratyeka tattvake prakAroMkA bhI zraddhAna kiyA jAvegA to atiprasaMga doSa hogA, arthAt jIvatattvake bhI saMsArI aura mukta tathA ajIvatattvake bhI pudgala, AkAza, Adi evaM saMvaratattvake gupti, samiti, Adi vikalpoMkA bhI zraddhAna karanA Avazyaka paDa jAvegA jo ki tumako bhI iSTa nahIM hai / isa DhaMgase to tattvasaMkhyAkI iyattAkA nirNaya karanA hI atikaThina pddegaa| na hi puNyapApapadArthoM baMdhavyau jIvAjIvabaMdhavyavat, nApi vandhaphalaM sukhaduHkhAdyanubhavanAtmakanirjarAvat / * zaMkAkArane pahile kahA thA ki puNya pApa padArtha bandhane yogya haiM, so aisA nahIM hai jaise ki jIva ( saMsArI ) aura ajIva ( pAMca vargaNArUpa pudgala ) bandhane yogya haiN| tathA pudgala dravyoMmeM yogyatA milanepara aneka paramANu aura skandha parasparameM bandhane yogya haiN| bhAvArtha-jIva dUsare jIvase nahIM bandhatA hai / pudgalakA sajAtIya anya pudgala dravyase baMdha ho jAtA hai / jIvakA sajAtIya se bandha nahIM hotA hai, ataH jIva aura pudgala jaise bandhate haiM, taise puNyapApa padArtha bandhane yogya sahIM hai / jainasiddhAMtake anusAra siddharAzise anantaveM bhAga aura abhavyarAzise anaMtaguNI kArmaNa vargaNAyeM eka jIvake pratikSaNa bandha hone yogya haiN| unameM pahile se hI koI puNya, pApa bheda nahIM hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike kintu jIvake pariNAma mAne gaye kaSAyoMko nimitta pAkara pIchese puNya, pApa nAnAbhedarUpa baTavArA ho jAtA hai jaise ki meghajalakA una una nimba, Ama, amaruda, kelA;Adi vRkSoMmeM prApta hokara taisA pariNamana ho jAtA hai / ataH bandhane yogya azuddhajIva aura azuddha pudgala dravya hI mAnanA cAhiye / pudgalakA pudgalake sAtha bandha honemeM zuddha pudgalaparamANu bhI bandhane yogya mAnA gayA hai| kyoM ki zuddha bhI paramANudravyake antaraMgameM azuddhatAkA kAraNa ho rahI sparza guNa saMbaMdhI snigdha rUkSa paryAyoMke avibhAga praticchedoMkI dyadhikatA paDI huyI hai aura zuddha AtmadravyameM azuddhatAke kAraNa banarahe kaSAya, yoga, avirati Adi karaNa vidyamAna nahIM haiM, unakA ananta kAlatakake liyai kSaya hojAtA hai / dUsarI bAta zaMkAkArane yaha kahI thI ki baMdhake phala bhI puNya, pApa, haiN| so bhI nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki bandhakA sukha, duHkha, ajJAna, mUDhapanA AdikA anubhava karanA svarUpa bhAva-nirjarA hojAnA phala hai / gaharA ghusakara vicAra kiyA jAve to bandha, udaya, phalakA eka hI kAla pratIta hotA hai / bandhe hue karmokI upazama avasthAse phala denekI avasthAmeM nirAlI pariNati hai| ThIka bandha usIko kahanA cAhiye jahAM donoMke guNoMkI cyuti ho jAve, jina karmIkA pahilese bandha hokara asaMkhya samayoMkI sthiti paDa jAtI hai, vahAM bhI bhAvabandhakA lakSaNa unakA udaya hote samaya hI ghaTatA hai / ataH usI samaya sukha duHkha, Adi rUpa phala dekara karma jhaDa jAte haiN| yahI bandhakA phala hai, puNya pApa ye donoM bandhake phala nahIM haiN| kintu bandhe hue karmokI avasthA vizeSa haiN| AtmAko uttara kAlameM sukha duHkha Adi phala bhugavAnekI zaktivAle paudgalika dravyako puNya pApa kahadiyA jAtA hai / kiM tarhi ? bndhviklpau| puNyapApabandhabhedena baMdhasya dvividhopadezAt / taddhatvAsravavikalpo vA mUtritau / tato na saptabhyo jIvAdibhyo bhedena zraddhAtavyau tathA tayoH zraddhAna tiprasaMgAt / saMvaravikalpAnAM guptyAdInAM nirjarAvikalpayozca ythaakaalaupkrmikaanubhvnoN| saMvaranirjarAbhyAM bhedena zraddhAtavyatAnuSaMgAt / taba to puNya, pApa kyA vastu haiM ? batalAiye / aisI jijJAsA honepara hama jaina uttara dete haiM ki ve bandhake bheda haiM / puNyabandha aura pApabandhake bhedase bandhatattvakA ArSa granthoMmeM do prakAra rUpa upadeza diyA hai / athavA usa bandhake kAraNa mAne gaye Asrava tattvake ye puNya pApa do bheda haiM, aisA una donoMko prAcIna sUtroMmeM pratipAdana kiyA hai| jina AsravarUpa zubha yogoMse AkarSita huyIM prakRtiyoMke bahubhAgameM prazasta anubhAga paDagayA hai, ve yoga puNyarUpaM Asrava haiM aura jina azubha yogoMse khiMcakara bahubhAga prakRtiyoMmeM kaSAya dvArA aprazasta anubhAga bandha paDa gayA hai ve yoga pApAsrava haiM / yoM to nauveM dazaveM guNasthAnoMmeM zubhayogase bhI jJAnAvaraNa Adi pApoMkA Asrava ho rahA hai aura pahile guNasthAnameM bhI azubha yogase kucha puNya prakRtiyAM AtI rahatI haiN| kintu vizuddhi aura saMklezase yukta ho rahIM kaSAyoMke AdhIna honevAle anubhAga bandhakI vizeSatAse yaha kathana hai| tathA apane iSTa horahe laukika sukhoMke liye anukUla paDanevAlI prakRtiyoMke bandhako puNyarUpabandha
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kahate haiM aura apane aniSTa mAne gaye duHkhoMke liye sahAyaka honevAlIM prakRtiyoMke bandhako pApabandha kahate haiM / Avake dravyAsrava aura bhAvAsava tathA bandhake dravya, bhAva aura ubhaya tIna bheda karanepara bhI puNya, pApakA ina pAMcoMmeM antarbhAva ho jAtA hai / viziSTa yogoM se niyamita karmoke yogya punalake Agamanako dravyAsava kahate haiM / mithyAla, avirati, Adise yukta horahe yogoMko bhAvAva kahate haiM / Agata karmoMmeM jJAna, darzana, Adiko ghAtakI zaktikA paDa jAnA dravyavandha hai / saJcita karmoMke udaya honepara honevAle tathA Aye hue karmokI sthiti Adike kAraNa hogaye koca, ajJAna, asaMyama, acAritra Adi bhAvoMko bhAvabandha kahate haiM / AtmapradezoMkA aura karmanokabhakA dUdha, bUreke samAna ekarasa sarIkhA ho jAnA ubhayavandha kahalAtA hai / kheMcanA, AnA, bandha jAnA, ye saba eka samaya meM honevAle kArya haiM, jaise ki caudahaveM guNasthAnake anta samaya meM teraha karmaprakRtiyAM vidyamAna haiM, caudahaveke antima samayake uttara samaya meM karmoMkA nAza 1, sAta rAjU Urdhvagamana karanA 2, aura Upara tanubAta valaya meM sthita ho jAnA 3, ye kArya eka samayameM hI sampanna ho jAte haiM / prakRtameM yaha kahanA hai ki puNya aura pApa svatantra tattva nahIM haiM / tisa kAraNa puNya aura pApa padArthoMkA jIva Adika sAta tattvoM se bhinnapane karake zraddhAna nahIM karanA cAhiye / bhAvArtha ve donoM Asrava aura bandhatattvameM antarbhUta haiM / bhinna nahIM haiM / tattvoMke avAntara bhedoMkA bhinnatattvapanekA zraddhAna nahIM kiyA jAtA haiM / yadi isaprakAra una donoMkA zraddhAna kiyA jAvegA to tattva vyavasthAko atikramaNa karanevAlA atiprasaMga doSa hogA / kyoMki yoM to saMvarake bheda mAne gaye gupti, samiti, dharma, AdikoMkA aura saMvarake prabheda horahe manogupti, IryAsamiti, uttama kSamA AdikA tathA nirjarAke prakAra kahI gayIM yathAyogya samayameM karmoMkA udaya honepara phala denArUpa yathAkAla nirjarA aura bhaviSya meM AnevAle karmokA prayogake dvArA vartamAnakAlameM udaya lAkara anubhava karanA rUpa aupakramika nirjarA, inakA bhI saMvara aura nirjarAtattva se bhinna tattvapane karake zraddhAna karane yogyapanekA prasaMga ho jAvegA / isa prakAra to kisIke matameM bhI tattvoMkI niyamita saMkhyAkI vyavasthA nahIM bana skegii| aneka padArthoke bheda, prabheda, zAkhAyeM, upazAkhAyeM bahuta haiM / 1 nanvevaM jIvAjIvAbhyAM bhedena nAsravAdayaH zraddheyAstadvikalpatvAt anyathAtiprasaMgAditi na codyaM, teSAM tadvikalpatvepi sArvakatvena bhidA zraddheyatvopapatteH / yahAM punaH zaMkA hai ki tattvoMke bhedaprabhedarUpa vikalpoMke bhinnatattvapane karake zraddhAna karaneko yadi Apa jainaloga anucita kahate ho, taba to isa prakAra jIva aura karake Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSakA bhI zraddhAna nahIM karanA Adi bhI to una jIva aura ajIva tattvake hI vikalpa haiM / anyathA yAnI aisA na mAnakara dUsare prakAra se bheda prabhedarUpa padArthoMkA bhI zraddhAna karanA mAnoge to Apa jainoMke Upara bhI atiprasaMga doSa hogA / gupti, dharma Adi bheda prabhedoMkA bhI zraddhAna karanA Avazyaka ho jAvegA, jo ki 14 105 ajIva tattvase bhinnapane cAhiye / kyoMki Asrava
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike Apako iSTa nahIM hai / aura yadi Asrava Adiko javi ajIvase bhI sarvathA bhinna svatantratattva mAnoge to aisI dazAmeM Asrava Adika sat padArtha hI na hosakeMge / azvaviSANake samAna asat ho jaayeNge| kAraNa ki jagatke sampUrNa padArtha jIva aura ajIba ina domeM hI garbhita haiN| aba AcArya samajhAte haiM ki, isa prakAra kutarka karanA ThIka nahIM hai / kyoMki yadyapi una Asrava AdikoMko una jIva, ajIva tattvakA vikalpapanA hai to bhI sampUrNa mumukSu jIvoMke liye Asrava Adika hita rUpa haiM / isa kAraNa bhinna tattvapane karake Asrava AdikakA svatantra upadeza diyA hai| unako jIva ajIvase kathaJcit bhedakI vivakSA karake nyArA mAnate hue svatantra zraddhAna karane yogyapanA siddha ho jAtA hai| lokameM bhI dekhA jAtA hai ki sAmAnyarUpase kaha denepara bhI vizeSa prayojanake liye vizeSoMkA svatantra rUpase kathana kara dete haiM / sarva bhojya padArtha A gaye haiM, laDDU bhI A gaye haiM / jisa viSayakA jo utkaTa abhilASI hai, usako usa viSayake kAraNa, sthAna, pratibandhaka AdikI pratipatti kara lenA cAhie / kapaDeke vyApArIko kapaDeko Ayavyaya sthAnakA aura viziSTa RtuoMmeM una una kapaDoMke upayogakA vizeSarUpase parijJAna honA Avazyaka hai| sevakako sevA vRttike lie upayogI prayogoMkA jAnanA anivArya hai / nyAyazAstrake adhyApakako dArzanika tattvoMkA nirNaya kara lenA vizeSa rUpase zraddheya hai| pAcakako rasoI ( bhojya ) banAneke upayogI upakaraNoM aura lavaNa, ghRta Adikake nyUna AdhikyakA vizeSarUpase vicAra karanA Avazyaka hai / pAcakako ina praznoMke nirNaya karanekI AvazyakatA nahIM ki bhojana karanevAlA puruSa kAlA hai yA gorA ? vidvAn hai ? yA mUrkha ? vaizya hai yA brAhmaNa ? kyoMki pAka kalAke jJAnakI saphalatAko prApta karanemeM ukta praznoMkA uttara upayogI nahIM hai| rogIko apanI auSadhike anupAna, pariNAma, niyata samaya, AdikA zraddhAna karanA upayogI hai / anya thothI bAtoMkA nahIM / aise hI jina bhavyoMko mokSa prApta karanekI hRdayase lagana laga rahI hai, unake liye Asrava Adi tattvoMkA zraddhAna karanA hita mArga hai| tabhI to ve Asrava aura bandhakA tyAga karake saMvara aura nirjarAko prApta kara mokSakI siddhi kara sakeMge / ataH mokSarUpI kAryako siddha karanA jinakA lakSya hai una bhavyoMko jIva ajIva tattvoMse bhinnatattvapane karake una jIva ajIvakI pariNatiyoM rUpa Asrava Adi tattvoMkA zraddhAna kara lenA cAhiye / yaha yukti jaca gayI hai| bandho mokSastayorhetU jIvAjIvau tdaashryo| nanu sUtre SaDevate vAcyAH sArvatvavAdinA // 9 // isa kArikAke dvArA punaH koI zaMkA karatA hai ki sabhIke liye hitako cAhanevAle syAdvAdI vAdIko apane prakRta sUtrameM ye chaha hI tattva kahane cAhiye / 1 bandha, 2 mokSa, tathA una donoMke do hetu yAnI 3 bandhakA kAraNa, 4 mokSakA kAraNa, 5 aura unake AdhArabhUta do jIva, 6 ajIva arthAt ukta chaha tattvoMke kahanemeM mokSake lie vizeSa upayogIpanA dIkha rahA hai /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH " jIvAjIva bandhamokSau taddhetU ca tattvamiti sUtraM vaktavyaM sakalaprayojanArthasaMgrahAt, bandhasya hi heturAsravo mokSasya heturdvivikalpaH saMvaranirjarAbhedAditi na kasyacidasaMgrahasta vasya mokSahetuvikalpayoH pRthagabhidhAne bandhAsravavikalpayorapi puNyapApayoH pRthagabhidhAnaprasaMgAditi cet / 1 zaMkAkArake abhimatako kahanevAlI vArtikakA bhASya karate haiM ki jIva aura ajIva tathA bandha aura mokSa evaM una bandha aura mokSa do tattvoMke do kAraNarUpI tattva isa prakAra chaha tattvoM ko nirUpaNa karanevAlA sUtra kahanA cAhie / kyoM ki aisA kahanese sampUrNa prayojanoMko siddha karanevAle arthoka saMgraha ho jAtA hai| koI bhI mokSopayogI tattva zeSa nahIM raha jAtA hai / kAraNa ki bandhakA hetu chaha padArthoMmeM eka svataMtra tatva hamane kahA hai / aisA kahane se Asrava tattvakA saMgraha ho jAtA hai tathA mokSakA hetu bhI eka svataMtra tattva hai / vaha saMvara aura nirjarAke bhedase do prakArakA hai / ataH mokSa hetu tattvameM saMvara aura nirjarAkA saMgraha ho jAtA hai / isa prakAra Apake mAne hue sAta tattvoM kA ina chaha tattvoMmeM saMgraha ho jAtA hai kisI bhI tattvakA asaMgraha nahIM / yAnI koI zeSa nahIM bacatA hai / sAta tattvoMse eka saMkhyA ghaTAkara chaha tattvoMke mAnanemeM upasthitise kiyA gayA lAghavaguNa hai anya bhI bace huye katipaya tattvoMkA saMgraha hojAtA hai / aura mokSakI prakriyA sulabhatAse jAnI jAtI hai| ataH arthase kiyA gayA lAghava guNa hai / tathA aThAraha svaravAle sUtrase " jIvAjIvau bandhamokSau taddhet ca tattvam isa caudaha svaravAle sUtrake banAnemeM parimANase kiyA gayA lAghava guNa hai / evaM lambA samAsa na honeke kAraNa yaha sUtra sulabhatAse zAdvabodha karA detA hai| ataH guNase kiyA gayA lAghava bhI hai / vyAkaraNa zAstra aura nyAyazAstra jAnanevAloMko ina guNoMkA ullaMghana nahIM karanA cAhiye / mokSake kAraNa mAnegaye saMvara aura nirjarA vikalpoM ( prakAroM ) ko yadi Apa jaina pRthakrUpase kathana kareMge to bandha aura Asravake vikalparUpa horahe puNya, pApa tattvoMkA bhI svatantra rUpa se tattvoMmeM pRthak kathana karanekA prasaMga hogA / nyAyya viSayako kahane meM lAMca nahIM khAnA cAhiye / yadi zaMkAkAra isa prakAra kaheMge ? to hama jaina bolate haiM ki 1 "" satyaM kiMtvAsravasyaiva bandhahetutvasaMvide / mithyAdRgAdibhedasya vaco yuktaM parisphuTam // 10 // 107 zaMkAkArakA kahanA kucha derake liye ThIka hai jabataka ki hama uttara nahIM dete haiM / kintu uttara denepara to jIrNa vastra ke samAna khaNDita ho jAyegA / bandhakA hetu Asrava hI hai, isa bAtako samajhAne ke liye mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye haiM bheda jisake aise AsavakA adhika spaSTarUpase tattvoMmeM svatantra tattvapane karake kathana karanA yukta hI hai / arthAt yadi bandhahetu nAmakA hI tattva mAnA jAvegA to bandhakA hetu Asrava hI hai, yaha nirNaya nahIM ho sakatA hai / dekho,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike anya vAdiyoMne bandhakA kAraNa mithyAjJAnako bhI mAnA hai aura koI avidyA aura tRSNAko bandhakA kAraNa mAnate haiM / bandhahetu nAmakA tattva kahanese usa tattvakA ThIka patA nahIM calatA hai / ata:svatantrarUpase Ava tattva kahanA cAhiye / siddhAnta tattvoMkA nirUpaNa pole Dhogase nahIM hotA hai / niNIta kiye gaye padArthoMko " bAvana tole pAva rattI " ke nyAyAnusAra ThIka ThIka kahanA paDatA hai / jaise ki bAcana tole tAMbemeM pAva rattI pArada bhasma DAla denese bAvana tole pAva rattI rasAyana (suvarNa) bana jAtI hai / tisa prakAra Asravase hI bandha hotA hai avidyA, tRSNAse nahIM / avidyA tRSNA athavA mithyAjJAna dUravartI padArthako kheMca nahIM sakate haiN| dhana yA dhAnake jAna lene mAtrase yA icchAse vaha hamAre pAsa khiMcakara nahIM A sakatA hai, AkarSaNa karaneke liye preraka kAraNa cAhiye / vaha yogarUpa Avatattva hI ho sakatA hai| ataH svatantra rUpase kaNThokta kahA hai / yogameM AkarpaNa karanekA itanA bala hai ki lokameM nIce Thahare hue tanuvAta balayake vAyukAyakA jIva lokake sabase Upara tanuvAtavalayameM phailI huyIM karma, nokarma, vargaNAoMko khIMcakara apane zarIrarUpa banA letA hai / ajagara sAMpa sthUla jantuoMko sau gajase khIMca letA hai| adhika pyAsa lagane para eka loTA jala Adhe vipalameM pI liyA jAtA hai / thoDI pyAsa laganepara udarAgnike dvArA utanA nahIM khiMcatA hai / zvAsa lenemeM yA chIMka leneke prathama bhI kucha dUrake choTe choTe skandha khiMce hue cale Ate haiM / lokameM yogake liye koI sthAna dUra nahIM hai / kabhI kabhI apanI AtmAke nikaTa saMyukta ho rahIM vargaNAoMkA yA visrasopacayakA AsravaNa ho jAtA hai, yogameM baDI prabalazakti hai / yadi saMsArI jIvomeM yoga nAmakI paryAyazakti na hotI to sarva jIva siddha bhagavAn bana jAte / ataH karmano karma bandhakA pradhAnakAraNa yoga ( Asrava ) svatantra rUpase kahA gayA 1 108 mokSasaMpAdike cokte samyak saMvaranirjare / ratnatrayAdRtenyasya mokSahetutvahAnaye // 11 // tenAnAgatabandhasya hetudhvaMsAdvimucyate / saJcitasya kSayAdveti mithyAvAdo nirAkRtaH // 12 // 1 mokSakI bhale prakAra utpatti karAnevAle saMvara aura nirjarAtattva kahe gaye haiM, jaba ki ratnatraya ke vinA anyako mokSake kAraNapanakI hAni hai / isaliye ratnatrayasvarUpa saMvara aura nirjarAtattvoMkA svatantra rUpase kahanA ThIka hai / bhAvArtha - mokSahetu nAmakA tattva kaha denese yaha nirNaya nahIM ho sakatA hai ki mokSakA asAdhAraNa aura avyavahita pUrvasamayavartI ratnatraya hI hai / kinhIM vAdiyoMne mokSakA hetu tattvajJAna hI mAnA hai / koI koI to gaMgAsnAna, yA karmanAzA nadake jalasparzase mokSa honA svIkAra karate haiM / kintu vAstavameM dekhA jAve to mokSakA hetu ratnatraya hI hai / saMvara aura nirjarAtatva
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH 109 cAritrarUpa haiM / kintu samyagdarzana aura samyagjJAna unake antaraMgameM praviSTa horahA hai| samyagdarzana aura samyagjJAnase sahita horahI bahiraMga aura antaraMga kriyAkI nivRtti hokara huI svAtmaniSTAko samyakcAritra kahA hai| vaha saMvara aura nirjarAtattva rUpa paDatI hai / ataH isa kathana karake isa mithyAvAdakA bhI khaNDana karadiyA jAtA hai ki bhaviSyameM AnevAle karma bandhakA bandhahetuoMke nAza hojAnese jIva mukta hojAtA hai / athavA pUrvameM ekatrita hue karmokA kSaya karadenese mokSa hojAtI hai / vastutaH yaha ekAntavAda mithyA hai / yadyapi yaha bAta jaina siddhAntase milatI julatI hai to bhI ina do bAtoMko kramase hotI huyIM mAnanevAlA ekAntavAdI hai / jainasiddhAntameM ina donoMke yugapat rahate hI mokSa mAnI gayI hai / tathA kisI jIvakI bandha hetuoMke ( saMvara ) dhvaMsase hI mokSa hotI hai / anyakI saMcita karmoMke kSaya (nirjarA) se hI mokSa hotI hai, yaha mithyAvAda hai / vastutaH pratyeka mokSagAmI jIvakI donoM hI kAraNoMse mokSa hosakatI hai / yadi mokSake hetuoMkA tattvoMmeM svatantrarUpase nAma na liyA jAvegA to ukta mithyAvAdIkA khaNDana na ho skegaa| yadyapi bandhake hetuoMkA dhvaMsa saMvararUpa hai aura saMcita karmokA kSaya nirjarA hai, kintu ratnatrayake vinA kore dhvasarUpa saMvara aura nirjarA kisI bhI kAmake nahIM haiM tathA ho bhI nahIM sakate haiM / ataH ratnatrayase tAdAtmya rakhanevAle saMvara aura nirjarA hI bhaviSyake bandhako rokate haiM aura saMcita karmAkA kSaya karadete haiM / tabhI mokSa hone pAtI hai| saJcitasya svayaM nAzAdeSyadvandhasya rodhakaH / ekaH kazcidanuSTheya ityeke tadasaMgatam // 13 // nirhetukasya nAzasya sarvathAnupapattitaH / kAryotpAdavadanyatra visrasA pariNAmataH // 14 // koI kinhIM eka vAdiyoMkA yaha kahanA hai ki saMcita karmokA to apane Apa nAza ho jAtA hai| hAM ! bhaviSyameM Ane yogya karmabandhako rokanevAle kisI eka mokSahetukA anuSTAna karanA cAhiye / bhAvArtha-mokSahetu nAmake tattvase eka hI saMvaratattva mAna lenA cAhiye / nirjarA yA ratnatrayakI AvazyakatA nahIM / aba AcArya kahate haiM ki so unakA kahanA asaMgata hai| kyoMki hetu oMke vinA saMcita karmokA svayaM nAza honA sabhI prakAroMse nahIM bana sakatA hai arthAt bauddha loga mAnate haiM ki kSaNikapanA vastukA svabhAva hai| kSaNakSaName nAza karaneke liye kAraNoMkI AvazyakatA hai, isapara hama kahate haiM ki kAryoMke utpAda jaise hetuoMse hote haiM usIke sadRza nAza bhI hetuoMse hI hotA hai / yadi aisA na mAnA jAve to saMsArakA dhvaMsa yA karmIkA dhvaMsa bhI saba jIvoMke vinA prayatnase hI ho jAvegA / phira bauddhaloga mokSake hetu ATha aMgoMko kyoM mAnate haiM ? svabhAvase hone
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike 1 vAle pariNAmoMke atirikta anya sabhI padArtha hetuoMse janya haiM / svAbhAvika pariNAmoMmeM bhI pUrvaparyAyarUpa upAdAna kAraNa aura pratibandhakoMkA nAza nimittakAraNa tathA kAlaNuoMrUpa udAsIna kAraNa inakI AvazyakatA paDatI hai / ataH saMvarake samAna nirjarAtattvako bhI mokSakA kAraNa mAnanA caahiye| nirjarAke vinA saJcita karmoMkA kSaya nahIM ho sakatA hai / 110 yatazcAnAgatAghaughanirodhaH kriyate'munA / tata eva kSayaH pUrvapApaughasyetyahetukaH // 15 // sannapyasau bhavatyeva mokSahetuH sa samvaraH / tayoranyatarasyApi vaikalye muktyayogataH // 96 // jisa kAraNa se ki usa saMvara tattvakarake bhaviSya meM AnevAle pApoMke samudAyakA nirodha kara diyA jAtA hai, tisa hI kAraNase pUrvasaJcita pApoMke samudAyakA bhI kSaya kara diyA jAvegA / isa kAraNa karmoMkA kSaya honA anya kAraka hetuoMse rahita hai / isa prakAra bauddhoM kA kahanA bhI jJApaka hetuoMse rahita hai| kyoMki bhaviSya karmoMko rokanevAle ratnatrayake svarUpakA nAma saMvara hai aura saMcita karmoMkA kSaya karanevAle ratnatrayakA svarUpa nirjarA hai / isa kAraNase ho rahA vaha karmoMkA kSaya bhI mokSakA hetu hI hai aura vaha saMvara bhI mokSakA hetu hai / una donoMmeMse ekake bhI vikala ( rahita ) honepara mokSa honekA yoga nahIM banatA hai / etena saMcitAzeSakarmanAze vimucyate / bhaviSyatkarmasaMrodhApAyepIti nirAkRtam // 17 // evaM prayojanApekSAvizeSAdAstravAdayaH / nirdizyate munIzena jIvajIvAtmakA api // 18 // 1 isa kathana karake kisIke isa siddhAntakA bhI nirAkaraNa ho gayA hai ki bhaviSya meM AnevAle karmoM kA nirodha nahIM karate hue bhI kevala saMcita sampUrNa karmokA nAza ho jAnepara hI jIva mukta ho jAtA hai / bhAvArtha -- kisI vAdIne mokSahetu nAmake tattvase kevala nirjarAko hI pakar3A hai / saMvarakI AvazyakatA nahIM / isapara syAdvAdiyoMkA kahanA hai ki yadi AnevAle karmoMkA dvAra na rokA jAvegA to karmoMkA AnA satata banA rahegA / aisI dazA meM saJcita karmoMkA nAza honepara bhI mokSa na ho sakegI / anevAle karmoMkA saJcaya sarvadA banA hI rahegA taba to kisI bhI jIvakI mokSa na ho skegii| ataH mokSahetu nAmakA tattva na kahakara spaSTarUpase mokSake kAraNa mAne gaye saMvara aura nirjarAkA svataMtra rUpase tattvoMmeM kaNThokta pratipAdana karanA cAhiye / chaha dravyoMke kahanese sampUrNa mokSopayogI tatvoM kA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH saMgraha nahIM hone pAtA hai| kahIM samyagdarzana chUTa jAtA hai, kahIM samyakcAritrakA grahaNa nahIM hone pAtA hai tathA kisI matake anusAra saMvarakA grahaNa nahIM hone pAtA hai aura kisIke matAnusAra mokSake atyAvazyaka kAraNa ho rahe nirjarAtattvakA grahaNa nahIM hone pAtA hai| jo lAghava saMzayako utpanna karA deve athavA pUrNa kAryako hI na hone de to ve upasthiti, parimANa, artha aura guNase kiye gaye lAghava korI laghutA [ ochApana ] hai / isa prakAra yadyapi sAtoM hI tattva jIva, ajIva, do svarUpa hai, to bhI vizeSa prayojanakI apekSAse muniyoMke svAmI zrI umAsvAmI AcAryane Asrava Adika tattva svataMtrarUpase kaNThadvArA kathana kiye haiN| yahAMtaka sAta prakAra tattvoMke nirUpaNa karanekA bIja siddha kara diyA hai| bandhamokSau taddhetU ca tattvamiti sUtraM vAcyaM jIvAjIvayorbandhamokSopAdAnahetuttvAdAsravasya bandhasahakArihetutvAt saMvaranirjarayormokSasahakArihetutvAt tAvatA sarvatattvasaMgrahAditi yepyAhustepyanenaiva nirAkRtAH / AtravAdInAM pRthagabhidhAne prayojanAbhidhAnAta, jIvAjIvayozcAnabhidhAne saugtaadimtvyvcchedaanupptteH|| jo bhI koI vAdI yaha kaharahe haiM ki cAra hI tattva mAnane cAhiye / 1 bandha, 2 mokSa, 3 bandhakA kAraNa aura 4 mokSakA kAraNa, isa prakAra cAra hI tattvoMko nirUpaNa karanevAlA 'bandhamokSau taddhetU ca tattvam " aisA dasa svaravAlA sUtra zrIumAsvAmI mahArAjako kahanA cAhiye 'thA / jIva aura ajIva tattvoMkA bandha aura mokSake prati upAdAna kAraNa honese bandhahetu aura mokSahetu tattvameM garma hojAtA hai / tathA bandhakA sahakArI kAraNa honese AsravakA bhI bandhahetu nAmake tattvameM antarbhAva hojAtA hai / tathaiva mokSake prati sahakArI kAraNa honese saMbara aura nirjarAkA mokSahetu tattvameM saMgraha hojAtA hai / ataH tina cAra prakAra tattvoMke bheda karanese sampUrNa prakArake tattvoMkA saMgraha hojAtA hai / sAtake kahanese cArake kahanemeM lAghava bhI hai / AcArya samajhArahe haiM ki isa prakAra jo bhI vAdI kaharahe haiM ve bhI isa ukta kathana karake hI nirAkRta hojAte haiN| kyoMki abhI hamane baDI acchI yuktiyoMse Asrava AdikoMke pRthak pRthak kahanemeM viziSTa prayojanako kahadiyA hai / chaha tattvoMkI apekSA cAra tattvoMko kahanevAle laghutAke yAcaka vAdiyoMko yaha bhArI doSa upasthita hogA ki jIva aura ajIva, tattvakA svatantra rUpase kathana na karanepara saugata, cArvAka, brahmAdvaitavAdI Adike matoMkA nirAkaraNa na bana sakegA / kyoMki saugatajana bandhahetu ( bandhake kAraNa ) tattvameM avidyA aura tRSNAko leleMge / AtmAko ve mAnate nahIM haiM / ataH bandhake upAdAna kAraNa AtmAkA svIkAra karanA anivArya na hogaa| cArvAka to jIva, karma, bandha, aura mokSako mAnate hI nahIM hai / na bandha hai, na mokSa hai| rAjA, raIsoMke sthAna hI svarga haiN| kArAgRha, rogazayyA, daridrakuTI hI naraka haiM / janmase maraNaparyanta hI caitanyazakti vinA upAdAna kAraNoMke pRthivI Adi sahakAriyoMse utpanna hojAtI hai / isI prakAra brahmAdvaitavAdI bandhakA kAraNa avidyA yA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 tattvArthazlokavArta pApoM ko mAnate haiM / bandha hone yogya ajIva pudgala dravyako svIkAra nahIM karate haiM / ve ajIva tattvako mAnate hI nahIM haiN| saba saMsAra jIvamaya hai / ataH paugalika karma, nokarma, ko mAnane ke liye advaitavAdI bAdhya na kiye jAsakeMge / isa kAraNa nau yA chaha athavA cAra tattvoMko na mAnakara jIva Adika sAta tattva hI zraddhAna karane yogya haiM / mokSake upayogI sAta tattva hI tattva hosakate haiM nyUna yA 1 adhika nhiiN| yahAMtaka sUtrakI pahilI vArttikake anusAra uThAye gaye prakaraNakA samacIna akATya yuktiyoMse upasaMhAra kara diyA gayA hai / jIvAdInAmiha jJeyaM lakSaNaM vakSyamANakam / tatpadAnAM niruktizca yathArthAnatilaMghanAt // 19 // isa sUtra kahe gaye jIba, aMjIva, Adi tattvoMkA nirdoSa lakSaNa svayaM granthakArake dvArA bhaviSya granthameM kahA jAyegA, so samajha lenA cAhiye / dvitIya adhyAyameM jIvakA lakSaNa upayoga hai aisA kahanevAle haiM | pAMcaveMmeM ajIvoMkA lakSaNa kahA jaavegaa| chaThe, sAtaveM, adhyAyameM AsravakA, AThaveMmeM bandhakA, nauveMmeM saMvara aura nirjarAkA tathA dazaveM adhyAyameM mokSakA lakSaNa aura vivaraNa hot rUpase granthakAra kaheMge / tathA jIva Adika padoMkA dhAMtu, nAma, pratyaya, samAsa, inake dvArA nirvacana karanA bhI vAstavika arthakA ullaMghana na karanese ( na karate hue ) samajha lenA cAhiye | bhAvArtha - jIva Adi zabdoMkI vyutpatti isa DhaMgase karanA jisase ki mukhya abhISTa arthakA atikramaNa na ho jAye aura truTi bhI na raha jAve / jIvasya upayogalakSaNaH sAmarthyAdajIvasyAnupayogaH, Asravasya kAyavAGmanaH karmAtmako yogaH, bandhasya karmayogyapudgalAdAnaM, saMvarasyAsravanirodhaH, nirjarAyAH karmaikadezavipramokSaH, mokSasya kRtsnakarmavipramokSa iti vakSyamANaM lakSaNaM jIvAdInAmiha yuktyA - gamAviruddhamavaboddhavyam / mile hue padArthoMmeMse jAnaneke liye vivakSita padArthako pRthak karanevAlA dharma lakSaNa ka jAtA hai| jIvakA lakSaNa upayoga hai / jIvakA lakSaNa upayoga karanese vinA kahe hue prakaraNaka sAmarthya karake arthApattike dvArA hI yaha jJAta ho jAtA hai ki ajIvakA lakSaNa anupayoga hai arthAt jisameM jJAnopayoga yA darzanopayoga zakti athavA vyaktirUpase nahIM pAye jAte haiM vaha ajIva hai / AsravakA lakSaNa yoga hai / AtmAke sAtha bandhanevAlIM aura zarIra, vacana, mana ke liye upayogI horahIM kAraNarUpa AhAravargaNA yA kArmANavargaNA aura bhASAvargaNA yA manovagaNA inakA tathA pahilI saJcita vargaNAoMse bane hue zarIra, vacana, mana, kA avalamba lekara AtmAke pradezakampasvarUpa yoga utpanna hotA hai, yaha dravyayoga hai / tejasvargaNAoMmeM svatantra yoga paidA karAnekI yogyatA nahIM hai / jaise hAtha, pAda chAtI svatantra rUpase calanemeM kAraNa hote haiM, nAka, grIvA, kAna, 1
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH .113 to pichalagA hokara ghisaTate jAte haiN| yogase karma khica Ate haiM jaise ki mora ke paMkhako pustakameM bhIMcakara khIMca denese AkarSaNazakti utpanna ho jAtI hai aura vaha paMkha choTe tRNa, patra, Adiko khIMca letA hai, taise hI AtmAke pradezoMmeM kampa ho jAnese karma, nokarma, kA AkarSaNa ho jAtA hai / isa dravyayogako Asrava kahate haiM / tathA AtmAkI karma nokarmako AkarSaNa karanevAlI zaktiko bhAvayoga kahate haiM / anAdi kAla se prArambha kara terahaveM guNasthAna taka bhAvayoga nAmakI paryAyazakti jIvameM bana baiThatI hai / 1 jJAnAvaraNa Adi karmarUpapariNata hone yogya kArmANavargaNArUpa pudgalako grahaNa karanA bandhakA lakSaNa hai| norma bandhakI yahAM vivakSA nahIM hai / AsravakA ruka jAnA saMvarakA lakSaNa hai / saJcita karmoMkA sadAke liye aura prAgabhAva rahita hokara ekadeza ekadeza rUpase acchA kSaya ho jAnA nirjarAkA lakSaNa hai / sampUrNa karmoMkA vartamAna meM aura bhaviSya ke lie bhI dhvaMsa ho jAnA mokSaka lakSaNa hai / isa prakAra jIva AdikoMke lakSaNa isa zAstra ke agrima adhyAyoMmeM kahe jAyeMge / ve lakSaNa sabhI yukti aura Agamase aviruddha haiM / ataH una una prakaraNoMmeM samajha lenA cAhiye / vizeSa yaha hai ki karmo samAna nokarmake bhI Asrava, bandha, saMvara nirjarA, aura mokSa hote haiM, kiMtu siddha avasthA prApta karaneke liye nokarmakA kSaya viziSTa upayogI nahIM hai / karmoMkA kSaya ho jAnese nokarmakA dhvaMsa to svataH hI ho jAtA hai / kyoMki zarIra, vacana aura manake banAne meM audArika zarIra, vaikriyika zarIra, aMgopAGga, svara, Adi nAma karmoMke udaya kAraNa haiM / kAraNake abhAva hone para bhaviSya ke kAryakA bhI abhAva ho jaavegaa| saMcitakA nAza to sulabhatAse ho hI rahA hai / manuSya aura tiryaJcoMke eka bAra mara jAnepara bhI pUre audArika zarIrakA mokSa ho jAtA hai / kamase kama dasa sahasra ( hajAra ) varSa aura adhikase adhika tetIsa sAgara pIche vaikriyika zarIrakA sarvathA mokSa ho jAtA hai usa samaya zarIrakA eka aMza bhI zeSa nahIM rahatA hai / AhAraka zarIrakA antarmuhUrta meM aura taijasa zarIrakA chayAsaTha (66) sAgara meM dhvaMsa ho jAtA hai| hAM, bhAratavarSa meM manuSyoMkI dhArAke samAna taijasakI dhArA banI rahegI arthAt vartamAnake taijasa zarIrakA eka TukaDA bhI chayAsaThasAgara pIche nahIM milegA nirAlA hI taijasa zarIra dIkha paDegA / kArmANazarIra hI pravAharUpa karake anAdise sambaddha ho rahA hai / vigraha gatimeM jIvake pAsa kevala taijasa aura kArmaNazarIra raha jAte haiM / saba sAMsArika sukha duHkhoMkA mUla kAraNa kArmaNazarIra hI hai / ataH karmoMke hI Asava, bandha, AdikA varNana kiyA hai / yoM to pratidina ke khAdya, peya, vAyu, padarthoMmeM bhI Asrava Adi kI vyavasthA hai / bubhukSita jIva bhojana karatA haiM (jIva ) bahubhAga AhAravargaNAyeM jinameM milI huyI haiM aise modaka, cAvala, roTI, dAla, dugdha, ghRta, phala, ghAsa, amRta, miTTI, Adi paudgalika padArthoMkA bhojana kiyA jAtA hai ( ajIva ) / mukhake dvArA bhojya padArthoM kA AhAra karatA hai, kavalAhArake atirikta lepa, oja Adi AharoMko zarIrake anya avayavoMke dvArA bhI grahaNa karatA hai ( Asava ) / AhAra I 16
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114. tatvArtha lokavArta T kiye gaye padArthakA zarIra meM bhItara jAkara bandha ho jAtA hai, bandha hue vinA modaka Adi padArthoMke rasa, ruvira Adi nahIM bana sakate haiN| cAMdIkI cauannI yA paiseko lIla jAnese manuSyameM usake rasa, rudhira, Adika nahIM bana pAte haiN| kyoMki unakA udarameM bandha nahIM huA hai, sAMpake viSako pasoMmeM bhara bhI liyA jAve, to, saMyogamAtrase vaha mUrchA karane rUpa apane kAryako nahIM karatA hai / hAthameM thoDIsI suI praviSTa kara dI jAve to raktake sAtha viSakA bandha ho jAnese baDI bhArI kSati ho jAtI hai / koI koI padArtha itane zaktizAlI hote haiM ki saMyoga hote hI bandha jAte haiM aura apanA phala de dete haiM / abhiprAya yaha hai ki jo bhojya padArtha zarIra meM saMyukta honeke pachei bandha jAvegA, usa padArthakA phala avayava banAnA yA sukha, duHkhakA anubhava karAnA ho jAvegA / saMyoga aura bandhameM bhArI antara hai| zrI siddha bhagavAn ke sAtha siddhakSetra meM phailI huI kArmaNavargaNAoM kA saMyoga hai / bandha nahIM hai / kapota ( kabUtara ) Adi pakSiyoM karake khAyI huyI kaGkaDI aura patharIse bhI rasa rudhira Adika bana jAte haiM / koI koI jIva lohe cAMdI AdikA AhAra kara apanA zarIra banA lete haiM / bhinna bhinna jIvoMkA AhArya padArtha bhinna prakArakA hai, kiMtu una sabameM AhAra vargaNAyeM avazya haiM (bandha ) / khAdya yA AhArya padArthakA kucha samayoM taka Asrava honA ruka bhI jAtA hai / vRkSa, cIMTI, makkhI, DAMsa, pakSI, manuSya, deva, nArakI jIva bhI kucha dera taka sthUla khAneko roka dete haiM ( saMvara ) / udArAgnise pacAkara nissAra bhAgakA eka deza kSaya honA bhI hotA hai (nirjarA ) / mala, mUtra, Adike dvAroMse vizeSa avayavoMmeM ekatrita huA vaha nissAra khAdya padArtha pUrNa nikala jAtA hai / mRtyu ke samaya to sampUrNa sthUla zarIrakI mokSa ho jAtI hai (mokSa) / yahI krama bhASA vargaNA tathA AhAra vargaNAke kucha bhAga se bane hue vacana aura zvAsameM bhI lAgU ho jAtA hai| kiMtu svAtmalarUpa mokSake prakaraNa meM karmoke Asrava, bandha Adika tattva hI pradhAnarUpase liye gaye haiM / karmoke saMvara, nirjarA, aura mokSa honepara hI nokarmake saMvara Adi bhI ThIka haiM, anyathA kisI kAmake nahIM / nirvacanaM ca jIvAdipadAnAM yathArthAnatikramAt / tatra bhAvaprANadhAraNApekSAyAM jIvatya jIvIjjIviSyatIti vA jIvaH, na jIvati nAjIvIt na jIviSyatItyajIvaH / 1 jIva Adika padoMkA vyAkaraNa dvArA prakRti pratyayase prayoga sAdhana to yathArtha ArSamArgakA atikramaNa na karate hue kara lenA cAhie / tinameM sabase pahile jIva zabdakI nirukti isa prakAra 1 hai ki sukha, caitanya, sattA svarUpa bhAvaprANoMke dhAraNa karanekI apekSA karate hue jo jI rahA hai jIvita raha cukA hai aura bhaviSyameM jIvegA vaha jIva hai / isa prakAra " jIva prANadhAraNe " isa bhvAdigaNakI dhAtuse kartAmeM ke pratyaya karanepara jIva zabda niSpanna hotA hai / dasa prakArake dravya prANoMmeMse yathAyogya cAra, chaha, sAta, ATha, nau, dasa prANoMkA dhAraNa karanA yadi jIvakA lakSaNa kahA jAtA to avyApti doSa AtA hai| kintu bhAvaprANoMko dhAraNa karanA lakSaNa karanese siddha bhagavAnoMke bhI jIvakA lakSaNa ghaTita ho jAtA haiM / jIvase bhinna tattva kahe gaye ajavikA lakSaNa yaha
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 115 hai ki jo bhAvaprANoMko nahIM dhAraNa karatA huA nahIM jI rahA hai, na jI cukA hai, aura na jIvegA isa kAraNa vaha ajIva hai / jIva zadbake sAtha naJ padakA tatpuruSasamAsa karake ajIba zabda banAyA gayA hai| AsravatyanenAsravaNamAtraM vAsavaH, badhyate'nenabandhamAnaM vA bandhaH, saMviyatenena saMvaraNamAtraM saMvaraH, nijIryatenayA nirjaraNamAtraM vA nirjarA, mokSyate'nena mokSaNamAtraM vA mokSa iti krnnbhaavaapekssyaa| ____ Asrava Adi zadvoMkI nirukti to karaNa aura bhAvakI apekSAse hai / AtmA jisa pariNAma karake karmokA Asrava karatA hai usako yA karmoke kevala Aneko Asrava kahate haiM / AG upasargapUrvaka " sru gatau" isa bhvAdigaNakI dhAtuse ac pratyaya karanepara Asrava zaddha banatA hai| yaha lakSaNa bhAvAsrava aura dravyAsrava donoMmeM calA jAtA hai / jina pariNAmoM karake jIva bAMdhatA hai athavA karma aura jIvakA kSIranIrake samAna bandhajAnA hI bandha hai / isa niruktise bhAvabandha aura ubhayabandhameM lakSaNa ghaTita ho jAtA hai / " bandha bandhane " isa kyAdi gaNakI dhAtuse karaNa yA bhAvameM ghaJ pratyaya karanepara bandha zabda gaDhA jAtA hai / saMvaraNa kiyA jAya jisa karake athavA saMvaraNa yAnI AnevAle karmokA ruka jAnA mAtra saMvara hai / sam upasarga pUrvaka " vRJ varaNe " isa svAdi gaNakI dhAtuse karaNa yA bhAvameM ap pratyaya karanepara saMvara zabda banA liyA jAtA hai, bhAva saMvara aura dravya saMvara donoM isake lakSya haiM / jisa pariNAma karake karmokI nirjarA hotI hai athavA AtmAse karmokA jhaDajAnA mAtra nirjarA hai / nira upasarga pUrvaka " jRS vayohAnau " isa divAdi gaNakI dhAtuse karaNa yA bhAvameM aG pratyaya karanepara strItvakI vivakSAmeM TAp pratyayakara nirjarA zabda vyutpanna hotA hai| yahAM bhI AtmAke pariNAmarUpa bhAvanirjarA tathA AtmA aura karma donoMmeM rahanevAle vibhAga rUpa dravyanirjarAkA saMgraha ho jAtA hai / " mokSa asane " isa curAdi gaNakI dhAtuse karaNa yA bhAvameM ghaJ pratyaya karanepara mokSapada banatA hai AtmAke jina ratnatrayarUpa pariNAmoM karake AtmA muktilAbha kara letA hai vaha mokSa hai / athavA prakRta jIva aura pudgaladravyakA pUrNarUpase chUTa jAnA mAtra mokSa hai| isa prakAra Asrava Adi zadvoMkI karaNa aura bhAvakI apekSAse nirukti karadI gayI hai| zAstra paripATIse cale Aye hue artha ina zabdoMke vAcya haiM / prakRti, pratyaya, se jo kucha ArSa mArgake anukUla artha nikala Ave vaha madhyameM saMtametakA lAbha hai / rUDhi aura pAribhASika zadvoMmeM vyAkaraNa ke anusAra nirukti karanA kevala zadboMkI sAdhutAkA prayojaka hai| arthase utanA ghaniSTa sambandha nahIM hai / arthAt jIva Adika zadba bigaDe hue yA apabhraMza nahIM haiM / kintu vyAkaraNa zAstrase saMskAra kiye gaye saMskRta zabda haiN| kramo hetuvizeSAtsyAdudvandvavRttAviti sthiteH| jIvaH pUrvaM vinirdiSTastadarthatvAdvacovidheH // 20 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 tattvArthazlokavArtike __ aneka zabdoMkA pararaparameM samAsa karanepara samAsavidhAyaka sUtroMmeM prathamA vibhaktise kahe gaye pada pUrvameM prayoga kiye jAte haiM, jaisA ki caurAd bhayaM-caurabhayaM yahAM " kAbhyAdimiH " isa sUtra se pa ( tatpuruSa ) samAsa huA hai / sUtrameM prathamA vibhaktise kA (paJcamI) kahI gayI hai| ataH kA vibhaktivAlA caura zabda prathama bolA jAvegA, kintu dvandvasamAsameM samAna vibhakti vAle hI aneka pada hote haiM / sabakA parasparameM samAsa (mila jAnA) hai / aisI dazAmeM vahAM kisa zadbakA pahile prayoga kiyA . jAve isake liye vyAkaraNameM aneka vizeSasUtra banAye gaye haiM, jaise ki alpa acvAlA pada yA svanta ( dhyanta ) athavA pUjya pada pUrvameM prayoga kiyA jAvegA / eka ghaDemeM jau, canA, kakaDI aura jvArake phUlA DAlakara punaH usa baDeko hilAkara saba padArthoMko milA diyA jAve, aisI dazAmeM bhArI patthara yA kaMkaDI sabase nIce milegI / usase halakI vastu usake Upara milegI, sabase Upara phUlA mileMge, yaha vastusthiti hai / isI prakAra jIva, ajIva Adika padoMkA dvandvasamAsa ( ekatra kara saMcAlana kara denA ) kara denepara pahile kisa padakA prayoga karanA cAhiye ? isakeliye AcArya mahArAja yoM vyavasthA karate haiM ki vyAkaraNa zAstrameM vRttiyAM pAMca prakArakI mAnI gayI haiM / kRt , taddhita, samAsa, dhAtu, ekshess| yahAM prakRtameM dvandvasamAsa nAmaka vRtti hai| jIva aura ajIva aura Asrava aura (ca) bandha aura saMvara aura nirjarA aura mokSa aisA yA Asrava aura bandha aura jIva aura mokSa aura ajIva Adi rUpa cAhe jaisA aMTasaMTa Age pIche padoMkA prayoga karanepara aisI sthitimeM vizeSa hetuoMkI sAmarthyase sUtrameM likhe anusAra padoMkI AnupUrvIkA hI krama ThIka baitthegaa| bhojana karate samaya khIra, khicaDI, Ama, aMgUra Adi Age pIche cAhe jitane padArtha jImaleM, pacate samaya peTameM ThIka ThIka krama bana jAvegA / ghaDemeM bhare hue bhinna padArthokA bhArIpana aura laghupana honeke kAraNa padArtha zaktikA jaise ullaMghana nahIM ho pAtA hai / kavi sampradAyake anusAra puruSakA varNana Uparake aMgoMse lekara pAvoMtaka kiyA jAtA hai aura kAvya purANoM meM striyoMkA varNana pAvoMse lekara uttamAGga (sira ) paryanta kiyA jAtA hai, isameM bhI jJAtA dRSTAoMke pariNAmAnusAra vyavasthA samajhanI cAhiye / uttama puruSako puruSa dekhe yA strI dekhe, unakI dRSTi sabase prathama Uparake aGga mastaka, mukha, vakSaHsthalapara jAtI huyI nIce aMgoMtaka pIche phuNcegii| tathA strIjanoMko puruSa dekhe yA strI dekhe, una sabakI dRSTi strIke pagoMkI ora sabase prathama jaavegii| pIche nIcese prArambhakara Uparake avayavoMkA cAkSuSa pratyakSa hogaa| vaise hI padoMkA saMkalana karanepara zabda zaktike anusAra vizeSa kAraNoMse una padoMkA zAstrokta krama ghaTita ho jAtA hai| koI pola nahIM hai ki cAhe jisa padako apanI icchAnusAra cAhe jahAM Age pIche bola diyA / buddhizAlI puruSoMke uccAraNa kiye gaye Age pacheike vAkyoMmeM rahasya bharA rahatA hai / prakaraNameM yaha bAta hai ki sAtoM tattvoMkA dvandvasamAsa karanepara sabase pahile jIva tattvakA vizeSa rUpase kathana kiyA gayA hai / kyoMki sampUrNa vacanoMkI yA zAstroMkI pravRtti honA usa jIvake liye hI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH hai| sArthaka vacana jIvake samajhAneke liye hI kahe jAte haiN| ajIva, Asrava, AdikI vidhi bhI jIva nAmaka prabhuke liye hI hai| tadupagrahahetutvAdajIvastadanantaram / tadAzrayatvatastasmAdAstravaH parataH sthitaH // 21 // bandhazcAsravakAryatvAttadanaMtaramIritaH / tatpratidhvaMsahetutvAtsaMvarastadanantaram // 22 // saMvare sati sambhUternirjarAyAstataH sthitiH / tasyAM mokSa iti proktastadanantarameva saH // 23 // usa jIvake zarIra, mana, zvAsochAsa, gamana, sthiti, avagAha, vartanA, rUpa upakAroMkA kAraNa honese usa jIvake anantara ajIvakA kathana kiyA hai / yahAM upakArya upakArakabhAva sambandha hai| una jIva aura ajIvake Azrayapanese Asrava hotA hai / tisa kAraNa ajIvase paralI ora Asrava pada ThaharA huA hai / yahAM AzrayaNa AzrayibhAva sambandha hai / tathA AsravakA kArya bandha hai ataH sUtrameM usa Asravake anantara bandha kahA gayA hai Asrava aura bandhameM kAryakAraNa bhAva saMgati hai / Asravake pratikUla usa Asravake dhvaMsakA athavA bandhake abhAvakA kAraNa honese usa bandhake pachi saMvarakA prayoga kiyA gayA hai / yahAM pratinArAyaNa nArAyaNake samAna athavA rAma rAvaNake sadRza pratibadhya pratibandhaka bhAvasambandha hai / saMvarake ho jAnepara mokSake upayogI horahA nirjarAtattva bhale prakAra utpanna hotA hai| tisa kAraNa tisa saMvarake pIche nirjarA kahI gayI hai| yahAMpara pUrvAparabhAva yA prayojya prayojakabhAva sambandha vyavasthita hai| usa nirjarAke ho jAnepara mokSa hotI hai| isa kAraNa usake anantara hI prasiddha mokSa tattva kahA gayA hai| yahAM kAryakAraNabhAva sambandha hai| isa prakAra sAta tattvoMke kramase kathana karanemeM sUtrakArakA svarasa ( abhiprAya ) pragaTa kara diyA hai / jIvAdipadAnAM dvandvavRttau yathoktaH kramo hetuvizeSamapekSate'nyathA taniyamAyogAt / tatra jIvasyAdau vacanaM tattvopadezasya jIvArthatvAt / / jIva Adi padoMkI dvandvasamAsa nAmaka vRttike honepara zAstrameM yathArtharUpase kahA gayA jo krama hai ( pakSa ) hai so vizeSa hetuoMkI apekSA rakhatA hai ( sAdhya ) yadi aisA na mAnA jAkara dUsare prakArase mAnA jAvegA to padoMke ThIka ThIka Age pIche bolanekA niyama nahIM nahIM bana sakegA ( hetu ) / arthAt koI bhI pada kahIM bhI bolA jaaskegaa| kucha bhI vyavasthA nahIM ho sakegI / eka vyAkhyAtA yA vAkkIla ( vakIla ) bhI apane vaktavya prameyako ThIka saMdarbhase bolatA huA hI sunane vAloMpara prabhAva jamA sakatA hai / motiyoMkI kaNThImeM yA ratnamAlAmeM yojanA samIcIna honI caahiye|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAthai lokavArtike tadvat zadvasAmarthyase una jIva Adika padoMke uccAraNa karanepara sabake AdimeM jIvakA kathana karanA hogaa| kyoMki jitanA kucha bhI tattvoMkA upadeza hai vaha saba jIvake liye upayogI hai| bhAvArtha-tattvoMke kahanekA, sunanekA aura pAlana karanekA adhikAra aura svAmitva saba jIva tattvako hI prApta hai / pradhAnArthastattvopadeza ityayuktaM, tasyAcetanatvAt tattvopadezenAnugrahAsambhavAt (d) ghaTAdivat / santAnArthaH sa ityapyasAraM, tasyAvastutvena tadanugrAhyatvAyogAt / niranvayakSaNikacittArthastattvopadeza ityapyasambhAvya, tasya sarvathA pratipAdyatvAnupapatteH, saMketagrahaNavyavahArakAlAnvayinaH prtipaadytvprtiiteH|| ___ yahAM kApila ( sAMkhya ) kahate haiM ki tatvoMkA upadeza karanA AtmAkoliye nahIM hai| kintu sattvarajastamorUpa prakRtike liye hai / prakRti hI upadeza detI hai| prakRti hI upadezako sunatI hai| aura prakRti hI apanemeM jJAnako utpanna karatI hai, phira Apa jainoMne tattvopadezako AtmAke liye kaise kahA ? batAo / AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra sAMkhyoMkA kahanA yuktiyoMse zUnya hai| kyoMki vaha prakRti acetana ( jaDa ) hai| tattvopadezase jaDa padArthakA upakAra honA ghaTa, paTa Adike samAna asambhava hai| vAstavameM jIvake liye hI upadeza denA upayogI hai| bauddha kahate haiM ki vaha tattvopadeza kSaNika cittoMkI santAna ( laDI) ke liye upayogI hai| bhale hI vyaktiyAM naSTa hojAveM, kintu santAna to banI rhegii| dezake sevaka apane liye nahIM kintu bhaviSya santAnake liye paropakArameM lagarahe haiM / AcArya bolate haiM ki bauddhoMkA isa prakAra kahanA bhI sArarahita hai| kyoMki usa santAnako boMddhoMne vAstavika artha nahIM mAnA hai / aneka pahile pIche utpanna hue aura honevAle kSaNoMkA samudAya santAna hai, kintu saugata logoMne eka kSaNavartI svalakSaNa yA vijJAnako hI vAstavika tattva mAnA hai / ataH santAnako avastupanA ho jAneke kAraNa usako upakAryapanA nahIM banatA hai jo azvaviSANake samAna hai hI nahIM, upakAraka tattvopadeza usa asatkA bhalA kyA upakAra kara sakatA hai ? arthAt kucha bhI nhiiN| punaH bauddha kahate hai ki kucha bhI anvaya nahIM rahate hue kSaNakSaNameM naSTa honevAle vijJAnarUpa cittake liye tattvopadeza hai / granthakAra batalAte haiM ki yaha kahanA bhI nahIM sambhavatA hai / kyoMki kevala eka samaya hI jIvita rahanevAle usa cittako pratipAdyapanA ( zrotApanA ) sabhI prakAroMse siddha nahIM hotA hai| jo zrotA saMketakAlase lekara vyavahAra kAlataka anvayarUpase vidyamAna rahatA hai, usako samajhAne yogyapanA ( ziSyatva ) pratIta horahA hai| bhAvArtha-anubhavI vRddhake nikaTa anya upAyoMse " isa zadbake dvArA yaha artha samajha lenA cAhiye " isa prakAra zabda aura arthake sAtha vAcyavAcaka sambandhako grahaNa karanekA samaya saketakAla kahA jAtA hai aura saMketagrahaNake anusAra usa zabdake dvArA pIche samayoMmeM vyavahAra karaneko vyavahArakAla kahate haiM / jisa manuSyane zrRMga [ sIMga ] sAsamA [ galakambala ] vAlI vyaktimeM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 119 go zaddhakI pravRtti honekA saMketa kiyA hai vaha puruSa vyavahAra karate samaya vidyamAna hogA, taba to go zabase gau rUpa arthakI pratIti ho skegii| kintu saMketakara zIghra marajAnevAle manuSyako pIche usa zadbase arthakI pratIti nahIM hotI hai / devadattake saMketa grahaNase yajJadattako arthakI prAti nahIM hopAtI hai / ataH siddha hotA hai ki aneka kSaNoMtaka ThaharanevAle AtmAke liye hI tattvopadeza upayogI hai| caitanyaviziSTakAyArthastattvopadeza iti cet, taccaitanyaM kAyAttattvAntaramatattvAntaraM vA ? prathamapakSe siddhasAdhyatA, bandhaM pratyekatAmApannayoH kAyacaitanyayorvyavahAranayAjjIvavyapadezasiddheH, nizcayanayAttu caitanyArtha eva tattvopadezaH, caitanyazUnyasya kAyasya tdrthtvaaghttnaat| dvitIyapakSe tu kAyAnarthAntarabhUtasya caitanyasya kAyatvAtkAya eva tattvopadezenAnugRhyata ityApannaM, taccAyuktamatiprasaMgAt / tato jIvArtha eva tattvopadeza iti nAsiddho hetuH| ____ aba koI cArvAkakA pakSa lete hue kahate haiM ki caitanyase sahita ho rahe zarIrake lie tattvopadeza hotA hai / ataH zarIrarUpa ajIva tattvakA sUtrameM sabase pahile prayoga karanA cAhiye / jIvakA nahIM / aisA kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki Apa zarIrako jisa caitanyase sahita kaha rahe haiM vaha caitanya kyA zarIrase bhinna nirAlA svataMtra tattva hai ? yA zarIrarUpa hI caitanya hai, anya tattva nahIM ? btaao| yadi Apa pahilA pakSa svIkAra kareMge to Apake Upara siddhasAdhana doSa hotA hai kyoMki bandhake prati ekatAko prApta ho rahe zarIra aura caitanya donoMko vyavahAranayase jIva aisA nAmakathana siddha horahA hai| bhAvArtha-jitane saMsArI jIva haiM ve sabhI zarIra aura AtmA do dravyoMse milakara banA huA azuddha dravyarUpa padArtha hai / do dravyoMkA bandha ho jAnepara donoM apane svabhAvase cyuta ho jAte haiM aura tIsarI hI dahI, guDake piNDa samAna avasthAko dhAraNa kara lete haiN| siddhAMta granthoMmeM kahA hai ki 'bandhaM paDi eyattaM lakkhaNado havadi tassa NANattaM ' bandhakI apekSAse donoM dravya eka haiM aura lakSaNase yA nizcaya nayase donoM nyAre nyAre dravya haiN| siddha bhagavAn zarIra na honeke kAraNa na to upadeza dete haiM aura ve upadezakA zrAvaNa pratyakSa bhI nahIM karate haiN| kevala jJAna dvArA sabake jJAtA haiN| ataH zarIra sahita saMsArI jIva hI upadeza sunaneke pAtra haiN| saMsArI jIvake kAna, mana, saMketako grahaNa karanA, Adi vidyamAna haiM / yoM jainasiddhAntake anusAra caitanyaviziSTa zarIrake lie tattvopadeza karanA hotA hai, yaha hamako iSTa hai| ataH Apa cArvAka siddhakA hI sAdhana kara rahe haiM [ yaha doSa huA ] / hAM ! nizcayanayase vicAra kiyA jAve taba to caitanya ( AtmA ) ke liye hI tattvopadeza hai / jo mRtazarIra caitanyase rahita hai usakeliye upadeza sunanekI yogyatA nahIM ghaTita hotI hai / ataH jIvake liye hI tattvopadeza upayogI hai| tabhI to jarjAvakA AdimeM prayoga kiyA hai| yadi Apa cArvAka dUsarA pakSa leMge yAnI caitanya aura zarIrako abhinna mAneMge taba to kAyase abhinna mAna liye gaye caitanyako hI kAyapanA honeke kAraNa kAya hI tattvopa
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tattvArthazlokavArtike dezake dvArA upakRta hotI hai aisA kahanA prApta huA kintu vaha kahanA to yukta nahIM hai| kyoMki atiprasaMga ho jAvegA / bhAvArtha-jaDa zarIrake liye hI tattvopadeza yadi upayogI hogA to mRta zarIra athavA ghaTa, paTa, gRha Adi bhI upadezako prApta karaneke pAtra bana jAveMge / jo ki donoM orase upadezake yogya nahIM mAne gaye haiM / tisa kAraNa siddha hotA hai ki jIvake liye hI tattvoMkA upadeza hotA hai isa prakAra jIva padako AdimeM kahanekeliye diyA gayA hamArA hetu asiddha nahIM hai / tattvopadeza jIvake liye hI hai yaha bAta acche prakArase siddha kara dI gayI hai / jIvAdanantaramajIvasyAbhidhAnaM tadupagrahahetutvAt / dharmAdharmAkAzapudgalAdyajIvavizeSA asAdhAraNagatisthityavagAhavartanAdizarIrAyupagrahahetavo vakSyante / jIvase avyavahita pIche ajIvakA kathana hai / kyoMki usa jIvakA upakAra karanevAlA kAraNa ajIva padArtha hai / jIvake pIche ajIvako kahanemeM upakArya upakAraka bhAva sambandha prayojaka hai / ajIvake vizeSa bheda to dharma, adharma, AkAza, pudgala aura Adi padase kAla ye pAMca haiN| kAladravyake asaMkhyAta aura pudgalake ananta ye avAntara bheda haiM / dharma dravyakA asAdhAraNa upakAra jIva aura pudgalakI gati karanemeM udAsIna kAraNa hotA hai| aura adharma dravyakA asAdhAraNa upakAra jIva Adi do athavA chahoM dravyoMkI sthiti rakhanemeM udAsIna kAraNapanA hai| tathA AkAza dravyakA upakAra sampUrNa dravyoMko avagAha denA hai| kAladravyakA upakAra sampUrNa dravyoMkI vartanA karAnA hai / sampUrNa dravya svabhAvase vartana karate haiM, kintu cAkake ghUmanemeM kIlake samAna saba dravyoMke vartanameM udAsIna preraka kAla dravya hai / pratyeka samayameM apanI sattAkA anubhava karatI huyI utpAda, vyaya, dhrauvya, se rahita horahe dravyoMkI pratyeka paryAyakA parivartanarUpa pariNatiko vartanA kahate haiM / pariNAma ( aparispanda ) kriyA ( parispanda ) paratva, aparatva, ( AyuSyase kiyA gayA baDA choTApana ) ye bhI kAla ( vyavahAra kAla ) ke upakAra haiM, yaha Adi padakA artha samajhA jAya / zarIra, vacana, ATha . pattoMse vikasita huye kamalake samAna hRdayameM banA huA dravyamana, zvAsa utzvAsa, sukha duHkha Adi upakAra to pudgaladravyake dvArA jIvako prApta hote haiM / ina upakAroMke kAraNa dharma Adika dravya pAMcaveM adhyAyameM granthakArake dvArA svayaM spaSTarUpase nirUpita kiye jaayeNge| dravyAtravasyAjIvavizeSapudgalAtmakakarmAsravatvAdIkAnantaramabhidhAnaM, bhAvAsravasya jIvAjIvAzrayatvAdvA tadubhayAnantaram / pAMcaprakArake ajIvoMmeM eka vizeSadravya pudgala hai / karma nokarmakA AgamanarUpa dravyAsrava pudgala rUpa hai / karma, nokarma, pudgalarUpa haiM / unakA AnA unhIMkA paryAya hai / jaise ki devadattakA AnA devadattakA hI pariNAma hai / paryAyIse paryAya abhinna hai / isa kAraNa ajIvake anantara AsravatattvakA kathana kiyA hai / aura mithyAdarzana, avirati, kaSAya athavA kAyayoga, vacanayoga, manoyoga ye bhAkAsrava haiM / jIva aura ajIva donoM dravyoMkA Azraya lekara ukta bhAva utpanna hote haiM isa kAraNase
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bhI una jIva aura ajIva donoMke anantara AsravakA nirUpaNa hai / ajIvake pIche Atatvako kahane meM ekadeza tadAtmaka sambandha ghaTaka hai, athavA AzrayAzrayabhAva sambandha hai / satyAsrave bandhasyotpattestadanantaraM tadvacanaM, AsravabandhapratidhvaMsa hetutvAt saMvarasya tatsamIpe grahaNam / Asravake honepara bandhakI utpatti hotI hai, ataH Asrava ke avyavahita pIche bandha tatvakA prarUpaNa hai / yahAM kAryakAraNabhAva sambandha hai / yadyapi Asrava aura bandhakA eka samaya hai, phira bhI Age pIche honApana hai / visrasopacayakA yA AtmAke usI dezameM paDI huI kArmaNavargaNAoMkA bhI Asrava hokara hI bandha ho pAtA hai, samAna samayameM bhI dIpa aura prakAzake samAna kAryakAraNabhAva cit mAna liyA hai / Asrava aura bandha ina donoMke nAzakA kAraNa hone se unake samIpameM saMvara tattvakA grahaNa kiyA hai / yahAM pratiyogikatva yA pratikUlatva sambandha yojaka hai / sati saMvare paramanirjaropapattestadantike nirjarAvacanaM satyAM nirjarAyAM mokSasya ghaTanAttadanantaramupAdAnam / sAdhAraNanirjarA bhale hI cAhe jaba ho jAve athavA saMvarake vinA bhI ho jAve kintu paramanirjarA to saMvarake honepara hI siddha hotI hai, isa kAraNa usa saMvarake nikaTa nirjarAkA vacana kiyA hai, yahAM anyathAnupatti donoM tattvoMkA ghaTakAvayava ( saMyojikA ) hai / viziSTa nirjarAke hI honepara mokSakI prApti ghaTita hotI hai / ataH usa nirjarAke pIche mokSakA grahaNa kiyA hai, yahAM kAryakAraNapratyAsatti hai / 121 mokSaparamanirjarayoravizeSa iti cetasi mA kRthAH, paramanirjaraNasyAyogakevalicaramasamayavarttitvAttadanantarasamayavartitvAcca mokSasya / ya evAtmanaH karmavandhavinAzasya kAla: sa eva kevalatvAravyamokSotpAdasyeti cet na, tasyAyogakevalicaramasamayatvavirodhAt pUrvasya samayasyaiva tathAtvApatteH, tasyApi mokSatve tatpUrvasamayasyeti satyayogakevalicaramasamayo vyavatiSTheta, na ca tasyaiva mokSatve atIta guNasthAnatvaM mokSasya yujyate caturdazaguNasthAnAntaHpAtitvAnuSaGgAt / yahAM kisI kI zaMkA hai ki mokSa aura paramanirjarAmeM koI antara nahIM hai, sampUrNa kamakA jhaDa jAnA paramanirjarA hai aura mokSa bhI sampUrNakarmIkA dhvaMsa hojAnArUpa hai / ataH ina donoM tattvoM meM koI bhinnatA nahIM dIkhatI hai / granthakAra samajhAte haiM ki isa prakArakI zaMkAko cittameM nahIM karanA, kyoMki ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAnake antima samaya meM parama nirjarA varte hai aura usa samaya ke avyavahita pIche samaya meM mokSa vartatI hai / bhAvArtha - caudahaveM ke anta meM paramanirjarA hotI hai aura guNasthAnoMke samayakA atikramaNa kara pIche jhaTa mokSa hojAtI hai / parama nirjarA aura mokSameM eka samayakA antara hai / nirjarA kAraNa hai aura mokSa kArya hai / nirjarA guNasthAnoMmeM hotI 16
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tattvArthazlokavArtike hai aura mokSa guNasthAnoMse atIta hai / yadi koI yoM kahe ki jo hI AtmA sambandhI karmabandhoMke kSayakA kAla hai aura vahI kAla to pudgalase sarvathA bhinna hokara akele kevala AtmAkA raha jAnA nAmaka mokSake utpAdakA bhI hai, ataH yoM to nirjarA aura mokSakA eka hI samaya siddha hotA hai / Apane do samaya kaise kahe ? btaao| AcArya samajhAte haiM ki yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki aisA mAnanepara usa karmako nirjarAko ayogakevalI guNasthAnake antima samayameM vartanekA virodha ho jAvegA / zaMkAkArake kathanAnusAra caudahaveMke antameM yadi mokSa honA mAnA jAve to usake pUrva samayako hI yAnI upAntya samayako hI tisa prakAra paramanirjarAkA kAla kahanekA prasaMga ho jAyagA / yadi usa upAntya samayameM honevAlI paramanirjarAko bhI mokSa kahA jAvegA to usase bhI pahile samayameM paramanirjarA kahanI paDegI / kyoMki kAryase kAraNa eka samaya pUrvameM rahanA cAhiye / pratibandhakoMkA abhAvarUpa kAraNa bhaleM kAryakAlameM rahatA hoya, kintu preraka yA kAraka kAraNa to kAryake pUrva samayameM vidyamAna hone cAhiye, isa prakAra dvicarama, tricarama, catuzcarama Adi samayoMmeM mokSa honekA prasaMga ho jAvegA, kucha bhI vyavasthA nahIM ho skegii| ataH yahI vyavasthA honA ThIka hai ki ayogakevalIkA carama samaya hI parama nirjarAkA kAla hai aura usake pIchekA samaya ( kAla ) mokSakA hai| yadi caudahaveMke usa anta samayako hI mokSakA kAla kaha diyA jAvegA to mokSakA bhI caudahaveM yA caudaha guNasthAnoMke bhItara paDa jAnekA prasaMga hogaa| guNasthAnoMse atikrAntapanA mokSako yukta na ho skegaa| parantu siddhAntameM mokSakA samaya guNasthAnoMse bAhira mAnA gayA hai| gomaTTasAra jIvakANDameM likhA huA hai ki " guNajIvaThANarahiyA snnnnaapjjttipaannprihiinnaa| sesa Nava maggaNUNA siddhA suddhA sadA hoMti " siddha abasthA hI mukta avasthA hai| lokAgrasthAnasamayavartino mokSasyAtItaguNasthAnatvaM yuktameveti cet, paramanirjarAtonyatvamapi tasyAstu nizcayanayAdasyaiva mokSatvavyavasthAnAt / tataH sUkto jIvAdInAM kramo hetuvishessH| AkSeSakAra kahatA hai ki lokameM sabase Upara agrima sthAna tanuvAtavalayameM savA pAMcase (525) dhanuSa moTA aura paiMtAlIsa lAkha lambA cauDA gola siddha loka hai, manuSya lokase jAkara usa sthAnameM pahuMcanekA kAla mokSakA kAla hai / ataH mokSako guNasthAnoMse atikrAntapanA yukta hI hai, hama bhI mAnate haiM / AcArya bolate haiM ki yadi isa prakAra koI kaheMge to isI kAraNa usa mokSako . parama nirjarAse bhinnapanA bhI ho jaao| vAstavameM dekhA jAve to nizcaya nayase lokake agrabhAgameM virAjamAna hote samaya hI mokSapanekI vyavasthA kI gayI hai aura vaha parama nirjarAke samayase pIche samayameM honevAlA kArya hai / ataH paramanirjarAse mokSa tattva bhinna hai, tisa kAraNa jIva Adika sAta tattvoMke kramase kathana karanemeM vizeSarUpa karake hetu acche prakAra kaha diye haiM / yahAMtaka ukta cAra vArtikoMkA vivaraNa kara diyA hai|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 123 kiM punastattvamityAhaH-- phira koI ziSya jijJAsA karatA hai ki vaha tattva kyA vastu hai ? samajhAiye, isa prakAra praznakartAkI savinaya abhilASA honepara zrI vidyAnanda AcArya mahArAja uttara kahate haiMtasya bhAvo bhavettattvaM sAmAnyAdekameva tat / tatsAmAnyAzrayatvena jIvAdInAM bahutvavAk // 24 // bhAvasya tadvato bhedAt kathaJcinna virudhyate / vyaktInAM ca bahutvasya khyApanAtvataH sadA // 25 // saba padArthoMmeM sAmAnyapanese vartanevAle sarvAdigaNa meM tat zadba kahA gayA hai / tat zavase koI bhI vivakSita artha pakar3A jAtA hai / usakA bhAva ( pariNamana ) hai vaha tattva kahA jAtA hai / sAmAnya apekSAse vaha tattva eka hI hai / vyAkaraNa zAstra meM aura lokameM bhAvako ekapanA mAnA gayA hai, jaise devadatta jinadatta aura indradattakA jAnA yahAM vyakti to aneka haiM, kintu unakA gamana karanA eka samajhA jAtA hai / aneka chAtroMkA adhyayana karanA eka samajhA jAtA hai, taise hI vyaktirUpase una aneka padArthoMkA bhAvatattva bhI eka hai / tattva zada napuMsakaliMga hai, prathamA vibhaktikA eka vacana hai, usake sAmAnyarUpase Azaya hojAneke kAraNa yA samAnAdhikaraNapanese jIva, ajIva Adi anekoM bahupako kahanevAle prathamA vibhaktike jas pratyayase yukta padakA prayoga kiyA gayA hai| acchI bAta to yaha hai ki vacana, liMga, aura vibhakti ina tInoMkA hI uddezya aura vidheya daloM meM sAmAnAdhikaraNya bana jAve, jaise ki devAzcaturNikAyAH, dvIndriyAdayastrasAH / kintu jo za ajahalliMga haiM yAnI bahubrIhisamAsake atirikta kahIM bhI apane liMgako choDate nahIM haiM athavA bhAvapratyayAnta zabda haiM, jo ki prAyaH ekavacana hI bole jAte haiM, usa sthalapara vacana aura liMga ke samAnAvikaraNapanekA niyama nahIM ghaTa sakatA hai| hAM ! samAna vibhakti avazya honI cAhiye / yahA uddezya aura vidheya dalameM prathamA vibhakti paDI huyI hai / kintu uddezya vAkya pulliMga hai aura vidheyapada napuMsakaliMga hai tathA uddezya bahuvacana hai aura vidheya eka vacana hai / prakRta sUtrameM bhAvakI bhAvavAn kathaJcid abhedavivakSA karanepara samAnAdhikaraNapanA viruddha nahIM paDatA hai / anya sthAnoM meM yahI prasiddha niyama lAgU hogA ki bhAvakA bhAvake sAtha samAnAdhikaraNapanA hai jaise ki " samyajJAnalaM pramANatvam " auSNyamagnitvam " arthAt samyagjJAnapanA hI pramANapanA hai / uSNatA hI agnipanA hai / tathA bhAvavAnkA bhAvavAn ke sAtha samAnAdhikaraNya hai / jaise ki jJAnavAn AtmA hai, sIMga sAsnAvAlI gau hai / jahAM hI AtmA hai, vahAM hI jJAnavAn hai / jisa bhUtalarUpa adhikaraNa meM gau hai usI bhUtala meM sIMga sAsnAvAlI vyakti bhI hai / syAdvAda ke vinA dharma aura dharmAkA sAmAnAdhikaraNya nahIM banatA hai / jaise ki jJAna AtmAmeM hai aura AtmA zarIrameM hai / uSNatA agnimeM hai aura ani 1
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 tattvArthazlokavArtike cUlhemeM hai, kintu jainasiddhAntameM naiyAyikoMke samAna bhAva aura bhAvavAn meM sarvathA bheda nahIM mAnA jAtA hai / ataH uSNatA aura agnikA tathA jJAna yA AtmAkA bhI ekArtha ( samAnAzrayatva ) panA bana jAtA hai / taise hI bhAvavAcI tattva zadbakA bhAvavAnko kahanevAle jIva Adike sAtha samAnAzrayatA ho jAtI hai| koI bhI virodha nahIM hai / dravyake guNa, paryAya aura svabhAva usa AzrayabhUta dravyase abhinna haiM / phira bhI kathaJcit bheda hai| ghaTatva, paTatva, Atmatva, Adi jAtiyAM ekapanese hI prasiddha horahI haiM / ataH vidheya dalake tattvazabdako eka vacanAnta kahA hai aura devadatta, indradatta, ghaTa, paTa, pustaka Adi vyaktiyeM bahutarUpase sadA prasiddha haiM / isa kAraNa vyaktiyoMkA bahupanA prasiddha karaneke prayojanakI apekSAse samAsake antameM paDe hue mokSapadako bahuvacana kahA hai| tasya bhAvastattvamiti bhAvasAmAnyasyaikatvAtsamAnAdhikaraNatayA nirdizyamAnAnAM jIvAdInAM bahutvavacanaM virudhyata iti cet na, bhAvatadvatoH kathaJcidabhedAdekAnekayorapi samAnAdhikaraNyadarzanAt sadasatI tattvamiti jAterekatvavat / sarvadA vyaktInAM bahutvaravyApanArthatvAcca tayorekavacanabahuvacanAvirodhaH prtyetvyH| ____ yahAM koI zaMkA karatA hai tisa arthakA jo bhAva hai vaha tattva hai / isa prakAra jAtirUpa samAnapanA bhAva eka huA, ataH sAmAnyavAcI eka tattvake samAnAdhikaraNapanese sUtrameM kahe gaye jIva AdikoMkA bahutva pratipAdaka bahuvacanAntapanA kahanA viruddha ho jAtA hai / AcArya batAte haiM ki aisA kahanA to ThIka nahIM hai, kyoMki bhAva aura bhAvavAnmeM kathaJcit bheda karanese eka aura aneka padArthoMmeM bhI samAnAdhikaraNapanA dekhA jAtA hai / jaise ki sat (bhAva ) aura asat (abhAva) do hI tattva haiM, yahAM vaizeSikoMne uddezyadalameM dvivacanAnta zabda kahA hai / aura vidheyako ekavacanAnta kahA hai| mImAMsakoMne " vedAH pramANam " yahAM cAra vedoMko uddezya dalameM aura sAmAnyarUpase eka pramANako vidheyadalameM kahA hai / isa prakAra jaise jAtimeM ekapanA abhISTa hai, gehUM acchA hai, canA mandA hai, pApa burA hai, isa dhanikake pAsa paisA hai / sabhIne yahAM jAtikI apekSAse ekavacana iSTa kiyA hai| tabhI to tattvakA ekavacanAnta prayoga hai / usIke samAna ghoDA, bhesA Adi vyaktiyoMkA sadA bahutapanA hai / usI bAtako samajhAneke liye jIva AdikoMkA bahuvacanAnta kahA hai| una uddezya aura vidheyako ekavacana tathA bahuvacana honese jainasiddhAMtake anusAra koI virodha nahIM AtA hai / isa bAtakA vizvAsa kara lenA cAhiye, yahI bAta pahile sUtrameM bhI samajha lenI cAhiye / jIvatvaM tattvamityAdi pratyekamupavarNyate / tatastenAryamANo'yaM tattvArthaH sakalo mataH // 26 // jIvakA jo AtmIya sampUrNa pariNAma hai vaha jIvatva tattva hai / ajIvakA jo pariNamana hai vaha ajIvatva hai, ityAdi / isa prakAra pratyeka tattvameM varNana kara lenA cAhiye / tisa kAraNa usa
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaM cintAmaNiH 125 jIvatva Adi tattva karake prApta karane yogya yAM jAnane yogya yaha jIva Adi artha / so sampUrNa hI tattvArtha mAnA gayA hai / jIvakA svAMza chUTanA nahIM cAhiye / aura paradravyakA vAlA bhI grahaNa na honA cAhiye / tasya jIvasya bhAvo jIvatvaM, ajIvasya bhAvo ajIvatvaM Asravasya bhAvaH Akha. vatvaM, bandhasya bhAvo bandhatvaM, saMvarasya bhAvaH saMvaratvaM, nirjarAyAH bhAvo nirjarAtvaM, mokSasya bhAvo mokSatvam / tattvamiti pratyekamupavarNyate, sAmAnyacodanAnAM vizeSeSvavasthAnaprasiddheH / tathA ca jIvatvAdinA tattvenAryata iti tattvArtho jIvAdiH sakalo mataH zraddhAnaviSayaH / usa jIvarUpa tatkA bhAva jIvatva hai / ajIvakA svabhAva ajIvatva hai / AsravakA pariNAma Asravatva hai / bandhakI pariNati bandhatva hai / saMvarakA bhAva saMvarapunA hai / nirjarAkA paryAya honA nirjarAtva hai / aura mokSakA sAmAnya bhAva mokSatva hai / tatpanA aisA pratyeka padArtha meM kaha diyA jAtA hai / sAmAnyake liye kahe gaye preraka vAkyoMkA vizeSa vyaktiyoMmeM avasthita hokara caritArtha honA prasiddha ho rahA hai / vidyArthI vinIta hote haiM, isa kathanase bhinna bhinna vidyArthiyoM meM vinaya guNa pratiSThita kiyA jAtA hai aura taisA honepara phalitArtha yaha nikalatA hai ki jIvatva, ajIvatva Adi tattvoM karake jo gamya hotA hai yoM vaha tattvArtha hai / isa nirukti karake saMpUrNa jIva Adika sAta tattva samyagdRSTi jIvake zraddhAnake viSaya mAne haiM / dUsare sUtrake Adi bhAgakA bhI vahI niSkarSa (sAra ) hai / jIva evAtra tattvArtha iti kecitpracakSate / tadayuktamajIvasyAbhAve tatsidhyayogataH // 27 // parArthA jIvasiddhirhi teSAM syAdvacanAtmikA / ajIvo vacanaM tasya nAnyathAnyena vedanam // 28 // isa prakaraNameM akelA jIva hI tattvArtha hai, aisA koI vAdI prakarSatAke sAtha bakhAna rahe haiM / usa brahmAdvaitavAdiyoMkA kahanA yuktiyoMse rahita hai, kyoMki ajIva tattvakA abhAva mAna para usa jIva tattva (parabrahma ) kI siddhi honekA ayoga hai / advaitavAdI apane manameM svayaM jIva rUpa banakara to santoSa kara nahIM sakatA hai / apane anya ziSya aura zrotAoM ko bhI brahmAdvaitakI siddhi karAneke liye aura unako tadAtmaka honeke liye prayatna avazya karegA / anyathA usake guru, mAtA, pitA, ziSya jana, AdimeM ( ko ) tadrUpa brahmakI siddhi na ho sakegI / ataH una brahmAdvaita vAdiyoMkI dUsaroMke liye jIvatattvakI hI siddhi karanA vacanasvarUpa hI hogI / usakA bacana to ajIva ( jaDa ) padArtha hai anyathA yAnI ghacanako bhI jIvarUpa mAnA jAvegA to anya AtmAoM ke
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 tatvArtha zlokavArtike 1 dvArA zoMkA jJAna na ho skegaa| kyoMki cetanAtmakaM padArtha to sarvajJake atirikta vivakSita eka hI AtmA karake svasaMvedana pratyakSase jAne jAte haiM kAna, cakSu Adikase nahIM / jo harindriya gaye haiM ve cetanAtmaka nahIM haiM / acetana padArthoMpara aneka jIvoMko samAnarUpase jAnanekA adhikAra prApta hai, cetanAtmaka padArthoMpara nahIM / devadattake cetanAtmaka jJAna, sukha, duHkha, icchA, cAritra, brahmacarya, satyavrata AdikoMkA jJAna yA anubhava svasaMvedana pratyakSase devadattako hI hotA hai, jinadattako unakA pratyakSa nahIM, anumAna yA AgamajJAna bhaleM hI koI kara leM / sarvajJa bhI kevalajJAnase unako bhaleM hI jAna leveM / kintu svasaMvedana pratyakSase nahIM jAna pAte haiM / ataH ghaTa, paTa, vacana Adi padArtha paugalika haiN| tabhI to anekoMke dvArA pratyakSase jAne jA rahe haiM / 1 astyajIvaH parArthajIva sAdhanAnyathAnupapatteH / parArthajIvasAdhanaM ca syAdajIvazca na syAditi na zaMkanIyaM tasya vacanAtmakatvAdvacanasyAjIvatvAt jIvatve pareNa saMvedanAnupapatteH / svArthasyaiva jIvasAdhanasya bhAvAt / ajIva padArtha ( pakSa ) hai ( sAdhya ) dUsaroMke lie jIvakI siddhi karanA ajIvake vinA nahIM bana sakatA hai ( hetu ) / yahAM koI sAdhya aura sAdhanameM anukUla tarkakA abhAvarUpa doSa uThAtA hai ki anyoMke lie jIva padArthakI siddhi ho jAve yAnI hetu raha jAve aura ajIva padArtha na mAnanA paDe, arthAt sAdhya na rahe / AcArya samajhAte haiM ki yaha zaMkA to nahIM karanI cAhiye / kyoMki anyoMke prati jIvako siddha karAnevAlA vacana ( zabda ) rUpa hI padArtha hai aura vaha vaca ajIva padArtha hai / yadi vacanako bhI jIvatattva mAnA jAvegA to dUsaroMke dvArA saMvedana honA na bana sakegA / kevala apane hI lie jIva svarUpa padArtha ( vacana ) se jIvakI siddhi hotI rahegI, jo ki vyartha hai / cetanasvarUpa padArtha usI eka hI jIvako jJAna karA sakate haiM, anyako nahIM / ghaTa acetana hai, puSpakI gandha acetana hai / tabhI to aneka jIva unakA cAkSuSa yA ghrANaja pratyakSa kara lete haiM / devadatta sukhakA, icchAkA sarvajJake atirikta anya jIva pratyakSa kyoM nahIM kara pAte ? isakA kAraNa yahI hai ki sukha Adika pariNAma cetanasvarUpa haiM / atIMdriyadarzI yA svayaM hI sukha AdikoM kA pratyakSa kara pAtA hai / itara AtmAmeM unakA pratyakSa nahIM kara sakate haiM / parArtha jIvasAdhanamasiddhamiti cet, kathaM pareSAM tattvapratyAyanam 1 tadabhAve kathaM kecitpratipAdakAstattvasya pare pratipAdyAsteSAmiti pratItiH syAt / yadi koI yoM kahe ki dUsaroMke lie jIvako siddha karanA asiddha hai / yAnI yaha hetu ajIva rUpa pakSameM nahIM vartatA hai, hameM dUsaroMke liye jIvako siddha hI nahIM karanA hai, aisA kahane para to advaitavAdiyoMke prati hameM kahanA hai ki taba dUsare ke prati apane abhISTa horahe brahmatattvako kaise samajhAoge ? btaao| sabhI loga peTameMse nikalate hI to brahmAdaitako svayaM nahIM samajha leMge / antameM vacana hI to sabake samajhAnekA mukhya upAya hai / usa samajhAne aura samajhane kA bhI abhAva yadi
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ tattvArthacintAmaNiH 127 Apa mAneMge to koI vyAsa, guru, pitA, Adi to brahmatattvake vakhAnanevAle pratipAdaka haiM, zepa dUsare alpabuddhi ziSya unake utpanna karane yogya pratipAdya haiM, isa prakArakI pratIti una advaita vAdiyoMko kaise hoyagI ? jisase ki ve niyata vyaktiyoMko pratipAdaka aura katipaya niyata jIvoMko pratipAdya kaha skeN| na jIvA bahavaH santi pratipAdyapratipAdakAH / bhrAnteranyatra mAyAdidRSTajIvavadityasat // 29 // ____ advaitavAdI kahate haiM ki jagatmeM jIvatattva bahuta nahIM haiM / samajhAne yogya pratipAdya aura samajhAnevAle pratipAdaka aise bhinna bhinna jIva koI nahIM haiM / bhramarUpa viparyayajJAnameM bhale hI bheda dIkhe yA bhinna jIva nyAre nyAre jAne jAveM, jaise ki tamArAroga vAleko eka AkAzake kaiI piNDarUpa khaNDa dIkhate haiM, kintu vastutaH AkAza eka hI hai / taise hI bhrAMtijJAnake atirikta samIcIna jJAnoMmeM brahmAdvaita hI pratIta hotA hai / saMsArI jIvoMke avidyA lagI huyI hai / indrajAliyA yA hastakauzalase mAyAcArI puruSa jaise eka hI kaToremeM rakhe hue phUlako kisIke liye rupayA samajhA detA hai, anyako ghaDI, vicchra, gahanA, AdikA jJAna karA detA hai / svapnameM yA grahAveza honepara evaM tIvra rogakI avasthAmeM bhinna bhinna aneka asat padArtha dIkha jAte haiM / yo mAyA Adise dikhA diye gaye ve jIva jaise nAnA nahIM haiM vaise hI indradatta, devadatta, Adi bhI nyAre nyAre jIvatattva nahIM haiM / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra advaitavAdiyoMkA kahanA prazaMsanIya nahIM hai / asatya hai| eka eva hi paramAtmA pratipAdyapratipAdakarUpatayAneko vA pratibhAsate anAdyavidyAprabhAvAt / na punarbahavo jIvAH santi bhrAnteranyatra mAyAsvamAdijIvavat teSAM pAramArthikatAnupapatteH / tathAhi / jIvabahutvapratyayo mithyA bahutvapratyayatvAt svamAdidRSTajIvabahutvapratyayavaditi kazcit, tadanAlociMtavacanam / ukta kArikAkA bhASya isa prakAra hai ki jisa kAraNa vaha paramAtmA brahma eka hI hai / kintu anAdi kAlakI lagI huyI avidyAke prabhAvase pratipAdya pratipAdaka athavA pitAputra, kAryakAraNa, Adi rUpoM karake aneka hotA huA jAnA jA rahA hai, jaise ki akhaNDa eka AtmAmeM " mere sirameM pIDA hai " " mere udarameM sukha hai " Adi khaNDakalpanAyeM kara lI jAtI haiM, vaise hI avidyAke vaza jIvoMne ekameM anekapanA mAna liyA hai / vAstavameM phira vicArA jAve to jIva bahuta nahIM haiN| sivAya bhramake, arthAt bhrAntise atirikta jJAnoMmeM jIva eka hI siddha hai / jaise mAyA, indrajAla, svapna, maMtramugdha, matta Adi avasthAoMmeM jIva aneka jAne jAte haiM kintu yaha saba dhokA hai, kyoMki mAyA, indrajAla Adiko aura unase jAne gaye padArthoMko vAstavikapanA nahIM bana sakatA hai / mAyA Adi yA bhramajJAna ye saba AvidyA haiM / ukta bAtako anumAnase bhI siddha kara dikhAte haiM ki jIvako jIvameM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tattvArthazlokavArtike bahupakA jJAna mithyA hai ( pratijJA ) bahupaneko jAnanevAlA jJAna honese ( hetu ) jaise ki svapna AdimeM dekhe gaye ghoDe, hAthI, manuSya, Adi jIvoMke bahupanekA jJAna mithyA hai ( dRSTAnta ) / isa DhaMgase koI brahmAdvaitavAdI kaha rahA hai / parantu vaha kahanA usake vinA vicAra kiye gaye vacana haiM / nitva haiM / asyApi jIvasya vibhrAntatvAnuSaGgataH / eko'hamiti saMvitteH svapnAdau bhramadarzanAt // 30 // 1 yadi svapna AdikA dRSTAnta dekara jIvake nAnApanake jJAnako bhrAnta kahoge to jIvake advaita yAnI jIvake ekapaneke jJAnako bhI baDhiyA bhrAntajJAnapanekA prasaMga ho jaavegaa| kyoMki svamameM kevala bahupanekA jJAna hI bhramarUpa nahIM hai / kintu maiM eka hUM, brahma eka hai, isa prakAra ekatvako jAnanevAle jJAna bhI svapna, apasmAra Adi avasthAoM meM bhramarUpa dekhe jAte haiM / arthAt svamameM apaneko ekapanekA jJAna bhI jhUThA hai, tathA ca svapna Adike dRSTAntase ekatva ( advaita ) kA jJAna bhI avidyA dvArA kiyA gayA bhramarUpa siddha hotA hai / vAstavameM dekhA jAve to yaha jainasiddhAnta acchA hai ki jo avastumeM honevAlA jJAna hai, cAhe vaha ekapaneko jAne aura bhaleM hI vaha nAnApanako jAneM sarva mithyA haiM aura jo vastubhUta padArthoM meM honevAlA jJAna hai cAhe vaha ekapane yA anekapaneko viSaya kare saba pramANarUpa jJAna haiM / zakyaM hi vaktuM jIvaikatvapratyayo mithyA ekatvapratyayatvAt svanaikatvapratyayavaditi / ekatvapratyayazca syAnmithyA ca na syAdvirodhAbhAvAt / kasyacidekatvapratyayasya mithyAtvadarzanAt sarvasya mithyAtvasAdhane'tiprasaMgAditi cet samAnamanyatra / AcArya mahArAja uttara dete haiM ki hama bhI Apake sadRza isa anumAna dvArA Apake prati yoM kaha sakate haiM ki jIvake advaitapanekA jJAna ( pakSa ) mithyA hai ( sAdhya ) ekapaneko jAnanevAlA jJAna honese ( hetu ) jaise ki svapnameM jAne gaye ekapanekA jJAna mithyA hai ( dRSTAnta ) / isa prakAra sacce aneka anumAna banAye jAsakate haiM / isa avasara meM advaitavAdI hamAre hetuko aprayojaka kahate haiM ki ekatvakA jJAna hove aura mithyApanA na hove koI virodha nahIM hai / arthAt jainoMkA hetu rahajAve aura sAdhya na rahe, koI kSati nahIM dIkhatI / yadi kisI svapnake ekatvajJAnako mithyApana dekhanese sabhI jJAnako mithyApanA sAdhA jAvegA, taba to atiprasaMga hogA, yAnI svapnake ghoDe, nadI, agni saba jhUThe haiM / etAvatA satya vyavahArake bhI azva, Adi avasturUpa hojAyeMge / aba jaina kahate haiM ki yadi advaitavAdI yoM ukta prakAra kaheM taba to bahuta hI acchA hai / dUsare pakSakI ora nAnApanameM bhI yahI nyAya samAnarUpase lagA lenA cAhiye / arthAt svapna yA bhUtAvezake nAnApanako mithyA dekhakara sabhI vastubhUta aneka padArthoMmeM sthita horahe nAnApanako bhI yadi mithyA sAdhA jAvegA to bhI ati
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 129 prasaMga hogA / " tumhArI rupillI aura merA kaladAra ceharAsAI baDhiyA rupaiyA" isa kUTanItikA nyAyamArgapara calanevAle buddhimAn sajjana upayoga nahIM karate haiM / isase siddha hotA hai ki abhrAntajJAnake viSaya hogaye ekatva aura anekatva saba saca haiN| vyabhicAravinirmukteH saMvinmAtrasya sarvadA / na bhrAntateti cetsiddhA nAnAsantAnasaMvidaH // 31 // yathaiva mama saMvittimAtraM satyaM vyavasthitam / svasaMvedanasaMvAdAttathAnyeSAmasaMzayam // 32 // brahmAdvaitavAdI kahate haiM ki zuddha pratibhAsa sAmAnyakA sadA hI saMvedana hotA hai / jo kucha devadatta, indradatta, bAga, udyAna Adi jAne jAte haiM ve saba pratibhAsa svarUpa haiM, tabhI to ghaTa pratibhAsa rahA hai, yaha jJAna yA caitanyake samAnAdhikaraNapanese ghaTakI pratIti ho rahI hai zuddha pratibhAsakA koI vyabhicAra doSa nahIM hai / ataH ekapanA yA nAnApanA ina vizeSaNoMko choDakara kevala pratibhAsamAtra tattvameM koI bhrAntapanA nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki yadi advaitavAdI aisA kaheMge taba to aneka santAnoMke aneka saMvedana bhI siddha ho jAveMge, jaise hI eka vivakSita puruSa aisA anubhava karatA hai ki saMvAdI svarUpa svasaMvedana pratyakSase merA kevala samvedana satyarUpa karake vyavasthita hai, tisI prakAra anya jinadatta, indradatta Adi aneka jIvoMke bhI saMzaya rahita hokara pramANAtmaka svasaMvedana pratyakSase apanI apanI saMvittioMkA jJAna horahA hai / isa kAraNa eka samvedanake samAna aneka saMvedana [ pratibhAsa ] bhI siddha ho jAte haiN| ___ bahutvapratyayavadekatvAtyayopi mithyAstu tasya vyabhicAritvAt svapnAdivat / svasaMvinmAtrasya tu paramAtmano nirupAya'bhicAravinirmuktatvAt sarpadA saMvAdAnna mithyAtvamiti vadatAM siddhAH svasaMvidAtmano nAnAsantAnAH / svasyeva peraSAmapi saMvinmAtrasyAvyabhicAritvAt / tathAhi / nAnAsantAnasaMvidaH satyAH sarvadA vyabhicAravinirmuktatvAta svasaMvidAtmavaditi na mithyA pratipAdyapratipAdakA, yataH parArtha jIvasAdhanamabhrAntaM na sidhyet / advaitavAdI kaha rahe haiM ki bahupaneke jJAna samAna ekapanekA jJAna bhI mithyA raho, kyoMki ekapanA, bahupanA, Adi vizeSaNoMse yukta jJAna vyabhicArI ho jAtA hai| jaise ki svapna, indrajAla, apasmAra Adi avasthAoMmeM honevAle aura ekatva, bahutva, merApana, terApana Adiko viSaya karanevAle jJAna mithyA haiM / hama zuddha brahmAdvaitavAdI haiM / sampUrNa upAdhirUpa vizeSaNoMse rahita zuddhapratibhAsa mAtrako hI to hama parabrahma svIkAra karate haiM / yaha zuddha pratibhAsa vyabhicArose sarvathA rahita haiM aura pUrvajJAnako prAmANya utpanna karAnevAle uttarakAlavartI saMvAdose samI kAloMmeM usako pramANapanA 17
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 tattvArthazlokavArtike siddha ho rahA hai / usa zuddha caitanyameM midhyApanA kisI bhI prakArase nahIM hai / AcArya bola rahe haiM ki isa prakAra kahate hue advaitavAdiyoMke yahAM svasaMvedanasvarUpa aneka santAneM bhI siddha ho jAtI haiM, apanI kevala zuddha saMvittiyoMkA jaise apaneko kabhI vyabhicAra honA nahIM pratIta hotA hai taise hI dUsare indradatta, gau, azva, Adiko bhI apane apane kevala saMvedanA vyabhicAra rahitapanA prasiddha hai / usI bAtako anumAna dvArA kaha kara spaSTa dikhalAte haiM ki aneka santAnoMkI bhinna bhinna rUpase ho rahIM aneka saMvittiyAM ( pakSa ) satya haiM, yAnI paramArthabhUta haiM ( sAdhya ) / vyabhicAra Adi doSoM se sarvathA rahita hone ke kAraNa ( hetu ) / jaise ki svasaMvedana pratyakSa ke dvArA svayaM apane anubhavameM A rahI saMvitti svarUpa hamArA Atmatattva ( dRSTAnta ) / bhAvArtha -- apane anubhavameM A rahA apanA pratibhAsa jisa prakAra vAstavika hai usI prakAra anya jIvoMko apane apane anubhavameM Aye hue aneka pratibhAsa bhI vAstavika haiM / isa prakAra aneka AtmAoMke siddha ho jAnepara koI AtmA pratipAdya hai, zikSA prApta karane yogya hai aura anya AtmA pratipAdaka hai zikSaka hai / ataH pratipAdya aura pratipAdakarUpa aneka AtmAeM jhUThI nahIM haiM jisase ki dUsare pratipAdyake liye pratipAdaka dvArA jIva padArtha kI siddhi karanA abhrAnta ( prAmANika ) siddha na hove / arthAt dUsaroMke liye jIva tattva brahmatattva ) ko siddha karanA anivArya hai / vaha vacanarUpa ajIvake binA na ho sakegA, ataH advaitavAdiyoM ko bhI ajIva tattva mAnanA Avazyaka huA / ghaTa, paTa, grAma, udyAna, Adi padArtha apane yA caitanyake, samAnAdhikaraNapaneko prApta nahIM haiM, ataH ve bhI ajIva haiM / anye tvatto na santIti svasya nirNItyabhAvataH / nAnye mattopi santIti vacane sarvazunyatA // 33 // tasyApyanyairasaMvittervizeSAbhAvato'nyathA / siddhaM tadeva nAnAtvaM pusAM satyasamAzrayam // 34 // sambhava hai advaitavAdI yoM kaheM ki mujhase bhI atirikta anya koI jinadatta, indradatta, Adi AtmA haiM hI nahIM / isapara AcArya mahArAja kahate haiM ki tujhase bhinna koI AtmAyeM jagat meM nahIM haiM aisA nirNaya svayaM tumako nahIM ho sakatA hai / phira bhI vinA vicAre yadi tuma yaha Agraha karoge ki mujhase bhinna saMsAra meM koI AtmAyeM nahIM haiM aisA kahane para to sarva padArtha zUnyarUpa ho jAveMge, kyoMki ajIva padArthoMko Apa prathamase hI nahIM mAnate ho tathA apane se atirikta anya jIvoMkA bhI tumane niSedha kara diyA hai akele tuma hI eka tattva avazeSa rahe ho so apanI bhI sattA (khaira) mata samajho ! jaise ki tumako anya jIvoMkI saMvitti nahIM hotI hai, usI prakAra anya jIvoM karake usa tumhArI bhI saMvitti nahIM hogI / isa prakAra cAlanI nyAyase tumhArA bhI abhAva ho jAtA hai / gola calanI meM cAhe konasA bhI cheda ho bhinna bhinna sthAnoMse ginanepara sauvAM, pacAsavAM, Adi ho
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 131 sakatA hai, usI prakAra devadatta yadi jinadattakA niSedha karegA to jinadatta bhI devadatta ikele ThUMThakA niSedha kara degA / jisa prakAra tuma dUsareko dekhoge, usI prakAra vaha tumako dekhegaa| anya sabakA tuma niSedha karate raho aura ve tumhArA niSedha na kareM, aise pakSapAtayukta niyama karanemeM koI vizeSatA nahIM hai / yadi aisA na mAnakara dUsare prakAra mAnoge yAnI apanA astitva avazya svIkAra karoge, taba to anya AtmAeM bhI apane apane astitvakA svayaM saMvedana kara leveMgI, vahI to jIvoMkA nAnApana siddha ho gayA / satya padArthakI vyavasthAkA bhale prakAra Azraya lenepara yuktiyoMke dvArA jIva AtmAoMkA anekapanA siddha ho jAtA hai / kisI eka udghAnta cittavAle vyaktikI apekSAse jagatke padArtha vyava sthita nahIM haiM, kintu samIcIna pramANoMse unakI sattA nirNIta hai / matto'nyepi nirupAdhikaM svarUpamAtramavyabhicAri saMvidantIti nirNIterasambhavAt tatra pratyakSasyApravRtteravyabhicAriNo liMgasyAbhAvAdanumAnAnutthAnAditi vacane sarvazUnyatApattiH / tvatsaMvidopi tathAnyairnizvetumazakteH sarvathA vizeSAbhAvAt / yadi punaraparairanizvayepi tathA svasaMvidaH svayaM nizvayAt satyatvasiddhistadAM tvayA nizcetumazakyAnAmapi tathA parasaMvidAM satyatvasiddheH siddhaM puMsAM nAnAtvaM pAramArthikam / 1 yadi advaitavAdiyoM kahegA ki mujhase atirikta dUsare jIva bhI vizeSaNoMse rahita mAne gaye kevala pratibhAsarUpa vidhiko hI vyabhicAra Adi doSoMse rahita hokara saMvedana kara rahe haiM / isa prakArase dUsare jIvoMkA nirNaya karanA sarvathA asambhava hai / kyoMki anya aneka AtmAoM ke jAnanemeM pratyakSa pramANakI pravRtti to hai nahIM, aura vyabhicAra, viruddha Adi doSoMse rahita ho rahA koI jJApaka hetu bhI nahIM hai / ataH anya AtmAoMke zuddha pratibhAsako jAnanevAle anumAna pramANakA bhI utthAna nahIM ho sakatA hai / advaitavAdiyoMkI orase aisA kahe jAnepara to sarva padArthoMke zUnyapanakA prasaMga hogA, arthAt zUnyavAda chA jAvegA, saba kA abhAva ho jAvegA, jaise anyake pratibhAsoM kA tumako nirNaya nahIM ho pAtA hai, tisI prakAra anya jIvoM karake tumhAre samvedanakA bhI nirNaya nahIM kiyA jA sakatA hai, sabhI prakAroMse koI bhI antara nahIM hai / yadi phira Apa advaitavAdI yoM kaheMge ki dUsaroMke dvArA hamArI saMvittikA nirNaya bhale hI na hove to bhI mujhako to tisa prakAra svayaM apanI saMvitti ( parabrahma ) kA saMvedana ho rahA hai, ataH mere akele brahmako satyapanA siddha hai / isapara AcArya kahate haiM ki taba to tumhAre dvArA dUsaroMke brahmakA nizcaya karanA bhale hI azakya hove phira bhI una una bhinna vyaktiyoMke dvArA apane apane caitanyakA tisI prakAra svayaM saMvedana ho rahA hai, ataH anya caitanyoMko bhI satyapanA siddha ho jAtA hai / isa kAraNa bhinna bhinna puruSoM ko - nekapanA vAstavika siddha huA / AtmAnaM saMvidantyanye na veti yadi saMzayaH / tadA na puruSAdvaitanirNayo jAtu kasyacit // 35 //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike yadi advaitavAdIyoM kaheM mujhako apanI AtmAkA pUrNa nirNaya hai, ataH maiM hI akelA brahma hU~ | anya jIva apanI apanI AtmAkA saMvedana karate haiM athavA nahIM karate haiM isakA mujhako... saMzaya hai / ataH maiM dUsare AtmAoMkI sattAko nahIM svIkAra karatA hUM / isapara AcArya mahArAja kahate haiM ki taba to kisI eka vyaktiko kabhI puruSAdvaitakA nirNaya na ho sakegA / arthAt anya AtmAeM rUpa parokSa padArthoMke nirNaya karanekA upAya jaba tumhAre pAsa nahIM hai / taba to advaita parabrahmakA nirNaya na kara sakoge, brahmake atirikta anya AtmAoMke abhAvakA nirNaya kiye binA ( ekapane ) kA nizcaya nahIM ho sakatA hai / anya AtmAoMkA saMzaya ( sattAkI sambhAvanA ) bane rahanepara una saMdigdha AtmAoMkA sarvathA abhAva kara denA buddhimattA nahIM hai| 132 mattaH parepyAtmanaH svasaMvidanto na santyeveti nirNaye hi kasyacitpuruSAdvaite nirNayo yukto na punaH saMzaye tatrApi saMzayaprasaMgAt / mujhase bhinna apanA apanA saMvedana karate hue dUsare AtmAyeM bhI jagat meM koI nahIM hI ha, aisA nirNaya honepara hI to cAhe kisI vyaktiko brahmAdvaitameM nirNaya karanA yuktisahita ho sakatA hai| kintu anya AtmAoMke caitanyakA saMzaya honepara phira kisI bhI prakArase akele brahmakA nirNaya honA nahIM banatA hai, kyoMki aisA mAnanepara to usa brahmAdvaita meM saMzaya honekA prasaMga ho jAvegA / akele ghaTakA nirNaya taba ho sakatA hai jaba ki ghaTake atirikta anya paTa, pustaka AdikoMke abhAvakA nirNaya hoya / kiMtu paTa AdikoM ke saMzaya hone para akele ghaTakI hI sattAkA bhI saMzaya ho jAvegA / prakRtameM bhI anya caitanyoMkA saMzaya honepara zuddha brahmAdvaitakA bhI saMzaya banA rahegA / puruSa evedaM sarva " ityAgamAtpuruSAdvaitasiddhiriti cet " santyanantAjIvA " ityAgamAnnAnAjIvasiddhirastu / 66 "" AcArya AkSepa karate haiM ki Apako yaha jitanA bhara bhI jagat dIkha rahA hai sabakA saba parabrahmarUpa hai / isa prakAra vedavAkyarUpa Agamase puruSAdvaitakI siddhi karate haiM " ekamevAdvayaM brahma no nAnA eka hI parabrahma tattva hai / aneka koI vAstavika tattva nahIM haiM Adi aisI vedakI zrutiyoMse yadi advaitakI siddhi karoge, taba to aise bhI prAmANika AgamoMke vAkya vidyamAna haiM ki jagat meM anantajIva haiM " asthi anaMtA jIvA " saMsAriNo muktAzca " loagga NivAsiNo siddhA" jIva anantAnanta haiM, aneka jIva saMsArI haiM, aura aneka jIvoMne mokSako prApta kara liyA hai, anantAnanta jIva lokake agrabhAgameM virAja rahe haiM, ina AgamavAkyoMse aneka jIvoMkI siddhi bhI hojAo / puruSAdvaitavidhitragAgamena prakAzanAt pratyakSasyApi vidhAtRtayA sthitasya tatraiva pravRttestena tasyAvirodhAt tataH puruSAdvaitanirNaya iti cet, nAnAtvAgamasyApi tenAvirodhAnnAnAjIvanirNayo'stu / tathAhi: -
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 133 advaitavAdI kahate haiM ki puruSAdvaitakI vidhiko sarjanevAle vedarUpa Agamakarake ekatvakA hI prakAza ho rahA hai aura niSedhako sarvathA nahIM jAnatA huA pratyakSapramANa bhI vidhAyaka hokara pratiSThita hotA huA tisa ekatvake hI vidhAna karanemeM pravRtti kara rahA hai| tisa vidhAna karanevAle pratyakSakarake ekatvako prakAza karanevAle usa AgamakA virodha nahIM hai / bhAvArtha-ekatvako jJApita karanevAle vedarUpa AgamakA saMvAdaka pratyakSa pramANa upasthita hai / tisa Agama aura pratyakSase brahmAdvaitakA nirNaya ho jAtA hai / granthakAra kahate haiM ki yadi aisA kahoge to anekapaneke pratipAdaka AgamakA bhI usa pratyakSase koI virodha nahIM hai / ataH aneka jIvoMkA bhI nirNaya hojAve, arthAt anekakA artha ekakA niSedha nahIM hai, kintu eka jaise bhAvapadArtha hai taise hI bahutase ekoMkA samudAyarUpa aneka bhI bhAvapadArtha haiM / ataH Apake matAnusAra mAnA gayA padArthokI vidhiko hI prakAza karanevAlA pratyakSajJAna aneka jIvoMke jJApaka Agama pramANakA bhI samvAdaka ho jAtA hai / isI bAtako spaSTarUpase kahakara dikhalAte haiM / AhurvidhAtR pratyakSaM na nissedvipshcitH| na nAnAtvAgamastena pratyakSeNa virudhyate // 36 // tenAniSedhatA'nyasyAbhAvAbhAvAt kthnycn| saMzItigocaratvAdvAnyasyAbhAvAvinizcayAt // 37 // advaita matAnusAra paNDitajana pratyakSa pramANako vidhAna karanevAlA kahate haiM, pratyakSa pramANako niSedha karanevAlA nahIM mAnate haiN| bhAvArthaH--padArthokI sattAkA bodhaka pratyakSa pramANa hai / abhAvoMko yA padArthoke niSedhako pratyakSa nahIM jAnatA hai, jahAM gau hai aura azva nahIM hai, vahAM gaukI sattAkA vidhAna pratyakSa pramANoMse ho jAvegA aura azvakA niSedha pratyakSase na ho skegaa| mImAMsaka loga to abhAvako jAnaneke liye svatantra abhAva pramANako mAnate haiM / kintu advaitavAdI to padArthoke abhAvako aura abhAva pramANako hI mUlase nahIM svIkAra karate haiM / jainasiddhAMta aura naiyAyikake matameM abhAvakA jJAna pratyakSase bhI hotA huA mAnA gayA hai / yadi kucha derake liye isa siddhAMtako bhI mAna liyA jAve ki pratyakSa pramANa kevala vidhAna karanevAlA hI hai / niSadhaka nahIM hai to bhI tisa pratyakSa karake nAnApanako pratipAdana karanevAle AgamakA koI bhI virodha nahIM AtA hai| pratyuta pratyakSa pramANa aneka jIvoMke pratipAdaka karanevAle AgamakA sahakArI ho jAtA hai / niSedha ko nahIM karanevAle usa pratyakSa karake anya padArthokA abhAva siddha karanA kisI bhI prakArase nahIM sambhava hai / Apa advaitavAdiyoMke matAnusAra bhI vaha pratyakSa sabakI vidhiko hI jtaavegaa| jo pratyakSa pramANa anyakA abhAva nahIM karatA hai, vaha anekapanako avazya siddha kara devegaa| athavA anya padArthoke abhAvakA vizeSa rUpase nizcaya na ho jAneke kAraNa ve padArtha saMzayajJAnake
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 tatvArtha lokavArtike viSaya ho jAyeMge / anya aneka padArthoMkA saMzaya bane rahanepara sarvathA advaitakI siddhi nahIM ho sakatI hai / kisI padArthakA saMzaya banA rahanepara usakA sarvathA niSedha kara denA sarvathA anyAya hai / jIvitaI panekI saMdigdha avasthA honepara mRta sArikhe zarIrakA agni saMskAra kara denA mahAn pApa hai / aisI kriyA karanese rAjAkI orase bhI vizeSa daNDa prApta hotA hai / " AdurvidhAtR pratyakSaM na niSedha vipazcitaH / naikatve Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate / isa brahmavAdioMkI kArikAke uttara meM kaTAkSarUpa chattIsavIM vArttika AcAryoMne kahI hai / ," bhavatu nAma vidhAtRpratyakSamaniSedhR ca tathApi tena nAnAtvavidhAyino nAgamasya virodhaH sambhavatyekatvavidhAyina iva vidhAyakatvAvizeSAt / advaitavAdI yA jaiminike matAnusAra yaha siddhAnta bhaleM hI raho ki pratyakSapramANa padArthoMkI sattAkA kevala vidhAna karatA hai / aura vaha kisIkA niSedha nahIM karatA hai / ataH advaitavAdI kahate haiM ki pratyakSapramANa ekatvakA vidhAna karanevAlA hai to bhI hama jaina kahate haiM ki usa pratyakSa karake anekapaneko vidhAna karanevAle AgamakA koI virodha nahIM sambhavatA hai / kyoMki pratyakSa jaise ekatvakA vidhAna karanevAlA hai taise hI anekatva ( bahutva ) kA bhI vidhAna karanevAlA hai, donoM pratyakSoMmeM vidhAyakapanese koI antara nahIM hai / nAnAtvamaniSedha kathamekatvamaniSedhatpratyakSaM nAnAtvamAtmano vidadhAtIti cet, dekatvaM kathaM vidadhIta 1 / 1 advaitavAdI kahate haiM ki ekapaneko nahIM niSedha karatA huA pratyakSa bhalA jIvoMke nAnApanako kaise vidhAna kara detA hai ? batAo / arthAt ekapanA anekapanese viruddha hai, jainaloga hamAre mAne hue ekapako pratyakSa dvArA jAna liyA gayA svIkAra kara cuke haiM, aisI dazAmeM Apa jaina usa ekapanekA niSedha na karate hue usase viruddha kahe gaye nAnApanakA Atmatattvako pratyakSa dvArA kaise vidhAna karA sakeMge / advaitavAdiyoMke aisA kahanepara to hama AIta bhI kahate haiM ki nAnApanako nahIM niSedha karatA huA pratyakSa bhalA AtmAke ekapanekA bhI kaise vidhAna kara levegA ? kahiye / bhAvArtha - advaitavAdiyoMne pratyakSako sarva prakArase vidhAna karanevAlA mAnA hai, taba to pratyakSa nAnApanekA bhI vidhAna karegA, aisI dazAmeM nAnApanako nahIM niSedha karatA huA pratyakSa usase viruddha ekapanakA vidhAna kaise kara sakegA ? isakA Apa bhI uttara dIjiye / tasyaikatvavidhAnameva nAnaH tvapratiSedhakatvamiti cet, nAnAtvavidhAnamevaikatvaniSedhanamastu / yadi advaitavAdIyoM kaheM ki usa pratyakSakA AtmAke ekapaneko vidhAna karanA hI parizeSanyAyase AtmA ke nAnApanako niSedha karanevAlApana hai, aisA kahanepara to hama jaina bhI kahate haiM ki pratyakSaka AtmAko nAnApanakA vidhAna hI gamyamAna nyAyase ekapanekA niSedha karanA samajha lo / nyAyayukta bAta meM pakSapAta karanA ThIka nahIM hai /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 135 kiM punaH pratyakSamAtmano nAnAtvasya vidhAyakamiti cet tadekatvasya kim ? na hyasmAdipratyakSamindriyajaM mAnasaM vA svasaMvedanameka evAtmA sarva iti vidhAtuM samartha nAnAsmabhedeSu tasya pravRtteH yogipratyakSaM samarthamiti cet, puruSanAnAtvamapi vidhAtuM tadeva samarthamastu ttpuurvkaagmshcetyvirodhH| - advaitavAdI syAdvAdiyoMse pUMchate haiM ki AtmAke nAnApanako vidhAna karanevAlA phira Apake pAsa kaunasA pratyakSa hai ? aisA prazna karanepara to hama bhI advaitavAdiyoMse pUMchate haiM ki usa AtmAke ekatvakA vidhAna karanevAlA bhI tumhAre pAsa kaunasA pratyakSa hai ? kahiye na / hama sarIkhe chadmastha logoMkA indriyajanya pratyakSa athavA mana indriyase utpanna huA pratyakSa, evaM svasaMvedana pratyakSa ye tIna to " sabhI padArtha eka AtmArUpa hI haiM " isa bAtako vidhAna karaneke liye samartha nahIM haiM / kyoMki ina tInoM pratyakSoMkI aneka AtmAoMke bheda prabhedoMko jAnanemeM pravRtti ho rahI hai| bhAvArthasthUlapanese pratyakSake anyavAdiyoMmeM cAra bheda prasiddha haiM, tinameMse indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa aura svasaMvedanapratyakSa ye tInoM pratyakSa to AtmAke anekapanako siddha karate haiM, ekapaneko nahIM / yadi advaitavAdI yoM kaheM ki cauthA atIndriyadarziyoM ( kevalajJAniyoM) kA yogipratyakSa AtmAke ekapaneko jAnaneke liye samartha hai aisA kahanepara to hama kahate haiM ki vaha yogiyoMkA pratyakSa hI AtmAoMke anekapanako bhI vidhAna karaneke liye samartha hove / aura dUsarI bAta yaha hai ki una atIndriya darziyoMko kAraNa mAnakara utpanna huA zreSTha Agama bhI AtmAke anekapanakA vidhAna karanemeM samartha hai / isa prakAra AtmAke anekapanako siddha karanemeM koI bhI virodha nahIM hai / " svasaMvedanamevAsmadAdeH svaikatvasya vidhAyakamiti cet, tathAnyeSAM svaikatvasya tadeva vidhAyakamanumanyatAm / katham ? " ___advaitavAdI kahate haiM ki hama Adi sarIkhe saMsArI jIvoMkA svasaMvedana pratyakSa hI apane AtmAke ekatvakA vidhAna karanevAlA hai, aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki tisI prakAra anya jIvoMke bhI ve svasaMvedana pratyakSa hI apanI apanI AtmAke ekatvakA vidhAna karanevAle haiM, yaha svIkAra kara lo ! arthAt pratyeka jIvoMke svasaMvedanapratyakSa apanI apanI AtmAke ekatvakA vidhAna kara rahe haiN| bahutase ekatvoMke samudAyako anekatva ( nAnAtva ) kaha dete haiM / yahAM prazna hai ki aneka jIvoMke svasaMvedana pratyakSa apane apane ekatvakA vidhAna kaise kara leveMge ? btaao| aba isakA uttara suno| yathaiva ca mamAdhyakSaM vidhAta na niSedhR vA / / pratyakSatvAttathAnyeSAmanyathaitattathA kutaH // 38 // jaise hI merA pratyakSa merI AtmAkI vidhiko karanevAlA hai / niSedhako karanevAlA nahIM hai
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike taise hI anya AtmAoMkA pratyakSa bhI pratyakSapanA honeke kAraNa AtmAkA vidhAna karanevAlA hI hogA / niSedha karanevAlA nahIM / anyathA yAnI aisA na mAnakara dUsarI prakAra mAnoge to yaha pratyakSa tisa prakAra vidhAna karanevAlA hI kaise bana sakegA ! kahiye na / arthAt sarvake pratyakSa apanI apanI nyArI AtmAoMkI vidhi karate haiM / ___pareSAM pratyakSaM svasya vidhAyakaM parasya na niSedhakaM vA pratyakSatvAnmama pratyakSavat / viparyayo vA atiprasaMgaviparyayAbhyAM pratyAtmasvasaMvedanasyaikatvavidhAyitvAsiddharAtmabahutvasiddhirAtmaikatvAsiddhirvA / jaise ki merA pratyakSa apanI AtmAkA vidhAyaka hai, niSedhaka nahIM, taise hI pratyakSapana hetuse siddha hotA hai ki anya jIvoMkA pratyakSa bhI apanA yA apanI AtmAkA vidhAyaka hI hai| dUsarekA niSedhaka nahIM hai| kyoMki vaha bhI to pratyakSa pramANa hai| athavA yadi aisA na mAnoge to viparIta niyama bhI kiyA jAsakatA hai| yAnI anyake pratyakSoMko niSedha karanevAlA svIkAra karanepara apanA pratyakSa bhI AtmAkA niSedhaka bana jAvegA / pratyeka AtmAmeM hone vAle svasaMvedana pratyakSako AtmAke ekapanekA hI vidhAna karanevAlApana siddha nahIM hotA hai / bhAvArtha-apane apane svasaMvedana pratyakSase apanI apanI AtmAaiM jAnI jArahI haiM, ve aneka haiN| atiprasaMga yA prasaMgase AtmAoMke bahupanekI siddhi hojAtI hai aura viparyayase AtmAke ekatvapanekI siddhi nahIM hopAtI hai / isakA vivaraNa isa prakAra hai ki " sAdhyasAdhanayoApyavyApakabhAvasiddhau vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako yatra pradarzyate tat prasaMgasAdhanam " / sAdhya aura sAdhanake vyApyavyApakabhAvake siddha hojAnepara vyApyakA svIkAra karanA niyamase vyApakake svIkAra karanese avinAbhAvI hai| yaha jahAM dikhalAyA jAtA hai usako prasaMga kahate haiM, jaise ki koI zizapA aura vRkSake vyApyavyApakabhAvako siddha kara cukA hai, aba viparItajJAnake vaza vyApyabhUta ziMzapApanako to grahaNa karatA hai, kintu vaha vRkSatvarUpa vyApakako svIkAra nahIM karatA hai, aisI dazAmeM usako samajhAyA jAtA hai ki ziMzapApanakA svIkAra karanA vRkSapaneke svIkAra karanese nAntarIyaka ( na antare bhavati vyApakake na rahanepara na rahanevAlA) hai| athavA koI gaMvAra tIna bIsIko svIkAra kare aura sATha (60) saMkhyAko na mAne, usako bhI prasaMgase sAThapanA siddha kara diyA jAtA hai / svabhAva hetu to jAne gaye padArthameM vizeSa vyavahAra karAne vAle mAne gaye haiM, sarvathA ajJAta padArthake jJApaka nahIM / advaitavAdI anya puruSoMke pratyakSameM byApyarUpa pratyakSapaneko to svIkAra karate haiM, aura apanI apanI AtmAke vidhAyakapane rUpa vyApakako svIkAra nahIM karate haiM, to ThIka nahIM hai| kyoMki vidhAyakapanArUpa vyApakake rahate hue hI pratyakSapanA rUpa vyApya raha sakatA hai / ataH isa prasaMgake dvArA pratyakSa pramANase apane apane AtmAoMkA vidhAna hojAnese AtmAoMke bahutvakI siddhi hojAtI hai / dUsarI bAta yaha hai ki " vyApakanivRttau ca ' avazyabhAvinI vyApyAnavRttiH sa viparyayaH " vyApakakI nivRtti honepara vyApyakI nivRtti avazya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 137 ho jAvegI / yaha anumAna prakaraNameM mAne hue viparyayakA pAribhASika artha hai, jaise ki koI manuSya apane pAsa cAMdIke nyAre nyAre pacAsa rupayeke abhAvako to svIkAra kare kintu pRthak pRthak sau (100) rupayoMkA abhAva na mAne, usa mUDhako samajhAyA jAtA hai ki pacAsa ke binA sau nahIM ho sakate haiM pacAsa hI nahIM to bhalA sau kaise ho sakate haiM ? jo manuSya hI nahIM vaha brAhmaNa kaise ho sakatA hai ? isI prakAra advaitavAdI paNDita anya puruSoMke pratyakSameM apanI apanI nyArI nyArI AtmAoM kA vidhAyakapanArUpa vyApakakA to abhAva mAnate haiM / kintu vyApyarUpa pratyakSapanekA abhAva nahIM mAnate haiM, unako vyApakakI nivRtti honepara vyApyakI nivRttikA avazya honA sujhAyA jAtA hai / vyApaka kA abhAva vyApya hotA hai, aura vyApyakA abhAva vyApaka hotA hai| jaise ki bahnikA abhAva vyApya ( alpa dezavRtti ) hai / aura dhUmakA abhAva vyApaka ( bahudezavRtti ) hai / ataH viparyaya ke dvArA AtmAke ekatvakI siddhi nahIM ho sakegI / bhAvArtha - pratyeka AtmAmeM svasaMvedana pratyakSa apane apane nyAre nyAre brahmako jAna rahe haiM / ataH AtmAoMke anekapanekI siddhi ho jAtI hai / athavA AtmAke ekapanakI siddhi kaise bhI nahIM ho sakatI hai / 1 na ca vidhAyakameva pratyakSamiti niyamo'sti, niSedhakatvenApi tasya pratIyamAnatvAt / tathAhi aura advaitavAdiyoMkA isa prakAra niyama karanA ki pratyakSapramANa vidhAyaka hI hai, niSedhaka nahIM hai, ThIka nahIM hai| kyoMki vaha pratyakSapramANa niSedhakapane karake bhI pratIta horahA hai / ghara bhUtalameM ghaTake niSedhako bhI pratyakSa dvArA jAna liyA jAtA hai / isI vAtako yuktiyoM se siddha kara kahate haiM, ekAgracita hokara suniye / 1 vidhAtrahaM sadaivAnyaniSedhd na bhavAmyaham / svayaM pratyakSAmityevaM vetti cenna niSedhdakam // 39 // yadi pratyakSa pramANa svayaM isa prakAra jAnatA hai ki maiM sadA hI AtmAkA vidhAna karanevAlA hUM / anyakA niSedha karanevAlA nahIM hotA huuN| aisA kahanepara to vaha pratyakSa kyoM nahIM niSedha karanevAlA hogA ? arthAt niSedha karanevAlA nahIM hUM yahI to niSedha hai / niSedha karanevAlepanakA niSedha bhI niSedhaka pramANase hogA / sarvathA vidhAyakase nahIM / aisI dazAmeM pratyakSako niSedhakapanA prApta hojAtA hai / vidhAtR ca nAnyaniSedhdRpratyakSamiti na pramANAntarAnnizcayo dvaitaprasaMgAt / svata eva tathA nizvaye siddhaM tasya niSedhakatvaM parasya niSedhndrahaM na bhavAmIti svayaM pratIteH / hama advaitavAdiyoMse pUMchate haiM ki ApakA mAnA huA pratyakSa vidhiko karanevAlA hai aura anyakA niSedha karanevAlA nahIM hai / isa bAtako Apa pratyakSapramANase atirikta dUsare pramANoMse to nizcaya nahIM kara pAyeMge / kyoMki dUsare pramANa mAnanepara to Apako dvaita mAnanekA prasaMga hogA / 18
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 tattvArthalokavArtike ataH svayaM pratyakSase hI isa yathokta bAtakA nizcaya kiyA jAvegA ki pratyakSa vidhAnakA karanevAlA hai niSedhakA nhiiN| aisI dazAmeM to usa pratyakSako niSedhakapanA siddha hojAtA hai, kyoMki pratyakSa svayaM hI isa prameyako jAna rahA hai ki maiM dUsarekA niSedha karanevAlA nahIM hotA huuN| niSedhakapanekA niSedha karanA hI niSedhakapana hai, taba to apane niSedhakapaneko pratyakSapramANa svayaM pratIta kara rahA hai| santi satyAstato nAnA jIvAH saadhyksssiddhyH| pratipAdyAH pareSAM te kadAcitpratipAdakAH // 40 // tisakAraNa aneka jIvatattva paramArtharUpase satyabhUta haiM, ve jIva apane apane svasaMvedana pratyakSase apanI hotI huyI siddhise sahita haiN| una aneka jIvoMmeM koI koI jIva to zikSA prApta karane yogya pratipAdya haiM aura katipaya jIva dUsaroMko zikSA dete hue kisI samaya pratipAdaka ho jAte haiN| athavA jo pahile pratipAdya ziSya haiM ve hI jJAnAbhyAsa karate karate pratipAdaka guru ho jAte haiM, usa samaya anya AtmAeM pratipAdya haiM / _ yatazcaivaM pramANato nAnAtmanaH siddhAstato na teSAM pratipAdyapratipAdakabhAvo mithyA yena parArtha jIvasAdhanamasiddhaM syAt / __jisa kAraNase ki isa prakAra aneka AtmAeM pramANase prasiddha ho cukI haiM, tisa kAraNa una jIvoMko pratipAdyapanA aura pratipAdakapana jhUThA nahIM hai, jisase ki dUsaroMke liye jIva padArthakI siddhi karanA asiddha mAnA jAve / bhAvArtha-isa sUtrakI aThAIsavIM (28) vArtikake anusAra dUsare jIvoMke liye vacanarUpa ajIvake dvArA jIvakI siddhi karanA yukta hai| parArthaM nirNayopAyo vacanaM cAsti tattvataH / tacca jIvAtmakaM neti tadvadanyacca kiM na nH||41|| paramArtharUpase dekhA jAve to dUsaroMke liye jIvatattvakA nirNaya karAneke liye upAya vacana hI hai aura vaha vacana jIvasvarUpa nahIM hai| isa kAraNa jaise vacana ajIva tattva hai usIke samAna anya dharma, AkAza, kAla Adi ajIva padArtha hamAre yahAM kyoM nahIM mAne jA sakeMge ? / bhAvArthavacanake atirikta paudgalika zarIra, mana, ghaTa, pustaka, gRha yA amUrta AkAza, kAla Adi ajIva tattva bhI haiN| na hyupAyApAye parArthasAdhanaM sidhyati tasyopeyatvAdanyathAtiprasakteriti / tasyopAyo'sti vacanamanyathAnupapattilakSaNaliGgamakAzakam / ___ upAyake na honepara dUsare jIvoMke liye AtmatattvakA sAdhana karanA nahIM siddha ho pAtA hai| kyoMki vaha Amatattva upAyoMke dvArA jAnane yogya upeya hai / anyathA yAnI upAyake vinA hI upeya tatvoMkA jAnanA yadi bana jAvegA to atiprasaMga hogaa| sUkSma aura vyavahita padArthoko bhI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 139. upAyoM ke binA jAna liyA jA sakegA / isa prakAra nirNIta hotA hai ki usa Atmatattvake jJApana karanekA upAya vacana hI hai / sAdhyake na honepara hetukA na rahanA, yaha anyathAnupapatti hai / avinAbhAva, anyathAnupapatti aura nAntarIyaka tathA vyApti ye cAroM paryAyavAcI ( ekArtha ) zabda haiM / jisa hetumeM anyathAnupapatti nAmakA lakSaNa calA jAtA hai vaha saddhetu hai, apane sAdhyakA prakAzaka hai / dUsaroMke prati Atmatattvako siddha karAnevAlA zreSTha lakSaNase yukta aisA vacanarUpa hetu hai / hitAhitako vicAranevAle vacanoMke uccAraNase usa vyakti meM AtmatattvakI siddhi kara lI jAtI hai / jIvoMke kaSTa, tAlu Adike vyApArarUpa prayatnase utpanna honevAle sArthaka yA anarthaka zabdoMse bhI dvIndriya Adika jIvoMmeM AtmAkA anumAna kara liyA jAtA hai / athavA samajhAnevAlA pratipAdaka dUsaroMke prati apane vacanoM dvArA jIvasiddhi karAtA hai / jIvAtmakameva tadityayuktaM, pratipAdakajIvAtmakatve tasya pratipAdyAdyasaMvedyatvApatteH / pratipAdyajIvAtmakatve pratipAdakAdya saMvedyatAnuSakteH, satyajIvAtmakatve pratipAdyapratipAdakA saMvedyatvAsaMgAt / pratipAdakAdyazeSajIvAtmakatve tadanekatve virodhAdekavacanAtmakatvena teSAmekatvasiddheH / 1 yAnI vacanako pratipAdya yA rahe 1 yadi koI advaitavAdI yoM kahe ki jIvako siddha karanevAlA vaha vacana bhI jIva, svarUpa hI hai. ajIva tattva nahIM, AcArya samajhAte haiM ki unakA yaha kahanA yuktizUnya hai / kyoMki usa vacanako yadi upadeza denevAle pratipAdaka jIvase tadAtmaka mAnA jAvegA pratipAdakakA svabhAva mAnA jAvegA, taba to samajhane ke pAtra ho zrotAjana evaM udAsIna taTastha baiThe huye sAmAnya janoM karake usa vacanakA saMvedana na ho sakane kA prasaMga hogA / bhAvArtha - guruke sukha, duHkha, jJAna Adi cetanAtmaka padArthoMkA guruko hI pratyakSa ho sakatA hai| atinikaTavartI bhI ziSyajana gurukI AtmAke sAtha tAdAtmya rakhanevAle bhAvoMkA pratyakSa nahIM kara pAte haiM / sarvajJake sivAya anya jIva dUsaroMke cetana padArthoMkA anumAna yA AgamajJAna bhaleM hI kara leveM / aisI dazAmeM vaktAkI AtmAse tAdAtmya rakhanevAle vacanakA pArzvavartI zrotAoMko bhalA saMvedana ( pratyakSa ) kaise ho sakatA hai ? tathA Apa advaitavAdI vacanako yadi sunanevAle pratipAdya ke jIvase tadAtmaka ho rahA mAnoge, aisI dazA meM pratipAdya to apane jIvasvarUpa vacanoMkA pratyakSa kara hI legA / kiMtu pratipAdaka aura anya zrotA tathA sabhAke janoM Adiko usa vacanakA saMvedana na ho skegaa| cetanAtmaka padArthokA pratyakSajJAna sarvajJa aura sva ke atirikta anya koI nahIM kara sakatA hai / sarvajJa yA atIndriyadarzIke usa samaya zavase utpanna huA zrutajJAna svIkAra nahIM kiyA hai / yadi advaitavAdI yoM kaheM ki sabhAmeM baiThe hue jIvoMkI AtmAsvarUpa vacana haiM taba to sabhAke jana una vacanoMkA saMvedana kara leveNge| kiMtu mukhya pratipAdaka aura pradhAna ziSya dvArA ve 1
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike vacana saMvedya na ho sakeMge, yaha baDA burA prasaMga prApta huaa| yadi ina saba jhagaDoMkI nivRttike liye brahmAdvaitavAdI una vacanoMko pratipAdaka Adi sampUrNa jIvasvarUpa mAneMge to aisI dazAmeM hama pUchate haiM ki ve pratipAdaka, pratipAdya aura sabhya aneka jIva haiM, tathA vacana unase abhinna haiM, taba to vacana bhI aneka mAnane pdd'eNge| aneka puruSa aura aneka vacanoMke svIkAra karanepara Apako apane advaitavAdase virodha jAvegA / aneka AtmAoMke cetanAtmaka padArthokA parasparameM sAMkarya ho jaavegaa| thAnI cAhe jisake sukha, duHkhakA anya AtmAoMmeM saMvedana kiyA jA sakegA / yadi vacanoMko ekarUpa mAnA jAve aura eka vacanase pratipAdya Adi abhinna haiM taba to una pratipAdya AdikoMko ekapanA siddha hotA hai jo ki aniSTa hai / yahAM advaitavAdI iSTApatti nahIM kara sakate haiM, kAraNa ki koI jIva pratipAdaka haiM, anya jIva pratipAdya haiM, tathA tIsare prakArake sabhAsada jana udAsIna baiThe haiN| isa prakArakA bheda una jIvoMkA ekapanA siddha na hone degA / vAdI prativAdiyoMke siddhAntoMko niSpakSa hokara sunanA yA anAvazyaka samajhakara sunanA yahAM udAsInapanA hai| satyameka evAtmA pratipAdakAdibhedamAstiSNute anAdyavidyAvazAdityapyuktottaraprAyamAtmanAnAtvasAdhanAt / ____ advaitavAdI yoM kahate haiM ki satyarUpase dekhA jAve to eka hI AtmA hai / " avinAzI vA are ayamAtmA satyaM jJAnamanantaM brahma " ityAdi zrutivAkyase satyarUpa eka brahma mAnA gayA hai| saMsArI jIvoMke anAdi kAlase lagI huyI avidyAke vazase vaha eka hI brahma pratipAdaka, pratipAdya Adi bhedoMko vyApta kara letA hai / aba AcArya kahate haiM ki isakA bhI uttara pahile prakaraNoMmeM hama prAyaH kaha cuke haiM / AtmAke nAnApanako bhale prakAra siddha kara diyA gayA hai| kathaM cAtmanaH sarvathaikatve pratipAdakasyaiva tatra sampatipattirna tu pratipAdyasyeti pratipadyamahi / tasyaiva vA vipratipattirna punaH pratipAdakasyeti tathA tadbhedasyaiva siddheH| AtmAko sarvathA ekapanA mAnanepara pratipAdakako hI usa AtmAmeM bhale graMkAra pramiti horahI hai| kintu pratipAva ( ziSya ) ko parabrahmakI pahilese pramiti nahIM horahI hai / isa bAtako hama kaise samajha sakate haiM ? jaba ki brahmatattva eka hai to pratipAdya pratipAdaka bhI eka hI haiM / phira kyA bAta hai ki guruko AtmatattvakA nirNaya hove aura celAko na hove / yoM to gurukA chAtrako samajhAneke liye prayatna karanA vyartha hai / athavA usa pratipAdyako hI brahmatattvake samajhaneke liye saMzayarUpa vivAda hove / kintu phira pratipAdakako brahmatattvameM jijJAsAke liye vivAda na hove, yaha kaise samajhA jAsakatA hai ? devadattake mukhane tRptipUrvaka bhojana kara liyA hai to devadattake peTa, hAtha, chAtI Adi bhI tRpta ho jAte haiM, udara tRpta ho jAve aura hAtha bhUkhe raheM aisA nahIM hotA hai| tathA yoM to advaitavAdiyoMke yahAM pativratApana aura acauryavratakI bhI pratiSThA nahIM ho sakatI hai / yadi ekako pratipAdya anyako pratipAdaka athavA ekake brahmatattvakI jijJAsA honA dUsarake samajhA denekI zaktikA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH honA mAnA jAvegA, yoM tisa prakArase to guru ziSya AdikoMke bhedakI hI siddhi ho jAvegI | advaita tatva hAthase nikala jAvegA / 141 yadi punaravidyAprabhedAttathA vibhAgastadA sApyavidyA pratipAdakagatA kathaM pratipAdyAdigatA na syAt ? gatA vA pratipAdakagatA tadabhedepIti sArya nazvetaH / 1 yadi phira advaitavAdI yoM kaheM ki guru, ziSya, jijJAsA, nirNaya, AdikA tisa prakAra vibhAga karanA avidyAke bheda prabhedoMse ho rahA hai / hama taba bhI pUcheMge ki vaha avidyA bhI pratipAdakameM prApta huyI kyoM nahIM pratipAdya yA sAdhAraNa manuSyoM AdimeM prApta ho jAvegI / jisase ki ve sabhI pratipA daka bana sakeM / athavA una ziSya yA sAmAnya zrotAoM meM paDI huyI avidyA pratipAdakameM kyoM nahIM prApta ho jAve, jisase ki vaha pratipAdaka bhI ziSya bana jAve / jaba ki eka brahmapanese una pratipAdya Adi meM koI bheda hI nahIM hai aisA abheda honepara bhI vaha avidyA viziSTa AtmAoM meM prApta hokara pratipAdya Adike bhedako kaise kara detI hai ? kahiye na / isa viSaya meM hamArA citta atIva Azcaryase sahita horahA hai| bhAvArtha -- jo avidyA brahmake jisa aMzameM gurupane kI kalpanA karAtI hai vahAM ziSyapanekI kalpanA kyoM na karA deve ? aneka guru apane priya ziSya ko yA putrako prakANDa vidvAn banAnA cAhate haiM, kintu mandabuddhiyoMse kucha vaza nahIM calatA hai / koI ziSya bhI apana prAcIna paDhAnevAle alpajJa guruko kRtajJatAvaza vyutpanna karanA cAhate haiM / kintu sthUla buddhivAle vRddha guru yA pitAse vaza nahIM calatA, Apake pAsa isa avidyAkA niyama karanevAlA koI bhI kAraNa nahIM hai, ataH ApakI tattvavyavasthApara hamako Azcarya ho rahA hai / yahAM eka dRSTAnta hai ki eka zramAta ghasakhodA gaMvArane hRSTa puSTa, vaiSNava sAdhuko dekhakara kahA ki mahArAja ! mujhe bhI apanA celA banAlo / tisapara sAdhune pUchA ki tU kyA kArya karanA jAnatA hai, gaMvArane ghAsa khodanA batAyA / tatra parigrahI sAdhune apane ghoDeke liye ghAsa magAnekI svIkAratA lekara use celA banA diyaa| gaMvAra phira bhI apane karmako kosatA huA duHkhI rahane lagA / eka dina celAne guruse kahA ki celApana meM mahAn duHkha hai, aba to mahArAja mujhe tuma apanA guru banAlo / isapara gurune kruddha hokara gaMbArakI nikAla bAhara kara diyA / advaitavAdioMko isa dRSTAntase kucha zikSA lenI cAhiye / pratipAdakagateyamavidyA pratipAdyAdigateyamiti ca vibhAgasaMpratyayonAdyavidyAkRta eveti cet, kimidAnIM sarvo'pyavidyAprapaJcaH / sarvAtmagatastattvatostu so'pyavidyAvazAttatheti cet, tarhi tattvato na kacidavidyAprapaJca iti na tatkRto vibhAgaH, paramArthataH eva pratipAdikAdijIvavibhAgasya siddheH / advaitavAdI kahate haiM ki avidyAmeM aneka bheda honA bhI avidyAse hI haiM, yaha pratipAdaka meM rahanevAlI avidyA hai aura yaha pratipAdyameM prApta huyI avidyA hai / yaha jijJAsA karAnevAlI avidyA hai| cauthI nirNaya karAnevAlI avidyA hai / pAMcamI udAsIna zrotApanekI avidyA hai / ityAdi
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacArya lokavArta prakArase avidyAoMkA vibhAga kara bhale prakAra vizvAsa karanA bhI anAdi kAlase lagI huyI avidyAse kiyA gayA hI hai / aisA kahoge to hama jaina puMchate haiM ki yaha sampUrNa jagat bhI kyA isa samaya avidyAkA hI prapaJca ( jhajhaMTa ) hai ? isa prakAra to sampUrNa AtmAoM meM avidyAkA prapaJca vAstavika rUpase praviSTa horahA mAnalo / arthAt sarva vyApaka eka brahma mAnanA bhI avidyAse hai aura sampUrNa Atmatattvako svIkAra karanA bhI avidyAse hai / aisI dazAmeM avidyA koI doSa na samajhA jA sakegA / yadi Apa yoM kaheM ki vaha avidyAkA prapaJca bhI avidyAke adhIna hokara hI hai / aisA kahoge taba to yaha siddha ho jAtA hai ki vAstavameM dekhA jAve to kahIM bhI avidyAkA prapaJca nahIM hai / bhAvArtha-yadi avidyA avidyArUpa ho jAve to vAstavika padArtha kaha diyA jAtA hai| jaise asatyako asatya kaha denA satya ho jAtA hai, isa prakAra usa avidyAke dvArA kiye gaye pratipAdya pratipAdakoMkI avidyA vibhAga nahIM ho sakate haiM / pratipAdyapane Adi kI avidyAko bhI avidyAse kalpita mAnA jAvegA to vAstavika rUpase hI pratipAdaka, pratipAdya, sabhya, Adi jIvoMke vibhAga siddha ho jAyeMge, jo ki advaita ke vighAtaka haiM / 142 tato naikAtmavyavasthAnaM yena vacasozeSajIvAtmakatve yathokto doSo na bhavediti na jIvAtmakaM vacanam / tadvaccharIrAdikamapyajIvAtmakamasmAkaM prasidhyatyeva / tisa kAraNa advaitavAdiyoMke dvArA eka hI AtmatattvakI vyavasthA nahIM ho sakI, jisase ki vacanako sampUrNa jIvoMse tadAtmaka mAnanepara hamArA pahile kahA huA doSa lAgU na hove / arthAt pUrva meM kahe anusAra pratipAdaka AdikoMke aneka honepara virodha doSa hai / eka vacana ke sAtha aneka pratipAdaka AdikoMkA abheda mAnanepara ina sabako ekapanA siddha ho jAvegA, jo ki iSTa nahIM hai / isa prakAra aba taka siddha huA ki vacana jIvasvarUpa padArtha nahIM haiN| kintu paugalika ajIvarUpa tattva hai| usake samAna zarIra, zvAsa, utzvAsa, ghaTa, AkAza Adika bhI hama syAdvAdiyoM ke yahA~ ajIvatattvarUpa prasiddha ho hI rahe haiM / prasiddha padArthoMko viparItapanese kahanA samucita nahIM hai / bAhyendriyaparicchedyaH zadbo nAtmA yathaiva hi / tathA kAyAdirarthopi tadajIvo'sti vastutaH // 42 // jisa kAraNase ki zadba bahiraMga karNa indriyase jAnA jAtA hai, isa kAraNa jaise zadba AtmArUpa padArtha nahIM hai taise hI bahirindriyoMse jAnane yogya honeke kAraNa zarIra, zvAsa, ghaTa Adi artha - bhI jI nahIM haiM, kintu ve saba vAstavapanese ajIva hI haiM, yAnI vAstavika ajIva tattva haiM / na kevalaM pratipAdakasya zarIraM lipyakSarAdikaM vA parapratipattisAdhanaM nacanavat sAkSAt parasaMvedyatvAdajIvAtmakam / kiM tarhi ? bAhyendriyagrAhyatvAcca / jIvAtmakatve tadanupapateriti sUktaM parArthasAdhanAnyathAnupapattera jIvAstitvasAdhanam /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAcantAmaNiH 143 . pratipAdaka vaktAke vacanoMke samAna usakA hAtha hilAnA, mastaka DulAnA, ceSTA karanA Adi kriyAoMse yukta horahA zarIra athavA patra, paTTI, patthara, tAMbA, tADapatrapara likhe hue akAra Adi akSara lipi tathA saMketita avyakta giTa, giragiTTa Adi zada, yA kamala AdikA iMgita karanA, ye sampUrNa padArtha bhI ajIvAtmaka haiM, jo ki dUsare jJAtAoMko pratipatti honeke sAdhana haiN| kyoMki dUsaroMke dvArA avyavahita rUpase sAkSAt zIghra jAna liye jAte haiM, isa bAtako hama kaha cuke haiN| yahAM yaha kahanA hai ki pratipAdakake vacana, zarIra AdikoMko ajIva tattvapanA kevala parasaMvedyatva hetuse hI siddha nahIM hai| kintu dUsarA hetu bhI ajIvapaneko siddha karaneke liye vidyamAna hai to vaha kaunasA hetu hai ? so suno / bahiraMga indriyoMse jo grahaNa karane yogya haiM ve bhI ajIvAtmaka haiM / jaise rUpa, rasa, pudgala, ghaTa Adi / yadi vacana, zarIra AdikoMko jIvasvarUpa mAna liyA jAvegA to bahiraMga indriyoMse grAhyapanA nahIM bana skegaa| isa prakAra hamane pahile aTThAIsavIM kArikAmeM bahuta acchA kahA thA ki dUsaroMke liye jIvatattvako siddha karanA ajIva tattvako mAne vinA nahIM bana sakatA hai / isa kAraNa yahAMtaka ajIva tattvake astitvakI siddhi kara dI gayI hai / isa DhaMgase jIvake ekAntakA khaNDana kara aba ajIvake ekAntakA nirAsa karate haiM / yopi brUte pRthivyAdirajIvodhyakSanizcitaH / tattvArtha iti tasyApi prAyazo dattamuttaram // 43 // . jo bhI cArvAka spaSTarUpase yaha kahatA hai ki jIva tattva koI nahIM hai / pRthivI, jala, teja, vAyu ye cAra ajIvatattvaM hI pratyakSa pramANase nizcita kiye gaye tattvarUpa artha haiM / isa prakAra kahanevAle usa cArvAkako bhI prAyaH karake hama pahile prakaraNoMmeM uttara de cuke haiN| sUtrake avatAra prakaraNameM cArvAkake prati bhinnatattvapanase jIvatattvakI siddhi karAdI gayI hai| ___ asti jIvaH svArthAmIvasAdhanAnyathAnupapatteH pRthivyAdirajIva eva tattvArtha iti na svayaM sAdhanamantareNa nizcetumarhati kasyacidasAdhanasya nizcayAyogAt / sattvAttathA nizcaya iti cet na, tasyAcetanatvAt cetanatve tattvAntaratvasiddhestasyaiva jiivtvopptteH| anumAnase jIva tattvako siddha karate haiM ki jIvatattva (pakSa ) hai ( sAdhya ) / apane liye ajIvakA sAdhana karanA jIva tattvako mAne vinA anya prakArase nahIM banatA hai ( hetu ) / pRthvI Adika cAra hI ajIva tattvapanese nirNIta artha haiM, isa apane siddhAntako cArvAka apane liye to sAdhanake binA nizcaya karaneke liye samartha ( yogya ) nahIM hai / athavA pRthvI Adi ajIva dravya apanI siddhi svayaM karaleM, yaha ayogya hai, kisI bhI vastukA sAdhana rahita hokara nizcaya nahIM hotA hai / bhAvArtha-Atmatattvake hone para hI cArvAkakA ajIvako sAdhana karanA bana sakatA hai / cakSurAdi indriyoMse ajIva tattvako jAnanevAlA AtmA hai / yadi sattva hetuse pRthivI Adika arjIvoMko
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike tisa prakAra tattvArthapanekA nirNaya kara leMge jIvakI AvazyakatA nahIM hai, Apa cArvAka aisA kahoge so to ThIka nahIM hai, kyoMki vaha sattA acetana padArtha hai / acetanase acetanakA nirNaya nahIM ho sakatA hai| yadi usa sattAko cetana mAnoge to cAra tattvoMse nirAlA pAMcavAM cetanatattva siddha hotA hai, aura usako hI jIvapanA yuktiyoMse prasiddha ho jAyegA / bhAvArtha - dUsaroMke liye ajIvako siddhi bhaleM hI vacana Adi ajIva padArthoMse ho jAve, kintu svake liye ajIvakI siddhi Atmatattvako mAnanepara hI ho sakatI hai| AtmA hI to ajIvoMkA pratyakSa kara rahA hai / jaise ki bhakSya padArtha bhoktA AtmA ke honepara hI apane liye hote haiM / athavA ajIva padArtha svayaM to apanI siddhiko nahIM kara sakatA hai, kyoMki vaha jaDa hai / jIvake honepara hI ajIvakI siddhi ho sakegI, jaise ki jIvake honepara hI jaDa zarIra kAryakArI hai mRta zarIra adhyayana, sAmAyika, vicAra karAnemeM upayogI nahIM hai / syAnmatamajIvavivartavizeSazcetanAtmakaM pratyakSaM na punarjIva iti / tadasat / cetanAcetanAtmakayorvivartavivartibhAvasya virodhAt parasparaM vijAtIyatvAjjalAnalavat / sambhava hai ki cArvAkoMkA yaha mantavya hove ki cetanasvarUpa pratyakSapramANa bhI pRthvI, Adika ajIva tattvoMkI viziSTa paryAyarUpa hai, kintu pratyakSa pramANa koI jIva padArtha nahIM hai / isa prakAra cArvAkoM kA vaha kahanA prazasta nahIM hai / kyoMki acetana pRthivI AdikoM ke pariNAma cetana nahIM hote haiM cetana aura acetana svarUpa padArthoMke pariNAma aura pariNAmI bhAva honekA virodha hai / kyoMki ve parasparameM bhinna bhinna jAtivAle haiM, jaise ki jala aura agni / jalakA pariNAma agni nahIM hai aura agnikI paryAya jala nahIM hai / tabhI to jala aura agni tattva bhinna mAne gaye haiM / yaha dRSTAnsa . cArvAkamatakI apekSAse unhIMke liye diyA gayA hai| jaina matAnusAra to jalase agni aura anise jala bhI utpanna ho sakatA hai, ye donoM pudgala dravyakI paryAyeM haiM, kintu jaDa aura cetana padArthoMmeM upAdAna upAdeyabhAva kaise bhI nahIM ho pAtA hai / 144 suvarNarUpyavadvijAtIyatve'pi tadbhAvaH syAditi cenna, tayoH pArthivatvena sajAtIyatvAt lohatvAdibhizca / tarhi cetanAcetanayoH sattvAdibhiH sajAtIyatvAttadbhAvo bhavatviti cenna bhavato jalAnalAbhyAmanekAntAt / cArvAkakI orase koI yoM kahe hai ki jaise sone aura rUpemeM bhinna jAtIyapanA hote hue bhI vaha pariNAma pariNAmI bhAva hai| vaise hI vijAtIya jaDakA pariNAma cetana bhAva ho sakatA hai / rasAyana prakriyA se auSadhiyoMkA saMsarga honepara suvarNadhAtu rUpA bana jAtI hai / aura rUpA dhAtu bhI sonA bana jAtI hai / AcArya samajhAte haiM ki isa prakArakA kahanA to ThIka nahIM hai, kyoMki sone aura rUpeko pRthvIkA vikArapanA dharmase samAna jAtIyapanA hai| sonA pRthvIkAya hai aura rUpA bhI usI jAtikA pRthvIkA hai / cArvAka matameM bhI donoMko pRthvIkA vikAra mAnA gayA hai tathA medinI koSakAra ke anusAra cAMdI, sonA, tAMbA, Adi sarva hI dhAtuoMko lohA kahA jAsakatA hai| lohatva,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH agni saMyogajanyadravatva, dhAtupane, Adise bhI sone aura rUpe meM sajAtIyatA hai / ataH inameM upAdAna upAdeya bhAva bana jAtA hai / yadi cArvAka yoM kaheM ki taba to pRthvI Adi acetana aura caitanya, sukha, jJAna Adi cetana padArthoMkA bhI satyatA, padArthapanA, vastupanA, Adi dharmo karake sajAtIyapanA hone se vaha pariNAmapariNAmI bhAva ho jaao| yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki upAzana upAdeyabhAvakI vyavasthA karanemeM yadi sattva yA vastutva dharmo karake sajAtIyatA pakaDI jAvegI taba to Apake mAne gaye jala aura agni tattvase vyabhicAra hogA / arthAt jala aura agni donoM vastu aura sat mAnI gayI haiM / unameM bhI upAdAna upAdeyabhAva hojAvegA / taba to cAra tattvoM ke sthAna meM tInahI raha jAyeMge / ve tIna bhI sat haiM / vastu haiM, padArtha haiM, ataH unameM bhI vivarttavivarti bhAva ho jAvegA / evaM eka hI tattva Apake hAtha lagegA / isase siddha hai ki jala aura agnimeM sattva Adikapane se sajAtIyapanA hote hue bhI Apa upAdAna upAdeya bhAva nahIM mAnate haiM / taise hI jaDa aura cetana meM bhI mati mAno / tayoradravyAntaratvAttadbhAva iti cenna, asiddhatvAt / tayorapi dravyAntaratvasya nirNayAttadbhAvAyogAt / tina acetana aura cetanako bhinnadravyapanA yA bhinna tattvapanA nahIM hai, isa kAraNa unakA vaha pariNAma pariNAmIbhAva bana jAtA hai, isa prakAra cArvAkoMkA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki jaDa aura cetanameM dravyAntara rahitapanA yAnI ekatattvapanA asiddha hai / una cetana aura acetana donoMko bhI bhinna dravyapanekA nirNaya ho rahA hai, ataH usa vivarttavivarttIbhAva ke honekA ayoga hai / nirNeSyate hi lakSaNabhedAccetanAcetanayordravyAntaratvamiti na tayorvivartavivartibhAvo yena cetanAtmakaM pratyakSaM jIvadravyasvarUpaM na syAt / prAyeNa dattottaraM ca cetanasyAdravyAntaratvavacanamiti na jIvamantareNa svArthajIva sAdhanamupapadyate / lakSaNa ke bhedase cetana aura acetana meM bhinna dravya ( tattva ) panA hai, isa bAtakA Age ke adhyAyoMmeM avazya nirNaya kara deveMge / cetanakA lakSaNa upayoga hai aura acetanake rUpa, gatihetutva, Adi lakSaNa haiM / isa prakAra ekadravyapratyAsatti na hone ke kAraNa una jar3a aura cetanameM pariNAma pariNAmI bhAva nahIM banatA hai, jisase ki cetanasvarUpa ( cetanA ke sAtha hai tAdAtmya jisakA ) pratyakSapramANa jIvatattva svarUpa na hove / bhAvArtha- -- pratyakSakA upAdAnakAraNa cetana jIva hI hai aura hama kaI sthaloMpara prAyaH karake isa kaTAkSakA uttara de cuke haiM ki pRthvI AdikoMse cetana tattva dravyAntara nahIM kahA gayA hai / yoM cArvAkoMke pUrva pakSa karanepara pRthvI AdikoMse jIva dravyakA tattvAntarapanA uttarameM kahA jA cukA hai| ataH yahAM cArvAkasiddhAntakA khaNDana karaneke liye punaH Ayojana nahIM kiyA jAtA hai / isa paddhati se siddha ho jAtA hai ki jIva tattvako mAne binA apane liye ajIva padArthakI siddhi karanA nahIM bana sakatA hai / bhAvArtha - pratyakSa pramANase ajIva padArthoMkI 1 145
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokaMvArtike siddhi karanA AtmAke liye hI upayogI ho sakatA hai / jar3akI siddhi jaDake liye upayogI nahIM hai aura ho bhI nahIM sakatI hai / jaDa padArtha apane Apa apanI siddhiko nahIM kara sakatA hai, jaise ki zabda svayaM apanA artha-vyAkhyAna nahIM kara sakate haiN| etena smRtipratyabhijJAnAnumAnAdikaM gauNapRthivyAdyajIvasAdhanaM svArtha jIvamantareNAnupapannamiti niveditaM, tasyApi cetanadravyasvarUpatvAvizeSAt pradhAnAdirUpatayA tasya prativihitatvAt / cArvAkoMne pahile apanA yaha mantavya prakaTa kiyA thA ki hamase mAnA gayA pratyakSa pramANa bhI ajIva tattvoMkA hI vivarta hai / usIke samAna smaraNa, pratyabhijJAna, anumAna, pratibhA, tarka, Adi bhI gauNarUpase pRthvI Adi ajIva tattvake vivarta siddha haiM / ghaTa, paTa, parvata, Adi mukhya pRthivI-tattva haiN| tathA pRthivI tattvake kabhI kabhI honevAle smRti Adi gauNarUpase pRthivIke pariNAma haiM / isa prakAra smRti AdikoMko ajIvarUpa siddha karate hue svArtha mAnate haiM aura pRthivI, smRti Adi gauNa ajIva tattvoMke liye mukhya pRthvI Adi tattvoMkI siddhi kara dI jAvegI / ataH ajIvake liye ajIvakA siddha karanA bana jAtA hai / isa prakAra cArvAkoMkA kathana bhI isa ukta kathana karake nahIM siddha hone pAtA hai| isako hama nivedana kara hI cuke haiM / acetanakA pariNAma smRti Adi cetanarUpa nahIM ho sakatA hai / paramArtharUpase AtmAsvarUpa jIvako mAne vinA ajIvakI siddhi apane liye apane Apa nahIM ho sakatI hai| kyoMki una smRti, pratyabhijJAna, anumAna AdikoMko bhI cetanadravyasvarUpapanA vizeSatAoMse rahita ( sAmAnya ) hai, ve cetana jIvake svAtmabhUta svabhAva haiM / kApiloMke matAnusAra una smRti AdikoMko pradhAnarUpapane karake aura bauddhoMke matAnusAra avidyArUpapane karake bhI una smRti AdikoMkA hama khaNDana kara cuke haiN| bhAvArtha-smRti Adi cetanadharma to jaDa mAne gaye pradhAna Adike dharma nahIM haiM, kintu AtmAke haiN| ataH unake liye bhI ajIvatattva siddhi karanA jIvako mAne vinA na huyI / smRti Adiko jaDasvarUpa mAnA jAvegA to jaDa apanI siddhi svayaM nahIM kara sakatA hai anyathA vivAda hI na hove / gauNa pRthivI svayaM cillAkara apanA sAdhana apane Apa nahIM kara rahI hai / ataH jIvatattvakA mAnanA anivArya hai| na kAyAdikriyArUpo jIvasyAstyAtravaH sdaa| niHkriyatvAdyathA vyomna ityasattadasiddhitaH // 44 // kriyAvAn puruSo'sarvagatadravyatvato ythaa| pRthivyAdiH svasaMvedyaM sAdhanaM siddhameva nH||45|| jIva aura ajIva tattvakA vicAra kara aba Asrava tattvako siddha karaneke liye vicAra calAte haiN| tahAM prathama hI Asrava tattvako nahIM mAnanevAle naiyAyika yA vaizeSikakA pUrvapakSa haiM ki jIvake
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 147 zarIra, vacana aura manakI kriyArUpa Asrava honA sarvadA ( kabhI bhI ) nahIM sambhavatA, kyoMki AtmA to kriyAse rahita hai jo jo kriyAoMse rahita hai usa dravyake Asrava nahIM hotA hai| jaise ki aakaashke| aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra vaizeSikoMkA kahanA jhUThA hai| kyoMki AtmAke usa kriyArahitapanekI siddhi nahIM ho sakatI hai / pratyuta AtmAko kriyAvAn siddha karanekA yaha anumAna hai ki AtmA ( pakSa ) kriyAvAn hai ( sAdhya ) / sarvatra nahIM vartta rahA avyApaka dravya honese (hetu)| jaise pRthvI, jala Adi avyApaka dravya haiM (anvayadRSTAnta ) ataH kriyAyukta hai / isa anumAnameM hamArI orase diyA gayA avyApaka dravyapanArUpa hetu svasaMvedanapratyakSase siddha hI hai / bhAvArtha-sabhI jIva apanI apanI AtmAko zarIrake anusAra lambA, cauDA, moTA, parimANavAlA jAna rahe haiM / jo madhyama parimANavAle yA aNuparimANavAle padArtha haiM ve dezase dezAntara jAnArUpa yA kamparUpa kriyAko kara sakate haiN| hAM ! jo vyApaka AkAza dravya hai yA lokAkAzameM vyApaka dharma,adharma dravya haiM, ve avazya kriyArahita haiM, AtmA to kriyAsahita hai / na hi kriyAvatve sAdhye puruSasyAsarvagatadravyatvaM sAdhanamasiddhaM tasya svasaMvedyatvAt pRthivyAdivat / AtmAko kriyAvAnpanA siddha karanemeM diyA gayA avyApaka dravyapanA hetu kaise bhI asiddha nahIM hai / arthAt AtmasvarUpa pakSameM avyApaka dravyapanA raha jAtA hai / usakA svasaMvedana pratyakSase jJAna kara lete haiM, jaise ki cakSuH, sparzana, indriyajanya pratyakSase ghaTa, paTa Adi pRthiviyoM kA kaTore yA sarovarake pAnIkA athavA agni, vAyu dravyoMkA avyApakapanA jAna lete haiN| bhrAntamasarvagatadravyatvenAtmanaH saMvedanamiti cet na, bAdhakAbhAvAt / sarvagata AtmA'mUrtatvAdAkAzavadityetadvAdhakamiti cena, asya prativAdinAM kAlenAnekAntAt / kAlo'pi sarvagatastata eva tadvaditi nAtra pakSasyAnumAnAgamabAdhitatvam / tathAhi vaizeSika kahate haiM ki sabhI AtmAeM vyApaka dravya haiM / ataH AtmAko avyApaka dravyapane karake jAnanA bhrAnta jJAna hai| AcArya samajhAte haiM ki yaha to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki bhrAnta jJAna ve hote haiM jinake viSayako bAdhanevAlA uttarakAlameM bAdhaka pratyaya utpanna hojAtA hai| jaise ki sIpameM utpanna hue cAMdIke jJAnakA bAdhaka uttarakAlameM " yaha cAMdI nahIM" aisA bAdhaka jJAna utpanna ho jAtA hai / bAdhakake dvArA bAdhe gaye jJAnako bhrAnta jJAna kahate haiN| kintu yahAM AtmAke avyApakapaneko jAnanevAle svasaMvedana pratyakSakA koI bAdhaka pramANa nahIM hai / yadi vaizeSika yoM kaheM ki AtmA ( pakSa ) vyApaka hai ( sAdhya ) / amUrta honese ( hetu ) AkAzake samAna ( dRSTAnta ) isa prakAra yaha anumAna usa syAdvAdiyoMke pratyakSakA bAdhaka hai / granthakAra bolate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai, kyoMke isa hetukA prativAdI jainoMke dvArA mAne gaye kAladravyase vyabhicAra ho jAtA hai / rUpa, rasa, gandha, sparza svarUpa mUrtise rahita honeke kAraNa kAladravya amUrta hai, kintu vaha ra.rva
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike vyApaka nahIM hai / kAladravya to paramANuke barAbara haiM ve asaMkhyAta dravya haiN| dUsarI bAta yaha hai ki amUrtapanA to rUpa Adi guNa yA karma AdikameM raha jAtA hai / arthAt rUpa, rasa, Adise viziSTapanA-svarUpa mUrtatva yA apakRSTa parimANasvarUpa mUrtatvakA abhAvarUpa amUrtatva to guNa, karma, AdimeM bhI pAyA jAtA hai| guNa AdimeM puna. dUsare guNa nahIM mAne haiM / kintu unameM sarvagatatva sAdhya nahIM rahA, ataH vyabhicAra doSa bhI aayaa| yadi phira Apa vaizoSika usa AkAzake samAna usa hI amUrtapane hetuse kAladravyako bhI sarvavyApaka siddha karoge, so yaha to ThIka nahIM hai / kyoMki isa anumAnameM diye gaye " kAla sarvagata hai " isa pratijJArUpa pakSakI anumAna aura AgamarUpa pramANoMse bAdhA upasthita hotI hai / ataH kAlako sarvagatatva siddha karanemeM diyA gayA hetu bAdhita hetvAbhAsa ( kAlAtyApadiSTa ) hai / tisI prakAra pahile isake bAdhaka anumAnako hama jaina spaSTa kara dikhalAte haiM, AtmA aura kAla donoMko avyApaka dravyasiddha karate haiM, so suno| - AtmA kAlacAsarvagato nAnAdravyatvAt pRthivyAdivat / kAlo nAnAdravyatvenAsiddha iti cenna, yugapatparasparaviruddhanAnAdravyakriyotpattau nimittatvAttadvat / AtmA aura kAladravya (pakSa ) avyApaka haiM ( sAdhya ), aneka dravyapanA honese ( hetu ), jaise ki pRthvI, jala Adi dravya yA inake paramANu ( dRSTAnta ) / yadi yahAM vaizeSika yoM kaheM ki kAlavya to eka hai / ataH nAnAdravyapanese kAladravya asiddha hai| arthAt nAnAdravyapanA hetu kAladravarUpa pakSameM nahIM ThaharatA hai, ataH asiddha hetvAbhAsa hai AcArya samajhAte haiM ki yaha kahanA to Thoka nahIM hai, kyoMki anumAnase kAladravyako nAnApanA siddha hai| suniye / kAladravya aneka haiM (pratijJA ), kyoMki eka hI samaya pararaparameM viruddha ho rahe aneka dravyoMkI kriyAoMkI utpattimeM nimitta kAraNa ho rahe haiM (hetu)| jaise ki ve hI pRthvI Adika dravya (anvaya dRssttaant)| bhAvArthakAladravyake nimittase kahIM koI rogI ho rahA hai, usI samaya koI nauroga ho rahA hai| koI vRddha ho rahA hai, kahIMpara rogako baDhAnevAle kAraNa bana rahe haiM, anyatra vanameM rogako naSTa karanevAlI auSadhiyAM ho rahI haiM / kahIM jvArake aMkura hI nikale haiM, dUsare dezameM jvAra paka cukI hai / kisI sthAnapara jyeSTha mAsameM ugra saMtApa ho rahA hai, anyatra zIta pradezoMmeM zIta ho rahA hai| kisI jIvako kAladravya nigodase nikAla kara vyavahArarAzimeM lAnekA udAsIna kAraNa hai, to kahIM anya jIvako vyavahArarAzise haTAkara nigodameM paTakanekA hetu ho jAtA hai / saMsArI jIvake karma bandhameM bhI kAla kAraNa hai aura usI samaya muktigAmI jIvake karmakSayameM bhI kAraNa kAla hai / kisIko Arthika hAni ( ToTA ) ke utpAdaka vicAroMko kAla utpanna karAtA hai, usI samaya anya javike Arthika lAbhake utpAdaka vicAroMkA sahakArI kAraNa kAla ho jAtA hai / vanaspatirUpa auSadhiyoMko purAnI kara kAladravya unakI zaktikA nAzaka ho jAtA hai aura makaradhvaja, candrodaya, Adi rasa svarUpa auSadhiyoMke purAne paDanepara unakI zaktikA vardhaka ho rahA hai / ityAdi jIvana maraNa, paNDita mUrkha,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 149 yuvA vRddha, yazaH apayaza, aneka prakArake viruddha kArya eka samayameM hote hue jAne jA rahe haiM / ve saba eka hI kAla dravyase nahIM ho sakate haiM, jaise ki eka hI pRthivIkI paramANuse usI samaya ghaTa, paTa, pustaka, sugandha durgandhavAle padArtha, lohA, cAMdI, Adi padArtha nahIM bana sakate haiN| ataH aneka paramANu svIkAra karane paDate haiM, taise hI eka samayameM aneka viruddha kriyAoMko karanevAle kAladravya bhI aneka svIkAra karane caahiye| khena vyabhicArIdaM sAdhanamiti cenna, tasyAvagAhanakriyAmAtratvena prasiddhestatrAnimittatvAt / nimittatve vA parikalpanAnarthakyAta tatkAryasyAkAzAdevotpattighaTanAt / parAparatvapariNAmakriyAdInAmAkAzanimittakatvavirodhAdavagAhanavat / vaizeSika kahate haiM ki kAladravyako anekapana siddha karaneke liye diyA gayA eka samayameM aneka viruddha kriyAoMke karanekA sahakArI kAraNapanArUpa yaha Apa jainoMkA hetu to AkAza karake vyabhicArI hai / arthAt AkAzameM aneka kriyAoMko karAnArUpa hetu raha jAtA hai aura anekapanA sAdhya nahIM rahatA hai| Apa jaina bhI AkAzako eka hI dravya svIkAra karate haiM / aba AcArya kahate haiM ki aisA to na kho| kyoMki vaha AkAza kevala avagAhakriyAkA hI nimitta kAraNapanese prasiddha ho rahA hai| kAlake dvArA kI gayI una aneka viruddha kriyAoMmeM AkAzanimitta kAraNa nahIM hai / tathA yadi una aneka viruddha kriyAoMmeM aura saMpUrNa dravyoMko avagAha denA rUpa kriyAmeM AkAzako hI nimitta mAnA jAvegA to svataMtra kAladravyakI calAkara dRDhatAse kalpanA karanA vyartha paDegA / kyoMki usa kAladravyase kiye jAnevAle kAryoMkI AkAza dravyase hI utpatti honA ghaTita ho jaavegaa| jaise ki saba dravyoMko avagAha denA AkAzakA kArya hai taise hI avasthA ( umra ) dvArA kiye gaye paratva ( jeThApana ) aura aparatva ( kaniSThapanA ) pariNAma ( aparirapandarUpa bhAva ) kriyA ( halana calana parispandarUpa bhAva ) aura mukhya kAlakA mukhya kArya vartanA ( navase jarNi karanA ) ye jo kAladravyake upakAra mAne haiM ina sabakA nimitta kAraNa AkAza mAna lenA cAhiye, koI virodha nahIM hai| parAparayaugapadyAyogapadyacirakSiprapratyayaliMgaH kAlonya evAkAzAditi cet, syAdevaM yadi paratvAdipratyayanimittatvamAkAzasya virudhyeta / zabdaliMgatvAdAkAzasya tanimittatvaM virudhyata eveti cenna, ekasyApi nAnAkAryanimittatvena darzanAt svayamIzvarasya tathAbhyupagamAcca / autUkya darzanavAle kahate haiM ki hama vaizeSikoMke matameM kaNAdasUtrake anusAra kAlakRta paratva, aparatva kI buddhi honA yugapatpanekA jJAna honA, kramapanekA jJAna honA, ativilamba aura zIghrapanekA pratyaya honA ye kAladravyake vyApakacinha ( hetu ) mAne gaye haiN| " aparasminnaparaM yugapaciraM kSipramiti kAlaliGgAni "| AkAza dravya to jagatkA kevala AdhAra hai / AkAzameM avagAha
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 tattvArthazlokavArtike kriyAkA hI nimittapanA, hai vaisA paratva, aparatva, Adi kriyAoMke nimittapanekA virodha hai / ataH para aparapane Adike jJAnase anumita kiyA gayA kAladravya to AkAzase bhinna hI hai / granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra vaizeSikoMkA yaha kahanA to taba siddha ho sakegA ki paratva Adi jJAnoMkA nimittakAraNapanA AkAzake viruddha hove, kiMtu jaba AkAzase Apa aneka kriyAnimittapanA hetukA vyabhicAra dete haiM taba to pratIta hotA hai ki Apa eka AkAzake dvArA aneka kriyAoMkA honA svIkAra karate haiM / yadi punaH Apa vaizeSika yoM kahe ki zadbakA samavAyIkaraNa AkAza hai / " parizeSAlliMgamAkAzasya " isa kaNAda sUtrake anusAra AkAzakA jJApaka hetu zabda hai / zabdakA kAraNa ho jAnese una paratva, yaugapadya, Adike jJAna karAnemeM AkAzako nimittapanA viruddha hI hai, yaha kaho so bhI to ThIka nahIM hai| kyoMki Apake pUrvokta kathanase aura kaNAda siddhAntase yaha bAta siddha ho jAtI hai ki eka dravyako bhI aneka kAryoMkA nimittapanA dekhA jAtA hai aura svayaM Apane eka Izvarako taisA aneka kAryokA nimittakAraNa svIkAra bhI kiyA hai| ataH abhItaka ApakA kAla dravya mAnanA vyartha hI rahA / usake sAdhya kArya sabhI AkAza dvArA sampAdita ho jaayeNge| ___yadi punarIzasya nAnArthasimakSAbhisambanpAnnAnAkAryanimittatvamaviruddhaM tadA nabhasopi nAnAzaktisambandhAttadaviruddhamastu vizeSAbhAvAt / tathA cAtmAdikkAlAghazeSadravyakalpanamanarthakaM tatkAryANAmAkAzenaiva nivartayituM zakyatvAt / yadi phira tuma yoM kaho ki Izvara bhale hI eka hai, kintu aneka arthoko racanekI usakI icchAeM aneka haiN| ataH aneka icchAoMse cAroM ora sahita horahe Izvarako nAnA arthoke karane meM nimittapanA siddha ho jAtA hai, koI bhI virodha nahIM hai| isapara hama jaina kahate haiM ki taba to akele AkAza dravyako bhI aneka zaktiyoMke sambandhase una paratva Adi aura avagAhana kriyAke karanemeM bhI nimittapanA aviruddha ho jAo ! isa aMzameM Izvarase AkAzameM koI antara nahIM hai donoM samAna haiN| tisI prakAra AtmA, dizA, kAla, vAyu, mana, Adi sampUrNa ATha dravyoMkI kalpanA karanA bhI vyartha hI pddegaa| kyoMki unake mAne gaye aneka kArya, jJAna, yaha isase pUrva hai, pazcima hai, yA daizika paratva, aparatva, kAlika paratva aparatva, vRkSa AdikoMkA kaMpAnA, eka samayameM aneka jJAnoMko utpanna na hone denA Adi kAryokA AkAzake dvArA hI sampAdana kiyA jA sakatA hai / aba to Apake Upara aura bhI adhika Apatti aayii| atha parasparaviruddhabudhdhAdikAryANAM yugapadekadravyanivartyatvavirodhAttanimittAni nAnAtmAdidravyANi kalpyante tarhi nAnAdravyakriyANAmanyonyaviruddhAnAM sakRdekakAladravyanimittatvAnupapattestannimittAni nAnAkAladravyANyanumanyadhvaM, tathA ca nAsiddha nAnAdavyatvamAtmakAlayorasarvagatatvasAdhanam / / aba yadi Apa yoM kahaiM ki parasparameM viruddha ho rahe aise buddhi, sukha, duHkha, thoDI AyuvAle
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bhI puruSake dUra dezameM rahanekI apekSAse daizika paratva, aura vRddha puruSakA nikaTa dezameM rahane ke kAraNa daizika aparatva, evaM buDheke atinikaTa hote hue bhI kAlika paratva, aura choTe bhAIke dUra dezameM rahanepara bhI kAlika aparatva, tathA prANa vAyu, ka~pAnevAlI vAyu, vicAra karanA, Adi kAryoMkA eka samaya meM eka AkAza dravyase sampAdana honA viruddha hai / ataH una bhinna bhinna kAryoM ke nimittakAraNa aneka AtmA, eka dizA, eka kAla aura aneka vAyu Adi aneka dravyoMkI kalpanA karanI paDatI hai / taba to hama jaina kaheMge ki Apa aba ThIka mArgapara Agaye haiM / prakRtameM bhI aneka dravyoMse honevAlI parasparaviruddha aneka kriyAoMkA eka samaya meM eka hI kAladravyako nimittapanA nahIM bana sakatA hai / ataH una aneka kriyAoMke nimittakAraNa kAladravya bhI taise hI aneka svIkAra karalo ! tisa kAraNa kAlameM nAnAdravyapanA siddha ho gayA / evaM AtmA aura kAlameM avyApakapaneko siddha karanevAlA aneka dravyapanA hetu bhI raha gyaa| hamArA nAnAdravyatva hetu asiddha hetvAbhAsa nahIM hai / nApi pRthivyAdidRSTAntaH sAdhanadharmavikalaH pRthivyaptejovAyUnAM dhAraNakledanapacanaspandanalakSaNaparasparaviruddha kriyAnimittatvena sakRdupalabhyamAnatvAt / nApi sAdhyadharmavikalasteSAM kathaMcinnAnAdravyatvasiddherityanumAnaviruddhaM pakSaM kAlAtmasarvagatatvAsAdhanaM, lokAkAzapradezeSu pratyekamekaikasya kAlANoravasthAnAdratnarAzivat / kAlANavo'saMkhyAtAH svayaM vartamAnAnAmarthAnAM nimittahetavaH ityAgamaviruddhaM pakSaM ca / kAlako avyApaka dravya siddha karanemeM anekadravyapanA hetu diyA thA aura pRthivI AdikakA dRSTAnta diyA thaa| vahAM nAnA dravyatvarUpa hetuko asiddha doSakI sambhAvanA honepara usa nAnA dravyapane hetuko sAdhyakoTimeM lAye aura eka samaya parasparaviruddha aneka dravya kriyAoM kI utpattimeM nimitta kAraNa honese pRthvI Adike samAna hI kAlameM bhI nAnAdravyatvako siddha kiyA / isa pichale anumAna meM diyA gayA pRthivI Adika dRSTAnta bhI sAdhanarUpI dharmase vikala nahIM hai / arthAt pRthivI, jala, AdikameM aneka dravyakriyAoMke prati nimittakAraNatA hai / pRthvI aneka dravyoMko dhAraNa karanA rUpa kriyAoMko kara rahI hai / jala gIlA karanA rUpa kriyAoMko karA rahA hai / agni pakAne rUpa kriyAoM meM nimittakAraNa ho rahI hai / vAyu vRkSa AdikoMke kaMpAnekA nimitta hai / prakAra paraspara viruddha aneka kriyAoMke nimittapane karake pRthivI, jala, teja, aura vAyukA eka samayameM upalambha ( pratyakSa ) kiyA jA rahA hai / tathA pRthivI AdikarUpa dRSTAnta nAnAdravyapanA rUpa sAdhya dharmase rahita bhI nahIM hai / kyoMki una pRthivI AdikoMko kathaJcit avayava aura avayavI rUpa yA zuddha azuddha svarUpa dravyakI apekSAse aneka dravyapanA prasiddha hai / pRthivIparamANu yA ghaTa, paTa, gRha Adi aneka pRthivI haiM / aneka jala haiM / aneka teja, vAyu haiM / ye cAroM bhI cAra rUpa aneka haiM / isa prakAra nirdoSa hetuse nAnAdravyapanatra siddha ho gayA, aura nAnA dravyapane hetuse kAba 151
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tattvArtha lokavArta aura AtmAko avyApakapanA anumAna dvArA siddha ho gayA / isa prakAra naiyAyikoMke dvArA AtmA aura kAlako vyApakapanA siddha karanevAlA pratijJArUpI pakSa hamAre isa anumAnase viruddha paDatA hai / ataH unakA amUrttatva hetu bAdhita hetvAbhAsa hai, kAla aura AtmAkA vyApakapana nahIM sAdha sakatA hai / tathA sarvajJakI AmnAyase cale Aye AgamameM pUjyacaraNa zrInemicandra siddhAntacakravartIne likhA hai ki " loyAyAsapadese ikkekke je chiyA hu ikkekkA / rayaNANaM rAsImiva te kAlA asaMkha davvANi // 1 // baTTaNahedU kAlo vaNaguNamaviya davvaNicayesu / kAlAdhAreNeva ya vatihu savva || 2 || vihipariNAmiyANaM havadi hu kAlo sayaM hedU || lokAkAzake pratyeka pradezoMpara eka eka kAla aNu ratna rAzike samAna sthita haiM, ve kAlANuyeM asaMkhyAta dravya haiM / arthAt jagat zreNI ke ghanapramANa saMkhyA vAle kAladravya haiM aura eka eka kAlaparamANumeM anantaguNa aura paryAya vidyamAna haiM / pradhAna kAraNa mAnI gayI apanI dravyazaktike dvArA svayaM apane Apa varttanA karate hue padArthoMke kAlA dravya varttanA karAne meM nimittakAraNa haiM / kAlake avalambase hI sarvadravya varttanA karate haiN| isa Agama praNANase bhI ApakA mAnA gayA kAlako vyApakapanekA pakSa ( pratijJA ) viruddha paDatA hai / ataH naiyAyikoM kA hetu kAlAtyApadiSTa hai aura vyApakapanArUpa sAdhyase viruddha horahe avyAkapaneke sAtha bhI amUrttatva hetu vyApti rakhatA hai / ataH viruddha hetvAbhAsa bhI ho sakatA hai| pakSa za pulliMga honA cAhiye / na cAyamAgamo'pramANaM sarvathApyasambhavadbAdhakatvAdAtmAdipratipAdakAgamavat / tataH siddhamasarvagatadravyatvamAtmanaH kriyAvatvaM sAdhayatyeva / hAM jo ! yaha hamase kahA gayA AgamavAkya apramANa nahIM hai, kyoMki sabhI prakAroMse bAdhaka pramANoMke utthita honekI yahAM sambhAvanA nahIM hai / jJAna sarvadeza, sarvakAla, aura sarvajIva sambandhI bAdhAoMse rahita hai vaha pramANa svarUpa hai / jaise ki AtmA, AkAza, paramANu Adi dravyoM ke pratipAdana karane vAle Agama hama tuma donoM yA laukika aura parIkSakoMko pramANa haiM / tisa kAraNa kAlase hue asiddha doSako aura AkAzase hue vyabhicArako dUra karake AtmAko avyApaka dravyapanA siddha hogayA / vaha hetu AtmAke kriyAvAnpaneko siddha karA hI detA hai / kAlANunAnaikAntikamiti cenna, tatrAsarvagatadravyatvasyAbhAvAt / sarvagatadravyatvapratiSedhe hi tatsadRze'nyatra sakRnnAnAdezasambadhini sampratyayo na punarniraMze kAlANau / "najiva yuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA hyarthagatiriti vacanAt prasajyapratiSedhAnAzrayaNAt / asarvagatadravyapanA hetuse kriyAvAnpaneko siddha kara denemeM koI naiyAyika kAlaparamANuoM se vyabhicAra detA hai / arthAt kAlANuoM meM avyApaka dravyapanA hetu vidyamAna hai, kintu jainamatake bhI anusAra una kAlANuoM meM kriyArUpa sAdhya nahIM mAnA gayA hai / ataH asarvagata dravyapanA hetu anaikAntika hetvAbhAsa hai / granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki usa
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthacintAmaNiH 153 kAlANumeM hetu hI nahIM rahatA hai, hetuke na rahanepara sAdhya yadi na rahA to vyabhicAra doSa nahIM hai / asarvagatadravyapane meM vyApaka dravyapanekA abhAva kiyA gayA hai / yahAM nakA artha prasajya nahIM, kintu usase bhinna usake sadRza padArthako grahaNa karanevAlA paryudAsa hai| tabhI to sarva vyApaka dravya honeke niSedha karanepara usake sadRza anya eka samaya nAnA dezoM ( sarvatra nahIM kintu bahutase ) meM sambandha karane vAle padArthameM jJAna hotA hai| kintu phira sarvathA aMzoMse rahita mAne gaye kAlANuoMmeM jJAna nahIM hotA hai / bhAvArtha-yahAM parimANake niSedha karanepara madhyama parimANa liyA jAtA hai / aNu parimANa nahIM / yaha paribhASArUpase vacana samucita hai ki naJke samAna paryudAsa pakSameM usase bhinna usake sadRza adhikaraNameM niyamase tisI prakAra bhAvarUpa arthakA jJAna hotA hai / yahAM bhAvakA sarvathA niSedha karanevAle prasajya pratiSedhakA Azraya nahIM liyA hai / vaizeSikoMse mAne gaye tuccha abhAvako hama svIkAra nahIM karate haiM / ataH madhyama parimANase avacchinna dravyapanA hetu kAlANumeM nahIM hai| ataH sAdhyake nahIM rahanese vyabhicAra doSa nahIM AtA hai / . asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmiti jIvAvagAhasya nAnAlokAkAzapradezavartitayA vakSyamANatvAt / tathA ca katipayapradezavyApidravyatvAditi hetvarthaH pratiSThitaH / ___ isI tattvArthasUtra granthake pAMcaveM adhyAyameM kaheMge ki jIva dravyoMmeMse eka jIvakI sthiti lokake asaMkhyAtaveM bhAga, yA saMkhyAtaveM bhAga, tInasau tetAlIsa (343 ) bhAgoMmeMse chaha, ATha Adi bhAgoMmeM hai / kevalI samudghAtakI lokapUraNa avasthAmeM pUrNa lokAkAza bhI ghera liyA jAtA hai / phira bhI alokAkAzameM jIvake pradeza nahIM hai| sabase choTA sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ghanAMgulake asaMkhyAtaveM bhAgarUpa asaMkhyAta pradezoMko avazya ghera letA hai / isase kama eka, sau, pAMca sau, yA saMkhyAta pradezoM, meM to koI jIva nahIM rahatA hai / inase adhika pradezoMmeM hI Thahara sakegA aura lokase adhika alokameM koI jA na sakegA / ataH jIva sarvavyApaka dravya nahIM hai / lokAkAzake aneka prakAra asaMkhyAta pradezoMmeM hI jIvakA avagAha honA varta rahA hai, aisA Age kahA jaavegaa| tisa kAraNa hamAre asarvagatadravyapane hetukA kitane hI pradezoMmeM vyApta honevAlA dravyapanA yaha artha hamane pratiSThita kiyA hai / vyAkhyAna karanese padArthakI vizeSa pratipatti ho jAtI hai / asarvagata dravyapanese sarva anantapradezoMmeM Thaharane aura eka hI pradezameM ThaharanekA nivAraNa kara diyA jAtA hai / na ca kAlANuH syAdvAdinAM katipayapradezavyApidravyaM yatastena hetorvybhicaarH| kAlAdanyatve satyasarvagatadravyatvAditi spaSTaM sAdhanamavyabhicAri vAcyamiti cenna, kiMcidaniSTamIgarthasya hetoriSTatvAt / pareSAM tu kAlasya sarvagatadravyatvenAbhipretatvAttena vyabhicAracodanasyAsambhavAdvArtike tathA vishessnnaabhaavH| syAdvAdiyoMke yahAM eka hI pradezameM rahanevAlI kAlANuko kucha saMkhyAta yA asaMkhyAta pradezoMmeM vyApanevAlA dravya nahIM mAnA hai, jisase ki usa kAlANuse asarvagatadravyapane hetukA vyabhicAra ho 20
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 tattvAryazlokavArtike jAve / koI jhaMjhaToMse DaranevAlA ativRddha puruSa yahAM kahatA hai ki nakA artha Apako paryudAsa karanA hI paDatA hai| isase yahI acchA hai ki hetu dalameM kAladravyase bhinnapanA hote hue asarvagata dravyapanA isa prakAra vyabhicAra doSase rahita samIcIna hetukA spaSTarUpase nirUpaNa kara diyA jAve to acchA hai / aise kahanepara to gambhIra AcArya mahArAja kahate haiM ki isameM hamako koI aniSTa nahIM hai| jo jo kAlase bhinna avyApaka dravya haiM ve ve kriyAvAn haiM, isa prakAra hetukA artha hamako abhISTa hai| sambhava hai kabhI pudgalako bhI pakSakoTimeM DAla diyA jAve to pudgalaparamANumeM bhI hetu raha gyaa| ataH bhAgAsiddha honekI sambhAvanA nahIM rahI, calo ! acchI bAta huyI / dUsare naiyAyika aura vaizeSikoMke yahAM to kAlako sarva vyApakadravya iSTa kiyA hai, isa kAraNa tisa kAlase vyabhicAra denekI unake dvArA preraNA karanA asambhava hai| tabhI to isa sUtrakI paiMtAlIsavIM (45) vArtikameM taisA kAlabhinnatva vizeSaNa hamane nahIM diyA hai / kevala asarvagata dravyapanese AtmAmeM kriyAko siddha kara liyA hai / AtmAmeM dezase dezAntarako jAnArUpa kriyA vidyamAna hai / rahI pudgalaparamANumeM kriyA siddha karanekI bAta, so dUsare hetuoMse kriyA siddha kara dI jaavegii| eka samayameM eka paramANu manda gatise eka pradezase dUsare pradezataka hI jAtA hai aura tIvra gatise caudaha rAjU calA jAtA hai| - evaM ca niravadyAtsAdhanAdAtmanaH kriyAvattvasiddhaH kAyAdikriyArUpo'syAsravaH prasidhdyatyeva, kAyAlaMbanAyA jIvapradezaparispandanakriyAyAH kAyAsravatvAdvAgAlambanAyA vAgAsravatvAnmanovargaNAlambanAyA mAnasAsravatvAt / ___tathA isa prakAra nirdoSa hetuse AtmAke kriyAvAnpanA siddha hojAneke kAraNa isa AtmAkA zarIra Adi yAnI zarIra, vacana aura manakI kriyArUpa Asravatattva pramANoM dvArA siddha ho hI jAtA hai / zarIra yA sthUla zarIrake upayogI AhAravargaNA athavA sUkSma zarIrake upayogI kArmANavargaNAko avalamba lekara utpanna huyI AtmAke pradezoMkI kamparUpa kriyAko kAyAsrava kahate haiM / vacana yA bhASAvargaNAko avalamba lekara utpanna huyI AtmAke pradezakamparUpa kriyAko vacanAsrava kahate haiM aura saMcita yA AnevAlI mano vargaNAkA avalamba lekara utpanna hue Atmapradezakampako mAnasa Asrava kahate haiM / isa prakAra sthUlarUpase tIna yoga aura vyAkhyAnase zreNIke asaMkhyAtameM bhAgarUpa asaMkhyAta yoga Asravatattva haiM / isa AsravatatvakA zraddhAna karanA mokSakeliye ati upayogI hai| bandhaH puMdharmatAM dhatte dviSThatvAnna pradhAnake / kevale'sambhavAttasya dharmo'sau nAvadhAyata // 46 // aba bandha tattvakA vicAra karate haiM ki bandha padArtha puruSake dharmapaneko dhAraNa karatA hai, yAnI bandha AtmAkA dharma ( bhAva ) hai (pratijJA ) / kyoMki vaha bAMdhanevAle [ AtmA ] aura bandhane yogya
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 tattvArthacintAmaNiH [ karma ] ina do meM rahatA hai [ hetu ] / jaise ki vibhAga, ditva saMkhyA, pRthaktva ye bhAva do Adi padArthoMmeM rahate haiM ( dRSTAMta ) / sAMkhyoMke matAnusAra kevala [ akele] pradhAna meM hI usa bandhakA rahanA asambhava hai / ataH vaha bandha usa pradhAnakA hI dharma hai aisA avadhAraNa ( evakAra) nahIM kiyA jA sakatA hai| arthAt pudgala aura jIvAtmA ina donoMkA dharmabandhatattva hai, akele pudgala (prakRti) kA nahIM / na hi pradhAnasyaiva dharmo bandhaH sambhavati tasya dviSTatvAditi / jIvasyApi dharmaH sovadhAryate sarvathA puruSasya bandhAbhAve bandha phalAnubhavanAyogAt / jaba ki akelI sattvarajastamoguNarUpa prakRtikA dharma bandhatattva nahIM sambhavatA hai, kyoMki vaha do meM rahatA hai, isa kAraNa jIvakA bhI vaha dharma hai aisA nirNaya kara lenA cAhiye / yadi sAMkhya matI sabhI prakAroMse AtmAke bandha honA na mAneMge yAnI AtmAko jalase kamalapatrake samAna nirlepa mAnate hue prakRtike hI bandha karttApana, jJAna, aura sukhakI vyavasthA kareMge to prakRtiko hI bandhake phalakA anubhava hogaa| AtmAko bandha phalakA anubhava nahIM ho sakegA, yAnI sAMsArika bhogoMkA bhoktA AtmA na ho sakegA / prakRtyA 1 bandhavatprakRtisaMsargAdbandhaphalAnubhavanaM tasyeti cet, sa eva bandhavivartAtmikayA saMsargaH puruSasya bandhaH iti siddhaH kathaJcitpuruSadharmaH saMsargasya dviSTatvAt / bandhase yukta horahI prakRtikA AtmAke sAtha saMsarga ho jAneke kAraNa usa AtmA ko bhI bandha phalakA anubhava hogaa| kyoMki nIti bhI hai ki " saMsargajA doSaguNA bhavanti " arthAt doSIke saMsargase doSa aura guNIke saMsargase guNa anya AtmAoMmeM bhI ho jAte haiM / zarIra, mana, buddhi, indriya rUpa prakRtikA saMsarga AtmAse ho rahA hai / ataH bandhaphalakA saMcetana AtmAke mAnA gayA hai, yadi kapila aisA kaheMge taba to hama kahate haiM ki bandhaparyAyase tadAtmaka pariNamI huyI prakRtike sAtha puruSakA jo saMsarga hai vahI to bandhatattva hai / isa prakAra siddha huA ki vaha saMsargarUpa bandha padArtha * kisI na kisI prakArase puruSakA bhI dharma hai, kyoMki saMsarga do meM rahA karate haiM, dose kamatI nahIM / eka tIra ( kinAre) kI koI nadI nahIM ho sakatI hai / yoM mumukSuko bandha tattvakI pratI karanA bhI atyAvazyaka hai / 1 saMvaro jIvadharmaH syAt katRstho nirjarApi ca / mokSazca karmadharmopa karmastho bandhavanmataH // 47 // dharmidharmAtmakaM tattvaM saptabhedamitIritam / zraddheyaM jJeyamAdhyeyaM mumukSorniyamAdiha // 48 // saMvaratattva aura nirjarAtattva ye donoM bhI jIvake dharma haiM / ye donoM apane karttA AtmAmeM Taharate haiM, karmameM nahIM / AtmAke gupti, samiti, tapasyA, zukladhyAna, kSapakazreNIrUpa bhAva hI saMvara I
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 tattvArthazlokavArtike aura nirjarA haiM, ve AtmAke hI pariNAma haiM / pudgalake nhiiN| athavA saMvara to AtmAkA hI dharma hai / kintu nirjarA tattva to AtmA. aura karma donoMmeM rahanevAlA dharma hai / AtmAse bichuDe hue karmomeM bhI nirjarA rahatI hai, dravyanirjarA to vibhAgarUpa hI hai / tathA mokSatattva jIvakA dharma hai aura bandhake samAna paudgalika karmameM rahanevAlA bhI dharma mAnA gayA hai| bhAvArtha-jaise bendha, jIva aura pudgala. donoMmeM rahatA hai / taise hI mokSa bhI jIva aura pudgala donoMmeM rahanevAlA bhAva hai / isa prakAra dharmI aura dharmasvarUpa tattvoMke sAta bheda sUtrameM kahe gaye haiN| yahAM mokSamArgake prakaraNameM mokSake cAhanevAle jIvako una sAtoMkA niyamase zraddhAna karanA cAhiye aura sAtoM tattvoMkA samIcIna jJAna karanA caahiye| tathA una sAta hI tattvoMkA bhale prakAra dhyAna ( cAritra ) karanA caahiye| __ jIvAjIvau hi dharmiNau taddharmAstvAtravAdaya iti dharmidharmAtmakaM tattvaM saptavidhamuktaM mumukSoravazyaM zraddheyatvAdvijJeyatvAdAdhyeyatvAcca samyagdarzanajJAnadhyAnaviSayatvAnirviSayasamyagdarzanAdyanupapattestadviSayAntarasyAsambhavAt / sambhave tatraivAntarbhAvAt / jisameM aneka guNa, paryAya, ApekSikadharma, avibhAgapraticcheda ye svabhAva rahate haiM vaha dharmI hai / jo dharmImeM vartatA hai vaha dharma hai / ina sAta tattvoMmeM jIva aura ajIva do tattva to niyama se dharmI haiM / tathA Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye pAMca to una jIva tathA arjAvoMke dharma haiN| isa prakAra do dharmI svarUpa aura pAMca dharmasvarUpa ye sAta prakArake tattva umAsvAmI mahArAjane kahe haiM / mokSa cAhanevAle bhavyajIvako inhIM sAta tattvoMkA avazya zraddhAna karanA cAhiye / aura samIcIna jJAna karanA cAhiye / tathA AtmaniSThArUpa cAritrake dvArA inhIMkA dhyAna karanA cAhiye / kyoMki yehI zraddhAna, jJAna aura dhyAna karane yogya haiM / samyagdarzana, jJAna, aura dhyAnake viSaya ye sAta tattva haiM / viSayoMke binA samyagdarzana Adika bana nahIM sakate haiN| jaise ki koI khA rahA hai, vahAM khAne yogya padArtha avazya hai / pakA rahA hai, vahAM pakane yogya padArtha avazya hai| taise hI zraddhAna karanA, jAnanA aura dhyAna karanArUpa kriyAoM ke viSayabhUta padArtha jIva Adika sAta haiN| una sAtoMse atirikta anya viSayoMkA asambhavapanA hai / yadi puNya, pApa gupti, Adiko nirAlA mAnane kI sambhAvanA bhI kI jAve so unakA bhI una sAtoMmeM hI antarbhAva ho jaavegaa| sAtase bhinna tattvoMke mAnanekI AvazyakatA nahIM pddegii| na ca tattvAntarAbhAvastattvamaSTamamAsajet / saptatattvAstitArUpo hyesso'nysyaaprtiititH||49|| tattvaM satazca sadbhAvo'sato'sadbhAva ityapi / __vastunyeva dvidhA vRttirvyavahArasya vakSyate // 50 // .
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yathA hi sati sattvena vedanaM siddhamaJjasA / tathA sadantare siddhamasattvena pravedanam // 51 // asadrUpapratItirhi nAvastuviSayA kvacit / bhAvAMzaviSayatvAt syAt sitatvAdipratItivat // 52 // bhAvAMzI satsadAbhAvavizeSaNatayekSaNAt / sarvathAbhAvaniyAdRSTeH pATalAdivat // 53 // 157 koI vAdI yahAM prasaMga detA hai ki tattva sAta hI haiM, tattvAntara nahIM haiN| aisI dazA meM anya tattvoMkA abhAvarUpa eka AThaveM tatvako mAnanekA prasaMga AvegA / isapara AcArya kahate haiM ki yaha ApAdana karanA ThIka nahIM hai| kyoMki jaise jahAM ghaTa hai, vahAM ghaTase atirikta paTa Adi padArthoMkA abhAva bhI hai / vaha paTa AdikoMkA abhAva ghaTasvarUpa hI hai, taise hI tattvAntaroMkA abhAva bhI sAta tattvake astitvasvarUpa hI hai / unase anya yaha tattvAMtarAbhAvarUpa AThavAM tattva nahIM pratIta hotA hai| isa kAraNa sAta hI tattva siddha hue / sat padArtha ke vidyamAna bhAvako tattva kahate haiM / asat padArthakA asapanA bhI yahI hai / isase nyArA nahIM / akele ghaTake vidyamAna honepara anya paTa AdikokA asadbhAva ghaTasattArUpa hI hai, atirikta nhiiN| donoM prakArake vyavahArakI pravRtti vastu meM hI kahIM jaavegii| avastumeM yA tuccha abhAvameM nahIM / jaise hI isI sat padArtha meM satpane karake jJAna honA nirdoSarUpase siddha hai taise hI anya dUsare sat meM nirdoSarUpase asatpane karake acchA jJAna honA bhI siddha hai, yAnI prakRta ghaTa satpanekI apekSAse sat hai / vahI anya satpadArthoM kI apekSAse asatarUpa hai| vaizeSika ke samAna hamAre yahAM abhAva padArtha svatantratattva nahIM hai / kintu bhAvoMkA vizeSaNa hai ! tabhI to kahIM bhI asat AkAravAlI pratItikA viSaya avastu nahIM mAnA gayA hai / kintu abhAvako jAnanevAlI pratIti bhI bhAvake aMzoMko hI viSaya karatI ( jAnatI ) hai / jaise ki zuklapanA, paNDitapanA, dhanADhyapanA Adiko jAnanevAlI pratItiyAM haiM / arthAt zukla vastu meM kAle, nIle Adi varNoMkA abhAva hai, vaha zuklasvarUpa hI hai / anya abhAvarUpa koI nyArA tuccha padArtha nahIM / tathA mUrkhapanA, mattapanA, AdikA abhAva paNDitapanArUpa hI hai / anya svatantra abhAvatattva nahIM / aura daridrapane, riktatAkA abhAva dhanADhyapanA rUpa hI hai / svatantratattva nahIM / athavA zuklatA, madhuratA, sugandha Adi dharma jaise bhAvavizeSaNa hI dekhe jA rahe haiM, taise hI asat ( abhAva ) bhI bhAvapadArthakA aMza haiN| asat bhI sadA sat (bhAva) kA vizeSaNa hokara dekhA ( jAnAM ) jA rahA hai / jaise bhUtameM ghaTAbhAva, pudgalameM jJAnakA abhAva, AtmAmeM rUpakA abhaav| yahAM bhAva padArtha vizeSya haiM aura abhAva padArtha vizeSaNa haiN| vizeSyako apane anusAra raMgatA huA vizeSaNa vizeSyake sAtha tadAtmaka ho
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tattvAryazlokavArtike jAtA hai| sabhI prakAra bhAvoMse rahita hotA huA svatantra abhAva padArtha dekhA nahIM gayA hai / jaise ki zveta aura lAla raMgase milA huA pATala raMga yA haro pIlA raMga, khaTTA mIThA rasa, sugandha, zIta uSNa sparza ye svabhAva sabhI prakAra bhAvoMse rahita hote hue nahIM dekhe jAte haiN| ataH sAta tattvoMke vizeSaNa rUpa abhAva padArtha una sAtoMmeM hI garbhita ho jAte haiN| AThaveM, nauveM Adi atirikta tattva mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / arthAt vizeSaNa aura vizeSyakA kathaJcit abheda hotA hai| saMyukta avasthAmeM daNDIpanase puruSapanakA abheda hai / sarva kArya dravyoM yA paryAyoMke anAdipanekA prasaMga tathA anantapanekA prasaMga aura eka dravyako anya dravyarUpa ho jAnekA prasaMga, evaM eka dravyajAtikI paryAyoMkA paraspara saMkara honekA prasaMga AvegA, ina prasaMgoMke nivAraNArtha tattvoMmeM prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, atyantAbhAva aura anyonyAbhAva ye pratijIvI guNa svarUpa abhAva aMza mAne jAte haiM / paracatuSTayakI apekSA nAstipana siddha karanemeM bhI inakA upayoga hai / vastuke aMzabhUta abhAvoMkI bhittipara nAstitva dharma kalpita kiyA jAtA hai / anujIvI, pratijIvI, paryAyazaktirUpa aura ApekSika ( vastukI bhittipara kalpita ) dharma ina cAra prakArake guNoMkA samudAyarUpa (piNDa ) hI vastu hai| prameyakamalamArtaNDameM agnike dAhakatva, pAcakatva, Adi paryAyazaktirUpa guNa aura ApekSika sthUlapanA, choTApanA Adi guNoMko bhI vastubhUta mAnA hai / yuktiyoMse ye bAteM anya nyAya zAstroMmeM bhI puSTa kI gayI haiM / na hyabhAvaH sarvathA tucchaH pratyakSato'numAnato vA pratIyate yatosya sarvadA bhAvavizepaNatayA darzanamaprasiddha syAt tatprasidhdhadabhAvasya bhAvAMzatvaM sAdhayati sitatvAdivat / tato na kacidavastuni kasyacidasattvapratItirvastunyeva tatmatItestattvAntarAbhAvasya saptatattvaviprakarSabhAvasya siddheranyamatatatvAsaMbhAvanaiveti srvsNgrhH|| vaizeSikoMke dvArA mAnA gayA sabhI prakAroMse tuccha (nirupAkhya ) svatantra abhAva padArtha pratyakSapramANase nahIM jAnA jAtA hai, aura anumAna pramANase bhI nahIM jJAta hotA hai / jisase ki isa abhAvako sadA bhAvakA vizeSaNa hokara dIkhanA aprasiddha yA asiddha ho ske| bhAvArthasvataMtra abhAva tattva jAnA nahIM jA rahA hai / jo kucha jJAta ho rahA hai vaha abhAva to bhAvoMkA vizeSaNa hokara hI dIkha rahA hai / abhAvakoM vaha bhAva vizeSaNapanA siddha hotA huA usako bhAvakA aMzapanA siddha karA detA hai / jaise ki zukla paTameM zuklatA paTadravya ( azuddha ) kA vizeSaNa hai| yA guDa, khAMDa aura mizrImeM madhuratA, madhuratamatA ye vizeSaNa guDa, khAMDa, mizrIke hote hue unake . hI aMza hai, tisa kAraNa siddha huA ki kisI bhI avastu [ tuccha ] meM kisI prANIko asatpanekI pratIti nahIM hotI hai| yAnI aJcaviSANake samAna sarvathA asata mAne gaye abhAva padArthameM asata. panekI pratIti nahIM hotI hai| kintu vastumeM hI asatpanekI pratIti hotI hai / bhAvitIrthaGkara zrI samantabhadrAcArya kahate haiM ki " prakriyAke viparyaya karanese vastu hI avastu ho jAtI hai" " vastvevAvastutAM yAti prakriyAyA viparyayAt " / ataH tattvAntaroMke abhAvako sAta tattvoMmeM hI /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAcantAmaNiH - vyavadhAyakarUpase paDe hue bhAvAMzapanekI siddhi hai / vaha atirikta tattva nahIM hai aura anya naiyAyika, vaizeSika Adike mantavyAnusAra mAne hue tattvoMkI sambhAvanA to hai hI nahIM / isa prakAra sabhI vAstavika tattvoMkA ina sAtoMmeM hI saMgraha ho jAtA hai / pramANAdaya eva syuH padArthA SoDazeti tu / bruvANAnAM na sarvasya saMgraho vyavatiSThate // 54 // tatrAnadhyavasAyasya viparyAsasya vA'gateH / nAsyApramANarUpasya pramANagrahaNAdgatiH // 55 // saMzItivatprameyAntarbhAve tattvadvayaM bhavet / saMzayAdeH pRthagbhAve pRthagbhAvo'sya kiM tataH // 56 // 159 1 "jainoMke anusAra mAne gaye sAta tattvoMmeM to sarva padArthoMkA antarbhAva ho jAtA hai / kintu pramANa Adika hI solaha padArtha hai isa prakAra kahanevAle naiyAyikoMke yahAM to sarvahI tattvoMkA saMgraha honA vyavasthita nahIM ho pAtA hai / naiyAyikoMne pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAMta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAna ye solaha padArtha mAne haiM / tinameM mithyAjJAnakA eka bheda saMzaya hI liyA hai, usase akele saMzayakI jJapti ho sakatI hai / anadhyavasAya aura viparyayajJAnakI jJapti nahIM ho sakegI / arthAt do mithyA jJAnoMkA saMgraha nahIM huA / pramANake grahaNase to pratyakSa Adi pramANa pakaDe jA sakate haiM / apramANa rUpa anadhyavasAya aura viparyAsakA pramANa tattvake kahane se saMgraha yA parijJAna nahIM ho sakatA hai, jaise ki saMzayakA pramANameM antarbhAva nahIM ho sakatA hai / tabhI to saMzayako svatantra tIsarA padArtha mAnA hai / yadi anadhyavasAya aura viparyayakA prameyatattvameM antarbhAva karoge, taba to pramANa aura prameya do hI tattva ho jAveMge / sabhI tattvoMkA inameM garbha ho sakatA hai / ziSyakI buddhiko vizada karane ke liye yadi saMzaya, prayojana Adiko pRthak tattvapane karake nirUpaNa karoge to kyA anadhyavasAyakA yA viparyayakA una saMzaya Adikase bhedabhAva hai ? bhAvArtha -- ziSyakI vyutpatti baDhAne ke liye viparyaya anadhyavasAyakA bhI tattvoMmeM svatantrarUpase nirUpaNa karanA cAhiye / athavA saMzaya ke samAna anadhyavasAya aura viparyayakA bhI pRthagbhAva rUpase kyoM na nirdeza kiyA jAve ? | 1 1 pramANavidhisAmarthyAdapramANagatau yadi / tatrAnadhyavasAyAderantarbhAvo virudhyate // 57 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 tattvArthazlokavArtike saMzayasya tadAtraiva nAntarbhAvaH kimissyte| pramANAbhAvarUpatvAvizeSAttasya sarvathA // 58 // ___ pramANa tattvakI vidhika sAmarthyase apramANa jJAnoMkI niSedhyakoTimeM svayaM arthApattise jJapti ho jAtI hai, yadi aisA kahoge yAnI pramANatattvake kahanese hI apramANoMkA antarbhAva karoge, taba to usa pramANameM anadhyavasAya, viparyayarUpa apramANa jJAnoMkA antarbhAva honA viruddha paDatA hai / samyagjJAnameM mithyAjJAnakA praveza karanA kaise bhI ThIka nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki taba to isa prakaraNameM hI saMzayakA bhI antarbhAva kyoM nahIM mAnA jAtA hai / kyoMki naiyAyikake matAnusAra apramANako pramANameM praviSTa kiyA jArahA hai / sabhI prakAroMse pramANoMkA abhAva-rUpapanA usa saMzayako antararahita samAna hai| bhAvArtha-jaise hI viparyaya, anadhyavasAya apramANarUpa haiM vaise hI saMzaya bhI apramANarUpa hai / phira kyA kAraNa hai ki saMzayakA tattvoMmeM pRthak nirUpaNa kiyA jArahA hai aura zeSa mithyAjJAnoMkA nhiiN| pramANavRttihetutvAt saMzayazcet pRthkkRtH| tata eva vidhIyeta jijJAsAdistathA na kim // 59 // . pramANoMkI pravRttikA kAraNa saMzaya hai / arthAt parvata vahnivAlA hai yA nahIM / aisA saMzaya honepara anumAna pramANakI pravRtti hotI hai| kisI padArthakA taratamarUpa karake pratyakSa karanA, vizeSa vizeSAMzoMkA nirNaya karanA, athavA IhAjJAna karanA, ina jJAnoMke pUrvameM saMzaya vartatA hai / Apa jainoMne bhI saptabhaMgIke utthAna honemeM saMzayako kAraNa mAnA hai / ataH pramANoMkI pravRttikA mukhya kAraNa honese saMzayakA pRthak nirUpaNa kiyA hai| zeSa do mithyAjJAnoMkA pramANa tattvake abhAvameM antarbhAva ho jAtA hai / jaise ki vaizeSika matake anusAra tejodravyake abhAvameM andhakAra kA saMgraha ho jAtA hai / yadi naiyAyika aisA kaheMge to hama jaina kahate haiM ki tisa hI kAraNa yAnI pramANoMkI pravRttikA mukhya hetu honese hI jijJAsA, prayojana, zakyaprApti, prazna . AdikA nirUpaNa bhI taise hI saMzayake sadRza kyoM nahIM kiyA jAve ? pramANakI pravRttimeM saMzayase adhika jijJAsAko kAraNapanA prasiddha hai, isako hama pUrva prakaraNoMmeM samajhA cuke haiN| abhaavsyaavinaabhaavsmbndhaadersNgrhaat|' pramANAdipadArthAnAmupadezo na doSajit // 6 // vaizeSikoMke sAta padArthoMmeM abhAva padArthako svIkAra kiyA hai, naiyAyikoMkA vaizeSikoMke sAtha mitratAkA sambandha hai / kintu dUnese adhika bhI padArthoMko mAna lenepara naiyAyikoMke solaha padArthoMmeM prAgabhAva Adi abhAvoMkA saMgraha nahIM ho pAyA hai| tathA avinAbhAva sambandha ( vyApti), smaraNa,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sAmAnya Adi padArthoMkA bhI solaha padArthoMmeM garbha nahIM ho sakatA hai / ataH sampUrNa tattvoMke saMgraha na ho sakaneke kAraNa naiyAyikoMke pramANa Adi solaha padArthIkA akSapAda (gautama ) RSike dvArA upadeza denA doSoMko jItanevAlA ( nirdoSa ) nahIM hai / arthAt solaha padArthoke mAnanemeM adhika kahane aura nyUna kahanekA doSa AtA hai| dravyAdiSaTpadArthAnAmupadezo'pi taadRshH| sarvArthasaMgrahAbhAvAdanAptopajJamityataH // 61 // kaNAda RSike dvArA kahe gaye vaizeSikoMke dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAyarUpa bhAvAtmaka chaha padArthokA upadeza bhI taisA hI hai, yAnI naiyAyikoMke solaha padArtha sarIkhA hI hai sAtavAM padArtha tuccha abhAva milanepara bhI pUrNatA nahIM AtI / ataH vaha upadeza sampUrNa padArthokA saMgraha na ho jAneke kAraNa nirdoSa nahIM hai / pratyabhijJAna, tadAtmaka sambandha, avacchedakatva, nirUpakatva, Adi padArthokA antarbhAva na honese pratIta hotA hai ki vaha sarvajJa satyavaktA Aptake AdyajJAna dvArA upadiSTa nahIM hai / ataH rathyApuruSake vacana samAna AptopajJa na honese isa prakArakA upadeza mumukSupuruSoMko zraddhAna karane yogya nahIM hai| sUtre'vadhAraNAbhAvAccheSArthasyAnirAkRtau / tattvenaikena paryAptamupadiSTena dhImatAm // 62 // yadi naiyAyika aura vaizeSika yoM kaheM ki hamane tattvoMkI saMkhyA karanevAle sUtroMmeM unhIM hI utane hI tattvoMkA avadhAraNa karanevAlA evakAra to nahIM lagA diyA hai| ataH bace hue avinAbhAva, jijJAsA, aura pratyabhijJAna, tAdAtmya, niSThatva, mokSa Adi padArthokA nirAkaraNa nahIM ho pAtA hai / bhAvArtha-jainoMke pariNAmika bhAvoMmeM anya kartRtva, pradezavattva, astitva, nityatva Adi bhAvoMkA jaise samuccaya ho jAtA hai, taise hI hamAre yahAM bhI koI padArtha zeSa nahIM rahatA hai / ananta padArthokI ginatI kahAMtaka ginAyI jaave| jagadIza paNDitajIne svaracita jAgadIzImeM yahI pragaTa kiyA hai| aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki taba to eka hI tattvake upadeza denese buddhimAnoMko pUrNatA prApta ho jAvegI / solaha aura chaha sAta tattvoMko baDhAkara kahanese koI prayojana nahIM sadhatA hai| padArtha, yA bhAva kaha denese athavA pramANatattva yA dravyatattva kahanese hI avadhAraNa na karate hue akhila prameya, saMzaya Adi yA guNa, karma AdikA samuccaya ho jaavegaa| pramANAdisUtre dravyAdipatre vAvadhAraNAbhAvAdanadhyavasAyaviparyayajijJAsAyavinAbhAvavizeSaNavizeSyabhAvamAgabhAvAdayA saMgRhItA eveti sarvasaMgrahe pramANaM tattvaM dravyaM tattvamiti 21
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tattvAryazlokavArtike copadezaH kartavyastatrAnavadhAraNAdeva prameyAdInAM guNAdInAM vAnadhyavasAyAdivatsaMgrahopapatterityAkulatvAdanAptamUla evAyaM pramANAmupadezo dravyAgupadezo vA prakRtyAyupadezavat / " pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAniHzreyasAdhigamaH" isa nyAyadarzanake sUtrameM aura "dharmavizeSaprasUtAdrvyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyA tattvajJAnAnniHzreyasam" isa kaNAda RSise kahe gaye vaizeSika darzanake sUtrameM itane hI tattvoMkA avadhAraNa ( evakAra ) nahIM kara diyA hai| ataH naiyAyikoMke yahAM anadhyavasAya, viparyaya, jijJAsA, prazna Adika tathA avinAbhAva, vizeSyavizeSaNa bhAva, prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva Adi padArthokA saMgraha kiyA jAcukA ho hI jAtA hai| aise hI vaizeSikoMke yahAM bhI avacchedakatva, nirUpakatva, mokSa, bandha, AdikA bhI saMgraha ho hI jAtA hai| yadi isa prakAra sampUrNa tattvoMkA saMgraha karoge taba to Apa naiyAyikoMko pramANatattva hai aisA hI upadeza karanA cAhiye / aura vaizeSikoMko dravyatattva hai aisA upadeza denA cAhiye / kyoMki una donoM sUtroMmeM eka hI tattvakA niyama karanA rUpa avadhAraNa nahIM karanese hI prameya, saMzaya, prayojana AdikA aura vaizeSikoMke guNa, karma, sAmAnya AdikA saMgraha honA bana sakatA hai / jaise ki anadhyavasAya, viparyaya AdikA Apane saMgraha kara liyA hai / isa prakAra pratIta hotA hai ki upadeza dete samaya Apake darzanakAra vyAkula (ghabaDAye hue ) haiN| Akulita honese diyA gayA yaha pramANa AdikakA upadeza aura dravya AdikakA upadeza donoM hI Apta puruSako mUla mAnakara nahIM hue haiN| jaise ki kApila RSike dvArA prakRti, mahattattva, ahaMkAra, paJca tanmAtrA, gyAraha indriyAM, pAMca bhUta, aura eka AtmA ina paccIsa ( 25 ) tattvoMkA diyA gayA upadeza sarvajJa satyavaktAko mUla kAraNa mAnakara nahIM huA hai / sUkSma, viprakRSTa, vyavahita ina atIndriya tattvoMkA upajJa (Adha-jJAna) sarvajJako hI hotA hai| ve sampUrNa padArthokA kevalajJAnake dvArA pratyakSa kara bhavyajIvoMko upadeza dete haiM / arhantadevake kahe hue sAta tattvoMmeM koI vAstavika padArtha chUTatA nahIM hai| ataH jIva aura ajIva Adi sAta tattvoMkA upadeza hI sarvajJamUlaka hai| zeSa nhiiN| nanvevaM saptatattvArthavacanenApyasaMgrahAt / ratnatrayasya tadvAdhyepyayuktatvamitItare // 63 // yahAM kisIkI zaMkA hai ki isa prakAra to jIva Adika sAta tattvArthoke kathana karanese bhI samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ina ratnatrayakA saMgraha nahIM ho pAtA hai / isa kAraNa sarvajJakI AmnAyase cale Aye hue ve zrIumAsvAmIke vacana bhI ayukta haiM / yadi ye Apta mUlaka hote to atyAvazyaka ratnatraya tattvakA asaMgraha kyoM ho jAtA ? isa prakAra anya koI vidvAn sakaTAkSa kaha rahe haiN|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH womenmenorrormanmmmmarAmAAAAmarmananmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmer na hi ratnatrayaM jIvAdiSvantarbhavatyadravyatvAdAsravAditvAbhAvacca / tasya sattvAntaratve kathaM saptaiva tatvAni yato jIvAdisUtreNa sarvatattvAsaMgrahAt, tadapyayuktaM na bhavediti kecit / - ukta zaMkAko vyAkhyAke dvArA koI puSTa kara rahe haiM ki ratnatrayakA jIva Adika tattvoMmeM antarbhAva nahIM ho pAtA hai / kyoMki ve dravya nahIM hai aura Asrava Adi rUpapanA bhI usa ratnatrayameM nahIM hai / arthAt Apane ratnatrayako AtmAke svAbhAvika pariNAma mAnA hai / ataH dravyarUpa jIva aura pudgala, dharma Adi ajIva dravyoMmeM ratnatrayarUpI bhAva garbhita nahIM ho sakate haiM / tathA yoga, gupti, tapaH, rukanA, nirjharanA, kSaya honA rUpa na honese Asrava AdirUpa bhI ratnatraya nahIM hai / yadi usa snatrayako Apa jaina loga sAta tattvoMse nirAlA tattva svIkAra karoge to sAta hI tattva haiM yaha siddhAnta kaise Thahara sakegA ? jisase ki "jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam" isa sUtra karake sampUrNa tattvoMkA saMgraha na ho jAnese vaha ApakA sUtra kahanA bhI ayukta na hove / bhAvArtha--ratnatrayakA saMgraha na honese Apa jainoMkA tattva pratipAdaka sUtra bhI ayukta hai| sarvajJokta nahIM hai / isa prakAra koI paNDita kaha rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki tadasattasya jIvAdikhabhAvatvena nirNayAt / tathA puNyAsravatvena saMvaratvena vA sthiteH // 64 // ___ jIvAjIvaprabhedAnAmanantatve'pi naanytaa| prasiddhayatyAsravAdibhya ityavyAptyAdyasambhavaH // 65 // ___ so zaMkAkArakA vaha kahanA prazaMsanIya nahIM hai| kyoMki usa ratnatrayakA jIva tattva, saMvara, nirjarAtattva Adike svabhAvapanese nirNaya kara diyA hai| arthAt jIvadravyake anantaguNa, anantAnanta paryAya, avibhAgapraticcheda, ApekSika dharma ina sabakA akhaNDa piNDa hI jIvatattva hai / saMvara aura nirjarA bhI ratnatrayase bhinna tattva nahIM hai / tathA tIrthakara prakRti, AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga Adi puNyaprakRtiyoMkA pravRtti-mArgameM yukta horahe ratnatrayavAle jIvake hI Asrava hotA hai| ataH puNyAsravarUpa tattvapanese bhI ratnatrayakA nirNaya athavA nivRttimArgameM lage hue jIvake saMvara tattvapane karake bhI ratnatrayakI sthiti ho hI rahI hai / ataH ratnatraya saMvararUpa hai| nirjarA aura mokSa bhI nizcaya nayase ratnatrayarUpa hI hai / ataH jIva, Asrava, saMvara, nirjarA aura mokSa ye saba ratnatrayakA hI nyUnAdhika parikara hai / jIva ajIvake bheda prabheda ananta haiM to bhI ve Asrava, bandha AdikoMse bhinna hote hue prasiddha nahIM ho rahe haiM / jIvoMke aneka bhAvoMkA Asrava AdikameM
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike antarbhAva ho jAtA hai| isa prakAra avyApti, ativyApti aura asambhava Adi doSoMkI sambhAvanA nahIM hai 164 na hi jIvo dravyameva paryAya eva vA yena tatparyAyavizeSAH samyagdarzanAdayaH tadgrahaa na gRhyante, dravyaparyAyAtmakasya jIvatvasyAbhipretatvAt / tato nAdravyatve'pi ratnatrayasya jIve'ntarbhAvAbhAvaH / tathAsravAditvAbhAvo'pyasiddhastasya puNyAsravatvena saMvaratvena ca vakSyamANatvAt iti nAsravAdiSvanantarbhAvaH / zrI svAmI mahArAjake kahe gaye sUtrameM jIvatattvase jIva dravya hI yA jIvakI paryAyoM hI grahaNa nahIM hai, jisase ki usa jIvakI vizeSa paryAyarUpa samyagdarzana AdikoMkA jIvake grahaNase grahaNa na hotA / kintu dravya aura paryAyoMse tadAtmaka hotI huyI jIva vastu jIvatattvase abhipreta ho rahI hai / tisa kAraNa jIva dravyase kathaJcit bhinna hote hue bhI ratnatraya bhAvakA jIvadravyameM antabhava na honA nahIM banatA hai / bhAvArtha - jIvake paryAyasvarUpa ratnatrayakA jIvatattvameM antarbhAva hai / tathA Apa dvArA abhI kahA gayA ratnatrayako Asrava AdipanekA abhAva bhI asiddha hai / kyoMki usa ratnatrayako puNyAstrapane karake aura saMvarapane karake chaTThe, sAtaveM aura nauveM adhyAyameM Age kahanevAle haiM / isa prakAra ratnatrayakA Asrava AdikoMmeM antarbhAva na hove, yaha na samajhanA / yespi ca jIvAjIvayoranantAH prabhedAste'pi jIvasya puNyAgamasya hetavaH pApAgamasya . vA puNyapApAgamana nirodhino vA tadbandhanirjaraNahetavA vA mokSasvabhAvA vA, gatyantarAbhAvAt / iti nAsravAdibhyo'nyatAM labhyante yenAvyAptirativyAtyasambhavau tu dUrotsAritAveveti niravadyaM jIvAdisaptatattvapratipAdakaM sUtraM, tatastadAptopajJameva / tathA jo bhI jIva aura ajIvake anantabheda pramedarUpa tattva haiM, ve sabhI javike puNya Agamanake kAraNa yA jIvake pApAsravake kAraNa athavA puNya pApa donoMke Agamana ko rokanevAle, evaM unakI bandha aura nirjarAke kAraNa tathA mokSake svabhAvarUpa pariNAma bhI saba jIva ajavike hI bheda haiM, dUsarA koI upAya nahIM hai / isa prakAra ratnatrayasvarUpa bhAva yA jIvake anya koI bhI vAstavika bhAva ina Asrava Adika tattvoMse bhinnatAko prApta nahIM hote haiM, jisase ki ratnatrayake nahIM saMgraha honese avyApti doSa hotA, tathA " jIvAjIvAsrava " Adi sUtrameM ativyApti aura asambhava doSa to dUra hI se phaiMka ( bhagA ) diye jAte haiM / isa prakAra jIva Adika sAta tattvoM kA pratipAdana karanevAlA yaha prakRta sUtra nirdoSa hokara siddha ho gayA / tisa kAraNa vaha sarvajJake AdyajJAna dvArA hI AmnAyase calA AyA huA AcArya mahArAja zrIumAsvAmIne kaNThokta kahA hai / ~=X**===
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 165 caturthasUtrakA sArAMza 1 isa sUtra ke prakaraNoMkA saMkSipta nirdezake anusAra prarUpaNa isa prakAra hai ki mokSa cAhanevAle jIvako zraddhAna karane yogya sAta hI tattva haiN| tabhI to sarvajJadevane sAtahI tattvoMkA bhASaNa kiyA aura usIke anusAra zrI umAsvAmI mahArAjane apane tattvArthasUtrameM sAta hI tattvoMkA nirUpaNa kiyA hai| jo koI madhyamarucivAloMkI apekSAse sAta hI tattvoMkA upadeza denA siddha karate haiM ve sUtrakArake abhiprAyako antastalasparzI hokara nahIM jAnate haiN| madhyama rucivAloMke lie to do, chaha, dasa, tIsa, Adi tattvoMkA bhI sUtraNa ho sakatA thA / granthakArane baDI vidvattAke sAtha isa granthiko sulajhAyA hai ki mumukSuko sAta hI tattva upayogI haiN| do, chaha, nau Adi nhiiN| sAtoMke zraddhAnakI atyAvazyakatAko puSTakara puNya, pApa padArthoMko bandha aura Asrava tattvakA hI bheda ( vikalpa ) iSTa kiyA hai / kevala akSara aura mAtrAoMke saMkSepako cAhanevAloM karake mAne gaye chaha, cAra tattvoMse kArya nahIM cala sakegA / mokSake kAraNa aura bandhake kAraNa tattvoMkA vyaktimudrAse svatantra kaNTheokta kahanA nyAyya hai isameM gaharA tattva batalAyA hai / jIva Adika zabdoMkI nirukti karake unakA lakSaNa agrima granthameM kahA jAvegA aisA saMtoSa dekara dvandva samAsameM paDe hue jIva AdikoMkA zAbdabodha prakriyA ke anusAra saMgati dikhalAte hue krama siddha kiyA hai / tattvoM kA upadeza jIvake lie hI hai / jaDa prakRti, niranvaya vijJAna yA usakI kalpita santAnake lie nahIM haiM / jaDa zarIrako bhI tattvopadeza lAbhadAyaka nahIM hai / caityanyakA caitanyameM caitanyake liye tattvopadeza hotA hai| isake pIche ajIva, Asrava, Adike nirUpaNa meM svarasa batalAyA hai / tattvakA nirdoSa lakSaNakara bhAva aura bhAvavAn ke sAtha hue sAmAnAdhikaraNyako tarka dvArA siddha kiyA hai| viziSTAdvaitavAdiyoMke parabrahmarUpa eka jIvatattvake hI ekAntakA viziSTa yuktiyoM se khaNDana kara aneka jIvoMko siddha karate hue zuddhAdvaitavAdiyoMke prati bhI aneka santAnoMko siddha karA diyA hai / advaitavAdiyoMke anumAna, Agama aura pratyakSakA pratividhAna kara anekatvako siddha karanevAle pratyakSa, anumAna aura AgamoMko samIcInapanA dikhalAyA hai| yadi pratyakSapramANako vastukA sadbhAva sAdhanevAlA hI mAMnA jAve, niSedhaka na mAnA jAve to bhI kathaJcit niSedhakapanA usameM A hI jAtA hai| aneka AtmAoMkA vidhAyakapanA bhI unake hI pratyakSase cauDekara dikhalA diyA hai / dUsaroMke prati Atmatattvako samajhAne ke liye prazasta upAya vacanatattva hI ho sakatA hai / vaha vacana ajIva hai / upeyase upAya bhinna hai / vetanAtmaka padArthoMkA sarvajJa aura svavyakti ke atirikta kisI anya jIvako pratyakSa nahIM hotA hai / kintu vacana, pratipAdyakA zarIra, lipiakSara, ghaTa, AdikA aneka puruSoMko bahirindriya dvArA pratyakSa ho rahA hai / ataH ye saba
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tatvArthazlokavArtike . ajIva tattva haiM, jIvAtmaka nahIM haiN| avidyAko bhI avidyA ho jAnese vidyApana AjAtA hai / asatya yadi asatya ho jAve to vaha satya ho jAtA hai / isake Age jIvako na mAnakara akele aDatattvako hI mAnanevAle cArvAkakA khaNDana kara jaDa aura caitanyake upAdAna upAdeya bhAvakA nirAsa kiyA hai / kaI vAdI Asravatattvako svIkAra nahIM karate haiM / vyApaka AtmAke koI kriyA nahIM ho sakatI hai| isakA pratyAkhyAna kara AtmA aura kAladravyakA avyApakapanA siddha kiyA hai / AkAza, kAlaM, dharmadravya, aura adharmadravya inako svatantra tattva mAnanA Avazyaka hai / sarvavyApaka eka kAladravyase paraspara viruddha aneka kriyAyeM na ho sakeMgI / ataH paramANuke samAna AkAravAle asaMkhyAta kAladravyoMko siddha kara diyA hai / jIvadravya asaMkhyAta. pradezoMmeM rahatA hai| loka aura alokameM vyApaka nahIM hai / ataH avyApaka AtmAmeM kriyA ho jAnese kriyArUpa AsravatattvakI siddhi ho jAtI hai / bandha honA bhI AtmAkA vibhAvabhAva hai / vaha jIva pudgala donoMmeM rahatA hai| saMsArI jIva nirlepa nahIM haiN| kintu bahiraMga pudgalase bandhakara tanmaya ho rahA hai / isake Age saMvara aura nirjarAko akele jIvakA hI bhAva iSTa kiyA hai / bandhake samAna mokSa bhI jIva pudgala donoMkA dharma hai, isa prakAra dharmI aura dharma rUpa sAtoM tattvoMkA mumukSuko zraddhAna, jJAna aura dhyAna karanA cAhiye / ina sAtoM tattvoMse AThavAM, nauvAM anya koI tattva nahIM hai / inase nyUna tattva mAnanemeM bhI mokSake liye truTi rhegii| abhAvarUpa dharma vastuke hI pratijIvI aMza haiM / jIva aura ajIvatattvoMmeM anujIvI, pratijIvI, ApekSika, Adi sabhI aMzoMkA tAdAtmya ho rahA hai, abhAva tuccha padArtha koI nahIM hai / prakAzake samaya andherekA abhAva prakAzarUpa hI hai aura andhereke samaya prakAzakA abhAva bhI andherArUpa hai / naiyAyika aura vaizeSikoMke tattva sarvajJokta nahIM haiN| mokSakI siddhimeM bhI unakA vizeSa upayoga nahIM hotA hai| solaha tattvoMse aneka upayogI tattva avazeSa raha gaye haiM aura unameM dRSTAnta, chala, nigrahasthAna Adi nistattva padArtha bhara liye gaye haiN| jinakA ki bhadra mokSagAmiyoMko kabhI upayoga bhI nahIM paDatA hai / vaizeSikoMse mAne hue chaha padArtho yA abhAva sahita sAta padArthokA upadeza bhI avyApti ativyApti, Adi doSoMse rItA nahIM hai / kintu sarvajJa arhantadevakI AmnAyase Aye hue sAta tattvoMkA upadeza nirdoSa hai / ratnatraya sAta padArthose bhinna nahIM hai, pravRtti aura nivRttimeM upayogI ratnatrayajIva, Asrava aura saMvaratattvoMmeM hI gatArtha ho jAtA hai / jIvake sampUrNa aMza jIvatattvarUpa haiM / ataH inhIM jIva Adi sAta tattvoMkA pratipAdana karanevAlA sUtra sarvajJokta hotA huA hamako bahuta acchA lagA hai / sAta tattvoMmeM jIva, ajIva ye do dharmI haiM, Asrava tattva azuddha dravyakA guNa hai, zeSa tattva paryAyeM haiN| dravya, guNa aura paryAyake atirikta jagatmeM koI anya padArtha nahIM hai / sahabhAvI aura kramabhAvI paryAyoMkA akhaNDapiNDa hI dravya hai / jaise ki nava devatAoMmeM arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhu ye pAMca cetanadravya haiM / jinabimba aura jina caityAlaya ye do jaDadravya haiM, jinadharma AtmadravyakA svAbhAvika pariNAma hai / tathA jJAnarUpa jinAgama jIvadravyakA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 167 aamana AAAAAAAAAAAAAAAA guNa hai aura zadbamaya dravyazruta pudgaladravyakI paryAya hai, taise hI sAta tattvoMkA dravya, guNa aura paryAyarUpase gumphana ho rahA hai| vicArazIla bhavyahaMsoMke mAnasameM unakA avikala Akalana ho jAtA hai| yaha jainazAsana sadA jayazIla bar3hatA rahe / mumukSuzraddhAviSayAH saptaiveti prabodhayat / jIvAdayo manISibhyo jIyAtkau zlokavArtikam // 1 // - --x- - - nanvete jIvAdayaH zarabrahmaNo vivartAH zadvabrahmaiva nAma tattvaM nAnyaditi kecit / teSAM kalpanAropamAtratvAt / tasya ca sthApanAmAtramevetyanye, teSAM dravyAntAmaviSTatvAt / tadvyatirekeNAsambhavAt dravyamevetyeke / paryAyamAtravyatirekeNa sarvasyAghaTanAdbhAva evetypre| tanirAkaraNAya lokasamayavyavahAreSvaprakRtApAkaraNAya prakRtavyAkaraNAya ca saMkSepato nikSepaprasidhdyarthamidamAha agrima sUtrake liye zaMkA karate hue avataraNa uThAte haiM ki ye jIva Adika sAta tattva zabda brahmakI paryAya haiM, zadbrahma hI nAma tattva hai| anya sthApanA, dravya, bhAva koI padArtha nahIM haiM, saMsArake sabhI padArtha zabdabrahmarUpa haiN| zabdabrahma anAdi anidhana hai / zabdabrahmase jisakA tAdAtmya nahIM hai usakA jJAna bhI nahIM ho sakatA hai / avyakta aura vyakta rUpase sabhI padArtha nAma rUpa hI haiN| sthApanA, dravya aura bhAva nikSepake abhidheya padArthoMmeM antarjalpa, bahirjalparUpa saMjJA karanA lagA huA hai / zaroMke vAcyArthase adhika guNapana nyUna guNapana bhI dekhA jAtA hai |sNsaarmeN anabhilApya padArtha koI bhI nahIM hai, tabhI to abhidheya aura prameyakA sahacarabhAva hai, sarvatra nAma nikSepakA hI doDa daurA hai| ataH eka nAma nikSepa hI mAnanA Avazyaka hai / jagatkI prakriyAkA pradhAna kAraNa eka zabda brahma hI hai / usIke pariNAma jIva Adika padArtha haiM, aisA koI kaha rahe haiM / dUsaroMkA yaha mantavya hai ki jIva Adika sAta padArtha mukhyarUpa nahIM haiM / unakA kevala kalpanAse jIvapanA, ajIvapanA Adi Aropa kara liyA jAtA hai| ataH usa kalpanAke AropakI kevala sthApanA hI kara lI jAtI hai| indra nAmake puruSa yA kASThake indra ina donoMke samAna sudharmA sabhAmeM baiThanevAle pahile svargake mukhya indrameM bhI parama aizvaryapanekI sthApanA hI hai| tathA bhAvarUpa mukhya ghaTameM cetanameM honevAlI ceSTA karanekI sthApanA hai / bhaviSyameM rAjA honevAle rAjaputrameM bhI sUrya yA candrameM rahanevAlI dIptikI sthApanA hai / nAma nikSepameM bhI zadbAnupUrvIke dvArA sthApanA kI gayI hai| saMsArameM putra, mitra, dhana, gRha, kuTumba AdimeM sarvatra sthApanA ( kalpanA) kA hI sAmrAjya hai| isa kAraNa sthApanA hI upAya tattva hai| anya nAma, dravya, bhAva ye tIna nahIM, aisA koI anya ekAntavAdI kaha rahe haiN| tIsaroMkA kahanA hai ki una nAma, sthApanA, bhAva, tInoMkA dravyake antaraMgameM praveza ho jAtA hai| sabhImeM bhaviSyake pariNamana honekI zakti vidyamAna hai / dravyase bhinnapane karake koI nAma, sthApanA, bhAva ye tIna tattva nahIM saMbhavate haiM /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 168 tattvArtha lokavArtike nAma nikSepavAle padArtha usake vAcya arthake anusAra bhUta, bhaviSyameM pariNamana hone kI zakti rakhate haiM / mUrkha ajJAnI jIva karma phala cetanAke samaya ajIvake samAna hai / ajIva karma, zarIra bhI AtmAke sambandhase cetanavat ho jAte haiM, gharaghullI yA bhauMrI zada karate karate mRta jhIMgura yA giDAroMko apanA baccA banA letI hai / tIna cAra dinake liye banA liye gaye sabhApatipanakI sthApanA pahile aura pIche samayoMmeM una guNoMkI niSThApaka ho jAtI hai| vartamAnakI bhAvarUpa paryAyoMse AkrAnta horahe padArthakA bhUta bhaviSyat kAlameM vaisA pariNamana karanA prasiddha hI ho rahA hai / ataH dravya hI eka nikSepa hai / aisA koI eka prativAdI kaha rahe haiN| cauthekA yaha bhAva hai ki kevala paryAyoMse bhinna nAma, sthApanA, dravya ina sabakI ghaTanA ( siddhi ) nahIM ho sakatI hai| nAma nikSepake vAcya arthake anusAra kucha dera ke liye usakA vaisA pariNAma ho jAtA hai| AlasI ziSyako mUrkha kaha denese alpakAlake liye vaha vaktAkI orase mUrkhatva dharmakA Azraya bana jAtA hai / tabhI to suMdara, bhavya, aura pavitra nAma rakhanekA upadeza hai / sthApanAmeM to tadanusAra pariNAma ho hI jAte haiN| isa bAtako mUrtipUjaka jana samajhate haiM / dravyameM zaktirUpase vartamAnameM bhI bhAva zaktiyAM vidyamAna haiM / vastukA arthakriyAkArIpana lakSaNa bhAvoMmeM hI samIcIna ghaTatA hai / sarvatra bhAvakA prabhAva hai, ataH bhAva hI eka nyAsa hai / isa prakAra koI anya vAda kaha rahe haiN| una cAroM ekAntavAdiyoMke nirAkaraNa karane ke liye aura sampUrNa lokoMmeM prasiddha saMketake anusAra hote hue vyavahAroMmeM aprakaraNa prAptake dUra karane ke liye tathA prakaraNagata padArthake vyutpAdanake liye saMkSepase nikSepatattvakI prasiddha ke artha zrIumAsvAmI mahArAja isa sUtra ko kahate haiM / nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 5 // nAmanikSepa, sthApanAnikSepa, dravyanikSepa aura bhAvanikSepase una jIva Adika padArthoMkA - nyAsa hotA hai / arthAt jagatke ananta padArthoMkI jJapti honemeM pradhAna kAraNa jJAna hai / isase utaratA huA dUsarA pradhAna kAraNa zadba hI hai / zadvake dvArA padArthoMmeM pratipAdyapanA nAma Adi cAranikSepoMse hotA hai / vAcya padArthake atirikta bahubhAga avAcya padArthoMmeM bhI nAma AdikA . avalamba lekara nyAsa kiyA jAtA hai / lokaprasiddha vyavahAroMmeM nAma Adika nikSepoMkI viSayAvadhi atyupayogI hai / ataH jIva Adika padArthoMko samajhane aura samajhAneke liye nAma, sthApanA, dravya aura bhAvoMse unakA nyAsa ( pratipAditva ) karanA anivArya hai 1 na nAmamAtratvena sthApanAmAtratvena dravyamAtratvena bhAvamAtratvena vA saMkaravyatirekAbhyAM vA jIvAdInAM nikSepa ityarthaH / tatra kevala nAmapanese hI yA akele sthApanApanese hI athavA kore dravyapanese hI evaM kevala bhAva . tattvase hI jIva AdikoMkA nyAsa nahIM hotA hai, kintu cAroMse hotA hai / pUrva meM kaha diye gaye
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ekAntavAdiyoMke mAne gaye sarvathA ekAMtoMmeM avyApti doSa AtA hai / tathA saMkara aura vyatirekase bhI jIva AdikoMkA nikSepa nahIM hai / isakA bhAvArtha-yoM hai ki eka padArtha dUsare padArthake saMkara ( eka dUsareke guNaparyAyoMkA mila jAnA ) se bhI nahIM samajhAyA jAtA hai aura vyatireka ( kore abhAvoMse athavA eka dUsaremeM viSayagamana karanese ) se bhI boddhavya nahIM hai, isameM ativyApti doSa AtA hai| isakA abhiprAya yahI hai ki cAroMse hI bhinna bhinna padArthokA apane apane svarUpameM jJAnake upayogI lokavyavahAra hotA hai / tahAM sabase pahile nAma nikSepakA lakSaNa karate haiM saMjJAkarmAnapekSyaiva nimittaantrmissttitH| nAmAnekavidhaM lokavyavahArAya sUtritam // 1 // dUsare nimittoMkI nahIM apekSA karake hI kevala vaktAkI icchAse loka vyavahArake liye aneka . prakArakI saMjJA karanA, nAmanikSepa hai / aise nAmako prakRta sUtrameM gUMthA hai / na hi nAno'nabhidhAne loke tavyavahArasya pravRttirghaTate yena tanna sUtryate / nApi tadekavidhameva vizeSato'nekavidhatvena prtiiteH|| __ nAma nikSepakA kathana na karane para lokameM usa indradatta, jinadatta Adi nAmoMke vyavahAra kI pravRtti nahIM ghaTita hotI hai jisase ki usa nAmako sUtrameM na kahA jAve, arthAt nAmake dvArA vyavahArakI pravRttike liye sUtrameM sabase pahile nAma nikSepakA kathana karanA Avazyaka hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki vaha nAma eka prakArakA hI nahIM hai| kintu vizeSoMkI apekSAse azva, gau, mahiSa,. devadatta, vIradatta, grAma, durga, vidyAlaya, Adi aneka prakAroMse pratIta horahA hai| .. kiJciddhi pratItamekajIvanAma yathA Dittha iti, kiJcidanekajIvanAma yathA yUtha iti, kiMJcidekAjIvanAma yathA ghaTa iti, kizcidanekAjIvanAma yathA prAsAda iti, kiJcidekajIvaikAjIvanAma yathA pratIhAra iti / koI koI nAma to aisA nizcita ho rahA hai ki vaha eka hI jIvakA nAma hai, jaise ki eka vizeSa puruSakA nAma Dittha rakha diyA hai yaha eka hI jIvakA nAma hai, anya jIva yA ajIva padArtha to Dittha nAmase nahIM kahe jA sakate haiM / kAThake hAthIpanarUpa nimittakI nahIM apekSA kara kisI vyaktikA nAma Distha rakha diyA hai / aise hI jayacandra, nemIcandra, Adi zaddha haiM / tathA koI koI nAma aisA hai jisase ki aneka jIva kahe jAte haiM, jaise ki aneka hAthiyoMkA jhuNDa yUtha hai yUtha zabda eka hai| kintu usake vAcyArtha aneka jIva haiM / aise hI senA, janatA Adi zabda haiN| tathA koI eka ajIvakA vAcaka nAma hai, jaise ki ghaTa / isI prakAra thAlI, daNDa Adi bhI eka ajIvake vAcaka nAma haiN| aura koI aneka ajIvoMkA bAcaka eka nAma hai, jaise ki prAsAda (havelI, koThI, 22
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArta mahala ) eka sundara gRhameM IMTa, cUnA, patthara, lohA, kATha Adi aneka ajIva padArtha haiM / sabako milAkara banAye hue saMyukta dravyako mahala zadvase kahA jAtA hai / isI prakAra dukAna, yantrAlaya, godAma, Adi bhI aneka ajIvoMke vAcaka eka eka zabda haiM / tathA koI zabda eka jIva aura eka ajI kA nAma hai, jaise ki pratIhAra pada hai / svAmIse milAnevAlA dvArapara khaDA huA dvArapAliyA dvAra aura vyaktikI apekSAse athavA pratIhArapanake daNDa, talavAra, bandUka, caparAsa inameM se kisI bhI cinha aura puruSakI apekSAse eka jIva aura eka ajIva ye do haiM / isI prakAra patravAhaka, nyAyakartA Adi zabda bhI eka jIva aura eka ajIvake vAcaka haiM / 170 kiJcidekajIvAne kAjIvanAma yathA kAhAra iti, kiJcidekAjIvAnekajIvanAma yathA mandureti, kiJcidanekajIvAjIvanAma yathA nagaramiti prativiSayamavAntarabhedAdbahudhA bhidyate saMvyavahArAya nAma loke / tacca nimittAntaramanapekSya saMjJAkaraNaM vakturicchAtaH pravartate / koI nAma to eka jIva aura aneka ajIvoMkA vAcaka hai, jaise ki kAhAra yAnI thoDA bhojana, yahAM eka bhoktA puruSa hai, khAdya jaDa padArtha aneka haiM / isI prakAra kaThaputaliyoMse khela dikhalAne vAlA bAjIgara yA bahurUpiyA athavA aneka bhUSaNa vastroMse zobhita devadatta Adi zabda bhI haiM / evaMca koI zabda eka ajIva padArtha aura aneka jIva padArthake samudAyako kahate haiM, jaise ki mandurA yAnI ghuDasAla eka gRha hai, usameM aneka ghoDe rahate haiM / isI prakAra vidyAlaya, sabhAgRha Adi nAma bhI haiM / koI koI vAcaka zabda aneka jIva aura aneka ajIva padArthoMke nAma haiM jaise ki nagara / dekhiye, eka nagarameM aneka gRha, ghaTa, paTa, stambha, Adi aneka jaDarUpa sAmagrI hai aura aneka manuSya, pazu bhI nagara meM vidyamAna haiN| aise hI udyAna, samudra, grAma Adi zabda haiM / isa rItike anusAra pratyeka vAcya arthake madhyavartI bheda prabhedoMse bahuta prakAra nAma zabda samIcIna vyavahAra ke liye lokameM nyArA nyArA ho rahA hai| vaha nAma nikSepa vicArA prakRti, pratyaya aura unake artha athavA anya laukika nimittoMkI nahIM apekSA karake mAtra vaktAkI icchAse yetheccha kisIkI saMjJA kara denArUpa pravarta rahA hai / kiM punaH nAmno nimittaM kiM vA nimittAntaram ityAha ? yahAM kisI jijJAsukA prazna hai ki usa nAmanikSepakA phira nimitta kyA hai aura usa nAmakA nimittAntara yAnI dUsarA nimitta kyA ho sakatA hai| jisakI ki nahIM apekSA karake vaktAkI icchA mAtrase nAmakI pravRtti ho jAtI hai / isa prakAra do praznoMke uttarameM AcArya mahArAja vArtikako kahate haiM / ananyacitta hokara suniye /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nAmno vakturabhiprAyo nimittaM kathitaM samam / tasmAdanyattu jAtyAdinimittAntaramiSyate // 2 // nAma nikSepakA sampUrNa kAraNa vaktAkA abhiprAya kahA gayA hai / pitA jaise apane putrakA nAma cAhe jo rakha detA hai| usI prakAra vaktA lokavyavahArakI prasiddhike liye guNoMkI nahIM apekSA rakhatA huA apanI icchAse padArthoMmeM nAma nikSepa kara letA hai / aura usa abhiprAyase bhinna jAti, guNa, kriyA, saMyogIdravya, samavAyIdravya ye saba to nimittAntara mAne gaye haiN| jAtidvAreNa zabo hi yo dravyAdiSu vrtte| . jAtihetuHsa vijJeyo gaurazvaH iti zadavat // 3 // jAtAveva tu yatsaMjJAkarma tannAma manyate / tasyAmaparajAtyAdinimittAnAmabhAvataH // 4 // avyabhicArI sadRzapane karake aneka arthokA piNDarUpa artha jAti hai| vyaktiyoMse abhinna horahe sAdRzyarUpa tiryaksAmAnyase aneka padArthoMkA saMgraha kara lenA jAtikA prayojana hai| isa jAtike dvArA jo zabda niyama karake dravya, guNa, paryAyoM AdimeM I rahe haiM, vaha zabdaM jAtiko nimitta mAnakara vyavahRta ho rahA samajha lenA cAhiye / jaise ki gau, azva, gehUM, canA, ina zabdoMmeM kahanese ina jAtiyoMse yukta padArthokA grahaNa ho jAtA hai / jAtimeM hI jo saMjJAkarma kiyA jAtA hai| vaha to jAti nAmanikSepa mAnA jAtA hai / yahAM jAti zabdako kevala svakIya aMzarUpa jAtike abhiprAyakI apekSA hai / isase bhinna dUsare bahiraMga jAti, guNa Adi nimittoMkI apekSAkA abhAva hai / usa jAtimeM punaH dUsarI jAtikI AkAMkSA nahIM hai| guNe karmaNi vA nAma saMjJA karma tthessyte| .. guNakarmAntarAbhAvAjjAterapyanapekSaNAt // 5 // guNaprAdhAnyato vRtto dravye guNanimittakaH / zuklaH pATala ityAdizabdavatsaMpratIyate // 6 // . karmaprAdhAnyatastatra krmheturnibudhyte| . carati plavate yadvat kazcidityatinizcitam // 7 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 tattvArthazlokavArtike guNameM athavA kriyAmeM nAmanikSeparUpa saMjJA karma kiyA jAtA hai / vaha tisI prakAra guNazaddha aura kriyAzara iSTa kiye gaye haiM / guNazadvameM apanI pravRttike kAraNa guNake abhiprAyakI apekSA hai / anya bAhirake guNa aura karmoke nimittakAraNapanA nahIM hai, jAtikI bhI apekSA nahIM hai| aise hI kriyAvAcaka zadvoMmeM bhI vaktAke abhiprAyarUpa kriyAkI AkAMkSA hai / anya vAstavika kriyA, guNa aura jAtikI apekSA nahIM hai / guNa, kriyA, jAti, saMyoga, samavAya, Adike akhaNDa piNDarUpa dravyameM guNakI pradhAnatAse pravRtta ho rahA zabda guNazada kahA jAtA hai / vaha guNake abhiprAyako nimitta mAnakara vaktA dvArA vyavahArameM ArahA hai| jaise ki zuklaraMgakI apekSAse zukla zabda hai| zvetaraMgase milA huA lAlaraMga pATala kahA jAtA hai| mIThe rasakI apekSAse madhura rasa hai / surabhi, zIta, kaThora, jJAna, sukha, cAritra ityAdi zadboMke samAna guNa zabda samIcIna vyavahArameM pratIta ho rahe haiM / tathA kriyAkI pradhAnatAse usa akhaNDa piNDarUpa dravyameM pravRtta ho rahe zabda kriyAMzabda kahe jAte haiM / unameM vaktAkA kriyAkI ora lakSya denevAlA abhiprAya kAraNa hai| ina zadboMmeM kriyA nimitta jAnA jArahA hai, jaise ki gamana karatA hai, bhakSaNa karatA hai, aisA caratikriyA svarUpa zabda hai / taira rahA hai, yA gamana kara rahA hai, isa abhiprAyako kahanevAlA plavate yaha zabda nAmanikSepa hai / aise hI aura koI bhI pAcaka, pAThaka, lAvaka ityAdi zabda bhI parispandarUpa pakAnA, paDhAnA, chedanA, rUpa kriyAke avalambase kriyAzabda bole jAte haiN| isa prakAra ina nAma zadboMse vyavahArameM nikSepa kara padArthIkA adhika nizcaya kiyA jA rahA hai / dravyAntaramukhe tu syAtpravRtto drvyhetukH| zadvastadvividhastajjJanirAkulamudAhRtaH // 8 // . saMyogidravyazabdaH syAt kuNDalItyAdizadvavat / / samavAyidravyazadbo viSANItyAdirAsthitaH // 9 // kuNDalItyAdayaH zadA yadi sNyoghetvH| viSANItyAdayaH kiM na samavAyanibandhanAH // 10 // dUsare dravyoMkI pradhAnatA honepara vyavahArameM pravRtta huA zabda to dravya zabda hai| isake pracalita honemeM kAraNa yutasiddhi aura ayutasiddhise sahita horahA dravya hai| usa zabdakI zaktiko jAnane vAle vidvAnoMne AkulatA rahita hokara usa dravya zadvako do prakArakA nirUpaNa kiyA hai / kuNDalayukta devadatta hai / daNDasahita jinadatta hai, ityAdi prayogoMmeM kuNDalI, daNDI Adi zabda to saMyogI dravya zabda haiM, devadatto kuNDalakA saMyoga sambandha hai / eka dravyakA dUsare dravyase saMyoga sambandha hI hotA hai / ataH saMyogavAle dravyakI mukhyatAse saMyogI dravya zabda prasiddha ho rahA hai / dravya zabdakA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 tasvArthacintAmaNiH 1 dUsarA bheda samavAyIdravya zabda hai / jaise ki sIMgavAlA baila hai, zAkhAvAlA vRkSa hai, jJAnavAn AtmA hai / ye viSANI, zAkhI, jJAnI ityAdi zabda samavAyI dravya zadva nirNIta ho cuke haiM / naiyAyikoM guNa aura guNIkA tathA avayava aura avayavIkA samavAya sambandha iSTa kiyA hai / yaha samavAya sambandha kathaJcit tAdAtmya sambandhase bhinna nahIM ThaharatA hai / ataH koI virodha nahIM kiyA jAtA hai / gaukA aura sIMgakA avayava avayavIbhAva honese samavAya sambandha hai / vaizeSikoMke siddhAntAnusAra avayavoMmeM avayavI samavAya sambandhase rahatA hai, avayavImeM avayava nahIM / kintu jainasiddhAntake anusAra avayavoM meM bhI samavAya sambandhase avayavI raha jAtA hai aura avayavameM bhI avayava samavAya sambandha ( kathaJcit tAdAtmya ) se Thaharate haiM / naiyAyikoMne skandha kI utpatti saMghAtase hI mAnI hai / bheda ( vizleSa ) se nahIM, parantu AhatoMne bheda, saMghAta aura donoMse skandhakI utpatti mAnI hai paramANukI to bhedase hI utpatti hotI hai / bhaleM hI anantAnanta paramANu aise haiM jo abhItaka skandha avasthAmeM prApta nahIM hue haiM, ve anAdise paramANurUpa haiM / phira bhI jo skandha hokara punaH paramANurUpa ho gaye haiM unakI utpatti skandhake vizleSaNase hI huyI hai / naiyAyikoMkA mata hai ki do paramANuoMse yaNuka banatA hai, tIna dyaNuoMse tryaNuka banatA hai, cAra tryaNukoMse eka caturaNuka banatA hai aura pAMca caturaNukoMse eka paMcANuka banatA hai, tathA chaha paMcANukoMse eka SaDaNuka niSpanna hotA hai / aise hI kapAla kapAlikA aura ghaTakI utpattitaka yahI vyavasthA calI jAtI hai / naiyAyikoMkA anubhava hai ki sRSTike AdimeM Izvara kI icchAse vyaNuka bananeke liye sabhI paramANuoMmeM kriyA ho jAvegI to ve do do milakara saba vyaNuka bana jAveMge, eka bhI paramANu zeSa na bcegaa| isI prakAra sabhI dyaNukoMke tIna tIna milakara tryaNuka bana jaaveNge| taba eka bhI paramANu tathA eka bhI byaNuka na bacegA / aise hI Age mahApiNDaparyanta sRSTi bana jaavegii| hAM ! phira kabhI nAzakA prakaraNa upasthita yadi hove, taba kahIM bhaleM hI paramANu aura yaNuka mila sakeM / yahI dazA kacce ghaDeko avAmeM pakAkara lAla honeke pUrvameM hotI hai, agni saMyogase kriyA, kriyAse vibhAga, vibhAgase pUrvasaMyoganAza, uttaradeza saMyoga Adi lambI prakriyA hokara punaH vyaNuka, tryaNuka, Adi kramase navIna rakta ghaTa banatA mAnA hai / yoM pIlupAkavAdI yA piThara pAkavAdI naiyAyika vaizeSikoMne mAna rakkhA hai / kintu jainasiddhAntameM isa ukta vyavasthAkA khaNDana kiyA hai / do paramANuoMse vyaNuka banatA hai / tIna aNu yA eka dyaNuka aura eka aNuse tryaNuka bana jAtA hai / evaM cAra aNu yA do vyaNuka athavA eka tryaNuka aura eka aNuse bhI caturaNuka ho jAtA hai / aise hI paJcANuka Adiko samajha lenA / nAzameM bhI caturaNukameMse eka paramANuke nikala jAnepara yA eka vyaNukake bichuDa jAnepara athavA eka tryaNuke nikala jAnepara caturaNukakA nAza ho jAtA hai / caturaNukakA nAza ( bheda ) honepara eka aNu aura eka tryaNuka bana jAtA hai, yA dvyaNukarUpa bheda honepara do baNuka bana jAte haiM / vaizeSikoM kI mAnI huyI nAzaprakriyA ayukta hai / vaizeSika kA yaha siddhAnta hai ki eka sau gaja lambe 1
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 cAlokavArta vastrake thAnameM eka sUta yadi milAyA jAvegA, to zIghra hI usa vastrakA avayavoMke nAzakramase sarvathA nAza ho jaavegaa| pIche milAye hue usa sUta (tantu) ko aneka avayavoMmeM sammilita kara una avayavoM meM kriyA utpanna hogI, phira vibhAga, pUrvasaMyoganAza aura uttaradezasaMyoga hote hue vyaNuka, tryaNuke kramase baDA thAna bana jAvegA / aise hI sau gaja lambe thAnameMse eka choTAsA sUta bhI yadi nikAla liyA jAve to bhI saba thAna naSTa ho jAvegA / baDe choTe avayavoMkA nAza hote hote kevala thAnake paramANu raha jAyeMge / nikAle hue sUtase avaziSTa rahe paramANuoMmeM kriyA, vibhAga Adi hokara vyaNuka, tryaNukake kramase eka sUta kama navIna thAna utpanna hogA / kintu jainasiddhAnta aisA nahIM hai / thAnameM eka sUta milAnese yA nikAlanese azuddhadravyakI vyaMjanaparyAya dUsarI ho (badala) jAtI hai / vahAM avayavakramase pUrva thAnakA nAza aura navIna thAnakA utpAda honA nahIM pratIta hotA haiM / vaizeSikoM kA mAnanA pratyakSa pramANase hI viruddha paDatA hai / aisI utpAda aura vinAzakI ayukta prakriyAkA Dhola pITanA nissAra hai / ataH thothe kalpita kaNAda siddhAntoMke hama paravaza nahIM haiM / isa kAraNa avayavImeM avayavoMkA samavAya bhI hama iSTa kara lete haiM / viSANI, jJAnI, zAkhAvAn Adi zabda samavAyI dravyazadva haiM / kuNDalI, chatrI, gRhI, dhanavAn Adika zabda yadi saMyogako hetu mAnakara pravRtta ho rahe haiM to viSANI, sukhI, rUpI, kukudvAn Adi zabda samavAyako kAraNa mAnate hue kyoM nahIM pravRtta ho sakeMge ? yAnI avazya pravarta rahe haiM / tathA sati na zadvAnAM vAcyA jAtiguNakriyAH / dravyavatsamavAyena svasambandhiSu vartanAt // 11 // yathA jAtyAdayo dravye samavAyabalAt sthitAH / zadvAnAM viSayastadvat dravyaM tatrAstu kiJcana // 12 // saMyogabalatazcaivaM vartamAnaM tatheSyatAm / dravyamAtre tu saMjJAnaM nAmeti sphuTamIkSyate // 13 // tena paJcatayI vRttiH zaGkhAnAmupavarNitA / zAstrakArairna bAdhyeta nyAyasAmarthyasaMgatA // 14 // aura taisA hote sante dravyake samAna sambandha karake azvatva, gotva Adi jAtiyAM yA zukla, rakta, madhura Adi guNa athavA calanA, tairanA, paDhanA Adi kriyAyeM una zabdoMke vAcya nahIM haiM / bhale hI ve jAti Adika apane apane sambandhiyoMmeM samavAya sambandhase vartatI haiM / kintu una * arthopara nAmanikSepakA lakSya nahIM hai / jaise jAti, guNa aura karma ye samavAya sambandhI sAma
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH - 175 - Nse dravyameM sthita ho rahe zadboMke viSaya haiM, taise koI koI dravya bhI to tisa dravyameM samavAyase sthita ho rahA hai / vRkSadravya apane avayava viTapa, zAkhA, patra Adi dravyoMmeM samavAya sambandhase rahatA hai tathA paTadravya [ azuddha pudgaladravya ] tantudravyoMmeM samavAya sambandhase ThaharatA hai aura taise hI saMyoga sambandhakI zaktise daNDI, chatrIrUpa dravyake jJAna ho jAte haiN| isa prakAra dravya sAmAnyameM do prakArase vartarahA to jJAna ho jAnA iSTa kiyA hai| isa rItipara saMyoga samavAya sambandha kI zakti karake spaSTa rUpase dravyazadva vyavahArameM Ate hue dekhe jAte haiM jo ki nAma nikSepa hai| bhAvArthaH--gati Adika nimittAntaroMkI nahIM apakSA karake kevala vaktAke abhiprAyase vyavahArameM nAmakI pravRtti ho rahI hai, nAmakA nikSepa karanemeM jAti, guNa Adi dvAra ho jAte haiM / tisa kAraNa zaboMkI jAti, guNa, kriyA, saMyogIdravya, samavAyIdravya isa prakAra pAMca avayava vAlI zabdoMkI pravRtti lokameM kahI gayI hai vaha nyAyakI sAmarthyase acchI taraha ghaTita hotI huyI zAstrakAroMke dvArA bhI bAdhita nahIM hotI hai / bhAvArtha hama pAMca hI prakArake zadboMkA ekAnta nahIM karate haiM inake atirikta pAribhASika zabda, yadRcchA zabda, sAMketika zabda aura apabhraMza zabda bhI haiM / tathA dvIndriya Adika jIvoMke avyakta zaddha bhI prayojanoMse sahita haiN| kintu lokameM jAti Adi pAMca prakArake zabda mAne haiN| ataH hama zAstrameM unakA virodha bhI nahIM karate haiN| nyAyake balase prApta hue siddhAntako mAna lenA hI buddhimattA hai| yahAMtaka nAmanikSepake nimittAntara mAne gaye jAti AdikA nirUpaNa kara diyA gayA hai| . vakturvivakSAyAmeva zabdasya pravRttistatpravRtteH saiva nimittaM na tu jAtidravyaguNakriyAstadabhAvAt / svalakSaNe'dhyakSatastadanavabhAsanAt, anyathA sarvasya tAvatInAM buddhInAM sakadudayaprasaMgAt / pratyakSapRSTabhAvinyAM tu kalpanAyAmavabhAsamAnA jAtyAdayo yadi zadasya viSayAstadA kalpanaiva tasya viSaya iti kecit / / yahAM bauddha kaha rahe haiM ki vaktA jIvake bolane kI icchA honepara hI zabda kI pravRtti dekhI jAtI hai| ataH usa zadba kI pravRttikA nimitta kAraNa vaktAkI icchA hI hai| kintu jAti, dravya, guNa, kriyAyeM to zadbake nimitta nahIM hai, kyoMki inako nimitta mAnakara vaha zadboMkI pravRtti nahIM ho rahI hai / ataH ye nimittAntara ( dUsare nimitta ) bhI nahIM haiM / jagatmeM vastubhUta padArtha svalakSaNa hai, ghaTa, paTa, gRha, gau, azva Adi sthUla avayavI padArtha to kalpita haiN| kSaNika paramANurUpa nirvikalpaMka khalakSaNa hI paramArthabhUta hai| pratyakSa pramANase kevala svalakSaNa jAnA jAtA hai, tabhI to jJAnakA nAma bhI nirvikalpaka hogayA hai| pratyakSase jAne gaye svalakSaNameM una jAti, guNaH AdikA pratibhAsa nahIM hotA hai / anyathA yAnI pratyakSameM jAti AdikA pratibhAsa svIkRta kara liyA jAvegA to sabhI jIvoMko jAti AdikoMse sahita utanI aneka buddhiyoMkA eka samayameM utpanna honekA prasaMga hogaa| bhAvArtha-jo vastubhUta dharma haiM, unakA vastuke
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 tatvArtha lokavArtike dekhanepara hI anyakI apekSA binA jJAna ho jAtA hai / mizrI sabake lie mIThI hai / baccA, pazu, gUMgA, baharA, andhA Adike muMha meM prApta huyI mizrI mIThI lagatI hai / candramAko dekhakara usake rUpakA jJAna pazu yA utpanna huA usI dinakA baccA, athavA makkhItakako ho jAtA hai / kintu padArthoMko dekhate, sUMghate cATate, hI vikalpa panAoMse rahita rUpa, gandha, rasakA nirapekSa hokara jIvoMko jaise jJAna ho jAtA hai, vaise jAti, guNa, merA, terA AdipanekA jJAna nahIM hotA hai / bhUbhavana ( talaghara ) meM utpanna hue bacceko rUpa AdikakA jJAna ho jAtA hai / kintu gotva, azvatva, Adi jAtiyoMkA jJAna nahIM ho sakatA hai / Amako khAkara rasakA jJAna ho jAtA hai / kintu yaha Ama Aja TUTA 1 hai I eka AnekA hai / isako devadatta lAyA / cAra dina taka Thahara sakatA hai / ityAdi jJAna pratyakSase nahIM ho pAte haiM / anyathA sabhI dekhanevAloMko hone cAhiye / Apake jainasiddhAntameM bhI inako zrutajJAnakA jJeya mAnA hai / pratyakSajJAna vicAra karanevAlA nahIM hai, vaise hI hama logoMke nirvikalpaka pratyakSameM jAti dravya AdikA ullekha nahIM hai / hAM ! pratyakSa jJAnake pIche mithyAvAsanAoMke adhIna honevAlI kalpanA ( mithyAjJAna ) meM to ve jAti Adika pratibhAsita ho jAtI haiN| aisI dazAmeM yadi ve zadvake viSaya mAne jAveMge taba to usa zadvakA viSaya kalpanA hI huA / ataeva hama mAnate haiM ki zadajanya jJAna kalpita padArthako hI viSaya karatA hai / tabhI to hama ( bauddha ) Agamako pramANa nahIM mAnate haiM / isa prakAra koI bauddha matAnuyAyI kaha rahe haiM / tepyanAlocitavacanAH / pratItisiddhatvAjjAtyAdInAM zadvanimittAnAM vakturabhiprAyanimittAntaratopapatteH / sadRzapariNAmo hi jAtiH padArthAnAM pratyakSataH pratIyate visadRzapariNAmAkhyavizeSavat / piNDoyaM gaurayaM ca gauriti pratyayAt khaNDoyaM muNDoyamiti pratyayavat / aba AcArya kahate haiM ki unake ye kahe hue vacana bhI vinA vicAre hue haiM athavA unhoMne zadvasiddhAnta aura zAdvabodha praNAlIkA vicAra nahIM kiyA hai| kyoMki jAti, dravya, guNa aura kriyA Adi ye saba pratItiyoMse siddha ho rahe haiM / nAma zadvakA nimitta kAraNa vaktAkA abhiprAya hai / kintu zadvake nimittase atirikta nirAle kAraNa jAti Adi haiM / jainasiddhAntameM naiyAyikoM ke samAna nitya, vyApaka, eka aura anekameM rahanevAlI aisI jAti nahIM mAnI hai, jisa kAraNase ki aneka padArthoMkA sadRza pariNAma rUpa jAti pratyakSa pramANase jAnI jA rahI hai / aneka gauoMmeM sIMga, sAsnA, pazutva, kakud ( DhAMTa), pUMchake prAntameM ikaTThe bAla honA, AdikI samAnatArUpa sadRza pariNAma dekhA jA rahA hai / jaise ki vijAtIya bhaiMsa, ghoDe, UMTa Adise tathA sajAtIya anya gauoMkI apekSAkRta eka gaumeM vibhinna pariNAma nAmakA vizeSa padArtha pramANoM dvArA dekhA jAtA hai / Apa bauddha anyoMkI apekSAse rahanevAle vizeSa pariNAmako vastumeM jaise svIkAra karate haiM, vaise sAdRzyapariNAmarUpa sAmAnyako bhI svIkAra kIjiye / arthAt vizeSa aura sAmAnya ina donoMse tadAtmaka ho rahA vastu hI pramANakA viSaya hai / jaise yaha khaNDa gau vyakti hai / yaha nyArI muNDa gau hai / isa prakAra vizeSa aMzako 1
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 177 jAnanevAle jJAna hote haiM, taise hI ye samudita gau haiM / yaha bhI gau hai / yaha bhI gau hai / isa prakAra nyArI gau vyaktiyoMmeM anvaya aMzako viSaya karatA huA sAmAnyakA jJAna hotA hai / " govalIvarda " nyAyake anusAra gAya kahanese baila aura baila kahanese gAya bhI samajhI jAtI hai / bhinna bhinna prakArakI gauoMko dekhakara gAya haiM, gAya haiM, aisI anvaya pratIti hotI hai| usakA viSaya gotva jAti hai| aise hI aneka prakArake ghoDoMko dekhakara yaha ghoDA hai, yaha bhI ghoDA hai| aise pratyayase ghoDoMke sadRza pariNAmako viSaya karanevAlA azvatva jAtikA jJAna hotA hai / usa jAtiko avalamba karanevAle jAtizabda haiN| bhrAnto'yaM sAdRzyapratyayaH iti cet visadRzapratyayaH kathamabhrAntaH ? so'pi bhrAMta eva skhalakSaNapratyayasyaivAbhrAntatvAt tasya spaSTAbhatvAdavisaMvAdakatvAcceti cet, nAkSajasya sAdRzyAdipratyayasya spaSTAbhatvAvizeSAdabhrAntatvasya niraakrtumshkteH| sAdRzyavaisadRzyavyatirekeNa khalakSaNasya jAtucidapratibhAsanAt / sadRzetarapariNAmAtmakasyaiva sarvadopalambhAt / sarvato vyAvRttAnaMzakSaNikasvalakSaNasya pratyayaviSayatayA nirAkariSyamANatvAt / bauddha kahate haiM ki sadRzapanako viSaya karanevAlA yaha jJAna bhrAntisvarUpa hai / arthAt mithyAjJAnase jAnA huA viSaya vAstavika nahIM kahA jA sakatA hai| aba AcArya uttara dete haiM ki yadi aisA kahoge to batalAo ! tumhArA vilakSaNapanako viSaya karanevAlA vizeSajJAna abhrAnta (pramANa) kaise hai / isapara Apa bauddha yadi yoM kaheM ki vizeSapaneko jAnanevAlA jJAna bhI bhrAnta hI hai / vizeSapanA asAdhAraNapanA, asthirapanA, aNupanA ye bhI to eka prakArakI kalpanAyeM hI haiM / sarva kalpanAoMse rahita akele zuddha svalakSaNako viSaya karanevAlA nirvikalpaka pratyakSahI abhrAnta hai / kyoMki vaha vizadarUpase apane viSayakA AbhAsa karatA hai| tathA vaha nirvikalpaka pratyakSa avisaMvAdI bhI hai / jJAnase jisako jAnA jAve, usIko prApta kiyA jAve, vaha jJAna avisaMvAdI kahA jAtA hai / vizeSapanA aura sAmAnyapanA ye donoM dharma kalpita haiM / ataH pratyakSa pramANake viSaya nahIM haiM / granthakAra kaha rahe haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki sadRzapanA ( sAmAnya ) visahazapanA ( vizeSa ) sthUlapanA, sthiratA AdikA bhI indriyajanya pratyakSameM spaSTarUpase pratibhAsa ho rahA hai, koI antara nahIM hai arthAt pramANarUpa pratyakSase jaise svalakSaNa jAnA jA rahA hai taise hI sAmAnya, vizeSa bhI jAne jA rahe haiM / sAmAnya yA vizeSako jAnanevAle jJAnake abhrAntapanekA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai / sAmAnya aura vizeSako choDakara akele svalakSaNakA kabhI ekabAra bhI jJAna nahIM hotA hai / sadRzapane aura visadRzapane pariNAmoMse tadAtmaka huye padArthakA hI sadA pratibhAsa ho rahA hai / Apa bauddha logoMne sabhI dharmose pRthagbhUta aura aMzoMse sarvathA rahita tathA kSaNameM hI naSTa honevAlA aisA khalakSaNa padArtha mAna rakhA hai, vaha to kisI bhI jJAnakA viSaya nahIM hotA hai| dharma aura aMzoMse sahita tathA kucha kAlataka ThaharanevAle padArtha hI jJAnake viSaya hote haiM / zrI 29
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tattvArthazlokavArtike akalaGkadevane jAyate, asti vipariNamate, varddhate, apakSayate, vinazyati, ye bhAvoMkI chaha pariNatiyAM mAnI haiN| azvaviSANake samAna Apake mAne hue svalakSaNakA jJAnameM viSaya paDanepanese khaNDana kara diyA jAvegA / arthAt vaha kisI bhI jJAnameM viSaya nahIM ho sakatA hai / vaha svalakSaNa padArtha jagatmeM vastubhUta hai. bhI to nahIM / to phira jJAna kisakA ? / .... . savikalpapratyakSe sadRzapariNAmasya spaSTamavabhAsanAt sarvathA bAdhakAbhAvAt / vRttivikalpAdidaSaNasyAtrAnavatArAt / na hi sadRzapariNAmo vizeSebhyo'tyantaM bhinno nApyabhinno yena bhedAbhedaikAntadoSopapAtaH / kathaJcidbhedAbhedAt / na ca teSu tasya kathaJcittAdAtmyAdanyA vRttirekadezena sarvAtmanA vA yataH sAvayavatvaM sAdRzyapariNAmasya vyaktyantarA vRttirvA syAt / pramANarUpa savikalpaka pratyakSameM sadRzapariNAma ( sAmAnya ) kA spaSTa rUpase prakAza ho rahA hai / sabhI prakAroMse isameM bAdhaka pramANoMkA abhAva hai| vaha sAmAnya apane AdhArabhUta vastumeM kisa sambandhase tathA kahAM kisa prakAra tthhregaa| aise vRtti ( sambandha ) ke vikalpa uThAnA Adi doSoMkA yahAM avatAra nahIM hai / hama syAdvAdIjana vizeSa vyaktiyoMse sadRza pariNAmako sarvathA. bhinna nahIM mAnate haiM, aura vyaktiyoMse sarvathA abhinna bhI nahIM mAnate haiM, jisase ki naiyAyikoMke Upara bhedake ekAnta mAnanepara Aye hue doSa hamAre Upara bhI lAgU ho jaaveN| athavA kApiloMke Upara abheda vAdake anusAra Aye hue doSa hamAre Upara bhI gira sakeM / nirNaya yaha hai ki hama loga kathaJcit bheda abhedase vyaktiyoMmeM sAdRzyasvarUpa jAtikI vRtti mAnate haiM, isIkA nAma kathaJcit tAdAtmya hai| una vizeSa vyaktiyoMmeM usa sadRzapariNAmarUpa jAtikA vartanA ( sambandha ) kathaMcit tAdAtmya sambagdhase nirAlA nahIM hai / yadi sAdRzya pariNAmakI ekadeza ( aMza) karake bhinna bhinna vyaktiyoMmeM vRtti mAnI jAvegI aisI dazAmeM to sadRza pariNAmako sAvayavapanekA prasaMga hogaa| bhAvArtha--jaise ki sIdhe ( jImane ) hAthake paJcAgulako Dere hAthake paJcAgulake Upara rakhA jAtA hai, to vaha eka eka aMgulIrUpa aMzase dUsare hAthakI aMguliyoMke Upara ThaharatA hai / aisI dazAmeM AdheyarUpa sIdhe hAthakA paJcAMgula sAvayavarUpa hai / athavA eka aMgarakhA bhinna bhinna avayavoMse zarIrake . aneka avayavoMpara saMyukta horahA hai, ataH vaha aMgarakhA sAvayava hai| aise hI gotvakA kucha aMza AgaremeM baiThI huyI gaumeM mAnA jAve aura anya aMza sahAranapurakI gaumeM sthita rahe, tIsarA aMza paTanAkI gaumeM rahe, aisA mAnanepara naiyAyikoMke sAmAnyameM avazya avayava sahitapanekA prasaMga AtA hai / kintu hama jaina logoMke Upara nhiiN| kyoMki AgarekI gaukA sAmAnya vahIMkI gaumeM hai aura sahAranapurakI gaukA sadRzapariNAma sahAranapurakI gaumeM hI hai, anvayajJAna ho jAnese sadRzapanekA vyavahAra hai / -sundara mukhake dharma sukhameM hI haiM, candramAmeM nahIM aura candramAke svabhAva candramAmeM hI haiM, mukhameM nhiiN| golapanA aura AlhAdakapanese mukhakI upamA candramAse hai, vastutaH sAmAnya dharma vyaktirUpa hI hai /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 179 ataH sadRza pariNAma ( jAti ) ko bhinna bhinna dezoMmeM aMzarUpase rahanevAle avayava sahitapanekA prasaMga nahIM hai / tathA Apa vaizeSikoMkI mAnI gayI eka gotvajAtiko sampUrNa svarUpase eka vyaktimeM hI vRtti mAna liyA jAve to anya vyaktiyoMmeM gopanA nahIM varta skegaa| aisI dazAmeM eka gau vyakti to gau banI raha skegii| anya gau vyaktiyAM ago ho jaaveNgii| ekAntavAdiyoMke yahAM ye doSa avazya Ate haiN| kintu kathaJcit bhedAbheda pakSameM nahIM / prakRta gaumeM gopanA hai aura anya gaumeM usakA gopanA hai / saMgrahanayakI apekSAse aneka sadRza pariNAmoMko eka bhI kaha sakate haiM / jaise ki aneka avAntara sattAoMke samudAyako mahAsattA kaha dete haiN| na cAsya sarvagatatvaM yena karkAdiSu gotvAdipratyayasAMkarya, nApi svavyaktiSu sarvAsveka eva yenotpitsuvyaktau pUrvAdhArasya tyAgenAgamane tasya niHsAmAnyatvaM tadatyAgenAgato sAvayavatvaM prAgeva tadeze'stitve svamamatyayahetutvaM prasajyate, visadRzapariNAmeneva sazapariNAmenAkAntAyA evotpitsuvyakteH svkaarnnaadutptteH|| ___ naiyAyikoMke samAna isa sadRza pariNAma ( jAti ) ko hama sarvavyApaka nahIM mAnate haiM / jisase ki dhaulA ghoDA, rojha, geMDA Adi madhyavartiyoMmeM gopanA, mahiSapanA Adike jJAnoMkA sAMkarya ho jAve / arthAt gotvako vyApaka mAnanese gauke sadRza zukla ghoDemeM bhI gotvake vidyamAna raha jAnepara gobuddhi ho jaavegii| kintu syAdvAdasiddhAntameM gotvako vyApaka nahIM mAnA hai / eka, eka govyaktimeM nyArA nyArA sadRza gotva rahatA hai / zukla ghoDemeM vaha gotva nahIM hai / tathA apanI sabhI govyaktiyoMmeM vaha gotva sAmAnya eka hI rahatA hai yaha bhI nahIM samajhanA, jisase ye tIna doSa A sakeM ki utpanna honevAlI eka govyaktimeM pahile AdhArako choDakara usa gotvakA Agamana mAnA jAvegA to usa pahilI go vyaktiko sAmAnya rahitapanekA prasaMga hogaa| tathA yadi pahile AdhArako na choDakara vaha gotva navIna utpanna huyI gaumeM A jAvegA, taba to gotvako avayava sahitapanekA prasaMga hogaa| kyoMki katipaya aMzoMse gotva pahile AdhArameM sthita rahA aura usake dUsare katipaya avayava anya sthalameM utpanna hue navIna gaumeM Agaye haiM, vaizeSikoMne dravyameM hI kriyA mAnI hai| jAtimeM to AnA, jAnarUpa kriyA nahIM bana sakatI haiN| tathA navIna gauke utpanna honevAle usa pradezameM pahilese hI gotvakA astitva mAnA jAvegA to vaha AdhAra vinA ThaharA kahA~ ? tathA gau utpattike pUrvakAloMmeM bhI apane gopaneke jJAna honekI kAraNatAkA prasaMga tIsarA hotA hai| nyAyadIpikAmeM kahA hai ki " na yAti na ca tatrAsti, na pazcAdasti nAzavat / jahAti pUrva nA dhAramaho vyasanasantatiH " / na to kahIM jAtI hai / na vahAM hai| vyakti naSTa ho jAneke pIche vahAM rahatI bhI nahIM, tathA pahile AdhArako choDatI bhI nahIM / phira bhI nitya eka jAtiko mAnate rahanA yaha vyasaniyoMkA korA Agraha hai / vAstavameM bAta yaha hai ki utsAha sahita utpanna ho jAnevAlI vyakti jo apane apane kAraNoMse utpanna ho rahI hai, vaha jaise vizeSa pariNAmase sanI huyI upaja rahI hai,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 tattvArthazlokavArtike taise hI samAna pariNAmase AkrAnta hokara hI utpanna ho rahI hai / bhAvArtha -- vizeSa aura sAmAnya donoM dharmose yukta vyakti apane apane kAraNoMse utpanna ho rahI hai, sAmAnya aura vizeSa donoM eka mAtAse jAye hue bhAI haiM, donoM vastubhUta haiM / kathamevaM nityA jAtirutpattimavyaktivaditi cet, dravyArthAdezAditi brUmaH, vyaktirapi tathA nityA syAditi cet na kiJcidaniSTaM, paryAyArthAdezAdeva vizeSaparyAyasya sAmAnyaparyAyasya vA'nityatvopagamAt / 1 yahAM koI pUMchatA hai ki sadRza pariNAmarUpa jAtiko Apa apane kAraNoMse utpanna huA mAneMge to isa prakAra mAnanepara bhalA jAti nitya kaise raha sakegI ? jaise utpanna honevAlI vyakti anitya hai, vaise hI jAti anitya ho jAvegI / phira jAtike nityapanekI prasiddhikA jainoMke yahAM nirvAha kaise hogA ? aisA kahanepara to hama isa prakAra spaSTa kahate haiM ki dravyArthika nayakI apekSAse jAti nitya hai / bhAvArtha - vyaktike utpanna honepara usase abhinna jAti bhI utpanna ho jAtI hai / kintu dravyadRSTise jAti padArtha nitya hai / jAtinAmaka pariNAmake pariNAmI pudgaladravya jIvadravya Adi nityapadArtha haiM / yadi koI yoM kaheM ki tisa prakAra dravyadRSTise to ghaTa, paTa, gau Adi vyaktiyAM bhI nitya ho jAveMgI / aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki vyaktiyoMko bhI nitya ho jAne do ! hama syAdvAdiyoMko kucha bhI aniSTa nahIM hai / hamane paryAyArthika nayakI apekSAse hI vizeSarUpa paryAyako aura sAmAnyarUpa paryAyako anityapane karake svIkAra kiyA hai / dravyadRSTise to sampUrNa padArtha nitya haiM hii| notpattimatsAmAnyamutpitsuvyakteH pUrve vyaktyaMtare tatpratyayAditi cet / tata eva vizeSopyutpattimAnmA bhUt / pUrvo vizeSaH svapratyayaheturanya evotpitsuvizeSAditi cet, pUrvavyaktisAmAnyamapyanyadastu | 1 yahAM koI bAdI kahatA hai ki sAmAnya (jAti) nitya hai / yAnI sAmAnya utpattivAlA nahIM hai / kyoMki utpanna honeke liye utsuka ho rahI vyaktike pahile bhI anya vyaktiyoMmeM usa sAmAnyakA jJAna ho rahA hai / arthAt sAmAnyakI yadi utpatti mAnI jAvegI to utpattike pahile sAmAnyakA jJAna nahIM honA cAhiye, kintu hotA hai / ataH siddha hai ki sAmAnya nitya hai / granthakAra kahate haiM ki yadi aisA kahoge to usa hI kAraNase vizeSa bhI utpattivAlA na ho sakegA / kyoMki vizeSasahita utpanna ho rahI vyakti pUrva samayoMmeM anya vyaktiyoMmeM bhI vizeSakA jJAna ho rahA hai / yadi yoM kahoge ki vaha pahilA vizeSa isa utpanna ho rahe vizeSase bhinna hotA huA hI apane jJAnakA hetu hai / yAnI vizeSa padArtha aneka haiM, utpanna ho rahe vizeSase pahile utpanna ho cukA vizeSa nyArA hai / gaukA vizeSa bhinna hai, aura mahiSakA vizeSa nirAlA hai| AcArya samajhAte haiM ki aisA kahanepara to sAmAnyako bhI aisA hI mAna lo ! utpanna ho rahe sAmAnyase pahilI vyaktiyoMkA sAmAnya nyArA hI hai / sAmAnya bhI aneka haiM /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 181 tarhi sAmAnyaM samAnapratyayaviSayo na syAt vyaktyAtmakatvAdvyaktisvAtmavaditi cet na, sadRzapariNAmasya vyakteH kathaJcidbhedapratIteH / prathamamekavyaktAvapi sadRzapariNAmaH samAnapratyayaviSayaH syAditi cet na, anekavyaktigatasyaivAnekasya sadRzapariNAmasya samAnamatyayaviSayatayA pratIteH vizeSapratyayaviSayatayA vaisadRzapariNAmavat / 1 1 yahAM koI kahate haiM ki taba to yaha isake samAna hai, yaha isake samAna hai, isa prakAra samAna jJAnakA viSaya sAmAnya padArtha na ho sakegA / kyoMki vaha sAmAnya vyaktiyoMse tadAtmaka hai / jaise ki vyaktikA apanA vyaktisvarUpa AtmA sarvathA eka vyakti honese anvayarUpa karake samAnajJAnakA viSaya nahIM hai / eka ghaTavyakti aneka ghaToMmeM apane DIlase anvita nahIM ho sakatI hai / aise hI vyaktirUpa sAmAnya bhI anvaya jJAna na karA sakegA / granthakAra bolate haiM ki isa prakArakA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki sadRza pariNAmakA vyaktise kathaJcit bheda pratIta ho rahA hai| yAnI vyakti aura sadRzarUpa paryAyakA sarvathA abheda nahIM hai / bhAvArtha -- eka vyakti vyaktyantara meM bhale hI anvita na hove / kintu vyaktise kathaJcit bhinna sAmAnya aneka vyaktioMmeM otaprota hokara raha sakatA hai / yahAM koI yoM kahe ki yadi vyaktirUpa hI jAti mAnI jAvegI to akelI vizeSa vyakti maiM bhI pahile se hI vaha sAdRzyapariNAmarUpa jAti samAnajJAnakA viSaya ho jAve yAnI kevala eka hI vyaktike dekhane para yaha samAna hai / aisA jJAna ho jAnA caahie| kyoMki Apa jainoMke mantavyAnusAra eka vyaktimeM pUrA sadRzapariNAmarUpa samAnya pahilese hI vidyamAna hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki Apa bauddha yA naiyAyikoMne bhI visadRza pariNAma rUpa vizeSako eka vyaktimeM hI rahanevAlA svIkAra kiyA hai / phira bhI anya kI apekSAse hI yaha isase vizeSa hai / yaha isase vilakSaNa hai / aise hI visadRza pariNAmako vizeSa jJAnake viSayapanese svIkAra kiyA hai / taise hI yahAM aneka vyaktiyoMmeM rahanevAle nyAre nyAre aneka vizeSa, jaise vizeSa jJAnake viSaya haiM taise hI aneka vyaktiyoMmeM nija nija sambandhI prApta hue aneka sadRza pariNAmoMkI * samAna jJAnake viSayapanese pratIti ho rahI hai / bhAvArtha - aneka sAmAnya hI aneka vyaktiyoM meM samAna hai, yA isake samAna hai, aisA jJAna karAte haiM / eka sAmAnya nahIM / vaizeSikoMne dvitva saMkhyAko samavAya sambandhase eka eka vyakti meM nyArA rahatA mAnA hai| phira bhI do vyaktiyoMke hone para hI " do " aisA jJAna hogA, akele meM nahIM / nanu ca prativyaktibhinno yadi sadRzapariNAmaH paraM sadRzapariNAmamapekSya samAnapratyayaviSayastadA vyaktireva parAM vyaktimapekSya tathAstu vizeSAbhAvAdalaM sadRzapariNAmakalpanayeti cet na, visadRzavyakterapi vyaktyantarApekSayA samAnapratyayaviSayatvaprasaMgAt, tathA ca dadhikarabhAdayopi samAnA iti pratIyaren /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike yahAM koI dUsarI zaMkA karatA hai ki Apa jaina yadi pratyeka vyakti meM nyArA nyArA sadRza pariNAmarUpa sAmAnya mAneMge, taba to vaha vyaktisvarUpa huA aura vyakti to dUsare sadRza pariNAmakI apekSA karake samAna ityAkAraka jJAnakA viSaya hotI hai| ataH vaha sadRzapariNAma bhI dUsare vyaktirUpa hI ThaharegA, taba to eka eka vyakti hI dUsarI vyaktikI apekSA karake tisI prakAra samAna - jJAnakA viSaya ho jAo ! vyAkta aura sadRza pariNAmameM koI vizeSatA nahIM hai| ataH sadRza pariNAmakI kalpanAse kucha bhI prayojana nahIM sadhA, vyaktike Upara vyaktirUpa sadRza pariNAmakA bojha lAdanese kucha lAbha nahIM hai / arthAt mUla vyaktiyoMse hI samAna jJAna yA anvayajJAna ho jAve / aba AcArya kahate haiM ki aisA to nahIM khnaa| kyoMki yadi vyaktise bhinna eka sadRza pariNAmakI kalpanA na kI jAvegI to vilakSaNa vyaktiko bhI anya vyaktioMkI apekSAse samAna jJAnake viSayapanekA prasaMga hogA / bhAvArtha - gau vyakti hai, mahiSa bhI eka anya vyakti hai / yadi vyakti hI samAna jJAna karA devegI to bhaiMsa gauke samAna hai, yaha jJAna bhI ho jAvegA / aura tisI prakAra dahI, UMTakA baccA rAsabha Adi vyaktiyAM bhI samAna haiM, isa prakAra nirNIta kara lI jAveM / bhAvArtha - " codito dadhi khAdeti kimuSTraM nAbhidhAvati " dahI khAo ! isa nirdezase prerita huA puruSa U~TakI ora kyoM nahIM bhAgatA hai / bhinna bhinna vyakti honese unameM bhI aneka dadhivyaktiyoMke tulya samAna aisA jJAna ho jAnA cAhiye / kintu dahI aura UMTameM samAna aisA samIcIna jJAna nahIM hotA hai / ataH anumita hotA hai ki vyaktise kathaJcit bhinna sadRzapariNAma hI samAnajJAnakA viSaya hai, vaha dahIkA samAna pariNAma U~TameM nahIM hai| UMTameM UMToMkA samAna pariNAma hai aura dadhimeM anya dadhi vyaktiyoMkA samAna pariNAma hai / 1 182 natu caikasyAM govyakto gotvaM sadRzapariNAmo govyaktyantarasadRzapariNAmamapekSya yathA samAnapratyayaviSayastathA sattvAdisadRzapariNAmaM karkAdivyaktigatamapekSya sa tathAstu bhedAvizeSAttadavizeSepi zaktiH tAdRzI tasya tayA kiJcideva sadRzapariNAmaM sannidhAya tathA na sarvamiti niyamakalpanAyAM dadhivyaktirapi dadhivyaktyantarApekSya dadhitvapratyayatAmirtu tAdRzazaktisaMdhAnAtkarabhAdInapekSya mAsmeya iti cet sA tarhi zaktirvyaktInAM kAsAJcideva samAnapratyayatvaheturyadyekA tadA jAtirevaikasA dRzya vat / taduktaM jAtivAdinA / 66 abhedarUpaM sAdRzyamAtmabhUtAzca zaktayaH / jAtiparyAyazadvatvameSAmabhyupavarNyate" iti / atha zaktirapi tAsAM bhinnA saiva sadRzapariNAma iti nAmamAtraM bhidyate / phira kisIkI zaMkA hai ki eka vizeSa govyaktimeM sadRza pariNAmarUpa gotva yadi anya go vyaktiyoMke sadRza pariNAmarUpa gotvakI apekSA karake jaise samAna jJAnakA viSaya hai, taise hI zveta ghoDA, rojha, Adi vyaktiyoMmeM prApta hue utpAda, vyaya, dhauvyarUpa sattva yA astipanA, vastupanA, prameyapanA, Adi svabhAvoMkI apekSA karake vaha sadRza pariNAma tisa prakAra ho jAo ! yAnI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tArthIcantAmaNiH 183 sattva, prameyatva Adi dharmokI apekSAse zveta azva, rojha, mahiSa Adi bhI sadRza haiM / ataH yahAM bhI samAnapanekA jJAna ho jAnA cAhiye / aneka govyaktiyoMke sadRza karka AdikoM meM bhI bheda vaisA hI hai koI antara nahIM hai / usakA antara na hote hue bhI usa sadRza pariNAmakI taisI eka zakti mAnoge jisa zaktise ki koI vivakSita hI sadRzapariNAmako nikaTa kAraNa mAnakara ke tisa prakAra samAna jJAna hotA hai| sabhI yahAM vahAMke sadRza pariNAmoMkI apekSA karake samAna jJAna nahIM hotA hai / isa prakAra niyamakI kalpanA karanepara to dahIrUpa vyakti bhI anya dahIrUpa aneka vyaktiyoMkI apekSA karake dadhipaneke jJAnakI viSayatAko prApta ho jAo ! kyoMki taisI zaktikA mela dadhi vyaktiyoMmeM hI hai, UMTa, rojha AdimeM nahIM / ataH UMTa AdikoMko apekSA karake dahIke samAna jJAnakI viSayatA nahIM hai| ataH zaktise hI kArya nirvAha ho jAvegA, sadRza pariNAma mAnanA vyartha hai / yadi isa prakAra tuma zaMkAkAra kahoge taba to hama jaina pUMchate haiM ki kinhIM hI vyaktiyoMkA samAna jJAna karAnekI vaha kAraNarUpa zakti yadi eka hai taba to vaha zakti jAti hI hai / nitya aura eka hotI anekoM samavAya sambandhase rahanevAlI jo vastu hai vaha jAti hI ho sakatI hai / jaise ki anekoM rahanevAlA eka sAdRzya vaizeSikoMke yahAM jAtirUpa hI mAnA gayA hai| vaizeSika loga sAha - zyako sAta padArthoMse atirikta nahIM mAnate haiM / mukha aura candramAmeM rahanevAlI AlhAdakatva jAtiko sAdRzya mAnA hai / taise hI kinhI vivakSita vyaktiyoMmeM samAna jJAna karAnevAlI zakti bhI eka jAti rUpa hI pddegii| jAtiko mAnanevAle naiyAyika yA vaizeSikane usI bAtako apane granthameM isa prakAra kahA hai ki aneka vyaktiyoMmeM rahanevAlA abhedarUpI eka sAdRzya aura padArthoMkI eka AtmArUpa zaktiyAM tathA jAti ina tInoMko paryAyavAcI zadbapanA svIkAra kiyA jAtA hai / yadi aba Apa yoM kaheM ki una vyaktiyoMkI zakti bhI bhinna bhinna haiM eka nitya jAtirUpa nahIM hai / taba to vahI hamAre yahAM sadRzapariNAma mAnA gayA hai| Apa usako zakti kahate haiM, hama usako sadRza pariNAma kahate haiM, isa prakAra yahAM kevala zase bheda hai / arthase nahIM / Apane bhI aneka vyaktiyoMmeM rahane1 vAlI nAnA zaktiyoM ( sAmAnyoM ) ko bhinna bhinna svIkAra kara liyA hai / hamane bhI sAmAnyako vaisA hI vyaktiyoM svarUpa mAnA hai / kathaM niyatavyaktyAzrayAH kecideva sadRzapariNAmAH samAnapratyayaviSayA iti cet, zaktayaH kathaM kAzvideva niyatavyaktyAzrayAH samAnapratyayaviSayatvahetavaH iti samaH paryanuyogaH / zaktayaH svAtmabhUtA eva vyaktInAM svakAraNAttathopajAtA iti cet sadRzapariNAmAstathaiva saMtu / yahAM koI kahatA hai ki niyamita vizeSa vyaktirUpa AdhArameM rahane vAle koI hI AdheyabhUta "sadRza pariNAma bhalA samAna jJAnake viSaya kaise ho jAte haiM ? batAo / bhAvArtha -- uSTra, mahiSa, Adi bhI vizeSa vyaktiyAM haiN| aneka UToMmeM UMTapanese samAnajJAna hotA hai aura aneka gauoM meM gopanese samAnajJAna hotA hai / kintu gaukA UMTameM samAna jJAna kyoM nahIM hotA hai ? bhinna bhinna
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 tattvAryazlokavArtike vyaktiyoMmeM rahane vAlA samAna pariNAma to vahAM hai hii| AcArya kahate haiM ki yadi aisA kahoge to tuma hI batalAo ki tumhArI mAnI huyI niyamita vyaktiyoMmeM rahanevAlI hI koI koI zaktiyAM kaise samAnajJAnake viSayapanekI kAraNa hai ? isa prakAra tumhAre Upara bhI hamArI orase prazna karanekA avasara samAna hai / yadi tuma kahoge ki zaktiyAM to vyaktiyoMke nijAtmasvarUpa ho rahIM santI hI apane apane kAraNase tisa prakArakI utpanna ho gayIM haiM / aisA kahane para to hamAre mAne hue sadRza pariNAma bhI tisa hI prakAra apane kAraNoMse utpanna hue samAnajJAnake hetu ho jAo / arthAt jina kAraNoMse gau utpanna hotI hai unhI kAraNoMse gauke sadRza pariNAma bhI utpanna ho jAte haiM / ve gauoM meM samAnajJAna karAne kAraNa haiM, visamAna vyaktiyoMmeM nahIM / nanu ca yathA vyaktayaH samAnA etA iti pratyayastatsamAnapariNAmaviSayastayA samAnapariNAmA ete iti tatra samAnapratyayopi tadaparasamAnapariNAmaheturastu / tathA cAnavasthAnam / yadi punaH samAnapariNAmeSu svasamAnapariNAmAbhAve'pi samAnapratyayastadA khaNDAdivyaktiSu kiM smaanprinnaamklpnyaa| nityaikavyApisAmAnyavattadanupapatteriti cet kathamidAnImarthAnAM visadRzapariNAmA vizeSapratyayaviSayAH ? svavisadRzapariNAmAntarebhya iti cedanavasthAnam / svata eveti cetsarvatra visadRzaparikalpanAnarthakyam / punaH kisIkI zaMkA hai ki jaise ki ye ( aneka gau ) vyaktiyAM samAna haiM, isa prakArakA jJAna samAnapariNatiko viSaya karanevAlA hai, taise hI ye ( aneka gauoMmeM rahanevAle ) samAna pariNAma haiN| isa prakArakA una samAnapariNAmoMmeM honevAlA samAna jJAna bhI unase nyAre dUsare samAnapariNAmoMko kAraNa mAna kara hogA aura una dUsare samAna pariNAmoMmeM bhI samAnajJAna tIsare samAnapariNAmoMko kAraNa mAnakara hogA / taisA hote hote anavasthA doSa ho jaavegaa| anavasthA doSake nivAraNake liye phira yadi samAna pariNAmoMmeM anya apane samAna pariNAmoMke vinA bhI samAnajJAna ho jAnA mAna loge taba to khaNDa, muNDa, zAbaleya, bAhuleya Adi gauvyaktiyoMmeM bhI apane samAna pariNAmake vinA hI samAnajJAna ho jaavegaa| aisI dazAmeM sAdRzyarUpa samAna pariNAmakI kalpanAse kyA lAbha hai ? arthAt kucha nahIM / jaise vaizeSikoMkA mAnA gayA gayA nitya eka aura aneka vyaktiyoMmeM vyApaka mAnA gayA sAmAnya ( jAti ) padArtha nahIM banatA hai, usIke samAna Apa jainoMse mAnA gayA vaha sadRzapariNAma bhI siddha nahIM ho pAtA hai / aba granthakAra samajhAte haiM ki yadi aisA kahoge to hama jaina kahate haiM ki isa samaya padArthoke visamAnapariNAmajJAnake heturUpa vizeSa kaise siddha ho sakeMge ? ye vyaktiyAM parasparameM vizeSatAyukta haiM, viziSTa haiM, vilakSaNa haiM, jisa prakAra vizeSajJAnake liye visadRza pariNAmoMkI AvazyakatA hai| usI prakAra visahazapariNAmoMko bhI parasparameM vizeSatA lAneke liye apanese atirikta dUsare visadRza pariNAmoMkI AkAMkSA hogii| ve visadRzapariNAma bhI anya tIsare visadRza pariNAmoMse hI vizeSatAyukta ho skeNge|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH aisA mAnanepara to tumako bhI anavasthA doSa hogA / usa anavasthAke vAraNake liye vizeSa pariNAmoMkI viziSTatAko apane Apa hI hotA huA mAnoge, taba to sabhI vizeSa vyaktiyoMmeM visadRza pariNAmakI lambI kalpanA karanA vyartha hai, kyoMki visadRza pariNAmake mAne vinA bhI apane Apa vizeSa jJAna ho jAvegA, arthAt jaise Apane samAna pariNAmako mAnanemeM hamako doSa diyA hai, vaisA hI anavasthA aura vaiyarthyadoSa Apake visadRza pariNAmameM bhI lAgU hote haiN| __ svakAraNAdupajAtAH sarve visadRzapratyayaviSayAH svabhAvata eveti cet, samAnapratyayaviSayAste svabhAvataH svakAraNAdupajAyamAnAH kiM nAnumanyate tathA pratItyapalApe phalAbhAvAt / kevalaM svasvabhAvo vizeSapratyayaviSayo'rthAnAM visadRzapariNAmaH, samAnapratyayaviSayaH sahapariNAma iti vyapadizyate na punaravyapadezyaH / sAmarthya vA tattAdRzamiti paryante vyavasthApayituM yuktaM, tato lokayAtrAyAH prvRttynupptteH| apane apane kAraNoMse utpanna hue sampUrNa artha vicAre svabhAvase hI visadRzajJAnake viSaya ho rahe haiM, aisA kahoge to apane apane kAraNoMse utpanna ho rahe ve gau, ghaTa, Adi padArtha bhI svabhAvase hI samAna isa jJAnake viSaya haiM, yaha kyoM nahIM mAna liyA jAtA hai / taisI prasiddha pratItike chipAnemeM koI phala nahIM hai, bAta itanI hI hai ki vizeSa pariNAmake samAna sAdRzya pariNAma bhI apane jJAnakA viSaya ho rahA hai| sAmAnya aura vizeSa donoM hI vastuke nija svabhAva haiM / kevala vastukA apanA svabhAva jo padArthoke vizeSajJAnakA viSaya ho rahA hai vaha aMza visadRza pariNAma hai, aura jo vastukA apanA tadAtmaka svabhAva padArthoke samAnajJAnakA gocara ho rahA hai vaha aMza sadRza pariNAma, aisA kahA jAtA hai, kintu vaha svabhAva phira sarvathA avAcya nahIM hai jaisA ki bauddha logoMne vizeSa padArthako avAcya mAnA hai vaisA vizeSapadArtha yA sAmAnyapadArtha avAcya nahIM hai / mImAMsakoMke dvArA mAnI gayI vaha vaisI sAmarthya ( zakti ) samAnajJAna karA detI hai, isa prakAra bhI antameM jAkara vyavasthA karanA yukta nahIM hai, kyoMki usase lokayAtrA ( vyavahAra ) kI pravRtti na bana skegii| mImAMsaka loga go isa padakI zakti gotva jAtimeM svIkAra karate haiM, yAnI go zadbakA vAcya gotva jAti hai, kintu lokameM dekhA jAtA hai ki bojha lAdanA, gADI khIMcanA, dUdha denA, vyAnA Adi kriyAoMmeM go vyakti upayogI hai / gotva jAti nahIM / zadvajanya sampUrNa vyavahAra sAdRzyakI mitti para DaTe hue haiM, ekako jAna lenepara sadRza zabda dvArA anekoMkA jJAna ho jAtA hai / dhUma Adi hetu bhI sAdRzya rakhate hue vahijJAnake sAdhana haiM, ataH bauddha aura mImAMsakoMko lokapravRttike anusAra sAdRzyako vAstavika aura vAdhya mAnate hue padakA artha jAna lenA cAhiye anya upAya nahIM hai| sanivezavizeSastatmatyayaviSayo vyapadizyata iti cet, sa kathaM parimitAsveva vyaktiSu ma pumaranyAsu syAt / svahetukzAditi cet sa eva hetustatsatyayaviSayo'stu kiM sabhivezana, 24
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 tatvArtha lokavArta so'pei hetuH kutaH parimitAsveva vyaktiSu syAditi samAnaH paryanuyogaH svahetoriti cetsopi kuta ityaniSThAnaM / naiyAyika loga jAti, AkRti aura vyakti ina tInako padakA vAcya artha mAnate haiM / "" jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH " go zadvase gotva jAti tathA gaukA AkAra ( racanA vizeSa ) aura go vyakti kahI jAtI haiM / kevala AkRtiko hI padakA vAcya artha mAnane vAle kahate haiM ki usa anvaya sahita samAnajJAnakA viSaya to racanA vizeSa kahA jAtA hai / aisA kahane para to hama jaina pUMchege ki vaha racanAvizeSa parimita hI katipaya vyaktiyoMmeM kaise hai ? kintu phira anya vyaktioM meM kyoM nahIM hai ? batAo / arthAt vaha gaukI racanA aneka sajAtIya gauoMmeM hai / rojha, UMTa, Adi meM nahIM hai / uttara dIjiye / isake uttarameM yadi Apa yoM kaheMge ki apane apane kAraNoMke vaza vaha vizeSa racanA parimita vyaktiyoMmeM hI huyI hai anya sabameM nhiiN| aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki vaha apanA apanA hetu hI usa samAna jJAnakA viSaya ho jAo ! bIcameM sannivezake kyA lAbha hai ? sirake cAroM ora hAthako ghumAkara nAka pakaDanese sIdhe DhaMgase nAka pakaDanA acchA hai / dUsarI bAta yaha hai ki usa racanA vizeSakA kAraNa vaha hetu bhI ginatI kI gaI huyIM hI kucha vyaktiyoMmeM kyoM hai ? anya mahiSa Adika vyaktiyoMmeM kyoM nahIM / isa prakArakA prazna uThAnA tumhAre Upara bhI samAnarUpase lAgU hotA hai / punaH usa hetuke liye bhI apane anya hetuko niyAmaka mAnoge to phira bhI vahI prazna uThAyA jaavegaa| yAnI vaha hetu bhI kisase aura kyoM viziSTa hetukA janaka hai ! kahiye / isa prakAra anavasthA ho jAyagI / paryante nityo heturupeyate, anavasthAnapariharaNasamartha iti cet prathamata eva so'bhyupeyatAM sannivezavizeSaprasavAya / sopi kutaH parimitAsveva vyaktiSu sannivezavizeSaM prasUte na punaranyAsviti vAcyam / svabhAvAt tAdRzAtsAmarthyAdvA vyapadezyAditi cet tarhi tena vAggocarAtItena svabhAvena sAmarthyena vA vacanamArgAvatArivastunibandhanA lokayAtrA pravartata iti / samabhyadhAyi bhartRhariNA " svabhAvo vyapadezyo vA sAmarthya vAvatiSThate / sarvasyAnte yatastasmAdvyavahAro na kalpate " iti / tasmAdvAggocaravastunibandhanaM lokavyavahAramanurudhya mAnairvyapadezyaiva jAtiH sadRzapariNAmalakSaNA sphuTameSitavyA / kucha koTi calate hue antameM jAkara anavasthA doSake parihAra karane meM samartha horahe nitya hetuko hama svIkAra karate haiM / yadi aisA kahoge to vizeSa racanAko utpanna karaneke liye pahile se hI vaha nitya hetu svIkAra kara liyA jAve / jAtirUpa nitya hetuke mAnanepara bhI hamArA vahIM prazna cala sakatA hai ki vaha nitya hetu bhI parimANa kI gayIM kucha niyata vyaktiyoM (go mAtra ) meM hI racanA vizeSako kyoM utpanna karatA hai ? kintu phira anya vyaktioMmeM kyoM nahIM utpanna
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 187 mummmwwm.manararamirmirmwareneurmerimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmitm karatA hai ? isakA uttara Apako kahanA cAhiye / yadi Apa yoM kaheMge ki usa nityahetumeM tisa prakArakA eka svabhAva hai / athavA vacanase nahIM kahI jAya aisI vizeSa sAmarthya hai,jisase ki vaha nitya kAraNa vicArA parimita vyaktiyoMmeM hI vizeSa racanAko banAtA hai / UMTa, bhaiMsA AdimeM nhiiN| aisA kahanepara taba to. yahI AyA ki usa vacanake viSayapanase atikrAnta ho rahe usa svabhAva karake athavA zakti karake vacanake mArgameM utArI huyI vastuko kAraNa mAnakara vacanavyavahAra sambandhI lokayAtrA pravarta rahI hai / isI bAtako bhartRharIne bhI bahuta acche DhaMgase kahA thA ki jisa kAraNa saba hetuoMke antameM jAkara padArthakA nahIM kahane yogya svabhAva athavA vizeSa sAmarthya hI hetupanese vyavasthita hotA hai / tisa kAraNa nirvikalpaka svabhAvoMse laukika vyavahAra nahIM cala sakatA hai, arthAt vastu nirvikalpaka hai / phira bhI lokayAtrAke anurodhase vastuke katipaya aMza zabdake dvArA vAcya mAne gaye haiM / athavA yaha upahAsa vacana hai avaktavya padArthose loka vyavahAra nahIM pravRtta ho sakatA hai| tisa kAraNa siddha hotA hai ki vacanake gocara vastuko kAraNa mAnakara utpanna hue loka vyavahArake anukUla calanevAle puruSoM karake sadRza pariNAma svarUpa jAti zadvoMke dvArA kahI gayI hI jAtI hai yaha spaSTa rUpase mAna lenA cAhiye / bhAvArtha-gau, azva Adi jAtike pratipAdaka zadboMse sadRza pariNAmarUpa jAti kahI jAtI hai| tatsAdhyasya kAryasya tadadhikaraNena sAdhayitumazakteH / puruSe daNTItipratyayavaddaNDasambandhena sAdhyasya tadadhikaraNena puruSamAtreNa vA sAdhayitumazakyatvAt / daNDopAditsayA daNDItipratyayaH sAdhyate iti cAyuktaM, tato daNDopAditsAvAniti pratyayasya prasUteH anyathAsyApIcchAkAraNaiH saMstavopakAraguNadarzanAdibhiH sAdhyatvaprasaMgAt / / ... usa jAtise. sAdhane yogya kAryakA usake adhikaraNa ho rahI vizeSa vyakti karake sAdhana nahIM ho sakatA hai / jaise daNDayukta puruSameM daNDavAlA aisA jJAna honA daNDakA kArya hai, daNDake sambandha karake banAye gaye kAryakI usa daNDake AdhArabhUta kevala puruSa karake sAdhana karaneke lie azakyatA hai / yadi yoM kaheM ki yaha daNDavAlA aisA jJAna to daNDake grahaNa karanekI icchAse bhI sAdhA jA sakatA hai / phira Apa usako kevala daNDake sambandhase hI sAdhya honA kaise kahate haiM ? AcArya samajhAte haiM ki kisIkA isa prakAra kahanA to yuktiyoMse rahita hai / kyoMki usa daNDake grahaNa karanekI icchAse daNDake grahaNakI icchAvAlA hai, isa prakArake jJAnakI utpatti hotI hai| " daNDavAn hai " isa AMkAravAlA. jJAna nahIM utpanna ho pAtA hai, anyathA yAnI aisA na mAnakara dUsare prakAra mAnoge to " daNDa grahaNakI icchAvAlA hai " isa jJAnako bhI icchAke kAraNa mAne gaye stuti karanA, upakAra dikhalAnA, guNa darzana karAnA, nirdoSatA, Adi karake sAdhyapanekA prasaMga ho jaavegaa| bhAvArtha--kisI kisI jJAnameM icchA nimitta kAraNa hai, kintu niyata nhiiN| jJAnakA avalamba kAraNa viSaya hI mAnA hai / yadi daNDajJAnameM daNDakI icchAko kAraNa kaha doge to
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 tattvArthazlokavArtike daNDa icchAke jJAna meM icchAke nimitta kAraNa stuti, upakAra, guNadarzana Adi bhI usake kAraNa bana baiTheMge, jo ki kisIne nahIM mAne haiN| tataH sarvasya svAnurUpapratyayaviSayatvaM vastuno'bhipreyatA samAnapariNAmasyaiva samAnapratyayaviSayatvamabhipretavyam / ekatvasvabhAvasya sAmAnyasyaikatvAtyayaviSayatvaprasaMgAt / sa evAyaM gaurityekatvAtyaya eveti cet na, tasyopacaritatvAt / sa iva sa iti tatsamAne tadekatvopacArAt sa gaurayamapi gauriti samAnapratyayasya skljnsaakssiksyaaskhldruuptyaanupcrittvsiddheH| tisa kAraNa sarva padArthoM ( vastuoM ) ko apane apane anukUla jJAnakA viSayapanA iSTa karate ho to vastuke sadRza pariNAmako hI samAna isa jJAnakA viSayapanA mAna lenA cAhiye / ve samAna pariNAma pratyeka vyaktimeM rahanevAle eka eka hokara aneka haiM / yadi vaizeSikoMke samAna sAmAnyakA ekapanA svabhAva mAnA jAvegA to ekapaneke jJAnakI viSayatAkA prasaMga hogA yAnI ekapanekA jJAna bhale hI ho jAve / kintu " yaha khaNDa gau isa muNDa gauke samAna hai" aise sadRza pariNAmako viSaya karanevAlA jJAna na ho sakegA / yadi yahAM koI yoM kahai ki " yaha gau vahI hai" isa prakArake ekapaneko jAnanevAlA hI jJAna hotA hai, samAnatAkA jJAna nahIM hotA hai / granthakAra samajhAte haiM ki aisA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki aneka gauoMmeM " yaha vahI gau hai " isa prakAra ekatvako viSaya karanevAlA vaha jJAna upacarita hai / vastutaH citakavarI gauko dekhakara dhaulI gauko dekhanevAle puruSako usake samAna yaha gau hai aisA jJAna honA cAhiye / kintu yaha bhI gau hai, aura vaha bhI gau thI, isa prakAra gotvadharmase ekatvakA upacAra ( Aropa ) kara liyA jAtA hai| jaise ki usa devadattake samAna vaha jinadatta thA aisA usake samAna puruSameM yA yamalakameM usake ekapanekA kalpita vyavahAra kara liyA jAtA hai / yadi paramArtharUpase vicArA jAve to vaha baila thaa| yaha bhI vRSabha (baila) hai| isa prakAra sadRzapaneko viSaya karanevAlA jJAna sampUrNa manuSyoMke sammukha (gavAhI hote hue ) bAdhArahita svarUpa karake mukhyapane rUpase siddha ho rahA hai / bhAvArtha-jAti jJAnakA viSaya ekatva nahIM hai pratyuta sadRza pariNAma hai yaha bAta siddha ho gyii| ___kazcidAha-daNDItyAdipratyayaH paricchidyamAnadaNDasambandhAdiviSayatayA nArthAntaraviSayaH kalpayituM zakyaH samAnapratyayastu paricchidyamAnavyaktiviSayatvAbhAvAdarthAntaraviSayastaccArthAntaraM sAmAnyaM pratyakSataH paricchedyamanyathA tasya yatnopaneyamatyeyatvAghaTanAt nIlAdivaditi, tadasat / ___ yahAM koI vaizeSika matAnuyAyI kaha rahA hai ki daNDavAn , chatravAn , kuNDalavAlA ityAdi jJAna to parimita daNDakA sambandha, jAne gaye chatrakA saMyoga, ityAdi niyata padArthoko viSaya karate haiN| ataH daNDa, chatra Adikase dUsare anya arthoko viSaya nahIM kara pAte haiN| jo parimita padArthoMko
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 189 jAnatA hai usa jJAnakA viSaya anya vyApakarUpa artha nahIM kalpanA kiyA jAsakatA hai| kintu yaha isake samAna hai aisA jJAna to vyApaka vastuko viSaya karatA hai, yAnI aneka vyaktiyoMmeM ho jAtA hai| kucha thoDIsI hI parimita vyaktiyoMko viSaya nahIM karatA hai| ataH vyaktise bhinna kisI dUsare arthako viSaya karane vAlA ho jAvegA aura vaha vyaktiyoMse bhinna dUsarA padArtha to nitya jAti hI hai| vaha jAtirUpa sAmAnya padArtha pratyakSa pramANase bhI jAnA jAtA hai| anyathA yAnI sAmAnyakA pratyakSase jJAna honA nahIM mAnA jAvegA to usa sAmAnyako prayatnake pIche sAmAnyalakSaNA pratyAsattise pratyaya kiyA jAnApana nahIM ghaTita hogaa| jaise nIla, pIta Adika guNa puruSArtha karake pratyakSase jAna liye jAte haiM, taise hI prayatna karanepara sAmAnyakA jJAna ho jAtA hai / arthAt-yadi sAmAnya nIla, pIta kharUpa hI mAna liyA jAvegA to usako jAnaneke liye AtmAko nyArA prayatna na karanA pddegaa| jisa jJAnase nIlako jAnA hai usIse ghaTatva, nIlatva Adi sAmAnyako bhI jAna legA, kintu aisA nahIM dekhA jAtA hai| nIlako jAna cukanepara bhI pIchese vizeSa prayatna karake sAmAnyako jAna pAte haiM yA usI samaya vizeSa puruSArthase jAtiko jAnate haiN| ataH sAmAnya padArtha vizeSoMse bhinna hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra una vaizeSikoMkA kahanA satya nahIM hai kAraNa ki sAmAnyasya vizeSavatsatyakSatve'pi yatnopanIyamAnapratyayatvAvirodhAt / pramANasaMplavasyaikatrArye vyavasthApanAt / . sadRzapariNAmarUpa sAmAnyako vizeSa vyaktike samAna pratyakSakA viSayapanA mAnate hue bhI prayatnake dvArA calAkara jAna lene kI viSayatAkA koI virodha nahIM hai / kyoMki naiyAyika, jaina, mImAMsaka ye saba pramANasaMplavako svIkAra karate haiM / "ekasminnarthe vizeSavizeSAMzAvagAhinAM bahUnAM pramANAnAM pravRttiH pramANasaMplavaH " eka arthameM bahutase apUrvArthamAhI pramANoMkI pravRtti honA pramANasaMplava kahalAtA hai / nIla yA ghaTako jAnakara usase abhinna sadRza pariNAmarUpa sAmAnyako jAnaneke liye prayatnapUrvaka dUsarA jJAna uThAyA aura usake dvArA vastuse abhinna mAne gaye sAmAnyako punaH jAna liyA / itanese hI vaha sAmAnya arthAntara nahIM ho jAtA hai / eka agnimeM Agama, anumAna, pratyakSa ina tIna pramANoMke pravRtta ho jAnese agni bhinna bhinna nahIM ho jAtI hai / hAM! svabhAvabheda bhale hI ho jAveM / eka arthameM aneka pramANoMke pravRtta honekI vyavasthA mAnI nayI hai / ataH puruSArtha karake bhale hI jAtiko svatantrarUpase jAna lo / kintu etAvatA vaha cauthA nirAlA padArtha (tattva) nahIM mAnA jA sakatA hai, vaha vyaktiyoMse abhinna hai / vastumeM tadAtmaka hokara guMtharahI asaMkhya arthaparyAyeM bhI vivakSitajJAnase nahIM jAnI jArahI haiM / kyA kreN| sAmAnyameva paricchidyamAnasvarUpaM na vizeSAsteSAM vyAvRttipratyayAnumeyatvAditi badato nissedumshkt| yadi Apa daNDI, nIla, pIta, Adike jJAnoMmeM vizeSako hI jAnane yogya vastukA svarUpa
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike i mAneMge aura sAmAnyako arthAntara svIkAra kareMge to koI yoM bhI kaha sakatA hai ki sAmAnya hI jAnane yogya vastukA svarUpa hai vizeSa padArtha koI nahIM haiN| kAlI gau dhaulI gause pRthak hai / bhaiMsase gau pRthak hai, ityAdi vyAvRttiko jAnanevAle jJAnoMse una vizeSoMkA pIche anumAna kara liyA jAtA hai, vizeSakA pratyakSa nahIM hone pAtA hai, aise kahanevAloMkA bhI tuma niSedha nahIM kara sakate ho / naye naye svaracita siddhAntoMko gaDhanevAloMkA muMha nahIM pakar3A jA sakatA hai / na hi vastusvarUpameva vyAvartamAnAkArapratyayasya nibandhanaM api tu tatsaMsargiNorthAste ca bhedahetavo yadA sakalAstirayante tadA sadvastu padArtha iti vA nirupAdhisAmAnyapratyayaH prasUte, yadA tu guNakarmabhyAM bhedahetavo atirobhUtAH zeSAstirodhIyante tadA dravyamiti buddhirevamavAntarasAmAnyeSvazeSeSvapi buddhayaH pravartante bhedahetUnAM punarAvirbhUtAnAM vastunA saMsarge tatra vizeSapratyayaH / tathA ca sAmAnyameva vastusvarUpaM vizeSAstUpAdhibalAvalambina iti matAntaramupatiSTheta / vastukA jAnane yogya svarUpa hI pRthagbhUta hue AkArakA ullekha karAnevAle jJAnakA kAraNa hai / ataH vizeSa padArtha hI vastukA tAdAtmakarUpa hai, sAmAnya vastubhUta nahIM hai, yaha nahIM samajha baiThanA, kintu usa vastusvarUpase sambandha rakhanevAle jo padArtha (kAlA, nIlA, matijJAna, ghaTajJAna Adi ) haiM, ve sarva padArtha bhI to bheda ( vyAvRtti ) ke kAraNa haiN| jisa samaya bhedake kAraNa saMpUrNa chipa jAte haiM taba sAmAnyadharmokI apekSAse sat hai, vastu hai, padArtha hai, prameya hai| isa prakArakA nirvizeSa sAmAnyajJAna utpanna ho jAtA hai / kintu jisa samaya guNa aura kriyAse bhedake kAraNa pragaTa ho jAte haiM, tathA zeSa zuddha, vyApaka, sAmAnya chipa jAte haiM, taba to dravya hai, jIva haiM, isa prakArakI upAdhika sahita buddhi hI utpanna hotI hai| isake madhyavartI sampUrNa sAmAnyoMmeM bhI taisI taisI buddhiyAM pravartatI rahatI haiM / phira pragaTa hue bhedake kAraNoMkA vastuke sAtha sambandha ho jAnepara vahAM vizeSa jJAna ho jAtA hai / ataH vizeSako jAnaneke liye calAkara yatnase jJAna karanekI AvazyakatA hai| sAmAnyako jAnaneke liye bAhirake puMchalle lagAnekI AvazyakatA nahIM hai / tisa kAraNa yoM siddha hotA hai ki sAmAnya hI vastuke gAMThakA svarUpa hai / aura vizeSa to idhara udharake vizeSaNoMke sAmarthyakA avalamba rakhate hue aupAdhika bhAva A kUde haiM, vAstavika nhiiN| isa prakArakA bhI eka bhinnamata ( siddhAnta ) upasthita ho jAvegA / kisI bhI dharmakI puSTi karAneke liye usake viruddha mAne hue dharmakA khaNDana kara denA acchA upAya hai| ataH antameM jAkara Apako vizeSake samAna sAmAnya bhI vastukA tadAtmaka rUpa iSTa karanA paDegA / 190 A . vastuvizeSA nopAdhikA yatnopaneyapratyayatvAbhAvAt svayaM pratIyamAnatvAditi cet tata eva sAmAnyamaupAdhikaM mAbhUt / sAmAnyavizeSayorvastusvabhAvatve sarvatro bhayapratyaya prasaktiriti cet kiM punastayorekataramatyaya eva kacidasti
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH bauddha phira bhI bolate haiM ki vastuke vizeSa vAstavika haiM / japAkusumake sambandhase sphaTika meM AyI huyI lAlimAke samAna aupAdhika nahIM hai| kyoMki vizeSoMke jAnaneke liye calAkara prayatnase jJAna karanA nahIM dekhA jAtA hai, ve vastumeM svayaM hI jhaTiti pratIta ho jAte haiN| AcArya samajhAte haiM ki yadi aisA kahoge taba to tisa hI kAraNa sAmAnya bhI aupAdhika na hove / kyoMki sAmAnya bhI parizrama se uThAe hue navIna jJAnake dvArA nahIM jAnA jAtA hai / kintu svayaM utthita jJAnase vinA prayatake hI vastumeM zIghra jAna liyA jAtA hai / yadi koI yoM kaheM ki sAmAnya aura vizeSa donoMko vastukA svabhAva mAnoge taba to sarva hI viSayoMmeM sAmAnya aura vizeSa donoMke jJAna honekA prasaMga hogA / aisA kahanepara to hama pUMchate haiM ki phira kyA una donoMmeMse eka hIkA kahIM jJAna honA dekhA gayA hai ? batAo na / bhAvArtha - sabhI sthaloMpara donoMkA hI eka sAtha jJAna ho jAtA hai / akele akelekA nahIM, ataH donoM hI vastuke tadAtmaka aMza haiM / 191 darzanakAle sAmAnyapratyayasyAbhAvAdvizeSapratyaya evAstIti cet na, tadApi saddravyatvAdisAmAnyapratyayasya sadbhAvAdubhayapratyayasiddheH / prathamamekAM gAM pazyannapi hi sadAdinA sAdRzyaM tatrArthAntareNa vyavasyatyeva anyathA tadabhAvaprasaMgAt / : bauddha kahate haiM ki svalakSaNako jAnanevAle nirvikalpaka pratyakSarUpa darzanake samayameM sAmAnya ko jAnanevAle jJAnakA abhAva hai / ataH vahAM kevala vizeSakA hIM jJAna hotA hai / phira Apa jainoMne kaise kahA thA ki donoMmeMse ekakA jJAna kahIM hotA hai kyA ? granthakAra bolate haiM ki isa prakAra to bauddhoMko nahIM kahanA caahie| kyoMki usa samaya bhI satpane, dravyapane, padArthapane Adi sAmAnyoMko jAnanevAlA jJAna vidyamAna hai / ataH sAmAnya aura vizeSa donoMko jAna lenA nirvikalpaka pratyakSameM bhI siddha ho jAtA hai / sabase pahile eka gauko dekhanevAlA puruSa bhI satpanA, dravyapanA, padArthapanA Adi dharmo karake dUsare ghaTa, azva Adi padArthoMke sAtha sAdRzyakA vahAM nizcaya kara hI letA hai / anyathA usa sadRzapaneke abhAvakA prasaMga ho jAvegA / bhAvArtha gauko jAnane vAlA puruSa bhale hI mukhase gau gau aisA kahatA rahe, kintu sAthameM usa gauphI vizeSatAoMko jaise jAna letA hai, vaise hI anya gauoMke sAtha sadRzapane aura satva, dravyatva, padArthatva karake bhaiMsa, ghoDe Adike sAdRzyako bhI zrutajJAnase jAna letA hai / yoM to sAmAnyadharma aura vizeSadharmokA piNr3a hI vastu hai / ataH sAmAnyakA pratyakSa hI ho jAtA hai| phira bhI sAmAnyapanekI vikalpanAse sAdRzya bhI jAna liyA jAtA hai| arthApatti, anumAna, matijJAna, saMkalana ho jAtA hai / pratyeka jJAnameM sAmAnya, vizeSa donoMkA hI ekakA mukhyarUpase aura dUsarekA gauNarUpase jJAna hove / akelekA jJAna kahIM nahIM hotA hai / hama jainoMke dvArA mAne gaye cakSurdarzana acakSurdarzanameM kevala sattAphA Alocana hotA hai, vizeSoMkA nahIM / kintu ve to darzana haiM, jJAna nahIM haiM / hama to jJAnase sAmAnya, vizeSa donoMke jAnane kA zrutajJAnake viSayoMkA paraspara meM pratibhAsa hotA hai / bhaleM hI 1
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 tatvArtha lokavArta niyama kara rahe haiM, darzanake dvArA nahIM / jJAnakA kArya Alocana karanA nahIM hai aura darzanakA kArya jAna lenA nahIM hai / donoM bhinna paryAye haiM / donoMke jJeya aura dRzya viSaya bhI nyAre niyata haiM / prathamamavagrahe sAmAnyasyaiva pratibhAsanAnnobhayapratyayaH sarvatreti cAyuktaM, varNasaMsthAnAdisamAnapariNAmAtmano vastuno'rthAntarAdvisadRzapariNAmAtmanazcAvagrahe pratibhAsanAt / koI kaTAkSa karatA hai ki jainoMke yahAM sabase prathama hue avagrahameM vastu ke sAmAnya dharmokA - hI pratibhAsa hotA hai vizeSoM kA nahIM / ataH sabhI jJAnoMmeM donoMkI pratIti nahIM huyI / aba AcArya kahate haiM ki hama jainoMke Upara kisIkA yaha kahanA ayukta hai / kyoMki rUpa, rasa, tathA AkRti, racanA Adi samAna pariNAmasvarUpa vastukA aura anya padArthoMkI apekSAse prApta hue visadRza pariNAma svarUpa usI vastukA avagraha meM pratibhAsa hotA hai / avagrahake dvArA eka manuSyako jAnanepara usake 1 rUpa, AkAra, sira, vakSaHsthala Adi jo ki anya manuSyoM meM bhI vaise pAye jAyaM aise sadRza pariNAmoMko hama jAna lete haiM aura usI samaya pazu, pakSiyoM yA anya sajAtIya puruSoMkI apekSAse vizeSapanA bhI usa manuSyameM jAna liyA jAtA hai / ataH gau yA manuSyake avagraha karanepara sAmAnya aura vizeSa donoM dharma yugapat pratIta ho jAte haiN| kisI bhI jJAnameM akele sAmAnyakA yA kevala vizeSakA to pratibhAsa hotA hI nahIM hai, isakA vizvAsa rakho / saMzayajJAnameM bhI yathAyogya donoM pratibhAsate haiM / bolo aba kyA cAhiye ? | kacidubhayapratyayAsatvepi vA na vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatvavirodhaH, pratipuruSaM kSayopazamavizeSApekSayA pratyayasyAvirbhAvAt / yathA vastusvabhAvaM pratyayotpattau kasyacidanAdyantavastupratyayaprasaMgAt parasya svargaprApaNazaktyAdinirNayAnuSaMgAt / kisI kisI apramANarUpa jJAnameM yA calAkara ekako hI jAnanevAle uThAye gaye jhuMThe AhArya jJAnameM yadi sAmAnya aura vizeSa donoMkI pratIti na hove to bhI vastuke sAmAnya aura vizeSa donoM dharma svarUpapanekA virodha nahIM hai / pratyeka jIvameM viziSTa kSayopazamakI apekSAse bhinna bhinna prakAra ke jJAnoMkI utpatti ho jAtI hai / eka bhIMtakA paralA bhAga na dIkhanese usa bhittike parabhAgakA abhAva nahIM ho jAtA hai / cAhe jisa bhoMdU jIvake jJAnakI apekSAse vastubhUta arthIkI vyavasthA nahIM mAnI hai / pramANajJAnoMse prameyakI vyavasthA hotI hai / zaza ( kharagoza) ke AMkha mIMca lenepara usake vicArAnusAra dRzya jagatkA abhAva nahIM siddha ho jAtA hai / hama aneka prakAra jIvoMke jJAnoMko kahAMtaka samhAlate rheNge| koI sIpako cAMdI jAnatA hai aura koI pItalako suvarNa jAna rahA hai| etAvatA vastubhUta padArthakA parivartana nahIM ho jAtA hai / jJeyake adhIna jJAnakA honA nahIM haiM / kintu kSayopazamoMke adhIna jhUThA saccA jJAna hai / pratyeka jIvameM vizeSa kSayopazamakI apekSAse jJAna utpanna huA karate haiM / vastuke svabhAvoMkA atikramaNa nahIM karake yadi jJAnakI utpatti mAnI jAvegI, yAnI jaisI vastu hogI vaisA hUbahU jJAna utpanna hove taba to cAhe jisa 1
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 193 kisIko anAdi ananta vastuke jJAna honekA prasaMga hogaa| bhAvArtha-atIta, anAgata, ananta pariNamanoMke aviSvagbhAva sambandharUpa piNDako vastu kahate haiM / kisI bhI vastuko dekhakara usake anAdi anantaparyAyoMkA jJAna ho jAnA cAhiye / bauddhoMke siddhAntAnusAra dAna karanevAle jIvoMmeM svargako prApta karAnevAlI zakti mAnI gayI hai, kSaNikatvazakti bhI padArthameM vidyamAna haiM aura bhI aneka atIndriya dharma haiM / kintu citta ( AtmA ) kA pratyakSa karate samaya ina atIndriya zaktiyoMkA to pratyakSa nahIM ho pAtA hai| tabhI to bauddha jana zaktiyoMko jAnaneke liye anumAna pramANa uThAte haiN| yadi jaisI vastu hai ThIka vaisA hI usakA jJAna mAnA jAvegA to dUsare yAnI bauddhoMko nirvikalpaka pratyakSadvArA hI svargaprApaNazakti tathA hiMsA karanevAle cittakI narakaprApaNazakti AdikA bhI nirNaya usI samaya ho jAnA cAhiye / jo ki dUsaroMne mAnA nahIM hai| aura yoM to saMsArase sarba mithyAjJAna uTha jAveMge / jaisI vastu hogI vaisA hI sabako jJAna ho skegaa| tato vizeSapratyayAdvizeSamurarIkurvatA samAnapratyayAtsAmAnyamurarIkartavyamiti pratIti prasiddhA jAtinimittAntaraM tathA dravyaM vakSyamANaM guNAH kriyA ca pratItisiddheti na tannimittAntaratvasiddhaM vaRbhiprAyAt yena kalpanAropitAnAmeva jAtyAdInAM zaddhairabhidhAnAta kalpanaiva zadvAnAM viSayaH syAt, paMcatayI vA zaddhAnAM pravRttirabAdhitA na bhavet / tisa kAraNa siddha ho jAtA hai ki vizeSako jAnanevAle jJAnakI sAmarthyase vizeSa padArthako svIkAra karanevAle bauddhoM karake samIcIna samAnajJAnase nirNIta kiye gaye sAmAnya (sAdRzya) ko bhI svIkAra kara lenA cAhiye / isa prakAra pratItiyoMse prasiddha huyI jAti ( sadRza pariNAma ) nAma nikSepakA nimittAntara ho jAtI hai / ataH vaktAke abhiprAyako nimitta pAkara aura sadRza pariNAma rUpa jAtiko nimittAntara mAnakara gau, azva, manuSya Adi zabda pravRtta ho rahe haiM / taise hI bhavidhyameM kahe jAne yogya sat rUpa dravya aura sahabhAvI pariNAmarUpa guNa tathA parispandarUpa kriyAyeM bhI prAmANika pratItiyoMse prasiddha haiM isa kAraNa nimittarUpa vaktAke abhiprAyase nirAle. dravya, guNa aura kriyAoMko dravyazada, guNazabda aura kriyAzadvoMkA nimittAntarapanA asiddha nahIM hai, jisase ki zadvako pramANa na mAnanevAle bauddhoMke matAnusAra kalpanAmeM Aropita kiye gaye hI jAti, dravya, guNa, aura kriyAoMkA zabdoMke dvArA kathana kiye jAnese kalpanA hI zadboMkA viSaya hotI aura zabdoMkI pAMca prakArase ho rahI pravRtti bAdhA rahita na hone pAtI / arthAt jAti, guNa, kriyA, saMyogIsamavAyIdravya yadRcchA ye saba vAstavika padArtha haiM, unako kahanevAle pAMca prakArake zadboMkI nirbAdha pravRtti ho rahI hai / yahAMtaka sadRza pariNAmarUpa jAtiko siddha karate hue zadboMkI pravRttikA mukhya kAraNa mAne gaye vAstavika jAti, dravya, AdikakA nirUpaNa kara diyA hai| 25
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 tatvArthazlokavArtike jAtiH sarvasya zabdasya padArthoM nitya ityasan / vyaktisampratyayAbhAvaprasaMgAdhvanitaH sadA // 15 // .... mImAMsaka matake anusAra kisIkA kahanA hai ki sarva hI zabdoMkA artha jAti svarUpa nitya padArtha hai arthAt ghaTazada ghaTatva jAtiko aura go zabda gotva jAtiko kahatA hai / tabhI to eka vyaktimeM saMketagrahaNa kara sampUrNa vaisI vyaktiyoMko jAna jAte haiN| AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra kisIkA kahanA satya nahIM hai / kyoMki yoM to zadboMse sadA hI vizeSa vyaktiyoMke jJAna ho jAneke abhAvakA prasaMga hogaa| yAnI go zadvake dvArA gotva jAtiko jAnA jAvegA to go vyaktikA go zadvase kabhI jJAna na ho skegaa| kazcidAha-jAtireva sarvasya zaddhasyArthaH sarvadAnuvRttipratyayaparicchedya vastusvabhAve zAhavyavahAradarzanAt / yathaiva hi goriti zadonuvRttipratyayaviSaye gotve pravartata iti jAtistathA zuklazaddhastathAvidhe zuklatve pravartamAno na guNazaddhaH / caratizaddhazcaraNasAmAnye pravRtto na kriyAzadaH, viSANIti zadro'pi viSANitvasAmAnye vRttimAnasamavAyidravyazaddhA, daNDIti zaddhazca daNDitvasAmAnye vRttimupagacchanna saMyogidravyazaH, dityazopi bAlakumArayuvamadhyasthaviraDityAvasthAsu pratIyamAne DisthatvasAmAnye pravartamAno na ydRcchaashddhH| yahAM koI prativAdI lambA pUrvapakSa karatA huA kahatA hai ki dravyazabda, guNazabda Adi sarva hI zAdoMkA artha jAti hI hai / sarva hI kAloMmeM vaisAkA vaisA hI anuvRtti jJAnake dvArA jAne gaye jAtisvarUpa vastu svabhAvameM zadbase janya vyavahAra hotA huA dekhA jAtA hai| jisa kAraNase ki jaise hI gau yaha zabda to gau hai, gau hai, gau hai, aise vaise ke vaise hI pachi varttanevAle jJAnoMke viSaya horahI gotva jAtimeM pravartta rahA hai, isa kAraNa Apa jaina usako jAti zabda kahate haiM, taise hI Apa jainoMkA guNazadvapane karake mAnA gayA zuklazabda bhI tisI prakArakI zuklatva jAtimeM pravarta rahA hai| zukla guNameM bhI jAti rahatI hai, eka zuklako dekhakara aneka zukla varNIkA jJAna ho jAtA hai| ataH zukla zadvako bhI jAti zabddha mAno ! guNa zabda nahIM / tathA gamana karanA, bhakSaNa karanA; rUpa kriyAko kahanevAlA carati zabda bhI caranArUpa sAmAnyameM pravRtta ho rahA hai| kriyAmeM bhI sAmAnya ( jAti ) rahatA hai| ataH carati, gacchati Adi kriyA zabda bhI jAtizabda haiM / svatantra kriyA zabda nahIM / viSANI ( sIMgavAlA baila ) yaha zabda bhI viSANitva jAtimeM vartta rahA hai, ataH jAti zabda hai, samavAyavAle dravyako kahanevAlA samavAyIdravya zabda nahIM hai / aura daNDI yaha zabda bhI daNDitvarUpa jAtimeM vRttiko prApta ho rahA hai, ataH jAti zabda hai, saMyogIdravya zabda nhiiN| isa prakAra kisI eka manuSyako kahanevAlA Ditya zabda bhI usa Dittha jIvakI bAlaka, kumAra, yuvA, madhya,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vRddhapanekI avasthAoM meM vyavahAra kiyA gayA pratIta ho rahA hai, yahI hai, na ki vaizeSika mata anusAra jAti anekoMmeM rahanI cAhiye so yahAM bhI aneka avasthAoMmeM rahanA bana jAtA hai / ataH Ditthatva jAti pravRtti karatA huA Dittha zabda bhI jAtizadva hai, eka vyaktimeM rahanevAlA dharma jAti nahIM hotA hai, kintu eka vyaktikI nAnA avasthAoMmeM rahanevAlA Ditthatva dharma jAti bana jAtA hai / ataH Dittha zadva korI icchA ke anusAra kalpita kiyA gayA yadRcchAzadva nahIM hai kintu jAti zadva hai / yoM jAtizadva, guNazadva, kriyAzadva, samavAyIzadva, saMyogIzadva, yAdRcchikazadva, ye sabhI zadba jAti zabda hI mAne jAya / 1 kathaM jAtizaddho jAtiviSayaH syAjjAtau jAtyantarasyAbhAvAdanyathAnavasthAnuSaMgAditi ca na codyaM, jAtiSvapi jAtyantarasyopagamAjjAtInAmAnantyAt / yathAkAMkSAkSayaM vyavahAraparisamApteranavasthAnAsambhavAt / prativAdIke Upara kisIkA kaTAkSa hai ki vaizeSika aura naiyAyikoMne to jAtimeM punaH anya jAti nahIM svIkAra kI hai / " vyakterabhedastulyatvaM, saMkaro'thAnavAsthitiH / rUpahAnirasambandho, jAtibAdhakasaMgrahaH " // vyaktikI ekatA usameM rahanevAlI jAtikI bAdhaka hai, yAnI eka vyaktimeM jAti nahIM rahatI hai, tabhI to AkAzatva jAti nahIM hai / ghaTatva aura kalazatvameM tulyatva doSa honeke kAraNa lAghavase ghaTatva jAti hai, samAna hI vyaktiyoMmeM varttanevAlI kintu akSaroMse baDI aisI kalazatva jAti nahIM mAnI gayI hai / paraspara meM samAnAdhikaNya hote hue parasparake abhAvakA samAnAdhikaraNapanA sAMkarya doSa hai, pRthivI, ap, tejaH, vAyu aura manaH ye pAMca mUrtadravya haiM tathA vaizeSikoM ke yahAM pRthivI, ap, teja, vAyu aura AkAza ye pAMca bhUta mAne gaye haiM / bhUtatvako choDakara mUrtapanA manameM hai evaM mUrtapaneko chor3akara bhUtapanA AkAzameM hai / donoM mUrtatva aura bhUtatvakA samAveza pRthvI, jala, teja, vAyu ina cAra dravyoMmeM hai / yoM saMkara doSa honeke kAraNa bhUtatvako jAti nahIM mAnA hai / kintu sakhaNDopAdhi hai / navya naiyAyika yahAM sAMkaryako doSa nahIM mAnate haiM, ataH bhUtatva aura mUrttatva donoM jAti haiM / anavasthA doSa ho jAneke kAraNa sattAtva jAti nahIM mAnI gayI hai, eka mAne gaye ghaTatyameM rahanevAlI ghaTatvatvako jAti honekA nirAsa to eka vyaktimeM vartaneke kAraNa hI ho jAtA hai, kintu do cAra jAti yA kucha jAtimAn padArthoMmeM rahanevAle dharmako anavasthA honeke kAraNa jAtipanA nahIM hai / jaise ghaTatva, guNatva, karmatva aura sattA inameM sattAttva mAna liyA jAve athavA guNatvatva, sattAva, karmavatva, inameM se sattAvatva mAnA jAve ityAdi / tathA jAtimAn padArthoMkA jAtike dvArA hI pRthakkaraNa hotA hai / vizeSa padArtha svataH vyAvRtta haiM / yadi vizeSoMmeM bhI vizeSatva jAti mAnalI jAvegI to vizeSoMke svayaM vyAvarttakapane svarUpakI hAni ho jAyegI / ataH rUpahAni ho jAneke kAraNa vizeSatva jAti nahIM mAnI hai / evaM samavAya padArtha meM pratiyogitA anuyogitA, ina donoMmeM se kisI bhI sambandha karake samavAya nahIM ThaharatA hai, kintu jAti jahAM rahatI hai vahAM samavAya sambandhase hI rahatI 195
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike hai| ataH asambandha honeke kAraNa samavAyatva jAti nahIM mAnI hai| kintu nityasambandhapanA rUpa sakhaNDopAdhi hai / isa prakAra ye chaha dharma jAtike bAdhaka mAne gaye haiM / eka vyaktimeM rahaneke kAraNa jAtimeM punaH dUsarI jAti nahIM mAnI gayI hai, yoM jAti zadba phira jAtiko viSaya karanevAlA kaise ho sakegA ? kyoMki vivakSita jAtimeM punaH anya jAtiyoMkA vartanA mAnA nahIM gayA hai, anyathA ghaTatvameM ghaTatvatva aura ghaTatvatvameM ghaTatvatvatva Adi jAtiyoMke mAnate jAnese anavasthA doSakA prasaMga hogA / aisI dazAmeM jAti zadbako Apa jAtivAcaka kaise kaha sakeMge ? btaao| bhAvArtha-gotva zabda yadi gotvatva jAtiko kahatA hotA taba to sabhI zavoMkA artha jAti hI mAnA jA sakatA thA, kintu gotvameM gotvatva jAti hI nahIM rahatI hai| isa kAraNa Apake niyamameM avyApti doSa huA, aisA kahanepara aba jAtivAdI mImAMsaka uttara detA hai ki yaha ukta prakAra codya to nahIM karanA cAhiye, kyoMki jAtiyoMmeM bhI dUsarI aneka jAtiyAM svIkAra kI haiN| jAtiyAM ananta haiM parimita nahIM / mUlako kSaya karanevAlI anavasthA dUSaNa mAnI gayI hai kintu bhUlako puSTa karanevAlI anavasthA to bhUSaNa hai / jisa puruSakI jitanI do, cAra, bIsa, sau, pAMca sau koTi calakara AkAMkSAkA kSaya hote hue tadanusAra vyavahArakI parisamApti ho jAtI hai usase Age anavasthAkA honA sambhava nahIM hai| kisI bhI puruSakA kisI bhI anya puruSake liye pitA, pitAmaha (bAbA) prapitAmaha ( paDabAvA ) AdikA prazna karanepara kucha koTike pIche AkAMkSA svataH zAnta ho hI jAtI hai, yadi AkAMkSA zAnta na hove to anavasthA hone do ! koI kSati nhiiN| kAryakAraNabhAvakA bhaMga nahIM honA caahiye| aise hI jAtiyoMmeM bhI samajha lenA / jJApakapakSameM kucha dUra cala kara AkAMkSAoMkA kSaya ho jAnese anavasthA vahIM TUTa jAtI hai| ___kAlo digAkAzamiti zaddhAH kathaM jAtiviSayAH kAlAdiSu jAterasambhavAceSAmekadravyatvAdityapi na zaMkanIyaM, kAlazaddhasya truTilavAdikAlabhedeSvanusyUtamatyayAvacchece kAlatvasAmAnye pravartanAt / pUrvAparAdidigbhedeSvanvayajJAnagamye diktvasAmAnye dikchadasya pravRtteH / pATaliputracitrakUTAdyAkAzabhedeSvanusyUtapratItigocare cAkAzasAmAnye pravartamAnasyAkAzazadasya saMpratyayAjjAtizaddhatvopapatteH kAlAdInAmupacaritA eva bhedA na paramArthasanta iti darzane tajjAttirapyupacaritA teSvastu / tathA ca upacarita jAtizaddhAH kAlAdaya iti na vyaktizaddhAH / / ___ yadi koI yoM kahe ki eka dravya honeke kAraNa kAla, AdikoMmeM vartarahI mAnI gayIM kAlatva Adi jAtiyoMkA asambhava hai to phira kAla, dik aura AkAza ye zabda kaiseM jAtiko viSaya karanevAle jAti zabda kahe jA sakeMge ? mImAMsaka samajhAte haiM ki isa prakArakI zaMkA nahIM karanI cAhiye, kyoMki kAlazara bhI kAlatva jAtimeM bhalI rItise vartatA hai| kAla dravya eka nahIM hai kintu pala, vipala, truTi, laya, zvAsa, ghaDI, muhUrta, dina, pakSa, mAsa, Rtu, ayana Adi kAlabhedoMmeM anvaya
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH rUpase piroyA gayA hokara jJAnake dvArA kAlatva sAmAnya jAnA jA rahA hai| ataH kAla zabda aisA honepara jAtiko kahanevAlA jAtizabda hai| aneka vyaktiyoMmeM pAye jArahe kAlatva sAmAnyameM pravarta rahA hai / tathA yaha (pUrva ) dizA hai yaha pazcima bhI dizA hai aura yaha ( uttara ) bhI dizA hai ityAdi prakArake anvaya jJAnase jAne gaye pUrva, pazcima, uttara Adi dizAke bhedoMmeM diktva sAmAnya ThIka DhaMgase varta rahA hai / ataH dikzadvakI pravRtti diktva jAtimeM hai / evaM mAlAmeM piroye hue Doreke samAna paTanA, citrakUTa, banArasa, AgarA, sahAranapura Adi AkAzake vizeSa bhedoMmeM anvayajJAnakA viSaya hotI huyI Thahara gayI AkAzatva jAtimeM AkAza zabda vartatA huA bhale prakAra jAnA jA rahA hai, ataH AkAza zadvako bhI jAtizadvapanA siddha ho jAtA hai ( bana jAtA hai)| yadi koI kahe ki kAla, dizA aura AkAza to vastutaH eka eka dravya haiM, ghaDI, mAsa: pUrva, pazcima, citrakUTa, paTanA, Adi bheda to vyavahArase hI kara liye gaye haiM, paramArtharUpase akhaNDa dravyameM sadbhUta bheda nahIM ho sakate haiN| aisA siddhAnta mAnanepara to hama jAtivAdI kaha deMge ki unameM vaha kAlatva, diktva, AkAzatva, jAtiyAM bhI vyavahArase hI sthApita karalI jAveM koI hAni na hogii| tisa prakArase bhI to yahI siddha huA ki kAla Adika zabda upacArase mAnI gayI nAtike pratipAdana karanevAle zabda haiM ekAMtarUpase vyaktiko kahanevAle zabda nahIM / kathamatattvazadro jAtI pravartata iti ca nopAlambhaH, tattvasAmAnyasyaivAvicAritasyAtattvazaddhanAbhidhAnAt / taduktaM-" na tatvAtattvayorbheda iti vRddhebhya AgamaH / atattvamiti manyante tattvamevAvibhAvitam" iti / phira koI yahAM yoM avyartha zaktike samAna vAgbANa calAve ki atattva zabda jAtimeM kaise pravartegA ? kyoMki atattva koI vastubhUta nahIM hai, ataH usameM rahanevAlI koI atattvatva jAti nahIM ho sakatI hai, mImAMsaka kahate haiM ki yaha ulAhanA denA ThIka nahIM hai| kyoMki hama atattvako tattvoMkA sarvathA niSedha karanevAlA tuccha abhAva padArtha nahIM mAnate haiM, kintu nahIM vicArI huyI tattva jAti hI atattva isa zabda karake kahI jAtI hai, so hI hama jAtivAdiyoMke yahAM granthoMmeM aisA kahA huA hai ki " tattva aura atattvoMmeM koI bheda nahIM hai| isa prakAra vRddha puruSoMse calA AyA huA Agama pramANa hai / acche prakAra nahIM vicAre hue tattvako hI atattva aisA mAnate haiM / arthAt abhAva padArtha bhAvarUpa hai jaise anupalambhakA artha vivakSita padArthakA na dIkhanA kintu anya padArthokA dIkha jAnA hai| sote hue manuSyake anupalambha nahIM hai, ajJAna hai, usI prakAra avicArita dUsarA tattva hI atattva hai| usa atattva yA atattvoMmeM vastubhUta jAti ThaharatI hai| / etena prAgabhAvAdizadvAnAM bhAvasAmAnya vRttiruktA, prAgabhAvAdInAM bhAvasvabhAva tvAdanyathA nirupAravyatvApacariti /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike isa pUrvokta kathana karake yaha bAta bhI kahI gayI samajha lenA cAhiye ki prAgabhAva, dhvaMsa Adi padArtha tuccha abhAvarUpa nahIM hai, kintu bhAvarUpa padArtha haiM / ataH prAgabhAva, dhvaMsa Adi zabdoM kI pravRtti bhAvoMmeM rahanevAlI jAtiyoMmeM hai yadi prAgabhAva AdikoMko bhAvasvabhAva na mAnakara anya prakArase vaizeSika loga tuccha mAneMge taba to abhAva padArthako upAkhyA rahitapanekA prasaMga hogA / bhAvArtha - - kAryakAraNa, dharmadharmI, vizeSaNa, Adheya, Adi kisI bhI rUpase abhAva padArthakA samajhanA samajhAnA na bana sakegA / yAnI azvaviSANake samAna abhAva asat padArtha ho jAvegA / ataH abhAvoMmeM bhI hama jAtiko vidyamAna mAnate haiM / vaizeSikoMke samAna AMkha mIMcakara dravya, guNa karmameM hI jAtiko mAnanA aura " vyakterabhedastulyatvaM " ityAdi jAti bAdhakoMkA mAnanA hameM abhISTa nahIM hai / jAti sarvatra rahatI hai| 198 tadetadasatyam / sarvadA jAtizadbAdvyaktisaMpratyayasyAbhAvAnuSaMgAt / tathA cArthakriyArthinaH pratipattRRn prati zaddhaprayogonarthakaH syAt / tataH pratIyamAnayA jAtyAbhipretArthasya vAidohAderasaMpAdanAt / aba pranthakAra bolate haiM ki so yaha " jAti hI saba, zadvoMkA artha hai " yahAMse lekara nirupAkhyapanekI Apatti denetaka kisIkA kahanA sarva asatya ( jhUThA ) hai| kAraNa ki yadi za dvArA jAtiyoMkA hI nirUpaNa kiyA jAvegA to una sabhI jAti zadboMse sadA gau, mahiSa, ghaTa Adi vyaktiyoMke samyagjJAna honeke abhAvakA prasaMga ho jAyagA / taba to arthakriyAke cAhanevAle jJAtA zrotAoMke prati zadbakA prayoga karanA vyartha hogaa| bhAvArtha - lAdane aura dohanemeM gotva jAtikA to upayoga nahIM hotA hai, kintu lAdane aura dohanerUpa arthakriyAko karanemeM gauvyakti hI prayojanasAdhikA hai / isI prakAra ghaTatva jAti jaladhAraNarUpa arthakriyA kI aura paTatvajAti zItabAdhAko meMTanerUpa arthakriyAkI kAraka nahIM hai / tathA arthakriyAko nahIM karanevAlA padArtha vAstavika padArtha nahIM hai| ApakI mAnI huyI nitya eka jAti bhI arthakriyAko na karaneke kAraNa vastubhUta nahIM ThaharatI hai / tisa kAraNa zadvake dvArA jAnI gayI jAtise lAdanA, dohanA Adi hamAre abhISTa arthokA saMpAdana nahIM hotA hai / ataH sabhI zabdoMkA jAtirUpa artha mAnanA ayukta hai / zabdoM karake arthakriyAko karanevAle padArtho kI pratipatti ho rahI hai, vahI zabdakA vAcyArtha mAnanA cAhiye / paramparA lagAnA vyartha hai / svaviSayajJAnamAtrArthakriyAyAH saMpAdanAdadoSa iti cenna, tadvijJAnamAtreNa vyavahAriNaH prayojanAbhAvAt / mImAMsaka bolatA hai ki yadi koI niThallA padArtha hamAre upayogI kisI kAryako nahIM bhI "karatA hai, kintu kamase kama svasvarUpa ( apane ) viSayakA jJAna karA denA kevala isa arthakriyAko to banA hI detA hai / aise hI gotva jAti bhI sva jJAnake viSayabhUta apanA jJAna karAnA rUpa artha
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kriyAkA saMpAdana kara degI / ataH vastubhUta ho jAvegI / yoM hamAre Upara jAtike avastupanekA koI doSa nahIM hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki khAnA, pInA, dohanA, lAdanA Adi vyavahArako karanevAle puruSakA usa jAtiko kevala viSaya karanevAle jJAnase koI prayojana nahIM sadhatA hai / arthakriyAke abhilASukako bhale hI jJAna na hoya, kintu prayojana sadha jAnA caahiye| gau, ghaTa, paTa ina vyaktiyoMse DhonA, duhanA, jala dhAraNa, zItako dUra karanA Adi vAJchanIya arthakriyAeM hotI haiM / ye kriyAeM gau Adikake jJAnase nahIM hone pAtI haiM / gotva Adi jAtiyAM bhI kisI kAmakI nahIM haiM / laDDu aura jalake jJAnase bhUkha pyAsa dUra nahIM hotI hai| kAryako siddha karanemeM kAraka hetuoMkI AvazyakatA hai / jJApakoMkI nhiiN| .na zagajAtau lakSitAyAmarthakriyArthinAM vyaktI pravRttirupapadyate atiprasaMgAt / ...yahAM koI yo upAya kare ki zadbake dvArA abhidhAvRttise jAtikA jJAna hogA aura tAtparyakI anupapatti honepara jAtise lakSaNAvRttike dvArA vyaktikA jJAna kara liyA jAvegA / isa kAraNa arthakriyAko cAhanevAle puruSoMkA gau, ghaTa Adi vyaktiyoMmeM pravRtti honA bana jAtA hai| isapara AcArya kahate haiM ki yaha upAya to acchA nahIM hai, kyoMki atiprasaMga ho jaavegaa|bhaavaarth-gNgaa zabake sAtha ghoSa kaha denese tAtparya na bananeke kAraNa gaMgAkI gaMgAtIrameM lakSaNAkI jAti hai| " gaMgAmeM machalI haiM " yahAM lakSaNA nahIM hai| jaba ki zAdabodhake prakaraNameM sarvatra lakSaNA mAnI jAvegI to AkAzameM rUpa hai / ghaTameM jJAna hai / ina azuddha prayogoMmeM bhI lakSaNA karake nirvAha kiyA jA sakegA jo ki iSTa mahIM hai tathA yo paramparAse kArya honA mAnA jAdhe taba to anumAna, arthApatti Adise jAne gaye padArthIko bhI indriyaviSayapanA prApta hogA, yaha bhI atiprasaMga ho jAvegA / isIko spaSTa karate haiM ki zadvena lakSitA jAtiya'ktIrlakSayati khakAH / saMbandhAdityapi vyaktamazadvArthajJatahitam // 16 // tathA hyanumiteroM vyaktirjAtiH punaneH / kAnyathAkSArthatAbAdhA zabdArthasyApi sidhyatu // 17 // akSaNAnugataH zadbo jAtiM pratyApayediha / sambandhAt sApi niHzeSA khavyaktIriti tannayaH // 18 // " zabda karake pahile jAti kahI jAtI hai| pIche jAti aura vyaktikA samavAya sambandha honeke kAraNa yaha jAti apanI AdhArabhUta vyaktiyoMkA lakSaNAvRttise jJAna karA detI hai| isa prakArakA kahanA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 tatvArtha lokavArtike bhI pragaTarUpase zadvazAstra aura arthazAstrako na jAnanevAlepanakI ceSTA karanA hai / Apane tisa prakAra kahA hai ki zadvase pahile jAti jAnI jAtI hai aura phira anumAnase vyaktirUpa artha jAnA jAtA hai / aisI dazAmeM zadvakA prasiddha horahA vAcya artha to anumAnakA viSaya ho gayA / anyathA yAnI yadi anumAnase vyaktikA jJAna nahIM karoge to kaunasI vyaktimeM zadvakI vAcyatA kahoge ? zadvase jAti jAnI jAtI hai aura jAtise vyakti lakSita hotI hai, ataH zadvase hI paramparAke vyaktikA jJAna huA / yadi aisA kahoge, taba to zadvake vAcyArthako indriyoMkA viSayapanA bhI bAdhArahita siddha ho jAo ! zrotra indriya karake pahile zadvakA zrAvaNa pratyakSa hotA hai pachi vaha zabda zAdvabodhapraNAlIse jAtikA jJAna karAtA hai / tatpazcAt ina vyaktiyoMmeM jAtikA sambandha honese vaha jAti bhI apane AzrayabhUta sampUrNa vyaktiyoMko lakSita karA detI hai, isa prakAra una mImAMsakoMkI nIti hai / yahAM paramparAse vAcyArthako zrotra iMndriyakA viSayapanA prApta ho jAtA hai, kintu yaha kisIko iSTa nahIM hai| mImAMsakoM bhI pratyakSa, anumAna aura Agama ye svatantra pramANa mAne haiM, inake viSaya bhI nyAre nyAre haiM / dravyatvajAtiH zaddhena lakSitA dravyaM lakSayati tatra tasyAH samavAyAt / guNatvajAtirguNaM karmatvajAtiH karma / tata eva dravyaM tu samavetasamavAyAtpratyApayati / vivakSAsAmAnyaM tu zadvAtpratItaM vivakSitArthaM saMyuktasamavAyAderityetadazadvArthajJatAyA eva vijRmbhitam / 1 anya paNDita kaha rahe haiM ki dravya zadvake dvArA jAna lI gayI dravyatva jAti lakSaNAvRttise dravya vyaktikA jJAna karA detI hai, kyoMki usa dravyameM dravyatva jAtikA samavAyasambandha horahA hai / dravyatvameM pratiyogitA sambandhase rahanevAlA samavAya anuyogitA sambandhase samavAyake Azraya horahe dravyakI jJapti prayojaka ho jAtA hai, jaise ki do rakAroMko kahanevAlA dvirepha zadva rAmacandra, premacaMdra, trilokacandra, rASTra, rudra, rAtri Adi zabdoMko choDakara bhramara zadbakI hI lakSaNA karAtA hai aura bhrama zava apane vAcya bhauMrekA lakSita lakSaNAse jJAna karA detA hai / isI prakAra zukla, nIla, Adi guNa zadvoM karake guNatva jAtikA jJAna hotA hai aura guNatva jAti guNa ( vyakti ) ko lakSita kara detI hai / tathA bhramaNa, calana, saraNa, tiryakpavana Adi kriyA zadva bhI karmatva jAtiko kahate haiM, usa karmatva jAtise karmapadArtha lakSita ho jAtA hai / kintu tisa samaveta samavAyarUpa paramparA sambandhase hI 1 guNatva, karmatva jAtiyAM dravyakA bhI nirNaya karA detI haiN| bhAvArtha - guNatva guNatvameM samaveta hotA huA samavAya sambandhase ThaharatA hai aura guNadravyameM samavAya sambandhase rahatA hai / ataH guNatva aura dravyakA samavetasamavAya sambandha hai / aise hI karmatva samavAya sambandhase karmameM rahatA hai aura karma samavAyasambandhase dravyameM rahatA hai, aisI dazAmeM karmatvakA dravya ke sAtha paramparAse samavetasamavAyasambandha hogayA / pratyeka sambandha do Adi sambaMdhiyoMmeM rahatA hai / isa kAraNa eka sambandhIkA jJAna usase avinAbhAvI horahe dUsare sambandhIkA jJApaka ho jAtA hai / kAThake bane hue hAthI yA apanI icchAse kisI bhI
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 tattvArthacintAmaNiH vyaktikA nAma rakha diyA gayA Dittha zabda yadRcchA zabda hai / Dittha zadvase to vaktA sambandhI bolanekI icchA rahanevAlI icchAva jAtikI pratIti hotI hai aura jAtise vivakSita arthakI saMyuktasamavAya yA saMyuktasamavetasamavAya Adi sambandhoM karake jJapti ho jAtI hai / bhAvArtha -- icchAva icchAmeM samavAya sambandhase rahatA hai aura icchA samavAya sambandhase AtmAmeM rahatI hai AtmA vyApaka dravya hai / ataH vivakSita artha Ditthake sAtha AtmAkA saMyoga sambandha hai / aba graMthakAra kahate haiM ki isa prakAra yaha kisIkA akANDa tANDavakI ceSTA karanA zabda aura arthake sUkSmatattvoM ko na jAnanepanakA hI vilAsa hai / avicArI rUkhe zadba zAstrI vaiyAkaraNa hI aisI bhoMDepana kI paMDitAI dikhAte phirate haiM yA sambadhoMkI vyartha carcA apanI yogyatAko becakara kore hRdayahIna naiyAyika aisA phaTATopa dikhAyA karate haiN| isameM kucha sAra nahIM hai / yoM to-- 1 dravyaguNakarmaNAM vivakSitArthAnAM caivamanumeyAnAM shdvaarytvaabhidhaanaat| zadvAtparamparayA teSAM pratIyamAnatvAt zaddhArthatve kathamakSArthatA na syAdakSAtparaMparAyAH pratIyamAnatvAt / zadbo hi zrotreNAvagato jAtiM pratyAyayati sApi svavyaktIriti sarvaH zadbArthokSArtha eva / jina arthokI vivakSA utpanna huyI hai una anumAnake viSayabhUta dravya, guNa aura karmako zadvake vAcya arthapanekA Apane kathana kiyA hai / arthAt zadvase jAti aura jAtise dravya Adi vyaktiyoMkA anumAna kiyA gayA hai, yoM taba to anumAnase jAnane yogya vyaktiyoMko Apane zadvakA vAcya artha mAna kara kathana kiyA hai / kintu anumAna aura zadvako pRthak pRthak pramANa mAnanevAle. naiyAyika, mImAMsaka, kApila aura jainoMke yahAM zadbajanya jJAnakA viSaya anumeya artha nahIM mAnA gayA hai, AgamapramANa aura anumAnapramANakA viSaya bhinna bhinna honA cAhiye / kintu jAtiko zakA artha mAnanevAloMke ukta kathanase anumAnake dvArA jAnI huyI vyaktimeM vAcaka zabdakI vAcyAtA kahI gayI hai, so zAdvabodhameM anumAnakI vyartha AkAMkSA karanA yukta nahIM pratIta hotI hai / yadi jAtiko zavakA vAcyArtha mAnanevAle yoM kaheM ki zadvase jAti aura jAti se vyakti, isa prakAra paramparAse zadvake dvArA hI una dravya, guNa, karma vyaktiyoMkI pratIti ho rahI hai / isa kAraNa unako zadvakA vAcya mAnA jAvegA, taba to hama kahate haiM ki una dravya, guNa, karmoMko indriyoM kA viSayapanA bhI kyoM nahIM prApta ho jAvegA / kAraNa ki indriyoMkara ke paramparAse dravya Adika pratIta ho rahe haiM, jaba ki zrotra indriyase pahile zabda jAna liyA jAtA hai, vaha zadba zAdaprakriyAse jAtikA parijJAna karAtA hai, Apake matAnusAra pIche vaha jAti bhI apane Azraya mAnI gayIM vyaktiyoMkI pratIti karAtI 1 hai / isa prakAra zaGkhoMke sabhI artha indriyoMke hI viSayabhUta artha kahe jAyeMge / bhAvArtha -- jaise zadvase jAti aura jAtise vyaktiko jAnanemeM zada aura vyaktikA ekako bIcameM dekara sambandha ho jAtA hai, vaise hI karNendriyase zabda tathA zadbase jAti aura jAtise vyakti isa prakAra zabda aura vyakti 26
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tatvArtha lokavArtike ina doko bIcameM dekara zrotrakI viSayatA bhI Agamagamya vyaktiyoMmeM AjAvegI / paramparAkI pratIti honA Apako sahya hai hI / tathAnumAnArthAH karaNena pratItAliMgini jJAnotpatteH / aura yoM to tisa prakAra anumAna pramANase jAnane yogya viSaya bhI indriyoMke viSayabhUta arthahI kahe jAveM / kyoMki cakSuH, sparzana, Adi indriyoMke dvArA nirNIta kiye gaye avinAbhAvI hetu se hetuvAle sAdhya meM jJAna utpanna hotA hai, yahAM bhI paramparAse anumeya arthameM indriyoMkI viSayatA prApta ho jAo ! indriyoMse hetuko jAnA aura hetuse sAdhyako jAnA hai / svajJApyajJApyatva sambandhase indri - yokA viSaya sAdhya ho jAtA hai / kintu anumAnase jAnane yogya viSayako bAhirindrayajanya pratyakSakA viSaya kisIne bhI iSTa nahIM kiyA hai / pramANasaMplavakI rIti to anya prakAra hai / etenArthApattyAdiparicchedyasyArthasyAkSArthatAprasaktirvyAkhyAtA, pAramparyeNAkSAtparicchidyamAnatvAvizeSAdityakSArtha eva zaddho nirbAdhaH syAnna zadbAdyarthaH sAmAnyazaddhArthavAdino na caivaM prasiddhaH / isa ukta kathanase yaha bhI vyAkhyAna kara diyA gayA ki mImAMsakoMke dvArA svatantra pramANapane se mAnI gayI aura jainoMke yahAM anumAna pramANameM garbhita kI gayI arthApatti tathA naiyAyika aura mImAMsakoM dvArA svatantra pramANapane se mAnA gayA evaM jainoMke yahAM pratyabhijJAna pramANameM antarbhUta kiyA gayA upamAna pramANa, isI prakAra sambhava aitihya, pratibhA Adi pramANoMse jAnane yogya viSayako bhI indrayoMkI viSayatA prApta ho jAvegI / kyoMki arthApatti Adi pramANoMkA utthAna bhI pahile indriyoMse padArthoMko jAna lenepara pIchese hotA hai / ataH arthApattigamya padArthakA bhI paramparA karake indriyoMse sambandha hai / devadattakA puSTapanA AMkhoM yA spArzanaindriyase jAna lenepara pazcAt rAtribhojanakA jJAna arthApatti se ho jAtA hai / aise hI upamAna zrutajJAna AdimaM pahile indriyoMse jJApakoMke jAnanekI AvazyakatA hai / mana indriyakI aneka jJAnoMmeM AvazyakatA hai / paramparA karake indriyoMse jAna liyA yApana to vizeSatA rahita hokara sampUrNa kSAyopazamika jJAnake viSayoMmeM vidyamAna hai| isa kAraNa zadva aura zabdakA vAcya artha bAdhArahita hokara indriyoMkA viSaya hI ho jAvegA, aisI dazAmeM zadva, hetu, sAdRzya, arthApattyutthApaka Adike dvArA jAnane yogya artha koI na ho sakeMge / jAtiko zaGkhakA artha kahanevAle mImAMsaka ke yahAM zabda Adikake svatantra viSaya koI nahIM bana sakeMge, kintu isa prakArakA siddhAnta prasiddha nahIM hai / bhAvArtha -- indriyoMke viSaya nyAre haiM tathA hetu, zada, Adi ke gocara padArtha svataMtra hokara nirAle mAne gaye haiM / yahI sampUrNa dArzanikoMkI paddhati haiM / 1 yadyaspaSTAvabhAsitvAcchadvArthaH kazcaneSyate / liMgArtho'pi tadA prAptaH zadvArtho nAnyathA sthitiH // 19 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 203 MARAuranwwmnemawrry-....---- yadi jAtiko padakA artha mAnanevAle yoM kaheM ki indriyoMke dvArA jAne gaye viSayoMkA spaSTa ( vizada ) rUpase prakAza hotA hai, kintu zabdake dvArA jAne gaye vAcyArthakA to spaSTa avabhAsa nahIM hotA hai, isa kAraNa indriyagocara arthose nirAle koI koI aspaSTa viSaya zadvake vAcya artha mAne jAte haiM / isa para hama jaina kahate haiM ki taba to aspaSTa pratibhAsa honeke kAraNa hetujanya jJAnakA viSaya anumeya bhI zadvajanya jJAnakA gocara prApta hogA / jo ki Apako iSTa nahIM hai / anumeya aura Agamagamya prameyoMmeM mahAn antara haiM, dUsare anya prakAroMse aba Apa mImAMsaka zadvake vAcyaarthakI siddhi nahIM kara sakate haiM / vyavasthA bigaDa jAyagI / zadvAtpratItA jAtirjAtyA vA lakSitA vyaktiH zaddhArtha evAspaSTAvabhAsitvAdityayuktaM, liMgArthena vyabhicArAt / tasyApi pakSIkaraNe liMgArthayoH sthityayogAt / ukta vArtikakA vyAkhyAna yaha hai ki zabdase jAti jAnI jAtI hai aura jAtise anvayAnupapatti yA tAtparyAnupattike pratisandhAna honepara zakya sambandharUpa lakSaNAvRttike dvArA vyakti jAnI jAtI hai| ataH avizada prakAza karanevAlA honeke kAraNa vaha vyakti zabdakA viSaya hI hai, indriyakA gocara nhiiN| granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kahanA yuktiyoMse rahita hai, kyoMki avizada prakAzIpana hetukA dhUma Adi liMgake viSaya ho rahe agni Adi artha karake vyAbhicAra hai / bhAvArthajisakA aspaSTa prakAza hai vaha zadvakA viSaya hai aisI vyApti banAnepara liMgake dvArA jAne gaye anumeya arthase vyabhicAra hai / anumeya artha bhI aspaSTarUpase jAnA gayA hai, yoM to vaha bhI zabdvakA viSaya ho jaavegaa| yadi Apa usa anumeya arthako bhI pakSakoTimeM kara loge saba to anumAnase aura zAdabodhase jAne gaye bhinna bhinna prameyoMkI sthiti na ho sakegI, tathA upamAna, aura arthApattike viSayoMko bhI zabdakA viSayapanA prApta ho jAvegA / isa DhaMga se pramANoMke bhedoMkI vyavasthA honA bhI kaThina ho jaavegaa| yatra zadvAtpratItiH syAtsorthaH zabdasya cennanu / vyakteH zadvArthatA na syAdevaM liMgAtpratItitaH // 20 // mImAMsaka yahAM tarkaNApUrvaka kahate haiM ki jisa padArthameM zabase pratIti hotI hai vaha usa zabdakA vAcya artha hai| aisA kahanepara hama jaina kaheMge ki yoM to vizeSavyaktiko zabdakI vAcyatA na ho sakegI, kAraNa ki pUrvokta prakAra Apane hetuse vyaktikI pratIti kI hai / ataH arthakriyA karanemeM upayogI viziSTa padArthakA jJAna to anumAnase huA zAdbodhakA viSaya koI viziSTa padArtha na ho sakA yaha bhArI truTi hai / Apa mImAMsakoM dvArA mAnI gayI zabdake vAcya artha jAtikI to kisI bhI jIvako zabase pratIti nahIM hotI hai /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 tattvArthazlokavArtike zaddhAdeva pratIyamAnaM zadvArthamabhipretya zaddhalakSitAtsAmAnyAlliMgAt pratIyamAnAM vyaktiM zadvArthamAcakSANaH kathaM svasthaH, paramparayA zadvAtpratIyamAnatvAttasyAH zadbArthatvezArthatAM kathaM bAdhyate tathAkSeNApi pratIyamAnatvAdupacArasyobhayatrAvizeSAt / zabda hIse jAne hue padArthako zabdakA artha mAna kara yoM kahanevAle puruSa kaise svastha (hozameM) ho sakeMge ki zadvase lakSaNA aura abhidhAvRttike dvArA jAtikA vAcana hotA hai aura jAti se hetuke dvArA vyaktikI pratIti hotI hai / isa paramparAse prApta huyI vyaktikI vAcyatA to zadbase kahI gayI mAnI jAve yaha korA mattapralApa hai / yadi paramparAse zadvake dvArA vyaktikI pratIti huyI hai, ataH usa vyaktiko zavakA vAcyArtha mAnA jAvegA taba to usa vyaktiko indriyoMkA viSayapanA kaise vAcita ho sakegA ?, kyoMki tisI prakAra paramparAse indriyoMke dvArA bhI zadba aura jAtiko bIcameM dekara usa vyaktikI pratIti huyI hai / vAstavameM dekhA jAve to vaha vyakti zadvakA vAcya artha nahIM hai, kintu anumAna pramANakA viSaya hai / dhana hI prANa haiM isa kathanameM dhana annakA kAraNa hai aura anna prANakA kAraNa hai / yahAM kAraNake kAraNameM jaise kAryapanekA upacAra hai tisI prakAra yadi jJApakameM bhI viSayapanekA upacAra kiyA jAvegA taba to jJApakake jJApakameM bhI upacAra kiyA jA sakatA hai upacAra karanA donoM sthaloMpara samAna hai / eka jAtiko bIcameM dekara yA zadba aura jAti do ko bIca meM dekara kalpanA karanA ekasA hai / anna meM prANakA upacAra kara deneke samAna dhanameM bhI prANakA upacAra ( vyavahAra ) ho sakatA hai / aisI dazAmeM zavakA vAcya artha svatantra koI nahIM ThaharatA hai / zadvako madhyameM anumAnakI zaraNa lenI paDatI hai| 1 1 na ca lakSitalakSaNayApi zabdavyaktau pravRttiH saMbhavatItyAha - eka bAta yaha bhI hai ki dvirephake samAna arthAt do rephavAlA zadva bhramara hI pakaDA jAya rAmacandra premacandra nahIM, yoM dvirepha zadvakI lakSaNA bhramara padameM aura punaH bhramara zadvase madhukara artha lakSita kiyA jAya aisI lakSitalakSaNA karake bhI zadvake dvArA kisI prakRta vyaktimeM pravRtti honA nahIM saMbhavatA hai / isako AcArya mahArAja spaSTa kara agrimavArttika meM kahate haiM / zadvapratItayA jAtyA na ca vyaktiH svarUpataH / pratyetuM zakyate tasyAH sAmAnyAkArato gateH // 21 // vyaktisAmAnyato vyaktipratIta vanavasthiteH / kva vizeSe pravRttiH syAtpAramparyeNa zadvataH // 22 // zadvake dvArA sAkSAt nirNIta kI gayI jAti karake apane svarUpase vyakti ( viziSTa eka padArtha ) kI pratIti nahIM kara sakate ho, kyoMki usa vyaktikA sAmAnya vikalpoMse hI jJAna huA hai /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bhAvArtha - hetu aura sAdhyakI vyApti sAmAnyarUpase huA karatI hai vizeSarUpase nhiiN| jahAM dhuA hai, vahAM hetu dvArA sAmAnya agnikA jJAna hogA / tRNakI yA pattekI athavA dhavakI palAzakI AgakA vizeSarUpase jJAna nahIM ho sakegA, yadi vizeSake sAtha vyApti banA lI jAve to hetu vyabhicArI ho jAvegA / ataH pakSadharmatAkI sAmarthya se bhaleM pIche anya pramANoMke dvArA vizeSapane karake hI sAdhyakA jJAna ho jAve, kintu anumAnase sAmAnyapane karake hI sAdhyakA jJAna hogA, aisI dazAmeM jAtike dvArA hetuse yadi vyaktikA jJAna kiyA jAvegA to bhI sAmAnyarUpase hI vyaktikA jJAna hogA / vizeSarUpase prakRta ( khAsa ) vyaktikA jJAna na ho sakegA, kyoMki jAtirUpa hetukI vyaktirUpa sAdhyake sAtha vyApti sAmAnyapanese hI grahIta ho cukI hai / vyabhicArake Dara se vizeSapane se vyApti grahaNa nahIM huA hai / yadi jAtise sAmAnyapane karake vyaktiko jAna cukanepara sAmAnya vyaktise vizeSa vyaktikI pratIti karaneke liye punaH anumAna karoge to anavasthA doSa hogaa| kyoMki sAmAnya vyaktirUpa hetuke sAtha vizeSa vyaktirUpa sAdhyakI vyApti sAmAnyapane karake hI huyI hai / ataH phira bhI vizeSa vyaktikA jJAna na ho sakA, yadi punaH vizeSa vyaktiko jAnane ke liye tIsarA anumAna uThAyA jAvegA to vaha bhI sAmAnyarUpase hI sAdhyako jAna pAyegA, vizeSa vyaktikA jJAna na ho skegaa| sabhI vyAptiyAM sAmAnyapanese huA karatI haiN| aisI dazA honepara bhalA zadvake dvArA paramparAse bhI vizeSa arthameM jJaptipUrvaka pravRtti kahAM huyI ? so batalAo ! yAnI kahIM bhI nahIM / zabdalakSitayA hi jAtyA vyakteH pratipacuranumAnamarthApattirvA ! prathamapakSe na tasyAH vyakteH svarUpeNAsAdhAraNenArthakriyAsamarthena pratItistena jAtervyApyasiddherananvayAttadantareNApi vyaktyantareSUpalabdhervyabhicArAcca, sAmAnyarUpeNa tu tatpratipattau nAbhimatavyaktau pravRttiratiprasaMgAt / jAtiko zavakA artha kahanevAle vAdiyoMse AcArya mahArAja pUMchate haiM ki zava ke dvArA lakSaNAvRtti karake jatAyI gayI jAtise punaH vyaktikA jJAtAko avazya jJAna honA anumAna pramANarUpa hai ? athavA arthApatti pramANarUpa hai ? batalAo ! yadi pahilA pakSa loge taba to usa vyaktikI apanI arthakriyA karanemeM samartha ho rahe asAdhAraNa svarUpa karake pratIti na ho sakegI / kyoMki vyaktike asAdhAraNa svarUpake sAtha jAtikI vyApti bananA siddha nahIM hai / jahAM jahAM sAmAnya jAti rahatI hai vahAM vahAM asAdhAraNa lakSaNase yukta prakRta eka vyakti rahatI hI hai, yaha anvayavyApti nahIM banatI hai / jahAM dhUma hai, vahAM mahAnasakI yA pattoMkI viziSTa agni hai, yaha vyApti nahIM bana sakatI hai / vyabhicAra hai / usa mahAnasa yA pattoMkI Aga ke binA bhI dUsarI vyaktiyoM gozAlA yA dhUpaghaTameM dhUmasahita Aga dekhI jAtI hai / aise hI sAmAnya jAtike sAtha artha kriyAko karanevAlI eka viziSTa vyaktikA anvaya nahIM hai, kyoMki usa vizeSa vyaktiyoMke vinA bhI dUsarI vyaktiyoMmeM jAti pAyI jAtI hai / ataH vizeSasAdhyake sAtha vyApti banAne meM vyabhicAra doSa bhI hotA hai aura sarva deza 205
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tattvAryazlokavArtike tathA kAlakA upasaMhAra karanevAlI vyApti bhI nahIM banane pAtI hai| anya vyaktiyoMmeM bhI pAye jAne vAle aise sAdhAraNasvarUpa karake usa vyaktikI pratipatti mAnoge taba to prakRta abhISTa eka vyaktimeM zrotAkI pravRtti na ho sakegI, kyoMki sAdhAraNa dharmoMkA AdhAra to prakRta vyaktise atirikta anya vyaktiyAM bhI ho rahI haiM / manuSyako lAo ! aisI AjJA milanepara brAhmaNa yA zUdra kisIko bhI lAkara lAnevAlA sevaka kRtakRtya ho jAtA hai| kintu hamAre viziSTa kAryako sAdhanevAle vyaktikA le AnA manuSya kahane mAtrase nahIM ho sakegA / dUsare prakAra mAnoge to 'atiprasaMga ho jAvegA / yAnI sAmAnyake kaha denepara abhISTa vizeSako na lAnevAlA puruSa aparAdhI samajhA jAvegA / taba to sAmAnyake kaha denese hI vinA vizeSoMke kahe unakA ApAdana ho jAnA cAhiye / ___ yadi punarjAtilakSitavyaktisAmAnyAdabhimatavyaktaH pratItistadA sApyanumAnamarthApattirveti sa eva paryanuyogastadeva cAnumAnapakSe dUSaNamityanavasthAnam / yadi Apa phira bhI yaha kahoge ki zadvase jAtikA nirUpaNa kara lakSaNAvRttise vyaktisAmAnyako jAnakara usa vyakti sAmAnyase vizeSa abhISTa vyaktikI pratIti kara leveMge, taba to hama jaina phira pUchege ki sAmAnya vyaktise vizeSa vyaktikA vaha jJAna bhI anumAna hai ? yA arthApatti pramANa hai ? batalAiye / yahAM bhI pahilA pakSa lenepara vahI pUrvokta doSa lAgU hogaa| phira bhI sAmAnya vyaktise sAmAnyarUpa karake vizeSavyaktikA jJAna kiyA jAvegA / yahAM bhI tIsare, cauthe, Adi sAmAnya rUpoMke Upara vahI codya uThatA calA jAyagA aura vahI pahile anumAna pakSake grahaNa karane para dUSaNa hotA jaavegaa| isa prakAra anavasthA ho jAvegI / zabda karake vizeSavyaktikA parijJAna nahIM ho skegaa| zabda pratItayA jAtyA vyakta pratipattireveti cet, prati niyatarUpeNa sAmAnyarUpaNa vA? na tAvadAdivikalpastena saha jAteravinAbhAvAprasiddhaH / dvitIyavikalpe tu nAbhimatavyaktI pravRttirityanumAnapakSabhAvI dossH| mImAMsaka paNDita kahate haiM ki zabase jAtikI pratIti hotI hai aura jAtise arthApattike dvArA vizeSa abhISTa vyaktikI pratipatti ho hI jAtI hai / arthAt jAtikI sthiti vyaktiyoMke vinA anupapanna hai, ataH dUsare pakSake anusAra arthApatti pramANase arthakriyAkArI vizeSa padArthakA tIsarI koTImeM jJAna ho jaavegaa| isa prakAra kahoge to hama jaina Apase pUMchege ki jAtike dvArA vyaktikI arthApatti kyA pratyeka vyaktimeM niyamita hue asAdhAraNa svarUpa karake hogI ? yA aneka vyaktiyoMmeM pAye jAnevAle sAdhAraNa svarUpa karake hogI ? kahiye / tina donoM pakSoMmeM pahilA vikalpa lenA to ThIka nahIM hai, kyoMki viziSTa asAdhAraNa svarUpa karake usa vyaktike sAtha jAtikA avinAbhAva sambandha ( vyApti ) prasiddha nahIM hai, yaha kahA jA cukA hai / aura dUsarA vikalpa grahaNa karanepara to
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH arthakriyAko karanevAle abhISTa prakRta vizeSa padAmeM pravRtti na ho skegii| sAdhAraNa svarUpa karake jAna lene para to sAmAnyavAle cAhe jisa vyaktimeM yA aneka vyaktiyoMmeM bhI pravRtti ho jAvegI, aisI dazAmeM zadvake dvArA baccA apanI mAtAko athavA patnI apane patiko na jAna skegii| isa prakAra pahile anumAna pakSameM honevAle doSa dUsare arthApattivAle pakSameM bhI lAgU ho jAte haiM / 207 sAmAnyavizeSasyAnumAnArthatvAdadoSa ityaparaH / tasyApi zadvArtho jAtimAtraM mA bhUt sAmAnyavizeSasyaiva tadarthatopapatteH / saMketasya tatraiva grahItuM zakyatvAt / tathA ca zabdAtpratyakSAderiva sAmAnyavizeSAtmani vastuni pravRtteH paramatasiddherna jAtireva zabdArthaH / kucha jainoMkI zaraNa meM AyA huA koI dUsarA vAdI yaha kahatA hai ki anumAna pramANakA viSaya kevala sAmAnya hI nahIM hai, kintu sAmAnyakA vizeSa padArtha bhI anumAna pramANakA jJeya hai, yAnI sAmAnya aura vizeSa aMzoMse yukta vastuko anumAna jAnatA hai, ataH koI doSa nahIM hai / arthAt anavasthA nahIM hai| vyApti bhI bana jAvegI aura vizeSameM pravRtti bhI ho jAvegI / aba AcArya kahate haiM ki usa dUsare vAdIke bhI kevala sAmAnya hI to zabdakA vAcya artha nahIM huA / sAmAnyake vizeSako hI yA sAmAnya vizeSAtmaka padArthako hI usa zadvakA vAcya arthapanA siddha hotA hai aura usa sAmAnyavizeSAtmaka padArthameM hI saMketagrahaNa karanA bana sakatA hai| aisI hI to jainasiddhAnta hai / ghaTa se kambu aura grIvAse yukta vastu kahI jAtI hai, isa prakArakA saMketa sAmAnya aura vizeSa aMzoMse ghire hue padArthameM mAnA gayA hai / tisa kAraNa siddha hotA hai ki jaise pratyakSa, anumAna Adi pramANoMse sAmAnyavizeSAtmaka vastuko jAnakara usameM pravRtti hotI hai, ataH pratyakSa AdikakA viSaya sAmAnyavizeSAtmaka vastu hai / taise hI zadvase bhI sAmAnyavizeSAtmaka vastumeM pravRtti aura jJapti honA pratIta ho rahA hai / isase to tumase dUsare jaina matakI siddhi ho jAtI hai, ataH kevala jAti hI zakA vAcya artha hai / yaha mImAMsakoMkA mata siddha nahIM ho pAtA hai / dravyameva padArtho'stu nityamityapyasaMgatam / tatrAnaMtyena saMketakriyA'yukterananvayAt // 23 // vAJchitArthapravRttyAdivyavahArasya hAnitaH / zadvasyAkSAdisAmarthyAdeva tatra pravRttitaH // 24 // koI vidvAn kahatA hai ki sampUrNa padoMkA artha nityadravya hI hoo, koI bhI zabda jAti, guNa, kriyA, Adiko nahIM kahatA hai / bhAvArtha- sabhI zadva nityadravyoMke vAcaka haiM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra kisIkA kahanA bhI asaMgata hai, kyoMki una vyaktiyoMmeM anantapaneke kAraNa saMketa karanA nahIM bana sakatA hai| dravyakA dUsare dravyameM anvaya honA bhI nahIM ghaTatA hai| bhAvArtha---
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike aneka paryAyeM to eka dravyase yA guNase anvita ho rahIM haiN| sukha jIvakI paryAya hai, duHkha bhI jIvakA pariNAma hai, jJAna, icchAyeM bhI usI jIvakA svabhAva haiM tathA khaTTA rasa hai mIThA bhI rasa hotA hai, tikta bhI rasa guNakA vivarta hai| kintu koI bhI dravya anya dravyoMse anvita nahIM hai, jaise ki devadatta nAmakA eka jIvadravya hai, vaha anya sajAtIya aura vijAtIya dravyoMse anvita nahIM hai, yAnI anya dravyoMmeM yaha devadatta hai yaha bhI devadatta hai aura yaha bhI devadata hai aisI anvayapratIti nahIM hotI hai| kintu " vRtirvAcAmaparasadRzI" vacanoMkI pravRtti anya vyaktiyoMke sAdRzyako mUla kAraNa mAnakara ho rahI hai / aisI dazAmeM zadbake dvArA prakRta abhISTa arthameM pravRtti honA yA aniSTa arthase nivRtti honA ityAdi vyavahAroMkI hAni ho jAvegI / hAM ! indriya, mana, hetu, AdikI sAmarthyase bhale hI una iSTa arthomeM pravRtti ho jAve / zAbodhaprakriyAse to vivakSita arthameM pravRtti na ho sakegI, dravya ananta haiM, ekakA dUsareke sAtha anvaya hai nahIM / jisa dravyameM saMketa kiyA jAvegA usakA pratyakSa hI ho rahA hai| ataH nitya dravyako zadbakA vAcya artha mAnanemeM katipaya dUSaNa prApta hote haiN| na hi kSaNikasvalakSaNameva zaddhasya viSayastatra sAkalyena saMketasya kartumazakterAnatyAdakatra saMketakaraNe ananvayAdabhimatArthe pravRttyAdivyavahArasya virodhAt / svayamapratipanne svalakSaNe saMketasyAsambhavAcca / vAcakAnAM pratyakSAdibhiH pratipannekSAdisAmarthyAdeva prvRttisiddheH| pratipattuH zaddhArthApekSAnarthakyAt kiM tu dravyanityamapi tasyAnantyAvizeSAt / bauddhoMse mAnA gayA aura kSaNa kSaNameM naSTa ho rahA kevala svalakSaNadravya hI jaba zaddhakA viSaya hI nahIM hai, kyoMki una svalakSaNoMmeM sampUrNapane karake saMketa nahIM kiyA jA sakatA hai, kAraNa ki ve svalakSaNa ananta haiM / ananta svalakSaNoMmeM saMketa karanA aneka janmoMse bhI sAdhya kArya nahIM hai| yadi eka svalakSaNavyaktimeM saMketa kiyA jAvegA to eka vyaktikA anya vyaktimeM anvaya na honeke kAraNa abhISTa parokSa arthameM pravRtti, nivRtti Adike vyavahAra honekA virodha hogA / dUsarI bAta yaha hai ki jisa paramANu svarUpa kSaNika svalakSaNako Ajataka svayaM pratipAdaka aura pratipAdyoMne nahIM jAnA hai, aise svalakSaNatattvameM vAcaka zadboMkA saMketa karanA bhI asambhava hai| vAcya padArthokA pratyakSa, anumAna Adi pramANoMse indriya, hetu AdikI sAmarthya karake nirNaya kara lenepara vAcakoMkI pravRtti honA ghaTatA hai, anyathA samajhanevAle pratipAdyako zadbakI vAcya arthakI apekSA karanA vyartha pddegaa| arthAt ghaTa vyaktiko cakSuse dekha lenepara aura ghaTa zabdako kAnoMse suna lenepara saMketa grahaNa karate hue vyavahAra kiyA jAtA hai / paryAyayukta dravyoMmeM saMketagrahaNa aura vyavahAra karanA hotA hai / kintu svalakSaNake samAna nityadravya bhI vyavahArake yogya nahIM hai, kyoMki una dravyoMmeM anantapanA sAmAnya rUpase vidhamAna hai| ataH zadbake dvArA kSaNika svalakSaNa aura nityadravya ina donoMkA vAcana nahIM ho sakatA hai / paMktike pahile vAkya " na hi svalakSaNameva " kA anvaya " kintu nityadravyamapi " ke
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sAtha hai, yAnI kevala anitya svalakSaNa hI zadbakA vAcya nahIM hai yahI nahIM samajhanA / kintu nitya dravya bhI zadbakA vAcya nahIM hai| kintu kaha denese pUrvameM nahIM kahe gaye bhI vidhi yA niSedhapara vizeSa bala paDa jAtA hai / - syAnmataM, tatra sAkalyena saMketasya karaNamazakteH, / kiM tarhi kacidekara na cAnanva yosya saMketavyavahArakAlavyApitvAnnityatvAditi / tadasaMgatam / karke saMketitAdazvazabdAcchoNAdau pravRttyabhAvaprasaMgAt tatra tasyAnanvayAt / na ca pratipAdyapratipAdakAbhyAmadhyakSAdinA nityepi karke pratipanne vAcakasya saMketakaraNaM kiJcidartha puSNAti pratyakSAdereva tatra prvRtyaadisiddheH| svayaM tAbhyAmapratipanne tu kutaH saMketo vAcakasyAtiprasaMgAt / . zabdvakA vAcya artha nitya dravyako mAnanevAloMkA sambhavataH yadi yaha mantavya ho ki usa nitya dravyameM pUrNarUpase saMketa karanA bhaleM hI azakya hai taba to phira kyA kiyA jAya ? isakA upAya yaha hai ki kisI eka vyaktimeM to vAcya vAcakakA saMketa grahaNa kiyA jA sakatA hai aisI dazAmeM anugata pratItirUpa anvayakA na milanA nahIM hai, jaba ki anugata pratItikA honArUpa anvaya ThIka mila rahA hai / kyoMki vaha nityadravya saMketa kAla aura vyavahAra kAlameM nitya honeke kAraNa vyApa rahA hai, granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra unakA kahanA asaMgata hai| kAraNa ki zukla ghoDemeM saMketa kiye gaye azva zadbase lAla, badAmI, kAle Adi ghoDoMmeM pravRtti karanekA abhAva ho jAvegA, usa zveta ghoDepanekA anvaya una lAla citakabare ghoDoMmeM nahIM hai| dravyakA dravyameM anyaya nahIM hotA hai / hAM! azvatvarUpa sadRza pariNAmakA anvaya aneka ghoDomeM pAyA jA sakatA hai, kintu Apa dravyavAdI usa jAtiko svIkAra nahIM karate haiM / pratipAdya zrotA aura pratipAdaka vaktA karake pratyakSa anumAna, Adi pramANoMdvArA nitya dravyarUpa bhI zukla ghoDeko jAnalenepara usa vAcaka azva zadbakA vahAM saMketa karanA 'kisI bhI prayojanako puSTa nahIM karatA hai / usa nitya zukla ghoDemeM to pratyakSa, anumAna pramANoMse hI pravRtti nivRtti Adi vyavahAra honA siddha hai / jisa vyaktiko saMketakAlameM jAnA hai| usI nitya vyaktiko vyavahAra kAlameM jAnanese kyA lAbha nikalA ? arthAt kucha bhI nahIM / zadboMkA vAcya arthoke sAtha saMketa grahaNa karanA sadRza vyaktiyoMke jJAna karAnemeM upayogI hai, aneka guNoMkA piNDarUpa zuddhadravya to sAdhAraNa jIvoMko jJeya nahIM hai / jisa nityadravyako una pratipAdya aura pratipAdakane hI svayaM nahIM jAnA hai, usameM to kisI vAcaka zadvakA saMketa grahaNa bhI bhalA kaise ho sakatA hai ? atiprasaMga ho jAvegA / arthAt hama logoMke dvArA ajJAta bhI paramANu, pApa, puNya Adi aneka padArthoMmeM zadbakI pravRtti honA bana baiThegA, jo ki iSTa nahIM hai / kecidAhuH--na nAnA dravyaM nityaM zaddhasyArthaH kintvekameva pradhAnaM tasyaivAtmA vastusvabhAvaH zarIraM tattvamityAdiparyAyazaddhairabhidhAnAt / yathaikoyamAtmodakaM nAmetyAtma 21.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tatvArtha lokavArtike zadbo dravyavacano dRSTaH vastvekaM teja iti jalaM nAmaikaH svabhAvaH zarIraM tattvamiti ca darzanAnatikramAt / yathA ca dravyamAtmetyAdayaH zadbaparyAyAH dravyasya vAcakAstathAnyepi sarve rUpAdizabdAH pratyastamayAdizabdAca kathaJcitsadApannAH sarve zabdAH dravyasyAdvayasya vAcakAH zabdatvAddravyamAtmetyAdizabdavat taduktaM - " AtmA vastusvabhAvazca zarIraM tattvamityapi / dravyamityasya paryAyAstacca nityamiti smRtam " / iti / yahAM koI vAdI lambA cauDA bakhAna kara rahe haiM ki zake viSaya aneka nityadravya nahIM haiM, kintu eka pradhAnadravya mAnA gayA brahma hI zadvakA vAcya hai / usa eka hI dravyakA, AtmA, vastu, svabhAva, zarIra, tattva, padArtha, bhAva, Adi paryAyavAcI zavoM karake nirUpaNa kiyA jAtA hai, jaise ki yaha eka hI AtmA jala isa zadvase kahA jAtA hai aise hI vaha jalasvarUpa AtmAkA vAcaka yaha zava dravyazadba jAnA jA rahA hai / eka tejodravya vastu hai, yaha bhI usI mukhya dravyako kahatA hai / isa prakAra jala nAmakA eka svabhAva yA zarIra athavA tattva hai aura bhI aise jJAna honekA atikramaNa nahIM hai / koI dArzanika padArthoMkI dravya zadvase saMkhyA karate haiM, anya tattvazadvase karate haiM, tIsare bhAva Adi zadvoMse prarUpaNa karate haiM, jaise hI dravya, AtmA, vastu Adika paryAyavAcI zabda dravyake hI vAcaka haiM tisI prakAra anya bhI saMpUrNa rUpa, rasa Adika zabda athavA udaya honA, asta honA, calanA phiranA Adi sampUrNa zadva bhI kisI apekSAse sat ke sAtha tAdAtmya rakhate hue dravyake hI vAcaka haiM / ataH anumAna kiyA jAtA hai ki sabhI zabda (pakSa) advaitadravyake vAcaka. haiM ( sAdhya ) zadvapanA honese ( hetu) AtmA, brahma, Adi zadvoMke samAna ( dRSTAnta ) / usI bAtako hamAre granthoMmeM isa prakAra kahA hai ki " AtmA, vastu, svabhAva, zarIra aura tattva, padArtha, bhAva ye bhI saba dravya isa zake hI paryAya haiM aura vaha dravya nitya mAnA gayA hai / veda vAkyoMke dvArA sampradAya nahIM TUTate huye, RSiyoMko aisA hI smaraNa hotA huA calA A rahA hai 1 nanu cAnityazabdenodayAstamaya zabdAbhyAmadravyazabdena vyabhicArastadviparItArthAbhidhAyakatvAditi na mantavyaM, dravyopAdhibhUtarUpAdiviSayatvAdanityAdizabdAnAM rUpAdayo tpadyante viyanti cetyanityAH dravyatvAbhAvAccAdravyatvamiti kathyante / na copAdhiviSayatvAdamISAM zabdAnAmadravyaviSayatvaM yena taiH sAdhanasya vyabhicAra eva satyasyaiva vastunastairasatyairAkArairavadhAryamANatvAdasatyopAdhibhiH zabdairapi satyAbhidhAnaupapatteH / tadapyabhidhAyi / " satyaM vastu tadAkArairasatyairavadhAryate / asatyopAdhibhiH zabdaiH satyamevAbhidhIyate / " I abhI laka ve hI vAdI kaha rahe haiM yahAM koI zaMkA kare ki tumhAre zadvatva hetukA anitya za karake athavA utpatti zada karake yA astamaya ( vinAza ) zada karake aura
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH adravya zadba karake vyabhicAra hotA hai| kyoMki anitya, utpatti, vinAza, aura adravya, ina zabdoMmeM zadvatva hetu vidyamAna hai, kintu advaita dravyase viparIta arthako kahanevAle honeke kAraNa vahAM sAdhya nahIM rahatA hai / dravyavAdI samajhAte haiM ki isa prakAra vyabhicAra honA nahIM mAnanA caahiye| kyoMki anitya, vinAza, Adi zabdoMko dravyake vizeSaNa hote hue rUpa, rasa, kriyA AdikI viSayatA kara lenApana hai / bhAvArtha-utpatti, vinAza, Adi koI guNa yA dravya padArtha nahIM haiM, kintu utpatti Adi to vizeSaNa haiM / rUpa, rasa, Adi utpanna hote haiM / rUpa, rasa Adi naSTa hote haiM / isa prakAra rUpa Adika anitya haiM / unameM mUla dravyapanA na honeke kAraNa adravyapanA aisA kaha diyA jAtA hai, kintu ve rUpa Adika dharmadravyameM sambandhI haiM ataH dravya haiN| ina rUpa, rasa, Adi zadboMko vizeSaNakA gocara ho jAnese adravya gocarapanA nahIM hai, jisase ki una anitya Adi zabdoM karake hamAre zadbatva hetukA vyabhicAra hI hove / satya hI advaita vastukA una asatya svarUpa utpatti Adi AkAroM karake nirNaya kiyA jA rahA hai, asatya vizeSaNoMko dhAranevAle vizeSyoMko kahanevAle zadboM karake bhI satya padArthakA hI kathana kiyA jA rahA hai, jaise ki pratikRti ( nakalI ) prativimba ( asalI ) kA jJAna karA detI hai / vaha bhI hamAre yahAM pranthoMmeM kaha diyA gayA hai ki usake AkAra ( vivarta ) rUpa asatya padArthoM karake satya vastukA hI nirNaya ho jAtA hai / asatya vizeSaNadhArI vizeSyoMko kahanevAle zabdoM karake satya padArtha hI kahA jAtA hai / aneka puruSa apanI jananI mAtAko cAcI, bahU, bhAbI, kAkI, jIjI, Adi zadvoMse sambodhana karate hue dekhe gaye haiM / hakalA aura gotraskhalanavAle bhI prameyako kaha jAte haiN| ___ kathaM punarasatyAnupAdhInabhidhAya tadupAdhInAM satyamabhidadhAnAH zabdA dravyaviSayA eva tadupAdhInAmapi tadviSayatvAt anyathA nopAdhivyavacchinnaM vastu zabdArtha iti na codyaM, kataradevadattasya gRhamado yatrAsau kAka iti svAmivizeSAvacchinnagRhapratipattau kAkasambandhasya nibandhatvenopAdAnepi tatra vartamAnasya gRhazabdasyAbhidheyatvena kAkAnapekSaNAt / rucakAdizabdAnAM ca rucakavardhamAnasvastikAcAkArairapAyibhirupahitaM suvarNadravyamabhidadhatAmapi zuddhasuvarNaviSayatopapatteH / taduktaM- " adhruveNa nimittena devadattagRhaM yathA / gRhItaM gRhazabdena zuddhamevAbhidhIyate" // 1 // " suvarNAdi yathA yuktaM svairAkArairapAyibhiH / rucakAdyabhidhAnAnAM zuddhameveti vAcyatAm // 2 // " iti / tadvadrapAdyapAdhibhirupadhIyamAnadravyasya rUpAdizabdarabhidhAne'pi zuddhasya dravyasyaivAbhidhAnasiddherna teSAmadravyaviSayatvaM tApApInAmasatyatvAd gRhasya kAkAdyupAdhivat, suvarNasya rucakAyAkAropAdhiyaJca / abhI ve hI kaha rahe haiM ki yadi koI hamAre Upara yaha kutarka calAve ki jhUThe AkAravAle vizeSaNoMko kahakara unake vizeSaNoMko athavA una vizeSaNoMse yukta horahe nityadravyakA satyapanese kathana kara rahe zabda to kevala dravyako hI viSaya karanevAle phira kaise kahe jA sakeMge ? kyoMki usa
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tattvArthazlokavArtike dravyake vizeSaNoMko bhI una zadboMne viSaya kara liyA hai| anyathA upAdhirUpa vizeSaNoMse rahita ho rahA vastu zadvakA viSaya na ho sakegA / vizeSaNoMko zabdoMke dvArA jAna kara hI zuddhadravyase unakI vyAvRtti kI jA skegii| bhAvArtha-asatya vizeSaNa bhI zabdake viSaya ho rahe haiM, Apane phira akele dravyako hI zadbakA viSaya kaise kahA ? aba zuddhadravya zadavAdI kahate haiM ki isa prakA kutarka nahIM karanA caahiye| kAraNa ki kisI ajJAta puruSane prazna kiyA ki ina gRhoMmeM devadattakA ghara kaunasA hai ? isakA uttara koI detA hai ki jahAM vaha kauA baiThA hai, vahIM devadattakA ghara hai, isa prakAra gharake vizeSa adhipatise yukta mAne gaye gharakI pratipatti karane meM kauAke saMbaMdhako kAraNapanese grahaNa kiyA jAtA hai, phira bhI usa sthalameM vartarahe ghara zadbakA vAcya artha ghara hI hai, isameM kauA kI koI apekSA nahIM hai| kauA uDakara punaH anya gharoMpara baiTha jAtA hai, ataH asatya upAdhiyoMse satyapadArthakA hI kathana hotA hai| sAmAnyarUpase suvarNa kisI na kisI AkArameM rahatA hI hai, nIbUke samAna gola sonekA rucaka AkAra, athavA eraNDa patrake samAna vardhamAna AkAra yA sAMthiyAkA AkAra evaM pAMsA pATalA Adi naSTa honevAle AkArarUpa vizeSaNoMse yukta ho rahe suvarNa dravyako kahanevAle rucaka Adi zadboMko bhI kevala zuddha suvarNako viSaya karanevAlApana siddha hotA hai| arthAt ve zaddha kevala soneko kahate haiM, rucaka Adi AkAroMkI apekSA nahIM hai / usI bAtako hamAre yahAM yoM kahA hai ki jaise " dhruvarUpase nahIM rahanevAle kAka Adi nimittoM karake bhale hI devadattakA ghara jAna liyA hai, kintu gRha zabda karake vizeSaNoMse rahita kevala zuddha gharakA hI grahaNa kiyA jAtA hai aura jaise suvarNa Adi apane rucaka, sAMthiyAM, kaDA Adi nAza honevAle AkAroM karake bhale hI sahita haiM phira bhI zuddha suvarNa hI rucaka Adika zadboMke vAcyapaneko prApta ho jAtA hai, tisIke samAna rUpa, utpAda, anitya, Adi vizeSaNoMse vizeSyatAko prApta ho rahe dravyakA rUpa Adi zadvoM karake bhale hI kathana kiyA jAve / phira bhI una rUpa Adi vizeSaNoMse zuddha dravyakA hI kathana karanA siddha hai| ve rUpa Adika zabda adravyako viSaya nahIM karate haiM kintu dravyako hI viSaya karate haiM / una rUpa Adi upAdhiyoMkA vizeSaNapanA asatya hai, jaise ki gharakA kAka, kabUtara Adi vize. SaNa lagAnA athavA suvarNake rucaka Adi AkAravAle vizeSaNa asatya haiM / devadattake gharaparase uDakara kauvA anyatra calA jA sakatA hai / galAnepara suvarNa anya AkAra le letA hai| satyatve punarupAdhInAM rUpAdyupAdhInAmapi satyatvaprasaMgAt tathA tadupAdhInAmityanavasthAnameva syAt, upAdhitadvatoravyavasthAnAt / bhrAntatve punarupAdhInAM dravyopAdhInAmasatyatvamastu tavyatirekeNa teSAM sambhavAt svayamasambhavatAM zabdarabhidhAne teSAM nirviSayatvaprasaMgAditi saviSayatvaM zabdAnAmicchatA zuddhadravyaviSayatvameSTavyaM, tasya sarvatra sarvadA vyabhicArAbhAvAdupAdhInAmeva vyabhicArAt / na ca vyabhicAriNAmapyupAdhInAmabhidhAyakAH zabdAH saviSayA nAma, svamAdipratyayAnAM svamaviSayatvaprasaMgAt iti shuddhdrvypdaarthvaadinH|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 213 abhItaka zuddhadravyako zabdakA artha mAnanevAle vAdI hI kara rahe haiM ki yadi phira una kAka, rucaka, Adi vizeSaNoMko satya mAna loge taba to rUpa, anitya, Adi upAdhiyoMko bhI satyapanekA prasaMga hogA / tisI prakAra una vizeSaNoMke anya vizeSaNoMko bhI satyapanA prApta hogaa| evaM tIsarI, cauthI, Adiko koTike vizeSaNa bhI satya ho jAveMge, isa rItise anavasthA doSa hI ho jAvegA / aura upAdhi yAnI vizeSaNa tathA usase sahita ho rahe viziSTapadArthakI vyavasthA nahIM ho skegii| yadi kAka, Adi upAdhiyoMko phira bhrAnta mAnA jAvegA, taba to zuddhadravyakI rUpa Adi upAdhiyAM bhI asatya ho jAo ! kyoMki usa paramArthabhUta zuddhadravyase bhinnapane karake ve rUpa Adi vizeSaNa sambhava rahe haiM / arthAt ve vastubhUta nahIM haiM, svayaM asambhavate hue una rUpa AdikoMkA zabdoMke dvArA vAcana mAnoge to una zabdoMko viSayarahitapanekA prasaMga ho jAvegA / jaise ki asambhava azvaviSANako kahanevAlA zabda apane vAcya mAne gaye viSayase rahita hai, taise hI rUpa, anitya, Adi zabda bhI nirviSaya ho jAyeMge / isa kAraNa zabdoMko Apane vAcya viSayase sahitapanA cAhane vAle puruSoM karake pratyeka zabdoMkA viSaya zuddhadravya cAroM orase svIkAra kara lenA cAhiye / sabhI dezoMmeM aura sabhI kAloMmeM usa zuddhadravyakA vyabhicAra nahIM hotA hai| hAM ! usa zuddhadravyake vizeSaNoMkA bhale hI vyabhicAra ho jAve, jaise ki AkAza sarvatra vyApaka hai| ghaTAkAza, paTAkAza, gRhAkAza, AdimeM lagI huyI upAdhiyoMkA bhale hI unase anya sthaloMmeM vyabhicAra ho jAve, kintu zuddha AkAzakA kahIM bhI kabhI vyabhicAra nahIM hotA hai| jo zabda vyabhicAra karanevAle bhI aparamArtha vizeSaNoMko kaha rahe haiM, ve zabda apane vAcya viSayoMse sahita kaise bhI nahIM hote haiN| anyathA svapna, mUrchita, manorAjya Adi avasthAke jJAnoMko bhI svapna Adi arthoke viSaya kara lenepanakA prasaMga ho jAvegA ve saviSaya ho jAveMge / nirviSaya nahIM rheNge| isa kAraNa parizeSameM yahI mAnanA paDatA hai ki saMpUrNa zabda zuddha dravyako hI kahate haiM / jAti, kriyA, vizeSaNako kahane vAle zabda bhI zuddha dravyako hI kahate haiM / yahAMtaka akele zuddhadravyako hI zabdakA artha mAnanevAle vAdI kaha rahe haiM / kecidAhuH se lekara padArthavAdinaH taka inakA pUrvapakSa haiM / aba AcArya uttarapakSako kahate haiM ki te'pi na priiksskaaH| sarvazabdAnAM svarUpamAtrAbhidhAyitvaprasaMgAt / pare'pi hyevaM vadeyuH sarve vivAdApannAH zabdAH svarUpamAtrasya prakAzakAH zabdatvAnmeghazabdavaditi / nanvidamanumAnavAkyaM yadi svarUpAtiriktaM sAdhyaM prakAzayati tadAnenaiva vyabhicAraH sAdhanasya no cet kathamataH sAdhyasiddhiratiprasaMgAditi dUSaNaM zuddhadravyAdvaitavAcakatvasAdhane'pi smaanm| tadvAkyenApi dravyamAtrAdyatiriktasya tadvAcakatvasya zabdadharmasya prakAzane tenaiva hetoya'bhicArAt / tadaprakAzane sAdhyasiddharayogAt /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 tatvArtha lokavArtike ve bhI samIcIna parIkSA karanevAle nahIM haiM, kyoMki jaise unhoMne saMpUrNa zadboMko zuddhadravyakA vAcakapanA mAnA hai, taise hI saMpUrNa zabdoMko kevala apane svarUpake kathana karanevAlepanakA bhI prasaMga ho jAvegA / zadbakA artha usa zadvako hI mAnanevAle ye dUsare vAdI bhI isa prakAra avazya kaha deveMge ki vivAda meM paDe hue ghaTa, paTa, AtmA, parvata, pustaka Adi sampUrNa zabda ( pakSa ) apane kevala svarUpako hI prakAza karanevAle haiM ( sAdhya ) kyoMki ve zabda haiM / ( hetu ) jaise ki megha -garjanakA zabda ( dRSTAnta ) / arthAt mRdaMgakA dhim kiT dham tA Adi dhvani tathA jhIMgura, makkhI, bhauMrA, Adike zabdoMkA kucha bhI vAcya artha nahIM hai / ve zabda kevala apane zadvarUpa zarIrakA hI zrAvaNa pratyakSa karAte haiM kisI vAcya arthakA zAdvabodha nahIM karAte haiM, taise hI anya gau, zukla, Adi zabda bhI kevala apane zadvasvarUpa ( DIla ) ko hI kahate rahate haiM arthako nahIM / kiJcit Tima, TimAtA huA dIpaka jaise apane hI zarIrakA prakAza karatA rahatA hai padArthoMkA nahIM, isa prakAra ina zabdavAdiyoMke Upara yadi koI yoM zaMkA kare ki abhI Apa dvArA kahA gayA yaha parArthAnumAnarUpI vAkya apane zadvasvarUpase atirikta svarUpa mAtrako prakAza karanA rUpa isa sAdhyakA jJAna karAtA hai taba to zadvatva hetukA isa anumAna vAkyase hI vyabhicAra ho gyaa| kyoMki Apa mAnate haiM ki zadvakA vAcya artha apanI bhinabhinake atirikta anya kucha bhI nahIM hai / kintu yahAM anumAna vAkyase Apane sAdhyakA jJAna karAnA rUpa artha mAna liyA hai / yadi zadvavAdI isa anumAna vAkyakA artha apane iSTa sAdhyako kathana karanA na mAneMge to vyabhicAra Tala gayA, kintu aisI dazA meM isa anumAna se Apake abhISTa sAdhyakI siddhi kaise hogI ? anyathA atiprasaMga ho jAvegA / yAnI yaha vandhyAputra jA rahA hai, AkAzake phUlakA seharA bAMdhe hue hai, mRgatRSNAke jalameM snAna karake AyA hai, zaza (kharagoza) ke sIMgase banI huyI tIra kamAnako liye hue hai ityAdi anarthaka vAkyoMse abhISTa arthakI siddhi ho jAvegI / zuddha dravyavAdI yaha doSa jaise zadvavAdIke Upara uThAte haiM, taise hI advaita zuddhadravyako vAcaka zabdakA artha siddha karanevAle anumAnameM bhI yahI doSa lAgU hogA / ve zuddhadravyavAdI yaha anumAna mAnate the ki sabhI guNa, karma Adike vAcaka zabda ( pakSa ) zuddhadravyake hI abhidhAyaka haiM ( sAdhya ) zadba honese ( hetu ) jaise AtmA, brahma, sat, cit Adi zabda haiM ( dRSTAMta ) / yahAM kevala zuddhadravyatattvase usa dravyakA vAcakapanA dharma bhinna hI hogA / jo ki zadvarUpa dharmIkA sAdhya svarUpa dharma mAnA gayA hai / dravyavAdI yadi usa anumAna vAkyase bhI vAcakapanArUpa dharmakA prakAza honA mAneMge, taba to dravyavAdiyoMke zadvatva hetukA usa vAcakatva dharmase hI vyabhicAra ho jAvegA / yadi dravyavAcakatvarUpa sAdhyakA usa vAkyase prakAza honA nahIM mAneMge, taba to dravyavAdiyoM ke yahAM dravyavAcakatvarUpa sAdhyakI siddhi hI na ho skegii| anumAnake bolanese phala bhI kyA nikalA ? kucha nahIM / isa prakAra zadvavAdI apanA pakSa dUrataka abhI puSTa kareMge /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH dravyAdvaitavAdinaH zabdasya tadvAcakatvadharmasya paramArthato dravyAdavyatiriktatvAt sAdhanavAkyena tatprakAzane'pi na hetorvyabhicAra iti cet tarhi zabdAdvaitavAdino'pi sutarAM prakRtasAdhanavAkyena na vyabhicAraH, svarUpamAtrAbhidhAyakasya sAdhyasya zabdadharmasya zabdAdavyatiriktasya tena sAdhanAt dravyamAtre zabdasya pravezanena taddharmasyApi tatra pAramparyAnuSakteH pariharaNAt / vAdI kaha rahe haiM ki yadi dravyAdvaitavAdI yoM kaheM ki hamAre yahAM zaGkhakA vaha dravyavAcakatva dharma vastutaH dravyase bhinna nahIM hai / ataH vAcakatvako sAdhanevAle anumAna vAkyase bhaleM hI usa dravyavAcakatvakA jJAna huA hai to bhI abheda honeke kAraNa vaha zuddhadravyakA hI jJAna hai / ataH hamAre hetukA vyabhicAra nahIM hai / yadi aisA kahoge taba to mujha zadbAdvaitavAdIke yahAM bhI usI prakAra vinA prayAsake prakaraNa meM paDe hue svarUpako sAdhanevAle vAkya karake hetukA vyabhicAra nahIM hotA hai, kevala svarUpako hI kahanevAlApana jo sAdhya hai / vaha bhI zadvakA hI dharma hai / vAstava meM vaha zase bhinna nahIM hai usa svarUpavAcakatvakA usa zadvatva hetune sAdhana kiyA hai / Apa dravyavAdI zadvatattvakA kevala apane zuddha dravyameM antarbhAva karoge tisa hI karake usa zadvake svarUpa horahe vAcakatva dharmakA bhI usa dravyameM antarbhAva kiyA jAvegA / tabhI paramparAke prasaMga honekA parihAra kiyA jA sakegA / bhAvArtha -- Apake yahAM dravyameM zadvakA antarbhAva karate samaya zadbake dharmakA bhI antarbhAva karanA nyAyya hogA / ataH siddha hotA hai ki zabda aura usake dharma . donoMkA abheda hai / nanu zabdAdvaite kathaM vAcyavAcakabhAvaH zuddhadravyAdvaite katham ? kalpanAmAtrAditi cet, itaratra samAnam / yathaiva hyAtmAvastusvabhAvaH, zarIraM tattvamityAdayaH paryAyA dravyasyaivaM kathyante tathA zabdasyaiva te paryAyA ityapi zakyaM kathayitumavizeSAt / yahAM hama zadvAdvaitavAdiyoMke Upara kisIkI zaMkA hai ki kevala zadvake advaita meM vAcyavAcakabhAva kaise bana sakegA ? arthAt do bhinna tattvoMmeM to eka vAcya aura dUsarA vAcaka ho sakatA hai / kintu eka hI tattvameM vahI vAcaka aura vahI vAcya kaise ho sakegA ? batAo / usapara hama zadvAdvaitavAdI pUMchate haiM ki tuma dravyavAdiyoMke yahAM zuddhadravyake advaitameM bhalA vAcyavAcakabhAva kaise bana jAtA hai ? tumhAre yahAM bhI to eka hI brahmatattva mAnA gayA hai| yadi tuma yoM kaho ki kevala kalpanAse vAcyavAcakapanA hai, vastutaH nahIM hai, taba to yahI bAta dUsare pakSameM bhI samAnarUpase lagA lo ! hama zaGkhAdvaitavAdI bhI kaha deMge ki hamAre zadvAdvaita meM bhI korI kalpanAse vAcyavAcakabhAva hai, kAraNa ki jaise hI AtmA, vastu, svabhAva, zarIra, tattva, brahma padArtha ityAdi paryAya tumhAre yahAM zuddhadravya hI kahe jAte haiM, tisI prakAra zadvake hI ve AtmA, vastu Adi paryAya haiM / yaha hama bhI kaha sakate haiM / advaita pakSa honekI apekSAse aise kahane kA donoMmeM koI antara nahIM hai / 215
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 tatvArtha lokavArta nanu ca jAtidravyaguNakarmANi zabdebhyaH pratIyante na ca tAni zabdasvarUpaM zrotragrAhyatvAbhAvAdityapi na cAdyaM, jAtyAdibhirAkArairasatyaireva satyasya zabdasvarUpasyAvadhAryamANatvAt / tacchabdaizcAsatyopAdhivazAdbhedamanubhavadbhistasyaivAbhidhAnAt / 1 yadi hama zadvadvaitavAdiyoMke Upara koI dUsarI yoM zaMkA kareM ki azva, kuNDalI, zukla, calanA Adi zabdoMse jAti, dravya, guNa, aura kriyAyeM nirNIta ho rahI haiM, kintu ve jAti Adika to zabdasvarUpa padArtha nahIM hai| kyoMki zabda to zrotra indriyase jAnA jAtA hai aura ghaTatva, azvatva, rUpa, rUpatva, gamana, gamanatva, rasa Adi jAti, guNa, Adika padArtha to zrotra indriyase nahIM jAne jAte haiM / karNa indriyase grahaNa karane yogya hI nahIM hai / ataH zadvoMke vAcya gotva, pudgala, rUpa, ghUmanA Adi padArtha zabdarUpa nahIM ho sakate haiM / zadvAdvaitavAdI bolate haiM ki yaha bhI kutarka karanA acchA nahIM hai, kyoMki jAti Adika to tattva zadvake kalpita AkAra haiM / asatya AkAroM karake paramArthabhUta zadvatattvake svarUpakA hI nirNaya kiyA jA rahA hai / avAstavika vizeSaNoMke adhIna nAnApanekA anubhava karane vAle una gotva, caNakatva, jJAnI, surabhi, utkSepaNa, Adi zabdoM karake usa zadbAdvaitakA hI kathana ho rahA hai / arthAt ghaTAkAza, paTAkAza, rUpa upAdhiyoMse jaise zuddha AkAzakA hI nirUpaNa ho jAtA hai, athavA zirameM pIDA hai, peTameM sukha hai, ityAdi bheda vyavahAroMse eka zarIra vyApI akhaNDa AtmAkA hI jJAna hotA hai, usI prakAra kalpitabhedoMse zadvAdvaita hI varNita ho rahA hai / nanu ca jAtyAdyupAdhikathanadvAreNa tadupAdhizabdasvarUpAbhidhAnAd, anyathA tadupAdhivyavacchinnazabdarUpaprakAzanAsambhavAt / jAtyAdizabdA jAtyAdyupAdhipratipAdakA eveti na zaMkanIyaM, jAtyAdyupAdhInAma satyatvAt gRhasya kAkAdivatsuvarNasya rucakAdyAkAropAdhivacca / yahAM koI punaH zaMkA kare ki jAti Adi upAdhiyoMke kathana dvArA to una upAdhiyoM se sahita hI zadvasvarUpakA kathana kiyA jAtA hai / dUsare prakAra Apa zadvAdvaitavAdiyoMke yahAM una upAdhiyoMse pRthagbhUta kevala zadvasvarUpakA prakAza honA asambhava hai / ataH jAti Adika zabda to jAti, guNa, Adi vizeSaNoMko kahanevAle hI haiM, una jAtizadva yA guNazadva, AdikoMse zadvAdvaitakA pratipAdana nahIM hotA hai / zadvAdvaitavAdI kahate haiM ki isa prakAra to zaMkA nahIM karanA cAhiye, kyoMki zadakI jAti Adika upAdhiyAM paramArthabhUta nahIM haiM / jaise ki devadattake gharakI kAka, bandara, Adi upAdhiyAM asatya haiM, kAka ur3akara jinadattake gharapara bhI baiTha jAtA hai, bandara kUdakara indradatta gRhapara bhI calA jAtA hai, aisI dazAmeM ajJAta puruSake vahAM pahuMcanetaka kAka dvArA devadattake gharakA ThIka jJAna kaise ho sakatA hai ? athavA suvarNa dravyakI rucaka, pAMsA, sAMthiyA Adi AkArarUpa upAdhiyA alIka haiM, soneko pITakara kaDekA sAMthiyA banA liyA jAtA hai aura sAMthiyekA rucaka banAyA jA sakatA hai / eka dRSTAnta hai ki eka ahiphena ( aphIma ) khAnevAle puruSane kisI hala
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vAI vaNikse saudA liyaa| kintu rupayemeMke kucha bace hue paise lenA bhUla gayA, vaha rAtako socane lagA ki hama vaNikse zeSa dAma lenA bhUla gaye, usakI dukAnakA bhI smaraNa na rhaa| hAM ! ThIka hai, yAda A gayA usakI dukAnake Age dhaulI gAya baiThI thii| gharapara aphImacI soca rahA thA udhara kucha dera pIche vaha gAya calakara yavana sUcIkAra ( darjI ) kI dukAnake sanmukha jA baiThI, aphImacI prAtaH bAjArako paise lauTAneke liye gaye aura gAyako vahAM dekhakara sUjIse kahane lage ki tU baDA nIca hai, ayogya hai, mAyAcArI hai, maiMne tere sarIkhe aneka kapaTI bhugate haiM, hamase hI dhUrtatA karatA hai / rAtameM hI miThAIkI dukAnake sAmAnako badalakara DaDDI rakhAkara A baiThA hai, hamako ThagatA hai ! ityAdi / isapara laDAI hone lagI / buddhimAnoMke samajhAnepara bhI ahiphenamadIko bodha nahIM ho pAyA, apanA hI Agraha kiye gayA / vastutaH kathana yaha hai ki aupAdhikasvarUpa asatya hote haiN| vizvasanIya nahIM mAne jA sakate haiN| na ca jAtyAyupAdhayaH satyA eva tadupAdhInAmapi satyatvApatteH upAdhitadvatoH kaciyavasthAnAyogAt / tadupAdhInAmasatyatve maulopAdhInAmapyasatyatvAnuSaMgAt / . zadvAdvaitavAdI hI baDI derase kahate jA rahe haiM ki jAti, dravya, guNa, Adi upAdhiyAM satya hI nahIM haiN| yadi jAti Adikako satya mAnA jAvegA to una upAdhiyoMke upAdhirUpa vizeSaNoMko bhI satyapanA prApta honekA prasaMga hogaa| aisI dazAmeM upAdhi aura usa upAdhivAle upAdhivAn kI kahIM bhI vyavasthA nahIM bana skegii| arthAt jaise ki japAke phUlameM raktatA svabhAvase hai aura sphaTika kI raktimA upAdhike vaza hai, yadi japApuppameM bhI raktimA anya upAdhise mAna lI jAve to upAdhi aura upAdhivAnkI ThIka avasthiti na bnegii| yadi una upAdhiyoMkI upAdhiyoMko asatya manoge taba to sabase pahile mUlameM paDI huyI upAdhiyoMko bhI asatyapanekA prasaGga prApta ho jAo ! bhAvArtha-baDhiyA ghoDA, iSTakuNDala, gaharI sugandha, adhika mIThA, zIghra calanA, AdimeM baDhiyA, iSTatA, zIghra, Adi upAdhiyAM to una jAti AdikI upAdhiyAM haiM / " bhIkhameMse bhIkha" kI nItise dUsarI upAdhiyoMko yadi niHsAra mAnA jAvegA to pahilI hI koTipara mUla upAdhiyoMko bhI jhUThapanA ThaharatA hai / upAdhirUpI phaTATopa jhUThA hotA hai / asAra padArthakA prAyaH ADambara mahAn hotA hai| kAMsekIsI dhvani sonemeM nahIM hai| jitanA hI caDhA baDhAkara dikhAU UparI DhaMga hai, utanI hI nIce pola smjhnaa| kisIne kahA bhI hai ki " asArasya padArthasya prAyeNADambaro mahAn / nahi svarNe dhvanistAdRg yAdRk kAMsyAt prajAyate" na cAsatyAnAmupAdhInAM prakAzakAH zabdAH satyA nAma nirviSayatvAt / tataH saviSayatvaM zabdasyecchatA svarUpamAtraviSayatvameSitavyaM, tasya tatrAvyabhicArAt / jAtyAdizabdAnAM tu jAtyAdyabhAve'pi bhAvAvyabhicAradarzanAt / na hi gaurava ityAdayaH zabdA gotvAzvatvAdijAtyabhAve'pi vAhIkAdau na pravartante / 20
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArta zadvAdvaitavAdI hI kahate jArahe haiM ki avasturUpa upAdhiyoMko prakAza karanevAle zabda kaise bhI satya nahIM ho sakate haiN| kyoMki ve apane vAcya mAne gaye viSayoMse rahita haiM, jaise ki bandhyAputra apane viSayase rahita hai tisa kAraNa zadvake viSayasahitapaneko cAhanevAle vidvAn karake zadbakA vAcya ho rahA viSaya kevala zadbakA svarUpa hI iSTa kara lenA cAhiye / usa zadbakA usa apane svarUpake pratipAdana karanemeM kabhI bhI vyabhicAra na hogA / arthAt sabhI sArthaka yA nirarthaka zabda athavA dvandra Adika jIvoMke zabda bhI kamase kama apane zadvasvarUpa zarIrakA pratipAdana kara hI deveMge / jaina, naiyAyika aura mImAMsakoMke mAne hue jAti zadva, guNazada AdikoMkA to vyabhicAra dekhA jAtA hai, ve jAti Adikake na honepara bhI anyatra vyavahRta hote hue dekhe jA rahe haiM / dekhie ! gau, ghoDA, ulUka, U~Ta, Adi jAtivAcaka zabda vicAre gotva, azvatva Adi jAtiyoMke na honepara bhI lAnevAle, dauDanevAle poMgA, bhoMdU Adi manuSyoMmeM nahIM pravarttarahe haiM, yaha na kahanA / kintu manuSyoM meM bhIgo Adi zabdoMkI pravRtti hai / ataH siddha hotA hai ki zabda apane svarUpako hI kahatA hai / jAti Adika vAcyaarthako nahIM / tatropacArAt pravartanta iti cennAparAjAtayopi yatra kvacana teSAM pravartanAt / tathA dravyazabdA daNDIviSANItyAdayo guNazabdAH zuklAdayazvaratyAdayazca kriyAzabdAH dravyAdivyabhicAriNo'bhyuhyAH / yadi koI yoM kahe ki una palledAra, mUrkha matimanda Adi manuSyoM meM upacArase baila, ullU Adi pravartate haiM, so yaha to nahIM kahanA, kyoMki dUsarI jAtiyAM bhI jisa kisI bhI vyaktimeM unake pravarta rahI haiM / bhAvArtha - gacchati iti gauH gamana karanevAlI gau hai / aznAti iti azvaH jo khAtA hai vaha ghoDA hai, ina arthoMkA upacAra ( rUDhi ) gAya aura ghoDemeM kiyA gayA hai| tisI prakAra Apa jaina yA mImAMsakoMke mAne gaye daNDI, viSANI, ityAdi dravyazadva aura zukla, pATala Adi guNazadva tathA calanA, tairanA Adi kriyAzadva ye bhI dravya, guNa aura kriyArUpa arthoMse vyabhicAra karanevAle samajha lene cAhie / daNDa nItivAle yA daNDa denevAle puruSako bhI daNDI kahate haiM / daNDa eka ghoDA bhI hotA hai / miTTI yA pASANake bane hue khilaunoMko bhI daNDI, viSANI kaha dete haiM / zukla eka gotra hotA hai / pATala eka vastrakA nAma hai / calanA yaha zabda anna chAnanevAle pAtrameM vyavahRta hai / 218 sanmAtraM na vyabhicarantIti cet na, asatyapi sattAbhidhAyinAM zabdAnAM pravRttidarzanAt na kiJcitsadastItyupayan sadeva sarvamiti bruvANaH kathaM svastho nAma, tato'narthAntare guNAdAviva zuddhadravye'pi zabdasya vyabhicArAt svarUpamAtrAbhidhAyitvameva zreya itItare / yadi koI yoM kahe ki dravyavAcaka dharmazadva bhaleM hI puNyameM pravRtta ho jAve / aise hI siMha zava vIra puruSameM yA go zabda netra, vANI Adi arthoMmeM bolA jAve, kintu ye zadva sAmAnya
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 219 pase mAtra astitvakA vyabhicAra nahIM karate haiM, kucha na kucha hai to sahI, so yaha to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki asat padArtha meM bhI sattAko kahanevAle zabdoMkI pravRtti honA dekhA jAtA hai / kalpanA kiye gaye asat padArthoMmeM athavA matta, mUrcchita avasthAmeM aneka asat padArtha satrUpase jAne jA rahe haiM / koI bhI vastu satU nahIM hai, isa bAtako svIkAra kara rahA vAdI sabhI vastu sat 1 hI haiM aisA kahatA huA bhalA svastha ( ApemeM) kaise kahA jA sakatA haiM ? tisa kAraNa siddha hotA hai ki usa se abhinna mAna liye gaye / guNa, kriyA AdimeM jaise zadvakA vyabhicAra hai, taise zuddhadravyavAdiyoMke zuddha advaita dravyameM bhI zadvakI pravRttikA vyabhicAra honA dekhA jAtA hai / isa kAraNa zadvako kevala apane svarUpakA kahanevAlApana hI hitamArga hai, arthAt sabhI zabda apane svarUpa ( DIla ) ko hI kaha rahe haiM / anya vAcya arthako nahIM / jaise meghadhvani yA samudrazada apane zarIrako hI kaha rahe haiN| isa prakAra yahAMtaka adhika samayase koI anya zadbAdvaitavAdI kaha cuke haiM / tatra praSTavyAH, kathamamI zabdAH svarUpamAtraM prakAzayanto rUpAdibhyo bhidyeran ! teSAmapi svarUpamAtraprakAzane vyabhicArAbhAvAt / aba AcArya mahArAja uttara dete haiM, isa prakaraNa meM ve hamako yoM pUMchane yogya haiM ki zadvAtavAdiyoMse mAne hue ve zabda apane kevala svarUpako prakAza karate hue kaise rUpa, rasa, AdikoM karake bhinna ( nyAre ) ho sakeMge ? batalAo ! una rUpa, rasa AdikoMkA bhI to kevala apane svarUpaka prakAza karanemeM koI vyabhicAra nahIM haiN| Amraphalako dekhanese usakA rUpa guNa apane zarIrakA hI prakAza karegA, cAkhanese usakA rasa guNa kevala apane svarUpakA hI prakAza karegA / isa prakAra rUpa, rasa, gandha Adika sabhI apane apane svarUpakA prakAza kara rahe haiM aisI dazAmeM zadvatattva bhalA rUpa AdikoMse bhinna kaise kiyA jA sakatA hai ? Apa hI sociye ! na svarUpaprakAzinoM rUpAdayo'cetanatvAditi cet, kiM vai zabdacetanaH / paramabrahmasvabhAvatvAt zabdajyotiSazcetanatvameveti cet, rUpAdayaH kiM na tatsvabhAvAH ? paramArthatasteSAmasattvAt atatsvabhAvA eveti cet, zabdajyotirapi tata eva tatsvabhAvaM mA bhUt / tasya satyatve vA dvaitasiddhiH zabdajyotiH paramabrahmaNoH svabhAvatadvatorvastu satorbhAvAt / yadi zadvAdvaitavAdI yoM kaheM ki rUpa, rasa Adika ( pakSa ) apane svarUpako prakAza karanevAle nahIM haiM . ( sAdhya ) acetana honese ( hetu ) / aisA kahane para to hama jaina pUMchate haiM ki kyeM jI ! Apase mAnA gayA zadvatattva kyA niyamase cetana hai ? isapara tuma yadi yoM kaho ki zabdarUpa jyotiH to cetana hI hai, kyoMki vaha cidrUpa parabrahmakA svabhAva hai / aisA kahanepara to hama jaina kaha dekheMge ki tumhAre yahAM ve rUpa, rasa Adika usa parabrahma ke svabhAva kyoM nahIM haiM ? rUpa Adika bhI to parabrahmase abhinna haiM / isapara tuma zadvavAdI yoM kaho ki rUpa Adika to bastubhUtapanese satrUpa nahIM haiM / ataH ve usa parabala ke svabhAva kaise bhI nahIM ho sakate haiM, aisA kahanepara to hama
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.20 tatvArtha lokavArtike jaina kaha deveMge ki zadvarUpa prakAza bhI vAstavameM sat padArtha nahIM hai / tisa hI kAraNa vaha zadvajyotiH parabrahmakA svabhAva na hove | yadi Apa usa zadvatattvako vastutaH satrUpa mAnoge to advaitakI siddhi na ho sakegI / dvaitakI siddhi ho jAvegI / zadvajyotiH svabhAva eka tattva hai aura dUsarA usa svabhAvako dhAranevAlA parabrahma hai / isa prakAra paramArthabhUta do sat padArtha vidyamAna hai, ataH dvaita bana baiThA / zabdajyotirasatyamapi parabrahmaNodhigatyupAyatvAttatsvarUpamucyate / zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchatIti " vacanAt na tathA rUpAdayaH iti cet kathamasatyaM tadvadadhigatinimittam ? rUpAdInAmapi tathAbhAvAnuSaMgAt / 66 yadi dvAdvaitavAdI yoM kaheM ki bhaleM hI zadvarUpI prakAza asatya hai to bhI vastubhUta parabrahmatattvake jAnanekA prakRSTa upAya hai / ataH vaha zadvatattva parabrahmakA svarUpa kahA jAtA hai / aisA hamAre granthoMme kahA huA hai ki zadvabrahmameM yAnI veda meM yA ArSa-zAstroMmeM jo pravINa hai vaha vidvAn prakRSTa AtmA parabrahmako jAna letA hai aura pA letA hai / kintu tisa prakAra zadvake samAna rUpa, rasa, Adika guNa to parabrahmakI jJapti ke upAya nahIM haiN| aisA kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki asatyabhUta zadba bhalA kaise satyabrahmakI adhigatikA nimitta ho sakatA hai ? | yadi asatyako bhI satyakA jJApaka mAnA jAvegA to rUpa, rasa, AdikoMko bhI parabrahmake tisa prakAra jJApakapanekA prasaMga ho jaavegaa| tasya vidyAnukUlatvAdbhAvanAprakarSasAtmabhAve vidyAvabhAsasamarthakAraNatA na tu rUpAdInAmiti cet, rUpAdayaH kuto na vidyAnukUlAH ? bhedavyavahArasyAvidyAtmanaH kAraNatvAditi cet, tata eva zabdopi vidyAnukUlo mA bhUt / yadi dvAdvaitavAdI yoM kaheM ki vaha zadvatattva bhale hI brahmajJAnasvarUpa vidyA nahIM hai kintu samyagjJAnarUpa vidyAkA anukUla kAraNa honese abheda jJAnakI bhAvanAke prakarSase tadAtmaka honepara samyagjJAnasvarUpa prakAzakA vaha zadbAdvaita tattva samartha kAraNa ho jAtA hai, kintu rUpa Adika guNa vicAre abhedajJAnarUpa vidyAke samartha kAraNa nahIM hote haiM / AcArya kaha rahe haiM ki yadi aisA kahoge to hama prazna karate haiM ki rUpa Adika guNa kyoM nahIM vidyAke anukUla haiM ? batAo / isapara tuma yadi yaha kaho ki avidyAsvarUpa bheda vyavahAra ke kAraNa honese rUpa Adika guNa abhedajJAnarUpa vidyAke anukUla nahIM haiM, kintu pratikUla haiM, jo andhakArakA kAraNa hai vaha prakAzakA hetu kaise ho sakatA hai ? aisA kahane para to hama jaina kaheMge ki tisa hI kAraNa zadba bhI vidyAkA anukUla na hove / ghaTa, paTa, pustaka, devadatta Adi zadvoMse aneka bhedavyavahAra hote hue dekhe jArahe haiM / . guruNopadiSTasya tasya rAgAdiprazamahetutvAdvidyAnukUlatve rUpAdInAM tathaiva tadastu vizeSAbhAvAt / teSAmanirdizyatvAnna gurUpadiSTatvasambhava iti cet na, svamatavirodhAt / na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamivAbhAti sarve zabde prati"SThitam " iti vacanAt / 64
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 221 Apa yadi aisA mAnoge ki guruke dvArA upadeza diye gaye zadvako rAga, dveSa Adike prakRSTa zAnta kara denekI kAraNatA hai, ataH ve zadba samyagjJAna ke anukUla mAne jAte haiM / aba AcArya kahate haiM, taba to rUpa AdikoMko bhI taise hI usa vidyAkI anukUlatA ho jAo ! rUpa, gandha Adiko dikhAkara bhI gurujI tattvajJAna vairAgyakI zikSA dete haiM / zadba aura rUpa AdikameM koI antara nahIM hai, jaise zabdako sunA kara guru mahArAja samyagjJAna karA dete haiM, taise hI rUpako dikhAkara sparzako chuAkara nirvedako baDhAte huye samyagjJAna karA dete haiN| yadi Apa zabdavAdI yoM kaheM ki una rUpa AdikoMkA zabdake dvArA nirdeza nahIM ho sakatA hai / ataH gurujIse rUpa AdikoMkA upadeza ho cukanA sambhava nahIM hai, so yaha to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki aisA mAnane para zabdavAdiyoMko svayaM apane matase virodha ho jAvegA / unhoMne apane darzana granthoMmeM aisA kahA hai ki " lokameM vaha koI bhI jJAna nahIM hai, jo ki zadvake anugama (sparza) ke vinA ho jAve / saba jJAna aura jJeya isa zadvase lipta hue sarIkhe dIkha rahe haiM / ataH sarva hI jagat ke tattva zadvameM virAja rahe haiM " isa tumhAre AgamavAkyase rUpa Adi guNoMkA nirdeza honA siddha ho jAtA hai / zAbdaH pratyayaH sarvaH zabdAnvito nAnya iti cAyuktaM, zrotrajazabdapratyayasyAzabdAnvitatvaprasakteH svAbhidhAnavizeSApekSa evArthaH pratyayairnizcIyata ityabhyupagamAcca / yadi ukta granthavAkyakA Apa yaha artha kareM ki zadvoMse saMketa dvArA utpanna hue sabhI jJAna zadvase maDhe hue haiM / anya rUpa, rasa Adika yA unake jJAna zaGkhakI cAzanI meM page hue nahIM haiM / yaha kahanA to yuktiyoMse rahita hai, kyoMki zabdoMke zrotra indriyase utpanna hue zrAvaNa pratyakSako zadvase nahIM anvitapanekA prasaMga hogA / bhAvArtha - ghaTa zadvako sunakara choTA mukha baDA peTavAle kalaza rUpI arthako jAna lenA Agama ( zAdvabodha ) jJAna hai / tathA gha aura Ta ina varNoko suna lenA zrAvaNapratyakSa ( matijJAna ) hai / zadvavAdI AgamajJAnako hI zadvase anvita ( otapota milA huA ) mAnate haiM, aisI dazAmeM zrAvaNapratyakSa zadvase sanA huA na ho sakegA / dUsarI bAta yaha hai ki apane apane vAcaka zabdavizeSoMkI apekSA rakhate hue hI artha unake jJAnoM karake nirNIta kiye jAte haiM, yaha Apane sthAna sthAnapara svIkAra kiyA hai / arthAt sabhI jJAnoMke jJeya saMpUrNa artha una unake vAcaka zoMse anvita ho rahe haiM / yadi rUpa AdikoMko zadvoMke dvArA kathana karane yogya na mAnA jAvegA to Apake ukta siddhAntakA vyAghAta ho jAvegA, jo ki Apako asahya hai / nanu ca rUpAdayaH zabdAnnArthAntaraM teSAM tadvivartatvAt / tato na te guruNopadizyante yena vidyAnukUlAH syuriti cet, tarhi zabdopi paramabrahmaNo nAnya iti kathaM guruNopadizyaH / tato bhedena prakalpya zabdaM gururUpadizatIti cet, rUpAdInapi tathopadizatu / tathA ca zabdA. dvaitamupAyatattvaM paramabrahmaNo na punA rUpAdvaitaM rasAdvaitAdi ceti bruvANo na prekSAvAn /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 tatvArya lokavArtike yahAM zadavAdI punarapi vapakSakA avadhAraNa karate haiM ki rUpa Adika guNa to zadbatattvase bhinna nahIM haiM / kyoMki ve rUpa Adika to usa zabdabrahmakI paryAya haiM, tisa kAraNa ve guruke dvArA nahIM upadiSTa kiye jAte haiM, jisase ki ve rUpa Adika guNa vidyAke anukUla ho jaate| AcArya samajhAte haiM ki aisA kahoge taba to hama jaina yoM kaheMge ki zabdatattva bhI parabrahmase bhinna nahIM hai, isa kAraNa vaha guruse bhalA kaise upadiSTa kiyA jA sakegA ? brahma hI bahmako brahmase upadeza nahIM de sakatA hai / yadi Apa yoM kaheM ki abhinna bhI zadvako usa brahmase bhedapane karake kalpanA kara guru mahArAja upadeza de dete haiM, taba to hama jaina kaheMge ki gurujI mahArAja rUpa AdikoMko bhI brahma yA zabase bhinna kalpita kara tisI prakAra upadeza de devo koI kSati nahIM hai / taba to zadbAdvaitake samAna rUpAdvaita aura rasAdvaita bhI siddha ho jAveMge / taisA hote hue bhI parabrahmake jJApaka mAna liye gaye zadbAdvaitako vaha vAdI upAya tattva kahe aura phira rUpAdvaita, rasAdvaita, sparzAdvaita, Adiko upAya tattva na mAne / isa prakAra sAgraha kahanevAlA zadbAdvaitavAdI hitAhitako vicAranevAlI yA parIkSaNA karanevAlI buddhise yukta nahIM hai / nyAyake dvArA prApta hue padArthako apanI icchAse na mAnanA buddhimattA nahIM hai| nanu ca loke sadasya parapratipAdanopAyatvena supratItatvAt sughaTastasya gurUpadezo na tu rUpAdInAmiti cet na, teSAmapi svapratipattyupAyatayA hi pratItatvAt / tadvijJAnaM svapratipatyupAyo na ta eveti cet tarhi zaddhajJAnaM parasya pratipattyupAyo na zaddha iti samAnam / phira zadvavAdI sazaMka hokara apane pakSakA samarthana karatA hai ki lokameM dUsaroMke prati padArthoMke pratipAdana karanekA upAyapanese zadbakI bhale prakAra pratIti ho rahI hai, isa kAraNa usa zadvakA guruke dvArA upadeza honA ThIka taurase ghaTita ho jAtA hai / kintu rUpa, rasa Adika guNa to anya padArthoke pratipAdana karanevAle upAya nahIM haiM / ataH rUpa AdikoMkA guruke dvArA upadeza nahIM ho pAtA hai / AcArya bolate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki una rUpa AdikoMkI bhI nizcaya karake apanI pratipattike upAyapanese pratIti ho rahI hai / apanA apanA jJAna sabhI karA lete haiN| yAnI apanI jJapti karAnemeM sabhI padArtha svayaM Apa avalamba upAya ho jAte haiM / tisapara tuma yadi yoM kaho ki una rUpa AdikoMkA vijJAna hI unako apanI pratipattikA upAya hai ve svayaM rUpa Adika hI upAya nahIM haiM, anyathA sote hue yA andhe puruSako bhI vidyamAna rUpa Adika apanA jJAna karA dete / aisA kahane para to hama jaina bhI kaha deveMge ki zadboMkA jJAna hI dUsare zrotA puruSoMko anya padArthokI pratipattikA upAya hai / kevala zabda hI dUsaroMko jJAna nahIM karA sakatA hai, anyathA badhirako tathA saMketako na jAnanevAle puruSako bhI zabda apane vAcya arthakA jJAna karA detA / badhira aura mUrkhake nikaTa zabda apane svarUpase to vidyamAna hai hii| isa prakAra rUpa Adi aura zabda ye donoM hI samAna haiM / koI antara nahIM haiN|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 223 paramparayA zaddhasya pratipattyupAyatve rUpAdInAM supratipattyupAyatAstu / na hi dhUmAdirUpAdInAM vijJAnAt pAvakAdipratipattirjanasyAprasiddhAH / zaddhaH sAkSAtpratipattyupAyastasya pratibhAsAdabhinnatvAditi cet, tata eva rUpAdayaH sAkSAtsvapratipattihetavaH santu / yadi zadavAdI yoM kaheM ki padArthoMkI pramiti kA sAkSAt ( avyavahita ) upAya to zadvajJAna hai, kintu zadvajJAna zadvase utpanna hotA hai / ataH paramparAse pramitikA upAya zabda ho jAtA hai / isapara AcArya kahate haiM ki aisA mAnoge to rUpa AdikoMko bhI paramparAse apanI pratipattikA upAyapanA upasthita raho / dhUma Adi vyaktiyoMke rUpa, sparza Adi pariNamanoMke jJAnase vahni Adi kI manuSyoM ko samIcIna jJapti honA aprasiddha nahIM hai / arthAt dhUmake rUpako dekhakara paramparA se vahnikA jJAna ho jAtA hai / vahnijJAnakA sAkSAt kAraNa dhUmajJAna hai / aura paramparAse rUpa, rasa Adise yukta ho rahA dhUma kAraNa hai / yadi yahAM tuma yaha kaho ki zava to avyavahitarUpase anya padArthoM kI pratipattikA upAya hai, kyoMki vaha zadvatattva to jJAnaprakAzase abhinna padArtha hai / aisa kahane para to hama jaina bhI ApAdana kara deveMge ki tisa hI kAraNa yAnI pratibhAsase abhinna honeke kAraNa rUpa, rasa Adika guNa bhI avyavahita rUpase apanI pratipattike kAraNa ho jAo ! bhAvArtha- -zadva tattvako dUsare padArthoMkA jJApaka mAnA jAve isakI apekSA rUpa AdikoMko kevala svakA hI jJApaka mAnA jAve to advaita kI siddhimeM Apako acchI sahAyatA mila sakatI hai / evaM ca yathA zrotrapratibhAsAdabhinnaH zaddhastatsamAnAdhikaraNatayA saMvedanAcchrotrapratibhAsazca parabrahma tattvavikalpAcchabdAt sopi ca brahmatattvAtsaMvedanamAtralakSaNAdavyabhicArisvarUpAditi / tataH paramabrahmasiddhiH / tathA rUpAdayaH svapratibhAsAdabhinnAH, sopi pratibhAsamAtravikalpAlliMgAt, sopi ca paramAtmanaH svasaMvedanamAtralakSaNAditi na zadbAdrUpAdInAM kaJcana vizeSamutpazyAmaH / sarvathA tamapazyantazca zaddha eva svarUpaprakAzano na tu rUpAdayaH, sa eva paramabrahmaNodhigamopAyastatsvabhAvo vA na punasta iti kathaM pratipadyemahi / aura isa prakAra jaise zadbAdvaitavAdiyoM ke yahAM zrotrajanya zrAvaNapratyakSase zabda abhinna hai, kyoMki usa pratibhAsake samAnAdhikaraNa karake zadbakA saMvedana ho rahA hai / 66 zaGkhaH pratibhAsate " yahAM zadvakA pratibhAsana kriyAke sAtha samAnAdhikaraNa hai / arthAt pratibhAsa kriyA zadvameM rahatI hai, ataH zrotrapratibhAsa aura zabda eka hI tattva hai aura zrotra pratibhAsa parabrahmarUpa hai, pratibhAsa, cit, sat, parabrahma inameM koI antara nahIM hai / vaha parabrahma to nirvikalpaka zadvase abhinna hai athavA parabrahmatattvakA vikalpa ( vivarta ) svarUpa zadvase vaha zrotra pratibhAsa abhinna hai aura vaha zabda bhI kevalasaMvedana svarUpa tathA vyabhicArarahitapane svabhAvako dhAraNa karanevAle brahmatattvase abhinna hai / tisa kAraNa isa DhaMgase advaitavAdI jaise zadvako parabrahmasvarUpa siddha kara dete haiM, taise rUpa, rasa, Adika tattva bhI apane apane pratibhAsase abhinna haiM / " khavaM pratibhAsate, rasazcakAsti " aisI pratIti ho rahI hai|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 tattvArtha lokavArtike ataH rUpakA pratibhAsa aura rUpa eka hI hai / vaha rUpa AdikoMkA pratibhAsa bhI sAmAnya pratibhAsake. vikalpa ( vivarta ) svarUpa liMgase abhinna hai aura vaha hetu bhI sAmAnya saMvedanasvarUpa paramAtmAse abhinna hai / isa prakAra zadvase rUpa AdikoMke kucha bhI vizeSa ( antara ) ko hama nahIM dekha rahe haiN| sabhI prakAra se usa antarako nahIM dekhate hue hama isa bAtako kaise samajha leveM ki zabda hI apane svarUpa mAtra brahmakA prakAza karanevAlA hai / kintu rUpa Adika tattva to apane svarUpa ke prakAza karanevAle nahIM haiM, athavA vaha zadva hI brahmakA svabhAva hotA huA parabrahmake jAnanekA upAya hai / kintu phira ve rUpa Adika tattva to brahmako jAnaneke upAya nahIM haiM, athavA zadva hI usa brahmakA svabhAva hai, brahmake svabhAva rUpa Adika guNa nahIM haiM / bhAvArtha - zadva aura rUpa AdikameM koI vizeSatA nahIM hai, yadi zadvAdvaita mAnA jAvegA to rUpAdvaita rasAdvaita bhI mAna liye jaaveNge| koI bhI nahIM roka sakegA / atrAparaH prAha / puruSAdvaitamevAstu padArthaH pradhAnazaddhabrahmAdestatsvabhAvatvAttasyaiva vidhi - rUpasya nityadravyatvAditi / tadapyasAram / tadanyApohasya padArthatvasiddheH / zo hi brahma bruvANaH svapratipakSAdapoDhaM brUyAt kiM vAnyathA / prathamapakSe vidhipratiSedhAtmano vastunaH padArthatvasiddhiH / dvitIyapakSe'pi saiva, svapratipakSAdavyAvRttasya paramAtmanaH zabdenAbhidhAnAt / yahAM koI dUsarA viziSTAdvaitavAdI kahatA hai ki varNasamudAya svarUpa padakA artha mAnA gayA brahmAdvaita hI vAstavika padArtha hoo ! pradhAna, zada, brahma, saMvedana, cit, sat, Ananda Adika usI eka puruSa ke svabhAva ( paryAya ) haiM, vaha puruSAdvaita hI nitya dravya hone ke kAraNa vidhirUpa hotA huA padakA vAcya artha ho jAtA hai| AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra isakA vaha kahanA bhI sAra rahita hai, kyoMki yoM to bauddhoMke mAne hue usa anyApoha ko bhI padakA vAcya arthapanA siddha ho jAvegA / Apa advaitavAdI uttara do ki Apase mAnA gayA zabda jisa samaya brahmako kaha rahA hai vaha apane (brahma) pratipakSa ( viruddha ) padArthoMse rahita hI kevala brahmako kahegA, athavA kyA anyathA yAnI brahmase viruddha padArthakA niSedha nahIM karate hue usa brahmako kahegA ? pahilA pakSa lene para to vidhi aura pratiSedhasvarUpa vastuko padakA vAcya arthapanA siddha hotA hai / kyoMki zadvane brahmase atirikta padArthoMkA niSedha kiyA aura brahmakA vidhAna kiyA hai / dUsarA pakSa lenepara bhI vahI bAta siddha huyI, yAnI vidhipratiSedharUpa vastuko hI padakA arthapanA siddha ho gyaa| kyoMki apane pratipakSase nahIM pRthagbhUta hue paramAtmAkA zadvake dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai / bhAvArtha-sat rUpa parabrahmakA vidhAna huA aura usake pratipakSakA bhI kathana huaa| dUsare DhaMga se yaha bhI vidhi aura niSedhakA nirUpaNa hai / asti aura usake pratipakSa nAstikA bhI zadvase kathana karanA vidhi, niSedha svarUpa vastuko padakA arthapanA siddha karatA hai / tadvidhirevAnyaniSedha iti cet, tadanyapratiSedha eva tadvidhirastu / tathA cAnyApoha eva padArthaH syAt /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 225 yadi brahmavAdI yoM kaheM ki usa parabrahmakI vidhi hI anyakA niSedha hai jaise kevala rItA bhUtala hI ghaTa, paTa AdikoMkA niSedharUpa hai, niSedha koI svatantra dharma yA padArtha nahIM hai, arthAt eka pahilese hI nIroga utpanna hue bAlakakA samIcIna svAsthya hI nIrogatA hai, aisA nahIM hai ki bAlakake aneka rogoMkA prakaraNa prApta ho jAve punaH unakA auSadhiyoMke dvArA abhAva kiyA jAve / ataH advaita parabrahmakI vidhi hI tuccha aneka padArthokA niSedharUpa hai, AlokakA abhAva hI andhakAra hai, aba AcArya kahate haiM ki tuma brahmavAdI yadi aisA kahoge to hama kaheMge ki usase anya padArthokA niSedha hI usa brahmakI vidhi ho jAo ! bhAvArtha-jisa vRddha manuSyane aneka rogoMke ho jAnepara cikitsA dvArA unakA nirAkaraNa karake jo svAsthyalAbha kiyA hai vaha svAsthya rogoMkA abhAvarUpa hI to hai, AThoM karmokA abhAva hI to mokSa avasthA hai, andhakArakA abhAva hI to Aloka hai / bhoga upabhogoMkA na bhoganA hI vairAgya hai / aura tisa kAraNa yoM to anyApoha hI padakA vAcya artha bana baitthegaa| ___ svarUpasya vidhestadapoha iti nAmamAtrabhedAdartho na bhidyate eva yato'niSTasiddhiH syAditi cet / na / anyApohasyAnyArthApekSatvAt svarUpavidheH praanpeksstvaadrthbhedgteH| yadi brahmAdvaitavAdI yoM kaheM ki brahmake svarUpakI vidhikA hI nAma una anya padArthoMkA apoha aisA dhara diyA gayA hai kevala nAmakA bheda ho jAnese yahAM arthakA bheda kaise bhI nahIM hai jisase ki dvaita yA niSedharUpa aniSTa padArthokI siddhi ho jAve / aba AcArya kahate haiM ki ve isa prakAra to nahIM kaha sakate haiM, kyoMki apoha aura svarUpakI vidhi inameM antara hai brahmase atirikta padArthokA anyApoha karanA yaha anya arthokI apekSA rakhatA hai, kintu brahmake svarUpakI vidhi to anya padArthokI apekSA nahIM rakhatI hai| ataH yahAM vidhi aura niSedhameM bhinna bhinna artha jAnA jA rahA hai| paramAtmanyadvaye sati tatonyasyArthasyAbhAvAt kathaM tadapekSayAnyApoha iti cet na / paraparikalpitasyAvazyAbhyugamanIyatvAt / so'pyavidyAtmaka eveti cet, kimavidyAto'pohastadapekSo neSTaH ? so'pyavidyAtmaka eveti cet tarhi tattvato nAvidyAto'pohaH paramAtmana iti kuto vidyAtvaM yena sa eva padasyArthI nityaH pratiSTheta / puruSAdvaitavAdI kahate haiM ki parabrahma tattvake sarvathA eka honepara jaba usase abhinna koI dUsarA padArtha hI jagatmeM nahIM hai to usa anya arthakI apekSAse yaha anyApoha kaise kahA jA sakatA hai ? isapara AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA cAhiye, kyoMki dUsare vAdiyoMke mAne hue padArthoko avazya svIkAra karanA cAhiye cAhe kalpanAse hI mAno ! unakA niSedha bhI to karanA hai / yadi advaitavAdI yoM kaheM ki ve saba kalpanA kiye hue padArtha bhI avidyA svarUpa hI haiM, vAstavika nahIM haiN| isapara hama kahate haiM ki aisA hI sahI, kintu yaha to batalAo ki kyA avidyAse apoha ( vyAvRtti ) karanA usa anya padArthakI apekSA rakhatA huA Apane iSTa nahIM kiyA 29
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 . tattvArthazlokabArtike hai ? isapara yadi tuma yoM kaho ki brahmase avidyAkA vaha apoha karanA bhI avidyA svarUpa hI hai| aisA kahane para to pratIta huA ki taba to vAstavikarUpa karake parabrahmakA avidyAse pRthakpanA nahIM banA / isa prakAra brahmAko vidyApana ( samyagjJAnapana ) kaise AvegA ? bhAvArtha-avidyAse rahitapanA yadi avidyA hI hai to vastutaH avidyAse rahitapanA nahIM AyA / taba to brahma avidyA svarUpa hI ThaharegA / brahmako vidyApanA siddha na hogA, jisase ki vaha nitya brahma hI padakA vAcya artha pratiSThita ho sake / athavA zadbakA vAcya vyaktiyoMko choDakara nitya padArtha bana ske| - satyapi ca paramAtmani saMvedanAtmanyadvaye kathaM zaddhaviSayatvam ? svasaMvedanAdeva tasya prasiddhastatpratipattaye zadvavaiyarthyAt / tato mithyAvAda evAyaM nityaM dravyaM padArtha iti / . . aura thoDI derake liye Apa advaitavAdiyoMke kahanese parabrahma yA saMvedana svarUpa advaitako mAna liyA bhI jAve to bhI Apa yaha batalAiye ki vaha caitanyarUpa parabrahma bhalA zadvajanya jJAnakA gocara kaise hogA ? kyoMki Apake matAnusAra usa parabrahmakI svasaMvedana pratyakSase hI prasiddhi ho rahI mAnI gayI hai| usakI pramitike liye zabdvakA prayoga karanA vyartha hai / pratyakSa karane yogya cetanAtmaka padArthIkA zabase vaisA vizadajJAna nahIM hotA hai / aura aisA mAnanese advaitavAdiyoMke Upara katipaya doSoMke prasaMga aaveNge| advaitavAdI aura bauddhoMke yahAM pratyakSa jJAnakA viSayabhUta artha zaroMse chuA nahIM jAtA mAnA gayA hai / tisa kAraNa padakA vAcya artha nityadravya hai| isa prakAra advaitavAdiyoMkA yaha kahanA jhUThI bakavAda hI hai / vastutaH vidhiniSedhAtmaka vastu yA sAmAnyavizeSAtmaka padArtha hI zadbakA vAcya artha hai| vyaktAvekatra zadvena nirNItAyAM kathaJcana / tadvizeSaNabhUtAyA jAteH saMpratyayaH svataH // 25 // guDazabdAdyathA jJAne guDe mAdhuryanirNayaH / khataH pratIyate loke prokto nimbe ca tiktatA // 26 // pratItayA punarjAtyA viziSTa vyaktimIhitAm / yAM yAM pazyati tatrArya pravartetArthasiddhaye // 27 // tathA ca sakalaH zAbdavyavahAraH prasidhdyati / .. pratIterbAdhazUnyatvAdityeke saMpracakSate // 28 // -- zabdake dvArA kisI bhI prakAra eka vyaktike nirNIta ho jAnepara usa vyaktike vizeSaNabhUta ho rahI jAtikA apane Apa acche prakAra jJAna ho jAtA hai, jaise ki guDa zabase guDakA jJAna kara
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 22.7 nepara guDakI madhuratAkA nirNaya honA apane Apa pratIta kara liyA jAtA hai| tathA nimbakA jJAna ho jAnepara usake tikta rasakA jJAna ho jAtA hai / ina bAtoMko lokameM janasamudAya acche prakAra kaha detA hai / vyakti dvArA nirNIta huyI jAtise viziSTa ho rahe phira abhISTa vizeSa jisa jisa vyaktiko loka dekhatA hai una una vyaktiyoMmeM prayojanakI siddhike liye yaha jIva pravRtti kara letA hai aura tisI prakAra zadbajanya saMpUrNa loka vyavahAra prasiddha ho jAte haiM, isa samIcIna pratIti kA koI bAdhaka nahIM hai / isa prakAra koI eka vaizeSikoMke eka dezIya apane mantavyako bahuta acchA samajhate huye sATopa kaha rahe haiM / na pradhAnaM zuddhadravyaM zadvatattvamAtmatattvaM vAdvayaM padArthaH pratItibAdhitatvAt / nApi bhedavAdinAM nAnAvyaktiSu nityAsu vA zadvasya pravRttiH tatra saMketakaraNAsambhavAdidoSAvatArAt, kiM tarhi ? vyaktAvekasyAM zuddhaH pravartate zrRMgagrAhikayA paropadezAlliMga darzanAdvA tasyAM tato nirNItAyAM tadvizeSaNabhUtAyAM jAtau svata eva nizyo yathA guDAdizadvAguDAderniNaye tadvizeSaNe mAdhuryAdau tathAbhyAsAdivazAlloke saMpratyayAt / tataH svanizcitayA jAtyA viziSTAmabhipretAM yAM vyaktiM pazyati tatra tatraiSTasiddhaye pravartate / tAvatA ca sakalazAddhavyavahAraH sidhyati bAdhakAbhAvAditi vyaktipadArthavAdinaH prAhuH / ukta kArikAoM kA vivaraNa karate haiM ki akelA pradhAna ( prakRti ) yA zuddhadravya tathA zadvatattva evaM advaita Atmatattva ye padake vAcyaartha nahIM haiM, kyoMki aisA mAnanemeM pramANaM prasiddha pratItiyoMse bAdhA AtI hai / aura bhedako kahanevAle dUsare dvaitavAdiyoMke yahAM mAnI gayI nitya aneka vyaktiyoMmeM zadvoMkI pravRtti honA bhI ThIka nahIM banatA hai, kyoMki una nitya vyaktiyoMmeM saMketa karanekA asambhava, ananvaya, pravRttyabhAva Adi doSoMkA avatAra hotA hai / taba to padakA vAcyaartha kyA hai ? isakA uttara hama yaha dete haiM ki zrRMgagrAhikA nyAya yAnI aGgulI nirdezase eka vyakti meM pahile zadva pravartatA hai, dUsaroMke upadeza athavA jJApaka hetuoMke dekhanese saMketagrahaNa karake usa zabda se usa vyaktikA nirNaya ho cukanepara vyaktikI vizeSaNarUpa ho rahI jAtimeM apane Apa hIse nizcaya ho jAtA hai, jaise ki guDa, nimba, nimbU Adi zabdoMse guDa Adi vyaktiyoMkA nirNaya ho jAnepara unake vizeSaNa ho rahe mIThApana, kaDuA, ( cirparA ) khaTTA, Adi meM taise taise abhyAsa, prakaraNa, Adike adhIna jJAna ho jAtA hai, yaha loka meM acche prakAra dekhA gayA hai / tisa kAraNa svayaM vyaktiyoMmeM nizcita kI gayI jAtise sahita jisa abhISTa vyaktiko manuSya dekhatA hai / usa usameM apanI iSTa siddhike liye pravRtti kara detA hai / kevala utanese hI sampUrNa zabdajanya vyavahAroMkI siddhi ho jAtI hai, isameM bAdhaka nahIM hai| gauoMkA samudAya, yA gau ko detA hai, letA hai, gau durbala hai, ityAdi vyavahAra vyaktimeM hI sambhava rahe haiM / isa prakAra vyaktiko padakA vAcya artha kahanevAle spaSTarUpase kaha .
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 * tattvArthazlokavArtike rahe haiM / sIMgako dekhakara gAya yA. mahiSakA jJAna ho jAtA hai, jalameMse nikalI huyI sUMDako dekhakara hAthIkA jJAna ho jAtA hai / yahI zRMgagrAhikA nyAya honA caahiye| zeSaM budhA vimarSayantu / tadapyasaMgataM jAtipratItettisambhave / zabdenAjanyamAnAyAH zabdavRttivirodhataH // 29 // pAramparyeNa cecchabdAtsA vRttiH karaNAnna kim / tato na zabdato vRttireSAM syAjjAtivAdivat // 30 // AcArya bolate haiM ki inakA vaha kahanA bhI asaMgata hai| kyoMki zadbake dvArA nahIM utpanna huyI jAtipratItise jAtimAn padArthameM pravRtti honA mAnege to zabase vaha pravRtti huyI, yaha na kaha . sakoge / jAtise utpanna huyI pravRttiko zabase utpanna huyI kahanA viruddha hai / yadi vaha pravRtti paramparAse zadbake dvArA utpanna huyI hI kahI jAve taba to paramparAse zrotra indriyase hI vaha pravRtti honA kyoM na mAna liyA jAve ? karNa indriyase zadbakA jJAna aura zadbase jAti aura jAtise jAtimAn vyakti svarUpa padArthameM arthakriyArthI puruSakI pravRtti ho jaavegii| bIcameM do paramparA denese tIna paramparA denA kahIM acchA hai / pitAmaha ( bAbA ) kI apekSA santAnako prapitAmaha ( paDabAbA ) kI kahanA lokameM prazaMsanIya mAnA jAtA hai / tisa kAraNa kevala jAtiko zabdvakA artha kahane vAloMke samAna ina vyaktivAdiyoMkI bhI zabake dvArA zAdvabodhaprakriyAse padArthoMmeM pravRtti honA nahIM ghaTita hotA hai| ina do vArtikoMkA vidyAnanda AcArya bhASya karate haiM ki pratItAyAmapi zaddhAyaktAvekatra yAvat svatastajjAtirna pratItA na tAvattadviziSTAM vyaktiM pratItya kazcit pravartata iti jAtipratyayAdeva pravRttisambhave zaddhAt sA pravRttiriti viruddhaM, mAtipratyayasya zaddhenAjanyamAnatvAt / ____ zabake dvArA eka vyaktike pratIta ho jAne para bhI jabataka usameM rahane vAlI jAtikI apane Apase pratIti na kI jAvegI, tabataka usa jAtise sahita usa vyaktikA nirNaya karake koI bhI manuSya nahIM pravRtti karatA hai / isa kAraNa yadi zabase vyakti aura vyaktise jAti tathA jAtijJAnase jAtiviziSTa vyaktikA nirNaya kara jAtijJAnase hI pravRtti honA mAnA jAvegA, taba to hama jaina ApAdana kara deMge ki vaha pravRtti zabase huI hai, yaha kahanA viruddha paDegA / kyoMki vyaktivAdIke matAnusAra jAtikA jJAnazadvase utpanna nahIM huA hai| zadvAdyaktipratItibhAve tadvizeSaNabhUtAyA jAteH saMpratyayAttata eva jAtirgamyata eveti cet, kathamevaM vyaktivajjAvirapi zaddhArtho na syAt ? tasyAH zadvato'zrUyamANatvA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 229 diti cet, kimidAnIM zadvato gamyamAno'rthaH shdvsyaavissyH| pradhAnabhAvanAviSaya eveti cena, gamyamAnasyApi pradhAnabhAvadarzanAt yathA gur3azaddhAdgamyamAnaM mAdhurya pittopshmnprkrnne| yadi vyaktivAdI yoM kaheM ki zabase vyaktikI pratIti ho cukanepara usa vyaktikA vizeSaNa ho rahI jAtikA ThIka jJAna ho jAtA hai, tisa hI kAraNa jAti jAna lI hI jAtI hai, aisA kahoge taba to hama jaina kaha deMge ki vyaktike samAna isa prakAra jAti bhI zadbakA vAcya artha kyoM na ho jAveM ? yadi tuma yoM kaho ki usa jAtikA zadvamudrAse zrAvaNapratyakSa dvArA zAbodha nahIM huA hai vaha to vyaktike vizeSaNarUpase svayaM lI gaI hai / aisA kahanepara hama pUchate haiM ki kyA isa samaya zadbake dvArA arthApattise jAna liyA gayA artha zadbakA vAcyagocara na mAnA jAvegA ? bhAvArtha-zabase udhyamAna aura gamyamAna donoM hI artha zabdake vAcya artha haiM, jaise ki gaMgA zabdakA artha gaMgA aura gaMgAkA tIra ( kinArA ) donoM haiN| yadi tuma vyaktivAdI yoM kaho ki zadbake dvArA kahe gaye artha to pradhAnapanese zadbake viSaya haiM, kintu Uparase yoM hI samajha liye gaye artha vicAre zabdake pradhAnarUpase viSaya kaise bhI nahIM haiM / so yaha to na kahanA kyoMki zadbake dvArA upariSThAt samajha liye gaye arthako bhI pradhAnapanA dekhA jAtA hai, jaise ki pittadoSako upazama ( dUra karane ) ke prakaraNameM guDa zadbase vinA kahe samajha lI gayI madhuratA pradhAna ho jAtI hai / eka premayuktA patnI paradezako jAnevAle apane patise kahatI hai " gaccha gacchAsi cet kAnta paMthAnaH santu te shivaaH| mamApi janma tatraiva bhUyAdyatra gato bhavAn " // tuma jAte ho to jAo, kintu maiM yaha cAhatI hUM ki tumhAre pahuMcaneke pahile vahAM meM janma le lUM / ina vAkyoMkA ucyamAna artha pradhAna nahIM hai / kintu tumhAre cale jAne para merA maranA avazyambhAvI hai, ataH nahIM jAo! yaha gamyamAna artha yahAM pradhAna hai / " maJcAH krozanti " khetoMpara bAMdhe gaye macAnoM para sthita ho rahe rakhAnevAle puruSa cillA rahe haiM, yahAM unameM rahane vAle macAna sthita manuSya yaha gamyamAna artha mukhya hai / ___ na cAtra jAterapradhAnatvamucitaM tatpatItimantareNa pravRttyarthinaH pravRttyanupapatteH / yadi punotiH zadvAdgamyamAnApi neSyate tatpratyayasyAbhyAsAdivazAdevotpattestadA kathamazaddhAjAtipratyayAna pravRttiH ? pAramparyeNa zadvAt sA pravRttiriti cet, karaNAt kiM na syAt ? yathaiva hi zaddhAdyaktimatItistato jAtipratyayastatastadviziSTe hi tayaktau saMpratyayAtpravRttiriti zadmUlA sA tathA zadasyApyakSAtmatIterakSamUlAstu tathA vyavahArAnnaivamiti cet, samAnamanyatra / dUsarI bAta yaha hai ki yahAM vyaktiko pradhAna kahanA aura jAtiko pradhAna na kahanA ucita nahIM hai| kyoMki usa jAtikA nirNaya kiye vinA zabdake dvArA ghaTa AdikoMmeM pravRtti karaneke abhilASI puruSakI pravRttikA honA nahIM bana sakatA hai / yadi phira tuma yaha kaho ki zabase jAtikA arthApatti dvArA samajha lenA bhI hama nahIM mAnate haiM, usa jAtikA jJAna to abhyAsa, prakaraNa, Adike
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 tatvAryazlokavArtike vaza hokara yoM hI utpanna ho jAtA hai, jaise ki candanakI sugandhakA / taba to hama jaina ApAdana kaheMge ki zadbake uccAraNa vinA hI akele jAtijJAnase kyoM nahIM pravRtti ho jAtI hai ? athavA jAtijJAnase huyI vaha pravRtti zabdake vinA ho gayI kyoM na kahI jAve ? / yadi isapara tuma yaha kaho ki paramparAse zadbake dvArA hI hotI huyI vaha pravRtti kahI jAvegI, aisA kahanepara to paramparAse indriyoMke dvArA hotI huyI hI vaha pravRtti kyoM na kahI jAve ? jaise hI zabase pahile vyaktikI pratIti hotI hai, usake pIche jAtikA jJAna hotA hai, tadanantara jAtiviziSTa usa vyaktimeM zAdvabodha honese pravRtti ho jAtI hai, isa kAraNa usa pravRttikA mUlakAraNa paramparAse zabda hai / taise hI eka koTI aura baDhakara hama yoM kaha deveMge ki zrotra indriyase zabdako jAnakara vyaktiko jAnA, vyaktise jAtikA jJAna kiyaa| pIche tadviziSTa vyaktikA nirNaya kara zAdvabodha karate hue pratIti kI / isa prakAra usa pratIti yA pravRttikA mUla kAraNa paramparAse karNa ( kAna ) indriya ho jAo ! yadi tuma yoM kaho ki zAdvabodha prakaraNameM zrotra indriyase pravRtti honekA vyavahAra nahIM hotA hai / kintu zabase taisI pravRtti huyI yaha vyavahAra hotA hai / ataH isa prakAra zrotrako paramparAse mUla kAraNa nahIM mAnA jAvegA / aisA kahoge taba to vyavahAra honeke anusAra anya dUsare sthalameM bhI samAnarUpase kaha denA cAhiye, yAnI gamyamAna jAtiko bhI zabdvakA vAcya artha svIkAra kara lo ! nyAyaprApta viSayakA sarvatra samAnarUpase vyavahAra karanA cAhiye / ___ tato na vyaktipadArthavAdinAM jAtipadArthavAdinAmiva zaddhAtsamIhitArthe pravRttiH zaddhenAparicchinna eva tatra teSAM pravartanAt / tisa kAraNa siddha huA ki jAtiko padakA vAcya artha kahanevAle mImAMsakoMke samAna vyakti ko padakA vAcya artha kahanevAloMke yahAM bhI zadbake dvArA abhISTa arthameM pravRtti na ho skegii| zabdake dvArA nahIM jAne hue hI usa arthameM una vyaktivAdiyoMkI andhAdhundha pravRtti ho rahI hai, niyamAnusAra nahIM / aisI hI jAtivAdiyoMkI avyavasthA hai| etena tavayasyaiva padArthatvaM nivaaritm| pakSadvayoktadoSasyA''sakteH syAdvAdavidviSAm // 31 // isa ukta kathana karake yaha bhI samajha lenA cAhiye ki gotva, ghaTatva, Adi jAti aura gau, ghaTa Adi vyaktiyoMko milAkara donoMko hI padakA vAcya arthapanA kisIkA svIkAra karanA khaNDana kara diyA jA cukA hai| kyoMki syAdvAdase dveSa karanevAle ekAntavAdiyoMke yahAM ubhayapakSa mAnane para bhI donoM pakSameM kahe gaye doSoMke AnekA prasaMga ho jAtA hai / arthAt parasparameM apekSA rakhate hue do dharmoke milAnepara syAdvAdiyoMke yahAM kAryasiddhi ho jAtI hai / eka eka dhIvara pInasako
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 231 akelA kaise bhI nahIM uThA sakatA hai, kintu parasparakI apekSA rakhate hue do milakara bhArI pInasako bhI uThA lete haiN| jAtiyukta vyakti aura vyaktiyukta jAti ye anekAnta matameM to pravartaka bana jAte haiM, kintu ekAnta matoMmeM do andhoMke samAna milakara bhI jAti aura vyakti vicArI zAdabodha prakriyAke anusAra pravartaka nahIM ho sakatI haiM / ataH pratyeka pakSameM jo doSa Ate haiM ve ubhaya pakSa lenepara bhI vaise hI A jaayeNge| na hi jAtivyaktI paramabhinna bhinne vA sarvathA sambhAvyete yena padArthatvena yugapaspatImaH / yena svabhAvena bhinne tenaivAbhinne ityapi viruddham / -- jAti aura vyakti donoM hI atyadhika sarvathA abhinna athavA sarvathA bhinna nahIM sambhavate haiM, jisase ki padake vAcya arthapane karake eka hI samayameM donoM jAna liye jAveM arthAt ekAntavAdiyoMke dvArA mAne gaye jAti aura vyakti koI padArtha nahIM siddha ho pAte haiM jinako ki zaddha apane vAcyaartha rUpase kaha sakeM / jisa svabhAva karake ve bhinna haiM usa hI svabhAvase ve jAti aura vyakti abhinna haiM yaha kahanA bhI viruddha paDatA hai jo abhedakA prayojaka hai vaha bhedakA sAdhaka nahIM ho sakatA hai / anyathA praphullita kamalakA bhaMga ho jaavegaa| saMyoga aura vibhAgake nyAre nyAre kAraNoMke samAna bheda aura abhedake bhI sAdhaka nyAre nyAre mAne jAte haiN| krameNa jAtivyaktyoH parasparAnapekSayoH padArthatve pkssdvyoktdossaasktiH| kacijjAti zaddhAta pratItya lakSaNayA vyaktiM pratipadyate, kaciyakti pratItya jAtimiti hi jAtivyaktipadArthavAdipakSAdevAsakRjjAtivyaktyAtmakavastunaH padArthatve kimanena syAdvAdavidveSeNa / parasparameM nahIM apekSA rakhate hue jAti aura vyakti donoMko krama krama karake padakA vAcya arthapanA mAnoge to donoM pakSoMmeM kahe gaye doSoMkA prasaMga hogaa| arthAt zabdake dvArA yugapat aura kramase unakA jJAna nahIM ho sakegA, kahIM kahIM to zabda ke dvArA jAtiko jAnakara zrotA tAtparyAnupapatti athavA anvayAnupapattikA prakaraNa honepara lakSaNA karake vyaktiko jAna letA hai aura kahIM parasparakI apekSA rakhanevAlI vyaktikA nirNaya kara usakA vizeSaNarUpa jAtiko zrotA samajha letA hai, isa prakAra jAti aura vyaktiko padakA artha kahanevAle vAdIke pakSase to bAra bAra jAtivyakti svarUpa vastuko hI padakA vAcya arthapanA AtA hai / aisA mAnanepara isa syAdvAda siddhAntake sAtha lambA dveSa ThAnanese bhalA kyA prayojana siddha huA ! bhAvArtha-sadRzapariNAmarUpa jAti aura vizeSa pariNAmoMkA AdhAra vyakti ina donoMse yugapat tadAtmaka horahI vastuko padakA vAcya artha mAnA yaha to syAdvAdakI zaraNa lenese hI bana sakatA hai / hama jaina jana zadbakA vAcya to vastuko mAnate haiM, jo ki vastu jAti aura vyaktikA tadAtmaka piNDa hai / nyAyasUtra dUsarA adhyAya dvitIya AnhikakA 68 vAM sUtra " vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH " yaha syAdvAda siddhAntase hI puSTa ho sakatA hai| . .... . .
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 tattvArthalokavArtike kecidatrAkRtipadArthavAdinaH pAhuH / koI AkRti yAnI padArthake AkArako hI pada kA vAcya artha mAnane vAle vAdI yahAM ATha vArtikoM karake apane mantavyako spaSTa kahate haiN| lohitAkRtimAcaSTe yathokto lohitdhvniH| lohitAkRtyadhiSThAne vibhAgAlohite guNe // 32 // tadAvezAttathA tatra pratyayasya samudbhavAt / dravye ca samavAyena prasUyeta tadAzraye // 33 // . guNe samAzritatvena smvaayaattdaakRteH| saMyuktasamavete ca dravyenyatropapAdayet // 34 // lohitapratyayaM raktavastradvayavRte'pi ca / tathA gauriti zadvo'pi kathayatyAkRti svataH // 35 // gotvarUpAttadAvezAttadadhiSThAna eva tu| tadAzraye ca gopiNDe gobuddhiM kurute'JjasA // 36 // avayavoMkI racanA vizeSako AkRti kahate haiM, yAnI gauke sIMga, sAsnA Adika avayavoMkA saMsthAnavizeSarUpa AkRti kahI jAtI hai / gotva jAtikA jJApaka liMga saMsthAnavizeSarUpa AkRti hai| vaha racanAvizeSa paramparAse dravyameM rahatI hai / vArtikakA artha yoM hai ki jaise vaktAke dvArA kahA gayA lohita ( rakta ) yaha zabda raktake saMsthAnavizeSa AkRtiko kaha detA hai / guNa aura AkRtikA vibhAga karanese lohita AkRtike AdhArabhUta usa lohita guNameM bhI usa AkRtike Avezase tisa prakArakA jJAna acchA utpanna ho jAtA hai tathA samavAyasambandhase usa guNake AdhArabhUta dravyameM bhI lohitajJAna utpanna ho jAtA hai / yahAMtaka ki raka do vastroMse ghire hue zukla vastrameM bhI raktajJAna utpanna ho jAtA hai, kyoMki samavAya sambandhase vaha AkRti guNameM ThIka Azrita horahI hai| tathA saMyuktasamavAya saMbandhase dUsare dravyoMmeM rahatI huyI vaha AkRti vahAM bhI raktajJAnako yuktidvArA paidA karA devegI / bhAvArtha-rakta zabda raktakI racanA vizeSako kahatA hai| vaha racanA guNameM hai / guNa dravyameM hai| dravya dUsare dravyase saMyukta ho rahA hai| isa paramparAse lohita zabda guNa, dravya aura dravyAntaroMkA bhI jaise pratipAdana kara detA hai jisako ki Apa jainoMne guNavAcaka zabda mAnA hai, taise hI Apake dvArA jAtizabda mAnA gayA go yaha zabda bhI apane Apa sIMga, sAsnA, puccha, kukud Adi avayavoMkI racanA vizeSarUpa AkRtiko kaha rahA hai aura usa gotvarUpa AkRtike Avezase hI usa
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 233 gotvake AdhAra mAne gaye avayavoMmeM gaukA jJAna karA devegA tathA usake bhI saMyogI AdhArabhUta piNDarUpa dUsare go vyaktimeM to gaukA jJAna zIghra hI kara detA hai, arthAt go zabda AkRtiko sAkSAt kahatA hai aura paramparAse avayava, gau, tathA aneka gauoMko bhI kaha detA hai / ___ kasmAt punarguNe dravye dravyAntare ca pratyayaM kurvanAkRterabhidhAyakaH zaddha iti na caudyaM, lohitazaddho hyarthAntaranirapekSo guNasAmAnye svarUpaM pratilabdhasvarUpaH tadadhiSThAno yadA na guNasya lohitasya nApyalohitatvena vyAvazAtpratyAyanaM karoti tadA vibhAgAbhAvAdAkRtyadhiSThAna eva / sa tu guNe pratyayamAdadhatItyAkRtimabhidhatte / yathopAzrayavizeSAt sphaTikamaNiM tadguNamupalabhyamAnamadhyakSaM sphaTikamaNereva prakAzakaM tadadhiSThAnasya paropahitaguNavyAvazAdavibhAgena tadguNatvapratyayajananAt / evaM dravyamabhidadhAno lohitazaddhaH svAbhidheyalohitatvAkRterlohitaguNe samavetAyAstasya ca dravye samavetatvAdAkRtyadhiSThAna eva tatsamavetasamavAyAdguNavyavahite'pi dravye lohitapratyayamupapAdayet / koI yahAM AkRtIvAdIke Upara kutarka karate haiM ki jaba guNa, dravya, aura dUsare dravyoMmeM zaddha svajanya jJAnako kara rahA hai, to phira AkRtiko hI kahanevAlA zabda kyoM mAnA jAtA hai ? guNa Adikako bhI kahanevAlA kahanA caahie| AkRtivAdI kahate haiM ki isa prakArakA tarka uThAnA ThIka nahIM hai, kyoMki rakta zabda anya arthokI nahIM apekSA rakhakara sAmAnyarUpase rakta ( lAla ) guNameM apane svarUpakA baDhiyA lakSaNa lAbha karatA huA usa guNasAmAnyakA avalamba lekara nizcaya karake pratiSThita ho rahA hai| vaha lohita zabda jaba alohitapaneke bhI Avezase niSiddha hokara lohita guNakA nirNaya nahIM karAtA hai / taba vibhAga na honese AkRtike AdhArameM hI pravRtta ho rahA hai / vaha zabda to rakta guNameM jJAnako karatA huA yoM lohita AkRtiko kaha detA hai / jaise ki japApuSparUpa vizeSa upAdhise yukta ho rahe sphaTikamaNiko jAnanevAlA pratyakSapramANa usa puSpake guNa raktapaneko jAnatA huA pratyakSa sphaTika maNikA hI prakAzaka hai, kyoMki usa guNake AkramaNakA anya upAdhi yukta guNake Avezase vibhAga karake guNapanekA jJAna paidA ho jAtA hai / bhAvArtha-japAkusumakI raktimA sphaTikameM jAna lI jAtI hai / isI prakAra lohita zabda bhI paramparAse dravyako saMketa kara rahA hai| suniye ! lohita zadbakA sAkSAt apanA vAcya artha lohitapanArUpa AkRti hai, AkRtikA lohita guNameM samavAya sambandhase vartanA ho rahA hai aura usa lohita guNakA dravyameM samavAya sambandha ho rahA hai / jo samavAya sambandhase vartanA hai vaha samaveta kahA jAtA hai / ataH paramparAse guNakA vyavadhAna hue dravyameM bhI lohita zadba lohitajJAnako utpanna karA devegA / AkRtikA samavetasamavAya nAmaka paramparA sambandhase vaha dravya AdhAra hai| ____ evamanyatra dravye lohitadravyasya saMyuktatvAt tatra ca lohitaguNasya samavetatvAt tatra ca lohitAkRteH samavAyAt saMyuktasamavetasamavAyAntaramupajanayet / 30
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike isI prakAra dravyase saMyukta ho rahe dUsare dravyameM bhI lohita zabda lohita jJAnako utpanna karA devegA / kyoMki anya dravyameM vaha lohitadravya saMyukta hai / aura usa lohita dravyameM lohita guNa samavAya sambandhase varta rahA hai / tathA usa lohita guNameM lohita AkRtikA samavAya ho rahA hai / isa kAraNa svayaM yuktasamavetasamavAya sambandhase saMyukta ho rahe dUsare dravyameM bhI AkRti pahuMca jAtI hai / ataH lohitaza sAkSAt rUpase AkRtiko kahatA huA saMyukta anya dravyameM bhI paramparAse raktajJAnako utpanna karA devegA / 234 evaM tu vastradvavRte zukle vastre saMyuktasamavetasamavAyAditi yathA pratItaM loke tathA gauriti zadrAdapi svato gotvarUpAmAkRtiM kathayati tatra pratilabdhasvarUpastadadhiSThAna eva gopiNDe gopratyayaM karotyavibhAgena tasya tadAvezAt / 1 abhI AkRtivAdI hI kaheM jA rahe haiM ki isI prakAra to donoM ora do lAla vastroMse veSTita ho rahe zukla vastra bhI saMyuktasamavetasamavAya sambandhase lohita jJAna utpanna ho jAtA hai / dekhiye, lohita AkRti samavAya sambandhase lAlaguNameM rahatI hai, rakta guNa samavAyase raktadravyameM rahatA hai, aura rakta vastra to saMyoga sambandhase zuklavastra meM vartarahA hai / jisa prakAra sAkSAt aura paramparAse hote hue ukta jJAna lokameM pratIti anusAra yA vizvAsapUrvaka jAne jA rahe haiM, usI prakAra gau isa se bhI apane Apa gotvarUpa AkRtikA kathana ho jAtA hai aura usa gotvarUpa AkRti meM apanA svarUpa lAbha karatA huA gozadba usa AkRtipara hI AkramaNa kara usa vyaktirUpa gopiNDameM gauke jJAnako kara detA hai, kyoMki AkRti aura vyaktike vibhAgakI nahIM apekSA karake usakA vahAM pratiphalana ho rahA hai| ataH siddha hotA hai ki guNako kahanevAlA lohita zadva tathA jAtiko kahanevAlA goza ye sabhI zava AkRtiko kaha rahe haiM / evaM pacatizadbodhizrayaNAdikriyAgataiH / sAmAnyaiH samamekArthasamavetaM prabodhayet // 37 // vyApakaM pacisAmAnyamadhizrityAdikarmaNAm / yathA bhramaNa sAmAnyaM bhramatIti dhvanirjane // 38 // isI prakAra kriyAvAcaka pacati zadba bhI vikledana ( cUlike Upara cAvaloMkA uSNa pAnI meM uchalanA, kUdanA, ) Adi kriyAoM meM rahanevAle sAmAnyoMke sAtha ekArthasamavAyasambandhase rahate hue pacanasAmAnyarUpa AkRtiko samajhA detA hai / lokameM ghUma rahA hai yaha zadba jaise aneka lagAnArUpa bhramaNoMmeM rahanevAle bhramaNasAmAnyakA prabodha karA detA hai, taise hI pacanakriyA kI *
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 235 wwwnewsmanarmananeetinumaramansamanand vyApya vikledana, vibhajana, adhizriti, Adi kriyAoMmeM vyApakarUpase rahanevAlI pacana sAmAnyarUpa AkRtiko pacati zabda jatA detA hai| ataH Apase mAne gaye bhramati, pacati, Adi kriyAzaddha bhI AkRtiko hI kahate haiM / manuSya samudAyameM yaha bAta prasiddha hai| pacatyAdizaddhaH kriyApratipAdaka eva nAkRtiviSaya iti mA maMsthAH svayamAkRtyadhiSThAnasya tasya pacanAdikriyApratyayahetutvAt / pacatizato hi yAH kAzcanAdhizrayaNAdikriyAstAsAM yAni pratyarthaniyatAnyadhizrayaNatvAdisAmAnyAni taiH sahaikArthe samavetaM yatsarvaviSayaM pacisAmAnyamabhivyaktaM tatpratipAdayati yathA bhramatizaddho'nekakarmaviSayaM bhramaNasAmAnya loke| pacati, carati, plavate Adi zabda kriyAkA hI pratipAdana karate haiM / AkRtiko viSaya nahIM karate haiM, isapara AkRtivAdI hama kahate haiM ki ukta Agraha nahIM mAnanA / kyoMki pacana Adi kriya zadboMke dvArA apane Apa AkRtike adhikaraNa ho rahe usa arthameM hI pakAnA, calanA, Adi jJAna karAnekI kAraNatA hai jisa kAraNase ki pakA rahA hai yaha zabda jo koI bhI vikledana, khadarabadara, usIjanA Adi kriyAyeM haiM unake pratyeka kriyArUpa arthameM niyamita hokara rahate hue adhizrayaNatva, vikledanatva Adi sAmAnya haiM tinake sAtha eka arthameM samavAyasambandhase rahatA huA saba kriyA dharmoko viSaya karanevAlA jo pacana sAmAnya pragaTa huA hai usako pratipAdana karatA hai / bhAvArtha-jinhIM kriyAoMmeM vikledanapana Adi svarUpa vyApya kriyAtva rahatA hai vahIM vyApaka pacanasAmAnya bhI rahatA hai| ataH rUpa, rasake sAtha pudgala dravyameM yA jJAna, sukhake sAtha AtmadravyameM ekArthaptamavAyasambandhase rahatI huyI AkRtikA vAcaka pacati zabda pacana sAmAnyako kaha detA hai| jaise ki bhramati ( ghUma rahA hai )zada aneka ghamanerUpa kriyAoMko viSaya karanevAle bhramaNasAmAnyakA lokameM pratipAdana karanevAlA mAnA jAtA hai| tathA DitthAdizadvAzca pUrvAparavizeSagam / yadRcchatvAdisAmAnyaM tasyaiva pratibodhakAH // 39 // yoM dravyazada, guNazabda, kriyAzabda, saMyogizabda samavAyizabda saba AkRtiko kahate haiN| taise hI aura Dittha, Davittha, Adika yadRcchA zabda bhI pahile tathA pIche vizeSoMmeM rahanevAle yadRcchApana Adi jAtirUpa jo AkRti hai usIkA jJAna karAnevAle haiM / kevala yadRcchApana vyaktiko kahane vAle nahIM hai / bhAvArtha-yadRcchA zabda bhI AkRti zaddha hai| na hi Dittho Davittha ityAdayo yadRcchAzaddhAstairapi DitthatvAdyAkRterabhidhAnAt / .
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike Dittha, Davitha, pusta ityAdika zabda svatantra nyAre yadRcchAzadva nahIM haiM, kintu una Dittha Adi zadvoM karake bhI DitthapanA Adi AkRtikA hI kathana hotA hai, yAnI apane mana kI prasannatA se kisI jIva yA vastuke yoM hI icchAnusAra rakha liye gaye nAma yadRcchA zabda mAne gaye the so ve bhI AkRti zadva hI haiM / kATha ke bane huye hAthIkA nAma Dittha dhara liyA, yA khairakI lakaDIse bane huye manuSya kA nAma Davitha mAna liyA, pagaDI bAMdhaneke zirasadRza AkAravAle kAThako pusta kahA jAtA "hai, ye zadba AkRtiko kahate haiM / ityevamAkRtiM zabdasyArthaM ye nAma menire / tenAtizerate jAtivAdinaM proktanItitaH // 40 // jAtirAkRtirityartha bhedAbhAvAtkathaJcana / guNatve vAkRtervyaktivAda evAsthito bhavet // 41 // 236 isa prakAra ATha vArtikoM dvArA jo koI bAdI zadvakA vAcya artha AkRtiko mAnate haiM ve vAdI bhI hamArI kahI huyI baDhiyA nItike anusAra kevala jAtiko zadvakA vAcyaartha mAnane vAle mImAMsakoMse atizaya ( Adhikya ) nahIM rakhate haiM / arthAt jAtike vyApya AkRtiko zadvakA artha mAnanA aura jAtiko artha mAnanA ekasA hI DhaMga hai / jaise hI nAganAtha vaise hI sAMpanAtha haiM, jAtise AkRtimeM koI vizeSa camatkAra nahIM hai, kisI apekSAse jAti aura AkRti eka hI haiM koI bhinna padArtha nahIM hai / yadi AkRtiko avayavasaMsthAna ( parimANa ) rUpa mAnoge taba to vyaktivAda hI Akara upasthita ho jAvegA / arthAt AkRtiko guNa mAnanepara eka prakAra se guNasvarUpa vyaktiko hI zadvakA vAcya artha mAna liyA kahanA cAhiye / vyaktivAdake ekAnta pakSa meM aneka 1 doSa diye hI jA cuke haiM / na sarvA jAtirAkRtirnApi guNazcaturasrAdisaMsthAnalakSaNaH / kiM tarhi ? saMsthAnavizeSavyaMgyA jAtirlohitatvagotvAdirAkRtiH sA ca saMsthAnavizeSAnabhivyaMgyAyAH sattvAdijAteranyA / na sarve saMsthAnavizeSeNaiva vyaMgyaM tadrahitAkAzAdiSvapi bhAvAt / dravyatvamanenAtayaMgyamuktaM tathA guNeSu saMsthAnavizeSAbhAvAt / tadvadAtmatvAdi tadanabhivyaMgyaM bahudhA pratyeyam / gotvaM punarna sAsnAdisannivezavizeSamantareNa piNDamAtreNa yujyate azvAdipiNDenApi tadabhivyaktiprasaMgAt ! tathA rAjatvamAnuSatvAdi sarvamiti kazcit / yahAM koI AkRtivAdI sAdhAraNa aura vyaktiyoMse vilakSaNa mAnI gayI vizeSa jAti tathA vizeSa guNa vyaktiko AkRti mAnatA huA apanA pakSa yoM puSTa karatA hai ki sabhI jAtiyAM AkRti
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH / 237 mahIM haiM aura saMpUrNa caukora, tikonA, chaHkaunA, gola Adi racanAvizeSa svarUpa pariNAma guNa bhI AkRti nahIM hai, taba to kyA hai ? aisA pUMchanepara hama AkRtivAdI kahate haiM ki jo jAtiyAM vizeSa saMsthAnoMse pragaTa kI gayI haiM aisI lohitatva, gotva, azvatva, Adi jAtiyAM AkRtirUpa haiM, vaha AkRti to vizeSasaMsthAnoMse nahIM pragaTa huyIM sattva, dravyatva Adi jAtiyoMse nirAlI hai| sabhI sAmAnya una vizeSa saMsthAnoM karake hI pragaTa hote haiM, yaha niyama nahIM hai / kyoMki usa vizeSa racanAse rahita mAne gaye AkAza, kAla Adi padArthoMmeM bhI sattva, dravyatva ye sAmAnya ( jAti.) vidyamAna haiN| isa kathanase dravyatva nAmakA sAmAnya bhI vizeSa saMsthAnase vyaMgya nahIM hai, yaha kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye / tathA dUsarI bAta yaha hai ki una guNoMmeM to vizeSasaMsthAna nahIM mAnA gayA hai| guNameM guNa nahIM rahate haiM / saMsthAna (parimANa) cauvIsa guNoM se eka guNa hai| ataH guNoMmeM saMsthAnake na hote hue bhI guNatva aura sattA jAti raha jAtI hai / evaM usIke samAna Atmatva, dizAtva Adi jAtiyAM bhI una vizeSaracanAoMse pragaTa nahIM hotI hai, isa bAtako aneka prakArase samajha lenA cAhiye, kintu aneka gauoMmeM rahanevAlI gotva jAti to phira galakambala, zrRMga, kukuda ( ThAMTha ), pUchake prAntameM bAloMkA gucchA Adi vizeSa racanAke vinA kevala zarIrarUpI piNDake sAtha yukta nahIM ho jAtI hai, anyathA yAnI sAsnA Adike binA bhI cAhe jahAM gotvakA yoga mAna liyA jAve taba to ghoDA, bhaiMsa, hAthI Adike zarIrase bhI usa golvake pragaTa honekA prasaMga ho jaavegaa| ataH siddha hai ki vizeSa avayavoMkI racanAse jo jAti pragaTa hotI hai, vaha AkRti hai| taise hI aneka rAjAoMmeM rahanevAlI rAjatva aneka manuSyoMmeM viziSTaracanAse vyakta huyI manuSyatva, pazutva Adi sabhI vizeSajAtiyAM AkRti ho jAtI haiM / ve zabdake vAcya artha haiM, isa prakAra koI AkRtivAdI kahatA hai| so'pi na vipazcit / lohitatvAdeH saMsthAnavizeSarahitena lohitAdiguNena vyavacchedyamAnatvAt / pacatyAdisAmAnyasya ca pacanAdikarmaNA tAdRzena vyaMgyatvAdAkRtitvAbhAvAnuSaGgAt / sattvAdijAtezcAkRtitvAnabhyupagame kathamAkRtireva padArtha ityekAntaH sidhdyat / jAtiguNakarmaNAmapi pdaarthtvsiddheH| ____aba AcArya mahodaya kahate haiM ki vaha AkRtivAdI bhI vicArazIla paNDita nahIM hai| kyoMki lohitapanA ( raktatA) pItatA, sugandhatva Adi jAtiyoMko vizeSa saMsthAnoMse rahita mAne gaye lAla pIle Adi guNoM karake pRthagbhUta hogayApanA dekhA jAtA hai, yAnI guNoMmeM rahanevAlI jAtiyAM vizeSa saMsthAnoMse rahita horahe guNoM karake hI pragaTa ho jAtI haiM / kAraNa vahI hai ki guNameM guNa nahIM rahatA hai| aura pakAtA hai, ghUmatA hai, dauDatA hai ityAdi kriyAoMmeM rahanevAlI jAtiyAM bhI vaise saMsthAna vizeSoMse rahita kahe gaye pacana Adi karmose hI pragaTa ho jAtI haiM, yadi vizeSasaMsthAnoMse hI AkRtirUpa jAtikA udbhUta honA mAnoge to ina lohitatva, bhramaNatva, pAkatva Adi jAtiyoMko
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 tattvAryazlokavArtike AkRtipanake abhAvakA prasaMga hogaa| yadi AkRtivAdI sattva,dravyatva,Atmatva Adi jAtiyoMko AkRtipanA na mAnoge to AkRti hI padakA vAcyaartha hai / aisA ekAnta kaise siddha hogA? sat, dravya, Adi pada bhI to kisI na kisI arthako kaha rahe haiM / jAti, guNa aura karma ina sabako bhI padakA vAcya arthapanA siddha hai| kintu AkRtivAdI Apa jAti, guNa aura karmoM meM saMsthAnavizeSa mAnate nahIM haiM, aisI dazAmeM vizeSasaMsthAnase abhivyaMgya horahI jAtirUpa AkRti hI padakA vAcyaartha hai yaha ekAnta bhalA kaise rakSita raha sakegA / ___ vyaktyAkRtijAtayazca padArtha ityabhyupagacchatAmadoSa iti cenna, teSAmapi kasyacit padasya vyaktirevArthaH kasyacidAkRtireva kasyacijjAtirevetyekAntopagamAt pksstryoktdossaanusskteH| yahAM koI gautamasUtra anusAra kahate haiM ki ghoDA, gau, hAthI, nIlA, lAla, sugandha, ghUmanA Adi vyaktiyAM aura vizeSa saMsthAnase pragaTa kI gayI jAtirUpa AkRtiyAM tathA nitya jAti ye tInoM hI padake vAcya artha haiM, isa prakAra svIkAra karanevAle naiyAyikoMke yahAM koI doSa nahIM AtA hai| yoM guNa, karma, jAti Adi sabhI padake vAcyaartha ho jaaveNge| granthakAra samajhAte haiM ki so yaha to nahIM kahanA, kyoMki tInoMko padakA vAcya artha mAnanevAle unake matameM bhI kisI padakA artha to vyakti hI mAnA hai aura kisI kisI padakA artha AkRti hI mAnA hai tathA kisI padakA artha jAti hI svIkAra kiyA hai| isa prakAra ekAntarUpa aMgIkAra karanese tInoM pakSoMmeM kahe gaye doSoMkA prasaMga hogA, jo pratyeka pakSameM doSa hotA hai vaha svatantra, apekSA rahita, tInoM pakSoMke mAnanepara bhI avazya lAgU hogaa| kiJca, saMsthAnavizeSeNa vyajyamAnAM jAtimAkRtiM vadatAM kutaH saMsthAnAnAM vizeSaH sidhyet yenAkRtInAM vizeSastavyaMgyatayAvatiSTheta / na tAvat svata eva tanizcitiratiprasaMgAt / parasmAdvizeSaNAttadvizeSo nizcIyate iti cet, tadvizeSaNasyApi kuto vizeSovasIyatAm ? parasmAdvizeSaNAditi cedanavasthAnAt saMsthAnavizeSApratipattiriti kathaM tbyNgyaakRtivishessnishcyH| dUsarI eka bAta yaha bhI hai ki vizeSasaMsthAnoMse pragaTa huyI jAtiko AkRti kahanevAloMke yahAM saMsthAnoMkA vizeSapanA kisa hetuse siddha hogA ? jisase ki usa vizeSa saMsthAnase vyaMgyapane kara AkRtiyoMkA vizeSa vyavasthita hotA / bhAvArtha-gau aura mahiSa Adike racanAoMkI vizeSatAkA hetu batalAo ! jisase ki gotva, mahiSatva, rUpa vizeSa AkRtiyAM jAnI jA sakeM / pahile yaha bAta to ho nahIM sakatI ki una saMsthAnoMkI vizeSatAkA apane Apa hI nizcaya kara liyA jAve / kyoMki yoM to atiprasaMga doSa ho jAvegA / arthAt sadRza aneka gauoMmeM bhI kAraNa vinA apane Apa hI vizeSatAoMkA nirNaya ho jAo ! jo ki iSTa nahIM hai / yadi dUsare prakAra Apa yoM kaheM ki anya
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH 239 vizeSaNoMse una saMsthAnoMke vizeSakA nirNaya kara liyA jAvegA, aisA kahane para to punaH hama pUchege ki saMsthAnoMkI vizeSatAko nirNaya karAnevAle una vizeSaNoMkI bhI vizeSatAkA kaise nizcaya kiyA jAve ? yahAM bhI una vizeSaNoMmeM rahane vAle dUsare vizeSaNoMse vizeSatAkA jJAna mAnoge, taba to una tIsare vizeSaNoMke liye bhI anya vizeSaNoMkI AMkAkSA baDhatI jAvegI, isa DhaMgase anavasthA doSa hogA / ataH vizeSasaMsthAnoMkA nirNaya nahIM huA / bhalA aisI dazAmeM una vizeSa saMsthAnoMse pragaTa huyI vizeSa AkRtiyoMkA kaise nizcaya hogA ? yAnI AkRtiyoMkA nizcaya nahIM ho skegaa| yadi punarAkRtivizeSanizcayAdetadabhivyaJjakasaMsthAnavizeSanizcayaH syAditi mataM tadA parasparAzrayaNaM / saMsthAnavizeSasya nizcaye satyAkRtivizeSasya nizcayastanizcaye sati saMsthAnavizeSanizcaya iti / svata evAkRtivizeSasya nizcayAdadoSa iti cet na, saMsthAnavizeSanizcayasyApi svataH evAnuSaMgAt / yadi phira AkRtivAdI Apa yoM kaheM ki vyaMgya AkRti vizeSoMke nizcaya ho jAnese unako pragaTa karanevAle vizeSasaMsthAnoMkA nizcaya ho jAvegA / so ApakA aisA mata honepara to anyonyAzraya doSa hai / suniye ! saMsthAna vizeSoMkA nirNaya ho jAnepara to vizeSa AkRtioMkA nizcaya hove tathA una vizeSa AkRtiyoMkA nizcaya ho cukanepara vizeSasaMsthAnoMkA nizcaya hove / isa prakAra anyonyAzraya doSavAle donoM hetuoM ( jJApaka yA kAraka ) meMse ekakI bhI siddhi nahIM hone pAtI hai| yadi Apa yoM kaheM ki AkRtiyoMkI vizeSatAkA nirNaya to svayaM apane Apase hI ho jAtA hai| ataH atiprasaMga, anavasthA, anyonyAzraya ye koI doSa nahIM Ate haiM, yaha to nahIM kahanA caahiye| kyoMki yoM to vizeSasaMsthAnoMke nizcayakA bhI apane Apa hI ho jAnekA prasaMga hogaa| bhAvArthasaMsthAnoMkI vizeSatAkA nirNaya AkRtike vizeSoMse mAnA jAve aura AkRtiyoMkI . vizeSatA svataH jAna lI jAve, isakI apekSA pahilI koTimeM hI saMsthAnoMkI vizeSatAoMkA hI kyoM na svataH nirNaya honA mAna liyA jAve / paramparA karanekA parizrama kyoM kiyA jAtA hai ? pratyayavizeSAdAkRtivizeSaH saMsthAnavizeSazca nizcIyata iti cet, kutaH pratyayavizeSasiddhiH ? na tAvatsvasaMvedanataH siddhAntavirodhAt / prtyyaantraaccednvsthaa| viSayavizeSa nirNayAditi cet, parasparAzrayaNaM, viSayavizeSasya siddhau pratyayavizeSasya siddhiH tatsiddhau ca tatsiddhiriti / yadi Apa yoM kaheM ki nirNaya Atmaka jJAnoMkI vizeSatAoMse AkRtiyoMkI vizeSatA jAna lI jAvegI aura una jJAnoMse hI AkRtiyoMke vyaJjaka ho rahe saMsthAnoMkI vizeSatAkA bhI nirNaya kara liyA jAvegA, aisA mAnanepara sarva vyavasthA ThIka bana jAtI hai| anavasthA Adi doSoMkA prasaMga bhI Tala jAtA hai / Apake isa prakAra kahanepara to hama punaH prazna kareMge ki una jJAnoMmeM
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 tattvArthazlokavArtike vizeSatAoMkI siddhi kisase karoge ? sabase prathama svasaMvedanapratyakSase to jJAnoMkI vizeSatAkA nirNaya ho nahIM sakegA, kyoMke yoM to Apake siddhAntase svayaM Apako virodha hogA, jaba ki naiyAyikoMne jJAnakA pratyakSa honA anya jJAnoMse mAnA hai / eka AtmAmeM samavAya sambandhase rahanevAle uttara samayavartI dvitIya jJAnase pahile jJAnakA pratyakSa honA svIkAra kiyA hai| yahAMtaka ki kisI naiyAyikane to Izvarake bhI do jJAna mAna liye haiM / eka jJAnase yAvat padArthoko jAnatA hai aura dUsare jJAnase Izvara usa jJAnakA pratyakSa kara letA hai| ataH Apa naiyAyikoMke siddhAntAnusAra svasaMvedanapratyakSase jJAnoMkI viziSTatAkA nirNaya nahIM ho sakatA hai, jo jJAna svayaM apaneko nahIM jAnatA hai / vaha bhalA apanI vizeSatAoMko kaise jAna sakegA ? jisa andha puruSako motI nahIM dIkhatA hai usako motIke prataroMkI vizeSatA bhI nahIM jaMcatI hai, anyathA apasiddhAnta doSa bana baiThegA / yadi Apa anya jJAnoMse prakRta jJAnoMkI vizeSatAoko jAnoge to una anya jJAnoMke liye punaH cauthe, pAMcaveM, chaThe Adi jJAnAntaroMkI AvazyakatA paDegI / isa prakAra anavasthA doSa hogaa| yadi anavasthAke nivAraNArtha jJAnoMkI vizeSatAkA nizcaya jJeyaviSayoMkI vizeSatAse honA mAnoge aisA mAnanepara to anyonyAzrayadoSa hai, kyoMki viSayoMke vailakSaNya (vizeSatA ) kI siddhi honepara jJAnoMke vizeSakI siddhi hove aura jJAnoMmeM vizeSatAkI siddhi ho jAnepara viSayoMmeM vizeSatAkI siddhi hove, isa prakAra anavasthA svarUpa gambhIra vyAghrIse baca jAnepara bhI anyonyAzrayadoSarUpI tuccha bhAlUse piNDa chuDAnA kaThina hai| . na caivaM sarvatra vizeSavyavasthApahavaH svasaMviditajJAnavAdinAM pratyayavizeSasya svArthavyavasAyAtmanaH svataH siddheH sarvatra vissyvyvsthopptteH|| yadi tuma hamAre Upara isa prakAra kaTAkSa karoge ki yoM to sabhI sthAnoMpara vizeSatAkI vyavasthA karanA chipa jAvegA yAnI kahIM kisI darzanameM bhI padArthoke vailakSaNyakI vyavasthA na ho skegii| ghaTa aura AtmAmeM cetana, acetanapanekI vizeSatAkA jo hetu diyA jAvegA usameM bhI kucodya uThA diyA jA sakegA ki ghaTameM jaDatA aura AtmAmeM jJAna kyoM hai ? ityAdi / so Apa naiyAyika hama jainoMke Upara yaha apahnavadoSa nahIM lagA sakate haiM / kyoMki hama jJAnoMkI vizeSatAse hI jJeyoMkI vizeSatAkA nirNaya honA mAnate haiM / sampUrNa jJAnoMkA svasaMvedana pratyakSa hotA hai| apanA aura arthakA nizcaya karanevAle svarUpa jJAnoMkI vizeSatAoMkA hama svasaMvedanajJAnavAdI jainoMke yahAM svataH nirNaya kara liyA jAtA hai / abhyAsa dazAmeM jJAnoMkI pramANatAke nirNaya samAna unakI vizeSatAoMkA bhI svataH nirNaya ho jAtA hai aura una jJAnakI vizeSatAoMse sabhI sthaloMpara viSayoMke vizeSatAkI vyavasthA honA bana jAtA hai| ataH hama syAdvAdiyoMke yahAM koI doSa nahIM AtA hai / hama antameM saba padArthoke nirNaya karanekA bhAra jJAnake Upara dete haiM aura vaha jJAna sUryake samAna svAMzoMkA tathA anya aMzoMkA yugapat prakAzaka mAnA gayA hai /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 241 __kathaM cAyamAkRtInAM gotvAdInAM parasparaM viziSTatAmaparavizeSaNa virahe'pi svayamupayana gavAdivyaktInAM vizeSaNavazAdeva tAmupagacchet tathA dRSTatvAditi cet na, tatraiva vivAdAt / tadavivAde vA vyaktyAkRtyAtmakasya vastunaH padArthatvasiddhistathA darzanasya sarvatra bhAvAt / aura naiyAyikase hamako yaha kahanA hai ki yaha naiyAyika gotva, azvatva, Adi AkRtiyoMkI parasparameM huyI vizeSatA ( vailakSaNya ) ko anya vizeSoMke na honepara bhI svayaM apane Apa hotI huyI svIkAra karatA huA bhalA go, azva, Adi vyaktiyoMkI usa viziSTatAko vizeSaNoMke adhIna hI svataH kyoM na mAna leve / arthAt AkRtiyoMkI vizeSatAko vinA vizeSa dharmake jaise tuma svIkAra kara lete ho taise hI gau, azva Adi vyaktiyoMkI usa vizeSatAko sIMga, sAsnA, kakud eka khura vAlApana, pUrIpUMchapara lambe bAla, Adi svAtmabhUta vizeSoMse hI svayaM hotI huyI kyoM nahIM mAna lete ho / isapara yadi tuma yaha kaho ki gotva Adi AkRtiyoMkI vizeSatA to apane Apa hotI huyI tisa prakAra dekhI gayI hai, ataH hama mAna lete haiN| kintu vyaktiyoMkI vizeSatA to kevala vizeSaNose hotI huyI nahIM dekhI jAtI hai, ataH nahIM mAnate haiN| AcArya samajhAte haiM ki yaha to nahIM kaho, kyoMki vahAM hI to vivAda hai ki vyaktiyoMkI vizeSatA vizeSaNoMse hI kyoM na ho jAve ! kintu Apa usa praznakA vahI uttara de dete haiN| hama pUchate haiM ki Izvara sRSTiko kyoM banAtA hai ? isakA uttara milatA hai ki jisa kAraNase ki Izvara sRSTiko banAtA hai / athavA yadi svabhAva aura vastusthitike anusAra vizeSapanekI vyavasthAko mAnate hue usameM vivAda na karoge taba to vyakti aura AkRtisvarUpa vastuko padakA vAcya arthapanA siddha ho jAtA hai, kyoMki tisI prakAra dekhanA sabhI . sthaloMpara vidyamAna haiN| kisI bhI zadbako sunakara saMketagrAhI zrotAko vyakti aura AkRtirUpa vastukA jJAna ho jAtA hai / jahAM vyakti hai vahAM AkRti avazya hai aura jahAM AkRti hai vahAM vyakti bhI avazya hai donoM hI vastuke tadAtmaka aMza haiM / ataH naiyAyikoMke ekAntakA nirAsa kara sAmAnyavizeSAtmaka vastuko zadbakA vAcya arthapanA siddha huaa| yo'pi manyate'nyApohamAtraM zavasyArtha iti tasyApi jo bhI bauddha yaha mAnatA hai ki zadbakA vAcya artha kevala anyApoha hI hai / vastubhUta bhAva padArtha to zabdase nahIM kahA jAtA hai| devadatta paNDita hai isakA abhiprAya yahI hai ki vaha apaNDita yAnI mUrkha nahIM hai, koI dhanavAn hai isa zabdakA bhI yahI tAtparya hai ki vaha nirdhana nahIM hai| saMsArake duHkhAbhAvoMmeM jaise sukhazadvakA prayoga gauNarUpase ho jAtA hai, vastutaH vahAM sukhakA artha duHkhakA abhAva tathA tIvra duHkhoMke prahArakA abhAva hai, adhika bojhase lade hue puruSakA bojha utAra denepara sukhI ho jAnekA artha duHkhAbhAva hai.| taise hI go zabdakA artha gause bhinna sajAtIya aura vijAtIya vyaktiyoMse apoha yAnI abhAva karanA hai| azva zabdvakA artha ghoDoMse mina horahI vyattiyoMkI vyAvRtti karanA hai, isa prakAra jo bauddha mAnatA hai| usake yahAM bhI 31
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike yadi gaurityayaM zadbo vidhattenyanivartanam / vidadhIta tadA gotvaM tannAnyApohagocaraH // 42 // yaha go aisA zabda yadi anyakI nivRtti karanekA vidhAna karatA hai, taba to gaupanekA hI vidhAna kare / sarvathA abhAvako kahanevAlA zabda yadi vidhAna sIkha gayA hai to acchA hI huA / bhale hI vaha abhAvakA hI vidhAna kare / jisa rogIkA bolanA ruka gayA hai yadi vaha rove so hI acchA hai / taise hI vaha gaupanekA vidhAna bhI kara sakegA / ataH vaha go zabda ekAntarUpase anyoM ke apohako hI viSaya karanevAlA na huA / vidhAyaka bhI ho gayA / 242 svalakSaNamanyasmAdapohyatenenetyanyApoho vikalpastaM yadi gozahI vidhatte tadA gAmeva kiM na vidadhyAt, tathA ca nAnyApohaM zabdArthaH gozabdenAgonivRtteH kalpanAtmikAyAH svayaM vidhAnAt / I bauddha loga svalakSaNako vAstavika tattva mAnate haiM, anyApoha zadvakI nirukti yaha hai ki anya padArthoM svalakSaNa pRthak kiyA jAve jisa karake vaha vikalparUpa dharma anyApoha hai / yadi go zabda usa vikalpakA vidhAna karatA hai taba to sAkSAt govyaktikA hI kyoM na vidhAna kareM ? bauddhoMke matAnusAra bikalpa yA vikalpya aura govyakti prAyaH ekasI paDatI haiM / vikalpa bhI kalpanA kiyA gayA bhAva hai / aura govyakti bhI sthUla avayavapinese kalpita kiyA gayA bhAva hai / gozadvako sunakara bhAvarUpa padArthakI pratIti hotI hai / tisa prakArase to siddha ho jAtA hai ki bauddhoMse to mAnA gayA anyApoharAdvakA vAcyaartha nahIM hai| kyoMki gozadva karake kalpanAsvarUpa ago nivRttikA svayaM vidhAna honA bauddhoMne mAna liyA hai / jaba go zabda arthakA vidhAna karane bhI laga gayA taba bauddhoMse Agraha kiye gaye apoharUpa ekAntako kahanekI pratijJA rakSita nahIM raha sakI / agonivRttimapyanyanivRttimukhato yadi gozadvaH kathayennUnamanavasthA prasajyate // 43 // yadi Apa bauddha yoM kaheM ki go zabda ago nivRttiko bhI vidhi bhAvase nahIM karatA hai, kintu anya nivRttiko mukhya karatA huA agonivRttiko kahegA, taba to nizcaya karake bauddhoMke Upara anavasthA doSakA prasaMga hai / agonivRttiko anagonivRtti - abhAvarUpa mukhase kahegA aura * isako bhI isake Upara do abhAvoMko lAdeM hue mukhase kahegA / phira usako bhI chaha abhAvoMkA - bojha jhelanevAle abhimukhapane se kahegA, yoM anavasthA ho jAvegI / kahIM ThaharanA nahIM hogA / na gauragauriti gonivRttistAvadekA tato dvitIyA tvagonivRttistatonyA tannivRtistRtIyA tato'nyanivRttizcaturthI yadi gozabdena kathyate tanmukhena gatipravartanAt tadA sApi na gozabdena vidhizAcAnyenAbhiSeSA dvitIyanivRtterapi tathAbhidheyatvaprasaMgAt /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 243 bauddhoMke yahAM go zadbakA vAcyaartha agonivRtti mAnA gayA hai / yahAM vicAra yoM karanA hai ki agonivRttimeM pahile niSedha karane yogya ago par3A huA hai / jo gau nahIM hai vaha ago hai| isa prakAra sabase pahile eka gonivRtti AyI / tisake anantara agokI nivRtti kI / yaha to dUsarI nivRtti huii| isa dUsarI nivRttiko bhI niSedhamukhase kahegA to usake pIche eka usase nyArI tIsarI nivRtti khaDI ho jaavegii| tisake anantara apoharUpa cauthI nivRtti nirAlI ho jAvegI / isa prakAra gozabda karake yaha cauthI nivRtti kahI jAvegI / taba to usa nivRttike mukhyapanese zadvagatikI pravRtti hogii| kintu taba vaha bhI vidhiko pradhAna rakhanevAle gozada karake nahIM kahI jAvegI / apoha mukhase hI usakA nirUpaNa hogaa| yadi cauthI nivRtti vidhipradhAnatA se kaha dI jAtI to dUsarI nivRttiko bhI tisI prakAra kahe jAnepanakA prasaMga ho jAvegA / bhAvArtha-anavasthAke parihArake lie cauthI nivRttiko vidhipradhAna rakhA jAtA hai to dUsarI nivRtti ko hI kyoM na rakha liyA jAve / mUla gauke vidhirUpa rakhanesai to sarvatobhadra ho jAveM / aura dUsarI bAta yaha hai ki bauddha loga cauthI, chaThI, AThavI nivRtti honeko vidhikI pradhAnatAse bhalA mAnate kahAM haiM ? ___ gauriva vidhisiddhiH svAnyanivRttidvAreNAbhidhIyata iti cet, tarhi taMto'nyA paJcamI nivRttistato nivRttiH SaSThI sA gozaddhasyArtha ityanavasthA sudUramapyanusRtya tadvidhidvAreNAzrayaNAt nivRttiparamparAyAmeva zaddhasya vyApArAt / ___saugata kahate haiM ki gauke samAna vidhAnakI siddhikA bhI apanese anyoMkI nivRttike dvArA hI kathana kiyA jAtA hai, arthAt sabase prathama gaukI vidhisiddhikI jaise cAra koTI calI haiM, taise hI cauthI nivRttikI vidhisiddhi bhI anyApoha dvArA kahI jAvegI / aba AcArya kahate haiM ki yadi aisA kahoge, taba to usa cauthI nivRttikA bhI anya nivRtti dvArA kathana karanese anya padase pAMcavIM nivRtti kathita huyI aura usase apoharUpa chaThI nivRtti huyI aura vaha go zabdakA vAcya artha huyii| isa prakAra chaThI nivRtti bhI anyanivRttike dvArA anyApohako hI kahegI yaha anavasthA doSa hai| bahuta dUrataka bhI pIche pIche jAkara Apako kahIM na kahIM anyanivRtti dvArAkA avalamba choDakara vidhidvArAkA avalamba lenA paDegA / anyathA vaisA mAnanese to gaMgAkI aTUTa dhArake samAna nivRttiyoMkI paramparAmeM hI zabdakA vyApAra banA rahegA / ataH prathamase hI vidhi dvAra karake zabdake vAcya arthakI vyavasthA karanA ThIka hai / vastutaH dekhA jAve to tuccha anyApoha koI vastubhUta padArtha nahIM hai, bauddhoMne bhI nahIM mAnA hai / bauddha jana "buddho bhaveyaM jagate hitAya' maiM jagatke prANiyoMkA hita karaneke liye buddha ho jAUM, aisI buddhapaneko banAnevAlI viziSTa bhAvanAse buddha honA mAnate haiM tathA "tiSThantyeva parAdhInA yeSAM ca mahatI kRpA " mokSa honeke sampUrNa kAraNa mila jAnepara bhI saMsArI jIvoMko tattvajJAnakA upadeza deneke liye dayAlutA vaza ve buddha kucha dinataka saMsArameM Tike rahate
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 tattvArthazlokavArtike haiN| yadi zadbakA vAcya koI vastubhUta padArtha na hotA to Apake buddha bhagavAn bhalA kisakA upadeza dete haiM ? batalAo ! aura yoM to Apake piTakatraya, nyAyabindu, Adi grantha nirarthaka ho jAveMge / nahi zabda vAcyavastubhUtapadArthamantarA mUkAdvAgminovA vizeSaM pArayAmaH // alam / zaddho vivakSAM vidhatte na punarbahirarthamityabhyupagame kathamanyApohakRtsarvaH zaddhaH sarvathA / phira bhI bauddha kahate haiM ki zabda vaktAkI icchAkA vidhAna karatA hai, arthAt kisIne ghaTa zadvako kahA / vaha ghaTa zabddha ghaTa bolanekI icchAko kaha rahA hai, usako ghaTazabda kahanekI kahAsa thI hAM ! vaTazabda kambugrIvA Adise yukta vyaktiko nahIM kahatA hai / isI prakAra sabhI zabda bolanevAlekI icchAko kaha rahe haiM, kintu phira bahiraMga arthoko nahIM kahate haiM / aba AcArya kahate haiM ki aisA svIkAra karanepara bauddhoMke yahAM sabhI zara saba prakArase anyopohako karanevAle kaise ho sakeMge ? bhAvArtha-jaba zadba vivakSAkA vidhAna karane lage to anyApoharUpa abhAvako kaise kaha sakeMge ? batalAo ! Apake hAthase ekAntapakSa nikala gayA / vakturicchAM vidhatte'sau bahirarthaM na jAtucit / zavo'nyApohakRtsarvaH yasya vAdhyavijRmbhitam // 44 // jisa bauddhake yahAM vaha zabda vaktAkI icchAkA vidhAna kara rahA hai aura kabhI bhI bahirbhUta arthakA vidhAna nahIM karatA hai, usake yahAM sabhI zabda anyApohakA kathana kara rahe haiM, yaha kahanA bandhyAputrakIsI ceSTA karanA hai athavA artha upahAsa karAnA hai| ___ yathaiva hi zaddhena bahirarthasya prakAzane tatra pramANAntarA vRttiH sarvAtmanA tabedanenArthasya nizcitatvAnizcite samAropAbhAvAt / tadyavacchede'pi pramANAntarasyAmavRttervastuno dharmasya kasyacinizcaye sarvadharmAtmakasya dharmiNo nizcayAtsarvagrahApatteranyathA tadAtmakasyaikadharmasyApi nizcayAnupapattistato bhinnasya dharmasya nizcaye dharmiNi pravRttyaghaTanAt tena tasya saMbandhAbhAvAdanupakAryopakArakatvAt / tadupakAre vA dharmopakArazaktyAtmakasya dharmiNo dharmadvAreNa zadbhAva pratipattau sakalagrahasya tadavasthatvAttadupakArazakterapi tato bhedenAnavasthAnAt / pratyakSavadvastuviSayasya zaddhapratyayasya spaSTapratibhAsaprasaMgAcca na zaddhasya tadviSayatvaM tathaiva vaktRvivakSAyAH zabdenAbhidhAne vizeSAbhAvAt / na ca tatra pramANAntarA vRttirevAbhyupagantaM yuktA zaddhArasAmAnyataH pratipannAyAmapi tasyAM vizeSasaMzrayAt pramANAntaravRttereva nizcayAt tato vakturicchAyAM bahirarthavacchabdasya pravRttyasambhave'pi tAmeva zabdo vidadhAtIti kathaM vAdhyavijRmbhitaM, sarvazabdAnAmanyApohakAritvapratijJAnAt /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 tatvArthacintAmaNiH isa yathaivakA anvaya pAMca yA chaha paMktike pIche Ane vAle tathaivake sAtha hai / bauddhoMkI orase zadvake dvArA bahirarthakA prakAza karanemeM itane doSa diye jAte haiM ki zadvake dvArA bahirbhUta ghaTa, paTa, Adi arthIkA prakAza honA mAnA jAvegA to zadvake usa vAdhya viSayameM anya pratyakSa Adi pramANoM kI pravRtti na ho skegii| kyoMki sarva svarUpoM karake ghaTa zadvake dvArA hI ghaTa arthakA jJAna ho jAnese arthakA sarvAMza nizcaya ho cukA hai, nizcaya ho cukane para punaH arthake kisI aMzameM saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyarUpa samAropa hotA nahIM hai, jisako ki dUra karaneke liye dUsarA pramANa uThAyA jaave| kisI aMzameM usa samAropakA vyavaccheda ( dUra honA ) mAna bhI liyA jAve to bhI anya pramANoMkI pravRtti honA nahIM banatA hai| kyoMki vastuke kisI bhI eka dharmakA nizcaya ho jAne para sampUrNa dharmose tadAtmaka hue dharmIkA bhI nizcaya ho jAtA hai / ataH sampUrNa dharmoke grahaNakA prasaMga ho jAvegA, kAraNa ki eka eka dharmake sAtha sabhI dharmokA tathA dharmIkA abheda ho rahA hai / anyathA yAnI yadi aisA na mAnakara dUsare prakAroMse mAnoge to usa dharmIse abhinna eka dharmakA bhI nizcaya ho jAnA nahIM bana sakegA, tAdAtmya sambandhameM yahI hotA hai ki yA to ekake pratyakSa ho jAnese sabhI tadAtmakoMkA pratyakSa ho jAvegA athavA jinakA nizcaya nahIM huA hai unase abhinna mAne gaye prakRtakA bhI nizcaya na ho sakegA / yadi usa dharmase dharmako bhinna mAnA jAve to dharmakA nizcaya ho jAnepara bhI dharmakA athavA usameM rahanevAle anya dharmokA nizcaya kara lenA anivArya nahIM rahA / kintu laDDuko jAnakara usase bhinna thAlI yA pattalake khAnemeM jaise kisIkI pravRtti nahIM hotI hai, taise hI bhinnadharmakA nizcaya ho jAnepara dharmI meM pravRtti honA nahIM ghaTegA / kyoMki usa dharmIke sAtha usa dharmakA koI sambandha nahIM hai / saba hI sambandhoMkA vyApaka sambandha upakArya upakArakabhAva hai / janyajanakabhAva, guruziSyabhAva, kAryakAraNabhAva, AdhAryaAdheyabhAva, patipatnIbhAva, sahacarabhAva Adi sambandhoMmeM pratiyogIkI orase anuyogImeM upakAra AtA hai, athavA donoMse paraspara donoMmeM upakAra Ate haiM, ziSyako guru paDhAtA hai, sadAcAra sikhAtA hai aura ziSya gurukI vaiyAvRttya karatA hai, anukUla pravartatA hai, eka upakAraka hai, dUsarA upakRta hai / bheda honepara bhI vyavahArameM sahacara sambandha honese nAradake kahanese bhinna bhI parvatakA grahaNa ho jAtA hai / rasase rUpakA jJAna kara liyA jAtA hai / kintu prakRtameM upakArya upakArakabhAva na honeke kAraNa dharmakA dharmIke sAtha koI sambandha nahIM hai / aisI dazAmeM dharmake jAna lenepara bhI bhalA dharmImeM pravRtti kaise ho sakegI ? yadi una dharma dharmImeM mithaH upakAra mAnA jAvegA to hama bauddha pUMcheMge ki dharmIkI orase dharmameM upakAra pahuMcAyA gayA yA dharmakI orase dharmImeM upakAra pahuMcA hai ? batAo / dharma liye dI gayI upakAra svarUpa zaktise tadAtmaka ho rahe abhinna dharmIkI dharmake dvArA zadvase pratIti mAnoge, taba to sampUrNarUpase dharmIkA grahaNa ho jAnArUpa doSa vaisAkA vaisA hI avasthita rahegA / abheda pakSa dharmIke liye dI gayIM zaktioMse abhinna dharmakA jJAna ho jAnese bhI yahI doSa 1
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike hogA / yadi dharmakI orase AI huI usa upakAra zaktiko bhI usa dharmase yA dharmIkI orase AI zaktiko usa dharmase bhinna mAnoge to yahAM bhI sambandha vyavasthAke liye upakArya upakArakabhAva mAnanA paDegA, phira bhI upakArakakI orase upakRtameM upakAra pahuMcegA, vaha bhI bhinna paDA rahegA / saya, vindhya ke samAna sarvathA bhinnoM meM sambandhake vinA SaSThI vibhakti nahIM utaratI hai / ataH punaH una bhinnoMko joDaneke liye ghaTakAvayavoMkI AkAMkSA baDhatI hI jAvegI / isa prakAra bheda mAnanepara donoM pakSoMmeM anavasthA doSa hogA / abheda pakSameM hama doSa de hI cuke haiM / dUsarI bAta yaha hai ki vastubhUta arthako jAnanevAle sabhI jJAnoMkA pratibhAsa spaSTa hotA hai / hama bauddha nirvikalpaka jJAnako hI vastusparzI mAnate haiM, vaha spaSTapratibhAsI pratyakSa hai / yadi zadvajanya jJAnakA viSaya pratyakSake samAna vastubhUta mAnA jAvegA to zAdvajJAnako spaSTa pratibhAsa karanekA prasaMga ho jAvegA / ataH zabdakA viSaya vaha bahirbhUta artha nahIM hai / yahAMtaka bauddhoMne zadvakA vAcyaartha bahirbhUta ghaTa, paTa Adiko na mAnakara zadvake dvArA vivakSAkA vidhAna karanA mAnA hai / isapara AcArya kahate haiM ki jaise hI zadvake dvArA bahirbhUta vAcyaarthako prakAza karanemeM Apa ukta doSa uThAte haiM taise hI zadvake dvArA vaktA bolanekI icchAko kahane meM bhI ve hI doSa Ate haiM, koI antara nahIM hai / bauddhoMne kahA thA ki zadvake usa vAcyaarthameM dUsare pramANoMkI pravRtti nahIM hI ho sakegI so yaha svIkAra karanA unako yukta nahIM hai| kyoMki zadvake dvArA sAmAnyarUpase pratipatti ho jAnepara bhI vahAM vizeSa arthoke jAnanekA Azraya lenese anya pramANoMkI pravRtti honepara hI unake dvArA vizeSa, vizeSAMzoMkA nizcaya ho pAtA hai athavA vaktAkI icchAmeM yA usake viSaya meM anya pramANoMkI pravRttikA nahIM honA hI bauddhoMko nahIM svIkAra karanA caahiye| kyoMki sAmAnyarUpase zadvake dvArA icchA jAna bhI lI gayI to bhI vizeSa aMzoMko jAnaneke liye anya pramANoMkI pravRtti honA ghaTita ho jAtA hai / tisa kAraNa bauddhoM mantavyAnusAra zadvake dvArA bahirbhUta arthake samAna vaktAkI icchA meM bhI pravRtti honA asaMbhava hai / phira bhI zada usa vivakSAkA hI vidhAna karatA hai aura bahirbhUta arthakA vidhAna nahIM karatA hai, yaha kahate jAnA kyoM nahIM niSphala ceSTA karanA mAnA jAve ? pahile saMpUrNa raiko anyApoha karanevAlepanakI pratijJA ho jAnese phira usake viparIta vivakSAkA vidhAna karaneko kahanA niSphala bakavAda hai / anyoMkI vyAvRttirUpa abhAvako karanevAle zada bhalA vivakSAke vidhAna karanevAle kaise ho sakate haiM ? vicAro to sahI / niSedha aura vidhAna to viruddha haiM / 246 nanu ca vivakSAyAH svarUpe saMvedyamAne zadbo na pravartata eva kalpite'nyApohe tasya pravRttestato'nyApohakArI sarvaH zaddha iti vacanAnna vAndhyavilasitamiti cet, sa tarhi kalpito'nyApohaH vivakSAto bhinnasvabhAvo vaktuH svasaMbaMdyo na syAdbhAvAntaravat tasya tatsvabhAvatve vA saMvedyatvasiddheH kathaM na saMvedyamAne tatsvarUpe zabdaH pravartate /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 247 - yahAM bauddha zaMkAkArakI padavIpara ArUDha hokara apane Upara Aye hue doSoMkA pratIkAra karate huye apane matakA avadhAraNa karate haiM ki svasaMvedana pratyakSase jAne jA rahe vivakSAke svarUpameM zabda nahIM pravartatA hai / yoM to zabda vastusparzI ho jAvegA, kintu kalpanA kiye gaye anyApohameM usa zabdakI pravRtti hai, tisa kAraNa sabhI zabda anyApohako karanevAle haiM aisA hama bauddhoMne kahA hai, ataH hamArA kahanA niSphala bakavAda nahIM hai| aisA kahanepara to hama jaina pUMjeMge ki taba to ApakA kalpanA kiyA gayA anyApoha vivakSAse bhinna svabhAvavAlA hotA huA anya ghaTa, paTa Adi dUsare bhAvoMke samAna vaha vaktAke svasaMvedana pratyakSakA viSaya na hogA / kyoMki jo icchAsvarUpa jJAna, sukha, Adi padArtha haiM unakA hI svasaMvedana hotA hai / icchAse sarvathA bhinna ghaTa, vyajana, Adi bahiraMga viSaya to svasaMvedana pratyakSake viSaya nahIM haiM / yadi usa anyApohako usa vivakSAkA svabhAva mAnoge to anyApoha svasaMvedana pratyakSakA viSaya siddha ho jAvegA, taba to isa kAraNa saMvedana kiye gaye vivakSAsvarUpa anyApohameM zadba bhalA kyoM nahIM pravartegA ? phira abhI Apane niSedha kaise kahA hai| nanu ca vakturvivakSAyAH svasaMviditaM rUpaM svasaMvedamAtropAdAnaM sakalapratyaye bhAvAt kalpanAkArastu pUrvazavAsanopAdAnastatra vartamAnaH zaraH kathaM svasaMvedye rUpe vAstave pravartate nAma yato vastuviSayaH syAditi cet, naivam / svasaMviditarUpakalpanAkArayobhinnopAdAnatvena santAnabhedamasaMgAt / tathA ca sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamiti vyAhanyate svasaMvedanAdbhinnasya vikalpasya svasaMviditatvavirodhAt rUpAdivat / / - phira bhI bauddha kahate haiM ki vaktAkI vivakSAkA svasaMvedanase jAna liyA gayA svarUpa kevala itanA hI hai ki vaha zuddha saMvedanako upAdAna kAraNa mAnakara utpanna huA hai| zuddha jJAnako hI jAna lenA svasaMvedana aMza hai, jo ki sabhI jJAnoM meM vidyamAna hai, kahIM vyabhicAra nahIM hai| kintu anya kalpanAke AkArarUpa vikalpa to pahilI mithyA zadbavAsanAoMko upAdAnakAraNa mAnakara utpanna ho gayA hai / jaise ki pahile ghaTajJAnase uttarakAlameM paTajJAna huaa| yahAM pahilA jJAna hI uttara jJAnakA upAdAna kAraNa hai / ghaTapanA aura paTapanA ye upAdAna aura upAdeyake aMza nahIM haiM, kalpita haiM / athavA jaise rupayAse rupayA baDhatA hai| yahAM rupayoMke san samvat, chApa, kaDhI huI bela Adi kAraNa nahIM haiM, ve to rupayoMmeM kalpanA kiye gaye aMza hai / ataH una kalpita AkAroM meM pravarta rahA zabda bhalA vAstavika svasaMvedyasvarUpameM pravartanevAlA kaise kahA jAvegA ? jisase ki vastubhUta arthoko viSaya karanevAlA ho jAve / AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra to bauddhoMko nahIM kahanA cAhiye, kyoMka aise to yadi svasaMvidita aMzakA upAdAna zuddha saMvedanako mAnA jAvegA aura kalpita AkAroMkI upAdAna kAraNa pahilI zabda vAsanAoMko mAnA jAvegA to isa prakAra bhinna bhinna upAdAna ho jAnese vivakSAmeM bhinna bhinna santAna honekA prasaMga hogaa| arthAt eka hI vivakSAkA AdhA aMza svasaMvidita hogA aura AdhA- aMza saMvidita nahIM hogA aura taisA honepara
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike to Apa bauddhoMke isa siddhAntakA vyAghAta ho jAtA hai ki sampUrNa AtmAke jJAnoMkA apaneko jAnatA huA svasaMvedana pratyakSa hotA hai / svasaMvedanase sarvathA bhinna paDe hue vikalpakA svasaMvedanase jAnaliyAgayApana viruddha hai / jaise kiM rUpa, rasa, AdikakA svasaMvedanase bhinna honeke kAraNa svasaMvedana pratyakSa nahIM hone pAtA / 248 svasaMvedanasyaivopAdAnatvAt kalpanotpattau zadvavAsanAyAH sahakAritvAnna svasaMviditasvarUpAt kalpanAkAro bhinnasantAna iti cet, kathamidAnIM tatosAvananya eva na syAdabhinnopAnatvAt / tathApi tasya tato'nyatve kathamupAdAnabhedo bhedakaH kAryANAm ? vyatirekAsiddheH kAryabhedasyopAdAnabhedamantareNApi bhAvAt tasya tatsAdhanatAnupapatteH / 1 yadi phira bhI bauddha yoM kaheM ki kalpanAkI utpattimeM svayaMvedana jJAna hI upAdAna kAraNa hai aura zadvavAsanAyeM to kalpanAkI utpatti meM sahakArI kAraNa haiM, isa kAraNa kalpanAke AkAravAlA jJAna svasaMvedana hue pratyakSa se bhinna santAnavAlA nahIM hai arthAt kalpanAkA upAdAna kAraNa vAsanAyeM nahIM hai / kintu svasaMvedanase jAnA gayA jJAna hI hai / nirvikalpaka jJAna aura savikalpaka jJAnakI dhArAyeM nyArI nyArI nahIM hai / donoM jJAna ekadhArAmeM hI baharahe haiM / bauddhoMke isa prakAra kahanepara to hama jaina pUMcheMge ki aba batalAo ! vaha vikalparUpa zAdvabodha usa svasaMvedanase abhinna hI kyoM na mAna liyA jaave| jaba ki donoM jJAnoMke upAdAna kAraNa bhinna bhinna nahIM haiM, eka hI haiM / yadi to bhI usa vivakSArUpa vikalpa jJAnako usa svasaMvidita jJAnase bhinna mAnoge yAnI upAdAnake abheda honepara bhI kAryoMkA bheda mAnoge to upAdAna kAraNoMkA bheda kAryoMke bhedakA sAdhaka bhalA kaise ho sakegA ? kyoMki yahAM vyatireka nahIM banatA hai / jahAM jahAM upAdAna bheda hai vahAM vahAM kAryabheda hai / jaise ki ghaTa, paTa, pustaka Adi, yaha anvaya hai aura jahAM jahAM upAdAna kAraNakA bheda nahIM hai, vahAM kAryabheda bhI nahIM hai, yaha vyatireka hai / yahAM anvaya to bana jAtA hai, kintu prakRtameM vyatireka bigaDa jAtA hai / upAdAna ke bheda vinA bhI kAryakA bheda ho jAnA Apane mAna liyA hai| ataH usa upAdAna bhedako usa kAryabhedakI sAdhakatA nahIM bana pAtI hai / 1 svasaMviditAkArasya kalpitAkArasya caikasya vikalpajJAnasya tathAvidhAne kAkAravikalpopAdAnatvAdadoSo'yAmiti cet, naikasyAnekAkArasya vastunaH sidhyanuSaMgAt / punaH bauddha kahate haiM ki eka vikalpajJAna ke svasaMvidita AkAra aura kalpita AkAroMkA upAdAna kAraNa to tisa prakAra ke aneka AkAroMkA dhAraNa karanevAlA vikalpa jJAna haiM / bhAvArthasavikalpaka jJAnakA upAdAna kAraNa nirvikalpaka jJAna nahIM hai, kintu svasaMvedana aura kalpita padAthakA vikalpa karanevAlA aneka AkAradhArI jJAna hai, ataH yaha ukta doSa hamAre Upara nahIM A sakatA hai / aba AcArya kahate haiM ki aisA to na kahanA / kyoMki yoM to aneka AkAravAle eka vastukI siddhikA prasaMga ho jAvegA / bhAcArtha -- syAdvAda siddhAntake anusAra AItoMne eka vastumeM
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 249 aviruddha aneka AkAra svIkAra kara liye haiM, kintu Apa ekAntavAdI bauddha eka jJAnameM aneka AkAra mAneMge to Apako apasiddhAnta doSa lAgU hogA aura jainamatakI puSTi ho jaavegii| saMvidi kalpitAkArasya bhrAntatvAkamanekAkAraM vikalpavedanamiti cet na, bhrAntetarAkArasya tadavasthatvAt / / saugata bolate haiM ki jJAnameM kalpanA kiye gaye aneka AkAra to bhrAnta haiM, ataH eka vikalpajJAna vAstavika aneka AkAravAlA nahIM huaa| hamArA ekAnta pratiSThita ho gayA aura jainamatakI puSTi bhI nahIM ho sakI, tuccha padArtha yA abhAva padArtha athavA kalpita padArthose vastumeM bojha nahIM baDhatA hai| AcArya samajhAte haiM ki bauddhoMko isa prakAra to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki phira bhI bhrAnta AkAra aura abhrAMta AkAra ye do AkAra eka vikalpajJAnameM vaiseke vaise avasthita mAna liye gaye / arthAt eka vikalpajJAnameM aneka kalpita AkAroMkI apekSAse bhrAntapanA hai aura upAdAna kAraNa mAne gaye jJAnake anusAra svakA saMvedana karanA abhrAnta aMza hai / yoM to phira bhI eka jJAnameM do AkAra rahe hI / vahI apasiddhAnta doSa aura jaina-siddhAntakI puSTi lAgU rahI / athavA jJAnameM abhrAnta AkAra to hai hI aura bhrAnta AkAra bhI Apane mAna liye haiM / ataH anekAnta hI puSTa huaa| bhrAntAkArasyAsattve tadekaM sadasadAtmakamiti kuto na sattvasiddhiH / yadi punarasadAkArasyAkiMcidrUpatvAdekarUpameva vikalpavedanamiti matiH, tadA tatra zaddhaH pravartata iti na kacit pravartata ityuktaM syAt / tathopagame ca vivakSAjanmAno hi zaddhAstAmeva gamayeyuriti riktA vaacoyuktiH| yadi vikalpajJAnameM jAne jArahe bhrAnta AkArako asat kahoge to bhI vaha eka jJAna sat aura asat do dharmose tadAtmaka siddha huA / arthAt bhrAnta AkAra asat hai aura zuddha jJAna AkAra sat hai / phira bhI vahI apasiddhAnta doSa aura anekAntakI puSTi banI rhii| isa prakAra jainoMke mAne gaye aneka dharmAtmaka satpanekI siddhi kyoM na hogI ? yAnI avazya hogii| yadi phira Apa bauddhoMkA yaha mantavya hove ki vikalpajJAnameM yoM hI kore dIkha rahe asat AkAra kisI bhI svarUpa nahIM hai avastu haiM zUnya haiN| ataH vaha vikalpajJAna eka svarUpa hI hai, anekarUpa vAlA nahIM / taba to hama jaina yoM kaheMge ki Apake una kalpita AkAroMmeM zabda pravRtti karatA hai, isase yahI kahA gayA ki zabda kahIM bhI nahIM pravRtti karatA hai. yAnI Apane zadbakI pravRttike viSaya asat padArtha mAna liye haiM aura yadi tisa prakAra zadbake dvArA kahIM bhI pravRtti na honA tuma svIkAra kara loge to vivakSAoMse utpanna horahe sampUrNa zabda una vivakSAoMko hI samajhAveMge yaha tumhAre vacanoMkI. yojanA rItI ( khAlI ) pddegii| arthAt zabdoMke dvArA vivakSAke kahe jAnemeM Apake pAsa koI yukti nahIM hai, korI pAvAda karanA hai| . 32
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 - tattvArthazlokavArtike gamayeyuriti saMbhAvanAyA~ liGmayogAttAmapi mAjIgamanna gIhirarthavat sarvathA nirviSayatvena teSAM vyavasthApanAdityapyAtmaghAtino vacanaM svayaM saadhnduussnnvcnaaNnrthkyprskteH| . - gamayeyuH yaha prayoga Nyanta gamlu dhAtuse liG lakArake prathama puruSa sambandhI bahuvacanakA rUpa hai / hoya aura na bhI hoya aise saMbhAvanA arthameM liG lakArakA prayoga kiyA gayA hai / ataH zaddha bhale hI usa icchAko bhI na samajhAveM hama bauddhoMkI isameM koI kSati nahIM hai / sabhI zabda apane vAcya bahiraMga arthose yukta nahIM hai / indra, sumeru, vandhyAputra Adi zadvoMke vAcya padArtha jaise yahAM koI nahIM hai, anyatra hoMge, isakA bhI koI nirNaya nahIM / taise hI una zadboMko sabhI prakAra viSayoMse rahitapanekI vyavasthA kara dI gayI hai / isa prakAra bauddhoMkA kahanA. bhI apane Apa apaneko ghAta karanevAlekA vacana hai, kyoMki yadi zabda kucha bhI bahiraMga arthoko nahIM kaheMge to bauddhoMse bole gaye apane siddhAntako sAdhana karanevAle aura anya siddhAntoMko dUSaNa denevAle vacanoMke vyartha ho jAnekA prasaMga hogaa| yaha to eka prakArakA AtmaghAta hai / sArthaka zaboMke vinA bauddha bhalA svayaM apanI bhI siddhi kaise kara sakeMge ? ___saMvRttyA tadvacanamarthavaditi cet kenArtheneti vaktavyam ? tadanyApohamAtreNeti cet, vicAropapannenetareNa vA ? na tAvat prathamapakSastasya vicaarymaannsyaakinycidruuptvsmrthnaat| vicArAnupapannena tvanyApohena sAMvRtena vacanasyArthavattve bahirarthena tathAbhUtena tasyArthavattvaM kimaniSTaM tathA vyavaharturvacanAdahiH pravRtterapi ghaTanAt / yadi Apa bauddha vastutaH nahIM kintu vyavahAra satyapanese una vacanoMko arthayukta kahoge yoM bolanepara to hama pUMchate haiM ki kisa arthase zavoMko arthayukta kaha rahe ho ? yaha tumako kahanA cAhiye / yadi usa kevala anyApoharUpa artha karake zadboMko arthavAn kahate ho to hama phira pUchege ki vicAroMse yukta ho rahe anyApoha karake yA vicAroMse rahita anyApoha karake zabdako arthavAn kahate ho ? btaao| tinameM pahilA pakSa to ThIka nahIM hai, kyoMki usa anyApohakA yadi vicAra kiyA jAvegA to vaha tuccha padArtha kisI bhI svarUpa na pddegaa| isakA hama samarthana kara cuke haiM / arthAt vicArapara ArUDha anyApoha kucha padArtha nahIM ThaharatA hai / aisI dazAmeM zabda anyApohako kahate haiM, yAnI kucha bhI nahIM kahate haiM / yaha tAtparya nikalA dUsare pakSake anusAra vicAroMse nahIM parIkSita kiye gaye kalpita, vyavahArya, anyApoha karake to vacanako arthavAn mAnA jAvegA, taba to tisI prakArake hote hue bahiraMga ghaTa, paTa Adi padArtho karake usa zabdako arthavAnpanA kyA aniSTa hai ? arthAt bahiraMga arthoMse sahita hokara bhI zabda arthavAn ho sakatA hai, tathA vyavahArI puruSakI bacanadvArA bahiraMga arthoMmeM pravRtti honA bhI yoM ghaTita ho jAtA hai / ataH abhAvarUpa anyApoha yA vivakSAke pakSako choDakara zadbake vAcya artha bahiraMga ghaTa, paTa, Adi aura antaraMga AtmA, . sukha, jJAna, Adi padArtha mAnane caahiye|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 251 anyApohe pratIte ca kathamarthe pravartanam / zAMtsidhyejjanasyAsya sarvathAtiprasaMgataH // 45 // eka bAta yaha bhI hai ki bauddhoMke matAnusAra zabdake dvArA anyApoha pratIta kara lenepara isa vyavahArI prANIkI zabase arthameM pravRtti honA bhalA kaise siddha hogA? sabhI prakAroMse atiprasaMga doSa hogA / vaktA aura gUMgemeM koI bheda na raha sakegA / ziSyako guru na paDhA sakegA / lene denekA vyavahAra naSTa ho jAvegA / likhApaDhIkA vyavahAra TUTa jaavegaa| kucha bhI kahane para aMTasaMTa samajhane vAlA puruSa mithyAjJAnI na kahA jAnA cAhiye / ye saba atiprasaMga ho jAyeMge / na hyanyatra zadena codyate'nyatra tanmUlA pravRttiyuktA godohacodane balIvardavAhanAdau tatprasaMgAt / zabdake dvArA anya dUsare hI padArthameM preraNA karAyI jAve aura usa zabdako mUla mAnakara hone vAlI pravRtti kisI anya tIsare padArthameM ho jAve, yaha to kaise bhI yukta nahIM hai / anyathA gauko doho! aisI vaktA prabhu dvArA preraNA karane para bailake lAdanemeM yA ghoDeke ghumAne, bhojana karane AdimeM bhI zrotAkI usa pravRttike honekA prasaMga ho jAvegA / arthAt zadbakA vAcya to anyApoha . mAnA jAve aura zabake dvArA pravRtti bahiraMga arthameM ho jAve yaha sarvathA jhUTha hai / yahAM to vahI kiMvadantI prasiddha hotI hai ki " kahe khetakI sune khaliyAnakI " praSTAmraH kovidAraM brUte arthAt AmakA prazna aura amarUdakA uttara / ekatvAropamAtreNa yadi dRzyavikalpayoH / pravRttiH kasyaciddazye vikalpyepyastvabhedataH // 46 // naikatvAdhyavasAyopi dRzyaM spRzati jAtucit / vikalpasyAnyathA siddhayed dRzyasparzitvamaMjasA // 47 // viklpydRshysaamaanyaiktvenaadhyvsiiyte| yadi dRzyavizeSe syAt kathaM vRttistadArthanAm // 48 // tasya ced dRzyasAmAnyaikatvAropAtka vartanam / saugatasya bhavedarthenavasthApyanuSaMgataH // 49 // yadi bauddha loga nirvikalpaka pratyakSake viSaya vastubhUta dRzyameM aura mithyAjJAnasvarUpa sabikalpakake viSaya vikalpyameM ekapanekA Aropa karanese kisI bhI puruSakI svalakSaNarUpa dRzyameM pravRtti
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike honA mAneMge, taba to ekatvarUpa abheda honeke kAraNa vikalpajJAnake viSaya vikalpyameM bhI pravRtti ho jAo ! dUsarI bAta yaha bhI hai ki dRzya aura vikalpya donoM viSayoMkA ekapaneke nirNaya karanevAlA jJAna bhI kabhI vastubhUta dRzyako nahIM chUtA hai / anyathA zIghra hI vikalpa jJAnake bhI dRzyaviSayako sparza karanevAlApana siddha ho jAvegA, arthAt jo jJAna donoMko viSaya karegA, vahI to donoMke ekapanekA Aropa kara sakatA hai / agni aura caMcalabAlakako eka jJAnase jAnanevAlA jIva hI donoMke ekatvakA Aropa kara sakatA hai / anya nahIM / yahA~ prakaraNameM ekatvako nirNaya karanevAlA jJAna savikalpaka mAnA gayA hai, savikalpaka to dRzyako nahIM jAnatA hai aura nirvikalpaka jJAna dRzyako jAnatA hai, kintu vikalpyako nahIM jAnatA hai / ataH ekatvakA Aropa karanA viSama samasyA hai| vikalpakajJAna svalakSaNoMko viSaya kare, tabhI samasyA siddha ho sakatI hai| yadi Apa bauddha yoM kaheM ki vikalpya aura dRzya viSayoMmeM vikalpajJAnake dvArA sAmAnyase ekapane karake nirNaya kara liyA jAtA hai, taba to hama pUchege ki vizeSake abhilASI puruSoMkI vizeSa dRzya vyaktimeM pravRtti bhalA kaise hogI ? batalAo ! ekapaneke Aropase dRzya svalakSaNakA abhI sAmAnyarUpase jJAna huA hai, kintu pravRtti to vizeSa arthameM hotI hai / vizeSa rahita kore sAmAnya anna yA jalase kSudhA, pyAsa nahIM miTatI haiM / yadi phira Apa yoM kaheM ki usa dRzya sAmAnyakA dRzya vizeSake sAtha ekatvAropa ho jAnese vyaktisvarUpa ( khAsa ) dRzyameM bhI pravRtti ho jAtI hai / aisA honepara to bauddhakI bhalA kisa arthameM pravRtti ho sakegI? yAnI kahIM bhI pravRtti na hogI / arthAt bauddha nirvikalpaka jJAnako hI pramANa mAnate haiM / unake yahAM vastubhUta kSaNikatvameM hue samAropako dUra karaneke liye vikalpaka jJAnarUpa anumAna bhI pramANa mAna liyA gayA hai| zeSa sabhI jJAna mithyAjJAna haiM, ve sAmAnyarUpase padArthako jAnate haiM, kintu sAmAnya to kstubhUta nahIM mAnA gayA hai| dhUmase jaise vahnikA jJAna sAmAnyapanese hotA hai vaise hI ekatvAropa kara dRzyasAmAnyase dRzyavizeSakA jo jJAna hogA vaha bhI sAmAnyapanese hI hogaa| yadi phira bhI sAmAnya aura vizeSakA ekatvAropa karake vizeSakA jJAna karoge to vaha bhI sAmAnyapanese hI jAnegA / avinAbhAva yA Aropake balase jo jJAna hoveMge ve sAmAnyarUpase hI viSayoMko jAna paaveNge| kyoMki vizeSAMzoMke sAtha vyAptigrahaNa yA Aropa nahIM huA karatA hai, kintu lAdanA, dohanA Adi pravRttiyAM to vizeSa vyaktiyoMmeM hotI haiM / yadi sAmA. nyase vizeSoMko jAnaneke liye punaH prayAsa kiyA jAvegA to bhI sAmAnyamudrAse hI dRzyako jAna sakoge / vizeSarUpase nahIM / isa prakAra bauddhoMke Upara anavasthA doSakA bhI prasaMga AyA aura phala kucha nahIM nikalA / ataH zadbakA vAcya artha anyApoha nahIM hai aura na kalpanA kiyA gayA vikalpya hI hai| nAnyasmAdyAvRttiranyArthasya na ca vyAvRtto'nya evetyucyate ghaTasyAghaTavyAvRtteH nivartamAnasyAghaTatvaprasaMgAt / tathA ca na tasyA ghaTavyAvRttirnAma tasmAdhaivAnyA vyAvRttiH sa eva vyAvRttaH zaddhapratipattibhedastu saMketabheladeva vyAvRttiAvRtta iti / dharmadharmi
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 253 prAdhAnyena saMketavizeSe pravRttestadvAcyabhedastu na vAstavotiprasaMgAt / taduktaM - " api cAnyonyavyAvRttivRttyorvyAvRtta ityapi / zadvAtha nizcayAcaiva saMketaM na nirundhate " iti dRzyavikalpyayorvyAvRtyorekatvAropAvyAvRtticodane'pi zadvena vikalpena vA vyAvRtteH pravRttirarthe syAditi kazcit / yahAM bauddhakA eka dezIya vAdI yoM kahatA hai ki anya artha kA pRthagbhUta honA anya arthose nahIM hotA hai aura jo pRthagbhUta huA hai vaha anya hI hai, yaha bhI nahIM kahanA cAhiye / arthAt anya vyAvRttiyoMse vAstavika padArtha ( svalakSaNa ) vyAvRtta nahIM hote haiM / vyAvRtti tuccha vastu hai aura vyAvRttiyoMse sahita padArtha bhI tuccha hai / ghaTa AdikI vyAvRttiyoMse ghaTarUpI svalakSaNa jaise pRthagbhUta hai taise hI sajAtIya ghaTa yA vijAtIya paTa AdikI vyAvRttiyoMse bhI ghaTa pRthak hai / anyathA aghaTa ( paTa Adi ) vyAvRttise nivRtta ho rahe ghaTako paTake samAna aghaTapanekA prasaMga hogA aura taisA honepara usa ghaTakI aghaTa vyAvRtti kaise bhI nahIM huyI / tisa kAraNa jo hI bhinna paDI huyI vyAvRtti hai vahI padArtha vyAvRtta kahA jAtA hai / aghaTa vyAvRtti, apaTa vyAvRtti, apustaka vyAvRtti ityAdika bhinna bhinna zadboMkA honA aura bhinna bhinna jJAnoMkA honA to saMketagrahaNa ke bhedase hI bana jAtA hai / bhAvameM kti pratyaya karake vyAvRtti dharmarUpa padArtha ho jAtA hai / aura karma meM ka pratyaya karanese vyAvRtta dharmIrUpa padArtha hai / hama dharma aura dharmIko vAstavika nahIM mAnate haiM / kalpanA kiye gaye dharma dharmIkI pradhAnatAse viziSTa prakArake icchArUpa saMketoMmeM yA vizeSa saMketoMko nimitta mAnakara pravRtti ho jAtI hai / bhinna bhinna zabdoMkA bhinna bhinna vAcya mAnanA to vAstavika nahIM hai, anyathA atiprasaMga doSa hogA / bhinna bhinna bhASAoMke aneka zabda nyAre nyAre haiM aura artha eka hI hai / kacit zadba ekase haiM aura artha nyAre nyAre haiM / so hI hamAre bauddha granthoMmeM kahA hai ki aura bhI paraspara meM honevAlI eka dUsarekI vyAvRtti aura vRttiyAM bhI aise hI vyAvRtta haiM / bhAva aura bhAvavAn ye saba kalpanA zilpIke gaDhe hue nistattva aMza haiM / vyavahArameM cAlU ho rahe zadba aura una zabdoMke anusAra hue nizcaya saMketapraNAlIko rokate nahIM haiM / bhAvArtha-saMketapraNAlIke anusAra aneka zabda vyavahArI jIvoMne managaDhaMta pracalita kara diye haiM aura una zabdoMse janya jJAna bhI vaise hI hai / isa prakAra zadvarUpa dRzya aura vikalpyoMkI vyAvRtti - yoMmeM ekapaneke Aropase vyAvRttikI preraNA karanepara bhI zabda aura vikalpajJAna karake vyAvRtti ho jAnese kisIkI vAstavika svalakSaNa arthameM pravRtti ho jAvegI / bhAvArtha - vyAvRtti aura vyAvRttike anusAra aTakalapaccU dRzya artha meM pravRtti ho jAtI hai, isa prakAra koI kaha rahA hai / 1 tasya vikalpyespi kadAcitpravRttirastu vizeSAbhAvAt / na hi dRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyAvizeSe'pi dRzya eva pravRttirna tu vikalpye jAtuciditi budhyAmahe |
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' tacArya zlokavArtike aba AcArya samajhAte haiM ki usa bauddhakI dRzyake samAna kabhI kabhI vikalpya meM bhI pravRtti ho jAo ! dRzya aura vikalpya meM koI antara nahIM hai / dRzya viSaya aura vikalpya viSayameM ekatvakA adhyavasAya antararahita hote hue bhI dRzyameM hI pravRtti hove, kintu vikalpya meM to kabhI pravRtti na hove, aisA niyama karanemeM hama koI kAraNa hI samajhate haiM, arthAt dRzyakA zadvake dvArA uccAraNa kara denepara vaha vikalpya ho jAtA hai / darzanake viSaya ho jAnese dRzya kahA jAtA hai aura vikalpake viSaya ho jAnese vikalpya kahA jAtA hai artha vahI eka hai / phira nahIM samajhameM AtA ki bauddha dRzyameM hI pravRtti honA kyoM mAnate haiM ? dRzye'rthakriyArthinAM pravRttistasyArthakriyAyAM samarthanAnna punarvikalpye tasya tatrAsamarthanatvAditi cennArthakriyA'samarthena vikalpyena sahaikatvAdhyAropamApannasya dRzyArthakriyAsamarthatvaikAntAbhAvAt / bauddha jo aisA kahate haiM ki nirvikalpaka darzanase jAnane yogya svalakSaNarUpa dRzyameM artha - kriyAke icchuka jIvoMkI pravRtti hotI hai, kAraNa ki arthakriyA karanemeM vaha dRzya hI samartha hai, kintu phira vikalpya meM godohana, bhArabahana, tRpti, pipAsAnivRtti, pAka Adi arthakriyAoMke abhilASI tant pravRtti nahIM hotI hai, kyoMki go, anna, jala, agnike vikalpajJAnoMkA viSaya asat padArtha hai vaha asat padArtha una arthakriyAoMko karanemeM samartha nahIM hai / ataH vikalpya meM jIvoMkI pravRtti nahIM hotI hai / aisA pakSa kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki arthakriyA karaneme asamartha mAne gaye vikalpyake sAtha ekapaneke adhyAropako prApta hue dRzyakA ekAntarUpase arthakriyA karanemeM samarthapanekA abhAva hai / arthAt vikalpya aura dRzyakA ekapanA Apane mAna liyA hai to vikalpyake dharma dRzyameM bhI Aye vinA na raheMge | jaba vikalpya arthakriyAoMko nahIM kara sakatA hai to usake sAtha ekamaeka ho rahA dRzya bhI arthakriyAoMko na kara skegaa| aspRzya zUdra manuSyake sAtha yadi roTI beTI vyavahAra nahIM hai to usameM mile hue anya vyaktiyoM ke sAtha bhI traivarNikoMkA vaha vyavahAra nahIM ho sakatA hai / 254 svatorthakriyAsamarthe dRzyamiti cet tadekatvAdhyAropAdvikalpyamapi / svato na tatsamarthamiti cet tadaikyAropAddazyamapi / tadanayorekatvenAdhyavasitayoravizeSAt sarvathA safeguar kathamanyatrApi pravRttirvinivAryate / bauddha kahate haiM ki dRzya svalakSaNa to svayaM Apase Apa hI arthakriyA karanemeM samartha hai / aba AcArya uttara dete haiM ki aisA kahoge to usa dRzyake sAtha ekatvAdhyAropa ho jAnese vikalpya artha bhI arthakriyA karane meM samartha ho jAo ! phira bhI bauddha kaheM ki vikalpya artha to svataH apanI gAMThase una arthakriyAoM ko karane meM samartha nahIM hai, aisA kahanepara to hama kaha deveMge ki nikamme vikalpyake sAtha ekatvAropa ho jAnese dRzya svalakSaNa bhI arthakriyAoMko na kara sakegA /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH 255 Sain tisa kAraNa ekapanese nirNIta kiye gaye dRzya aura vikalpya ina donoMmeM sabhI prakArase koI vizeSatA nahIM hai| phira bhI pakSapAtavaza kisI dRzyameM hI pravRtti honA mAnoge to dUsare vikalpyameM bhI pravRtti honekA vizeSarUpase nivAraNa bhalA kaise kara sakate ho ? arthAt nahIM / taba to vikalpya arthameM bhI pravRtti avazya ho jaavegii| koI rokanevAlA nahIM hai| na cAnayorekatvAdhyavasAyaH sambhavati dRzyasyAdhyavasAyAviSayatvAt anyathA vikalpasya vastusaMsparzitvaprasaMgAt / na ca paramArthato dRzyamaviSayIkurvan vikalpo vikalpyena sahaikatayAdhyavasyati nAmAtiprasaMgAt / aura eka bAta yaha bhI hai ki una dRzya aura vikalpyoMke ekapanese Aropa karanekA. nirNaya honA bhI to nahIM sambhavatA hai, kyoMki nizcaya jJAna to bauddhoMke matAnusAra vastubhUta dRzyako nahIM jAna pAtA hai / anyathA yAnI dRzya viSayakA bhI nizcaya jJAna kara lenA mAna loge to vikalpajJAnako vastuke bhale prakAra sparza kara lenevAlepanakA prasaMga hogA / joki bauddhoMne iSTa nahIM kiyA hai aura jaba taka vikalpajJAna vAstavarUpase dRzyasvalakSaNako viSaya na kara pAyegA / taba taka vikalpyake sAtha dRzyakA ekapanerUpase nirNaya nahIM kara skegaa| donoMko jAne vinA una dRzya aura vikalpya donoMmeM ekapanekA Aropa nahIM ho sakatA hai / yuvA siMhaH, puruSo yaSTiH, zUra vIra puruSameM siMhapanekA yA puruSameM tatra sthita honeke kAraNa yaSTipanekA Aropa ho jAtA hai / kyoMki donoM padArthoko jJAna dvArA jAna liyA gayA hai / yadi donoMko yA donoM se ekako jAne vinA hI ekapanekA Aropa karaliyA jAve to AkAza aura paramANu yA AkAza aura ghaTakA athavA paramANu aura pustakakA bhI ekapanese Aropa ho jAnA cAhiye yaha atiprasaMga doSa hogA / lokameM laThiyAvAle laThiyA kaha dete haiN| nanu ca dRzyaM vikalpasyAlambanaM mA bhUdadhyavaseyaM tu bhavatIti yuktaM tadvikalpyena sahakatayAdhyavasAyatvamiti cet, tarhi na vizeSarUpaM tainaikyenAdhyavasIyate sAmAnyAkArasyaivAdhyavaseyatvAt / ___ yahAM bauddha apane siddhAntake puSTa ho jAnekI sambhAvanA karate hue phira kahate haiM ki nirvikalpaka pratyakSakA viSayabhUta dRzya svalakSaNa bhale hI vikalpakajJAnakA Alambana kAraNa na hove, kintu nirNaya karane yogya to ho jAtA hai, yaha yukta hai / tisa kAraNa adhyavasAya karanevAlA vikalpakajJAna vikalpyake sAtha dRzya padArthakA ekapanerUpase nirNaya kara letA hai| jisa viSayako nimitta mAnakara jJAna utpanna hotA hai vaha Alambana kAraNa hai, kintu jJAna jisa sadbhUta yA asadbhUta padArthako jAna letA hai vaha adhyakseya kahA jAtA hai / nirvikalpaka jJAnameM hI dRzya padArtha Alambana paDatA hai, vikalpakajJAnameM nahIM / sIpameM hue sIpake jJAnakA Alambana aura viSaya donoM sIpa hI hai, kintu sIpameM hue cAMdIke jJAnakA adhyavaseya viSaya cAMdI hai| sIpasvarUpa svalakSaNa bhrAntijJAnakA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 tatvArtha lokavArtike kAraNa nahIM hai / bauddhoMke isa prakAra kahanepara taba to hama kaheMge ki asAdhAraNa vizeSarUpa dRzya usa vikalpya ke sAtha ekapanese nahIM jAnA gayA hai / dRzyake sAmAnya AkArako hI ekapane karake nirNaya hone yogyapanA hai| bhAvArtha -- adhyavasAyI jJAnase jo dRzya ekatA karaneke liye jAnA gayA hai, vaha dRzya sAmAnyarUpase hI nirNIta huA hai aura yahAM pravRttike liye dRzya vizeSakI AvazyakatA hai| bauddhoMke ghara meM vizeSarUpase dRzya padArthako jAnanekA adhikAra to nirvikalpaka pratyakSako hI prApta hai / aisI dazA meM vikalpyake sAtha vizeSarUpa dRzyakA ekatvAropa honA asambhava hai / dRzyasAmAnyena saha vikalpyamekatvenAdhyavasIyata iti cet, kathaM dRzyavizeSe tadarthinAM pravRttiH syAt / dRzyavizeSasya dRzyasAmAnyena sahaikatvAropAttatra pravRttiriti cet, kedAnIM saugatasya pravRttiranavasthAnAt / sudUramapyanusRtya vizeSe'dhyasAyAsambhavAt / Apa bauddha yadi dRzya sAmAnyake sAtha vikalSyakA ekapanese nirNaya honA kahoge, taba to batalAo ki usa arthake yA arthakriyAke abhilASI jIvoMkI bhalA dRzyavizeSameM pravRtti kaise hogI ! dRzyasAmAnyako jAnakara dRzyavizeSameM pravRtti nahIM ho sakatI / anyathA ghaTako jAnakara paTameM bhI pravRtti hone laga jAvegI / yadi tuma bauddha yoM kaho ki hama ekatvake Aropa karanepara utArU ho gaye haiM, vikalpyake sAtha dRzya sAmAnyakA ekatvAropa ho jAvegA aura dRzyasAmAnyake sAtha punaH dRzyavizeSakA ekatvAropa kara liyA jAvegA, isa kAraNa usa vizeSa dRzyameM abhilASI jIvakI pravRtti honA bana jAvegA / aisA kahanepara to batalAo ki aba tuma bauddhoMkI pravRtti bhalA kahAM ho sakegI ? yAnI anavasthA doSa ho jAneke kAraNa bauddha kisI bhI arthako prApta karaneke liye pravRtti na kara skeNge| bahuta dUra taka bhI anusaraNa karate huye pIche pIche calakara vizeSoMmeM nirNaya honA asambhava hai / bhAvArtha -- vikalpajJAnoMse jo koI Aropa hote haiM / ve sAmAnyarUpase hI hoMge / vizeSa aMzoMko to pratyakSa hI jAna sakatA hai, kintu vaha bhinna bhinna padArthoMmeM ekapanekA Aropa nahIM kara sakatA hai / dRzyasAmAnyake sAtha dRzyavizeSakA jo ekatvAropa hogA vaha sAmAnyapanese hI hogaa| phira vahAM bhI sAmAnya ke sAtha vizeSadRzyakA tIsare vikalpaka jJAnase ekatvAropa karoge to yaha bhI ekatvAropa sAmAnyapanese huA / punaH isa sAmAnyake sAtha dRzya vizeSakA caturtha vikalpajJAnase ekatvAropa kiyA jAvegA / vahAM bhI yahI sAmAnyapanese Apatti ( jhaMjhaTa ) khaDI hogI / yaha anavasthAdoSa huA / dUra jAkara bhI vizeSoMmeM nirNaya aura pravRtti karanekA avasara prApta nahIM hogA / pratyakSake atirikta sampUrNa parokSajJAna yA mithyAjJAna sAmAnyarUpase hI padArthoMko jAnate haiM / vikalpajJAna parokSa hai / bauddha matAnusAra to vaha mithyAjJAna hai / .. tato'rthapravRttimicchatA zadvAttasya nAnyApohamAtraM viSayo'bhyupeyo jAtimAtrAdivat / - tisa kAraNa vAstavika arthameM zadvake dvArA pravRtti honeko cAhanevAle bauddhoM, karake usa
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 257 zadvakA vAcya viSaya kevala anyApoha hI nahIM svIkAra karanA cAhiye / jaise ki bauddhoMne anyamatiyoM karake mAnI gayI kevala jAtiko yA akelI vyaktiko athavA akelI AkRtiko hI zabdakA vAcya nahIM svIkAra kiyA hai| tathA nirapekSa hokara ve donoM yA tInoM bhI zadbakI vAcya nahIM haiN| ..sarvathA nirviSayaH zadostvityasaMgataM, vRttyApi tasya nirviSayatve sAdhanAdivacanavyavahAravirodhAt / yadi koI bauddha yoM kaheM ki zabdakA viSaya kucha bhI na mAnA jAve / anyApoha, vivakSA, jAti, Adi koI bhI kalpita yA vastubhUta padArtha zadbake viSaya nahIM haiN| ataH sabhI prakAroMse zabda nirviSaya hI hoo ! so yaha kahanA bhI asaMgata hai, kyoMki vyavahAra yA saMvRttise bhI usa zadbako nirviSaya mAnA jAvegA, taba to pakSasattva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, ina tIna aMgavAle hetukA bolanA athavA apane pakSako sAdhanevAle aura parapakSakoM dUSaNa denevAle vacanoMke vyavahAra karanekA virodha ho jAvegA / bauddhoMke grantha bhI nirarthaka ho jAveMge / zabda apane vAcya viSayoMse rahita haiM yaha vAkya yadi nirarthaka hai to saMpUrNa zabdoMke vAstavika vAcya siddha ho jAyeMge / anyathA zadboMkI nirviSayatAko sAdhaneke liye tumhAre pAsa koI upAya nahIM hai / kiM punarevaM zaddhasya viSaya ityAha: to phira Apa jaina hI isa prakAra batalAiye ki zadbakA vAcya viSaya kyA hai ? aisI jijJAsA honepara zrIvidyAnanda mahAn AcArya uttara kahate haiM / jAtivyaktyAtmakaM vastu tato'stu jnyaangocrH| prasiddhaM bahirantazca zAhavyavahRtIkSaNAt // 50 // tisa kAraNa ghaTa, paTa, pustaka Adi bahiraMga artha tathA AtmA, jJAna, mana, Adi aMtaraMga artha ye saba jAti aura vyakti svarUpa vastuyeM jJAnake viSaya ho rahI haiM, aisA hI lokameM prasiddha hai| isa kAraNa zadvajanya jJAnake viSaya bhI jAti, vyakti svarUpa vastu mAnanA cAhiye / usa vastumeM hI zadvajanya vyavahAra hotA huA dekhA jAtA hai / bhAvArtha--sAmAnya aura vizeSa aMzoMse tadAtmaka ho rahA padArtha hI zAdvabodhakA viSaya hai / jo ki pratyeka jJAnakA viSaya hotA dIkha rahA hai|| yadyatra vyavahRtimupajanayati tattadviSayaM yathA pratyakSAdijAtivyaktyAtmake vastuni vyavahRtimupajanayattadviSayaM tathA ca zabdaH / ityatra nAsiddhaM sAdhanaM bahirantazca vyavahateH sAmAnyavizeSAtmani vastuni samIkSaNAt / tathA ca yatraiva zadvAt pratipattistatraiva pravRttiH tasyaiva prAptiH pratyakSAderiveti sarva sustham / ___jo jJAna jisa viSayameM vyavahArako utpanna karA detA hai vaha usako viSaya karanevAlA. mAnA jAtA hai, jaise ki pratyakSa, anumAna Adi pramANa jAti, vyakti svarUpa vastumeM vyavahArako 33
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacArya lokavArtike paidA karAte hue usa vastuko viSaya karAnevAle mAne gaye haiM, taise hI zadba bhI aisA hai / ataH jAti, vyakti, svarUpa vastuko viSaya karanevAlA hai / isa prakAra pAMca avayavavAle isa anumAnameM diyA gayA vyavahArako utpanna karAnevAlA hetu asiddha nahIM hai, yAnI pakSameM raha jAtA hai, bahiraMga aura antaraMga sAmAnyavizeSAtmaka padArthoMmeM zadbase janya vyavahAra bhale prakAra dekhA jAtA hai / tathA dUsarI bAta yaha hai ki jisa hI viSayameM zadvase pratipatti hove aura usImeM pravRtti hove, tathA usa hI viSayakI prApti hove to vaha zabdakA viSaya avazya mAnA jAtA hai / jaise ki bahniko jAnanevAle pratyakSa yA anumAna Adi pramANoMse pratipattAkI bahni viSayameM hI pratipatti huyI hai aura agniko hI leneke liye pravRtti huyI hai, tathA agni padArtha hI prApta kiyA gayA hai, ataH pratyakSa Adi pramANoMkA viSaya agni hI mAnI jAtI hai / taise hI zabdakA vAcya viSaya bhI pratipatti, pravRtti, aura prApti kI ekaviSayatAko letA huA sAmAnyavizeSAtmaka vastu hai / pratipatti, pravRtti, aura prAptikI ekaviSayatA hI jJAnakA samvAdIpana hai / isa prakAra sabhI vyavasthA bhale prakAra sthita ho jAtI hai, koI doSa nahIM AtA hai 1 258 sattAzadbAddravyatvAdizaddhAdvA kathaM sAmAnyavizeSAtmani vastuni pratipattiriti cet, sadvizeSopahitasya satsAmAnyasya dravyAdivizeSopahitasya ca dravyatvAdisAmAnyasya tena pratipAdanAt / tadanenAbhAvazadbAdadravyatvAditvAdvA tatra pratipattiruktA bhAvAntarasvabhAvatvAdabhAvasya guNAdikhabhAvatvAccAdravyatvAdeH bhAvopahitasyAbhAvasyAbhAvazaddhena guNAdyupahitasya cAdravyatvAderadravyatvAdizaddhena prakAzanAdvA / na ca bhAvopahitatvamabhAvasyAsiddhaM sarvadA ghaTasyAbhAvaH paTasyAbhAva ityAdi bhAvopAdherevAbhAvasya pratIteH / svAtantryeNa sakRdapyavedanAt / koI pUchatA hai ki sampUrNa zabdoMkA artha jAti aura vyakti svarUpa mAnA jAvegA to kevala jAtivAcaka sattAzadva yA dravyatva, guNatva, Adi zadvoMse kaise sAmAnyavizeSa svarUpa vastumeM pramiti hovegI ? aisA kahanepara to hama jaina yoM uttara dete haiM ki vizeSa sat mAne gaye ghaTa, rUpa, AdikI upAdhiyoMse yukta sattAsAmAnyakA sattA zadvase pratipAdana hotA hai aura una dravyatva, padArthatva, guNatva, Adi zadvoMke dvArA vizeSa dravya, guNa Adi vizeSaNoMse niSThatva sambandha karake yukta dravyatva, guNatva, padArthatva Adi sAmAnyoMkA nirUpaNa hotA hai / bhAvArtha -- vizeSoMse rahita kevala sAmAnya kharaviSANake samAna avastu hai aura sAmAnyase rahita korA vizeSa bhI azvaviSANake samAna asat padArtha hai, yAnI koI vastubhUta nahIM hai / vaizeSikoMke samAna sAmAnyase rahita vizeSoMko aura vizeSase rahita sAmAnyako hama jaina iSTa nahIM karate haiM / jahAM sAmAnya hai, vahAM vizeSa avazya hai / ataH - jAtivAcaka zabda bhI vizeSoMse viziSTa ( AdheyatA sambandhase ) sAmAnyako hI kahate haiM / yahAM sAmAnyakA pradhAnarUpase aura vizeSoMkA gauNarUpase prarUpaNa ho jAtA hai / vizeSa vizeSaNa ho
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 259 jAtA hai aura sAmAnya vizeSya bana jAtA hai / bhUtalameM saMyoga sambandhase ghaTa rahatA hai, kintu niSThatva sambandhase ghaTameM bhI bhUtala raha jAtA hai / taise hI vizeSapadArthasvasamavetatvasambandhase. sAmAnyadharmameM raha jAtA hai / tathA tisI kAraNa isa ukta kathanase abhAvako kahanevAle abhAva zabda yA adravyatva, aguNatva, athavA asattA Adi zadboMse bhI una sAmAnyavizeSAtmaka vastumeM hI pratipatti honA kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye / kyoMki vaizeSikoMke samAna, jaina tuccha abhAva padArthako nahIM mAnate haiM, abhAvapadArtha anyabhAvarUpa paDa jAtA hai| jaise ki ghaTako nahIM dekhate hue kevala bhUtalakA dIkha jAnA hI ghaTakA anupalambha hai taise hI ghaTakA abhAva bhI rikta ( rItA ) bhUtala svarUpa hai / anupalambha yAnI prakRtapadArthakA jJAna na hokara anya aprakRtakA jJAna ho jAnA to jJAnakA abhAva hai / aura rItA bhUtalasvarUpa ghaTAbhAva jJeyakA abhAva hai| ataH dRSTAnta aura dASTAMta sama haiM / adravyatvazadvase guNa, karma Adi svabhAvoMkA pratipAdana hotA hai| paryudAsa vRttise abrAhmaNakA artha kSatriya vaizya Adi svarUpa ho jAtA hai| adravyatva yAnI dravyarahitapanA guNarUpa hai| aguNatva, akarmatva ye dravyarUpa ho jAte haiM / isa prakAra bhAvarUpa vizeSaNoMse yukta ho rahe abhAvakA abhAva zadbakarake athavA guNa, karma Adi upAdhiyoMse tadAtmaka yukta guNa AdikakA adravyatva Adi zadboMkarake prakAzana ( vAcana ) hotA hai / svatantra tucchAbhAva koI vastu nahIM hai / abhAva padArthako bhAva vizeSaNoMse sahitapanA asiddha nahIM hai, kyoMki ghaTakA abhAva, paTakA abhAva, pustakakA abhAva ityAdika bhAvarUpa upAdhiyoMse yukta hI abhAva kI sadA pratIti ho rahI hai| svatantratAse korA abhAva hI abhAvatattva ekabAra bhI Ajataka nahIM jAnA gayA hai / arthAt nyAyavettAoMke yahAM zAdvabodha karate samaya prathamAvibhaktyanta padakA artha mukhya vizeSya hotA hai aura zeSa vibhaktivAle padArtha usake vizeSaNa hojAte haiM / ghaTakA abhAva hai yahAM abhAva vizeSya hai aura ghaTakA paTakA ye saba usake vizeSaNa haiM, ataH niNIta huA ki bhAvoMse yukta abhAvoMkA abhAvazadvase pratipAdana hotA hai svatantra tuccha abhAva koI vastu nahIM, jisakA ki vaizeSikoMke anusAra abhAva zabase pratipAdana ho sake / ___ tathaivAdravyaM guNAdirajIvo dharmAdiriti guNAApAgheradravyatvAdeH supratItatvAt na tasya tadupahitatvamasiddhaM tathA pratIteraSAdhatvAt / tisa hI prakAra adravya yaha guNa, paryAya, yA guNa, karma Adi svarUpa hai aura ajIva yaha dharma, adharma Adi svarUpa hai| isa kAraNa adravyazadvase guNa Adi upAdhiyoM (vizeSaNoM) kI tathA ajIva zadbase dharma, pudgala Adi dravyoMkI bhale prakAra pratIti ho rahI hai / abhAvako kahane vAle aura naJ samAsase yukta adravyatvako una guNa, karma Adi upAdhiyoMse sahitapanA asiddha nahIM hai, kyoMki tisa prakAra guNa karmarUpa adravya hai / pudgala, dharma Adi svarUpa ajIva hai, ina pratItiyoMkA koI bAdhaka pramANa nahIM hai / bAdhArahita pratItioMse padArthokI siddhi ho jAtI hai /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 tattvArthazlokavArtike etena satsAmAnyasya vizeSopahitatvaM dravyatvAdisAmAnyasya ca dravyatvAdivizeSopahitatvamasiddhaM bruvANaH pratyAkhyAtaH, satAM vizeSANAM bhAvaH sattA dravyAdInAM bhAvo dravyAditvamiti sattAdisAmAnyasya svavizeSAzrayasyaiva pratyayAbhidhAnavyavahAragocaratvAt / sadrvyaM suvarNa vAnayetyukte tanmAtrasyAnayanAdarzanAt svavizeSAtmana eva sadAdisAmAnyasya tadgocaratvaM pratItisiddham / sadAdivizeSamAnayeti vacane tasya sattvAdisAmAnyAsmakasya vyavahAragocaratvavat / tataH sUktaM sAmAnyavizeSAtmano vastunaH zaddhagocaratvam / tathA zaddhavyavahArasya nirvAdhamavamAsanAt / ___ isa kathana karake sattAsAmAnyakA savizeSoMse sahitapanA aura dravyatva, guNatva Adi jAtiyoM kA vizeSadravyapanA, guNapanA Adi upAdhiyoMse sahitapanA asiddha hai| isa prakAra kahane vAle vaizeSika matakA khaNDana ho gayA samajha lenA cAhiye / ghaTa, paTa, rUpa, rasa, utkSepaNa, bhramaNa Adi vizeSa satpadArthoMkA bhAva hI to sattA hai / aneka sat padArthoko kahanevAle sat zabase bhAvameM tal pratyaya karane para sattA zabda banatA hai / pRthvI, jala, tejaH yA jIva, pudgala Adi vizeSa dravyoMke bhAvako dravyatva kahate haiN| jo vizeSoMkA bhAvarUpa sAmAnya hai vaha una vizeSoMse yukta avazya hai / ghoDe, padAti Adike samudAyarUpa senAmeMse ghoDe Adi saMpUrNa vizeSoMko pRthak kara diyA jAve to senA kucha bhI nahIM raha jAtI hai / taise hI guNatva sAmAnya bhI guNavizeSoMse aura karmatvasAmAnya karma vizeSoMse yukta hai, ityAdi aura bhI lagA lenA / sattA, dravyatva Adi sAmAnya apane apane vizeSoMke Azraya hote hue hI jJAnavyavahAra aura zadbavyavahArake viSaya ho rahe haiM / bhAvArtha-vizeSoMse rahita kore sAmAnyakA na to jJAna hotA hai aura na kathana hI hotA hai / vizeSoMse sahita hI sAmAnyakA jAnanA aura bolanA ho rahA hai / sAmAnya satko yA kore dravyako athavA sabhI AkRtivizeSoMse rahita akele soneko lAo ! aisA kahanepara vizeSoMse yukta hI dravya, guNa, rUpa satkA yA pRthvI, ghaTa, Adi vizeSadravyoMkA tathA rucaka, pAMsA, DelI, kaTaka, kuNDala, sau TaJca, aTThAnaveM TaJca Adi vizeSoMse yukta horahe niyata suvarNakA lAnA vyavahArakA viSaya ho rahA hai / kevala kore sattA, dravya, aura suvarNakA lAnA nahIM dekhA jAtA hai / apane vizeSoMke sAtha, tAdAtmya rakhate hue hI sat, dravya, sunarNa, Adi sAmAnyoMkA usa vyavahArameM viSaya hokara calana honA pratItiyoMse siddha ho rahA hai| tathA jaise ki yadi koI vizeSarUpase sat, ghaTa, paTa Adiko yA vizeSarUpase pRthvI, jalako tathA bAjU , kaDe, phAMseko lAneke liye kahe taba bhI kevala vizeSoMkA hI lAnA nahIM hotA hai / kintu sattva, dravyatva, suvarNatvarUpa sAmAnyase tAdAtmya rakhate hue una vizeSoMke lAnekA vyavahArameM calana hotA hai / arthAt sAmAnya aura vizeSa donoM hI vastumeM tadAtmaka otapota ho rahe haiM / ekako choDakara dUsarA nahIM raha sakatA hai, na AsakatA hai / tisa kAraNa hamane bahuta acchA kahA thA ki sAmAnyavizeSasvarUpa vastu hI sampUrNa zabdoMkA vAcya viSaya hai / tisI prakAra lokameM zadvajanya
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 261 nyavahArakA bAdhArahita hokara pratibhAsa ho rahA hai / kevala sAmAnya yA kevala vizeSa koI vastu hI nahIM hai / ataH usakA zadbake dvArA pratipAdana bhI nahIM hotA hai / kathamevaM paJcatayI zaddhAnAM vRttirjAtyAdizaddhAnAmabhAvAditi na zaMkanIyaM, yasmAt, kisIkA kaTAkSa hai, jaba ki sampUrNa zabdoMkA vAcya sAmAnyavizeSAtmaka vastu eka hI hai to pUrvokta prakAra zaboMkI pAMca avayavoMmeM vibhakta kI gayI vRtti kaise ghaTita hovegI ? kyoMki jAti, guNa, kriyA, saMyogI, aura samavAyI ina pAMca prakArake zadboMkA to abhAva mAna liyA gayA hai| AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra kisIko jainoMke Upara zaMkA nahIM karanI cAhiye, jisa kAraNase ki ( kyoMki ) tatra syAdvAdinaH prAhuH kRttvApoddhArakalpanAm / jAteH pradhAnabhAvena kAMzcicchadvAn prabodhakAn // 51 // vyakteH prakhyApakAMzcAnyAn guNadravyakriyAtmanaH / lokasaMvyavahArArthamaparAn pAribhASikAn // 52 // taisI zaMkAke prakaraNameM syAdvAdasiddhAnta rahasyake vettA AcArya yoM kahate haiM ki sAmAnyavizeSAtmaka vastuoMke pratipAdaka saMpUrNa zadboMmeMse kucha jAtivAcaka zabdoMkI vyAvRtti kalpanA karake pradhAnarUpa jAtiko samajhAnevAle kinhIM go, azva, Adi zadboMko jAti zabda mAnA jAtA hai aura anya nyAre kiye hue kucha guNa, dravya, kriyA, svarUpa vyaktibhUta padArthokA vyAkhyAna karanevAle zaroMko lokavyavahArake liye guNazaddha, dravyazabda aura kriyAzada kahA jAtA hai, tathA apane apane siddhAntAnusAra paribhASA kiye gaye samyagdarzana, pIlu, brahma, svalakSaNa, su, bahuvrIhi Adi anya zadvoMko pAribhASika zabda kahA hai / dravyake do bhedoMko dravyazadvase hI grahaNa kara nyArA pAMcavA bheda pAribhASika zabda ho jAtA hai sAMketika zabda isImeM garmita ho jAte haiN| _____ na hi gaurava ityAdizadvAjjAteH pradhAnabhAvena guNIbhUtavyaktisvabhAvAyAH prakAzane guNakriyAdravyazadvAdvA yathoditAbyakterguNAdyAtmikAyAH prAdhAnyena guNIbhUtajAtyAtmanaH pratipAdane syAdvAdinAM kacidvirodho yena sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayazaddhamAcakSANAnAM paJcatayI zaddhapravRttirna sidhyet / - gAya, ghoDA, mahiSa, ityAdi zadboMse gauNa huyI vyaktike svabhAvarUpa jAtikA pradhAnapane karake prakAza karanemeM athavA granthameM pahile kahe gaye zukla, pATala, caraNa, plavana, viSANI, kuNDalI Adi guNa, kriyA, aura dravyavAcaka zabdoMse gauNa ho rahA hai tadAtmaka jAtisvarUpa jinakA aisI
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike 1 guNa, kriyA, dravya, svarUpa vyaktiyoMke pradhAnapane karake pratipAdana karanemeM hama syAdvAdiyoMko koI virodha nahIM hai, jisase ki sAmAnyavizeSa Atmaka vastuko zadvakA viSaya baDe balase kahanevAle anekAntavAdiyoMke yahAM vyavahAra meM pAMca prakArake zadvoMkI pravRtti honA siddha na hove / bhAvArtha -- sabhI zabdoMkA vAcya artha jAti aura vyakti ina donoMse tadAtmaka piNDarUpa ho rahI vastu hai / kahIM jAti pradhAna hai aura vyakti gauNa hai, tathA anyatra vyakti pradhAna hai, jAti gauNa hai / hamAre yahAM = yakti aura jAtikA rUpa, rasake samAna tadAtmaka sahacara sambandha 1 1 tenecchAmAtratantraM yatsaMjJAkarma tadiSyate / nAmAcAryairna jAtyAdinimittApannavigraham // 53 // `tisa kAraNa vaktA kevala icchAke adhIna jo saMjJA karanA hai, vaha AcAryoM karake nAmanikSepa iSTa kiyA gayA hai / nAmanikSepakA zarIra jAti, guNa, kriyA, dravya, paribhASA Adi nimitoMse yukta nahIM hai / arthAt jAti Adika nimittoMkI nahIM apekSA karake vaktAkI icchA mAtrase kisI bhI vastukA cAhe jo koI nAma dhara diyA jAtA hai, vaha pahilA nAmanikSepa hai / jaise ki jAtiko nimitta mAnakara vizeSa pazuoMmeM ghoDA zabda vyavahRta hotA hai, kintu kisI manuSyameM yA bandUka avayavameM athavA iJjanameM ghoDA zadvakA vyavahAra karanA nAmanikSepa hai / isI prakAra kAka, zabda bhI jAti ke sahAre pakSI vizeSameM cAlU hai, kintu gale avayavameM yA zIzIkI DATameM nAmanikSepase vyavahAra meM A rahA hai / inake atirikta bhI Apa kAka, ghoDA, pIlA Adi nAma cAhe jisa vastukA rakha sakate haiM / 262 siddhe hi jAtyAdinimittAntare vivakSAtmanaH zabdasya nimittAt saMvyavahAriNAM nimittAntarAnapekSaM saMjJAkarma nAmetyAhurAcAryAstato jAtyAdinimittaM saMjJAkaraNamanAdiyogyatApekSaM na nAma / kenaMcit svecchayA saMvyavahArArthaM pravartitatvAt, parAparavRddhaprasiddhestathaivAvyavacchedAt, bAdhakAbhAvAt / yataH ( cUMki ) zadbake vivakSAsvarUpa nimittase nyAre jAti, guNa, Adi nimittAntara siddhi ho cuke haiM, una nimittAntaroMkI nahIM apekSA rakhatA huA kintu vivakSArUpa nimittase vyavahAriyoMke dvArA jo saMjJA ghara lenA hai. vaha nAma hai, aisA AcArya mahArAja kahate haiM / tisa kAraNa anAdikAlIna yogyatAkI apekSA rakhatA huA vaha jAti, dravya, Adiko nimitta lekara saMjJA kara lenA nAmanikSepa nahIM hai, yaha siddha hogayA / yAnI nAmanikSepa dhara lene meM anAdi yogyatA kI AvazyakatA nahIM hai / aura jAti Adi nimittoMkI bhI apekSA nahIM hai / kisI bhI puruSane apanI icchAse samIcIna vyavahArake liye jo kucha nAmanikSepakI pravRtti kara lI hai, so samIcIna hai / 1
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tisa hI prakAra paravRddha ( prAcIna vRddha ) aura apara ( Adhunika ) vRddhoMkI AmnAya anusAra prasiddhikA TUTanA nahIM huA hai tathA isakA koI bAdhaka pramANa bhI nahIM hai / arthAt bhaleM hI nAmanikSepa sumeruparvata, bharatakSetra, nandIzvaraM dvIpa, Adi meM anAdise pravRtta hai aura kahIM vRddha prAcIna paripATIse mathurA, paTanA, bhAta, ghaDI, Adi nAma cale A rahe haiM, katipaya nAma alpa samaya ke liye hI dhara liye jAte haiM, kintu isameM anAdi kAlake saMketa karane kI AvazyakatA nahIM hai / yahAM taka sUtrake AdimeM kahI gayIM do vArttikoMke prakaraNakA upasaMhAra kara diyA gayA hai / 263 kA punariyaM sthApanetyAha; ---- phira dUsarI yaha sthApanA kyA hai ? aisI jijJAsA honepara zrIvidyAnanda AcArya mahArAja uttara kahate haiM; - vastunaH kRtasaMjJasya pratiSThA sthApanA matA / sadbhAvetarabhedena dvidhA tattvAdhiropataH // 54 // kara liyA gayA hai nAma nikSepa jisakA aisI vastukI una vAstavika dharmoke adhyAropase yaha vahI hai aisI pratiSThA karanA sthApanA nikSepa mAnA gayA hai / vaha sadbhAva sthApanA aura itara yAnI asadbhAva sthApanAke bhedase do prakAra hai / sthApyata iti sthApanA pratikRtiH sA cAhitanAmakarmakasyendrAdevastavasya tattvAdhyAropAt pratiSThA so'yamityabhisambandhenAnyasya vyavasthApanA sthApanAmAtraM sthApaneti vacanAt / tatrAdhyAropyamANena bhAvendrAdinA samAnA pratimA sadbhAvasthApanA mukhyadarzinaH svayaM tasyAstadbuddhisambhavAt / kathaJcit sAdRzyasadbhAvAt / mukhyAkArazUnyA vastumAtrA punarasaddhAvasthApanA paropadezAdeva tatra so'yamiti saMpratyayAt / yanta sthA dhAtuse yuT aura TAp pratyaya karake sthApanA zabda banatA hai / yoM jo thApI jAve, so sthApanA hai, isakA artha pratikRti arthAt pratibimba mUrti ( tasvIra ) hai / vaha sthApanA nAma dhara liye gaye aura vAstavika indrarAjA, jinendra, jambUdvIpa, bhAratavarSa, Adike tatpane karake kiye gaye adhyAropase yaha vahI hai aisI pratiSThA hai / isa sthApyasthApaka sambandhase anyakI dUsare padArtha meM vyavasthA kara denA ho jAtA hai, kyoMki kevala sthApanA kara denA hI sthApanA hai, aisA pUrva RSiyoMne sthApanAko bhAvapradhAna kahA hai / tisa sthApanAke prakaraNa meM vAstavika paryAyoMse pariName hue aura svargaumeM sthitabhAvanikSepase kahe gaye saudharma, IzAna indra Adi haiM, tinake samAna banI huyI pratimAmeM Arope hue una indra AdikI sthApanA karanA sadbhAva sthApanA hai| kisI apekSAse vidyamAna hai, tabhI to mukhya padArthako dekhanevAle jIvakI tisa pratimAke L indra AdikA sAdRzya yahAM anusAra sAdRzyase svayaM yaha -
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike vahI hai aisI buddhi ho jAtI hai / mukhya AkAroMse zUnya kevala vastumeM yaha vahI hai, aisI sthApanA kara lenA phira dUsarI asadbhAva sthApanA hai / kyoMki mukhya padArthako dekhanevAle bhI jIvakI dUsaroMke upadezase hI yaha vahI hai, isa prakAra vahAM samIcInajJAna hotA hai / asadbhAva sthApanAmeM paropadezake vinA yaha vahI hai aisA samyagjJAna nahIM hotA hai / jaisA ki cAvaloMmeM jinendradevakI sthApanAke avasarapara dekhA gayA hai| yadyapi amUrtabhAvoMmeM bhI amUrta anya bhAvoMkI sthApanA ho sakatI hai, kintu sAdhAraNa buddhivAle jIvoMko usase pratIti honA durlabha hai| tabhI to paJcaparameSThI bhagavAnke asAdhAraNa guNoMkI gRhastha yA sAmAnya manuSyameM sthApanA karanA niSiddha hai / hAM ! indra, laukAntika, AdikI sthApanA kucha samaya taka rAgI dveSI janoMmeM kara lI jA sakatI hai / AkAzameM dharmadravyakI sthApanA karanekA koI phala nhiiN| sAdarAnugrahakAMkSAhetutvAtpratibhidyate / nAmnastasya tathAbhAvAbhAvAdanAvivAdataH // 55 // ___ vaha sthApanA Adara karanA, anugraha karAnekI AkAMkSA rakhanA Adi hetupane karake nAmanikSepase nyArI hojAtI hai, kyoMki usa nAmanikSepake anusAra Adara, nirAdAra, anugraha, nigraha Adike taise bhAva nahIM haiM / isa siddhAntameM mImAMsaka, paurANika, naiyAyika, zvetAMbara Adi kisIkA bhI vivAda nahIM hai / kisI vyaktikA nAma mahAvIra rakha denese usameM vardhamAna svAmIkI pratimAke sadRza Adara satkArake bhAva nahIM hote haiM / kintu eka samrAjJIkI pratimAke mukhapara kAlA lepa karanevAlA aparAdhI hai / samrAjJIke nAmako dhAraNa karanevAlI laDakIke mukhapara to kyA ? sampUrNa zarIrapara bhI lepa kara denA vaisA aparAdha nahIM hai / mahAdevake upAsaka mahAdevakI piNDIkA nirAdara karanese kupita hoveMge, kintu mahAdeva nAmaka puruSako gAlI denese kSubdha na hoNge| sthApanAyAmevAdaro'nugrahAkAMkSA ca lokasya na punarnAmnItyatra na hi kasyacidvivAdo'sti yena tataH sA na pratibhidyate / nAmni kasyacidAdaradarzanAnna tatastadbheda iti cenna, khadevatAyAmatibhaktitastannAmake'rthe tadadhyAropasyAzuvRttestatsthApanAyAmevAdarAvatArAt / laukika janoMkA sthApanAmeM hI Adara aura anugraha karAnekI AkAMkSA rakhanA hai, kintu nAmameM nahIM, isa viSayameM kisI bhI vAdIkA vivAda nahIM hai, jisase ki vaha sthApanA nAmanikSepase bhinna na hotI / yadi koI yoM kahe ki RSabha, mahAvIra, bAhubalI, Adi nAmoMmeM bhI kisIkA Adara dekhA jAtA hai, taba to nAmase sthApanAkA bheda nahIM huA / yaha to nahIM kahanA, kyoMki apane iSTa devatAmeM atyanta bhaktike vazase usa nAmavAle arthameM atizIghra hI usa devatAkI mUrtikA adhyAropa ( sthApana ) kara liyA jAtA hai / ataH usa devatAkI sthApanAmeM hI Adara utara AtA hai, nAmameM nhiiN|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 265 tadanena nAmni kasyacidanugrahAkAMkSAzaMkA vyudastA, kevalamAhitanAmake vastuni kasyacitkAdAcitkI sthApanA kasyacittu kAlAntarasthAyinI niyatA / bhUyastathA saMpratyayaheturiti vishessH| tisa kAraNa isa ukta kathanase kisIkI isa zaMkAkA bhI khaNDana ho jAtA hai ki usa nAmavAle vyaktimeM kisI bhaktakI anugraha karAnekI AkAMkSA ho jAtI hai| arthAt mahAvIra nAmake pIche zIghra hI mahAvIrajIkI pratimAkA smaraNa hokara usa pratibimbase hI anugraha karAnekI AkAMkSA huyI hai kore nAmase nahIM / yahAM vizeSatA kevala itanI hI hai ki usa nAmako dhAraNa karanevAlI vastumeM kisI puruSake to kabhI kabhI honevAlI kucha kAlatakake liye sthApanA ho jAtI hai aura kisI puruSake bahuta kAlataka sthita rahanevAlI vaha sthApanA niyata ho rahI hai jo ki bahuta bAra tisI prakAra samyagjJAna honemeM kAraNa hai / arthAt cAvaloMmeM deva zAstra gurukI athavA laukika kAryoMke liye sabhApati, mantrIpane AdikI kucha kAlake liye sthApanA kara lI jAtI hai / tathA jina maMdira meM samavasaraNakI pratimAmeM trayodaza guNasthAnavartI tIrthakarakI sthApanA bahuta kAlataka niyata rahatI hai / nanvanAhitanAmno'pi kasyaciddarzane'JjasA / punastatsadRze citrakarmAdau dRzyate svtH|| 56 // so'yamityavasAyasya prAdurbhAvaH kathaJcana / sthApanA sA ca tasyeti kRtasaMjJasya sA kutaH // 57 // naitatsannAma sAmAnyasadbhAvAttatra tattvataH / kvAnyathA soyamityAdivyavahAraH pravartatAm // 58 // yahAM zaMkA hai ki nahIM dharA gayA hai nAma jisakA aise bhI kisI padArthake dekhanepara punaH zIghra hI usake sadRza citrakarma ( tasbIra ) vizeSa phala, vizeSa puSpa AdimeM yaha vahI hai, isa prakArake nirNayakI utpatti apane Apa hotI huyI dekhI jAtI hai aura vaha kisI apekSAse usakI sthApanA avazya hai / aisI dazAmeM jainoMne nAma kiye gaye padArthakI hI vaha sthApanA hotI hai yaha kaise kahA ? btaao| AcArya samajhAte haiM ki so yaha zaMkA karanA prazaMsanIye nahIM hai, kyoMki vahAM bhI paramArtharUpase sAmAnya nAma vidyamAna hai| vizeSapanese bhale hI na hove, anyathA yAnI sAmAnyarUpase bhI nAmake dvArA nikSepa na huA hotA to tat zabddha aura idam zabda karake yaha vahI hai, ityAdi vyavahAroMkI pravRtti kahAM hotI ? arthAt sarvanAma zadboMse athavA avaktavya, anubhavagamya Adi zadvoMse nAmanikSepa kara cukanepara hI sthApanAnikSepakI pravRtti mAnI gayI hai| 34 .
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike nanvevaM sati nAmni sthApanAnupapattestasyAstena vyAptiH kathaM na tAdAtmyamiti cenna, viruddhadharmAdhyAsAt / tathAhi 266 yahAM kisIkI zaMkA hai ki aisA honepara nAmake hote hue hI sthApanA bana sakegI aura nAma na hone para sthApanA na bana sakegI, taba to usa sthApanAkI nAmake sAtha tAdAtmyasambandharUpa vyApti kyoM na mAna lI jAve ? granthakAra bolate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA cAhiye, kyoMki nAma aura sthApanAkA viruddha dharmoke ArUDha ho jAnese tAdAtmyasambandha nahIM hai / tisa hIko spaSTarUpase AcArya mahArAja kahate haiM / siddhaM bhAvamapekSyaiva sthApanAyAH pravRttitaH / tadapekSAM vinA nAma bhAvAdbhinnaM tataH sthitam // 59 // jaba ki niSpanna hue bhAvakI apekSA karake hI sthApanAkI pravRtti hotI hai aura usa siddha padArthakI apekSAke vinA nAmanikSepa pravarta rahA hai / tisa kAraNa siddha huA ki paramArtharUpa karake 1 nAmanikSepa sthApanAnikSepase bhinna hai / kiM svarUpaprakAraM dravyamityAha - sthApanAse hue nikSepakA svarUpa samajhakara kisI jijJAsukA prazna hai ki tIsare dravyanikSepakA lakSaNa aura bheda kyA hai ? isa prakAra jijJAsA honepara AcArya mahArAja uttara kahate haiM- yAtsvato'bhimukhaM vastu bhaviSyatparyayaM prati / tadravyaM dvividhaM jJeyamAgametarabhedataH // 60 // jo vastu bhaviSyameM honevAlI paryAyake prati apane Apa abhimukha ho rahI hai, vaha dravyanikSepa jAna lenA cAhiye / Agama aura noAgamake bhedase vaha dravyanikSepa do prakArakA hai / na vastveva dravyamabAdhitamatItisiddhaM vA, nApyanAgatapariNAmavizeSaM prati grahItAbhimukhyaM na bhavati / pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnasthAnalakSaNatvAdvastunaH sarvathA tadviparItasya pratItiviruddhatvAt / tacca dvividhamAgamanoAgamabhedAt pratipattavyam / koI avastu hI dravya nahIM hai kintu vastu hI nirvAdhapratItiyoMse siddha hotA huA bhaviSyaparyAyarUpa karake pariNata hogA / athavA koI yoM kaheM ki bhaviSya meM AnevAle vizeSapariNAmoMke prati vastu abhimukhapaneko grahaNa nahIM karatI hai, so bhI nahIM kahanA kyoMki pUrva svabhAvoMko choDanA,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 267 .....neerin..morernmmmmmmmnnarmanorm....................... uttaravartI svabhAvoMkA grahaNa karanA aura dravyapanese sthita rahanA ye utpAda, vyaya, dhrauvya, tIna vastuke lakSaNa haiM / kyoMki sabhI prakAra una tIna lakSaNoMse viparIta kisI bhI vastukI pratIti honekA virodha hai / bhAvArtha-dauDate hue baDhiyA ghoDeke samAna sabhI vastuoMmeM uttaravartI svabhAvoMko grahaNa karanekI utsukatA rahatI hai / tadanusAra ve bhaviSya pariNAmoMko abhimukha hokara grahaNa karate rahate haiN| tathA vaha dravyanikSepa Agama, aura noAgama bhedase do prakArakA samajha lenA cAhiye / AtmA tatprAbhRtajJAyI yo nAmAnupayuktadhIH / so'trAgamaH samAnAtaH syAdravyaM lakSaNAnvayAt // 61 // jIva, samyagdarzana, Adike pratipAdaka zAstroMkA jAnanevAlA jo AtmA isa samaya una zAstroMmeM upayoga lagAye hue jJAnavAlA nahIM hai / arthAt jaise koI nyAyazAstrakA vidvAn bhojana karate samaya yA vANijya karate samaya nyAyazAstroMmeM upayoga lagAye hue nahIM hai, taise hI usa AtmAkA upayoga jIvazAstrake jAnanemeM nahIM laga rahA hai, vaha yahAM sarvajJakI dhArAvAhI AmnAyake anusAra Agamadravya kahA gayA hai / dravyake ukta lakSaNase anvita honeke kAraNa yaha dravyanikSepa hai yA nikSepajanakatAvacchedakAvacchinna dravya hai / anupayuktaH prAbhRtajJAyI AtmAgamaH kathaM dravyamiti nAzaMkanIyaM dravyalakSaNAnvayAt / jIvAdiprAbhRtajJasyAtmanonupayuktasyopayuktaM tatyAbhRtajJAnAkhyamanAgatapariNAmavizeSa prati gRhiitaabhimukhysvbhaavtvsiddheH| zAstroMko jAnanevAlA kintu isa samaya unameM upayogarahita ho rahA AtmA bhalA Agamadravya kaise hogA ? isa prakAra yahAM zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki isameM dravyanikSepakA lakSaNa anvayarUpase calA jAtA hai / jIva, jJAna, cAritra, Adike zAstroMko jAnanevAle kintu usa samaya upayoga na lagAye hue AtmAkA AgamadravyanikSepase vyavahAra honA upayukta hai / kyoMki usa AtmAkA bhaviSyameM honevAle una una zAstroMke jJAna nAmaka vizeSapariNAmoMke prati abhimukhatAko grahaNa karanArUpa svabhAva siddha hogayA hai / " droSyatIti dravyam " yahAM bhaviSyakAlake dravaNakI apekSAse dravyazabda banA hai| bhAvArtha-AtmAke aneka guNoMmeM jJAna guNa pradhAna hai / ataH upayogAtmaka jJAna guNakA upalakSaNa kara usakI bhaviSya paryAyoMse AtmadravyakI pariNati honA dravyanikSepa dvArA kahI jAtI hai| no AgamaH punastredhA jnyshriiraadibhedtH| trikAlagocaraM jJAtuH zarIraM tatra ca tridhA // 62 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 tatvArthazlokavArtike AgamadravyakA sahAyaka noAgamadravya hotA hai| noAgamadravya phira jJAyaka zarIra, bhAvI aura tadyatirikta ina bhedoMse tIna prakArakA hai| unameMse jIvazAstra, mokSazAstra, samyaktvazAstra Adiko jAnanevAle AtmAkA zarIra to jJAyakazarIra hai / vaha bhUta, vartamAna aura bhaviSya ina tIna kAloMkA viSaya hotA huA tIna prakAra hai / vartamAna aura bhAvI zarIrakA artha sugama hai| kyoMki vaha AtmA vartamAna zarIrako dhAraNa kara hI rahA hai aura AgAmI bhaviSyakAlake zarIrako dhAraNa karegA hI, ve hI bhaviSyadravyapanekI apekSA rakhate hue vartamAna aura bhAvI zarIra haiM / inameM tIsarA bhUtazarIra 'cyuta, cyAvita aura tyaktakI apekSAse tIna prakAra hai / yadyapi ye bhUtakAlake pariNAma haiM, kintu bhUta, bhaviSyakI yogyatArUpa dravyapanA inameM ghaTa jAtA hai| ye zarIra bhUtakAlameM hote hue usase bhaviSyakAlameM honevAle jJAnake sahAyaka bana cuke haiM / nitya Atmadravyake kisI paramparAkI apekSA zAstrajJAna karanemeM phira bhI upayogI bana sakeMge / SaSThI tithiko cautha samajhanevAle kisI puruSane pUMchA ki aSTamI kaba hai ? uttaradAtAne kahA ki parasoM hai| praznakartA sambhrAnta hokara kahatA hai ki kyA aSTamI parasoM hI ho gyii| yahAM bhaviSyameM bhUtakAlakA Aropa hai / kArtika vadI caturdazIko jaina jana kahate haiM ki vIranirvANa kala dina prAtaHkAla brahmamuhUrtameM hogaa| yaha bhUtameM bhaviSyakAlakA Aropa hai tathA kvacit dravyanikSepa bhUtapariNAmoMko bhI viSaya kara letA hai / bhAvinoAgamadravyameSyatparyAyameva tat / . tathA tadyatiriktaM ca karmanokarmabhedabhRt // 63 // jJAnAvRtyAdibhedena karmAnekavidhaM matam / nokarma ca zarIratvapariNAmanirutsukam // 64 // pudgaladravyamAhAraprabhRtyupacayAtmakam / vijJAtavyaM prapaJcena yathAgamamabAdhitam // 65 // una una zAstroMko jAnanevAlA jo AtmA bhaviSyameM AnevAlI paryAyoMkI ora abhimukha hI hai, una paryAyoMse AkrAnta ho rahA AtmA bhAvinoAgama dravya hai / tathA karma aura nokarma ina do bhedoMko dhAraNa karanevAlA tIsarA tadyatirikta noAgama-dravyanikSepa hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi bheda karake karma aneka prakArakA mAnA gayA hai| bAIsa vargaNAoMmeMse kArmaNavargaNAeM aSTavidha karmarUpa prinnmskeNgii| tathA vartamAnameM zarIrapanArUpa pariNatike liye utsAharahita jo AhAra vargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA, tejovargaNArUpa ekatrita huA pudgaladravya hai vaha nokarma samajha lenA cAhiye / ukta viSayoMko vistArase Agamake anusAra aura bAdhAoMse rahita vyAkhyAna kara lenA cAhiye / yahAM saMkSepase kaha diyA hai /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH 269 ___ nanvanAgatapariNAmavizeSa prati gRhItAbhimukhyaM dravyamiti dravyalakSaNamayuktaM, guNaparyayavadrvyamiti tasya mUtritatvAt, tadAgamavirodhAditi kazcit, so'pi suutraarthaanbhijnyH| paryayavadravyamiti hi sUtrakAreNa vadatA trikAlagocarAnantakramabhAvipariNAmAzrayaM dravyamuktam / tacca yadAnAgatapariNAmavizeSa pratyabhimukhaM tadA vartamAnaparyAyAkrAntaM parityaktapUrvaparyAya ca nizcIyate'nyathAnAgatapariNAmAbhimukhyAnupapatteH kharaviSANAdivat / kevalaM dravyArthapradhAnatvena vacane'nAgatapariNAmAbhimukhamatItapariNAmaM vAnapAyi dravyamiti nikSepaprakaraNe tathA dravyalakSaNamuktam / sUtrakAreNa tu paramatavyavacchedena pramANArpaNAdguNaparyayavadrvyamiti sUtritaM kramAkramAnekAntasya tathA vyvsthiteH| yahAM koI zaMkA kara rahA hai ki Apa jainoMne abhI dravyakA yaha lakSaNa kahA ki bhaviSyameM AnevAle vizeSa pariNAmoMke prati abhimukhapaneko grahaNa karanevAlA dravya hai / isa prakAra dravyakA lakSaNa to yukta nahIM hai kyoMki zrIumAsvAmI mahArAjane usa dravyake lakSaNakA guNa aura paryAya vAlA dravya hotA hai, yaha sUtra kaha diyA hai| ataH zrIvidyAnanda AcAryake lakSaNakA usa Agamase virodha ho gayA / isa prakAra kahanevAlA vaha koI zaMkAkAra bhI sUtrake arthako nahIM samajha rahA hai| dekhiye ! paryAyavAlA dravya hotA hai isa prakAra kahanevAle sUtrakAra umAsvAmI mahArAjane tInoM kAlameM kramase honevAlI ananta paryAyoMkA Azraya ho rahA dravya kahA hai / vaha dravya jaba bhaviSyameM honevAle vizeSapariNAmake prati abhimukha hai taba vartamAnakI paryAyoMse to ghirA huA hai aura bhUtakAlakI paryAyoMko choDa cukA hai aisA nirNItarUpase jAnA jA rahA hai| anyathA kharaviSANa, gaganakusumake samAna bhaviSyapariNAmoMke prati abhimukhapanA na bana sakegA / utpAda, vyaya, dhrauvya, tathA pUrvasvabhAvoMkA tyAga, uttara svabhAvoMkA grahaNa, aura sthAyI aMzoMse dhruvapanA, ye dravyakI AtmA haiM / bhaviSyakI abhimakhatA kaha denese bhatako dhAraNa kara cakA aura vartamAna paryAyoMko jhela rahA hai.yaha to anAyAsa kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye / kevala vizeSa bAta yaha hai ki nitya dravyarUpa arthakI pradhAnatAse kathana karanepara bhaviSyameM AnevAle pariNAmoMkI ora abhimukha aura atIta pariNAmoMko dhAraNa kara cukA, tathA jo naSTa nahIM honevAlA dhruva padArtha hai vaha dravya hai / isa prakAra bhaviSyapariNAmakI abhimukhatAkI pradhAnatAse nikSepake prakaraNameM tisa prakAra yaha dravyakA lakSaNa zrIvidyAnanda AcAryane kahA hai / kintu sUtrakArane to pAMcaveM adhyAyameM anyamatioMse mAne gaye dravyalakSaNakA khaNDana karake pramANadRSTikI apekSA sahabhAvIguNa aura kramabhAvI paryAyoMvAlA dravya hotA hai, isa prakAra sUtra banAyA hai| pramANadRSTise tisa hI prakAra dravyakA lakSaNa karanepara akramase honevAle anekAnta aura kramase honevAle anekAntakI vyavasthA ho jAtI hai / arthAt kramase honevAlI matijJAna, zrutajJAna, kAlA, nIlA Adi paryAyeM kramAnekAnta hai aura cetanA, sukharUpa, rasa, Adi sahabhAvI paryAya rUpa akramAnekAnta hai, ye sabhI dravyake aMza haiN| arpaNA aura anarpaNAse padArthakI siddhi ho jAtI hai|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ .270 tatvAryazlokavArtike. kutastarhi trikAlAnuyAyI dravyaM siddhamityAhaH kisIkA prazna hai to batalAo ki tInoM kAlameM anvaya rakhanevAlA dravya kaise siddha hai ? aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja uttara kahate haiM:-... anvayapratyayAtsiddhaM sarvathA bAdhavarjitAt / / tadravyaM bahirantazca mukhyaM gauNaM tato'param // 66 // sabhI prakAra bAdhakapramANoMse rahita huye anvaya jJAnase ve zarIra Adi bahiraMga aura AtmA svarUpa antaraMga dravya tInoM kAlameM otaprota ho rahe mukhya dravyasiddha haiM tathA unase bhinna Aropita kiyA gayA gauNa dravya hai| tadevedamityekatvapratyabhijJAnamanvayapratyayaH sa tAvajjIvAdiprAbhRtajJAyinyAtmanyanupayukte jIvAdyAgamadravye'sti / ya evAhaM jIvAdi prAbhRtajJAne svayamupayuktaH prAgAsaMsa evedAnIM tatrAnupayukto varte punarupayukto bhaviSyAmIti saMpratyayAt / / " yaha vahI hai, yaha vahI hai " isa prakAra ekatvako jAnanevAlA pratyabhijJAna anvayajJAna hai, vaha jJAna jaba ki jIva, samyagdarzana, Adi zAstroMko jAnanevAle kintu vartamAnameM upayukta nahIM aise jIva Agamadravya yA samyaktva AgamadravyarUpa AtmAmeM to avazya vidyamAna hai / kyoMki jo hI maiM jIva Adika zAstroMko jAnane pahile svayaM upayogasahita thA, vahI maiM isa samaya usa zAstrajJAnameM upayogarahita hokara varta rahA hU~ aura pIche phira zAstrajJAnameM upayukta ho jAUMgA / isa prakAra dravyapanekI laDIko liye hue bhale prakAra jJAna ho rahA hai / arthAt eka vidvAn zrItrilokasArake anusAra nandIzvaradvIpakI racanAko jAna cukA hai, kintu isa samaya aSTasahasrIko paDha rahA hai| phira dUsare dina nandIzvaradvIpako jAna levegA / isa prakAra cittavRttike anusAra upayogasahitapanA aura upayogarahitapanA dekhA jA rahA hai| na cAyaM bhrAntaH sarvathA bAdhavarjitatvAt / na tAvadasmadAdipratyakSeNa tasya bAghastadviSaye svasaMvedanasyApi vizadasya vartamAnaparyAyaviSayasyApravartanAt / dekho, yaha samIcIna pratyaya bhramarUpa nahIM hai / kyoMki sabhI prakAra bAdhAoMse rahita hai| tahAM hama sarIkhe sAdhAraNa jIvoMke pratyakSa karake to usa samyagjJAnakI bAdhA nahIM hotI hai / kyoMki usa samyagjJAnake viSayameM vartamAna paryAyoMko hI viSaya karanevAle vizada svarUpa svasaMvedanakI bhI jaba pravRtti nahIM hai to phira vicAre sparzana Adi indriyoMse utpanna hue pratyakSoMkI to kyA clegii| bhAvArtha-nitya dravyako siddha karanevAle pratyabhijJAnakI bAdhA pratyakSoMse nahIM ho sakatI hai|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthIcantAmaNiH 271 . nApyanumAnena tasya bAdhastasya tadviparItaviSayavyavasthApakasyAsaMbhavAt / yatsattasarva kSaNikamakSaNike sarvathArthakriyAvirodhAttallakSaNasattvAnupapatterityanumAnena tadbAdha iti cennAsya viruddhtvaat| sattvaM hyarthakriyayA vyAptaM, sA ca kramayaugapadyAbhyAM te ca kathaJcidanvayitvena, sarvathAnanvayinaH kramayaugapadyavirodhAdarthakriyAvirahAt sattvAnupapatteriti samarthanAt / aura anumAna pramANase bhI usa samyagjJAnakI bAdhA nahIM hotI hai, kyoMki usase viparIta horahe sAdhyakI vyavasthA karanevAle anumAnakA asaMbhava hai, yAnI anityako siddha karanevAlA koI anumAna nahIM hai / yadi koI yoM anumAna banAkara kahe ki jo jo sat haiM, ve sabhI dUsare kSaNa meM nAza honevAle kSaNika haiM, kSaNikapanese rahita nityadravyameM to sabhI prakAroMse arthakriyA honekA virodha hai, ataH arthakriyAsvarUpa usa satpanekI usa dravyameM saMghaTanA nahIM ho pAtI hai, ataH isa anumAna karake vaha pratyabhijJAna bAdhita ho jAtA hai / AcArya samajhAte haiM ki so isa prakAra to bauddhoMko nahIM kahanA cAhiye, kyoMki bauddhoMkA yaha anumAna viruddha hai, yAnI sattvahetu viruddhahetvAbhAsa hai / dekhiye, sattvakI vyApti arthakriyAMke sAtha avazya hai aura vaha arthakriyA krama tathA yugapatpase honevAle pariNAmoMke sAtha vyApti rakhatI hai aura ve krama yaugapadya donoM kathaJcit anvayIpanase vyApti rakhate haiM / arthAt devadatta apane buddhipUrvaka yA abuddhipUrvaka puruSArthoMse rasa, rakta, mAMsa Adiko kramase banAtA hai / garbhiNI strI abuddhi pUrvaka puruSArthase garbhAzaya meM yathAyogya kucha-kucha bacceko banA rahI hai / stanameM dUdha bananeke upayogI sAdhana bhI banAye jA rahe haiM, bhaleM hI baccekA puNya, pApa aura puruSArtha bhI isameM kAraNa hove, tathA devadatta zvAsa lenA, nADI calAnA, raktagati karAnA, pittAgnike dvArA anna, jala, vAta, pitta, kapha, doSako pacAnA ityAdi kriyAoMko buddhipUrvaka yA abuddhipUrvaka puruSArthose yugapat kara rahA hai yaha saba bhI tabhI ho sakatA hai jaba ki devadatta dravya anvayIrUpase kAlAntarasthAyI hove / sabhI prakAra anvaya nahIM rakhanevAle kSaNika svalakSaNake krama tathA yaugapadya hone kA virodha hai / jahAM krama, yaugapadya, nahIM, vahAM unase vyApya ho rahI arthakriyAkA bhI abhAva hai aura arthakriyAke abhAva ho jAnese usakA vyApya sattva nahIM bana sakatA hai / isa prakAra hetukA samarthana hai / ataH satva hetu kathaJcit anvayIpanase vyApti rakhatA hai / kSaNikapanase nahIM / isa prakAra bauddhoMke asamIcIna anumAnase hamAre dravyasAdhaka jJAnameM koI bAdhA nahIM AtI hai| jisa kSaNikatvakI Apa sattva hetuse siddhi karate haiM vaha usase hotI nahIM aura sattva hetuse jisa kathaJcit nityAnityatvakI siddhi hotI hai vaha hamAre dravyanityatvakA bAdhaka nahIM kiMtu sahAyaka hI hai / sAdRzyapratyabhijJAnamAtmanyekatvapratyayaM bAdhata iti cenna ekatra santAne tasya jAtucidabhAvAt / nAnA santAnacitteSu taddarzanAdekasantAnacitteSu sadbhAva iti cenna aneka saMtAna vibhAgAbhAvaprasaGgAt / sadRzatvAvizeSe'pi keSAJcideva cittavizeSANAmekasantAnatvaM pratyAsattivizeSAt pareSAM nAnAsantAnavibhAgasiddhau siddhamekadravyAtmakacittavize / 1
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tattvArthalokavArtike pANAmekasantAnatvaM dravyapratyAsattereva tathA bhAvanivandhanatvopapatterupAdAnopAdeyabhAvAnantaryAderapAkRtatvAt / bauddha kahate haiM ki apanI paryAyoMmeM tInoM kAla anvita rahanevAle AtmAke ekatvako viSaya karanevAle jJAnakA sAdRzyapatyabhijJAna bAdhaka hai| arthAt bhinna bhinna samayoMmeM hue niranvaya pariNAma haiM, ve sadRza haiM, eka dravyarUpa nahIM haiM / kezoMke kATa denepara punaH utpanna hue kezoMmeM ye ve hI keza haiM yaha jJAna, jaise pahile kezoMke sadRza ye keza haiM isa sAdRzyapratyabhijJAnase bAdhya ho jAtA hai, athavA yaha vahI cUrNa hai jo vaidyajIne kala diyA thA tathA yaha vahI sahAranapurase bambaIko jAnevAlI relagADI hai jisase ki kala indradatta bambaIko gayA thA, yahAM bhI sAdRzyapratyabhijJAna una ekatva pratyabhijJAnoMko bAdhatA hai / taise hI AtmAmeM hue ekatvake jJAnakA kSaNika pariNAmoMmeM paraspara hone vAlA sAdRzyapratyabhijJAna bAdhaka hai / isapara AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kaha sakate ho| kyoMki pUrvAparapariNAmoMkI eka santAnarUpa laDImeM vaha sAdRzyajJAna kabhI nahIM hotA hai| yadi Apa bauddha yoM kaheM ki devadatta, jinadatta, candradatta, Adi aneka santAnarUpa cittoM ( AtmAoM ) meM vaha sAdRzyapratyabhijJAna hotA huA dekhA jAtA hai, devadatta jinadattake sadRza hai / jinadattakA jJAna candradattake jJAnasarIkhA hai| ataH eka devadattakI santAnarUpa cittoMmeM bhI sAdRzyajJAnakA sadbhAva mAnoge yAnI devadattake pUrvasamayavartI jJAna aura sukhakA sAdRzya vartamAna jJAna sukhoMmeM hai, devadattake aneka jJAna sukha AdikoMmeM anvita rahanevAlA koI eka dravya nahIM hai, so isa prakAra to nahIM kahanA / kyoMki yoM to devadatta, jinadatta AdikI nyArI-nyArI aneka santAnoMke vibhAga na ho sakanekA prasaMga hogaa| bhAvArtha-devadattake pUrvApara pariNAma bhI saba sadRza haiM, kisIse anvita nahIM, yAnI dravyarUpa laDIse baMdhe hue tadAtmaka nahIM haiM aura jinadattake bhI Age pIche hone vAle pariNAma sadRza hote hue nyAre-nyAre paDe haiM, aisI dazAmeM eka eka devadatta, jinadattaM, Adi cittakI kina kina pariNAmoMse laDI banAyI jAve ? / cAra vyaktiyoMke pAsa usI san , mUrti, lekha, kamUrAoMke ThIka samAna sau sau rupaye haiM una rupayoMko ikaTThA kara diyA jAve to kaunasA upAya hai jisase ki ve ke ve hI rupaye unake pAsa pahuMce, jo ki unake pAsa pahile the, arthAt koI upAya nahIM / tathA nyAre nyAre patroMkI chapI huyI kitAboMmeMse bIsavAM patra yadi anya vaisI hI pustakameM milA diyA jAve aura usakA bIsavAM patra isa pustakameM milA diyA jAve to isakA nirNaya kaise kiyA jAve ki yaha patra isa pustakakA nahIM hai, usakA hai / isI prakAra dravyasambandhako na svIkAra kara sadRza padArthomeM eka santAnapaneko mAnanevAle bauddhoMke yahAM santAnasAMkaryake nivAraNakA koI upAya nahIM hai / ataH jinadatta indradatta Adi aneka santAnoMkA vibhAga karanA azakya huA / yadi aneka svakIya parakIya pariNAmoMmeM sadRzapanekA antara na hote hue bhI kinhIM hI vizeSacittoMkA sambandha vizeSa ho jAneke kAraNa ekasantAnapanA mAnA jAvegA aura dUsare kinhIM cittavizeSoMkA vizeSasambandha honese dUsarI
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 273 santAna mAnI jAvegI / tIsare prakAra ke kSaNika pariNAmoMke sambandhavizeSase hue piNDako tIsarI santAna kahA jAvegA / isa prakAra bauddha loga devadatta, jinadatta, Adi aneka santAnoMke vibhAgakI siddhi kreNge| taba to ekadravyasvarUpa cittake vizeSa pariNAmoMko ekasantAnapanA siddha ho gayA / dravya nAmaka pratyAsattiko hI tisa prakAra honevAle eka santAnapanekI kAraNatA siddha hotI hai / eka dravyake nAnA pariNAmoMkI eka santAna karanemeM upAdAna upAdeyabhAva Anantarya, kSetrapratyAsatti, bhAvasambandha, Adike prayojakatvakA khaNDana kiyA jA cukA hai / arthAt eka miTTIse aneka ghaDA, ghaDI, sakorA, sarAI Adi bana jAte haiM, kintu inakI ekasantAna nahIM hai / hAM ! jitanI miTTIse ghaDA banA hai usake hI pUrvApara pariNAmoMkA vicAra kiyA jAve to unameM eka" santAnapanA bana jAtA hai / aise hI bailake mastakameM utpanna hue dAyeM, bAyeM, sIMgoMkA upAdAnakAraNa eka hai, phira bhI una sIMgoMkI ekasantAna nahIM kahI jA sakatI hai / tathA eka khetameM eka hI samaya jau, canA, gehUM, maTara, boe gaye kucha samaya bAda bIjoMke uttara pariNAmarUpa aMkura paidA hue, yahAM jauke bIja aura jauke akuMrakA to ekasantAnapanA hai kintu gehUM ke bIja aura jauke aMkurakA ekasantAnapanA nahIM hai, bhaleM hI anantara uttara samayoM meM honA rUpa kAlapratyAsatti gehUMke aMkura aura jauke bIja meM vidyamAna hai / tathA eka thailImeM aneka rupaye, paise aura mohareM rakkhI haiM, kintu inakA eka dravya sambandha na honeke kAraNa eka kSetrameM rahate hue bhI ekasantAnapanA nahIM hai, athavA vAta, Atapa, kArmaNavargaNAyeM, AkAza, kAlANu, jIva, dharma, adharma dravya ye saba unhIM AkAza ke pradezoMpara haiM inameM kSetrapratyAsatti hai kintu ekasantAnapanA nahIM / tathA zAstrIyaparIkSA uttIrNa aneka chAtroMmeM ekasA zAstrajJAna athavA RSabha Adi mahAvIra paryanta caubIsa siddha parameSThiyoM meM ekasA kevalajJAna honese bhAvapratyAsatti hai, kintu dravyapratyAsatti na honese inameM ekasantAnapanA nahIM hai| parizeSameM dravyapratyAsatti hI ekasantAnapanekA avyabhicArI upAya hai / isake atirikta aura koI sambandha unakA ghaTaka nahIM ho sakatA hai / tato'skhalatsAdRzyapratyabhijJAnAt sAdRzyasiddhivadaskhaladekatvapratyabhijJAnAdekatvasi - ddhireveti nirUpitaprAyam / tisa kAraNa abAdhita sAdRzyapratyabhijJAna se pariNAmoMmeM jaise sadRzapanekI siddhi ho jAtI hai, vaise hI avicalita ( prAmANika ) ekatvapratyabhijJAnase ekapanekI siddhi bhI ho hI jAtI hai isa bAtako hama pahile prakaraNoM meM prAyaH ( bahubhAga ) nirUpaNa kara cuke haiN| upAdAna upAdeya bhAvakA yA eka santAnapanekA nirdoSa kAraNa ekadravyapratyAsatti hI hai ! AtmA Adi vastuoMke anAdi ananta pahile pIche honevAle pariNAmoMmeMse eka eka vyaktirUpa dravyake niyamitapariNAmoMmeM dravyapratyAsatti otaprota ho rahI hai, jaise ki dUdha, dahI, ghImeM gorasatva tadAtmaka ho rahA hai / 35
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 tattvAryazlokavArtike etena jIvAdinoAgamadravyasiddhiruktA / yaM evAhaM manuSyajIvaH prAgAsaM sa evAdhunA devo varte punarmanuSyo bhaviSyAmItyanvayapratyayasya sarvathApyabAdhyamAnasya sadbhAvAt / yadeva jalaM zuktivizeSe patitaM tadeva muktAphalIbhUtamityAdyanvayapratyayavat / ---- isa kathanase jIva, samyagdarzana, Adike noAgama dravyakI siddhi bhI kaha dI gayI hai / jo hI maiM pahile manuSya jIva thA, so hI maiM isa samaya deva hUM yAnI deva hokara varta rahA hUM, tathA bhaviSyameM phira maiM manuSya ho jAUMgA, aisA sabhI prakAroMse bhI hIna bAdhane yogya anvayajJAna vidyamAna hai / gRhastha manuSya pratidina vicAratA hai ki maiMne hI prAtaH jinArcA kI thii| isa samaya bhojana kara rahA huuN| kucha samaya pIche vANijya karUMgA / tathA jo hI jala motIkI jananI vizeSasIpameM paDA thA / vahI jala pariNAma karate hue motI hogayA hai ityAdi prakArake anvayajJAna jaise nirbAdha haiM, taise hI bhaviSya paryAyoMmeM pariNata honevAle noAgama dravyako samajha lene vAle jJAna abAdhita haiN| avisaMvAdI haiN| nanu ca jIvAdinoAgamadravyamasaMbhAvyaM jIvAditvasya sArvakAlikatvenAnAgatatvAsiddhestadabhimukhyasya kasyacidabhAvAditi cet, satyametat / tata eva jIvAdivizeSApekSayodAhRto jIvAdidravyanikSepo / ___ yahAM kisIkI aura bhI zaMkA hai ki jIva, pudgala, AkAza, AdikA noAgama dravya to asambhava hai, kyoMki jIvapanA, pudgalapanA Adi dharma to una dravyoMmeM sarva kAla rahate haiM, isa kAraNa sAmAnyajIvapane Adiko bhaviSyameM prApta honApana asiddha hai, jIvapane Adi dharmokI ora abhimukha honevAle kisI bhI padArthakA abhAva hai, arthAt pahile jIva nahIM hokara punaH jIva bane yAnI, pudgala tattva jIva dravya bana jAve, yA jIvadravya punaH pudgaladravya bane taba to dravyanikSepakA lakSaNa ghaTa skegaa| kintu koI bhI vastu jIva nahIM hotA huA pazcAt jIva bana jAve, athavA pudgala na hotA huA pIchese pudgala bana jAve aisA nahIM mAnA gayA hai / koI bhI dravya dUsare dravyarUpa nahIM ho sakatA hai / AcArya samajhAte haiM ki yadi isa prakAra zaMkA karoge to hama jaina kahate haiM ki yaha ApakA kahanA ThIka hai / sAmAnyarUpase jIva, pudgala, AdikA noAgamadravya nahIM banatA hai| tisa hI kAraNa jIva, pudgala Adike vizeSoMkI apekSAse jIva Adike dravyanikSepakA udAharaNa diyA gayA hai| manuSya, deva, punaH manuSya, yA khAta, anna, punaH khAta ye dRSTAnta noAgama dravyanikSepake haiM, aisA smjhnaa| - nanvevamAgamadravyaM vA bAdhitAttadanvayapratyayAnmukhyaM sidhyatu jJAyakazarIraM tu trikAlagocaraM tavyatiriktaM ca karmanokarmavikalpamanekavidhaM kathaM tathA sidhyet pratItyabhAvAditi cena, tatrApi tathAvidhAnvayamatyayasya sadbhAvAt / yadeva me zarIraM jJAtumArabhamANasya tattvaM
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 275 tadevedAnI parisamAptatattvajJAnasya vartata iti vartamAnajJAyakazarIre tAvadanvayapratyayaH / yadevopayuktatatvajJAnasya me zarIramAsIttadevAdhunAnupayuktatattvajJAnasyetyatItajJAyakazarIre prtyvmrshH| yadevAdhunAnupayuktatattvajJAnasya zarIraM tadevopayuktatattvajJAnasya bhaviSyatItyanAgatajJAyakazarIre prtyyH| kisIkI zaMkA hai ki Apake pUrvavivaraNake anusAra bAdhArahita usake anvayajJAnase mukhya Agamadravya to bhale hI siddha ho jAo, kintu tInoM kAlameM ThaharanevAlA jJAyakazarIra aura karma nokarmake bhedoMse aneka prakArakA tadyatirikta bhalA kaise tisa prakAra mukhya siddha hovegA ? btaao| kyoMka usakI bAdhArahita koI pratIti nahIM ho rahI hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kAraNa ki vahAM bhI tisa prakAra aneka bhedoMko liye hue anvayajJAna vidyamAna hai| tattvoMko jAnaneke liye Arambha karanevAle merA jo hI zarIra pahile thA, vahI to isa samaya tattvajJAnako bhalI bhAMti samApta karanevAle merA zarIra varta rahA hai, isa prakAra vartamAnake jJAyaka zarIrameM to anvayapratyaya yAnI yaha vahI hai, yaha vahI hai, aisA jJAna vidyamAna hai / aura tattvajJAna karanemeM upayoga lagAye hue merA jo hI zarIra pahile thA vahI isa bhojana karate samaya tattvajJAnameM nahIM upayoga lagAye hue merA yaha zarIra hai, isa prakAra bhUtakAlake jJAyakazarIra meM pratyabhijJAna ho rahA hai| tathA isa vANijya karate samaya tattvajJAnameM nahIM upayoga lagA rahe merA jo bhI zarIra hai, pIche tattvajJAnameM upayukta ho jAne para vahI zarIra rahA AvegA, isa prakAra bhaviSyake jJAyakazarIrameM sundara anvayajJAna ho rahA hai / __ tarhi jJAyakazarIraM bhAvinoAgamadravyAdananyadevati cetra, jJAyakaviziSTasya tato'nyatvAt tasyAgamadravyAdanyatvaM supratItamevAnAtmatvAt / taba to bhAvinoAgama dravyase jJAyakazarIra abhinna hI huA yaha kaTAkSa to nahIM karanA, kyoMki usa jJAyaka zarIrase jJAyaka AtmA karake viziSTa ho rahA bhAvi noAgamadravya bhinna hai aura vaha jJAyakazarIra Agamadravyase to bhinna bhale prakAra jAnA hI jA rahA hai| kAraNa ki Agamake jJAnake upayogarahita AtmAko Agamadravya mAnA hai, jo Agamako jAnanevAlA Age hovegA vaha bhAvI hai aura jIvake jaDa zarIrako jJAyakazarIra mAnA gayA hai| ataH AtmAsvarUpa cetana na honeke kAraNa jJAyakazarIra. Agamadravyase bhinna hI hai| ___ karma nokarma vAnvayamatyayaparicchinnaM jJAyakazarIrAdananyaditi cet na, kArmaNasya zarIrasya taijasasya ca zarIrasya zarIrabhAvamApannasyAhArAdipudgalasya vA jJAyakazarIratvAsiddhaH, audArikavaikriyikAhArakazarIratrayasyaiva jJAyakazarIratvopapatteranyathA vigrahagatAvapi jIvasyopayuktajJAnatvaprasaMgAt taijasakArmaNa zarIrayoH sadbhAvAt / / yahAM koI punaH kahatA hai ki tayatiriktake karma aura nokarma bheda bhI anvayajJAnase jAne jAte haiN| ataH ye donoM jJAyakazarIrase abhinna ho jaayeNge| granthakAra samajhAte haiM ki yaha to nahIM
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 tattvArthazlokavArtike kahanA, kyoMki kArmaNavargaNAoMse bane hue karmazarIra aura usase avinAbhAvI taijasavargaNAoMse bane hue taijasazarIrake zarIpaneko prApta ho gaye pudgalako jJAyakazarIrapanA siddha nahIM hai, athavA AhAravargaNA, bhASAvargaNA Adi pudgaloMko bhI jJAyakazarIrapanA asiddha hai / vastutaH bana cuke audArika, vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIroMko hI jJAyakazarIrapanA yukta hai| anyathA yAnI aisA na mAnakara dUsarI prakAra mAnoge to vigrahagatimeM bhI jIvake upayoga Atmaka jJAna ho jAnekA prasaMga ho jAvegA / kArmaNa aura taijasazarIra donoM vahAM vidyamAna haiN| bhAvArtha-audArika Adi tIna zarIroMke na honese hI vigrahagatimeM upayogarUpa jJAna nahIM mAnA gayA hai| kSayopazama honese labdhirUpa jJAna hai| ataH jJAyakazarIrase Adike tIna zarIra hI pakaDe jAveMge, taijasa aura kArmaNa zarIra nahIM / karmanokarma noAgamadravyaM bhAvinoAgadravyAdanAntaramiti cenna, jIvAdiprAbhRtajJAyipuruSakamenokarmabhAvamApannasyaiva tathAbhidhAnAt, tato'nyasya bhAvinoAgamadravyatvopagamAt / tadetaduktaprakAraM dravyaM yathoditasvarUpApekSayA mukhyamanyathAtvenAdhyAropitaM gauNamavaboddhavyam / . karma aura nokarmarUpa noAgamadravya to bhAvinoAgama dravyase abhinna ho jAvegA, yaha to nahIM kahanA / kyoMki jIva, samyaktva Adi zAstroMke jAnanevAle puruSake karma aura nokarmapaneko prApta ho cuke hI karmanokarmoko taisA kathana kiyA hai / usase bhinna anya atirikta paDe hue yA Age honevAle karma nokarmoMse yukta jIvako noAgamadravyapanA svIkAra kiyA hai| tisa kAraNa kahe hue bhedavAlA yaha dravyanikSepa zAstrAnusAra pahile kahe hue lakSaNakI apekSAse to mukhya samajhanA aura dUsare prakAroMse kalpanA - kara Aropita kiyA gayA gauNadravya samajhalenA cAhiye, yAnI vaha dravya gauNa aura mukhyakI apekSAse do prakArakA hai / bhAvArtha-devadattake zarIrako dravyanikSepase jaise hama mukhyapanese vidvAn kaha dete haiM, usI prakAra devadattake citra ( tasvIra ), chAyA, nAmAvalIko bhI gauNa rItise vidvAn kaha dete haiM / nayacakrakI samIcIna yojanAse syAdvAdiyoMke yahAM yaha saba yukta bana jAtA hai, anyatra nahIM / aba bhAvanikSepako kahate haiM sAmprato vastuparyAyo bhAvo dvedhA sa pUrvavat / AgamaH prAbhRtajJAyI pumAMstatropayuktadhIH // 67 // noAgamaH punarbhAvo vastu tatparyayAtmakam / dravyAdarthAntaraM bhedapratyayAd dhvastabAdhanAt // 68 // tisI pariNAmase AkrAnta horahe vastukI vartamAnakAlameM jo paryAya hai vaha bhAvanikSepa hai / pUrvake dravyanikSepa samAna vaha bhAvanikSepa Agama aura noAgama bhedase do prakAra hai / tinameM jIva,
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 277 samyakttva, cAritra Adike zAstrako jAnanevAlA usa zAstrajJAnake upayogameM lagA huA AtmA AgamabhAva hai aura phira jIva, samyaktva, Adi una una paryAyasvarUpa noAgamabhAva hai / yaha bhAvanikSepa bAdhArahita bhedajJAnake dvArA dravyanikSepase bhinna ho rahA hai, yAnI anvayajJAnase dravyanikSepa jAnA jAtA hai aura paryAyako jAnanevAle bheda ( vyatireka ) jJAnase bhAvanikSepa jAnA jAtA hai / vastunaH paryAyasvabhAvo bhAva iti vacanAttasyAvastusvabhAvatA vyudasyate / sAmprata iti vacanAtkAlatrayavyApino dravyasya bhAvarUpatA / vastukA paryAyasvarUpa bhAvanikSepa hai aisA kahanese usa bhAvanikSepake avastusvabhAvapanekA nirAkaraNa ho jAtA hai aura vartamAnakAla vAcI sAMprata aisA kaha denese tInoMkAla vyApI dravyako bhAvarUpa ho jAnekA khaNDana kara diyA jAtA hai / nanvevamatItasyAnAgatasya ca paryAyasya bhAvarUpatAvirodhAdvartamAnasyApi sA na . syAttasya pUrvApekSayAnAgatatvAt uttarApekSayAtItatvAdato bhAvalakSaNasyAvyAptirasaMbhavo vA syAditi cenna / atItasyAnAgatasya ca paryAyasya svakAlApekSayA sAMpratikatvAdbhAvarUpatopapatterananuyAyinaH pariNAmasya sAMpratikatvopagamAduktadoSAbhAvAt / yahAM zaMkA hai ki isa prakAra bhUta aura bhaviSya kAlakI paryAyoMko bhAvanikSeparUpapanekA virodha ho jAneke kAraNa vartamAnakAlakI paryAyako bhI vaha bhAvarUpapanA na ho skegaa| kyoMki vartamAnakAlakI paryAya pUrvaparyAyakI apekSAse bhaviSyakAla meM hai aura uttarakAlakI apekSAse * vartamAna paryAya to bhUtakAlakI hai, yAnI vartamAna paryAya bhI bhUta aura bhaviSyat paryAyoMmeM hI antarbhUta hai, ataH bhAvanikSepake lakSaNakI vizeSa bhAvoMmeM lakSaNa na jAnese avyApti huyI, athavA sampUrNa bhAvoM meM lakSaNa na jAnese asambhava doSa huA / ekAntase vartamAna paryAya koI ThaharatA hI nahIM hai / naiyAyikoMke gautamasUtrameM pUrvapakSIne kahA hai ki - " vartamAnAbhAvaH patataH patitapatitavyakAlopapatteH " vRkSase giratA huA phala jitane AkAza pradezoMmeM nIce AcukA hai, utanA patitamArga hai / aura jina pradezoMpara bhaviSya meM giranA hai vaha patitavya mArga hai / patati yaha vartamAna meM paDate rahaneko kAla kucha bhI nahIM zeSa rahA / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki bhUtakAlakI paryAya aura vartamAnakAlakI paryAya apane apane kAlakI apekSAse vartamAnakI hI haiM / ataH bhAvarUpatA bana jAtI hai jo paryAya Age pIchekI paryAyoMmeM anugamana nahIM karatI huyI kevala vartamAnakAlameM hI rahatI hai vaha vartamAna kAlakI paryAya bhAvanikSepakA viSaya mAnI gayI hai / ataH pUrvameM kahA huA koI doSa nahIM AtA hai / arthAt vartamAna kAlako mAne vinA bhUta, 1 bhaviSya kAloMkA bhI abhAva ho jAvegA, ve donoM vartamAnakI apekSAse hI siddha ho sakate haiM, vartamAna meM jinakA dhvaMsa hai ve bhUta haiM aura vartamAna meM jinakA prAgabhAva hai ve bhaviSya haiM / ataH vartamAna kAlakA eka samaya mAnanA atyAvazyaka haiM / anyathA kSaNoMke samudAyarUpa bhUta aura bhaviSyat kAla kucha na
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike Thahara skeNge| kitanI bhI mahIna khuI kyoM na ho, usakI noMka AkAzake pradezako avazya gheregI / sUkSmaRjusUtrakA viSaya mAnA gayA kSaNika pariNAma bhI sAMza hai / loka sambandhI nIceke vAtavalayase Uparake vAtavalayameM jAnevAlA vAyukAyakA jIva yA paramANu eka samayameM caudaha rAjU jAtA hai / ataH eka samayake bhI asaMkhyAta avibhAgapraticcheda mAne gaye haiM / saMsArakA koI bhI choTese choTA pUrA kArya eka samayase nyUnakAlameM nahIM hotA hai / cAhe mandagatise paramANu eka pradezakA atikramaNa kare / cAhe zIghratApUrvaka caudaha rAjU gamana kare, kintu eka samaya to pUre eka kAryameM avazya lagegA hI, adhUrA kArya koI vastu nahIM hai / tabhI to vartanAke lakSaNa meM eka samayakI palaTanako pUrA anubhava karanA pratyeka paryAyake liye Avazyaka batAyA hai / " pratidravyaparyAyamantarnItaikasamayA svasattAnubhUtirvartanA " aisA rAjavArtikameM kathana hai / 278 sa tu bhAvo dvedhA dravyavadAgamanoAgamavikalpAt / tatmAbhRtaviSayopayogAviSTa AtmA AgamaH jIvAdiparyAyAviSTo'nya iti vacanAt / vaha bhAvanikSepa to dravyanikSepake samAna AgamabhAvanikSepa aura noAgamabhAvanikSepake bheda se do prakArakA hai / una jIva, cAritra, Adi viSayoMkA pratipAdana karanevAle zAstroM ke jJAnameM lage hue upayogase tadAtmaka ho rahA AtmA to AgamabhAvanikSepa hai, aura usake sahAyaka jIvana, prANadhAraNa, labdhi, Adi paryAyoMse yukta AtmA dUsarA noAgamabhAvanikSepa hai / isa prakAra AkarapranthoMmeM kahA hai / kathaM punarAgamo jIvAdibhAva iti cet, pratyayajIvAdivastunaH sAMpratikaparyAyatvAt / pratyayAtmakA hi jIvAdayaH prasiddhAH evArthAbhidhAnAtmakajIvAdivat / tatra jIvAdiviSayopayogAkhyena tatpratyayenAviSTaH pumAneva tadAgama iti na virodhaH, tato'nyasya jIvAdiparyAyAviSTasyArthAdena AgamabhAvajIvatvena vyavasthApanAt / phira jJAnarUpa Agamako jIva Adi bhAvanikSepapanA kaise hai ? aisA pUMchanepara to hama kaheMge ki jJAnasvarUpa jIva Adi vastuoMko vartamAna kAlakI paryAyapanA hai jisa kAraNase ki jIva Adi padArtha jJAnasvarUpa hote hue prasiddha ho hI rahe haiM, jaise ki artha aura zadvarUpa jIva Adika haiM / bhAvArtha --samantabhadra svAmIne kahA hai ki - " buddhizadvArthasaMjJAstAstisro buddhayAdivAcikAH " jagat ke vyavahAra meM koI bhI padArtha hoya, vaha buddhi, zabda aura artha ina tIna svarUpoM meM vibhakta ho sakatA hai / agni kahanese tIna padArtha dhvanita hote haiM / eka to agni yaha zabda hai, dUsarA AtmAmeM agnikA jJAna hai, tIsarA dAhakatva yA pAcakatva Adi zaktiyoMse yukta paudgalika agni padArtha hai / aise ghaTameM bhI samajha lenA / ghaTa zabda hai, ghaTajJAna hai aura ghaTa artha hai, ina tInake atirikta ghaTa kucha 66 yA bhI nahIM hai / vyAkaraNa paDhanevAlese ghaTa pUMchA jAve to " ghaTate iti ghaTaH ghaTaH ghaTau ghaTAH isa prakAra usakA lakSyaM ghaTa zabdakI ora jAvegA / tathA kumhArake prati ghaTa kahane se usakA ,, ,"
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 279 lakSya kambu, grIvAvAle ghaTa vyaktikI ora jAvegA aura upadeza dete samaya ghaTa kahadenese ghaTajJAnakI ora lakSya jAvegA / prakaraNameM usa viSayake zAstrajJAnameM upayoga lagAye hue AtmAko AgamabhAva kaha diyA hai so yukta hai, indra kahanese sUkSma evambhUta nayake dvArA indrajJAna hI liyA jAtA hai / agnikA artha agnijJAna hai / tahAM jIva Adi viSayoMke upayoga nAmaka una jJAnoMse sahita AtmA hI una una jIva Adi AgamabhAvanikSepoM karake kahA jAtA hai| isa prakAra syAdvAda siddhAntameM koI virodha nahIM hai, tisa AgamabhAvase bhinna noAgamabhAva hai jo ki jIva Adi paryAyoMse AviSTa sahakArI padArtha Adi svarUpa vyavasthita ho rahA hai| na caivaMprakAro bhAvo'siddhastasya bAdhArahitena pratyayena sAdhitatvAt proktaprakAradravyavat / nApi dravyAdanAntarameva tasyAvAdhitabhedapratyayaviSayatvAt, anyathAnvayaviSayatvAnuSaGgAdvyavat / - isa prakArakA bhAvanikSepa kaise bhI asiddha nahIM hai, kyoMka bAdhArahita jJAnoMse usakI siddhi kI jA cukI hai| jaise ki do prakArake dravyanikSepako bhale prakAra siddha kara diyA gayA hai, aura vaha bhAvanikSepa dravyanikSepase abhinna hI hai / yaha bhI nahIM samajhanA ! kyoMki vartamAnakI vizeSa paryAyako hI viSaya karanevAlA vaha bhAvanikSepa nirbAdha bhedajJAnakA viSaya ho rahA hai / anyathA dravyanikSepake samAna bhAvanikSepako bhI tInoM kAlake padArthokA jJAna karanevAle anvayajJAnakI viSayatAkA prasaMga hovegA / bhAvArtha-anvayajJAnakA viSaya dravyanikSepa hai aura vizeSarUpa bhedake jJAnakA viSaya bhAvanikSepa hai / bhUtabhaviSyat paryAyoMkA saMkalana dravyanikSepase hotA hai| aura kevala vartamAnaparyAyoMkA bhAvanikSepase Akalana hotA hai / nAmoktaM sthApanA dravyaM dravyArthikanayArpaNAt / paryAyArthArpaNAdbhAvastaiAsaH samyagIritaH // 69 // dravyArthika nayakI arpaNA karanese nAma, sthApanA aura dravya ye tIna nikSepa kahe gaye haiM, tathA paryAyArthika nayake pradhAnatAkI vivakSAse bhAvanikSepa hai / isa prakAra una cAra nikSepakoMse jIva, samyagdarzana, Adi padArthokA nyAsa ( vyavahRtijanakatAvacchedaka ) honA bhale prakAra kahA gayA hai| . nanvastu dravyaM zuddhamazuddhaM ca dravyArthikanayAdezAt , nAmasthApane tu kathaM tayoH pravRttimArabhya prAguparamAdanvayitvAditi bruumH| na ca tadasiddhaM devadatta ityAdi nAmnaH kacidvAlAdyavasthAbhedAdbhinne'pi vicchedAnupapatteranvayitvasiddheH / kSetrapAlAdisthApanAyAzca kAlabhede'pi tathAtvAvicchedaH ityanvayitvamanvayapratyayaviSayatvAt / ___ yahAM zaMkA hai ki zuddha dravya aura azuddhadravya ye to bhale hI dravyArthika nayakI pradhAnatAse mAna liye jAveM, kintu nAma aura sthApanA to bhalA dravyArthika nayake viSaya kaise ho sakate haiM !
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 tattvArthazlokavArtike batAo :- isapara AcArya kahate haiM ki isa zaMkAkA uttara hama isa prakAra spaSTa kahate haiM ki una nAma aura sthApanAmeM bhI pravRtta hue samayase prArambha kara virAma ( visarjana ) se pahile taka anvayIpanA vidyamAna hai, anvayIpanA dravyanikSepakA prANa hai / nAma aura sthApanAmeM vaha anvayIpanA asiddha nahIM hai / dekhiye ! devadatta, indradatta, ityAdi nAmoMkA kinhIM vyaktiyoMmeM bAlaka, kumAra, yuvA Adi avasthAoMke bhedase bhinna hote hue bhI viccheda honA nahIM banatA hai, tabhI to apaneko pUrvadRSTakI smRti aura dUsareko ekatvapratyabhijJAna ho jAte haiN| ataH nAmameM anvayaryApanA siddha ho gyaa| arthAt jabase kisIkA nAma devadatta rakha liyA jAtA hai maranetaka aura usake pIche bhI yaha vahI devadatta hai, vaha devadatta thA, aise anvayarUpa jJAna ho jAte haiN| bIcameM laDIkA DorA TUTatA nahIM hai| dravyanikSepako itanA hI dravyapanA cAhiye / tathA kSetrapAla, yakSa, indra, AdikI sthApanAkA kAlabheda hote hue bhI tisa prakAra sthApanApanekA antarAla nahIM paDatA hai, pASANake bane hue sthApita kSetrapAlameM " yaha vahI hai, yaha vahI hai " isa prakArake anvayajJAnakI viSayatA honese anvayIpanA bahuta kAla taka dhArArUpase calatA rahatA hai / yaha viSaya dravyArthika nayakA hI vyavahArya hai| yadi punaranAdyanantAnvayAsattvAnnAmasthApanayorananvayitvaM tadA ghaTAderapi na syAt / tathA ca kuto dravyatvam ? vyavahAranayAttasyAvAntaradravyatve tata eva nAmasthApanayostadastu vizeSAbhAvAt / ___ yadi phira zaMkAkAra thoM kahe ki anAdise anantakAlataka anvaya nahIM bananeke kAraNa nAma aura sthApanAmeM anvayIpanA nahIM hai, ataH ve dravyArthika nayake viSaya nahIM ho sakate haiM, aisA kahoge taba to ghaTa, manuSya, Adiko bhI dhArApravAharUpa anvayIpanA na ho sakegA / aura taisA honepara phira ghaTa Adiko bhalA dravyapanA kaise AvegA? batAo ! arthAt kucha kAlataka anvaya bana jAneke kAraNa azuddhadravyArthika nayake viSaya manuSya, paTa, Adi ho jAte haiM / manuSya paryAya to sau, pAMca sau varSa, koTi pUrva, tIna palya taka hI Thahara sakatI hai| anAdikAlase anantakAla taka nahIM / yadi dravyameM anAdise anantataka anvaya bane rahanekA niyama kara diyA jAvegA to manuSyako dravyapanA na Thahara sakegA / isI prakAra kucha dinoM yA varSAMtaka hI ThaharanevAle ghaTa, paTa, Adika bhI azuddhadravya na bana sakeMge / yadi vyabahAra nayakI apekSAse una ghaTa, paTa, Adi kucha dIrghakAlasthAyI sthUla paryAyoMko anAdi ananta mahAdravyakA vyApya avAntara vizeSa dravya mAnoge to tisa hI kAraNa nAma aura sthApanAko bhI vaha vyApya dravyapanA ho jAo ! ghaTa Adika aura nAma, sthApanA inameM vizeSa dravyapanese koI antara nahIM hai| alpa deza, kAlameM rahanevAle dravyapanese ghaTa, nAma AdimeM anvayIsvarUpa dravyapanA ekasA rakSita hai / tataH sUktaM nAmasthApanAdravyANi dravyArthikasya nikSepa iti / bhAvastu paryAyArthikasya sAMpratikavizeSamAtratvAttasya /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 281 tisa kAraNa hama vidyAnanda AcAryane kArikAmeM bahuta acchA kahA thA ki nAma, sthApanA, dravya ye tIna nikSepa dravyArthika nayakI apekSAse kahe gaye haiM aura bhAvanikSepa to paryAyArthika nayakI pradhAnatAse kahA gayA hai, kyoMki vaha bhAvanikSepa vartamAnakAlameM honevAlI kevala vizeSa paryAya svarUpakA sparza karatA hai| ___ tadetairnAmAdibhiAso na mithyA, samyagityadhikArAt / samyaktvaM punarasya sunayairadhigamyamAnatvAt / tisa prakAra ina nAma, sthApanA, dravya, aura bhAvoM karake kiyA gayA nikSepa jhUThA nahIM hai / kyoMki Adike sUtrase samyak isa prakArakA adhikAra ( anuvRtti) calA A rahA hai / arthAt nAma AdikoM karake sampUrNa padArthokA samIcIna nyAsa ( abhyavahAryapanA ) hotA hai / isa nikSepako samIcInapanA to phira zreSTha nayoM karake jAnAgayApana honeke kAraNa hai, yAnI pramANasvarUpa zrutajJAnake vizeSa aMza naya haiM / zrutajJAnase padArthakA nirNaya kara vizeSa aMzoMko asAdhAraNa rUpase jAnaneke liye nayajJAna uThAye jAte haiM / saMjJI jIvake nayajJAna utpanna hote haiM / sunayoMke dvArA vastudharmokA nirNaya kara nAma sthApanA, dravya aura bhAvoMse tattvoMkA samIcIna nyAsa ho jAtA hai / ataH cAroM hI nikSepaka samIcIna haiN| teSAM drshnjiivaadipdaarthaanaamshesstH| iti sampratipattavyaM tacchadvagrahaNAdiha // 70 // isa sUtrameM pUrvakA parAmarza karanevAle tat zabdake grahaNa karanese una darzana, jJAna, cAritra tathA jIva Adika sAta tattva, ina sampUrNa padArthokA zeSarahitapane karake nyAsa ho jAtA hai, yaha bhale prakAra vizvAsa kara lenA cAhiye / yadamasta kazcit tadagrahaNaM sUtre'narthakaM tena vinApi nAmAdibhiAsaH / samyagdarzanajIvAdInAmityabhisambandhasiddhesteSAM prakRtatvAnna jIvAdInAmeva anantaratvAttadabhisambandhapasaktisteSAM vizeSAdiSTatvAt prakRtadarzanAdInAmabAdhakatvAt tadviSayatvenApradhAnatvAt ca / nApi samyagdarzanAdInAmeva nAmAdinyAsAbhisambandhApattiH jIvAdInAmapi pratyAsannatvena tadabhisambandhaghaTanAditi / tadanena nirastam / samyagdarzanAdInAM pradhAnAnAmapratyAsannAnAM jIvAdInAM cApradhAnAnAM pratyAsamAnAM nAmAdinyAsAbhisaMbandhArthatvAt tdgrhnnsy| tadabhAve pratyAsatteH pradhAnaM balIya iti nyAyAt samyagdarzanAdInAmeva tatprasaMgasya nivaarmitumshkteH| .. koI eka vAdI jo yaha mAna baiThA thA ki sUtrameM tat zadbakA grahaNa karanA vyartha hai, kyoMki usa tat zabake vinA bhI nAma AdikoM karake samyagdarzana Adika aura jIva AdikoMkA nyAsa ho 36
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 tatvAryakokavArtike jAtA hai| isa prakAra vAkyake arthakA Age pIchese sambandha ho jAnA siddha hai / ve samyagdarzana Adika aura jIva Adika sabhI prakaraNameM prApta horahe haiM / yahAM isa sUtrake avyavahita pUrvameM honese jIva Adika sAta tattvoMkA hI usa nyAsase ucita sambandha honekA prasaMga hogA aura samyagdarzana AdikoMkA nyAsase sambandha na ho skegaa| aisA na samajhanA ! kyoMki una jIva AdikoMkA to abhI vizeSarUpase Adeza kara diyA hai, vyApaka prakaraNa to samyagdarzana AdikA hI hai| ataH ve jIvAdika prakaraNameM prApta hue samyagdarzana AdikoMke bAdhaka nahIM haiN| dUsarI bAta yaha hai ki samyagdarzana Adika hI pradhAna haiM / samyagdarzana, jJAna aura cAritra ye viSayI haiN| inake viSaya honeke kAraNa jIva Adika apradhAna haiM, ataH pradhAnoMke sAtha nyAsa sambandha honA bhI chUTa nahIM sakatA hai / tathA samyagdarzana AdikoMke hI sAtha nAma AdikoM dvArA nyAsake sambandha honekI Apatti hogI yaha bhI nahIM samajhanA, kyoMki atyanta nikaTa honeke kAraNa jIvAdikoMke sAtha bhI usa nyAsakA baDhiya sambandha ho jAnA ghaTita ho jAtA hai| AcArya samajhAte haiM ki yahAMtaka jo koI jo kucha mAnarahA thA vaha mantavya isa kathanase khaNDita kara diyA hai " pradhAnApradhAnayoH pradhAne sampratyayaH " pradhAna aura apadhAnake prakaraNa honepara pradhAnameM hI jJAna hotA hai / isa nyAyake anusAra dUra paDe hue kintu pradhAna aise samyagdarzana AdikoMkA nAma Adika nyAsoMse saMbandha ho jAya isake liye sUtrameM tat zabdakA grahaNa kiyA hai| tathA " viprakRSTAviprakRSTayoraviprakRSTasyaiva grahaNam " nikaTavartI aura dUravartIkA prakaraNa upasthita honepara nikaTavartIkA hI grahaNa hotA hai / isa paribhASAke anusAra apradhAna kintu nikaTa paDe hue jIva AdikoMkA bhI nyAsase sambandha ho jAya / etadartha sUtrameM tat zadvakA grahaNa kiyA gayA hai / usa tat zabdake grahaNa nahIM karanepara pratyAsattise pradhAna adhika balavAn hotA hai / isa nyAyase kevala samyagdarzana AdikoMke sAtha hI nyAsake sambandha honekA prasaMga dUra nahIM kiyA jA sakatA thaa| bhAvArtha-" pratyAsatteH pradhAnaM balIyaH " yaha paribhASA prabala hai| ataH nyAsakA sambandha samyagdarzana Adise hI hotA, jIva AdikoMke sAtha nahIM hotA, kintu tat zabda vyartha paDA / gambhIra arthake pratipAdaka zadvoMko kahanevAle sUtrakArakI eka mAtrA bhI vyartha nahIM honI cAhiye / ataH tat zabda vyartha hokara jJApana karatA hai ki yahAM pradhAna aura nikaTavartI apradhAna sabhI padArthokA nyAsa honA iSTa hai / svAMzameM tatzabda caritArtha bhI hogayA aura dUsare indra Adi jIvoMmeM yA anya tatvoMmeM nyAsa karanekA phala prApta ho gyaa| nanvanantaH padArthAnAM nikSepo vAcya ityasan / nAmAdiSveva tasyAntarbhAvAtsaMkSeparUpataH // 71 // yahAM koI zaMkA karatA hai ki padArthoke nikSepa ananta kahane cAhiye, Apa jainoMne cAra hI kyoM kahe ! AcArya samajhAte haiM ki yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki una ananta nikSepoMkA saMkSepa
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 283 rUpase nAma Adika cAra nikSepoMmeM hI antarbhAva ho jAtA hai, yAnI saMkSepase nikSepa cAra prakArakA hai aura vistArase ananta prakArakA hai / saMkhyAta eva nikSepastatmarUpakanayAnAM saMkhyAtatvAt, saMkhyAtA eva nayAstacchadvAnAM sNkhyaattvaat| " yAvanto vacanapathAstAvantaH saMbhavanti nayavAdA: " iti vacanAt / tato na nikSepo'nantavikalpaH prapaJcato'pi prasaMjanIya iti cenna, vikalpApekSayAryApekSayA ca nikSepasyAsaMkhyAtatopapatteranantatopapattezca tathAbhidhAnAt / kevalamanantabhedasyApi nikSepasya nAmAdivijAtIyasyAbhAvAnnAmAdiSvantarbhAvAt saMkSepatacAturvidhyamAha / zaMkAkArake Upara kisIkA kaTAkSa hai ki nikSepa saMkhyAta prakArakA hI ho sakatA hai| kyoMki usa nikSepake prarUpaNa karanevAle naya saMkhyAta hI haiM, jaba ki una nayoMke pratipAdaka zabda saMkhyAta hI haiM, ataH ve naya bhI saMkhyAta hI haiN| zAstroMmeM yoM kahA hai ki jitane vacanamArga haiM utane hI nayavAda saMbhavate haiM adhika nahIM / punarukta yA apunarukta sabhI zavoMkI joDakalA karane para saMkhyAta hI vAkya bana sakate haiM / saMkhyAta bahuta baDA hai / tisa kAraNa vistArase bhI nikSepa saMkhyAta prakArakA ho sakatA hai aisI dazAmeM vyAsarUpase bhI nikSepake ananta vikalpa honekA prasaMga nahIM denA cAhiye / aba AcArya mahArAja nirNaya kareM dete haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki saccI kalpanA karane vAle vikalpajJAnoMkI apekSAse aura tadviSaya arthokI apekSAse nikSepoMko asaMkhyAtapanA bana jAtA hai aura anantapanA bhI siddha ho jAtA hai / ataH hamane vistAra kI apekSAse tisa prakAra anantapanA kaha diyA hai, yAnI zabda bhaleM hI saMkhyAta ho kintu zadbajanya jJAna to jAtikI apekSA asaMkhyAta haiM aura vAcya artha to vyaktikI apekSA ananta haiM / ataH nikSepa bhI asaMkhyAta yA ananta kahe jA sakate haiN| " gato'stamarkaH " sUrya asta ho gayA, isa eka vAkyake aneka prakaraNoM ke anusAra bhinna bhinna vyaktiyoMko nyAre nyAre artha yA arthAntara bhAsate haiM " ekasambandhijJAnamaparasambandhismArakaM / kArikAkA tAtparya kevala itanA hai ki ananta bhedavAlA nikSepa bhI nAma Adi cAroMse koI bhinna jAtIya nahIM hai / ataH una sabakA nAma AdikoMmeM hI garbha ho jAtA hai / tisa kAraNa saMkSepase nikSepako cAra prakArakA kahA hai 1 "" nanvevam yahAM koI kaTAkSa sahita anunaya karatA hai ki isa prakAra to dravyaparyAyato vAcyo nyAsa ityapyasaMgatam / atisaMkSepatastasyAniSThe ratrAnyathAstu saH // 72 // jaba saMkSepase nyAsakA nirUpaNa karane lage ho, taba to dravya aura paryAya ina dose hI nyAsa honA kahanA cAhiye, granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kisIkA kahanA bhI asaMgata hai /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 tatvArthazlokavArtike kyoMki yahAM atyanta saMkSepase usa nyAsakA nirUpaNa karanA hamako iSTa nahIM hai / anyathA yAnI dUsare prakAra atisaMkSepase nyAsakA nirUpaNa kiyA jAya to vaha dravya aura bhAvarUpase do prakArakA hI nikSepa hove / hamako iSTa hai, koI kSati nahIM hai| . na hyatrAtisaMkSepato nikSepI vivakSito yena tadvividha eva syAdravyataH paryAyatazceti tathA vivakSAyAM tu tasya dvaividhye na kiJcidaniSTam / saMkSepatastu caturvidho'sau kathita iti sarvamanavadyam / - isa prakaraNameM hamako atyantasaMkSepase nikSepa kahanA vivakSita nahIM hai jisase ki dravyase aura paryAyase yoM vaha do prakArakA hI hai, aise kahA jAtA / hAM ! tisa prakAra vivakSA honepara to usa nikSepako do prakAra kahanemeM hamako koI aniSTa nahIM hai / saMkSepase to vaha nikSepa cAra prakArakA kahA gayA hai / isa prakAra sampUrNa sUtrakA mantavya nirdoSa rUpase siddha ho gayA / arthAt atyanta saMkSepase nikSepa do prakArakA hai aura saMkSepase cAra prakArakA tathA vistArase saMkhyAta, asaMkhyAta ananta prakArakA hai| nanu nyAsaH padArthAnAM yadi syAnnyasyamAnatA / tadA tebhyo na bhinnaH syAdabhedAddharmadharmiNoH // 73 // kisIkI zaMkA hai ki nyAsakA artha yadi padArthokI nyasyamAnatA hai taba to nyAsa una padArthose bhinna nahIM honA cAhiye, kyoMki dharma aura dharmImeM abheda hotA hai / bhAvArtha-jaise pAkakA artha pacyamAnatA mAnA jAya / cAvaloMmeM pAka hotA hai / cAvala pakate haiM / pacyamAnatA cAvaloMkA dharma hai| karmameM yak pratyaya karake zAnac karate hue tal pratyaya kiyA gayA hai| kisI apekSAse vahnimattA aura vahni jaise eka haiM taise hI karmameM rahanevAle nyAsa aura nyasyamAnatA bhI eka ho sakate haiM / dharma aura dharmIkA abheda mAnanepara to nyAsako prApta kiye gaye nyasyamAna padArtha aura nyAsakA bheda nahIM ho sakegA to phira nAma Adise jIva Adi padArthokA nyAsa hotA hai| yaha bheda garmita sUtravAkya kaise ghaTita huA ? yaha zaMkA karanevAlekA bhAva hai / bhede nAmAditastasya paro nyAsaH prakalpyatAm / tathA ca satyavasthAnaka syAttasyeti kecana // 74 // dharma aura dharmIkA bheda mAnanepara usa nyAsakA nAma Adikase phira dUsarA nyAsa kalpanA karanA cAhiye aura isI prakAra bheda pakSameM vaha nyAsa punaH nyasyamAna ho jaavegaa| usake liye
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tIsarA nyAsa kalpita karanA paDegA, aura taisA hone para to usakI avasthiti bhalA kahAM ho sakegI ? yAnI anavasthA doSa ho jaavegaa| isa prakAra koI paNDita zaMkA kara rahe haiN| na hi jIvAdayaH padArthA nAmAdibhiyasyante, na punastebhyo bhinno nyAsa ityatra vizeSaheturasti yato'navasthA na syAt dharmadharmiNormeMdopagamAt / tannyAsasyApi taiAsAntare tasyApi tAsAMtare tasyApi taiyAsAntarasya durnivAratvAditi kecit / isakA bhASya yoM hai ki jIva Adika padArtha hI nAma AdikoM karake nikSepako prApta kiye jAte haiM kintu phira una jIva AdikoMse bhinna nyAsa nAmakA padArtha nAma AdikoMse nyasyamAna nahIM kiyA jAtA hai / yahAM aisA pakSapAtagrasta niyama karanekA koI vizeSa kAraNa nahIM hai, jisase ki dharma aura dharmIkA bheda pakSa mAnalenese jainoMke yahAM anavasthA doSa na hove / jIvarUpa dharmIse nyAsarUpa dharma nyArA padArtha hai / usa nyAsa padArthakA bhI jIvake samAna punaH una anya nAma, sthApanA Adi karake nyAsa kiyA jAvegA aura usa nyAsakA bhI una nAma Adi karake anya nyAsa kiyA jaavegaa| usakA bhI una nAma Adi karake apara nyAsa kiyA jAvegA aura isI prakAra usa nirAle nyAsakA bhI nAma AdikoM karake nyAsAntara kiyA jaavegaa| isa anavasthAkA nivAraNa karanA atyanta kaSTa* sAdhya hai / isa prakAra koI kaha rahe haiM / aba granthakAra samAdhAna karate haiM ki, tadayuktamanekAntavAdinAmanupadravAt / sarvathaikAntavAdasya proktanItyA nivAraNAt // 75 // dravyArthikanayAttAvadabhede nyAsatadvatoH / nyAso nyAsavadarthAnAmiti gauNI vacogatiH // 76 // so vaha kinhIkA kahanA yuktiyoMse rahita hai, kyoMki anekAntavAdiyoMke yahAM kisI doSakA upadrava nahIM hai / sarvathA bheda yA abhedake ekAntavAda pakSakA pUrvokta acche nyAyamArgase nivAraNa kara diyA hai| hama syAdvAdI dravyArthika nayase to nyAsa aura nyAsavAle nyasyamAna padArthakA abheda mAnate haiM aisA honepara nyAsavAle arthokA nyAsa hai yaha vacanakA prayoga karanA gauNa hai / jaise ki zAkhA aura vRkSake abheda mAnanepara zAkhA hI vRkSa hai yaha prayogaH to mukhya hai aura zAkhAoMse yukta vRkSa hai yaha vyavahAra gauNa hai / abhinna guNa guNIke piNDarUpa dravyako viSaya karanevAlA dravyArthika naya dharma dharmIko eka svarUpase jAnatA hai / yahAM matupa yA SaSThIvibhaktikA prayoga ThIka nahIM banatA hai| paryAyArthanayAdrede tayormukhyaiva sA mtaa| nyAsasyApi ca nAmAdinyAsaSTe navasthitiH // 77 //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 tatvArthalokavArtika bhedaprabhedarUpeNAnantatvAtsarvavastunaH / sadbhirvicAryamANasya pramANAnAnyathA gtiH|| 78 // hAM ! paryArthika nayakI vivakSAse una nyAsa aura nyAsavAle padArthoMkA bheda ho jAnepara padAaeNkA nyAsa yaha bhedagarbhita vacanaprayoga mukhya hI mAnA gayA hai / jaise ki vRkSakI zAkhAeM haiM, aisI dazAmeM bhinna paDe hue nyAsa padArthakA bhI nAma Adi nikSepoM karake punaH nyAsa karanA iSTa hai / ataH mUlako rakSita rakhanevAlA honeke kAraNa anavasthAdoSa nahIM hai, kintu AmnAyako puSTa karanevAlA honese guNa hai / bhAvArtha-Agako kahanevAlA agnizabda hai / vyAkaraNameM ikArAnta agni zadakI susaMjJA hai / dvandvasamAsameM susaMjJaka zabdoMkA pUrvanipAta ho jAtA hai / yaha nAmakA nAmanikSepa hai / bhauMrAke vAcaka dvirepha zadbase do rakAravAlA bhramara zabda pakaDA jAtA hai| rAmacandra, premacandra nahIM / taba bhramara zabase bhauMrA jAnA jAtA hai / isa nAmanikSepake samAna sthApanAkI sthApanA bhI dekhI jAtI hai| eka viziSTa vyaktimeM sabhApatipanekI sthApanA karA lI jAtI hai / sabhApatike anupasthita honepara upasabhApatimeM usa sabhApatikI sthApanA karalI jAtI hai| usakI bhI sthApanA citra (tasbIra) meM karalI jAtI hai / RNa lenevAlA puruSa rAjakIya patra ( sTAmpa ) para hastAkSara karatA hai| yahAM bhI AtmA, zarIra, hAtha aura patrapara likhe gaye akSaroMmeM sthApita sthApanA hai| tathA cirabhaviSyaparyAyake udarameM zIghra bhaviSya paryAyoMkI utprekSA kara dravyanikSepakA bhI dravyanikSepa bana jAtA hai aura sthUla vartamAnameM sUkSmavartamAnaparyAyoMke tAratamyase bhAvanikSepa bhI nyasyamAna ho jAtA hai / sampUrNa vastueM bheda aura prabhedarUpa karake ananta hai| ve pramANoMke dvArA sajjana puruSoM karake vicAralI gayIM haiM, unameM aneka svabhAva haiM / devadattane eka rupayA karuNAse jinadattako diyA, jinadattane anuprahake liye vahI rupayA indradattako diyA / isa prakAra usI rupayeke dAnase dasa bIsa vyakti puNyazAlI bana sakate haiM, kintu devadattane eka rupayekA bajAjase kapaDA mola liyA aura bajAjane sarrAphase cAMdI lI, sarrAphane usI rupayese modIkI dukAna parase gehUM liye, isa krayavyavahArameM puNya nahIM hai| kintu uparyukta naimittika pariNAmoMko banAnevAle aneka svabhAva usa rupayemeM vidyamAna haiN| aneka vidyArthI kramase eka hI zAstrake dAnase zAstradarzI bana jAte haiM / dUsare guruoMse paDhe hue vidvAn anya chAtroMko paDhAte haiM / bhikSAmeMse bhI bhikSA dI jA sakatI hai / arthAt pratyeka vastu anantAnanta svabhAvoMko liye hue hai| dUsare prakArase yAnI sarvathA ekAntamatoMke anusAra mAnalI gayI vastukI pratIti nahIM ho rahI hai| nyasyamAnatA padArthebhyo'nantarameva cetyekAntavAdina evopadravante na punaranekAntavAdinasteSAM dravyArthikanayArpaNAttadabhedasya, paryAyArthArpaNAjhedasyeSTatvAt / tatrAbhedavivakSAyAM padArthAnAM nyAsa iti gauNI vAcoyuktiH padAryebhyo'nanyasyApi nyAsasya bhedenopacaritasya tathA kathanAt / na hi dravyArthikasya tadbhedo mukhyo'sti tasyAbhedabhadhAnatvAt /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcantAmaNiH jIva Adi padArthoM se unakA nikSepa dvArA gocara hojAnApanarUpa nyasyamAnatA dharma abhinnahI hai / isa prakAra kahate huye sAMkhya Adi ekAntavAdI jana hI Udhama macA rahe haiN| kiMtu phira anekAntavAdiyoMke yahAM koI TaMTA nahIM hai / kyoMki una syAdvAdiyoMke siddhAntameM dravyArthika nayakI pradhAnatAse usa nyAsa aura nyasyamAna padArthakA abheda iSTa kiyA hai tathA paryAyArthika nayakI pradhAnatAse unakA parasparameM bheda mAnA gayA hai| tahAM abhedavivakSA honepara to padArthokA nyAsa isa bhedapratirUpaka SaSThI vibhaktike prayogakI yojanA karanA gauNa paDatA hai, kAraNa ki padArthose abhinna ho rahe bhI nyAsakA bheda karake vyavahAra karate hue taisA kathana kara diyA gayA hai, jaise ki AtmAkA jJAna yA stambhakA sAra hai / isakA hetu yahI hai ki dravyArthika nayase unakA bheda nirUpaNa karanA mukhya nahIM hai / kyoMki vaha dravyArthika naya to pradhAnarUpase abhedako viSaya karatA hai / bhedavivakSAyAM tu mukhyA sA, paryAyArthikasya bhedapradhAnatvAt / na ca tatrAnavasthA, nyAsasyApi nAmAdibhiyAsopagamAt / kiMtu bhedakI vivakSA honepara to padArthokA nyAsa hai, yaha vAcoyukti mukhya hai / kyoMki paryAyArthika naya mukhyarUpase bhedako jAnatA hai / jaise sonekA kaMkaNa, cUnakI roTI, canekI dAla ye vAkya sucAru haiM, taise hI padArthokA nikSepa hai yaha paryAyArthika nayakA gocara hai| eka bAta yaha bhI hai ki usa bhedapakSameM anavasthAdoSa nahIM AtA hai| kyoMki nyAsako bhI bhinna padArtha mAnakara usakA bhI nAma sthApanA Adise nyAsa honA yathAsambhava aura AkAMkSA anusAra svIkAra kara liyA hai| arthAt jIva padArthake samAna nyAsa bhI svatantra padArtha hai| usake bhI nAma, sthApanA Adi kiye jAte haiM / tAra dvArA vidyatzaktise dauDAye gaye gaT gar gaTa Adi zabdoMse aMgrejI zabdoMkA jJAna ho jAtA hai / pIche aMgrejI zabdoMse hindI zabdoMkA parijJAna ho jAtA hai| unase bhI apabhraMza zabdoMkI pratIti hokara vAdhya arthokI jJapti ho jAtI hai| nAmajIvAdayaH sthApanAjIvAdayo dravyajIvAdayo bhAvajIvAdayazceti jIvAdibhedAnAM pratyekaM nAmAdibhedena vyavahArasya pravRteH parAparatatpabhedAnAmanantatvAt sarvasya vastuno'natAtpakatvenaiva pramANato vicAryamANasya vyavasthitatvAt sarvathaikAnte pratItyabhAvAt / nAmajIva, nAmamanuSya Adika aura sthApanAjIva sthApanAindra Adika tathA dravyajIva dravyarAjA Adika evaM bhAvajIva, bhAvajJAna Adika isa prakAra jIva, ajIva Adike pratyeka bhedoMkA nAma, sthApanA Adi bhedoM karake vyavahAra honA pravarta rahA hai| una bheda prabhedoMke bhI nyAre nAma, sthApanA AdikoMkA punaH nAma Adi nikSepoMse vyavahAra ho rahA hai / padArthoke para apara bheda aura unake bhI avAntara prameda ananta haiM / jisa zrutajJAnI jIvakI jitanI adhika zakti hogI utanA hI adhika vastuke udarameM praviSTa hokara nAma AdikoMke dvArA vastuke antastalapara pahuMca jAtA hai| sampUrNa vastueM ananta dharmose tadAtmApane karake hI pramANoMke dvArA vicArI gayIM vyavasthita ho rahI
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha lokavArtike haiM / bauddha kApila, Adike sarvathA ekAnta pakSake anusAra gaDha liye gaye padArthoMkI pratIti nahIM ho rahI hai / aneka dharmose jaTila ho rahI vastukI yathAvat parIkSaNA karanA syAdvAda siddhAntake vettA syAdvAdIkI nayacaRparipATI se hI sAdhya kArya hai / anya dArzanikoM ko yaha mArga durgama hai / tabhI to ve parasparameM aneka prakArake upadrava kara rahe haiN| 1 288 nanu nAmAdayaH ke'nye nyasyamAnArtharUpataH / yairnyAso'stu padArthAnAmiti kepyanuyuJjate // 79 // tebhyopi bhedarUpeNa kathaJcidavasAyataH / nAmAdInAM padArthebhyaH prAyazo dattamuttaram // 80 // nAmendrAdiH pRthaktAvadbhAvendrAdeH pratIyate / sthApanendrAdirapyevaM dravyendrAdizca tattvataH // 81 // tadbhedazca padArthebhyaH kathaJcidghaTarUpavat / sthApyasthApakabhAvAderanyathAnupapattitaH // 82 // yahAM zaMkA hai ki nikSepa kiye gaye jIva Adi padArthoMke svarUpase bhinna nAma Adika aura kyA padArtha haiM ? jinase ki samyagdarzana Adi padArthoMkA nyAsa honA mAnA jAve / arthAt nAma AdikoMse jIva Adi padArthoMkA nyAsa hotA hai, isa vAkyameM paDe hue tInoM padoMkA nyArA nyArA artha nahIM pratIta hotA hai, eka hI DhaMga dIkhatA hai / isa prakAra koI bhI vAdI jainoMke Upara kaTAkSa kara rahe haiN| AcArya samajhAte haiM ki tina vAdiyoMko hama prAyaH karake pahile hI yaha uttara de cuke haiM ki nAmanikSepa dvArA vyavahRta kiye gaye indra Adi padArtha nizcaya kara svargastha bhAvaindra Adi padArthoMse pRthagbhUta pratIta ho rahe haiM aura isI prakAra, pASANa, kASTha, Adi meM thApe gaye indra Adi bhI saudharma Adi bhAva indroMse nyAre nyAre jAne jA rahe haiM / tathA dravyaindra, dravyarAjA Adi bhaviSya meM pariNata honevAle padArtha bhI vartamAna sanatkumAra Adi indroMse, yA rAjAse vastutaH vibhinna haiM, tisa kAraNa padArthoMse nAma AdikakA kathaJcit bheda iSTa kiyA hai aura una nikSepakoMse nikSepakA bhI bheda mAnA hai, tathA padArthoMse bhI nAma AdikA bheda hai / jaise ghaTa aura usake rUpakA kathaJcitbheda hai / anyathA sthApya sthApakabhAva, vartamAna bhaviSyabhAva, pariNAmI pariNAmabhAva AdikI vyavasthA na bana sakegI / sarvathA bhedapakSameM ukta bhAva nahIM bana pAte haiM / arthAt pahile svargakA saudharma indra sthAya hai, nikSepa karanevAlA sthApaka hai, kisI puruSakA indra yaha nAma karanA saMjJA hai aura vaha puruSa 1
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 289 saMjJeya hai / aneka bhaktibhAvoMse bhagavajjinendradevakI pUjA karanevAlA samyagdRSTi jIva pariNAmI hai, aura mRtyuke anantara svargo meM indra ho jAnA pariNAma hai, ityAdi prakArase nAma Adika aura nyasyamAna padArthoM kA kathaJcit bheda ho rahA hai / nAmAdayo vizeSA jIvAdyarthAt kathaJcidbhinnA nikSipyamANanikSepakabhAvAt sAmAnyavizeSabhAvAt pratyayAdibhedAcca / tatasteSAmabhede tadanupapatteriti / ghaTAdrUpAdInAmiva pratItisiddhatvAnnAmAdInAM nyasyamAnArthAdbhedena tasya tairnyAso yukta eva / jIva Adika padArthoMse nAma, sthApanA Adika vizeSa pariNAma kathaJcit bhinna haiM, kyoMki jIva Adika padArtha nikSepita kiye jA rahe karma haiM aura nAma Adika nikSepa karanevAle karaNa haiM / tathA jIva Adika padArtha sAmAnya haiM aura nAma Adika nikSepa vizeSa hai / ataH nikSepya nikSepakabhAva aura sAmAnyavizeSabhAvase padArtha aura nAma AdikoMkA bheda hai / inakA jJAna bhI nyArA nyArA hai / vAcaka zabda, prayojana, saMkhyA, kAraNa Adike bhedoMse bhI inameM bheda hai / yadi una jIva Adika arthoMse una nAma AdikoMkA abheda mAnA jAvegA to ukta prakAra ve nikSepya, nikSepaka, prayojana, jJAna, Adi bheda nahIM bana sakeMge / yoM ghaTase rUpa AdikoMke samAna nikSepa kiye gaye arthase nAma AdikoMkI bhedarUpase pratIti honA siddha hai / ataH nAma AdikoMkA nikSepita arthase bheda hone ke kAraNa usakA una nAma AdikoMse nyAsa honA yukta hI hai / na hi nAmendraH sthApanendro dravyendro vA bhAvendrAdabhinna eva pratIyate yena nAmendrAdivizeSANAM tadvato bhedo na syAt / nAmase nikSepa kiyA gayA indra nAmaka puruSa aura sthApanAse nikSepa kiyA gayA pASANakA indra tathA bhaviSya meM indra honevAlA pUjaka manuSya yA kucha palyoMkI Ayuko bhogacukA svargakA dravyanikSepa se honevAlA bhAvI indra ye saba padArtha isa vartamAna kAlake bhAvarUpa indrase abhinna hI pratIta ho rahe haiM, yaha nahIM mAnanA / jisase ki nAma indra, sthApanA indra Adi vizeSa pariNAmoMkA unase sahita horahe nikSipyamANapadArthoMse bheda na hotA, arthAt nikSipya aura nikSepakoMmeM kathaJcit bheda haiN| nanvevaM nAmAdInAM parasparaparihAraNa sthitatvAdekatrArthe'vasthAnaM na syAt virodhAt zItoSNasparzavat, sattvAsattvavadveti cenna, asiddhatvAdvirodhasya nAmAdInAmekatra darzanAt virodhasyAdarzanasAdhyatvAt / paramaizvaryamanubhavatkazcidAtmA hi bhAveMdra: saaNprtikendrtvpryaayaavisstttvaat| sa evAnAgatamiMdratvaparyAyaM prati gRhItAbhimukhyatvAddravyendraH, sa evendrAntaratvena vyavasthApyamAnaH sthApanendraH, sa evendrAntaranAmnAbhidhIyamAno nAmendra ityekatrAtmani dRzyamAnAnAM kathamiha virodho nAma atiprasaMgAt / yahAM AkSepa sahita zaMkA hai ki isa prakAra nikSepya aura nikSepakoM meM bheda honepara to nAma, sthApanA AdikoM kA parasparameM bhI eka dUsarekA nirAkaraNa karate hue bheda honA sthita hogA taba to 37
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 tatvAryakokavArtike aisI dazAmeM nAma AdikoMkA virodha ho jAneke kAraNa eka padArthameM unakA sthita rahanA na bana skegaa| jaise ki zItasparza aura uSNasparza athavA sattva aura asattvadharma eka padArthameM yugapat nahIM pAye jAte haiM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to na kahanA / kyoMki nAma AdikoMkA virodha kahanA asiddha hai / kAraNa ki nahIM dekhanese virodha sAdhya kiyA jAtA hai / arthAt yogyatA hote hue bhI ekake hone para dUsarA kaise bhI vahAM na dIkhe to una donoMkA parasparameM virodha mAna liyA jAtA hai, kintu yahAM eka padArthameM nAma, sthApanA, Adika nikSepa yugapat horahe dekhe jAte haiM / ataH anupalambha pramANase sAdhane yogya virodha yahAM kaise bhI nahIM hai / jisa kAraNase ki sudharmA sabhAmeM idi dhAtuke artha paramaizvaryako anubhava kara rahA koI AtmA vartamAnakAlakI indra paryAyase ghirA huA honeke kAraNa bhAvaindra hai / vahI bhAvaindra saudharma zacIpati bhaviSyameM aneka palyoMtaka bhogI jAne yogya apanI indratvaparyAyake prati abhimukhatAko grahaNa karanese dravyarUpa indra hai / arthAt jaise koI rAjA vartamAna rAjasiMhAsanapara ArUDha hai aura Age bhI kucha varSotaka ArUDha rahegA / ataH bhaviSya rAjApanakI apekSAse vartamAnakA rAjA dravyanikSepa karake bhI rAjA hai / tathA vahI zacIpati anya bhavanavAsI yA kalpavAsI devoMke dUsare vairocana, IzAna, Adi indrapanese vizeSatayA sthApanA kara liyA jAya to bhAva indra hI sthApanA indra ho jAtA hai / eka rAjAmeM dUsare rAjAkI sthApanA kI jA sakatI hai, koI kSati nahIM / tathA vahI saudharma indra brahma, Anata, Adi dUsare indroMke nAmase kahA gayA saMtA nAmaindra bhI ho jAtA hai / isa prakAra bhAva indrarUpa eka hI AtmAmeM nAma, sthApanA, aura dravyanikSepa yugapat pAye jAte haiM / isa prakAra eka AtmAmeM dekhe jA rahe nAma AdikoMkA virodha isa prakaraNameM bhalA kaise ho sakatA hai ? atiprasaMga doSa ho jAvegA / yAnI dekhe hue padArthoM meM bhI paraspara virodha mAna liyA jAvegA to mAtA putra, rUpa rasa, Adi yA jJAna, sukha, AdikA bhI virodha ho jaavegaa| kahIM kahIM rUpa rasakA aura jJAna sukha Adi guNoMkA paraspara parihAra lakSaNa virodha mAnA hai| kiMtu vaha kevala guNabhedakA poSaka hai / virodhakA siddhAnta lakSaNa yahI acchA hai ki " ekatra dvayoH sahAnavasthAnam virodhaH " eka sthAnapara do padArthokA sAtha na rahanA virodha hai / sahAnavasthAna, paraspara parihArasthiti, vadhyaghAtaka ina tIna virodhoM se sahAnavasthAna virodhakA hI zaMkAkArane utthAna kiyA thaa| gau vyAghra yA sarpa nakula aura vRka bakarI, billI mUsaTA AdikA virodha kahanA bhI upacAra hai / dayAlu munike pAsa yA samavasaraNameM tathA Ajakala bhI abhyAsa karAnese gauvyAghra Adi eka sthAnapara dIkha sakate haiM / mantra, tantra, bhaya, ahiMsA Adise unakA sAtha rahanA aba bhI bana jAtA hai / ThIka virodha to rUpa aura jJAna yA cetana tathA acetanapanekA hai / dUsarI bAta yaha hai ki virodha bhI eka dharma hai / bhinna bhinna vivakSAoMse virodha bhI dharmI paDe raheM to koI bojha nahIM baDhatA hai / vastukA aMza hokara banA rhegaa| tata eva na nAmAdInAM saMkaro vyatikaro vA svarUpeNaiva prtiiteH|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 291 tisa hI kAraNa nAma AdikoMkA parasparameM saMkara vyatikara doSa bhI nahIM hai| parasparameM parAvartita ( badalI huyI ) kI gayI apekSAse huye sAMkaryako yA sampUrNa dharmokI eka samayameM prApti ho jAneko saMkara kahate haiM, aura parasparameM viSayake badala jAneko yA cAhe tisa apekSAkA cAhe jisa viSayameM cale jAneko vyatikara kahate haiN| yahAM nAma Adi nikSepoMkI apane apane svarUpase hI svatantratApUrvaka eka arthameM pratIti ho rahI hai / ataH ukta donoM doSa nahIM Ate haiN| tadanena nAmAdInAmekatrAbhAvasAdhane virodhAdisAdhanasyAsiddhiraktA / tisa kAraNa isa kathanase yaha kahA gayA ki eka sthAnameM nAma Adi nikSepoMkA abhAva siddha karanemeM diye gaye virodha, saMkara Adi hetu asiddha hetvAbhAsa haiN| yAnI virodha Adi hetu nAma Adika pakSameM nahIM rahate haiM, jaba hetu hI pakSameM na rahA to vahAM sAdhyako kyA siddha karegA ? yAnI nhiiN| bhAvArtha yoM hai ki avayavIko mAnanevAle jaina-siddhAntake anusAra vicArA jAya to lokaprasiddha virodhoMkA milanA hI durlabha hai eka dhUpaghaTake nIcale pradezameM zItasparza hai aura Upara uSNasparza hai| agni bhI zItaRtumeM apekSAkRta zItala ho jAtI hai / meruko saba orase uttara mAnaneke siddhAnta anusAra sUryakA udaya pazcima dizAmeM bhI ho jAtA hai / koI koI patthara pAnImeM taira jAtA hai| vizeSa lakaDI pAnImeM DUba jAtI hai / svacatuSTaya aura paracatuSTayakI apekSA eka padArthameM sattva aura asattva dharma raha jAte haiM / zikSA, maMtra, Rddhi, dayAbhAva, bhaya, Adi kAraNoMse sarpa aura nakula tathA siMha aura gau evaM cUhA billI bhI eka sthAnapara pAye jAte haiN| parasparameM eka dUsarekA parihAra kara sthita rahanevAle rUpa, rasa, tathA jJAna, sukha, Adi to eka hI dravyameM rahate haiN| hAM ! zAstrIya mudrAse virodha yoM caritArtha ho jAtA hai ki AkAzameM jJAna yA rUpake rahanekA virodha hai / AtmAmeM vartanAke hetupana aura sparzakA virodha hai| abhavyake samyagdarzana ho jAnekA virodha hai / sarvajJa usI samaya alpajJa nahIM ho sakatA hai / sUrya vimAna narakoMmeM bhramaNa nahIM karatA hai / siddha parameSThI aba saMsArI nahIM ho sakate haiM Adi / yenAtmanA nAma tenaiva sthApanAdInAmekatraikadA virodha eveti cet na,tAMnabhyupagamAt / kisIkA pakSa hai ki jisa svabhAva karake nAma nikSepa hai / usI svarUpa karake to sthApanA nikSepa yA dravyanikSepa nahIM hai ataH eka indra AtmAmeM bhI nAma, sthApanA AdikoMkA eka kAlameM virodha hI huA, AcArya uttara karate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki tisa prakAra to hama svIkAra nahIM karate haiN| yAnI hamAre yahAM jisa dharmake dvArA nAma hai usI dharma karake sthApanAnikSepa nahIM mAnA gayA hai| sambhAvanA honepara to virodhakI kalpanA kI jA sakatI hai, kiMtu jahAM sambhAvanA hI nahIM, vahAM virodha doSa uThAnA bhI kaisA ? bhinna bhinna apekSAoMse mAma Adika ekameM yugapat pAye jAte hai|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 tattvArthazlokavArtike ekatrArthe virodhazcennAmAdInAM sahocyate / naikatvAsiddhito'rthasya bahirantazca sarvathA // 83 // eka padArthameM nAma AdikoMke sAtha rahanekA yadi virodha kahoge, so to nahIM kahanA cAhiye kyoMki bahiraMga aura antaraMga arthoMmeM sabhI prakAroMse ekapanekI asiddhi hai / bhAvArtha-jJAna, AtmA, sukha Adi antaraMga padArtha tathA ghaTa, agni, pASANa, Adi bahiraMga padArtha aneka svabhAvavAle haiN| ataH nyAre nyAre svabhAvoMse eka arthameM sabhI nAma Adika eka sAtha saprasAda Thahara jAte haiM / ____ na hi bahirantarvA sarvathaikasvabhAvaM bhAvamanubhavAmo nAnakasvabhAvasya tasya pratIte - dhakAbhAvAt / na ca tathAbhUterthe, yena svabhAvena nAmavyavahArastenaiva sthApanAdivyavaharaNaM tasya pratiniyatasvabhAvanibandhanatayAnubhUteriti kathaM virodhaH siddhayet ? isa kArikAkI TIkA yoM hai ki bahiraMga athavA antaraMga sampUrNa padArthoMkA eka hI svabhAvase yuktapanA hama nahIM jAna rahe haiM, kiMtu aneka, eka, svabhAvoMse yukta una padArthokI pratIti ho rahI hai / padArthoke aneka svabhAvarUpa pradhAna dharmako jAnanevAlI usa pratItikA koI bAdhaka nahIM hai| tisa prakAra aneka eka svabhAvoMse tadAtmaka pariNape hue arthameM jisa svabhAva karake nAma vyavahAra hai, usa hI karake sthApanA AdikA vyavahAra nahIM hai, kyoMki una nAma, sthApanA, dravya, Adi vyavahAroM se pratyekake liye niyata nyAre nyAre svabhAvoMko kAraNapanekI pratIti ho rahI hai / yAnI nAma Adi pratyekakA kAraNa nyArA nyArA vastumeM svabhAva par3A huA hai nAma nikSepakI yogyatArUpa svabhAva nyArA hai aura sthApanA nikSepakI yogyatArUpa svabhAva vastumeM nirAlA hai / vastumeM anantAnanta svabhAva ho jAnekA bhaya nahIM karanA cAhiye / devadattakI bhojana kriyAke atyalpakAlameM bhI aneka svabhAva mAne vinA kArya nahIM cala sakatA hai / roTI, dAla, khicaDI Adiko khAneke liye nyArI nyArI AkRti aura bhinna bhinna prayatna karane paDate haiM / haluA khAneke DhaMgarUpa svabhAvase supArI nahIM khAyI jA sakatI hai aura dUdha pIneke prayatnarUpa svabhAvase modaka nahIM khAyA jA sakatA hai| kAryameM thoDIsI bhI vizeSatA kAraNoMke viziSTa svabhAvoM vinA nahIM AsakatI hai / ataH bhinna bhinna svabhAvoM karake hI eka vastumeM nAma AdikA vyavahAra anubhUta ho rahA hai to phira isa kAraNa nAma AdikoMkA virodha kaise siddha hogA ? arthAt nhiiN| " yAvanti kAryANi tAvantaH pratyekaM svabhAvabhedAH" pratyeka vastuse jitane bhI choTe baDe aneka kArya horahe haiM utane usake asaMkhya svabhAva haiM / kiJca nAmAdibhyo virodhonanyo'nyo vA syAdubhayarUpo vA ? zaMkAkArake prati AcArya dUsarI bAta yaha bhI kahate haiM ki Apa nAma, sthApanA, AdikoMkA parasparameM virodha mAnate haiM, yAnI eka samaya eka padArthameM nAma Adika cAroM nikSepaka virodha honeke
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kAraNa nahIM Thaharate haiM, aba tuma batalAo ki nAma AdikoMse vaha virodha abhinna hai athavA bhinna hai yA bhinnAbhinna ubhayarUpa hogA ? uttara dIjiye / 293 prathamadvitIyapakSayornAsau virodhaka ityAha tina tIna prakArake vikalpoMmeM pahilA aura dUsarA pakSa svIkAra karane para to vaha virodha una apane AdhArabhUtoMkA virodha karanevAlA nahIM ho sakatA hai / isI bAta ko AcArya mahArAja spaSTa kahate haiM-- nAmAderavibhinnazcedvirodho na virodhakaH / nAmAdyAtmavadanyazcetkaH kasyAstu virodhakaH // 84 // 1 nAma aura sthApanA Adi ke bIca meM paDA huA virodha yadi nAma AdikoMse vizeSatayA abhinna hai to vaha virodhaka nahIM ho sakatA hai| jaise nAma, sthApanA, AdikakA AtmabhUta svarUpa svayaM apanA virodhaka nahIM hai / padArthoMke abhinna nijasvarUpa apanese hI yadi virodha karane lageMge, taba to saMsArameM koI bhI padArtha nahIM Thahara skegaa| kyoMki padArthoMkA apanA apanA svarUpa apane se virodha karake apane Apa apanA aura padArthakA maTiyAmeTa kara legA / yoM to zUnyavAda chA jAvegA / ataH pahilA abheda pakSa gayA / dvitIya pakSake anusAra yadi nAma, sthApanA Adi ke bIca meM paDA huA virodha nAma AdikoMse bhinna mAnoge to kauna kisakA virodhaka hogA ? arthAt sabhI sthAnoMpara aneka bhinna padArtha paDe hue haiM, athavA bhinna udAsIna paDA huA virodha bhI virodha karanevAlA ho jAya to cAhe jo padArtha jisa kisIkA virodhaka bana baiThegA / phira bhI zUnyavAdakA prasaMga hogA / tathA vinigamavirahRdoSa bhI lAgU hogA / sarpase nakula jaise virodha karatA hai usI prakAra sarpa bhanna paDe hue bacce bhI usase virodha karane laga jAyeMge / viruddha aura virodhaka vyavasthA na bana sakegI / na tAvadAtmabhUto virodho nAmAdInAM virodhakaH syAdAtmabhUtatvAnnAmAdisvAtmavat viparyayo vA / nApyanAtmabhUto'nAtmabhUtatvAdvirodhakorthAntaravat viparyayo vA / tIna pakSoM meM pahile abheda pakSako grahaNa kara lenepara pratiyogI aura anuyogI padArthoMmeM nAma AdikoMkA AtmasvarUpa virodha to virodhaka nahIM ho sakegA, kyoMki tadAtmaka virodha unakI AtmArUpa hI ho rahA hai, jaise ki nAma, sthApanA, AdikI AtmA ( svazarIra ) nAma Adi - kase virodha nahIM karatI hai / athavA viparIta niyama hI ho jAo! yAnI nAma Adikase abhinna paDA huA virodha yadi unameM virodha kara rahA hai to nAma AdikakA svayaM DIla hI apanA virodha apane Apa kara baiThe / taba to nAma Adika svayaM kharaviSANake samAna asat ho jAveMge / tathA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 tattvArtha lokavArtika dvitIya pakSake anusAra nAma AdikoMkA AtmabhUta nahIM hotA huA pRthak virodha bhI virodhaka nahIM ho sakatA hai / kyoMki vaha virodha sarvathA bhinna paDA huA hai, jaise ki aneka taTastha paDe hue bhinna padArtha virodhaka nahIM hote haiM / athavA viparIta vyavasthA ho jAo! yAnI minna paDA huA virodha bhI virodhaka mAna liyA jAve to vahAM paDe hue aneka udAsIna padArtha bhI cAhe jisake virodhaka ho jAveMge / sabhI sthAnoMpara kArmaNavargaNAyeM, AkAza, kAlANuyeM, jIvadravya, dharma Adi padArtha to sulabhatAse pAye jAte haiM / yadi nyAre paDe hue udAsIna padArtha virodhaka nahIM haiM to nirAlA paDa huA virodha bhI virodhaka nahIM hogA / nyAya sabake lie samAna hotA hai| athavA bhinna virodha yadi padArthokA virodha kare to padArtha hI virodhakA virodha kyoM nahIM kara DAleM ? dekho, jisameM virodha rahatA hai usako anuyogI kahate haiM aura jisakI orase virodha hai vaha pratiyogI kahalAtA hai / virodha saMyoga Adika padArtha eka eka hokara sthUladRSTise do Adi vastuoMmeM rahate haiN| aura sUkSmadRSTi se do saMyoga yA do virodha hI anuyogI aura pratiyogI do padArthoMmeM rahate haiN| hAM ! viziSTa paryAya bana jAnepara hama saMyogako eka mAna lete haiN| naiyAyika yA vaizeSika eka hI saMyoga guNako paryApta sambandhase do AdimeM vartarahA svIkAra karate haiM / aura samavAya sambandhase pratyekameM vRtti mAnate haiN| bhinnAbhinno virodhazcekiM na nAmAdayastathA / kutazcittadvataH santi kathaJcidbhidabhibhRtaH // 85 // virodhake AdhArabhUta mAne gaye anuyogI, pratiyogIrUpa virodhiyoMse virodha padArtha yadi kathaJcit bhinnAbhinna hai, taba to tisI prakAra una kathaJcit bhedako aura abhedako dhAraNa karanevAle tathA nAma Adi karake viziSTa kinhI padArthoMse nAma, sthApanA, Adika bhI kisI apekSAse bhinnAbhinna ho jAte haiM / bhAvArtha-virodhiyoMmeM virodha jaise bhinna abhinnarUpa hokara Thahara jAtA hai, taise hI eka padArthameM nAma Adika bhI cAroM yugapat raha jAte haiN| phira nAma AdikoMkA virodha kahAM rahA ? arthAt kucha bhI virodha nahIM hai| virodho virodhibhyaH kathaJcidbhinno'bhinnazvAviruddho na punarnAmAdayastadvato'rthAditi bruvANo na prekSAvAn / tRtIyapakSa anusAra virodhiyoMse kathaJcit bhinna aura kathAJcit abhinna rahatA huA virodha to aviruddha ho jAya, kintu phira una nAma Adi vAle padArthase ve nAma sthApanA Adika kathAJcita bhinna abhinna na hoMya, aisA kaha rahA pakSapAtagrasta puruSa to vicArazAlinI buddhise yukta nahIM hai| korA AgrahI hai|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH ekasya bhavato'kSINakAraNasya yadudbhave / kSayo virodhakastasya so'rtho yadyabhidhIyate // 86 // tadA nAmAdayo na syuH parasparavirodhakAH / sakRtsambhavino'rtheSu jIvAdiSu vinizcitAH // 87 // 295 paripUrNa kAraNavAle eka padArtha ke hote hue jisake pragaTa honepara usa ekakA kSaya ho jAya, vaha artha usakA virodhaka kahA jAtA hai / yadi yaha virodhakakA siddhAnta lakSaNa kahA jAtA hai taba to jIva Adika padArthoMmeM usI samaya eka bAra meM bhale prakAra hote hue nizcita kiye gaye nAma, sthApanA, Adika padArtha parasparameM virodhaka na ho sakeMge / bhAvArtha -- andhereke paripUrNa kAraNa mila jAnese rAtrimeM andherA ho rahA hai / prAtaHkAla sUryake udaya honepara usa aMdherekA nAza ho jAtA hai / ataH sUryaprakAza andherekA virodhaka hai / Atapa aura andherA eka sthAnapara nahIM Thaharate haiM, ataH inameM sahAnavasthAna virodha mAnanA sarvasammata hai / kintu aneka sthaloMpara nAma, sthApanA Adi eka sAtha rahate hue nirNIta ho rahe haiM / ekake utpanna ho jAnepara dUsarekA kSaya nahIM ho jAtA hai / ataH virodhakA siddhAntalakSaNa na ghaTanese inameM paraspara virodha nahIM kahA jA sakatA hai / na virodho nAma kazcidartho yena virodhibhyo bhinnaH syAt kevalamakSINakAraNasya santAnena pravartamAnasya zItAdeH kSayo yasyodbhave pAvakAdeH sa eva tasya virodhakaH / kSayaH punaH pradhvaMsAbhAvalakSaNaH kAryAntarotpAda evetyabhinno virodhibhyAM bhinna iva kutazcidvyavahiyata iti yaducyate tadApi nAmAdayaH kacidekatra parasparavirodhino na syuH sakRtsambhavitvena vinizcitatvAt / virodha nAmakA koI svatantra padArtha nahIM hai, jisase ki vaha virodhiyoMse bhinna mAnA jAya, vaizeSika jana virodhako svatantra tattva mAnate haiM aura virodhiyoMse usako bhinna vicAra karate haiM / dharmIrUpa sAta padArthoMse atirikta avacchedakatva, virodha Adi dharmasvarUpa padArtha aneka haiM / kintu jaina - siddhAnta se vaha mantavya khaNDita ho jAtA hai / nimitta mila jAnepara kinhI vastuoMkA viziSTa pariNAma ho jAnA hI virodha hai| virodhakA kevala vyAkhyAna itanA hI hai ki kAraNoMkI kSati nahIM hote hue santAna pravartita cale A rahe zIta, andhakAra, AdikA nAza jisa agni, sUrya, Adike pragaTa ho jAnepara ho jAtA hai ve agni, Adika hI usa zIta Adikake virodhaka mAne jAte haiM / arthAt agnike A jAnepara zItakA kSaya honA virodha hai / yaha kSaya honA phira koI svataMtra tattva nahIM hai kintu pradhvaMsAbhAvarUpa eka paryAya hai / vaizeSikoMke yahAM mAnA gayA dhvaMsa padArtha tuccha abhAva
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike hai / jaina - siddhAnta anusAra to dUsare kAryakA utpAda ho jAnA hI hetukA dhvaMsa hai / ghaTakA dhvaMsa kapAlakA utpAdarUpa hai / AtmAkI kaivalya avasthA ho jAnA yA karmadravyakI karmapanese rahita pudgala paryAya ho jAnA hI karmoMkA dhvaMsa hai / zrIsamantabhadrAcAryane kahA hai ki " kAryotpAdaH kSayo hetoH " upAdAna kAraNakA kSaya kAryakA utpAda honArUpa hai / isa kAraNa virodhiyoMse abhinna hotA huA bhI vaha virodha kisI kAraNavaza bhinna sarIkhA hI vyavahArameM kahA jAtA hai / jaise ki zIta uSNakA virodha hai / isa prakAra jo kahA jAvegA taba bhI nAma, sthApanA, Adika nikSepaka kisI eka padArtha meM paraspara virodhavAle na ho sakeMge, kyoMki ve nAma Adi eka samaya hI eka padArtha meM do, tIna, cAra sakuzala ho rahepanase acche nizcita kara liye gaye haiM / 296 na hi dravyasya prabandhena vartamAnasya nAmasthApanAbhAvAnAmanyatamasyApi tatrodbhave kSayo'nubhUyate nAno vA sthApanAyAH bhAvasya vA tathA vartamAnasya taditarapravRttau yena virodho gamyeta / tathAnubhavAbhAve'pi tadvirodhakalpanAyAM na kiJcitkenacidaviruddhaM siddhayet / bahuta kAlase paryAyapravAharUpa racanAvizeSa karake varta rahe dravyake hote saMte vahAM nAma, sthApanA aura bhAvoMmeMse kisI bhI ekake prakaTa ho jAnepara usa dravyakA kSaya honA nahIM jAnA jAtA hai / athavA nAma yA sthApanA athavA bhAvake pUrNa kAraNa hote hue taisI pravRtti karate saMte unameM se kisI anyakI pravRtti honepara unakA nAza honA nahIM dekhA jAtA hai, jisase ki nAma AdikakA paraspara meM virodha honA samajha liyA jAya / yadi tisa prakAra anubhava nahIM hote hue bhI una nAma Adika meM virodhaka kalpanA karoge taba to koI bhI padArtha kisI bhI padArthase aviruddha siddha na hogA / arthAt nAzako na karanevAlA bhI virodhI mAnA jAvegA, taba to eka zarIrameM sthita ho rahe aneka aGgoMkA athavA paJcAGgulameM aMguliyoMkA yA ekatra baiThe hue aneka vidvAnoM kA bhI virodha na jAvegA / yahAMtaka avyavasthA ho jAvegI ki sabakA sabase virodha ho jAvegA, jo ki iSTa nahIM hai / na ca kalpita eva virodhaH sarvatra tasya vastudharmatvenAdhyavasIyamAnatvAt saccAdivat / saccAdayo'pi sattvenAdhyavasIyamAnAH kalpitA evetyayuktaM tattvato'rthasyAsatvAdiprasaMgAt / dUsarI bAta yaha hai ki bauddha jana virodhako sarvathA kalpita hI kaheM, so bhI ThIka nahIM, kyoMki sabhI sthaloMpara vaha virodha vastukA dharma hokara nirNIta kiyA jA rahA hai / jaise ki sattva, kSaNikattva, avisaMvAdakatva, Adi vastuoMke mukhya dharma haiM / yadi bauddha yoM kaheM ki satva Adi dharma bhI vikalpajJAna dvArA satpanekarake nizcita kiye hue haiM, ataH ve kalpita hI hai / vastutaH satpanA, svalakSaNapanA, kSaNikapanA AdikI sabhI kalpanAoMse rahita aura nirvikalpaka pratyakSakA
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 297 viSaya ho rahA padArtha hI mukhya hai, nizcaya svarUpa vikalpajJAnase jAne gaye sattva Adika to saba kalpitadharma haiM, yaha bauddhoM kA kahanA yuktizUnya hai / kyoMki aisA mAnane para paramArtharUpase padArtho ko asatpane, akSaNikapane AdikA prasaMga ho jAvegA, yAnI bauddhoMke mAne gaye padArtha sat aura kSaNika na ho sakeMge / yaha aniSTApatti huyI / sakaladharmanairAtmyopagamAdadoSo'yamiti cet kathamevaM dharmI tAcikaH ? sospi kalpita eveti cet kiM punarakalpitam ? spaSTamavabhAsanaM svalakSaNamiti cet naikandau dvitvasyAkalpitatvaprasaMgAt / yadi bauddha yoM kaheM ki hama to vAstavika tattvameM sampUrNa dharmokA nirAtmakapanA (niSedha ) svIkAra karate haiM, arthAt hamAre padArthoMmeM kSaNikatva, sattva, dharma bhale hI na raho / koI kSati nahIM / hamArI ora se sabhI dharma miTa jAveM, so hI acchA hai / hama to padArthoMke svabhAvarahitapanerUpa nairAtmya bhAvanAoMse hI mokSa prApta karanA iSTa karate haiM / bauddhoMke aisA kahane para to hama jaina kahate haiM ki isa prakAra ApakA mAnA huA dharmI bhalA vAstavika kaise hogA ? arthAt jaba dharma dharmo dhAraNa karanevAlA dharmI vastubhUta kaise ho sakatA hai ? jaba ki azvaviSANa hI nahIM hai to usako dhAraNa karanevAlA AdhAra kaise mAnA jA sakatA hai / yahAM bauddha yadi yoM kaheM ki vaha dharmI bhI kalpita hI haiM / mukhya nahIM hai, aisA kahane para to hama pUcheMge ki phira tuma batalAo ki tumhAre yahAM akalpita padArtha kyA mAnA gayA hai ? kisIko mukhya mAne binA gauNakI kalpanA hotI nahIM / yadi tuma yoM kaho ki nirvikalpaka pratyakSa ke dvArA spaSTarUpa se prakAzita ho rahA svalakSaNa padArtha hI vAstavika hai, yaha to na kahanA, kyoMki jisakA spaSTa pratibhAsa hotA hai, vaha vAstavika hai / aisA niyama karanese to aMgulI lagAkara AMkhako kucha mIcane para netrajanya spaSTa jJAna dvArA eka candramAmeM jJAta hue dopaneko bhI akalpitapanekA prasaMga hogA, yAnI eka hI candramA spaSTa dIkhaneke kAraNa vAstavika do ho jAyeMge / svapna meM bhI aneka padArtha (paSTa jAne jAte haiM, kintu ve mukhya yA vAstavika nahIM / yadi punarabAdhitaspaSTasaMvedanavedyatvAtsvalakSaNaM paramArthasat naikandau dvitvAdibAdhitatvAditi manyase tadA kathamabAdhitavikalpAdhyavasIyamAnasya dharmasya dharmiNo vA paramAsacvaM nirAkuruSe / isa prasaMga nivAraNArtha yadi phira tuma bauddha yaha mAnoge ki bAdhArahita spaSTa saMvedana ke dvArA jAnane yogya hone ke kAraNa svalakSaNa to vAstavika satpadArtha hai, kintu eka candramAmeM dopanA, tInapanA Adi vAstavika nahIM haiM, kyoMki ve dharma uttarakAlameM hue bAdhaka pramANoMse bAdhita ho jAte haiM / svapnameM huA jJAna bhI bAdhita hai| aba AcArya kahate haiM ki taba to ApakA niyama bahuta acchA hai / aba tuma pakSapAta rahita hokara vicAroge to svalakSaNake samAna usI prakAra bAdhArahita vikalpajJAnake 38
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 tattvArthalokavArtike dvArA nirNIta kiye jA rahe dharma aura dharmIkA paramArtharUpase satpanA bhalA kaise nirAkRta karoge ? yAnI nirbAdha vikalpajJAnase jAne gaye dharma aura dharmIko bhI mukhya vastu mAna lo / hAM ! sabAdha jJAnoMse jAna liye gaye kalpita padArthoM ko na mAnanA / vikalpAdhyavasitasya sarvasyAbAdhitatvAsambhavAna vastusattvamiti cet, kutastasya tadasambhavanizcayaH / vivAdApano dharmAdirnAbAdhito vikalpAdhyavasitatvAt manorAjyAdivadityanumAnAditi cet, sa tababAdhitatvAbhAvastasyAnumAna vikalpenAdhyavasitaH paramArthasannaparamArthasan vA ? prathamapakSe tenaiva hetorvyabhicAraH, pakSAntare tattvatastasyASAdhitatvaM abAdhitatvAbhAvasyAbhAve tadabAdhitatvavidhAnAt / yadi bauddha yoM kaheM ki jhUThe vikalpajJAna dvArA nirNIta kiye gaye sampUrNa dharma, dharmI, Adi padArthIko abAdhitapanA asambhava hai, yAnI sabhI vikalpajJAnoMse jAne gaye padArthoMmeM bAdhA upasthita ho hI jAtI hai ataH ve vAstavika satpadArtha nahIM haiM / aisA kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki tumane unako abAdhitapaneke asambhavakA nizcaya kaise kiyA batalAo ? aba yahAM bauddha anumAna prayoga racate haiM ki vivAdarUpa krUra grahase grasita ho rahe dharma, dharmI Adika (pakSa ) abAdhita nahIM haiM ( sAdhya ) vikalpajJAnase nizcita honeke kAraNa ( hetu ) jaise ki manameM rAjya prApta kara lenA yA svapnameM dhana prApta kara lenA Adika viSaya vicAre kalpanAoMse jJeya honeke kAraNa paramArthabhUta nahIM haiM / isa anumAnase yadi abAdhitapanekA niSedha siddha karoge to hama Apake Upara vikalpa uThAte haiM ki usa dharma, dharmI, Adikako abAdhitapanekA abhAva jo ki Apane anumAnarUpa vikalpajJAnase nirNIta kiyA hai vaha vAstavika sat hai yA vastubhUta nahIM hai ? batAo / pahilA pakSa lenepara yAnI abAdhitatvAbhAva vAstavika padArtha hai taba to tisa vAstavika abAdhitatvAbhAva padArthase hI tumhAre hetukA vyabhicAra huA arthAt abAdhitattvAbhAvameM vikalpajJAnase nirNIta kiyA gayApana hetu raha gayA aura abAdhitatvAbhAvarUpa sAdhya na rahA / kyoMki Apane isako abAdhita yAnI vAstavika mAna liyA hai| dUsarA pakSa grahaNa karanepara yAnI abAdhitatvAbhAva padArtha vAstavika nahIM hai taba to vAstavikarUpase usako abAdhitapanA AgayA, yAnI abAdhitattvAbhAva jaba vAstavika nahIM rahA to dharma, dharmI AdimeM abAdhitapanA hI vAstavika rahA / abAdhitapaneke abhAvakA abhAva ho jAnepara usake abAdhitapanekA ThIka vidhAna ho jAtA hai / ghaTAbhAvake abhAva kara denepara ghaTake astitvakA vidhAna ho jAtA hai / bAta yaha hai ki nirNaya kiye vinA bauddhoMkA bhI kArya nahIM cala sakatA hai| bAdhArahita nirNayajJAnake viSayako vAstavika mAnanA unako Avazyaka paDegA, anyathA koI gati nahIM hai| na cAvicArasiddhayodharmidharmayoravAdhitatvAbhAvaH pramANasiddhapabAdhitatvaM viruNaddhi saMvRttisiddhena paramArthasiddhasya bAdhanAniSTeH / tadiSTau vA sveSTasiddharayogAt /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 299 aura dUsarI bAta yaha bhI hai ki bauddhoMse mAna liyA gayA aura binA vicAre siddha kara liye ye dharmI tathA dharmakA abAdhitatvAbhAva ( karttA ) dharma, dharmI ke pramANa dvArA sAdhe gaye abAdhitatva (karma) kA virodha nahIM karatA hai / kalpanArUpa vyavahAra dvArA siddha kara liye gaye padArtha se paramArtharUpa karake siddha hue padArthakA bAdhita ho jAnA iSTa nahIM kiyA hai / kyA miTTIse banAyA gayA naulA vastubhUta sarpako bAdhA pahuMcA sakatA hai ? patrapara likha dI gayI agni zItako dUra nahIM kara sakatI hai, taise hI bauddhoMke dvArA kalpanArUpa anumAnase jAna liyA gayA dharmadharmIkA bAdhitatvAbhAva bhI pramANaprasiddha abAdhitattvakA bAdhaka nahIM ho sakatA hai, aura yadi kalpita padArthoMse vAstavika arthoka va bAvita honA iSTa kara loge to bauddhoMke dvArA svayaM apane iSTakI siddhi na ho sakegI / jo kucha tattva ve mAneMge kalpanA kiye gaye usake viruddha tattvase tisakA khaNDana ho jAvegA / patra meM siMha sira para bakarI baiThA denekA citra khIMcanA sarala hai, kintu vanameM svatantra vicarate hue siMha ke sirapara chiriyAkA baiThakara kilola karanA duHsAdhya hai / kathaM vikalpAdhyavasitasyAvAdhitatvaM pramANasiddhamiti cet, dRSTasya katham ? bAdhakAbhAvAditi cet, tata evAnyasyApi / na hi dRSTasyaiva sarvatra sarvadA sarvasya sarvathA bAdhakAbhAvo nizcetuM zakyo na punaradhyavasitasyeti bruvANaH svasthaH pratItyapalApAt / bauddha pUMchate haiM ki vikalpase nirNIta kiyA gayA dharma, dharmIkA abAdhitapanA pramANoMse siddha hai yaha Apa jaina ne kaise jAnA ? kahiye / aisA pUMchanepara hama bhI bauddhoMse pUMchate haiM ki nirvikalpaka pratyakSarUpa darzanase jAna liye gaye svalakSaNarUpa dRSTakA abAdhitapanA tuma bauddhoMne kaise jAnA ? batAo / dRzyakA abAdhitapanA to bAdhaka pramANoMke na honese jAna liyA gayA hai / yadi Apa saugata aisA kahoge to hama jaina bhI kahate haiM ki tisa bAdhakAbhAva honese hI vikalpase nirNIta kiye gaye dUsare vikalpayakA bhI abAdhitapanA jAna liyA jAtA hai / bauddha kahatA hai ki nirvikalpaka pratyakSase dekhe gaye padArthakA hI saba sthAnoMmeM sarva kAlameM saba jIvoMke sabhI prakArase bAdhakakA abhAva nizcaya kiyA jA sakatA hai kintu phira adhyavasAyarUpa jJAnase jAne gaye vikalpyakA bAdhakAbhAva nizcaya nahIM kiyA jA sakatA hai / AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra kaha rahA bauddha svastha nahIM hai| usakI sudhi buddhi mArI gayI hai, kyoMki aisA mattatA prayukta niyama karanese pramANaprasiddhi pratItiyoMko chipAnA paDegA / arthAt sarva deza, sarva kAla, sarva vyaktiyoMko bAdhaka pramANa nahIM utpanna hone se pratyakSajJAnameM jaise pramANatA AjAtI hai, taise hI sarvatra, sarvadA, sabako, bAdhaka pramANakA udaya na honese vikalpajJAnako bhI pramANatA AjAvegI, aisA hI lokameM pratItiyoMse prasiddha ho rahA hai / hAM ! 1 jahAM bAdhaka pramANakA utthAna ho jAtA hai, vaha pratyakSa bhI pramANa nahIM hai aura na vikalpajJAna hI pramANa hai / bhrAnta aura abhrAntakA viveka to sabhI jJAnoMmeM mAnanA Avazyaka hai /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tattvArthazlokavArtike tato virodhaH kacittAvika evAbAdhitapratyayaviSayatvAdiSTo vastusvabhAvavaditi virodhibhyAM bhinnsiddheH| sa bhinna eva sarvathetyayuktamuktottaratvAt / tAbhyAM bhinnasya tasya virodhakatve sarvaH sarvasya virodhakaH syAditi / tisa kAraNa siddha huA ki kinhIM viziSTa padArthomeM ho rahA virodha vAstavika hI hai, kyoMki vaha virodha nirvAdha jJAnake viSayapanese iSTa kiyA hai / jaise ki vastuoMke svabhAva paramArthabhUta haiN| arthAt jaise agni Adike uSNatva, pAcakatva, dAhakatva, Adi svabhAva vAstavika haiM, kyoMki ve kAryoko kara rahe haiM, taise hI agni aura jalameM yA andhakAra aura Atapake bIcameM paDA huA virodha pariNAma bhI gastavika hai / kalpita nahIM / cIMTiyoMko rokaneke liye laDDuoMse bhare hue pAtrake cAroM ora pAnI kara diyA / aisI dazAmeM do cAra mUrkha cIMTiyAM to Akara lauTa jAtI haiN| kintu hajAroM cIMTiyAM to AtI hI nahIM, kyoMki laDDuoMkA pariNAma hI nyArA ho gayA hai / jo laDDU prathama pAnIse bAhira the aura ve hI pAnAMse bhare pAtrake bhItara aba rakSita kara diye haiM, paristhitike parAvartanase una laDDuoMkA pariNAma hI parAvartita ho gayA hai / usI badale hue pariNAmakA apanI indriyoMse matijJAna aura tajjanya zrutajJAna kara aneka cIMTiyAM laDDuoMke nikaTa AnekA parizrama nahIM karatI haiN| prabalazatruse maidAnameM ghera liye gaye rAjAkI apekSA khAI karake veSTita ho rahe kilemeM surakSita baiThe huye nRpakI pariNati kucha to nirbhaya hai ho / abhiprAya yaha hai ki virodhI padArthAkA prakaraNa milanepara unameM bhinna bhinna pariNAma ho jAte haiM / jIrA aura hIMgaDA milA denese donoMkI gandha mArI jAtI hai / auSadhi rogako dUra kara detI hai, sAthameM svayaM bhI niHsAra ho jAtI hai / isa prakAra anuyogI aura pratiyogIrUpa donoM virodhiyoMse virodha padArtha kathaJcit bhinna siddha hai| pariNAmIse pariNAma kathaJcit bhinna hotA hai / vaha virodha sabhI prakAroMse bhinna hI hai, yaha vaizeSikoMkA kahanA to yukta nahIM hai| kyoMki isakA uttara hama pahile kaha cuke haiN| yAnI udAsIna paDe hue bhinna padArthoke samAna pRthak paDA huA virodha bhI virodhaka na ho sakegA, athavA bhinna paDe huye virodhake samAna cAhe jo bhI bhinna padArtha virodhaka bana baitthegaa| tathA virodhiyoMse sarvathA hI bhinna usa virodhako yadi virodhaka mAnoge taba to sabhI padArtha sabake virodhaka ho jAyeMge, apanese bhinna padArthoMkA mila jAnA sarvatra sulabha hai yaha hama kaha cuke haiN| nanu cAntarabhUto'pi virodhinovirodhako virodhaH tadvizeSaNatve sati virodhapratyayaviSayatvAt, yastu na tayorvirodhakaH sa na tathA, yathAparorthaH tato na sarvaH sarvasya virodhaka iti cenna, tasya tadvizeSatvAnupapatteH / virodho hi bhAvaH sa cAtucchasvabhAvo yadi zItoSNadravyayorvizeSaNaM tadA sakRttayoradarzanApattiH / atha zItadravyasyaiva vizeSaNaM tadA tadeva virodhi syAnnASNadravyam / tathA ca na dviSTho'sau ekatrAvasthiteH / na caikatra virodhaH sarvadA tatprasaMgAt / etenoSNadravyasyaiva virodhI vizeSaNaM ityapi nirastam /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatsvArthacintAmaNiH yahAM bhedavAdI zaMkAkAra vaizeSika apane Upara Aye hue doSoMkA yoM samAdhAna karatA hai ki sarvathA bhinna padArtha hotA huA bhI virodha donoM virodhiyoMkA virodhaka ho jAtA hai ( pratijJA ) / kyoMki vaha unakA vizeSaNa hotA saMtA virodhajJAnakA viSaya hai ( hetu ) / yahAM vyatirekadRSTAnta to isa prakAra hai ki jo padArtha una virodhiyoMkA virodhaka nahIM hai vaha tisa prakAra vizeSaNa hotA huA virodhajJAnakA viSaya bhI nahIM hai, jaise ki bhinna paDA huA dUsarA taTastha artha hai / tisa kAraNa sabhI bhinna paDe hue padArtha to sabake virodha karanevAle nahIM hote haiM, kintu koI koI viziSTa padArtha hI virodhaka hote haiN| AcArya samajhAte haiM ki yaha to vaizeSikoMko nahIM kahanA caahiye| kyoMki hetukA aMza pakSameM nahIM rahatA hai / zIta aura uSNakA virodha prasiddha hai| usa virodhako una virodhiyoMkA vizeSaNapanA nahIM banatA hai / kAraNa ki vaizeSikoMke yahAM bhAva aura abhAva do padArtha mAne gaye haiM / AdhAratA, kAryatA, Adi dharmose rahita honeke kAraNa abhAva padArtha tuccha hai aura bhAva padArtha svabhAvoMse sahita honeke kAraNa atuccha hai / virodhako Apane bhAva padArtha mAnA hai / aura vaha kAryatA, kAraNatA Adi dharmoMse sahita honeke kAraNa atuccha svarUpa hai / aisA virodha yadi zIta aura uSNa dravyarUpa virodhiyoMkA vizeSaNa mAnA jA rahA hai taba to eka samayameM una donoMke na dIkhanekA prasaMga hogaa| donoMmeM rahanevAlA kAryakArI virodha to yugapat donoM kA nAza kara devegA / " sundopasundanyAyase yA zUkarasiMha" nyAyase donoM laDa mareMge / jaba AdhAra hI naSTa ho gaye, aisI dazAmeM vaha virodha vizeSaNa hokara bhalA kahAM rahegA ? aba yadi vaizeSika eka ora rahate huye virodhako zItadravyakA hI vizeSaNa mAne, taba vaha zItadravya to banA rahegA, kintu uSNadravya naSTa ho jAvegA, aura tisa prakAra to vaha zItadravya hI virodhaka huA, uSNadravya zItakA virodhaka na ho sakegA / jo viruddhaya hai vaha bhalA virodhaka kaise ho sakatA hai ? siMhako hariNa nahIM mAra DAlate haiM / tathA taisA honepara to ekameM sthita rahaneke kAraNa vaha virodha padArtha domeM rahane vAlA nahIM kahA jAvegA aura eka hImeM ThaharanevAlA to virodha nahIM ho sakatA hai / anyathA sabakA sadA hI vaha virodha hote rahanekA prasaMga hogA / akele apane svarUpako liye hue padArtha sadA vidyamAna rahate hI haiM / vastutaH pRthaktva, virodha, vibhAga, dvitva, saMyoga, Adika bhAva do Adi padArthomeM hI rahate hue mAne gaye haiM, akelemeM nahIM / isa ukta kathana karake vaha virodha uSNadravyakA hI vizeSaNa hai, yaha bhI khaNDita kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / yAnI uSNadravyakA vizeSaNa honese virodhaka uSNadravya to zItadravyako naSTa kara devegaa| kintu zItadravya apanemeM virodha na honeke kAraNa uSNadravyakA nAza na kara sakegA / tathA akele uSNadravyameM rahanevAlA virodha bana bhI to nahIM sakatA hai / isa prakAra vaizeSikoMse kahe gaye anumAnake hetukA satyantadala siddha na ho sakA / hetu asiddha hetvAbhAsa hai|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike yadi punaH karmasthakriyApekSayA viruddhayamAnatvaM virodhaH sa zItadravyasya vizeSaNaM, kartRsthakriyApekSayA virodhaH sa uSNadravyasya / virodhasAmAnyApekSayA virodhasyobhayavizeSaNatvopapatterdviSThatvaM tadA rUpAderapi dviSTatvaniyamApattistatsAmAnyasya diSThatvAt, rUpAderguNavizeSAt tatsAmAnyasya padArthAntaratvAt na tadanekasthatve tasyAnekasthatvamiti cet tarhi karmakartRsthAdvirodhavizeSAt padArthAntarasya virodhasAmAnyasya dviSTatve kutastadviSThatvaM yena dvayorvizeSaNaM virodhaH / 302 phira Apa vaizeSika yadi yoM kaheM ki sakarmaka dhAtukI kriyA kartAImeM rahatI hai / aura karma meM bhI rahatI hai, jaise devadatta bhAtako pakAtA hai yahAM pacdhAtukA vAcya artha pacanakriyA devadattameM rahatI hai aura bhAtameM bhI rahatI hai, taise hI zItadravyakA uSNadravya virodha karatA hai| yahAM karmameM sthita ho rahI kriyAkI apekSAse virodhe jA rahe - zItadravyakA virodhAgayApanarUpa virodha hai vaha zItadravyarUpa - karmakA vizeSaNa hai / aura kartA meM ThaharI huyI kriyAkI apekSAse virodha karanevAle uSNadravyakA virodhakapanArUpa virodha hai vaha uSNadravyakA vizeSaNa hai / tathA virodhasAmAnyakI apekSAse vaha virodha zItadravya aura uSNadravya ina donoMkA vizeSaNa huA bana jAtA hai / ataH virodhako do AdimeM rahanApana bhI siddha ho gayA / aba AcArya kahate haiM ki taba to rUpa, rasa Adiko bhI domeM rahanepanake niyamakA prasaMga hogaa| kyoMki rUpa Adikake sAmAnyako bhI domeM rahanApana bana jaavegaa| yAnI vyaktisvarUpa guNa bhaleM hI eka dravyameM rahatA hai, kintu rUpakA sAmAnya rUpatva to anekoMmeM rahatA huA anekakA vizeSaNa ho jAyagA / rUpase rUpasAmAnya bhinna to nahIM mAnA gayA hai / isa para yadi vaizeSika yoM kaheM ki rUpa, isa Adi to guNavizeSa haiM aura unameM rahanevAlA rUpatva, rasatva, sAmAnya svarUpa jAti to usa guNapadArthase bhinna cauthA sAmAnya padArtha hama vaizeSika ke yahAM mAnA gayA hai| ataH una nyAre sAmAnyoMke anekameM sthita rahanepara bhI una rUpa, rasa Adi guNoMko aneka meM sthita rahanepanakA prasaMga nahIM hogA / AcArya bolate haiM ki aisA pakSa lene para to virodha bhI domeM rahanevAlA na ho sakegA / karmameM aura kartA meM Thahare hue vyaktisvarUpa vizeSavirodhase bhinnapadArtha svarUpa virodha sAmAnyavirodhatva ke domeM Thaharate hue bhI usa virodha vizeSakA domeM ThaharanApanA bhalA kaise mAnA jA sakatA hai ? jisase ki virodhabhAva donoMkA vizeSaNa ho sake / arthAt virodhatva jAti bhaleM hI donoM viruddhaya virodhakasvarUpa kartA, karma meM yA donoM meM rahanevAle donoM virodhoMmeM Thahara jAya, kintu virodha to rUpa, rasa, Adikake samAna domeM ThaharanevAlA vizeSaNa nahIM ho sakatA hai / etena guNayoH karmaNordravyaguNayoH guNakarmaNoH dravyakarmaNorvA virodho vizeSaNaM ityapAstaM, virodhasya guNatve guNAdAvasambhavAcca /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmANiH 303 isa kathanase vaizeSikoMke isa mantavyakA bhI khaNDana ho gayA ki zIta sparza, aura uSNasparza ina do guNoMmeM yA sugandha, durgandha Adi do guNoMmeM rahanevAlA virodha donoMkA vizeSaNa hai, tathA utkSepaNa aura avakSepaNa yA AkuJcana aura prasAraNa athavA bhramaNa aura eka diggamana Adi do do karmoM ( kriyAoM ) meM rahatA huA virodha unakA vizeSaNa hai| evaM Atmadravya aura rUpa guNa, yA AkAzadravya aura rasa guNa, athavA vAyudravya aura gandha guNa, Adi dravya aura guNoMmeM virodha inakA vizeSaNa ho rahA hai / tathaiva parama mahattva aura gamana yA jJAna aura utkSepaNa athavA zadba aura recana Adi guNa aura karmameM rahane vAlA virodha itanA vizeSaNa hai, athavA AkAza dravya aura prasAraNa yA pRthvI aura bhramaNa athavA vAyu aura apakSepaNa Adi dravya aura karma ina do domeM virodha vizeSaNa ho rahA hai / dekho, vaizeSikoMke isa siddhAntakA khaNDana yoM ho gayA ki sAmAnya padArthake atirikta anya koI padArtha vaizeSikoMke yahA~ aisA nahIM mAnA gayA hai ki jo do guNoMmeM yA do karmoMmeM athavA dravya guNa domeM yA guNakarma domeM evaM dravya karma domeM raha sake, padArthatva dharma chahoM bhAvoMmeM rahatA hai, kevala niyata domeM nahIM / hAM ! guNatva, karmatva aura sattA jAtiyAM aisI haiM jo ki do guNa AdimeM rahatI haiM, kintu ye jAtiyAM bhI sampUrNa guNa yA dravya, guNa, karma inakA sarvopasaMhAra karake rahatI haiM, niyataguNa yA parimita karmoM meM nahIM ThaharatI haiM / niyata do hImeM rahanevAlI koI para apara jAti vaizeSikoMne nahIM mAnI hai / dUsarI bAta yaha hai ki isa prakaraNameM virodhako jAtirUpa svIkAra karanA bhI acchA nahIM par3egA, jAtikA kArya domeMse ekakA nAza kara denA nahIM hai / jananIke samAna jAti to mitratAko puSTa karatI hai zatrubhAvako nahIM / tathA jAtikI apekSAse rUpa, rasa Adiko bhI dviSThapaneke niyamakA prasaMga hogA, yaha hama kaha cuke haiN| tIsarI bAta yaha bhI hai ki Apa vaizeSikoMne virodhako pRthaktva, vibhAgake anurUpa svatantra guNapadArtha mAnA hai| " guNAdinirguNakriyaH " sampUrNa guNa nirguNa hote haiM yAnI guNameM guNa nahIM rahatA hai / karma AdimeM bhI guNa nahIM ThaharatA hai| guNa to dravyameM hI rahate haiN| ataH do guNoMmeM yA do karmoM meM koI virodhasvarUpa guNa nahIM raha sakatA hai / ataH virodhako guNapanA mAnalene para guNa AdimeM virodhake rahanekA asambhava hai| tathaiva eka dravya aura eka guNameM bhI koI eka guNa nahIM rahatA hai| eka guNa aura eka karmameM to virodha eka orekA bhI nahIM raha pAtA hai, tathA eka dravya aura eka karmameM bhI virodharUpa guNake rahanekA virodha hai to phira nAma AdimeM paraspara virodha ho jAnekA prasaMga vinA vicAre kyoM uThAyA jAtA hai ? yahAM bhAvasvarUpa virodhakA vicAra kara diyA gayA hai / - tasyAbhAvarUpatve kathaM sAmAnyavizeSabhAvo yenAnekavirodhivizeSaNabhUtavirodhavizeSavyApi virodhasAmAnyamupeyate / ____ aba yadi vaizeSika usa virodhako bhAvapadArtha na mAnakara abhAvarUpa padArtha mAneMge to virodhameM sAmAnya aura vizeSapanA bhalA kaise ho sakegA ? jisase ki aneka anuyogI pratiyogI rUpa
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 tatvArthazlokavArtike virodhiyoMkA vizeSaNa ho rahe vyaktirUpa aneka virodhavizeSoMmeM vyApanevAlA virodhatvasAmAnya svIkAra kiyA jAve / yAnI bhAvapadArthoMmeM to sAmAnyapanA aura vizeSapanA hotA hai, jaise ki ghaTasAmAnya ( ghaTatva ) aura ghaTavizeSa ( vyakti ) tathA rUpasAmAnya rUpavizeSa athavA pRthivItvasAmAnyavizeSa hai| sattAkI apekSA pRthivItva vizeSajAti hai aura ghaTatvakI apekSA pRthivItva sAmAnyajAti hai / kintu cAro hI abhAvoMmeM sAmAnya aura vizeSa Apane nahIM mAne haiM / dravya, guNa aura karmameM sAmAnya rahatA hai aura nitya dravyoMmeM vizeSa rahatA hai / kisI kisI jAtimeM ApekSika sAmAnyavizeSa bhAva hai / aisI dazAmeM abhAvarUpa virodhameM sAmAnyavizeSabhAva nahIM bana sakegA, ataH Apake mAne hue chaha bhAva yA cAra abhAvapadArthoMmeM virodhakA antarbhAva nahIM ho skaa| yadi punaH SaTpadArthavyatirekAt padArthazeSo virodho'nekasthaH, sa ca virodhyavirodhakabhAvapratyayavizeSasiddheH samAzrIyate tadA tasya kuto dravyavizeSaNatvam ? na tAvat . saMyogAt puruSe daNDavattasyAdravyatvena saMyogAnAzrayatvAt, nApi samavAyAdavi viSANavattasya dravyaguNakarmasAmAnyavizeSavyatiriktatvenAsamavAyitvAt / na ca saMyogasamavAyAbhyAmasambandhasya virodhasya kacidvizeSaNatA yuktA, sarvasya sarvavizeSaNAnuSaGgAt / yadi phira kamara bAMdhakara sannaddha hue vaizeSika yoM kaheM ki hamane mokSake vizeSa upayogI honeke kAraNa bhAvasvarUpa chaha padArtha svIkAra kiye haiM, inake atirikta bhI avacchedakatva, avacchinnatva, pratiyogitA Adi aneka bhAva zeSa baca jAte haiM, tadanusAra padArthose atirikta zeSa bacA huA padArtha virodha hai jo ki aneka padArthoMmeM sthita rahatA hai / saMsArameM koI virodhya hai / jaise andhakAra, cUhA, mRga, sajjana, mithyAtva, upakAraka Adi virodhya padArtha haiM aura ghAma, billI, siMha, duSTa, samyaktva, kRtaghna Adi virodhaka haiM aura isa prakAra virodhyavirodhaka bhAvake jJAnavizeSase siddha ho jAneke kAraNa usa nyAre virodha padArthakA bhale prakAra AzrayaNa kara liyA jAtA hai / isapara hama vaizeSikoMse pUchate haiM ki taba usa virodhako dravyakA vizeSaNa kaise kahoge ? batAo / saMyoga yA samavAya sambandhase sambandhita hotA huA jo padArtha vizeSyako apane raMgase raMga detA hai vaha vizeSaNa kahA jAtA hai / tahAM prathama hI puruSameM daNDake samAna saMyogasambandhase vaha virona apane vizeSyabhUta dravyakA vizeSaNa ho nahIM sakatA hai, kyoMki do dravyoMkA hI saMyoga sambandha mAnA gayA hai / jaba ki virodhadravya padArtha nahIM hai to saMyoga sambandha svarUpa guNakA Azraya nahIM hogA / ataH virodha padArtha saMyoga sambandhase dravyameM nahIM raha sakatA hai dravyameM na ThaharatA huA dravyakA vizeSaNa kaise hogA? arthAt nhiiN| tathA gaumeM sIMgake samAna dravyameM virodhakA samavAyasambandha mAnakara virodhako dravyakA vizeSaNa mAnoge, so bhI ThIka nahIM paDegA, kyoMki svarUpasambandhasvarUpa anuyogitA aura pratiyogitAmeMse cAhe kisI bhI eka sambandhase dravya, guNa aura karmoMmeM samavAyasambandha Thahara jAtA hai, tathA kevala pratiyogitA sambandhase sAmAnya aura vizeSameM samavAya sambandha rahatA hai| samavAya padArthameM to svayaM samavAya
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcintAmaNiH rahatA hI nahIM hai / " dravyAdayaH paJcabhAvA aneke samavAyinaH " dravya Adika pAMca bhAva hI samavAyasambandhavAle haiM / anya nahIM / jaba ki virodha padArtha ina dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, pAMca bhAvoMse atirikta hai to vaha samavAyavAlA nahIM ho sakatA hai / jo pratiyogitA sambandhase samavAyavAlA nahIM hai vaha samavAyasambandhase kisI vizeSyameM nahIM raha pAtA hai / prakaraNameM saMyoga aura samavAya sambandhase nahIM sambandhako prApta hue virodhakA kahIM bhI vizeSaNapanA kahanA yukta nahIM hai, anyathA yAnI vinA sambandhita hue hI koI padArtha vizeSaNa hone lage taba to sabhIko sabake vizeSaNa ho jAnekA prasaGga A jAvegA jo ki iSTa nahIM hai / jJAna AkAzakA vizeSaNa ho jAvegA, sahyaparvata vindhyaparvatakA vizeSaNa ho jAo ! ataH yahI niyama karanA Avazyaka hogA ki saMyoga yA samavAya sambandhase jo svayaM yukta ho gayA hai vahI anyatra usa sambandhase vartatA huA vizeSaNa hotA hai| samavAyavatsamavAyiSu saMyogasamavAyAsattve'pi tasya vizeSaNateti cenna, tasyApi tathA sAdhyatvAt / na cAbhAvavadbhAveSu tasya vizeSaNatA tasyApi tathA siddhayabhAvAt / na prasiddhamasiddhasyodAharaNaM, atiprasaGgAt / / / . yadi vaizeSika yoM kaheM ki pAMca bhAvoMse atirikta samavAya padArtha jaise saMyoga yA samavAya sambandhase sambaddha na hotA huA bhI dravya Adi pAMca samavAyiyoMmeM vizeSaNa ho jAtA hai, yAnI samavAyameM pratiyogitA sambandhase saMyoga yA samavAya nahIM bhI rahatA hai phira bhI samavAyako vizeSaNapanA hai, taise hI virodhako bhI vizeSaNapanA bana jaavegaa| so yaha to nahIM kahanA caahiye| kyoMki usa samavAyako bhI tisa binA sambandha hue prakArase vizeSaNapanA bana jAnA sAdhane yogya hai / arthAt siddha hue padArthakA dRSTAnta diyA jA sakatA hai / jo svayaM rogI hai, vaha dUsarekI cikitsA kyA kara sakatA hai ? " anyatra nityadravyebhya Azritatvamihocyate " paramANu, AkAza, Adi nitya dravyoMke atirikta sabhI padArtha jaba Adheya haiM taba samavAya bhI kisI na kisI svarUpa yA vizeSaNa. vizeSyamAva sambandhase hI apane AzrayoMmeM Azrita raha skegaa| phira samavAyako vinA sambandhake rahanevAlA Apa kyoM kahate ho? aura tuma yadi yaha bhI kaho ki bhAva padArthomeM saMyoga aura samavAya sambandhase nahIM sambandhita huA bhI abhAva padArtha jaise vizeSaNa ho jAtA hai taise hI virodha bhI virodhiyoMmeM na sambandhita huA vizeSaNa ho jAyagA / so * yaha bhI na kahanA / kyoMki abhAva padArthako bhI tisa binA sambandhita hue prakArase vizeSaNa ho jAnekI siddhi nahIM huyI hai / asiddha padArtha to asiddhakA udAharaNa nahIM ho sakatA hai / marA ghoDA mare hue azvavArako nahIM bhagA lejA sakatA hai, anyathA atiprasaMga ho jaavegaa| yAnI cAhe jisa asiddhase kisI bhI asiddhakI siddhi karadI jAvegI / taba to sabake manoratha siddha ho jAveMge / koI bhI daridra yA rogI na rahegA, athavA cAhe jisa jJApaka asiddha udAharaNakA avalamba lekara kisI bhI aprasiddha dArTAntakI siddhi kara dI aapegii| koI bAdhA na paDegI / ata; nahIM siddha hue samavAya aura abhAvakA dRSTAMta lekara virodha 39
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ talArthakokavArtike padArtha virodhiyoMkA vizeSaNa siddha nahIM ho sakA / ataH virodha aura virodhiyoMkA tumhAre yahAM vizeSaNavizeSyabhAva na bana skaa| nanu ca virodhinAvetau samavAyinAvimau nAstIha ghaTa iti viziSTapratyayaH kayaM vizeSaNavizeSyabhAvamantareNa syAt / daNDIti pratyayavadbhavati cAyamabAdhitavapurna ca dravyAdiSaTpadArthAnAmanyatamanimitto'yaM tadanurUpatvApatIteH, nApyanimittaH kadAcitkacidbhAvAt / tato'syApareNa hetunA bhavitavyamato vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandhazeSaH padAryazeSeSvavinAbhAvavaditi samavAyavadabhAvavadvA virodhasya kacidvizeSaNatvasiddhau tasyApi vizeSaNavizeSyabhAvasya svAzrayavizeSAyiNaH kutastadvizeSaNatvam / parasmAdvizeSaNavizeSyabhAvAditi cet tasyApi svavizeSyavizeSaNatvaM parasmAdityanavasthAdapratipattirvizeSyasya vizeSaNapatipattimantareNa tadaniSTeH, nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiriti vacanAt / sudUramapi gatvA vizeSaNa vizeSyabhAvasyAparavizeSaNavizeSyabhAvAbhAve'pi svAzrayavizeSaNatvopagame samavAyAderapika vizeSaNatvaM, tadabhAve'pi kiM na syAt ? iti na vishessnnvishessymaavsidiH| tadasiddhau ca na kiJcitkasyacidvizeSaNamiti na virodho virodhivizeSaNatvena siddhayati / tathA vaizeSika punaH apane pakSakA avadhAraNa karate hue kahate haiM ki agni, jala yA Atapa, andhakAra Adi ye donoM virodhI haiM / AtmA jJAna yA pudgalarUpa ye donoM samavAya vAle haiN| yahAM ghaTa nahIM hai, Adi isa prakArakI viziSTa buddhiyAM vizeSyavizeSaNabhAvako mAne vinA bhalA kaise ho sakeMgI ? jaise ki daNDavAlA puruSa hai, yaha jJAna kisI saMyoga sambandhake vinA nahIM hotA hai / ukta jJAnoMkA yaha pUrNazarIra bAdhAoMse rahita prasiddha hai| arthAt vaizeSika jana vizeSa sambandhako siddha karaneke liye anumAna banAte haiM ki jo jo viziSTa buddhi hotI haiM, vaha vizeSaNa, vizeSya aura sambandha ina tInoMko viSaya karatI hai / jaise ki daNDI yaha viziSTa buddhi daMNDarUpa vizeSaNa puruSa rUpa vizeSya aura saMyogarUpa sambandha ina tInako viSaya kara letI hai / ghaTa yaha buddhi bhI ghaTa, ghaTatva aura samavAya ina tInoMko jAna letI haiM / taise hI virodhI, samavAyI, abhAvavAn, ye jJAna . bhI vizeSya aura vizeSaNoMse atirikta kisI madhyavartI sambandhake vinA nahIM ho sakate haiM / ina jJAnoMkA dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina chaha bhAva padArthoM se koI eka to nimittakAraNa nahIM ho sakatA hai, kyoMki una dravya AdikoMke anusAra honevAle jJAnoMkI sarUpatA ina jJAnoMmeM pratIta nahIM hotI hai / bhAvArtha-dravya AdikoMko kAraNa mAnakara honevAle jJAnoMse virodhI, samavAyI, Adika jJAna vilakSaNa haiM / tathA virodhI Adi jJAnoMko nimittake vinA hI utpanna ho gaye bhI nahIM kaha sakate haiM kyoMki ve jJAna kabhI kabhI aura kahIM kahIM utpanna hote haiN| kAryameM deza,
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 307 kAla, aura AkAroMkA niyamita honA niyata kAraNa vinA nahIM ho sakatA hai| vaise to sadA honevAle kAryoko bhI kAraNoMkI AvazyakatA hai kintu kacit kabhI kabhI honevAle kAryoko to kAraNavizeSakI spaSTarUpase adhika AvazyakatA hai / tisa kAraNa ukta viziSTa buddhiyoMkA dravya Adikase bhinna koI nirAlA hetu honA cAhiye / ataH inakA sayoga, saMyuktasamavAya, saMyuktasamavetasamavAya, samavAya, samavetasamavAya, ina pAMca sambandhoMse bacA huA chaThA vizeSaNavizeSyabhAva sambandha mAnA jAtA hai| vaha sambandha sAta padArthose atirikta bace hue dharmasvarUpa anya padArthoMmeM ginA jaavegaa| jaise ki hetu aura sAdhyakA avinAbhAva sambandha sAta padArthose atirikta padArtha hai| isa prakAra samavAya athavA abhAvake samAna virodhakA bhI kisImeM vizeSaNapanA siddha ho jAtA hai| ataH hama vaizeSikoMkA tadvizeSaNatve sati yaha hetukA dala siddha ho gyaa| aba AcArya kahate haiM ki aisA mAnanepara to usa vizeSyavizeSaNabhAva sambandhako bhI Apa domeM rahanevAlA dharma sambandha hotA hai, etadartha apane AzrayavizeSoMmeM rahanevAlA Adheya mAnoge to vaha kahAM kisa sambandhase ThaharatA huA vizeSaNa hogA ? batAo / yahAM bhI sambandhapanekI rakSArtha dUsare vizeSyavizeSaNabhAvase usa sambandhako vartatA huA aisA kahoge to usa dUsare sambandhako bhI apane vizeSyameM vizeSaNapanA tIsare vizeSyavizeSaNabhAva sambandhase mAnA jAvegA / isa prakAra anavasthAdoSa ho jAnese vizeSyakI prattipatti kaise bhI na ho skegii| kyoMki vizeSaNako bhale prakAra jAne vinA vizeSyakA jJAna honA iSTa nahIM kiyA hai / Apake yahAM bhI kahA hai ki vizeSaNakA grahaNa kiye vinA vizeSyaM ko viSaya karanevAlI buddhi nahIM hotI hai / arthAt viziSTa buddhimeM vizeSya vizeSaNa aura saMsarga ina tInakA jAnanA Avazyaka mAnA gayA hai| vizeSaNakA jJAna to atyadhika Avazyaka hai / aura sambandha bhI jaba domeM raha legA, tabhI vaha madhyavartI hotA huA sambandha ho sakatA hai / jaise ki puruSameM daNDa rahatA hai| unakA yojaka saMyoga sambandha vicArA daNDa aura puruSa donoMmeM samavAya sambandhase vRttimAn hai, tathA vaha samavAya bhI sambandha tabhI ho sakegA, jaba ki apane saMyoga aura daNDa yA saMyoga aura ghaTa svarUpa AdhAroMmeM vizeSaNa hokara Thahara jAya / ataH saMyoga aura daNDake madhyameM par3A huA samavAya bhI vizeSyavizeSaNabhAva sambandhase apane AdhArabhUta saMyoga aura samavAyameM rhegaa| vaha vizeSyavizeSaNabhAva sambandha bhI apane AdhArabhUta vizeSya aura vizeSaNameM dUsare vizeSyavizeSaNabhAva sambandhase rahegA aura vaha bhI tIsarese rhegaa| isa prakAra cauthe pAMcameM AdikI kalpanA karanA baDhate hue anavasthA doSa huA / puruSa, daNDa, saMyoga, samavAya, vizepyavizeSaNabhAva, punaH vizeSyavizeSaNabhAva Adi sambandhoM se pahile do doke biicmeN| paDA huA aprima tIsarA sambandha apane vizeSyavizeSaNameM vrtegaa| tabhI sambandha bana sakegA, sambandha dviSTa yAnI domeM rahanevAlA hotA hai / cAMdI yA sonekA TAMkA jabataka donoM TukaDoMmeM nahIM cupakegA tabataka donoMko milA nahIM sakegA, taba to uttarottarake sambandha vizeSaNa hote jAveMge / unake
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokArtike liye bhI punaH sambandhAntaroMkI AkAMkSA baDhatI jAyemI / yaha anavasthA doSa hogA / bahuta dUra bhI jAkara vizeSyavizeSaNabhAvakA dUsare vizeSyavizeSaNaMbhAvake vinA bhI yadi apane vizeSya vizeSaNa rUpa vizeSya AzrayoMmeM vizeSaNa ho jAnA svIkAra kara loge taba to usI prakAra samavAya, abhAva aura virodhakA bhI vizeSaNapanA usa vizeSyavizeSaNabhAvake vinA hI kahIM kyoM na mAna liyA jAya ! yAnI samavAya aura abhAvakA sammelana karAnevAle. vizeSyavizeSaNabhAvakA svakA hI rUpa svarUpa sambandha mAna loge to samavAya aura abhAvakA bhI apanA hI svarUpa nAmaka svarUpasambandha kyoM nahIM mAna lete ho ? dUra taka sambandhoMkI anAvazyaka lambI pUMcha baDhAnese kyA lAbha hai ? aisI dazAmeM samavAya, svarUpa, Adi sambandhoMko bhI vizeSaNapanA kahAM AyA ? ve anya sambandhoMse sambandhiyoMmeM rahate taba to vizeSaNa ho sakate the, anyathA nahIM / isa prakAra vaizeSikoMke prANa svarUpa vizeSaNavizeSyabhAva sambandhakI siddhi nahIM huyI aura usa vizeSaNavizeSyabhAvake nahIM siddha honepara koI padArtha kisIkA vizeSaNa nahIM ho sakatA hai / isa prakAra virodhiyoMkA vizeSaNa hokara virodha padArtha siddha nahIM hotA hai / phira ApakA " tadvizeSaNatve sati " yaha hetu aMza siddha na huA / asiddha hetu to sAdhyako siddha nahIM kara sktaa| virodhapratyayaviSayatvaM tu kevalaM virodhamAtraM sAdhayena punaranayorvirodha iti tatpatiniyama, tato na virodhibhyo'tyantabhinno virodho'bhyupagantavyaH / kathaJcidvirodhyAtmakatve "tu virodhasya pratiniyamasiddhirna kazcidupAlambha iti sUktaM virodhavatsvAzrayAnnAmAdInAM bhinnAbhinnatvasAdhanam / ___ vaizeSikoMne bhinna paDe hue bhI virodhako virodhiyoMkA virodhakapanA siddha karaneke liye unakA vizeSaNa hote hue virodhajJAnakA gocarapanA yaha hetu diyA. thaa| tahAM unakA vizeSaNapanA isa aMzakA to khaNDana kara diyA gayA hai / aba hetuke vizeSyadala virodhajJAnakA gocarapanApara vicAra karate haiM / vaha virodhajJAnakA gocarapanA to kevala virodhako sAdha sakegA, kintu una niyamita zIta aura uSNa yA andhakAra aura Atapa inakA virodha hai, isa vizeSa niyamako nahIM kaha sakatA hai / rupayekA jJAna rupayekI siddhi to karA sakatA hai, kintu devadattase hI indradattakA hI rupayA AyA hai, isa vizeSatAko siddha nahIM kara sakatA hai / tisa kAraNa virodhiyoMse sarvathA bhinna paDA huA virodha nahIM svIkAra karanA cAhiye, vaha kucha kAryakArI nahIM hai / hAM ! jainasiddhAntake anusAra virodhako virodhiyoMse kathaJcit tadAtmaka mAna liyA jAyagA taba to virodhakA apane apane virodhiyoMke sAtha pratiniyama bana jAnA siddha ho jAtA hai, yAnI dhvaMsakapanA pariNAmarUpa virodha zItadravyase kathaJcit abhinna hai aura naSTa ho jAnApana rUpa virodha uSNa dravyakA tadAtmaka uttaravartI abhinna pariNAma hai / kabhI uSNatAkI tIvrazakti honepara uSNadravyameM nAzakapanA aura zItadravyameM nAzyapanA rUpa pariNatiyAM abhinna ho rahI haiM / tulyabala virodha honepara to agniko nAza karanevAlA pAnI bhI
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ mara cukA, zeSa pAnI to nikamme naukara yA kArya na honese ThaluA baiThe naukarake samAna dIkha rahA hai yaha adhika pAnI aura thoDI AgakI avasthA batalAyI hai, kintu jahAM thoDA pAnI aura Ama adhika hai vahAM thoDe pAnIko naSTa karanevAlI Aga bhI naSTa ho gayI hai| arthAt pAnI aura Aga anya pudgala paryAyoMko dhAraNa kara cuke haiM, zeSa agni jo dIkha rahI hai vaha mare hue sainikoMse bace huye jIvita sainikoMke sama hai ityAdi / virodhake phalasvarUpa uttaravartI pariNAma ye saba virodhiyoMse kathaJcit abhinna haiN| devadattakI mRtyu usakA hI uttaravartI pariNAma hai / viSakA nAzakapanA svabhAva bhI viSakI paryAya hai / viSa aura devadattameM bandha ho jAnepara sarvathA bheda nahIM rahatA hai| sarvathA bhinna paDA huA viSa devadattako nahIM mAra sakatA hai / dUrase prayukta kiye gaye mantra, tantra, bhI sarvathA minna hote hue vinAzaka nahIM hote haiM / anyathA cAhe jisa kisIkA vinAza kara DAleMge, AtmAke sAtha karma nokarmabandha bhI aisA hI hai / rUpa aura rasakA parasparaparihArasthiti nAmakA virodha to eka dravyameM donoMkA abheda honepara hI banatA hai / ataH samajhalo ki niyata vyaktiyoMkA niyata vyaktiyoMse virodha karanA tabhI banegA jaba ki unameM paDe hue virodhako kathaJcit abhinna mAnA jaavegaa| isa kAraNa syAdvAdiyoMke Upara koI bhI ulAhanA nahIM AtA hai| sarvathA ekAntavAdiyoMke yahAM aneka doSa Ate haiM / sahya aura vibhyakA parvatapanese abheda hai, yadi inakA pRthvIpanA, dravyapanA, parvatapanA ina dharmose bhI sarvathA bheda mAnA jAvegA to una donoMmeMse eka vyakti to parvata, dravya, aura pRthvI nahIM raha sakegA / sarvathA bhinna sarIkhe dIkha rahe niyamita pitA, putrameM hI janyajanaka bhAva hai / azva aura manuSyakA tathA kabUtara aura gAyakA janyajanaka bhAva sambandha kyoM nahIM hai| yahAM bhI kathaJcit abhedakA avalamba liye vinA vaizeSikoMkI dUsarI koI gati nahIM hai / rAjAkA puruSa, devadattakA ghoDA Adi saba sthAnoMpara yahI samajha lo ki kathaJcita bhedAbheda honepara hI sambandha vyavasthA hai, yaha gambhIratattva hai / isako prameyakamalamArtaNDameM bhalIbhAMti puSTa kiyA hai / isa kAraNa zrIvidyAnanda svAmIne picyAsIvIM vArtikameM bahuta acchA kahA thA ki virodhake samAna nAma, sthApanA, AdikoMkA apane apane AzrayoMse kathaJcit bhinnapanA aura kathaJcit abhinnapanA sAdhana karanA yukta hai / nAmAdibhiyA'sonAmanarthaka iti cenna, tasya prakRtavyAkaraNArthatvAdamakRtAvyAkaraNArthatvAcca / bhAvastambhaprakaraNe hi tasyaiva vyAkaraNaM nAmastambhAdInAmavyAkaraNaM ca aprakRtAnAM na nAmAdinikSepAbhAve'rthasya ghaTate, tatsaMkaravyatikarAbhyAM vyavahAramasaMgAt / kisIkA kahanA hai ki nAma, sthApanA, dravya aura bhAvoMse padArthokA nyAsa karanA. vyartha hai| AcArya samajhAte haiM ki so yaha to na khnaa| kyoMki prakaraNameM par3e hue hI padArthake vyutpAdana karaneke liye aura prakaraNameM nahIM prApta hue padArthokI nahIM vyutpatti karAneke liye prayojakatA honeke kAraNa vaha nyAsa karanA sArthaka hai| chata. yA chapparako dhAraNa karaneke liye to vartamAnameM vaisI
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAryalokavArtika paryAyako prApta hue thammeke prakaraNameM usa pASANa yA kASThake khambhekI hI niyamase vyutpatti karAnA hai aura prakaraNa prApta kAryake anupayogI aise kisIkA nAma dhara diye gaye khambha yA patrameM citrita kiye gaye sthApanA khambha yA bhaviSyameM khambherUpa honevAle vRkSa yA zilArUpa dravyathambha ina aprakRtoMkA prabodha nahIM karAnA hai yaha arthakriyA samartha arthakA prayojana sadhajAnA prakaraNameM nahIM prApta huye padArthokA nAma Adise nikSepa kiye vinA nahIM ghaTatA hai| anyathA una prakaraNa prApta aura prakaraNake anupayogI padArthoke saMkIrNapane aura vyatikIrNapanese bhI vyavahAra ho jAnekA prasaMga ho jaavegaa| jo ki kisIko bhI iSTa nahIM hai| yAnI kisI manuSyakA nAma vRSabha rakha denese usa vyaktimeM bhAvavRSabharUpa paryAya ho jAnese manuSyapane aura pazupanekA saMkara ho jAvegA / athavA lAdane aura gADI baiMcane rUpa kAryako vRSabha nAmakA manuSya karane laga jAyagA, aura manuSyake kArya adhyApana aura vANijyako paraspara viSayagamanarUpa vyatikara ho jAnese baila pazU karane laga jAyagA, kintu vyavahArameM nAma, sthApanA Adise nikSipta kiye gaye padArthoke nyAre nyAre prayojana dekhe jAte haiM / ataH padArthokA nyAsa karanA Avazyaka hai / kisI baDe prAsAdameM lage hue stambhakA dUravartI puruSako jJAna karAneke liye usake citrako hI patra dvArA bhejakara kRtakRtya ho sakate haiM / mukhya khambhA paradezako nahIM bhejA jA sakatA hai tathA chatakA bojha sAdhaneke liye mukhya stambhakI AvazyakatA hai / patra para likhA huA khambhA vahAM kAryakArI nahIM hai / nanu bhAvastambhasya mukhyatvAdhyAkaraNaM na nAmAdInAM "gauNamukhyayormukhya saMpratyaya" iti vacanAt / naitanniyataM, gopAlakamAnaya kaTajakamAnayetyAdau gauNe saMpatyayasiddheH / nahi . tatra yo gAH pAlayati yo vA kaTe jAto mukhyastatra saMpratyayo'sti, kiM tarhi ? yasyaitamAma kRtaM tatraiva gauNe pratItiH / kRtrimatvAdgauNe saMpratyayo na mukhye tasyAkRtrimatvAt " kRtrimAkRtrimayoH kRtrime saMpratyayaH" iti vacanAt / naitadekAntikaM pAMzulapAdasya tatraivobhayagatidarzanAt / sahaprakaraNajJatvAdubhayaM pratyeti kimahaM yogAH pAlayati yo vA kaTe jAtastamAnayAmi kiM vA yasyaiSA saMjJA tam ? iti vikalpanAt / prakaraNajJasya kRtrime saMpatyayo'stIti cet na, tasyAkRtrime'pi saMpratyayopapattestathA prakaraNAt / / yahAM zaMkA hai ki lohA, kATha, patthara, yA IToMse bane hue paryAyarUpa thambhakI mukhyatA honese saba sthaloMpara asalI khambhakA hI jJAna karAyA jAvegA / nAmakhambha yA sthApanAkhambha AdikoMkA nahIM / aisA niyama hai ki gauNa aura mukhyakA prakaraNa honepara mukhyameM hI bhale prakAra jJAna hotA hai aisA prasiddha paribhASAke dvArA kahA gayA hai / isapara AcArya kahate haiM ki ukta paribhASA nitya nahIM hai / gauNa aura mukhyakI yogyatA honepara mukhya hIkA jJAna ho, yaha niyama saba deza aura sarva kAlameM lAgU nahIM hotA hai / gopAlako lAbho / athavA kaTajako lAo / indrako bhojana
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ kantAmaNiH 1 1 karAo Adi, aisA kahanepara gauNa padArthameM hI acchA jJAna honA siddha haiM / vahAM jo gauoMko pAlatA hai aise bhAvarUpa gopAlakA samyagjJAna hokara lAnA nahIM hai, athavA jo kaTa yAnI caTAIpara utpanna huA hai aise mukhya kaTez2a vyaktimeM jJAna nahIM hotA hai| taba to kyA hotA hai ? so suno ! jisa puruSakA gopAla yA kaTaja yaha nAmakaraNa kara diyA hai, usa gauNa vyaktimeM (kI) hI pratIti hotI hai / bAlakake macala jAnepara miTTI yA kAThake bane hue kalpita ( nakalI ) sAMpa aura siMhako lAyA jAtA hai / mukhya ( asalI ) ko nahIM / yadi koI yoM kaheM ki gopAla, kaTaja, sarpa AdikA prakaraNa honepara to kRtrima ( nakalI banAyA gayA ) honese gauNa padArthameM hI lAne le jAnekA samIcIna jJAna hotA hai / mukhyameM nhiiN| kyoMki vaha mukhya to akRtrima hai / laukika puruSa kRtrima ( gaDha liye gaye ) aura akkutrima ( banAvaTI nahIM ) ina donoMke prasaMga prApta honepara kRtrima meM sulabhatA se jJAna kara lete haiM, aisA vacana hai / pahilI paribhASAkI apavAdarUpa yaha paribhASA hai / ataH jahAM mukhyakA grahaNa hogA, vahAM mukhyakA hI aura jahAM gauNakA prakaraNa hai, vahAM gauNa padArthakA hI prajJApana hogaa| donoMkA nahIM ho sakatA hai / isapara AcArya kahate haiM ki yaha bhI ekAntarUpase niyama nahIM hai| yAnI gauNa aura mukhyameMse kisI ekakA hI grahaNa hoya, athavA kRtrima aura akRtri - mameM se kRtrimakA hI jJAna hoya, yaha niyama saba deza, saba kAla aura sarva vyaktiyoMke liye upayogI nahIM hai| kyoMki dhUlise lithaDe hue pagavAle gavAMra manuSyake vahAM hI donoM prakAra ke jJAna hote hue dekhe jA rahe haiM, vaha pAmara prakaraNakA jAnanevAlA nahIM honeke kAraNa vicArA mukhya aura gauNa donoMkI pratIti kara letA hai / vaha vicAratA hai ki adhikArIne mujhe gopAla aura kaTeja lAnekI AjJA dI haiM / jo manuSya gauoMko pAlatA hai athavA jo caTAIpara utpanna huA hai, usa mukhya padArthako maiM lAUM ? athavA kyA jisa puruSakI yaha gopAla yA kaTaja saMjJA hai usa gauNa padArthako le jAkara kRtArtha ho sakatA hUM ? isa prakAra mukhya aura gauNa donoM padArthoMko jAnakara usake hRdayameM kisI ekako le jAneke liye vikalpa uTha rahA hai / isapara zaMkAkAra yadi yoM kahe ki prakaraNako jAnanevAle puruSakA kRtrima padArthameM hI sulabhatAse jJAna hotA hai| mukhyameM nahIM, so yaha pakSa to nahIM lenA / kyoMki prakaraNako jAnanevAle usa puruSakA mukhya akRtrimameM bhI taisA prakaraNa honese samIcIna jJAna honA bana jAtA hai| pratidina sahasroMvAra yaha vyavahAra dekhA jAtA hai / ataH siddha huA ki prakaraNake anusAra gauNakA yA mukhyakA athavA kacit donoMkA jJAna honA nikSepakA vidhi vidhAna karanese hI sambhava hai| anya upAya nahIM hai / 311 nanu ca jIvazadvAdibhyo bhAvajIvAdiSveva saMpratyayasteSAmarthakriyAkAritvAditi cet na, nAmAdInAmapi svArthakriyAkAritvasiddheH / bhAvArthakriyAyAstairakaraNAdanarthakriyAkAritvaM teSAmiti cet, nAmAdyarthakriyAyAstarhi bhavemAkaraNAsasyAnarthakriyAkAritvamastu /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtike. yahAM dUsarI zaMkA hai ki jIva vAcaka jIva zara, vRSabhazadva, tathA ajIva vAcaka modaka zabda athavA citra, pratibimba, Adise vAstavika paryAyarUpa AtmA, baila, laDDu Adi padArthomeM (kA) hI sulabhatAse jJAna hotA hai, kyoMki ve padArtha hI paDhAnA, lAdanA, kSudhAnivRtti karanA, Adi arthakriyAoMko karanevAle haiM / laDDake nAma yA citrase bhUkha dUra nahIM hotI hai, athavA bhaviSyameM laDDu bananevAle canA, poMDA, khAtase bhI modakakA svAda upalabdha nahIM hotA hai| ataH bhAvanikSepa mAnanA hI ThIka hai, anya nikSepoMkA mAnanA vyartha hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki nAma Adika bhI apanI apanI arthakriyAoMke karanevAle siddha ho rahe haiM / bhAvArtha-indra jIva, Adi nAmoMse jAna liye gaye padArtha apane anurUpa kriyAoMko karate haiM, vyAkaraNazAstra meM to zabda hI pradhAna haiM, artha aura jJAnako vahAM koI nahIM pUchatA hai / agni zabda kI "su" saMjJA hai / pAvaka, anala zadbakI yA agnike jJAnakI yA atyuSNa Aga padArthakI su saMjJA nahIM hai / mantrameM zabda pradhAna haiM, artha nhiiN| kisI AturakI laDDU nAmase bhI lAra Tapaka jAtI hai / rAga rAginiyoMke sunanemeM zadvakRta Ananda hai, arthakRta vizeSa AnaMda nahIM hai| rupayA, paisA, mohara, noTa, sTAmpa AdimeM samrATke nAma yA sthApanAse hI kArya calatA hai / akelA rAjA kahAM kahAM jAtA phiregA / Azcarya gRha ( ajAyaba ghara ) yA citragRhoMke prekSaNase aneka vyavahArayogya kArya hote haiM / pairameM hAthI roga ho jAnese siMhakA citra kara denepara rogakA upazama ho jAtA hai / rasoI AdikI zIghratA dikhalAneke liye dravyanikSepa kAryakArI hai / anirvRttikaraNa avasthAkA mithyAjJAna bhaviSyake samyagjJAnameM upayogI ho rahA hai / ataH nAma Adika bhI apane yogya arthakriyAoMko kara rahe haiM, jo ki unase hI ho sakatI haiM / yadi tuma yoM kaho ki vastuke paryAya svarUpabhAvase honevAlI artha kriyAkA karanA una nAma AdikoM karake nahIM hotA hai / ataH ve nAma Adika arthakriyAkArI nahIM haiM, aisA kahoge to hama jaina kaheMge ki nAma Adikase kI jAnevAlI arthakriyAoMkA karanA vAstavika paryAyarUpa bhAvase nahIM hotA hai| ataH bhAvako bhI arthakriyAkArIpana na hoo! yoM to annakA kArya jalase nahIM hotA hai aura jalakA kArya annase nahIM hotA hai| itanese hI kyA ye bhI arthakriyAko karanevAlI vastu na bana skegii| .. kAMcidapyarthakriyAM na nAmAdayaH kurvantItyayuktaM teSAmavastutvapasaMgAt / na caitadupapana bhAvavannAmAdInAmavAdhitamatatyiA vstutvsiddheH| nAma, sthApanA, aura dravya, kisI bhI arthakriyAko nahIM karate haiM, yaha kahanA to ayukta hai / kyoMki aisA kahanepara unako avastupanakA prasaMga ho jAvegA / nAmanikSepa, saMjJA saMjJeya vyavahAra ko karatA hai| isako mAne vinA zAstraparipATI, vAyavAcakapana, paNDitamUrkhapana, vakAlata, vaktRtA Adi bahuta kucha vyavahAra miTa jAyeMge / yaha vaha hai aisI pratiSThA kara denese mukhyapadArthoke dvArA honevAle naimittika bhAvoMke samAna pariNAmoMko sthApanA nikSepa karA detA hai| isako 'mAnanepara hI
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vartamAnameM mUrtidarzana, pUjana, nATakoMkA abhinaya sikkA, darpaNameM mukhakA pratibimba, sabhApatipana, Adike dvArA aneka prayojana siddha ho rahe haiM, jo ki anya prakAroMse nahIM sadha sakate haiM / bhaviSyameM pariNata hone vAle dravaNakI yogyatAko dravyanikSepa sambhAlatA hai, dravyanikSepako mAne vinA kAryake liye upAdAna kAraNoMkA hI AdAna karanA, tailake artha tiloMkA, ghaDeke liye miTThIkA grahaNa karanA nahIM bana skegaa| sabhI jIva yA pudgaladravya navIna navIna kAryoko kara rahe pratIta ho rahe haiM / dravyanikSepane unako vizvAsa de rakhA hai ki lage raho / saphala hoge / kAryasiddhi tumhAre sAmane hAtha joDe khaDI huyI bATa jo rahI hai / nimitta milAnepara jhaTa hAtha A jaaygii| jo padArtha kucha bhI arthakriyAoMko karatA hai, vaha vastu yA vastukA eka aMza avazya hai / nAma Adika. bhI vastu haiM / inako avastupanA kahanA yuktipUrvaka nahIM banatA hai| bhAvake samAna nAma AdikoMko bAdhA rahita pratItise vastupanA siddha hai| etena nAmaiva vAstavaM na sthApanAditrayamiti zaddhAdvaitavAdimataM, sthApanaiva kalpanAtmikA na nAmAditrayaM vastu sarvasya kalpitatvAditi vibhramaikAntavAdimataM, dravyameva tatvaM na bhAvAditrayamiti ca dravyAdvaitavAdidarzanaM prativyUDham / tadanyatamApAye sakalasaMvyavahArAnupapattezca yuktaH sarvapadArthAnAM nAmAdibhiyAsastAvatA prkrnnprismaapteH| ukta isa kathanase ina matoMkA bhI khaNDana hogayA samajha lenA cAhiye / tinameM zadbAdvaitavAdiyoMkA yo mantavya hai ki jagatmeM zadvasvarUpa nAmanikSepa hI vastubhUta hai / sthApanA, dravya, bhAva, ye tInoM paramArtha nahIM haiM, kalpita hai / sampUrNa arthoko ekAntase bhrAntirUpa kahanevAloMkA yaha mata hai ki kalpanAsvarUpa sthApanA hI jagatmeM padArtha hai, nAma, dravya, bhAva, ye tInoM koI vastu nahIM haiM kAraNa ki saba kalpita haiN| tIsare dravyAdvaitavAdIkA yaha siddhAnta hai ki bhaviSyameM dravaNa karane yogya dravya hI ThIka ThIka padArtha hai, nAma, sthApanA, aura bhAva ye tIna kucha vastu nahIM haiM, tuccha haiM / ina tInoM ekAMtoMkA jaina siddhAntake anusAra nAma, Adika cAroMko vastubhUtapanA siddha kara denepara nirAkaraNa ho jAtA hai / eka bAta yaha bhI hai ki una nAma Adika cAroM se kisI ekake bhI na mAnanepara jagatke sampUrNa zreSTha vyavahAra nahIM bana sakeMge / sabhI sthaloMmeM nAma Adika cAroMkA mukhya yA gauNarUpase eka dUsareko na choDate hue avinAbhAva ho rahA hai| ataH sampUrNa hI padArthoMkA yathAyogya nAma Adika cAroMse nyAsa honA yuktiyoMse siddha hai / tinase hI isa sUtrake prakaraNoMkI saba orase samApti ho jAtI hai pUrvApara sambandha anvita ho jAtA hai|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 tattvArthazlokavArtike paJcamasUtrakA sArAMza ___ isa sUtrake prakaraNoMkI sUcI saMkSepase isa prakAra hai ki prathama hI eka eka nikSepako mAnanevAle ekAntavAdiyoMke nirAkaraNArtha aura lokaprasiddhike anusAra vyutpatti karAneke liye nAma Adika cAroMse nikSepakI siddhi karanevAle sUtrakA avatAra kiyA gayA hai| eka-eka yA do dose athavA ulaTa palaTa kara nAma Adise nikSepakI vyavasthA nahIM hai / jAti Adi nimittAntaroMkI nahIM apekSA karake saMjJAkaraNako nAma kahate haiM, usake aneka bheda haiM / nAmanikSepakI utpattimeM vaktAkA abhiprAya nimitta mAnA gayA hai / zabdakA vAcya arthase sambandha na mAnanevAle bauddhoMke sanmukha sAdRzyarUpa jAtikI siddhi kI hai / vizeSake samAna jAti bhI nitya, anitya, hai / jAtikA vyaktise kathaJcit bheda hai / jAtiko siddha karaneke liye AcAryokA bauddhoMke sAtha adhika UhApoha calA hai / isake anantara padakA artha jAtiko hI svIkAra karanevAle mImAMsakoMke mantavyakA khaNDana kiyA hai / vaiyAkaraNoMne guNazadva, kriyAzada, AdikoMkA artha bhI jAti mAna liyA hai / AkAza, abhAva, AdimeM bhI gauNarUpase AkAzatva, abhAvatva, Adi jAtiyoMko mAnakara apane ekAntako puSTa kiyA hai| isa matakA bhI AcAryone khaNDana kara diyA hai| lakSita lakSaNA, arthApatti, Adise vyaktikI pratIti nahIM ho sakatI hai / isa prakaraNakA vicAra atIva sundara hai / antameM mImAMsakoM karake sAmAnyavizeSAtmaka padArthako hI zadvakA vAcya artha mAnanA paDA hai / bauddhoMse sarvathA viparIta nityadravyako hI zabdakA viSaya kahane vAloMkA nirAkaraNa kiyA gayA hai / yahAM upAdhi aura aupAdhikakI carcA karate hue dravyapadArthavAdiyoMkA ekAnta haTAyA gayA hai / zadbAdvaitavAdIko bhI yahAM muMhakI khAnI paDI hai / kevala apane rUpako hI kahanevAlA zadvatattva vidyAke anukUla hotA huA dUsaroMke samajhAnekA upAya nahIM ho sakatA hai, anyathA rUpa, rasa, AdikoMkA advaita bhI puSTa ho jaavegaa| padakA vAcya artha brahmAdvaita bhI nahIM hai / bauddhoMke anyApohako sanmukha kara advaitavAdakA nirAsa kara diyA hai / avidyAse apoha honA Avazyaka hai / isa prakAra nitya dravyavAdiyoMkA nirAsa kara vizeSa vyaktiko hI zadvakA artha kahanevAle vyaktipadArthavAdIkA nirAkaraNa kiyA hai / jAti aura vyakti donoM mila karake bhI zadbakA artha nahIM ho sakate haiN| syAdvAda siddhAntakI zaraNa lenepara manoratha siddha ho sakate haiM / Age kevala AkRtiko hI padakA artha mAnanevAloMkA nivAraNa kiyA hai / isa viSayameM diye gaye tarka aura uttara gambhIratAko liye huye prazaMsanIya haiM / isake Age anyApohako zadvakA artha mAnanevAle bauddhoMkA vicAra calAyA hai / vaktAkI icchA bhI zadvakA artha nahIM bana sakatI hai / yahAMpara bauddhoMkI orase dI gayI jaTila yuktiyoMkA baDI vidvattAke sAtha nirAkaraNa karake zadvajanya jJAnakI pramANatA batAyI hai / zadvakA vAcya viSaya vastubhUta hai, jo ki jAti aura vyaktiyoMse tAdAtmyasambandha rakhatA huA paramArthavastu hai / pratyakSa Adikake samAna zabase bhI vastumeM
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 315 pravRtti, pratipatti, aura prApti honA pAyA jAtA hai / sAmAnyako choDakara vizeSa nahIM rahatA hai aura vizeSako choDakara sAmAnya bhI nahIM ThaharatA hai / hAM ! kvacit eka pradhAna dUsarA gauNa hojAtA hai| jAti, guNa, AdimeMse eka ekako pradhAna mAnakara viSaya karate hue zadboMke pAMca bheda mAna lenemeM hamArA koI virodha nahIM hai / ve saba sAmAnyavizeSAtmaka vastuko hI kaha rahe haiN| ataH samacini vyavahAra karanevAle jIvoMkA anya nimittoMkI apekSA na karake saMjJA karaneko nAmanikSepa kahate hai / nAma kI gayI vastukI kahIM pratiSThA karanA sthApanA hai / sthApanAmeM Adara, anugrahakI AkAMkSA ho jAtI hai / nAmameM nahIM / sAmAnyarUpase nAma karanepara hI sthApanAkI pravRtti mAnI gayI hai / bhaviSya paryAyake abhimukha vastuko dravya kahate haiM / dravya nikSepake bheda karake dravyakA tInoM kAloMmeM anuyAyIpanA siddha kiyA hai / dravyakI ananta paryAyoMmeM eka santAnarUpa DorA piroyA huA hai / sampUrNa dravyoMmeM jIva pradhAna hai aura jIvakA jJAnaguNa pradhAna hai / ataH upayoga aura anuyogakI apekSAkA vicAra kara Agama, noAgamadravyako sAdhA hai / vastukI vartamAna paryAya bhAva hai| Adike tIna nikSepa dravyakI pradhAnatAse haiM / aura antakA bhAvanikSepa to paryAyakI pradhAnatAse puSTa kiyA gayA hai / dravya aura paryAya donoMkA samudAya vastu hai / tat zabdakI sArthakatA dikhalAyI gayI hai| zabdakI apekSAse nikSepa saMkhyAta haiM / samAna jAtivAle vikalpajJAnakI apekSAse asaMkhyAta haiM aura arthakI apekSAse nikSepa ananta haiM / una saba bhedoMkA cAroMmeM hI antarbhAva ho jAtA hai| nyAsa aura nyasyamAna inakA kathaJcit bheda abheda hai / nAma nikSepa aura sthApanA Adi nikSepoMke viSayoMmeM bhI kathaMcit bheda hai| cAroM nikSepoMkI pravRtti eka sthAnapara pAyI jA sakatI hai| isa prakaraNameM virodhakA dRSTAnta dekara bheda abhedako siddha kiyA hai| sarvathA bhinna yA abhinna paDA huA virodha kisI kAmakA nahIM hai / virodha padArthakI acchI vivecanA kI gayI hai / bhedavAdI bAbadUka, naiyAyikoMke phaTATopakA nirAsa karate hue virodhiyoMse kathaJcit abhinna virodhako siddha kara diyA hai / nAma, sthApanA, dravya, bhAvoMse nikSepakI vyavasthAko mAne vinA prakRtakI siddhi aura aprakRtakA nirAkaraNa nahIM ho sakatA hai / baDA bhArI ghuTAlA maca jAvegA / nAma kiye gaye siMhako maMgAnepara lAnevAlA ziSya mukhya siMhako le AvegA, athavA siMhake khilauneko bhI lAkara kRtakRtya bana jaavegaa| ina saba jhagaDoMko meTaneke liye jainasiddhAntameM nikSepakI vyavasthA iSTa kI gayI hai / nAma Adika pratyeka nikSepase apane apane yogya nyArI nyArI arthakriyAoMkA honA siddha hai / ataH cAroM hI vastubhUta haiM / eka eka nikSepako mAnanevAle ekAntavAdiyoMke mantavya samucita nahIM haiM / cAroMmeMse ekako bhI mAne vinA lokavyavahAra nahIM sadha sakatA hai / isa prakAra jainasiddhAntameM jJApaka sAdhanoMke prakaraNa honepara nAma, sthApanA dravya bhAvoMse padArthokA nyAsa karanArUpa atyupayogI siddhAntakA isa sUtradvArA nirUpaNa kara diyA gayA hai /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 tattvArthazlokavArtike sarvArthasaMkalanavittinidAnabhUtanAmAdisunyasitavastuvidhAnadakSam / zaddhArthagocaravivAdavinAzakaM drAk, tattvArthazAstramanugacchata bho sudhiindraaH||1||... aba Ageke sUtrakA avataraNa karAneke liye zaMkA uThAte hue tarkaNA karate haiM--- nanu nAmAdibhiya'stAnAmakhilapadArthAnAmadhigamaH kena kartavyo yatastadvyavasthA adhigamajasamyagdarzanavyavasthA ca syAt, na cAsAdhanA kasyacidyavasthA sarvasya skheSTatattvavyavasthAnuSaMgAditi vadantaM pratyAha sUtrakAra: yahAM zaMkA hai ki nAma, sthApanA, dravya aura bhAvoMse nyasta kara diye gaye sampUrNa padArthokA nirNaya kisase karanA cAhiye ? batalAiye / jisase ki lokaprasiddha nAma AdikoM karake vyavahRta una padArthokI vyavasthA ho sake tathA anyake upadeza, yA zAstravAcanase utpanna hue adhigamajanya samyagdarzanakI vyavasthA bana sake / bhAvArtha-cakSuse kucha kucha dekhanevAle puruSa liye upanetra ( cazmA ) upayogI hotA hai / sarvathA andheko upanetra yA dUravIkSaka ( dUravIna ) sahAyaka nahIM hote haiM, taise hI AtmAke kisI svapara prakAzaka pariNAma dvArA padArthokA nirNaya karacukanepara to nAma Adika sahakArI bana sakate haiM / jJApaka sAdhanake vinA kisIkI vyavasthA nahIM hotI hai| anyathA sarvathA pramANaviruddha bolanevAle sabhI vAdiyoMke yA matta, mUcchita, aura svapnadarziyoMke apane apane iSTatattvoMkI vyavasthA honekA prasaMga ho jaavegaa| isa prakAra bolanevAle jijJAsuke prati tattvArtha sUtrako racanevAle zrIumAsvAmI mahArAja uttara kahate haiM pramANanayairadhigamaH // 6 // vastuko sakalAdeza dvArA jAnanevAle svaparaprakAzaka pramANoMse aura saMjJIke utpanna hue varatvaMzako vikalAdeza dvArA jAnanevAle zrutajJAnAMzarUpa nayoMse samyagdarzana Adi tathA jIva Adi sampUrNa padArthokA nirNaya hotA hai| ____ sarvArthAnAM mumukSubhiH kartavyo na punarasAdhana evAdhigama iti vAkyArthaH / kathamasau taiH kartavyaH ityAhaH isa sUtravAkyakA anya upayogI padoMke uparakAra lenepara yaha artha huA ki mokSako cAhane vAle puruSoMko sampUrNa arthokA pramANa aura nayoMse nirNaya kara lenA cAhiye / phira to vinA hI jJApaka kAraNake adhigama nahIM kiyA jA sakatA hai / koI bhavya kahatA hai ki vaha adhigama una pramANa nayoM karake kaise karanA cAhiye ? aisI jijJAsA honepara AcArya uttara kahate haiN| sUtre nAmAdinikSiptatattvArthAdhigamasthitaH / kAtya'to dezato vApi sa pramANanayairiha // 1 //
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH pUrva sUtra nAma Adikake dvArA nikSipta kiye tattvArthIkA sampUrNa rUpase adhigama honA pramANoM karake aura eka dezase adhigama honA bhI nayoM karake vyavasthita ho rahA hai sUtrameM nirNIta kara diyA gayA hai / I / vahI isa 317 nisargAdadhigamAdvetyatra sUtre nAmAdinikSiptAnAM tattvArthAnAM yo'dhigamaH samyadarzana hetutvena sthitaH sa iha zAstre prastAve vA kAsyataH pramANena kartavyo dezato nayaireveti vyavasthA / isa vArttikakA vivaraNa yoM hai ki " tannisargAdadhigamAdvA " isa sUtra meM nAma Adikake dvArA kSipta kiye gaye tAttvika padArthoMkA jo adhigama honA adhigamajanya samyagdarzanake hetupanese vyavasthita kiyA gayA hai / vaha adhigama isa zAstra meM yA isa prakaraNa meM pUrNarUpase pramANa karake kara lenA cAhiye aura eka aMzase nayoM karake hI kara lenA cAhiye / yaha isa sUtrane vyavasthA dI hai / bhAvArtha -- pramANa aura nayoMse padArthoMkA adhigama karake adhigamaja samyagdarzana kiyA jA sakatA hai| nanvevaM pramANanayAnAmadhigamastathAnyaiH pramANanayaiH kAryastadadhigamopyaparairityanavasthA, svatasteSAmadhigame sarvArthAnAM svataH so'stviti na teSAmadhigamasAdhanatvam / na vAnadhigatA eva pramANanayAH padArthAdhigamopAyA jJApakatvAdatiprasaMgAccetyaparaH / yahAM zaMkA hai ki jaise jIva AdikoMkA adhigama pramANa aura nayoMse kiyA jAtA hai isa prakAra una pramANa nayoMkA adhigama bhI tisI prakAra anya pramANa nayoM karake kiyA jAvegA / tathA unakA bhI adhigama tIsare pramANa nayoM karake kiyA jAvegA / jJApakoMko anya jJApakoMse jAne vinA unake dvArA jJApya jAnA nahIM jAtA hai| ataH cauthe, pAMcaveM, AdikI jijJAsA hote hue AkAMkSAke baDha jAnepara jainoMke Upara yoM anavasthA doSa lagatA hai / yadi jaina jana anavasthAko dUra karane ke liye una pramANa nayoMkA apane Apa hI adhigama ho jAnA svIkAra kara leMge, taba to sampUrNa jIva Adi padArthoMkA bhI apane Apase vaha adhigama ho jAo ! isa kAraNa una pramANa nayoMko adhigamakA sAdhakapanA nahIM siddha hotA hai / dUsaroMse yA svayaM nahIM jAne gaye hI pramANa aura naya to padArthoMke jAnaneke upAya nahIM haiM, kyoMki ve jJApaka haiM / dUsarese yA apanese jo jJAta nahIM huA hai, vaha padArtha to jJApaka nahIM hotA hai / andhere meM paDA huA dhuMdhalA padArtha parakA prakAzaka nahIM hai, anyathA atiprasaMga doSa ho jaavegaa| yAnI ajJAta ghaTa, paTa, Adika padArtha bhI cAhe jisa vastu ke jJApaka bana baiTheMge, yaha nyArI Apatti huI, isa prakAra koI dUsarA vAdI kaha rahA hai / aba AcArya kahate haiM ki so'pyaprastutavAdI / pramANanayAnAmabhyAsAnabhyAsAvasthayoH svataH paratazcAdhigamasya vakSyamANatvAt / paratasteSAmadhigame kacidabhyAsAtsvato'dhigamasiddheranavasthApariharaNAt /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtika vaha zaGkAkAra bhI prastAva kiye gaye viSayako nahIM samajha kara bola rahA hai| kyoMki abhyAsa dazAmeM pramANa aura nayoMkA apane Apa adhigama ho jAtA hai aura anabhyAsa dazAmeM pramANa tathA nayoMkI dUsare jJApakoMse jJapti hotI hai, isa viSayako bhaviSyameM spaSTa kahane vAle haiM / bhAvArtha-jJAnameM prAmANyakI utpatti to nirmalatA, avinAbhAvIpana, Adi anya kAraNoMse hI hotI hai, kintu pramANapanekI jJapti abhyAsa dazAmeM svataH yAnI jJAnake sAmAnya kAraNoMse hI aura anabhyAsa dazAmeM dUsaroM yAnI jJAnake sAmAnya kAraNoMse atirikta nirmalatA Adi kAraNoMse hotI huI mAnI gayI hai / apane paricita gharameM andhakAra honepara bhI abhyAsake vaza arthoko jAnanevAle jJAnake pramANapanekI svataH jJapti kara lete haiN| kintu aparicita gRhameM anya kAraNoMse prAmANyakI jJapti hotI hai / yahAM jina jJApaka dUsare kAraNoMse adhigama honA mAnA hai unake prAmANyako jAnanemeM kahIM to prathama koTimeM hI abhyAsa honese apane Apa adhigama honA siddha hai / nahIM dUsarI, tIsarI, cauthI, koTi para to abhyAsadazAkA pramANapanA mila hI jAtA hai, ataH anavasthAdoSakA nivAraNa hogayA / arthAt aparicita gharameM Tika Tika zabda karanese ghaTayantra ( vyavahAra samaya ghanTA, minaTa, batalAnevAlI ghaDI ) kA jJAna kara lete haiM / yadi Tika Tika zadbameM bhI yoM saMzaya ho jAya ki yaha ghaDIkA zaddha hai yA kisI kIDekA zaddha hai ? to dUsarA abhyAsa dazAkA jJAna uThAkara TikaTika zabdake jJAnameM prAmANya jAna liyA jAtA hai| yadi kisIko yahAM bhI saMzaya ho jAya to tIsarI, cauthI, koTipara avazya nirNaya ho jaavegaa| jJApaka prakaraNameM dUsarI, tIsarI, cauthI, zreNipara kRtakRtya ho jAnese anavasthA nahIM AtI / vyarthameM saMzaya aura jijJAsAoMko uThAnekI dhuna rakhanA prazasta nahIM hai, aisA kauna ThaluA baiThA hai / jo ki apane Apa bArabAra pAMva dhoneke liye aneka bAra kIcaDako lagAtA phire ? prAmANyakI svataH jJapti honepara utpatti aura jJaptimeM samayabheda nahIM hai, yAnI indriyoMkI nirmalatA Adi kAraNoMse ekadama prAmANyAtmaka jJAna paidA hokara usI samaya jAna liyA jAtA hai / hAM ! anya jJApakoMse prAmANyakI jJapti honepara utpatti aura jJaptimeM samayabheda hai, arthAt prAmANyake anya kAraNoMse jJAnameM pramANapanA to prathama hI utpanna ho cukA thA, kintu abhyAsa na honeke kAraNa usako jAnanemeM vilamba huA / vizeSa bAta yaha hai ki jJAna aura pramANakI utpattimeM bhI samayabheda nahIM hai / jo koI jJAna utpanna hotA hai vaha pramANa yA apramANarUpa hI utpanna hotA hai / samIcIna kAraNoMse ekadama pramANajJAna hI utpanna hogA aura dUSita kAraNoMse apramANarUpa jJAna prathamase hI utpanna hogA / aisA nahIM hai ki pahile sAmAnya jJAna utpanna ho jAya aura pIchese vaha pramANa yA apramANarUpa banAyA jAya / yadi sAmAnyajJAna bhI hotA to apane jJAna zarIrako to avazya hI jAna letA, kintu kyA kiyA jAya, vizeSake vinA koI sAmAnya akelA hotA nahIM hai koI bhI jJAna hogA vaha prathamase hI pramANa yA apramANasvarUpa hogA " nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat"
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH khato'dhigame sarvArthAnAmadhigamasya teSAmacetanatvenAtiprasaMgAt / cetanArthAnAM kathaH JcitpamANanayAtmakatvena svato'dhigamasyeSTatvAcca zreyAn pramANanayairadhigamo'rthAnAM sarvathA doSAbhAvAt / zaMkAkArane pUrva meM kahA thA ki " pramANa nayoMkA apane Apa adhigama honA mAnoge to sampUrNaarthokA bhI apane Apa adhigama ho jAvegA" isapara hamArA yaha kahanA hai ki sabhI jaDa yA cetana arthokI apane Apa jJapti honA mAnA jAvegA to jJaptikA atiprasaMgadoSa ho jaavegaa| kyoMki ve ghaTa, paTa, Adika artha acetana honeke kAraNa svayaM apanA jJAna nahIM kara sakate haiN| acetana padArtha yadi jJAna karane lage to ve cetana ho jAyeMge / jJAnake samAna kaMkaDa, Dela, bhI apaneko jAnakara iSTAniSTa padArthokA grahaNa yA tyAga karane laga jaaveNge| hAM ! eka bAta yaha hai ki sampUrNa artho se jJAna, AtmA, icchA, sukha, duHkha Adi cetana yA cetanake aMzarUpa padArthoko kisI apekSAse pramANanayasvarUpa honeke kAraNa apane Apa adhigama honA iSTa kiyA hai / ataH sabhI prakAra doSa na honese pramANa aura nayoMke dvArA padArthokA adhigama honA zreSTha hai| nanu ca pramANaM nayAzceti dvandvavRttau nayasya pUrvanipAtaH syAdalpAntaratvAnna pramANasya bahattaratvAdityAkSepe mAi: yahAM dUsarI zaMkA hai ki isa sUtrameM pramANa aura naya athavA naya aura pramANa isa prakAra cAhe jaise bhI dvandva nAmakI samAsavRtti karanepara naya zabdakA pahile nipAta (pahile prayoga karanA ) ho jAvegA / kyoMki " alpAntaraM pUrvam " isa vyAkaraNake sUtrAnusAra aneka padomeMse thoDe svaravAle eka padakA pUrvanipAta ho jAtA hai, jaba ki vigraha kiye gaye pramANa aura naya padameMse naya padake alpa svara haiM, yAnI do ac haiM tathA pramANa padake bahuta svara haiM, yAnI tIna svara haiM, yoM apekSAkRta bahuta svara honese pramANakA pUrvameM vacanaprayoga nahIM honA cAhiye / ataH naya zabdako pahile bolanA cAhiye / " nayapramANairadhigamaH " aisA sUtra kaho ! isa prakAra kaTAkSa honepara AcArya mahArAja acche DhaMgase uttara dete haiM; pramANaJca nayAzceti dvandve pUrvanipAtanam / kRtaM pramANazabdasyAbhyarhitatvena bahvacaH // 2 // pramANa aura naya bhI isa prakAra dvandva samAsa karanepara bahuta svaravAle bhI pramANa zadvakA pUjya honeke kAraNa pahile nikSepaNa kara diyA hai| arthAt alpa svaravAlA pahile prayukta kiyA jAtA hai isa sAmAnya niyamakA " abhyarhitaM pUrvam " atipUjyakA pUrvameM nipAta honArUpa apavAdaniyama bAdhaka hai| ataH aMzI honeke kAraNa pUjyapramANa zadvakA pahile prayoga kiyA hai / lokameM bhI
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 tattvAryazlokavArtike pratiSThita aura apratiSThita puruSoM ke prakaraNa honepara pratiSThita puruSoMkA nAma pahile liyA jAtA hai| vahAM apratiSThitakA pahile nAma lenevAlA puruSa phUharA samajhA jAtA hai| . na hyalpAntarAdabhyarhitaM pUrva nipatatIti kasyacidaprasiddhaM lakSaNahetorityatra hetuzadvAdalpAntarAdapi lakSaNapadasya baddaco'bhyarhitasya pUrvaprayogadarzanAt / prakRSTa rUpase alpasvaravAle padakI apekSA adhika pUjyakA vAcaka pada pUrvameM prayukta ho jAtA hai| yaha niyama kisIke yahAM bhI aprasiddha nahIM hai| yAnI sabhI zabdazAstroMmeM prasiddha hai| prasiddha aSTA dhyAyI vyAkaraNameM dekhiye ki kriyAke paricaya karAne vAle lakSaNa aura hetu arthameM vartamAna dhAtuse hue laTke sthAnameM zatR aura zAnac ho jAte haiM / yahAM "lakSaNahetvo" isa sUtrameM lakSaNa aura hetu yA hetu aura lakSaNa aisA itaretara dvandva karanepara svanta evaM alpasvaravAle bhI hetu zadbase bahuta svaravAle kintu adhikapUjya lakSaNapadakA pahile prayoga honA dekhA jAtA hai| kathaM punaH pramANamabhyarhitaM nayAdityAha: to phira yaha batAo ki nayase pramANa adhika pUjya kaise hai ? aisI jijJAsA honepara AcArya uttara dete haiN| pramANaM sakalAdazi nayAdabhyarhitaM matam / vikalAdezinastasya vAcako'pi tathocyate // 3 // vastuke eka dezIya vikala aMzoMko kahane vAle nayajJAnase vastuke sampUrNa aMzoMko kahane vAlA pramANajJAna adhika pUjya mAnA gayA hai / ataH usa samyagjJAnarUpa abhidheyako kahanevAlA pramANapadarUpa vAcaka zabda bhI tisI prakAra pUjya kahA jAtA hai / arthAt siMha padArthake samAna siMhajJAna aura siMhazabda bhI jaise kucha bhayAvaha hai, vaise hI pramANake samAna pramANazada bhI pUjya mAnA jAtA hai| vAstavameM vicArA jAya to samyagjJAnarUpa pramANapadArtha pUjya hai / vAcyakI pUjyatA vAcakameM bhI upacArase A jAtI hai / vyAkaraNa zAstrake anusAra padArthoke vAcaka zaboMmeM hI pratyaya, padakArya, Adi huA karate haiM, artha aura zadbakA vAcyavAcaka sambandha ho jAnese vAcyake dharmokA vAcakoMmeM adhyAropa hojAtA hai| kathamabhyarhitatvAnabhyarhitatvAbhyAM sakalAdezitvavikalAdezitve vyAptisiddhe yataH pramANanayayostai siddhayata iti cet, prakRSTAprakRSTavizuddhilakSaNatvAdabhyarhitatvAnabhyarhitatvayostavyApakatvamiti bruumH| na hi prakRSTa vizuddhimantareNa pramANamanekadharmadharmisvabhAvaM sakalamarthamAdizati, nayasyApi sakalAdezitvaprasaMgAt / nApi vizuddhayapakarSamantareNa nayo dharmamAtra vA vikalamAdizati pramANasya viphalAdezitvaprasaMgAt /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 3-2-1 vinIta AkSepakAra pUchatA hai ki pUjyapana aura apUjyapanake sAtha sakalAdezIpana aura vika lAdezIpanakI vyApti kaise siddha karalI hai ? batAo ! arthAt jo jJAna vastuke sampUrNa aMzoMkA nirUpaNa karanevAlA hai, vaha abhyarhita hai aura jo jJAna vastuke kucha aMzakA prarUpaNa karatA hai vaha apUjya hai / isa prakArakI vyAptiyAM Apa jainoMne kisa prakAra siddha kara lI haiM ? batalAiye / jisase ki ve apane apane hetuoMse vyApaka ho rahe pUjyapanA aura apUjyapanA sAdhyako pramANa aura nayarUpI pakSameM siddha kara deveM / vyAptiyoMko siddha kiye vinA pramANa aura nayameM pUjyapanA athavA apUjyapanA siddha nahIM ho sakatA hai, aisA codha karanepara to hama jinAzAsanake gauravase yukta hokara yaha spaSTa uttara kahate haiM ki pUjyapanekA prayojaka atizayayukta zreSTha vizuddhi honA hai aura nyUna vizuddhi honA apUjyapanekA lakSaNa hai / ataH sakalAdezIyapanakA vyApaka pUjyapanA hai aura vikalAdezIpanakA vyApaka apUjyapanA hai / baDhatI huI adhika zreSTha vizuddhike vinA pramANajJAna aneka dharma aura dharmIrUpa svabhAvoMse tAdAtmya rakhanevAle sampUrNa arthakA nirUpaNa nahIM kara sakatA hai / anyathA thoDI vizuddhise yukta nayako bhI pUre vastuke samajhAnevAlepanakA prasaMga ho jAvegA / tathA trizuddhikI ghaTavArI (alpatA) ke binA nayajJAna eka aMzarUpa vikala akele dharma yA kevala dharmIkA kathana nahIM kara sakatA hai / anyathA pramANako bhI vikalAdezIpanakA prasaMga hogA / bhAvArtha ---- jaise viziSTa prakAza honeke kAraNa sUrya aneka padArthoMkA prakAza kara detA hai aura manda jyotiH hone ke kAraNa pradIpa alpa padArthoMkA prakAzaka hai / 'tisI prakAra jJAnAvaraNake viziSTa kSayopazamase utpanna huA pramANajJAna sakalAdezI honeke kAraNa pUjya hai / aura jJAnAvaraNake sAdhAraNa kSayopazamase yA viziSTajAtike choTe kSayopazamase utpanna huA nayajJAna vikalAdezI honese apUjya hai 1 svArthanizcAyakatvena pramANaM naya ityasat / svArthaikadezanirNItilakSaNo hi nayaH smRtaH // 4 // koI kahate haiM ki sabhI jJAna jaba apanA aura arthakA nizcaya karAte haiN| pramANake samAna naya bhI eka jJAna hai, taba to apanA aura arthakA nizcaya karAnevAlA honeke kAraNa nayajJAna mI pramANa ho jAvegA / granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kisIkA kahanA samIcIna nahIM hai / kyoMki nayakA lakSaNa apanA aura arthakA ekadezarUpa se nirNaya karanA hai, aisA pUrva AcAryoMkI paripATIse smaraNa hotA calA AyA hai / arthAt pUrNarUpa se apaneko aura arthako jAnanA pramANakA lakSaNa hai / tathA apaneko aura arthako ekadezarUpase jAnanA nayakA lakSaNa ArSa AmnAya anusAra mAnate Aye 4 nayaH pramANameva svArtha vyavasAyAtmakatvAdiSTamamANavad viparyayo vA tato na pramANanayayorbhedo'sti yenAbhyarhitetaratA cintyA iti kazcit tadasat / nayasya svArthaikadezalakSareda svArthanizvApakatvAsiddheH / 41
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike yahAM koI kahatA hai ki nayajJAna pramANarUpa hI hai| kyoMki vaha naya svayaM apanA aura arthakA nirNaya karAnevAlA hai, jaise ki jainoMse iSTa kiyA gayA pramANa pramANa hI hai / athavA yadi apane aura arthako jAnanevAlA jJAna bhI pramANa na hokara naya mAna liyA jAvegA to iSTa pramANako bhI naya mAnalo ! isa prakAra siddhAntase viparIta niyama ho jAnekA prasaMga ho jAvegA / tisa kAraNa pramANa aura nayameM koI bheda nahIM hai jisase ki pramANako pUjyapanekA aura nayoMko apUjyapanekA vicAra kiyA jAya / arthAt pramANake samAna naya bhI pUjya hai / aura alpasvaravAlA to hai hI, ataH sUtrameM naya zabdakA pahile prayoga karanA honA cAhiye / isa prakAra koI apanI pUrva zaMkAko dRr3ha karatA huA kaha rahA hai| AcArya bolate haiM ki usakA vaha kathana prazasta nahIM haiN| kyoMki apanA aura arthakA ekadezase nirNaya karanA nayakA lakSaNa hai / ataH pUrNarUpase apanA aura arthakA nizcaya karAnevAlA hetu asiddha hai| yAnI nayarUpa pakSameM hetu nahIM rahatA hai / ataH kisIkA ukta siddhatvAbhAsa hai / 322 svArthIzasyApi vastutve tatparicchede chedalakSaNatvAtpramANasya sa na cedvastu tadviSayo mithyAjJAnameva syAttasyAvastuviSayatvalakSaNatvAditi codyamasadeva / kutaH 1 aba punaH kisIkA kutarka hai ki nayake dvArA jAne gaye svAMza aura arthAMzako bhI yadi vastubhUta mAnA jAvegA, taba to unako jAna lenepara vastukA grahaNa kara lenevAlA ho jAnese nayajJAna bhI pramANa bana baiThegA / pramANakA lakSaNa vastuko jAnanA hai / yadi nayase jAne gaye sva aura arthake aMzako vastu na mAnA jAvegA taba to usa avastuko viSaya karanevAlA nayajJAna mithyAjJAna hI ho jaavegaa| kyoMki avastuko viSaya karanA usa mithyAjJAnakA lakSaNa hai / vidvAn granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra kisIkA kaTAkSa karanA bahuta hI burA hai| kyoMki nA'yaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate yataH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate // 5 // tanmAtrasya samudratve zeSAMzasyAsamudratA / samudrabahutvaM vA syAttaccetkAstu samudravit // 6 // jisa kAraNa se ki nayadvArA viSaya kiyA gayA vastukA aMza na to pUrA vastu hai aura vastuse sarvathA pRthak avastu bhI nahIM kahA jAtA hai, kintu vastukA eka deza hai / jaise ki samudrakA eka aMza ( baGgAlakI khADI Adi ) yA khaNDa vicArA pUrNasamudra nahIM hai aura ghaTa yA nadI, sarovara ke samAna vaha asamudra bhI nahIM hai, kintu vaha samudrakA eka aMza kahA jAtA hai / yadi samudrake kevala
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 323 2000 utane aMzako pUrA samudra mAna liyA jAvegA to zeSa bace hue samudrake aMzoMko bhI sarovara tAlAba Adike samAna samudrarahitapanekA prasaMga ho jAvegA to phira anyatra kahIM bhI samudrapanekA vyavahAra na hogA / cAlanI nyAyase baMgAlako khADI to kAlesamudrakI apekSA asamudra hai aura kAlAsAgara baMgAlakI khADIkI apekSAse asamudra ho jAvegA / athavA dUsarA doSa yaha hai ki samudrake eka eka aMzako yadi pUrA samudrakA kaha doge to eka eka TukaDoMke bahutase samudra ho jAyeMge, aisI dazAmeM to bahuta lambe, cauDe eka avayavI samudrakA jJAna bhalA kahAM kyA hogA ? isako to vicAro ! .. yathaiva hi samudrAMzasya samudratve zeSasamudrAMzAnAmasamudratvaprasaMgAt samudrabahutvApattirvA teSAmapi pratyekaM samudratvAt / tasyAsamudratve vA zeSasamudrAMzAnAmapyasamudratvAt kacidapi samudravyavahArAyogAt / samudrAMzaH sa evocyate / tathA svArthaikadezo nayasya na vastu svArthakadezAntarANAmavastutvamasaMgAt, vastubahutvAnuSaktervA / nApyavastu zeSAMzAnAmapyavastutvena kacidapi vastuvyavasthAnupapatteH / kiM tarhi ? vastvaMza evAsau tAdRpratIterbAdhakAbhAvAt / ___jaise hI samudrake aMzako pUrNasamudra mAna lenepara bace hue samudrake aMzoMko asamudrapanekA prasaMga hotA hai / athavA eka eka aMzako samudrapanA ho jAnese bahutase samudra ho jAnekI Apatti hovegii| kyoMki ve sampUrNa eka eka aMza bhI nyAre nyAre samudra bana jAveMge / yadi usa samudra ke aMzako samudrapanA na mAnA jAvegA to samudrake bace hue aMzoMko bhI samudrapanA na hogaa| taba to kahIM bhI samudrapanekA vyavahAra na hone pAvegA / ataH parizeSameM yahI nirNaya karanA paDegA ki vaha samudrakA aMza na to samudra hai aura na asamudra hai, kintu vaha samudrakA ekadeza aMza hI kahA jAtA hai / tisI prakAra nayakA gocara sva aura arthakA eka deza bhI pUrA vastu nahIM hai| anyathA svArthake bace hue anya katipaya ekadezoMko avastupanekA prasaMga ho jAvegA / athavA vastuke eka eka aMzako yadi pUrA eka eka vastu mAna liyA jAvegA to eka vastumeM bahutasI vastueM ho jAnekI Apatti ho jaavegii| tathA nayase jAna liyA gayA svArthakA aMza avastu bhI nahIM hai, kyoMki usa prakRta aMzake samAna bace hue anya aMzoMko bhI avastupanA ho jAnese kahIM bhI vastukI vyavasthA siddha na ho skegii| taba to phira nayake dvArA jAnA gayA svArthAza kyA hai ? Apa jaina hI batalAiye / isakA uttara yaha hai ki vaha vastukA aMza hI hai, taisI pratIti honekA koI bAdhaka pramANa nahIM hai / akele hAthako hama zarIra bhI nahIM kaha sakate haiM aura azarIra bhI nahIM kahate haiM / kintu hAtha zarIrakA eka deza hai / ukta paMktiyoMmeM yathAkA anvaya dUravartI tathAke sAtha kara denA / abhISTa padArthoMmeM truTi A jAnepara prasaMgadoSa diyA jAtA hai / aura vivakSita padArthase baDha jAnepara Apatti doSa diyA jAtA hai| jaise ki dasa aura dasa milAkara unnIsa kaha denese prasaMgadoSa kahA jAvegA aura ikkIsa kaha denese Apatti ho jAvegI / vahI yahAM asamudrapanA aura bahusamudrapanAke samAna avastupanA aura aneka vastupanemeM lagA lenA cAhiye / ,
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike nAMzebhyo'rthAntaraM kazcittatvatozItyayuktikam / tasyaikasya sthaviSThasya sphuTaM dRSTestadaMzavat // 7 // bauddha jana kahate haiM ki aMzoMse bhinna padArtha koI bhI vAstavikarUpase aMzI nahIM hai| yAnI anya aMzoMse rahita kevala aMzarUpa avayava hI padArtha haiM / kSaNika paramANueM hI vAstavika haiM, avayavI koI vastu nahIM hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha bauddhoMkA kahanA yuktiyoMse rahita hai / kyoMki usa eka avayavIrUpa adhika sthUla aMzI ( avayavI ) kA spaSTarUpase pratyakSajJAna dvArA darzana ho rahA hai / jaise ki pratyakSajJAnase usake aMza dIkha rahe haiN| bhAvArtha-kapAla, tantu, Adi choTe choTe aneka avayavoMse kathaJcit bhinna eka sthUla ghaTa, paTa, Adika avayavIkA pratyakSa ho rahA hai| __nAntarbahivAMzebhyo bhinnoMzI kazcittattvatosti yo hi pratyakSabuddhAvAtmAnaM na samarpayati pratyakSatAM ca svIkaroti / soyamamUlyadAnakrayItyayuktikameva, sthaviSThasyaikasya sphuTaM sAkSAtkaraNAt tadvyatirekeNAMzAnAmevApratibhAsanAt / tathA ime paramANavo nAtmanaH pratyakSabuddhau svarUpaM samarpayanti pratyakSatAM ca svIkartumutsahanta ityamUlyadAnakrayiNaH / saugatoMkA mantavya hai ki jJAnaparamANurUpa antaraMga aura svalakSaNa paramANurUpa bahiraMga aMzoMse bhinna koI aMzavAn sthUla avayavI padArtha vAstavikarUpase nahIM hai jo ki aMzI pratyakSapramANameM apane svarUpako arpita nahIM karatA hai aura apane pratyakSa ho jAneko svIkAra karanA cAhatA hai / ataH jaina, naiyAyika, mImAMsaka, Adike dvArA mAna liyA gayA vaha yaha aMzI mUlya na dekara kraya (kharIdanA ) karanevAlA hai / arthAt hama bauddhoMke yahAM to jJAna sAkAra hai| vastubhUta padArtha apanA AkAra jJAnake liye arpaNa karate haiM aura jJAna unakA pratyakSa kara letA hai / jaise ki jo padArtha darpaNake liye apanA AkAra de detA hai to darpaNa unakA pratibimba karanArUpa pratiphala de detA hai / jaba ki AkAzakA phUla koI padArtha hI nahIM hai to darpaNake liye kyA diyA jAya aura usase kyA liyA jAya / aisI dazAmeM AkAzakA phUla AkArako vinA diye hI apanA pratibimba cAhe to yaha anyAya hai / jaba ki avayavI koI padArtha nahIM hai to vaha apane svarUpako pratyakSa jJAnake liye arpaNa nahIM kara sakatA hai| tabhI to usakA pratyakSa nahIM hotA hai / granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA ayukta hI hai| kyoMki adhika moTe eka arthakA spaSTarUpasa pratyakSa kiyA jA rahA hai| pratyuta usa avayavIse sarvathA bhinna mAne gaye aMzoMkA hI dIkhanA nahIM ho rahA hai / tisa prakArase Apa bauddhoMke yahAM mAnI gayIM paramANuye hI pratyakSa jJAnameM apane svarUpako bhale prakAra arpaNa nahIM karatI haiN| kintu apanA pratyakSa ho jAnepanako svIkAra karaneke liye utsAhita ho rahI
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 325 haiM, isa prakAra tumhArI aMtaraMga, bahiraMga, paramANuyeM hI vinA mUlya dekara saudA lenevAlI huyIM hamArA avayavI nahIM / bhAvArtha-ghaTa, pustaka, AtmA, hAthI, ghoDA Adi avayaviyoMkA spaSTa pratibhAsa ho jAtA hai / ye viSayatA ( svaniSThaviSayatAnirUpita viSayitA ) sambandhase jJAnameM raha jAte haiN| darpaNake samAna jJAnameM padArthIkA AkAra paDatA hai / isa bAtakA khaMDana kara diyA gayA hai| yadi jJAnameM arthIkA AkAra mAnA jAvegA to sarvajJako bhUta, bhaviSyat padArthokA jJAna na ho skegaa| kyoMki jaba ve vartamAnakAlameM haiM hI nahIM, to ve jJAnameM apanA AkAra kaise DAla sakeMge ? tathA saMsArI jIvoMke naSTa vastukA smaraNajJAna bhI na ho skegaa| ataH jJAna sAkAra hai isakA artha yaha hai ki AtmAke sampUrNa guNoMmeM eka jJAna guNa hI vikalpasvarUpa hai / jJAna hI svayaMko anubhava karatA hai / dUsareke prati samajhAyA jA sakatA hai ityAdi prakArake ullekha jJAnameM hI hote haiM / sukha, icchA AdimeM jJAnase abhinna honeke kAraNa bhale hI caitanyapanekI svasaMvitti ho jAya, kintu ukta kAryoMmeM jJAnako hI svatantratA prApta hai / abhiprAya yaha hai ki pratyakSa pramANase sthUla avayavIkA spaSTarUpase darzana ho rahA hai / bauddhoMse mAnI gayI kSaNika, niHsvabhAva, niraMza, paramANuoMkA jJAna saMsArI jIvoMko Ajataka kabhI nahIM huA hai / ataH mUlya nahIM dekara vikretAse kraya kara lenArUpa doSa paramANuoMmeM hai| avayavImeM nhiiN| jJeyase nahIM kintu svakAraNavaza apane jJAnakA AvaraNa karanevAle karmoke kSayopazama varUpa hI mAnamUlya prApta ho jAnepara AtmA una vAstavika avayavI Adi padArthoko jAna letA hai| yahI sAlaGkAra vacana acchA hai / kalpanAropitoMzI cet sa na syAt kalpanAntare / . tasya nArthakriyAzaktirna spaSTajJAnavedyatA // 8 // yadi bauddha yoM kaheM ki aMzI vAstavika padArtha nahIM hai kalpita hai| jaise ki choTe choTe aneka dhAnyoMkA samudAyarUpa dhAnyarAzie lambI cauDI mAna lI gayI hai, kintu vaha rAzi choTe choTe dhAnyoMse atirikta koI padArtha nahIM hai / tisI prakAra choTe choTe paramANuoMse atirikta avayayI koI padArtha nahIM hai, korI kalpanAoMse gaDha liyA gayA Aropa hai| tamArA rogavAlA manuSya ghAmameMse Akara chAyA yA andheremeM baDe baDe camakIle piNDoMko dekhatA hai, kintu hAtha lagAnepara ve kucha nahIM pratIta hote haiN| pUrvavAsanAoMse kevala bhrama ho jAtA hai| bauddhoMke aisA kahanepara to hama jaina yaha prativAda karate haiM ki yadi avayavI padArtha kalpita hotA to dUsarI kalpanAoMke utpanna ho jAnepara vaha nahIM rahane paataa| kintu hRdayameM aneka kalpanAoMke uThate rahanepara bhI zrImAn avayavI vahIM baiThe rahate haiM, dUra nahIM bhAga jAte haiM, ojhala bhI nahIM hote haiM, kalpanA kiye hue padArthoMmeM to aisA nahIM hotA hai| ataH avayavI kalpita nahIM hai kintu vastubhUta hai| dUsarI bAta yaha hai ki kalpita kiyA gayA vaha avayavI arthakriyAoMko nahIM kara sakatA hai / jhUTha mUThake /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike laDDU bhUkhako dUra nahIM kara sakate haiM / kintu prakaraNameM ghaTa, paTa, sauDa thambha, zarIra, Adi avayavI padArthose jaladhAraNa, zIta dUra karanA, chatako lAde rahanA, aMga upAMgoMkA jakaDe rakhanA Adi arthakriyAyeM ho rahI haiN| tIsarI bAta yaha hai ki sthira sthUla sAdhAraNa, avayavI padArthakA pratyakSa pramANa jJAnadvArA spaSTa saMvedana ho rahA hai / kalpita padArtha jhUThe jJAnoMse aspaSTa bhale hI dIkha jAya kintu ve spaSTa jJAnase nahIM jAne jAte haiM, prakaraNameM avayavI to spaSTajJAna dvArA jAnA jArahA hai / pramANoMke dvArA prameyakI paramArtharUpa vyavasthAkA nirNaya kara diyA jAtA hai / zakyante hi kalpanAH pratisaMkhyAnena nivArayituM nendriyabuddhaya iti svayamabhyupetya kalpanAntare satyapyanivartamAnaM sthavIyAnsaM ekamavayavinaM kalpanAropitaM bruvan kathamavayave'vayavivacanaH / ___ jaba ki bauddha yaha mAna rahe haiM ki kalpanAyeM to unake pratikUla anya kalpanAoMse nivAraNa kI jA sakatI haiM, kintu indriyajanya jJAna to anya pratikUla jJAnoMse haTAye nahIM jA sakate haiM, kyoMki indriyajanyajJAna pratyakSa pramANa haiM acche haiN| isa prakAra svayaM svIkAra karatA huA bhI bauddha anya kalpanAoMke hote sante bhI nahIM nivRtta ho rahe adhika sthUla eka avayavIko kalpanAse Aropita kaha rahA hai, vaha bauddha bhalA kisa prakAra avayavameM avayavIko kalpita kahanevAlA samajhAyA jA sakatA hai ? / arthAt navIna kalpanAoMse anya kalpanAoMkA to nAza ho jAtA hai / dhUlI paTalameM dhUma yA bhApapanekI kalpanAeM to naSTa ho jAtI haiN| kintu pramANajJAnoMkA nAza nahIM ho pAtA hai / anya kalpanAoMke honepara bhI avayavIkA jJAna nivRtta nahIM huA hai / ataH pramANa jJAnase jAnA gayA avayavI vastubhUta padArtha mAnanA paDegA / bauddhoMne eka kalpanA jJAna aura dUsarA nirvikalpaka pramANa jJAna ye do jJAna to eka samaya meM hote hue nahIM mAne haiM / kintu do kalpanA jJAna eka hI samayameM hote huye nahIM mAne haiM, jaba ki dUsare kalpanAjJAnake hote hue bhI avayavIkA jJAna ho rahA hai nivRtta nahIM hotA hai to siddha huA ki vaha eka avayavIkA jJAna pramANajJAna hai / kalpita nahIM haiN| yadi punaravayavikalpanAyAH kalpanAntarasya vAzuvRttevicchedAnupalakSaNAt sahabhAvAbhimAno lokasya / tato na kalpanAntare sati kalpanAtmanopyavayavino'stitvamiti matiH tadA kathamindriyabuddhInAM kacitsahabhAvastAvikaH siddhayet / taasaampyaashuvRttepicchedaanuplkssnnaatshbhaavaabhimaansiddheH| yadi phira bauddhoMkA yaha mantavya hoya ki aMzoMkA nirvikalpaka pratyakSajJAna karate samaya avayavIkA kalpanA jJAna huaa| usa kalpanA jJAnake avyavahita uttara samayameM atyanta zIghra dUsarA kalpanAjJAna varta gyaa| kumhArake cakrabhramaNake samAna zIghratA honese madhyavartI deza, kAlakA antarAla sthUla dRSTivAle lokako nahIM dIkhA / ataH eka samayameM sAtha utpanna ho gaye do kalpanA
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH mammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmoc jJAnoMkI sagarva mAnatA ho gayI hai| yAnI janasamudAya do kalpanA jJAnoMkA eka samayameM honA bhramavaza kaha rahA hai| vastutaH vicArA jAya to do kalpanAeM do samayoMmeM huyI haiM tisakAraNa dUsarI kalpanAke utpanna hote hue pUrvasamayakI kalpanA svarUpase Arope gaye bhI avayavIkA vastutaH astitva nahIM hai / bauddhoMkA aisA vicAra honepara hama jaina kahate haiM ki taba to indriyajanya jJAnoMkA kahIM vAstavikarUpase sAtha rahanApana kaise siddha hogA ? vahAM bhI kaha diyA jA sakatA hai ki una jJAnoMkI bhI atizIghratAse avyahita uttarottara samayoMmeM pravRtti honeke kAraNa madhyakA antarAla nahIM dIkhA hai / ataH saMsArI jIvoMko iMdriya jJAnoMke eka sAtha honekI mAnanA siddha ho rahI hai| vastutaH iMdriyajanya jJAna bhI eka sAtha kaI utpanna nahIM hue haiM / kiMtu yaha bAta Apa bauddhoMke siddhAntase viruddha pddegii| Apane bhurabhurI kacauDIke khAte samaya pAMcoM indriyoMse janya pAMca jJAna eka sAtha hue mAne haiM / jaina jana upayoga Atmaka pAMcakA to kyA do jJAnoMkA bhI eka sAtha honA nahIM abhISTa karate haiM / cetanA guNakI eka samayameM eka hI paryAya ho sakatI hai / nyUna adhika nhiiN| ___ kathaM vAvaM vikalpayatopi ca godarzanAdarzanakalpanAvirahasiddhiH ? kalpanAtmano'pi godarzanasya tathAzvavikalpena sahabhAvapratIteravirodhAt / tataH sarvatra kalpanAyAH kalpanAntarodaye nivRttireSTavyA, anyatheSTavyAghAtAt / tathA ca na kalpanAropitoMzI kalpanAntare satyapyanivartamAnatvAt svasaMvedanavat / aura hama Apase pUMchate haiM ki azvakA vikalpajJAna karate hue puruSake bhI gAyakA nirvikalpaka darzana ho jAnese darzanarUpa kalpanAke abhAvakI siddhi bhalA kaise karoge ? btaao| kyoMki kalpanAsvarUpa bhI godarzanakI tisa prakAra azvAvikalpa jJAnake sAtha honevAlI pratItikA koI virodha nahIM hai / Apane do kalpanAoMkA sAtha rahanA svIkAra kara hI liyA hai| . tisa kAraNa Apako apane siddhAntake rakSita rakhanekA aba yahI upAya avaziSTa hai ki sabhI sthaloMpara dUsarI kalpanAke udaya ho jAnepara pahilI kalpanAkI nivRtti ho jAnA iSTa kara lenA caahiye| anyathA Apake abhISTa mantavyoMkA vyAghAta ho jAyegA aura taisA honepara to siddha ho jAtA hai ki avayavI-yA aMzI kalpanAse gaDhA gayA nahIM hai| kyoMke dUsarI kalpanAoMke utpanna ho jAnepara bhI vaha nivRtta nahIM ho rahA hai, jaise ki svasaMvedana pratyakSa kalpita nahIM hai / bhAvArtha-cAhe nirvikalpaka jJAna ho yA bhale hI savikalpakajJAna ho, pUrA mithyAjJAna bhI kyoM na ho| ye saba apaneko to pramANasvarUpa saMvedanase jAnate haiM, vaha saMvedana pratyakSa jaise kalpita jJAna nahI hai / " bhAvaprameyA pekSAyAM pramANAbhAsaninhavaH ( AptamImAMsA )" / tisI prakAra aMzI padArtha kalpita nahIM haiM / aneka aMzavAlA epha aMzI padArtha vastubhUta hai / bauddhoMne svAMzameM pramANa aura bahiraMga viSayake grahaNa karanemeM apramAma aise do aMzoMse yukta mithyAjJAnakA svasaMvedana honA mAna liyA hai / vaha usakA grAhaka
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike svasaMvedana bhI do aMzavAlA hogA / taise hI bahiraMga padArthoke bhI aneka avayava mAna lenA cAhiye / athavA zuddha svasaMvedana jJAna jaise Apa bauddhoMko mAnya hai, tadvat avayavIko bhI mAnalo ! ayukta Agraha karanA prazasta nahIM hai / tasyArthakriyAyAM sAmarthyAcca na kalpanAropitatvam / na hi mANavake'gniradhyAropitaH pAkAdAvAdhIyate / karAMguliSvAropito vainateyo nirviSIkaraNAdAvAdhIyata iti cet na, samudrollaMghanAdyarthakriyAyAmapi tasyAdhAnaprasaMgAt / nirviSIkaraNAdayastu tadA pAnAdimAtranibandhanA eveti na tato virudhyante / 1 1 jo arthakriyAoMko karatA hai vaha vastubhUta hai ( arthakriyAkAritvaM vastuno lakSaNam ) / ghaTa, paTa, Adika avayavI aura AtmA, AkAza, Adi aMzI padArthoMko siddha karanemeM yaha acchI yukti hai ki vaha aMzI arthakriyA karanemeM samartha hai / ataH korI kalpanAse mAna liyA gayA nahIM hai / eka tejasvI caMcala bAlakameM agnipanekA Aropa kara liyA gayA / itane hIse vaha AropI gayI agni vicArI pacAnA, jalAnA, phaphoDA DAlanA, pAnI sukhAnA Adi kriyAoMke upayoga karanemeM nahIM lI jAtI hai / yoM kalpita avayavI kucha kArya nahIM kara skegaa| idhara avayavIse kArya ho rahe dIkha rahe haiM / yadi koI yoM kahe ki hAthakI aMguliyoMmeM kalpita kara liyA gayA garuDapakSI viSa utArane rUpa kriyA AdimeM arthakriyAkArI mAnA gayA hai / arthAt gAruDika jana apanI aMguliyoMmeM garuDakI sthApanA kara usake dvArA sAMpa ke kATe hue manuSyakA viSa utAra dete haiM / isa prakAra kalpita padArtha bhI kucha kArya kara dete haiM / bauddhoMke isa kaTAkSapara AcArya samajhAte haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki yoM to samudrakA ullaMghana karanA, parvatako lAMgha jAnA Adi arthakriyAoMmeM bhI usa aMgulIrUpa garuDake upayoga ho jAnekA prasaMga hogA / mukhyase hI honevAle katipaya kArya kalpita padArthase kaise bhI nahIM ho sakate haiM / viSarahita karanA Adika kArya to usa samaya mantrita jalake pAna athavA garuDakI AkRti Adiko kAraNa mAnakara hI utpanna ho gaye haiM / isa kAraNa usa kalpita garuDase hote hue viruddha nahIM mAne jAte haiM / kintu samudrakA ullaMghana karanA to vastubhUta mukhya garuDakA kArya hai / andhe puruSako samajhAneke liye kohanIse Upara AdhA hAtha uThAkara aMguliyoMko sameTa kara pauMko TeDhA karake bagulAkI sUrata banAyI jAtI hai / andhA puruSa usako hAthase TaTolatA hai / etAvatA vaha hAtha bakake samAna AkAzameM gamana nahIM kara pAtA hai / prakaraNa meM yoM kahanA hai ki avayavI aneka arthakriyAoMko karatA huA dIkha rahA hai, ataH aMzI paramArtha hai / kalpita nahIM / nanvarthakriyAzaktirasiddhAvayavinaH, paramANUnAmevArthakriyAsamarthasiddhesta eva hyasAdhAraNArthakriyAkAriNo rUpAditayA vyavahniyaMte / jalAharaNAdilakSaNasAdhAraNArthakriyAyAM pravartamAnAstu ghaTAditayA / tato ghaTAdyavayavino avastutvasiddhistasya saMvRtasacvAditi cet na, paramANUnAM jalAdyarthakriyAyAM sAmarthyAnupapatterghaTAdereva tatra sAmarthyAt paramArthasiddheH / 328
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatyArthacintAmaNiH yahAM bauddha apane pakSakA yoM avadhAraNa karate haiM ki avayavIke arthakriyA karanekI zakti siddha nahIM hai, paramANuoMke hI arthakriyA karanekI sAmarthya siddha hai, ve paramANu hI apanI apanI asAdhAraNa arthakriyAoMko karate hue rUpaparamANu, rasaparamANu athavA rUpaskandha, vedanAskandha Adipanese vyavahArameM pracalita ho rahe haiM / arthAt pratyeka vastubhUta paramANukI arthakriyA nyArI nyArI hai / jisa samaya aneka paramANueM ekasI jaladhAraNa, zItako dUra karanA, chatako lAde rahanA, pAnI baiMcanA Adi svarUpa sAdhAraNa arthakriyAoMko karanemeM pravRtti karate haiM taba to ve ghaTa, paTa, sauDa, leja, Adi rUpase vyavahRta kiye jAte haiM, jaise ki senAke pratyeka ghoDA padAti AdikA asAdhAraNa kArya nyArA hai, kintu jisa samaya sabhI pratyAsanna hokara kArya kara rahe haiM vaha saba senAkA ekasA sAdhAraNa kArya mAna liyA jAtA hai / tisa kAraNa ghaTa, paTa, Adika avayaviyoMko vastubhUtapanA siddha nahIM hai / jo kucha bhI arthakriyA ho rahI hai saba paramANuoMkI hai vaha avayavI to kevala vyavahArase sat mAna liyA jAtA hai / vastutaH nahIM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMko nahIM kahanA caahiye| kyoMki jalako lAnA, jalako dhAraNa kiye rahanA, chatako lAde rahanA Adi arthakriyAoMke karanemeM sUkSmaparamANuoMkI sAmarthya nahIM siddha hotI hai| una kriyAoMko karanemeM to ghaTa, paTa, Adi avayavioMkI hI sAmarthya hai / ataH ghaTa, paTa, Adika avayavI vAstavika artha siddha ho jAte haiN| paramANavo hi tatra pravartamAnAH kazcidatizayamapekSante na vA ? na tAvaduttaraH pakSaH sarvadA sarveSAM tatra pravRttiprasaMgAt / svakAraNakRtamatizayamapekSanta eveti cet, kaH punaratizayaH ? samAnadezatayotpAda iti cet, kA punasteSAM samAnadezatA ? bhinnadezAnAmevopagatatvAt / jalAharaNAdyarthakriyAyogyadezatA teSAM samAnadezatA nAnyA, yAdRzi hi deze sthitaH paramANurekastatropayujyate tAdRzi pare'pi paramANavaH sthitAstatraivopayujyamAnAH samAnadezAH kathyante na punarekatra deze vartamAnA virodhAt / sarveSAmakaparamANumAtratvaprasaMgAt sarvAtmanA parasparAnupravezAdanyathaikadezatvAyogAditi cet / kA punariyamekA jalAharaNAdyarthakriyA ? yasyAmupayujyamAnA bhinnadezavRttayo'pyaNavaH samAnadezAH syuH| patiparamANubhidyamAnA hi sAnekaiva yuktA bhavatAmanyathAnekaghaTAdiparamANusAdhyApi sekA syAdavizeSAt / - hama bauddhoMse pUchate haiM ki una arthakriyAoMko karanemeM pravRtta ho rahI paramANueM kyA avazya kisI atizayakI apekSA rakhatI haiM athavA nahIM ? batAo ! prathama paralI orakA dUsarA pakSa grahaNa karanA to ThIka nahIM hai, kyoMki vinA kisI camatkArake utpanna hue hI yadi paramANueM jaladhAraNa Adi karmoko kara leveMgI to sadA hI sampUrNa paramANuoMko una kAryoM meM pravRtti karanekA prasaMga hogA yAnI bAreta bhI jalako bhare rahegA, saDI huyI TUTI huI soTa yA tRNa bhI chatakeM bojhako samhAla
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtika leveNge| yadi pahile pakSake anusAra Apa bauddha yoM kaheM ki apane apane kAraNoMse kiye gaye atizayoMkI paramANu apekSA karate hI haiM, yAnI jina kAraNoMse paramANu utpanna hote haiM unhIM kAraNoMse jalAharaNa, zItApanoda Adiko utpanna karAneghAle atizaya bhI unameM sAtha hI paidA ho jAte haiN| aisA kahanepara to hama jaina phira pUMchate haiM ki paramANuoMmeM utpanna huA yaha atizaya kyA padArtha hai / batAo ! yadi tuma yoM kaho ki aneka paramANuoMkA vahIM atinikaTa samAnadezavAlI hokara utpanna ho jAnA atizaya hai, aisA kahanepara to phira hama pUMchege ki una paramANuoMkA samAna dezayAnpanA kyA hai / isapara Apa bauddha yadi yoM uttara deMge ki vastutaH pratyeka paramANu nyAre nyAre hI dezameM rahatI haiN| ataH sampUrNa paramANuyeM bhinna bhinna dezoMmeM utpanna ho rahIM mAnI gayI haiM, kintu jaladhAraNa, chatako dhAraNa Adi arthakriyAoMke liye upayogI una paramANuoMkA vyavadhAna rahita sadRza dezoMmeM utpanna ho jAnA hI unakI samAnadezatA hai / anya nhiiN| jaise hI eka dezameM baiThA huA paramANu usa arthakriyAmeM upayukta ho rahA hai / tisa sarIkhe dUsare avyavahita dezameM bhI baiThe hue dUsare bhI paramANuaiM usa hI arthakriyAmeM upayoga karate hue samAna dezavAle kahe jAte haiM / kevala eka hI dezameM vartate hue paramANu hI phira samAnadezavAle nahIM kahe jAte haiM, kyoMki virodha hai| yAnI samAnadeza aura ekadezameM bhArI antara hai / usa hI eka AdhArako ekadeza kahate haiM aura usake samAna dUsare dezoMmeM rahanepara samAnadeza kahe jAte haiM / mUrta eka paramANu jaba eka pradezako ghera levegI to vahAM dUsare paramANuke ThaharanekA virodha hai / " mUrtayorekadezatAvirodhAt " / jainoMke samAna hama eka pradezapara ananta paramANuoMko baiThA huA nahIM svIkAra karate haiN| yadi eka pradezameM aneka paramANu sthita ho jAveMgI to sampUrNa paramANuoMko kevala eka paramANurUpa ho jAnekA prasaMga hogA / jisa sthAnapara eka hI ghaTa samA sakatA hai, vahAM yadi do, tIna, ghaToMkI sattA mAnoge to do, tInakA ThIka artha eka hI samajhA jAvegA / eka ghaDeke nIce madhya yA UparI bhAgameM dUsare ghaDekA sambandha ho jAnese tairAneke liye dughaDA yA caughaDA bana jAtA hai| yadi eka ghaDA dUsare ghaDemeM Upara, nIce, madhya, grIvA, peTa, Adi sampUrNa avayavoMse sarvAGgINa saMyukta ho jAvegA to do, cAra, to kyA bIsa, pacAsa, ghaDe bhI milA denepara eka ghaDeke barobara hI raheMge / jaba ki paramANu apane sampUrNa svarUpase paraspara eka dUsaremeM praviSTa ho jAyeMgI to aneka paramANuoMkA piNDa bhI eka paramANurUpa ho jAvegA yaha spaSTa hai / anyathA paramANuoMkA ekadezapanA na bana skegaa| bhAvArthaApa jainoMne bhI paramANuoMko ekapradezI kahA hai| hAM ! yadi paramANuphe aneka pradeza hote to bhinna bhinna pradezoMse saMyukta hokara aneka paramANuoMkA eka baDA avayavI bana sakatA thA, kintu paramANuko ekapradezI mAnanepara eka pradezameM aneka paramANuoMkI rakSA nahIM ho sakatI hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama jaina pUchate haiM ki yaha aneka paramANuoM karake sAdhAraNarUpase huyI eka jalAharaNa Adi arthakriyA bhalA kyA hai ? jisameM ki upayogI ho rahe minna bhinna dezameM vartate
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH hue bhI paramANueM samAnadezavAle kahe jAveM ? batAo ! Apake yahAM pratyeka paramANu paramANuke prati bhinna bhinna ho rahI isa arthakriyAko aneka hI mAnanA yukta paDegA / anyathA yAnI aneka paramANuoMkI yadi eka hI arthakriyA ho sake to ghaTa Adikake aneka paramANuoMse sAdhya bhI vaha arthakriyA eka ho jAvegI koI antara nahIM hai| arthAt-aneka paramANuoMse jaise eka jala lAnArUpa arthakriyA ho sakatI hai, usI prakAra aneka paramANuoMse eka avayavI ghaTa bhI bana sakatA hai hamAre aura Apake mantavyameM koI vizeSatA nahIM hai vicAra lIjiye / satyaM, anekaiva sA jalAharaNAdyAkAraparamANUnAmeva tat kriyAtvena vyavaharaNAt / tayatirekeNa kriyAyAH virodhAt / kevalamekakAryakaraNAdekatvenoparyata iti cenna, tatkAryANAmapyekatvAsiddhestatvatonekatvenopagatatvAt khakIyaikakAryakaraNAt tatkAryANAmekatvopagame syAdanavasthA tatvataH sudUramapi gatvA bahUnAmekasya kAryaspAnabhyupagamAt / tadupagame vA nAnANUnAmeko'vayavI kArya kiM na bhavet / ___bauddha kahate haiM ki Apa jainoMkA mAnanA saca hai, vaha aneka paramANuoMse kI gayI jala lAnArUpa kriyA aneka hI haiM, jala lAnA Adi AkAravAle paramANuoMkA hI usa kriyApanese vyavahAra ho rahA hai / jitane paramANu haiM utanI hI tadrUpa kriyAyeM haiM / una paramANuoMse bhinna hokara kriyAkA virodha hai| yAnI vaizeSikake samAna hama bauddhavAdI karmako svatantra padArtha nahIM mAnate haiN| ghe saba kriyAsvarUpa paramANue eka jala lAnArUpa kAryako kara rahI haiM isa kAraNa aneka arthakriyAyeM ekapanese vyavahRta ho jAtI haiM, vastutaH ve aneka haiM / aba AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki una aneka paramANuoMke jala lAnArUpa aneka kAryoko bhI ekapanA asiddha hai / vAstavikarUpase ve kArya Apa bauddhoMke yahAM anekapanese svIkAra bhI kiye gaye haiN| yadi una kAryoko bhI apane apane dvArA sampAdita hue eka kArya karanekI apekSAse ekapanA svIkAra karoge taba to anavasthAdoSa hogaa| kyoMki aneka kAryoke banAye gaye kArya bhI vastutaH aneka haiM, phira unake bhI kArya aneka hI hoveNge| ataH anekoMko ephapanA upacArase bhI siddha nahIM ho sakatA hai| bahuta dUra bhI jAkara aneka arthose huA vastutaH eka kArya Apane nahIM mAnA hai / yadi bauddha anavasthA doSako haTAneke liye uttara uttaravartI aneka kAryose antameM jAkara usa eka kAryakA honA svIkAra kara leMge taba to nAmA paramANuoMkA kArya eka avayavI kyoM na ho jAve ? isa DhaMgase avayavI siddha ho jAtA hai| - yadi punarekatayA pratIyamAnatvAdekaiva jalAharaNArthakriyopepatte sadA ghaTAbaSayavI tata evaikaH kiM na syAt ? saMvRtyAstu sadekatvapratyayasya sAMvRtatvAditi cet, jalAharaNAdyarthakriyApi saMvRtyaikAstu tadavizeSAt / tathopagame kathaM tazvato bhimadevAnAmaNUnAmeka
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike syAmarthakriyAyAM pravRtteH samAnadezatA yayotpAdetizayastaistatrApekSate / tadanapekSAzca kathaM sAdhAraNAdyarthakriyAhetavo'tiprasaMgAditi na ghaTAdivyavahArabhAjaH syuH| ____ yadi phira bauddha yoM kaheM ki ekapanese pratItikA viSaya honeke kAraNa jala lAnA, chata lAdanA, Adi arthakriyA eka hI mAna lI gayI hai / yAnI aneka paramANuoMse yadyapi aneka kriyAyeM hotI haiM phira bhI aneka ekoMmeM ekatvadharma rahatA hai / ataH ve saba eka haiM, taba to hama kaheMge ki tisa hI kAraNa ghaTa, soTa, Adi avayayI bhI eka kyoM na ho jAyegA / yadi bauddha yoM kaheM ki kevala vyavahArase eka avayavI ho jAo! kyoMki una aneka avayavoMmeM ekapanekA jJAna upacArase kalpita mAnA gayA hai, aisA kahanepara to Apa bauddhoMke dvArA mAna lI gayI jala lAnA, pAnI khIMcanA, Adi arthakriyA bhI kalpita vyavahArase eka ho jAo! kyoMki vyavahArase vaha ekapanekA jJAna honA yahAMpara bhI antara rahita hai / vastutaH jala lAnA Adi arthakriyAyeM bhI aneka hI tthhreNgii| tisa prakAra svIkAra karanepara to vAstavikarUpase bhinna bhinna dezameM rahanevAle paramANuoMkI eka arthakriyA pravRti honese samanadezapanA kaise siddha hogA ? batAo / jisa samAnadezatAMse ki utpAda honepara una paramANuoM karake vahAM vaha atizaya apekSaNIya hove / arthAt prAyaH dasa paMktiyoMke pUrva bauddhoMne samAnadezapanese utpAda honArUpa atizayakI apekSA paramANuoMke mAnI thI, kintu aneka paramANuoMse huyI eka arthakriyA siddha nahIM mAnI jA rahI hai to vaha Atizaya nahIM bnaa| aura usa atizayakI nahIM apekSA rakhate hue paramANu aneka paramANuoMke dvArA sAdhAraNarUpase sAdhya jala lAnA Adi arthakriyAke kAraNa bhalA kaise ho sakate haiM ? atiprasaMga ho jaavegaa| yAnI atizayoMse rahita bAlU, pArA Adi bhI jala lAnA, jala dhAraNa karanA Adi kriyAoMko karanemeM samartha ho jAyeMge / isa prakAra atizayoMse rIte paramANu vicAre ghaTa, paTa Adi vyavahArako dhAraNa karanevAle nahIM hosakate haiM, kintu eka ghaTa avayavI hai / eka paTa avayavI hai ityAdi vyavahAra vastubhUta ho rahe haiN| ve avayavI apane yogya asAdhAraNa kAryoko bhI kara rahe haiN| .... na cAyaM ghaTAyekatvAtyayaH sAMvRtaH spaSTatvAdakSajatvAdAdhakAmAvAcca yatastadekatvaM pAramArthikaM na syAt / tato yuktAMzino'yakriyAyAM zaktiraMzavaditi nAsiddhaM sAdhanam / ghaTa, paTa, Adi avayaviyoMke ekapanekA jJAna ( pakSa ) jhUThA yA kalpita nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki vaha jJAna vizada hai aura indriyoMse janya hai tathA bAdhaka pramANoMse rahita hai / ina tIna hetuoMse ghaTameM ekatvajJAna pramANarUpa siddha ho jAtA hai jisase ki usa avayavIkA ekapanA pAramArthika na hove| yAnI ekapaneke pramANajJAnase avayavImeM ekapanA vastubhUta siddha ho jAtA hai / tisa kAraNa aMzavAle avayavIkI arthakriyA karanemeM sAmarthya mAnanA yukta hai / jaise avayava ( aMza ) apane yogya arthakriyAko karatA hai / ataH kalpanAropita nahIM hai / Apa saugata paramANuoMko mAnate hI hai|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tisI prakAra dhAraNa, AkarSaNa, bhAravahana, Adi arthakriyAoMko avayavI karatA hai / isa prakAra akalpita, mukhya, avayavIko siddha karaneke liye prAyaH bIsa bAIsa paMktiyoMke pUrvameM hama jainoMke dvArA diyA gayA arthakriyA karanemeM sAmarthyarUpa hetu asiddha hetvAbhAsa nahIM hai / arthAt avayoMse na ho sakeM aisI arthakriyAoMko avayavI svatantrarUpase karatA hai jo arthakriyAko kara rahA hai / vaha vastubhUta to mAnanA hI paDegA / hamArA hetu pakSameM Thahara gyaa| ___spaSTajJAnavedyatvAcca nAMzI kalpanAropitoMzavat / nanvaMzA eva spaSTajJAnavedyA nAMzI tasya pratyakSe'pratibhAsanAditi cet na, akSavyApAre satyayaM ghaTAdiriti saMpratyayAt / asati tadabhAvAt / ___ arthakriyA karanekI sAmarthyase avayavIko siddhakara punaH vArtikameM vyatireka mukhase kahe gaye dUsare anumAnase bhI aMzIko siddha karate haiM / aMzI ( pakSa ) kalpanAoMse gaDha liyA gayA nahIM hai, yAnI vastubhUta hai, ( sAdhya ) vizada pratyakSajJAnase jAnA gayA honese ( hetu ) jaise ki paramANurUpa aMza ( dRSTAnta ) / yaha udAharaNa bauddhoMke mantavyAnusAra diyA gayA hai / vastutaH chadmastha jIvoMke indriyajanya pratyakSase paramANuoMkA jJAna nahIM hotA hai| hAM ! avayavIko banAnevAle choTe choTe kapAla, tantu, Adi aMzoMkA jJAna ho jAtA hai / isa anumAnapara bauddha anunaya sahita kaTAkSa karate . haiM ki spaSTajJAnake dvArA aMza hI jAne jAte haiM aMzI nahIM, usa aMzIkA to pratyakSameM kabhI pratibhAsa hI nahIM hotA hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki cakSuH, sparzana, Adi indriyoMke vyApAra honepara yaha sthUla ghaTa hai, yaha eka baDA paTa hai ityAdika bhale prakAra jJAna ho rahe haiM / indriyoMke vyApAra na honepara moTe ghaTa AdikakA jJAna nahIM hotA hai / ataH anvaya, vyatirekase. avayavIkA indriyajanya spaSTa jJAna honA prasiddha hai / yahI hama jainoMne hetu diyA hai| nanvakSavyAparezA eva paramasUkSmAH saMcitAH pratibhAsante ta eva spaSTajJAnavedhAH phevalapatibhAsAnantaramAzvevAMzivikalpaH prAdurbhavanakSavyApArabhAvIti lokasya vibhramaH, savikalpAvikalpayoniyorekatvAdhyavasAyAyugapaddhRttelaghuvRttervA / yadAMzadarzanaM spaSTaM tadaiva pUrvAzadarzanajanitAMzivikalpasyAbhAvAt / taduktaM-" manasoryugapavRttessavikalpAvikalpayoH / nimUDho laghuvRttervA tayoraikyaM vyavasyati" iti / tadapyayuktam / * bauddha satarka hokara apane pakSakA avadhAraNa kahate haiM ki indriyoMke vyApAra honepara atyanta sUkSma paramANurUpa aMza hI ekatrita hue jAne jA rahe haiM ve aMza hI spaSTa jJAnase jAnane yogya viSaya haiM, kevala itanI vizeSatA hai ki aMzoM kI jJaptike avyavahita uttarakAlameM zIghra hI aMzIkA jhUThA vikalpajJAna prakaTa ho jAtA hai / vaha indriyoMke vyApAra honepara huA hai aisA janasamudAyako bhrama ho rahA hai / arthAt indriyavyApArase aMzoMkA nirvikalpaka jJAna hotA hai aura zIghra hI vAsanA
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha chokavArtike oMke vaza aMzIkA vikalpajJAna gaDha liyA jAtA hai / bahutase loga bhrAntivaza hue aMzIke jJAnako indriyoMse huA mAna lete haiM / kintu unako yaha viveka nahIM hai ki aMzIko jAnanevAle savikalpakajJAna ( mithyAjJAna ) aura aMzako jAnane vAle nirvikalpakajJAna ( samyagjJAna ) meM yugapat ( eka sAtha ) vRtti honese athavA ghUmate hue pahiyeke samAna adhika zIghratApUrvaka laghuvRtti honese ekapanakA adhyavasAya ( manamAnI kalpanA kara lenA) ho rahA hai| ataH jisa samaya aMzoMkA spaSTarUpase darzana ho rahA hai usa samaya hI pahile aMzoMke dekhanese utpanna huA aMzIkA vikalpajJAna nahIM hai / vaha vikalpajJAna to dUsare samayameM gaDha liyA jAtA hai / vahI hamAre granthoMmeM isa prakAra kahA hai ki vizeSa mUDha puruSa hI cittadhArAoMkI usI samaya eka sAtha vRtti honese athavA cakrabhramaNake samAna uttara uttara Age ke samaya meM zIghra laghuvRtti honese una savikalpaka aura nirvikalpaka jJAnoMmeM ekapanekA nirNaya kara letA hai / arthAt savikalpaka aura nirvikalpakakI nyArI nyArI do jJAnadhArAoMke mAnane para eka samayameM hI ho gayIM aMzIjJAna aura aMzajJAnarUpa do paryAyoMmeM ekapanA jAna liyA jAtA hai / do dhArAoM ke anusAra eka samayameM do paryAyeM ho sakatI haiN| hAM ! yadi eka hI jJAnadhArA mAnI jAya taba to usa cittadhArAkI eka samayameM eka hI paryAya hogI / eka guNa yA vijJAna eka samayameM eka hI paryAya ko dhAraNa kara sakatA hai / ataH kSaNika vijJAnakI nirvikalpaka paryAya hone para zIghra hI avyavahita uttara samayameM savikalpakajJAnarUpa paryAya ho jAtI haiM / ataH donoM pakSoMke anusAra utpanna hue do jJAnoMmeM ekapanekA Aropa kara liyA jAtA hai / vastutaH indriyoMse aMzIkA savikalpaka jJAna ho nahIM sakatA hai| aba AcArya kahate haiM ki so bauddhoMkA vaha kahanA bhI yuktiyoMse rahita hai / kyoMki-- vikalpenAspaSTena sahaikatvAdhyavasAye nirvikalpasyAMzadarzanasyAspaSTatvapratibhAsanAnuSaMgAt / spaSTapratibhAsena darzanenAbhibhUtatvAdvikalpasya spaSTapratibhAsanameveti cet na, azvavikalpagodarzanayoryugapadavRttau tata evAzvavikalpasya spaSTa pratibhAsaprasaMgAt / avizadarUpase avasturUpa vikalpyako jAnanevAle vikalpajJAnake sAtha yadi nirvikalpaka darzanakA ekapanA Aropita kara liyA jAvegA taba to aMzako dekhanevAle nirvikalpaka jJAnako bhI avizadarUpase pratibhAsa karanepanakA prasaMga hogA / atyanta dhaniSTha mitratA ho jAnepara nirvikalpakakA spaSTapanA dharma jaise savikalpakameM A jAtA hai, usI prakAra savikalpakA avizadapanA dharma nirvikalpa meM bhI ghusa jaavegaa| yadi Apa bauddha yoM kaheM ki tArAgaNase sUrya nahIM chipa jAtA hai, kintu spaSTaprakAzavAle sUryase jaise manda prakAzavAle tArAgaNa pracchanna ho jAte haiM, vaise hI spaSTa pratibhAsavADhe nirvikalpaka darzana karake vikalpake aspaSTapanekA tirobhAva ho jAneke kAraNa yahAM vikalpajJAnakA hI Aropita spaSTa pratibhAsa ho gayA hai| yAnI nirvikalpakake spaSTatva dharmane vikalpake aspaSTatva dharmako dabA diyA hai / so yaha to na kahanA, kyoMki azvakA vikalpajJAna aura gAyakA nirvikalpaka 1 334
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryAcantAmANiH 335 darzana ina donoMkI eka sAtha pravRtti honepara tisa hI kAraNa azvake vikalpakA spaSTa pratibhAsa ho jAnA cAhiye, yaha prasaGga tumhAre Upara AtA hai| yAnI tirobhUta karanevAlA godana azvaviyalpake avizadapanakA abhibhavakara usakA spaSTa prakAza kara deve / tasya bhinnaviSayatvAnna godarzanenAbhibhavo'stIti cet, kimidAnImekaviSayatve sati vikalpasya darzanenAbhibhavaH sAdhyate tataH tasya spaSTapratibhAsa iti matam / naitadapi saadhiiyH| zabdasvalakSaNadarzanena ttkssnnkssyaanumaanviklpsyaabhibhvprsNgaat| na hi tasya tena yugapadbhAvo nAsti virodhAbhAvAda tato'sya spaSTapratibhAsaH syAt / ___bauddha yadi yoM kaheM ki godarzana aura azvavikalpakA bhinna bhinna viSaya honeke kAraNa gauke nirvikalpaka darzana karake azvavikalpake aspaSTapanekA tirobhAva nahIM hopAtA hai| jahAM eka hI viSayameM darzana hoya aura usI viSayameM vikalpajJAna utpanna hovegA, vahAM nirvikalpase vikalpajJAna daba jaavegaa| aisA kahanepara to hama jaina pUchate haiM ki kyA ApakA yaha mantavya hai ki eka viSayatA honepara yaha vizeSaNa lagAte huye vikalpajJAnakA nirvikalpaka karake tirobhUta ho jAnA sAdhA jAtA hai| abhibhUta ho jAneke kAraNa usa vikalpajJAnakA vizadarUpase pratibhAsa ho rahA hai / so yaha bauddhoMkA mantavya bhI bahuta acchA nahIM hai| kyoMki zadvasvarUpa svalakSaNake nirvikalpaka jJAnase usa zadbake kSANakatvako jAnanevAle anumAnarUpa vikalpajJAnake chipa jAnekA prasaMga ho jaavegaa| kSaNikatvako jAnanevAle usa vikalpakA usa nirvikalpakake sAtha eka samayameM vidyamAnapanA nahIM hai yaha na samajha lenA, kyoMki donoMke sAthameM rahanekA koI virodha nahIM hai| savikalpaka aura nirvikalpaka do jJAnoMkI eka samayameM do paryAyeM ho sakatI haiN| tisa kAraNa isa anumAnarUpa vikalpakA vizadajJAna hojAnA cAhiye / bhAvArtha-karNa indriya dvArA vastubhUta zadbasvalakSaNake jAna lenepara zabase abhinna kSaNikatva bhI jAna liyA jAtA hai vastubhUta padArthameM pratyakSakI hI pravRtti bauddhoMne mAnI hai| yadi kSaNikatvako pratyakSane na jAnA hotA to kSaNikapanA vAstavika na ho pAtA / kintu zadbameM kucha derataka Thaharane yA nityapaneke samAropa ho jAnepara usako dUra karaneke liye punaHkSaNikatvake nirNayArtha sattvahetuse anumAna kiyA jAtA hai / yahAM pratyakSarUpa nirvikalpakajJAna aura anumAnarUpa vikalpajJAnakA viSaya eka hai / aisI dazAmeM darzanakI spaSTatAse vikalpakI aspaSTatAkA amibhava ho jAnA caahiye| kintu Apa bauddhoMne usako iSTa nahIM kiyA hai| bhinnasAmagrIjanyatvAdanumAnavikalpasya na darzanenAbhibhava iti cet, syAdevam / yadyabhinnasAmagrIjanyayorvikalpadarzanayoravibhAvyAbhibhAvakabhAvaH siddhayet niyamAt / na cAsau siddhaH sakalavikalpasya khasaMvedanena spaSTAvabhAsinA pratyakSeNAbhinnasAmagrIjanyenApyabhibhavAbhAvAt / svavikalpavAsanAjanyatvAdvikalpasya pUrvasaMvedanamAtrajanyatvAcca svasaMve
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacokavArtike danasya / tayobhinnasAmagrIjanyatvameveti cet / kathamevamaMzadarzanenAMzivikalpasyAbhibhavo nAma tathA dRSTatvAditi cenna, aMzadarzanenAMzivikalpo'vibhUta iti kasyacitpratItyabhAvAt / ____ yadi isapara bauddha phira yoM kaheM ki viSaya bhI eka honA cAhiye aura sAmagrI bhI ekasI honI cAhiye / taba darzanase vikalpakA abhibhava ho jAvegA / anumAnarUpa vikalpakI hetudarzana, vyAptismaraNa, Adi sAmagrI hai aura nirvikalpakakI arthajanyatA indriyavRtti, Aloka Adi sAmagrI hai / ataH bhinna bhinna sAmagrIse janya honeke kAraNa kSaNikatva jAnanevAle anumAnarUpa vikalpakA zabdasvarUpa svalakSaNako jAnanevAle nirvikalpaka darzanase chipAyA jAnA nahIM hotA hai| granthakAra samajhAte haiM ki isa prakAra bauddhoMkA yaha kahanA to taba ho sakatA thA ki yadi abhinna sAmagrIse utpanna hue vikalpajJAna aura nirvikalpakakA abhibhUta ho jAnA tathA abhibhUta karAdenApana niyamase siddha ho jAtA, kintu vaha chipajAnA chipAdenApana to siddha nahIM huA hai / donoM jJAna svatantra jAne jA rahe haiN| dUsarI bAta yaha hai ki sampUrNa vikalpajJAnoMko spaSTarUpase jAnanevAle aura abhinna sAmagrIse utpanna hue bhI aise svasaMvedana pratyakSa karake abhibhava nahIM ho rahA hai / arthAt bauddhoMke yahAM bhI cAhe nirvikalpaka jJAna ho yA bhale hI savikalpaka jJAna ho, sabhI samyagjJAna, mithyAjJAnoMkA svasaMvedanapratyakSa ho jAnA mAnA gayA hai| jijJAsA honepara pratyeka vikalpajJAnako jAnanevAlA svasaMvedanapratyakSa avazya hogA svasaMvedanapratyakSameM spaSTapanA hai| vikalpameM aspaSTapanA hai / aisI dazAmeM sabhI vikalpajJAna svasaMvedanake vaizadyaprabhAvase daba jAveMge / eka jJAnadhArAmeM donoM jJAna poye ( piroye ) hue haiN| ataH unakI upAdAnasAmagrI bhI bhinna nahIM hai| yadi bauddha yoM kahaiM ki yahAM sAmagrI abhinna nahIM hai, kintu bhinna bhinna hai| vikalpajJAna to jhUThI gaDha lI gayIM apanI vikalpavAsanAoMse utpanna huA hai aura svasaMvedanapratyakSa pahile samayake kevala zuddhasamvedanase hI utpanna huA hai| ataH ve donoM bhinna bhinna sAmagrIse hI janya haiM / aisA mAnanepara to hama jaina kahate haiM ki isa prakAra to aMzake darzanase aMzIke vikalpajJAnakA abhibhava bhalA kaise hogA ? kyoMki ve donoM bhI nyArI nyArI sAmagrIse utpanna ho rahe haiM / isI bAtako bauddhoMke mukhase kahalavAneke liye AcArya mahArAjane itanA UhApoha kiyA hai / isa avasarapara bauddhako bahuta bure DhaMgase muMhakI khAnI paDI, jisakI ki usako sambhAvanA nahIM thii| granthakArakA yaha cAturya atIva prazaMsanIya hai| ataH aMzIke spaSTadarzana ho jAnese aMzIkA vastubhUtapanA siddha ho jAtA hai / yadi hArakara bauddha yoM kaheM ki hama kyA kareM, tisa prakAra hotA huA dekhA jA rahA hai| arthAt aMzake nirvikalpakase aMzAke vikalpajJAnakA chipAyA jAnA dekhA jAtA hai / so yaha to na khnaa| kyoMke aMzake darzanase aMzIkA vikalpajJAna chipAyA gayA hai| isa prakAra Ajataka kisIko bhI pratIti nahIM huyI hai / vyarthakI jhUThI bAta gaDhanese koI lAbha nahIM nikalatA hai / patra ( kAgaja ) kI haNDiyA bhAta pakAneke liye eka bAra bhI kAma nahIM detI hai . .. .. . .....
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nanu cApi vikalpaH spaSTAbho'nubhUyate na cAsau yuktastasyAspaSTAvabhAsitvena vyAptatvAt, taduktam-" na vikalpAnuviddhasya spaSTArthapratibhAsatA" iti / tato'sya darzanAbhibhavAdeva spaSTapatibhAso'nyathA tadasambhavAditi cetra, vikalpasyAspaSTAvabhAsitvena vyaaptysiddheH| kAmAdyupaplutacetasAM kAminyAdivikalpasya spaSTatvapratIteH so'kSaja eva pratibhAso na vikalpaja ityayuktaM, nimIlitAkSasyAMdhakArAvRtanayanasya ca tadabhAvaprasaMgAt / / yahAM bauddha phira bhI apane pakSakA avadhAraNa karate haiM ki syAdvAdiyoMke yahAM vikalpajJAna jo spaSTaprakAza karatA huA anubhavameM A rahA kahA jAtA hai, kintu vaha to yukta nahIM hai, kyoMki usa vikalpajJAnakI aspaSTa prakAzIpanake sAtha vyApti siddha ho rahI hai| yAnI jo jo vikalpajJAna hai vaha vaha avizadarUpase prakAzaka hai / vahI hamAre granthoM meM isa prakAra kahA hai ki kalpanAoMse biMdha rahe vikalpajJAnako arthakA spaSTa prakAzapanA nahIM hai / saMsArI jIvoMkI rAga, dveSa, mohavaza anApa sanApa kI gayIM kalpanAeM kyA vastuko bhalA sparza kara sakatI haiM ! kabhI nahIM / tisa kAraNa isa vikalpajJAnakA nirvikalpakase abhibhava ho jAneke kAraNa hI spaSTa pratibhAsa ho rahA hai| anyathA yAnI darzanake prabhAva vinA vikalpameM spaSTatAkA honA asambhava hai / DaMkake vinA kAMcameM itanI baDhiyA camaka nahIM A sakatI hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to bauddhoMko nahIM kahanA caahiye| kyoMki vikalpajJAnakI aspaSTa prakAzIpanake sAtha vyApti asiddha hai / ghaTa, paTa, Adikake aneka vikalpajJAna spaSTa pratIta ho rahe haiN| kAma, zoka bhaya, unmattatA, Adikase ghire hue cittavAle puruSako kAminI, iSTa putra, pizAca, siMha Adika padArthoke vikalpajJAnakA spaSTapanA pratIta ho rahA hai / bauddhoMkA aisA kahanA ki vaha vikalpa pratibhAsa to indriyajanya hI hai| vikalpajanya nahIM hai| indriyoMse jJAnameM spaSTatA A jAtI hai, so yaha to yuktiyoMse rahita hai| kyoMki indriyavyApArako saMdata kara athavA AMkhoMko mIMcakara vicAra karanevAle yA gADhAndhakArase DhakI huyIM AMkhavAle puruSako kAminI AdimeM usa vikalpajJAna honeke abhAvakA prasaMga hogA / arthAt indriyavyApArake vinA bhI kAminI Adike jJAnameM spaSTatA jhalaka rahI hai| bhAvanAtizayajanitatvAttasya yogipratyakSatetyasambhAvyaM, bhrAntatvAt / tato vikalpasyaivAkSajasya mAnasasya vA kasyacitspaSTamatijJAnAvaraNakSayopazamApekSasyAbhrAntasya bhrAntasya vA nirvAdhapratItisiddhatvAdavayavivikalpasya svataH spaSTatopapatteH siddhamaMzinaH spaSTajJAnavedyasvamaMzavat / tacca na kalpanAropitatve sambhavatIti tsyaanaaropittvsiddheH|| bhAvanA jJAnake camatkArase utpanna ho jAneke kAraNa usa kAminI Adike jJAnako yogipratyakSapanA mAna liyA jAya yaha to asambhava hai / kyoMki kAmapIDita puruSoMko viyukta avasthAmeM kAminIkA jJAna honA yA zokI puruSako mRtaputrakA sanmukha daukhanA ye saba viparyayajJAna haiN| bhalala annIndriyadarzI yogIke viparyayajJAna honekI sambhAvanA kahAM hai ? bauddhoMkA sAhasa to dekhiye
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 tattvArthakokavAtika ki jinhoMne indriyoMkI sahAyatA vinA hue jhUThe vikalpajJAnoMmeM spaSTatAkI rakSA karaneke liye kAhuka, zokI jIvoMko pratyakSadarzI yogI mAnanekA vicAra kara liyA hai / aisI buddhapanekI bAtoMko bhoMDA manuSya hI kaha sakatA hai / kala merA bhAI AvegA, cAMdIkA bhAva gira jAvegA. ityAdi prakArake pratibhAse utpanna hue bhAvanA jJAna kabhI to sacce ho jAte haiM, sarvadA nhiiN| kintu kAmapIDita, zokagrasta Adi puruSoMke to mithyAvAsanAoMse hue kAminI, putra Adikako sanmukha dekhanevAle spaSTa jJAna to sarvathA hI jhUThe haiN| tisa kAraNa bahiraMga indriyoMse janya athavA antaraMga mana indriyase janya kisI bhI vikalpajJAnako spaSTa matijJAnAvaraNake kSayopazamakI apekSAse spaSTapanA prApta hotA hai| bhAvArtha-spaSTapanA indriyoMse nahIM AtA hai / kintu jJAnAvaraNake spaSTa kSayopazamase jJAnameM spaSTatA mAnI gayI hai / cAhe samIcIna jJAna ho athavA bhale hI bhrAntajJAna ho / donoMmeM spaSTapanA apane kAraNarUpa kSayopazamase hI prApta hogaa| prakaraNameM avayavIkA vikalpajJAna bAdhakarahita prAtiyoMse samyagjJAnasvarUpa siddha ho rahA hai, usakI spaSTatA bhI svayaM apane Apa hotI huyI bana rahI hai / ataH aMzIkA aMzake samAna spaSTa jJAnase jAnA gayApana siddha hogyaa| yadi aMzIko kalpanAse Aropita mAna liyA jAya to vaha spaSTajJAnase jAnAgayApana nahIM sambhavatA hai / isa kAraNa usa aMzIko vAstavika honeke kAraNa kalpanAoMse anAropitapanA siddha hai| yahAMtaka pahile diye huye isa anumAnakI puSTi ho gayI ki aMzake samAna aMzI bhI spaSTa jJAnase vedya honeke kAraNa kalpanA gaDhanta nahIM hai / arthAt aMzI yA avayavI vAstavika padArtha hai| ___ nanu spaSTajJAnavedyatvaM nAvayavino anAropitatvaM sAdhayati kAminyAdinA spaSTabhAvanAtizayajanitatadvikalpavedyena vyabhicArAditi cenna, spaSTasatyajJAnavedyatvasya hetutvAt / tathA svasaMvedyena sukhAdinAnaikAMta ityapi na mantavyaM, kalpanAnAropitatvasyAkSajatvasya sAdhyatayAnabhyupagamAt / paramArthasattvasyaiva sAdhyatvAt / yahAM bauddhoMkA svapakSake avadhAraNArtha AkSepa hai ki spaSTa jJAnase jAnAgayApanarUpa hetu to avayavIkA anAropitapanA nahIM siddha karA sakatA hai / kyoMki vizadarUpa huyI bhAvanAke atizayase utpanna hue una vikalpajJAnoM dvArA jAne gaye kAminI, pizAca, Adi karake hetukA vyabhicAra ho jAtA hai| bhAvArtha-spaSTajJAnase vedyapanA kAminI AdimeM hai, kintu vahAM anAropitapanA nahIM hai| jaise kAminI Adika kalpita haiM, taise hI avayavI kalpita hai| aba AcArya mahArAja samAdhAna karate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki hamAre hetuke zarIrameM satyazadva niviSTa ho rahA hai / vAstavika spaSTapanA satyajJAnameM hI mAnA gayA hai jo spaSTapanese satyajJAnake dvArA jAnA jAvegA / vaha anAropita avazya hogaa| aba koI vyabhicAra doSa nahIM hai / tathA hamAre hetukA svasaMvedana pratyakSase jAna liye gaye sukha, icchA, Adise vyabhicAra ho jAyagA yaha bhI nahIM mAnanA caahiye| kyoMki indiyoMse janya kalpamA anAropitapaneko hamane sAdhya nahIM svIkAra kiyA hai, jisase ki sukha AdimeM
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH sAdhyake na rahanese hetu vyabhicArI hotA kintu vAstavika rUpase vidyamAnapaneko hI hama sAdhya kaha rahe haiN| bhAvArtha-kalpanAse nahIM Aropitapane sAdhyameM indriyoMse janyapanA hamako iSTa nahIM hai| yadyapi ghaTa, paTa, Adi avayaviyoMmeM indriyajanya jJAnase vedha hokara akalpitapanA hai, phira bhI sukha, jJAna, Adise vyabhicAra honekI sambhAvanAkA lakSya kara zuddha anAropitapaneko yAnI paramArtharUpase satpaneko hI hamane sAdhya kiyA hai| nanu paramArthasato'vayavinaH spaSTajJAnena vedanaM sarvAvayavavedanapUrvakaM katipayAvayavedana pUrvakaM vAvayavAvedanapuraHsaraM vA ? na tAvadAdyaH pakSaH sarvadA tadabhAvaprasaMgAt, kiMcijjJasya sarvAvayavavedanAsambhavAt / tadavayavAnAmapi sthavIyasAmavayavitvena sakalAvayavavedanapuraHsa. ratve tasya paramANUnAmavayavAnAmavedanena tadArabdhazatANukAdInAM vedanAnanuSaMgAdabhimataparvatAderapi vedanAnupapatteH / etena dvitIyapakSopAkRtaH, katipayaparamANuvedane tavedanAnupapatteravizeSAt / tRtIyapakSe tu sakalAvayavazUnye dezevayavivedanaprasaMgastato nAvayavinaH spaSTajJAnena vittiH / yataH spaSTajJAnavedyatvaM tattvataH siddhayet / ityapi pratItiviruddhaM, sarvasya hi sthavIyAnarthaH sphuTataramavabhAsata iti prtiitiH| bauddha punaH kucodha uThAte haiM ki jainoMse mAne gaye vAstavika sat rUpa avayavIkA spaSTa jJAna karake jo jAnanA ho rahA hai / vaha sampUrNa avayavoMkA pahile jJAna hokara pazcAt utpanna hotA hai ? athavA kitane hI avayavoMko pahile jAnakara pIche pUre avayavIkA jJAna ho jAtA hai ? yA pUrvameM kisI bhI avayavako na jAnakara jhaTa avayavIkA jJAna ho jAtA hai / batAo ! tina tIna pakSoMmeMse pahile AdikA pakSa grahaNa karanA to Apa jainoMko ThIka nahIM paDegA / kyoMki sadA hI usa avayavIke abhAvakA prasaMga ho jaavegaa| sarvajJake hI sampUrNa sUkSma, sthUla, avayavoMkA jJAna honA bana sakatA hai / kucha thoDAsA jAnanevAle hama logoMke to sampUrNa avayavoMkA jJAna honA asambhava hai| una ghaTa, paTa Adika avayaviyoMke kapAla, tantu, Adika avayava bhI to atIva sthUla honeke kAraNa avayavI haiM / ataH una avayavarUpa avayaviyoMkA jJAna bhI pahile sampUrNa kapAlikA, choTe tantu, Adi sampUrNa avayavoMke jJAna ho cukanepara hI hogA, isa prakAra ghaDaNuka, paJcANuka, Adrike kramase paramANurUpa avayavoMtaka pahuMcanA pddegaa| antameM prApta hue paramANurUpa avayavoMkA jJAna nahIM honeke kAraNa unase milAkara banAye gaye sau paramANuoMke zatANuka AdikoMkA jJAna na ho skegaa| isa prasaMgakI Apatti honese abhISTa baDe parvata, samudra, Adika avayaviyoMkA bhI jJAna honA na bana skegaa| mUla hI nahIM to zAkhA kahAMse bana sakatI hai| paramANuoMkA jJAna na honese dvayaNukakA aura dvayaNukakA jJAna na honese tryaNukakA jJAna na hogaa| isa prakAra kAraNabhUta nIceke avayavoMkA jJAna na honese kAryarUpa Uparake mahAavayavIkA jJAna na ho skegaa| isa kathanase janoMke dUsare pakSakA bhI khaNDana ho cukA samajhA liyA jAtA hai| suniye|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike 1 dvitIya pakSake anusAra kitane hI eka paramANuoMkA asmadAdikako jJAna hotA nahIM hai / ataH kisI bhIM avayavIkA jJAna honA na bana sakegA / pahile aura dUsare pakSameM kucha paramANuoMkA jJAna karanA to Avazyaka hai, kintu jaina matAnusAra paramANuoMkA jJAna hama logoMko hotA nahIM hai / ataH unase bane hue avayavIkA jJAna na ho sakanArUpa doSa donoM pakSoMmeM samAnarUpase lAgU hojAtA hai koI antara nahIM hai / tIsarA pakSa grahaNa karanepara to sampUrNa avayavoMse rIte paDe hue dezameM avayavI jJAna honekA prasaMga hogA / arthAt avayavoMkA sarvathA jJAna hue vinA hI jaba avayavakA jJAna hone . lagegA to jahAM ghaTa, paTa, ArdikakA aMzamAtra bhI nahIM hai| vahAM bhI ghaTa, paTa, parvata, AdikakA jJAna ho jAnA cAhiye / avayavoMke vidyamAna rahanekI yA unake jJAna honekI to koI AvazyakatA paDatI nahIM hai / tisa kAraNa Apa jainAke yahAM avayavIkI spaSTa jJAnadvArA pramiti nahIM ho sakatI hai| jisase ki spaSTa jJAnase jAnAgayApana hetu vAstavikarUpase siddha hove / yAnI avayavIko vAstavika siddha karaneke liye Apa jainoMse kahA gayA spaSTajJAnavedyapanA hetu avayavImeM na rahaneke kAraNa asiddha lAbhAsa hai / aba AcArya kahate haiM ki bauddhoMkA yaha saba kahanA bhI lokaprasiddha pratItiyoMse viruddha paDatA hai| kyoMki atIva sthUla, ghaTa, paTa, parvata, Adika artha adhika spaSTapanese jAne jA rahe haiM, yaha pratIti saba jIvoMko nizcayase ho rahI hai / jisa avayavIkA spaSTa pratibhAsa ho rahA hai, vyarthameM kore jhUThe vikalpa lagAnese usake bAlAgrakA bhI khaNDana nahIM ho sakatA hai / koI daridra puruSa kisI zreSThIke dravya kamAnekA vikalpa uThAkara khaNDana karanA cAhe ki maiM bhI puruSa hUM aura seTha bhI puruSa hai / hama donoMke hI hAtha pAMva vidyamAna haiM, ityAdi kutarkoMse usa bhAgyavAn ke seThapanekA khaMDana nahIM ho jAtA hai / bAla gopAloMko bhI svatantra avayavIkA spaSTarUpase jJAna ho rahA hai / aisI dazA meM pakSa meM rahatA huA hetu avayavIke vAstavikapaneko siddha kara hI detA hai / leja, yA lAThI ke ekadezako khIMcanepara pUre piNDakA AkarSaNa hotA hai / yadi avayavIko na mAnA jAvegA to reta athavA bAlke samAna khaNDita TukaDoMke dvArA pAnI khIMcanA, bojha lAdanA Adi kArya nahIM ho pAte / kintu ukta kArya hote haiM / ataH bheda athavA saMghAta yA ubhayase utpanna hue sthUla avayavIkA spaSTajJAna honA pratItisiddha hai / 340 bhrAntirindriyajeyaM cetsthaviSThAkAradarzinI // kvA bhrAntamindriyajJAnaM pratyakSamiti siddhayatu // 9 // pratyAsanneSvayukteSu paramANuSu cenna te // kadAcitkasyacidabuddhigocarAH paramAtmavat // 10 // vahAM bauddha yoM kaheM ki adhika sthUla AkAra ko dikhalAnevAlI yaha indriyajanya jJapti to zrAntirUpa hai / jaise ki aneka dhAnyoMke samudAyako eka rAzi mAna lenA viparyayajJAna hai / isa 1
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH prakAra bauddhoMke kahanepara to hama jaina kahate haiM ki isa DhaMgase bhalA indriyoMse utpanna huA jJAna bhrAntirahita pratyakSa kahAM siddha hovegA ! batAo ! bhAvArtha- - Apa bauddhoMne bhI pratyakSako abhrAnta strIkAra kiyA hai aura bahiraMga indriyAM sthUlapadArthokA hI pratyakSa karAtI haiM / aisI dazAmeM indriyoMke dvArA utpanna hue jJAnoMmeMse kisI eka ko bhI bhramarahitapanA siddha nahIM ho pAtA hai| bauddhoMke mantavyAnusAra indriyajanya sabhI jJAna bhrAnta hue jAte haiM / isapara bauddha yadi yoM kaheM ki jisako tuma jaina yA naiyAyika paNDita bhrAntivaza avayavI mAna rahe ho, pramANika vidvAnoMko vahAM paraspara atinikaTa rakhe hue kintu eka dUsarese saMyukta nahIM aise aneka sUkSma paramANuoMmeM indriyoMse utpanna huA jJAna abhrAnta pratyakSa ho jAvegA, yaha una bauddhoMkA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki atIndriya honeke kAraNa paramazuddha AtmAkA kabhI kisIko jaise indriyajanya jJAna honA nahIM hotA hai, usIke samAna ve sUkSma atIndriya paramANueM bhI kabhI kisI bhI jIvake indriyajanya jJAnake viSaya nahIM hote haiM / bhAvArtha - bauddhajana paramAtmAko sarvathA svIkAra nahIM karate haiM / indriyoMke dvArA paramAtmAkA jJAna honA to kisI bhI vAdIne iSTa nahIM kiyA hai / ataH paramAtmAkA dRSTAnta dekara sUkSma paramANuoMmeM bhrAntirahita indriyajJAna honekA niSedha siddha kara diyA hai / athavA brahmAdvaitavAdi - yoMke paramabrahmakA jaise jaina yA bauddhoM ko jJAna nahIM hotA vaise hI bauddhoMkI mAnI gayIM paramANuoMkA bhI jJAna honA nahIM banatA hai / 341 sarvadA sarvathA sarvasyendriyabuddhayagocarAn paramANUna saMspRSTAn svayammupayaMstatrendriyajaM pratyakSamabhrAntaM kathaM brUyAt, yatastasya sthaviSThAkAradarzanaM bhrAntaM siddhayet / bauddha loka paraspara meM bhale prakAra nahIM cupaTe hue paramANuoMko sadA sarva prakArase sabhI jIvoMke indriyajanya jJAnoMmeM nahIM viSaya hote hue svayaM svIkAra karate haiM / aisA mantavya kara cukanepara ve una paramANuoMmeM indriyoMse utpanna hue pratyakSajJAnako bhalA abhrAnta kaise kaha sakeMge ? jisase ki una bauddhoMke yahAM atyanta sthUla AkAravAle avayavIkA dakhinA bhrAnta siddha ho jAve / arthAt mANika retI yA ratnarAzike samAna paraspara meM nahIM bhiDe hue nyAre nyAre sUkSma paramANuoMkA jaba indriyoMse jJAna hI nahIM hotA hai to aisI dazAmeM unase mAne gaye paramANuoMkA bhrama bhinna pratyakSajJAna bhalA kaise ho sakegA ? kintu vahAM viparyayarahita samIcIna jJAna ho rahA hai / ataH sthUla AkAra vAle eka avayavIkA pratyakSa pramANase dIkhanA bana jAtA hai / isameM koI bhrAnti nahIM hai / hamArA hetu nirdoSa hokara siddha hai / kayAcit pratyAsattyA tAnindriyabuddhiviSayAnicchat kathamavayavivedanamapAkurvIta sarvasyAvayavyArambhakaparamANUnAM kArtsyato'nyathA vA vedanasiddhestadvedanapUrvakAvayavivedanopapatteH sahAvayavAvayavivedanopapattervA niyamAbhAvAt /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tatvArtha lokavArtike - Apa bauddha kisI sambandhavizeSase una paramANuoMkA indriyajanya jJAnameM viSaya paDa jAnA yadi iSTa kara rahe ho taba to sthUla avayavIke pratyakSa honekA khaMDana Apa kaise kara sakeMge ? sabhI vAdi - yoMke yahAM avayavIko banAnevAle paramANuoMkA sampUrNarUpa se athavA anumAna dvArA dUsare prakArase jJAna honA siddha hai / pahile una paramANurUpa avayavoMkA jJAna karake pIche avayavIkA jJAna honA bana jAtA hai, athavA eka sAtha bhI avayava aura avayavIkA jJAna honA bana jAtA hai| koI ekAnta rUpase niyama nahIM hai / arthAt indriyagocara avayavoMkA jJAna hokara pIche avayavIkA jJAna ho jAtA hai / jaise ki tantuoMko dekhakara paTa ( thAna ) kA jJAna ho jAtA hai| tathA avayava aura avayavIkA donoMkA jJAna eka sAtha bhI ho jAtA hai| jaise pamolI aura pA~DekA yA bUMdI aura laDDukA kA jJAna ho jAtA hai / syAdvAdiyoMne jainasiddhAntameM avayava aura avayavIke pratyakSa karanemeM naiyAyika yA sAMkhyoMke samAna koI kutsita haTha nahIM pakar3a rakhA hai / 1 yadi punarna paramANavaH kathaMcitkasyAcidindriyabuddhergocarA nApyavayavI / na ca tatrendriyajaM pratyakSamabhrAntaM sarvamAlambate, bhrAntamiti vacanAt / sarvajJAnAnAmanAlambanatvAditi matistadA pratyakSaM kalpanApoDhama bhrAntamiti vaconarthakameva syAt kasyacitpratyakSasyAbhAvAt / yadi phira bauddhoMkA yaha mantavya ho ki paramANueM kisI bhI prakAra kisIke bhI indriyajanya jJAna viSaya nahIM haiM aura avayavI bhI kisIke jJAnase nahIM jAnA jAtA' / tathA unameM utpanna huA indriyajanya bhrAnti rahita pratyakSajJAna bhI ThIka sabhI viSayoMko Alambana nahIM karatA hai / kyoMki bahiraMga viSayoMko jAnanevAle sampUrNa jJAna bhrAnta haiM aisA hamAre zAstroMmeM kahA hai / sampUrNa jJAna svako hI jAnate haiM / viSayako nhiiN| sabhI jJAnoMkA viSayabhUta koI Alambana kAraNa nahIM hai, jisako ki jJAnadvArA jAnA jAya, isa prakAra yogAcAra yA vaibhASikoMkA vicAra hai / taba to hama kaheMge ki Apa bauddhoMne pratyakSakA lakSaNa kalpanAoMse rahita aura bhrAntirahita jo svIkAra kiyA hai vaha vacana vyartha hI ho jaavegaa| kyoMki Apake vicArAnusAra to kisI bhI pratyakSajJAnakA honA sambhava nahIM hai / yAnI sautrAntika bauddhoMne bahiraMga indriyoMse janya aura manase janya tathA yogiyoMkA evaM svasaMvedana isa prakAra cAra pratyakSa mAne haiM / kintu ye cAroM hI apane viSayoMko jAnate hue Alambanasahita haiN| sabhI jJAnoMko yadi nirviSaya mAnA jAvegA to koI bhI pratyakSa nahIM bana sakegA / 1 1 svasaMvedanamevaikaM pratyakSaM yadi tattvataH / siddhiraMzAMzirUpasya cetanasya tato na kim // 11 // yadi vijJAnAdvaitavAdI bauddha anya pratyakSoMko na mAnakara kevala svasaMvedanako hI vAstavikarUpase eka pratyakSa svIkAra kareMge, taba to usa svasaMvedana pratyakSase aMza aura aMzIsvarUpa mahAn ( lambe cauDe ) cetana AtmAkI siddhI kyoM na ho jAvegI ? arthAt svasaMvedana pratyakSa to sthUla
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH sAMza, AtmAko siddha kara devegA / pratyuta bauddhoMke mAne hue paramANurUpa vijJAnakI svasaMvedana pratyakSa se siddhi na ho sakegI / 343 yathendriyajasya bahi:pratyakSasya tattvato'sadbhAvastathA mAnasasya yogijJAnasya ca svruupmaatrpryvsittvaat| tataH svasaMvedanamekaM pratyakSamiti cet siddhaM tarhi cetanAtatvamaMzAMzisvarUpaM svsNvedn| tasyaiva pratIyamAnatvAt / na hi sukhanIlAdyAbhAsAMzA eva pratIyante svazarIravyApinaH sukhAdisaMvedanasya mahato'nubhavAt / nIlAdyAbhAsasya cendranIlAdeH pracayAtmanaH pratibhAsanAt / bauddha kahate haiM ki jaise cakSuH Adi pAMca indriyoMse utpanna hue bahiraMga pratyakSakI paramArtharUpase sattA siddha nahIM hai, tisI prakAra antaraMga mana iMndriyase utpanna hue mAnasa pratyakSakI aura yogiyoMke atIndriya pratyakSakI bhI sattAko hama nahIM mAnate haiN| koI bhI bahiraMga jJeya padArtha vastubhUta nahIM hai, kevala vijJAna paramANueM hI paramArthasvarUpa haiN| sabhI jJAna kevala apane svarUpako jAnanemeM hI lavalIna ( TakaTakI lagAye rakhanA ) rahate haiM, tisa kAraNa hama yogAcAra kevala svako jAnanevAle eka svasaMvedanako hI pratyakSa mAnate haiM / isa prakAra bauddhoM ke kahanepara to aMza aura aMzIsvarUpa cetanA ( jJAna ) tattva siddha ho jAtA hai / kyoMki svasaMvedana pratyakSase to usa dharma dharmIrUpa cetanakI 1 hI pratIti kI jArahI hai, antaraMga sukha, icchA, Adiko aura bahiraMga nIla, pIta Adiko prakAza karanevAle kevala aMza hI nahIM pratIta ho rahe haiM / kintu sAthameM apane zarIra ( DIla ) meM vyApaka rUpase rahanevAle mahAn ( lambe, cauDe, moTe, ) sukha Adi aMzIke saMvedanakA bhI anubhava horahA hai, tathA indranIla maNi, mANikya, Adike aneka pradezoMkA samudAyarUpa nIla, rakta, Adi prakAzoMkA pratibhAsa ho rahA hai / bhAvArtha -- nIla, lAla, Adiko jAnanevAle jJAnoMmeM aMzoMke samAna lambe cauDe aMzarUpa jJAnaprakAzakA bhI anubhava ho rahA hai / ataH bahiraMga aura antaraMga padArthoke jJAnoM meM aMzIpanA bhI svasaMvedanapratyakSase jAna liyA gayA mAna lenA cAhiye / 1 vijJAnamacayo'pyeSa bhrAntazcet kimavibhramam / svasaMvedanamadhyakSaM jJAnANorapravedanAt // 12 // yadi bauddha yoM kaheM ki yaha vijJAnoMkA pradezasamudAyarUpa mahAn prakAza bhI bhrAntarUpa hai / arthAt ghaTa, paTa, AtmA, Adika padArthoMkA mahAnpanA jaise korA kalpita hai vAstavika nahIM, taise hI vijJAnake prakAzakA mahAnpanA bhI bhrAnta hai| aisA kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki batAo ! kaunasA tumhArA mAnA huA svasaMvedana pratyakSa bhalA pramANarUpa abhrAntasiddha hogA ? sabhI svasaMvedana to aMza aMzIrUpa hokara anubhUta ho rahe haiM / kahIM bhI pramANajJAnake prasiddha honepara dUsare sthalameM vastuke nahIM hote sante bhrAnsajJAna hotA huA mAnA jAtA hai| sarvatra bhrAnti honevara
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 tacArya lokavArtike to pramANakI vyavasthA nahIM banatI hai / bauddhoMse mAne gaye jJAnasvarUpa sUkSma paramANuoMkA jJAna to hotA nahIM hai / aisI dazAmeM Apa strasaMvedana ko aura usase jAnane yogya vijJAnako vastubhUta kaise siddha kara sakeMge ? sociye ! na hi svasaMvidi pratibhAsamAnasya vijJAnapracayasya bhrAntatAyAM kiJcitsva saMvedanamabhrAntaM nAma yatastadeva pratyakSaM siddhayet, vijJAnaparamANoH saMvedanaM taditi cet na, tasya sarvadApyamavedanAt / sarvasya grAhyagrAhakAtmanaH saMvedanasya siddheH / svasaMvedana pratyakSameM spaSTarUpase pratibhAsa rahe aMzIrUpa vijJAna samudAyako bhrAnta mAnA jAvegA / taba to aise andhera meM koI bhI svasaMvedana pratyakSa bhalA bhrAMtirahita pramANAtmaka kaise bhI nahIM mAnA jA sakatA hai / jisase ki yogAcAra se mAnA gayA vaha svasaMvedana hI eka pratyakSa pramANa siddha ho ske| yahAMpara bauddha yadi yoM kaheM ki kSaNika vijJAnake paramANukA bhale prakAra svakIya jJAna honA hI vaha svasaMvedanapratyakSa hai / so yaha to na khnaa| kyoMki usa vijJAnake paramANukA saba kAloM meM bhI bhalI bhAMti jJAna nahIM hotA hai / sabhI jIvoMke yahAM grAhya aura grAhakarUpa saMvedanakI siddhi ho rahI hai / bhAvArtha - pratyeka jJAna apane grAhya svarUpake grAhaka haiM / grAhya aMza aura grAhaka aMzoMkA samudAyarUpa aMzI jJAna hai / dIpaka meM prakAzyapanA aura prakAzakapanA donoM aMza vidyamAna haiM / nAva svayaM tairatI hai tathA usameM baiThe hue anya jIvoMko bhI tAratI hai / pAcaka cUrNa svayaM pacatA hai aura anya bhukta padArthako bhI pacAtA hai / nirmalI yA phiTakirI pAnI meM svayaM nIce baiThatI hai aura malako bhI nIce baiThA detI hai / ukta padArthoMmeM donoM zaktiyAM vidyamAna haiM / taise hI jJAna meM bhI jJApakapane aura jJeyapaneke do svabhAva vidyamAna haiM / yaha siddhAnta sabhI vAdiyoMko parizeSameM svIkAra karanA paDatA hai / 1 1 syAnmataM, na buddhayA kazcidanubhAvyo bhinnakAlo'sti suprasiddhabhinna kAlAnanubhAvyavat / tasya hetutvenApyanubhAvyatvasAdhane nayanA dinAnekAntAt / svAkArArpaNakSameNApi tena tatsAdhane samAnArthasamanantarapratyayena vyabhicArAt tenAdhyavasAyasahitenApi tatsAdhane bhrAntajJAnasamanantarapratyayenAnekAntAt / tattvataH kasyacittatkAraNatvAdyasiddhezva / isa prakaraNa meM zuddha jJAnAdvaitavAdI bauddhoMkA sautrAntika bauddhoM dvArA mAne gaye dvaitavAda yA jJAna jJeyavyavasthAke khaNDanArtha sambhavataH yaha mantavya bhI hove ki uttarakSaNameM jJAnako utpanna karanevAlA pUrvakSaNavartI bhinna kAlameM rahanevAlA koI bhI padArtha buddhike dvArA anubhava karane yogya nahIM hai / jaise ki bhale prakAra prasiddha ho rahe ciratara bhUta, yA bhaviSyat yoM bhinna kAloMmeM rahanevAle padArtha vartamAna buddhike jJeya nahIM hai, taise hI avyavahita pUrvasamaya meM rahanevAlA janaka padArtha bhI buddhikA jJeya nahIM hai| buddhi svayaM buddhiko hI jAnatI rahatI hai, anyako nahIM / yadi usa pUrva samayavartI viSayako buddhikA kAraNapanA honese bhI usake dvArA jJeyapanA sAdhoge to cakSuH, puNya, pApa, Adise vyabhicAra doSa
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAcantAmANiH 345 ho AvegA / kyoMki cakSu, puNya, pApa, ye vijJAnake kAraNa haiM, kintu inase utpanna huA jJAna to atIndriya cakSuH aura * karmoke kSayopazamako nahIM jAna pAtA hai / ataH jJAnakA kAraNabhUta viSaya tajanyajJAnase jAnA hI jAya yaha vyApti banAnA acchA nahIM hai / isa doSako dUra karaneke liye tajjanmapaneke sAtha apane AkArako denemeM samarthapanese jJeyapanA yadi sautrAntikoM dvArA mAnA jaavegaa| arthAt indriyAM aura adRSTajJAnake janaka avazya haiM, kintu jJAnameM apane AkAroMkA samarpaNa nahIM karate haiM / ataH jJAna inako nahIM jAnatA hai / ghaTa, paTa, Adika viSaya to apane AkAroMko jJAnake liye arpaNa kara dete haiM, ataH jJAna una ghaTa AdikoMko jAna letA hai| isa prakAra apane AkArako sauMpa denekI usa sAmarthyase bhI vaha anubhAvyapanA yadi sAdhA jAvegA to bhI samAna arthake avyavahita uttara kAlavartI jJAnase vyabhicAra ho jAvegA / bhAvArtha-~-eka sAMcemeM Dhale hue ghaTa, kaTorA yA ekasI mudrita pustakeM athavA rupaye, paise Adi inameM se ekako dekha lenepara bacI huyI sabhI eka jAtikI samAna vastuoMkA pratyakSajJAna ho jAnA cAhiye / kAraNa ki sadRza arthake uttarakSaNavartI-jJAnameM pariziSTa padArthoke bhI AkAroMkA arpaNa ho gayA hai / sanmukha rakhe hue ghaTako jAnanevAle ghaTajJAnameM prakRta ghaTane apanA AkAra de diyA hai / yadyapi bace hue dezAntara kAlAntaravartI anya sadRza ghaDoMne apanA AkAra svakIya unmukhatAse isa jJAnako arpita nahIM kiyA hai to bhI sarvathA samAna padArthAkA pratibimba ekasA hI hotA hai / jaba ki jJAnameM samAna AkAra A cukA hai / to pariziSTa padArthoko jAnanemeM kyoM AnAkAnI kI jA rahI hai ? dUsarI bAta yaha hai ki pahile jJAnameM bhale hI bace huye sadRza padArthokA AkAra na AyA ho kintu pahile jJAnake uttarakAlameM utpanna huA jJAna jaise prakRta ghaTako AkArake balase jAnatA hai, usI prakAra AkAra denekI sAmarthya honeke kAraNa pariziSTa padArthIko bhI kyoM na jAna leveM ? uttaravartI jJAnameM prakRta ghaTa aura samAna ghaToMkA AkAra baDI sulabhatAse A jAtA hai| jaise ki eka pratibimba (tasbIra ) se dUsarI tasvIra utAranepara sadRzoMkA AkAra A jAnA anivArya hai / ataH tajanyatvake samAna tadA- . kAratA bhI jJeyapanekI niyAmaka nahIM hai / akele tajjanyatvakA indriya, adRSTa Adise vyabhicAra hai tathA akele tadAkArapanekA samAna arthose vyabhicAra hai| yAnI ghaTakA jJAna aneka samAna ghaToMko bhI jAna leve, kintu cakSu dvArA jAnatA nahIM hai| tathA tajjanyatva aura tadAkAratA ina donoMko milAkara yadi jJeyapanekA niyama karAnevAlA mAnA jAvegA to samAna arthake avyavahita uttaravartI jJAnase vyabhicAra hogA / samanantarajJAna paramparA karake sadRza padArthose utpanna huA bhI hai aura sadRza padArthoke AkAra ( tasvIra ) ko bhI dhAraNa karatA hai, to phira prakRta arthoko kyoM nahIM jAnatA hai ! btaao| jisa jJAnakA upAdAna kAraNa ghaTajJAna hai vaha sadRzaghaTake avyavahita uttarakAlavartI jJAnako sAnanda jAna leveM, tadAkAratA tadutpatti donoM ghaTaz2Ate haiM, kintu jAnatA to nahIM yaha vyabhicAra huA, ina doSoMke nivAraNArtha yadi tajjanyatva aura tadAkAratA ina donoMko usa
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike . tadadhyavasAyase sahita karake vaha jJeyapanekA niyAmakapanA sAdhA jaavegaa| arthAt viSayase janya aura viSayake AkAravAle nirvikalpaka jJAnake uttarakAlameM jisa viSayakA nirNayAtmaka vikalpakajJAna utpanna ho jAyagA usI viSayako nirvikalpakajJAna jAna sakegA / samAna arthake uttara samayavartI jJAnake pIche pariziSTa sadRza padArthokA yA usake jJAnakA adhyavasAya karanevAlA vikalpajJAna nahIM utpanna huA hai| ataH vaha sabhI sadRza padArtho yA jJAnako nahIM jAna pAtA hai, isa prakAra ukta vyabhicAroMkA vAraNa ho jAtA hai| phira bhI bhrAnta jJAnake avyavahita uttara samayavartIjJAnase vyabhicAra ho hI jAvegA / kAmala yA pIliyA rogavAle puruSako zukla zaMkhameM paidA hue pIlepanake bhramajJAnake pIche utpanna hue uttaravartIjJAnase vyabhicAra hai| vaha jJAna zaMkhase utpanna huA hai, zaMkhake AkArako bhI letA hai aura zaMkhakA adhyavasAya ( nirNaya ) karAnevAlA bhI hai / uttarajJAnameM pUrvakAlavartI bhrAntajJAnakA AkAra paDa gayA hai / aura uttaravartIjJAna usa pUrvavartI bhrAntajJAnako upAdAna kAraNa mAnakara utpanna huA bhI hai / phira usa bhramajJAnase zaMkhakI yA usake jJAnakI samIcIna jJapti kyoM na mAnI jAve, kintu zaMkhakI pramiti hotI huyI nahIM mAnI gayI hai| ataH siddha hotA hai ki tajjanyapanA, tadAkArapanA aura tadadhyavasAyIpana ye tInoM milakara bhI buddhike dvArA anubhAvyapanekA niyama nahIM karA sakate haiM / zuddha jJAnAdvaitakA pakSa lete huye yogAcAra bauddha kaha rahe haiM ki vAstavameM vicArA jAya to eka bAta yaha bhI hai ki kisI bhI kSaNika paramANurUpa vijJAnako usa buddhikA kAraNapanA, AkAra denApanA aura nirNaya karAnApana Adi ye saba dharma asiddha haiN| ataH viSayaviSaryAbhAva vAstavika nahIM hai / kevala buddhi ( vijJAna ) hI eka padArtha hai / yahAM sautrAntikoMke Upara jo doSa jainoMkI orase uThAye jAte haiM, yogAcAra yA zuddhajJAnAdvaitavAdI vaibhASika bhI unhIM doSoMko jJAna jJeya vyavasthA mAnanevAle sautrAntikoMke Upara uThA rahe haiN| nApi samAnakAlastasya svatantratvAt, yogyatAvizeSasyApi tadvyatiriktasyAsambhavAt tasyApyanubhAvyatvAsiddheH, / paraMNa yogyatAvizeSaNAnubhAvyatvenavasthAnAta, prakArAntarAsambhavAcca / abhI vijJAnAdvaitavAdI bauddha hI apanA mata kaha rahe haiM ki buddhike Age pIche rahanevAle bhinna kAlIna padArtha usa buddhike dvArA anubhava karAne yogya nahIM haiM / isakA vicAra ho cukA / aba buddhike samAnakAlameM rahanevAlA padArtha bhI buddhikA anubhAvya nahIM hai, isakA hama yogAcAra bauddha khaNDana karate haiM / sautrAntikone viSayako jJAnakA kAraNa mAnate hue jJeya aura jJAnakA pUrvAparabhAva mAnA hai, sama nakAlameM rahanevAle donoM padArtha apane apane kAraNoMse utpanna hokara vartamAnameM svatantra haiM aisI dazAmeM kisako viSayarUpa kAraNa kahA jAya aura kisako viSArUpa kArya kahA jAya ? kAryako karate samaya eka ( kAraNa ) svatantra hoya aura dUsarA ( kArya ) paratantra hoya taba kAryakAraNa bhAva mAnA gayA hai| sautrAntikoMne jJApyajJApakabhAvameM bhI yahI vyavasthA mAnI hai /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNi 1 kintu svatantra donoM eka kAlameM vidyamAna honepara anubhAvya anubhAvakabhAva nahIM bana sakatA hai / yadi samAnakAlavAle padArthoMmeM bhI kisI dUsare yogyatA vizeSase anubhAvyapanA mAnA jAvegA to usa yogyatA vizeSakA bhI usa zuddhajJAnase atirikta horahekA asambhava hai / ataH usa yogyatAvizeko bhI anubhAvyapanA asiddha hai / yadi isa yogyatAvizeSako dUsare yogyatAvizeSase anubhAvyapanA mAnA jAvegA taba to anavasthA doSa hogA / arthAt buddhimeM hI anubhAvakapanekI yogyatA hai, viSaya meM nahIM / aura viSayameM anubhAvyapanekI yogyatA hai, buddhi meM nahIM / isake niyama karAneke liye punaH dUsarI yogyatAkI AvazyakatA paDegI, isI prakAra dUsarI yogyatAkI vyavasthA karane ke liye tIsarI vizeSayogyatAkI AkAMkSA baDhatI jAvegI / yaha anavasthAdoSa huA aura dUsare prakAroMkI zaraNa lenA yahAM saMbhava bhI nahIM hai / vizeSa yaha hai ki hama zuddhAdvaitavAdiyoMke yahAM jaba buddhise atirikta koI bhinnakAla yA samakAlameM rahanevAlA padArtha hI nahIM mAnA gayA hai to buddhise nirAlA anubhava karAne yogya bhalA kauna ho sakatA hai ? ataH usa yogyatAvizeSakI bhI siddhi nahIM ho sakatI hai / 1 nApi buddherbrAhakatvena paro'nubhavo'sti sarvathAnubhAvyavadanubhAvakasyAsambhave tadaghanAt / tato buddhireva svayaM prakAzate grAhyagrAhakavaidhuryAt / taduktaM - " nAnyonubhAvyo buddhayAsti tasyAnAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate " iti / atrAMcyate / buddhikA grAhakapanese atirikta koI dUsarA anubhava bhI to nahIM hai / sabhI prakAroMse anubhAvya padArthake samAna anubhava karanevAle jJAnake asambhava hojAnepara vaha anubhava hotA nahIM ghaTatA hai / arthAt do padArtha hoveM taba to eka anubhAvya aura dUsarA anubhAvaka mAnA jAve / kintu akele zuddha jJAna mAnanepara anubhAvaka dvArA anubhAvyakA anubhava hotA hai isa prakAra karaNa, karma aura kriyA ina tInoMkA vivecana asambhava hai / tisa kAraNa akelI zuddhabuddhi hI svayaM prakAzamAna hotI rahatI hai| kAraNa ki vaha grAhyapane aura grAhakapanese rahita hai / jainoMse mAne gaye jJAnameM grAhya aMza aura grAhaka aMza hamako to iSTa nahIM hai| so hI hamAre yahAM kahA hai ki buddhike dvArA koI usase bhinna padArtha anubhava karAne yogya nahIM hai, tathA buddhise bhinna usakA phala koI anubhava bhI nahIM hai / grAhyabhAva aura grAhakabhAvoMse sarvathA khAlI honeke kAraNa vaha buddhi svayaM hI akelI camakatI rahatI hai / mUlagrantha meM buddhikA vizeSaNa grAhyagrAhakaviveka hai| yahAM viveka zabda vicArane artha meM prasiddha bilTa dhAtuse banAyA jAtA hai| tatra to jainoMke samAna sautrAntika paNDita buddhimeM grAhyagrAhaka aMzoMko svIkAra kara lete haiM, kintu pRthagbhAva arthako kahanevAlI vicir dhAtuse vivekazadvako banAkara vaibhApika bauddha buddhimeM grAhya, grAhaka aMzoMkA abhAva mAna lete haiM / kAmadhenu veda ke samAna anekArthaka vAkyoMse apane apane manamAne artha nikAle jA rahe haiN| jo ki hiMsA, ahiMsA, sarvajJa, sarvajJAbhAva, pauruSeya apauruSeya Adike samAna paraspara meM viruddha haiM / isa prakAra syAnmataMse Age prArambhakara apanI 347
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthazlokavArtike - granthokta kArikA paryanta zuddha vijJAnAdvaitavAdI bauddha apanA mantavya kaha cuke haiM / aisA sATopa kaTAkSa kara cukane para aba yahAM AcArya mahArAja karake jJAnako sAMza siddha karaneke liye prakaraNa kahA jAtA hai| nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti tasyA naanubhvoprH| grAhyagrAhakavaidhuryAt vayaM sA na prakAzate // 13 // bauddhoMkI kArikAmeMse hI eva ke sthAnameM na ko dharake eka akSarakA parivartana kara AcArya mahArAja bauddhamatake nirAsArtha vArtika kahate haiM ki buddhike dvArA koI jJeyarUpa anubhAvya nahIM hai aura buddhikA koI nyArA anubhavarUpI phala nahIM hai / aisI dazAmeM grAhyagrAhaka bhAvoMse rikta honeke kAraNa vaha buddhi svayaM kabhI prakAzamAna nahIM ho rahI hai, kintu tInoM aMzoMse tadAtmaka hotI huyI buddhi sadA cakacakA rahI hai / pradIpako yadi bibbImeM bhI banda kara diyA jAya to bhI usameM prakAzyapanA aura prakAzakapanA vidyamAna hai / buddhi apane patiputra samAna grAhaka, grAhya, aMzoMse yukta horahI sadA suhAgina hai / Ajataka kisIko bhI grAhya, grAhaka, gRhIti, aMzoMse rahita buddhikA pratibhAsa nahIM huA hai| ataH buddhi (grAhikA ) ke dvArA anubhAvya ( grAhya ) kA prakAza ( gRhIti ) honA mAna lenA cAhiye / anubhavasiddha padArthokA apalApa karanA nyAyya nahIM hai / sArAMza yaha hai ki buddhise jAnane yogya padArtha nirAlA hai / usakA anubhava bhI buddhise kathaMcit bhinna ho rahA hai / grAhya grAhaka svabhAvoMse sahita buddhi sadA prakAzita ho rahI hai| na hi buddhyAnyo'nubhAvyo nAsti santAnAntarasyAnanubhAvyatvAnuSaMgAt / kutazcidavasthiterayogAt / tadupagame ca kutaH svasantAnasiddhiH? pUrvottarakSaNAnAM bhAvatonanubhAvyatvAt / buddhike dvArA koI anya viSaya anubhava karAne yogya nahIM hai yaha nahIM khnaa| kyoMka apanI santAnase atirikta dUsarI devadatta, jinadatta, AdikI santAnoMko anubhavameM nahIM prApta honepanakA prasaMga ho jAvegA / buddhike atirikta kisI bhI anya upAyase dUsare santAnoMkI vyavasthA nahIM ho sakatI hai| buddhike dvArA anya santAnoMko nahIM jAnane yogyapanako yadi svIkAra kara loge to batAo apanI santAnakI siddhi bhI kaise karoge ? kyoMki anya santAnoMke samAna apanI santAnake -Age pIche honevAle kSaNika pariNAmoMko bhI vAstavikarUpase anubhAvyapanA nahIM AtA hai / arthAt bauddhamatameM kSaNika buddhi apane eka kSaNake pariNAmarUpa hotI huyI camakatI rahatI hai / vaha apane pahile aura pacheike aneka pariNAmoMko prakAzita nahIM karatI hai / ataH buddhike dvArA jJeya nahIM honeke kAraNa anya santAnoMkA jaise abhAva kara diyA jAtA hai taise hI apanI santAnakA bhI abhAva ho jAvegA, kevala eka samayakA kSaNavartI pariNAma hI siddha ho sakegA / cAlinI nyAyase usakA bhI abhAva anivArya hai| devadatta yadi jinadattakI santAnakA abhAva mAnatA hai to jinadatta bhI devadattakI santAnako nahIM jAnatA hai, isa prakAra zUnyavAda chA jaavegaa| dUsaroMkI santAnako meTanevAlA svayaM
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH bhI to jIvita nahIM raha sakatA hai anyoMkI apekSA vaha bhI dUsarA hai / sArvajanika jJAnameM anyAyI rAjAke samAna pakSapAta calAnA samucita nahIM hai / devadatta koI viziSTa jyotiHpiNDameMse thoDA hI nikalA hai jisase vahI akelA jagatmeM banA rahe / syAdAkUtaM yathA vartamAnabuddhiH svarUpameva vedayate na pUrvAmuttarAM vA buddhiM santAnAntaraM bahirarthe vA / tathAtItAnAgatA ca buddhistataH svasaMviditaH svasaMtAnaH svasaMviditakramavartyanekabuddhikSaNAtmakatvAditi / tadasat / vartamAnayA buddhayA pUrvottarabuddhayoravedanAt, svarUpamAtraveditpAnizcayAt / te cAnumAnabuddhayA vedyte| svarUpamAtravedinyAvityapyasAram, santAnAntarasiddhiprasaMgAt / tathA ca santAnAntaraM svasantAnazcAnumAnabuddhayAnubhAvyo na punarbahirartha iti kuto vibhAgaH sarvathA vizeSAbhAvAt / . sambhava hai, isa khaMDanakA pratikhaMDana karaneke liye bauddhoMkI yaha bhI akANDa ceSTA hove ki jaise vartamAnakAlameM honevAlI buddhi apane svarUpakA hI jJAna karAtI hai pahile aura pIche honevAle apane buddhirUpa pariNAmoMkA tathA jinadatta, indradatta, Adi anya santAnoMkA athavA ghaTa, paTa, nIla, pIta, Adi bahiraMga arthokA jJAna nahIM karAtI hai| kyoMki jJeya padArthoke kAlameM jJAna nahIM upaja pAyA aura jJAnakAlameM jJeya nahIM rahe / tisa prakAra bhUta, bhaviSyata, kAlameM pariNata ho rahe buddhike kSaNika pariNAma bhI apane apane kSaNavartI svarUpako hI jAna pAte haiM / tisa kAraNa apanI lambI cauDI jJAnadhArArUpa santAna to svasaMvedanase jAnane yogya hai / kyoMki vaha santAna svasaMvedanase jAna liye gaye aura krama kramase honevAle buddhike kSaNika pariNAmoMkA samudAyarUpa hai / ataH apanI lambI jJAnadhArA to buddhise anubhAvya mAna lI jAtI hai, isa prakAra bauddha apane santAnakI siddhi karate haiM / AcArya samajhAte haiM ki unakA vaha ceSTita prazaMsanIya nahIM hai| kAraNa ki vartamAna samayakI buddhike dvArA Age pIche honevAle buddhikSaNoMkA jJAna nahIM ho pAtA hai, taba to ve buddhike pUrvasamayavartI yA uttarasamayavartI pariNAma svako hI jAnate haiM, bahiraMga viSayoMko nahIM jAnate haiM, isakA patA nahIM calA / ataH kevala svarUpako hI jAnanevAlepanakA nizcaya nahIM huaa| aisI dazAmeM apanI santAna (kSaNoMkI lambI DorI ) bhalA svasaMvedanase jAnane yogya kaise mAnI jA sakatI hai ? kevala eka kSaNavartI buddhi kSaNakA jJAna to santAnakA svasaMvedana nahIM ho sakatA hai, tathA isapara bauddha yadi yoM kaheM ki anumAnasvarUpa buddhi karake una Age pIche honevAle buddhikSaNoMkA jJAna kara liyA jAvegA aura ve ( kSaNikabuddhiyAM ) kevala apane svarUpako jAna rahe bhI haiM, yaha bhI bauddhoMkA kahanA nissAra hai| kyoMki yoM to svasantAnake samAna anya santAnoMkI bhI siddhi ho jAnekA prasaMga hogA aura nIla, pIta, Adi bahirarthokI siddhi ho jAnA bhI kyoM choDa diyA jAvegA ? aura tisa prakAra anumAna jJAnoMse anya santAna aura svasantAnako anubhava karAne yogya mAna liyA jAya, kintu phira bahiraMga arthako jJeya na mAnA jAya isa prakAra pakSapAtapUrNa vibhAga kaise kiyA jA sakatA hai ? sabhI prakAroMse
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 tatvArtha zlokavArtike svasantAna aura parasantAna tathA bahiraMga arthoM meM anumAnase jAnane yogyapanakI apekSA koI antara nahIM hai / vivadApannA bahirarthabuddhiranAlambanA buddhitvAt svamAdibuddhivadityanumAnAdbahirarthonanubhAvyo buddhayA siddhayati na punaH santAnAntaraM svasantAnazceti na budhyAmahe, svamasantAnAntarasvasantAnabuddheranAlambanatvadarzanAdanyatrApi tathAtvasAdhanasya kartuM zakyatvAt / bahirarthagrAhyatAdUSaNasya ca santAnAntaragrAhyatAyAM samAnatvAt tasyAstatra kathaJcidaduSaNatve bahirarthagrAhyatAyAmapyadUSaNatvAt / kathaM tatastatpratikSepa ityastyeva budhdyAnubhAvyaH / bauddha jana apanI santAnako siddha karaneke liye " apanA jIvana cAhate ho to dUsarekA jIvana sthira rakho " isa nyAyase dUsaroMkI jJAnasantAnako to iSTa kara lete haiM, kintu ghaTa, paTa, Adika bahiraMga arthoko nahIM mAnate hue anumAna karate haiM ki " vivAda meM prApta huyIM bahiraMga arthoko jAnanevAlI buddhi ( pakSa ) apane jAnane yogya viSayarUpa Alambanase rahita hai ( sAdhya ), kyoMki vaha buddhi hai ( hetu ), jaise ki svapna avasthA, tamAre kI dazA, unmattaMpane meM huyIM buddhiyAM apane viSayabhUta arthoMse rahita haiM / isa anumAnase bahiraMga artha to buddhike dvArA nahIM anubhavameM Ane yogya siddha kara diyA jAtA hai| kintu dUsare santAna aura apanI Age pIche samayoM meM vartanevAlI santAnako jAnanevAlI buddhiyAM Alambanarahita nahIM siddha kI jA rahI haiN| hama nahIM samajhate haiM ki aisI pakSapAtakI kRtimeM kyA rahasya hai / svapnakA dRSTAnta lekara vAstavika ghaTa, paTa, nIla, Adika ke jJAnako yadi nirviSaya mAna liyA jAtA hai to svapna, madyapAna, kaThina roga, AdikI avasthA meM nahIM vidyamAna ho rahe anya santAna aura svasantAnako jAnanevAlI buddhiyoMkA nirviSayapanA dIkhanese anya jAgRta, svastha Adi avasthAoM meM hue vastubhUta svaparasantAnoMke jJAnako bhI tisa prakAra nirviSayapanA sAdhA jA sakatA hai / dRSTAnta to sabhI prakAra ke mila jAte haiM kintu unake dharma dAntika meM ghaTeM taba to tadanusAra siddhi kI jA sakai anyathA nahIM / bhrAntajJAnakA dRSTAnta dekara abhrAnta jJAnake viSayako na svIkAra karanA prAmANikapanA nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki bahiraMga arthake grAhyapane meM jo dUSaNa ApakI ora se diye jAyeMge ve hI dUSaNa santAnAntara ke grAhyapane meM bhI samAnarUpase lAgU ho jAyeMge | Apa bauddhoMkI mAnI huyI kSaNika buddhi kevala apane svarUpako hI jAnatI hai, bahirarthako nahIM / ataH bahirarthakA grAhyapanA yadi dUSaNa hai to vaha santAnAntara ke grAhyapane meM bhI usI prakAra lagegA / apanI buddhikI apekSA santAnAntara bhI to bahirbhUta artha hai / yadi usa santAnAntara grAhyapanemeM usa bahirarthakI grAhyatAko kisI iSTa kAraNa vaza kaise bhI dUSaNa na mAnoge to bahirarthakI grAhyatAmeM bhI buddhise bahirbhUta arthakA jAna lenApana dUSaNa na hogA / taba to una nIla paramANu Adi bahirbhUta arthokA nirAkaraNa Apa kaise kara sakeMge ? arthAt nahIM / isa prakAra buddhike dvArA santAnAntara yA bahirbhUta artha avazya anubhava kurAne yogya haiM hI / bauddhoMkI kahI huyI kArikAke
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 351 " nAnyonubhAvyo budhdyAsti " isa prathama pAdakA khaNDana ho cukA / aba dvitIya, tRtIya pAda, kA nirAsa karate haiN| - etena buddherbudhyantareNAnubhavo'pi parostIti nizcitaM tato na grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM buddhireva prkaashte| - isa pUrvokta kathanase yaha bhI nirNIta ho cukA ki dUsarI buddhise prakRta buddhikA anubhava bhI nirAlA ho jAtA hai / svayaM buddhise apanA anubhava bhI kathaMcit bhinna hai, jaise ki bahnikI dAhakatva zaktise dAhapariNAma kathaMcit bhinna hai / usI prakAra karaNasvarUpa buddhise bhAvarUpa anubhava kisI apekSA bhinna hai / tisa kAraNa grAhya aura grAhaka aMzoMse riktapane svarUpase svayaM buddhi hI prakAza rahI hai, yaha na mAnanA / niSkarSa yaha hai ki viSayake sAtha buddhi svayaM apaneko bhI usI samaya jAna letI hai / ataH saMvedya, saMvedaka, aura saMvedana tInoM aMza yugapat buddhimeM haiN| kintu calAkara icchA honepara dUsarI buddhise prakRta buddhiko jAnanekI dazAmeM buddhikA anubhava bhinna hokara bhI spaSTa prakAzita ho jAtA hai / yahAM grAhya, grAhaka, aMzoMse sahitapanA bhI spaSTarUpase dIkha rahA hai| - mA bhUt santAnAntarasya svasantAnasya vA vyavasthitibahirarthavatsaMvedanAdvaitasya grAhyagrAhakAkAravivekena svayaM prakAzanAdityaparaH / tasyApi santAnAntarAdyabhAvo'nubhAvyaH, saMvedanasya syAdanyathA tsyaadvysyaaprsiddhH|| ___zuddhasaMvedanAdvaitavAdI vaibhASika bauddha kahate haiM ki bahiraMga arthake samAna anya santAnoMkI aura apane santAnoMkI bhI vyavasthA bhale hI nahIM hove hamako iSTa hai / kyoMki grAhya, grAhaka, AkAroMse pRthagbhAva karake akele saMvedanAdvaitakA svayaM prakAza ho rahA hai| " vicira pRthagbhAve " dhAtase bane hue viveka zadvakA artha pRthagbhAva hotA hai aura " vicila vicAraNe" dhAtuse niSpanna hue vivekazadvakA artha jAnanA hotA hai, yahAM pRthagbhAva artha iSTa hai, isa prakAra dUsarA bauddha kaha rahA hai / isapara AcArya kahate haiM ki usa bauddhake yahAM bhI anya santAna, svasantAna, nIla, AdikA abhAva to saMvedanake dvArA avazya anubhava karAne yogya hogaa| anyathA yAnI santAnAntara Adike abhAvako yadi jJeya nahIM mAnA jAvegA to santAnAntara AdikI sattA bana baitthegii| aisI dazAmeM usake advaitapanekI bhale prakAra siddhi nahIM ho sakatI hai| dvaita aagyaa| " seyamubhayataH pAzA rjjuH"| svAnubhavanameva santAnAntarAdhabhAvAnubhavanaM saMvedanasyeti ca na subhASitaM, svruupmaatrsNvednsyaivaasiddhiH| nahi kSaNikAnaMzasvabhAvaM saMvedanamanubhUyate, spaSTatayAnubhavasyaiva kSaNikatvAt kSaNikaM vedanamanubhUyata eveti cet na, ekakSaNasthAyitvasyAkSaNikatvasyAmidhAnAt / akele apane svarUpakA anubhava karanA hI saMvedanakA santAnAntara Adike abhAvakA anubhava karanA hai| saMvedaname abhAva koI bhinna padArtha nahIM hai jo ki anubhAcya hoya / isa prakAra advaitavA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 tattvArthazlokavArtike diyoMkA bhASaNa acchA nahIM hai| kyoMki saMvedanase atirikta santAnAntara Adi padArthoke abhAvako svataMtrarUpase vyakta jAne vinA kevala svarUpake saMvedanakI siddhi hI nahIM ho sakatI hai,| eka bAta yaha bhI to hai ki jisa prakArake kSaNika nirazaM svabhAvavAle saMvedanako bauddha iSTa karate haiM vaisA usakA anubhava nahIM hotA hai| yadi bauddha yoM kaheM ki spaSTajJAna to kSaNavartI padArthakA hI hotA hai| spaSTarUpase apanA anubhava ho jAnA hI kSaNikapanA hai| ataH ekakSaNavartI advaita saMvedanakA jJAna honA anabhata ho rahA hI hai, yaha to na khnaa| kyoMki eka kSaNameM sthitisvabhAvase rahanekA artha akSaNikapanA kahA gayA hai, arthAt jo eka kSaNa bhI sthirazIla hai vaha dhruva hai / utpAda, vyayake samAna dhruvapanA bhI eka samayameM svIkAra kiyA hai, tabhI vaha sat padArtha ho sakegA / yahI DhaMga pUrvakAloMse calA A rahA hai aura Age bhI yahI krama ( silasilA ) rhegaa| ___ atha spaSTAnubhavanamevaikakSaNasthAyitvaM anekakSaNasthAyitve tadvirodhAt / tatra tadavirodhe vAnAdyanantaspaSTAnubhavaprasaMgAva / tathA cedAnI spaSTaM vedanamanubhavAmIti pratItirna syAditi matam, tadasat / kSaNikatve vedanasyedAnImanubhavAmIti pratItau pUrva pazcAcca tathA pratItivirodhAt / tadavirodhe vA kathamanAdyanantasaMvedanasiddhirna bhavet, sarvadedAnImanubhavAmIti pratItireva hi nityatA saiva ca vartamAnatA tathApratItevicchedAbhAvAt, tato na kssnniksNvednsiddhiH| ____ isake anantara punaH bauddha kahanekA prArambha karate haiM ki spaSTarUpase anubhava honA hI eka kSaNameM sthita rahanApana hai / yadi jJAnako anekakSaNasthAyI mAnA jAvegA to vaha spaSTa anubhava honA viruddha paDegA / punarapi yadi aneka kSaNameM sthAyI hote hue bhI vahAM usa spaSTa anubhava hote rahanekA koI virodha na mAnoge to anAdikAlase anantakAla takake jJAnakSaNoMkA spaSTarUpa karake anubhava honekA prasaMga hogaa| sabhI trikAladarzI ho jAyeMge aura taba to isI samaya kSaNa mAtra Thahare. hue spaSTa saMvedanakA maiM anubhava kara rahA hU~, isa prakArakI pratIti nahIM ho sakegI / isa prakAra bauddhoMkA mantavya hai| granthakAra kahate haiM ki so vaha prazasta nahIM hai| kyoMki jJAnako yadi sarvathA kSaNika mAnA jAvegA to isa samayameM anubhava kara rahA hUM, aisI pratIti honepara pahile aura pIche kAloMmeM tisa prakArakI pratIti honekA virodha ho jaavegaa| anubhavAmikA kartA to jJAna hI hai aura vaha jJAna sarvathA kSaNika hai / jJAnakA anvaya mAne vinA pahile pIcheke jJAnakSaNoMmeM spaSTa anubhava nahIM ho sakatA hai| yadi kSaNika hote hue bhI usa pahile pIche sadA hI spaSTa anubhava hote rahanekA koI virodha na mAnA jAvegA taba to anAdi ananta saMvedanakI siddhi kyoM na ho jAvegI ? isa samaya vartamAnakAlameM maiM anubhava kara rahA huuN| isa prakAra sadA pratIti hote rahanA hI nityapanA hai aura vahI vartamAnapanA hai| kyoMki tisa prakArakI pratIti honekA kabhI antarAla nahIM paDA hai / ata: aneka kAlasthAyI nitya saMvedanakI siddhi ho jAtI hai| tisa kAraNa Apake kSaNika sambedanakI siddhi nahIM huyii|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH idAnImevAnubhavanaM spaSTaM na pUrva na pazcAditi pratIteH kSaNikaM saMvedanamiti cet, syAdevaM yadi pUrva pazcAdvAnubhavasya vicchedaH sidhyet / na cAsau pratyakSataH sidhyati tadanumAnasya vaiphalyaprasaMgAt / pazyannapItyAdigranthasya virodhAt / pratyakSapRSThabhAvino vikalpAdidAnImanubhavanaM mameti nizcayAnoktagranthavirodhaH / tadbalAdidAnI sevetyanizcayAcca nAnumAne naiSphalyaM tatastathA nizrayAditi cet, naitatsAram / pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyedAnImanubhavo me na pUrva pazcAdveti vidhiniSedhaviSayatayAnutpattau vartamAnamAtrAnubhavavyavasthApakatvAyogAt / pazyannapItyAdivirodhasya tadavasthatvAdanyathA sarvatredamupalabhe nedamupalabhe'hamiti vikalpadvayAnutpattAvapi dRSTavyavahAraprasaMgAt / tadanyavyavacchedavikalpAbhAve'pIdAnIM tenAnubhavananizvaye tadevAnumAnanaiSphalyamiti yatkicidetat / bauddha kahate haiM ki isa samaya vartamAnakAlameM hI spaSTa anubhava ho rahA hai, pahile pIche samayoMmeM nahIM, isa prakAra pratIti honese eka kSaNavartI saMvedana hI siddha huA / yoM bolane para to aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoM kA kahanA to taba siddha hotA ki yadi spaSTa anubhavakA pahile aura pIche kAlake pariNAmoMse vyavadhAna siddha ho jAtA, kintu vaha antarAla to pratyakSa se siddha nahIM ho rahA hai, aisI dazAmeM madhyavartI akele kSaNikajJAnakA spaSTa anubhava kaise mAnA jA sakatA hai ! | yadi antarAlakI pratyakSase siddhi ho gayI to usake anumAna karanekI niSphalatAkA prasaMga hotA hai| aura Apake isa granthavAkyakA bhI virodha hotA hai ki " pazyannapi na pazyati " dekhatA huA bhI nahIM dekha rahA hai / jaba ki bhUta, bhaviSyat kSaNoMke madhyavartI antarAlakA pratyakSa ho rahA hai phira balAtkArase antarAlakA pratyakSa na honA kyoM kahA jAtA hai ? / isapara yadi Apa bauddha yoM kaheM ki pratyakSajJAnake pIche honevAle vikalpajJAnase " isa samaya mujhako spaSTa anubhava hai " isa prakAra nikSaya ho jAtA hai / ataH hamAre kahe hue kathanakA hamAre siddhAntagrantha se koI virodha nahIM hai / tathA pratyakSa aura vikalpakI sAmarthyase " isa hI samaya anubhava hai aisA pakkA nizcaya nahIM ho pAyA 1 ataH anumAnameM bhI niSphalatA nahIM hai / tisa prakArakA nizcaya usa anumAnase karAyA jAtA hai / aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki bauddhoM kA yaha kahanA sArarahita hai / kyoMki pratyakSake pIche honevAlA vikalpajJAna " isI samaya mujhako spaSTa anubhava hai / pahile pIcheke kSaNoMkA spaSTa anubhava nahIM hai / isa prakAra ke vidhi aura niSedhako viSaya karatA huA nahIM utpanna huA hai| aisI dazAmeM usa vikalpako kevala vartamAna kAlIna saMvedana anubhava karanekI vyavasthA karA denApana banatA nahIM hai / bauddhoM ke yahAM pratyakSake dvArA jAne hue viSakohI nizcaya karanevAlA vikalpajJAna iSTa kiyA hai, pratyakSajJAna vicAra karanevAlA nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki apramANa jJAnase pramANaM jJAnakI vyavasthA karanA bhalA kyA ho sakegA ? paNDitapa* nekA nirNaya yadi mUrkha karane lage taba to sabake iSTa manoratha siddha ho jaaveNge| tathA dekhatA huA bhI 45 353
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 tattvArthalokavArtika nahIM dekha rahA hai ityAdi granthakA virodha vaisAkA vaisA hI avasthita rhegaa| anyathA isako maiM dekha rahA huuN| isako maiM nahIM dekha rahA huuN| isa prakAra do vikalpoMke utpanna na honepara bhI pratyakSa kiye hue padArthake nirNIta vyavahAra karA denekA prasaMga hogaa| bhAvArtha-itara padArthokA niSedha karanepara hI prakRta padArthakA nirNaya hotA hai / Age pIcheke pariNAmoMkA niSedha karate hue hI madhyavartI pariNAmoMkA avadhAraNa ho sakegA / kevala ghaTakA hI nizcaya taba ho sakatA hai jaba ki anya paTa AdikoMke abhAvakA nizcaya kara diyA jAya / yadi una anya pUrva aparavartI jJAnakSaNoMke vyavadhAnakA vikalpa nahIM honepara bhI isa vartamAna kSaNameM usa vikalpa karake kevala saMvedanake anubhavakA nizcaya mAna liyA jAvegA to vahI anumAnake niSphala ho jAnekA doSa lAgU rahegA / isa prakAra yaha bauddhoMkA svamata-poSaNa karanA mana cAhA jo kucha bhI kahanA hai / isameM tattva kucha nahIM hai / " mukhamastIti vaktavyam " mAtra hai / ... etenAnumAnAdanubhavasya pUrvottarakSaNavyavacchedaH sidhyatIti nirAkRtaM svatastenAdhyakSato vyApterasiddhaH, paratonumAnAda siddhAvanavasthAprasaMgAt / ___ isa pUrvokta kathana karake isakA bhI nirAkaraNa ho gayA ki anumAnase pUrva uttara kSaNavartI pariNAmoMkA vyavadhAna siddha ho jAtA hai| kyoMki anumAnameM vyAptikI AvazyakatA hai| apane Apa to isa sAdhyake sAtha hetukI pratyakSapramANase vyApti bana jAnA siddha nahIM hotA hai / mAlAke dAnoMkA antarAla jaise pratyakSagamya hai / usI prakAra sattva Adi hetuoMke sAtha rahanevAlA kSaNoMkA madhyavartI antarAla pratyakSagamya nahIM hai, dUsarI bAta yaha hai ki anumAtAoMkA pratyakSa sampUrNa dezakAlake padArthAkA upasaMhAra ( saMkoca ) nahIM kara sakatA hai aura vyApti to saba deza aura kAlake prakRta sAdhya, hetuoMkA upasaMhAra karanevAlI hotI hai / yadi dUsare anumAnase prakRta anumAnameM paDe hue sAdhyoMkI vyAptikA nirNaya siddha karoge to anavasthAdoSa honekA prasaMga AtA hai / vyAptikA nirNaya yadi anumAnase hone lage to anavasthAdoSa spaSTa hI hai| anumAnake utthAnameM vyAptikI AvazyatA paDanekI AkAMkSA bar3hatI calI jaavegii| ___vipakSe bAdhakapramANabalAdyAptiH siddheti cet, kiM tatra bAdhakaM pramANam ? na tAvada dhyakSaM tasya kSaNikatvanizcAyitvenAkSaNike bAdhakatvAyogAt / nApyanumAnaM kSaNikatvaviSayaM tasyAsiddhavyAptikatvAt / prathamAnumAnAttavyAptisiddhau prspraashrynnaat| sati siddhavyAptike vipakSe bAdhake'numAne prathamAnumAnasya siddhavyAptikatvaM tasiddhau ca tatsadbhAva iti / vipakSe bAdhakasyAnumAnasyApi parasmAdvipakSe vAdhakAnumAnAyAptisiddhau saivAnavasthA / nizcayase sAdhyake abhAvavAle vipakSameM hetuke sadbhAvakA bAdhaka pramANa hai| isa sAmarthyase hetukI sAdhyake sAtha vyApti siddha ho jAvegI / aisA kahane para to bauddhoMke prati hama prazna karate haiM
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH ki batAo, vahAM bAdhaka pramANa kaunasA hai ? sabase pahile pratyakSa pramANa to bAdhaka hai nahIM, kyoMki vaha to kSaNikapanekA nizcaya karAnevAlA mAnA gayA hai / ataH akSaNikapanemeM bAdhaka nahIM ho sakatA hai / zuklako jAnanevAlA pratyakSa kRSNa AdikA niSedha karanevAlA nahIM hotA hai / viziSTa bAta yaha hai ki pratyakSajJAna vicAraka nahIM hai / vaha itane vyApti sambadhI vicAroMko nahIM kara sakatA hai / kSaNikapaneko viSaya karanevAlA anumAna pramANa bhI vipakSameM bAdhaka pramANa nahIM hai| kyoMki svayaM usa anumAnameM paDe hue sattva aura kSaNikatvakI vyApti siddha nahIM ho sakI hai| jo svayaM rugNa hai vaha dUsaroMkI cikitsA kyA karegA ? pUrvottara kSaNoMke madhyavartI vyavacchedako siddha karanevAle pahile anumAnase isa kSaNikatvako siddha karanevAle anumAnakI vyAptiko sAdhoge to anyonyAzrayadoSa hogaa| jo ki isa prakAra hai / vipakSa meM hetuke sadbhAvakA bAdhaka anumAnakI utthApaka vyAptike siddha ho cukanepara pahile anumAnakA vyApti siddha ho cukanApana banatA hai, aura siddha ho cukI hai hetuke sAtha vyApti jisakI aise prathama anumAnake siddha ho jAnepara isa prakRta anumAnakI siddhi ho / vipakSa bAdhA karanevAle anumAnakI vyAptikA nirNaya bhI yadi vipakSameM bAdhA karane vAle dUsare anumAnase sAdhoge to phira vahI anavasthAdoSa hogA / _ etena vyApakAnupalambhAt sattvasya kSaNikatvena vyAptiM sAdhayan nikSiptaH / sattvamidamarthakriyayA vyAptaM sA ca kramayaugapadyAbhyAM te cAkSaNikAdvinivartamAne'rthakriyAM svavyApyAM nivartayataH sApi nivartamAnA sattvaM / tatastIrAdarzizakuninyAyena kSaNikatva eva sattvamavatiSThata iti hi pramANAntaraM kramayaugapadyayorarthakriyayA tasyAzca sattvena vyApyavyApakabhAvasya siddhau sidhyati / tasya vAdhyakSataH sidhyasambhavenumAnAntarAdeva siddhau kathamanavasthA na syAt 1 | jahAM vyApaka hI nahIM hai vahAM vyApya to bhalA kaise bhI nahIM rahatA hai / jaise vRkSake na rahane para zIzamakA na rahanA / ataH akSaNikarUpa vipakSameM arthakriyA aura krama. yaugapadyarUpa vyApakoM ke na dIkhane se vyApyarUpa sattva bhI nahIM dIkhatA hai / ataH satva hetukI akSaNikatvake sAtha vyApti siddha ho jAtI hai / aisA bhI kahanevAlA bauddha isa ukta kathanase tiraskRta ho jAtA hai / bauddha yoM sAdha rahA hai ki yaha sattva hetu arthakriyA ke sAtha vyApti rakhatA hai aura vaha arthakriyA krama aura yaugapadyake sAtha vyApta hai ve krama aura yaugapadya yadi akSaNika padArthase nivRtta hoveMge to apane vyApya arthakriyAko sAthameM nivRtta karA leveMge tathA vaha arthakriyA bhI nivRtta hotI huyI apane vyApya sattvako haTA levegI / arthAt jaise ghoDe Adika pazuoMse nivRtta hotA huA manuSyatva apane vyApya mAne gaye brAhmaNatva, gauDatva, Adiko bhI nivRtta karA detA hai, taise hI jo sat padArtha hai, usameM arthakriyA avazya hovegI aura arthakriyA jo hogI vaha avazya krama yA yugapatpanese hI hogI / kUTastha nityameM krama aura yugapatpanA nahIM hai / ataH arthakriyA bhI nahIM hai / arthakriyA 355
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 tatvArtha lokavArtike na honese saca bhI nahIM hai / isa kAraNa samudra meM tIrako nahIM dekhanevAle pakSIke anusAra sattvahetu kSaNikatva ke honepara hI avasthita rahatA hai / bhAvArtha- potake kAkako nAva (jahAja) ke atirikta anya koI zaraNa nahIM hai, usI prakAra satpadArthokA kSaNikapanA hI zaraNa hai / isa prakAra bauddhoMkA vyAptiko siddha karaneke liye dUsarA pramANa denA taba siddha ho sakatA hai jaba ki krama aura yaugapadyakA arthakriyA ke sAtha aura usa arthakriyAkA sattvake sAtha vyApakavyApyabhAvasiddha ho jAye, kintu usakI pratyakSase to siddhi honA sambhava nahIM hai / pratyakSa vicAroMko nahIM karatA hai, vaha to bhabhakese jhaTa (ekadama) paidA ho jAtA hai / cAhe indriyajanya pratyakSa ho, bhaleM hIM kevalajJAna ho| dUsarI bAta yaha hai ki pratyakSase yadi ukta saMbandha nirNIta ho jAte to vivAda kyoM paDatA ? | bAlagopAla sabhI prasannatApUrvaka pratyakSa kiye siddhAntako mAna lete / tathA yadi dUsare anumAnoM hI sattvakA vyApaka arthakriyAko aura arthakriyAkA vyApaka krama, yaugapadyako sAdhoge taba to avasthAdoSa kaise nahIM hogA ? kyoMki una anumAna pramANoMkI pravRtti bhI vyApti ke vinA na hogI aura vahAM vyApyavyApakabhAvako siddha karaneke liye punaH aneka pramANoM kI mUlatatvako nAzane. bAlI AkAMkSA baDhatI hI jAvegI / jo ki anavasthAkA kAraNa hai / siddhAvapi nAkSaNike kramayaugapadyayornivRttisiddhA zazvadavicchinnAtmanyevAnubhave'nekakAlavartitvalakSaNasya kramasyopapatteryaugapadyasya vAvicchinnAnekapratibhAsalakSaNasya tatraiva bhAvAt / astutoSa nyAya se usa vyApyavyApaka bhAvake siddha ho jAnepara bhI aneka kSaNoMtaka rahanevAle akSaNika krama aura yaugapadyakI nivRtti siddha nahIM hotI hai| kyoMki sadA hI (sarvadA) nahIM vicchinna svarUpa vastumeM hI anubhava ( vijJAna ) dvArA aneka kAloMmeM vartanevAlApana svarUpa kramakA honA bana pAtA hai aura avicchinna hokara aneka pratibhAsa karAnA svarUpa yugapatpanA bhI aneka kSaNavartI usa vastu 'anubhava dvArA pAyA jAtA hai / bhAvArtha - mRttikAke aneka kSaNoMtaka avicchinnarUpase sthita rahanepara hI sthAsa, koSa, kuzUla, Adi paryAyoMke krama banate haiM aura AtmA ke kAlAntarasthAyI honepara bAlya, kumAra, yauvana, Adi avasthAoMke krama banate haiM tathA ghaTake nIla, mIThA, sugandha, ThaNDA, gola, Adi pariNAmoMkA yugapatpanA kAlAntarataka ghaTake sthita rahanepara hI banatA hai / eka kSaNa meM hI samUla cUla ghaTake naSTa ho jAnepara ve pariNAma kaise bhI nahIM ho sakate haiM / aise hI AtmA sthira honepara hI icchA, krodha, rAga, dveSa, matijJAna, Adi pariNAmoMkA yugapatUpanA banatA hai| anyathA azva viSANake samAna asatse upAdAna kAraNa ke vinA kisIkI bhI yugapat utpatti nahIM ho sakatI hai / taise hI jJAnakA aneka kAloMmeM vartanA rUpa krama aura ekadama aneka nIla, pIta, Adika AkAroMkA pratibhAsa honArUpa yaugapadya usa jJAnake avicchinna aneka kSaNavartI akSaNika mAnane para hI banate haiM / sarvathA kSaNika jJAnameM nahIM / I
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ . salArthacintAmaNiH sukhasaMvedane prAcyaduHkhasaMvedanAbhAvAnnAvicchinnamekaM saMvedanaM yadanAdyanantakAlavartitayA kramavat syAditi cenna, sukhaduHkhAdyAkArANAmanAdyavidyopadarzitAnAmeva vicchedAt / etena nAnAnIlapItAdipratibhAsAnAM dezavicchedAdhugapatsakalavyApinonubhavasyAvicchedAbhAvaH pratyuktaH, tattvatastadvidvicchedAbhAvAt / tato na kSaNikamadvayaM saMvedanaM nAma tasya vyApi nityasyaiva pratItisiddhatvAt / ___ yadi yahAM koI yoM kahe ki sukhakA bhale prakAra jJAna karanepara pahileke duHkhakA pratibhAsa nahIM hotA hai / ataH antarAlasahita calA AyA huA eka saMvedana nahIM siddha huA jo ki anAdikAlase anantakAlataka vartanevAlA hokarake kramavAn ( kramasahita ) ho jAtA / AcArya samajhAte haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki sukha, duHkha, pazcAttApa, Atmagaurava Adi vikalpanAeM jo ki anAdikAlakI avidyAke dvArA dikhAyI jArahIM haiM unhIMkA viccheda ho rahA hai| bhAvArthasukhameM duHkhakA tathA kaSAya karate samaya mandakaSAya bhAvoMkA bhale hI anvaya na hoya, kintu pratibhAsapanekI santati avicchinna hokara calatI rahatI hai / isa kathanase aneka nIla, pIta, Adi svasaMvedanoMkA dezase vyavadhAna honeke kAraNa eka samayameM hI sampUrNa samvedanoMmeM vyApaka rahanevAle anubhavakA avicchinnapanA nahIM hai yaha bhI khaNDita kara diyA gayA hai / kyoMki paramArtharUpase usa prakAzarUpa saMvittikA viccheda nahIM ho pAyA hai / arthAt eka dravyake kramase honevAle pariNAmoMmeM aura eka sAtha honevAle pariNAmoMmeM dhrauvyarUpa anvaya bane rahaneke kAraNa kAlAntarasthAyI padArthameM hI krama, yugapatpanA, arthakriyA, aura sattva, bana sakate haiM / kUTastha yA kSaNikameM usIkA kramase hokarake ho jAnApana aura yugapat navIna navIna aneka pariNAmoMkI dhArAkA vahanA ye donoM nahIM banate haiM / tisa kAraNa siddha huA ki eka kSaNameM hI naSTa ho jAnevAlA zuddha advaita saMvedana koI nAma mAtrako bhI vastu nahIM hai / kintu aneka AkAroMmeM vyApanevAle tathA aneka samayoM taka Thaharane vAle svarUpa nitya usa saMvedana kI hI pratItiyoMse siddhi ho rahI hai| tadevAstu brahmatattvamityaparastaM pratyAhA-- sarvathA kSaNika aura aNurUpa vijJAnake advaitako mAnanevAle bauddhoM prati syAdvAdviyoMke dvArA nitya aura vyApaka saMvedanakI siddhi karA denepara dUsare brahmAdvaitavAdI apanA prayojana siddha ho gayA samajhate hue bola uThe ki vaha nitya, vyApaka, caitanya hI parabrahma tattva ho jAo ! isa prakAra suyogya avasara pAkara ekAntakI puSTi karanevAle una brahmAdvaitavAdiyoMke prati AcArya mahArAja prakarSa pUrvaka spaSTa uttara kahate haiM yaccitaprakAzasAmAnyaM sarvatrAnugamAtmakam / tatprakAzavizeSANAmabhAve kena vedyate // 14 // . .....
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtike jo tumhArA mAnA huA caitanyasvarUpa pratibhAsasAmAnya sarvatra avicchinnarUpase rahanevAlA anugama svarUpa hai vaha vizeSa vizeSa prakAroMke na honepara bhalA kisase jAnA jA sakatA hai ? arthAt sabhI prakAra vizeSoMse rIte usa citsAmAnyakA jJAna nahIM ho sakatA hai| jagatmeM koI bhI padArtha vizeSa aMzoMse rahita nahIM hai / " nirvizeSa hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat" kenacidvizeSeNa zUnyasya saMvedanasyAnubhave'pi vizeSAntareNAzUnyatvAnna sakalavizeSavirahitatvena kasyacittadanubhavaH kharazRMgavat / - kisI eka vizeSase sarvathA rahita saMvedanakA anubhava ho jAnepara bhI anyavizeSoMse vahAM zUnyapanA nahIM hai kAraNa ki gardabhake sIMga samAna sampUrNa vizeSoMse rahitapanese kisI bhI padArthakA vaha samIcIna anubhava nahIM ho sakatA hai| arthAt kisI na kisI vizeSase sahita ( AkrAnta ) hI sAmAnyakA saMvedana hotA hai vizeSoMse rItA korA sAmAnya kharaviSANake samAna asat hai / nAtra saMvedanaM kiMcidanazaM bahirarthavat / pratyakSaM bahirantazca sAMzasyaikasya vedanAt // 15 // isa jagatmeM bahirbhUta arthake samAna koI bhI saMvedana aMzoMse rahita nahIM hai| yAnI nIla, ghaTa, Adi bahiraMga artha jaise aMzoMse paripUrNa haiM usI bhAnti aMtaraMga jJAna, sukha, Adi bhI aneka svAMzoMse bhare hue haiN| bahiraMga padArtha ho aura cAhe antaraMga padArtha ho, eka sAMzakA hI pratyakSarUpase jJAna ho rahA hai / aisI dazAmeM brahmAdvaita bhalA kaise Thahara sakatA hai ? arthAt nahIM / vizeSa aMzoMko mAnanA hI paDA jo ki advaitakA virodhI hai| yathaiva hi kSaNikamakSaNikaM vA nAnaikaM vA bahirvastu nAnazaM tasya kSaNiketarAtmano nAnakAtmanazca sAkSAt pratibhAsanAt tathAnta saMvedanamapi tadavizeSAt / jisa hI prakAra paryAyArthika nayase eka kSaNataka ThaharanevAlA kSaNikarUpa *aura nAnArUpa tathA dravyArthika nayase akSaNika aura ekarUpa bahiraMga vastu aMzoMse rahita nahIM hai| kyoMki hama kyA kareM / kSaNika aura isase nirAlA akSaNikarUpa tathA aneka aura eka svarUpa tadAtmaka ho rahI usa bahiraMga vastukA pratyakSase pratibhAsa ho rahA hai / tisa hI prakAra antaraMga saMvedana bhI anaMza nahIM hai / kyoMki antaraMga aura bahiraMga padArthoke aMzasahitapanekI pratyakSa dvArA usa pratIti honemeM koI vizeSatA nahIM hai, samAnatA hai| khAMzeSu nAMzino vRttau vikalpopAttadUSaNam / sarvathArthAntaratvasyAbhAvAdaMzAMzinoriha // 16 //
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tAdAtmyapariNAmasya tayoH siddheH kathaJcana / pratyakSato'numAnAcca na pratItiviruddhatA // 17 // 359 syAdvAdiyoM karake aMtaraMga aura bahiraMga padArthoMkI sAMza rUpase siddhi ho cukanepara ekAnta-vAdI apane aMzoMmeM aMzIke vartaneke vikalpa grahaNa kara pahile diye gaye dUSaNoMko kahate haiM, so ThIka nahIM hai / kyoMki vaizeSikoMke yahAM aMza aMzIkA sarvathA bheda mAnanepara ve doSa lAgU ho jAte haiM / kintu yahAM syAdvAdasiddhAntameM aMzI aura aMzoMkA sabhI prakAroMse bheda honA nahIM mAnA hai| una aMza aura aMzakA kathaMcit tAdAtmya sambandha nAmakA pariNAma honA pratyakSa aura anumAna pramANase siddhaH ho rahA hai / kisI bhI pratIti se virodha nahIM hai / hasta, pAda, grIvA, peTa, Adi avayavoMmeM zarIra avayavIkA kathaJcit tAdAtmya sambandha ho rahA hai yaha pratItisiddha hai / saMyoga, samavAya, Adi sambandha mAnane para aneka doSa Ate haiM / svAMzeSvaMzinaH pratyekaM kAtsnrtsnyena vRttau bahutvamekadezena sAvayavatvamanavasthA ceti na dUSaNaM samyaktasya svAMzebhyo bhinnasyAnabhyupagamAt / kathaMcittAdAtmyapariNAmasya prasiddhestasyaiva samavAyatvena sAdhanAt / ukta vArtikoM kA bhASya isa prakAra hai / advaitavAdI kahate haiM ki apane aMzoMmeM aMzIkA pUrNa rUpase vartanA mAnoge taba to jitane aMza haiM utane pratyeka aMzI hue / isa DhaMga se aMzI bahuta ho jaaveNge| yadi eka dezase vRtti mAnoge to ukta doSa Tala gayA / kintu prathamase hI avayavIko sAMza.. panA mAnanA paDegA aura ina pahile aMzoMmeM bhI avayavIkI eka dezase vRtti mAnI jAvegI to phira bhI pahilese hI avayavIko sAMzapanA yAnI pUrvavartI anya avayavoMse sahitapanA siddha ho cukA hogA / taba to tIsare ekadezarUpI aMzoMse sahita avayavIko sAMzapanA mAnate hue anavasthA ho jAvegI bhAvArtha -- sahasra tanturUpa avayavoMmeM eka paTarUpa aMzIkI yadi sampUrNa paTapanese eka eka tantu vRtti mAnI jAvegI taba to eka tantumeM pUrA eka paTa raha gayA aura dUsaremeM dUsarA paTa raha gayA, isa prakAra sahasra ho jAveMge / yadi hajArU tantuoMmeM eka eka bhAgase paTakI vRtti mAnI jAvegI, yAnI hajAra bhAgoMse eka paTa hajAra tantuoMmeM vidyamAna hai, isa pakSameM paTake bahuta ( hajAra ) pakA prasaMga to nivRtta ho gayA, kintu avayavoMmeM vRtti honeke pUrva hI dUsare avayavoMkI apekSA paTameM sAMzapanA thA. yoM mAnanA paDegA / tabhI to vaha apane eka dezase rahegA aba una dUsare aneka aMzoM meM bhI eka eka bhAgase paTakI vRtti mAnI jAvegI to tIsare aMzoMse bhAga sahitapanA paTako pahile hIse mAna lenA paDegA / una tIsare aMzoMmeM bhI cauthe aMzoMse sahita paTakI eka eka bhAga karake vRtti mAnate mAnate anavasthA ho jAvegI / pAMcaveM aMzoMmeM vartaneke liye chaThaveM Adi aMzoMse banAye gaye eka eka bhAgakI AkAMkSAyeM baDhatI jAvegI / kahIM dUra jAkara bhI Thahara nahIM
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 tatvAryalokavArtike sakoge / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra diye gaye dUSaNa samIcIna nahIM hai| kyoM ki usa avayavIko apane aMzoMse sarvathA bhinna hama svIkAra nahIM karate haiN| aMza aura aMzIkA sambandha kathaJcit tAdAtmya pariNAma hI prasiddha ho rahA hai| usa tAdAtmya sambandhakI hI samavAyapanese siddhi kI gayI hai / arthAt vaizeSikoMke mAne gaye nitya, eka, aura anekoMmeM rahanevAle samavAyameM aneka dUSaNa Ate haiM / parizeSameM vaha samavAya kathaJcit tAdAtmya sambandharUpa hI nirdoSa siddha hotA hai / aMza aura aMzI kathaJcit bhinna hote hue bhI abhinna haiM / jabase ve donoM haiM, tabhIse kathaJcit tadAtmaka pariNamana karate hue hI cale A rahe haiM, aisA sabako dIkha rahA hai| __ na vAMzAMzinIstAdAtmyAtAdAtmye viruddha pratyakSatastathopalambhAbhAvaprasaMgAt / na ca tathopalambhonumAnena bAdhyate tasya tatsAdhanatvena pravRtteH / tathAhi-yayona kathaJcittAdAtmyaM tayonIzAMzibhAvo yathA sahyavindhyayoH, aMzAMzibhAvazcAvayavAvayavinodhairbhadharmijorvA sveSTayoriti naikAntabhedaH / tadevaM paramArthatoMzAMzisadbhAvAtsUktaM vastvaMza eva tatra ca pravartamAno nyH| aMza aura aMziyoMkA kathaJcit tadAtmaka honA aura kathaJcit tadAtmaka na hokara kathaJcit bheda honA ye donoM dharma parasparameM viruddha nahIM hai, yadi viruddha mAne jAveMge to pratyakSake dvArA aMza aura aMzIke tisa prakAra bhinna abhinna rUpase dIkhaneke abhAvakA prasaMga hogA / parasparameM kathaMcit bhinna, abhinna, ho rahe tantu aura paTa tathA leja aura DorA ye pratyakSa pramANase jAne jA rahe haiN| tathA tisa prakAra aMza aura aMzIkA dIkhanA anumAna pramANase bhI bAdhita nahIM hai| vaha anumAna to pratyuta usa pratyakSakA sAdhaka hokara pravarta rahA hai / tisIko spaSTa kara dikhAte haiM ki jina padArthomeM kathaMcit tAdAtmya nahIM hai unameM aMza aMzIpanA bhI nahIM hai / jaise ki dUravartI uttara aura dakSiNameM paDe hue bindhyAcala tathA sahyaparvatameM avayava avayavIpanA nahIM hai / kapAla ghaTa, tantu paTa, DorA leja, Adi avayava avayaviyoMmeM tathA jJAna AtmA, pratibhAsa vijJAna, rUpa pudgala athavA sattva vastu, Adi apane apane iSTa horahe dharma aura dharmiyoMmeM aMzaaMzI bhAva hai| ataH unameM kathaJcit tAdAtmya sambandha hai| unameM ekAntase bheda nahIM hai| tisa kAraNa isa prakAra paramArtharUpa karake aMzaaMzIbhAvake vidyamAna honese hamane isa sUtrakI cauthI pAMcavIM kArikAoMmeM bahuta acchA kahA thA ki vikalAdezI vAkyakA viSaya vastukA aMza hI hai| avastu nahIM hai| usameM pravarta rahA sva aura arthake ekadezakA nirNaya svarUpamaya jJAna hai| bhAvArtha--sva aura arthake ekadezako nirNaya karanevAlA vastvaMzagrAhI naya hotA hai / yahAMtaka usa prakaraNakA sandarbha milA diyA hai| svAthaikadezavyavasAyaphalalakSaNo nayaH pramANamiti kazcidAha / apane jJAnasvarUpa aura viSayarUpa arthake ekadezakA nirNaya karanArUpa phala hai, svarUpa jisakA, aisA nayajJAna to pramANa ho jAvegA, isa prakAra koI kaha rahA hai|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAcantAmANaH 361 yathAzini pravartasya jJAnasyeSTA pramANatA // tathAMzeSvapi kiM na syAditi mAnAtmakoM nyH||18|| cauthI vArtikameM uThAyI gayI zaMkAkA kiyA gayA samAdhAna hamako santoSajanaka nahIM huA hai / kyoMki aMzImeM pravarta rahe jJAnako pramANapanA jaise iSTa kiyA hai, tisI prakAra aMzoMmeM pravRtta ho rahe nayajJAnoMko bhI svArtha grAhakapanA honese pramANapanA kyoM na ho jAve / isa kAraNa nayajJAna bhI pramANasvarUpa hI hai / aMzIne bhI vastuke pUre zarIrakA ThekA nahIM le rakhA hai| vaha aMzI bhI to vastukA eka koNa hai, yaha kisI tArkikakA AkSepa hai| __ yathAMzo na vastu nApyavastu / kiM tarhi ? vastvaMza eveti mataM, tathAMzI na vastu nApyavastu tasyAMzitvAdeva vastunoMzAMzisamUhalakSaNatvAt / tatozeSviva pravartamAnaM jJAnamaMzinyapi nayostu no cet yathA tatra pravRttaM jJAnaM pramANa tathAzeSvapi vizeSAbhAvAt / tathopagame ca na pramANAdaparo nyostiityrH|' ' ____ Apa jainoMne pAMcavIM kArikAmeM kahA thA tadanusAra nayake dvArA jAnA gayA aMza hI pUrNa vastu nahIM hai aura vaha aMza vastukA sarvathA niSedharUpa avastu bhI nahIM hai / to kyA hai ? isakA uttara yaha hai ki vaha vastukA aMza hI hai / isa prakAra jaise Apa jainoMkA mantavya hai |tisii prakAra yoM bhI kaho ki aMzI hI pUrA vastu nahIM hai / aura avastu bhI nahIM hai / kyoMki vaha to aMzI hI hai jaba ki ina aMgarUpa pratyeka aMza aura aMziyoMse nirAlI aMza aMziyoMkA samudAyasvarUpa hI pUrNa vastu hai / tisa kAraNa eka koNa aMzoMmeM pravarta rahA jJAna jaise naya mAnA jAtA hai, vaise hI vastuke aMzImeM bhI pravarta rahA jJAna naya ho jAo! usako balAtkArase pramANa kyoM kahA jAtA hai / yadi aMzImeM varta rahe jJAnako naya na kahoge to jaise aMzImeM pravRtta hoM rahA jJAna pramANa mAnA jAtA hai, tisI prakAra aMzoMmeM bhI pravarta rahA jJAna pramANa ho jAo! usako pakSapAta vaza naya kyoM kahA jAtA hai kyoMki vastuke aMgabhUta aMza aura aMzIke jAnanekI apekSA inameM koI antara nahIM hai aura aisI paristhitI ho jAnepara hamAre prabhAvameM Akara Apa jaina yadi tisa prakAra svIkAra kara loge yAnI eka eka aMzako jAnanevAle jJAnako bhI pramANa mAna loge to pramANase bhinna koI dUsarA naya jJAna nahIM ho pAtA hai / isa prakAra koI dUsarA vAdI AkSepa kara rahA hai| aba graMthakAra uttara deMge ki tannAMzinyapi niHzeSadharmANAM guNatAgatau / dravyArthikanayasyaiva vyaapaaraanmukhyruuptH|| 19 // . dharmidharmasamUhasya prAdhAnyArpaNayA vidH| . pramANatvena nirNIteH pramANAdaparo nayaH // 20 //
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 tattvAryazlokavArtike vaha AkSepa karanA ThIka nahIM haiM kyoMki jaba sampUrNa dharmoko gauNarUpase AnanA abhipreta hai aura aMzIkA pradhAnarUpase jAnanA iSTa hai / taba usa aMzImeM bhI mukhyarUpase dravyArthika nayakA hI vyApAra mAnA gayA hai / pramANakA nahIM / kintu jaba dharma aura dharmI donoMke samUhako pradhAnapanekI vivakSAse jAnanA abhISTa hai / ta+ usa jJAnako pramANapanese nirNaya kiyA gayA hai / isa kAraNa pramANase bhinna nayajJAna hai / bhAvArtha-aMzIko pradhAna aura aMzako gauNa yA aMzoMko pradhAna aMzIkoM gauNarUpase jAnanevAlA jJAna naya hai aura aMza aMzI donoMko pradhAnarUpase jAnanevAlA jJAnapramANa hai| ___ guNIbhUtAkhilAzeMzini jJAnaM naya eva tatra dravyArthikasya vyApArAt / pradhAnabhAvArpitasakalAMze tu pramANamiti nAniSTApattiraMzinotra jJAnasya pramANatvenAbhyupagamAt / tataH pramANAdapara eva nyH| ___ gauNa ho rahe haiM aMza jisake aise aMzIko viSaya karanevAlA jJAna naya hI hai| kyoMki vahAM dravyArthika nayakA jAnaneke liye vyavahAra ho rahA hai / kintu pradhAnapanese vivakSita ho rahe haiM sampUrNa aMza jisake aise aMzImeM pravRtta ho rahA jJAna to pramANa hai / isa prakAra hama jainoMko yahAM koI aniSTa prasaMga ho jAnekI Apatti nahIM hai| yahAM pradhAna aMzavAle aMzIke jJAnako pramANapanese hamane svIkAra kiyA hai / tisa kAraNa usa aMzIko jAnanevAle pramANase bhinna hI naya hai| 'nanvevamapramANAtmako nayaH kathamadhigamopAyaH syAnmithyAjJAnavaditi ca na codyam / yasmAt yahAM zaMkA hai ki naya yadi isa prakAra pramANase bhinna hai to apramANasvarUpa naya bhalA jIvAdikoMke samIcIna adhigama karanekA upAya kaise ho sakegA ? jaise ki mithyAjJAna samyagjJaptiko nahIM karA sakatA hai / granthakAra samajhAte haiM ki yaha to kucodya na karanA / jisa kAraNase ki nApramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mtH| syAtpramANekadezastu sarvathApyavirodhataH // 21 // nayajJAna na to apramANa hai aura na pramANasvarUpa mAnA gayA hai| kintu vaha jJAnasvarUpa hotA huA pramANakA ekadeza to ho skegaa| sabhI prakAroMse koI virodha nahIM hai / virodha yahAM upalakSaNa hai / sAthameM koI avyApti, ativyApti, saMzaya, vyabhicAra Adi bhI doSa nahIM Ate haiN| pramANAdaparo nayo'pramANamevAnyathA vyAghAtaH sakRdekasya pramANatvApramANatvaniSedhAsambhavAt / pramANatvaniSedhenApramANatvavidhAnAdapramANapratiSedhena ca pramANatvavidhairgatyantarAbhAvAditi na codha, pramANekadezasya gatyantarasya tadbhAvAt / nahi tasya pramANatvameva
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 pramANAdekAntenAbhinnasyAniSTernApyapramANatvaM bhedasyaivAnuyagamAt dezadezinoH kathaJci dbhedasya sAdhanAt / isakA kArikA bhASya yoM hai ki jainoMke dvArA pramANase bhinna mAna liyA gayA nayajJAna aprahI hai / anyathA yAnI pramANapane aura apramANapane donoMkA usameM niSedha karoge to vyAghAta doSa hogA / eka hI samaya eka padArthameM vipratiSiddha pramANapane aura apramANapanekA niSedha karanA asaMbhava hai| arthAt jIva aura ajIva yA ghaTa aura aghaTa ye tulyabala virodhI padArtha donoM eka samaya kahIM nahIM pAye jAte hai / jo ghaTa hai, vaha aghaTa nahIM aura jo aghaTa hai, vaha ghaTa nahIM hai / 1 ghaTakA niSedha karanepara usI samaya aghaTakA vidhAna ho jAvegA aura aghaTakA niSedha karanepara usI samaya ghaTakI vidhi hojAvegI / donoMkA niSedha kisI vastu meM eka samaya nahIM kara sakate ho| aise hI jIva ajIva meM lagA lenA / jIvakA niSedha karate hI usI samaya ajIva kI vidhi ho jAtI hai aura ajIvake niSedha karanepara tatkAla jIvakI vidhi ho jAtI hai| donoMkA ekadama kisImeM niSedha nahIM kara sakate ho| yahAM prakaraNa prApta nayaye pramANapanekA niSedha karane se usI samaya apramANapanakA vidhAna ho jAvegA aura apramANapanekA pratiSedha karane se pramANapakI vidhi ho jAvegI / vipratiSiddha ho rahe donoM dharmoke yugapat niSedha karanekA Apa jainoM ke pAsa anya koI upAya nahIM hai / do nAva yA do ghoDepara caDhanevAleke samAna vastukA viruddha dharmose ArUDha ho jAnepara peTa phaTakara nAza ho jAtA hai| aba AcArya mahArAja kahate haiM ki yaha kucodya na krnaa| kyoMki pramANakA ekadezapana hamAre pAsa anya tIsarA upAya vidyamAna hai / jaise sarvathA bheda aura sarvathA abheda ina donoMse nyArA tIsarA kathaMcitbheda, abheda prazasta mArga hai athavA samudra aura asamudra se bhinna samudrakA ekadeza hai / taise hI pramANa aura apramANase bhinna hotA huA naya-jJAna pramANakA ekadeza hai / usa nayako pUrNarUpase pramANapanA hI nahIM hai / kyoMki ekAnta karake pramANase abhinna nayako hamane iSTa nahIM kiyA hai / tathA vaha naya sarvathA apramANarUpa bhI nahIM hai / kyoMki ekAntarUpakarake pramANase nayakA bheda hI hamane svIkAra nahIM kiyA hai| deza aura dezavAnkA kisI apekSAse bheda mAnA gayA hai / ekadezarUpa nayakA aura sarvadezIsvarUpa pramANakA kathaMcit bheda - hamane siddha kiyA hai| jahAM sarvathA do hI prakAra haiM / vahAM tripratiSiddha donoMkA ekadama niSedha nahIM kara sakate haiM, kintu jahAM tIsarA, cauthA, mArga avaziSTa hai / vahAM dokA niSedha karanepara bhI tIsarA patha nikala AtA hai / tatvArthacintAmA yenAtmanA pramANaM tadekadezasya bhedastenApramANatvaM yenAbhedastena pramANatvamevaM syAditi t kimaniSTaM dezataH pramANApramANatvayoriSTavAt, sAmastyena nayasyaM tanniSedhAt samudraikadezasya tathAsamudratvAsamudratvaniSedhavat /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 364 tattvArthazlokavArtike koI kahatA hai ki jisa svarUpa karake usa ekadezarUpa nayakA pramANase apekSAkRta bheda mAnA gayA hai tisa svarUpase nayako apramANapanA AyA aura jisa svarUpa karake pramANase nayakA apekSAkRta abheda hai usa svarUpase ekadeza nayako pramANapanA hI prApta hogaa| aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to kahanA kyA hamako aniSTa hai ? arthAt iSTa hai / hama nayajJAnameM eka eka dezase pramANapana aura apramANapana donoM iSTa karate haiM / hAM, nayako sampUrNapanese pramANapana aura apramANapanekA niSedha kiyA gayA hai, jaise ki samudrake ekadezako tisa prakAra pUrNarUpase samudrapana aura asamudrapanakA niSedha kiyA jAtA hai / hAM eka aMzase usameM donoM dharma vidyamAna haiN| ___ kAtsnyaina pramANa nayaH saMvAdakatvAtsveSTapramANavaditi cenna, asyaikadezena saMvAdakatvAt kAtsnyena tadasiddheH / kathameva pratyakSAdestataH pramANatvasiddhistasyaikadezena saMvAdakatvAditi cenna, katipayaparyAyAtmakadravye tasya tattvopagamAt / tathaiva sakalAdezitvapramANatvenAbhidhAnAt sakalAdezaH pramANAdhIna iti / __yahAM koI anumAna karatA hai ki naya (pakSa) sampUrNapanese pramANa hai ( sAdhya ) saphala pravRtti yA samIcIna jJapti karAnevAlA honese ( hetu ) jaise ki apaneko iSTa pratyakSa Adi pramANa pramANa haiM ( dRSTAnta ) / aa AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki isa nayako ekaaMza karake saMvAdakapanA hai| pUrNarUpase saMvAdakapanA vaha hetu pakSameM na rahaneke kAraNa asiddha hetvAbhAsa hai / isapara punaH koI bolatA hai ki taba to pratyakSa, smRti Adiko usa saMvAdakapanA * hetuse isa prakAra pramAgapanA kaise siddha hogA ? kyoMki ve asmadAdikoMke pratyakSa, pratyabhijJAna, Adika bhI to ekadeza karake hI sambAdaka haiM / saMpUrNarUpase saphala pravRtti karAnevAle nahIM ho sakate haiM / dravyakI kucha inI ginI paryAyoMko jAnanevAlA pratyakSa bhalA pUrNarUpase nirNaya karAnevAlA saMvAdaka kaise ho sakatA hai ? granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki kitanI eka paryAyasvarUpa dravyameM pravarta rahe usa pratyakSako pUrNatAse vaha saMtrAdakapanA iSTa kiyA hai / sakala vastuko kahanevAle vAkyakA tisahI prakAra pramANapane karake kathana kiyA gayA hai / vastukA pUrNarUpase kathana karanArUpa sakalAdeza to pramANake adhIna hai / bhAvArtha-sarvajJake atirikta asmadAdikoMke pramANajJAnoMko sakalAdezIpanA yathAyogya saMbhavataH hI mAnA jAtA hai vastukA jitanA aMza hama loga jAna sakate haiM usameM hI sakalapane aura vikalapanekA vibhAga kara diyA jAtA hai, utane aMzameM pratyakSa, smaraNa, Adiko saMvAdakapanA prasiddha ho hI rahA hai, yaha tAtparya hai| na ca sakalAdezitvameva satyavaM vikalAdezino nayasyAsatyatvaprasaMgAta / na ca nayo'pi sakalAdezI, vikalAdezo nayAdhIna iti vacanAt / nApyasatyaH sunizcitAsaMbhavadvAyatvAt pramANavat / tataH sUktaM sakalAdezi pramANaM vikalAdezino nayAdabhyahitamiti sarvathA virodhAbhAvAt /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH - vastuke sakala aMgoMko kathana karanArUpa sakalAdezIpana hI akelA satya nahIM hai / yoM to vastuke vikala aMgakA nirUpaNa karanevAle nayako asatyapanekA prasaMga hogA, jo ki iSTa nahIM hai| mizrita annoMke svAda samAna pratyeka annameM bhI gambhIra svAda hai| isa prasaMgako dUra karaneke liye nayako bhI sakalAdezI kaha denA ThIka nahIM pdd'egaa| kyoMki vikala Adeza karanA nayake adhIna hai| aisA zAstroMmeM kahA gayA hai| aura vaha vastukA ekadezI nirUpaNa karanA rUpa vikalAdeza yA nayajJAna asatya bhI nahIM hai| kyoMki pramANa jJAnakI sasyatAke samAna bAdhaka pramANoMkA bhale prakAra nizcayarUpase asambhava honeke kAraNa nayajJAna bhI satya mAnA gayA hai| tisa kAraNa hamane isa sUtrakI tIsarI vArtikameM bahuta acchA kahA thA ki sakalAdezI pramANa usa vikalAdezI nayase adhika pUjya hai / isa prakAra kahanemeM sabhI prakAroMse virodhakA abhAva hai| pramANena gRhItasya vastunoMzevigAnataH / saMpratyayanimittatvAtpramANAccennayorcitaH // 22 // nAzeSavastunirNIteH pramANAdeva kasyacit / tAdRk sAmarthyazUnyatvAt sannayasyApi sarvadA // 23 // pramANake dvArA grahaNa kara liye gaye vastuke aMzameM nirdoSarUpase bhalI pratItikA nimitta ho jAneke kAraNa nayajJAna pramANase pUjya hai| athavA pramANase jAna liye gaye viSayake avAntara aMzameM kucha saMzaya raha gayA thaa| usa saMzayako dUra kara samIcIna jJaptikA janaka honeke kAraNa nayajJAna pramANa se pUjya hai / isa prakAra kaTAkSa honepara AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki cAhe kisI bhI pramANake sampUrNarUpase vastukA nirNaya karanA pramANajJAnase hI hotA huA saMbhava hai| samIcIna se bhI adhika samIcIna kisI bhI nayakI tisa prakAra sampUrNa vastukA nirNaya kara lenekI sadA ( kabhI bhI ) sAmarthya nahIM hai| arthAt vastuko saMpUrNarUpase pramANa jJAna jAnatA hai / pramANase jAna cukanepara usa vastuke eka aMzameM nayajJAna pravartatA hai / aisI dazAmeM pramANase adhika pUjya nayajJAna nahIM ho sakatA hai| eka vidagdha vidvAn vyAkaraNa, siddhAMta, nyAya, sAhitya, darzana Adi aneka viSayoMkA pAragAmI hai / aura dUsarA vidvAn kevala sAhityake kucha vizeSa aMzoMko hI bhale prakAra jAnatA hai / phira bhI vaha usa SaT zAstrIse adhika AdaraNIya kaise bhI nahIM mAnA jAtA hai / nayo'bhyarhitaH pramANAt tadviSayAMze vipratipattau saMpratyayahetutvAditi cenna, kasyacitramANAdevAzeSavastunirNayAttadviSayAMze vipratipatterasambhavAnayAt sNprtyyaasiddhH| kasyacit tatsaMbhave nayAtsaMpatyayasiddhiriti cet, sakale vastuni vipratipattau pramANAt kiM na
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 tatvAryalokavArtike saMmatyayasiddhiH / soyaM sakalavastuvipratipattinirAkaraNasamarthAt pramANAdvastvekavimatipattinirasanasamartha. samayamabhyarhitaM bruvANo na nyaayvaadii| ___ vyAkhyA isa prakAra hai naiyAyikakA AkSepa hai ki pramANase naya adhika pUjya hai ( pratijJA ) / kyoMki usa pramANake viSayabhUta vastuke vizeSa aMzameM vivAda utpanna honepara nayajJAna hI nirNaya karAnekA nimitta hotA hai ( hetu ) / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA cAhiye / kAraNa ki kisI bhI jIvako pramANa dvArA pUre vastukA nirNaya ho jAnese usa viSayake vizeSa aMzameM jaba saMzayapUrvaka vivAda honA hI asambhava hai, taba nayase sampratipatti honA to asiddha hai| yadi yahAM para naiyAyika yoM kaheM ki kisI kisI jJAtAko vizeSa aMzameM usa vipratipattike sambhava honepara nayajJAnase bhalI pratIti honA siddha dekhA gayA hai, ataH naya pUjya hai| aisA kahanepara to hama samajhAte haiM ki sampUrNa vastumeM vivAda ho jAnepara kyoM nahIM pramANake dvArA samIcIna nirNaya honA siddha mAnA jAtA hai / vastuke eka aMzameM vivAda honepara nirNaya karAnevAle nayajJAnase vastuke sakala aMzameM samAropa ho jAnepara nirNaya karAnevAle pramANajJAnako hI pUjyapanA AtA hai / eka rogako dUra karanevAlI auSadhise sampUrNa rogoMkA nAza karanevAlI auSadhi adhika AdaraNIya hai / ataH yaha prasiddhavAdI pakSapAtavaza saMpUrNa vastumeM huyI vipratipattike nirAkaraNa karanemeM samartha ho rahe pramANa jJAnase vastuke eka aMzameM huyI vipratipattike nivAraNameM samartha huye samIcIna nayako pUjya kaha rahA hai, aisA AgrahI paNDita nyAyapUrvaka kahanevAlA nahI samajhA jA sakatA hai| nAmase nahIM kintu arthase bhI jisako nyAyapUrvaka kahanekI Teba hai usake Upara bhArI uttaradAyitva sthita hai / tabhI to AcAryane nayakI apekSA pUjya pramANakA pahile prayoga kiyA hai| materavadhito vApi manaHparyayatopi vaa| ... jJAtasyArthasya nAMzasti nayAnAM vartanaM nanu // 24 // niHzeSadezakAlArthAgocaratvavinizcayAt / tasyeti bhASitaM kaizcidyuktameva tatheSTitaH // 25 // koI zaMkA karate haiM ki Apa jainoMne yoM kahA thA ki pramANoMse jAna lI gayI vastuke aMzoMmeM nayajJAna pravartate haiM, kintu matijJAnase athavA avadhijJAnase bhI evaM manaHparyayajJAnase bhI jAnaliye gaye arthake aMzoMmeM to nayoMkI pravRtti nahIM ho rahI hai / kyoMki ve mati Adika tIna jJAna sampUrNa deza kAlake arthoko viSaya nahIM kara pAte haiM aisA vizeSarUpase nirNIta ho cukA hai| kintu sampUrNa dezakAlavartI vastukA samIcIna jJAna honepara hI nayajJAnakI pravRtti honA mAnA gayA hai|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH ataH tIna pramANoMse jAna lI gayI vastuke aMzameM to usa nayakI pravRtti na huyI / isa prakAra kinhIM tarka karanevAloMne bhASaNa kiyA thA / granthakAra kahate haiM ki so yukta hI hai, kyoMki ti prakAra hama iSTa karate haiN| yAnI mati, avadhi aura mana:paryayase jAna lI gayI vastuke aMzameM nayakI pravRtti nahIM hai 1 367 na hi matyavadhimana:paryayANAmanyatamenApi pramANena gRhItasyArthasyAMze nayAH pravartante teSAM niHzeSadezakAlArthagocaratvAt matyAdInAM tadagocaratvAt / na hi manomatirapyazeSaviSayA karaNaviSaye tajjAtIye vA pravRtteH / jo artha mati, avadhi, aura mana:paryaya, ina tIna jJAnoMmeMse kisI eka pramANase bhI grahaNa kara liyA gayA hai / usa arthake aMzameM nayajJAna nahIM pravartate haiM, kyoMki ve nayajJAna saMpUrNa deza, kAla, sambandhI arthake aMzoMko viSaya karate haiN| jaise ki dravyArthika nayase sabhI nitya haiM, paryAyArthika nayase saba padArtha anitya haiM / kintu mati Adi yAnI mati, avadhi, mana:paryaya, ye tInoM jJAna parimita deza aroin arthoko jAnate haiM, una sampUrNa deza kAloMke arthoko ye tIna jJAna viSaya nahIM karate haiM / mana indriyase utpanna huA mAnasa matijJAna bhI sampUrNa deza kAlake viSayoMko nahIM jAna pAtA hai| kyoMki indriyoMke yogya viSayameM athavA unakI jAtivAle atIndriya viSayoMmeM bhI mAnasa matijJAna pravartatA hai| pudgala, dharmadravya, saMsArI AtmA, Adike saMpUrNa deza kAlavartI aMzoMmeM parokSarUpase bhI mAnasa matijJAna nahIM pravartatA hai| bhale hI dharma Adiko kucha aMzoMse jAnale, kintu naigama, saMgraha, Adi nayoMkI pravRttikA kSetra to bahuta baDA mAnA gayA 1 trikAla gocarAzeSapadArthAMzeSu vRttita: / kevalajJAnamUlatvamapi teSAM na yujyate // 26 // parokSAkAratAvRtteH spaSTatvAt kevalasya tu / zrutamUlA nayAH siddhA vakSyamANAH pramANavat // 27 // - tInoM kAla saMbandhI viSaya horahe saMpUrNa padArthoke aMzoMmeM pravRtti honeke kAraNa una nayajJAnoMkA mUla kAraNa kevalajJAna mAna liyA jAya, yaha bhI yukta nahIM hai| kyoMki apane viSayoMkI parokSa ( aspaSTa ) rUpase vikalpanA karate hue nayajJAna varta rahe haiM / kintu kevalajJAnakA pratibhAsa to spaSTa hotA hai / kevalajJAnako mUla bhitti mAnakara yadi nayajJAnoMkI pravRtti hotI to nayoMke dvArA pUrNa vizada pratibhAsa ho jAnekA prasaMga AvegA / nayajJAna to viSayoMko vizada jAnatA nahIM hai / ataH parizeSa nyAyase zrutajJAnako mUlakAraNa mAnakara hI nayajJAnoMkI pravRtti honA siddha mAnA gayA hai / pramANoM ke samAna nayake isa siddhAntako bhaviSya grantha meM spaSTa kaheMge athavA jaise samIcIna yuktiyoM se
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 tatvArtha lokavArtike pramANa kI siddhi hai vaise hI prathama adhyAyake antima sUtrameM naya kahI jaaveNgii| ve bhI zru mUlaka hI siddha hoveMgI / yathaiva hi zrutaM pramANamadhigamajasamyagdarzananibandhanatattvArthAdhigamopAyabhUtaM matyava - dhimana:paryaya kevalAtmakaM ca vakSyamANaM tathA zrutamUlA nayAH siddhAsteSAM parokSAkAratayA vRtteH / 1 tAtparya yaha hai ki jaise hI pramANabhUta zrutajJAna adhigamase utpanna hue samyagdarzanake kAraNa horahI tattvArthokI adhigatikA samIcIna upAya hotA huA siddha hai / aura mati, avadhi, mana:paryaya, aura kevalajJAna svarUpa pramANoMkI siddhi bhI bhaviSya granthameM kaha dI jAvegI / tisa hI prakAra zrutajJAnako mUla kAraNa mAnakara siddha ho rahe nayajJAna bhI kaha diye jAyeMge / arthAt mati Adi pAMca jJAnoMko jaise pramANapanA kahA jAvegA, taise hI zrutamUlaka naigama Adiko nayapanA bhI siddha kara diyA jAvegA / pramANa aura naya donoM karake padArthoMkA adhigama hotA hai / ve naya parokSa AkArapase varta rahe haiM, yAnI nayoMse jAne gaye padArthakA aspaSTa pratibhAsa hotA hai / sarvajJake pAsa nayajJAna nahIM haiN| nirvikalpaka samAdhi athavA upazama zreNI aura kSapaka zreNImeM zrutajJAna tathA nayajJAna hote haiM / avadhijJAna, mana:paryaya, jJAnakA vahAM vizeSa upayoga nahIM haiN| hAM ! kabhI kabhI avadhijJAna yA mana:paryayajJAnase padArthakA pratyakSa kara usakA dhyAna lagAyA jA sakatA hai| pAMca jJAnoMmeM cAra . jJAna avicAraka haiN| akelA zrutajJAna hI vicAra karanevAlA hai / nayajJAna bhI vicAraka hai| tabhI to zrutajJAnako mUlakAraNa mAnakara nayoMkI pravRtti mAnI hai / tataH kevalamUlA nayAstrikAlagocarAzeSapadArthAMzeSu vartanAditi na yuktamutpazyAma stadvatteSAM spaSTatvaprasaMgAt / tarhi spaSTasyAva dhermana:paryayasya vA bhedAH khayamaspaSTA na yujyante zrutAkhyapramANamUlatve tu nayAnAmaspaSTAvabhAsitvenAviruddhAnAM sUktaM tebhyaH pramANasyAbhyarhitatvAt prAgvacanam / tisa hI kAraNa yAnI nayoMke dvArA parokSa ( aspaSTa ) pratibhAsa honeke kAraNa hI hama isa kathanako yukta nahIM samajhate haiM ki tInoM kAla sambandhI saMpUrNa padArthoMke aMzoMmeM vartaneke kAraNa nayoMkA mUlakAraNa kevalajJAna mAna liyA jAya / kyoMki usa kevalajJAnake samAna una nayoMko bhI spaSTa pratibhAsInakA prasaMga ho jAvegA / mUlake anusAra zAkhAyeM hotI haiM / taba to vizadasvarUpa avadhi athavA mana:paryayajJAnoMke bheda svayaM aspaSTa hoyaM, yaha bhI to yukta nahIM hai / isa kAraNa se bhI nayajJAna avadhi, mana:paryayake vizeSa aMza nahIM kahe jA sakate haiM / kintu zrutajJAna nAmaka pramANa jJAnako mUla kAraNa mAnanepara to nayoMkA aspaSTa pratibhAsIpanese koI virodha nahIM isa sUtra kI dUsarI vArttikameM bahuta ThIka kahA thA ki akele zrutajJAnase jAne gaye aMzako avizadarUpa jAnanevAle una nayoMse spaSTa aura aspaSTarUpa karake saMpUrNa sAMza vastuoMko jAnanevAle kevalajJAna, / ataH
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH avadhi, mana:paryaya, aura mati, zrutajJAnarUpa pramANakA pUjyapana honeke kAraNa sUtrameM pahile vacanaprayoga kiyA gayA hai / 369 nanu pramANanayebhyo'dhigamasyAbhinnatvAnna tatra teSAM karaNatva nirdezaH zreyAnityArekAyAmAha ; yahAM tarka hai ki pramANa aura nayoMse adhigama honA jaba abhinna hai to sUtrameM una pramANa nayoMko sAdhakatamarUpa karaNapanese tRtIyAnta kathana karanA acchA nahIM hai / adhigamake samAna pramANa naya bhI prathamAnta hone cAhiye / isa prakAra zaMkA honepara zrIvidyAnaMda AcArya spaSTa (TakAsA ) uttara kahate haiM-- pramANena nayaizcApi khArthAkAravinizcayaH / pratyeyodhigamastajjJaistatphalaM syAdabhedabhRt // 28 // teneha sUtrakArasya vacanaM karaNaM kRtaH / sUtre yadughaTanAM yAti tatpramANanayeriti // 29 // 1 pramANa aura nayoM karake bhI apane aura arthakA ullekha karatA huA ThIka nizcaya hotA hai| una pramANa nayoMke vettA vidvAnoM karake usa nizcayako hI adhigama samajha lenA cAhiye / pramANa nayoMse abhedako dhAraNa karanevAlA adhigama una pramANa nayoMkA phala hai / tisa kAraNa isa sUtrameM sUtrakAra zrI umAsvAmIkA vacana karaNarUpa kara diyA gayA hai| jisa prakAra sUtrameM ghaTita ho jAtA hai / usa prakAra " pramANanayaiH " aisA tRtIyAnta nirdeza kiyA gayA haiM / kriyArUpa phala prathamAnta hotA hai / usakA janaka tRtIyAnta hotA hai / bhAvArtha - agninA dahari, agnise jalatA hai, yahAM karaNase kiyA abhinna ho rahI hai / taise hI pramANa aura nayoMse adhigama honA yahAM bhI karaNase phalarUpa kriyA kathaMcit abhinna hai / kisI apekSAse bhinna bhI hai / na hi pramANena nayaizvAvyavasAyAtmAdhigamaH kacitsaMbhAvyaH kSaNakSayAdAvapi tatprasaMgAt / vyavasAyajananaH svayamanadhyavasAyAtmApyadhigamo yukta iti cenna, tasya tajjananavirodhAt svalakSaNavat / bauddhoMke prati AcArya mahArAja kahate haiM ki tumhAre matameM pramANa aura nayoM karake nizcaya rUpa adhigama honA kahIM bhI saMbhAvita nahIM hai| anyathA kSaNikapane, svargaprApaNazakti AdimeM bhI nizcaya ho jAnekA prasaMga ho jAvegA / bhAvArtha -- bauddhoMne nirvikalpaka pramANa jJAnase anadhyavasAya rUpa nirvikalpaka jJApti honA hI iSTa kiyA hai / nirvikalpaka pramANoMse nizcayAtmaka jJapti honA asaFra hai / svalakSaNa kSaNikapanekA aura dAnI jIvakI svargaprApaNazaktikA nizcayAtmaka jJAna nahIM 47
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 tatvAryakokavArtike hotA hai, kintu anadhyavasAya rUpa jJAna hotA hai| bauddhoMke yahAM vAstavika padArthokA nirvikalpaka pratyakSa ( anizcayarUpa ) jJAna honA mAnA hai| nizcayarUpa jJapti to mithyAjJAnoMse hotI hai / isapara bauddha yadi yoM kaheM ki svayaM anadhyavasAya svarUpa nirvikalpaka adhigamase bhI. uttarakSaNameM vyavasAya (nizcaya ) ho jAnA yukta hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki svalakSaNake samAna nirvikalpaka jJAnase nizcayAtmaka savikalpakakI utpatti honekA virodha hai / arthAt bauddhoMke yahAM svalakSaNa anirdezya hai / dharma dharmI, svabhAva svabhAvavAn, AdhAra Adheya, Adi jhUThI kalpanAeM usameM nahIM haiM / ataH vikalparahita hai| tabhI to vikalparahita svalakSaNase utpanna huA pratyakSajJAna nirvikalpaka mAnA gayA hai / isI yuktise hamArA kahanA hai ki nirvikalpaka artha (svalakSaNa ) se utpanna huA pratyakSajJAna jaise vyavasAyarUpa nahIM hotA hai, usI prakAra nirvikalpaka jJAnase bhI nizcayAtmaka savikalpaka jJAna utpanna nahIM ho sakatA hai / bauddhoMke yahAM vastubhUta kSaNika paramANu, vijJAna, nIla, pIta Adi padArthokeliye svalakSaNa zadbakA prayoga karanA pAribhASika hai| bodhaH svayamavikalpakopi vikalpamupajanayati na punarartha iti kiM kRto vibhAgaH ? pUrvavikalpavAsanApekSAdavikalpapratibhAsAdvikalpasyotpattau kathamarthAttAdRzAnotpattiH / yathA cApatibhAtAdAttadutpattAvatiprasaMgastathA svayamanizcitAdapi / / bauddhoMkI nirbalatAko AcArya mahArAja batA rahe haiM ki pramANa jJAna svayaM nirvikalpaka hotA huA bhI nizcayarUpa vikalpako utpanna kara deve, kintu nirvikalpaka svalakSaNarUpa artha savikalpaka jJAnako utpanna na kare, yaha vibhAga kisa niyamase kiyA gayA hai ? arthAt jisa kAraNase jJAna utpanna hogA vaha jJAna usa kAraNake anurUpa hI banegA / tabhI to nirvikalpaka arthase utpanna nirvikalpaka pramANa mAnA hai| tisI prakAra nirvikalpaka jJAnase utpanna huA jJAna bhI nirvikalpaka hI hogA / nizcayarUpa savikalpaka kaise bhI nhiiN| yadi Apa bauddha pUrvakAlameM huyI vikalpa vAsanAoMkI apekSA rakhate hue nirvikalpaka jJAnase nizcayasvarUpa vikalpajJAnakI utpatti mAna loge to pUrva vikalpavAsanAoMkI apekSA rakhanevAle taise arthase hI kyoM nahIM sIdhI ( vyavadhAnarahita ) vikalpajJAnakI utpatti mAna lI jAya, bIcameM nirvikalpaka jJAnakI paramparA denekA parizrama vyartha kyoM uThAyA jAtA hai ! jisa prakAra Apa bauddha yoM kaha sakate haiM ki nirvikalpaka jJAnase nahIM jAna liye gaye arthase ekadama usa vikalpakI utpatti mAnanemeM atiprasaMgadoSa hogaa| yAnI nIla, pIta, Adi arthase parvata, samuda, Adi cAhe jisakA bhI vikalpajJAna bana baitthegaa| tisa prakAra hI hama kaha sakate haiM ki svayaM nahIM nizcaya kiye nirvikalpakase bhI vikalpajJAnakI utpatti mAnanemeM atiprasaMgadoSa hogaa| arthAt cAhe jisa anizcita arthakA vikalpaka jJAna ho jAo ! kauna roka sakatA hai / - yadi punararthadarzanaM tadvikalpavAsanAyAH prabodhakatvAdvikalyasya janakaM tadA kSaNakSayAdau vikalvajananamasaMgastata eva tasya nIlAdAviva tatrApyavizeSAm /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yadi phira bauddha yoM kaheM ki arthakA nirvikalpaka darzana to usakI vikalpavAsanAkA jagAnevAlA honese vikalpajJAnako utpanna kara detA hai| vinA jAne hue arthase cittameM baiThI huyI vikalpavAsanAeM prabuddha nahIM hopAtI haiM / taba to hama kaheMge ki tisa hI kAraNa kSaNameM kSaya ho jAnA, svargapApaNa karA denA Adi nirvikalpakase jAne hue viSayoMmeM bhI vikalpake utpanna ho jAnekA prasaMga hogA jaba ki nIla pIta, Adi svalakSaNoMke usa nirvikalpaka jJAnane nIla AdimeM honevAle vikalpajJAnakI jananI vikalpavAsanAkA jaise prabodha karAyA hai| usI prakAra kSaNikatvakA nirvikalpaka jJAna bhI vahAM kSaNikatvake vikalpajJAnako utpanna karAnemeM bhI sahAyaka ho rahI vikalpavAsanAkA prabodhaka ho jAvegA / koI antara nahIM hai to phira nirvikalpaka pratyakSa dvArA anadhyavasAyarUpase jAnaliye gaye kSaNanAzIkapanekA yA dAnI vijJAnakI svargaprApaNazaktikA athavA hiMsakakI narakaprApaNazaktikA nizcayarUpa vikalpajJAna kyoM na ho jAya ? jo ki Apako iSTa nahIM hai| kSaNakSayAdAvanabhyAsAnna tattadvikalpavAsanAyAH prabodhakamiti ceta, koyamabhyAso nAma ? bahuzo darzanamiti cenna, tasya nIlAdAviva tatrApyavizeSAdabhAvAsiddheH / tadvikalpotpattirabhyAsa iti cet tasya kutaH kSaNakSayAdidRSTAvabhAvaH ? tadvikalpavAsanAprabodhakatvAbhAvAditi cet, so'yamanyonyasaMzrayaH / siddhe hi kSaNakSayAdau darzanasya tadvikalpavAsanApabodhakatvAbhAvabhyAsAbhAvasya siddhistatsiddhau ca tasiddhiriti / - yadi bauddha yoM kaheM ki kSaNikatva AdimeM abhyAsa nahIM honeke kAraNa vaha kSaNikatvakA nirvikalpaka jJAna usakI vikalpavAsanAkA udbodhaka nahIM hai / nIla, pItameM abhyAsa ho jAnese vAsanA zIghra udbuddha ho jAtI hai, isapara to hama pUMjeMge ki Apake yahAM yaha abhyAsa bhalA kyA padArtha mAnA gayA hai ? batAo ! bahuta bAra kisI viSayakA nirvikalpaka jJAna ho jAnA to abhyAsa nahIM ho sakatA hai| kyoMki aisA abhyAsa to nIla, pIta, Adi svalakSaNoMmeM jaise hai usIke samAna una kSaNakSaya Adike darzanameM bhI vidyamAna hai- koI antara nahIM hai| ataH usa abhyAsakA kSaNikatva AdimeM abhAva kahanA asiddha hai / jo nIla, pIta, Adiko jAnatA hai usI samaya unake vastubhUta kSaNikatva Adiko bhI nirvikalpaka dvArA jAna letA hai / yadi unake vikalpajJAnoMkI utpatti ho jAnA hI abhyAsa mAnA jAvegA to kSaNikatva Adike nirvikalpaka darzanameM usa abhyAsakA abhAva hai / yaha kaise kahA jAya ? btaao| yadi unakI vikalpavAsanAoMkA prabodha karAnevAlA na honese abhyAsakA abhAva kahA jAvegA taba to yaha vahI anyonyAzrayadoSa huA / kSaNikatva AdimeM hue nirvikalpakadarzanako una kSaNakSaya AdikI vikalpavAsanAoMke prabodhakapanekA abhAva siddha ho jAya / taba vikalpa utpanna ho jAnArUpa abhyAsakA abhAva siddha hoya, aura abhyAsake abhAvakI siddhi ho jAnepara kSaNikatvameM hue nirvikalpakako usakI vikalpavAsanAkA prabodhakatvAbhAva siddha
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tatvAryalokavArtike hove / vikalpakI utpattike niyama karanekA prazna cala rahA hai, kintu usImeM vikalpakI utpattirUpa abhyAsako niyAmaka mAnA jAvegA to spaSTarUpase parasparAzraya doSa hai| ___ etena nIlAdau darzanasya tadvAsanAprabodhakatvAbhyAsebhyo'nyonyAzrayo vyAkhyAtaH / sati tadvAsanAprabodhakatve tadvikalpotpattilakSaNobhyAsastatra ca sati taditi nIlAdAviva kSaNakSayAdAvapi darzanasyAsyAvizeSa eva, kacidabhyAsasyAnabhyAsasya vA vyvsthaapyitumshkteH| isa kathanase nIla, pIta AdimeM hue darzanako unakI vikalpa vAsanAoMkA prabAdhekatvarUpa abhyAsoMse bhI anyonyAzraya hai yaha vyAkhyAna kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / una nIla, AdikoMkI vAsanAoMkA prabodhakapanA honepara unakA vikalpajJAna utpanna honA svarUpa abhyAsasiddha hoya aura vikalpotpattirUpa usa abhyAsake siddha ho jAnepara unakI vAsanAkA prabodhakatva siddha hoya / bhAvArtha-pahile vikalpavAsanAoMke prabodhakapaneko madhyameM DAlakara vikalpotpattirUpa abhyAsakA anyonyAzrayadoSa diyA thA aura aba vAsanAko prabodha karanevAle vikalpakI vyavasthA karaneke liye vikalpotpattiko madhyameM DAlakara vAsanAprabodhakatvase anyonyAzrayadoSa diyA hai| isa prakAra nIla Adike samAna kSaNakSaya, svargaprApaNazakti AdimeM bhI isa nirvikalpaka darzanake ho jAnekA koI antara nahIM hai / aisI dazAmeM kahIM nIla, pIta, Adiko hImeM to abhyAsa svIkAra kara lenA aura kahIM kSaNikatva AdimeM abhyAsa na mAnanA aisI pakSapAtapUrNa vyavasthA nahIM kI jA sakatI hai| vastusvabhAvAnIlAdAvanubhavaH paTIyAstadvAsanAyAH prabodhako na tu kSaNakSayAdAviti. cet, kimidaM tatrAnubhavasya paTIyastvaM ? tadvikalpajanakatvamiti cet tadeva kutaH 1 sadvAsanAmabodhakatvAditi cet soymnyonysNshryH| spaSTatvaM tu yadi tasya paTIyastvaM tadA kSaNakSayAdAvapi samAnam / ___bauddha kahate haiM ki hama kyA kareM ? vastukA svabhAva hI aisA hai / jisase ki nIla, pIta, Adi svalakSaNoMmeM utpanna huA atyanta kuzala anubhava to una nIla, pati, Adike vikalpajJAnoMkI vAsanAkA prabodhaka ho jAtA hai / kintu kSaNikatva, svargaprApaNazakti, AdikoMmeM utpanna huA anubhava itanA dakSa nahIM hai jo ki unake vikalpoMkI vAsanAoMkA jagAnevAlA ho sake / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama jaina pUchate haiM ki batalAo ! una nIla, AdimeM hue pratyakSa jJAnarUpa, anubhavakI yaha atyanta kuzalatA kyA padArtha hai ? / isapara bauddha yadi yaha uttara deveM ki unameM vikalpajJAnako paidA karA denA hI anubhava kI dakSatA hai, taba to phira hama pUMjeMge ki vaha vikalpajJAnakI janakatArUpa dakSatA bhalA kahAMse AyI ? batalAo ! isakA samAdhAna bauddha yadi yaha kareM ki una nIla, AdikakI vijJAnarUpa AtmAmeM baiThI huyI vAsanAkA udbodhakapanA ho jAnese anu
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 173 bhavako vikalpajJAnakI janakatA A jAtI hai aisA mAnanepara to yaha vahI parasparAzrayadoSa huA / kArakapakSameM huA anyonyAzraya vizeSa khaTakanevAlA doSa hai / yadi spaSTapanA usa anubhavakI dakSatA kahI jAvegI tatra to vaha spaSTapanA kSaNikatva Adi meM bhI samAnarUpase vidyamAna hai / bhAvArthabauddha matake anusAra nIla, pIta, Adi svalakSaNoMkA nirvikalpaka pratyakSake dvArA jaise spaSTa anubhava huA hai, vaisA hI padArthoMke kSaNikapanekA yA hiMsaka jIva kI narakaprApaNazakti AdikA bhI spaSTa jJAna ho cukA hai, anyathA ve kSaNikatva Adika vAstavika nahIM ho sakate the / vastubhUta padArthoMkA pratyakSa honA hI bauddhoMne mAnA hai / anumAna pramANa to jAna liye gaye viSayameM bhramavaza utpanna hue samAropako dUra karanevAlA bauddhoMne svIkAra kiyA hai / makaraNArthitvApekSo nIlAdAvanubhavastadvAsanAyAH prabodhaka ityapyasAram, kSaNakSayAdAvapi tasyAvizeSAt / satyapi kSaNakSayAdau prakaraNerthitve ca tadvikalpavAsanAprabodhakAbhAvAcca nIlAdau na tadapekSaM darzanaM tat prabodhakaM yuktaM, vyabhicArAt / abhyAsa, prakaraNa, buddhipATava aura arthIpana ye cAra udbodhaka kAraNa mAne gaye haiM / nIla, pati, Adike samAna kSaNikapane AdimeM bhI vikalpajJAna kyoM nahIM utpanna hotA hai ? bauddhoMkI orase isake uttara diye gaye abhyAsa aura buddhikI atIva paTutAkA vicAra hokara khaNDana kara diyA gyaa| hai / aba prakaraNa aura arthIpanakA vicAra karate haiM / bauddha kahate haiM ki nIla AdikoMke vikalpajJAna honekA prakaraNa hai / tathA abhilASukatA hai / ataH prakaraNa aura abhilASA yA jijJAsAkA viSaya ho jAnApanakI apekSA rakhanevAlA nIla AdikoMmeM utpanna huA anubhava to unakI vikalpavAsanAoMkA udbodhaka ho jAtA hai, kintu kSaNikatva AdikA prakaraNa aura prayojana nahIM hai / ataH kSaNikapaneko jAnanevAlA nirvikalpaka jJAna usakI vAsanAkA prabodhaka nahIM hotA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA bhI sArarahita hai / kyoMki kSaNikatva Adi meM bhI utpanna hue usa anubhavako prakaraNa aura arthitvakI apekSAse sahitapanA samAnarUpase vidyamAna hai / koI vizeSatA nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki kSaNikatva AdimeM prakaraNa aura arthitvake honepara bhI anubhavako unake vikalpajJAnoMkI vAsanAkA udbodhapanA nahIM hai / isase pratIta hotA hai ki nIla, AdikameM bhI una prakaraNa aura arthitvakI apekSA rakhate hue nirvikalpaka jJAnako bhI usa vAsanAkA prabodhaka kahanA yuktisahita nahIM hai| kyoMki Apa bauddhoMke mAne gaye kAryakAraNabhAvameM vyabhicAradoSa dekhA jAtA hai / kAraNa honepara kAryakA na honA yaha anvayavyabhicAra lAgU huA / vyabhicAradoSa lagajAnese koI kArya samIcIna nahIM ho pAte haiN| nIlAdau darzanasya sAmarthyavizeSastatkAryeNa vikalpenAnurmAyamAnastadvAsanAyAH prabodhako nAbhyAsAditi cet tarhi sAmarthyavizeSArthasyaiva sAkSAdvayavasAyenAnumIyamAnovyavasAyasya janakostu kimadRSTaparikalpanayA ?
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike - - bauddha kahate haiM abhyAsa, buddhipATava, prakaraNa, aura abhilASIpanese una vAsanAoMkA prabodha honA hama nahIM mAnate haiN| kintu nIla Adikake nirvikalpaka jJAnake anantara usakA kArya nIla AdikA savikalpaka jJAna honA dekhA jAtA hai aura kSaNikatvake jJAnake pazcAt usakA vikalpajJAnarUpa kArya hotA huA nahIM dIkhatA hai| ataH nIla AdimeM hue usa nirvikalpaka darzanake kAryarUpa vikalpajJAnase nIladarzanakI vizeSa sAmarthyakA anumAna kara liyA jAtA hai / vaha anumAnase jJAta kiyA vilakSaNa sAmarthya hI nIla AdikakI vikalpavAsanAkA udbodhaka hai| kintu vaha vizeSasAmarthya kSaNikatvake darzanameM nahIM hai / ataH usakI vikalpavAsanAoMkA prabodha nahIM ho pAtA hai / isa prakAra bauddhoMke mAnanepara taba to hama kaheMge ki yaha ApakA kAryakAraNa bhAva ThIka hai, kAryoMke anusAra kAraNoMmeM sAmarthya mAnanA acchA mArga hai| kintu Apake kahanemeM thoDIsI kasara hai, usako dUra kara dIjiye / ekadama padArthoMmeM utpanna hue nizcaya jJAnake dvArA anumAna kiyA gayA vaha vizeSasAmarthya arthake hI sAkSAt nirNaya karanekA janaka ho jAo ! nahIM dekhe gaye aprAmANika padArthakI kalpanAse kyA lAbha hai ? arthAt arthase pahile nirvikalpaka jJAna utpanna karanA aura pIche usa nirvikalpakI sAmarthyase savikalpaka jJAna paidA honA, aisA krama dIkhatA nahIM hai / kintu pahilese hI ekadama vAstavika arthakA nizcayAtmaka jJAna ho jAtA hai / vizeSa zaktikA mAnanA to Apako Avazyaka hai hI, phira zirakA cakkara dekara nAka pakaDaneke samAna paramparA DAlanekI kyA AvazyakatA hai ? Apa hI soco| ___ yatazca sAmarthya vizeSAddarzanaM vyavasAyasya janakaM tadvAsanAyAzca prabodhakaM tata evAtmA tajjanakastatmabodhakazcAstu / tathA ca nAnyeva vivAdo darzanamAtmeti nArthe tattadAvaraNavicchedaviziSTasyAtmana evendriyAdibahiraMgakAraNApekSasya yathAsambhavaM vyavasAyajanakatveneSTatvAt tadvayatirakeNa darzanasyApratItikatvAcceti nivedayiSyate pratyakSaprakaraNe / tato nAvyavasAyAtmA pratyeyodhigamorthAnAM sarvathAnupapannatvAt / dUsarI bAta yaha hai ki nirvikalpaka jJAna jisa vizeSa zaktike balase nizcayAtmaka vikalpajJAnakA utpAdaka hai aura usakI vAsanAkA udbodhaka hai, tisahI sAmarthyase AtmA usa nizcayakA janaka aura usakI vAsanAkA prabodhaka ho jAo! evaM tisa prakAra honepara to hama syAdvAdI aura Apa boddhoMke nAma rakhanemeM hI vivAda hai, siddhAnta arthameM koI vivAda nhiiN| jisako Apa darzana kahate haiM, vahI hamAre yahAM AtmA hai / una una jJAnAvaraNoMke kSayopazamarUpa vizeSa apagamase yukta huA AtmA hI indriya, manaH, kacit prakAza, Adi bahiraMga kAraNoMkI apekSA rakhatA huA yathAyogya nizcaya jJAnakA janaka horahA hai, aisA hama syAdvAdiyoMne iSTa kiyA hai| yaha bhI samajhane eNya hai ki usa Atmadravyake atirikta koI nirvikalpaka darzana kabhI pratIta bhI nahIM huA hai|
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH isa bAtakA Ageke pratyakSa prakaraNameM vistArake sAtha nivedana kara diyA jAvegA / tisa kAraNa aba taka siddha huA ki pramANa aura nayoMke dvArA arthokA nizcayAtmaka adhigama hotA hai / pramANa nayoMse arthokA anizcayAtmaka darzana yA anadhyavasAya svarUpa jJAna nahIM hotA hai| yaha vizvAsa rakkho kyoMki saba hI prakAroMse bauddhoMkA siddhAnta yuktiyoMse siddha nahIM ho sakA hai / yahAMtaka prakaraNakA upasaMhAra kara diyA hai| puruSasya svavyavasAya evAdhigamo nArthavyavasAyastadvayatirekeNArthasyAbhAvAditi kecidvedAntavAdinaH, te'pi na tAttvikAH / puruSAdbhinnasyAjIvArthasya jIvAdisUtre sAdhitatvAt tabyavasAyasyApi ghaTanAt / aThThAisavIM kArikAmeM zrIvidyAnanda AcAryane kaNThokta kahA hai ki pramANa aura nayoM karake svayaM apanA aura arthakA vikalpa ( AkAra ) karanevAlA nizcaya hotA hai| isapara brahmAdvaitavAdI kahate haiM ki AtmAke apanA vyavasAya honArUpa adhigama hI hotA hai / arthakA nizcaya karanA rUpa adhigama nahIM hotA / kyoMki usa brahmake atirikta bahiraMga artha koI nahIM hai| isa prakAra koI vedAntavAdI kaha rahe haiM, ve bhI vAstavika tattvoMko jAnanevAle nahIM haiN| kyoMki AtmAse bhinna horahe ajIva padArthako hamane cauthe " jIvAjIvAsrava " Adi sUtrameM siddha kara diyA hai / ataH jJAna yA AtmAke sivAya usa ajIva arthakA nirNaya honA bhI ghaTita ho jAtA hai| arthasyaiva vyavasAyo na svasya svAtmani kriyAvirodhAt ityaparaH so'pi yatkiJcanabhASI, svAtmanyeva kriyAyAH pratIteH / svAtmAhi kriyAyAH svarUpaM yadi tadA kathaM tatra tadvirodhaH sarvasya vastunaH svarUpe virodhAnuSakteniHsvarUpatvamasaMgAt / kriyAvadAtmA svAtmA cet, tatra tadvirodhe kriyAyAH nirAzrayatvaM sarvadravyasya ca niSkriyatvamupaDhauketa / na caivam / karmasthAyAH kriyAyAH karmaNi kartRsthAyAH kartari pratIyamAnatvAt / vaizeSikakA kahanA hai ki pramANa yA nayoM karake akele arthakA hI nizcaya hotA hai, svayaM apanA vyavasAya nahIM ho pAtA hai / kyoMki svayaM kI apanI AtmAmeM kriyA honekA virodha hai / kitanI hI painI talavAra kyoM na ho, svayaM apaneko Apa hI nahIM kATa sakatI hai| AcArya samajhAte haiM ki isa prakAra kisI dUsare vaizeSika yA naiyAyikakA kahanA hai / vaha bhI jo kucha manameM Atre, vaisA kahanevAlA hai, yukta ayuktakA vicAra karanevAlA nahIM hai / vAstavameM dekhA jAya to sampUrNa kriyAoMkI apanI AtmAmeM hI pravRtti honA pratIta horahA hai / nizcaya nayase ghaTa, paTa, gRha, AtmA, loka, Adi sampUrNa padArtha apane ApameM hI rahate haiN| vyavahAra nayase bhI dIpaka apanA prakAza apane Apa karatA hai / svAtmAmeM kriyAkA honA viruddha hai aisA siddhAnta karanepara
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtika Apase hama pUMchate haiM ki kriyAkA svarUpa hI yadi svAtmA hai taba to bhalA usa kriyAke svarUpameM kriyAke vartanekA virodha kyoM hone lagA ? anyathA sabhI vastuoMkA apane apane svarUpameM virodha honekA prasaMga hogaa| tathA ca sampUrNa padArthIko svarUparahitapanekA prasaMga ho jaavegaa| agnikA svarUpa uSNatA hai / AtmAkA svarUpa jJAna hai| yadi svarUpake sAtha virodha hone laga jAya to agni anuSNa ho jAyagI aura AtmA ajJAna jaDa ho jaaygaa| yadi svAtmAmeM kriyAkA virodha hai / yahAM svAtmAkA arthakriyA AdhArasvarUpa artha liyA jAya aura aisA karanepara usa kriyAvAnmeM usa kriyAke rahanekA virodha mAnA jAya / taba to sampUrNa kriyAyeM Azrayarahita ho jAyagI aura sampUrNa dravyoMko kriyArahitapanekA prasaMga bddhegaa| bhAvArtha-jaba kriyA apane adhikaraNameM hI na rhegii| virodha honeke kAraNa kriyAvAn padArtha kriyAko apane pAsa na Ane deMge to kriyA avazya nirAzraya ho jaaygii| aura vinA Azrayake kriyA raha nahIM sakatI, tathA virodha honeke kAraNa kriyA jaba kriyAvAnoMmeM na vartegI to sampUrNa jIva, pudgala dravya kriyArahita hote hue jahAMke tahAM Thahare rheNge| kintu isa prakAra kriyAoMkA nirAdhArapanA aura dravyoMkA kriyArahitapanA nahIM dekhA jAtA hai| pratyuta devadatta bhAtako pakAtA hai| yahAM karmameM rahanevAlI sakarmaka pAkakriyAkA bhAtarUpa karmameM ThaharanA pratIta ho rahA hai aura bAlaka DaratA hai / vidyArthI jAgatA hai| yahAM kartAmeM rahanevAlI DaranA, jAganA, rUpa akarmaka kriyAeM bAlaka aura vidyArthiyoMmeM ThaharatI huyI dekhI jA rahI haiN| yAnI kriyA sAzraya hai aura dravya sakriya hai| ___yadi punaH jJAnakriyAyAH kartRsamavAyinyAH svAtmani karmatayA virodhastatonyatraiva karmatvadarzanAditi mataM, tadA jJAnenArthamahaM jAnAmItyatra jJAnasya karaNatayApi virodhaH syAt kriyAto'nyasya karaNatvadarzanAt / jJAnakriyAyAH karaNajJAnasya cAnyatvAdavirodha iti cet, kiM punaH karaNajJAnaM kA vA jJAnakriyA ? vizeSaNajJAnaM karaNaM vizeSyajJAnaM tatphalatvAt jJAnakriyeti cet, syAdevaM yadi vizeSaNajJAnena vizeSyaM jAnAmIti pratItirutpadyet / na ca kasyacidutpadyate / vizeSaNajJAnena vizeSaNaM vizeSyajJAnena ca vizeSyaM jAnAmItyanubhavAt / karaNatvena jJAnakriyAyAH pratIyamAnatvAdavirodhe karmatvenApyata evAvirodho'stu, vizeSAbhAvAt / - yadi phira kisIkA yaha mantavya hoya ki kartAmeM samavAya sambandhase rahanevAlI sakarmaka jJAnakriyAkA svayaM apane svarUpa karmapanese rahanekA virodha hai| kyoMki usa apane svarUpase minna padArthameM hI karmapanA dekhA jAtA hai / devadatta laDDako khAtA hai / yahAM khAnevAlA devadatta hai, laDDukA khAnA hai, khAnArUpa kriyA svayaM khAnemeM nahIM rahatI / bhakSaNakA bhakSaNa nahIM ho sakatA hai / isIke sadRza ghaTakA jJAna ho sakatA hai / jJAnakA svayaM jJAna nahIM ho sakatA hai / eka jJAnako
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH jAnaneke liye dUsarA jJAna uThAnA paDatA hai, aisA mantavya honepara to hama syAdvAdI kahate haiM ki taba to " jJAna karake arthako maiM jAnatA huuN|" isa sthalameM jJAnakA karaNapaneke sAtha bhI virodha ho jaaygaa| kyoMki devadatta kuThAra karake kAThako kATatA hai, yahAM chedanakriyAse bhinna kuThArako karaNapanA dekhA jAtA hai / ataH jJAnakriyAkA jJAnakaraNa bhI na honA cAhiye / isapara vaizeSika yadi yoM kaheM ki jJaptirUpa jJAnakriyAse karaNarUpa jJAna bhinna hai| ataH bhinna jJAnadvArA jJaptikriyA ho jAnekA koI virodha nahIM hai, aisA kahanepara hama syAdvAdI pUMchate haiM ki phira batAo ! Apa vaizeSikoMke matameM karaNajJAna kyA padArtha hai ! aura usase nyArI jJAnakriyA kyA vastu hai ? batalAiye / yadi Apa vizeSaNake jJAnako karaNa aura vizeSyake jJAnako usakA phala ho jAnese jJAnakriyA kahoge to isa prakAra kahanA taba siddha ho sakatA thA ki yadi vize. SaNake jJAnase vizeSyako maiM jAna rahA hUM aisI pratIti utpanna hotii| kintu kisI bhI jIvake ukta prakArakI pratIti utpanna nahIM ho rahI hai / pratyuta vizeSaNa jJAna karake vizeSaNako aura vizeSyake jJAna karake vizeSyako maiM jAna rahA hUM aisA sabako anubhava ho rahA hai / daNDajJAnase daNDIkA jJAna nahIM hotA hai, kintu karaNarUpa daNDajJAnase daNDajJapti aura karaNarUpa daNDijJAnase daNDIkI jJapti ho rahI hai / hAM ! kacit anumAnake prakaraNameM dhUmajJAnase vyAptismaraNa aura pakSadharmatA jJAna dvArA agnikI jJapti athavA puruSa smaraNakI sahAyatA pAkara daNDajJAnase daNDI puruSakI jJapti ho jAtI hai vahAM kArakapakSa yA paramparA jJApakapakSa hai| dhUmajJAna agnijJAnakA sahAyaka kAraka ho sakatA hai, kintu yahAM avyavahita jJApakakA pakSa cala rahA hai| yadi vaizeSika yoM kaheM ki pratItike anusAra vastu. vyavasthA mAnI jAtI hai, jJAnakriyAkI karaNapanese jJAnake sAtha rahanekI pratIti ho rahI hai, ataH koI virodha nahIM hai, taba to hama kaheMge ki isa hI pratIti honeke kAraNa jJAnakriyAkA jJAnake sAtha karmapanese bhI virodha na hoo ! kathaJcit bhedakI apekSA karmapane aura karaNapanemeM koI antara nahIM hai| cakSurAdikaraNaM jJAnakriyAto bhinnameveti cetra, zAnenArya jAnAmItyapi prtiite| jJAyate'neneti jJAnaM cakSurAyeva jJAnakriyAyAM sAdhakatamaM karaNamiti cet na, tasya sAdhakatamatvanirAkaraNAt / tatra bhAnasyaiva saadhktmtvoppce| ___ vaizeSikoMkA netra, Aloka, sannikarSa, Adika karaNa to jJAnakriyAse mima hI haiN| isa prakAra kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki cakSuHkarake maiM dekha rahA huuN| isase baDhakara jJAna karake maiM arthako jAna rahA hUM aisI bhI pratIti ho rahI hai / isapara vaizeSika yadi yoM kaheM ki jJAna karake maiM jAna rahA hUM, yahAM jAnA jAya jisa karake isa nirukti dvArA jJAna zatake artha netra, Aloka, Adika hI jJAnakriyAmeM prakRSTa upakAraka karaNa paDate haiM so yaha to na kahanA / kyoMki una netra,
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavA lokavArtike sannikarSa, Adiko jJapti kriyAke sAdhakatamapanekA khaNDana kara diyA gayA hai| usa jJapti kriyAmeM jJAnako hI karaNapanA yuktiyoMse siddha ho cukA hai / 378 nanu yadevArthasya jJAnakriyAyAM jJAnaM karaNaM saiva jJAnakriyA, taMtra kathaM kriyAkaraNavyavahAraH prAtItikaH syAdvirodhAditi cenna, kathaJcidbhedAt / pramAturAtmano hi vastuparisAdhakatamatvena vyApRtaM rUpaM karaNam, nirvyApAraM tu kriyocyate, svAtantryeNa punarvyApriyamANaH kartAtmeti nirNItaprAyam / tena jJAnAtmaka evAtmA jJAnAtmanArtha jAnAtIti kartRkaraNa kriyAvikalpaH pratItisiddha eva / tadvattatra karmavyavahAro'pi jJAnAtmAtmAnamAtmanA jAnAtIti ghaTate / 1. yahAM [ sAkSepa ] zaMkA hai jo hI arthakI jJAnakriyA karanemeM jJAnakaraNa hai vahI to jJAnakriyA hai / phira bhalA usameM kriyApane aura karaNapanekA vyavahAra kaise pramANapratItiyoMse siddha mAnA jAvegA / yaha to TheTha virodha dIkha rahA hai / jo hI jJAnakriyA hai, bhalA vahI karaNa kaise ho sakatA hai ? AcArya kahate haiM ki isa prakAra to zaMkA nahIM karanA / kyoMki syAdvAda siddhAnta jJaptikriyAkA aura karaNajJAnakA kisI apekSAse bheda mAnA gayA hai| jaise ki agnikA dAhaka pariNAma aura dAkriyA nyArI hai / pramitiko karanevAle AtmAke vastukI jJapti karanemeM prakRSTa upakAkapa vyApAra karanevAle svarUpakoM to karaNajJAna kahate haiM aura vyApArarahita zuddhajJAnarUpa zrAtvarthako jJaptikriyA kahate haiM / tathA " svatantraH karttA " phira svatantratAse vyApAra karanemeM laga rahA kartA AtmA hai / isa siddhAntako pahile hama bahubhAga nirNIta kara cuke haiM / tisa kAraNa jJAnasvarUpa hI AtmA apane jJAnasvabhAva karake arthako jJAnasvarUpapana jAnatA hai / isa prakAra kartA, karma aura kriyAke AkAroMkA vikalpa karanA pratItiyoMse siddha hI hai / tina hI ke samAna usa jJAnameM karma - kA vyavahAra bhI pratItisiddha samajha lenA / jJAnasvarUpa AtmA apane jJAnasvarUpako apane jJAnasvarUpa karake hI jAnatA hai yaha samacini vyavahAra honA ghaTa jAtA hai / " jAnAtIti jJAnaM " jo jAnatA hai, vaha jJAna hai / isa prakAra kartA yuT pratyaya karanese jJAnakA artha AtmA ho jAtA hai| aura " jJAyate anena " aisA karaNameM yuddha karanese jJAnakA artha pramANarUpa karaNajJAna ho jAtA hai tathA " jJAyate yat " aisA karmameM yuT karanepara - jJAnakA artha svayaM jJAnakA svarUpa ho jAtA hai. " jJAnaM jJaptirvA jJAnaM " isa prakAra, bhAvameM yuddha karanepara jJAnakA artha jJaptikriyA ho jAtA hai / jJAna padArtha meM aneka svabhAva haiM / ataH bhinna bhinna nimittoMkI apekSAse kartA, karma, karaNa, aura kriyApana bana jAtA hai / 1 sarvathA kartRkaraNakarmakriyAnAmabhedAnabhyupagamAt, tAsAM kartRtvAdizakti nimittatvAt kathacidbhedasiddheH / tato jJAnaM yenAtmanArthaM jAnAti tenaiva svamiti vadatAM svAma
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANa: 379 kriyAvirodha eva paricchedyasya rUpasya sarvathA paricchedakasvarUpAdabhinnasyopagatezca / kathaJcidbhedavAdinAM tu nAyaM doSaH / sabhI prakAroMse kartApana, karaNapana, karmapana aura kriyApanakA abheda honA hama svIkAra nahIM karate haiM / una kartA, karaNa, karma aura kriyAoMkA karttApana Adi nyArI nyArI zaktiyoMke nimitta se kisI apekSA bheda bhI siddha ho rahA hai / athavA eka jJAna dharmI meM kartApana AdikA sarvathA abheda nahIM hai, kintu dravyakI apekSA kathaJcit abheda hai / aura kartApane Adi paryAyoMkI apekSA kathaJcit bheda hai / tisa kAraNa jJAna jisa svarUpakarake arthako jAna rahA hai, usa hI svarUpakarake yadi svayaM apaneko jAnatA hai, isa prakAra kahane vAle - vAdiyoMke yahAM to avazya hI svAtmAmeM kriyAke honekA virodha hai hI / "kyoMki jAnane yogya svarUpako jJApaka svarUpa karaNase sabhI prakAra abhinna mAna liyA gayA hai| vicArakara dekho to bailameM svayaM calane aura gADI calAne ke svabhAva nyAre nyAre haiM / dIpakameM bhI apaneko prakAza karanevAlI aura ghaTa Adikako prakAza karanevAlI zaktiyAM nyArI nyArI haiN| ataH eka hI svabhAvase svako aura arthako jAnane mAnanevAloMke matameM svAtmani kriyAvirodha nAmakA doSa avazya lAgU hogA / kintu una jJeyasvarUpa aura jJAyaka svabhAvakA kathaJcit bheda mAnanevAle syAdvAdiyoMke yahAM to yaha doSa lAgU nahIM hotA hai / nanu ca yenAtmanA jJAnamAtmAnaM vyavasyati yena cArthe tau yadi tato'nanyau tadA tAveva na jJAnaM tasya tatra pravezAt svarUpavat jJAnameva vA tayostatrAnupravezAt, tathA ca na svArthavyavasAyaH, yadi punastau tato'nyau, tadA svasaMvedyau, svAzrayajJAnavedyau vA prathama pakSe svasaMviditajJAnatrayaprasaMgaH tatra ca pratyekaM svArthavyavasAyAtmakatve sa eva paryanuyogo' navasthA ca / dvitIyapakSe'pi svArthavyavasAyahetubhUtayoH svasvabhAvayorjJAnaM yadi vyavasAyAtmakaM tadA sa eva doSo'nyathA pramANatvAghaTanAt / tato na svArthavyavasAyaH sambhavatItyekAntavA - dinAmupAlambhaH, syAdvAdinAM na, yathApratIti tadabhyupagamAt svArthavyavasAyasvabhAvadvayAt kathaJcidabhinnasyaikasya jJAnasya pratipatteH, sarvathA tatastasya bhedAbhedayorasambhavAt, tatpakSabhAvidUSaNasya nirviSayatvAddRSaNAbhAsatopapatteH / yahAM svako aura arthako jAnanevAlA jJAna hai / isa prakAra mAnanevAle jainoMke Upara bauddhoM kA kaTAkSa hai ki jisa svabhAva karake jJAna apanA nizcaya karatA hai aura jisa svabhAva karake arthakA nizcaya karatA hai / jJAnake ve donoM svabhAva yadi usa jJAnase abhinna haiM taba to una do svabhAvoMko hI 1 mAno ! jJAnako mata mAno ! kyoMki usa jJAnakA una donoM svabhAvoMmeM antarbhAva ho jAyagA / jaise
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike ki donoM svabhAvoMke svabhAva ( nijasvarUpa ) kA tAdAtmya honeke kAraNa donoM svabhAvoMmeM garbha ho jAtA hai| athavA jJAna aura jJAnake donoM svabhAva yadi abhinna haiM to akele jJAnako hI mAna liyA jAya / usake do svabhAvoMko nahIM mAno ! una donoM svabhAvoMkA usa jJAnameM antarbhAva ho jAyagA aura tisa prakAra abasthA honepara jJAnake dvArA sva aura arthakA nirNaya honA nahIM banatA hai / yadi jaina phira una donoM svabhAvoMko usa jJAnase bhinna mAneMge, taba to hama bauddha pUMcheMge ki ve jJAnake donoM svabhAva apaneko apane Apa jAna lete haiM athavA apane AdhArabhUta jJAnake dvArA donoM jAne jAte haiM ? batalAiye / pahilA pakSa prahaNa karanepara to jainoMko apane Apa apaneko jAnanevAle tIna svasaMvedI jJAna mAnanekA prasaMga hogaa| eka to AdhArabhUta jJAna svasaMvidita mAnA, dUsare usameM rahanevAle bhinna do svabhAva svasaMvedya maaneN| phira una tInoM jJAnoMmeM bhI pratyekako sva aura arthakA nizcayAtmakapanA mAnA jAyagA to ve hI do prazna punaH uThAye jAyeMge / arthAt ve tInoM jJAna yA ekajJAna do svabhAva vicAre jisa svabhAvase apanA aura jisa svabhAvase arthakA nirNaya karate haiM ve svabhAvajJAna se bhinna haiM yA abhinna haiM ? batAo / abheda pakSalenepara do svabhAvoMko hI mAno ! yA akele jJAnako hI mAno ! tInako mAnanekI kyA AvazyakatA hai ? aura taisA mAnanepara jJAnake dvArA sva aura usase nyAre arthakA vyavasAya honA nahIM bana pAtA hai / bheda pakSa lenepara yadyapi yaha doSa to lAgU nahIM hotA hai, kintu unako svasaMvedya mAnA jAyagA to nau 9 svasaMvidita jJAna mAnane paDeMge aura phira una nau jJAnoMmeM bhI pratyekako svArtha nizcAyaka mAnate hue yaha praznamAlA tadavastha rahegI aura mahatI anavasthA ho jaaygii| dUsarA pakSa lenepara arthAt jJAnake bhinna do svabhAvoMko unake AdhArabhUta jJAnake dvArA vedya mAnA jAvegA to bhI sva aura arthake nizcaya karAneke kAraNabhUta una apane donoM svabhAvoMkA jJAna yadi nizcayAtmaka hai taba to phira vahI doSa lAgU hogA / bhAvArthabhinna do svabhAvako jJAnake dvArA svavyavasAyI mAnanepara bhinna bhinna aneka svabhAvoMkI kalpanA karanI paDegI aura ve svabhAva bhI apane apane AdhArabhUta jJAnoMke dvArA jAnane yogya hoMge / ataH punaH ve hI prazna uThAye jAveMge aura mahAn anavasthA doSa hogA / anyathA yAnI apane svabhAvoMko jAnanevAlA jJAna yadi nizcayAtmaka na mAnA jAyagA to usameM pramANapanA ghaTita na hogA kyoMki jaina loga nizvayAtmaka jJAnako hI pramANa mAnate haiM / tisa kAraNa hama bauddha kahate haiM ki jJAnake dvArA apanA aura arthakA nizcaya honA nahIM sambhavatA hai / aba AcArya mahArAja kahate haiM ki isa prakAra ekAntavAdI bauddhoMkA ulAhanA bauddhoMke Upara hI lAgU hotA hai / syAdvAdiyoMke Upara koI doSa nahIM AtA hai| kyoMki hama syAdvAdI pratItike anusAra usa vyavasthAko svIkAra karate haiN| apane aura arthake nizcaya karAnevAle do svabhAvoMse kisI apekSA abhinna aise eka jJAnakI vizvAsasahita pratIti ho rahI hai / jJAnake svabhAvase jJAnakA sarvathA bheda yA abheda honA asambhava hai / ataH bauddhoMkI orase diye gaye sarvathA bheda yA ameda pakSameM honevAle dUSaNoMkA yaha sthala nahIM hai / AdhArabhUta 380
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tatvArthacintAmANaH / viSayake vinA dUSaNa bhalA kahAM rahe ! isa kAraNa usa diye gaye anavasthAdoSako doSAbhAsapanA siddha huA / svabhAva aura svabhAvavAnoMkA agni aura uSNatAke samAna kathaMcit bheda iSTa kiyA gayA hai / parikalpitayormedAbhedaikAntayostadUSaNasya pravRttau sarvatra pravRttiprasaMgAt kasyacidiSTatatvavyavasthAnupapatteH / svasaMvedanamAtramapi hi svarUpaM saMvedayamAnaM yenAtmanA saMvedayate tasya hetorbhedAbhedaikAntakalpanAyAM yathopavarNitaSaNamavatarapi, kiM punaranyatra / apane apane gharameM dUsaroM dvArA kalpanA kara liye gaye sarvathA bheda aura ekAntarUpase abhedako mAnakara yadi una anavasthA Adi dUSaNoM kI pravRtti mAnI jAyagI, taba to sabhI pramANasiddha padArthomeM aneka dUSaNoMkI pravRttikA prasaMga ho jAvegA / kisI bhI vAdIke yahAM apane apane abhISTa tattvakI vyavasthA nahIM bana skegii| AMkheM do honI cAhiye aura aMgUThA eka / kANepanake samAna do aMgUThekA honA bhI doSa hai / kANA apane gharameM eka aMgUThekA dRSTAnta dekara nirdoSa nahIM ho sakatA hai aura tisa hI prakAra do aMgUThevAlA bhI do AMkhoMkA dRSTAnta dekara apaneko nirdoSa siddha nahIM kara sakatA hai / pramANaprasiddha pratItiyoMke dvArA vastukI vyavasthA mAnI jAtI hai| manamAnI . gharajAnI nahIM cala sakatI hai| hama kahate haiM ki Apa bauddhoMkA mAnA huA kevala saMvedanAdvaita bhI apane svarUpakA vedana karatA huA jisa svabhAvase saMvedana karA rahA hai, usa svabhAvakA apane kAraNabhUta saMvedanase sarvathA bheda yA ekAnta abheda mAnA jAvegA ThIka vaisA hI to kucha to kalpanA kroNge| Apa bauddhoMke Upara bhI una hI ukta dUSaNoMkA avatAra hotA hai jisa prakAra ki Apane hama jainoMke Upara dUSaNa uThAye haiN| phira anya sthaloMkI to kyA bAta kahI jAya ! bhAvArtha-apanI zAkhAoMke bojhase vRkSa TUTa rahA hai / dIpaka apane prakAzakapana svabhAvase prakAza kara rahA hai| bAMsa apanI lambAI yA bhArIpanase nama rahA hai| jala apane dravatvase baha rahA hai, Adi sthAnoMmeM bhI svabhAva aura svabhAvavAnoMkA sarvathA bheda yA abheda mAnanepara aneka dUSaNa AjAveMge / jaba advaitavAdameM hI aneka doSa utara Ate hai to sautrAntikoMke dvaitavAdameM to sulabhatAse kalpita doSoMkA prasAra ho jAyagA / kintu jainoMke kathaJcit bheda, abheda, rUpa abhedha gaDhameM doSa senAkA praveza asambhava hai| yadi punaH samvedanaM saMvedanameva, tasya svarUpe vedyavedakabhAvAt saMvRtyA tatsvarUpaM saMvedayata iti vacanam / tadA svArthavyavasAyaH svArthavyavasAya eva svasyArthasya ca vyavasAya ityapoddhArakalpanayA nayavyavahArAt / tato nAsambhavaH / ___ yadi phira yogAcAra yoM kaheM ki saMvedana to saMvedana hI hai hama bahiraMga padArthoko nahIM mAnate haiM / usa vijJAnake svarUpameM hI vebapanA aura vedakapanA vidyamAna hai| vaha samvedana apane svarUpako jAna rahA hai| isa prakAra bhedapakSameM honevAlA vacana kevala vyavahArase mAna liyA gayA hai / vastutaH akele saMvedanameM kartA, karma, kriyApanA bhalA kaise bana sakatA hai ! isa prakAra bauddhoMke
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike kapara taba to hama jaina bhI kahate haiM ki sva aura arthakA nirNaya karanA to svArtha nirNaya hI hai| apanA aura arthakA nizcaya isa prakAra pRthakpanekI kalpanAse to vyavahAra nayake dvArA bheda mAnaliyA gayA hai| sUrya sva, para, prakAzaka hai hii| yahAM bheda DAlakara sva aura parake TukaDe kara denA kevala ziSyoM ke samajhAnekA upAya hai / vastutaH jJAnake sva para vyavasAyameM na to bheda karanA cAhiye aura na usakA koI upamAna hI bana sakatA hai / tisa kAraNa pramANakA svArtha nizcaya karanA yaha lakSaNa asambhava doSavAlA nahIM hai / jaisA ki bauddhoMne asambhava doSa denekA prakrama bAMdhA thA / pratyakSa yA parokSa kisI bhI pramANase svArthakA nizcaya honA pratyeka sahRdaya ke anubhavameM ArahA hai / 182 svArthavinizcayasya svasaMvedane'rthavyavasAyAsactvAdavyAptiriti cenna, jJAnasvarUpasyaivArthatvAt tasyAryamANatvAt anyathA bahirarthasyApyanarthatvaprasaMgAt / bauddha kahate haiM ki jJAnako jAnanevAle svasaMvedana pratyakSameM bahiraMga arthakA nizcaya honA vidyamAna nahIM hai / ataH pramANake svArthavinizcaya isa lakSaNakI avyApti huyI / AcArya kahate haiN| ki yaha to na khnaa| kyoMki vahAM jJAnakA svarUpa hI artha ho jAtA hai / "aryate gamyata ityarthaH " isa niruktise jo jAnA jAya yA apanI paryAyoM karake anugata kiyA jAya vaha artha hai / ataH vaha jJAnakA svarUpa hI gamyamAn honeke kAraNa artha hai / anyathA bahiraMga mAne gaye ghaTa, paTa, Adi arthIko bhI anarthapanekA prasaMga ho jAyagA / bhAvArtha -- niruktise prApta hue abhiprAyake anusAra . jaise paramANu, ghaTa, Adi artha haiM usIke samAna jJAna bhI artha hai / yadi jJAnako anartha kahoMge to bahiraMga padArtha bhI anartha ho jAyage / jJAnAdvaitavAdI bauddhoMke dvArA jJAnako vAstavika artha mAnanA to atyAvazyaka paDegA / nanu svarUpasya bAhyasya cArthatve'rthavyavasAya ityastu, nAryaH svagrahaNena / satyam 1 kevalaM svasmai yogyo'rthaH svAtmAparAtmA tadubhayaM vA svArtha ityapi vyAkhyAne tadgrahaNasya sArthakattvAnna doSaH / phira bauddhoMkA kaTAkSa hai ki antaraMga jJAnake svarUpako aura bahiraMga ghaTa, svalakSaNa, Adi padArthoMko yadi arthapanA iSTa hai to pramANakA lakSaNa " arthakA vyavasAya karanA" itanA hI raho ! svapada grahaNase koI prayojana siddha nahIM hotA hai / isapara AcArya kahate haiM ki tumhArA kahanA ThIka hai kintu sva zakA antima niSkarSa yaha hai ki jo pramANakA viSaya artha hai, vaha svake liye yogya honA cAhiye / kevala svake liye yAnI jJAnake liye yogya artha svasvarUpa hai / arthAt jJAna svarUpa hai, anya parasvarUpaM, yAnI ghaTa, paTa Adi rUpa hai / athavA una donoM svarUpa svArtha hai, isa prakArakA bhI vyAkhyAna karanepara usa svakA grahaNa karanA prayojanasahita ho jAtA hai / ataH hamAre pramANake lakSaNa meM koI doSa nahIM AtA hai / arthAt sva padake diye vinA svayaM jJAnake yogya sva, para
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH aura ubhaya arthakA jJAna dvArA nirNaya hotA hai yaha artha nahIM nikala sakatA thaa| jJAnake dvArA yogya arthakA hI grahaNa hotA hai / ayogyakA nahIM / jJAna mahArAja prabhu haiM dUravartIko jAna leM / nikaTavartIko chor3a deN| choTeko jAneM, moTeko : na jAneM / sage kAraNako na jAneM, vinA laggAke taTastha padArthoko jAna leM / pavitroMko na jAneM, apavitroMko jAna leM, yogyatAke vinA unako koI parAdhIna nahIM kara sakatA hai / manamaujI samrATke Upara paryanuyoga nahIM calatA hai| __ svarUpalakSaNerthe vyavasAyasyApramANe'pi bhAvAdativyAptiriti cet na, tatra sarvavedanasya pramANatvopagamAt / na ca pramANatvApramANatvayorekA virodhaH, saMvAdAsaMvAdadarzanAtathA vyavasthAnAt / sarvatra pramANetaratvayostAvanmAtrAyattatvAditi vakSyate / kisIkA AkSepa hai ki yadi jJAnake svarUpako bhI artha mAna liyA jAyagA to saMzaya, viparyaya, anadhyavasAyarUpa apramANa jJAnoMmeM bhI pramANakA lakSaNa pAyA jA skegaa| mithyAjJAna bhI apane svarUpako jAnate haiM / ataH jainoMke Upara ativyApti doSa lagA / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA / kyoMki usa apane svarUpako jAnanemeM pramANa, apramANa, rUpa sabhI jJAnoMko pramANapanA iSTa kiyA gayA hai / " bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsanivaH " isa kArikAke dvArA zrI samantabhadra AcAryane sabhI samyagjJAna yA mithyAjJAnoMko svAMzameM pramANapana mAnA hai / ataH . lakSyameM lakSaNa cale jAnese ativyAptikA bhaya nahIM hai| eka mithyAjJAnameM svako jAnanekI apekSA pramANapana aura bahiraMga cAMdI, sthANu, Adi viSayoMko jAnanekI apekSA apramANapanAkA koI virodha nahIM hai| kyoMki svAMzako jAnanemeM saMvAda aura bahiraMga viSayako jAnanemeM visaMvAda dekhA jAtA hai| ataH eka mithyAjJAnameM pramANa aura apramANapanekI vyavasthA ho rahI hai / sabhI jJAnoMmeM pramANapanA aura apramApanA kevala utane saMvAda aura visaMvAdake adhIna hI mAnA jAtA hai| isa bAtako Ageke granthameM aura bhI spaSTa kaha diyA jaavegaa| svaviSayakI nizcitiko saMvAda kahate haiM aura sva viSayakI anizciti yA niSphalapravRtijanakatvako visaMvAda kahate haiN| .. . cakSurdarzanAdau kiJciditi svArthavinizcayasya bhAvAdativyAptirityapi na zaMkanIyam / AkAragrahaNAt / na hi tatra svArthAkArasya vinizcayo'sti nirAkArasya sanmAtrasya tenAlocanAt / ......................... . ... ... . . . .. - punaH ArekA hai ki cAkSuSa pratyakSa yA-rAsanapratyakSake pUrvameM honevAle cakSurdarzana yA acakSudarzana AdimeM " kucha hai " aisA mahAsattAkA AlocanevAlA apanA aura arthakA nizcaya ho jAtA hai| ataH pramANake lakSaNameM aMtivyApti doSa huA / granthakAra samajhAte haiM ki yaha bhI zaMkA nahIM karanI caahiye| kyoMki lakSaNameM AkArakA grahaNa ho rahA hai| " svArthAkAra vinizcayaH " usa darzanameM apanA aura arthakA vikalpa karanA rUpa AkArakA vinizcaya nahIM hai| AkArarahita kevala
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike mahAsattAkA tisa darzanake dvArA sAmAnya Alocana hotA hai / ataH vizeSarUpase svArtha AkAra ke nizcaya karAnevAle pramANa, naya jJAna hI haiM / 384 viparyayajJAne kasyacitkadAcit kacitsvArthAkAranizcayasya bhAvAdapi nAtivyAptirvigrahaNAt / vizeSeNa dezakAlanarAntarApekSabAdhakAbhAvarUpeNa nizcayo hi vinizvayaH, sa ca viparyayajJAne nAstIti niravadyaH svArthAkAravinizcayo'dhigamaH kArtsyataH pramANasya dezato nayAnAmabhinnaphalatvena kathaJcitmatyeyaH pramANanayatatphalavidbhiH / evaJca pramANanayairadhigama ityatra sUtre pramANanayAnAM yatkaraNatvena vacanaM sUtrakArasya tadUrghaTanAM yAtyeva, tebhyo'dhigamasya phalasya kathaJcidbhedasiddheH / kisI nirapekSa vyaktiko kabhI ghAma camakanepara kisI sthalapara mRgatRSNAmeM jalako jAna lene rUpa huye viparyaya jJAnameM apane aura arthake AkArakA nizcaya vidyamAna hai to bhI pramANake kArya lakSaNakI ativyApti nahIM hai / kyoMki vinizcayameM vi padakA grahaNa ho rahA hai / vizeSarUpase arthAt dUsare deza, kAla, aura manuSyoMkI apekSA bAdhakoMke utpanna na hone svarUpa karake jo nizcaya hai / vahI vinizcaya hai / aisA vizeSa nizcaya viparyajJAnameM nahIM hai| relagADImeM jAte hue manuSyako madhyAhna ke samaya dUrasthalameM bhaleM hI bAlU, reta yA phUle huye kAsoMmeM jalajJAna ho jAya / kintu anya nikaTa rahanevAle abhrAnta manuSyoMko prAtaHkAla ke samaya vahAM jalakA vizeSa nizcaya nahIM hotA hai / isa kAraNa ukta kArikAoMmeM kahI gayI yaha bAta nirdoSa siddha ho gayI ki pramANarUpa karaNakA sarvAGgarUpase svArthAkAra vinizcaya svarUpa adhigama abhinna phala hai aura ekadezarUpa se svArthakArakA vinizcayarUpa adhigama nayoMkA abhinna phala hai / isa DhaMgase pramANa, naya aura unake phalako jAnanevAle vidvAnoM karake pramANanayoMke adhigamakI kathaMcit abhinna phalapanese pratIti kara lenI cAhiye / bhAvArtha - pramANa aura nayakaraNa haiM tathA unake dvArA honevAlA adhigama phala hai / vaha karaNajJAnoMse kathaJcit bhinna hai / kathaJcit abhinna hai / aisI vyavasthA honepara " pramANanayairadhigamaH " aise sUtrameM pramANa aura nayoMko jo tRtIyAnta karaNapanese kathana kiyA hai / vaha sUtrakArakA vacana ghaTita ho hI jAtA hai / tina pramANa aura nayoMse adhigamarUpI phalakA kathaJcit bheda honA prasiddha hai| jaise ki prakAzaka pradIpakA prakAzase kathaJcit bhedAbheda hai / sArUpyasya pramANasya svabhAvo'dhigamaH phalam / tadbhedaH kalpanAmAtrAditi kecitprapedire // 30 // pramANa aura phalakA sarvathA abheda mAnanevAle bauddha kahate haiM ki jJAnameM darpaNake samAna padAkA AkAra paDa jAtA hai| ataH saMvedanakI arthake sAtha tadAkAratA ho jAnA pramANa hai| kahA
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 385 gayA hai ki " tasmAtprameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA" tadAkAratArUpa pramANakA svabhAva adhigama hai aura vahI phala hai / ataH kevala kalpanAse una pramANa, phaloMkA bheda mAna liyA jAtA hai / vAstavameM nahIM hai / isa prakAra koI samajha baiThe haiN| saMvedanasyArthena sArUpyaM pramANaM tatra grAhakatayA vyApriyamANatvAt / putrasya pitrA sArUpyavat / pitRsvarUpo hi putraH pitRrUpaM gRhNAtIti lokobhimanyate na ca tattvatastasya grAhako nIrUpatvamasaMgAt / tadvadarthasvarUpasaMvedanamartha gRhNAtIti vyavaharatIti tat tasya grAhakatvAt pramANamarthAdhigatiH phalaM tasya tadarthatvAt / na ca saMvedanAdarthasArUpyamanyadeva svasaMvedyatvAdadhigativat / na hyadhigatiH saMvedanAdanyA tasyAnadhigamaprasaMgAt / tatastadeva pramANaM phalaM na punaH pramANAtatphalaM bhinnamanyatra kalpanAmAtrAditi kecit / saugata kaha rahe haiM ki saMvedanakI arthake sAtha tadAkAratA ho jAnA pramANa hai, kyoMki usa AkArako denevAle viSayameM grAhakapanese pramANa vyApAra kara rahA hai / jaise ki putrako pitAke sAtha ghaTanA karAnevAlA pitAkA sadRza AkAra hai / jananI aura janakase utpanna huA putra pitAsvarUpa hotA huA hI pitAke rUpako grahaNa kara letA hai / isa prakAra sabhI laukika jana mAna rahe haiM / " AtmA vai jAyate putraH " / kintu vastutaH vicArA jAya to putra usa pitAke AkArako grahaNa nahIM karatA hai / yadi aisA mAna liyA jAyagA taba to pitA apanA svarUpa jaba putrako de cukegA to svayaM niHsvarUpa ho jaaygaa| ataH vaha putra prathamase hI tadAkAra utpanna huA hai, yaha mAno / tisa hI ke samAna arthake AkAravAlA jJAna arthako grahaNa karatA hai / yaha kevala loka-vyavahAra hai ki vaha jJAna usa jJeyakA grAhaka honese pramANa hai aura arthakA adhigama honA usakA phala hai| kyoMki usa pramANakI utpatti usa pramANake adhigamake liye hI huyI thI / kintu vicArA jAya to arthAkAratA saMvedanase bhinna hI nahIM hai kyoMki, vaha svasaMvedya hai / jaise ki svasaMvedya honeke kAraNa adhigama pramANase bhinna nahIM hai| tathA adhigama bhI saMvedanase bhinna nahIM hai| anyathA saMvedanako ajJAna ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / tisa kAraNa vahI pramANa hai aura vahI phala hai| to phira pramANase vaha phala bhinna kaise bhI nahIM hai, kevala kalpanAke sivAya / yAnI kalpanA bhale hI karalI jAya, hama to sArUpya pramANa aura adhigamako minna nahIM mAnate haiM / isa prakAra koI kaha rahe haiN| yahAMtaka pUrvapakSIkI kArikAkA vyAkhyAna huaa| aba AcArya bolate haiM ki tanna yuktaM niraMzAyAH saMvitteIyarUpatAm / pratikalpayatAM hetuvizeSAsambhavitvataH // 31 // .. bauddhoMkA vaha kathana yuktipUrNa nahIM hai| kyoMki svabhAva yA aMzoMse rahita kore saMvedanake
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 tatvArtha lokavArtike pramANa aura phalasvarUpa do svabhAvoMkI kalpanA karanevAloMke yahAM vizeSa hetukA asambhava hai / arthAt vinA kAraNa niraMza jJAnameM pramANapana aura phalapana vyavahRta nahIM ho sakatA hai| na hi niraMzAM saMvitti svayamupetya pramANaphaladvayarUpatAM tattvapravibhAgena kalpayanto yuktivAdinastathAkalpane hetuvizeSasyAsambhavitvAt / svabhAva, atizaya, dharma, Adi aMzoMse sarvathA rahita mAne gaye saMvedanako svIkAra kara tattvoM prakRSTa vibhAga karake usa pramANa phalake vyavahArase saMvedana meM pramANa aura phalapanA aise do svarUpoMkI kalpanA karanevAle bauddha yuktipUrvaka kahanekI Teva rakhanevAle nahIM haiN| kyoMki bha padArtha meM tisa prakAra pramANaM phalapanekI kalpanA karanemeM kisI vizeSa hetukA honA nahIM sambhavatA hai / vinA hetuvizeSeNa nAnyavyAvRttimAtrataH / kalpito'rtho'rthasaMsiddhayai sarvathAtiprasaMgataH // 32 // vizeSa hetuke vinA kevala anyavyAvRttise hI kalpanA kara liyA gayA artha to prayojanakI bhale prakAra siddhike liye sabhI prakArase samartha nahIM hai / anyathA atiprasaMga ho jAyagA / arthAt lakaDIkA banA huA ghoDA bhI bAlakako bhagA le jAyagA / kAgajake phUlase bhI gandha Ane lagegI / kalpita modaka bhI tRptike kAraNa ho jAyeMge / yadi kalpanAse hI kArya hone laga jAMya to hAtha, paira hilAne aura puruSArtha karanekI AvazyakatA hI na rahegI / ataH korI apramANa vyAvRttise pramANapanA aura aphala vyAvRttise phalapanA jJAnameM vyavasthita nahIM ho sakatA hai / kintu tadanurUpa yathArtha svabhAva mAnane paDeMge / na hi tatra nimittavizeSAdvinA kalpitaM sArUpyamanyadvA kiJcidarthaM sAdhayati, manorAjyAderapi tathAnuSaMgAt / nApyasArUpyavyAvRttitaH sArUpyaM anadhigativyAvRto'dhigatiH saMvedanenaMzepi vastuto vyavahiyata iti yuktaM draridre'rAjyavyAvRtyA rAjyaM anindratvavyAvRtyA iMdratvamityAdivyavahArAnuSaMgAt / AcArya kahate haiM ki vizeSa nimittake vinA korA kalpanA karaliyA gayA sArUpya athavA dUsare ghoDA manomodaka Adi padArtha kisI bhI prayojanako siddha nahIM karAte haiN| phira bhI Agraha karoge to khelate hue cAlakoMke samAna apane manameM kalpanA kara liye gaye rAjApana yA paNDitAI Adiko bhI tisa prakAra rAjA aura paNDitoMke samAna arthakriyA karAnekA prasaMga hogaa| yadi bauddha yoM kaheM ki hama anyApohako mAnate haiM, vastutaH gau koI padArtha nahIM hai| hamAre yahAM vastubhUta mAnA gayA svalakSaNa to avAcya hai| gause bhinna ava, mahiSa, Adika sabhI ago haiM aura una go
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH padArthose pRthagbhUta agovyAvRttirUpa gau hai / ataH agovyAvRtti hI gopanA hai| prakRta go vastuse pRthagbhUta ananta padArthokI orase bhinnapaneke nyAre nyAre svabhAvoMkA bojha vastuke zirapara vyartha kyoM lAdA jAya ? prakaraNameM sArUpya pramANa hai aura adhigama phala hai| ye saba saMvedanasvarUpa haiM / isakA abhiprAya yaha hai ki vastutaH aMzoMse rahita mAne gaye saMvedanameM bhI sArUpyase bhinna asArUpyakI pRthagbhUtatAse pramANabhUtasArUpyakA vyavahAra ho jAtA hai| aura anadhigamakI vyAvRttise adhigamarUpa phalakA vyavahAra ho jAtA hai / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA bhI yukta nahIM hai| kyoMki daridrameM bhI arAjyakI vyAvRttise rAjApane aura anindrapanekI vyAvRttise indrapana ityAdi vyavahAra ho jAnekA prasaMga hogA / bauddhoMke matAnusAra vyAvRtti tuccha padArtha mAnA gayA hai| vaha sarvatra sulabhatAse mila jAtA hai| unake yahAM vastugata svabhAvoMke anusAra calanevAlI vyAvRttiyAM nahIM mAnI gayI haiN| agnimeM jaise anuSNavyAvRtti hai vaise hI uSNavyAvRtti bhI hai| isameM vAstavika uSNapana aura zItapanakI koI apakSA nahIM rakhI gayI hai / tisa hI ke sadRza daridrapuruSameM jaise adaridravyAvRtti hai vaise hI rAjArahitapanekI bhI vyAvRtti hai / nirdhanatA aura prabhutArUpa pariNAmoMkI apekSA nahIM hai / taisA honepara daridrameM bhI rAjApanekA vyavahAra ho jAnA cAhiye / tuccha padArthoMmeM koI bojha nahIM hotA hai / cAhe jisa vastumeM cAhe kitane bhI asaMkhya tuccha padArtha lAde jA sakate haiN| bauddhamatAnusAra tuccha padArthoMmeM koI virodha bhI nahIM paDatA hai / yadi punastatra rAjyAderabhAvAttavyAvRsirasiddhA tadA saMvedanasya sArUpyAdizUnyasvAt kathamasArUpyAdivyAvRttiH ? yatastannibandhanaM sArUpyakalpanaM tasyAtra syAt / tato na sAkAro bodha:pramANam / yadi phira bauddha yoM kahe ki usa daridrameM vastutaH rAjApana, indrapana, paNDitAI AdikA abhAva hai isa kAraNa arAjyavyAvRtti yA anindravyAvRtti usameM siddha nahIM hotI haiN| AcArya samajhAte haiM ki taba to bahuta acchA huA, Apa vastudharmoke anusAra vyAvRttiyoMko mAnane laga gye| kintu ApakA niraMza saMvedana to sArUpya, adhigama, Adi svabhAvoMse zUnya hai / ataH asArUpya vyAvRtti yA anadhigama vyAvRtti bhI usameM kaise siddha mAnI jA sakatI hai ? jisase ki una vyAvRttiyoMko kAraNa mAnakara usa saMvedanako pramANarUpa sArUpyakI aura adhigamarUpa phalakI kalpanA karanA yahAM ho sake / tisa kAraNa siddha hotA hai ki bauddhoM dvArA mAnA gayA darpaNake samAna viSayoMke AkArako dhAraNa karanevAlA jJAna pramANa nahIM hai / AkArakA artha sva aura arthakA vikalpa karanA hai, aise sAkAra jJAnako to hama jaina pramANa mAnate haiM / yadi AkArakA artha pratibimbako grahaNa karanA hai to aise sAkAra jJAnako hama pramANa nahIM mAnate haiN| kyoMki aisI dazAmeM smRtijJAna aura sarvajJakA jJAna pramANa na ho skegaa| jJAnako sAkAra mAnanemeM aura bhI aneka doSa Ate haiM / pudgalakA vivarta mAnA
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha lokavArtike gayA pratibimba bhalA cetana jJAnameM kaise paDa sakatA hai ? / pratibimbako lenA aura denA donoM pudgalake paryAya hai / amUrtajJAnake nahIM / pratikarmavyavasthAnasyAnyathAnupapattitaH / sAkArasya ca bodhasya pramANatvopavarNanam // 33 // kSaNakSayAdirUpasya vyavasthApakatA na kim / tena tasya sarUpatvAdvizeSAntara hAnitaH // 34 // 388 bauddha kahate haiM ki jJAnako sAkAra mAne vinA pratiniyata viSayako jAnanekI vyavasthA honA dUsare prakAroMse bana nahIM sakatI hai| isa kAraNa pratibimbako dhAraNa karanevAle sAkAra jJAnako pramANapakA kathana kiyA jAtA hai / arthAt jaba ki ghaTajJAna prakAzamAna cetana padArtha hai to vaha ghaTako hI kyoM jAnatA hai ? paTa, pustaka, Adiko kyoM nahIM prakAzatA hai ? sUrya kyA zUdra yA apavitra padAke prakAza karanemeM AnAkAnI karegA ? arthAt nhiiN| isase pratIta hotA hai ki jJAnameM jisakA AkAra ( chAyA paDA hai usIko jJAna jAna sakatA hai, anyako nahIM / tadAkArapanese tatko jAnanekI ' vyavasthA niyata ho rahI hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama jaina kahate haiM ki vaha jJAna kSaNikatva, svargagamana zakti, Adi viSayasvarUpakI vyavasthA kyoM nahIM karA detA hai ? usa kSaNakSayAdikakA una nIlAdikake sAtha abheda honeke kAraNa jJAnameM tadAkAratA to hai hI, anya koI vizeSatA hai nahIM / arthAt bauddhoMne nIlajJAnako nIlakA vyavasthApaka to mAnA hai / kintu nIlase mAne gaye abhinna usake kSaNikapanekA vyavasthApaka nahIM mAnA hai, tabhI to kSaNikatvake nirNayArtha anumAna aura vikalpajJAna uThAye jAte haiM / AtmAkI svargaprApaNazaktiko jAnaneke liye bhI AtmajJAnase nirAle jJAna upayogI hote haiM / ataH tadAkAra honese jJAna tatkA vyavasthApaka hai isa niyamameM vyabhicAra huA / yathaiva hi nIlavedanaM nIlasyAkAraM bibharti tathA kSaNakSayAderapi tadabhinnatvAdvizeSAntarasya cAbhAvAt / tato nIlAkAratvAnnIlavedanasya nIlavyavasthApakatve kSaNakSayAdivyavasthApakatApattiranyathA tadAkAreNa vyabhicArAt / jisa hI prakAra nIlasvalakSaNako jAnanevAlA nirvikalpaka jJAna nIlake AkArako dhAraNa karatA hai, taise hI nIlake svabhAvabhUta kSaNikatva, aNutva, asAdhAraNatva, Adike AkAroMko bhI dhAraNa karatA hai / kyoMki ve usase abhinna haiM, tathA nIlake AkAra kSaNikatvAdike AkAroMke dhAraNameM bheda sUcaka anya koI vizeSatA nahIM hai / tisa kAraNa nIlakA AkAra dhAraNa karanese nIlajJAnako yadi Ata forest vyavasthAka mAnA jAyagA to usa jJAnako kSaNikatva AdikI vyavasthA karAnevAlepanakI Apatti ho jAyagI / anyathA yAnI peTase nikAle hue putroMke sAtha hI yadi pakSapAta kiyA
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 189 jAyagA to tadAkArake dvArA viSayavyavasthA karane ke niyamakA vyabhicAra ho jAyagA / dekhiye, jJAnameM kSaNikatvakA AkAra hai, kintu vaha usakA vyavasthA karAnevAlA nahIM mAnA gayA hai| na tadAkAratvAttavyavasthApakatvaM sAdhyate / kiM tarhi tabyavasthApakatvAttadAkAratvamiti cenna, svarUpavyavasthApakatvenAnekAntAt / bauddha kahate haiM ki hama ghaTakA AkAra lenese ghaTajJAna ghaTaviSayakI vyavasthA karA detA hai / yoM jJAnameM tadAkArapanese tatkI vyavasthA karAdenApanako nahIM sAdhate haiM taba to kyA kahate haiM / so pahile suna lo / tatkI vyavasthA karA denese hI jJAna tatke AkArako dhAraNa karanevAlA hai| ataH ukta vyabhicAra nahIM hotA hai / AcArya kahate haiM ki pUrvokta vyAptiko nahIM mAnanese kSaNikatva AdikA vyabhicAra to Tala gyaa| kintu jJAna jisa padArthakI vyavasthA karatA hai usakA AkAra avazya letA hai / tumhArI yaha bhI vyApti ThIka nahIM hai| kyoMki phira bhI jJAnake dvArA apane svarUpakI vyavasthA karAdenepanase vyabhicAra doSa laga jaaygaa| bhAvArtha-svasaMvedana pratyakSa apane jJAna svarUpa zarIrakA vyavasthApaka to hai / kintu usa jJAnameM apanA pratibimba nahIM par3A huA hai| abhimukha padArthakA pratibimba paDA karatA hai, svayaM darpaNakA apanemeM apanA pratibimba nahIM paDa sakatA hai, jJAnakA bhI jJAnameM pratibimba nahIM paDa sakatA hai / bauddha bhI aisA mAnate haiM / ataH vyabhicAra sthala unake anusAra hI prasiddha hai| pramANaM yogytaamaatraatkhruupmdhigcchti| yathA tathArthamityastu pratItyanatilaMghanAt // 35 // kharUpe'pi ca sArUpyAnnAdhigatyupavarNanam / yuktaM tasya dviniSThatvAt kalpitasyApyasambhavAt // 36 // kalpane vAnavasthAnAt kutaH samvittisambhavaH / khArthena ghaTayatyenAM pramANe svAvRtikSayAt // 37 // nAyaM doSastato naiva sArUpyasya pramANatA / nAbhinnodhigamastasmAdekAnteneti nizcayaH // 38 // tadAkAra na hote hue bhI pramANajJAna kevala yogyatAse jaise apane svarUpako ThIka jAna letA hai, taise hI kevala yogyatAse hI arthako bhI jAna letA hai, aisA mAna lo ! pratItike anusAra vastu vyavasthA mAnI jAtI hai / jJAnameM viSayoMkA AkAra mAnanese pratItikA ullaMghana hotA hai / smRtike
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArthokavArtike dvArA mRta manuSyako jAnanepara yA naSTa padArthakA smaraNa karanepara evaM jyotiSa yA nimittazAstrase bhaviSya candra - prahaNa, iSTaprApti Adiko jAna lenepara jJAnameM una padArthoMkA AkAra nahIM paDa rahA hai / phira bhI ve jJAna pramANa mAne gaye haiN| vartamAnameM ve padArtha hote to apanI chAyA jJAnameM DAla sakate / ataH jJAnako pratibimbarahita mAnanese hI pratItiyoMkA ullaMghana nahIM hotA hai| bauddhoMkA jJAnake svarUpa meM bhI tadAkAratA honese hI jJAnazarIrakA adhigama huA hai, yaha kahanA bhI yuktipUrNa nahIM hai| kyoMki vaha tadAkAratA prativimbya aura pratibimbaka domeM rahanevAlA dharma hai| akele jJAnameM tadAkAratA nahIM bana sakatI hai / kalpanA kI gayI tadAkAratAkA bhI eka jJAnameM rahanA asambhava hai / yadi eka meM bhI sArUpyakI kalpanA karoge, to anavasthA ho jAyagI / pratibimbaka darpaNa meM prativimbya darpaNakA yadi AkAra paDa jAnA mAnA jAyagA to pratibimbya darpaNa bhI to darpaNa hai / vaha pratibimbaka bana baiThegA / punaH usameM pratibimbya darpaNake zarIrakA AkAra mAnA jAyagA / yaha krama dUrataka amaryAdita hokara calA jAyagA / isa hI prakAra jJAnake zarIra meM svayaM jJAnakA AkAra paDa jAnese anavasthA ho jaaygii| dUsarI bAta yaha hai ki isa prakAra jaba jJAna apane DIla kI 'vyavasthA nahIM kara sakegA to bhalA usase padArthoMkI samvitti honA kaise sambhavegI / Apa bauddha jo yaha mAna baiThe haiM ki " arthena ghaTayatyenAM nahi muktvArtharUpatAM tasmAtprameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA " ceTIsamAna savikalpaka buddhi isa nirvikalpaka buddhisvarUpa navavadhUko artha nAmaka dUlhA ke sAtha sambandha karA detI hai / vaha sambandha arthakA AkAra paDa jAneko choDakara anya koI nahIM hai, usa arthAkArase prameyakA parijJAna hojAtA hai, ataH paDagayA arthAkAra hI pramANa hai / yoM cetana jJAnakA acetana ghaTa Adikake sAtha yadi koI sambandha hai to vaha tadAkAratA hI hai / so yaha ApakA mAnanA samucita nahIM hai / svAvaraNake kSayopazama yA kSayase isa savikalpaka buddhiko apane viSaya ke sAtha sambandha karA denevAle pramANake mAnanepara koI doSa nahIM AtA hai / arthAt ghaTakA jJAna ghaTako hI jAnatA hai / usakA kAraNa yahI hai ki vaha ghaTAvaraNa karmake kSayopazamase utpanna huA hai / hATameM gehUM, cAvala, phala, vastra, Adi aneka bhoga upabhogake padArtha paDe hue haiM / una sarvathA bhinna padArthoMmeMse devadatta ke bhoganemeM ve hI Asakate haiM jinakA ki devadattake puNya, pApase sambandha hai / pratyeka gehUM, tantu yA ghRta, dUdha, pAnIkI bUMdameM bhoktAke adRSTakA sambandha hI niyAmaka hai| tabhI to ve niyata padArtha hI devadattake pAsa AjAte haiM / anya nahIM Ate haiN| lAkhoM kosa dUra paDI huyI vastukA yadi hamako bhoga karanA hai to vaha hamAre pAsa kathamapi AjAyagI / koI cora, DAkU, kITa, bigADa na sakegA / padArthoMke pariNamanoMkA puNya pApase ghaniSTha sambandha hai / jJAnakA bhI jJeyake sAtha svAvaraNa kSayopazama dvArA viSayaviSayibhAva sambandha ho rahA hai / patipatnI, yA devadatta aura dhanake svasvAmisambandhameM bhI to koI tadAkAra sambandha nahIM hai / taise hI pramANakA bhI 1 arthake sAtha tadAkAra honA koI yojaka sambandha nahIM hai / tisa kAraNa bauddhoMkI mAnI gayI tadA 1 1 1
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 191 kAtAko pramANapanA nahIM hai aura na usa pramANase sarvathA ekAntarUpase abhinna mAna liyA gayA adhigama usakA phala hI kahA jA sakatA hai| yaha nizcaya kara diyA hai / " svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamarthaM vyavasthApayati " yahI parIkSAmukhameM kahA hai / svarUpe pratiniyamavyavasthApakatvaM saMvedanasya sArUpyApAye'pi bruvANaH kathamarthe sArUpyaM tataH sAdhayet / nirAkArasya bodhasya kenacidarthena pratyAsattiviprakarSAbhAvAt sarvaikavedanApattirityayuktaM, svarUpasaMvedanasyApi tathA prasaMgAt / saMvedanake apane svarUpameM tadAkAratA na hote hue bhI pratiniyata apane jJAnarUpaviSayakI vyavasthApakapako kaha rahA bauddha usa pratiniyata viSayakI vyavasthApakatAse artha meM bhI tadAkAratAko kaise siddha karA sakegA ? arthAt nahIM / jainoMke Upara bauddha yaha kaTAkSa kiyA karate haiM ki yadi jJAnako sAkAra nahIM mAnA jAyagA to nirAkAra jJAnakA kisI arthake sAtha sadA nikaTasambandha yA dUrakA nAtA to hai nahIM, taba phira sampUrNa padArthoMkA eka jJAnake dvArA vedana honekA prasaMga hogA / arthAt eka jJAnake dvArA sampUrNa padArtha jAna lene cAhiye / jJAna abhyantara svatantra padArtha hai| kisI bhI rupaye se bAjAra kI koI bhI vastu mola lI jA sakatI hai, yaha unakA kaTAkSa bhI ayukta hai| kyoMki Apake matameM bhI svasaMvedana pratyakSako nirAkAra mAnA hai / akele jJAnako jAnanevAle nirAkAra svasaMvedana pratyakSase bhI tisa prakAra sampUrNa padArthoMke jJAna ho jAnekA prasaMga AvegA / usakA nivAraNa Apa bauddha kyA kareMge / batAo ? vahI samAdhAna yahAM samajha lenA / nanu ca samvedanamasamvedanAdbhinnaM svakAraNAttadutpannaM svarUpaprakAzakaM yuktameva anyathA tasyAsamvedanatvaprasakteriti cet, tarhyarthasaMvedanamapyanarthasaMvedanAdbhinnaM svahetorupajAtamarthamakAzakamastu tasyAnyathAnarthasaMvedanatvApattiriti samAnam / Upara se apane mantavyakA avadhAraNa karate hue bauddha apane siddhAntameM zaMkita hokara kahate haiN| ki svasaMvedana pratyakSa to svasaMvedana pratyakSa hI hai / vaha asaMvedanase bhinna hotA huA apane kAraNoM se utpanna hokara svarUpakA prakAzaka hai yaha yukta hI hai| anyathA yAnI bahiraMga ghaTa AdikoMko to vaha nirAkAra honeke kAraNa prathamase hI nahIM jAnatA hai / aba yadi svazarIrako bhI na jAnegA to usa saMvedanako ajJAnapanekA prasaMga hogaa| aisA bauddhoMke kahanepara to hama syAdvAdI kahate haiM ki taba to arthakA saMvedana bhI arthasaMvedana hI hai / vaha anarthasaMvedanase bhinna hokara apane cakSuH, kSayopazama, Adi kAraNoMse utpanna hotA huA arthakA prakAzaka ho jAo ! anyathA yAnI arthasaMvedanameM darpaNake samAna tadAkAratAkA yA cakSujanyake samAna tajjanyatAkA puJcchalA lagAyA jAyagA to usako anarthasaMvedanapanekI Apatti ho jAyagI / isa prakAra Apake svasaMvedana aura hamAre arthasaMvedana meM AkSepa yA samAdhAna sadRza haiN| rephamAtra antara nahIM hai /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike sarvasyArthasya prakAzakaM kasmAnneti cet, svasaMvedanamapi pararUpasya kasmAnna prakAzakam ? svarUpaprakAzane yogyatAsadbhAvAt / pararUpaprakAzane tu tadabhAvAditi cet, pratiniyatArthaprakAzane sarvaprakAzanAbhAvAt samaH parihAraH / prtiityntilNghnsy|pyvishessaat / 392 bauddha yadi yoM kaheM ki jaba jJAnameM viSayoMkA AkAra hI nahIM hai to baha ghaTajJAna sabhI kA prakAzaka kyoM nahIM ho jAtA ? aisA kahanepara to hama jaina bhI kaha sakate haiM ki Apa bauddhoM kA nirAkAra svasaMvedana pratyakSa bhI jJAnake samAna anya ghaTa, paTa, Adi svarUpa svalakSaNoMkA prakAzaka kyoM nahIM ho jAtA hai ? batAo ! / isakA uttara Apa yadi yoM kaheM ki svasaMvedana kI apane svarUpako prakAza karanemeM yogyatA vidyamAna hai, anya rUpake prakAzanameM to yogyatA nahIM hai / isa kAraNa vaha svako hI jAnatA hai / isa prakAra kahanepara to hama syAdvAdI bhI kahate haiM ki ghaTajJAnakI pratiniyata arthameM prakAza karanekI yogyatA hai / ataH usa ghaTajJAnake dvArA sampUrNa arthokA prakAzana nahIM ho sakatA hai / isa DhaMgase doSakA parihAra karanA hamArA aura ApakA samAna hai / devadatta gharakA dIpaka parimita padArthoMkA hI prakAza kara sakatA hai| sUrya bhI pacAsa hajAra yojana taka apanA prakAza phaiMkatA hai| adhika nahIM / nikaTavartI yA dUravartI padArthoMse koI bhAIcArA yA zatrutA to nahIM hai / hama kyA kareM ? yogyatA hI itanI hai / yogyatAko mAna lenepara to pratItikA ullaMghana nahIM karanA bhI hamAre aura tumhAre yahAM antararahita hai / saMvRtyA sArUpye'pi saMvedanasya sArUpyAdadhigatirityayuktaM, tasya dviSThatvAdekatrAsambhavAt / grAhyasyaH svarUpasya grAhakAt svarUpAdbhedakalpanayA tasya tena sArUpyakalpanAdadoSa iti cet / tadapi grAhyaM grAhakaM ca svarUpam / yadi svasaMviditaM tadAnyagrAhyagrAhakasvarUpakalpane pratyekamanavasthA / tadasvasaMviditaM cet kathaM saMvedanasvarUpamiti yatkiJcidetat / : vyavahArase kalpanA kara saMvedanakI tadAkAratAmeM bhI sArUpyase hI svakA adhigama honA mAnanA yaha bhI ayukta hai / kyoMki sadRzarUpatA domeM rahatI hai| saMyoga, sAdRzya, sArUpya, vibhAga Adi dviSTha padArthoMkA ekameM rahanA asambhava hai / bauddha phira yoM kaheM ki hama svasaMvedana meM do aMza kalpita kareMge / eka grAhya aMza, dUsarA grAhaka aMza / yAnI eka AkArako denevAlA aura dUsarA AkArako lenevAlA / grAhyasvarUpakI grAhakasvabhAva svazarIrase bhedakalpanA karake usakI usake sAtha tadAkAratA kalpanA kara lenese koI doSa nahIM AtA hai / aisA kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki ve svasaMvedana ke donoM grAhya aura grAhaka svarUpa yadi svakA saMvedana karanevAle haiM, taba to phira inameM dUsare grAhyagrAhaka svarUpoMkI kalpanA kI jAyagI aura ve bhI pratyeka aMza grAhya, grAhakarUpa hokara svasaMvedI mAne jAyaMge / isa prakAra ekake do, aura doke chaha, tathA chahake aThAraha ityAdi prakAra se grAhya grAhaka aMzavAle svasaMvedanoM kI kalpanA karate karate anavasthAdoSa hogaa| hAM, anavasthA
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAcintAmaNiH doSase bhayabhIta hokara yadi Apa bauddha una svasaMvedana ke prAhyagrAhaka svarUpoMko svasaMvidita nahIM mAnoge to ve svasaMvedana pratyakSake svarUpa bhalA kaise kahe jA sakate haiM ! isa prakAra Apa bauddhoM kA yaha ukta nirUpaNa karanA jo kucha bhI kaha denA mAtra hai / isameM sAra kucha nahIM hai / 66 mukhamastIti vaktavyam " mukha hai, isa kAraNa kucha kahate rahanA cAhiye / saikaDoM zrotAoMmeMse sambhava hai koI hamAre niHsAra tattvakA hI samarthana samajhane laga jAya, kintu yaha vaJcanA prazaMsA mArga nahIM hai / 393 na cAyaM doSaH samAnaH saMvitti svArthena ghaTayati sati pramANe svAvaraNakSayAt kSayopazAmAdvA tathA svabhAvatvAt pramANasya / tanna sArUpyamasya pramANamadhigatiH phalamekAntatonarthAntaraM tata iti nizcitam / eka bAta yaha bhI hai ki yaha ukta doSa Apa bauddhoMke samAna hama syAdvAdiyoMke Upara lAgU nahIM hotA hai, jabaki pramANajJAna saMvittiko apane viSayake sAtha svAvaraNoMke kSaya athavA kSayapazamase saMyojana karA rahA hai| aisA honepara viSaya aura viSayIkA svAvaraNakSayopazamasvarUpa yogyatA hI sakhI banakara sambandha karA detI hai / hama kyA kareM ? pramANakA tisa hI prakAra svabhAva hai / svabhAva meM tarka nahIM calatI hai / tisa kAraNa isa viSayakI tadAkAratA hI pramANa hai aura ekAntarUpakarake pramANase sarvathA abhinna usakA phala hai / yaha bauddha siddhAnta usase siddha nahIM hotA hai| isa bAtakA hama spaSTarUpase nirNaya kara cuke haiM / bhinna eveti cAyuktaM svayamajJAnatAtitaH / pramANasya ghaTasyeva paratvAt svArthanizcayAt // 39 // tathA sva aura arthakA adhigamarUpa phalase pramANako yadi bhinna hI kahA jAya, yaha bhI ayukta hai| kyoMki taba to svArtha nizcayase sarvathA bhinna honeke kAraNa pramANako ghaTake samAna jaDapakI prApti ho jAyagI / arthAt jo jJAnasvarUpa nizcayase sabhI prakAra bhinna hai, vaha jaDa hai / yatsvArthAdhigamAdatyantaM bhinnaM tadajJAnameva yathA ghaTAdi / tathA ca kasyacitpramANaM na cAjJAnasya praNatA yuktA / vyAptipUrvaka anumAna banAte haiM ki jo apane aura arthoke adhigamase atyanta bhinna hai, * ( hetu ) vaha avazya ajJAna hai ( sAdhya jaise ki ghaDA, kapaDA, Adi ( dRSTAnta ) tisa prakAra kisI eka naiyAyikake dvArA mAnA gayA pramANa hai ( upanaya ) / tisa kAraNa vaha pramANa jaDa ho jAyagA ( nigamana) aura ajJAna padArthako to pramANapanA yukta nahIM hai / ajJAnakI nivRttirUpa pramiti cetana jJAnake dvArA hI sAdhya hai / andhakArakA nAza prakAzase hI ho sakatA hai / andha kArake sajAtIyase nahIM / 1:4 GO
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 tattvAryalokavArtike cakSurAdipramANaM cedcetnmpiissyte| na sAdhakatamatvasyAbhAvAttasyAcitaH sadA // 40 // citastu bhAvanetrAdeH pramANatvaM na vAryate / tatsAdhakatamatvasya kathaMcidupapattitaH // 41 // yadi vaizeSika yA naiyAyika yoM iSTa kareM ki " cakSuSA pramIyate, dhUmena pramIyate, zadvena pramIyate" yAnI cakSu karake jAnA jAtA hai, dhUmase anumiti ho jAtI hai / zabase zrutajJAna hotA hai ityAdi sthaloMpara acetana netra, Adika bhI pramANa mAne gaye haiM, so yaha unakA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki una jaDa kahe gaye netra AdikoMko pramitikA prakRSTa sAdhakapanA sarvadA nahIM hai / pramitikA karaNa vastutaH jJAna hI hai / jJAnakA sahAyaka honese cakSuH Adiko upacArase karaNapanA mAnakara sthUla dRSTivAle vaiyAkaraNoMne karaNameM tRtIyA vibhakti kara dI hai| jaDa padArtha kabhI bhI jJaptikA karaNa nahIM ho sakatA hai| hAM ! cetanasvarUpa netra Adi bhAvendriyoMko to pramANapanA niSiddha nahIM hai| kyoMki usa pramiti kriyAmeM prakRSTa upakAraka karaNapanekI siddhi bhAvendriyoMmeM kisI na kisI apekSAse ho jAtI hai / labdhi aura upayogarUpa bhAvendriyAM cetanasvarUpa haiN| cetanako pramANapanA hameM abhISTa hai| sAdhakatamatvaM pramANatvena vyAptaM tadarthaparicchittau cakSurAderupalabhyamAnaM pramANatvaM sAdhayatIti yadISyate tadA tadvyacakSurAdi bhAvacakSurAdi vA ? na tAvadvyanetrAdi, tasya saadhktmtvaasiddhH| na hi tatsAdhakatamaM svArthaparicchittAvacetanatvAdviSayavat / yattu sAdhakatamaM taccetanaM dRSTaM yathA vizeSaNajJAnaM vizeSyaparicchittau / na ca cetanaM paudgalika dravyanayanAdIti na sAdhakatamaM, yataH pramANaM siddhayet / pramitike sAdhakatamapanekI pramANapaneke sAtha vyApti hai / vaha arthakI jJaptimeM sAdhakatamapanA cakSu Adi jaDa padArthoke bhI dIkha rahA hai / ataH vaha unako pramANaphnA siddha karA devegA / yadi isa prakAra vaizeSika mAneMge to hama jaina pUMchate haiM ki vaha arthaparicchittikA karaNapanA dravyacakSu, dravyakarNa Adiko mAnate hoM yA bhAvacakSuH bhAvarasanA Adiko mAnate ho ? btaao| dekho, indriyAM do prakArakI haiN| bAla, vRddha, sabako pratIta ho rahe netra golakake bhItara bAharake avayava to dravyendriya haiM / indriyoMke nikaTa vidyamAna AtmAke pradeza bhI dravyandriya haiM | tathA karmaviyogase honevAlI AtmavizuddhirUpa labdhi aura usa labdhi dravyacakSu Adise janya jJAnopayoga, yA darzanopayoga, ye bhAvendriya haiN.| tahAM pahile dravyanetra Adika to pramitike sAdhakatama nahIM haiM / kyoMki unako pramitikA pradhAna upakArakapana asiddha hai / anumAna hai ki ve dravyanetra Adika ( pakSa)
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANiH apane aura arthakI pramiti karanemeM prakRSTapanese sAdhaka nahIM haiM ( sAdhya ) / jaDa honese ( hetu ) / jaise ki ghaTa, paTa, Adika jJeya viSaya sAdhakatama nahIM haiM ( dRSTAnta ) / hAM, jo bhalA jJaptikA sAdhakatama dekhA gayA hai vaha to cetanapadArtha hI hai / jaise ki vizeSaNakA jJAna cetana honese hI vizeSyakI jJaptimeM karaNa ho sakA hai / arthAt prathama sAmAnyarUpase dasa manuSyoMko jAnalenapara punaH ekake hAthameM daNDake dIkha jAnepara usa manuSyake daNDIpanakA jJAna ho jAtA hai / yaha dRSTAnta vaizeSikoMke prati unake matAnusAra de diyA hai| vastutaH jJaptike karaNapanakA yadi vicAra kiyA jAyagA to vizeSaNake jJAnase vizeSaNakI hI paricchitti hogI aura vizeSyake jJAnase hI vizeSyakI jJapti ho skegii| yoM dhUmajJAnase vahnijJAnake sadRza sAmAnya jJApaka kAraNakI apekSAse bhale hI anyake jJAnako jJApaka kaha diyA jAya / prakaraNameM yaha kahanA hai ki pudgala dravyake banAye gaye dravyanetra Adika to cetana nahIM hai / isa kAraNa paricchittimeM sAdhakatama karaNa nahIM ho sakate haiN| jisase ki ve pramANasvarUpa siddha ho skeN| yAnI dravyanetra, kAna Adi pramANarUpa nahIM haiM / rahe abhyantara dravya indriya isa nAmako dhAranevAle thoDe Atmapradeza, ve bhI akhaMDapiNDa yA jJAna tAdAtmyakI apekSA nahIM rakhate huye pudgala sadRza hI haiN| hAM, paripUrNapradezI jJAnI AtmA to jJaptikA kartA hai, karaNa nahIM / chidau parazvAdinA sAdhakatamena vyabhicAra iti cenna, svArthaparicchattau sAdhakatamatvAbhAvasya sAdhyatvAt / na hi sarvatra sAdhakatamatvaM pramANatvena vyAptaM parazvAderapi pramANa tvaprasaMgAt / bhAvanetrAdi cetanaM pramANamiti tu nAniSTaM tasya kathaJcitsAdhakatamatvopapatteH, Atmopayogasya svArthapramitau sAdhakatamatvAttasya bhAvendriyatvopagamAt / ___yadi koI yoM kaTAkSa kare ki " parazunA kASThaM chinatti" yahAM chedanakriyAmeM sAdhakatama to kuThAra, pharasA, vasUlA, Adi bhI dekhe jAte haiM / ataH jo jo chittimeM sAdhakatama haiM ve ve cetanapramANa haiM, isa vyAptikA vyabhicAradoSa huA / so yaha to na khnaa| kyoMka pUrvokta anumAna dvArA sva aura arthakI jJaptimeM sAdhakatamapanekA abhAva parazu AdimeM sAdhya kiyA hai / arthAt pharasA Adika to jJaptikriyAko karanemeM prakRSTa upakAraka nahIM haiM, jaba ki sabhI kriyAoMmeM sAdhaka tamapanA pramANapanake sAtha vyApti nahIM rakhatA hai| anyathA taba to pharasA, daNDa Adikako bhI pramANapanakA prasaMga ho jAyagA / hAM ! bhAvaindriyasvarUpa netra, kAna Adi to cetana honeke kAraNa pramANa haiM, yaha to aniSTa nahIM hai, yAnI iSTa hI hai / unako kisI apekSAse jJaptikriyAkA karaNapanA siddha ho rahA hai / AtmAke upayogarUpa jJAnako apanI aura arthakI pramiti karanemeM sAdhakatamapanA hai / jainasiddhAntameM usa upayogako bhAvendriyapanA svIkAra kiyA gayA hai| "labdhyupayogau bhaavondrym"| isa hI prakAra agnikI jJapti aura vAcyaarthakI jJaptimeM bhI agnijJAna aura vAcyajJAna karaNa haiM, dhUma aura zabda to kathamapi karaNa nahIM haiN| anyathA sote hue bAlakako yA saMketako nahIM grahaNa karanevAle
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthalokavArtike mami puruSako bhI dhUma aura zabdase agni aura vAcyArthakA jJAna ho jAnA cAhiye thA ! hA~ ! karaNajJAnake sahAyaka honese dhUmajJAna aura zadbajJAna upacArase jJApaka mAne jA sakate haiM / hAnAdivedanaM bhinnaM phalamiSTaM pramANataH / tadabhinnaM punaH khArthAjJAnavyAvartanaM samam // 42 // syAdvAdAzrayaNe yuktametadapyanyathA na tu / hAnAdivedanasyApi pramANAdabhidekSaNAt // 43 // heya padArthameM hAnakA jJAna karanA aura Adi padase upAdeyako upAdAnarUpase samajhanA tathA upekSaNIyameM upekSA jJAna honA ye tInoM jJAnarUpa phala to pramANase bhinna iSTa kiye gaye haiM aura phira usa kSaNa apane tathA arthake viSayameM ajJAnanivRttirUpa pramitikA honA to pramANase abhinna phala hai| isa prakAra syAdvAdasiddhAntake Azraya karanepara to yaha bheda abhedakI vyavasthA karanA yukta bhI hai / anyathA yAnI anya prakAra bauddhoMke matAnusAra pramANa aura phalakA sarvathA abheda mAnanA aura vaizeSikoMke matAnusAra pramANa aura phalakA sarvathA bheda mAnanA to samucita nahIM hai / hAna, upAdAna, aura upekSAke jJAnakA bhI pramANase kathaJcit abheda dIkha rahA hai| yAnI ye pramANase sarvathA bhinna nahIM haiM / kabhI ghaTa, sarpa, candramA Adiko dekhakara kucha samaya pIche upAdAna, hAna, upekSA, buddhiyAM hotI haiM aura kabhI pramANake samaya hI upAdAna Adi buddhiyAM saMkarAtmaka ho jAtI haiM / hAM, ajJAnanivRtti to niyamase pramANake samayameM hI hotI hai| ataH pramANa aura phalakA kathaJcit bhedAbheda mAnanA hI sarva sammata honA cAhiye / hAnopAdAnopekSyajJAnaM vyavahitaM phalaM pramANasyAjJAnavyAvRttiravyavahitamityapi syAdvAdAzrayage yuktamanyathA tadayogAt, hAnAdijJAnasyApi pramANAt kathaMcidavyavadhAnopalabdheH sarvathA vyavahitatvAsiddheH / tathAhi___heyako choDanA, upAdeyako grahaNa karanA, upekSaNIyakI apekSA nahIM karanA, upekSA karanA ye kRtiyAM yA inakA jJAna to pramANake vyavahita phala haiM / kyoMki pramANa honeke pIche honevAle haiM aura usa viSayake ajJAnakI vyAvRtti ho jAnA sAkSAt avyavahita phala hai| kAraNa ki pramiti usI samaya ho jAtI hai / yaha kathaJcit bhedAbhedakA siddhAnta bhI kathaJcidvAda athavA anekAnta matakA sahArA lenepara yukta hogaa| anyathA usa pramANaphalapanekA ayoga hai| kacit heyakA choDanA Adi jJAna bhI pramANase kathaJcit vyavadhAna rahitapanese hote hue dekhe jAte haiN| ataH sabhI prakAroMse unako vyavahitapanA asiddha hai / tisI prakArako granthakAra spaSTarUpase bhaviSyagrantha dvArA kathana karate haiN|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANiH yenaivArtho mayA jJAtastenaiva tyajyate'dhunA / gRhyetopekSyate ceti tadaikyaM kena neSyate // 44 // bhedekAnte punarna syAt pramANaphalatA gtiH| . santAnAntaravatsveSTepyekatrAtmani saMvidoH // 45 // jisa hI mujhane arthako jAnA thA, usI mere dvArA vaha heya artha aba choDa diyA jArahA hai aura maiMne jo artha jAnA thA vaha upAdeya artha mujhase grahaNa kiyA jAtA hai / athavA jo aprayojanIya artha maiMne jAnA thA, vahI mujhase upekSaNIya horahA hai / isa prakAra usI samaya pramANa aura phalakA ekapanA kisake dvArA iSTa nahIM kiyA gayA hai ? arthAt pramANake hAnabuddhi Adi phala bhI pramANake samasamayavartI hokara avyavahita abhinna phala pratIta ho rahe haiM, yaha bAta sabako mAnanI paDatI hai| yadi yahAM ekAntarUpase sarvathA bheda mAnA jAyagA taba to phira pramANapane aura phalapanekA nirNaya na ho sakegA / jaise ki devadattake ghaTajJAnakA phala anya santAna mAne gaye indradattakI paTajJapti yA hAna Adi jJAna nahIM ho sakate haiM usI prakAra apane abhISTa vivakSita eka AtmAmeM bhI utpanna huye sarvathA bhinna do jJAnoMmeM pramANapana aura phalapanA nirNIta nahIM ho sakatA hai| na dhekena pramite'rthe parasya hAnAdivedanaM tatpamANaphalaM yuktamatiprasaMgAt / yasya yatra pramANaM jJAnaM tasyaiva tatra phalajJAnamityupagame siddhaM / pramANaphalayorekamamAtrAtmakayorekatvam / na caivaM tayorbhedapratibhAso virudhyate, vizeSApekSayA tasya vyavasthAnAt / eka puruSake dvArA arthakI pramiti kara cukanepara dUsare puruSake huA hAna (tyAga) AdikakA jJAna usa pUrva puruSake pramANakA phala hai yaha yukta nahIM hai / kyoMki atiprasaMgadoSa ho jAyagA / yAnI cAhe jisake jJAnase kisI bhI taTastha puruSako jJapti honA bana baiThegA, taba to sarvajJake jJAnase alpajJoMko bhI sampUrNa padArthokI pratyakSajJapti ho jaaygii| snehI paMDitoMke putra mUrkha nahIM raha sakeMge, unako kauna roka sakegA ? / yadi vaizeSika yoM kaheM ki jisa AtmAko jisa jJeyameM pramANajJAna huA hai usa hI AtmAko tisa jJeyameM huA hAna AdikA jJAna to phala jJAna mAnA jAyagA / anyakA anyameM nahIM, isa prakAra niyamakA saMkoca svIkAra karanepara to eka pramAtAsvarUpa pramANa aura phalako ekapanA ( abheda ) siddha hogyaa| yahI to hama syAdvAdI kaha rahe haiM / isa prakAra kathaJcit abheda ho jAnepara una pramANa phaloMkA kathaJcit bhinnarUpase dIkhanA viruddha paDa jAyagA / so nahIM smjhnaa| kAraNa ki vizeSakI apekSAse unameM bheda pratibhAsakI vyavasthA ho rahI hai| eka jJAnameM pramANapana aura pramiti jaise avibhakta ho rahe haiM, usI prakAra kisI jJAnameM hAnopAdAna buddhiyAM bhI saMkarapanese tadAtmaka ho rahI haiM aisA anubhavameM A rahA hai / baDhiyA kSayopazama honepara pramANakAlameM hI kacit pramANase abhinna hAna, upAdAna, buddhiyAM ho jAtI haiM / kevala jJAnI mahArAjake
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike usI samaya nijasvarUpase bhinna sampUrNa padArthoM meM pramANa Atmaka upekSA buddhi ho rahI hai / vizeSa aMzoMkI apekSA pramANa aura upekSA buddhimeM kathaJcit bheda bhI hai / 398 paryAyArthArpaNAdbhedo dravyArthAdabhidAstu naH / pramANaphalayoH sAkSAdasAkSAdapi tattvataH // 46 // hama syAdvAdiyoM ke yahAM paryAyArthika nayakI pradhAnatA kI vivakSA honepara pramANa aura phalakA bheda hai, tathA dravyArthika nayakI pradhAnatAse abheda rho| aura vAstavika rUpale karaNajJAnarUpa pramANameM aura ajJAnanivRttirUpa phalameM samayakA vyavadhAna nahIM hai, ataH abheda hai| aura pramANake pIche vyavadhAna honevAle hAna Adike jJAnarUpa phalase bheda hai / donoMkA eka hI AtmA upAdAna hai / isa kAraNa mI pramANa aura phalameM abheda hai / sAkSAtpramANaphalayorabheda evetyayuktaM paryAyabhedazaktimantareNa karaNasAdhanasya bhAvasAdhanasya ca phalasyAnupapatteH sarvayaikye tayorekasAdhanatvApatteH karaNAdyanekakArakasyai katrApi kalpanAmAtrAdupapattiritti cenna tattvataH saMvedanasyAkArakatvAnuSakteH na cAkArakaM vastu kUTasthavat / pramANa aura phalakA sAkSAt avyavahita rUpase abheda hI hai yaha ekAnta karanA ayukta hai / kyoMki paryAyarUpa zaktiyoMkA bheda mAne vinA karaNameM nirukti kara sAdhA gayA pramANa aura bhAvameM yuT pratyaya kara sAdhAgayA phalarUpa pramANa bana nahIM sakatA hai| yadi sabhI prakAra se unameM ekapanA ( abheda ) mAnA jAyagA to donoM pramANa zadboMkI karaNa yA bhAvameMse kisI eka dvArA hI mirukti kara siddha ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / akauAmeMse hI zilAjIta nikala Ave to parvatapara jAnekA kleza kyoM uThAyA jAya ? kintu aisA hai nahIM / yadi bauddha yoM kaheM ki karaNa Adi aneka kAra - koMkI eka padArthameM bhI kevala kalpanAse hI siddhi ho sakatI hai / sabhI kAraka prAyaH kalpita hote haiM, AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki yoM to saMvedanako vAstavikarUpase kArakapanA prApta na hogA / azvaviSANake samAna akArakapanekA prasaMga ho jAyagA / kintu bauddhoMne saMvedanako karaNakAraka, kartAkAraka, vyavahRta kiyA hai aura dekho jo yathArtharUpa se arthakriyAkA kAraka nahIM hai, vaha vastubhUta nahIM hai, jaise ki sAMkhyoMkA kUTastha AtmA / Apa bauddha sAMkhyoMke prati arthakriyA na karane kI apekSAse kUTastha AtmAko avastupanekA doSa lagAte haiM, usa hI prakAra kArakoM ko vAstavika rUpase na mAnanevAle kSaNikavAdI bauddhoMke Upara vahI doSa laga baiThatA hai / 1 tayorasAkSAdbheda evetyapyasaMgataM tadekopAdAnatvAbhAvaprasaMgAt / na ca tayorbhinnopAdAnavA yuktA saMtAnAntaravadanusandhAnavirodhAt /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH . una pramANa aura hAna Adi phalarUpa buddhikA samayavyavadhAna honeke kAraNa bheda hI hai| yaha bhI kahanA pUrvApara saMgatise rahita hai, kyoMki aisA mAnanapara una donoMkA upAdAna kAraNa eka AtmA na ho sakegA yaha prasaMga acchA nahIM / yadi naiyAyika yA bauddha yoM kaheM ki unakA upAdAna kAraNa bhinna hI mAna liyA jAya kyA hAni hai ? so yaha kahanA bhI yuktiyoMse rItA hai / kyoMki bhinna santAnoMke samAna pratyabhijJAna honekA virodha ho jAyagA / arthAt jaise devadattase jAne gaye viSayakA yajJadattake dvArA hAnopAdAna nahIM hotA hai vaise hI pramANa aura phalajJAnake bhinna upAdAna kAraNa mAna lenepara jisI maiMne jo artha jAnA hai usI mujhase vaha artha choDA jAtA hai yA grahaNa kiyA jAtA hai| isa prakArakA pratyabhijJAna na ho sakegA, kintu hotA hai / ataH pramANa aura phalakA sarvathA bheda mAnanA ucita nahIM hai| ____ yadA punaravyavahitaM vyavahitaM ca phalaM pramANAdvyArthAdabhinnaM paryAyArthAdbhinnamiSyate tadA na kshcidvirodhstthaaptiiteH| aura jaba ajJAnanivRttirUpa sAkSAt phala tathA hAna Adi buddhirUpa vyavahita phala ye donoM pramANase dravyArthika nayakI apekSA abhinna mAne jAya aura paryAyArthika nayase bhinna iSTa kiye jAveM / taba to kisI prakAra koI bhI virodha nahIM AtA hai / kyoMki tisa rItise pramANa aura phalakI kathaMcit bheda abheda svarUpakarake pratIti ho rahI hai / sarvathA bheda yA abheda mAnanepara pramANaphalapanekA virodha hai| tabhI to zrImANikyanandI AcAryane kahA hai ki jo hI pramAtA jAnanevAlA hai, vahI tatkSaNa ajJAnakI nivRttiko karatA huA zIghra hAnopAdAna upekSAoMko kara letA hai| ataH bauddha aura naiyAyikoMke dvArA mAne gaye abheda ekAnta tathA bheda ekAnta donoM yuktirahita haiM / tatpramANAnnayAcca syAttattvasyAdhigamoparaH / sa khArthazca parArthazca jJAnazadvAtmakAttataH // 47 // jJAnaM matyAdibhedena vakSyamANaM prpnyctH| zadvastu saptadhA vRtto jJeyo vidhiniSedhagaH // 48 // tisa kAraNa sUtrakA artha siddha ho jAtA hai ki pramANa aura nayase tattvoMkA adhigama hotA hai jo ki pramANa aura nayase kathaJcit bhinna hai / jJAnasvarUpa una pramANa aura nayoMse hotA huA vaha adhigama svayaM apane liye upayogI hai / kyoMki jJAna guNa AtmAmeM hI jaDA huA rahatA hai / dasarekI ora pheMkA nahIM jA sakatA hai| tathA vacanasvarUpa una pramANa aura nayoMse huA adhigama dUsaroMke liye upayogI hai / kyoMki zabdako sunakara saMketajJa jana jhaTa jJAna kara lete haiN| vaha pramANa svarUpajJAna mati, zruta, Adi medoM karake vistArase bhaviSya prathameM kahA jAyagA / jo ki svArtha
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 tatvArthalokavArtike mAnA gayA hai aura dUsaroMke liye upayogI ho rahA zabda to vidhi aura niSedhakA avalamba lekara sAta prakArase pravRtta hotA huA samajha lenA cAhie / vizeSa bAta yaha hai ki svayaM gAnemeM yA cillAkara pATha karanemeM zabda svayaMko bhI upayogI ho jAtA hai| aisI dazAmeM zrAvaNa pratyakSa yA zrutajJAna karanevAle usI AtmAmeM kathaJcit bheda hai / dUsaroMkA gAnA sunakara jaisA Ananda AtA hai vaisA hI svayaM gAnA gAkara bhI harSa vizeSa hotA hai| yahAM gAnA gAnevAle aura usakA Ananda lenevAle AtmAke do pariNAma haiM / isa apekSA zabda parArtha ho gayA vahI pATha karanemeM samajha lenA / kucha to pahile samajhe hue the aura apane hI zaddha kAnoMmeM gaye, ataH dRDha pratipatti ho gyii| yahAM bhI do pariNAma haiN| kisI samaya eka hI AtmA guru aura celA bana jAtA hai| apane hI vicAroMse nikAle gaye navIna tattvasiddhAntako punaH smaraNa rakhaneke liye pustakameM likha lete haiN| apanI AtmAse hama svayaM par3hate haiM tathA kabhI kabhI svayaM apane bhAvoMmeM viziSTa jJAna kara lete haiM, usIse ziSyako jJAna ho jAtA hai| zabda bolanekI AvazyakatA nahIM paDatI hai / yahAM bhI avyakta, anukta, zadboMke abhiprAya mAna liye jAte haiN| dUsarI bAta yaha hai ki svayaM gAyanameM zadboMke AlApakA jo zrAvaNa pratyakSa huA hai vaha jJAna svake liye upayogI hai zabda to nahIM / jainasiddhAnta agAdha hai, ekAnta nahIM hai / apekSAse aneka dharmokI siddhi hotI hai| ___matyAdijJAnaM vakSyamANaM tadAtmakaM pramANaM svArtha, zaddhAtmakaM parArtha, zrutaviSayaikadezajJAnaM nayo vakSyamANaH sa svArthaH zadvAtmakaH parArthaH kAtya'to dezatazca tattvArthAdhigamaH phalAtmA sa ca pramANAnayAcca kathaJcidbhinna iti sUktaM prmaannnypuurvkH| Age granthameM kahe jAnevAle mati zruta Adika jJAna pramANa haiM ve jJAna svarUpa hote huye to svakIya AtmAke liye haiM aura zabdasvarUpa ve dUsare zrotAoMke liye haiN| " tadvacanamapi taddhetutvAt " tathA zrutajJAnase jAne gaye viSayake ekadezako jAnanevAlA naya jo ki Age kahA jAyagA, vaha bhI jJAna svarUpa to svake liye hai aura zadvasvarUpanaya dUsare AtmAoMke prayojanakA sAdhaka hai| vacanako bhI upacArase pramANa mAnA hai| pUrNarUpase aura ekadezase huA tattvArthIkA adhigama to phalasvarUpa haiN| aura vaha sAdhakatama pramANa aura nayase kathaMcit bhinna hai / isa kAraNa zrIumAsvAmI mahArAjane bahuta acchA kahA thA ki pramANa aura nayako kAraNa mAnakara hamako aura sarva zrotAoMko adhigama ho jAtA hai / vizeSa yaha hai ki sabhI guNoMmeMse akele jJAnakA hI zabdake dvArA pratipAdana hotA hai| sumeruparvatakA varNana, nandIzvarakA nirUpaNa, dharmadravyakA kathanarUpa rasakA prarUpaNa, samyagdarzanakA vyAkhyAna karanA ina sabakA abhiprAya yaha hai ki sumeru Adike jJAnakA pratipAdana kiyA gayA hai| tabhI to sumerukI lambAI, cauDAI, UMcAI, saumanasavana, pANDukavanakA vinyAsa samajhAnepara hamArI AtmAmeM sumerukA jJAna utpanna hotA hai| koI manuSya apane sukhaduHkhakA nirUpaNa karatA hai to zrotAkI AtmAmeM sukha yA duHkha utpanna nahIM hotA hai,
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kintu sukhaduHkhoMkA jJAna utpanna ho jAtA hai / zuddha nirvikalpaka AtmAkA svayaM anubhava to ho sakatA hai| kintu sahasra galoMse bhI koI upadeSTA usakA upadeza nahIM kara sakatA hai| zrIpUjyapAda svAmIne kahA hai ki " yatparaiH pratipadyo'haM, yatparAn pratipAdaye / unmattaceSTitaM tanme, yadahaM nirvikalpakaH " / isase siddha hotA hai ki jJAna hI samajhA aura samajhAyA jA sakatA hai / jJAnoMmeM bhI bahubhAga jJAna avaktavya haiM / " paNNavaNijjA bhAvA aNaMtabhAgo du aNabhilappANaM / paNNavaNijjANaM puNa aNaMtabhAgo sudnnibddho| " gommaTasArameM kahA hai ki prajJApanIya ( avaktavya ) padArthokA anantavAM bhAga jJAna dvArA samajhAne yogya hai aura samajhAne yogyameMse anantavAM bhAga zAstroMmeM likhA jA sakatA hai / vaktAke hRdayameM jitanA jJAna hai utanA vaha sira, hAtha, AdikI ceSTA yA bhAvapUrNa zadvoMke uccAraNa, suniyojanase samajhA jA nahIM sakatA hai aura jitanA ceSTA, zabda bolanA, Aroha, avaroha, AMkhoMkA spandana, atizayayuktabhAva Adise samajhA jA sakatA hai, utanA likhA nahIM jA sakatA hai| tabhI to vaktAke upadezako sunaneke liye dUra dUrake manuSya pahuMcate haiN| patrApara likhe hue unake bhASaNa paDha lenese utanA santoSa nahIM ho pAtA hai| baDI prasannatAse kahanA paDatA hai ki AtmAoMmeM yaha svabhAva bahuta acchA hai ki thoDAsA nimitta pAkara kSayopazamake anusAra apane Apa bahuta jJAnako utpanna kara letA hai| sabhI zrutajJAna zabdoMke hI adhIna hoya aisA niyama nhiiN| tabhI to kacit guruke jJAnase ziSyakA jJAna baDhakara ho jAtA hai| kintu yahAM gurukI kRtajJatA ziSyako vismaraNIya nahIM honI cAhiye / abhavyoMke upadezase asaMkhya vinIta bhavya jIva kaivalya prApta kara siddha ho gaye / pAMca jJAnoMmeM mati, avavi, manaHparyaya aura kevalajJAna ye cAra to avAcya haiN| dUdha, modaka, mizrI, Adikake rAsana pratyakSoMkA kathana nahIM ho sakatA hai Adi / hAM, akele zrutajJAnake bhI alpabhAgakA pratipAdana ho sakatA hai| phira bhI yahAM pAMcoM jJAnoMko yathAyogya zadvAtmaka isa apekSAse kaha diyA hai ki ve bhI apane avinAbhAvI zrutajJAnoMke sAtha samajhe samajhAye jA sakate haiM / sAjhedArImeM ekakA dharma dUsaremeM bhI vyavahRta ho jAyA karatA hai / AtmAke jaba sabhI guNoMmeM bhAIcArA hai to usake jJAnoMmeM samAnAmihAra honA avazyaMbhAvI hai| zadro vidhipradhAna evetyayuktaM, pratiSedhasya zadvAdapatipatiprasaMgAt / tasya guNabhAve. naiva tataH pratipattirityapyasAraM, sarvatra sarvadA sarvathA pradhAnabhAvenApatipatrasya guNabhAvAnu. pptteH| kharUpeNa mukhyataH patipatrasya kacidvizeSaNatvAdidarzanAt / brahmAdvaitavAdIkA kathana hai ki zadvako sunakara zrotAkI padArthoke vidhAna karanemeM hI pravRtti hotI hai / " ghaTamAnaya " ko sunakara zrotA ghaTako le AtA hai / " gAM naya " ko sunakara gau ko le jAtA hai / ataH bhAva padArthakI vidhiko hI pradhAnatAse kahanevAle sabhI zabda haiN| bApa jainoMne ukta vArtikameM vidhi aura niSedhako kahanevAle sabhI zabdoMko kaise kahA ! AcArya bolate haiM ki yaha kahanA ayukta hai / kyoMki zabdake dvArA vidhi honA hI mAnA jAyagA to zabase lipa kI 61
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike pratipratti na honekA prasaMga hogA / ghaTako lAnevAlA manuSya anya kapaDA, bhaiMsA, pustaka, AdikA niSedha karatA huA hI abhISTa ghaTako lAtA hai / yadi vidhivAdI yoM kaheM ki zabda dvArA niSedhakI gauNarUpase hI pratipatti hotI hai, pradhAnarUpase to niSedhakI pratIti kabhI nahIM hotI hai, so yaha kahanA bhI nissAra hai| kyoMki jo niSedha sabhI sthaloMmeMse kahIM bhI aura sabhI kAloMmeMse kabhI tathA sabhI prakAroM meM kisI bhI prakAra pradhAnarUpa karake nahIM jAnA gayA hai usakA gauNapanA bhI asiddha hai| apane svarUpa karake jo kahIM mukhyapanese jAna liyA gayA hai vaha anyatra bhI vizeSaNa, gauNapana, Adi dharmose vyavahRta hotA huA dekhA jA sakatA hai / mukhyarUpase 'prasiddha agni yA bailakA kisI bAlaka adhyAropa kiyA jA sakatA hai| anyathA nahIM / 102 pratiSedhapradhAna eva zaddha ityanenApAstam / 4 kathana se khaNDita ho rahI hai / yaha bAta pradhAnarUpase niSedha karaneko hI zabda kahatA yaha ekAnta bhI isa jAtA hai| kyoMki prAyaH sabhI zadvoMse vidhi aura niSedha donoMkI pratIti ho 'dUsarI hai ki kahIM vidhikA vizeSaNa niSedha hai aura kacit niSedhakA vizeSaNa vidhi hai / ataH dvitIyaM bhaMgakA ekAnta ThIka nahIM / " kramAdubhayapradhAna eva zaddha ityapi na sAdhIyaH, tasyaikaikapradhAnatvapratIterapyabAdhitatvAt / kramase vidhi aura niSedha donoMko hI pradhAnarUpase zabda kahatA hai / yaha bhI ekAntarUpase kahanA adhika acchA nahIM hai / kyoMki usa zabdakI eka ekako pradhAnapane se kahane kI pratIti bhI bAdhArahita ho rahI hai| " syAdhyAyaM kuryAt " tahAM svAdhyAyakI vidhi to pradhAna hai aura vRthA krIDana AdikA niSedha gauNa hai / madhu nAznIyAt " yahAM madhubhakSaNakA niSedha pradhAna hai / zuddha prAsuka padArthake sevanakI vidhi gauNa hai / ataH ubhayaAtmaka tRtIya bhaMgakA bhI ekAnta ucita nahIM / sakRdvidhiniSedhAtmano'rthasyAvAcaka eveti ca mithyA, tasyAvAcyazadvenApyavAcyatvaprasakteH / 66 eka bAra meM vidhi aura niSedharUpa donoM arthakA kathana karanevAlA koI vAcaka zabdva hai hIM nahIM / ataH zabda avAcaka hI hai| yaha kathana bhI jhUThA hai| kyoMki yadi artha sabhI prakArase avAcya hai to avAcya zadvase bhI usako avAcyapanekA prasaMga hogA / anyathA zabda usakA avAcaka nahIM kahA jA sakegA / ataH zaGkha vAcaka siddha ho gayA hai| arthAt artha jaba vAcya hai usakA caka hai / ataH avaktavya nAmakA caturthabhaGga bhI ekAntarUpase nahIM vyavasthita huA / 1. vidhyAtmano'rthasya vAcaka evobhayAtmano yugapadavAcaka evetyekAnto'pi na yuktaH, pratiSedhAtmanaH ubhayAtmanazca sahArthasya vAcakatvA vAcakatvAbhyAM zadvasya pratIteH / zabda "zabda vidhisvarUpa arthakA vAcaka hI hai aura vidhi, niSedha dvayasvarUpa arthakA eka samaya meM vAcakahI hai| isa prakAra pAMcave bhaMgakA ekAnta karanA bhI yukta nahIM hai| kyoMki pratiSedhasvarUpa
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH MARRIAnnnnnnarrammmmmsanANIMAR Y arthakA vAcakapana aura vidhiniSedha ubhayasvarUpa arthake eka sAtha avAcakapanase bhI zabbI pratIti ho rahI hai| itthamevetyapyasaMgatamanyathApi saMpratyayAt / isa chaTave DhaMgase hI arthAt pratiSedharUpa arthakA vAcakapana aura vidhi niSedharUpa arthakA eka sAtha avAcakapanese hI zabdakI pratIti ho rahI hai yaha kahanA bhI asaMgata hai| kyoMki anya prakAroM se bhI yAnI pAMcaveM, tIsare, pahile, Adi bhaMgoMse bhI zadbakI pratIti ho rahI hai| kramAkramAbhyAmubhayAtmano'rthasya vAcakazcAvAcakazca nAnyathetyapi pratItiviruddhaM vidhimAtrAdipradhAnatayApi tasya prasiddheriti saptadhA pravRtto'rthe zaddhaH pratipattavyo vidhiniSedhavikalpAt / zabda kramase vidhi niSedhAtmaka arthakA vAcaka hai aura akramase vidhi niSedhadvayarUpa arthakA avAcaka hai / isa sAtaveM DhaMgake sivAya anya koI prakAra nahIM hai / yaha bhI ekAnta karanA pratItiyoMse viruddha paDatA hai / kyoMki kevala vidhi yA akele niSedha Adi prathama, dvitIya pramRti bhaMgoMkI pradhAnatAse bhI usa zabdakI pravRtti honA prasiddha hai / isa kAraNa pUrvokta ekAntoMko samuditakara sAta prakArase arthameM pravRtta ho rahA zabda mAna lenA cAhiye / vidhi aura niSedhake avAcya ko sAtha lekara sAta bheda ho sakate haiM / ataH ukta vArtikameM sAta prakArase zadbakI pravRtti kahI gayI samajhanI cAhiye / vAcya dharma sAta haiM / ataH unake vAcaka zabdoMke vikalpa bhI sAta haiN| tatra praznavazAtkazcidvidhau zabdaH pravartate / syAdastyevAkhilaM yadvatsvarUpAdicatuSTayAt // 49 // syAnAstyeva viparyAsAditi kazciniSedhane / syAdvaitameva tadvaitAdityastitvaniSedhayoH // 50 // krameNa yogapadyAdvA syAdavaktavyameva tat / syAdastyavAcyameveti yathocitanayArpaNAt // 51 // syAnnAstyavAcyameveti tata eva nigdyte| syAdvayAvAcyameveti saptabhaMgyavirodhataH // 52 // tina sAta prakArake vAcaka zaboMmeM koI zabda to praznake vazase vidhAna karanemeM pravRtta rahA hai| jaise ki svadravya, kSetra, kAla, bhAva ina apane svarUpabhUta cAra avayayoMse sampUrNa padArtha kathaM-' Jcit astirUpa hI haiM ( 1 ) / tathA koI zabda yoM niSedha karanemeM pravRtta rahA hai / jaise, ki svarUpaH
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthakokavArtike mAdike viparyAsa yAnI paradravya, kSetra, kAla, bhAvoMse sampUrNa padArtha kathaJcit nAstisvarUpa hI haiM (2) / vidhi aura niSedhake kramase usa dvaitapanakI vivakSAse sampUrNa padArtha kathaJcit astinAsti umayarUpa hI haiM ( 3 ) / athavA astitva aura niSedhakI yugapat kathana vivakSA honepara vaha vastu avaktavya hI hai ( 4 ) / tathA yathAyogya ucita nayakI vivakSA karanese yAnI svarUpacatuSTaya aura eka samayameM donoMke kahanekI apekSAse vastu kathaJcit astyavaktavyarUpa hI hai (5) / tisa ucita nayakI yojanAse hI yAnI paracatuSTaya aura yugapat kathanakI vivakSAse vastu kathaJcit nAstyavaktavya hI kahI jAtI hai ( 6 ) / tathA svacatuSTaya aura paracatuSTaya evaM yugapat kathanakI arpaNA karanese vastu kathaJcit astinAstyavaktavya svarUpa hI hai . (7) / isa prakAra dharmoke avirodhase zabdoMkI pravRtti dvArA sAta bhaMgoMke samudAyakI yojanA ho jAtI hai| . na kasmin vastuni praznavazAvidhiniSedhayorvyastayoH samastayozca kalpanayoH saptadhA vacanamArgo virudhyate, tatra tathAvidhayostayoH pratItisiddhatvAdekAntamantareNa vastutvAnupapatterasambhavAt / praznake vazase eka vastumeM nyAre nyAre vidhi aura niSedhakI athavA mile hue vidhi niSedhakI satya kalpanAoMke ho jAnepara sAta prakAra vacana mArga pravartanA viruddha ho jAya, so nahIM samajhanA / kyoMki usa eka vastumeM tisa prakArake una vidhiniSedhoMkI kalpanA karanA pratItiyoMse siddha ho rahA hai| eka hI dharmasvarUpake vinA vastupanakI upapatti na honekA asambhava hai / arthAt ekAntapaneke Agrahako choDakara vastulakI siddhi ho sakatI hai / eka ekako hI ekatrita karanese aneka bana jAte haiN| akelA eka dharma avastu hai aura hai bhI to nahIM / sampUrNa vastuoMmeM vidhi aura niSedhakI vastubhUta kalpanAeM pratItisiddha ho rahI haiN| svalakSaNe tayorapatItervikalpAkAratayA saMvedanAna pratItisiddhamiti cet, kiM punaya'stasamastAbhyAM vidhipratiSedhAbhyAM zUnyaM salakSaNamupalakSyate kadAcit ? saMhRtasakalavikalpAvasthAyAmupalakSyata eva tadanantaraM vyutthitacittadazAyAmidamitthamastyanyathA nAstIsyAdividhipratiSedhadharmavizeSapratIteH pUrva tathAvidhavAsanopajanitavikalpabuddhau prvRtteH| kevalaM tAn dharmavizeSAMstatra pratibhAsapAnAnapi kutazcidvibhramahetoH svalakSaNe'pyAropayaMstadapi taddharmAtmakaM vyavahArI manyate / vastutastaddharmANAmasambhavAt / sambhave vA pratyakSe pratibhAsamasaMgAdekatrApi nAnAbuddhInAM nivArayitumazakteriti kecit / ___ bauddha kahate haiM ki hamAre mAne gaye skhalakSaNa tattvameM una vidhi niSedhoMkI pratIti nahIM ho rahI hai / vastuko nahIM chUnevAle kore vikalpAkAra jJAnase unakA saMvedana ho jAtA hai / ataH ve dharma pratItiyoMse siddha nahIM haiM / aisA kahanepara to hama jaina unase pUchate haiM ki kyA phira akele yA mile hue vidhi pratiSedhoMse rahita svalakSaNako kabhI Apane dekhA hai ? batAo ! bhalA jisakA
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH I zarIra svakI vidhi aura parake niSedhase alaMkRta nahIM hai usakA dekhanA bhI kyA hogA ? / isake uttara meM koI bauddha yoM kaha rahe haiM ki jisa samaya sampUrNa mere, tere, anitya, hai, nahIM, Adi vikapokA saMhAra ( nirodha ) kara diyA jAtA hai usa avasthAmeM vidhi niSedhoMse rahita svalakSaNa tattva dIkha hI jAtA hai / hAM ! usake pIche rAgadveSakI dazAmeM cittavRttike nAnA vikalpoMmeM salagna ho jAnepara " yaha isa prakArakA hai, dUsare prakArase nahIM hai " ityAdika aneka vidhi pratiSedha rUpa vizeSadharmokI pratIti hone laga jAtI hai / pahile samayoM meM tisa prakAra ke jhUThe vikalpaka jJAna ho cuke haiM, unakI vAsanAeM hRdayameM baiThI huyI haiM / una vAsanAoMse utpanna huyI vikalpa buddhimeM asti, nAsti, kI kalpanA pravRtta ho jAtI hai / kevala usa jhUThI vikalpa buddhi meM pratibhAsa rahe bhI una asti nAsti Adi vizeSa dharmoko jo ki svalakSaNameM nahIM pratibhAsa rahe haiM kisI bhrAntike kAraNase vastubhUta svalakSaNameM bhI adhyAropa karatA huA yaha vyavahAra karanevAlA jIva usa svalakSaNako bhI una kalpita dharmasvarUpa mAna rahA hai| jaise koI bholA bAlaka yA bandara darpaNa meM sthita pratibimbake vAstavika dharmoko mAna letA hai, athavA koI uddhAnta puruSa svapnako dekhakara bhayabhIta, kampita, ho jAtA hai / apanI chatake Upara udita ho rahe candramAko zizu apanA jAna rahA hai / sarva sAdhAraNakA samAna adhikAra yA kucha bhI adhikAra na hote hue bhI bAjArakI cAMdI, yA kapaDemeM merI terI kalpanA gaDha lI jAtI hai paramArtharUpase vicArA jAya to niraMza nirvikalpaka svalakSaNoMmeM una dharmokI vRtti asambhava hai / ve dharma yadi vastu ThIka ThIka hote to vastuke pUrNa svarUpako dekhanevAle pratyakSa jJAnameM avazya pratibhAsako prApta ho jAne cAhiye the / jo vastubhUta haiM unakA nirvikalpaka pratyakSa ho jAnA prasaMga prApta hai, taba to eka padArtha meM bhI dharmI dharmoke aneka jJAna ho jAneko rokA nahIM jA sakatA hai kintu hamArA mata aisA hai ki " pratyartha jJAnAbhinivezaH " aMza, dharma, paryAya, ina sabase rahita korA eka dravya hai usa eka arthakA hI jJAna hotA hai, na eka padArthake aneka jJAna haiM aura na aneka padArthoM kA eka jJAna hotA hai / tathA jainoMke dvArA mAne gaye darzanameM bhI to dharmokA pratibhAsa nahIM hotA hai / isa prakAra koI saugata kaha rahe haiM / aba AcArya bolate haiM ki 1 / / te'pi paryanuyojyAH / kutaH ? sakaladharmavikalaM svalakSaNamabhimatadazAyAM pratibhAsamAnaM vinizcitamiti / pratyakSata eveti cenna tasyAnizcAyakatvAt / nizcayajanakatvAnnizcAyakameva taditi cet, tarhyastitvAdidharmanizcayajananAttanizcayo'pi pratyakSo'stu tasya tannizcAyakatvopapatteH anyathA svalakSaNanizcAyakatvasya virodhAt / bauddha bhI isa prakAra praznamAlAko uThAkara ApAdana karane yogya haiM ki jisa dazAmeM vikalpoMkA saMhAra ho cukA hai usa iSTa dazAmeM svalakSaNatattva sampUrNa dharmose rahita pratibhAsa rahA hai, isa arrat Apa bauddhoMne vizeSarUpase kaise nizcaya kiyA ! batAo ! yadi pratyakSa pramANase hI nizcaya 405
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ talAkokavArtika kiyA kaho so to ThIka nahIM / kyoMki Apane usa pratyakSako nizcaya karAnevAlA nahIM mAnA hai / yadi Apa yoM kahe haiM ki pratyakSajJAna svayaM to nizcayarUpa nahIM hai| kintu nizcayakA janaka honese vaha pratyakSa pramANa nizcAyaka avazya hai| taba yoM kahanepara to hama jaina kahate hai ki astipana, nAstipana, Adi dharmokA vikalpajJAnarUpa nizcayakI utpatti karanese unakA nizcayajJAna bhI pratyakSapramANa ho jAo / kyoMki jo nizcayako paidA karatA hai vaha pratyakSa Apane mAnA hai| pIchese dRDhatara nizcayakA utpAda karanese astitvAdike pahile usa nizcaya jJAnako usakA nizcAyakapanA siddha ho rahA hai athavA pratyakSake pIche nizcaya aura usake anantara dRDhatara nizcayako karAnevAle usa pratyakSako una astitvAdikA nizcAyakapana siddha ho rahA hai| anyathA pratyakSako svalakSaNake nizcAyakapanekA virodha hogaa| ___yadi punarastitvAdidharmavAsanAvazAttaddharmanizcayasyotpatterna pratyakSaM tanizcayasya janakamiti mataM tadA khalakSaNaM zuddha pratibhAtamiti nizcayasyApi skhalakSaNavAsanAbalAdudayAna tattasya janakaM syAt / skhalakSaNe'nubhavanAbhAve nizcayAyogo na punarastitvAdidharmeSviti kharuciprakAzamAtram / .. yadi phira bauddhoMkA isa prakAra mantavya hai ki astitva Adi dharmokI hRdayameM baiThI huyI mithyA vAsanAoMkI adhInatAse una astitva Adi dharmokA nizcaya utpanna hotA hai / ataH usa nizcayakA janaka pratyakSa nahIM hai, yAnI mithyA saMskAra astitvAdi dharmoke nizcAyaka haiM, pratyakSa pramANa unakA nizcAyaka nahIM hai, taba to hama bauddhoMke prati kaheMge ki sampUrNa dharmose rahita zuddha svalakSaNa pratibhAsita ho gayA hai isa nizcayakI bhI utpatti skhalakSaNakI jhUThI vAsanAke sAmarthyase ho jAyagI / ataH vaha pratyakSa usa nizcayakA janaka na hove / svalakSaNa aura astitvAdi dharma ina sabake nizcaya karAnekA upAya vAsanAeM ho sakatI haiN| khalakSaNameM pratyakSarUpa anubhavake na karanepara pIchese nizcaya nahIM ho sakegA, yaha to mAnA jAya aura phira astitvAdi dharmomeM pratyakSarUpa anubhava kiye vinA nizcaya na honA yaha na mAnA jAya, isa prakAra pakSapAta karanA kevala apanI manamAnI rucikA prakAza karanA mAtra hai| jaise ki daridra manuSya apane aneka manorathoMmeM ruci karate rahate haiN| isa DhaMgase prAmANika puruSoMke sanmukha tattvavyavasthA nahIM ho sakatI hai| zrutimAtrAttaddharmanizcayotpattau skhalakSaNanirNayasyApi tata evotpattirastu / tathA ca na vastutaH skhalakSaNasya siddhistaddharmavat svalakSaNasya tanizcayajananAsamarthAdapi pratyakSAtsiddhau taddharmANAmapi tathAvidhAdevAdhyakSAt siddhiH syAt / vAsanAoMse na mAnakara kevala zabda sunanese hI una astitvAdi dharmoke nizcayakI utpatti mAnI jAyagI to skhalakSaNake nirNayakI bhI utpatti tisa hI sunane mAtrase ho jAo, aura taisA hone para to vAstavikarUpase svalakSaNakI siddhi nahIM huyI / jaise ki usake dharma astitvAdikoMkI siddhi kore zabake sunanese nahIM hotii| yadi usa svalakSaNake nizcayako utpanna karanemeM nahIM samartha
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH bhI pratyakSase svalakSaNakI siddhi mAnI jAyagI taba to usa svalakSaNake astitvAdi dharmokI bhI nizcayako paidA na karanevAle tisa hI prakArake pratyakSase siddhi ho jaavegii| phira Apa svalakSaNako astitva Adi sAta dharmose rahita kaise kaha rahe haiM ? pratyakSe svalakSaNameva pratibhAti na tu kiyanto dharmA ityayuktaM, sattvAdidharmAkAntasyaiva vastunaH pratibhAsanAt / pratyakSAduttarakAlamanizcitAH kathaM pratibhAsante nAma taddharmA iti cet, svalakSaNaM katham ? svalakSaNatvena sAmAnyena rUpeNa nizcitameva tat pratyakSapRSThabhAvinA nizcayeneti cet, taddharmAH kathaM sAmAnyenAnizcitAH / sAmAnyAkArasyAvastutvAt tena nizcitA na te vAstavA syuriti cet svalakSaNaM kathaM tena nizcIyamAnaM vastusat / tathA tadavastveveti cet yathA na nizcIyate tathA vastusadityAyAtam / taccAnupapannam / puruSAyadvaitavat / pratyakSa pramANameM svalakSaNa hI spaSTa pratibhAsa rahA hai, usake kitane hI dharma to nahIM dIkha rahe haiN| isa prakAra bauddhoMkA kahanA yuktirahita hai| kyoMki astitva, nAstitva, Adi dharmose ghirI huyI vastukA hI pratyakSa dvArA pratibhAsa ho rahA hai| bauddha pUMchate haiM ki pratyakSase pIche uttarakAlameM usake dharma hokara nahIM nizcita kiye gaye astitvAdika dharma bhalA kaise pratibhAsa ho rahe haiM ? arthAt kisI prakAra unakA pratibhAsa bhI ho jAya kintu pIcheke nizcaya huye vinA ve dharma usa svalakSaNake haiM isakA niyama kaise hoya ? / aisA kahanepara to hama jaina unase paMchate haiM ki tamhArA svalakSaNa bhI kaise pratibhAsa rahA hai ? arthAt usakA bhI to pratyakSake pIche nizcaya nahIM huA hai ? batAo ! isapara Apa bauddha yadi yoM kaheM ki vaha svalakSaNa to pratyakSake pIche honevAle nizcayake dvArA sAmAnyasvarUpa svalakSaNapane karake nizcita hI hai, isapara to hama jaina bhI kahate haiM ki isa svalakSaNake astitva Adi dharma bhI sAmAnyasvarUpase nizcita ho cuke haiM ve bhalA anizcita kyoM samajhe jAveM ? isapara bauddha yoM kaheMge ki vizeSa hI vAstavika padArtha hai samAna AkAra to avastu hai / isa kAraNa usa sAmAnyapanese nizcita kiye gaye ve dharma vAstavika na ho skeNge| isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama pUchate haiM ki usa sAmAnyapanese nizcita kiyA gayA svalakSaNa tattva bhI bhalA vAstavika sadbhUta kaise kahA jArahA hai ? batAo / isapara bauddha yoM kahate haiM ki tisa prakAra usa avAstavika sAmAnyase nizcaya kiyA gayA vaha svalakSaNa avastu hI hai / aisA kahanepara to yaha abhiprAya AyA ki jisa prakAra svalakSaNakA nizcaya na kiyA jAya, usI prakArase vaha paramArthabhUta hai, kintu vaha bAta to upapattise rahita hai, yAnI isa DhaMgase svalakSaNakI siddhi nahIM ho sakatI hai| jaise ki brahmAdvaitavAdI, zadvAdvaitavAdI, Adi apane brahma, zabda, AdikA nizcaya na karAte hue kore satpanese yA zabdAnuviddhapanese apane abhISTa tattvoMko siddha nahIM kara pAye haiM, vaise hI bauddha anizcita svalakSaNako nahIM siddha kara sake haiM / arthAt jaisA vastukA svasvarUpa nizcita ho rahA
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 tavAryalokavAtika hai| vaisA ve mAnate nahIM haiN| aura jo svarUpa nahIM nizcita ho rahA hai use ve mAna baiThe haiM bhalA kahIM khaTTA bhI peDA huA karatA hai ? nhiiN| ___svalakSaNameva vastu sat khArthakriyAnimittatvAnAtmAghadvaitamityapi na satyaM, sattvAdidharmANAmabhAve tasya tannimittatvAsiddheH kharazrRMgAdivat sarvatra sarvathaikAnte'rthakriyAnimitatvasya nirAkRtatvAcca bahirantAnekAntAtmanyeva tasya samarthanAt / ___ svalakSaNa tattva hI vAstavikarUpase satpadArtha hai, kyoMki vaha apane yogya arthakriyAoMkA kAraNa hai / brahma, zada, jJAna, AdikA advaita arthakriyAkA kAraNa na honese vAstavika nahIM hai / isa prakAra bauddhoMkA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki sattva, Adi dharmokA abhAva mAnanepara usa svalakSaNako usa arthakriyAkA nimittapanA siddha nahIM hotA hai, jaise ki gadheke sIMga, AkAzake phUla, Adiko sattva na honese arthakriyAkArIpana nahIM hai / jo sat hogA vahI to arthakriyAko kregaa| Apa bauddhoMne ukta anumAnameM sattvako sAdhya banA rakhA hai, vaha svalakSaNarUpa pakSameM rahanA hI caahiye| dUsarI bAta yaha hai ki sabhI prakArase kSaNikapanakA ekAnta grahaNa karanepara sarva padArthoMmeM arthakriyAke nimittapanakA nirAkaraNa kara diyA gayA hai jo prathama kSaNameM AtmalAbha kara cukA hai, vahI to dvitIya kSaNameM Thahara kara arthakriyAko kara sakatA hai / kintu jo dvitIya kSaNameM samUlacUla mara jAyagA, vaha kisa kAryako karegA / ghaTa, paTa, Adi bahiraMga athavA AtmA, jJAna, Adi antaraMga padArthoke aneka dharmAtmaka honepara hI usa arthakriyAke nimittapanakA yuktipUrvaka samarthana kiyA gayA hai| ____ kSaNikasvalakSaNasya tanimittatvamaMgIkRtyAzakyanizcayasyApi dharmANAM tatpratikSepe tAnapyaMgIkRtya svalakSaNe tat pratikSepasya kartR suzakatvAt / tathAhi-savAdayo dharmA evArthakriyAkAriNaH saMhRvasakaLavikalpAvasthAyAmupalakSyante na svalakSaNaM tasya svavAsanAprabodhAdvikalpabuddhau pratibhAsanAt / kevalaM tatrAvabhAsamAnamapi taddharme'dhyAropayan kutazcidvibhramAdarthakriyAnimittamiva jano'numanyate paramArthatastasyAsambhavAt / sambhave vAdhyakSe'vabhAsAnuSaMgAt citrasaMvidAM skRdpnetumshktH| eka kSaNa Thahara kara jhaTa dUsare kSaNameM naSTa ho jAnevAle svalakSaNako usa arthakriyAkA nimitapanA svIkAra karake jisakA nizcaya na kiyA jA sake aise bhI svalakSaNake astitva Adi dharmokA yaha arthakriyAkA nimittapana niSiddha kiyA jAyagA / aisA honepara to una dharmoko bhI arthakriyAkA nimittapana aMgIkAra karake skhalakSaNameM usa arthakriyAke nimittapanakA niSedha sulabhatAse kiyA jA sakatA hai / usIko hama spaSTa kara kahate haiM ki sampUrNa vikalpoMse rahita nirvikalpaka dazAmeM sattva, Adika dharma hI arthakriyAko karate hue dIkha rahe haiN| svalakSaNa to arthakriyAko karatA huA nahIM jAnA jA rahA hai| apanI vAsanAke jAgRta ho jAnese usa vikalpabuddhimeM hI pratibhAsa rahe bhI usa svalakSaNako niSThatvasambandhase usake satvAdi dharmomeM adhyAropa karatA huA vyavahArI manuSya kisI
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAcantAmANaH bhrAntise arthakriyAkA nimitta sadRza svalakSaNako mAna rahA hai| vAstavikarUpase usa svalakSaNake arthakriyAkA asambhava hai athavA vAstavika dharmomeM asadrUpa svalakSaNakA Aropa karanA asambhava hai / yadi sambhava mAnA jAvegA to pratyakSameM hI svalakSaNake pratibhAsanekA prasaMga hogA aisA honepara dharma aura svalakSaNake aneka AkAravAle jJAnoMkA eka bAra bhI dUrIkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai / vinigamanAviraha honese donoM siddha ho jAveMge / bhAvArtha-jaise bauddhoMne prAyaH bIsa paMktike pahile pUrvapakSa karate samaya astitvAdi dharmokA khaNDana kara diyA thA, tisa hI prakAra unake svalakSaNakA bhI nirAkaraNa kiyA jA sakatA hai / nyAyya ApAdana karanemeM lajjAkI koI bAta nahIM hai / dUsareke Upara kaTAkSa karanevAleko apane Upara Aye huye AkSepoMkA bhI sahana karanA pdd'egaa| ___ svalakSaNasya vastuto'sattve kasyAyattAH satvAdayo dharmA iti cet teSAM paramArthato' satve kasya skhalakSaNamAzraya iti samaH paryanuyogaH / kharUpasyaiveti cet tarhi dhoH svarUpAyattA eva santu svalakSaNamanirdezyaM svasya parasya vAzrayatvenAnyathA vA nirdeSTumazakyatvAditi cet tata eva dharmAstathA bhavantu virodhAbhAvAt / syAdvAdinAM zuddhadravyasyevArthaparyAyANAmanirdezyatvopagamAt / yathA ca vyaJjanaparyAyANAM sadRzapariNAmalakSaNAnAM nirdezyatvaM tairiSTaM tathA dravyasyApyazuddhasyeti naikAntataH kiJcidanirdezyaM nirdezyaM vA / bauddha kahate haiM ki yadi svalakSaNako vAstavikarUpase asatpanA mAnA jAyagA to kisake adhIna hokara ve sattva Adika dharma Thahara sakeMge ? aisA kahanepara to hama jaina bhI kaheMge ki yadi una astitvAdi dharmoko paramArtharUpase asat mAnA jAyagA to tumhArA svalakSaNa kisakA Azraya hogA ? jaise ki agnike binA uSNatA nahIM ThaharatI taise hI uSNatA Adike binA agni bhI kisakA AdhAra hogI ! isa prakAra donoM orase prazna uThAnArUpa kaTAkSa samAna haiN| isapara bauddha yadi yoM kaheM ki astitva, Adike vinA bhI apane svarUpa hI kA svalakSaNa ho jaaygaa| taba to hama jaina bhI kaha deMge ki svalakSaNarUpa AdhArake vinA bhI astitva Adika dharma apane svarUpake adhIna hokara hI Thahara jAveM / yadi bauddha yoM kaheM ki svalakSaNa tattva to avAcya hai, nirvikalpaka hai| apane yA dUsaroMke Azrayapanese athavA anya prakAroMse zadvadvArA usakA kathanopakathana nahIM kiyA jA sakatA hai / aisA kahanepara to hama bhI kaheMge ki tisa hI kAraNa dharma bhI zabda dvArA nahIM kahe jA sakate haiN| ataH tisa prakAra svarUpake hI adhIna hote hue ve avaktavya ho jAo ! koI virodha nahIM AtA hai / syAdvAdiyoMke yahAM zuddhadravyake samAna sUkSma arthaparyAyoMko bhI zabda dvArA avaktavya mAnA gayA hai aura jisa prakAra ki sadRza pariNAma hai svarUpa jinakA aisI vyaJjana paryAyoMkA zabdake dvArA kathana kiyA jAnApana unhoMne svIkRta kiyA hai / tisa hI prakAra paradravyake sAtha bandhako prApta ho rahe azuddha dravyakA bhI zabda dvArA vacana honA mAnA hai| bhAvArtha-" vRttirvAcAmaparasadRzI" vacanoMkI pravRtti dUsaroMke sadRza hotI hai| nyAyadarzanake zabda khaNDa granthoMmeM isapara bhArI vivecana 2
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike hai, jaina siddhAnta anusAra sahaja yogyatA aura saMketagrahaNase zabda vAcyaarthakA pratipAdana karate haiM, vaha vyavahAradvArA saMketagrahaNa vyakta moTI paryAyoMmeM yA azuddhadravya saMsArI jIva aura skandhAtmaka pudgaloM meM hotA hai / zuddhadravya aura sUkSma pariNAmoMkA jAnanA hI atIva kaThina hai, tathA zava dvArA samajhanA, samajhAnA to asambhava hai / ataH ekAntarUpase koI bhI padArtha sarvathA avaktavya bhI nahIM hai athavA sarvathA vaktavya bhI nahIM hai / pratyeka padArthake sadRza pariNAmarUpa aMza kahe jAte haiM aura usake sUkSmaaMza arthaparyAya, avibhAgapraticcheda, nahIM kahe jA sakate haiM / aneka dravya aise haiM jo kathamapi nahIM kahe jA sakate haiN| unakI yahAM vivakSA nahIM hai / vastusthitiko dvAzAMgavANI bhI nahIM palaTa sakatI hai / sarvatra anekAnta vyApa rahA hai / 410 kutaH samAnetarapariNAmA dharmA iti cet svalakSaNAni kuta: ? tathA svakAraNAdutpatteriti cet tulyamitaratra / svalakSaNAnyekakAryakaraNAkaraNAbhyAM samAnetararUpANItyayuktaM, keSAJcideka kAryakAriNAmapi visadRzatvekSaNAt kathamanyathendriyaviSayamanaskArANa gaDUcyAdInAM ca jJAnAderzvaropazamanAdevaikakAryasya karaNaM bhede svabhAvata evodAharaNArham / citrakASThakarmAdyanekakAryakAriNAmapi manuSyANAM samAnatvadarzanAt samAna iti pratIte - ranyathAnupapatteH / UrdhvatA aura tiryak sAmAnyarUpa samAna pariNAma tathA paryAya, vyatirekarUpa vizeSa pariNAma, evaM astitva Adi ye vastuke dharma kaise siddha haiM ? batAo ! aisA AkSepa karanepara to hama bhI bauddhoMse pUMchate haiM ki tumhAre yahAM svalakSaNa tattva kaise siddha mAne gaye haiM ? yadi tuma yoM kaho ki tisa prakAra apane apane kAraNoMse utpatti honese ve svalakSaNa haiM / taba yoM bolanepara to anyatra ( dUsarI jagaha ) bhI yaha samAdhAna samAna hai / arthAt samAna pariNAma aura vizeSa pariNAma bhI apane apane vizeSa kAraNoMse utpanna hokara vastuke dharma bana rahe haiM / bauddhoMke mAne gaye svalakSaNa hI eka kAryako karane aura na karane kI apekSAse samAna aura visamAnasvarUpa ho jAte haiM / samAna dharma aura visadRza dharma koI nyAre nahIM haiM, isa prakAra kahanA to yuktirahita hai| kyoMki usameM vyabhicAra dekhA jAtA hai / eka kAryako karanevAle kinhIM kinhIM padArthoMke visamAnatA dekhI jAtI hai / anyathA indriya, viSaya aura manako jJAna, sukha AdimeMse kisI eka kAryakA karanApana bhalA kaise sambhava hai ? arthAt indriya pudgalakI banI huyI hai usase jAnane yogya viSaya bAhara paDA huA hai| aura mana antaraMga indriya hai / kintu ye kaI vijAtIya padArtha eka jJAnarUpa kAryako karate haiM, tathA giloya, kuTakI, cirAyatA, Adi padArtha prakRti ( tAsIra) se bheda honepara bhI jvarakA upazama, khAMsI dUra karanA Adi kisI bhI eka kAryako kara dete haiM / anyathA ve koI auSadhiyAM eka rogako dUra kaise karatI ? ataH aneka bhI eka kAryako karate haiN| isameM indriya Adika aura gar3acI ( giloya ) Adika udAharaNa dene yogya haiM / yaha vyabhicAra huA, tathA citra likhanA, kAThakA
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH kAma karanA, ITeM cinanA, Adi aneka kAryoko karanevAle bhI manuSyoMke samAnapana dekhA jAtA hai / anyathA ye citerA, baDhaI, rAja Adi samAna haiM isa prakArakI pratIti nahIM ho sakatI thii| ataH vyabhicAra ho jAnese eka kAryako karane aura na karanekI apekSAse samAnapane aura visamAnapaneka vyavasthA karanA ThIka nhiiN| samAnAsamAnakAryakaraNAdbhAvAnAM tathAbhAva iti cet kutastatkAryANAM tathA bhAvaH ? samAnetarasvakAryakaraNAditi cet, sa eva paryanuyogo'navasthA ca / / ___ jo samAna kAryoko kareM ve samAna padArtha haiM aura jo visadRza kAryoko kareM, ve visamAna bhAva haiM, isa prakAra sadRza aura visadRza kAryoMke karanese padArthoke tisa prakAra sadRzapana aura visadRzapana vyavasthita haiM aisA bauddhoMke kahanepara to hama pUMjeMge ki una sadRza, visadRza, kAryokA tisa prakAra samAnapana aura asamAnapana kaise huA ? batAo! isakA uttara tuma bauddha yadi yoM do ki una kAryone bhI sadRza aura visadRza apane uttaravartI kAryoko kiyA, ataH ve sadRza visadRza mAne gaye, taba to punaH una kAryoMke kAryoMpara bhI vahIM hamArA praznarUpa AkSepa hotA jAyagA aura Apa bauddha uttara bhI vahI apane apane sadRza visadRza kAryoMke karanekA dete jAyage aura yoM anavasthA doSa ho jAtA hai| tathotpattiriti cet sarvabhAvAnAM tata eva tathAbhAvo'stu / samAnetarakAraNatvAtteSAM tathAbhAvaH ityapyanenApAstaM, samAnetarapariNAmayogAdAstathetyapyasAraM, tatpariNAmAnAmaparathApariNAmayogAt tthaabhaavenvsthiteH| svatastu tathAtve'rthAnAmapi vyrthstthaaprinnaamyogH| _____ yadi bauddha yoM kaheM ki tisa prakAra samAna aura asamAnapanese padArthokI utpatti ho jAtI hai hama kyA kareM ? isameM anavasthAdoSa kucha nahIM hai, aisA unake kahanepara to sampUrNa padArthokI tipta hI kAraNase vaisI samAna aura visamAnapanekI vyavasthA ho jAo ! yaha upAya acchA hai / syAdvAdiyoMko abhISTa hai / samAna aura visamAna kAraNoMse utpanna ho jAneke kAraNa una padArthokI tisa tisa prakAra sadRzatA aura visadRzatA hai isa prakAra bauddhoMkA nirvAha karanA bhI isa ukta kathanase nirAkRta ho gayA samajha lenA cAhiye / kyoMki una kAraNoMmeM aura unake bhI kAraNoMmeM sadRzatA, visadRzatAkI vyavasthA karaneke liye prazna uThAte uThAte anavasthA ho hI jaaygii| samAna pariNatiyoM aura visamAna pariNatiyoMke yogase padArtha tisa prakAra sadRza, visadRza haiM / isa prakAra kahanA bhI nissAra hai / kyoMki una pariNAmoMke sadRza visadRzapaneke niyAmaka dUsare prakArase anya pariNAma mAne jAyage, unake yogase tisa prakAra vyavasthA mAnanepara phira vahAM bhI prazna uThegA / usakA uttara bhI tisa prakArakA diyA jAyagA / aisA honepara anavasthAdoSa hai / isa DhaMgase kisI padArthakI vyavasthA nahIM hotI hai / hAM ! anyakI adhInatAke vinA svataH hI apanI apanI yogyatAvaza una pariNAmoMke saddazavisadRzapana, kI vyavasthA mAnoge taba to padArthokI bhI apanI yogyatAvaza
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike svataH hI sadRza, visadRzapanakI vyavasthA ho jAyagI, bIcameM tisa prakArake pariNAmakA sambandha mAnanA vyartha hai / arthAt pariNAmoMmeM sadRzatA, visadRzatA, svataH mAnI jAya aura padArthoMmeM una pariNatiyoMse sadRzatA, visadRzatAkI vyavasthA kI jAya, isa prakAra paramparAkI kyA AvazyakatA hai ? bhAvArtha-sampUrNa padArtha apanI yogyatAse hI samAna aura visamAna svarUpase pariNata ho rahe haiM pahile hIse tisa prakAra AtmalAbha kara rahe haiN| tabhI to jainasiddhAnta anusAra samAna pariNAma aura visadRza pariNAma vastuke tadAtmaka dharma haiN| samAnetarAkArau vikalpani sinAveva svalakSaNeSvadhyAropyate na tu vAstavAvityapyayuktaM tayostatra spaSTamavabhAsanAt tadvikalAnAM teSAM jAtucidapatipatteriti / tathA pariNatAnAmeva svalakSaNAnAM tathAtvasiddhiramatibandhA tadvaddharmANAmastitvAdInAmapIti paramArthata eva samAnAkArAH paryAyAH zadvanirdezyAH paryAyivat / sUkSmAstvarthaparyAyAH kecidatyantAsamAnAkArA na tainirdezyA iti niravayaM darzanaM na punarvikalpapratibhAsino vikalpyAtmana eva samAnAkArAH shbairbhidheyaaH| bAhyArthaH sarvathAnabhidheya ityekAntaH pratItivirodhAt / pratipAdayitrA ya evoddhatya kutazcijjAtyantarAdarthAt svayamadhigatya dharmI dharmo vA zaddhena nirdiSTaH sa eva mayA pratipanna iti vyavahArasya visaMvAdinaH suprasiddhatvAcca taddhAntatvavyavasthApanopAyApAyAt / bauddha kahate haiM ki hamako svalakSaNake sadRzapane aura visadRzapanekI vyavasthA karanA Avazyaka nahIM hai / padArthoke samAna visamAna AkAra to vastuko nahIM chUnevAle vikalpajJAnameM pratibhAsate hue hI moTI buddhivAle vyavahAriyoMke dvArA svalakSaNameM Aropita kara diye jAte haiN| ve sadRza, visadRza, AkAra to vastubhUta nahIM haiM / pranthakAra kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA bhI ayukta hai / kyoMki una samAna, visamAna, AkAroMkA usa svalakSaNameM spaSTarUpase pratyakSadvArA pratibhAsa ho rahA hai / una sAmAnya, vizeSa, AkAroMse rahita ho rahe svalakSaNoMkI to kabhI pratipatti nahIM hotI hai / ataH tisa prakAra samAna, asamAnarUpase pariNamana karate hue hI svalakSaNoMke tisa prakAra sadRza, visadRzapanakI siddhi ho jAtI hai, koI pratibandha karanevAlA nahIM hai / usIke sadRza astitva, nAstitva, Adi dharmo yA unake bhI sadRza, visadRzapanekI bAdhArahita siddhi ho jAtI hai| isa prakAra vAstavikarUpaMse hI vidyamAna ho rahIM sadRza AkArarUpa paryAyeM to zadvoMke dvArA kathana karane yogya haiM / jaise ki samAna paryAyoMse yukta azuddha dravyarUpa paryAyI padArtha zadboMkA vAcya hai| hAM ! sUkSma arthaparyAyeM to koI atyantapanese asamAna AkAravAlI hai| bhAvArtha-ghaTa, paTa, gau, ghoDA, Adi vyakta paryAya yA paryAyI padArtha to zadboMke vAcya haiM aura dugdha, ghRta, zarkarA, mizrI Adike mIThepanake tAratamya samAna aneka jJAnAMza, kaSAyAMza, vedanAMza Adi arthaparyAyoMkA zadboMdvArA kathana nahIM ho pAtA hai / ataH samAna hI arthAkA pratipAdana karanevAle zadboMdvArA kisIke samAna
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH 113 nahIM aisI sUkSma arthaparyAyoMkA nirUpaNa nahIM hotA hai| bhalA Apa yaha to vicAro ki maiM yadi una arthaparyAyoMko zabdake dvArA Apako samajhA detA ki kaunasI arthaparyAyeM avAcya haiM, taba to ve vAcya hI ho jAtIM, isa prakAra syAdvAda siddhAnta nirdoSa siddha huaa| yAnI kucha padArtha vaktavya haiM aura kucha padArtha avaktavya haiM / bauddhoMke matAnusAra jhUThe vikalpajJAnameM pratibhAsa ho rahe vikalpya svarUpa sadRza AkAra hI zabdoMke dvArA kahe jAne yogya haiN| kintu vAstavika bahiraMga ghaTa, paTa, Adi artha athavA antaraMga artha to sabhI prakAroMse avAcya haiM, isa prakArakA ekAnta to phira siddha nahIM huA, kyoMki pratItiyoMse virodha A rahA hai / dUsarI bAta yaha hai ki vastuko zadbake dvArA kathana karanevAle vaktA karake kisI bhI sajAtIya, vijAtIya, anya arthase uddhAra kara jo hI dharmI athavA dharma svayaM jAnakara zadvake dvArA kahA jAtA hai, vahI artha mujha zrotA karake jAna liyA gayA hai isa prakArakA avisaMvAdI pratyabhijJA pramANasvarUpa vyavahAra bhale prakAra prasiddha ho rahA hai| usa pramANabhUta vyavahArake bhrAntapanakI vyavasthA karAnekA koI upAya nahIM hai| arthAt bauddha avisaMvAdI jJAnako pramANa mAnate haiM, pratyakSake samAna pratyabhijJAna aura AgamajJAna bhI abhrAnta tathA avisaMvAdI haiM / vaktAse jo kahA jAya, vahI zrotAse sunA samajhA aura pravRtta kiyA jAya athavA eka pramANase jAne gaye viSayameM dUsare pramANoMkI pravRtti honArUpa yaha avisaMvAda zadbase janya vAcyake samIcIna jJAnoMmeM hai, ataH vastuke katipaya vAstavika dharma vaktavya siddha hue| nanvekatra vastunyanantAnAM dharmANAmabhilApayogyAnAmupagamAdanantA eva vacanamArgAH syAhAdinAM bhaveyuH na punaH saptaiva vAcyeyatvAyattatvAt vaackeyttaayaaH| tato virudaiva saptabhaMgIti cet na, vidhIyamAnaniSidhyamAna dharmavikalpApekSayA tadavirodhAt " pratiparyAyaM saptabhaMgI vastunI " iti vacanAt tathAnantAH saptabhaMgyo bhaveyurityapi nAniSTa, pUrvAcAryairastitvanAstitvavikalpAtsaptabhaMgImudAhRtya " ekAnekavikalpAdAvuttaratrApi yojayet / prakriyAM bhaMginImenAM nayairnayavizArada " iti atidezavacanAt tadanantatvasyApratiSedhAt / ____ yahAM zaMkA hai ki syAdvAdiyoMne eka vastumeM vyaJjanaparyAyasvarUpa anantadharmIko zabdake dvArA kathana karane yogya svIkAra kiyA hai / ataH ananta dharmoke kahanevAle vacanoMke mArga bhI ananta hI ho sakeMge phira syAdvAdiyoMke yahAM sAta hI vacanamArga to nahIM ho sakate haiN| kyoMka vAcaka zabdoMkA itanA parimANapanA vAcya arthoke itane parimANapanake adhIna haiM yAnI jitane vAcya haiM, utanI saMkhyA vAle vAcaka zabda hone cAhiye / kamatI nhiiN| ananta dharmoko bhalA sAta zabda kaise kaha sakate haiM ? tisa kAraNa syAdvAdiyoMkI sAta bhaMgoMkA samAhArarUpa saptabhaMgI viruddha hI hai / aba AcArya uttara kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki vidhAna karane yogya aura niSedha karane yogya dharmake bhedoMkI apekSAse una sAta sAta vacana mArgAke honekA koI virodha nahIM hai / pratyeka paryAyakA avalamba
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 vAkavArtika 1 1 lekara vastu saptabhaMgI ho jAtI hai aisA siddhAntavacana hai / tisa prakAra kathana karane yogya ananta vidhi, niSedha, dvArA ananta saptabhaMgI bhI ho jAveM yaha bhI hameM aniSTa nahIM hai / pahileke pUjya zrIsamantabhadra AcArya mahArAjane astitva, nAstitva, dharmoke vikalpase saptabhaMgIkA udAharaNa dekara AptamImAMsA ( devAgama stotra ) meM kahA hai ki astitva, nAstitva, dharmoke samAna eka, aneka, nitya, anitya, tat, atat Adi uttarottara dharmo meM bhI isa saptabhaMga ke adhIna honevAlI prakriyAko nayavAda pravINa syAdvAdI vidvAn sunayoM karake yuktipUrvaka joDa deveM yA samajhA deveM / jo nayaca - ko nahIM jAnatA hai, aise ekAntavAdIkA saptabhaMgakI prakriyAkI yojanA karanemeM adhikAra nahIM hai, . isa prakAra bhagavAn zrI samantabhadra AcAryake zraddhA karane yogya aura upalakSaNarUpase eka arthako samajhAkara asaMkhya arthako kahanevAle vRddha-vAkyase usa saptabhaMgIke anantapanakA niSedha nahIM hai kintu vidhAna hai / bhAvArtha - kisI bhI kathana karane yogya vivakSita dharmako lekara aura usase pratiSedhya dharmakI vastubhUta kalpanA kara tathA donoM dharmoMko yugapat na kaha sakane ke kAraNa avaktavya mAnakara tIna dharma banA liye jAte haiM / isa prakAra eka hI paryAya ke pratyeka bhaMga tIna, dvisaMyogI tIna aura trisaMyogI eka yoM milAkara sAta bhaMga bana jAte haiM / isI DhaMgase ananta dharmokI ananta saptabhaMgiyAM ho jAtI haiM / zadboMke dvArA saMkhyAta artha kahe jAte haiM / jainoMkA saMkhyAta bhI dUsaroMke anantase baDA hai / paramparA vyutpattikI apekSAse to zadvadvArA ananta artha bhI kahA jA sakatA hai / I nanu ca pratiparyAyameka eva bhaMgaH syAdvacanasya na tu saptabhaMgI tasya saptadhA vaktumazakteH / paryAyazadvaistu tasyAbhidhAne kathaM tanniyamaH sahasrabhaMgyA api tathA niSeduMmazakteriti cet naitatsAraM, praznavazAditi vacanAt / tasya saptadhA pravRttau tatprativacanasya saptavidhatvopapatteH praznasya tu saptadhA pravRttiH vastunyekasya paryAyasyAbhidhAne paryAyAntarANAmAkSepasiddheH / punaH bauddhakI AkSepasahita zaMkA hai ki pratyeka paryAyakI apekSAse vacanakA bhaMga eka hI honA cAhiye / sAta bhaMga to nahIM ho sakate haiM, kyoMki eka arthakA sAta prakArase kahanA azakya hai / yadi ghaTa, kalaza, kumbha yA indra, zakra, purandarake samAna yahAM bhI paryAyavAcI sAta zadvoM karake usa ekakA nirUpaNa karoge taba to una sAtakA hI niyama kaise rahA ? dasoM, pacAsoM, aura hajAroM, maMgoM ke samAhArakA bhI niSedha nahIM kara sakate ho / AcArya kahate haiM ki isa prakAra kahoge to yaha Apa bauddhoMkA kathana sArarahita hai / kyoMki saptabhaMgIkA lakSaNa praznake vazase aisA pada DAlakara kahA hai / jaba ki vaha prazna sAta prakAra se pravRtta ho rahA hai to usake pratyuttararUpa vacanako sAta prakArapanA yukta hI hai / praznoMkI sAta prakArase pravRtti honA to vastumeM eka paryAyake kathana karanepara anya pratiSedhya, avaktavya Adi paryAyoMke AkSepa kara lenese siddha hai / yAnI ekake kathana karanepara 1 1
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 tattvArthacintAmaNiH usake sAthI gamyamAna chaha dharmokA arthApatti se grahaNa kara liyA jAtA hai / unako praznakoTimeM DAlakara sAta prakArake bhaMgarUpa uttara de diye jAte haiM / kutastadAkSepa iti cet tasya tannAntarIyakatvAt / yathaiva hi kacidastitvasya jijJAsAyAM praznaH pravartate tathA tannAntarIyake nAstitve'pi kramArpitobhayarUpatvAdau ceti jijJAsAyAH saptavidhatvAt prazna saptavidhatvaM tato vacanasaptavidhatvam / binA kahe sune una chaha dharmokA AkSepase lAbha kaise hogA ? isapara yahI uttara hai ki vaha eka dharma apane sAthI una chaha dharmoke vinA nahIM ho sakatA hai, usakA unake sAtha avinAbhAva hai / jaise ki kisImeM astipanake jAnanekI icchA honepara niyamase astitvakA prazna pravartatA hai, tisa hI prakAra usa astitvake avinAbhAvI nAstitvameM bhI aura kramase vivakSA kiye gaye astitva nAstitva ubhayasvarUpa yA astyavaktavyapana AdimeM bhI prazna khaDA ho jAtA hai / isa prakAra jAnanekI icchAyeM jaba sAta prakArakI haiM / ataH jijJAsuke prazna bhI sAta prakArake ho jAte haiM aura una praznoMke sAta prakArapanase unake uttara meM diye gaye vaktA ke vacana sAta prakArake hote haiM / kacidastitvasya nAstitvAdidharmaSaTUnAntarIyakatvAsiddhestajjijJAsAyAH saptavidhatvamayuktamiti cenna, tasya yuktisiddhatvAt / tathAhi -- dharmiNyekatrAstittvaM pratiSedhyadharmairavinAbhAvi dharmatvAt sAdhanAstitvavat / na hi kacidanityatvAdau sAdhye sattvAdisAdhanasyAstitvaM vipakSe nAstitvamantareNopapannaM tasya sAdhanAbhAsatvaprasaMgAt iti siddhamudAharaNam / hetumanabhyupagacchatAM tu svaSTatattvAstitvamaniSTarUpanAstitvenAvinAbhAvi siddhaM, anyathA tadavyavasthiteriti tadeva nidarzanam / koI pUMchatA hai ki kahIM kahIM to astitvakA nAstipana Adi chaha dharmose avinAbhAvIpanA asiddha hai / dasa aura pAMca pandraha hote haiM / dUsareko duHkha upajAvanese pApa bandha hotA hai, Adi sthaloMpara akelA astipana hI varta rahA hai, anya nAstipana, avaktavya, Adi nahIM / ataH unakI jijJAsAoM ko bhI sAta prakArapana ayukta hai, mUla hI nahIM to zAkhA kaise upaja sakatI hai ? AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki usa eka dharmakA chaha dharmose avinAbhAvIpana yuktiyoM se siddha hai / usIko granthakAra spaSTa kara kahate haiM / aneka dharmavAle eka dharmImeM eka astipanA dharma ( pakSa ) apane niSedha karane yogya nAstitva aura avaktavya Adi dharmoke sAtha avinAbhAvI hai / bheda pratipAda SaSThI vibhaktike artha pratiyogIpanase yukta ho rahe padArtha yahAM niSedhya zadvase liye gaye haiM ( sAdhya ) / kyoMki vaha dharma hai ( hetu ) / jaise ki bauddhoM ke dvArA mAnA gayA hetukA astitva dharma ( dRSTAnta ) / isa anumAnameM diyA gayA udAharaNa to sAdhya aura sAdhanoMse sahita hai, kahIM sarva yA AtmAmeM anityapana, kSaNikapana Adiko sAdhya karanepara diye gaye sattva, kRtakatva, Adi hetuoMkA pakSa meM rahanA, vipakSa meM nAstipanake binA nahIM siddha mAnA gayA hai, anyathA usa hetuko hetvAbhAsapane kA
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike prasaMga ho jAyagA / arthAt jisa saddhetumeM pakSavRtitva dharma hai usameM vipakSakI apekSA nAstitvadharma bhI hai tabhI vaha samIcIna hetu hai / anyathA viruddha yA vyabhicArI hai / isa prakAra hamArA sAdhanAstitvarUpa udAharaNa siddha ho gayA / yaha sAdhana yAnI hetuko mAnanevAloMkI apekSA udAharaNa bana gayA aura jo cArvAka yA advaitavAdI hetuko svIkAra nahIM karate haiM unake lie to mAnA gayA tattva hI dRSTAnta banA diyA jAyagA / apane abhISTa jaDa, pRthvI Adi tatvoMkA astipana bhI aniSTa cetanarUpa tattvoMke nAstitva ke sAtha avinAbhAvI siddha hai / athavA apane abhISTa cetana, brahma tattvakA astitva aniSTa as, dvaita Adi svarUpoM ke nAstipanake binA nahIM ho sakatA hai / anyathA una abhipreta apane tattvoM ke sAdhane kI vyavasthA nahIM ho sakegI / isa kAraNa una unake abhISTa tattvoMko hI dRSTAnta samajha lenA / dRSTAntakA artha apane apane sAdhane yogya tattvoMkA astitva kara lenA cAhiye / satrako santoSa rahe yaha hamArI Antarika bhAvanA hai / 416 nanu ca sAdhyAbhAve sAdhanasya nAstitvaM niyataM sAdhyasadbhAve'stitvameva tatkathaM tat pratiSedhyatvAnupapatteH / svarUpanAstitvaM tu yattatpratiSedhyaM tenAvinAbhAvitvena svarUpAstitvasya vyAghAtastenaiva rUpeNAsti nAsti ceti pratItyabhAvAt / tathA sveSTatatve'stitvamevAniSTatatve nAstitvamiti na tatpratiSedhyaM yena tasya tadavinAbhAvitvaM sidhyet / tenaiva tu rUpeNa nAstitvaM vipratiSiddhamiti kathaM nidarzanaM nAma prakRtasAdhye syAditi cenna, hetotrirUpatvAdivirodhAt / sveSTatattvavidhau cAvadhAraNavaiyarthyAt / 1 isa bAta para bauddhakA punaH pUrvapakSa hai ki ukta prakArake astitva, nAstitva, ye do dharma nahIM haiN| sAdhyake na honepara sAdhanakA niyamarUpase nAstipana to sAdhyake honepara hI hetukA astipana svarUpa hI hai to phira Apa jaina usa nAstitvako astipanakA niSedha karane yogya dharma kaise kahate haiM ? ghaTa ghaTakA hI niSedha yogyapanA asiddha hai / isa prakAra pararUpase nAstipana to svarUpase astipana hI hai aura jo svarUpase nAstipanako usakA pratiSedhya mAnA jAyagA taba to tisa svarUpa nAstipanake sAtha svarUpa astitvakA avinAbhAvIpanase kathana karanemeM vyAghAta doSa hai / tisa hI svarUpa karake asti aura tisa hI apane svarUpase nAsti isa prakArakI prAmANika pratIti nahIM hotI hai / Apa jainoMne bhI svarUpa hI karake astipana aura nAstipanakI vyavasthA cArvAka yA brahmAdvaita vAdiyoMke liye jo dRSTAnta Apane diyA thA usapara bhI apane abhISTa tatva astipana hI aniSTatattvameM nAstipana hai / isa kAraNa vaha bhI pratiSedhya nahIM huaa| jisase ki usa abhipreta arthake astitvakA usa anabhipreta arthake nAstitvake sAtha avinAbhAvanA siddha hove, yAnI eka hI dharmameM avinAbhAva nahIM banatA hai / jisa hI svarUpa karake to astipana hoya aura usa hI rUpa karake nAstipana hoya isa bAta meM tulyabala virodha hai / arthAt donoM eka dUsare ke zIta, uSNa, yA sunda, upasunda, athavA munirakSaka munibhakSaka zUkara, siMhake samAna nahIM kI hai / tathA yaha kahanA hai ki
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH tulyabalavAle virodhI haiM / eka sthAnameM bhiDa jAnepara donoM naSTa ho jAyeMge / isa prakAra prakaraNa prApta sAta dharmoke avinAbhAvIpana sAdhyako siddha karanevAle anumAnameM diyA gayA dRSTAnta bhalA kaise banegA ? atra AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoM kA kahanA to ThIka nahIM hai| kyoMki aisA mAnapara ke tIna rUpapana AdikA virodha ho jAyagA / pakSe sattva, aura vipakSe nAstiko yadi eka mAna liyA jAyagA to hetuke do yA eka hI rUpa ho sakeMge / kintu Apa bauddhoMne hetuke pakSasatva, sapakSasattva, aura vipakSe nAstitva, ye tIna svarUpa mAne haiN| tathA cArvAka yA advaitavAdiyoMko apane iSTatatva ke vidhAna karane meM evakArake dvArA avadhAraNa karanA vyartha paDegA / pRthvI Adika cAra tattva haiN| isakA artha anya AtmA, puNya, pApa, paraloka, Adi nahIM haiM yaha hai taba to cAra hI tattva haiM isameM hI lagAnA vyartha hai / pakSasapakSayorastitvamanyatsAdhanasya vipakSe nAstitvaM bruvANaH svaSTatattvasya ca kathamekasya vidhipratiSedhayorvipratiSedhAnnidarzanAbhAvaM vibhAvayet / pakSa aura sapakSa meM hetukA astipana bhinna hai aura vipakSa meM nAstipana nyArA hai / aisA kahanevAlA apane abhISTa eka tattvakI vidhi aura niSedhakA tulyabala virodha ho jAne se dRSTAntakA abhAva bhalA kaise vicAra sakegA ? arthAt hetuke pakSa, vipakSakI, apekSAse astitva, nAstitvameM aura vidhipratiSedhoM meM tulyabalavAlA virodha nahIM hai / iSTAniSTa tattvoMke vidhi, niSedha, kA avinAbhAva siddha ho jAtA hai / kathamapi dRSTAnta siddha honA cAhiye / 417 kacidastitva siddhisAmarthyAttasyAnyatranAstitvasya siddherna rUpAntaratvamiti cet vyAhatametat siddhau sAmarthyasiddhaM ca na rUpAntaraM ceti kathamavadheyaM kasyacit kacinnAstitvasAmarthyAccAstitvasya siddhestato rUpAntaratvAbhAvaprasaMgAt / soyaM bhAvAbhAvayorekatvamA - cakSANaH sarvathA na kacit pravarteta nApi kutazcinnivarteta tanivRttiviSayasya bhAvasyAbhAvaparihAreNAsambhavAdabhAvasya ca bhAvaparihAreNeti / vastuto'stitvanAstitvayoH kacidUpAntaratvameSTavyam / tathA cAstitvaM nAstitvena pratiSedhyenAvinAbhAvi dharmarUpaM ca yatra hetau svaSTatattve vA siddhaM tadeva nidarzanamiti na tadabhAvAzaMkA / yadi bauddha yoM kaheM ki kahIM astitvakI siddhike sAmarthya se usakA dUsare sthaloMpara nAstitva apane Apa siddha ho jAtA hai, ataH astitva aura nAstitva ye do bhinnasvarUpa nahIM haiM eka hI haiM / AcArya kahate haiM ki aisA kahanepara to yaha vyAghAtadoSa hai ki ekakI siddhi ho cukanepara anyatarako sAmarthya se siddha kahanA aura phira unako bhinnasvarUpa na mAnanA, bhalA dhUmakI sAmarthyasaM anikI siddha honepara kyA dhUma aura agni eka ho jaayeNge| jisa jIvake AMkha avazya haiM yaha sAmarthyase hI jAna liyA jAtA hai / etAvatA AMkheM kAna haiM usa jIvake aura kAna donoM abhinna 53
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike nahIM ho jAte haiM, kintu bhinna hI rahate haiM / ataH ukta prakAra bauddhoMke vacana kaise vizvAsa karane yogya ho sakate haiM ? arthAt nahIM / kisI padArthake kahIM nAstipanakI sAmarthya se dUsare sthAnapara astitva bhI siddhi ho jAtI hai / tisa kAraNa usako bhI usase bhinna svarUpapanake abhAvakA prasaMga ho jAyagA / jIvita devadattake ghara meM na rahane kI sAmarthya se bAhira rahanA arthApatti se jAna liyA jAtA hai, phira bhI ghara meM na rahanA aura bAhira rahanA ye do dharma mAne gaye haiM / dUsarI bAta yaha hai ki bhAva aura abhAvake sarvathA ekapane ko kaha rahA vaha yaha bauddha kisI bhI prakAra se kisI bhI padArtha meM na to pravRtti hI kara sakegA aura na jisa kisI bhI padArthase nivRtti bhI kara sakegA / kyoMki usakI nivRttikA viSaya bhAva padArtha abhAvako choDakara kucha nahIM hai aura abhAvakA bhAvako chor3akara sambhava nahIM hai / nivRttike viSaya aura pravRttike viSayakA bheda mAne vinA iSTameM pravRtti aura aniSTameM nivRttikI vyavasthA nahIM bana sakatI / donoMke eka mAnanese bhArI guTAlA macatA hai / isa kAraNa kisI padArtha meM astitva, nAstitvakA paramArtharUpase bhinna svarUpapanA mAna lenA cAhiye / tisa prakAra " astitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekacarmiNi " astitva dharma ( pakSa ) apane pratiSedha karane yogya nAstitva dharmake sAtha avinAbhAvI ( sAdhya ) aura dharmasvarUpa ( hetu ) hokara jisa hetu ( dRSTAnta ) meM yA apane abhISTa tattva ( dRSTAnta ) meM siddha ho rahA hai vahI hamAre anumAnakA dRSTAnta bana jAyagA / isa prakAra dRSTAntake abhAvakI AzaMkA na karanA / bauddha, cArvAka, yA advaitavAdI prati prayoga karaneke liye udAharaNa bana gayA / 1 pratiSedhyaM punaryathAstitvasya nAstitvaM tathA pradhAnabhAvataH kramArpitobhayAtmakatvAdidharmapaJcakamapi tasya tadvat pradhAnabhAvArpitAdastitvAdanyatvopapatteH / etena nAstitvaM kramArpitaM dvaitaM sahArpitaM cAvaktavyottarazeSabhaMgatrayaM vastuto'nyena dharmaSana pratiSedhyenAvinAbhAvi sAdhitaM pratipattavyam / phira astitvakA niSedha karane yogya jaise naoNstitva hai, tisa hI prakAra pradhAnapana karake kramase vivakSita kiye gaye ubhayasvarUpa yAnI astinAsti, avaktavya, astyavaktavya, Adi pAMcoM dharma bhI astitva pratiSedhya haiN| kyoMki usa nAstitvake samAna una pAMcoMko bhI pradhAna bhAvase vivakSita kiye gaye astipanase kathaJcit bhinnapanA siddha hai / pratiSedhyakA artha sarvathA abhAva karane yogya aisA nahIM hai / kintu prakRta dharmase viparIta hokara kathaJcit pratiyogI hote hue vahAM eka vastu sahayogitA rUpa sAthameM rahanA hai / tabhI to sAtoM dharma hAthameM pAMca aMguliyoMke samAna paraspara meM eka dUsare ke pratiSedhya bana jAte haiM / gADImeM jute hue do bailoMmeMse eka dUsarekA pratiyogI hai / mala pratimalloM meM pratiyogI bhAva hai / isa kathanase nAstitva 9 yA kramase vivakSita kiyA gayA ubhaya 2 athavA eka sAtha vivakSita kiyA gayA avaktavya 3 tathA astyavaktavya 1 nAstyaktavya 2 astinAstyavaktavya 3 ye tIna bhaMga isa prakAra 1+3+3 = 7 sAta dharmomeMse koI bhI 1 418
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH eka dharma pakaDa liyA jAya / vaha apane pratiSedhya dUsare vAstavika chaha dhoke sAtha avinAbhAva rakhanevAlA siddha kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / kramArpitobhayAdInAM viruddhatvena sambhavAnna tadavinAbhAvitvaM zakyasAdhanaM dharmiNaH sAdhanasya vA'siddhariti cenna, svarUpAdicatuSTayena kasyacidastitvasya pararUpAdicatuSTayena ca nAstitvasya siddhau kramatastadvayAdastitvanAstitvadvayasya sahAvaktavyasya sahArpitavapararUpAdicatuSTayAbhyAM svarUpacatuSTayAcAstyavaktavyatvasya tAbhyAM pararUpAdicatuSTayAcca nAstyavaktavyatvasya kramAkramAptiAbhyAM tAbhyAmubhayAvaktavyatvasya ca prasiddhevirodhAbhAvAcca dharmiNaH sAdhanasya ca prsiddhH| aba phira zaMkA hai ki kramase arpita kiye gaye ubhaya, yA avaktavya, Adi dharmokI viruddhapanese sambhAvanA ho rahI hai| arthAt jahAM ubhaya hai, vahAM avaktavya nahIM hai / isI prakAra sarvatra virodha hai / ataH unakA avinAbhAvIpanA siddha nahIM kiyA jA sakatA hai / taba to eka vastumeM avaktavyatva Adi kiye gaye dharmIkI aura vizeSaNapana hetukI siddhi nahIM huyI / pakSameM hetu na rhaa| bhalA viruddha aneka vizeSaNa ekameM kaise raha sakate haiM ? AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to na krnaa| kyoMki svadravya, kSetra, kAla, bhAvake catuSTaya karake kisIke astitva aura pararUpa Adi catuSTaya karake nAstitva dharmakI siddhi hasa kara cuke haiM / aisA honepara kramase unake ubhayase tIsare astitva nAstitva ubhayakA aura svarUpa, pararUpa, Adi catuSTayoMse eka sAtha kahanekI apekSA cauthe sahAvaktavya dharmakA koI virodha nahIM hai / isI prakAra svapara catuSTayase eka sAtha kahA nahIM jA sakatA hai| kintu svarUpa catuSTayase asti hai hI, ataH pAMcaveM astyavaktavya bhaMgakA virodha nahIM hai / evaM una sahArpita svapararUpa catuSTayake sAtha pararUpa Adi catuSTayase nAstipanakI vivakSA karanepara chaThaveM nAstyavaktavyapanakA isa vastumeM koI virodha nahIM hai / tathA kramase vivakSita kiye gaye donoM catuSTaya aura akramase arpita una donoM catuSTayoM karake sAtaveM ubhayAvaktavyapana dharmakI prasiddhi ho rahI hai| ataH sAtoM dharmokA parasparameM koI virodha nahIM hai / ve prasannatA pUrvaka raha jAte haiM / hamAre pakSa aura hetukI pramANase siddhi ho gayI hai| na hi svarUpesti vastu na pararUpe'stIti virudhyate, svapararUpAdAnApohanavyavasthApAdyatvAdvastutvasya, svarUpopAdAnavat pararUpopAdAne sarvathA svaparavibhAgAbhAvaprasaMgAMt / sa cAyuktaH, puruSAdvaitAderapi pararUpAdapoDhasya tathAbhAvopapatteranyathA dvaitarUpatayApi tadbhAvasiddherekAnekAtmavastuno nisseddhmshkteH| pararUpApohanavatsvarUpApohane tu nirupAkhyatvaprasaMgAt / taccAnupapannam / grAhyagrAhakabhAvAdizUnyasyApi sambinmAtratvasya svarUpopAdAnAdeva tathA vyavasthApanAdanyathA pratiSedhAt /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtho vArtike apane svarUpa meM vastu hai / aisA kahanepara parake svarUpameM vastu nahIM hai aisA kathana karanA viruddha nahIM hai / kyoMki apane svarUpakA grahaNa karanA aura parake svarUpoMkA tyAga karanA isa vyavasthAse vastukA vastu siddha karA diyA jAtA hai| yaha akalaMka siddhAnta hai / apane svarUpake grahaNa samAna yadi vastu pararUpakA bhI grahaNa karegA taba to sabhI prakAroMse apane aura parake vibhAga na hone kA prasaMga hogA / bhArI sAMkaryadoSa chA jAyagA / kintu vaha prasaMga honA ayukta hai / jo brahmAdvaitavAdI yA jJAnAdvaitavAdI Adi paMDita vastuko eka hI svarUpa mAnate haiM, unake yahAM bhI pararUpase rahita karanepara hI tisa prakAra AtmA, jJAna, AdikA advaitapana bana sakatA hai| anyathA dvaita yA ghaTa, paTa Adi pararUpa karake bhI usa advaitapanakI siddhi ho jAyagI / taba to bahuta acchA huA / advaitavAdI bhI eka, aneka, svarUpa vastukA niSedha nahIM kara sakate haiM / tathA para svarUpake tyAga samAna yadi vastu apane svarUpakA bhI pRthagbhAva karatI rahegI taba to vastu svake bhAvoMse zUnya hokara nirupAkhya ho jAyagI, yaha bahuta burA prasaGga prApta huvA / kisI bhI prakArase usakA jJAna yA kathana nahIM kiyA jA sakegA / kintu vastukA AkAza - kusumake samAna vaha rUparahita ho jAnA to siddha nahIM hai / ve svayaM eka advaitako mAna rahe haiN| grAhyagrAhakabhAva, vAcyavAcakabhAva Adi se rahita bhI kevala advaita saMvedanakI svarUpake grahaNa karanepara hI tisa prakArakI vyavasthA ho sakatI hai / anyathA usa advaitakA niSedha ho jAyagA / svakA grahaNa aura apanese viruddha horahe parakA bhI grahaNa karanese tulyabala virodha bhI hai / 1 420 tathA sarva vastu svadravye'sti na paradravye tasya svaparadravyasvIkAratiraskAravyavasthitisAdhyatvAt / svadravyavat paradravyasya svIkAre dravyAdvaitaprasakteH svaparadravyavibhAgAbhAvAt / tacca viruddham / jIvapudgalAdidravyANAM bhinnalakSaNAnAM prasiddheH / aba saMpUrNa vastuoMko pratyeka dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSAse nyArA nyArA siddha karate haiM / tisa prakAra sampUrNa vastu apane dravyameM hai| yAnI anantaguNoMke akhaNDa piNDarUpa apane deza meM hai paradravyameM nahIM hai / kyoMki usa vastukI vyavasthA honA svakIya dravyake svIkAra karanese aura parakIya dravyake tiraskAra karanese sAdhI jAtI hai / yadi vastu svadravyake samAna paradravyako bhI aMgIkAra kare to saMsAra meM eka hI dravya honekA prasaMga ho jAyagA / svadravya aura paradravyakA vibhAga na ho skegaa| tathA cAlinI nyAyase usa eka dravyakA bhI abhAva ho jAyagA / jIvako mAnanepara jaise pudgala AdikA abhAva ho jAtA hai, vaise hI eka pudgalako svIkAra kara lenepara jIva bhI nahIM Thahara sakegA / kintu vaha baddha mukta, jaDa cetana, sarvajJa alpajJa, AdikA vibhAga nahIM honA pratItiyoMse viruddha hai| kyoMki jIva, pudgala, Adi nyAre nyAre bhinna lakSaNatrAle aneka dravya bAla gopAloM taka meM prasiddha ho rahe haiM /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 421 kathamekaM dravyamanantaparyAyamaviruddhamuktamiti cet, jIvAdInAmanantadravyANAmanirAkaraNAditi brUmaH, / sanmAtraM hi zuddhaM dravyaM teSAmanantabhedAnAM vyApakamekaM tadabhAve kathamA. smAnaM labhate / yahAM koI advaitavAdI kaTAkSa karatA hai ki yadi eka dravyake jaDa, cetana, Adi ananta vivarta honA viruddha hai to Apa jainoMse kahA gayA eka dravya anantaparyAyavAlA aviruddha kaise hogA ? aisA kahanepara to hama jaina gauravake sAtha kahate haiM ki jIva Adi anantadravyoMkA jaina siddhAntameM nirAkaraNa nahIM hai / yAnI eka dravyakI ananta paryAyeM ho sakatI haiM / anantadravya apanI apanI paryAyoMko liye hue svatantra Thahara sakate haiM / kintu eka dravyake vivarta anantadravya nahIM ho sakate haiM / syAdvAda siddhAntameM dharma, adharma, aura AkAza, eka eka dravya haiM / kAladravya asaMkhyAte haiM / jIvadravya anantAnanta haiM aura pudgaladravya unase bhI ananta guNe haiM / kintu advaitavAdI to anantavivartIko vAstavika svIkAra nahIM karate haiM / ataH svapara-vidhiniSedhase unake advaitakI vyavasthA nahIM hotI hai / bhalA vicAro to sahI ki yadi anantadravyoMko na mAnA jAyagA to unake matAnusAra bhI una anantabhedoMkA vyApaka zuddha sattAmAtra eka dravya kaise AtmalAbha kara sakatA hai ? / arthAt advaitavAdiyoMne vidhisvarUpa sanmAtrako brahmatattva mAnA hai / avAntara sattAvAle aneka dravyoMko mAne vinA zuddha dhAtvartha sattArUpa bhAva bhalA kinakA vyApaka hokara svarUpa lAbha kara sakegA ? sociye| kathamidAnIM tadeva svadravye'sti paradravye nAstIti sidhyet / na hi tasya svadravyamasti paryAyatvaprasaMgAyatastatrAstitvam / nApi dravyAntaraM yataH nAstitvamiti cenna kathaJcit na hi sanmAnaM svadravye'sti paradravye nAstIti nigadyate / kiM tarhi, vastu / na ca tatsaMgrahanayaparicchedya vastu vastvekadezatvAt paryAyavat tato yathA jIvavastu pudgalAdivastu vA svadravye jIvatve'nvayini pudgalAditve vA paryAye ca svabhAve jJAnAdau rUpAdau vAsti na paradravye parakharUpe vA tathA paramaM vastu satvamAtre svadravye svaparyAye ca jIvAdibhedaprabhede'sti na parikalpite sarvathaikAnte kathaJciditi niravadyam / punaH advaitavAdIkI zaMkA hai ki aMba yaha batAo ki vahI padArtha svakIya dravyameM hai aura parakIya dravyameM nahIM hai yaha kaise siddha hogA ? kyoMki usakA koI gAMThakA apanA dravya to hai nahIM, anyathA paryAyapanakA prasaMga ho jAyagA / yAnI paryAyoMke dravya huA karate haiM, dravyake svakIya dravya nahIM hote haiN| jisase ki vaha dravya vahAM apane dravyameM Asti siddha ho sake aura usa prakRta dravyakA nAtedAra koI dUsarA dravya bhI jainoMne nahIM mAnA hai jisase ki prakRtadravyakA nAstipana siddha kiyA jAya / aba AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to nahIM karanA / kyoMki hama dravyako kathaJcit asti aura nAstipanasvarUpa mAnate haiM / zuddha kevala mahAsattA " svadravyameM hai, paradravyameM nahIM hai " aisA hama nahIM kahate haiM /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike taba to hama kyA kahate haiM usako samajhalo ! jisase ki punaH zaMkA na hove / hama vastuko svadravyameM asti aura paradravyameM nAsti kahate haiM / dravya aura paryAya to vastuke aMza haiN| pramANa kA viSaya vastu hai / vastuke ekadezako jAnanevAlI saMgraha nayase sattA jAnI jAtI hai / vaha pUrNa vastu usa saMgrahanayase nahIM jAnI jAtI hai| anya paryAyoMke samAna mahAsattA to vastukA eka deza hai / tisa kAraNa jIva vastu yA pudgala, AkAza, Adi vastueM anvayase rahanevAle jIvapana yA pudgala AdipanarUpa apane apane dravyameM vidyamAna haiM / athavA apane svabhAvabhUta jJAna, sukha Adi yA rUpa, rasa, avagAha, Adi paryAyoMmeM vidyamAna haiM / kintu paradravya, kAla, AdimeM athavA varttanA Adi parakIya paryAyasvarUpoM meM vartamAna nahIM haiM / tisa hI prakAra parama vyApaka vastu apane sattA mAtra dravya meM tathA jIva, pudgala, deva, ghaTa, Adi bheda prabhedarUpa apane aMzasvarUpa paryAyo meM vidyamAna hai / dUsaroMke dvArA jhUTha mUMTha gaDha liye gaye sarvathA ekAntarUpa AtmA, kSaNika nIla Adi paryAyoMmeM kaise bhI nahIM vidyamAna hai / isa prakAra sattAmAtra tattvameM bhI jaina siddhAnta ke anusAra astinAstipana nirdoSa hokara ghaTa jAte haiM anyathA usakI vyavasthA nahIM ho sakatI / isa prakAra vastukA svadravya aura svakIya bhAva siddha kara diyA gayA hai / svalakSaNa, Adi dravya aura 422 tathA svakSetre'sti parakSetre nAstItyapi na virudhyate svaparakSetra prAptiparihArAbhyAM vastuno vastutvasiddheranyathA kSetra saMkara prasaMgAt / sarvasyAkSetratvApattezca / na caitatsAdhIyaH pratItivirodhAt / tisa prakAra vastu svakSetra meM hai dUsare kSetrameM nahIM hai / yaha kahanA bhI viruddha nahIM hai / kyoMki akhaNDita aneka dezavAlI yA akhaNDita ekadezarUpa vastuke tiryagaMza kalpanArUpa svakIya kSetrakI prAptise aura parakIya kSetrake parityAga kara denese vastukA vastupanA siddha ho rahA hai / dUsare prakAra se mAnoge to svakSetrake astipana vinA sabake kSetroMke saMkara ho jAnekA prasaMga hogA / tathA sampUrNa padArthoMko kSetrarahitapanekI Apatti ho jAyagI, arthAt parakA kSetra jaba svake kSetrameM hI praviSTa ho jAyagA to parakA kSetra rahA hI nahIM aura cAlinI nyAyase svakA kSetra bhI isa prakAra naSTa ho gayA taba kSetrapanA hI naSTa ho jAyagA, sabhI vastueM kSetrarahita ho gayI / kintu yaha kSetrarahitapanA prazasta nahIM hai / kyoMki pratItiyoMse virodha A rahA hai / pratyeka vastuke apane apane kSetra pratIta ho rahe haiM / bAla, gopAla, pazu, pakSI bhI apane apane kSetroMkA aura parakSetroMkA grahaNa, parityAga, karate hue anubhava kara rahe haiM / tatra paramasya vastunaH svAtmaiva kSetraM tasya sarvadravyaparyAyavyApitvAt tadvyatiriktasya kSetrasyAbhAvAt tadaparasya vastuno gaganasyAnena svAtmaiva kSetramityuktaM tasyAnantyAt kSetrAntarAghaTanAt / jIvapudgaladharmAdharmakAlavastUnAM tu nizcayanayAt svAtmA vyavahAranayAdAkAzaM kSetraM tato'pyaparasya vastuno jIvAdibhedarUpasya yathAyogaM pRthvyAdikSetraM pratyeyam / na *
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH caivaM svarUpAtsvadravyAdvA kSetrasyAnyatA na syAt tadvyapadezahetoH pariNAmavizeSasya tato'nya tvena pratIteravirodhAt / 1 tAM kSetra prakaraNa meM parama mahAsattArUpa vastukA svakIya AtmA hI apanA kSetra hai / kyoMki vaha paramavastu sampUrNa dravya aura paryAyoMmeM vyApaka rahatA hai / usa svAtmA ke atirikta dUsarA koI kSetra nahIM hai / vAstava svakIya AtmA hI apanA kSetra ho sakatA hai| gRha, grAma, prAnta, deza, AkAza to yoM hI vyavahArase gaDha liye gaye kSetra haiM / usa paramasattvase kathaJcit bhinna AkAzarUpa vastukA kSetra bhI svAtmA hI hai, ukta kathanase yaha bAta spaSTa kaha dI gayI hai / kyoMki vaha AkAza mahAparimANavAlA anantakSetrameM phailA huA hai / ananta saMkhyAvAle pradezoMko dhAraneke kAraNa usa AkAzase lambA cauDA baDA koI padArtha nahIM hai / ataH AkAzakA kSetra svayaMke atirikta dUsarA koI (kSetra) ghaTita nahIM hotA hai / vyavahAra aura nizcayase vaha svayaM apanA kSetra hai, tathA jIva, pudgala, dharma, adharma, aura kAla ina pAMca vastuoMkA to nizcaya nayase svakIya akhaNDadeza apanA svarUpa hI kSetra hai aura vyavahAranayase lokAkAza bhI kSetra hai / unase bhI nyAre jIva Adiah vyAya bheda prabhedasvarUpa manuSya, tiryaJca, deva, ghaTa, paTa, jala, vijayArdha, sumeru, Adi bastuoMke yathAyogya manuSyaloka, Urdhvaloka, Adi kSetra samajha lene cAhiye / hAM ! isa prakAra svarUpa bhAva athavA svadravyase kSetrakI bhinnatA na hogI yaha na samajhanA / kyoMki vastumeM una una bhAva svarUpa yA svadravya aura svakSetroMke vyavasthApaka nyAre nyAre vizeSa pariNAma paraspara meM unase bhinna hokarake pratIta ho haiN| jo ki pariNAma una unake niyata dravya Adike vyavahAra karAdenemeM kAraNa haiM, ataH koI virodha nahIM hai / sADhe tIna hAtha lambA cauDA devadatta apane pUrNa deza, dezAMza, guNa, guNAMzoMmeM tAdAtmya sambandha se vyApaka ho rahA hai, yahI usakA svarUpa hai / aneka guNoMkA piNDarUpa deza svadravya hai aura sADhe tIna hAthake viSkambha kramase kiyA gayA dezAMzasvarUpa hI svakSetra hai tathA UrdhvaMza kalpanArUpa guNAMza paryAyoMkA piNDa hI svakAla hai / evaM guNa, vartamAnake pariNAma, avibhAgapraticcheda, Adi svake bhAva haiM / tathA svakAle'sti parakAle nAstItyapi na viruddhaM, svaparakAlagrahaNaparityAgAbhyAM vastunastattvaprasiddheranyathA kAlasAMkaryaprasaMgAt / sarvadA sarvasyAbhAvaprasaMgAcca / tisI prakAra svakIya kAlameM vastu hai dUsareke kAlameM nahIM hai / usa prakAra kathana karanA bhI viruddha nahIM hai| kyoMki apane kAlakA grahaNa karane aura dUsare kAlakA hAna karanese vastuko vastupana siddha ho rahA hai / anyathA kAlake saMkara ho jAnekA prasaMga hogaa| bAlaka yadi vRddhapaneke samayoMkI apekSA vidyamAna ho jAya to vaha bAlaka na rahegA / buDDhA ho jAyagA / isI prakAra buDDhA bhI bAlaka ho jAyagA / dUsarI bAta yaha hai ki sabhI kAloMmeM sampUrNa vastuoMke abhAvakA prasaMga ho jAyagA / jaba ki koI kisIkA svakIya kAla niyata nahIM hai aura vaha parakIya kAlake vyAvRtta ^^^^^ M********* 423
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 tatvAryazlokavArtike nahIM hai to cAlinI nyAyase apane apane niyata kAloMkA abhAva ho jAnese koI kahIM bhI nahIM raha sakatA hai / zUnyavAda chA jAyagA / anAdise anantakAlataka mahApralaya ho jAyagA / tatra paramasya vastuno'nAdyanantaH kAlo'parasya ca jIvAdivastunaH sarvadA vicchedAbhAvAt tatra tadasti na parakAle'nyathA kalpite kSaNamAtrAdau mahAn doSaH syAt , jIvavizeSarUpaM tu mAnuSAdivastu svAyuH pramANasvakAle'sti na parAyuHpramANe pudgalavizeSarUpaM ca pRthivyAdi tathA pariNAmasthitinimitte svakAle'sti na tadviparIte tadA tasyAnyavastu vizeSatvenabhAvAt / tahAM kAlake vicArameM parama sat vastukA apanA anAdi anantakAla hai aura usake vyApya jIva, pudgala, Adi vastuoMkA bhI svakAla anantAnanta haiM / kyoMki ye vastueM anAdise ananta taka tInoM kAloMmeM sthira rahanevAlI haiM / sabhI kAloMmeM inakA viccheda ( madhyameM TUTa jAnA ) nahIM hotA hai| tina padArthoMmeM koI bhI vastu ho vaha apane bhUta, bhaviSyat, vartamAna, trikAlavartI anantapariNAma rUpa svakIya guNAMzoMmeM hai / paraguNAMzarUpa kAlameM nahIM hai / anyathA kalpanA kiye gaye eka kSaNa yA do kSaNa AdimeM bhI yadi dravyarUpase vastukI sthiti ho jAyagI, taba to satkA vinAza aura asatke utpAdakA mahAn akSamyadoSa upasthita hogA / koI samaya tIna loka tInoM kAloMkA bhI mahApralaya ho jaaygaa| jo ki aniSTa hai tathA jIva dravyake vyApyarUpa manuSya, deva, Adi vastuoMkA sakIya vyavahArakAla apane apane Ayu pramANa haiN| yAnI antamuhUrtase lekara tIna palyataka yA dasa hajAra varSase prArambha kara teMtIsa sAgara paryanta Adi hai / dUsarekI Ayuke parimANa nahIM hai| yAnI pudgala skandhoMke samAna zarIradhArI jIvakI Ayu eka, do, samaya yA pacAsoM sAgara kI nahIM hai / evaM pudgalake vizeSasvarUpa pRthvI, jala, gRha, vastu Adi bhI tisI prakAra apanI paryAyakI sthitike nimitta kAraNa apane vyavahAra kAlameM haiN| unase viparIta nyUna adhika kAloMmeM nahIM haiM / usa samaya usakA anya vastuoMke vizeSapanese pariNAma ho rahA hai / ataH svakAlameM rahanA aura parakAlameM na rahanA hI vastukA gavasthita ho rahA hai| isa prakAra nizcaya aura vyavahArase niyata kiye gaye svacatuSTaya aura para catuSTayake asti, nAstipanako samajha lenA / yoM to moTerUpase eka dravyameM ananta dravya samArahe haiM / jisa pradezameM eka dravya hai / vahAM asaMkhya dravya baiThe huye haiM / jisa samaya eka eka dravya hai, usI samaya ananta dravya bhI haiN| jJAna, zabda, AdikI apekSA bhAva bhI asaMkhya dravyoMkA eka ho sakatA hai| phira bhI sUkSma dRSTise vicAra kara nizcayase aise catuSTayako lakSita karanA jisase ki vadravyameM paradravyameM eka choTAsA aMza bhI na mila sake, tabhI svapanA vyavasthita ho sakegA / anyathA nahIM / jaina siddhAnta mahAn gahana hai|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAcantAmANaH 425 nanvevaM yugapadekatra vastuni sattvAsattvadvayasya prasiddhastadeva pratiSedhyenAvinAbhAvi sAdhyaM na tu kevalamastitvaM nAstitvAdi vA tasya tathAbhUtasyAsambhavAditi cenna, nayopanItasya kevalAstitvAderapi bhAvAda siddhe vastunyekatrAstitvAdau nAnAdharme vAdiprativAdinoH prasiddho dharmastadaprasiddhana dharmeNAvinAbhAvI sAdhyata iti yuktisiddhamastitvAdidharmasaptakaM kutazcitpatipatturvipratipattisaptakaM janayet / jijJAsAyAH saptavidhatvaM tacca praznasaptavidhatvaM tadapi vacanasaptavidhatvamiti mUktA praznavazAdekatra saptabhaMgI, bhaMgAntaranimittasya praznAntarasyAsambhavAt / tadabhAvazca jijJAsAntarAsambhavAt tadasambhavo'pi vipratipattyantarAyogAt tadayogo'pi vidhipatiSedhavikalpanayA dharmAntarasya vastunyaviruddhasyAnupapatteH, tadanupapattAvapi praznAntarasyAmavartamAnasyAsambandhapralApamAtratayA prativacanAnahatvAt / ___ navIna zaMkA hai ki isa prakAra eka vastumeM eka samaya sattva aura asattva inakA ubhaya jaba prasiddha hogayA hai rAba to vaha ubhaya hI apane pratiSedhya avaktavya, Adise avinAbhAvI sAdhya karanA cAhiye / kevala astitva yA akele nAstitva athavA rItese avaktavyatva Adiko to pratiSedhya ke vinA na rahanApana nahIM siddha karanA cAhiye / kyoMki akele astitva Adikako tisa prakAra pratiSedhyoMke sAtha rahanepanakA sambhava nahIM hai / arthAt jainasiddhAntake anusAra jaba kabhI pAye jAyeMge to donoM hI dharma pAye jAyeMge akelekA milanA asambhava hai / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM khnaa| kyoMki nayoMke dvArA jJAnalakSaNAse jAna liye gaye kevala astitva yA akele nAstitva Adi dharmokA bhI sadbhAva hai / eka vastumeM astitva, avaktavyatva Adi aneka dhoke siddha ho cukanepara-vAdI aura prativAdIke yahAM jo koI bhI eka dharma prasiddha hogayA hai baha aprasiddha dUsare dharmoMke sAtha avinAbhAvI hai aisA sAdha liyA jAtA hai / isa prakAra astitva Adi sAtoM hI dharma yuktiyoMse siddha hote huye samajhanevAle puruSake kisI kAraNa sAta prakAra vivAdoMko utpanna karA dete haiM aura ve sAta prakArake vivAda sthala jJAtAke sAta prakAra jAnanekI icchAoMko prakaTa karA dete haiM, tathA sAta prakArakI jijJAsAyeM sAta prakArake praznoMkA utpAda karAtI haiN| evaM zrotAke ve sAta prakAra prazna bhI vaktAke dvArA unake uttarameM diye gaye prativacanoMke sAta prakArapaneko utpanna karAte haiM yA jJApana kara dete haiM / isa prakAra hamane eka vastudharmameM praznake vazase saptabhaMgIkA pravartanA bahuta acchA kahA thA / pacAsavIM Adi vArtikoMse isI bAtako puSTa kiyA hai| sAta bhaMgoMke samudAyase atirikta anya AThaveM naume Adi dUsare praznoMke utthApana karanekA nimitta asambhava hai / jaba sAtase adhika prazna hI nahIM haiM to unake pratyuttarameM diye jAnevAle AThaveM Adi bhaMgoMke prativacana bhI nahIM ho sakate, tathA una sAtase atirikta praznoMkA abhAva bhI sAta jijJAsAoMke atirikta AThavIM Adi jijJAsAoMke asambhava honese hai aura una anya jijJAsAoMkA
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 tattvArthakokavArtike asambhava bhI sAta vivAda-sthaloMke sivAya AThavI Adi vivAda-bhUmike abhAva honese hai, tathA una AThaveM Adi vivAda-sthaloMkA abhAva bhI kyoM hai ? isakA uttara yahI hai ki eka vastumeM vidhi aura niSedhakI vibhinna kalpanAse sAta hI aviruddha dharma bana sakate haiM / anya AThaveM Adi dharma aviruddha hokara nahIM banate haiN| una AThaveM Adi dharmokI nahIM siddhi honemeM bhI yaha kAraNa hai ki sAta praznoMke atirikta anya praznoMkI pravRtti hI nahIM hotI hai / yadi koI balAtkArase vyartha hI AThaveM Adi praznoMko uThAveM, to ve prazna vinA sambandhake bole hue kevala pralApa ( bakavAda ) svarUpa honese pratyuttara deneke yogya nahIM haiM / arthAt astitva, nAstitva aura avaktavyake sAta hI prazna uThAye jA sakate haiN| AThaveM Adi praznoMko uThAnevAlA asambandha pralApI hai / jaba ki mUla kAraNa sAta hI dharma hai to unake nimittase sAta vivAda aura sAta hI jijJAsAe~ tathA sAta prazna evaM unake uttara saptabhaMgIrUpa hI ho sakate haiM / noMna, mirca, dhaniyAMke akele aura milAkara sAta hI svAda banate haiM / indra bhI Akara inase adhika svAdoMko nahIM banA sakatA hai| taddhi praznAntaraM vyastAstitvanAstitvaviSayaM samastatadviSayaM vA ? prathamapakSe pradhAnabhAvena prathamadvitIyapraznAveva guNabhAvena tu sattvasya dvitIyapraznaH syAdasattvasya prathamaH / ve AThaveM navameM Adi atirikta prazna kiye jAya, usapara hama jainoMkA yaha pUMchanA hai ki ve prazna nyAre nyAre astitva, nAstitvako viSaya karanevAle hoMge ! yA mile hue una astitva, nAstitvako viSaya kareMge ? batAo / pahilA pakSa lenepara to pradhAnapanase astitva, nAstitvako yadi pUchA jAyagA, taba to pahile aura dUsare hI prazna ho gye| yadi sattvako gauNa karake aura nAstitva ko pradhAna karake pUMchA jAyagA, to dUsarA prazna hI huA tathA asattvako gauNakara aura sattvako pradhAnapanese pUMchanepara pahilA hI prazna hogA / bhalA ye nyAre prazna kahAM hue ? samastAstitvanAstitvaviSaye tu praznAntaraM kramatastRtIyaH saha caturthaH prathamacaturthasamudAyaviSayaH paJcamaH dvitIyacaturthasamudAyaviSayaH SaSThastRtIyacaturthasamudAyaviSayaH saptama iti saptasvevAntarbhavati / dvitIya pakSake anusAra una AThaveM Adi praznoMko mile hue astitva, nAstitvake viSaya karanevAle kahoge to kramase donoMko viSaya karanepara to vaha nyArA prazna tIsarA hI prazna huA aura astitva nAstitva donoMko sAtha kahanekA prazna cauthA hI huA tathA pahile astitva aura cauthe avaktavyake samudAyako viSaya karatA huA vaha prazna nyArA na hogaa| pAMcamA hI hai| evaM dUsare nAstitva aura cauthe avaktavyake samUhako viSaya karanevAlA vaha prazna chaTThA hI hogA tathA tIsare astinAsti ubhaya aura cauthe avaktavyake samudAyameM uThAyA gayA prazna sAtavAM hI hai / isa prakAra ina sAtoM hI praznoMmeM ve Apake atirikta mAne gaye prazna bhI garmita ho jAte haiN| ataH ve nyAre nahIM mAne jA sakate haiN|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 427 prathamatRtIyayoH samudAye tu praznaH punaruktaH, prathamasya tRtIyAvayatvena pRSTatvAt / tathA prathamasya caturthAdibhirdvitIyasya tRtIyAdibhistRtIyasya caturthAdibhizcaturthasya paJcamAdibhiH paMcamasya SaSThAdinA SaSThasya saptamena sahabhAve praznaH punaruktaH pratyeyastato na tricatuH paJcaSaTsaptayogakalpanayA prativacanAntaraM sambhavati / nApi tatsaMyogAnavasthAnaM yataH saptabhaMgIprasAdena saptazatabhaMgyapi jAyata iti codyaM bhavet / pahile astitva aura tIsare astinAstipanake samudAyameM yadi koI nayA prazna khaDA kiyA jAyagA, tatra to vaha prazna punaH kahA gayA honese vyartha paDegA / kyoMki pahilA astitva to tIsare ubhayakA avayava honeke kAraNa pUMchA jA cukA hai / eka dharmake do astitvoMkA prazna nahIM uThAyA jAtA / tisa prakAra pahileko cauthe Adike sAtha samudita kara evaM tRtIyako cauthe avaktavya Adike sAtha mizrita kara pUMchA jAyagA to bhI punarukta doSa hogA / kyoMki ye kucha to pAMcameM chaThe, sAtaveMmeM pUMche jA cuke haiN| zeSa do do avaktavya yA do do astitva, nAstitva honeke kAraNa punarukta haiM / asaMgata korI bakavAda hai / aise hI cauthe avaktavyako pAMcameM astyavaktavya Adike sAtha tathA pAMcameM astyavaktavyako chaThe nAstyavaktavya Adike sAtha, evaM chaTheko sAtaveM astinAstyavaktavyake sAtha sammizrita karanepara jo bhI prazna kiye jAveMge, ve saba punarukta samajha lene cAhiye / tisa kAraNa ina sAta bhaMgoMke punaH tIna, cAra, pAMca, chaha aura sAtake saMyogI bhaMgoMkI kalpanA kara uttara meM diye gaye anya AThaveM Adi prativacana nahIM sambhavate haiM / aura una sAtoM yA sAtoMke sambandhase bane hue anya bhaMgoMke saMyoga se punaH praznoMke banAnepara ho sakanevAlA anavasthAdoSa bhI nahIM hai, jisake ki sAta bhaMgoM ke samudAya ke prasAdase sAta sau bhaMgoM kA bhI athavA isase bhI adhika asaMkhya bhaMgoMkA parivAra utpanna ho jAya / isa prakArakA ApAdana hama jainoM ke Upara ho sake / bhAvArtha - tInake jaise sAMta banA liye haiM, isI prakAra sAtake pratyeka bhaMga sAta, dvisaMyogI ikaIsa, trisaMyogI paiMtIsa, catuHsaMyogI paiMtIsa, paMcasaMyogI ikkIsa, chaha saMyogI sAta, saptasaMyogI eka / isa prakAra eka sau sattAIsa prazna bhI banAye jA sake aura eka sau sattAIsake pratyeka bhaMga eka sattAIsa (127) dvisaMyogI ATha hajAra eka ( 8001 ) aura trisaMyogI tIna lAkha tetIsa hajAra tInasai picahattara ( 333375 ) Adi hote hue asaMkhya prazna banAye jA sakeM / vAstavameM vicArA jAya to apunarukta prazna sAta hI ho sakate haiN| ataH anavasthAdoSa nahIM hai / hAM ! asaMkhya dharmomeM sAta prazna uThAkara bhale hI asaMkhya saptabhaMgI banAlo ! koI kSati nahIM hai / phalamukha gau doSAdhAyaka nahIM hotA hai / nanvevaM tRtIyAdInAmapi praznAnAM punaruktatvaprasaktiriti cenna, tRtIye dvayoH kramazaH pradhAnabhAvena pRSTeH prathame dvitIye vA tathA tayorapRSTeH / sattvasyaivAsattvasyaiva ca pradhAnatayA pRSTatvAt / caturthe tu dvayoH saha pradhAnatvena pRSTherna punaruktatA / paJcame tu sattvAvaktavyatayoH
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike pradhAnatayA pRSTeH pUrva tayorapRSTerapunaruktatA / SaSThe'pi nAstitvAvaktavyatayostathA pRSTereva saptame kramAkramArpitayoH sattvAsattvayoH pradhAnatayA pRSTeH kutaH paunaruktyam ? zaMkAkAra kahate haiM ki isa prakAra to tIsare, cauthe, Adi praznoMko bhI punaruktapanekA prasaMga ho jAyagA / kevala pahilA aura dUsarA prazna hI ThIka taurase apunarukta rakSita ho skegaa| AcArya kahate haiM ki so yaha to na khnaa| kyoMki tIsaremeM pahile do bhaMgoMko kramase pradhAnapane karake pUchA gayA hai / pahile athavA dUsaremeM to tisa prakAra kramase ve donoM nahIM pUche jA cuke the| kintu akele sattvako hI pradhAnarUpase pahilemeM pUMchA gayA hai aura dUsaremeM pradhAnarUpase asattvako hI pUMchA gayA hai / evaM cauthe praznameM to donoMke sAtha kahanekI pradhAnatAse pUchA gayA hai / ataH punaruktapanA nahIM hai / kyoMki pahile praznoMmeM do dharmokA yugapat rahanApana vivakSita nahIM ho cukA hai| isI prakAra pAMcameMmeM to astipana aura avaktavyatvako pradhAnapanese pUMchA gayA hai| pahile praznoMmeM una donoMko nahIM pUMchA gayA thaa| isa kAraNa pAMcameMmeM bhI apunaruktapana hai / tathaiva chaThaveMmeM bhI pradhAnatA nAstitva aura avaktavyapanako hI pUMchA hai / anya bhaMgoMmeM tisa prakAra nahIM pUchA gayA hai / aisI hI sAtaveMmeM kramase sattva, asattva, aura akramase vivakSita kiye gaye sattva asattvake avaktavyakI pradhAnatAse prazna kiyA gayA hai| ataH pichale pAMca bhaMgoMmeM bhalA kaise punaruktapanA AyA ? arthAt nhiiN| ye sAtoM prazna apunarukta haiM / inake uttarameM syAdvAdI vaktAkI orase diye gaye sAta uttara upayukta haiN| ___ nanvevaM tRtIyasya prathamena saMyoge dvayorastitvayorekasya nAstitvasya prAdhAnyAd (1) dvitIyena saMyoge dvayornAstitvayorekasyAstitvasya kramazaH pRSTenA(2)punaruktatAstu pUrva tathA pRSTerabhAvAt / tathA caturthasya paJcamena saMyoge dvayoravaktavyayorekasyAstitvasya SaSThena saMyoge dvayoravaktavyayorekasya nAstitvasya ( 4 ) saptamena saMyoge dvayoravyaktayorekasyAstitvasya nAstitvasya (5) ca krameNa pradhAnatayA pRSTene punaruktatA tathA paJcamasya SaSThena saMyoge dvayoravaktayorekasyAstitvasya nAstitvasya (6) pRSTeH paJcamasya saptamena saMyoge dvayoravaktavyayorastitvayozcaikasya nAstitvasya pradhAnatayA pRSTastathA (7) SaSThasya saptamena saMyoge dvayoravavyaktavyayo stitvayozcaikasyAstitvasya (8) saptamasya prathamena saMyoge dvayorastitvayorekasya nAstitvAvaktavyasya (9) ca dvitIyena saMyoge dvayornAstitvayorekasyAstitvasyAvaktavyasya (10) ca tRtIyena saMyoge dvayorastitvayonAstitvayozcaikasyAvaktavyasya kramazaH (11) pradhAnabhAvena pRSTerna punaruktatvamiti tatpati vacanAnAmapyekAdazAnAmapunaruktatvasiddheraSTAdazabhaMgAstathA saMyoge ca bhaMgAntarANi sidhyeyustathA tatsaMyoge'pi tato bhaMgAMtarANIti kathaM zatabhaMgI niSidhyate ? dvibhaMgIprasaMgAditi kecit /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yahAM punaH adhika maMgoM ke baDha jAnekA ApAdAna karaneke liye zaMkA uThAyI jAtI hai ki isa prakAra to tIsare ubhayakA pahile astitva ke sAtha saMyoga honepara do astitva aura nAstitvakI pradhAnatA (1) / tathA tRtIya ubhayakA dUsare nAstitvake sAtha sammelana karanepara do nAstitva aura eka astitvakA kramase pUMchanA honeke kAraNa ( 2 ), ubhaya asti aura ubhaya nAsti ye do bhaMga bhI apunarukta ho jaao| kyoMki pahile tisa prakAra pUchanA huA nahIM / tisa hI prakAra cauthekA pAMcaveMke sAtha saMyoga hone para do avaktavya aura eka astipanakA nayA prazna hai ( 3 ) / cauthekA chaTheke sAtha saMyoga honepara do avaktavya aura eka nAstitvakA bhI navIna prazna hai ( 4 ) / tathA cauthekA sAtaveM ke sAtha mela honepara do avaktavya eka astitva aura eka nAstitvakA kramase pradhAnapana karake prazna ho sakatA hai / punaruktapana nahIM hai ( 5 ) / tathA pAMcameMkA chaTheke sAtha mela honepara do ava vya eka astitva aura eka nAstitvakA nayA prazna hogA ( 6 ) | pAMcameMkA sAtaveMke sAtha saMyoga honepara do avaktavya do astitva aura eka nAstitvakA pradhAnapanese prazna ho jAneke kAraNa eka sAtavAM nayA prazna asti ho jAtA hai ( 7 ) / tathA chaThe nAstyavaktavyakA sAtaveM astinAstyavaktavya ke sAtha saMyoga honepara do avaktavya do nAstitva aura astitvakA AThavAM prazna huA ( 8 ) / evaM sAtaveMkA pahile ke sAtha saMyoga honepara do astitva eka nAstitva aura eka avaktavyapanakA navamA prazna huA ( 9 ) / tathA sAtaveMkA dUsare bhaMgake sAtha yoga honepara do nAstitva eka astitva aura eka avaktavyakA daza (10) / evaM sAtaveMkI tRtIya bhaMgake sAtha saMyukti honepara do astitva do nAstitva aura eka avaktavyakA pradhAnabhAva karake kramase pUMchanA honeke kAraNa gyArahavAM prazna huA (11) / ina sAta bhaMgoM meM se do kA saMyoga kara banAye gaye vyAraha prazna punarukta nahIM haiN| kyoMki pahilekai sAtoM bhaMgomeM ye pUMche jA cuke nahIM haiN| isa kAraNa unake pratyuttarameM diye gaye gyAraha aMgoM ko bhI apunaruktapanA siddha hotA hai / ataH sAta aura gyArahako milAnepara aThAraha bhaMga ho jAte haiM / tisa prakAra ina aThArahakoM ke bhI dvisaMyogI Adi karanepara anya bhI pacAsoM, saiMkar3oM, praznoMkI santAna baDhegI aura hajAroM anya bhaMga siddha ho jAyaMge / tathA unake bhI saMyoga karanepara unase asaMkhya dUsare dUsare bhaMga hote jAMyage / phira zekaDo bhaMga ho jAnekA Apa jaina kaise niSedha kara sakate haiM ? kabUtaroMkI santAna pratisantAnake samAna yaha bhaMga parivAra baDhatA hI calA jAyagA / yadi saMyogajanya bhaMgoMko na mAnA jAyagA to jainoMko pahileke kevala do bhaMga mAnanekA hI prasaMga hogaa| isa prakAra koI kaha rahe haiM / 429 tadayuktam / astitvasya nAstitvasya tadavaktavyasya cAnekasyaikatra vastunyabhAvAt nAnAvastuSu saptabhaMgyAH svayamaniSTeH / yat punarjIvavastuni jIvatvenAstitvamevAjIvatvena ca nAstitvaM muktatvenAparamamuktatvena cetyAdyanantasvaparaparyAyApekSayAnekaM tatsambhavati vastuno'nantaparyAyAtmakatvAditi vacanaM, tadapi na saptabhaMgIvighAtakRt, jIvatvA jIvatvApekSAbhyAmivA
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArya loka vArtike stinAstitvAbhyAM muktatvAmuktatvAdyapekSAbhyAmapi pRthak saptabhaMgIkalpanAt vivakSitavaktavyatvAvaktavyatvAbhyAmapi saptabhaMgI prakalpamAnAnyaivAnena pratipAditA / prakRtAbhyAmeva dharmAbhyAM sahArpitAbhyAmavaktavyatvasyAnekasyAsambhavAdekatra tatprakalpanayA bhaMgAntarAnupapatteH / yattu tAbhyAmevAsahArpitAbhyAM vaktavyatvaM tadapi na zeSabhaMgebhyo bhidyate, teSAmeva vaktavyatvAt / tato nAtivyApinI saptabhaMgI nApyavyApinyasambhavinI vA yataH prekSAvadbhirnAzriyate / vaha kathana yukta nahIM hai, kyoMki astitva aura nAstitva tathA una donoMkA yaugapadya honepara avaktavya ye tIna dharma eka vastumeM eka eka hI rahate haiM / eka vastumeM aneka astitva Adi nahIM pAye jAte haiN| aneka vastuoMmeM yadyapi aneka astitva aura aneka nAstitva Thahara sakate haiM / kintu " praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaMgI " praznake vazase eka vastumeM virodha rahitapanese vidhi aura niSedhakI sadbhUta kalpanAko saptabhaMgI kahate haiM / aneka vastuoMmeM saptabhaMgI honeko hama svayaM iSTa nahIM karate haiN| hAM ! phira jIva vastumeM jIvapane karake astitva hI ajIvapanese nAstipana hai / muktapanese astipana aura amuktapanese dUsarA nAstipana hai / jJAnIpanase astitva aura ajJAnapanase nAstitva ityAdika ananta apane pariNAma aura parapariNAmoMkI apekSA karake bhale hI ve astitva nAstitva aneka sambhavate haiM / kyoMki eka vastu ananta paryAyoMmeM tadAtmaka pariNata ho rahI hai aura eka eka paryAya meM eka astitva eka nAstitva aura eka avaktavya Adi dharma raha jAte haiM / ataH ekameM aneka bhaMgoMko kathana karanevAlA vaha vacana bhI saptabhaMgIkI vyavasthAkA vighAtaka nahIM hai / jaise eka jIva vastumeM jIvatvakI apekSAse astitva aura ajIvatvakI apekSAse nAstitva Adi saptabhaMga haiM / usIke samAna muktapana aura saMsArIpana yA bhavyatva, abhavyatva, AdikI apekSAse astitva nAstitva karake dUsarI dUsarI nyArI saptabhaMgiyAM kalpita kara lI jAtI haiM / isa ukta kathana se yaha bhI kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye ki vivakSA kiye gaye vaktavyapana yA avaktavyapana karake bhI yadi prazna uThAye jAyage to vaktavya 1, avaktavya 2, inakA ubhaya 3, donoMkA yugapat nahIM kaha sakanArUpa avaktavya 4, AdikI nyArI hI saptabhaMgI kalpanA kara lI jAyagI / prakaraNa meM prApta hue vaktavya avaktavya dharmoke hI sAtha kahanekI vivakSA ho jAnese eka hI cauthA avaktavya dharma banegA / aneka avaktavyoMkA asambhava hai / eka paryAyameM aneka avaktavyakI kalpanA karanese dUsare bhaMga bana nahIM sakate haiN| yAnI eka eka hokara sAta bhaMga bneNge| adhika nahIM / aura jo tima hI krama vivakSita kiye gaye vaktavya avaktavyapanase vaktavyapanA hai, so vaha vaktavyapanA bhI zeSa bhaMgose bhinna nahIM hai / kyoMki ve chaha bhaMga zadboke dvArA kahe to jA rahe haiM aura cauthA bhaMga bhI avaktavya zadvase kahA jA rahA hai / asti kaho yA asti zadvase kahane yogya kaho / eka hI to bAta hai * ityAdi nAstike kahane meM bhI lagA lenA / tisa kAraNa saptabhaMgImeM ativyApti doSa nahIM hai| yAnI saikar3oM hajAroM bhI bhaMga nahIM ho sakate haiM aura saptabhaMgImeM anyAptidoSa bhI nahIM hai / yAnI 1 430
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kevala do yA tIna bhaMgoMse hI kArya nahIM cala sakatA hai| tathA saptabhaMgI asambhavadoSagrasta bhI nahIM hai yAnI vastumeM sAtoM bhaMga pAye jAte haiN| jisase ki hitAhitako vicAra kara kArya karanevAle prekSAvAloMse saptabhaMgI Azrita na kI jAtI / bhAvArtha--saptabhaMgI nirdoSa hai / ataH vicArazIla vAdiyoMko usakA sahArA lenA cAhiye / nanu ca saptasu vacanavikalpeSvanyatamenAnantadharmAtmakasya vastunaH pradhAnaguNabhAvena pratipAdanAccheSavacanavikalpAnAmAnarthakyAdanAzrayaNIyatvameveti cet na, teSvaparAparadharmapAdhAnyena zeSadharmaguNabhAvena ca vastunaH pratipatteH sAphalyAt / anya zaMkA hai ki sAta prakArake vacana bhedoMmeMse eka bhaMgake vacana karake ananta dharmAtmaka vastukA pradhAnapana yA gauNapanese kathana ho hI jAtA hai| ataH bace hue chaha vacanabhedoMkA pratipAdana karanA vyartha paDatA hai / isa kAraNa saptabhaMgIkA AsarA kathamapi nahIM lenA cAhiye / aba AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki una bhaMgoMmeM anya dUsare dUsare dharmakI pradhAnatAse aura zeSadharmoke gauNapanese vastukI bhale prakAra pratIti ho jAtI hai / ataH pariziSTa dharmokA kathana karanA bhI saphala ho jAtA hai / dUsarI bAta yaha hai ki ve zeSa dharma kahe gaye yA na kahe gaye hokara vidyamAna haiM, tabhI to ekake kahanese sabhIkA pratipAdana huA / kabhI astitvake kahanese nAstitva Adi chahakA aura kabhI nAstitvake kathanase astitva Adi chahakA kathana hotA hai / ataH vinigamanAviraha yA cAlinInyAyase svatantra sAta bhaMga mAnanIya karane cAhiye / Apa yadi eka niyata dharmakA nAma lete, taba to anya vacanoMkI nirarthakatA A sakatI thI, kintu jaba sAdhAraNarUpase eka dvArA dUsare chahoMkA jJAna ho jAnA mAnate haiM, taba to sAta dharma avazya siddha ho jAte haiN| gamyase gamaka nyArA hotA hai / atastatsiddheH isI tumhAre kaTAkSase zeSabhaGgoMkA kathana siddha ho jAtA hai| tatrAstyeva sarvamityAdivAkye'vadhAraNaM kimarthamityAha: una sAta bhaMgoMmeM "astyeva sarvam" "nAstyeva sarvam" sabhI padArtha kisI apekSAse haiM hI tathA sabhI vastueM kisI anya apekSAse nahIM hI haiM ityAdi vAkyoMmeM evakAra karake niyama karanA kisa liye hai ! aisI jijJAsA honepara zrIvidyAnanda AcArya vArttikako kahate haiM / vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / karttavyamanyathAnuktasamattvAttasya kutracit // 53 // vAkyameM eva lagAkara hI aisA jo niyama kiyA jAtA hai, vaha to avazya aniSTa arthakI nivRttike liye karanA cAhiye / anyathA kahIM kahIM vaha vAkya nahIM kahA gayA sarIkhA samajhA jAtA hai| bhAvArtha- jaise koI vratI puruSa aSTamIko jala pItA hai / eka vidyArthI vicArakara uttara detA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 tatvArtha lokavArtike hai / yahAM yadi hI lagAkara aniSTa arthakI nivRtti na kI jAyagI to kahanA na kahanA ekasA hai / prAyaH sabhI manuSya jala pIte haiM / aneka bAtoMkA vicAra kara uttara diyA jAtA hai, kintu yahAM yaha artha abhISTa hai ki aSTamIko jala hI pItA hai / anna harita, auSadhi Adi nahIM khAtA hai / vidyArthI sabhI bAtoMkA vicArapUrvaka hI uttara detA hai / aNTasaNTa nhiiN| isa prakAra hIko kahanevAle eva karake hI anya aniSTa arthakI vyAvRtti ho sakatI hai / anya koI upAya nahIM hai / nanu gaurevetyAdiSu satyapyavadhAraNeniSTArthanivRtterabhAvAdasatyapi caivakAre bhAvAnnAvadhAraNasAdhyAnyanivRttistadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAt / na hyevakAro'niSTArthaniSvRtiM kurvannetrakArAntaramapekSate anavasthAprasaMgAt / tatprayoge prakaraNAdibhyo'niSTArthanivRttirayuktA sarvazadaprayoge tata eva tatprasaktastato na tadarthamavadhAraNaM karttavyamityeke, te'pi na zadvAnAyaM vindanti / tatra hi ye zadbAH svArthamAtre'navadhArite saMketitAste tadavadhAraNavivakSAyAmevakAramapekSante tatsamuccayAdivivakSAyAM tu cakArAdizadvam, na caivamevakArAdInAmavadhAraNAdyartha bruvANAnAM tadanyanivRttAvevakArAntarAdyapekSA sambhavati yato'navasthA teSAM svayaM dyotakatvAt dyotakArAntarAnapekSatvAt pradIpAdivat / isameM kinhIMko zaMkA hai ki baila hI hai, bhojana hI hai ityAdi vAkyoMmeM evakAra dvArA niyama karanepara bhI aniSTa arthakI nivRtti nahIM ho rahI hai| jahAM baila khaDA huA hai, kisI ajJAta puruSa dvArA pUMchanepara baila hai yA atithike liye bhojana tayAra hai / isakA jo artha nikalatA hai, hI lagAkara bhI vahI artha nikalatA hai / koI aniSTa arthakI nivRtti nahIM kI gayI hai / anvaya vyabhicAra huA tathA kahIM evakArake nahIM honepara bhI anya aniSTa arthase nivRtti ho jAtI hai / devadatta vyAkaraNako paDhatA hai / bhedase aNu utpanna hotA hai, Adi sthaloMmeM hI ko na lagAne para bhI niyama karanA bana jAtA hai / yaha vyatireka vyabhicAra huA / ataH anya padArthoMse nivRtti honA avadhAraNase hI sAdhane yogya kArya nahIM hai / kyoMki anya nivRttikA usa evake sAtha anvayavyatireka dhAraNa karanA nahIM hai / dekho ! evakAra bhI aniSTa artha kI nivRttiko karatA huA dUsare evakArakI to nahIM apekSA karatA hai / anyathA anavasthAdoSa honekA prasaMga hogA / astiko hI kI AvazyakatA hai aura hIko dUsare hIkI tathA usako bhI tIsare hI kI isa prakAra AkAMkSAeM baDhatI hI jaaveNgii| hAM! aniSTa arthakI nivRtti to prakaraNa, avasara, AdikoMse ho jAtI hai / yadi jaina isake liye evakArakA prayoga karoge to prakaraNa Adise aniSTa arthakI nivRtti honA ayukta paDegA / sabhI zadvoMke prayoga karanepara usa evakArase hI usa aniSTa arthakI nivRttikA prasaMga hogA / lokameM bhI aisA hI dekhA sunA jAtA hai / koI bhI sabhI sthala ( jagaha ) meM evakArakA puJchallA nahIM lagAtA hai / tisa kAraNa usa aniSTa arthakI nivRttike liye 1
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH avadhAraNa nahIM karanA cAhiye / isa prakAra koI eka vAdI kaha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki ve bhI anAdi kAlase calI AyI huyI zabdakI paripATIko nahIM samajhate haiM / tina zadvoMmeM jo zabda nahIM niyamita kiye gaye apane sAmAnya arthake pratipAdana karanemeM saMketa grahaNa kiye hue ho cuke haiM, ve zabda to usa arthake niyama karanekI vivakSA honepara avazya evakArako cAhate haiM / jala zabdakA artha sAmAnyarUpase jala hai / aura hameM jala hI aisA artha abhISTa ho rahA hai, to 'jalaM eva' jala hI hai, yaha evakAra lagAnA cAhiye / tathA jaba kabhI jala aura annake samuccaya yA samAhAra athavA anvAcayakI vivakSA ho rahI hai / taba cakAra zadba lagAnA cAhiye jalaM annaM, ca, tathA vikalpa arthakI vivakSA honepara vA zadba joDanA cAhiye, ityAdi / yadi yahAM koI yoM kahe ki avadhAraNa, samuccaya, vikalpa Adi arthoko kaha rahe evakAra cakAra hikAra vAkAra AdikoMko bhI anyanivRtti samuccaya Adi karanemeM dUsare evakAra cakAra AdikoMkI apekSA honA sambhavegI, granthakAra kahate haiM ki so nahIM kahanA / jisase ki anavasthAdoSa ho jAya / ve evakAra Adika nipAta to anya arthake dyotaka haiM aura svayaM apane arthake bhI dyotaka haiN| pradIpa sUrya, caMdra, Adike samAna unako dUsare arthadyotaka zadboMkI apekSA nahIM hai / bhAvArtha-evakAra ghaTa AdikakI anyase nivRtti karA detA hai / aura apanI bhI anyoMse nivRtti kara letA hai / isI prakAra ca zabda bhI ghaTa, paTako parasparameM joDa detA hai aura svayaM bhI samucita ho jAtA hai| nanvevamevetyAdi zadaprayoge dyotakasyApyevaM zadasyAnyanivRttau dyotakAntarasyaivakArAderapekSaNIyasya bhAvAtsarvo dyotako dyotyerthe dyotakAntarApekSaH syAt tathA cAnavasthAnAnna kacidavadhAraNAdyarthapratipattiriti cet na, evazaddhAdeH svArthe vAcakatvAdanyanivRttau dyotkaantraapekssopptteH| na hi dyotakA eva nipAtAH kacidvAcakAnAmapi teSAmiSTatvAta / dyotakAca bhavanti nipAtA ityatra ca zadAdvAcakAzceti vyAkhyAnAt / na caivaM sarve zaddhAH nipAtavasvArthasya dyotakatvenAmnAtA yena taniyame dyotakaM nApekSeran / tato vAcakazaddhaprayoge tadaniSTArthanivRttyarthaH zreyAnevakArapayogaH! ___yahAM zaMkA hai ki isa prakArakA niyama karanepara yAnI dyotaka zadbako dUsare dyotaka zadvakI apekSA nahIM hai| isameM to vyabhicAradoSa dekhA jAtA hai / " evameva " isa prakAra hI hai| " evaJca " aura aisA honepara tathA " na caivam evamapi " caiva, ca hi ityAdi zaddhoMke prayogameM ghotaka ho rahA evaM zara bhI anya nivRtti karaneke lie dUsare dyotaka evakAra AdikakI apekSA rakhatA huA vidyamAna hai / ataH sabhI dyotaka zabda apane apane dyotana karane arthameM dUsare dyotakoMkI apekSA karanevAle hoMge aura taisA honepara to anavasthA ho jAyagI / isa kAraNa kahIM bhI niyama karanA Adi arthokI pratIti nahIM ho sakatI hai / yoM kahanepara AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to nahIM karanA |kyoNki eva, ca Adika zabda jaba apane arthameM vAcaka hokara pravRtta rahe haiM to anya. 66
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 tatvArthakokavArtike nivRtti karaneke lie unako dUsare eva, hi, Adi dyotakoMkI apekSA karanA yuktisiddha hai / nipAta dyotaka hI hoya, aisA ekAnta nahIM hai / kahIM unako vAcaka bhI iSTa kiyA gayA hai, yAnI niyama, samuccaya, athavA, Adi, arthoko svatantratAse eva, ca aura vA zabda kaha rahe haiN| aura nipAta dyotaka hote haiM / isa prakAra zabdasiddhAnta karanepara yahAM ca zabase vAcaka bhI hote haiN| aisA vyAkhyAna kiyA gayA hai| prakRti, pratyaya, vikaraNa yA nipatana Adi dvArA svayaM gAMThake arthako saMketa dvArA pratipAdana karanevAle ghaTa, paTa, asti Adi zabda vAcaka mAne gaye haiN| jAti zabda, guNazaddha ityAdika sarva vAcaka zabda haiM / jo ki svAtantratAse apane Upara lade hue arthakA spaSTa paribhASaNa karate haiM tathA svayaM gAMThakA kucha artha na rakhate hue bhI kevala apanI vidyamAnatA honepara una vAcaka zabdoMse hI adhika arthako nikAlanemeM jo sahAyaka ho jAte haiM / ve dyotaka zabda haiN| jaise pradIpane ghaTakA koI zarIra nahIM banA diyA hai kintu andhakArameM rakhe hue ghaTa arthakA vaha dyotaka hojAtA hai / isa prakAra sabhI zabda nipAtoMke samAna apane arthako dyotakarUpase hI samajhAte hue sadAtana kAlase dhArApravAharUpa cale Arahe haiM, yaha to nahIM samajha baiThanA / jisase ki svArthake niyama karanemeM ve dyotaka hote sante dUsare dyotaka zadboMkI apekSA na kreN| arthAt nipAta bhale hI dyotaka haiM kintu sabhI astitva, ghaTa Adi zabda to svArthake dyotaka nahIM haiM / ve to vAcaka haiN| taba to anya vyAvRtti yA samuccaya Adi arthako nikAlaneke liye evakAra cakAra AdikI AvazyakatA paDa jAtI hai / tisa kAraNa siddha huA ki vAcaka asti Adi zaboMke prayoga karanepara unase bhinna aniSTa arthakI nivRttike liye evakArakA prayoga karanA bahuta acchA hI hai / sarvazadvAnAmanyavyAvRttivAcakatvAt tata eva tatpatipattestadarthamavadhAraNamayuktamityanye / teSAM vidhirUpatayArthapratipattiH zadvAt prasiddhA virudhyate kathaM cAnyavyAvRttikharUpaM vidhirUpatayAnyavyAvRttizaddhaH pratipAdayena punaH sarve zaddhAH svArthamiti budhyAmahe / tasyApi tadanyavyAvRttipratipAdane'navasthAnaM svArthavidhipratipAditA siddhervetyuktaprAyam / sampUrNa zabda apanI gAMThase hI anya vyAvRttike vAcaka haiM / tisa hI kAraNa to hIko lagAye vinA bhI cAhe jisa zadbake dvArA usa anya niSedhakI pratIti ho jAtI hai| ataH usa aniSTa arthakI nivRttike liye evakAra lagAnA yukta nahIM haiM, isa prakAra koI dUsare vAdI kaha rahe haiM / unake yahAM zadbake dvArA bhAva arthakI vidhAnarUpase pratipatti honA jo AbAla jana prasiddha ho rahI hai, vaha viruddha ho jAyagI / arthAt sabhI zadboMko sunakara nivRtti to ho jAyagI, kintu arthameM pravRtti na ho sakegI / bhalA yaha to vicAro ki yoM anya vyAvRtti yaha zabda apane Upara dUsarI nyArI anya vyAvRttikA bojha na baDhAkara anavasthA doSako haTAtA huA kevala apane zarIrake artha anyakI vyAvRttiko hI kaise kahegA ! hAM! kahanepara to mAnanA paDatA hai ki yahI to vidhi rUpase arthakA pratipAdana hai anya vyAvRtti zabda to apane vAdhya bhAva artha anya vyAvRttiko kahe,
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kintu phira sampUrNa zabda apane apane arthako bhAvapanese na kaheM, aise ayukta niyamoMke banAne meM hama koI sAra nahIM samajhate haiM / yadi usa anyavyAvRtti zadvako bhI usa anya vyAvRtti se bhinnakI nivRtti rUpa arthakA pratipAdaka mAnoge to anavasthAdoSa hogA / kyoMki usa vyAvRtti bhinnavyAvRtti zadvase bhI cAra niSedhavAlI aura cArase chaha Adi vyAvRttiyAM samajhI jAyaMgI / kahIM bhI samadhArAkA anta na milegA / dUsarI bAta yaha hai ki jo kucha zadvake dvArA tuma samajhAnA cAhate ho, usa svArthakI vidhikA pratipAdana karanA kaise bhI siddha na hogA / isa bAtako bahulatA karake hama pahile kaha cuke haiM / isa prakAra bauddhoMke anyApohakA khaNDana ho jAtA hai / 435 farmy eva zadbArtho nAnyanivRttirUpo yatastatpratipattaye'vadhAraNamityapare, teSAmapi svvcnvirodhH| surA na pAtavyetyAdinaJsa hitazadvaprayogAt pratiSedhapratipatteH svayamiSTeH / zakA artha bhAva padArthakI vidhi honA hI hai, anya nivRtti svarUpa artha nahIM hai jisase ki usa anya nivRttike liye evakAra DAlanA Avazyaka hoya, isa prakAra koI tIsare vidhAyaka zadva vAdI kaha rahe haiM / unake yahAM bhI apane vacanoMse hI virodha AtA hai / zadva vidhAyaka hI hai / niSedhaka nahIM hai, yaha kathana hI vidhi aura niSedha donoMko kaha rahA hai| " surA na pAtavyA na mAMsaM bhakSayet " ityAdika naJ avyayase sahita zadvoMke prayogase madha nahIM pInA cAhiye / mAMsa nahIM khAnA cAhiye aise pratiSedhakA jJAna honA svayaM unhoMne iSTa kiyA hai / vratake dina madya, mAMsake khAnekA niSedha karanese annake khAnekI vidhi to nahIM kI gayI hai / ataH zadvakA vidhirUpa hI artha hai yaha ekAnta siddha na ho sakA / " keSAJcitpratiSedha eva dvairAzyena sthitatvAdbodhavat iti tu yeSAM mataM teSAM ghaTamAnayetyAdividhAyakazadvaprayoge ghaTameva nAghaTamAnayaiva mA naiSIrityanyavyAvRtterapratipattestadvaiyarthyaprasaMgonuktasamatvAt / surA na pAtavyetyAdipratiSedhakazadvaprayoge ca surAtonyasyodakAdeH pAnavidherapratIteH surAzadvaprayogasyAnarthakatvApattiH, surApAnasyaiva tataH pratiSedhAt payaH pAnAderapratiSedhAt avidhAnAzca na doSa iti / kimidAnIM zabdasya kacitpratiSedhanaM tadanyacaudAsInyaJca viSayaH syAt tathA kacidvidhAnam / tadanyatra vidhAnaM na pratiSedhanaM ceti naivaM vyAghAtAditi cet, tata evAnyApratiSedhe svArthasya vidhAnaM tadavidhAne cAnyamatiSedho mAbhUt / jina vAdiyoMkA yaha mata hai ki kinhIM zadvoMkA to artha niSedha karanA hI hai aura kitane rain of infodha karanA hI hai / isa prakAra sampUrNa zabda do baDI rAziyoM meM vibhakta hokara pratiSThita haiM / jaise ki sampUrNa jJAna vidhAyaka aura niSedhaka aise do moTe bhedoMmeM vibhakta haiM, isa prakAra jinakA yaha mata hai, unake yahAM to ghaTako lAo ityAdika vidhAna karanevAle prayoga
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike karanepara ghaTa hIko lAo ! ghaTa bhinnako nahIM lAo ! kisI bhI prakArase aghaTako mata ( nahIM ) lAo ! aisI anyavyAvRttioMkI pratIti hogI nhiiN| taba to ghaTako lAo ! usa zadvakA bolanA bhI vyartha pddegaa| kyoMki vaha nahIM kahe hue ke sadRza hai / vidhAyaka zadvake bolanepara kisI bhI icchAnusAra padArthako lAnevAlA mRtya kRtakRtya ho jAnA cAhiye / kyoMki prabhuke zabda dvArA anyakA niSedha to kahA nahIM gayA hai / jalake maMgAnepara vastrako denevAlA sevaka svAmIkA krodhapAtra na bananA cAhiye / tathA niSedha vAcaka zahnoMkA artha yadi sarvathA niSedha pakaDA jAyagA to madya nahIM pInA cAhiye ityAdi niSedha karanevAle zabdoMke prayoga honepara madhase bhinna dUsare jala, dugdha, Adike pInekA vidhAna to samajhA nahIM jAyagA / taba to surA zadvakA prayoga karanA hI vyartha pddegaa| kyoMki dUdha, jala, ThaNDAI, chAcha, sabhIke pInekA niSedha kiyA jA rahA hai / zadba to sabake niSedha karanevAle hI 1 Thahare / yadi tuma yoM kaho ki usase to surApAnakA hI niSedha kiyA gayA hai| dUdha, jalajIrA, Adike pInekA to niSedha nahIM kiyA gayA hai aura vidhAna bhI nahIM kiyA gayA hai / ataH koI doSa nahIM hai / aisA kahanepara to hama jaina pUMche ki isa samaya kyA Apane zadvake dvArA kahIM niSedha honA aura usase dUsare artha meM udAsIna bane rahanA ye zabda ke viSayabhUta artha mAne haiM ? batAo / taisA honepara to kahIM vidhAna ho gyaa| isa DhaMgase to Apake niSedhakapanekA ekAnta na rahA / yadi usa vAcyArthase atirikta anya sthalameM vidhAna mAnA jAya aura niSedha karanA na mAnA jAya, isa prakAra to hama nahIM kaha sakate haiM, kyoMki vyAghAta hotA hai| aisA mAnoge to tisa hI kAraNa anyakA niSedha na karanepara svArthakA vidhAna aura usa svArtha ke vidhAna na honepara anyakA niSedha karanA bhI mata ho / yahAM bhI to Apako vyAghAta ho jAnekA bhaya mAnanA cAhiye / acchA upAya to yahI hai ki zake gauNa yA pradhAnarUpase svArthakI vidhi aura anyakA niSedha ye donoM artha mAna liye jAMya / kacit cAkSuSa pratyakSa Alokake samAna hI arthake liye evakArako dyotaka samajhA jAya / sarvasya zabdasya vidhipratiSedhadvayaM viSayo'stu tathA cAvadhAraNamanarthakaM tadabhAve'pi svArthavidhAne'nyanivRttisiddherityaparaH, tasyApi sakRdvidhipratiSedhau svArthetarayoH zaddhaH pratipAdayaMstadanubhayavyavacchedaM yadi kurvIta tadA yuktamavadhAraNaM tadarthatvAt / no cet anuktasamaH / sampUrNa zabdoMke vAcya vidhi aura niSedha donoM hI viSaya hoo ! aura tisa prakAra honepara evakArase niyama karanA vyartha paDegA / kyoMki usa evakArake na honepara bhI svArthake vidhAna karanepara anyakI nivRtti honA svabhAvase siddha ho jAtA hai, isa prakAra anya koI cauthA vAdI kaha rahA hai / usake yahAM bhI eka bAra meM hI svArthakI vidhi aura itarake niSedhako kaha rahA zabda yadi una donoMse bhinna anubhayake vyavacchedako karegA, taba to niyama karanA yukta paDA / kyoMki usake liye hI to evakAra hai| yAnI anubhayake niSedhako karanepara hI ubhayakI vidhiko kaha sakatA hai / yadi anubhayakI vyAvRtti karanA iSTa nahIM haiM to vaha kahA gayA koI bhI zabda nahIM kahA gayA sarIkhA hI 436
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH hai| ubhayako kahanevAlA zabda yadi anubhayako niSedha nahIM karatA hai to aise zabdake kahanese lAbha hI kyA nikalA ? ubhayake samAna anubhaya bhI usakA artha ho gyaa| yAnI zabda vidhi yA niSedha donoMko nahIM kaha rahA hai / aisI dazAmeM bAbadUka aura gUMge ( mUka ) meM koI antara nahIM hai| tadanubhayasya vyAghAtAdevAsambhavAdvyavacchedakaraNamanarthakamiti cet na, asambhavino'pi kenacidAzaMkitasya vyavacchedyatopapatteH svayamaniSTatatvavat / yadeva mUDhamaterAzaMkAsthAnaM tasyaiva nivartyatvAt kacit kiJcidanAzaMkamAnasya pratipAdyatvAsambhavAt taM prayu jAnasya yat kiJcanabhASitatvAdupekSAhatvAt / ___usa ubhayase atirikta anubhaya arthakA prApta honA to vyAghAta ho jAnese hI asambhava hai / arthAt zabda anubhayako kahatA hotA to ubhayako nahIM kaha sakatA thaa| jaba ubhayako kaha rahA hai lo anubhayako nahIM kaha sakatA hai / ubhayase sarvathA hI bhinna anubhaya hai / isa kAraNa anubhayakA vyavaccheda karanA vyartha hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki asambhavavAlA bhI artha yadi kisIke dvArA AzaMkA prApta ho jAya to usakA vyavaccheda kiyA jAnApana yuktisiddha hai| jaise ki svayaMko aniSTatattva vyavacchedya ho jAtA hai / kisI samaya gharameM manuSyakI haDDIkA honA nahIM sambhava hai, phira bhI haDDIbhinnameM saMzayavaza haDDIko jAnakara kisI padArthase sparza ho jAya to snAnarUpa prAyazcitta karanA hI nyAyaprApta hai| tabhI cittakI zuddhi ho sakatI hai / bacceko samajhAneke liye azvake sIMgoMkA niSedha karanA paDatA hai / prAyaH sabhI dArzanikoMko apane abhISTa tattvoMse atirikta anya tattvoMkI sambhAvanA nahIM hai| phira bhI kahIM aniSTa tattvakI Apatti (balA) na A kUde / isaliye aniSTakA niSedha karanA hI par3atA hai| jo hI bholI buddhivAle zrotAkI zaMkA karanekA sthAna hai, vahI nivRtti karane yogya hai| kahIM bhI kucha bhI zaMkAko nahIM karanevAlA bhoMdU pratipAdana karane yogya ziSya nahIM bana sakatA hai| jo DhUMThake samAna baiThA huA zaMkA, carcA nahIM karatA hai, usake prati prayoga karanevAle vaktAko jo kucha bhI manamAnI kahanevAlA samajhanA cAhiye / kAraNa ki aise bhoMdU ziSya samajhAne yogya nahIM haiM, kintu upekSA karane yogya haiN| eka upayogI dRSTAnta hai / kisI udbhaTa naiyAyika vidvAnne apane priya putrako nyAyadIpikA pddhaaii| paDha cukanepara gurune ziSyako pUMchA ki tumako isameM kucha pUMchanA hai ? koI zaMkA utpanna huyI hai kyA ? isake . uttarameM bholA laDakA kahatA hai ki jaba Apa sarIkhe prakANDa vidvAn paDhAveM aura maiM vinayase pahUM / bhalA pitA apane putrase koI granthakI bAtako chipA sakatA hai ? tisapara to Apane mujhe baDe parizramase paDhAyA hai / aisI dazAmeM bhalA mujhe kyA zaMkA ho sakatI hai ? taba gurune vicArA ki isa laDakeko kucha bhI grantha nahIM aayaa| ataH punaH duvArA nyAyadIpikA paDhAI / pUrI honepara gurujIne punaH pUMchA ki aba tumako kucha zaMkA yA carcA karanA hai ? phira gurujIne tIsarI bAra nyAyadIpikAko paDhAyA / taba to vidyArthI kahane lagA ki aba to mujhe pacAsoM bAtoMkA nirNaya karanA hai|
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 tatvAsokavArtika adhika tattva nirNayake liye mere manameM nAnA UhApoha utpanna ho rahe haiN| taba gurujIne jAnA ki aba isako kucha grantha AyA hai / vAstavameM tarka karanevAlI aura navIna navIna unmeSa uThAnevAlI buddhi hI prazaMsanIya hai| ___ tata eva sarvaH zaddhaH svArthasya vidhAyakaH prAdhAnyAt sAmarthyAdanyasya nivartakA sakRtsvArthavidhAnasyAnyanivartanasya cA'yogAt / na hi zadasya dvau vyApArI svArthapratipAdanamanyanivartanaM ceti, tadanyanivRtterevAsambhavAt tasyAH khalakSaNAdabhinnAyAH svasamAnakhalakSaNeSvanugamanAyogAdekakhalakSaNavat / tato bhinnAyAstadanyavyAvRttirUpatvAghaTanAt khalakSaNAntaravat khAnyavyAvRtterapi ca tasyA vyAvRttau sajAtIyetaravalakSaNayoraikyaprasaM. gAdavasturUpAyAH sva(tattvA)tvAnyatvAbhyAmevAvAcyAyAM (nI)nirUpatvAt idamasmAyAvRttamiti pratyayopajananAsamarthatvAnna zaddhArthatvaM nApi tadviziSTArthasya tasyAvizeSaNatvAyogAttadvizeSaNatve vA vizeSyasya nIrUpatvamasaMgAdanyathA nIlopahitasyotpalAdelitvavirodhAt tadanyavyAvRttavastudarzanabhAvinA tu pratiSedhavikalpena pradarzitAyAstasyAH pratItevidhivikalpopadarzitazaddhArthavidhisAmarthyAdgatirabhidhIyata iti keSAJcidabhinivezaH, sopi pApIyAn / svArthavidhisAmarthyAdanyavyAvRttigativat kacidanyavyAvRttisAmarthyAdapi svArthavidhigatiprasiddhaH zAnityatvasAdhane sattvAdervyatirekagatisAmarthyAdanvayagaterabhyupagamAt tadabhidhAne'nyathA punaruktatvAghaTanAt zadena viyimAnasya niSidhyamAnasya ca dharmasya vastusvabhAvatayA sAdhitatvAt / sarvathA dharmanairAtmyasya sAdhayitumazaktezva, bauddhe'pi sadasyArthe avadhAraNasyAsideralaM vivAdena / ___ paravAdI kaha rahe haiM ki tisa hI kAraNa sampUrNa zabda pradhAnatAse apane vAcyArthake vidhAyaka haiM / hA~ ! gauNarUpase arthApattikI sAmarthyase anyakI nivRtti bhI kara dete haiN| eka hI vArameM svArthakA vidhAna aura anyakI nivRtti ina do kAryoMke honekA yoga nahIM hai / eka zadbake svArtha kA pratipAdana aura anyakA niSedha karanA isa prakAra do vyApAra to nahIM ho sakate haiN| vastutaH vicArA jAya to usa svArthake atirikta anyakI nivRtti honA hI asambhava hai| kyoMki vaha anya nivRtti yadi svalakSaNase abhinna mAnI jAyagI taba to jaise eka vyaktirUpa svalakSaNakA apane sadRza svalakSaNoMmeM anugama nahIM hotA hai, taise hI anya nivRttikA sadRza svalakSaNoMmeM anvaya nahIM cala sakegA / jAti aura dravya to anvita hokara raha sakate haiM / kintu vizeSa vyakti anya vyaktiyoMmeM mAlAke eka dAne samAna anugama nahIM karatI hai / gau zabdako sunakara gause anya mahiSa AdikakI nivRtti yadi sampUrNa gauoMmeM gamana na karegI to bhalA vaha gau zadbakA vAcya kaise ho sakatI hai ? usa svalakSase usakI anyanivRttiko yadi bhinna mAnA jAyagA to vaha anya vyAvRttisvarUpa ghaTita nahIM hogI / jaise eka gaurUpa svalakSaNase mahiSarUpI dUsarA svalakSaNa anya vyAvRttarUpa nahIM hai|
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kintu vaha to anya hI hai / tisake samAna bhinna paDI huyI anya vyAvRtti bhI usase anya ho jAyagI / anyakI nivRttirUpa na ho skegii| yadi svalakSaNakI anya vyAvRttiko bhI usa nyArI vyAvRttise vyAvRtta mAnoge / taba to sajAtIya aura vijAtIya svalakSaNoMko eka ho jAnekA prasaMga hogaa| gau aura mahiSake madhyameM par3I huI vyAvRttiko yadi pRthak kara diyA jAya to baila aura bhaiMsA donoM eka ho jAyeMge / vyAvRtti hI to donoMmeM samaveta ho rahI donoMko nyArA kara rahI thii| aba Apane dUdha se makkhIke samAna usako dUra pheMka diyA to vaha pRthagbhAva nahIM karA sakatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki anya vyAvRtti tuccha padArtha hai / vastubhUta nahIM hai / ataH usakA svalakSaNake svakIyapanase yA bhinnapanase kathana hI nahIM kiyA jA sakatA hai, aisI dazAmeM svabhAva rahita nirupAkhya ho jAneke kAraNa yaha isase vyAvRtta hai / isa prakArake jJAnako paidA karanemeM vaha samartha nahIM hai / ataH zadbakA vAcyArtha aya vyAvRtti nahIM hai / tathA usa tuccha vyAvRttise viziSTa ( sahita ) ho rahA artha bhI zadvakA vAcya arya nahIM hai| kyoMki vaha niHsvabhAva anya vyAvRtti to arthakA vizeSaNa nahIM ho sakatI hai / / yadi niHsvabhAva vyAvRttiko vastubhUta arthakA vizeSaNa mAna liyA jAyagA to usakA vizeSya artha bhI niHsvabhAva ho jAyagA / apane svabhAvase vizeSyako jo svake anurUpa raMga detA hai usako vizeSaNa kahate haiM / aura vizeSaNake anurUpa jo raMgajAtA hai, vaha vizeSya hai| svabhAvarahita vyAvRtti yadi vizeSaNa ho jAyagI to vizeSyako bhI svabhAvarahita avastu banA degii| anyathA nIla vizeSaNase yukta indIvara yA kambala Adiko nIlepanakA virodha ho jaaygaa| hAM! vastubhUta svalakSaNa to usase anya sajAtIya aura vijAtIya padArthose svayaM vyAvRtta ho rahA hai| aise vastubhUta svalakSaNake pratyakSa darzanake pIche honevAle niSedhaka vikalpaka jJAnase dikhalAyI gayI usa anya vyAvRttikI pratIti ho jAtI hai / ataH vidhi aura usake vizeSa bheda prabhedoMke vikalpa jJAna dvArA zabake dikhalA gaye vAcyArthakI vidhi honekI sAmarthyase vaha anyavyAvRtti kaha dI jAtI hai| kaNThokta rUpase vyAvRttiko kahanevAlA yA samajhAnevAlA koI zabda nahIM haiN| isa prakAra kinhIM bauddhoMkA matAgraha hai| vaha ekAnta Agraha bhI pApoMke bAhulyase bharA huA hai / kyoMki svArthakI vidhike sAmaNse arthApatti dvArA jaise Apa anyavyAvRttikA jJAna kara lete haiM, vaise hI kahIM anyavyAvRttikI sAmaNse bhI svArthakI vidhikA jJAna honA prasiddha ho rahA hai| dekhiye ! svayaM Apa bauddhoMne zadvakA anityapana sAdhate hue sattva kRtakatva Adi hetuoMke vyatirekakA pahile jJAna karake pIche usakI sAmarthyase anvayakA jJAna honA svIkAra kiyA hai / arthAt nitya yA kAlAntara sthAyI padArthameM sattva nahIM rahatA hai / isa vyatirekase jahAM jahAM sattva hai, vahAM vahAM anityatva hai| isa anvayako dRDha rUpase jAnA hai| vaisA kathana karanepara hI dUsare prakArase punaruktapanA nahIM ghaTatA hai| arthAt vipakSa vyAvRttirUpa vyatirekase sapakSa vRttirUpa anvayakA jJAna mAnanepara hI punaruta doSa nahIM AtA hai|
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike anyathA punarukta honekA prasaMga hai / tAtparya yaha hai ki vidhAna karane yogya yA niSedha karane yogya ye sabhI dharma vastuke svabhAva hokara siddha kiye jA cuke haiM / zadvake dvArA donoM prakArake dharmokA kaNTheoktarUpase nirUpaNa hotA hai / sabhI prakAra dharma yA svabhAvoMse rahita niHsvarUpa vastuko Apa siddha nahIM kara sakate haiM / zadvake dvArA buddhi meM jAnane yogya artha meM yA sugata pratipAdita artha meM bhI avadhAraNa nahIM karanA asiddha hai / bhAvArtha - zadvake vAcyArtha meM evakAra lagAkara avadhAraNa karanA siddha kara diyA hai / nissAra vivAda karanese aba pUrA paDo, kucha prayojana na nikalegA / 440 kecidAhuH ---- naikaM vAkyaM svArthasya vidhAyakaM sAmarthyAdanyanivRttiM gamayati kiM tarhi ? pratiSedhavAkyaM tatsAmarthyagatau tu tato'nyapratiSedhagatiriti te'pi nAvadhAraNaM nirAkartumIzAstadabhAve vidhAyaka vAkyAdanyapratiSedhavAkyagate'yogAt / koI mImAsaka vAdI kahate haiM ki eka hI vAkya apane arthakI vidhiko karatA huA arthApattirUpa sAmarthya se anyakI nivRttiko nahIM samajhA detA hai, to kyA hai ? so suno ! pratiSedha karanevAlA dUsarA vAkya anya nivRttikA bodhaka hai / usa vidhAyaka vAkyakI sAmarthya se dUsarA pratiSedha vAkya uThAkara jAna liyA jAtA hai / aura usa pratiSedha vAkyase to anyake niSedhakI jJapti ho jAtI hai| isa prakAra jo koI kaha rahe haiN| ve bhI avadhAraNako nirAkaraNa karaneke liye samartha nahIM haiN| kyoMki usa avadhAraNake vinA vidhAyaka vAkyase anya niSedhaka vAkyakI arthApatti honekA ayoga hai / bhAvArtha -- niyama karanepara hI vidhAyaka vAkyase arthApatti dvArA pratiSedha vAkyakA utthAna kara sakoge / anyathA nahIM / yadi caikaM vAkyamekamevArthe brUyAdanekArthasya tena vacane bhidyeta taditi mataM tadA padamapi nAnekArthamAcakSItAnekatvaprasaMgAt / tathA ca ya eva laukikAH zaddhAsta eva vaidikA iti vyAhanyeta / padamekamanekamarthaM pratipAdayati na punastatkramAtmakaM vAkyamiti tamovijRmbhitamAtraM, padebhyo hi yAvatAM padArthAnAM pratipattistAvantastadavabodhAstaddhetukAca vAkyAiti catuHsandhAnAdivAkyasiddhirna virudhyate / aura yadi ApakA yaha mantavya hove ki eka vAkya eka hI arthako kahegA / yadi aneka arthakA ti vAkya dvArA kathana karanA mAnA jAyagA to vaha vAkya utane prakArakA bhinna bhinna ho jAyagA / yAnI do vAkya vidhi aura niSedha do arthoko kahate haiM / eka nahIM / isapara AcArya kahate haiM ki taba to eka pada bhI aneka arthako na kaha sakegA / aneka aat kahanepara padako anekapanakA prasaMga hogA aura tisa prakAra ho jAnepara jo hI loka prasiddha zabda hai, ve hI vedameM gAye gaye haiM, usa kathanameM vyAghAtadoSa hogA / bhAvArtha -- eka sthalapara mImAMsakoMne arthabheda honepara zabdabheda mAna liyA hai|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAcantAmANaH 411 aura anyatra laukika aura vaidika agni Adika zadvoMko eka hI kaha diyA hai| yaha vyAghAta huA / eka pada to aneka arthoko pratipAdana kara deve aura phira una padoMkA kramasvarUpa vAkya aneka arthoko nahIM kahe aisA saMkucita niyama karanA kevala gADha ajJAna andhakArakI ceSTA karanA hai / " padAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyaM " yaha vAkyakA lakSaNa hai / padoMse jitane padArthokI niyamase pratipatti hogI, utane unake jJAna aura una padajJAnoMko hetu mAnakara utpanna honevAle vAkyArtha jJAna utane mAne jAveMge / isa prakAra eka padake yA zlokake cAra sAta Adi arthoko karanevAle catuHsandhAna saptasandhAna Adi vAkyoMkI bhI siddhi honekA koI virodha nahIM haiN| " zreyAn zrIvAsupUjyo vRSabhajinapatiH zrIdrumAGko'tha dharmo, hayaMkaH puSpadanto munisuvratajinonaMtavAk zrIsupArzvaH / zAntiH padmaprabhoro vimalavibhurasau varddhamAnopyajAMko, mallirneminamirmA sumatiravatusajigannAthadhIram // 1 // isa kavivara jagannAthakRta zlokake cauvIsa artha haiM / ataH eka pada yA eka vAkyake aneka aneka artha ho sakate haiM / koI bAdhA nahIM hai| ____ kevalaM padamanarthakameva jJeyAdipadavadyavacchedyAbhAvAt vAkyasthasyaiva tasya vyavacchedyasadbhAvAditi yepyAhuste'pi zadvanyAyabahiSkRtA eva, vAkyasthAnAmiva kevalAnAmapi padA naamrthvttvprtiiteH| samudAyArthena teSAmanarthavattve vAkyagatAnAmapi tadastu vizeSAbhAvAt / padAntarApekSatvAtteSAM vizeSastannirapekSebhyaH kevalebhya iti cet, na / tasya sato'pi tathA pravibhAgakaraNAsAmot / na hi svayamasamarthanAM vAkyArthapratipAdane sarvathA padAntarApekSAyAmapi sAmarthya mupapannamatiprasaMgAt, tadA tatsamarthatvena tessaamutptteH| kevalAvasthAto vizeSa iti cettarhi vAkyameva vAkyArthaprakAzane samartha tathA pariNatAnAM padAnAM padavyapadezAbhAvAda / ____ jo koI bhI aisA kaha rahe haiM ki akele padakA prayoga karanA to vyartha hI hai / jJeya, prameya, Adi padoMke samAna anya padoMkI AkAMkSA vinA vole gaye ghaTa, paTa Adi pada bhI vyartha hI hai / bhAvArtha-jJeya padakA jaise koI vyAvartya nahIM hai| kyoMki vastubhUta padArtha koI jJeyase bAhara nahIM hai| vaise hI akele ghaTa padakA koI vyavaccheda karane yogya nahIM hai| hAM ! vAkyameM sthita horahe hI usa padakA vyavacchedya vidyamAna hai| tabhI vaha sArthaka ho sakatA hai / isa prakAra kahanevAle ve bhI zabdake nItimArgase bahiSkArako hI prApta horahe haiN| kyoMki vAkyameM sthita ho rahe padoMke samAna akele kevala padoMko bhI arthasahitapanA pratIta ho rahA hai| yadi samudAyarUpa arthakI apekSAse una kevala padoMko nirarthaka kahoge to vAkyameM prApta hue bhI padoMko vaha nirarthakapanA ho jaao| kyoMki akele padoMse vAkyasthita padoMmeM koI antara nahIM hai| vahAM bhI ve apanA nyArA nyArA artha kaha rahe haiN| yadi Apa yoM kaheM ki vAkyameM paDe hue ve pada to anya padoMkI apekSA rakhate haiM / jaise ki "ghaTamAnaya" yahAM ghaTa pada lAo kI apekSA rakhatA hai aura lAo pada ghaTakI apekSA rakhatA hai| kintu kevala akele pada to anya padoMkI apekSA nahIM rakhate / ataH vAkyagata padoMkA kevala padoMse antara hai| aba AcArya 68
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha chokavArtike kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki aise usa vizeSake hote hue bhI tisa prakAra se spaSTa vibhAga nahIM kiyA jA sakatA hai / kisako kisakI apekSA hai, aisA niyama to Ajataka koI huA nahIM hai / jo pada vAkyake arthako nirUpaNa karanemeM svayaM to sarvathA asamartha mAne gaye haiM, unameM anya padoM kI apekSA hote hue bhI koI navIna sAmarthya nahIM bana sakatI hai / anyathA atiprasaMga ho jAyagA / arthAt kevala agni yA jala zadvakI kisI bhI artha ke pratipAdana karane meM yadi gAMThakI zakti na mAnI jAyagI to " agninA siJcati, jalena dahati " yahAM sIMcane padakI apekSAse agni padakA artha jala ho jAo aura dUsare dAha padakI apekSAse jala zadvakA artha Aga ho jAo ! jo ki iSTa nahIM hai / yadi koI yoM kaheM ki usa samaya vAkyakI avasthA meM usa vAkyArtha ke pratipAdana karane kI sAmarthya yuktapane se una padoMkI navIna utpatti ho jAtI hai / ataH kevala avasthAke pada se una mile hue padoMkI vizeSatA hai / aisA kahanepara to vAkya hI vAkyake arthako prakAza karanemeM samartha hai, yaha siddha huA / tisa prakAra eka dUsarekI AkAMkSA rakhate hue milakara pariNati karanevAle aneka poMke samudAyako vAkyapanekA vyavahAra hai / unakA padarUpase vyavahAra nahIM hotA hai / isa kAraNa jitanA artha padakA nikale, utane arthase vaha pada arthavAn hai / 442 yadi punaravayavArthenAnarthavattvaM kevalAnAM tadA padArthAbhAva eva sarvatra syAt / tato'nyeSAM padAnAmabhAvAt / vAkyebhyopoddhRtya kalpitAnAmarthavatvaM na punarakalpitAnAM kevalAnAmiti bruvANaH kathaM svasthaH ! yadi phira tuma avayavarUpa svakIya arthase bhI kevala padoMke arthavAn na mAnoge, taba to saba sthAnoMpara padake arthakA abhAva hI ho jAvegA / kyoMki khaNDarUpa avayava arthoMko kahanevAle una padoMse atirikta dUsarI jAtike padoMkA abhAva hai / avayavakI zaktiyoMse hI avayava kI zakti banatI hai / jalabinduoMke samudAyase samudra bana jAtA hai / vAkyoMse haTAkara usImeM kalpanA kara liye gaye nyAre nyAre padoMko to arthavAn mAnA jAya, kintu phira nahIM kalpanA kiye gaye mukhya akele kevala padoMko arthavAn na mAnA jAya / isa prakAra kahanevAlA vAdI kaise svastha kahA jA sakatA hai ? bhAvArtha - kevala padoMke sArthaka hote hue hI vAkyaprApta padoMko sArthakapanA AsakatA hai / anyathA nahIM | yahI nIroga avasthA (hoza ) kI bAteM haiM / mImAMsakoMko apane vAcaka padake anusAra yathArthanAmA hokara adhika vicArazAlI honA cAhiye / vyavacchedyAbhAvazcAsiddhaH kevalajJeyapadasyAjJeyavyavacchedena svArthanizcayanahetutvAt / sarva hi vastu jJAnaM jJeyaM ceti dvairAzyena yadA vyAptamavatiSThate tadA jJeyAdanyatAmAdadhAnaM jJAnamajJeyaM prasiddhametra tato jJeyapadasya tadvyavacchedyaM kathaM pratikSipyate ? yadi punarjJAnasyApi svato jJAyamAnatvAnnAjJeyatvamiti mataM, tadA sarvathA jJAnAbhAvAt kuto jJeyavyavasthA ? svato
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH 443 jJeyaM jJAnamiti cet na, jJAyakasya rUpasya kartRsAdhanena jJAnazaddhena vAcyasya karaNa sAdhanena vA sAdhakatamasya bhAvasAdhanena ca kriyAmAtrasya karmasAdhanena pratIyamAnAdrUpAnedena prsiddhrjnyeytvopptteH| ___pahile Apane kahA thA ki jJeya Adi padake samAna kevala padakA koI vyavacchedya nahIM hai / ataH kevala pada bolanA nirarthaka hai, so yaha vyavacchedyakA abhAva kahanA asiddha hai / kyoMki kevala jJeya padako ajJeyake vyavaccheda karake apane arthake nizcaya karanekA hetupanA prApta hai / ajJeyase yahAM jJAna pakaDA jAtA hai / jJAnase bhinna jJeya hotA hai / jaba ki sampUrNa hI vastueM jJAna aura jJeya isa prakAra do mahAn rAzipanese vyApta hokara jagatmeM avasthita ho rahI haiM, taba jJeyake kathaJcit bhinnatAko dhAraNa kara rahA jJAna ajJeyarUpase prasiddha hI hai / tisa kAraNa jJeyapadakA vaha jJAna padArtha bhalA vyavacchedya hotA huA kaise nirAkRta kiyA jA sakatA hai ? yadi phira tumhArA yaha mata ho ki jJAna bhI to svayaM apane Apase jAnA jAtA hai / ataH ajJeya nahIM hai, kintu jJeya hI hai / aisI dazAmeM jJeyakA vyavacchedya jJAna nahIM huA, taba to hama kaheMge ki jaba sabhI padArtha jJeya ho gaye to sabhI prakAra jJAna padArthake na honese jJeyakI vyavasthA karanA kAhese kahoge / batAo ! yadi tuma yoM kaho ki anya padArthokI to dUsare jJAnase jJeya vyavasthA karalI jAyagI / aura vaha jJAna svayaM apane Apase jJeya ho jAyegA / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki aisA mAnanepara to jJeyase jJAna bhinna siddha ho jAtA hai / jJA dhAtuse kartA, karaNa, bhAva, aura karmameM yuT pratyaya kara jJAna zabda banAyA jAtA hai / kartAmeM sAdhe gaye jJAna zabase jJAyaka AtmAkA svarUpa vAcya hotA hai / jAnAtIti jJAnaM aura karaNameM nirukti kara sAdhe gaye jJAna zabda karake jJaptikriyAkA prakRSTa upakAraka svarUpa vAcyaartha hotA hai jJAyate'neneti jJAnaM / tathA bhAvameM sAdhe gaye jJAna zabdase kevala jJaptirUpa kriyAvAcya hotI hai jJAyate jJAnamAtraM vA jJAnaM / evaM karmameM pratyaya kara sAdhana kiye gaye jJAna padase jJeyaartha vAcya hotA hai jJAyate yat tajjJAnaM / prakaraNameM karmase sAdhe gaye jJeyarUpase. kartA, karaNa aura bhAvameM sAdhA gayA jJAna bhinna hokara prasiddha ho rahA hai| ataH usa jJAnako ajJeyapanA bana gayA / vaha jJAna kevala jJeyapadakA vyavacchedya ho jAtA hai / koI kSati nahIM hai / kathamajJeyasya jJAyakatvAderzAnarUpasya siddhiH ? jJAyamAnasya kutaH ? svata eveti cet, paratra samAnam / yathaiva hi jJAnaM jJeyatvena svayaM prakAzate tathA jJAyakatvAdinApi vizeSAbhAvAt / jJeyAntarAdyanapekSasya kathaM jJAyakatvAdirUpaM tasyeti cet jJAyakAdyanapekSasya jJeyatvaM katham ? svato na jJeyarUpaM nApi jJAyakAdirUpaM jJAnaM sarvathA vyAghAtAt kintu jJAnasvarUpameveti cenna, tadabhAve tasyApyabhAvAnuSaMgAt / tadbhAve'pi ca siddhaM jJeyapadasya vyavacchedyamiti sArthakatvameva / vA
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 tatvAryazlokavArtike kartA, karaNa aura bhAvase sAdhe gaye jJAyakatvaM, jJAnatva aura jJaptipana ina ajJeyoMko yuT pratyaya vAle jJAnasvarUpakI siddhi bhalA kaise hogI ? bhAvArtha --jo ajJeya hai, vaha jJAnasvarUpa kaise siddha hogA ? aisA prazna honepara to hama bhI pUMjeMge ki jAnane yogya jJeyako karmameM yuT pratyaya karanepara jJAnapanA kaise siddha hogA ? tumhI batAo ! isapara tuma yadi yoM kaho ki jAne gaye jJAnako to svataH hI jJAnarUpatA siddha hai / aisA kahanepara to dUsaroM meM bhI yAnI jJAyaka, karaNajJAna aura jJaptimeM bhI samAnarUpase apane Apa jJAnarUpatA siddha ho jAtI hai / jisa hI prakAra ki jJAna jJeyapanese svayaM nizcayase prakAza rahA hai, tisa hI prakAra vaha jJAna jJAyaka jJaptijanaka aura jJaptirUpase bhI svayaM prakAzita ho rahA hai / koI antara nahIM hai / yadi koI yoM kahe ki dUsare jAnane yogya Adi arthokI nahIM apekSA rakhanevAle jJAnake jJAyakatva, jJAnatva Adi svarUpa bhalA usa jJAnake kaise kahe jAyeMge ? aisA AkSepa karanepara to hama bhI kaheMge ki, jJAyaka, jJapti, aura jJAnakI nahIM apekSA rakhanevAleke jJeyapanA bhI kaise mAnA jA sakatA hai ? batAo ! yadi koI jJAnAdvaitavAdI yoM kahe ki jJAna na to svayaM apane Apa jJeyasvarUpa hai aura jJAyaka, jJAna, jJaptirUpa bhI nahIM hai / kyoMki sabhI prakAroMse vyAghAta hai / yAnI jJAnake zuddha pUrNa zarIrameM jJAyakapana aura jJeyapana dharmake lie sthAna nahIM hai / yadi jJAyakapanA yA jJeyapanA mAnA jAyagA to jJAnapanA nahIM Thahara sakegA / kintu vaha jJAna sarvAMgajJAnarUpase jJAnasvarUpa hI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki una jJAyaka Adi svarUpoMke na mAnanepara usa jJAna svarUpake bhI abhAva ho jAnekA prasaMga ho jaaygaa| jJAna svayaM apaneko apanese jAnatA huA hI jJAna banA baiThA hai / anyathA nahIM / dUsarI bAta yaha hai ki yadi jJAnako jJAnasvarUpapanekA hI sadbhAva mAnA jAyagA to bhI vaha jJAna jJeyapadakA vyavacchedya siddha ho jAtA hai / isa prakAra vyavacchedake sadbhAva honepara jJeyapadako sArthakapanA hI hai| jJAnaM hi syAd jJeyaM syAd jJAnam / ajJAnaM tu jJeyameveti syAdvAdimate prasiddhaM siddhameva kathaJcittavyavacchedyaM / na ca jJAnaM svataH parato vA, yena rUpeNa jJeyaM tena jJeyameva yena tu jJAnaM tena jJAnamevetyavadhAraNe syAdvAdivirodhaH, samyagekAntasya tathopagamAt / naapynvsthaa| parAparajJAnajJeyarUpaparikalpanAbhAvAt tAvadeva kasyacidAkAMkSAnivRtteH / sAkAMkSasya tu tatra tat rUpAntarakalpanAyAmapi doSAbhAvAt sarvArthajJAnotpattau sakalApekSAparyavasAnAt / parAzaM'kitasya vA sarvasyAjJeyasya vyavacchedyatvavacanAnna jJeyapadAsyAnarthakatvam / sarvapadaM dhAdisaMkhyApadaM vAnena sArthakamuktamasarvasyAyAdezca vyavacchedyasya sadbhAvAt / na hyasarvazaddhAbhidheyAnAM samudAyinAM vyavacchede tadAtmanaH samudAyasya sarvazaddhavAcyasya pratiSedhAdiSTApavAdaH sambhavati, samudAyibhyaH kathaJcidbhedAtsamudAyasya / nApyayAdInAM pratiSedhe yAdividhAnavirodhaH paramasaMkhyAto'lpasaMkhyAyAH kathaJcidanyatvAt / tadevaM vivAdApannaM kevalaM padaM savyavacchedyaM
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tatvArthacintAmANaH 45 padatvAdghaTAdivat savyavacchedyatvAcca sArthakaM tadvaditi pratiyogivyavacchedena svArthapratipAdane vAkyaprayogavat padaprayoge'pi yuktamavadhAraNamanyathAnuktasamatvAt / tatpayogasyAnarthakyAt / jJAna kathaJcit jJeya hai aura kathaJcit jJAna hai / arthAt kisI apekSAse jJAna avazya jAnane yogya hai aura jJAna kathAMcit jAnanevAlA jJAna bhI hai| tathA ghaTa, paTa Adi ajJAna to jJeya hI haiN| isa prakAra syAdvAdiyoMke siddhAntameM prasiddha ho rahA vaha jJAna to jJeyakA kathaMcit vyavacchedya siddha ho hI jAtA hai / bhAvArtha-sarvathA ajJAnarUpa jJeyakA kathaJcit jJAna aura jJeyarUpa horahA aisA jJAna padArtha vyavacchedya bana gayA / syAdvAdiyoMke yahAM isa prakArake niyama karanepara bhI koI virodha nahIM hai ki jJAna sva athavA parakI apekSAse jAnanevAlA hokara jisa svabhAvase jJeya hai, usase jJeya hI hai, aura jisa svarUpase jJAna hai, usase to jJAna hI hai / kyoMki aise samIcIna ekAntako tisa prakAra hama syAdvAdI svIkAra kara lete haiM / tisa kAraNa anavasthA bhI nahIM hotI hai / yadi jJAnake aMzameM hI jJeyapana aura jJAnapana mAnA jAtA aura usa jJAnameM punaH jJeyapana, jJAnapana, mAnA jAtA, aisA pravAha honepara to anavasthAdoSa ho sakatA thaa| kintu jaba jJAnake jJAnapana aura jJeyapana svabhAvako samyag ekAntamudrAse kathaJcit nyArA mAna liyA hai to pIche aura usake bhI pIche uttarottara dUsare dUsare jJAna jJeya svarUpoMkI dhArAvahinI kalpanA na honeke kAraNa titanese hI kisI jJAtAkI AkAMkSA nivRtta ho jAtI hai| hAM ! jisako AkAMkSA utpanna ho gayI hai, usa AkAMkSAsahita puruSako to tisa jJAnameM una dUsare jJAna jJeya svarUpoMkI kalpanA karanemeM bhI koI doSa nahIM hai / do cAra koTi calakara akAMkSA svayaM hI zAnta ho jAtI hai| sampUrNarUpase arthakA jJAna utpanna ho jAne para punaH sampUrNa apekSAoMkA anta ho jAtA hai athavA kevalajJAna ho jAne para jJAna jJeya svarUpoMke jAnanekI AkAMkSA hI nahIM rahatI hai / sampUrNa jJAna jJeyoMkA yugapat pratyakSa ho jAnese sabhI jijJAsAoMkA vahAM pUrNarUpase avasAna ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jisa vAdIke sanmukha saba padArthoko jJeya sAdhA jA rahA hai, usako sampUrNa padArthoke ajJeyapanakI AzaMkA thI / ataH dUsarese zaMkA kiye gaye sampUrNa ajJeyoMko vyavacchedyapranakA kathana karanese jJeyapada anarthaka nahIM hai, yAnI vyavacchedya ho jAnese sArthaka hai / isI prakAra sarva pada athavA do tIna Adi ye saMkhyAvAcI pada bhI sArthaka haiM / yaha bhI ukta kathanase nirUpaNa kara diyA gayA hai| kyoMki sarvapadakA vyavacchedya asarva aura do saMkhyAkA vyavacchedya karane yogya do rahita Adi padArtha vidyamAna haiN| asarvapada dvArA kahe jAne yogya nyAre nyAre eka eka samudAyiyoMke prathak kara denepara una samudAyiyoMse abhinna tadAtmaka sarva zabda dvArA kahe jAnevAle samudAyakA niSedha ho jAnese iSTa padArthakA apavAda nahIM sambhava hai| kyoMki samudAyiyoMse samudAyakA koI apekSA karake bheda mAnA gayA hai| bhAvArtha-samudAyase eka eka vyaktiko yadi pRthak kara diyA jAyagA to samudAyakA zarIra hI bigaDa jaaygaa| yaha na samajha lenA / kyoMki samudAyase samudAyIko kathaMcit nyArA mAnA gayA hai / jaise '
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 tatvArthakokavArtike dasa rupayekA noTa hote hue bhI eka rupayekA niSedha kara diyA jAtA hai, athavA eka rupayeke honepara bhI paisA nahIM hai, kaha diyA jAtA hai / evaM eka jinadattake honepara bhI jinadatta aura indradatta donoM nahIM hai, jaise yaha kaha diyA jAtA hai, usI prakAra ubhayake honepara akelekA bhI abhAva kaha dete haiM / zarIrakA hAtha, AmakA pattA, ye vyavahAra bhI tabhI siddha hote haiM / ataH eka eka asarvakA niSedha karanepara sarvakA vidhAna ho jAtA hai / tathA saMsArake sabhI padArtha dUsareko milAkara do bana sakate haiM tathA anya doko milAkara sabhI vastueM tIna bana jAtI haiN| isa prakArake vAcyArtha ko kahanevAle dvi, tri, catuH, Adi pada bhI advi, atri AdikA niSedha karate hue do Adika kI vidhi karate haiN| koI virodha nahIM hai / baDI saMkhyAse choTI saMkhyAkA kathaJcit bheda mAnA gayA hai / ataH kevalAnvayI padArthoMke bhI syAdvAda paripATIke anusAra vyavacchedya bana jAte haiM / vyavaccheda karanevAlA pada sArthaka ho jAtA hai / tisa kAraNa isa prakAra siddhAnta puSTa huA ki vivAdameM paDA huA anya padoMse rahita kevala pada (pakSa) vyavacchedyase sahita hai ( sAdhya ) / padapanA honese ( hetu ) / jaise ki ghaTa, paTa Adi pada haiM ( dRSTAnta ) / isa anumAnase vyavacchedyapanA siddha ho jAnepara dUsare anumAna dvArA vyavacchedya sahitapana hetuse kevalapadako sArthakapanA bhI una paTa, ghaTa AdikoMke samAna sAdha liyA jAtA hai / isa prakAra apanese bhinna pratiyogiyoMkI vyAvRtti karake svArthake pratipAdana karanemeM jaise vAkyakA prayoga sArthaka hai, usIke samAna padake prayogameM bhI evakAra dvArA avadhAraNa karanA yukta hai / anyathA nahIM kahe hueke samAna ho jAneke kAraNa usa padakA prayoga karanA vyartha ho jAyagA / bhAvArtha-vAkyameM evakAra lagAneke samAna padameM bhI anya vyAvRttike lie evakAra lagAnA sArthaka hai| __ anye tyAhuH sarva vastviti zaddhI dravyavacano jIva ityAdizadvavat / tadabhidheyasya vizeSyatvena dravyatvAt, astIti guNavacanastadarthasya vizeSaNatvena guNatvAt / tayoH sAmAnyAtmanovizeSAdyavacchedena vizeSaNavizeSyasambhavatvAvadyotanArtha evkaarH| zukla eva paTaH ityAdivat, svArthasAmAnyAbhidhAyakatvAdvizeSaNavizeSyazaddhayostatsambandhasAmAnyaghotakatvopapatteH evakArasyeti / te'pi yadi viziSTapadaprayogenaivakAraH prayoktavya ityabhimanyante smRte tadA na syAdvAdinasteSAM niyatapadArthAvadyotakatvenApyevakArasyeSTatvAt / athAstyeva sarvamityAdivAkye vizeSyavizeSaNasambandhasAmAnyAvadyotanArtha evakAronyatra padaprayoge niyatapadArthAvadyotanArtho'pIti nijagustadA na dossH| anyavAdI to aisA kahate haiM ki jIva, ghaTa ityAdi zadboMke samAna sarva, vastu, ye zabda bhI dravyako kahanevAle dravyavAcI zabda haiN| kyoMki inake dvArA kahA gayA artha vizeSya honeke kAraNa dravya hai tathA asti yaha zabda guNako kahatA huA guNa zaddha hai |ve dravya aura guNa donoM hI sAmAnya svarUpa hai / yAnI eka dravya sAdhAraNarUpase aneka guNoMkA AdhAra bana rahA hai aura eka guNa bhI
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH jAtimudrAse aneka dravyoMmeM pAyA jAtA hai| una sAmAnya svarUpoMkA vizeSarUpase pRthagbhAva karake vizeSaNa vizeSyabhAva horahepanako pragaTa karaneke liye evakAra lagAnA cAhiye / jaise ki " zukla eva paTaH, droNa eva vrIhiH "dhaulA hI kapaDA hai, cAra aDhaiyA hI cAvala hai, ityAdi sthaloMpara vizeSaNa vizeSyoMkA karmadhAraya karanekI yogyatAse vyabhicArakI sambhAvanAmeM evakAra lagAyA jAtA hai| vizeSaNa zabda aura vizeSya zabda donoM hI to apane apane arthako sAmAnyarUpase kaha rahe haiN| unake sAmAnyarUpase sambandhako dyotana karaneke liye evakArakA lagAnA Avazyaka hai| tabhI evakArako dyotakapanA sadha skegaa| AcArya kahate haiM ki isa prakAra jinakA kahanA hai, ve bhI yadi viziSTapadakA uccAraNa karanepara yA sAmAnyadvArA vizeSakA smaraNa kara lenepara evakArakA prayoga nahIM karanA cAhiye / isa prakAra abhimAnapUrvaka mAna rahe haiM, yAnI sAmAnyarUpa padoMke sAtha eva lagAnA caahie| vizeSavAcaka padoMke sAtha nahIM lagAnA cAhiye / taba to ve syAdvAdI nahIM hai, kyoMki una syAdvAdiyoMne niyamita viziSTa padArthaka pragaTa karanekI apekSAse bhI evakArakA prayoga karanA iSTa kiyA hai / bhAvArtha-mImAMsaka sAmAnyarUpase vizeSya vizeSaNa bhAva sambandha pragaTa karaneke liye to evakAra lagAnA mAne aura vizeSa sambandhase grasta ho rahe viziSTa padake prayoga karanepara evakAra lagAnA na mAneM, yaha to korA abhimAna mAtra hai / jaba ki sarvatra anya vyAvRttiyAM kI jA sakatI haiM to sabhI vAkyoMmeM evakAra lagAnA cAhiye aura ve yadi " astyeva sarvaM, nIlaghaTamevAnaya " sabhI padArtha kathaJcit haiM hI, nIle ghaDeko hI lAo ityAdi vAkyoMmeM to sAmAnyarUpase vizeSaNa vizeSyake sambandhako pragaTa karaneke liye evakAra lagAnA cAhiye / tathA dUsare sthaloMpara padake prayoga karanepara niyamita padArthoke pragaTa karaneke liye bhI evakAra lagAnA cAhiye / isa prakAra kaheMge to koI doSa nahIM hai / yaha syAdvAdasiddhAntake anukUla paDatA hai| kena punaH zaddhenopAttortha evakAreNa dyotyata iti cet, yena saha prayujyate asAviti pratyeyam / padena hi saha prayukto'sau niyataM tadarthamavadyotayati vAkyena vAkyArthamiti siddham / phira kisa zadvake dvArA kahA jAkara grahaNa kiyA gayA avadhAraNasvarUpa artha evakArase dyotita kiyA jAtA hai ? bhAvArtha-mRttikA Adikase niSpanna huA ghaTa jaise pradIpase ghotita ho jAtA hai / aise hI kisa vAcaka zabdase kathana kiyA gayA niyama karanA rUpa artha evakArase vyakta kara diyA jAtA hai ? batAo ! aisA pUMchanepara to hamArI orase yaha uttara samajha lenA cAhiye ki jisa pada yA vAkyake sAtha vaha evakAra prayukta kiyA jAtA hai, usI pada yA vAkyase kahA jA cukA artha eva nipAtase abhivyakta kara diyA jAtA hai / jaba padake sAtha nizcayase vaha eva prayukta kiyA jAyagA to niyata kiye gaye usa padake arthako pragaTita kara degaa| aura jaba vAkyake sAtha evakAra lagA diyA jAyagA to vAkyake niyamita arthako prakAzita kara devegA / isa prakAra aniSTa
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tatvAryazlokavArtike arthakI nivRttike liye pada aura vAkyameM avadhAraNa karanA cAhiye / yaha siddhAnta yuktiyoMse siddha kara diyA gayA hai| nanu ca sadeva sarvamityukte sarvasya sarvathA sattvamasaktiH sattvasAmAnyasya vizeSaNatvAdvastusAmAnyasya ca vizeSyatvAt tatsambandhasya ca sAmAnyAdevakAreNa dyotanAt / tathA ca jIvo'pyajIvasattvenAstIti vyAptaM svapratiyogino nAstitvasyaivAstIti padena vyavacchedAt jIva evAstItyavadhAraNe tu bhavedajIvanAstitA / naiva seSTA pratItivirodhAt / tataH kathamastyeva jIva ityAdivatsadeva sarvamiti vacanaM ghaTata ityArekAyAmAha: yahAM aura eka acchI zaMkA hai ki " sadeva sarva " sampUrNa vastu sat hI hai, isa prakAra eva lagAkara kaha cukanepara to sabhI prakAroMse sabako satpanekA prasaMga hotA hai| kyoMki sAmAnyarUpase satpanA vizeSaNa hai aura sAmAnyarUpase sampUrNa vastueM vizeSya haiM tathA una vizeSaNa aura vizeSyoMke sambandhakA sAmAnyarUpase evakAra karake dyotana ho gayA hai / ataH sabako sarvathA sattva prApta huA aura taisA honepara jIva bhI ajIvakI sattAse sat ( vidyamAna ) hai, aisA prApta huA athavA jIva bhI ajIvakI sattAse vyApta ( ghira gayA ) ho gayA / " eva asti " isa prakAra eva pada karake to apane astitvake pratiyogI horahe nAstipanakI hI vyAvRtti hogI / jIvameM ajIvake sattvakI vyAvRtti to nahIM ho sakatI hai aura Apa jaina yadi jIva hI hai, isa prakAra madhyameM avadhAraNa lagAoge, taba to ajIva padArthakI nAsti ho jAyagI aura vaha to iSTa nahIM hai / kyoMki pratItiyoMse virodha paDegA / jIvase bhinna ghaTa, paTa, Adi ajIvoMkI pazuoMtaka ko pratIti ho rahI hai / tisa kAraNa jIva hai hI, ghaTa hI hai, ityAdi vacanoMke samAna sat hI sampUrNa haiM, aisA jainoMkA prayoga karanA kaise yuktisiddha ghaTita hogA ? arthAt evakAra lagAkara vacanaprayoga karanA nahIM ghaTatA hai| isa prakAra AzaMkA honepara AcArya mahArAja spRSTarUpase uttara kahate haiM;-usako ekAgracitta lagAkara suniye smjhiyegaa|| sarvathA tatprayoge'pi sattvAdiprAptivicchide / syAtkAraH saMprayujyetAnekAntadyotakatvataH // 54 // usa evakArake prayoga karanepara bhI sabhI prakAroMse sattva AdikI prAptikA viccheda karaneke liye vAkyameM syAtkAra zadbakA prayoga karanA caahiye| kyoMki vaha syAt zabda anekAntakA dyotaka hai| . syAdastyeva jIva ityatra syAtkAraH saMprayogamarhati tadaprayoge jIvasya pudgalAdyastitvenApi sarvaprakAreNAstitvamAptarvicchedAghaTanAt tatra tathAzaddhanAmAptitvAt / prakaraNAderjIve pudalAstitvavyavacchede tu tasyAzadvArthatvaM tatprakaraNAderazadvatvAt / na cAzadvAdartha pratipattirbhavantI zAdI yuktAtiprasaMgAt /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH " syAdasti eva jIvaH " kathaJcit jIva padArtha hai hii| isa prakArake yahAM vAkyameM syAt zadbakA bhale prakAra prayoga karanA yogya hai / yadi " kisI apekSA " isa arthako kahane vAle usa syAt zabdakA prayoga nahIM kiyA jAyagA to jIvako pudgala, AkAza, Adike astitvapane karake bhI sabhI prakAroMse astipanA prApta hogA / taba to jIvakI pudgala Adise vyAvRtti karanA nahIM ghaTita hogA, kintu vahAM tisa prakAra zabda karake sattvAdikakI prApti nahIM hai| yAnI pudgala Adike astitva karake jIvako astitva prApta nahIM hai| yadi tuma prakaraNa, avasara, yogyatA Adise jIvameM pudgala Adike astitva AdikI vyAvRtti karoge, taba to vaha zabdakA vAcyArtha nahIM ho skegaa| kyoMki una prakaraNa Adike dvArA Upara Uparase nikAle gaye artha to zadbake. vAcya nahIM samajhe jAte haiM aura vAcaka zabdoMke vinA hI ho rahI arthakI prattipatti bhalA zabase huyI, yaha yukta nahIM kahI jA sakatI hai| kyoMki atiprasaMga ho jAyagA / arthAt " gaMgAyAM ghoSaH " gaMgAkA vAcya artha gaMgA tIra bhI ho jAyagA, jo ki iSTa nahIM hai / lakSyArtha aura vyaMgyArtha to vAcyArtha nahIM hote haiM / isa prakAra " rAjendra bhavataH kIrtizcaturo hanti vAridhIna " yahAM prakaraNase hantikA vAcyArtha gacchati bhI nirdoSa ho jaao| kintu aisA hai nhiiN| ukta vAkyako to doSoMmeM parigANita kiyA hai isa kAraNa anekAnrAkA dyotaka syAt zadba lagAnA cAhiye / nanvastitvasAmAnyena jIvasya vyAptatvAt pudgalAdyastitvavizeSairavyApterna tatprasaktiH / kRtakasyAnityatvasAmAnyena vyAsasyAnityatvavizeSAmasaktivat / tato'narthakastanivRttaye syAtpayoga iti cenna, avadhAraNavaiyarthyaprasaMgAt / svagatenAstitvavizeSeNa jIvasyAstitvAvadhAraNAt pratIyate kRtakasya svagatAnityatvavizeSeNAnityatvavaditi cetra, svagateneti vizeSaNAt paragatena naiveti saMpratyayAdavadhAraNAnarthakyasya tadavasthatvatvAt / na cAnavadhAraNakaM vAkyaM yuktaM, jIvasyAstitvavannAstitvasyApyanuSaMgAt kRtakasya nityatvAnuSaMgavat / kisIkI zaMkA hai ki jaba sAmAnya astipane karake jIva vyApta ho rahA hai aura pudgala Adike vizeSa astitvoM karake jIva vyApta nahIM hai to pudgala Adike astitvase jIvake astitvakA vaha prasaMga hI prApta nahIM hotA hai / jaise sAmAnya anityapane karake kRtaka vyApta ho rahA hai / usako vizeSarUpase anityapanakA prasaMga nahIM hai| tisa kAraNa usa aniSTa padArthokI orase Aye hue sattva AdikI nivRttike liye to syAt zadbakA prayoga karanA vyartha hI hai| jisake Ama nahIM khAne haiM usake peDa ginanemeM kyA lAbha hai ! aba AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki taba to avadhAraNa karaneko vyartha ho jAnekA prasaMga hogaa| arthAt anyakI orase jaba astitvake prApta honekI sambhAvanA hI nahIM hai to niyama karanevAlA evakAra vyartha hI paDatA hai| yadi koI yoM kahe ki apane apanemeM prApta hue astitva vizeSaNa karake jIvake astitvakA eva padase avadhAraNa kiyA gayA hai / lokameM bhI aisA pratIta ho rahA hai| jaise ki kiye gaye ghaTa, pada, Adi kRtaka
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike padArthoMkA apanemeM prApta ho rahe anityapanarUpa vizeSaNa karake niyamase anityapanA hai / granthakAra kahate haiM ki so bhI na khnaa| kyoMki jaba apanemeM prApta hue astitva isa prakAra ke vizeSaNa se parameM prApta hue astitva se nahIM hI hai, aisA bhale prakAra jJAna ho hI jAyagA, to phira avadhAraNakA vyartha. panA vaisA kA vaisA hI tadavastha rhaa| kintu jisameM avadhAraNa nahIM hai aise vAkyakA bolanA yukta nahIM / anyathA jIvake astipanakA jaise vidhAna hogA, vaise hI usI samaya jIvake nAstipanakI bhI siddhikA prasaMga hogA / jaise ki ghaTa, paTa, Adiko kRtakapanekA niyama na karanepara nityapanakA prasaMga ho jAtA hai / tatrAstitvasyAnavadhRtatvAt / kRtakenAnityatvAnavadhAraNe nityatvavat, sarveNa hi prakA reNa jIvAderastitvAbhyupagame tannAstitvanirAse vAvadhAraNaM phalavatsyAt / yathA kRtakasya sarveNA nityatvena zaddhaghaTAdigatenAnityatvAbhyupagame tannityatvanirAse ca nAnyathA, tathAvadhAraNasAphalyopagame ca jIvAdirastitva sAmAnyenAsti, na punarastitvavizeSeNa pudgalAdigateneti pratipattaye yuktaH syAtkAraprayogastasya tAdRgarthadyotakatvAt / tahAM kRtakake sAtha anityapanakA avadhAraNa nahIM karanepara nityapaneke prasaMga samAna avadhAraNa nahIM kiye gaye astitva honeke kAraNa jIvakA anya padArthoMkI apekSAse bhI astitva prApta hogA / yadi sabhI prakAroMse jIva AdikoMkA astitva svIkAra karoge aura ajIvakI apekSAse usake nAstipanakA nirAkaraNa karoge, taba to niyama karanA saphala ho skegaa| jisa prakAra ki kRtakakA zabda, ghaTa, paTa Adi meM prApta hue sampUrNa anityapane karake anityapana mAnanepara aura usa nityatva ke nivAraNa karanepara eva lagAnA sArthaka hotA hai / anyathA nahIM / tisa prakAra avadhAraNakI saphalatAko svIkAra karanepara jIva Adika astitva sAmAnya karake haiM, kintu phira pudgala AdikameM rahanevAle vizeSa astitva karake to nahIM haiM / isakI pratItike liye kevala syAt isa zadbakA prayoga karanA yukta hai| kyoMki usa syAtko tisa prakAra Upara kahe gaye arthakA dyotakapanA hai / bhAvArtha--avadhAraNa vinA vAkya kahanA nahIM kahA gayA sarIkhA hai / aura avadhAraNakI saphalatA syAt isa nipAtake lagAne para hI ho sakatI hai / nanu ca yo'sti sa svAyattadravyavyakSetrakAlabhAvaireva netaraisteSAmaprastutatvAditi kecit satyam / sa tu tAdRzo'rthaH zadvAtpratIyamAnaH kIdRzAtpratIyate iti zAdvavyavahAra cintAyAM syAtkAro dyotako nipAtaH prayujyate liGantapratirUpakaH / 450 punaH zaMkA hai ki jo bhI koI padArtha hai, vaha apane AdhIna rahanevAle apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvoM karake hI hai| dUsareke dravya, kSetra, kAla, bhAvoMkarake vaha nahIM hai / kyoMki una dUsare dravya AdikA prakaraNameM koI prastAva hI prApta nahIM hai / phira tisa arthake dyotana karane ke liye vAkya meM syAt padakA brojha kyoM baDhAyA jAtA hai ? aisA koI kaha rahe haiM, so ThIka nahIM hai ! 1
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 451 kintu taisA artha jo zadvase pratIta ho rahA hai / vaha kisa prakArake zadvase pratIta hogA ? isa prakAra zadvajanya vyavahArakA vicAra karanepara to syAt aise arthadyotaka nipAtakA prayoga karanA cAhiye / arthAt syAt zadvake honepara hI parakIya dravya, kSetra, kAla aura bhAvoM karake astitva prApta honekA prastAva nahIM ApAtA hai / yadi syAt na hotA to sabhI prakAroMse parakIya astitva ApAdanako kauna bacA sakatA thA ? padArthoMke peTameM anyonyAbhAva atyantAbhAva tadAtmaka ho rahe haiN| tabhI to sarvAtmakatA sarvAdhArArUpa sAGkarya nahIM ho pAtA hai / anyathA apanA apanA patA pAnA hI asambhava ho jAtA / devadattakA zarIra apane aMga upAMgoMmeM tabhI sthira raha sakatA hai, jaba ki parakIya aMga upAMgoMke sammizraNa karanekA usameM pariNAma nahIM hotA hai| adAdi gaNakI " asa bhuvi " dhAtuse liG lakArameM prathama puruSakA eka vacana syAt banatA hai / yaha syAt nipAta usake sAdRzyako rakhanevAlA liGanta pratirUpaka avyaya hai / jaise ki rAtrau hetau ye saptamI vibhaktike padako anukaraNa vAle subanta pratirUpaka avyaya haiM / vihAyasA, antareNa, uccaiH, nacaiiH ye tRtIyAnta pratirUpaka avyaya haiM / prakRti aura pratyayake yogakara sAdhe gaye tiGanta, subanta padoMse anAdisiddha avyutpanna avyaya - pada nyAre haiM / kena punaH zaddhenoktonekAntaH ? syAtkAreNa dyotyata iti cet, sadaiva sarvamityAdivAkyenAbhedavRttyA'bhedopacAreNa veti brUmaH / sakalAdezo hi yaugapadyenAzeSadharmAtmakaM vastukAlAdibhirabhedavRttyA pratipAdayatyabhedopacAreNa vA tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacAreNa bhedaprAdhAnyena vA tasya nayAyattatvAt / Apa jaina phira yaha batalAo ki kisa zabda karake kahA gayA anekAnta syAt itane zadvase dyotita kara diyA jAtA hai ? aisI jijJAsA honepara to hama spaSTa uttara kahate haiM ki sampUrNa padArtha sat hI haiM ityAdi vAkyoM karake abheda sambandhase athavA abhedake vyavahArase anekAnta kahA jAtA hai| yAnI abhedavRtti honeke kAraNa eka dharmake pratipAdaka zadvase aneka dharma kaha diye jAte haiM / sampUrNa vastuko kathana karanevAlA sakalAdeza vAkya to kAla, AtmarUpa Adi karake abhedavRtti yA abhedake upacArase svakIya sampUrNa dharmoke sAtha tAdAtmyako rakhanevAlI vastukA yugapat ( ekadama se ) pratipAdana kara detA hai / kyoMki vaha sakalAdeza vAkya pramANake adhIna horahA bolA jAtA hai / bhAvArtha - pramANa vastuke sampUrNa aMzoMko jAnatA hai| una aMzoMkA vastuke sAtha kAla AdikI . apekSA se tAdAtmya sambandha ho rahA hai / sampUrNa aMzoMkA paraspara meM nizcaya aura vyavahArase dravyarUpa karake abheda varta rahA hai / aura vastuke eka aMzako kahanevAlA vikalAdeza to bhedake upacAra se yA bhedakI pradhAnatA kramakrama karake azeSa dharmasvarUpavastuko kahatA hai / kyoMki usa vikalAdeza vAkyakI pravRtti nayoMke adhIna hai| nayajJAna kramase eka eka aMzako kahatA huA hI bhinnabhinna vastuke aMzoMko dIrghakAlameM kaha sakatA hai / yugapat nahIM /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike kaH punaH kramaH kiM vA yaugapadyam : yadAstitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA tadaikasya zabdasyAnekArthapratyAyane zaktyabhAvAt kramaH / yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate tadaikenApi zaddhenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApannasyAnekAzeSarUpasya pratipAdanasambhavAdyaugapadyam / phira prazna hai ki jainoMkA mAnA huA krama kyA hai ? aura yugapatpanA kyA padArtha hai ? isake uttara meM AcArya kahate haiM ki jisa samaya astitva, nAstitva, Adi dharmokI kAla, AtmarUpa, Adi karake bhedakI trivakSA ho rahI hai, taba eka zadbakI bhinna bhinna aneka arthoke samajhAnemeM zakti nahIM hai / ataH krama mAnA jAtA hai / kintu jaba unhIM dharmokA kAla Adi karake abheda honese AtmasvarUpa dRDha kara liyA gayA kahA jAtA hai / taba to eka zadba karake bhI eka dharmakA samajhAnA mukhya kara usa eka dharmake sAtha tAdAtmyako prApta ho rahe zeSarahita sampUrNa dharmasvarUpa vastukA nirUpaNa karanA sambhava hai / ataH yugapatpanA kahA jAtA hai / arthAt bhedavivakSA karanepara eka eka dharmakA eka eka zabda dvArA kramase kathana hotA hai aura abheda vivakSA karanepara eka zadva dvArA anantadharmAtmaka vastukA eka hI samayameM yugapat nirUpaNa ho jAtA hai / ke punaH kAlAdayaH kAlaH, AtmarUpaM, arthaH, sambandhaH, upakAro, guNidezaH, saMsargaH, zabda, iti / tatra syAjjIvAdi vastu astyeva ityatra yatkAlamastitvaM tatkAlAH zeSAnantadharmA vastunyekatreti, teSAM kAlenAbhedavRttiH / yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadevAnyAnantaguNAnAmapItyAtmarUpeNAbhedavRttiH / ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evAnyaparyAyANAmityarthenAbhedavRttiH / ya evAviSvagbhAvaH kathaMcittAdAtmyalakSaNaH sambandho'stitvasya sa evAzeSavizeSANAmiti sambandhenAbhedavRttiH / ya eva copakAro 'stitvena svAnuraktakaraNaM sa eva zeSairapi guNairityupakAreNAbhedavRttiH / ya eva ca guNidezo'stitvasya sa evAnyaguNAnAmiti guNidezenAbhedavRttiH / ya eva caikavastvAtmanA - stitvasya saMsargaH sa eva zeSadharmANAmiti saMsargeNAbhedavRttiH / ya eva vAstItizaddho'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti zaddhenAbhedavRttiH / paryAyArthe guNabhAve dravyArthikatvaprAdhAnyAdupapadyate / bheda yA abheda avacchedaka ve kAla Adika phira kauna haiM ? isakA uttara yoM hai ki kAla, AtmarUpa, artha, sambandha, upakAra, guNideza, saMsarga, aura zabda isa prakAra ATha haiM / tina AThoM meM jIva Adika vastu kathaMcit hai hii| isa prakAra isa pahile bhaMgameM jo hI astitvakA kAla hai, vastumeM zeSa bace hue ananta kA bhI vahI kAla hai / isa prakAra una astitva, nAstitva, Adi dharmokI kAlakI apekSAse abhedavRtti ho rahI hai, tathA sampUrNa astitva Adi guNa usa eka hI vastuke haiM / jaise eka mAtA ke cAra putroMmeM sahodarapanA sambandha hai / jo hI usa vastuke guNa hojAnA ( dharmapanA ) 1 452 d
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 156 astitvakA apanA svarUpa hai, vahI usa vastuke guNa hojAnApanA anya anantaguNoMkA bhI AtmIyarUpa hai / vastuniSThadharmitAnirUpitadharmatAvattvaM / guNIvastuke AtmIyarUpa astitva Adi sabhI guNa ekase haiM / isa prakAra AtmIya svarUpakarake anantadharmokI parasparameM abhedavRtti hai 2 / tathA jo hI AdhAra horahA dravya nAmaka artha astitva dharmakA hai, vahI dravya anya paryAyoMkA bhI Azraya hai| isa prakAra eka AdhArarUpa arthapanese sampUrNa dharmoke AdheyapanekI vRtti ho rahI hai 3 / evaM jo hI pRthak pRthak nahIM kiyA jAsakanArUpa kathaMcit tAdAtmyasvarUpa sambandha astitvakA hai| vahI aviSvagbhAva sambandha bace hue sampUrNa vizeSa aMzoMkA bhI hai / isa DhaMgase sambandha dvArA sampUrNa dharmokA vastuke sAtha abheda vartta rahA hai 4 / aura jo hI apane astitvase vastuko apane anurUpa raMgayuktakara denArUpa upakAra astitva dharmakarake hotA hai, ve hI apane apane anurUpa vastuko raMga denA svarUpa upakAra bace hue anya guNoM karake bhI kiyA jAtA hai / isa prakAra upakAra karake sampUrNa dharmoMkA parasparameM abheda vatarahA hai 5 / tathA jo hI guNI dravyakA deza astitva guNane ghera liyA hai, vahI guNIkA deza anya guNoMkA bhI nivAsa sthAna hai| isa prakAra guNidezakarake eka vastuke aneka dharmokI abhedavRtti hai| jaise ki daza auSadhiyoMko ghoTakara banAyI gayI golIke choTese khaNDameM bhI dazoM auSadhiyAM haiM 6 / aura jo hI eka vastu svarUpa karake astitva dharmakA saMsarga hai, vahI zeSa dharmoMkA bhI saMsarga hai,| isa rAtise saMsarga karake abhedavRtti ho rahI hai| pahilA tAdAtmya sambandha dharmokI parasparameM yojanA karane vAlA thA aura yaha saMsarga eka vastumeM azeSadharmoko ThaharAnevAlA hai / isI prakAra artha padase lambA cauDA akhaNDavastu pUrA liyA gayA hai aura guNidezase akhaNDa vastuke kalpita dezAMza grahaNa kiye gaye haiM 7 / tathA jo hI asti yaha zabda astitva dharmasvarUpa vastukA vAcaka hai vahI zabda bace huye ananta dharmoke sAtha tAdAtmya rakhanevAlI vastukA bhI vAcaka hai| isa prakAra zabdake dvArA sampUrNa dharmokI eka vastumeM abhedarUpa pravRtti ho rahI hai 8 / yaha abheda vyavasthA paryAyasvarUpa arthako gauNa karanepara aura guNoMke piNDarUpa. dravya padArthako pradhAna karanepara pramANa dvArA bana jAtI hai| dravyadRSTise sabhI guNa, svabhAva, aMza, paryAyoM aura kalpita dharmomeM abheda phailA huA dIkhatA hai / koI paryAyArthika nayako gauNakara aura dravyArthika nayako pradhAna karate huye abheda sAdha lete haiN| . dravyArthika guNabhAvena paryAyArthikamAdhAnye tu na guNAnAM kAlAdibhirabhedavRttiH aSTadhA sambhavati / pratikSaNamanyatopapattebhinnakAlatvAt / sakRdekatra nAnAguNAnAmasambhavAt / sambhave vA tadAzrayasya tAvadvA bhedamasaMgAt / teSAmAtmarUpasya ca bhinnatvAt tadabhede tadbhedavirodhAt / svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAt anyathA nAnAguNAzrayatvavirodhAt / sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAt nAnAsambandhibhirekatraikasambandhAghaTanAt
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 talArthakokavArtika taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaMgAt / saMsargastha ca pratisaMsargabhedAta tadabhede saMsargibhedavirodhAt / zadasya ca prativiSayaM nAnAtvAt sarvaguNAnAmekazaddhavAcyatAyAM sarvArthAnAmeka zadbhavAcyatApatteH zaddhAntaravaiphalyAt / tattvato'stitvAdInAmekatra vastunyevamabhedavRtterasambhave kAlAdibhirbhinmAtmanAmabhedopacAraH / kriyate tadevAbhyAmabhedavRttyabhedopacArAbhyAmekena zaddhenaikasya jIvAdivastuno'nantadharmAtmakasyopAttasya syAtkAro dyotakaH samavatiSThate / kintu dravyArthikake gauNa karanepara aura paryAyArthikakI pradhAnatA ho jAnepara to guNoMkI kAla Adi karake ATha prakArakI abhedavRtti nahIM sambhavatI hai| kyoMki pratyeka kSaNameM guNa bhinna bhinna rUpase pariNata ho jAte haiM / ataH jo astitvakA kAla hai, vaha nAstitvakA kAla nahIM hai / bhinna bhinna dharmokA kAla bhinna bhinna hai / eka samaya eka vastumeM aneka guNa ( svabhAva ) nahIM pAye jA sakate haiM / yadi balAtkArase aneka guNoMkA sambhava mAnoge to una guNoMke Azraya vastukA utane prakArase bheda ho jAnekA prasaMga hogA, yAnI jitane guNa haiM, pratyeka guNakA eka eka vastu Azraya hokara utanI saMkhyAvAlI vastueM ho jaaveNgii| ataH kAlakI apekSA abhedavRtti na huyI 1 / tathA paryAyadRSTise una guNoMkA AtmarUpa bhI bhinna bhinna hai / yadi aneka guNoMkA AtmasvarUpa abhinna hotA to una guNoMke bheda honekA virodha hai| eka AtmasvarUpavAle to eka hI hoMge / eka vastumeM eka guNa hI usakA tadAtmakarUpa ho sakatA hai, ekake AtmarUpa aneka nahIM hote haiM / ataH AtmasvarUpase bhI abhedavRtti siddha nahIM huyI 2 / tathA nAnA dharmokA apanA apanA Azraya artha bhI nAnA hai, anyathA yAnI AdhArabhUta artha aneka na hote to usa vicAre ekako nAnA guNoMke AzrayapanakA virodha ho jAtA / ekakA AdhAra eka hI hotA hai / ataH arthake bhinna bhinna ho jAneke kAraNa una dharmomeM arthase abhedavRtti nahIM hai 3 1 evaM sambandhiyoMke bhedase sambandhakA bhI bheda dekhA jAtA hai| aneka sambandhiyoM karake eka vastumeM eka sambandha honA nahIM ghaTatA hai| devadattakA apane putrase jo sambandha hai, vahI pitA, bhAI, pitRvya, Adike sAtha nahIM hai / ataH bhinna paryAyoMmeM sambandhase abhedavRtti honA nahIM banatA hai 4 / una dharmoM karake kiyA gayA upakAra bhI vastumeM nyArA nyArA niyata hokara aneka svarUpa hai / ataH eka upakArakI apekSAse honevAlI abhedavRtti aneka guNoMmeM nahIM ghaTita hopAtI hai 5 / pratyeka guNakI apekSAse guNIkA deza bhI bhinna bhinna hai| yadi guNake . bhedase guNavAle dezakA bheda na mAnA jAyagA to sarvathA bhinna dUsare arthake guNoMkA bhI guNIdeza abhinna ho jAyagA / arthAt devadattake nyAre nyAre guNoMkA yadi guNIdeza nyArA nyArA nahIM mAnA jAyagA to devadatta, jinadatta, indradattake nyAre nyAre guNoMkA bhI guNIdeza bhinna mata mAno / jinadAkA jJAna, sukha Adi indradattameM praviSTa ho jAyagA, kintu yaha iSTa nahIM / ataH guNIdezase bhI
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 155 dharmokI abhedavRtti na ho sakI 6 / saMsarga to pratyeka saMsargavAleke bhedase bhinna hI mAnA jAtA hai| yadi sambandhIke bheda hote hue usa saMsargakA abheda mAnA jAyagA to saMsargiyoMke bheda honekA virodha hai| bhAvArtha-sambandhI dharma yadi nyAre nyAre haiM to unakA saMsarga eka kaise bhI nahIM ho sakatA hai| eka gADImeM do baila eka hI sthAnapara eka hI joDase nahIM laga sakate / pagaDI, kurtA, dhotI Adise spRSTa ho rahe devadattake avayava nyAre nyAre saMsargavAle haiN| ataH saMsargase bhI amedavRtti na ho skii| dAntoMkA mizrI, supArI, pAna, haluA, jIbhake sAtha bhinna bhinna prakArakA saMsarga hai 7 / pratyeka viSayakI apekSAse vAcaka zabda nAnA hote haiM / yadi sampUrNa guNoMko eka zabda dvArA hI vAcya mAnA jAyagA, taba to sampUrNa arthIko bhI eka zabda dvArA nirUpaNa kiye jAnekA prasaMga hogaa| aisI dazAmeM bhinna bhinna padArthoke liye nyAre nyAre zadboMkA bolanA vyartha paDegA / ataH zabdake dvArA abhedavRtti nahIM mAnI jA sakatI hai / jaba ki vAstavikarUpase astitva, nAstitva Adi dharmokI eka vastumeM isa prakAra abhedavRttikA honA asambhava hai to aba kAla, AtmarUpa, Adi karake bhinna bhinna svarUpa ho rahe dharmokA abheda rUpase upacAra kiyA jAtA hai / arthAt paryAyArthika nayase nAnA paryAyoMmeM bheda hai / kyoMki eka paryAya dUsare paryAyasvarUpa nahIM hai| phira bhI eka vastu yA dravyakI anantaparyAyoMmeM abhedakA vyavahAra kara liyA jAtA hai / devadattakI paryAyoMkA jinadattakI paryAyoMke sAtha to upacArase bhI abheda nahIM hai, kyoMki ve sarvathA bhinna haiM / sattva, dravyatva, prameyatva, jIvatva AdikI apekSAse devadatta jinadattoMmeM ho rahA abheda bhI sAdRzyakI bhittipara poca laTaka rahA hai / ekatvakI sAMkalase puSTa baMdhA huA nahIM hai vicAranepara devadatta aura jinadattake dravyatva, jIvatva, Adi sadRza pariNAma bhI nyAre nyAre jaceMge / tisa kAraNa ina abhedavRtti aura abheda upacArase eka zabda karake grahaNa kiye gaye anantadharmAtmaka eka jIva Adi vastukA kathana kiyA gayA hai| una aneka dharmokA dyotaka syAtkAra nipAta bhale prakAra vyavasthita ho rahA hai| bhAvArtha-vikalAdeza dvArA kramase aneka dharmokA nirUpaNa kiyA jAya athavA sakalAdeza dvArA yugapat sampUrNa dharmokA nirUpaNa kiyA jAya / kintu anekAntakA dyotaka honese syAt nipAtakA prayoga karanA Avazyaka hai / tabhI sarva prakArase sattva AdikI prAptikA viccheda ho sakegA / anya koI upAya nahIM hai| syAcchadAdapyanekAntasAmAnyasyAvabodhane / zadvAMtaraprayogo'tra vizeSapratipattaye // 55 // , yadyapi akele syAt zabase bhI sAmAnyarUpase aneka dharmokA thotana hokara jJAna ho jAtA hai, phira bhI yahAM vizeSarUpase dharmokI pratIti honeke liye dUsare asti, nAsti, Adi zadroMkA prayoga karanA Avazyaka hai| bhAvArtha-brAhmaNakauDinyanyAyase vizeSa dharmake vAcaka zabdvakA prayoga karanA anivArya hai| kisI zabase anekAnta kahA jAya, tabhI to syAt nipAta usakA yotana kara skegaa|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 tatvAryakokavArtika ___syAditi nipAto'yamanekAntavidhivicArAdiSu bahuSvartheSu vartate, tatraikAryavivakSA ca syAdanekAntArthasya vAcako gRhyate ityeke / teSAM zaddhAntaraprayogo'narthakaH syAcchadvenaivAnekAntAtmano vastunaH pratipAditatvAdityapare, te'pi yadyanekAntavizeSasya vAcake syAcchaddhe prayukta zadvAntaraprayogamanarthakamAcakSate tadA na nivAryante, zaddhAntaratvasya syAcchadvena kRtatvAt / anekAntasAmAnyasya tu vAcake tasmin prayukte jIvAdizaddhAntaraprayogo nAnarthakastasya tadvizeSapratipatyarthatvAt kasyacitsAmAnyenopAdAne'pi vizeSArthinA vizeSo'nuprayoktavyo vRkSazadvAvRkSatvasAmAnyopAdAne'pidhavAditadvizeSArthitayA dhavAdizadavizeSavaditi vacanAt / syAt yaha tiDaMta pratirUpaka nipAta anekAnta yAnI aneka dharma aura vidhi arthAt preraNA karanA yA kAryoMmeM pravRtti karAnA tathA vicAra karanA aura vidyA Adi bahutase arthoMmeM varta rahA hai / tina aneka arthoMmeM eka arthakI vivakSA hogI / ataH syAt zabda aneka arthakA vAcaka grahaNa kiyA gayA hai / isa prakAra koI eka vAdI kaha rahe haiM / unake yahAM anya zadboMkA prayoga karanA vyartha pddegaa| kyoMki akele syAt zadba karake hI aneka dharmasvarUpa pUrNa vastukA pratipAdana ho cukA hai| isa prakAra koI dUsare vAdI ekeke AkSepakA samAdhAna kara rahe haiN| aba AcArya kahate haiM ki ve dUsare bhI vizeSarUpase anekAntako kahanevAle syAt zabdake prayoga karanepara yadi dUsare zabdake bolaneko vyartha kaha rahe haiM, taba to hama unako nahIM rokate haiM / kyoMki dUsare zabdake dvArA hone yogya prayojanako syAt zadane hI sAdha diyA hai / aisI dazAmeM dUsare zabdvakA prayoga karanA avazya hI vyartha hai| kintu sAmAnyarUpase anekAntake vAcaka usa syAt zabdake prayoga karanepara to dUsare jIva, asti, Adi zadvoMkA prayoga karanA vyartha nahIM hai / kyoMki vaha vizeSarUpase pratipatti karaneke liye hai| kisI bhI padArthakA sAmAnyarUpase kathana kiye jAnepara bhI vizeSa arthakI prAptiko cAhanevAle puruSa karake vizeSakA pIche avazya prayoga karanA cAhiye / dekho ! sAmAnyavAcI vRkSa zavase vRkSapana sAmAnyakA grahaNa honepara bhI usa vRkSake vizeSa dhava, khaira, papila AdikI abhilA. SukatAse jaise dhava Adi vizeSa zabdoMkA prayoga karanA Avazyaka kahA gayA hai, isI prakAra prakaraNameM syAtke sAtha udyotaka vizeSa padoMkA uccAraNa karanA avazyaMbhAvI hai| bhavatu nAma dyotako vAcakazca syAcchadro'nekAntasya tu pratipadaM prativAkyaM cA'zrUya. mANaH samaye loke ca kutastathA pratIyata ityAha: syAt yaha zabda anekAntakA ghotaka ho jAo ! athavA bhale hI vAcaka ho jAo ! hameM isameM koI Apatti nahIM hai| kintu zAstrameM aura lokameM pratyeka pada aura pratyeka vAkyake sAtha juDA huA to nahIM sunA jA rahA hai| hajAroM pada yA vAkya to eva yA syAt zabda lagAye vinA bole, sune, jA rahe haiN| phira taisA honepara vaha syAt zabda kaise tisa prakArakA pratIta hogA ? aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja spaSTa uttara kahate haiN|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcintAmaNiH soprayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAtpratIyate / tathaivakAro yogA divyavacchedaprayojanaH // 56 // 457 vaha syAt zaGkha pratyeka vAkya yA padameM nahIM bolA gayA bhI hotA huA sabhI sthaloMpara syAdvAdako jAnanevAle puruSoM karake prakaraNa AdikI sAmarthya se pratIta kara liyA jAtA hai / jaise ki ayoga anyayoga aura atyantAyogakA vyavaccheda karanA hai prayojana jisakA, aisA evakAra vinA kahe hue bhI prakaraNavaza samajha liyA jAtA hai / yathA caitro dhanurdharaH pArtho dhanurdharaH nIlaM sarojaM bhavatItyatrAyogasyAnyayogasyAtyantAyogasya ca vyavacchedAyAprayuktopyevakAraH prakaraNavizeSasAmarthyAt tadvidbhiravagamyate, tasyAnyatra vizeSaNena, vizeSyeNa, kriyayA ca saha prayuktasya tatphalatvena pratipannatvAt / tathA sarvatra syAtkAro'pi sarvasyAnekAntAtmakatvavyavasthApana sAmarthyAdekAntavyavacchedAya kiM na pratIyate / na hi kazcitpadArtho vAkyArtho vA sarvathaikAntAtmako'sti / pratItivirodhAt / kathaJcidekAntAtmakastu sunayApekSo'nekAntAtmaka eva tato yuktaH pramANavAkye nayavAkye ca saptavikalpe syAtkArastadarthe zaddhAntaraM vA zrUyamANaM gamyamAnaM vAvadhAraNavat / putra jaise " caitro dhanurdharaH " vidyArthI caitra dhanuSako dhAraNa kara rahA hai / isa vAkyameM caitra dhanuSako hI dhAraNa karatA hai, yA dhanuSadhArI hI hai / isa prakAra dhanuSa ke ayogakA vyavaccheda karanevAlA evakAra vizeSa prakaraNakI sAmarthyase jAna liyA jAtA hai / arthAt caitro dhanurdhara eva, citrAkA caitra dhanuSako hI dhAraNa kara rahA hai / khaDga bandUka Adiko nahIM / yaha ayoga vyavaccheda to vidheya yA vizeSaNake sAtha lage hue evakArase huaa| tathA " pArtho dhanurdharaH " arjuna dhanuSakA dhArIM hai / isa vAkyameM eva nahIM lagAyA gayA hai / phira bhI arjuna hI dhanuSakA dhArI hai| isa prakAra anya vyaktiyoMmeM dhanuSadhArIpanake yogakA vyavaccheda karanevAlA evakAra prakaraNa ke anusAra laga jAtA hai / arthAt pArtha eva dhanurdharaH, aneka yoddhAoMke madhyameM arjuna vIra hI dhanuSako dhAraNa kiye hue hai, anya bhaTa nahIM / isa prakAra vizeSya yA uddezyake sAtha lage hue evakArase anyayogakI vyAvRtti huyI / aura tIsarA " nIlaM sarojaM bhavati " nIlA kamala hotA hai| isa vAkyameM nIla kamala hotA hI hai / isa prakAra kamalameM nIlepaneke atyanta ayogako vyavaccheda karanevAlA evakAra prakaraNase jAna liyA jAtA hai / bhAvArtha -- nIlaM sarojaM bhavatyeva isa vAkyameM kriyAke sAtha eva lagAkara nIla kamala ke sarvathA na honekI vyAvRtti kI gayI hai| ataH nahIM bole gaye bhI tInoM evakAra prakaraNake anusAra jaise vidvAn puruSoM karake una tInoMke vyavacchedake liye arthApattikI sAmarthyase jAna liye jAte haiM / kyoMki anyasthaloM para vizeSaNa aura vizeSya tathA kriyAke sAtha prayukta kiye gaye usa evakArakA una ayoga vyavaccheda, anyayogavyavaccheda, aura atyantAyogavyavacchedarUpa phalapane karake sambandha 1 58
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 tatvAryazlokavArtike ( vyApti ) jAnA jA cukA hai| tisI prakAra sabhI sthaloMpara nahIM bolA gayA bhI syAtkAra sabhI padArthoke anekAntAtmakapanekI vyavasthA karA cukanekI sAmarthyase ekAntake vyavaccheda karaneke liye kyoM nahIM pratIta ho jAyagA ? arthAt evake samAna syAtkAra bhI bolo cAhe na bolo ! pratIta ho hI jAtA hai / saMsArameM koI bhI padakA artha athavA vAkyakA artha aisA nahIM hai, jo sabhI prakAroMse ekAntasvarUpa hI hove / kyoMki sarvathA ekAnta mAnanepara lokameM AbAla vRddha prasiddha ho rahI pramANasiddha pratItiyoMse virodha AvegA / hAM ! sunayoMkI apekSAse arpita kiyA gayA kathaJcit ekAnta svarUpa padArtha yA vAkyArtha to anekAntasvarUpa hI hai / kyoMki sunaya anya dharmokI apekSA rakhatI haiM, tisa kAraNa asti, nAsti Adi sAta bhedavAle pramANabodhaka vAkya aura nayavAkyameM syAt yaha zaddha lagAnA yukta hai / athavA usa syAt zabake liye dUsarA koI kathaJcit Adi zabda cAhe vaha kaNThokta kahA gayA yA sunA jA cukA ho athavA arthApattise anumAna dvArA samajha liyA gayA ho / avadhAraNa karanevAle evakArake samAna vaha pratyeka pada aura vAkyameM joDa denA cAhiye / kiM punaH pramANavAkyaM kiM vA nayavAkyam ? sakalAdezaH pramANavAkyaM vikalAdezo nayavAkyamityuktam / kaH punaH sakalAdezaH ko vA vikalAdezaH ? anekAntAtmakasya vastunaH pratipAdanaM sakalAdezaH, ekadharmAtmakavastukathanaM vikalAdeza ityeke, teSAM sptvidhprmaannnyvaakyvirodhH| satyAsattvAvaktavyavacanAnAmekaika dharmAtmajIvAdivastupratipAdanapravaNAnAM sarvadA vikalAdezatvena nayavAkyatAnuSaMgAt kramArpitobhayasadavaktavyAsadavaktavyobhayAvaktavyavacanAnAM vAnekadharmAtmakavastuprakAzinAM sadA sakalAdezatvena prmaannvaakytaaptteH| na ca trINyeva nayavAkyAni catvAryeva pramANavAkyAnIti yuktaM siddhAntavirodhAt / phira Apa syAdvAdI yaha batalAo ! ki pramANavAkya kyA hai ? aura Apake yahAM nayavAkya kyA hai ? isake uttarameM AcArya kahate haiM ki vastuke sampUrNa aMzoMko kathana karanevAlA sakalAdeza to pramANavAkya hai aura vastuke vikala horahe thoDe aMzako kahanevAlA vikalAdeza nayavAkya hai| isa bAtako pahile bhI hama kaha cuke haiN| aba phira prazna hai ki vaha sakalAdeza kyA hai ? aura cikalAdeza kyA hai ? batAo ! isake uttarameM koI vidvAn aisA kahate haiM ki aneka dharmoke sAtha tadAtmaka ho rahI vastukA nirUpaNa karanA sakalAdeza hai aura eka dharmasvarUpa vastukA nirUpaNa karanA vikalAdeza hai / isa para AcArya kahate haiM ki unake yahAM sAta prakArake pramANavAkya aura sAta prakArake nayavAkya bolanekA virodha ho jAyagA / sAta bhaMgoMmeMse satva, asattva, aura avaktavya ina akele akele tIna vacanoMko vikalAdezI ho jAneke kAraNa nayavAkyapanekA prasaMga hogaa| kyoMki ye tIna vacana eka eka dharmasvarUpa jIva Adi vastuke pratipAdana karanemeM sadA tatpara ho rahe haiN| syAdvAda siddhAnta ke anusAra pramANa saptabhaMgImeM ina tInako bhI pramANavAkyapanA siddha hai| ataH
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sakalAdezake lakSaNameM avyAptidoSa huA / tathA sAta bhaMgoMmeM se kramase vivakSita kiyA gayA ubhaya, astyavaktavya, nAstyavaktavya aura astyanAstyavaktavya ye cAra vAkya sadA hI aneka dharmasvarUpa vastu ke prakAzaka haiM / ataH sakalakA Adeza karanevAle honeke kAraNa pramANavAkya bana baiTheMge / nayavAkya nahIM ho sakeMge / jainasiddhAnta ke anusAra ukta pichale cAra vAkyoMko bhI nayavAkya mAnA gayA hai / ataH vikalAdeza ke lakSaNakI avyApti huyI / lakSaNakI sampUrNa lakSyameM gati na huyI aura alakSya meM cale jAnese ativyApti honA bhI sambhava hai / asti, nAsti aura avaktavya ye tIna hI nayavAkya haiM tathA ubhaya, astyavaktavya, nAstyavaktavya aura astyanAstyavaktavya ye cAra hI pramANavAkya haiM / yaha niyama karanA to yuktipUrNa nahIM hai / kyoMki aisA niyama karanepara siddhAntase virodha hotA hai / siddhAantameM sAtoMko nayavAkya aura sAtoMko pramANavAkya bhI siddha kiyA hai / ataH sakalAdeza vikalAdezakA pUrvokta lakSaNa ThIka nahIM hai / 459 dharmimAtravacanaM sakalAdezaH dharmamAtrakathanaM tu vikalAdeza ityapyasAraM, saccAdyanyatamenApi dharmeNAvizeSitasya dharmiNo vacanAsambhavAt / dharmamAtrasya kaciddharmiNyavartamAnasya vaktumazakteH / syAjjIva eva syAdastyeveti dharmimAtrasya ca dharmamAtrasya vacanaM saMbhavatyeveti cet na, jIvazaddhena jIvatvadharmAtmakasya jIvavastunaH kathanAdasti zabddhena cAstitvasya kacidvizeSye vizeSaNatayA pratIyamAnasyAbhidhAnAt / dravyazadvasya bhAvazadvasya caivaM vibhAgAbhAva iti cenna tadvibhAgasya nAmAdisUtre prarUpitvAt / ye'pi pAcako'yaM pAcakatvamasyeti dravyabhAvabhidhAyinoH zadvayorvibhAgamAhusteSAmapi na pAcakatvadharmAdavizeSyaH pAcakazadrAbhiSeyo'rthaH sambhavati, nApi pAcakAnAzritaH pAcakatvadharma ityalaM vivAdena / 1 kevala dharmIko kathana karanevAlA vAkya sakalAdeza hai aura kevala dharmako kathana karanA to vikalAdeza hai, isa prakAra lakSaNa karanA bhI sArarahita hai / kyoMki astitva, nAstitva, Adi aneka dharmomeMse eka bhI kisI dharmase nahIM viziSTa kiye gaye kore dharmIkA kathana karanA asambhava hai arthAt sampUrNa dharmose rahita zuddha dharmIkA nirUpaNa ho nahIM sakatA hai / kisI na kisI dharmase yukta hI dharmIka kathana kiyA jA sakatA hai| dharmavAleko hI dharmI kahate haiM / ataH sakalAdezake isa lakSaNameM asambhava doSa AyA / isI prakAra kisI bhI dharma meM nahIM vartate hue kevala zuddha dharmakA bhI nirUpaNa nahIM kiyA jA sakatA hai| dharma meM rahanevAlA hI dharma kahA jA sakatA hai / ataH vikalAdezakA lakSaNa bhI asaMbhavadoSa se grasta hai| yahAM koI kaTAkSa karate haiM ki kathaJcit jIva hI hai / isa prakAra kevala jIvadravyarUpa dharmIko kahanevAlA vacana vidyamAna hai aura kathaJcit hai hI, aise kevala astitva dharmako kahanevAlA vAkya bhI sambhavatA hai / phira Apa jaina vAkya aura kevala dharmapratipAdaka vAkyakA niSedha kaise karate ho ? AcArya kevala dharmake pratipAdaka kahate haiM ki yaha to
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike - nahIM kahanA / kyoMka dharmI vAcaka jIva zada karake prANadhAraNarUpa jIvatva dharmase tadAtmaka horahI jIva vastu kathana kI gayI hai / kevala dharmIkA hI kathana nahIM / aura dharmavAcaka asti zaddha karake kisI vizeSyameM vizeSaNa hokara pratIta kiye jArahe hI astitvakA nirUpaNa kiyA mayA hai / kore astitvadharmakA nahIM / punaH yadi koI yoM kahe ki isa DhaMgase to dravyavAcaka zabda aura bhAvavAcaka zabdoMkA vibhAga na ho skegaa| kyoMki Apa jainoMke vartamAna kathanake anusAra sabhI dravyoMke sAtha sAtha bhAva bhI kahe jAte haiM aura bhAva bhI dravyameM; tadAtmaka hote hue hI bole jAte haiN| AcArya kahate haiM so yaha to na kahanA / kyoMki dravyazabda aura bhAvazabdake vibhAgako " nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH " isa sUtrake bhASyameM nirUpaNa kara cuke haiM / bhAvakI upAdhise yukta dravyakI pradhAnatAse bole gaye zabda dravyazabda haiM aura dravyameM vizeSaNa ho rahe bhAvakI pradhAnatAse kahe gaye bhAvazaddha haiN| isakA vizeSa UhApoha nAma Adi sUtrameM dekha lenaa| jo bhI koI vidvAn dravyavAcaka zabda aura bhAvavAcaka zabdoMke vibhAgako isa prakAra kahate haiM ki yaha pAcaka hai| yahAM pAcaka ( rasoiyA ) zaddha vizeSa jIva dravyakA vAcaka hai / kyoMki naiyAyikoMke yahAM prathamAnta zadvako mukhya rUpase vizeSya banAkara zAbodha hotA hai / pAcaka dravya prathamAnta hokara mukhya vizeSya hai tathA isa manuSyako ( kA ) pAcakapanA hai / yahAM manuSya to gauNa ho jAtA hai aura prathamAnta hone ke kAraNa pAcakapanA dharma pradhAna ho jAtA hai| ataH pAcaka zabda dravyavAcaka hai aura pAcakatva zabda bhAvavAcaka hai, isa prakAra jo naiyAyika kaha rahe haiM, unake yahAM bhI pAcakatva dharmase nahIM viziSTa hotA huA kevala pAcaka artha to pAcakazabdakA vAcya ho hI nahIM sakatA hai aura pAcakarUpa AdhArameM nahIM Azrita hotA huA korA pAcakatva dharma bhI koI padArtha nahIM hai / alIka hai| arthAt pAcaka dravyameM pAcakatvabhAva ghusA huA kahA jA rahA hai / aura pAcakadravya to pAcakatvake sAtha tadAtmaka horahA bolA jA rahA hai| dravya aura bhAvake sarvathA bhedakA khaNDana kiyA jA cukA hai / isa prakaraNameM vivAda karanese aba kucha sAdhya nahIM hai| nyAyayukta bAtako svIkAra kara lenA caahiye| - sadAdivAkyaM saptavidhamapi pratyekaM vikalAdezaH samuditaM sakalAdeza ityanye, te'pi na yuktyAgamakuzalAstathA yuktyAgamayorabhAvAt / sakalApatipAdakatvAt pratyekaM sadAdivAkyaM vikalAdeza iti na samIcInA yuktistatsamudAyasyApi vikalAdezatvaprasaMgAt / na hi sadAdivAkyasaptakaM samuditaM sakalArthapratipAdakaM sakalazrutasyaiva tathAbhAvaprasiddhaH / etena sakalArthapratipAdakatvAt saptabhaMgIvAkyaM sakalAdeza iti yuktirasamIcInoktA, hetorasiddhatvAt / sadAdivAkyasaptakameva sakalazrutaM nAnyattayatiriktasyAbhAvAt / ato na hetorasiddhiriti cenna, ekAnekAdisaptabhaMgAtmano vAkyasyAzrutatvaprasaMgAt, sakalazrutArthasya sadAdisaptavikalpAtmakavAkyenaiva prakAzanAt tasya prakAzitaprakAzanatayAnarthakatvAt / tena satyAdidharmasaptakasyaiva pratipAdanAdekatvAdidharmasaptakasya caikAnekAdisaptavizeSAtmakavAkyena
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmANaH kathanAt na tasyAnarthakyAdazrutatvamasaMga iti cenna, tasya sakalAdezatvAbhAvApatteranantadharmAsmakasya vastuno'pratipAdanAt / astitva, nAstitva, Adi dharmoko kahanevAle sAtoM bhI vAkya yadi pratyeka akele bole jAya, taba to vikalAdeza hai / aura sAtoM bhI ikaDe samudita kahe jAya to sakalAdeza hai / isa prakAra dUsare anya vAdI kaha rahe haiN| ve vAdI bhI yukti aura zAstramArgameM pravINa nahIM haiN| kyoMki tisa prakAra karake Apake kahe gaye anusAra yukti aura Agama donoMkA abhAva hai / dekhiye ! sampUrNa vastukA pratipAdaka na honeke kAraNa pratyeka bolA gayA astitva, nAstitva, Adi dharmako kahanevAlA vAkya vikalAdeza hai / isa prakArakI yukti acchI nahIM hai| kyoMki yoM to una sAtoM vAkyoMke samudAyako bhI vikalAdezapanakA prasaMga hogA / astitva Adi sAtoM vAkya bhI samudita hokara sampUrNa vastubhUta arthake pratipAdaka nahIM haiM / sampUrNa dvAdazAMga zAstra hI vastuke sampUrNa aMzoko tisa prakAra pratipAdana karanevAlA prasiddha ho rahA hai / ataH vikalAdezake lakSaNakI ativyApti huI / isa kathanase sAtoM bhaMgoMkA samudAyarUpa vAkya ( pakSa ) sakalAdeza hai ( sAdhya ) / saMpUrNa arthakA pratipAdana karAnevAlA honese ( hetu ) yaha yukti bhI acchI nahIM hai, aisA kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye / kyoMki hetuko asiddhapanA hai / arthAt kevala saptabhaMgI vAkyameM hI saMpUrNa arthakA pratipAdakapanA nahIM hai, yadi yahAM koI yoM kahe ki astitva, nAstitva, Adi sAta vAkyoMkA samudAya hI to saMpUrNa zrutajJAna hai| usase anya koI nyArA zAstra nahIM hai| kyoMki astitva, Adi sAtase bhinna koI vastvaMza zeSa nahIM bacatA hai / isa kAraNa hetu asiddha nahIM hai| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki taba to eka aneka, nitya anitya, vaktavya avaktavya, Adi dharmoke saptabhaMgasvarUpa vAkyoMko azrutapanekA prasaMga hogA / kyoMki sampUrNa zAstrake arthakA astitva, Adi sAta prakAra svarUpa vAkya karake hI prakAzana kara diyA jA cukA hai| taba usa eka aneka, Adi saptabhaMga svarUpa vAkyako prakAzita kiye jA cuke padArthakA prakAzaka honeke kAraNa vyarthapanA prApta hotA hai| yAnI astitva Adi sAta vAkyoMne jisa arthako pahile prakAzita kara diyA hai, usIkA dubArA prakAza eka aneka Adi saptabhaMgI vAkyane kiyA hai / yadi koI yoM kahe ki tisa astitva Adi saptabhaMgIke pratipAdaka vAkyane to astitva Adi sAta dhokA hI nirUpaNa kiyA hai aura ekatva anekatva, Adi sAta dharmokA to eka, aneka, ubhaya, Adi vizeSarUpa sAta vAkyoM karake nirUpaNaM kiyA gayA hai / ataH vyartha honeke kAraNa usa ekatva Adi sAta bhaMgI vAkyako zruta rahitapanekA prasaMga nahIM hai / siddhAntI kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki taba to usa sat Adi saptabhaMga vAkyako sakalAdezapanake abhAvako Apatti ho jAyagI / kAraNa ki anantadharmasvarUpa vastukA nirUpaNa usase nahIM ho paayaa| kevala astitva nAstitvakA hI kathana kiyA gyaa| zeSa ananta dharmoMkA kathana to eka, nitya, tat, AdikI saptabhaMgIse ho skegaa|
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tatvAryakokavArtika yadi punarastitvAdidharmasaptakamukhenAzeSAnantasaptabhaMgIviSayAnantadharmasaptakasvabhAvasya vastunaH kAlAdibhirabhedavRttyAbhedopacAreNa prakAzanAtsadAdisaptavikalpAtmakavAkyasya sakalAdezatvasiddhistadA syAdastyeva jIvAdivastvityasya sakalAdezatvamastu / vivakSitAstitvamukhena zeSAnantadharmAtmano vastunastathAvRttyA kathanAt / syAnAstyevetyasya ca nAstitvamu khena, syAdavaktavyamevetyasyAvaktavyatvamukhena, syAdubhayamevetyasya ca kramArpitobhayAtmakatvamukhena, syAdastyavaktavyamevetyasya cAstyavaktavyamukhena, syAnAstyavaktavyamevetyasya ca nAstyavaktavyatvamukhena syAdubhayAvaktavyamevetyasya cobhayAvaktavyatvamukheneti pratyekaM saptAnAmapi vAkyAnAM kuto vikalAdezatvama? yadi phira kisIkA yaha vicAra ho ki astitva Adi sAtoM dharmakI pramukhatAse zeSa bace hue ananta saptabhaMgiyoMke viSayabhUta ananta saMkhyAvAle sAtoM dharmasvarUpa vastukA kAla, AtmarUpa, Adi dvArA abhedavRtti yA bhedaupacAra karake prarUpaNa hotA hai / isa kAraNa astitva, nAstitva, Adi saptabheda svarUpa vAkyako sakalAdezapanA siddha ho jAtA hai| aisA vicAra honepara hama kaheMge ki taba to " syAt asti eva jIvAdi vastu " kisI apekSAse jIvAdi vastu hai hii| isa prakAra isa eka bhaMgako sakalAdezapana ho jAo ! kyoMki vivakSA kiye gaye eka astitva dharmakI pradhAnatA karake zeSa bace hue anantadharmasvarUpa vastukA tisa prakAra abhedavRtti yA abheda upacArase kathana kara hI diyA gayA hai aura " syAtannAsti eva" isa akele vAkyako bhI sakalAdezIpana ho jAo / yahAM nAstitvake mukhakara pUrNAga vastukA kathana kara diyA hai| tIsarA bhaMga kathaJcit avaktavya hI hai| yahAM avakravyako mukhyaMkara sAga vastukA prarUpaNa kiyA hai / cauthe " syAt ubhaya " hI hai / isa vAkyako kramase vivakSita kiye gaye ubhayasvarUpapana dharmakI mukhyatAse sakalAdezapana ho jAo / evaM syAt ( kathaMcit ) asti hokara avaktavya hI hai / isa pAMcaveM akele bhaMgako hI asti avaktavyapana mukha karake sampUrNa vastukA pratipAdakapana honekA kAraNa sakalAdezatva ho jAo / aura chaThe " kathaJcit nAsti hokara avaktavya hI hai|" aise isa vAkyako nAstyavaktavyapana dharmakI pramukhatAse pUre vastukA nirUpakapanA hai / ataH yaha akelA chaThA vAkya sakalAdeza bana baiTho / tathA kathaJcit asti nAstikA ubhaya hokara avaktavya hI hai / isa sAtaveM bhaMgako ubhayAvaktavyapana dharmakI pramukhatAse sarvAMga vastukA kathakkaDa honeke kAraNa sakalAdeza vAkyapana prApta ho jAyagA / isa prakAra pratyeka pratyeka sAtoM bhI vAkyoMko kyoM vikalAdezapana hai ? akele akele bhI ye vAkya abhedarUpase jaba pUrNa vastuko pratipAdana kara rahe haiM, taba to Apake vicArAnusAra sakalAdeza kahe jAne cAhiye / prathamenaiva vAkyena sakalasya vastunaH kathanAt dvitIyAdInAmaphalatvamiti cet, tadApyekasaptabhaMgyA sakalasya vastunaH pratipAdanAt parAsAM saptabhaMgInAmaphalatvaM kiM na bhavet ?
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacAcantAmaNiH 463 pradhAnabhAvena svaviSayadharmasaptakasvabhAvasyaivArthasyaikayA saptabhaMgyA prakathanAt, svagocaradharmasaptakAntarANAmaparAbhiH saptabhaMgIbhiH kathanAnna tAsAmaphalatvamiti cet, tarhi prathamena vAkyena svaviSayaikadharmAtmakasya vastunaH pradhAnabhAvena kathanAt dvitIyAdibhiH svagocaraikarmAtmakasya prakAzanAt kutasteSAmaphaLatA ? " pahile hI " syAt asti eva isa vAkya karake jaba sampUrNa vastukA kathana kiyA jA cukA hai to dUsare Adi chaha vAkya niSphala haiM / isa prakAra yadi kahoge to bhI eka saptabhaMgI karake hI sampUrNa vastukA nirUpaNa ho jAtA hai / aisI dazA meM anya saptabhaMgiyoMkA kathana karanA niSphala kyoM na hogA ? isapara koI yadi yoM kahe ki apane apane viSayabhUta sAtoM dharmasvarUpa arthakA pradhAnarUpase eka saptabhaMgI karake spaSTa kathana kiyA jAtA hai aura apane viSaya dUsare dUsare sAta dharmokA nyArI nyArI anya saptabhaMgiyoM karake kathana kiyA jAtA hai / ataH una aneka saptabhaMgiyoMkA vyarthapana nahIM hai / ve apane apane niyata dharmoko mukhyarUpase kathana karanekI apekSAse saphala haiM / aisA kahanepara to hama bhI kaha deMge ki ThIka hai, pahile vAkya karake apane viSaya eka dharmasvarUpa vastukA pradhAnarUpase nirUpaNa kiyA gayA hai aura dUsare tIsare Adi vAkyoMne mukhyatA se apane apane viSaya eka eka dharmasvarUpa vastukA kathana kiyA hai / ataH tina chaha vAkyoMko bhI niSphalatA kaise huyI ? ve bhI to apane eka eka viSayako pradhAnarUpase kaha rahe haiM / nyAya ekasA honA cAhiye / kathaM punararthasyaikadharmAtmakatvaM pradhAnaM tathA zadvenopAttatvAt zeSAnantadharmAtmakatvamapyevaM pradhAnamastviti cenna, tasyaikato vAkyAdazrUyamANatvAt / kathaM tatastasya pratipattiH abhedavRttyAbhedopacAreNa vA gamyamAnatvAt / AcArya mahArAjake prati kisIkA prazna hai ki phira yaha to batAo ki anantadharmasvarUpa arthakA eka dharmAtmakapanA hI pradhAnasvarUpa kaise hai ? usa dharmake sahodarapana sambandhase anya aneka dharma bhI to pradhAna ho sakate haiN| isake uttarameM AcArya kahate haiM ki hama kyA kareM ? tisa prakAra . eka zada karake ekadharmasvarUpa vastukA hI pradhAnarUpase grahaNa hotA hai / isapara praznakarttA yadi yoM kahe ki isa prakAra to bace hue ananta dharmose tadAtmakapanA bhI vastukA pradhAnarUpase kahA jAo / AcArya kahate haiM ki so kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki usa anantadharmasvarUpa vastukA pUrNa aMgarUpase eka vAkyake dvArA kahakara sunAyA jAnA nahIM ho sakatA hai / bhAvArtha -- dravya kahanepara kevala dravyatva guNakA nirUpaNa hotA hai / vastu kahane se vastutvakA, sat kahane se akele astitva guNakA aura prameya kahanese kevala prameyatva guNakA hI zrotA dvArA jJAna kiyA jAtA hai / phira praznakarttA pUMchatA hai ki tisa eka hI dharmake pratipAdaka zadvase bhalA usa sarvAMga vastukI pratIti kaise hogI ? isakA uttara AcArya kahate haiM ki abhedavRtti yA abheda upacAra karake pUrNa vastu jAna
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 tatvArtha lokavArtike lI jAtI hai / bhAvArtha - zadvake dvArA to vastukA eka aMga hI sunA jAyagA, kintu anukta matijJAna yA zrutajJAna dvArA pUrNa vastu samajha lI jAtI hai / vastuko pUrNarUpase kahanekI zadvameM sAmarthya nahIM 1 hai / kintu eka zadbase apane kSayopazamake anusAra aneka dharmoko zrotA samajha letA hai / tabhI to eka vaktA ke upadezako sunakara zrotAoMke jJAnameM tAratamya dekhA gayA hai| eka guruke paDhAye hue aneka chAtroMkI vyutpatti meM nyUnatA adhikatA dekhI jAtI hai| eka choTAsA bAlaka yA badhiramanuSya bhI aparimita arthako jAna rahA hai| vicArA zabda itane arthako kahAMse kaha sakatA hai| kintu abhedavRtti ke anusAra hue matijJAna aura abheda upacAra kara huye zrutajJAna to Azcaryajanaka vyutpattiko baDhA dete haiM / vAcya vAcakoMke isa nimitta naimittika sambandha honese hama apaneko baDA bhAgyazAlI samajhate haiM / tarhi zrUyamANasyeva gamyamAnasyApi vAkyArthatvAt pradhAnatvamanyathA zrayamANasyApyapradhAnatvamiti cenna, agnirmANavaka ityAdivAkyaikyArthenAnaikAntAt / mANavake'gnitvAdhyAropo hi tadvAkyArtho bhavati na ca pradhAnamAropitasyAgnerapradhAnatvAt / taba to zadva dvArA sune gaye arthake samAna vyutpattike dvArA jAna liye gaye anukta arthako bhI vAkyArthapanA prApta hai / ataH vaha gamyamAna bhI pradhAnarUpase vAkyakA artha ho jAo / anyathA sune gaye arthako bhI pradhAnapanA na hoya / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki " agnirmANavakaH " choTA bAlaka agni hai / " gaurvAhIkaH " bojhA DhonevAlA manuSya baila hai, ityAdi vAkyoMke eka eka artha karake vyabhicAra ho jAyagA / caMcala bAlakameM tejasvitA honeke kAraNa agnipanakA adhyAropa karanA hI usa vAkyakA artha hotA hai, kintu vaha pradhAna artha to nahIM hai / kyoMki Aropita agniko pradhAnapana prApta nahIM hai / ataH zadvake dvArA sunA gayA artha pradhAna hotA hai aura zeSa jAna liyA gayA artha gauNa hotA hai / bAlaka agni hai| yahAM agnizA mukhya artha na lekara caMcalatA tejasvipana, uSNa prakRti, Adi Aropita artha pakaDe gaye haiM / tatra tadAropo'pi pradhAnabhUta eva tathA zaddhena vivakSitatvAditi cet, kastarhi gauNaH zabdArtho'stu na kazciditi cenna, gauNamukhyayormukhye sampratyayavacanAt / ghRtamAyurannaM vai prANAH iti kAraNe kAryopacAraM, maJcAH krozanti iti tAtsthAttacchddhopacAraH sAhacaryA - STiH puruSa iti, sAmIpyAdakSA grAma iti ca gauNaM zadvArtha vyavaharan svayamagauNaH zabdArthaH sarvo'pIti kathamAtiSTheta 1 na cedunmattaH / tisa prakAra zadvake dvArA vivakSAko prApta ho jAneke kAraNa usa bAlakameM usa agnipanekA Aropa karanA bhI pradhAnabhUta artha hai / isa prakAra kahanepara to hama pUcheMge ki zadvakA gauNa artha bhalA kyA hogA ? batAo ! yadi tuma yoM kaho ki zadbakA gauNa artha kucha bhI nahIM hai / jo kucha
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH 465 se artha nikalatA hai vaha pradhAna artha hI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki zadvazAstriyoMne gauNa. aura mukhya arthake viSayameM vivAda honepara mukhya artha meM bhale prakAra jJAna honA paribhASA dvArA kahA hai / isase siddha hai ki gauNa aura mukhya donoM hI artha zadvake dvArA kahe jAte haiN| nizcaya kara ghRta hI Ayu hai / anna hI prANa haiM / ina vAkyoMmeM kAraNameM kAryakA upacAra kiyA gayA hai| arthAt ghRtakA sevana karanA AyuSyakA kAraNa hai / jo manuSya ghRtako khAte haiN| adhika varSoMtaka jIvita rahate haiM / AyukA kAraNa ghRta hai / Ayu usakA kArya hai / yaha Ayuke kAraNa ghRtameM AyuSTvarUpa kAryakA Aropa hai tathA prANoMke kAraNa annameM prANapanekA Aropa hai / anna khAnepara hI manuSyake prANa sthira rahate haiM / evaM macAna (maiharA ) cillAte haiM / khetako rakhAnetrAle maiTpara baiThakara pukAra rahe haiM, gArahe haiM, yahAM tat meM rahanevAle puruSoMkI tatmeM kalpanA kI gayI hai| tatrastha hone ke kAraNa tatpanA yaha AdhArakA AdheyameM Aropa hai / laThiyAvAle puruSako lAThiyA kahanA yA gADIvAle puruSako gADI kahanA yaha sahacarapanA honeke kAraNa sAtha rahanevAlI eka vastukA dUsarI sAtha rahanevAlI vastu yA tadvAnmeM tatkA upacAra kiyA gayA hai| kisI pathikane eka paricita manuSya ko pUMchA amuka grAma kitanI dUra hai / vaha paricita hAthakA saMketa kara kahatA hai ki dIkhate hue vRkSa hI grAma hai| yahAM grAmake atisamIpa honeke kAraNa vRkSoMmeM grAmapanekA upacAra hai| isI prakAra bambaIkI relagADI Anepara bambaI AgayI aura kalakattekI ora gADI jAnepara kalakattA jA rahA hai / yahAM pratimukha abhimukhapanese taisA zadvavyavahAra kara liyA jAtA hai / bambaI meM sikaranevAlI huNDI bambaI becoge Adi kahanA bhI kAraNavaza upacaritopacAra hai / isa prakAra zake gauNa arthakA svayaM vyavahAra karanevAlA vAdIzadvakA artha sabhI pradhAna hotA hai / isa prakArakI kaise vyavasthA kara sakatA hai ? arthAt nahIM / aura phira bhI balAtkArase zadvakA mukhya hI artha mAne, gauNa artha na mAneM, aisA vAdI pAgala kyoM na hogA / bhAvArtha - vyAkSiptajana hI aise kutsita AmoMko karatA hai / ataH siddha huA ki zadvakA pradhAna bhI artha hotA hai aura gauNa bhI artha abhISTa kiyA gayA hai| pratyuta upacAra kiye gaye yA gauNa kiye gaye sthAnapara jo mukhya arthakA prayoga karegA to vaktAkI truTi samajhI jAyagI / ghRtase AyuSya baDhatI hai / isakI apekSA ghRta hI Ayu hai| yaha vAkya mahattvakA hai / grAmake ati nikaTa vRkSa haiM, isa vAkyase ye vRkSa hI to grAma hai, yaha vAkya prazasta hai / gauNa eva ca zaddhArtha ityapyayuktaM, mukhyAbhAve tadanupapatteH, kalpanAropitamapi hi sakalaM zadvArthamAcakSANairagovyAvRtto'rthAdaya buddhinirbhAsI gozadvasya mukhyo'rthastato'nyo bAhIkAdirgauNa ityapyabhyupagantavyam / tathA ca gauNamukhyayorvAkyArthayoH sarvaiH zatravyavahA ravAdibhiritvAna kasyacittadapahnavo yukto'nyatra vacanAnaSikRtebhyaH / 59
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike dUsare vAdiyoMkA yaha ekAnta hai ki zadvakA artha gauNa hI hai / mukhya artha kucha bhI nahIM hai / zadba vastubhUta arthako nahIM chUtA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA bhI ayukta hai| kyoMki mukhya na honepara vaha gauNapanA bana nahIM sakatA hai| mukhya siMhake honepara to vIra puruSameM siMhapanA gauNarUpase kalpita kara liyA jAtA hai / saMpUrNa zadvoMke kalpanAse Aropita kiye gaye bhI arthako vAcyArtha kathana kara rahe bauddhoM karake yaha to avazya mAna lenA cAhiye ki gause bhinna mahiSa Adi agau karake pRthagbhUta ho rahA go svalakSaNarUpI artha jo ki paramArtha rUpase buddhi meM pratibhAsita ho rahA hai| vaha to gozadvakA mukhya artha hai aura usase bhinna bojhA DhonevAlA manuSya yA mUrkha chAtra Adika gauNa artha haiM / aura tisa prakAra mAnalenepara zadvake dvArA lokahAra aura zAstravyavahAra honeko kahanevAle sabhI vAdiyoM karake vAkyake gauNa tathA mukhya donoM artha iSTa ho jAte haiM / isa kAraNa kisIko bhI gauNa yA mukhya arthokA apahnava karanA samucita nahIM hai / hAM ! gUMge, bahire, yA choTA bAlaka, unmatta, Adi jo vacanako kahane sunaneke adhikArI nahIM haiM, unakI bAta nirAlI hai / zadvake dvArA vyavahAra karanemeM jo adhikAra prApta nahIM haiM, aise tuccha jIvoM ke atirikta sabhI prAmANika vAdiyoMko zadvake mukhya gauNa donoM artha abhISTa karane paDate haiM / 466 nanu yatra zabdA daskhalatmatyayaH sa mukhyaH zaddhArthaH zrUyamANa iva gamyamAne'pi / yatra tu skhalatpratyayaH sa gauNo'stu tato na zrUyamANatvaM mukhyatvena vyAptaM gauNatvena vA gamyamAnatvaM yena zadbopAtta eva dharmo mukhyaH syAdaparastu gauNa iti cenna, askhalatpratyayasyApi mukhyatvena vyApyabhAvAt prakaraNAdisiddhasyAskhalatpratyayasyApi gauNatvasiddheH pratipatrA bubhutsitaM vastu yadA mukhyorthastadA taM prati prayujyamAnena zadvenopAttau dharmaH pradhAnabhAvamanubhavatIti zeSAnantadharmeSu guNabhAvasiddheH / yahAM zaMkA hai ki pUrvameM Apa jainoMne kahA thA ki jo dharma zadvake dvArA kahA jAkara sunA jAya, vaha mukhya hai aura abheda rUpase jAna liye gaye zeSadharma gauNa artha haiM / isapara hamako yaha kahanA hai ki jisa artha meM zadvase calAyamAna rahita jJAna hoya yAnI zadvako sunakara jisa arthakA saMzaya Adi rahita prAmANika jJAna hoya vaha artha zadvakA mukhya vAcyArtha hai / zadvake dvArA sune gaye arthake samAna zake dvArA abhedavRttise jAna liye gaye anukta gamyamAna arthameM bhI yadi samIcIna jJAna ho rahA hai to vaha bhI mukhya artha hI mAnA jAya / hAM ! zadbako sunakara jisa artha meM calAyamAna jJAna ho / arthAt kabhI kisI arthakA kabhI kisI anya arthakA jJAna hoya to vaha artha rant gauNa artha mAna liyA jAo / tisa kAraNa Apa jainoMke kathanAnusAra zadvase sunA gayApana mukhyapane ke sAtha vyApti nahIM rakhatA hai / aura taise hI abheda sambandhase jAna liyApana yA prakaraNaAdi dvArA arthApattise AkSipyamANapana bhI gauNa arthapaneke sAtha avinAbhAva nahIM rakhatA hai, jisase
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH ki zadvake dvArA sAkSAt vAcya hokara grahaNa kiyA gayA hI dharma mukhya artha kahA jAya aura zeSa dUsare artha gauNa ho jAveM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA / kyoMki avicalita jJAnapane kI bhI Apake kathanAnusAra mukhya arthapaneke sAtha vyApti nahIM banatI hai / dekhiye ! prakaraNa, yogyatA, avasara, Adise prasiddha kara liye gaye avicalita jJAnake viSayako bhI gauNapanA siddha ho rahA hai / " gaMgAyAM ghoSaH " yahAM gauNa artha gaMgAtIrameM samIcIna pratipatti honA siddha hai / samajhanevAle ziSya karake jijJAsAko prApta ho rahI vastu jisa samaya mukhya artha mAnI gayI hai, usa samaya vaktA ke dvArA usa ziSyake prati bole gaye zabda karake kahA gayA dharma hI pradhAnapanakA anubhava karatA hai / isa kAraNa usa dharmase zeSa bace hue anantadharmoM meM gaugaarthapanA siddha hai / yahI hamane pUrvameM kahA thaa| zAdvabodhakI prakriyAmeM lakSaNa, upacAra, tAtparya, saMketagrahaNa, AdikA lakSya rakhanA Avazyaka hai / 467 nanvastu prathamadvitIyavAkyAbhyAmekaikadharmamukhyena zeSAnantadharmAtmakasya vastunaH pratipattiH kathaJcidabhihitaprakArAzrayaNAttRtIyA divAkyaistu kathaM sattvasyaiva vAnaMzazadvasya tebhyo' pratipatteriti cenna, tRtIyAdvAkyAd dvAbhyAmAtmakAbhyAM sattvAsattvAbhyAM sahArpitAbhyAM niSpannaikasyAvaktavyatvasyAnaMzazadrasya pratIteH / caturthAttAbhyAmeva kramArpitAbhyAmubhayAtmakatvasya vaMzasya pratyayAt / paJcamAttribhirAtmabhirvvezasyAstyavaktavyatvasya nirjJAnAt, SaSThAzca tribhirAtmabhirbrazasya nAstyavaktavyatvasyAvagamAt / saptamAccaturbhirAtmabhistryaMzasyAstinAstyavaktavyatvasyAvabodhAt / 1 yahAM koI zaMkA karate haiM ki hama Apa jainiyoMke kahe gaye prakArakA kathaJcit Azraya kara lete haiM, yAnI zadvase sunAgayA artha zahnakA pradhAna vAkyArtha hai aura jAnaliye gaye ananta dharma gauNa artha haiM / aisA honepara bhI pahile astitva aura dUsare nAstitva ina do vAkyoMse to eka eka dharmakI mukhyatA karake bace hue ananta dharmasvarUpa vastukI pratIti kisI DhaMgase bhale hI ho jAo ! kintu tIsare cauthe Adi vAkyoM karake kaise vastukI pratipatti ho sakegI ? kyoMki niraMza zaGkhake vAya kevala satvakA hI athavA akele asattvakA hI tina vAkyoM karake jJAna nahIM hotA hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki tIsare avaktavya vAkya karake sAtha vivakSita kiye gaye do sattva, asatva, strarUpa dharmose banAye gaye eka avaktavyapanakI aMzarahita zadvake dvArA pratIti hotI hai / bhAvArtha --- pahile aura dUsare bhaMgake samAna tIsarA avaktavya dharma bhI akelA hokara niraMza hai / ataH tIsare aMzarahita avaktavya zadvakA vAcya ho jAtA hai| cauthe vAkyase kramase vivakSita kiye gaye una sattva, asattva hI do dharmoM karake ubhayAtmaka ho rahI asti nAsti rUpa do aMzavAlI vastukA jJAna hotA hai| tathA pAMcameM saptabhaMgI vAkyase tIna dharmasvarUpoM karake do aMzavAle eka asti avaktavyapanakA nirNIta jJAna ho rahA hai| tathA chaThe vAkyase tIna svarUpoM
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 tatvArtha lokasArtike. karake do aMzavAle nAsti avaktavyapanakA bhAna ho rahA hai| evaM sAtaveM vAkyase cAra svarUpoM karake tIna aMzavAle astinAsti abaktavyapanakA samIcIna bodha ho rahA hai / ataH sAMza zabdoM karake samaMza dharmokA nirUpaNa ho jAnA zabdakI sAmarthyase bAhira nahIM hai| arthAt niraMza zabdase niraMza dharmakA aura sAMza zadvase sAMza dharmakA jJAna ho jAtA hai| tina sAta dharmomeM tIna dharma to niraMza haiM zeSa pichale cAra bhaMga aMza sahita haiN| naca dharmasya sAMzatve'nekasvabhAvatve vA dharmitvaprasaMgaH dvitvAdisaMkhyAyAstathAbhAve'pi dharmatvadarzanAt / niraMzaikasvabhAvA dvitvAdisaMkhyeti cenna, dve dravye iti sAMzAnekasvabhAvatA pratItivirodhAt / saMkhyeyayordravyayoranekatvAtatra tathA pratItiriti cet, kathamanyatrAnekatve tatra tathAbhAvapratyayo'tiprasaMgAt / samavAyAditi cet, sa ko'nyo'nyatra kathaJcicAdAmyAditi / saMkhyeyavatkathaJcittadabhitrAyAH saMkhyAyAH saaNshtvaadneksvbhaavtvsiddheH| evaM svabhAvasyAnekatve tadvato dravyasya kathaJcittadabhinnasyaikatvAdekAMzatvamavaktavyatvasya siddhamaMzasya cAnekatvepyekadharmatvamastyavaktavyatvAderavirudaM, tathA zrutajJAne'vabhAsamAnatvAt tabAdhakAbhAvAcca / yadi koI yaha prasaMga deve ki cauthe Adi dharmoko yadi aMzasahita athavA anekAtmaka mAnA jAyagA to ve dharmI ho jAyaMge / dharma na bane raha sakeMge dharma yA aMzoMse sahita to dharmI hotA hai| AcArya kahate haiM ki so yaha prasaMga syAdvAdiyoMke Upara nahIM AtA hai| dekho / dvitva, tritva, yAnI do, tIna Adi saMkhyAko tisa prakAra aMzasahita aura aneka svabhAvavAlI hote hue mI dharmapana dekhA jAtA hai / dvitva saMkhyAmeM do aMza aura tritva saMkhyAmeM tIna aMza avazya mAne jAyage / anyathA vaha eka eka hokara do tInameM kaise raha sakegI ? yahAMpara koI vaizeSika yoM kahe ki dvitva, tritva, Adika saMkhyA to aMzoMse rahita hotI huyI eka hI svabhAvavAlI hai / siddhAntI kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki do dravya hai / isa prakAra dvitva saMkhyAmeM aMza sahitapane aura aneka svabhAvasahitapanekI pratIti ho rahI hai / tumhAre mantavyakA isa pratItise virodha ho jAyagA / isapara vaizeSika yadi yoM kaheM ki saMkhyA karane yogya do dravyoMko anekapanA honeke kAraNa usa saMkhyAmeM bhI tisa prakAra anekapanekI upacArase pratIti ho jAtI hai / AdhArake dharma AdheyameM A jAte haiM / aisA kahanepara to hama kaheMge ki dUsare dravyoMmeM anekapana honepara bhI vaizeSika mata anusAra usase sarvathA bhinna usa saMkhyAmeM bhalA isa prakAra anekapanakA jJAna kaise ho jAyagA ! yadi balAtkArase yaha niyama mAnA jAyagA to atiprasaMga hogaa| arthAt ghaTa, paTa, AdikoMke anekapanese AkAzameM yA sudarzanamerumeM bhI aneka. pana AjAnA cAhiye / yadi samavAya sambandhase taisI pratIti honekA niyama mAnA jAyagA to batAo! vaha samavAya kathaJcittAdAtmya sambandhake atirikta dUsarA kyA ho sakatA hai ! jaba saMkhyA
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH aura saMkhyAvAle saMkhyeyakA tAdAtmya sambandha bana gayA to saMkhyeyake samAna kathaMcit usase amina saMkhyAko aMza sahitapanA honeke kAraNa aneka svabhAvasahitapanA siddha ho jAtA hai / isa prakAra svabhAvako anekapanA hote hue bhI usa svabhAvavAle aura kathaMcit usa svabhAvase abhinna dravyako ekapanA honeke kAraNa avaktavyatva dharmako eka aMzapanA siddha ho jAtA hai aura aMzake anekapanA hote hue bhI astyavaktavya, nAstyavaktavyapana, Adi dharmoko eka dharmapanA siddha ho jAtA hai / koI virodha nahIM hai| bhAvArtha dravya aura aMza yA svabhAvoMkA abheda honeke kAraNa eka dravyakA ekapanA aMzoMmeM calA jAtA hai aura aMzoMkA anekapanA eka dravyameM A jAtA hai / ataH yadi dravya sAMza aneka svabhAvavAn hai to usake aMza bhI sAMza aura aneka svabhAvavAle ho jAte haiM / vastu svabhAvameM hama kyA hastakSepa kara sakate haiM ! tisa prakAra dvAdazAGga zrutajJAnameM pratibhAsa rahA hai aura usakA koI bAdhaka bhI nahIM hai| ta ete'stitvAdayo dharmA jIvAdivastuni 1 sarvasAmAnyena 2 tadabhAvena ca, 3 viziSTasAmAnyena 4 tadabhAvena, 5 viziSTasAmAnyena 6 tadabhAvasAmAnyena ca, 7 viziSTasAmAnyena 8 tadvizeSaNena ca, 9 sAmAnyasAmAnyena 10 viziSTasAmAnyena ca 11 dravyasAmAnyena 12 guNasAmAnyena ca 13 dharmasamudAyena 14 tavyatirekeNa ca 15 dharmasAmAnyasambandhena 16 tadabhAvena ca 17 dharmavizeSasambandhena 18 sadabhAvena ca nirUpyante / / ye prasiddha ho rahe astitva Adika sAtoM dharma to jIva Adi vastumeM sabake sAmAnyarUpase aura usa sarva sAmAnyake abhAva karake kahe jAte haiM (1) tathA viziSTa padArthake sAmAnya karake aura usake abhAva karake kathana kiye jAte haiM (2) evaM viziSTake sAmAnya aura usake abhAvake sAmAnya karake kahe jAte haiM. (3) tathA viziSTake sAmAnya aura usake vizeSaNa karake do bhaMga banAye jAte haiM (4) evaM sAmAnyake sAmAnya aura viziSTake sAmAnya karake bhaMga gaDhe jAte haiM (5) isI prakAra dravyake sAmAnya aura guNake sAmAnya karake (6) dharmake samudAya aura usase bhinnapane karake (7) tathA dharma sAmAnyake sambandha karake aura usake abhAva karake 8 evaM dharmako vizeSasambandha aura usake abhAva karake 9 do do bhaMgoMko banAkara aneka prakArase sAta bhaMga kahe jA rahe haiN| - tatrArthaprakaraNasaMbhavaliMgaucityadezakAlAbhiprAyagamyaH zaddhasyArthaH ityarthAdhanAzrayaNe' bhiprAyamAtravazavartinA 1 sarvasAmAnyena ca vastutvena jIvAdirastyeva 2 tadabhAvena cAvastu khena nAstyeveti niruupyte| tathA zrutyupAttena 3 viziSTasAmAnyena jIvAditvenAsti tatsatiyoginA 4 tadabhAvenAjIvAditvena nAstIti ca bhaMgadvayam / tenaiva 5 viziSTasAmAnyenAsti 6 tadabhAvasAmAnyena vastvantarAtmanA sarveNa sAmAnyena nAstIti ca bhaMgadvayaM, tenaiva 7 viziSTasAmAnyenAsti. 8 tadvizeSaNamukhyatvena nAstIti bhaMgadvayaM, 9 sAmAnyAvizeSitena dravyatvenAsti 10 viziSTasAmAnyena pratiyoginaivAjIvAditvena nAstIti ca bhaMgadvayaM,
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike 11 dravyasAmAnyenAvizeSitenaivAsti 12 guNasAmAnyena guNatvena sa eva nAstIti ca maMgadvayaM, dharmasamudAyena trikAlagocarAnantazaktijJAnAdisamitirUpeNAsti 14 tadvyatirekeNIpalabhyamAnena rUpeNa nAstIti ca bhaMgadvayaM, 15 dharmasAmAnyasambandhena yasya kasyaciddharmasyAzrayatvenAsti 16 tadabhAvena kasyacidapi dharmasyAnAzrayatvena nAstIti ca bhaMgadvayaM, 17 dharmavizeSasambandhena nityatvacetanatvAdyanyatamadharmasambandhitvenAsti 18 tadabhAvena tadasambandhitvena nAstIti ca bhaMgadvayamityanekadhA vidhipratiSedhakalpanayA sarvatra mUlabhaMgadvayaM nirUpaNIyam / una Uparake nau yugaloMmeM pratyekakA spaSTa ( khulAsA ) isa prakAra hai ki prayojana, prakaraNa, sambhavapanA, hetu, ucitapanA, deza, kAla, aura abhiprAyoMse jAna liyA gayA zabdakA vAcyArtha hotA hai / isa prakAra artha, prakaraNa, AdikA nahIM Azraya karanepara kevala abhiprAyake adhIna varttane vAle aura sabameM sAdhAraNarUpase pAyA jAya aise vastupane karake jIva Adika padArtha haiM hI / tathA usa sarva sAdhAraNapana ke abhAvarUpa tuccha avastupane karake jIva Adika nahIM hI haiM / isa prakAra pahale do bhaMga kahe jAte haiM ( 1 ) tathA tisa prakAra zadvake dvArA kathana kara kAnase grahaNa kiye gaye viziSTa sAmAnya jIva Adipane karake jIva Adika haiM aura usake pratiyogI viziSTa sAmAnyake abhAva ajIva Adipane karake nahIM haiM / bhAvArtha - vastusva, sattA, Adi vyApaka sAmAnya haiM aura unake vizeSa hokara vyApya sAmAnya jIvatva, pudgalatva, Adi haiN| aneka manuSya, tiryaJca, Adi jIvoM meM sAdhAraNarUpase jIvatva rahatA hai| ataH jIvatva vizeSasvarUpa hotA huA bhI sAmAnya hai / usa jIvatvarUpa viziSTa sAmAnyase jIva hai aura mallapratimalla nyAya se usake pratiyogI yAnI pratikUla ajIvatva karake jIva nahIM hai / isa prakAra do mUlabhaMga dUsare kahe gaye ( 2 ) tathA tisahI viziSTa sAmAnya karake jIva hai aura usake abhAva sAmAnya karake jo ki dUsarI vastuoMse tadAtmaka ho rahA haiM, aise anya sabameM rahane vAle sAmAnya karake jIva nahIM haiN| bhAvArtha-sattAke vyApya aura brAhmaNa, manuSya, Adi vizeSoMke vyApaka aise jIvatva sAmAnyase jIva hai, kintu jIvako choDakara anya saba vastuoMmeM rahanevAle sAmAnya dharmakI apekSAse jIva nahIM hai / vizeSa pratiSThita vidvAn rAjA yA tapasvI manuSya ke hote hue bhI sAmAnya ( sAdhAraNa ) jIva yA padArthakA niSedha kara diyA jAtA hai / isa prakAra bhI tIsare do bhaMga bana gaye ( 3 ) tisa hI DhaMgase usa viziSTa sAmAnya karake jIva hai aura usake vizeSaNoM meM mukhyarUpase rahanevAle sAmAnya karake nahIM haiM / arthAt jIvatvapanese jIva hai| kintu vaha sAmAnya jIva akele manuSya yA akele brAhmaNakI hI mukhyatAko lekara nAsti (nahIM ) 1 hai / isa rIti se cauthe do maMga bana gaye ( 8 ) tathA vizeSoMse rahita dravyatva sAmAnya karake jIva hai| aura vizeSoMse sahita pratiyogIsvarUpa ajIva Adipana karake nahIM hai / bhAvArtha - jisa samaya vyApaka dravyatva karake jIva asti vivakSita ho rahA hai, usa samaya vyApya sAmAnya ajIvatva yA. 470
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH Asravatva Adi karake nahIM hai / aisA vivakSita hai / sAmAnyakI vivakSA honepara vizeSa pratikUla bhAsate haiM isa prakAra pAMcame bhI do bhaMga bana gaye ( 5 ) / tathA apane vyApya vizeSa aMzoMse rahita dravyasAmAnya' karake jIva hai aura vahI jIva guNake sAmAnya guNatva karake nahIM hai / bhAvArtha-jIva 1 vastu bhedavivakSA karanepara, dravya, guNa, aura paryAyeM, nyArI nyArI haiN| jisa samaya kevala dravya sAmAnyase hI jIva vivakSita hokara vidyamAna hai / usa samaya guNasAmAnyase nahIM hai / isa prakAra chaThe do bhaMga bana gaye ( 6 ) / tInoM kAlameM rahanevAle anantajJAna, Adi zaktiyoM ke samUha svarUpa dharmasamudAya karake jIva hai aura una ananta guNoMse kathaMcit bhinna hokara dekhe jA rahe eka do dharmasvarUpa karake yA unakI vartamAnakAlameM dRzyamAna thoDIsI paryAyoM karake hI jIva nahIM haiM bhAvArtha -- jIvameM caudaha guNoMko vaizeSika mAnate haiM / koI jIvameM eka jJAnaguNako hI mAnate haiM / unake sanmukha yaha kahA jA sakatA hai ki pratyakSita, anumAnita aura Agamagamya ananta guNoMke samudAya karake jIvakAsattva hai / kevala kucha pratyakSa dvArA dekhe jA rahe thoDese guNoMse hI jIvakA astitva nahIM hai / yAnI usa rUpase jIva nAsti hai / isa prakAra bhI do bhaMgoM ( sAtaveM ) kI kalpanA huyI ( 7 ) / dharmoke sAmAnya saMbaMdha dvArA jisa kisI bhI dharmake Azrayapane karake jIva hai / aura dharma sAmAnyake abhAva karake yAnI kisI bhI anya dharmake Azraya rahitapane karake jIva nahIM hai / arthAt vizeSatAoMse rahita sAmAnyarUpase saMpUrNa dharmokI jIvameM yojanA karanevAlA kathaMcit tAdAtmya saMbaMdha hai / ananta dharmomeMse cAhe kisI bhI dharmakA tAdAtmya saMbaMdhase jIva Azraya ho rahA hai, kintu usa sAmAnya tAdAtmya sambandhako binA cAhe kisI bhI dharmakA Azraya jIva nahIM hai / isa kAraNase bhI AThave do bhaMgoM kI utpatti huyI ( 8 ) / kisI dharmavizeSake sambandha dvArA nityatva, cetanatva, amUrttatva, kartRtva, Adi dharmomeMse kisI eka dharmake sambandhIpane karake jIva hai aura vizeSa dharmake sambandhake abhAvase nityatva AdikakA saMbaMdhI na honeke kAraNa jIva nahIM hai| arthAt nityatvake niyojaka vizeSa tAdAtmya sambandha karake nityatva dharmakA hI saMbaMdhI jIva hai / usa vizeSa tAdAtmya sambandhake na honepara cetanatvakA saMbaMdhI jIva nahIM hai / ye bhI do bhaMgoM (navameM) kI prakriyA hai ( 9 ) / isa DhaMgake anusAra aneka prakAroMse vidhiyAM aura niSedhoMkI kalpanA karake saMpUrNa padArthoMmeM sAta bhaMgoke mUlabhUta do bhaMgoMkA kathana kara lenA cAhiye / apane vAcaka jIva zabda karake jIva hai| anyake vAcaka zabdoM karake jIva nahIM hai / jIvako viSaya karanevAle jJAnase jIva hai / anyako viSaya karanevAle jJAnase nahIM / RjusUtra nayakI apekSA vartamAna paryAyase jIva hai / bhUta bhaviSyat paryAyoMse nahIM / prANadhAraNarUpa kriyApariNatise jIva hai / anya pariNatiyoMse nahIM hai / kAla, AtmarUpa, Adike dvArA abheda sambandhavAle dharmokI apekSAse jIva hai / sarvathA bhinna dharmokI apekSAse jIva nahIM hai / isa prakAra do mUla bhaMgoMkI paddhati nAnA prakArakI hai / 1 471
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 tattvAryazlokavArtike athAsti jIva ityastizadbhavAcyAdarthAdbhinnasvabhAvo jIvazaddhavAcyo'rthaH syAdabhinnasvabhAvo vA ? yadyabhinnasvabhAvastadA tayoH samAnAdhikaraNyavizeSatvAbhAvo ghaTakuTazadvavat tadanyatarAprayogazca, tadvadeva viparyayaprasaMgo vaa| sarvadravyaparyAyaviSayAsti zadavAcyAdabhiasya ca jIvasya sarvadravyaparyAyAtmakatvAsaMgaH sarvadravyaparyAyANAM vA jIvatvamiti saMkaravyatikarau syAtAm / yadi punarastivAcyAdardhAdbhinna eva jIvazadravAcyo'rthaH kalpyate tadA jIvasyAsadUpatvaprasaMgo'stizadbhavAcyAdarthAdbhinnatvAt kharazrRMgavat viparyayaprasaMgAt / jIvavatsakalArthebhyo'bhinnasyAstitvasyAbhAvaprasaktiranAzrayatvAt / tasya jIvAdiSu samavAyAdadoSo'yamiti cenna, samavAyasya sattvAdbhinnasyAsadUpatvAt sa tadvatoH saMbaMvatvaviro. dhAt / na ca samavAye sattvasya samavAyAntaramupapannaM anavasthAnuSaMgAt svayaM tathAniSTezca / tatra tasya vizeSaNIbhAvAdadoSo iti, sopi vizeSaNIbhAvaH saMbaMdho yadi sattvAdbhibastadA na sadUpa iti kharaviSANavatkathaM saMbaMdhaH? parasmAdvizeSaNIbhAvAtsatvasya pramamavizeSaNI bhAve yadyasadUpatvAbhAvastadA saivAnavasthA tatrApi sattvasya bhinnasyAnyavizeSaNIbhAvakalpa nAditi na kiMcitsannAma / satyAdbhinnasya sarvasya svabhAvasyAsadrUpatvaprasiddhariti, sarvathaikAMtavAdinAmupAlaMbho na syAdvAdinAmAstizadbhavAcyAdarthAjjIvazadvavAcyasyArthasya kathaMcidbhinnatvopagamAt / tathaiva vAciMtyapratItisadbhAvAcca / : aba syAdvAdiyoMke Upara ekAntavAdiyoMkA yaha ulAhanA hai ki " asti jIvaH " isa prakAra prahile vAkyameM astikA artha sattAvAlA hai, isa arthase jIva zabda dvArA kahA gayA artha kyA bhinna svarUpa hai ? yA abhinna svarUpa hai / batAo ! yadi dvitIya pakSake anusAra abhinna svarUpa mAnA jAyagA taba to una jIva aura astimeM vizeSatAke sAtha honevAle samAna adhikaraNapanekA abhAva ho jAyagA / jaise ki ghaTa aura kalaza zadbameM sarvathA abheda honeke kAraNa samAnAdhikaraNatA nahIM hai| bhAvArtha-kathaMcit bhinna padArthoM meM samAnAdhikaraNatA hotI hai| jaise ki nIla aura utpalameM hai / kambala, jAmuna, megha, bhI nIla hote haiM tathA lAla, pIle, zukla, bhI kamala hote haiN| ataH nIla aura utpala kA sarvathA abheda nahIM hai| vyabhicAra saMbhavanepara do Adi padArthoMmeM sAmAnAdhikaraNya hotA hai| jIva jIva yA asti astimeM bhI sarvathA abheda honeke kAraNa samAnAdhikaraNapana nahIM banatA hai / jina do tIna Adi padArthIkA adhikaraNa samAna hai, unako samAnAdhikaraNa kahate haiM aura una samAnAdhikaraNoMke bhAvako samAnAdhikaraNya kahate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki jIva aura asti donoM Adi abhinna haiM to do padoMmeMse eka hIkA prayoga na karanA cAhiye / jaise paryAyavAcI ghaTa yA kalaza zadboMmeMse ekakA prayoga nahIM kiyA jAtA hai| tIsarI bAta yaha hai ki usa hIke samAna viparyaya ho jAnekA prasaMga hogA arthAt jIva jaura astike abheda ho jAnepara " asti jIvaH " aisA kahanepara " jIvaH asti" yaha bhI uddezya aura vidheyakA parAvartana ho jAya
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jAya athavA jIva kahaneke liye sAmAnya sattAvAcaka asti zabda kaha diyA jAya aura sattAko kahaneke liye jIva zadba bola diyA jAya, tathA sampUrNa dravya aura paryAyoMko viSaya karanevAle asti zatake vAcya sattAse jIvako yadi abhinna svIkAra kiyA jAyagA to jIvako saMpUrNa dravya aura paryAyoMke sAtha tadAtmaka ho jAnepanekA prasaMga hogA / yaha saMkara doSa hai / evaM saMpUrNa dravya aura paryA jIvanA ho jAyagA / yaha vyatikara hai / isa prakAra saMpUrNa dravya aura paryAyoM ke yugapat tadAtmaka prApti aura paraspara meM viSayakA parivartanarUpa saMkara vyatikara donoM doSa ho jAyeMge / tathA yadi phira jainoMke dvArA prathama pakSake anusAra astike vAcya arthase jIvazadvakA vAcya artha bhinna kalpita kiyA jAyagA to asti zadvake vAcya artha sadrUpase bhinna honeke kAraNa jIvako gardabhazrRMgake samAna asatsvarUpa ho jAnekA prasaMga hogA / jo astise bhinna hai, vaha asat hai / tathA viparyaya ho jAnekA prasaMga hogaa| yAnI sattAvAle kitane hI cetanapadArtha jIvarUpa na ho sakeMge / sat asat ho jAyeMge aura asat sat bana baittheNge| tIsarI bAta yaha hai ki jIva saMpUrNa padArthoMse astitvako yadi bhinna mAna liyA jAyagA to astitvake bhI abhAva ho jAnekA prasaMga hai / kyoMki astitvaguNa Azrayake vinA Thahara nahIM sakatA hai aura sarvathA bhinna paDe huekA koI Azraya bananA nahIM cAhatA hai / yadi koI vaizeSika yoM kahe ki usa bhinna paDe hue bhI astitvakA jIva AdikoMmeM samavAya sambandha ho jAnese yaha koI doSa nahIM hotA hai / jIvasattAvAn ho jAyagA aura bhinna bhI astitva apane AdhAroMmeM Thahara jAyagA / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki tuma vaizeSikoMke yahAM sattA jAtise sarvathA bhinna hone ke kAraNa samavAya sambandha bhI to asatsvarUpa hai / sat aura asatkA sambandha nahIM hotA hai, tathA sat aura asat ke bIca meM rahanevAleko samavAya sambandhapanekA virodha hai / asti aura usase sahita jIva ina donoMke madhya meM rahanevAle asat samavAyako sambandhapanekA bhI virodha hai / samavAya meM sattAko rakhaneke liye dUsarA samavAya mAnanA to yukta nahIM hai / kyoMki anavasthAdoSakA prasaMga hogA / arthAt sattA jAti to samavAya sambandhase hI rahegI aura samavAyako sadrUpa banAne ke liye punaH sattAkA sambandha mAnanA paDegA aura sattA bhI punaH samavAya sambandhase rahegI / samavAya meM sattA rahI aura sattA pratiyogitA sambandhase samavAya rahA / tathA vaizeSikoMne samavAya meM dUsare samavAya sambandha karake sattA rahaneko iSTa bhI nahIM kiyA hai| " sattAvantastrayastvAdyAH, dravyAdayaH paJca samavAyinaH " / yadi koI vaizeSika yoM kahe ki usa samavAyameM usa sattAkA vizeSaNatA sambandha hai / ataH koI anaMvasthAdoSa nahIM hai| aisA kahanepara to hama pUcheMge ki vaha vizeSaNatA sambandha bhI yadi sattAse bhinna hai, taba to satsarUpa nahIM hai| isa kAraNa rAsabha-zrRMgake samAna vaha kaise sambandha ho. sakegA ? sambandha domeM rahanevAlA bhAva padArtha ho sakatA hai / yadi dUsare vizeSaNIbhAva sambandhase pahile vizeSaNIbhAva sambandhameM sattAkA rahanA mAnakara asadrUpatAkA abhAva kahoge, taba to phira 60 473
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 tavAryakokArtike vahI anavasthA hogii| kyoMki dUsare vizeSaNIbhAvako sat banAneke liye tIsare vizeSaNIbhAvase sattA rakhanI paDegI aura usameM bhI cauthe vizeSaNIbhAvase, isa prakAra sarvathA bhinna paDe hue sattAke nyAre nyAre vizeSaNIbhAvoMkI kalpanA karate karate kabhI AkAMkSA zAnta na hogii| isa prakAra koI bhI padArtha sat nahIM bana sakatA hai / sattAse bhinna sabhI svabhAvoMko asadUpapanA prasiddha hai| isa - prakAra lambA cauDA sarvathA ekAntavAdiyoMkA ulAhanA unhIMke Upara giratA hai / syAdvAdviyoMke Upara koI doSa nahIM hai| hama syAdvAdI to astizadvake vAcya sattArUpa arthase jIva zadbake vAcya prANI arthakA kathaJcit bheda svIkAra karate haiM / aura tisa hI prakAra nahIM tarka karanemeM Ave, aisI bhedAbhedAtmaka pratIti vidyamAna hai / bhAvArtha-sarvathA bheda yA abheda mAvanevAloMke yahAM avazya hI ukta doSa Ate haiN| kintu syAdvAdI ataLa vastuvyavasthAke anasAra asti aura jIvakA kathaJcit bhedAbheda svIkAra karate haiM / " svabhAvo'tarkagocaraH " paryAyArthAdezAddhi bhavanajIvanayoH paryAyayorastijIvazaddhAbhyAM vAcyayoH pratItiviziSTatayA pratIterbhedaH dravyAthoMdezAttu tayoravyatirekAdekatarasya grahaNenAnyatarasya grahaNAdabhedaH pratibhAsata iti na virodho saMzayo vA tathA nizcayAt / tata eva na saMkaro vyatikaro vA, yena rUpeNa jIvasyAstitvaM tenaiva nAstitvAniSTeH yena ca nAstivaM tenaivAstitvAnupagamAt tadubhayasyApyubhayAtmakatvAnAsthAnAcca / : kAraNa ki paryAyArthika nayakI apekSAse to asti zake vAcya bhavana ( sattA ) aura jIva zabda kara kahA jAya jIvanarUpa paryAyoMkA vilakSaNa pratIti honeke kAraNa donoM paryAyoMkI pratItikA bheda hai| kintu dravyArthika nayakI apekSAse una donoM paryAyoMkA abheda honeke kAraNa donoMmeMse kisI ekakA grahaNa karanese bace hue dUsare ekakA grahaNa ho jAtA hai| ataH abheda dIkha rahA hai| isa prakAra koI virodha nahIM hai / virodha to anupalambha honese sAdha liyA jAtA hai yahAM to donoMkA eka sAtha upalambha ho rahA hai athavA saMzaya bhI nahIM hai / kyoMki tisa prakAra bheda abhedakA nizcaya ho rahA hai / tisa hI kAraNa anekAntameM saMkara athavA vyatikara doSa bhI nahIM haiM, kyoMki jisa svarUpase jIvako astipana siddha hai, usa hI svabhAvase nAstipana iSTa nahIM hai aura jisa svabhAvase nAstipana hai, usa hI svabhAvase astipana nahIM svIkAra kiyA gayA hai / ataH saMkara na ho sakA, tathA una bheda, abheda, donoMko punaH ubhayAtmakapanA vyavasthita nahIM hai / ataH parasparameM viSaya badalanA na honeke kAraNa vyatikara nahIM huA / anavasthA bhI nahIM hotI hai| vaiyyadhikaraNya ( bhinna bhinna adhikaraNapanA ) apratipatti ( jJAna na honA ) aura abhAva ho jAnA ye doSa to anekAntameM kaise bhI nahIM Ate haiN| . na caivamekAntopagame kazciddoSaH sunayApitasyaikAntasya samIcInatayA sthitatvAta pramANArpitasyAstitvAnekAntasya prsiddhH| yenAtmanAnekAntastenAtmanAnekAnta evetye
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH 475 kAntAnuSaMgo'pi nAniSTaH pramANasAdhanasyaivAnekAntatvasiddheH nayasAdhanasyaikAntavyavasthiteranekAnto'pyanakAnta iti pratijJAnAt / taduktaM-"anekAnto'pyanekAntaH prmaannnysaadhnH| anekAntaH pramANAtte tadekAntArpitAnayAt" iti| na caivamanavasthAnekAntasyaikAntApekSitve naivAnekAntatvavyavasthiteH ekAntasyApyanekAntApekSitayaivaikAntavyavasthAnAt / na cetyamanyonyAzrayaNaM, svarUpeNAnekAntasya vastunaH prasiddhatvenaikAntAnapekSatvAdekAntasyApyanekAntAnapekSatvAt / tata eva tayoravinAbhAvasyAnyonyApekSayA prasiddheH kArakajJApakAdivizeSavat / taduktaM-dharmadharmyavinAbhAvaH siddhayatyanyonyavIkSayA / na svarUpaM svato hyetatkArakajJApakAMgavat" iti| ___ tathA jisa rUpase astitva hai, usa svarUpase astitva hI hai / aura jisa svabhAvase nAstitva hai, usase nAstitva hI hai / isa prakAra ekAntako svIkAra karanepara bhI hamAre yahAM koI doSa nahIM hai| kyoMki zreSTha nayase vivakSita kiye gaye ekAntakI samIcInarUpase siddhi ho cukI hai aura pramANase vivakSita kiye gaye astitvake anekAntakI prasiddhi ho rahI hai| jisa vivakSita pramANa svarUpase anekAnta hai, usa svarUpase anekAnta hI hai| aisA ekAnta honekA prasaMga bhI aniSTa nahIM hai| kyoMki pramANa karake sAdhe gaye viSayako hI anekAntapanA siddha hai / aura nayake dvArA sAdhana kiye gaye viSayako ekAntapanA vivakSita yA vyavasthita ho rahA hai| hama to sabako anekAnta honekI pratijJA karate haiM / isa kAraNa anekAnta bhI anekadharmavAlA hokara anekAnta hai| vahI bhagavAn zrI 108 samantabhadra AcAryane bRhatsvayambhUstotrameM aThArahaveM zrI 1008 aranAtha jinendrakI stutimeM aisA kahA hai ki anekAnta bhI pramANa aura nayoMse sAdhana kiyA gayA hokara aneka dharmasvarUpa hai / he jinendra ! tumhAre matameM pramANase anekAnta vyavasthita hai aura vivakSita kiye gaye nayase vaha ekAnta nirNIta ho rahA hai / isa prakAra kahanemeM anavasthAdoSa nahIM AtA hai| kyoMki anekadharmokA samudAya bananA ekAntoMkI apekSA rakhatA hai| isI kAraNa anekAntapanA vyavasthita hai aura ekAntakI bhI anekAntakI apekSA rakhanevAlA honeke kAraNa hI ekAntapanakI vyavasthA ho rahI hai / yadi AkAMkSA baDhatI jAtI to anavasthA hotI, kintu yahAM to domeM hI kArya cala jAtA hai| anekAnta aneka ekAntoMse bana jAtA hai aura anekAntameM nyAre nyAre ekAnta vidyamAna haiM tathA isa prakAra mAnanepara anyonyAzrayadoSa bhI nahIM hai| kyoMki vastumeM nayadRSTise ekAnta aura pramANadRSTise anekAnta svabhAvase prasiddha ho rahe haiM / vastuke svAtmabhUta banakara prasiddha ho jAneke kAraNa anekAntako svarUpalAbhameM ekAntakI apekSA nahIM hai aura ekAntako bhI vasturUpase anekAntakI apekSA nahIM hai| hAM ! vyavahArameM tisa hI kAraNa parasparakI apekSAse una ekAnta aura anekAntoMmeM avinAbhAvakI. prasiddhi ho rahI hai / jaise ki kAraka hetu yA jJApaka hetu athavA vyaJjaka hetu Adi vizeSa padArtha haiM / vahI AptamImAMsAmeM svAmIjIne kahA hai ki dharma aura
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtika IMAnnainamarem.mammmmmmmmmmmmmwwwww dharmIkA avinAbhAva to parasparakI apekSAse siddha ho jAtA hai, kintu usakA svarUpalAbha parasparakI apekSAse nahIM siddha hotA hai / yaha to svayaM apane apane kAraNoMse bana jAtA hai| jaise ki kAraka hetuoMke kartA, karmarUpa aMga yA jJApaka hetuoMke bodhya, bodhaka aMga parasparakI apekSA rakhanevAle nahIM haiM / bhAvArtha-ekAnta aura anekAntakA avinAmAvarUpa karake rahanA to eka dUsarekI apekSA karatA hai kintu unakI nippatti to svakAraNoMse hotI hai / parasparApekSa nahIM hotI hai, jaise kartApana karmapanakI apekSAse hai aura karmapana kartAkI apekSA rakhatA hai| ataH karttApana aura karmapana vyavahAra hI parasparApekSa hai kintu karttA yA karmakA zarIra to parasparApekSa nahIM hai| vaha to apane apane kAraNoMse svataH utpanna ho jAtA hai / aise hI pramANa aura prameyakA svarUpa to apane apane kAraNoMse svataH siddha hai| kintu unakA jJApya jJApaka vyavahAra parasparakI apekSAse hai / isa hI prakAra asti aura jIvake dharma dharmIpanekA avinAbhAva eka dUsarekI apekSAse hai, kintu asti aura jIvakA svarUpa apane apane kAraNoMse svataH siddha hai / yahI paddhati ekAnta aura anekAntameM lagA lenaa| kiM cArthAbhidhAnapratyayAnAM tulyanAmatvAttadanyatamasyApahave sakalavyavahAravilopAttaSAM bhrAtatvaikAMte kasyacidabhrAMtasya tavasyApratiSThiteravazyaM paramArthasattvamurarIkarttavyam / tathA cAbhidhAnapratyayAtmanA syAdastyeva jIvAdistadviparItAtmanA tu sa eva nAstIti bhaMgadvayaM sarvapravAdinAM siddhamanyathA svesstttttvaavyvsthiteH| tathA coktam-'sadeva sarve ko necchetsvarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAna cenna vyavatiSThate ' iti / ___ aura bhI yaha bAta hai ki artha, zabda, aura jJAna ye tIna samAna nAmavAle haiN| una tInoMmeM se yadi ekako bhI chipAyA jAvegA to sampUrNa laukika aura zAstrIya vyavahAroMkA lopa ho jaaygaa| yadi koI advaitavAdI una tInoMke bhrAntapanakA ekAnta svIkAra karegA to aisI dazAmeM kisI bhI abhrAnta vastubhUta tattvakI pratiSThA nahIM ho sakatI hai / isa kAraNa una tInoMkA vAstavikarUpase sadbhAva avazya svIkAra karanA cAhiye / bhAvArtha-ghaTa kahanese ghaTa artha, ghaTa zaddha aura ghaTajJAna, ye tIna hI liye jAsakate haiM / anya nhiiN| tisI prakAra artha, zada aura jJAnasvarUpase jIva Adika kathaMcit haiM hI, kintu unase viparItasvarUpa karake vaha jIva Adika nahIM haiM, yAnI jIva aise padArtha jIva aise jJAna, tathA jIva aise zabase jIva hai| ghaTa artha, ghaTa zaddha aura ghaTajJAnase jIva nahIM hai / isa prakAra saMpUrNa pravAdiyoMke yahAM asti, nAsti, nAmake do bhaMga siddha ho hI jAte haiM / anyathA una vAdiyoMke yahAM apane iSTatattvakI vyavasthA hI nahIM ho skegii| svake grahaNa aura parapadArthake tyAgase hI vastukI vyavasthA bana rahI hai aura tisI prakAra khAmIjIMne kahA bhI hai ki aisA kauna laukika yA parIkSaka vAdI hai, jo ki sabhI cetana yA acetana padArthoko svarUpa Adi catuSTayase satsvarUpa hI mAnanA nahIM cAhe aura usake viparIta pararUpa Adi catuSTayase sabako asatasvarUpa hI na cAhe / arthAt cAhe ekAntI ho yA syAdvAdI ho ukta prakArake asti aura
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nAstiko avazya caahegaa| yadi na cAhegA to vaha kahIM bhI vyavasthita nahIM raha sakatA hai / jisase ki vaha apane iSTa, aniSTa, tattvakI vyavasthA kara ske| jisake yahAM iSTa, aniSTa, tattvakI vyavasthA hai, vaha to asti nAstiko avazya maanegaa| isa prakAra do bhaMga bhale prakAra siddha hue / svarUpa aura pararUpa / yahAM rUpakA artha bhAva hai / Adi pada karake dravya, kSetra, kAla, ina tInakA grahaNa hai / kathamavaktavyo jIvAdiH 1 dvAbhyAM yathoditaprakArAbhyAM pratiyogibhyAM dharmAbhyAmavadhAraNAtmakAbhyAM yugapatpradhAnanayArpitAbhyAmekasya vastuno bubhutsAyAM tAdRzasya zabdasya prakaraNAdezvAsambhavAditi cet / tatra ko'yaM guNAnAM yugapadbhAvo nAmeti cintyam / kAlAdyabhedavRttiriti cet na, parasparaviruddhAnAM guNAnAmekatra vastunyekasmin kAle vRtteradarzanAt sukhaduHkhAdivat / nApyAtmarUpeNAbhedavRttisteSAM yugapadbhAvastadAtmarUpasya parasparavibhaktatvAtadvat / na caikadravyAdhAratayA vRttiryugapadbhAvasteSAM bhinnAdhAratayA pratIteH zItoSNasparzavat / saMbaMdhAbhedo yugapadbhAva ityapyayuktaM, teSAM saMbaMndhasya bhinnatvAddevadattasya chatradaNDAdisambandhavat samavAyasyApyekatvAghaTanAdbhinnAbhidhAnapratyaya hetutvAt saMyogavat / na copakArAbhedasteSAM yugapadbhAvaH pratiguNamupakArasya bhinnatvAnnIlapItAdyanuraJjanavat paTAdau / na caikadezo guNinaH sambhavati niraMzatvopagamAt / yato guNidezAbhedo yugapadbhAvo guNAnAmupapadyeta / na teSAmanyonyaM saMsarge yugapadbhAvastasyAsambhavAda saMsRSTarUpatvAdguNAnAM zuklakRSNAdivat tatsaMsarge guNabhedavirodhAt / na ca zadvAbhedo yugapadbhAvo guNAnAM bhinnazadvAbhidheyatvAnnIlAdivat / tato yugapadbhAvAt sadasactvAdiguNAnAM na tadvivakSA yuktA yasyAmavaktavyaM vastu syAt ityekAntavAdinAmupadravaH, syAdvAdinAM kAlAdibhirabhedavRtteH parasparaviruddheSvapi guNeSu sattvAdiSvekatra vastuni prasiddheH pramANe tathaiva pratibhAsanAt svarUpAdicatuSTayApekSayA virodhAbhAvAt / kevalaM yugapadvAcakAbhAvAtsadasattvayorekatrAvAcyatA sattAmAtranibandhanatvAbhAvAdvAcyatAyAH / vidyamAnamapi hi sadasatvaguNadvayaM yugapadekatra sadityabhidhAnena vaktumazakyaM tasyAsatvapratipAdanAsamarthatvAt, tathaivAsadityabhidhAnena tadvaktumazakyaM tasya pratyAyane sAmarthyAbhAvAt / aba tIsare bhaMgake liye lambA cauDA prazna hai ki jIva Adika padArtha avaktavya arthAt zadvase nahIM kahane yogya kaise haiM ? batAo ! isapara yadi syAdvAdI yoM kaheM ki yathAyogya prakArase pahile kahe gaye aura avadhAraNasvarUpa tathA parasparameM eka dUsare ke pratiyogI evaM eka hI samaya meM pradhAna kI vivakSA kahaneke liye arpita kiye gaye aise asti, nAsti, donoM dharmoM karake eka vastu samajhane kI icchA honepara taise vAcaka zadvakA aura prakaraNa, saMketa, AdikA asaMbhava honese jIva Adika avaktavya haiN| aisA kahanepara to hama ekAntavAdI pUMchate haiM ki guNoMkA yaha eka 477
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryakokavArtika . samayameM kahanekI vivakSA prApta hokara rahanA bhalA kyA padArtha hai ? isapara jainoMko vicAra calAnA cAhiye / yadi kAla, AtmarUpa Adikase abhedavRtti ho jAnA guNoMkA yugapatbhAva hai so to ThIka nahIM, kyoMki parasparameM viruddha ho rahe asti, nAsti, nityapana, anityapana, Adi guNoMkA eka vastumeM eka samaya vartanA nahIM dekhA jAtA hai| jaise ki sukha duHkha, hAsya zoka, mAna vinaya, Adi dharma eka samayameM nahIM pAye jAte haiM / ina guNoMke vartanakA kAla bhinna hai| dUsare AtmasvarUpa karake abhedavRtti honA bhI una guNoMkA yugapatbhAva nahIM ho sakatA hai, kyoMki una viruddha guNoMkA AtmasvarUpa hI parasparameM eka dUsarese pRthak hai / jaise ki sukhakA AtmasvarUpa nirAkulatA hai. / aura duHkhakA AtmasvarUpa vyAkulatA hai / usIke samAna una hAsya, zoka, Adike bhI AtmarUpa nyAre nyAre haiM / ve ekama eka hokara vidyamAna nahIM raha sakate haiN| tIsare eka dravyarUpa AdhArake Adheya hokarake vartanA bhI una guNoMkA yugapat bhAva nahIM hai| kyoMki zItasparza aura uSNasparzake samAna bhinna bhinna AdhAravAlepane karake una dharmokI pratIti ho rahI hai / cauthe sambandhakA abheda honA guNoMkA yugapatbhAva hai| yaha kahanA bhI yuktirIhata hai| kyoMki una guNoMkA apanA apanA sambandha bhinna hai / jaise devadattakA chatarI, daNDa, aMgUThI, kalama, pagaDI, modaka Adike sAtha saMbandha nyArA nyArA hai| samavAyasambandha bhI eka hokara ghaTita nahIM ho sakA hai| jaise ki bhinna zabda, bhinna jJAna, aura bhinna bhinna kAryoMke hetu honeke kAraNa saMyoga sambandha aneka haiM / vaise hI samavAya bhI aneka haiM / arthAt jinadattakA pustakake sAtha saMyoga sambandha nyArA hai aura caukIke sAtha pustakakA saMyoga nyArA hai / taise hI AtmAkA jJAna aura rAga, dveSase tathA pudgalakA rUpa guNa aura usakI azuddha paryAyase samavAya sambandha bhI nyArA nyArA hai, tathA pAMcameM upakAra dvArA abheda honA bhI una guNoMkA yugapat bhAva hai / yAnI saba guNoMkA upakAra eka hI hai / so bhI ThIka nahIM pdd'egaa| kyoMki pratyeka guNakI apekSAse vastumeM kiye gaye upakAra nyAre nyAre haiM / jaise ki kapaDe AdimeM nIle raMgadvArA raMga jAnA yA pIleraMgase raMga jAnA athavA vidyArthI vinaya, sadAcAra, vyutpatti, balADhyatA Adi guNoM karake nyAre upakAra vidyamAna haiM / jaba ki guNIko hama loga aMzoMse rahita niraMza svIkAra karate haiN| aisI dazAmeM guNIkA ekadeza honA to nahIM sambhavatA hai / jisase ki chaThA guNI dezakA abheda honA guNoMkA yugapat bhAva bana sake / tathA unakA sAMtavA parasparameM saMsarga honA bhI yugapatbhAva nahIM hai| guNoMmeM usa saMsargakA asambhava hai / kyoMki zukla, kRSNa, khaTThA, mIThA, ityAdike samAna guNa parasparameM eka dUsarese mile hue svarUpa nahIM hai| eka dUsarese sambandha rakhate hue maNiyoMke samAna nyAre nyAre hokara vastumeM jaDa rahe haiM / yadi unakA parasparameM sambandha hotA to guNoMke bheda honekA virodha ho jaataa| saba khicaDIke samAna ekamaeka hokara mila jAte jo ki iSTa nahIM hai / aura AThavAM zabdakA abheda honA bhI guNoMkA yugapat bhAva nahIM hai / kyoMki nIla, pIta, Adika artha
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 179 jaise nyAre nyAre nIla, pIta, Adi zabdoM karake kahe jAte haiM, vaise hI asti, nAsti, Adi guNa bhI nyAre nyAre zabdoMke dvArA kahe jAte haiM / tisa kAraNa Apa jaina logoMko sattva, asattva, Adi guNoMke yugapat bhAvase unakI vivakSA karanA yukta nahIM hai / jisa vivakSAke honepara ki vastu avaktavya siddha ho jAtA / arthAt vastu avaktavya nahIM siddha ho pAtI hai / kyoMki sattva, asattva, nityatva, anityatva, Adi guNoMkI yugapat kahanekI vivakSA honA virodha honeke kAraNa nahIM siddha ho sakA hai / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra kiyA gayA ekAntavAdiyoMkA upadrava ( Udhama ) pratyuta unhIMko lAgU hogA, hamako nahIM / kyoMki syAdvAdiyoMke yahAM eka vastumeM Thahare rahe paraspara viruddha ( viruddhasadRza ) bhI sattva, asattva, Adi aneka guNoMmeM kAla, Adike dvArA abhedavRtti honA prasiddha ho rahA hai / pramANajJAnameM tisa prakAra hI pratibhAsa rahA hai / svarUpa, pararUpa, Adi catuSTayakI apekSAse rahate hue asti, nAsti, AdimeM koI virodha nahIM hai / virodha to anupalaMbha honese sAdha liyA jAtA hai, jaba ki ve eka vastumeM ( jagaha ) Thahare hue prasiddha pramANoMse jAne jA rahe haiM to virodha kaisA ? hAM ! kevala itanA abhipreta hai ki eka hI samayameM sattva, asattva, donoM guNoMke kathana karanevAle zadvakA abhAva hai| ataH eka vastumeM avAcyapanA eka dharma mAnA jAtA hai| vAcyapanA kevala dharmIkI sattAke hI AdhIna nahIM hai / arthAt jagatmeM jo padArtha hai vaha zabda dvArA kaha diyA jAyagA yaha niyama nahIM / aneka padArtha hote hue bhI vacanoM dvArA nahIM kahe jA sakate haiN| vastumeM sattva aura asattva donoM guNa nizcaya kara vidyamAna haiM to bhI ekameM eka samaya sat isa zabddha karake donoM nahIM kahe jA sakate haiN| kyoMki vaha sat zaddha asattva dharmake pratipAdana karanemeM samartha nahIM hai / tisa hI prakAra asat isa zabda karake bhI ve sattva, asattva, donoM dharma ekadama nahIM kahe jA sakate haiN| kyoMki vaha asat zadba sattvadharmake samajhAnemeM sAmarthya nahIM rakhatA hai| sAMketikamekapadaM tadabhidhAtuM samarthamityapi na satyaM, tasyApi krameNArthadvayapatyAyane sAmopapatteH / tau saditi zatzAnayoH saMketitasacchadvavat dvandvavRttipadaM tayoH sakRdabhidhAyakamityanenApAstaM, sadasattve ityAdipadasya krameNa dharmadyapratyAyanasamarthatvAt / karmadhArayAdivRttipadamapi na tayorabhidhAyakaM, tata eva pradhAnabhAvena dharmadvayamatyAyane tasyAsAmarthyAcca / vAkyaM tayorabhidhAyakamanenaivApAstamiti / apanI paribhASAse saMketa kara banA liyA gayA koI eka navIna pada una donoM sat aura asat dharmoko eka samayameM kahaneke liye samartha ho jAyagA, isa prakAra bhI kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki usa sAMketikapadakI bhI krama karake hI do arthoke samajhAnemeM sAmarthya honA bana sakatI hai| jo vyakta avyakta yA bahirjalpa antarjalparUpa zada karake pratipAdya hogA, usakA jJAna zabdapravRttike kramAdhIna hogA / jaise ki AkAza aura pRthvI ina do arthokA vAcaka rodasI zaddha hai / sUrya aura candramAkA vAcaka eka puSpavanta zabda hai, kintu yahAM bhI eka sAMketika padakarake do padoMkA
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 tasvArtha loka vArtike "" padoMkI bhI kramase 9 smaraNa hokara do arthokA jJAna hotA hai / dahI aura guDake mila jAnepara svAdakI khaTTe aura mIThese atirikta tIsarI avasthA ho jAtI hai / vaisI do padoMko milakara bane hue sAMketika padakI khicaDI avasthA nahIM hotI hai / pratyuta rodas zadvase AkAza aura pRthvI padoMkA smaraNakara AkAza aura pRthvIrUpa artha jAnane meM paramparA ho jAtI hai / isa kathana karake " tau sat isa vyAkaraNa sUtra ke anusAra zatR aura zAna ina do pratyayoM meM saMketa kiye gaye sat zabdake samAna yA kta, ktavatu do pratyayoMke liye iMgita kara liye niSThA zadvake sadRza koI dvandva samAsavRttise banAyA gayA pada una astitva, nAstitvakA eka zabda dvArA kathana kara devegA, yaha khaNDita kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / arthAt apane ghara ke saMketase gaDha liyA gayA sat zabda bhI kramase hI zatR aura zAnako kaha rahA hai / dvandva samAsa kara banAye gaye sadasattve yA asti nAstitva ityAdi hI do dharmoko samajhAne meM sAmarthya hai / yugapat nahIM / tathA tisa hI kAraNa karmadhAraya bahubrIhi, Adi samAsavRttiko prApta hue pada bhI una donoM dharmokA eka sAtha kathana nahIM kara sakate haiM / kyoMki pradhAnarUpa karake do dharmoMke samajhAne meM usa padakA sAmarthya nahIM hai / ataH koI bhI eka pada yugapat donoM arthokA vAcaka nahIM hai / una donoM dharmokA vAcaka koI vAkya sambhava hove, yaha bhI isa kathanase khaNDita kara diyA gayA samajha lenA caahiye| kyoMki eka padake samAna aneka padoMkA samudAya vAkya bhI kramase hI do arthokA nirUpaNa kara sakegA / kitanI bhI jaldI dauDanevAlI gADI yA vimAna ho, kramase hI aneka grAma aura dezoMkA ullaMghana kara skegaa| eka samaya meM caudaha rAjUtaka jAnevAlA paramANu bhI mAghavI, ratnaprabhA, brahmasvarga, sarvArthasiddhi AdikA kramase hI pratikramaNa karegA / tabhI to eka samayameM asaMkhyAte avibhAgapraticcheda mAne gaye haiM / kaNTha, tAlu Adi sthAna tathA bahiraMga aMtaraMga prayatnoMkara banAye gaye varNa yA padake uccAraNameM to vaise hI aneka samaya laga jAte haiM / sakalavAcakarahitatvAdavaktavyaM vastu yugapatsadasattvAbhyAM pradhAnabhAvArpitAbhyAmAkrAntaM vyavatiSThate tacca na sarvathaivAvaktavyamevA vaktavyazaddhenAsya vaktavyatvAdityeke / te ca pRSTavyAH, kimabhidheyamanaktavyazadvasyeti / yugapatpradhAnabhUta sadasattvAdidharmadvayAkrAntaM vastviti cet, kathaM tasya sakalavAcakarahitatvam ? avaktavyapadasyaiva tadvAcakasya sadbhAvAt / yathA'vaktavyamiti padaM sAMketikaM tasya vAcakaM tathAnyadapi kiM na bhavet / tasya krameNaiva tatmatyAyakatvAditi cet, tata evAvaktavyamitipadasya tadvAcakatvaM mAbhUt / tato'pi hi sakRtpraghAnabhUtasadasatvAdidharmAkrAntaM vastu krameNaiva pratIyate sAMketikapadAntarAdiva vizeSAbhAvAt vaktavyatvAbhAvasyaivaikasya dharmasyAvaktavyapadena pratyAyanAcca na tathAvidhavastupratyAyanaM sughaTaM yenAvaktavyapadena tadvyaktamiti yujyate /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 481 eka hI samayameM pradhAnapanase vivakSita kiye gaye sattva aura asattva dharmo karake cAroM orase ghirI huyI vastu vyavasthita ho rahI hai / vaha sampUrNa vAcaka zabdoMse rahita hai / ataH avaktavya hai aura vaha sabhI prakAroMse avaktavya hI ho, yaha nahIM smjhnaa| kyoMki avaktavya zabda karake hI isakA vAcana ho rahA hai| isa prakAra koI eka vidvAn kaha rahe haiM / unako yaha pUMchanA cAhiye ki avaktavyazadbakA vAcyaartha Apane kyA mAnA hai ? batAo ! eka samAnameM pradhAna ho rahe sattva, asattva, yA nityatva anityatva Adi donoM dharmose AkrAnta ho rahI vastu yadi avaktavya zadbakA vAcya hai, yadi aisA kahoge to usa vastuko sampUrNa vAcakazaboMse rahitapanA kaise huA ? jo ki Apane pUrvameM kahA thA / aba to avaktavyapada hI usakA vAcakazabda bhale prakAra vidyamAna hai| jaise eka hI samaya do dharmose AkrAnta ho rahI vastuke kahanemeM saMketa kiyA gayA avaktavya yaha pada usakA vAcaka hai, tisa prakAra anya bhI zabda usake vAcaka kyoM na hoMge? isapara tuma yadi yaha kaho ki ve anya pada to yugapat dharmadvayase ghirI huyI usa vastukA krama karake hI jJAna karA skeNge| yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki taba to tisa hI kAraNa yAnI kramase hI jJAna karAnevAlA honese avaktavya isa padako bhI usa vastukA vAcakapanA mata ( nahIM ) hoo ! kyoMki usa avaktavyazadbase bhI eka hI samaya pradhAna ho rahe sattva asattva, ekatva anekatva Adi dharmose ghirI huyI vastukI krama karake hI pratIti ho skegii| jaise ki donoM dharmoke kahaneke liye saMketa kara liye gaye dUsare padoMse krama karake hI vastukI pratIti hotI hai| yugapat donoM dharmoke vAcaka nahIM ho sakanekI apekSA sAMketika pada aura avaktavyapada inameM koI antara nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki astitva, vastutva, Adi dharmoke samAna kahane yogyapanakA abhAva bhI vastukA eka nirAlA dharma hai / basa avaktavyapada karake usa vaktavyatvAbhAvarUpa hI eka dharmakA jJApana hotA hai / isa kAraNa tisa prakAra yugapat aneka dharmose AkrAnta ho rahI vastukA jJApana karanA kisI bhI eka zabdase acchA nahIM ghaTita hotA hai / jisase ki avaktavyapada karake vaha vastu prakaTarUpase vaktavya hai / aisA eka vidvAnkA kahanA yuktisaMgata ho jAya / arthAt una eka vidvAnke matAnusAra to avaktavya bhaMga siddha nahIM ho sakatA hai| yugapat dharmadvayoMse AkrAnta vastukA na kisI anyazadvase nirUpaNa hotA hai aura na avaktavyazadvase hI pratipAdana hotA hai / avaktavya kahanese to kevala vastukA eka vaktavyatvAbhAva dharma kahA gayA / pUrNa vastu yA dharmadvayase Akranta ho rahI vastu to avaktavya kaise bhI nahIM huyii| kathamidAnI " avAcyaikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate" ityuktaM ghaTate ? sakadarmadvayAkrAntatveneva sattvAcekaikadharmasamAkrAntatvenApyavAcyatve vastuno vAcyatvAbhAvadharmeNAkrAntasyAvAcyapadenAbhidhAnaM na yujyate iti vyAkhyAnAt / ___ jaba ki Apa jaina dharmadvayAkrAnta vastukA avaktavyazabda dvArA pratipAdana honA nahIM mAnate haiM to zrIsamantabhadra svAmIkA yaha kahanA kaise ghaTita hogA ki avAcyatAkA hI yadi ekAnta mAnA 61
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArta jAyagA to avAcya (avaktavya ) isa prakArakA kathana karanA bhI yukta nahIM hotA hai ? / arthAt svAmIjIke kathanase pratIta hotA hai ki eka hI samaya dharmadvayase ghirI huyI vastu eka avaktavya zadvase kahI jA sakatI hai| AcArya kahate haiM ki aise AkSepa honepara hamArA yaha kahanA hai ki devAgamakI ukta kArikAkA vyAkhyAna tuma kahate ho vaisA nahIM hai, kintu isa prakAra hai ki eka samaya ho rahe dharmose AkrAntapane karake jaise vastu avAcya hai, usI prakAra sattva, asattva, AdimeMse eka eka dharmase ArUDhapane karake bhI vastuko yadi avAcya mAnA jAyagA to vAcyatvAbhAva nAmake eka dharma karake ghirI huyI vastukA avAcyapada karake kathana karanA nahIM yukta ho sakatA hai / bhAvArtha- pUrNa vastuko avaktavyazadvase vAcya nahIM mAnA jAtA hai, kintu vastuke vAcyatvAbhAva nAmaka dharmako kahane ke liye avaktavyazadva hai / yadi sarvathA hI vastuke avAcyapanakA ekAnta mAnA jAyagA to usa eka vAcyatvAbhAva dharmakA bhI avAcyazadvase kathana karanA nahIM yukta ho sakegA / yena rUpeNAvAcyaM tenaiva vAcyamavAcyazaddhena vastviti vyAcakSANo vastu yenAtmanA sat tenaivAsaditi virodhAnnobhayaikAtmyaM vastuna iti kathaM vyavasthApayet ? sarvatra syAdvAdanyAyavidveSitApatteH / tato vastuni mukhyavRttyA samAnabalayoH sadasattvayoH parasparAbhidhAnavyAghAtena vyAghAte satISTaviparItanirguNatvApatteH / svAmIjIkI kArikAke uttarArdhakA yadi koI isa prakAra vyAkhyAna kara rahA hoya ki jisa svarUpase vastu avAcya hai, usa hI svarUpa karake avAcyazadvake dvArA vAcya hai, aisA vyAkhyAna karanepara to jisa svarUpase vastu sat hai, usI svarUpase asat hai, yaha bhI kahA jA sakatA hai, to phira virodha honeke kAraNa vastuke donoM dharmokA ekAtmapanA nahIM hotA hai / yaha kArikAkA prathama pAda kaise vyavasthita ho sakegA ? kArikAke aise aMTa saMTa vyAkhyAna karanese to sabhI sthaloMpara syAdvAda siddhAnta se vizeSa dveSa rakhanevAlepanakA prasaMga hotA hai, jo ki kArikAke dvitIya pAdameM kahA hai / tisa kAraNa vastumeM mukhya pravRttise Arope gaye samAnabalavAle sattva aura asattva dharmokA paraspara meM kathana karanekA vyAghAta ho jAneke kAraNa jaba donoMkA vinAza ho jAyagA, aisA hone para to iSTasiddhAnta viparIta ho cukI vastuko guNa rahita ho jAnekI Apatti ho jAyagI / arthAt sunda, upasunda, nyAyase tulyabalavAle donoM guNoM kA nAza ho jAyagA to vastu nirguNa ho jaaygii| jo ki sabako apane apane iSTa siddhAnta se viparIta paDatI hai / 482 vivakSitobhayaguNenAbhidhAnAt avaktavyo'rtha ityayamapi sakalAdeza: parasparAvadhAritaviviktarUpaikAtmakAbhyAM guNAbhyAM guNivizeSaNatvena yugapadupakSiptAbhyAmavivakSitAMzabhedasya vastunaH samastaikena guNarUpeNAbhedavRtyA bhedopacAreNa vAbhidhAtuM prakrAntatvAt / sa cAvaktavyazadvenAnyaitha SaDbhirvacanaiH paryAyAntaravivakSayA ca vaktavyatvAt syAdavaktavya iti nirNItametat /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 483 1 vivakSAko prApta hue astitva aura nAstitva donoM guNoMko milAkara kathana karanese vastubhUta artha avaktavya hai / isa prakAra yaha bhI vastuke sakala aMzoMko kahanevAlA sakalAdeza vAkya hai kyoMki paraspara meM avadhAraNa kiye gaye apane pRthak pRthak akele akele svarUpavAle aura guNavAlI vastuke vizeSaNa hokara eka samaya meM Arope gaye do asti nAsti guNoM karake hI usa pUrNa vastukA kathana karane ke liye prakaraNa prApta ho rahA hai, jisa vastuke ki aMzoMke vikalpa vivakSAko prApta nahIM hue haiM, kintu abhedavRtti yA abhedake upacAra karake guNa svarUpakI apekSA samasta vastuko eka mAna liyA gayA hai / bhAvArtha - vivakSAko prApta hue do aMza aura nahIM vivakSAko prApta hue aneka aMza ina sabakA piNDabhUta vastu eka hai / ataH avaktavya zadvakarake pUrNa vastu kI gayI / yaha jai siddhAnta ke anusAra abheda mAnanepara hI sakalAdeza dvArA kahA jA sakatA hai| tathA vaha vastu yA artha tIsare bhaMgako kahanevAle avaktavya zadba karake aura anya chaha maMgoMke vAcaka chaha vacanoM karake dUsare dUsare paryAyoMkI vivakSAse kathana karane yogya hai / ataH padArtha kathaJcit avaktavya hai / isa prakAra yaha siddhAnta nirNIta ho cukA / arthAt vastu avaktavya hotI huyI bhI sAta bhaMgoM ke vAcaka zavoM karake vaktavya hai / hAM ! bhedadRSTise vikAlAdezakI apekSA vaktavyatvAbhAva nAmakA dharma avaktavya hai / 1 etena sarvathA vastusat svalakSaNamaktavyamevetimatamapAstaM svalakSaNamanirdezyamityAdivacanavyavahArasya tatrAbhAvaprasaMgAt / yadi punarakhalakSaNaM zabdenocyate nirdezyavyAvRttyA cAnirdezyazaddhena vikalpapratibhAsina evAbhidhAnAt na tu vasturUpaM parAmRzyata iti mataM, tadA kathaM vastu tathA pratipannaM syAt : tathA vyavasAyAditi cet so'pi vyavasAyo yadi vastusaMsparzI zaddhastaM spRzatu karaNavat / na hi karaNajanitaM jJAnaM vastu saMspRzati na punaH karaNamiti yuktam / karaNamupacArAttatspRzatIti cet tathA zadro'pIti samAnam / isa ukta kathana karake bauddhoM ke isa matakA bhI khaNDana kara diyA jA cukA hai ki paramArtha rUpase vastubhUta ho rahA svalakSaNa padArtha to sabhI prakAroMse avaktavya hai / vAstavika sat padArthako to zadba chUtA hI nahIM hai / hama ( AcArya ) kahate haiM ki yadi svalakSaNako sabhI prakAra se avaktavya mAnA jAyagA to " svalakSaNa kathana karane yogya nahIM hai, svalakSaNa kSaNika hai, vizeSarUpa hai, " ityAdi vacanoMke dvArA vyavahAra honekA abhAva usa svalakSaNameM prApta ho jAyagA / guru ziSya upadeSTA Adi saba jane cupa hokara baiTha jAyeMge / phira yadi tuma bauddhoMkA yaha mantavya ho ki svalakSaNa zadvase vastubhUta svalakSaNa nahIM kahA jAtA hai / zadvase to anyApoha kahA jAtA hai, jo ki avastubhUta hokara vikalpajJAnameM pratibhAsa rahA hai / svalakSaNa zadvase asvalakSaNa vyAvRtti kahI jAtI hai jo ki svalakSaNase bhinna hai / aura anirdezya zadvase nirdeza karane yogyapanakI vyAvRtti kahI
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181. tattvArthazlokavArtike jAtI hai / vAstavikasvarUpakA to zadvase viziSTajJAna nahIM ho pAtA hai| aisA mantavya honepara to hama bauddhoMse pUMchate haiM ki taba Apa vastuko tisa prakAra anirdezya, kSaNika, svalakSaNa, Adi svarUpoM karake kaise samajha sakoge ? batAo ! yadi tisa prakAra kSaNikapana, avaktavyapana, Adi karake vastukA nirNaya ho jAnese usakI pratipatti honA mAnoge to vaha ApakA mAnA huA nirNaya karanA bhI yadi vAstavika arthakA male prakAra sparza kararahA hai, taba to zabda bhI indriyoMke samAna usa vastubhUta arthako chUleve ( viSaya karaleve ) / bhAvArtha-indriyajanya pratyakSa jaise yathArtha vastuko jAna letA hai / vaise hI zabdajanya AgamajJAna bhI vastuko jAna leve / isapara koI bauddha yadi yoM kahe ki indriyajanya jJAna to vastuko viSaya karatA hai / indriyAM to vastuko viSaya nahIM karatI haiM / taise hI jaDazabda bhI vastuko nahIM sparzatA hai, isaparaM hamArA yaha kahanA hai ki indriyoMse janmA huA jJAna to vastuko bhale prakAra sparza kare, kintu phira indriyAM vastukA sparza nahIM kareM, yaha kathana yuktipUrNa nahIM hai / indriyoMke viSaya karanepara hI indriyajanya jJAna vastuko chU sakegA / anyathA nAkase rUpa kyoM na dekhaliyA jAya ? isapara bauddha kahate haiM ki kAryakA kAraNameM upacAra karanese indriya bhI usa vastuko sparzatI hai / aisA kahanepara to hama ApAdAna kareMge ki tisa prakAra zabda bhI vastuko viSaya kara leve / indriya aura zabda donoMmeM AkSepa aura samAdhAna tulya haiM / zaddhajanito vyavasAyo'pi na vastu saMspRzati iti cet kathaM tato vastukharUpaM pratyeyam ? bhrAntimAtrAditi cet na hi paramArthatadanirdezyamasAdhAraNaM vA siddhayet / darzanAttathA siddhiriti cet na, tasyApi tatrAsAmarthyAt / na hi pratyakSa bhAvasyAnirdezyatAM pratyeti nirdezayogyasya sAdhAraNAsAdhAraNarUpasya vastunastena sAkSAtkaraNAt / ___ bauddha kahate haiM ki zadbase utpanna huA nizcayAtmaka jJAna bhI vastuko bhale prakAra nahIM chUtA hai / AcArya kahate haiM ki aisA kahanepara to hama vahI prazna uThAyeMge ki tina bauddha zAstroM yA buddha vaktAke zadboMse vastusvarUpako tuma bhalA kaise samajha sakoge ? batalAo ! yadi kevala bhrAntise hI vastukA samajhanA mAnoge, taba to paramArtharUpa svalakSaNa anirdezya ( avaktavya ) hai / athavA asA. dhAraNa ( vizeSa ) hai, yaha nahIM siddha ho paayegaa| yadi nirvikalpaka darzana ( pratyakSa ) se tisa prakAra anirdezya aura asAdhAraNa usa skhalakSaNakI siddhi karoge, yaha to ThIka nahIM pdd'egaa| kyoMki usa Apake mAne hue pratyakSakI bhI una anirdezya Adiko jAnanemeM sAmarthya nahIM hai / pratyakSajJAna ina bAtoMkA vicAra nahIM kara pAtA hai ki yaha vastu avAcya hai, vizeSarUpa hai, sAmAnya nahIM hai, eka kSaNameM naSTa ho jAnevAlI hai, ityaadi| kintu vicAra karanA to zrutajJAnakA kArya hai| pratyakSa jJAna to padArthoke anirdezyapanako nahIM jAnatA hai, yaha sabhI mAnate haiM / hAM ! kathana karane yogya aura sAmAnya vizeSa Atmaka vastukA usa pratyakSase sAkSAtkAra ho jAtA hai|
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 185 svalakSaNavyatiriktA keyaM nirdezyatA sAdhAraNatA vA pratibhAtIti cet tasyAsAdhAraNatA'nirdezyatA vA keti samaH paryanuyogaH / svalakSaNatvameva seti cet samaH samAdhiH, sAdhAraNatAnirdezyatayorapi tatsvarUpatvAt / jainoMke prati bauddha pUMchate haiM ki svalakSaNase bhinna hokara yaha ApakI batalAyI huyI nirdezyatA ( vaktavyatA ) athavA sAdhAraNatA sAmAnyapana ) bhalA kyA pratibhAsa rahI hai ? batAo ! aisA prazna karanepara to hama jaina bhI pUMcheMge ki Apa bauddhoMse mAnI gayI asAdhAraNatA ( vizeSa ) athavA anirdezyatA ( avAcyatA ) bhI usa svalakSaNase nyArI bhalA kyA dIkhatI hai ? batAo ! isa prakAra sakaTAkSa codya uThAnA donoMke liye samAna ( ekasA ) hai / isapara Apa bauddha yadi yoM uttara deM ki asAdhAraNatA aura anirdezyatA to svalakSaNa svarUpa hI haiM, usase nyArI nahIM haiM, taba to hamArI orase bhI yahI samAdhAna samAnarUpase samajha lenA cAhiye ki sAdhAraNatA aura nirdezyatA bhI usa vastuke svalakSaNasvarUpa hI haiM / svabhAvavAn ke svabhAva usake svarUpa hI hote haiM / tarhi nirdezyaM sAdhAraNamiti svalakSaNameva nAmAntareNoktaM syAditi cet tavApya sAdhAraNamanirdezyamiti kiM na nAmAntareNa tadevAbhimatam / tatheSTau vastu na sAdhAraNaM nApya sAdhAraNaM na nirdezyaM nApyanirdezyamanyathA cetyAyAtam / tato'kiJcidrUpaM jAtyantaraM bhavanna dUrIkarttavyaM gatyantarAbhAvAt / bauddha kahate haiM ki taba to nirdezya aura sAdhAraNa isa prakAra ke paryAyavAcI dUsare zabdoM karake svalakSaNa hI kahA gayA kahanA cAhiye / jaina AcArya kahate haiM ki aisA kahane para to tuma bauddhoMke yahAM bhI asAdhAraNa aura anirdezya ina dUsare paryAyavAcI zabdoM karake vaha svalakSaNa hI kahA gayA kyoM na mAna liyA jAve ? arthAt svalakSaNa bhI zadvake dvArA Apake yahAM kahA gayA huA sAdhAraNa aura nirdezya zada karake svalakSaNa kathana kiye jAnepara bhI Apa yoM prasanna ho sakate the ki jaba zabda vastuko chUtA hI nahIM hai to anirdezya aura sAdhAraNa zadvako bakane do, svalakSaNa to kAna mUMda karake baiThA huA hai, kintu Apake abhISTa anirdezya aura asAdhAraNa zabda to yoM hI bakavAda karake na cale jAyeMge / unheM to vastukI goda meM Apako baiThAnA pddegaa| tabhI Apake iSTatattvakI siddhi ho sakegI aura tisa prakAra iSTa karanepara to vastu na to sAdhAraNa hai / asAdhAraNa bhI nahIM hai / kathana karane yogya bhI nahIM hai aura avaktavya bhI nahIM hai / anya prakArake dharmose bhI nahIM hai, yaha siddhAnta AyA / kyoMki ke dvArA jo kahA gayA vaha Apake matAnusAra ThIka nahIM mAnA gayA hai / tisa kAraNa sAdhAraNa asAdhAraNa yA nirdezya anirdezya athavA dUsare prakAra se vastukA kucha bhI svarUpa na rahA, kintu Apane vastu mAnI hai / ataH tIsarI bhinna jAtikI vastu kucha bhI svarUpoMko rakhatI huyI dUra nahIM kI jA skegii| Apake pAsa vastuke kucha svarUpoMke
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 tattvAryazlokavArtike 2222 siddha karaneke lie dUsare upAya haiM nahIM / bhAvArtha-zabdake dvArA hI vastuke svarUpa siddha kiye jA sakate haiM / kintu bauddhoMne zadvako vastusparzI mAnA nahIM hai| aba kyA upAya zeSa rahA ? pratyakSa to svabhAvoMkA nirNaya nahIM kara sakatA hai| anumAna kevala samAropoMko dUra karatA rahatA hai / " potakAka " nyAyase zadbakI hI zaraNa lenA Avazyaka hai| tadakiJcidrUpaM cet kathaM vastu vyAghAta sakRtkalpitarUpAbhAvAdakiMcidrUpaM nAnubhUyamAnarUpAbhAvAditi cet tavApyasAdhAraNaM tatkimidAnImanubhUyamAnarUpaM vastu sthitaM ? tathA vA sthAne taimirikAnubhUyamAnamapIndudvayaM vastu syAt / ___ usa vastukA svarUpa kucha bhI nahIM hai, yadi aisA kahoge to batAo ! vaha vastu kaise banegI ? kucha bhI svarUpa nahIM hai aura vaha vastu hai, aisA ekabAra kahanemeM vyAghAtadoSa hai / arthAt jo kucha bhI nahIM haiM, vaha vastu nahIM ho sakatI hai aura jo vastu hai, vaha " kucha nahIM" nahIM ho sakatI hai / isapara yadi bauddha yoM kaheM ki ( eka bAra hI ) kalpanA kara liye gaye aneka svarUpa to vastumeM nahIM haiM / isa kAraNa vastu akiJcit svarUpa hai yAnI vyavahArika zadboMse bole gaye dharmo karake usakA kucha bhI svarUpa nahIM hai| hAM! pratyakSajJAnarUpa anubhavameM Arahe svarUpoMke abhAvase vastu akiJcitUrUpa hoya aisA nahIM hai| arthAta vastake pratyakSa karane yogya svarUpa to vAstavika haiM / AcArya kahate haiM ki aisA karanepara to hama pUchege ki tumhAre yahAM bhI mAnA gayA vastukA vaha asAdhAraNasvarUpa kyA isa samaya anubhavameM ArahA hokara sthita ho rahA hai ? yadi vastuke tisa prakAra asAdhAraNarUpase anubhava kiye gaye svarUpakI zraddhA karoge, taba to tamArA rogavAle puruSake dvArA anubhUta ho rahe do candramA bhI vastubhUta ho jAyeMge / bhAvArtha--eka hI samaya do candramA dekhanemeM abhI taka nahIM Aye haiM, kintu AdhI micI huyI AMkhameM aMgulI gADhakara dekhanepara yA netra-vikAra ho jAnepara do candramAkA vizeSarUpase navIna jJAna hotA hai / aise asAdhAraNa anubhavake viSaya do candramA vastubhUta ho jaayeNge| athavA dhatturako khAnevAle yA pIliyA roga vAle puruSa dvArA asAdhAraNarUpase dekhA gayA saba sonA bhI vAstavika ho jAyagA. jo ki iSTa nahIM hai| sunirNItAsambhavaddhAdhakapramANaM vastu nAnyaditi cet tarhi yathA pratyakSato'nubhUyamAnaM tAdRzaM vastu tadvalligazadvAdivikalpopadarzitamapi dezakAlanarAntarAbAdhitarUpatve sati kiM nAbhyupeyate vizeSAbhAvAt / tato jAtyantarameva sarvathaikAntakalpanAtItaM vastutvamityukteH syAdavaktavyamiti sUktam / - yadi Apa yoM kaho ki jisa padArthake asambhava honeko bAdhA denevAlA pramANa. bhale prakAra nirNIta ho cukA hai| athavA jisa padArthake sadbhAvakI siddhi meM bAdhaka horahe pramANakA asaMbhava
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthAcintAmANaH 487 hai vaha vAstavika padArtha hai| anya padArtha vastubhUta nahIM hai / eka samaya eka hI kSetrameM do candramAko jAnanevAlA jJAna bAdhAsahita hai / ataH do candramA paramArthabhUta nahIM haiM, taba to hama kaheMge ki jisa prakAra pratyakSa pramANadvArA anubhavakI jArahI taisI bAdhArahita vastu yathArtha hai| usIke samAna avinAbhAvI hetu, saMketa grahaNa kiyA zabda, ceSTA Adise utpanna hue vikalpajJAnadvArA pradarzita kiye padArtha bhI dUsare deza, anya kAla, aura bhinna bhinna vyaktiyoMse abAdhita svarUpa honepara vastubhUta kyoM na mAna liye jAveM / pratyakSa aura vikalpase jAne gaye viSayameM koI antara nahIM hai| bhAvArtha-saMpUrNa deza aura sampUrNa kAla tathA akhila vyaktiyoMke dvArA jo bAdhArahita hokara jAna liyA gayA hai, cAhe vaha pratyakSase jAnA gayA ho yA vikalpajJAnase jAnA ho| vastubhUta padArtha hai / pratyakSa aura vikalpajJAnase jAne gaye padArtha ke paramArthapanemeM koI antara nahIM hai / tisa kAraNa sabhI prakAra ekAntoMkI kalpanAko ullaMghana karatA huA sarvathA nirdezya yA anirdeza Adise vilakSaNa jAtivAlA padArtha hI vastubhUta hai| aisA kahanese kathaJcit jIva Adi vastu avaktavya haiM / isI bAtako bhale prakAra kahA jA cukA hai| yahAMtaka tIsarA bhaMga avaktavya siddha huA / "kramArpitAbhyAM tu sadasattvAbhyAM vizeSitaM " jIvAdi vastu syAdasti ca nAsticeti vaktuM zakyatvAdvaktavyaM syAdastItyAdivat / / kramase vivakSita kiye gaye sattva aura asattva dharmokarake viziSTa hote hue to jIva Adi vastu kathaJcit asti aura nAstisvarUpa haiM / isa prakAra kaha sakaneke kAraNa cauthe bhaMgadvArA jIva Adi vastu kathaJcit vaktavya ho jAve, jaise ki syAdasti ityAdi vAkyoMse kahane yogya honeke kAraNa syAdasti, syAnnAsti, aura syAdavaktavya ina bhaMgoMke dvArA vastuko kahane yogya siddha kiyA jA cukA hai / isa cauthe bhaMgameM vizeSa vivAda nahIM hai / ataH thoDe kathanase hI kAryasiddhi ho gayI hai / kathamastyavaktavyamiti cet pratiSedhazaddhena vaktavyamevAstItyAdi vidhizaddhenAvaktavyamityeke, tadayuktaM, sarvathApyastitvenAvaktavyasya nAstitvena vaktavyatAnupapateH vidhipUrvakatvAt pratiSedhasya / sarvathaikAntapratiSedho'pi hi vidhipUrvaka evAnyathA mithyAdRSTiguNasthAnAbhAvaprasaMgAt / durnayopakalpitaM rUpaM sunayapramANaviSayabhUtaM na bhavatIti pratiSedhe sarvathaikAntasya na kshcidyaaghaatH| ___ pAMcamA bhaMga astyavaktavya kaise banatA hai ? aisI AkSepasahita zaMkA honepara koI eka vidvAn Uparase hI samAdhAna karate haiM ki niSedhavAcaka nAsti zabda karake to jIva Adika vaktavya hI haiM, kintu asti ityAdika vidhi ( sattA ) vAcaka zabda karake jIva Adika avaktavya haiM / ataH asti hokara avaktavya ho gayA / AcArya kahate haiM ki isa prakAra eka vidvAnkA yaha kahanA yukti rahita hai| kyoMki sarva prakArase bhI astitva dharmakarake nahIM kahe jAne yogya jIva AdikakA nAstipane karake bhI vaktavyapana nahIM siddha hotA hai| kAraNa ki pUrvameM jaba kisIkI sattA pratIta ho jAtI
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArta hai, taba pIche usakA niSedha kiyA jAtA hai / anyatra vidyamAna horahe . ghaTakA rIte bhUtala meM niSedha karate haiM / kharaviSANakA niSedha nahIM ho sakatA hai / dekho ! sarvathA ekAntoM kA niSedha karanA bhI avazya vidhipUrvaka hI mAnA gayA hai| mithyAjJAnI prathama guNasthAnameM mithyA abhinivezake vaza hokara ekAntoMko mAna lete haiM aura samyagjJAnI una ekAntoMkA niSedha kara dete haiM / anyathA yAnI ekAntoMko yadi sabhI prakArase na mAnA jAyagA to mithyAdRSTi guNasthAnake abhAvakA prasaMga hogA / khoTI nayoMse gaDha liyA gayA padArthakA svarUpa zreSTha naya aura pramANoMkA viSayabhUta nahIM hotA hai / isa kAraNa se bhI sarvathA ekAntoMkA niSedha karanemeM koI vyAghAtadoSa nahIM hai / arthAt ekAntakA niSedha bhI vidhipUrvaka hI hotA hai / ataH pAMcame bhaMgake liye eka vidvAnkI banAyI gayI rIti prazasta nahIM hai / 488 astitvaviziSTatayA sahArpitatadanyadharmadvayaviziSTatayA ca vastuni pratipitsite tadastyavaktavyamityanye, tadapyasAram / tatrAstyavaktavyAvaktavyAdibhaMgAntaraprasaMgAt / tato'pi sahArpitatadanyadharmadvayaviziSTasya tatopyaparasahArpitadharmadvayaviziSTasya vastuno vivakSAyA nirAkartumazakteH pratiyogidharmayugalAnAmekatra vastunyanantAnAM sambhavAt teSAM ca sahArpitAnAM vaktumazakyatvAt astyanantAvaktavyaM vastu syAt taccAniSTam / ina astitva dharmakI viziSTatAse aura eka sAtha vivakSita kiye gaye usase bhinna asti, nAsti, 'do dharmokI viziSTatA se vastuke jAnanekI icchA utpanna honepara vaha vastu kathaJcit asti hokara avaktavya hai / isa prakAra anya koI vidvAn pAMcame bhaMgakI upapatti kara rahe haiM, vaha bhI unakA kathana nissAra hai / kyoMki yoM to una asti aura nAstise bhinna dUsare do dharmokI vivakSA karanepara dUsare tIsare kaiI avaktavyoMko milAkara asti avaktavya - avaktavya Adi anya bhaMgoMke baDhajAnekA prasaMga hogA / usase bhI nyAre anya sAtha kahane ke liye vivakSita kiye gaye aura usase bhinna do dharmo viziSTa vastukI tathA unase bhI bhinna nyAre sAtha arpita kiye do dharmose viziSTa vastukI vivakSAkA nirAkaraNa karaneke liye azakti hai / eka vastumeM nitya anitya, ekatva anekatva, iSTa aniSTa, Adi pratiyogIsvarUpa ananta yugaliyA dharmokA sambhava hai aura eka samayameM sAtha arpaNA kara liye gaye na dharmo kahaneke lie azakyatA honeke kAraNa asti hokara ananta avaktavya dharmavAlI vastu ho jAyagI, kintu isa DhaMgase ve ananta avaktavya dharma iSTa nahIM haiM / ataH pAMcame bhaMgakA yaha DhaMga bhI acchA nahIM hai / yena rUpeNa vastviti tena tatpratiyoginA ca sahAkrAntaM yadA pratipattumiSTaM tadAstya vaktavyamiti kecit, te'pi yAvadbhiH svabhAvaiH yAvanti vastunostitvAni tatpratiyogibhistAvadbhireva dhammaiH yAvanti ca nAstitvAni tadyugalaiH sahArpitaistAvantyavaktavyAni ca rUpANi tatastAvantyaH saptabhaMgya ityAcakSate cet pratiSThatyeva yuktyAgamAvirodhAt /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jisa svarUpa karake vastu hai usase to asti hai, kintu usa svarUpa karake aura usake pratiyogI dharmakarake ghirI huyI hokara eka hI samayameM samajhaneke liye jaba iSTa kI gayI hai, taba astyavaktavyarUpa hai / isa prakAra koI pAMcame bhaMgakI puSTi kara rahe haiM / bhI yadi isa prakAra spaSTa kaha deveM ki jitane svabhAvoM karake eka vastuke jitane astitvarUpa bhAvadharma haiM aura una dharmoke pratiyogIrUpa utane hI svabhAvoM karake jitane nAstitvarUpa dharma haiM, utane eka samaya sAtha vivakSita kiye gaye una aneka yugaladharmo karake utanI saMkhyAvAle aneka avaktavyarUpa ho jAte haiM / aura tina avaktavyoMse utanI saMkhyAvAlIM saptabhaMgiyAM bana jAtI haiN| taba to yukti aura Agamase avirodha hone ke kAraNa unakA kathana pratiSThita ho hI jAtA hai anyathA nahIM / bhAvArtha - vastuko asti yA ekatva, nityatva, Adi dharmose yukta karate hue aura yugmadharmakI sAtha vivakSA karanepara pAMcamA bhaMga bana jAtA hai| 489 etena nAstyavaktavyaM cintitaM pratyeyaM syAdastinAstyavaktavyaM ca vastviti pramANasaptabhaMgI sakaLavirodha vaidhuryAt siddhA / nayasaptabhaMgI tu nayasUtre prapaJcato nirUpayiSyate / isa uparyukta kathanase nAstyavaktavya nAmake chaThaveM bhaMgakA vicAra kara liyA gayA samajha lenA cAhiye / arthAt nAsti hokara yugma dharmase sAtha vivakSita hotI huI vastu nAstyavaktavya dharmase kahI jAtI hai / tathA sAtavAM bhaMga kathaJcit asti, nAsti, aura avaktavyasvarUpa vastu hai, yaha bhaMga bhAM vastu ke astitva, nAstitva, aura avaktavya dharmokI eka sAtha yojanA karanepara bana jAtA hai / aneka vAdiyoMke bhinna prakArake ekAnta ho rahe haiM / advaitavAdiyoMkA sattArUpa hI ekAnta hai aura tatvopaplava vAdiyoMkA nAstitvarUpa ekAnta hai / bauddha tattvoMko avaktavya mAnane kA Agraha kara rahe haiN| vaizeSika bhAva abhAvarUpa nirapekSa asti nAstike ekAntameM magna haiM / zaMkarAcArya ke matAnuyAyI AtmAko asti mAnakara avaktavya mAnate haiM / mAdhyamika padArthako nAsti hokara avaktavya svIkAra karate haiM | zvetAmbara asti, nAsti, mAnakara avaktavya kaha rahe haiM, kintu syAdvAdasiddhAnta ke anusAra parasparakI apekSA rakhate hue sAtoM dharma vastubhUta iSTa kiye jAte haiN| isa prakAra jIva Adi vastu ( dharmI ) meM pramANa dvArA nirdiSTa kI gayI saptabhaMgI saMpUrNa virodhoMke rahitapanese siddha karadI gayI hai| aura naya saptabhaMgI to naya pratipAdaka antake sUtrameM vistArase nirUpaNa kI jAvegI / sthUladRSTi se vicArA jAya to zabda dvArA nayasaptabhaMgI aura pramANa - saptabhaMgI meM koI antara nahIM hai, kintu maMgoMkA nirUpaNa karate samaya pratipattAkA yadi vastuke dharmapara lakSya hai to naya-saptabhaMgI ho jAtI hai aura pUrNa vasturUpa dharmIpara yadi lakSya sthita hai to pramANa-saptabhaMgI ho jAtI hai / vizeSa kathana Age kareMge / tataH parArtho'dhigamaH pramANanayairvaca nAtmabhiH kartavyaH svArtha iva jJAnAtmabhiH, anyathA kAtsnyenaikadezena ca tattvArthAdhigamAnupapatteH / tisa kAraNa abataka siddha huA ki vacanasvarUpa pramANa aura nayoM karake dUsare zrotAoMke liye iptikI jAnI cAhiye / jaise ki jJAnasvarUpa pramANa aura nayoM karake svayaM apane liye adhigama 62
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtike karanA yogya hai / anyathA yAnI dUsare prakAroMse pUrNarUpa aura ekadeza karake tattvArthIkA adhigama honA nahIM bana sakatA / sannikarSa, indriyavRtti, sambhava, Adi upAya to adhigatike jJApaka hetu nahIM haiN| yahAMtaka " pramANanayairadhigamaH " isa sUtrakA saMkalana kara diyA hai| - -=x=. chaThe sUtrakA sArAMza isa sUtrake prakaraNoMkA saMkSepase vivaraNa yoM hai ki prathama hI nAma Adikase nikSipta kiye gaye . padArthoMko pUrNarUpa aura ekadezase adhigama honA pramANa aura nayoMse batAyA gayA hai / pramANa aura naya jJAnoMko apanI jJapti to abhyAsa tathA anabhyAsadazAmeM svataH parataH ho jAtI hai / nayakI apekSA pramANako pUjyapanA hai / nayajJAna pramANarUpa nahIM hai aura apramANa bhI nahIM hai| kintu pramANabhUta zrutajJAnakA ekadeza hai / taise hI nayakA viSaya bhI vastu hai aura avastu na hokara vastukA ekadeza hai / usake bAda AcAryone avayavI padArthako siddha kiyA hai / bauddhoMke tadutpatti, tadAkAra aura tadadhyavasAyase viSaya niyama mAnanekA khaNDana kiyA gayA hai / jJAna niraMza aura kSaNika nahIM hai, kintu sAMza aura kAlAntarasthAyI hai / sattvakI kSaNikatvake sAtha vyApti nahIM hai / bauddhoMke matakA khaNDana ho cukanepara brahmAdvaitavAdiyoMke svataH siddha hAtha laga gaye tattvakA bhI AcAryone nirAsa kara diyA hai / vizeSake vinA sAmAnya rahatA nahIM hai / kevala aMza yA aMzIko nayajJAna jAnatA hai, kintu aMza aura aMzIke samudAya vastuko pramANa jAnatA hai / vastuke sampUrNa aMzoMkA kathana karanevAlA pramANavAkya hai aura vastuke vikala aMzakA nirdeza karanevAlA naya-vAkya hai / pramANake dvArA vastuko jAnakara usake aMzako jAnanemeM vivAda honepara nayajJAna pravartatA hai / asaMjJI jIvoMke nayajJAnakI pravRtti nahIM hai / zrutajJAnake viSayameM hI nayakI pravRtti hai / mati, avaMdhi, manaHparyaya aura kevalajJAnako mUla mAnakara unake viSayameM nayoMkI pravRtti nahIM hai / apanA aura arthakA nizcayasvarUpa vikalpa karanA adhigama hai| vaha pramANa aura nayoM karake kiyA gayA abhinna phala hai| jJAnameM svayaMkI jJapti honA acchI yuktiyoMse ghaTAyA hai, jisa bAtako ki koI ekAntavAdI nahIM mAnatA hai| saMvAda aura asaMvAdase pramANapana aura apramANapana vyavasthita ho rahA hai / viparyaya jJAnameM svake liye yogya arthakA vizeSarUpase nizcaya nahIM haiM / pramANa aura nayarUpa karaNoMse adhigamarUpa phala kathaMcit bhinna hai / yahAM bauddhoMkI mAnI huI pramANa phalavyavasthAkA aura tadAkAratAkA khaNDana kara jJAnAvaraNake vighaTanase grAhya grAhakapana siddha kiyA hai / pramitikA sAdhakatama honese bhAvaindriyAM pramANa haiM / ajJAna nivRtti pramANakA abhinna phala hai, tathA hAna upAdana aura upekSA buddhiyAM pramANase bhinna phala haiN| kintu eka AtmAmeM honI cAhiye / pramANa aura phalake bheda aura abhedkA acchA vicAra kiyA hai|
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 491 tatvAryacintAmaNiH * jJAnasvarUpa pramANa aura nayoMse svake liye adhigama hotA hai / tathA vacanasvarUpa yA zabdasvarUpa pramANa nayoMkarake dUsaroMke lie adhigama hotA hai / mati Adi pAMca jJAna haiM / asti Adika sAta bhaMgoMse pravRtta rahA sAta prakArakA zabda hai / praznake vazase sAta bhaMgoM kI pravRtti hone meM koI virodha nahIM hai / bauddhoMkA mAnA huA zabdoMkI yojanAse zUnya svalakSaNa padArtha kucha nahIM hai / pratyakSa pramANa sAmAnyavizeSAtmaka vastuko grahaNa karatA hai / sadRza pariNAmarUpa vyaJjana paryAyeM hI zadvoMke dvArA kahI jAtI haiM, sUkSma paryAyeM nahIM / kintu unase abhinna dravyakA jaise taise pratipAdana ho jAtA hai, saMkhyAta zadvoM karake kathana karane yogya ananta dharmoke vacanamArga ananta saptabhaMgIrUpa ho sakate haiM, jaise sadRza gozadva vANI, pazu, Adi daza arthoko kaha detA hai / vastuke pariNAmoMkA lakSya rakhakara nayako jAnanevAlA vidvAn saptabhaMgoM kI prakriyAkA yojana karatA hai / sAta dharmomeMse koI bhI eka dharma zeSa chaha dharmose avinAbhAva rakhatA / hai / svarUpake grahaNa aura pararUpake tyAgase vastupanakI vyavasthA hai / svakIya dravya, kSetra, kAla, bhAvase vastu hai / parakIya dravya, kSetra, kAla, bhAvase nahIM hai / vastubhUta kalpita sAta dharma sAta vivAdoMko paidA karate hue sAta prakArakI jijJAsAke anusAra sAta praznoMke uttarasvarUpa sAta maMgoM kA nirUpaNa karA dete haiM ! nyUna adhika bhaMga honeke liye sambhAvanA nahIM hai / saba inhIM meM hI garbhita ho jAte haiN| dUsare dharmokI apekSAse yadi prazna uThAye jAyage to dUsarI saptabhaMgiyAM yahAM ho jAvegI / isa prakAra eka vastU meM asaMkhya saptabhaMgiyAM ho jAtI haiM / koI avyApti, ativyApti, asambhava, doSa nahIM AtA hai | aniSTa arthakI nivRttike liye vAkya meM avadhAraNa karanA Avazyaka batalAyA hai / anyathA kahanA na kahanA barAbara hai| tIna prakArake evakAroMko puSTakara nipAtoMko vAcaka aura dyotaka svIkAra karate hue zadvakA vidhiniSedhAtmaka artha siddha kiyA hai / yaha vicAra baDA camatkAraka hai / pratyeka vAkyake dvArA koI na koI padArtha vyavacchedya avazya hotA hai / sarva, jJeya, Adi padoM kA bhI vyavacchedya artha hai / syAdvAda siddhAnta ke anusAra sarvavyavasthA bana jAtI hai / jaise ki saMyoga sambandha parvata agni hai aura niSTatvasambandhase agnimeM parvata rahatA hai / athavA patnIkA svAmI pati hai kintu patikI bhI svAminI patnI hai / yahI patipatnI sambandha hai / pati zaGkhakA hI strIliGgameM patnI bana jAtA hai jisa zadvake sAtha eva lagAyA jAtA hai, usIse avadhAraNa arthakA kathana hokara evase dhotita kara diyA jAtA hai| ajIvakI sattA karake bhI jIva astirUpa na ho jAya, isake liye syAtkArakA prayoga karanA Avazyaka hai / syAt zadbase anekAntakA dyotana hotA hai / syAt lagAne para hI evakAra zobhita hotA hai / abhedavRti aura abheda upacArase sakalAdezadvArA saMpUrNa vastukA yugapat nirUpaNa ho jAtA hai aura bhedakI vivakSAse trikalAdeza dvArA kramase kathana hotA hai / kAla Adi AThoMse bheda aura abheda arpita kiye jAte haiN| yahAM syAdvAdakI prakriyA ke utpAdaka bIjabhUta padArthoMkI siddhi kI gayI haiM / syAt zadvake dvArA anekAntake dhvanita honepara bhI
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike vizeSa pratipatti ke liye asti Adika zabdoM kA prayoga karanA anivArya hai| cAhe bolo, yA na bolo, syAtkAra aura evakAra apane kAma karaneke liye vAkyameM juDa hI jAte haiM / Age sakalAdeza aura 492 kalAdezakA nirNaya kiyA gayA hai| zadvase kahA gayA dharma pradhAna hai| zeSa arthApatti se jJAyamAna dharma pradhAna haiN| zoMke gauNa, mukhya donoM artha abhISTa haiN| Adike tIna bhaMga niraMza haiM, yAnI unameM eka eka aMza hai| cauthe AdimeM do tIna aMza hai / mUla do bhaMgoMke unnAyaka aneka mArga haiM | jIva aura astimeM kathaJcit bhedAbheda hai / anekAntarUpa abhedya kilemeM baiThe hue syAdvAdiyoMke Upara ekAntavAdiyoMkI orase diye gaye saMkara, vyatikara, Adi doSa AghAta nahIM pahuMcA pAte haiM / pratyuta bhUSaNa bana jAte haiM / anekAnta anekAntarUpa hI hai, yaha bhI ekAnta iSTa kiyA gayA hai / vivakSita nayase sAdhAgayA ekAnta bhI anekAntakA poSaka hai / ina siddhAntoMko AcArya mahArAjane zrIsamantabhadrAcAryake vacanoMkA pramANa dekara sAdhA hai / mUla do bhaMgoMkI siddhike pazcAt donoM maMgoMkI yugapat vivakSA honepara avaktavya bhaMgakI puSTi kI hai| yahAM ekAntavAdiyoMkI ora se Aye hue upadravoMkA zreSTha yuktiyoMse nirAkaraNa kiyA hai / apanI buddhise gaDha liyA gayA bhI koI zabda do dharmo ko ekadama nahIM kaha sakatA hai / yahAM avaktavya dharmakA bahuta baDhiyA vyAkhyAna kiyA hai| zadvake dvArA vAstavika artha chUnA na mAnanevAle saugatoMke pratibAdhaka pramANoMke, asambhavakA nirNaya ho jAnese vastuvyavasthA siddha kI hai / saMkSepase cauthe bhaMgako siddha kara pAMcameM bhaMgake vivAdoMko haTAkara astyavaktavyakA nirUpaNa kiyA hai, tathA chaThe sAtaveM bhaMgakA nirUpaNakara sUtrakA saMkalana kara diyA hai / isa sUtra ke bhASya meM anya bhI aneka avAntara prakaraNoMkA vicAra calAkara saptabhaMga - prakriyAko syAdvAda - siddhAnta ke anusAra sAdhA gayA hai| sahRdaya, pratibhAzAlI, vidvAn, anumanana kara vizeSarUpase zAstrarahasyako hRdayaMgata kara sakeMge / isa granthakA jitanA gaharA ghusakara vicAra kiyA jAyagA, utanA hI rahasya adhika prApta hogA / 1 66 syAdvAda aura anekAnta mumukSu jIko ArAdhane yogya aura samyagjJAnakA anantavAM bhAga zrutajJAna hai 1 zrutajJAnameM bhI. anabhilApya jJAnakA anantavAM bhAMga zadba dvArA pratipAdya hotA hai| kSapaka zreNImeM karmoMkA samUla cUla nAza karanemeM jo zukladhyAna hotA hai, vaha zrutajJAnakI hI aMza upAMzoMko jAnanevAlI paryAyoMkA piMDa hai / mati, avadhi aura mana:paryayajJAna karmakSaya karane meM samarthakAraNa nahIM haiM / hAM ! zrutajJAnarUpa 1 sahasradhAra khaDga hI ghAtikarma zatruoMkA nAzakara kaivalya sAmrAjyalakSmIkA avyavahitarUpase sampAdana karatA hai / isa hI kAraNa naya, upanaya, syAdvAda, anekAntapaddhati, saptabhaMgI, Adi dvArA zrutajJAnakI ""
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ArAdhanA karanA mokSa puruSArthakA bIja hai / zrutajJAna aMzI hokara pramANa hai / naya, upanaya, ye zrutajJAnake aMza haiM / 1 vastu ke katipaya dharmoko zadva dvArA samajhane, samajhAnevAle, pratipAdya, pratipAdakoMke jJAnakA bIja syAdvAda vAGmaya hai / syAdvAda aura anekAntakA itihAsa anAdi hai / ekAntoMpara inakI digvijaya bhI sanAtana hai / anekAntakA kSetra vyApaka hai, jaba ki syAdvAdakA pratipAdya viSaya vyApya hai / arthAt bahubhAga anantAnaMta anekAntoMmeM saMkhyAta saMkhyAvAle zadvAtmaka syAdvAdoMkI pravRtti nahIM bhI hai / anekAnta vAcya hai, syAdvAda vAcaka hai / inakA karNadhAra zrutajJAna hai / bhavyamumukSu samyajJAnI AtmA ina dharmavaicitryoM aura vividha vacana kalAoMkA prabhu hai / ananta dharmokA aviSvabhAga piMDa ho rahI vastuke anujIvIguNa pratijIvIguNa, ApekSika dharma, paryAya zaktiyAM, evaM paryAya,. avibhAgapraticcheda, saptabhaMgIviSaya nAnA svabhAva Adi aneka vRttimAn dharmoko anekAnta kahate ... haiM / eka vastumeM virodharahita aneka vidhiniSedhoMkI kalpanA karanA saptabhaMgI hai| 1 1 493: vastuke svabhAva ho rahe bhAva aura abhAva ye do dharma hI zeSa pAMca bhaGgoMke vyavasthApaka ho jAte haiM / sarvatra anekAntakA sAmrAjya hai / kintu syAdvAdaprakriyA ApekSika dharmomeM pravartatI hai / anujIvI guNoMmeM nahIM / pudgala rUpavAn hai, AtmA jJAnavAna hai, mokSameM anantasukha hai / aise sthaloM -, para saptabhaMgIkA prayoga karanA anucita hai / samyakekAnta tathA mithyAekAnta aura samyak anekAnta tathA mithyA anekAntake samAna saptabhaMgIke bhI samIcInasaptabhaMgI aura mithyAsaptabhaMgI ye do bheda hote haiM / syAt ke sAtha avadhAraNa karanevAlA evakAra bhI lagA huA hai 1 apane dravya, kSetra, kAla, bhAvoMse ghaTako asti kahate haiM / usI samaya parasambandhI dravya, kSetra, kAla, bhAvoM karake ghaTakA nAstitva bhI prastuta hai / anujIvI, pratijIvI ho rahe bhAva, abhAva donoMkA bala samAna hai| yadi bhAvapakSako sAmarthyazAlI aura abhAva pakSako nirbala mAnA jAyagA to nirbala dvarA balavAnkI hatyA karanepara sAGkarya - doSa ho jAneke kAraNa vastu svayaMko bhI rakSita nahIM rakha skegii| zanaiH zanaiH bhojana karanepara madhyameM asparzana aura arasanake vyavadhAna par3a rahe jAne jA rahe haiN| bhojyase atirikta vyaJjanoMkA arasana bhI tatkAlIna vyavahRta ho rahA hai / gola paMkti meM likhe huye akSaroMke Upara chedoMkI gola paMktivAlI cAlanIke rakha denepara vyava hita ho rahe akSara nahIM bAMce jAte haiM / kintu una akSaroMke Upara calanIko zIghra ghumA dene yA DulAdenese ve akSara vyakta, avyakta pada liye jAte haiN| yahAM calanI ke ghumAnepara zukla patrake Upara likhe huye kAle akSaroMkI zIghra zIghra AbhA paDa jAnese patrakI zuklatAmeM kucha kAlApana aura akSaroM ke kAlepana meM bhUrepanakI AbhA paDa jAtI hai / cakrameM aneka lakIroMko kaI raMgoMse lambA
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike khIMcakara punaH usako zIghra ghumA denepara AbhAoMkA sAGkarya nirAkhiye / sAtha hI madhyameM rati antarAloMko bhI dekhate jAiye / caukIpara dhare huye bhUSaNako dekhate samaya siMha, sarpAdikA abhAva hI hamako nirbhaya kara rahA hai / anyathA siMha, sarpa, viSa, Adike sadbhAvakI pratIti ho jAnepara bhUSaNa, bhojanAdiko choDakara dRSTA, rasayitA, spRSTA puruSa na jAne kahAM bhAgatA phiregA / yoM jagat ke sabhI vyavahAra lupta ho jAyeMge, zUnyavAda chAjAyegA / 494 1 ataH bhAva, abhAva, svabhAoMse gumphita ho rahI vastu mAnanI paDatI hai / yoM svakIya deza, dezAnza, guNa, guNAnzoMse astitvasvarUpa aura anyadIya deza, dezAnza guNa guNAnzoM karake nAsti svarUpa ho rahe padArthoMmeM svabhAvabhUta ApekSika dharmoM aura saptabhaMgI viSayaka kalpita dharmokA avalamba lekara 1 syAdasti 2 syAnnAsti 3 syAdavaktavya 4 syAdasti nAsti 5 syAdastyavaktavya 6 syAnnAtyavaktavya 7 syAdastinAsti avaktavya, ye sAta vAkya banA liye jAte haiM / yaha astitvadharma usa astitvadharmase nyArA hai, jo ki astitva, vastutvAdi chaH sAmAnya guNoMmeM anujIvI hokara paDhA gayA hai| astitvake samAna nityatva, ekatva, mahIyastva, pUjyatva Adi dharmo Alambana pAkara zadvamudrA karake agaNita saMkhyAta saptabhaGgiyAM ho sakatI haiM / aura jJAnamudrAse anantI saptabhaGgiyAM samajhalI jAtI haiM / sakalAdeza aura vikalAdeza dvArA pramANa saptabhaGgI aura nayasaptabhaGgIkA prarUpaNa ho jAtA hai, yaha syAdvAdakA camatkAra hai / aba anekAntake vivaraNako yoM parakhiye 1 pudgalameM kevalajJAna, yA AkAzameM rUpa athavA mukta jIvoMmeM mithyAjJAna Adi sthaloMpara hI virodhadoSa mAnA jAtA hai / kintu agnimeM zItalatA, jalameM uSNatA, sUryakA pazcimameM udaya honA, viSabhakSaNase Arogya honA, eka jJAnameM prAmANya, aprAmANya donoMkA honA, Adi virodhI sarIkhe dIkha rahe viSayoM meM virodha nahIM hai / dekhiye eka devadatta pitApana, putrapana, bhAnajApana, bhatIjApana, bhAIpana Adi dharma avirodharUpase varta rahe haiN| saMyoga sambandhase parvatameM agni hai, kintu niSThatva sambandhase agnimeM vahI parvata ThaharatA hai / svaniSThaviSayitA nirUpitaviSayitA sambandhase artha meM jJAna nivAsa karatA hai / sAtha hI svaniSTa viSayatA nirUpitaviSayitA sambandhase jJAnameM artha Thahara jAtA hai / janyatva sambandhase beTekA bApa hai / usI samaya janakatva sambandhase tadaiva bApakA beTA hai / samavAya sambandhase DAliyoM meM vRkSa hai tadeva tadaiva samavetattvasambandhase vRkSameM DAliyAM haiM / yo dharmIkA dharma bana jAnA aura dharmakA dharmI bana I jAnA jainasiddhAnta anusAra koI virodha nahIM rakhatA hai / agnimeM dAhakatva pAcakatva, sphoTakatva, zoSakatva, prakAzakatva dharmoke sAtha hI zaityasampAdakatva dharma bhI hai| agnise bhurase huyeko agnise hI sekA jAtA hai / " viSasya viSamauSadhaM " " garmIkA ilAja garmI hI hai ", jalase sIMcanepara to
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 495 ghAvameM caugunI dAha baDhatI hai / jalakI jamAI huI barpha ke TukaDe TukaDemeM garmI ghusI huI hai| samudrameM vaDavAnala hai / eka kacce aura pake cane yA cAvalameM madhyakendrase lekara Uparataka pacAsoM partItaka nyAre nyAre aneka svAda haiM / sAta hAthakI lAThIko madhyameM pakaDakara bAlaka bhI uThA sakatA hai / isake uSTamAMza bhAgako pakaDakara yuvA puruSa uThA letA hai / kintu antima mAtra AdhA izva bhAgako pakaDakara to koI bar3A pahalavAn bhI nahIM uThA sakatA / yahAM lAThIke sarva avayavoMmeM zoka nAmaka paryAya zaktike nyAre nyAre aneka vastubhUta dharma varta rahe mAnane paDate haiM / samajha jAte haiM / maraNa karA denA " DhAI dvIpameM sabhI kSetroMkI apekSA sudarzana meru uttara dizAmeM hai / isa siddhAntAnusAra sUryakA pazcimameM udaya honA abalA, bAlaka sabhI " aSTasahastrI " meM eka sthAnapara likhA huA hai ki - aneka jIva viSakI " zaktikA jJAna rakhate hue bhI usakI kuSTha dUra karanekI zaktikA parijJAna nahIM kara pAte haiM / eka laukika dRSTAnta hai kikisI prasiddha nagara meM eka dhurandhara vaidya rahatA thA / vahAM aneka vaidya, hakImoM, DAkTaroMse nirAza hokara eka uduMbara kuSTa rogI AyA / dhurandhara vaidya mahArAja pratyeka rogIko dekhakara auSadhikA paracA likha diyA karate the / rogI svecchApUrvaka bAjArase davAI kharIda kara iSTa siddhi kara lete the / yaha kuSTa rogI bhI prasiddha vaidyajIke pAsa cikitsA karAneke liye upasthita huA / vaidyajIne kaSTasAdhya rogakA nidAna kara aura kAkatAlIyanyAyake samAna asambhava nahIM kintu azakya, * dvai auSadhikA sevanapatrapara likhakara rogIko de diyA / aura kaha diyA ki isa rogakA ilAja atIva kaThina hai, tuma kucha dinameM mara jAoge / duHkha pIDita daridra rogI bhI hatAza hokara zIghra mRtyuko cAhatA huA banakI ora cala diyA / vahAM pahuMca kara dekhatA hai ki eka narakapAla meM tatkAlavarSAAke bhare huye pAnIko kAlA bhujaGga pI rahA hai / maraNAkAMkSI koDhIne mRtyukA bar3hiyA upAya samajhakara khopaDIke viSamaya jalako dhApa kara pIliyA, usI samayase vaha rogI caGgA hone lagA / aura kucha hI dinoMmeM hRSTa puSTa, baliSTha, garviSTha hokara anubhavI vaidyajIke nikaTa AyA, aura kahane lagA ki Apane merI cikitsA karanekI upekSA thI / kintu maiM Apake sAmane nIroga, balavAn khaDA huA huuN| kaho to tumheM hI paTaka mArUM ? vaidyajIne kahA ki tumhAre rogakI kevala eka hI auSadhi thI jo ki maiMne paracemeM likha dI thii| usa davAI kA milanA zakyAnuSThAna nahIM samajhakara hamane tumhArI cikitsA karanekA niSedha kara diyA thA / vaidyane usa bhUtakuSTarogIse apanI auSadhikA likhA huA patra niklvaayaa| usa paracemeM jaharIle kAle pracaNDa sarpake dvArA manuSya khopaDImeM bhare huye tatkAlIna varSAkai pAnI pI lenekA auSadhi sevana likhA pAyA gayA /
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha lokavArtike yoM anekAntakA sAmrAjya sarvatraM chA rahA hai| saMkhiyA, haratAla Adi aneka viSoMkI auSadhiyAM banAI jAtI haiM / jvara Adi rogoMkAM nAza kara detI haiM / vastu kkhe huye anekAnta ratnoMkA syAdvAdakoTa dvArA rakSaNa karate huye jijJAsu sainikoM karake ekAntadRSTiyoMkA nirAkaraNa kara tattvajJAna prApta kara liyA jAtA hai / niranza paramANu bhI sAnza hai / paramANu Apa hI apanA Adi bhAga hai aura svayaM hI apanA pUrA madhyabhAga hai / tathA svayaM pUrA zarIra hI usakA anta hai / yoM eka paramANumeM anantAnaMta 1 paramANu praviSTa hokara saMyukta ho rahe haiM / kintu paramANu bhI ekAntarUpase niranza nahIM haiN| caukora baraphIke samAna chaha pahaloMko dhAraNa karanevAle paramANuke zaktikI apekSA, chaH mUrta anza haiM / yadyapi baraphIke pratyakSameM ATha kone dIkhate haiM / tathApi varaphI sthUla hai / paramANu ArtasUkSma hai / baraphIke eka konese dUsarI baraphIke kone bhale hI mila jAyaM, kintu anya baraphIkI akhaMDa bhIta sakatI hai / ata: konoMko upamAna na samajhakara baraphIke pahaloMko paramANuke anzoMkA dRSTAnta mAna lenA cAhiye / baraphIkI caurasa bhIteM chaH haiM / yadi baraphIke sabhI ora anya baraphiyAM rakhadI jAveM to madhyavartI baraphIkI eka eka orakI bhItoMko chUtI huI chaH baraphiyAM saMsarga kareMgI / ThIka isI prakAra atyanta choTe paramANukI cAroM dizAoMmeM cAra aura Upara, nIce, isa prakAra chaH paramANuyeM nyAre nyAre chaH anzoMmeM saMbaMdhita ho jaaveNgii| tabhI meru aura sarasoMkI samAnatAkA doSa prasaGga bhI nivRtta ho sakegA / atIva aNIyAn padArtha bhI niraMza hokara sAMza haiM / pradezakI apekSA bhinna 2 kSetroM meM varta rahA AkAza padArtha kalpita sAMza hai / sAtha hI akhaNDadravya ho rahA AkAza niraMza bhI hai / caukora baraphIke samAna jaisA paramANu hai, ThIka usI prakAra AkAza dravya bhI chaH pahalavAlA pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, Urdhva, adhaH ina chahoM orase ekasA caukora ho rahA akhaNDadravya hai / sabase choTe paramANu aura sabase baDe AkAzakI vyaJjanaparyAya sadRza hai / isI bAtako zrIvIranandI siddhAntacakravartIne AcArasAra granthake tRtIyAdhikAra meM yo likhA hai ki -496 aNuzca pudgalosbhedyAvayavaH pracayazaktitaH / kAyazca skandhabhedotthazcatunastvatIndiyaH // vyomAmUrtte sthitaM nityaM caturastraM samaM ghanam / bhAvAvagAhahetuzcAnaMtAnaMtapradezakam // eka bAra maiM guruvarya paM. gopAladAsajake sAtha dakSiNa dezakI yAtrAko gayA thaa| vahAM zrI bAhubalisvAmI kI atyanta choTI mUrtike darzana kiye / aura sAtha hI jainabadImeM zrIbAhubali svAmIMkI bRhadAkAra zAntarasamaya mUrttikA darzana kara kRtArtha huA / usa samaya paramANukA laghu zarIra aura ThIka usIke samAna AkRtivAle AkAzakA mahApa'rimANa dRSTAntarUpeNa smaraNapathapara AgayA thA / lokameM sarpa nakulakA, siMha gAyakA, bheDiyA bakarIkA virodha mAnA jAtA hai / kintu saca pUMcho to inameM bhI ekAntarUpase virodha nahIM haiN| sarkasake tamA
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH zemeM bhale hI inakA virodhAbhAva bhaya mUlaka hove, kintu kSamAzIla muni mahArAjake nikaTa yA samayasaraNameM inakA sakhyabhAva hai / yaha bAta kevala AgamAzrita hI nahIM hai / pratyuta yuktisiddha aura anubhava prasiddha bhI hai| 497 katipaya pramANajJAnoMmeM bhI apramANatA anupraviSTa ho rahI hai aura mithyAjJAnoM meM bhI pramANapanA ghusa rahA hai / zrIsamantabhadrAcAryane / bhAvaprameyApekSAyAM, pramANAbhAsanihnavaH / bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca 11 isa kArikAdvArA ukta prAmANya, aprAmANyake anekAntako puSTa kiyA hai / strako jAnaneme sabhI mithyAjJAna pramANa haiN| jhUTha bolanevAlA yadi apaneko jhUThA kahe to utane aMzameM vaha saccA hai / ThUMThameM huye puruSa yA sthANuke saMzayajJAnameM ThUMThameM ho rahe ghoDA yA hAthIke saMzayajJAnakI apekSA pramANatAkA vizeSa aMza mAnA jAyegA / adhakhulI AMkhake palaka meM svalpa aMgulI gADhanepara eka candramAmeM huye do candramAke viparyayajJAnameM loTeko ghoDA jAnanevAle viparyayajJAnakI apekSA pramANapanakA aMza apramANatA ke sAtha adhika mAnA jAvegA / parIkSakoMko nyAya ucita bAta svIkAra kara lenA cAhiye / yaha to huI mithyAjJAnoMmeM pramANapanake sAGkaryakI bAta / aba bahutase sarvAGgarUpeNa prasiddha ho rahe pramANoMmeM bhI apramANapanakI jhalakha nirakhiye / matijJAna aura zrutajJAna apane 2 viSayoMmeM eka dezase avisaMvAda rakhate haiM / avadhijJAna aura mana:paryayajJAna to apane niyata viSayoMmeM pUrNarUpeNa sambAdI haiN| hAM ! kevalajJAna sampUrNa vastuoM ko jAnanemeM paripUrNa vizada hai / isa kAraNa paripUrNarUpase pramANapanakA adhikArI hai / isa prakAra pAMcoM jJAnoMmeM tIna DhaMgase pramANapanA prasiddha ho rahA hai / bhale hI kevalajJAna satrako jAnatA hai / phira bhI rasanAindriya janita pratyakSase jaise laDDuke rasakA anubhava hotA hai, vaisA kevalajJAnase nahIM / kevalajJAnakI viSayatAse indriyajanya pratyakSoMkI viSayatA bAla bAla nyArI bacI huI hai / ," jaina nyAyakA yaha akhaNDa siddhAnta hai ki -" yAvanti kAryANi tAvantaH svabhAvabhedAH vastuni santiH " jitane bhI choTe baDe kArya jisa arthase hote haiM utane vastubhUta svabhAva usa padArtha meM anivArya vidyamAna haiM / manaH paryaya aura avadhijJAnameM bhI dezaghAti prakRtiyoMkA udaya kucha bigADa kara detA hai / tabhI to " yathA yatrAvisaMvAdastathA tatra pramANatA 1 yaha siddhAnta jAgarUka ho rahA hai / saphalapravRttijanakatva, nirbAdhatva, samAropavirodhakatva, inameM se koI bhI avisaMvAda jahAM jaisA jitane parimANa meM ghaTita hogA vahAM utane parimANa meM pramANapanA mAnA jAvegA / pratipatti, pravRtti, prAptikI eka adhikaraNatA yA pramANAntaroMkI pravRtti athavA jJeyameM abhISTa arthakriyAkAritva ina saMvAdoMse bhI prAmANya vyavasthita ho rahA hai / prAyaH matijJAna, zrutajJAnoMmeM apramANapanakI pola cala rahI hai / jisa jJAnameM jitanI parAdhInatA hogI utanA hI vaha manda hogA / cAkSuSa pratyakSako hI 63
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tatvArthaM lokavArtika lIjiye / kisI vRkSako eka kosa dUrase dekhA jAya choTA dIkhegA / jitanA jitanA vRkSake nikaTa pahuMcate jAyeMge utanA utanA baDA dIkhatA jAyagA / 1 vRkSakI ThIka lambAI, cauDAI, kahAMse dIkhatI hai, isakA nirNaya karanA kaThina hai / yoM to inameM se sabhI pratyakSa apane dvArA ThIka ThIka jAnanekA dAvA bakhAna rahe haiM / Akhira vRkSaka yathAtha lambAI, cauDAI, kisI na kisI pratyakSa se dIkhatI jarUra hai / athavA kyA sUryavimAnake gaDabaDa pratyakSoMke samAna ye pratyakSa bhI hoveM ? / vAstavika inakI parIkSA duHsAdhya hai / isI taraha dUrase vRkSakA rUpa kAlA dIkhatA hai / nikaTase harA dIkhatA hai / madhyasthAnoMse dekhanepara hare aura kAle raMgakA mizraNa tAratamyarUpase pratIta horahA hai / vRkSakA ThIka rUpa kisa sthAnase dIkhA hai isakA nirNaya kauna kare ? eka zukla vastrako ghAmameM, chAyA meM, dIpaka ke prakAzameM, bijala ke prakAzameM ujiriyAmeM dekhanepara aneka DhaGgoke zuklarUpa dIkhate haiM, bhale hI bijalI Adi nimittoM se vastrake zukla rUpameM kucha AkrAnti ho gaI hoya / phira bhI isa bAtakA nirNaya karanA zeSa raha jAtA hai ki vastrakA asalI varNa kisa nyArI nyArI AMkheM bhI rUpake dekhane meM baDI gaDabaDa macA detIM haiM / prakAzameM dIkhA thA / ghaDI banAnevAle yA citra dikhAnevAle puruSoMke pAsa eka prakArakA kAMca hotA hai / usa kAMca ke dvArA dazagunA yA hajAragunA lambA cauDA padArtha dekhaliyA jAtA hai / sUkSma kIToMko dekhane - vAle yaMtrase to eka bAla bhI moTI rassIke samAna dIkha jAtA hai| isI prakAra cakSuH indriyameM prativimbita ho rahA padArtha bhI yathAyathaM ekalAkha gunA pratibhAsa jAtA hai| isase cakSuke aprApya - kArIpanakA nirAkaraNa nahIM ho jAtA hai| hAM ! yathArtha grahaNako dhakkA avazya laga jAtA hai / saikar3oM darpaNoM meM se sambhavataH koI eka darpaNa hI zuddha hotA hogA jo ki pratibimbya padArthaka ThIka ThIka pratibimba letA hoya / isake viparIta kisI darpaNa meM lambA, kisImeM cauDA, kisImeM pIlA, kisI meM lAla, ityAdi vikRtarUpase mukha dIkhate haiM / isI taraha bAlaka, kumAra, yuvA, vRddha, bImAra, nirbala, sabala, ghI khAnevAlA, sUkhA khAnevAlA, baila, gRddha, billI, ullU, Adi jIvoMkI AkhoM meM bhI prativimba paDanekA avazya antara hogaa| yadi aisA na hotA to bhinna 2 nambaroMke cazme aneka tAdRza manuSyoMko kyoM anukUla paDate haiM ? batAo ! motiyAbindu rogavAlekA cazmA kisI niroga vidyArthIko upayukta nahIM hotA hai / bAta yaha hai ki padArthoMke ThIka ThIka lambAI, cauDAI, raMga aura . vinyAsakA cAhe jisakI AMkhoMse yathArtha nirNaya honA kaThina hai / idhara sabhI bAlaka, vRddha, rogI apane apane jJAnako ThIka mAna baiThe haiN| baDe moTe antara ke dekhanepara to bAdhAyeM upasthita karate haiM / parantu choTe antaroMpara to kisIkA lakSya bhI nahIM pahuMca pAtA hai / yadi hama kevala vRkSa yA zuddha vastra athavA mukhakA hI jJAna kara leM to ThIka bhI thA / kintu AMkhoMko burI AdateM paDI huI haiN| aMTa, saMTa, sadbhUta, asadbhUta vizeSaNoMkA avagAha kara 1
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 499 caTa viziSTabuddhiyoMko upajA detI haiM / cAkSuSapratyakSameM una lambAI, cauDAI, raGga, capaTApana Adi avAstavika sUkSma aMzoMkA bhI pratibhAsa ho cukA hai| jo ki yathArtha nahIM haiM / yahI DhaGga rasanA indriyameM bhI samajha lenA / adhika bhUkha laganepara jo ghevarakA svAda AtA hai vaha tRpta honepara nhiiN| usa eka hI padArthako khAte khAte madhyameM svAda lenekI aneka nyArI nyArI avasthAyeM gujaratI haiN| eka tole vajanavAle moTe kaurake mAtra Uparale kAgaja samAna patale bhAgakA hI jihvAse svAda AtA hai| bahubhAga to yoM hI gaTaka kara peTameM Dhakela diyA jAtA hai| raMdhe huye Upara nIce laga rahe 500 cAvaloMke kaurameM katipaya svAda haiM, kintu saikaDoM pauvAle cAvalakI pratyeka paratakA svAda bhI nyArA hai| yoM sUkSmatAse vicAranepara eka hI vastumeM bhinna 2 paristhitike ho jAnepara dazoM prakArake svAda anubhUta ho rahe haiN| peDA khAneke pIche 'sevaphalakA vaisA mIThA svAda nahIM AtA hai jaisA ki peDA khAneke pahile A sakatA hai, bhale hI jIbhako khuraca liyA jaay| bahutase puruSoMkA kahanA hai ki bAlyAvasthAmeM phala, dugdha, caNaka, miSTAnna Adike jaise svAda Ate the vaise yuvA avasthAmeM Ate hI nahIM haiN| kumAra avasthAkese svAda bUDhepanameM nahIM milate haiN| yadyapi usa avasthAkI lAra, dAtoMse pIsanA, cabAnA udarAgnisandIpana, bubhukSA, Adise bhI svAda lenemeM antara paDa jAtA hai| phira bhI kahanA yahI hai ki phala Adike ThIka rasakA jJAna kisa avasthAmeM huA thA ? so smjhaao| eka hI padArthako khAkara jaba ki bAlaka yuvA, rogI, Adi sabhIne apane rAsana pratyakSoMmeM svAdake aneka vizeSako jAna liyA hai, taba aisI dazAmeM sabake rAsana matijJAnoMko sarvAGgarUpase pramANa nahIM kahA jA sakatA hai| .. ... sparzana indriyase utpanna huA sAMvyavahArika pratyakSa bhI moTe moTe aMzoMmeM pramANa hai| jJAta kara liye maye sUkSma aMzoMmeM nhiiN| tarjanI aMgulIke Upara madhyamA aMgulIko caDhAlo, phira agrima do poTarAoMkI bIca sandhimeM kisI cane barAbara eka golIko caukI yA dUsare hAthakI hathelIpara dharakara ddulaao| tumako do golI mAlUma pddeNgii| hama logoMko ApekSika jJAna adhika hote haiM / jvarI puruSako vaidyakA zarIra zItala pratIta hotA hai| jaba ki vaidyako jvarIkA hAtha uSNa jJAta ho rahA hai / ThaNDe pAnImeM aMgulI DAlakara kucha uSNa jalameM aMgulI DAla denese uSNa sparzakA pratibhAsa hotA hai / sAtha hI adhika garma jala meM aMgulI Dubokara punaH usI kiJcit garma jalameM aMgulI DAla denese zItasparzakA jJAna hotA hai| ___ adhika miraca khAnevAleko svalpa miraca paDe vyaMjanameM ciraparA svAda nahIM AtA hai| kintu dUdha pInevAle bAlakakA usa svalpa miracavAlI tarakArIse pUrA muMha jhulasa jAtA hai / hama logoMke zarIrameM antaraMga bahiraMga kAraNoMse padArthake sparzako jAnanekI nyArI nyArI
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha ko vArtike pariNatiyAM hotI rahatI haiM / kahanA to yahI hai ki kisa samayakI pariNati se sambandhita vastuke sparzako ThIka ThIka jAna liyA hai isakA nirNAyaka upAya hamAre pAsa nahIM / 500 prANa indriyajanya jJAnameM bhI yahI TaMTA laga rahA hai / dUrase, samIpase, aura atizaya nikaTa se usI gandhakA jJAna honemeM jo vizeSatAyeM binA bulAye aMTasaMTa jhalaka rahI haiM / ve ayathArtha jJAnAMza ho rahIM usa avayavI jJAnakI prAmANikatAmeM ToTA DAla detI haiN| eka gandhadravyameM nAnA vyaktioM ko bhinna 2 prakArakI vAseM A rahI haiN| zleSma rogIko to gandhajJAnameM bahuta cUka ho jAtI hai / koI koI puruSa to hIMgaDA, kAlAnamaka, lahasuna, mUrA AdikI gandhoMmeM sugandha yA durgandhapakA hI nirNaya apane vicAra anusAra kara baiThe haiM / jo ki eka dUsarese viruddha paDatA hai / tabhI to gommaTasArameM anukUlavedana aura pratikUlavedanakA lakSyakara sugandha aura durgaMdhako puNya pApa, donoM meM ginAyA hai| lekina sugandha aura durgaMdhakA nirNaya kisakI nAkase karAoge ! / 1 zake zrAvaNa pratyakSameM bhI aisI poleM cala rahIM haiN| dUra, nikaTavartI, zabdoMke sunanemeM aneka antara paDa jAte haiM / bahiraGga kAraNoM ke samAna antaraGga kSayopazama, zalya, saMkalpavikalpa, prasannatA, duHkha, roga, AdikI avasthAoM meM bhI anivArya aneka prakAra choTe, baDe visaMvAda ho jAte haiM / zrutajJAnameM bhI aneka sthaloMpara polampola maca rahI hai| kisI vastukA zrutajJAna karate samaya iko aniSTa aura aniSTako iSTa samajha liyA jAtA hai| jaba sAMvyahArika pratyakSakA yaha hAla hai to bicAre parokSa zrutajJAnoMmeM to aura bhI jhaMjhaTeM paDeMgI / kisI manuSyane sahAranapurameM yoM kahA ki bambaImeM do pahalavAnoMkI bhittI ( kuztI ) huI / eka malane dUsareko girA diyA / darzakoMmeMse pradhAna dhanikane vijetA mallako eka hajAra rupaye pAritoSaka (inAma) meM diye / yahAM vicAriye ki zrutajJAna karanevAlA zrotA puruSa yadi kahe huye rain mAtra vAcya arthakA hI jJAna kara letA to utanA zrutajJAna sarvAGgINa ThIka mAna liyA jAtA / kintu sahAranapura ke sanmukha baiThA huA zrotA usI samaya apanI kalpanAse lambe, cauDe akhADeko gaDha letA hai / eka malako kAlA dUsareko gorA mAna letA hai| darzaka loga kursI para baiThe huye haiM, koTa, patalUna, pagaDI, aMgarakhA Adi pahane huye haiM / pradhAna puruSa ratnoMke alaMkAroMse maNDita ho rahA madhyameM siMhAsanapara baiThA huA hai / hajAra rupayoMmeM sau sau rupayoMke daza noTa the| vijetA malla prasannatAvaza idhara udhara uchalatA phirA hogA / ityAdi bahutasI UTa paTAMga bAtoM ko bhI sAtha hI sAtha usI zrutajJAnameM jAnatA rahatA hai, jo ki jhUThI haiM / zrotA bhI vicArA kyA kare ? jhUThI kalpanAoMke binA usakA kAma hI nahIM cala sakatA hai / laDanevAle malla amUrta to haiM nahIM / ataH unakI kAlI, gorI, moMchavAlI yA binA moMchavAlI mUrttiko apane manameM gaDha legaa| AkAzameM to koI bhittI hotI nahIM hai| ataH akhADekI bhI kalpanA karegA / vicAre dekhanevAle puruSa kahAM baiThe hoMge / ataH kurasI, mUDhA, darI, caTAI Adiko bhI apane
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH zrutajJAnameM jhlkaayegaa| bAta yaha hai ki eka choTese zrutajJAnameM caugunI, aThagunI, bAteM saccI, jhUThI ghusa baiThatI hai / mahApurANako sunakara bharata aura bAhubalIke yuddhameM bhI bahutasI asadbhUta bAteM joDalI jAtI haiM / bhale hI cakravartIkA muMha pazcimakI ora ho, kintu zrotAoMke jJAnameM pUrva, dakSiNakI ora bhI jAnA jA cukA hai| aisI kalpita kitanI kitanI galatiyoMko bhagavAn jinasenAcArya kahAMtaka kaMThokta kahakara sudharavA skeNge| sahAranapurameM eka battaDa AdamI hai / usako jarAsA cheDa denepara ghaMToMtaka kAnoMko caina nahIM lene detA hai| pratyeka zaharameM eka do AdamI aura pratyeka muhalle meM do cAra striyAM aisI hotI hoMgI, jo bAteM karatI 2 nahIM aghAtI haiM / ve " tuma kahAMse Arahe ho" itanA prazna karate hI apanA atyAvazyaka kArya choDakara bhI khAne, pIne, adAlata, sunAra, makAna AdikI bAteM banAkara AkAza, pAtAlIya kulAve joDakara dimAga khAlI kara lete haiM / eka dina una gappASTakI mahAzayane mujhase jayajinendra kiyA / maiMne ziSTatAvaza unase, Apa acche haiM ? aisA prazna kara diyA / mere itane kahanepara hI unhoMne apanA vyAkhyAna zurU kara diyaa| aise jIva apanA harjA uThAkara yA sunanevAleko kucha bUMsa dekara bhI apanI bAteM sunAnekI khujalI miTAneke liye utsuka rahA karate haiM / mujhako vidyAlaya jAnekI jaldI paDa rahI thI, kintu bAbadUka mahAzayakI vyarthAvyartha vAgdhArA kathamapi nahIM TUTI / vahI eka dUsare mere milanevAlene cupakese kahA ki Apane kahAM broke chattepara hAtha DAla diyA, vaha to sabakA kapAra cATa jAtA hai / jaldI macAnepara bhI mujhe usa dina pauna ghaNTekA vilamba ho gyaa| yahAM mujhe yahI kahanA hai kiyahI gapoDabAjIkI illata hamAre aneka zabdajanya zAbodhoMmeM bharI huI haiN| eka zabda sunate hI zAdvabodha karanevAlA na jAne kitane lambe cauDe saMkalpa vikalpoMkI DAMkagADI choDa detA hai, jinake ki vizeSya, vizeSaNa bahubhAga jhUThe haiN| padArthake anyUna aura anatirikta jJAnako samyagjJAna mAnA gayA hai| tabhI to do aMgulIko eka samajhanA aura eka candramAko do samajhanA viparyaya nAmakA mithyAjJAna hai / kahe huyese adhikako yAthAtathyarahita jAna lenA samyagjJAna nahIM hai| tIrthakara bhagavAnke janmakalyANaka avasarapara indra AtA hai / patitapAvana bhagavAnko sumeruparvatapara le jAtA hai / isa kathanakI kitane AkAra prakArakI sUrateM, mUrte banAkara zrotAjana zrutajJAnakara baiThe haiN| isake likhaneke liye bIsoM patra cAhiye / bhale hI sumeruparvatakA citra khIMcanA trilokasArase viruddha paDa jAya / isakI koI paravA nahIM hai / jaise pahile koI pahADa yA jalAzaya dekhA sunA hai, usase milatI, julatI, AkRti gaDhalI jAtI hai| phira vicAre saMzaya, viparyaya anadhyavasAya jJAnoMko hI kyoM mithyApanakI gAlI sunAI jA rahI hai| katipaya satyajJAnoMmeM bhI to kaliyugI bAbAjiyoMke samAna poleM cala rahI haiM / ukta saMpUrNa bAtoMkA nirNaya zrIvidyAnanda svAmIne " tatpramANe " isa sUtrake bhASyameM bahuta acchA kaha diyA hai| .
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike pramANavyavahArastu, bhUyaH saMvAdamAzritaH / gaMdhadravyAdivadabhUyo, visaMvAdaM tadanyathA // pramANapanekA vyavahAra to bahubhAga saMvAdase sambandha rakhatA hai / aura jisa jJAnameM bahubhAga yA tIkhe aMzoM meM visaMvAda hai usa pramANa meM apramANapanakA vyavahAra karanA cAhiye / jaise kapUra, kesara, kastUrI, AdimeM rUpa, rasa, Adike honepara bhI gandhakI pradhAnatA ho jAnese unako gaMdhadravya kahA jAtA hai / nIbU, noMna, miraca Adiko rasadravya mAnA jAtA hai / usI prakAra bahubhAga yA tIkSNapramANapanake aMza pAye jAnese samIcIna jJAnako pramANa kaha diyA jAtA hai / 502 1 mati Adi jJAnoMmeM bhI saMvAdake anusAra jitanI pramANatA bAMTameM Ave, utanI saMtoSapUrvaka le lo / adhika liye hAtha pasAranA anyAya hai / lekhanI ( nejAkalama ) kI UparakI chAla sabhI cikanI, kaDI hotI hai| kiMtu akSara likhaneke liye cAkUse jitanA tila barobara chilA bhAga upayogI hai, vaha kAraNa hai| zeSa bahubhAga usa lekhanIkA sahAyaka hai / sarpake agale paccIsaveM 1 hisse meM AMkha, kAna, Adi atyupayogI pAMcoM indriyAM banI huI haiM / zeSa cauvIsa bhAga sarpakA atyalpa prayojanako sAdhanebAlA niThallA puMchallA lagA huA hai / isake liye hama kyA kareM ? | yadi jJAnameM choTI 2 vizeSatAoMkA pratibhAsa nahIM hotA to hama usake sthUlarUpako saccA mAna bhI lete kintu pratIka jJAnameM jhUThe sacce aneka vizeSoMkA tadAtmaka vikalpa ho cukA hai / ataH pramANapa aura apramANapanakI parIkSA karanI paDatI hai / eka hI jJAna ke pramANapana, apramANapanakA vivecana bahuta acchA zaMkAsamAdhAnapUrvaka zlokavArtikAlaMkArameM likhA huA hai / vijJa puruSa usakA paryAlocana kareM / . niSkarSa yaha hai ki, virodhIsArikhe dIkha rahe aneka dharmoko bhI vastu jhela rahI hai to avirodhI anantAnaMta dharmoke dhAraNakI to bAta hI kyA hai ? eka padArtha jitane kAryoMko karatA hai, utane svabhAva pratyeka nyAre nyAre usameM mAnane paDate haiM / eka yuvatike mRtazarIrako dekhakara sAdhu, kAmuka aura kuttekA nirveda, indriyalolupatA aura mana ye tIna kalpanAyeM bhI yuvatizarIra meM vastubhUta vidyamAna ho rahe tIna svabhAvoMke anusAra huI haiN| aise tIna kyA tIna sau tIna lAkha, tInoM anantoM parimANako liye hue svabhAva vastu vidyamAna haiM / nIlAMjanAke nRtyameM bhagavAn AdIzvarako vairAgya aura zeSa rAjAoMko rAgabhAva 1 utpanna karAne kI donoM nimitta zaktiyAM vidyamAna haiN| yoM aneka svabhAvoMke mAnanepara hI padArthoMmeM aata navIna artha kriyAyeM bana sakatI haiN| artha kriyAoMke nahIM honese to padArtha avastu ho jAyagA, jo ki naSTa nahIM hai / mukhase jitane lAkhoM, karoDoM prakArake zabda nikalate haiM, kaMTha, tAlu AdimeM hrasva, dIrgha, pluta, udAtta, anudAtta Adiko banAnekI aneka zaktiyAM mAnanI paDegI / vyAkaraNazAstra anusAra avarNake bhale hI aThAraha bheda hoM, kintu saGgIta zAstrAnusAra avarNake sA, re, ga, ma, pa, dha, nI,
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANiH 503 yoM niSAda, RSabha Adike manda, mandatara, mandatama bhedoMkI vivakSAse saikaDoM bheda ho jAte haiM / bIca bIcameM zvAMsa lenese bhI zabdake uccAraNameM antara paDa jAtA hai| kaI dinoMtaka bhI zvAsocchvAsa nahIM lenevAle devoMke yahAM to avarNake hajAroM bheda ho jAte haiN| bAta yahI kahanA hai ki ina kAryoke sampAdanakI nyArI nyArI zaktiyA tAlu Adi meM mAnanI paDeMgI / khetakI eka DalI miTTI lAkhoM vanaspatiyoMkI upajAnekI zakti rakhatI hai| yoM anekAntake parivArakA kucha darzana ho jAtA hai, chaH sthAnoM meM par3I huI hAni, vRddhi anusAra anantAnaMta avibhAga praticchedoMke aviSvagbhAva samudAyako eka paryAya kahate haiM / kAlatrayavartI anantAnaMtaparyAyoMkA UrdhvAza samudAya eka guNa hai| anantAnaMta guNoMkA tAdAtmaka tiryagaMza piMDa ho rahA eka dravya hai / vyaktirUpase anantAnaMta dravyoMkA saMyuktasaMyogAlpIyastva nAmakA samUha loka hai / kSetrapratyAsatti anusAra eka alokAkAzameM anantAnaMta loka samAna TukaDe ho sakate haiN| eka bAta yaha aura kahanI hai ki " paristhitiyoMke vaza paDA huA koI dharma antaraGga, bahiraGga kAraNoMke anusAra vilakSaNa svabhAvoMko dhAra letA hai| akhaMDa brahmacAriNI sItAkA brahmacarya usake nau bhaGgoM dvArA pAlana kiye jAnese athavA satya, acaurya, Adi dharmoke sahacArase saMkhyAta guNA baDha gayA thaa| eka jIva kevala brahmacArI hai, dUsarA brahmacArI aura satyavratI hai / aura tIsarA vyakti brahmacArI, satyavratI ho rahA, aneka ApattiyoMke paDanepara bhI apane dharmase nahIM vicalita hotA hai| inake uttarottara prakRSTa brahmacarya guNoMmeM AnuSaMgika aneka dharmokA sadbhAva mAnanA pddegaa| ___janma kalyANakake samaya indra bhagavAnko dekhatA hai aura hajAra netrase dekhanepara bhI paritRpta nahIM hotA hai / yahAM bhI bhAvoMmeM svabhAva aura una svabhAvoMmeM svabhAvAntara tathA svabhAvAntaroMmeM aneka nyAre nyAre dharma ota, prota praviSTa ho rahe haiN| inameM utpAda, vyaya, dhrauvya pAye jAte haiN| ___tAtparya yaha hai ki " jo jisa viSayakA rItA ( daridrI ) hotA hai vaha usa padArthako ananya citta hokara ghaNToM nirakhatA rahatA hai / ajJa zrotA vicakSaNa vidvAnke muMhakI ora tAkatA raha jAtA hai / putrarahita seThAnI putrasahita pisanahArIkI ora DhUMkatI rahatI hai / nirdhana manuSya seThako eka Taka lagAkara dekhatA rahatA hai / isI prakAra nIrogako rogI, raNDuvA vivAhitako, prajA rAjAko, vidhavA strI suhAginako, nirbala dAMtavAlA yA popalA AdamI dRDha dAMtavAleko, tatparatA pUrvaka nirakhate rahate haiM / prathama to indrake putra hI nahIM hai, dUsare bhagavAnkI vAtsalyamaya bAlartimeM vairAgya chaTA ota pota udRkita ho rahI hai| jina tIrthaMkara mahArAjase asaMkhyAta jIvoMkA uddhAra hotA hai, eka bhavatArI aura vairAgyakA parama abhilASuka samyagdRSTi saudharma indra, usa zAnta, vairAgya, vAtsalya, lAvaNyase bharapUra ho rahe jinendramukhako nirakhatA rahatA hai / AtmAke bhAva mukhapara avazya Ate haiM, " vaktraM vakti hi mAnasam " / mujhe yaha kahanA hai ki "jJAnatraya aura tIrthakaratvase avinAbhAva rakhanevAlI aneka puNyaprakRtioMkA udaya, paramotkRSTa zArIrika zakti, narakoMmeM bhI
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthavA 500 thoDI dera ke liye duHkha miTAnevAlA acintanIya sAmarthya, Adi aneka svabhAvoMse tIrthaGkara bAlakakI mukhAkRti itanI prekSaNIya ho gaI hai ki "indra bhI rikta, mugdha puruSake samAna ghaNToM nirakhatA rahatA hai| isI prakAra eka doSa ke sAtha dUsare doSoMmeM bhI kaI dharma paidA ho jAte haiM " / aSTasahastrI meM eka sthalapara likhA huA hai ki " caurapAradArikase acaurapAradArika nirAlA hI hai " / asalI cora yA DAkU parAI bahana beTIke hAtha nahIM lagAte haiM, kiMtu kevala mAtA yA bahina kahakara mAla yA gahanA jhapaTa lete haiM / isI prakAra ajaghanya paradArAsevI puruSa parastrIke mAla yA gahaneko nahIM curAtA hai, pratyuta svayaM detA hai / hAM ! koI koI jaghanya donoM doSoMse lIna rahate haiN| cauthe prakAra ke sajjana puruSa donoM doSoMse rahita haiM / jisa prakAra eka guNakI AbhA dUsare guNapara jAtI hai aura eka doSakA prabhAva anya doSoMpara prabhAva kara jAtA hai / usI prakAra sAMsArika manuSyoM meM doSoMke prabhAva guNoMpara aura guNoMke prabhAva doSoMpara bhI AkrAnta ho jAte haiN| tabhI to - I 46 maraduva jiyaduva jIvo, ayadAcArassa NiccidA hiMsA / " jIva jIvo yA maro yatnAcArarahita pravartanevAleko hiMsA jarUra lgegii| IyA samitikA pAlana kara rahe muniko kuliMgajIvakI mRtyu ho jAnepara bhI usa hiMsAko nimitta lekara svalpa bhI baMdha nahIM hotA hai / zlokavArtikAlaGkArameM " asadabhidhAmanRtam " isa sUtra ke bhASyameM kisI satyako asatya aura kisI asatyako satya ghoSita kiyA hai / tena svaparasantApakAraNaM yadvacoMginAM / yathAdRSTArthamapyatra, tadasatyaM vibhAvyate // mithyArthamapi hiMsAdi, niSedhe vacanaM mataM / satyaM tatsatsu sAdhutvAdahiMsAvratazuddhidam // yoM anekAntakA cAhe jitanA vistAra baDhAyA jA sakatA hai| ukta vivecana vastuke anaMtAnaMta dharmoke prabodhapara pahuMcane meM upayogI samajhakara kiyA gayA hai / Ajakala pratyakSapramANa aura yuktiyoMse siddha ho rahe padArthoMko natamastaka mAnanevAle parIkSakoMke yugameM syAdvAda aura anekAntakI siddhi karanA koI kaThina nahIM hai| syAdvAda siddhAMta aura anekAnta prakriyA kisI na kisI DhaMgase prAyaH sabako mAnane paDate haiM / alaM pallavitena / sArvazrIdvAdazAMgAmbunidhisumathanaunnatyabhAGmandhatulya- / zrImattvArthazAstrAbhiluThanajanijAnekaratnAdyupazam / satyAGkasyAtpramANaivakRtinayavacaH saptabhaGgairbhavedvai / jitvaikAntapravAdAnadhigamajasudRglabdhaye syAcchrutAndhiH // sArvazrIdvAdazAGgAmbunidhisumathanaunnatya bhAGmanyatulyazrImatvArya zAstrAbhiluThanajanijAnekaratnApyupajJam / satyAGkasyAtpramANaivakRtinayavacaH saptabhaMgairbhavedro (no) jitvaikAntapravAdAnadhigamajasudRglabdhaye SaSThasUtram / /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAcantAmaNiH mmmmmmmmmmmmmmm aba sAtaveM sUtrake utthAnake liye avataraNa karate haiM tadevaM saMkSepato'dhigamopAyaM pratipAdya madhyamamasthAnatastamupadarzayitumanAH sUtrakAraH mAha: tisa kAraNa isa prakAra saMkSepase adhigama karaneke upAyakA pratipAdana kara madhyama gatise samajhanevAle ziSyoMke prati usa adhigamake upAyako dikhalAneke liye mAnasika vicAroMko rakhanevAle sUtrakAra zrIumAkhAmI mahArAja agrima sUtrako prakRSTapanase kahate haiMnirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // nirdeza ( arthasvarUpakA kathana ) svAmitva ( adhipatipanA ) sAdhana ( kAraNa) adhikaraNa ( AdhAra ) sthiti ( kAlakRtamaryAdA ) aura vidhAna (prakAra ) inase jIva Adi tattvoMkA tathA samyagdarzana AdikoMkA adhigama hotA hai / adhigamakA sAkSAt kAraNa to viSayI jJAna hai, kintu usake avyahita pUrvameM rahanevAle viSaya yadi sahAyaka ho sakate haiM to ve nirdeza Adika haiM / nirdeza Adi svarUpa artha, zabda, aura jJAna ye tInoM adhigamake prayojaka haiN| .: nirdezAdInAmitaretarayoge dvandaH karaNanirdezazca bahuvacanAntaH pratyeyastathA sati vidhAnAt / sthitizadasya svaMtatvAdalpAkSaratvAcca pUrvanipAto'stviti na codyaM, bahuSvaniyamAt / sarvasya nirdezapUrvakatvAt svAmitvAdinirUpaNasya pUrva nirdezagrahaNamarthAnyAyAna virudhyate svAmitvAdInAM tu praznavazAt krmH| nirdeza, Adi chaha padoMkA parasparameM yoga karanepara dvanda samAsa karalenA aura samAsAnta padako vahuvacanAnta tRtIyA vibhaktise karaNa nirdezakara samajha lenA cAhiye / kyoMki tisa prakAra " nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNAsthitividhAnaiH " isa vigrahase tasi nAmake hRt pratyayakA vidhAna kiyA gayA hai| yahAM kisIkA prazna hai ki ikArAnta aura ukArAnta zadvoMkI susaMjJA hai| dvandva samAsameM svanta pada aura alpa akSaravAle padoMkA pahile prayoga ho jAtA hai| isa kAraNa prakRta sUtrameM svanta aura alpaakSara honeke kAraNa sthiti zabdakA pUrvanipAta ho jAo / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra kutarka nahIM uThAnA cAhiye / kyoMki bahuta padoMmeM ve niyama lAgU nahIM hote haiN| arthAt do padoMkA samAsa honepara pUrva nipAtako vidhAna karanevAle sUtra lagate haiM / kintu tIna, cAra, chaha, Adi bahutase padoMkA dvandvasamAsa karanepara pUrva nipAtakA koI niyama lAgU nahIM hotA hai| anya saba hI sAmitva, sAdhana, AdikA nirUpaNa karanA nirdeza pUrvaka hI hotA hai| ataH paryasambandhI nyAyase nirdezakA pahile grahaNa karanA viruddha nahIM hai, yAnI zabdazAstrakI nItiko gauNa kara artha samajhanekI nItise pahile nirdezakA grahaNa karanA Avazyaka hai| ho ! svAmiphna 64
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 tatvArtha zrIkavArtike AdikoM kA kramase kahanA to pratipAdya ke praznoMkI adhInatAse hai| jaise zrotAne prazna kiye guru mahArAjane tadanusAra prativacanoMkA krama likha diyA hai / nanu ca saMkSiptaiH pramANanayaiH saMkSepato'dhigamo vaktavyo madhyama prasthAnatastaireva madhyamaprapaJcairna punarnidezAdibhistato nedaM sUtramArambhaNIyamityanupapatticodanAyAmidamAha ; yahAM dUsare DhaMgase zaMkA hai ki saMkSepako prApta hue pramANa aura nayoM karake saMkSepase adhigama honA kahanA cAhiye so kahA hI jA cukA hai| hAM ! madhyama rucikI apekSAse bhI unhIM madhyama vistAravAle pramANa nayoM karake adhigama honA kahanA cAhiye thA / sarvathA nirAle nirdeza AdikoM karake phira navIna DhaMgakA adhigama batAnA to ucita nahIM hai / tisa kAraNa granthakartAko isa sUtrake banAne kA prArambha nahIM karanA cAhiye / isa prakAra nirdeza Adi sUtrake asiddha ho jAnekI preraNA karanepara vidyAnanda svAmI mahArAja isa vArtikako kahate haiM / nirdezAdyaizca kartavyo'dhigamaH kAMzcana prati / ityAha sUtramAcAryaH pratipAyAnurodhataH // 1 // AdikoMko koI koI ziSya kisI navIna vastuko dekhakara usake nAmanirdeza, svAmI, kAraNa, prazna uThAte hue cale Ate haiN| ataH una kinhIM ziSyoMke prati nirdeza AdikoM karake jIva Adi vastuoM kA adhigama karAnA cAhiye / isa kAraNa pratipAdana karane yogya ziSyoMkI anukUlatAke vazase zrI umAsvAmI AcArya isa sUtra ko kahate haiM / saba jIvoMke anugraha karanemeM pravartta rahe AcAyakI madhyamarucivAle jIvoM ko samajhAneke liye pravRtti karanA svAbhAvika dharma hai / ukta chaha praznoMkA uttara denese zrotA vastuke antastalapara pahuMcakara adhigama kara letA hai / ye hi nirdezyamAnAdiSu svabhAveSu tattvAnyapratipannAH pratipAdyAstAn prati nirdezAdibhisteSAmadhigamaH karttavyo na kevalaM pramANanayaireveti sUktaM nirdezAdisUtraM vineyAzayavazavartitvAtsUtrakAravacanasya / vineyAzayaH kutastAdRza iti cet tato'nyAdRzaH kutaH tathA vivAdAditi / tata evAyamIdRzo'stu nyAyasya samAnatvAt / jo ziSya nirdeza karane yogya ho rahe yA svAmipana Adi svabhAvoMmeM tasvoMko nahIM samajha Adi svabhAvoMkA adhigama pAyeM haiM, unake prati nirdeza AdikoM karake una kathana karane yogya karAnA hogaa| pUrva sUtrameM kahe gaye kevala pramANa aura nayoM karake unako adhigama nahIM ho pAtA hai / isa kAraNa sUtrakArane nirdeza svAmitva Adi yaha sUtra bahuta acchA banAyA hai| sUtra banAnevAle RSiyoMke vacana vinIta ziSyoMke abhiprAyAnukUla vartate haiN| yahAM koI yadi yaha pUMche ki vinayadhArI ziSyoMkA abhiprAya taisA hI kyoM huA ? aisA kahanepara to hama bhI kaha sakate haiM ki usase *
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmAnaH 507 vdo. mmmwwwwwwwwwwarnamrataarwaduaa dUsare prakArakA abhiprAya unake kaise huA ? batAo ! isapara koI yaha samAdhAna deve ki tisa prakArase vivAda thaa| ataH sUtrase bhinna sarIkhA abhiprAya pUchanakA huA, yAnI sUtrokta kramakA vyatyaya kara pUMchanekA abhiprAya pragaTa kiyaa| taba to hama bhI kahate haiN| ki tisa hI kAraNa yaha sUtrameM kahe hue kramake anusAra abhiprAya bhI aisA hI ho / nyAyamArga sarvatra samAna hai| apane apane vicAroMke anusAra abhiprAyake baiMcanese nyAyakI hatyA ho jAtI hai| lokameM bhI yahI DhaMga prasiddha ho rahA hai ki kisI bhUSaNa, ghaTIyantra, ratna, pustaka AdikA pahile nirdeza kiyA jAya, unakA svAmI batalA diyA jAya / pIche unake kAraNoMkA nirUpaNa kiyA jAya / pazcAt unake sthAnakA nirUpaNa kara unake ThaharanekA kAla aura bheda gaNanA kara denese jitanA zIghra aura dRDhatama jJAna unakA ho jAtA hai, ina chahoMkA Age pIche praznakara vyutkrama kara denese utanI dRDhapratipatti nahIM ho pAtI hai| pratyeka prANiyoMkI svAnubhavagamya pratIti honA hI isakA sAkSI hai / ataH saMkSepa aura vistArase madhyavartI mArgakA avalambana karanevAle ziSyoMke prati nirdeza Adike kaNThokta kramase hI sUtra kahanA Avazyaka hai / paropakAra karanemeM khatantra hokara pravartanevAle AcAryoke vacana kisIke paryanuyoga karake yogya nahIM hote haiN| kiM punarnirdezAdaya ityAha: phira ziSyakI jijJAsA hai ki ve nirdeza Adika chaha kyA haiM ! aisA prazna honepara vidyAnanda AcArya spaSTa uttara kahate haiN| yatkimityanuyogerthakharUpapratipAdanam / kArtyato dezato vApi sa nirdezo vidAM mtH||2|| kasya cetyanuyoge satyAdhipatyanivedanam / khAmitvaM sAdhanaM kenetyanuyoge tathA vacaH // 3 // keti paryanuyoge tu vaco'dhikaraNaM viduH| kiyacciramiti prazne pratyuttaravacaH sthitiH // 4 // katidhedamiti prazne vacanaM tattvavedinAm / vidhAnaM kIrtitaM zaddhaM tattvajJAnaM ca gamyatAm / / 5 // (1) jo kucha hai so kyA hai ? isa prakAra prazna honepara pUrNarUpase athavA ekadezase mI jo arthasvarUpakA pratipAdana karanA hai, vaha nirdeza hai / aisA sabhI vidvAnoMkA mata hai /
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthalokavArtike arthAt ina laukika bAtoMmeM vaiyAkaraNa, naiyAyika, mImAMsaka, bauddha Adi koI bhI vivAda nahIM uThAte haiM / (2) yaha padArtha kisakA hai aisA prazna honepara usake adhipatipanekA nivedana karanA svAmitva hai / (1) yaha kisa kAraNase banA hai ! aisA prazna karanepara tisa prakAra uttarake vacanase kathana karane yogyako sAdhana kahate haiN| (1) yaha padArtha kahAM nivAsa karatA hai ! isa prakAra codha karanepara to jo uttara kahA jAtA hai usako adhikaraNa samajhate haiN| (5) yaha kitanI dera taka ThaharegA ? aisA kathana karanepara jo pratyuttarakA vacana hai, vaha sthiti hai| (6) yaha kitane prakArakA hai ! isa prakArakA prazna honepara jo tattvajJAniyoMkA vacana hai, vaha vidhAna kahA gayA hai / adhigamakA sAkSAtkAraNa jJAna hai aura usase avyavahita pUrvavartI zaddha usakA pradhAna kAraNa hai, jo ki ajJAnasvarUpa jaDa hai / ataH chahoMke lakSaNa karate samaya vacana kahaneko pradhAna mAnA gayA hai / arthAt zabdAtmaka aura jJAnAtmaka nirdeza Adika upAya adhigamake kAraNa haiM, yaha samajha lenA caahiye| ___kiM kasya kena kasmin kiyaciraM kativiSaM vA vastu tadrUpaM cetyanuyoge kAtsyena dezena ca tathA prativacanam / nirdezAdaya iti vacanAt / pravaktuH padArthAH zadvAtmakAste pratyeyAH tathA prakIrtitAstu sarve sAmarthyAMce jJAnAtmakA gamyante'nyathA tadanupapattA, satyajJAnapUrvakA mithyAjJAnapUrvakA vA ? zaddhA nirdezAdayaH satyA nAma suSuptAdivat / nApyasatyA eva te saMvAdakatvAt pratyakSAdivat / kyA vastu hai ? kisakI vastu hai ? kisase banI huyI vastu hai ? kisameM sthita ho rahI hai ? kitanI derataka ThaharegI aura kitane prakArakI vastu hai ? athavA usa vastuse tadAtmaka ho rahA svabhAva kyA hai ? kisakA hai ! isa prakArake prazna honepara pUrNarUpase aura ekadezase tisa prakArake uttararUpa prativacana kahanA nirdeza Adika haiM / isa prakAra mUlasUtrameM kahA hai| prakRSTa vaktAke ve nirdeza Adika padArtha zabdasvarUpa samajhane cAhiye aura tisa prakAra kahe gaye ve sabhI adhigama karanevAle nirdeza Adika padArtha sAmarthyase zrotAke jJAnasvarUpa samajhe jAte haiN| anyathA vaha kathanopakathana vyavahAra nahIM bana sakatA hai| bhAvArtha-"tadvacanamapi taddhetutvAt" isa zrImANikyanandI AcAryake sUtra karake vacanako bhI pramANapanA siddha kiyA hai / vacana vaktAke pramANajJAnake kArya haiM aura zrotAke pramANajJAnake kAraNa haiM / kAraNakA kAryameM aura kAryakA kAraNameM upacAra karanese zabda bhI pramANa ho jAtA hai| yahAM prakaraNameM satyavaktAke zavoMko sunakara zrotAko nirdeza, svAmipana, Adi jJAna ho jAte haiM / isa prakAra vAcyavAcakabhAva aura gamyagamakabhAvakI sAmarthyase nirdeza Adika zabdasvarUpa aura jJAnasvarUpa haiM / ve nirdeza, Adika akele vaktA yA kevala zrotAke bhI jJAnasvarUpa aura zabdasvarUpa ho jAte haiM / satyajJAnako kAraNa mAnakara utpanna hue nirdeza Adika zabda satya bole jAte haiM aura pUrvavartI mithyAjJAnako kAraNa mAnakara hue nirdeza Adika zaddha
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNi: 1 mithyA samajhe jAte haiM ! sabhI prakAroMse nirdeza Adika satya hI nahIM haiM / jaise gADha sote hue yA madonmatta, mUrcchita, Adi jIvoMke zadba satya nahIM haiN| tathA ve nirdeza Adika zabda asatya hI hoya yaha bhI nahIM hai, kyoMki pratyakSa anumAna Adi pramANoMke samAna saphala pravRttike janaka honeke kAraNa aneka zabda satya bhI prasiddha ho rahe haiN| yahAM nirdeza Adi karake artha, jJAna aura zaGkha tInoM pakaDe gaye haiM / kiM svabhAvairnirdezAdibhirarthasyAdhigamaH syAdityAhaH - 509 kisa svabhAvavAle nirdeza AdikoM karake jIva AdikoMkA adhigama karanA hovegA / aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya vArtikako kahate haiN| 1 tairarthAdhigamo bhedAtsyAtpramANanayAtmabhiH / adhigamyasvabhAvairvA vastunaH karmasAdhanaH // 6 // pramANa aura nayasvarUpa una nirdeza AdikoM karake pUrNarUpa aura ekadezase jIva Adi vastukA adhigama hotA hai / yahAM AtmAse pramANa, nayastrarUpa karaNajJAnoMkI bhedase vivakSA kI gayI hai / karttA meM ho rahA adhigama karttAse bhinna viSayI mUta pramANa nayoM karake kiyA jAtA hai / tathA adhipUrvaka gam dhAtu sakarmaka hai, ataH kartAke samAna karmameM bhI rahatI hai / taba karmameM ac pratyayakara sAdhA gayA vastukA adhigama honA jAnane yogya svabhAvavAle viSayabhUta nirdeza AdikoM karake hotA hai / bhAvArtha -- mUlasUtra karaNameM tasi pratyaya kiyA gayA hai / karttAmeM rahanevAlA adhigama AtmAse nyAre mAne gaye pramANa, nayasvarUpa nirdeza AdikoM karake hotA hai aura karmameM rahanevAlA adhigama jAnane yogya vastuke svabhAtrabhUta jaDa nirdeza AdikoM karake hotA hai / 1 kartRstho'dhigamastAvadvastunaH sAkalyena pramANAtmabhirbhedena nirdezAdibhirbhavatIti pramANavizeSAstvete / dezatastu nayAtmabhiriti nayAH tato nApramANanayAtmakaistairadhigatiriSTA yato vyAghAtaH / zrotArUpa karttA meM sthita ho rahA vastukA pUrNarUpase adhigama to pramANasvarUpa nirdeza AdikoM karake hotA hai / yahAM zrotA AtmAke pramANasvarUpa jJAnako bheda karake vivakSita kiyA hai / isa kAraNa AtmA zrotA pramANasvarUpa nirdeza AdikoM karake jIva Adi vastukA adhigama kara letA hai / isa vAkyameM kartA, karaNa, aura kriyA, bhinna bhinna pratIta ho rahI haiM / isa prakAra karttAmeM sthita adhigamako karanevAle ye nirdeza Adika jJAna pAMca pramANoMmeMse koI vizeSa pramANa [zrutajJAna] svarUpa hai / aura kartA meM sthita ho rahA vastukA ekadezase adhigama honA to nayasvarUpa nirdeza AdikoM karake hotA hai / isa kAraNa ve nirdeza Adika nayajJAna haiN| yAnI pramANa, naya svarUpa nirdeza AdikoM karake donoM prakAroMse adhigama ho jAtA hai / pramANa nayoMse bhinna midhyAjJAnarUpa
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryakokavArtike %ecommmmmmmmmmmmmmm yA jaDasvarUpa una nirdeza AdikoM karake adhigama honA iSTa nahIM hai, jisase ki vyAghAta hojaay| arthAt midhyAjJAnoMse jo hogA, vaha samIcIna adhigama nahIM kahA jAyagA aura jo samarmAcIna adhigama hai, vaha mithyAjJAnoMse huA nahIM kahA jAyagA / isa prakArakA vyAghAtadoSa honA pramANanayasvarUpa nirdeza AdikoMse adhigama mAna lenepara Tala jAtA hai| kasya punaH pramANasyaite vizeSAH zrutasyAspaSTasarvArthaviSayatA pratItiriti kecit / patizrutayorityapare / tetra praSTavyAH kuto materbhedAste iti ? matipUrvakatvAdupacArAditi cena, avadhimanaHparyayavizeSatvAnuSaMgAt / yathaiva hi matyArtha paricchidya zrutajJAnena parAmRzanidezAdibhiH prarUpayati tathA'vadhimanAparyayeNa vaa| na caivaM, zrutajJAnasya tatpUrvakatvaprasaMgaH sAkSAttasyAnindriyamatipUrvakatvAt paramparayA tu tatpUrvakatvaM nAniSTam / zadvAtmanastu zrutasya sAkSAdapi nAvadhimanaHparyayapUrvakatvaM virudhyate kevalapUrvakatvavat / tato mukhyataH zrutasyaiva bhedA nirdezAdayaH pratipattavyAH kimupacAreNa prayojanAbhAvAt / ___ Apa jainoMne kahA hai ki ye jJAnasvarUpa nirdeza Adika to koI vizeSa pramANa haiM so batalAiye ki phira kaunase pramANajJAnake bheda prabheda haiM ! / isapara koI AcArya aisA uttara dete haiM ki nirdeza AdikoMke dvArA saMpUrNa arthokI avizadarUpase viSaya karanepanase pratIti ho rahI hai isa kAraNa zrutajJAnake ye vizeSa haiM / aspaSTarUpase saMpUrNa arthoko viSaya karanA zrutajJAnakA kArya hai yaha mata acchA dIkhatA hai / koI dUsare vidvAn ve nirdezAdika matijJAna aura zrutajJAna donoMke vikalpa haiM isa prakAra kaha rahe haiM / hameM yahAMpara unako yaha pUchanA cAhiye ki ve nirdezAdika zrutajJAnake bheda haiM yaha to ThIka hai| kintu ve matijJAnake bheda Apane kaise kahe so batAo ? yadi isapara ve vidvAn yoM kahaiM ki zrutajJAnarUpa nirdezAdika to matijJAnako pUrvavartI kAraNa mAnakara utpanna hote haiN| ataH kArya (zruta ) meM kAraNa ( matijJAnapana ) kA upacAra karanese ve matijJAnasvarUpa kaha diye jAte haiN| AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA / kyoMki yoM to una nirdezAdikoMke avadhijJAna aura manaHparyayajJAnake vizeSapanakA prasaMga hogA / jisa hI prakAra matijJAnadvArA arthako jAnakara zrutajJAnase vicAra karatA huA nirdezAdikoM karake ziSyoMke liye arthakA nirUpaNa karatA hai tisI prakAra avadhijJAna aura manaHparyayajJAnase arthakA pratyakSa kara zrutajJAnase vicAratA huA vaktA nirdeza AdikoM karake padArthakA kathana karatA hai / bhAvArtha-arthase arthAntarake jJAnako zrutajJAna kahate haiM / cakSuse vastrakA pratyakSa kara jaise yaha vastra malamala hai, laTThA hai, gajI hai, devadattakA vastra hai, jinadattakA vastra hai, karaghese banA hai, hAthase banA hai ityAdi nirUpaNa kiyA jAtA hai| usI prakAra avadhijJAnase yA manaHparyayase dezAntara kAlAntaravartI padArthakA vizada pratyakSa kara usameM zrutajJAna dvArA aneka vicAra uThAkara nirdeza AdikoMse nirUpaNa kara diyA jAtA hai / ataH ve nirdezAdika avadhi aura manaHparyayake bhI vizeSa kyoM na samajhe jAMya ? upacAra karanekA upAya acchA bana
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH gyaa| yadi yahAM koI yoM kahe ki jaba avadhi aura manaHparyayase pratyakSa kara usa padArtha kA zrutajJAna dvArA vicAra ho jAtA hai to matipUrvakapaneke samAna avadhi manaHparyayapUrvaka bhI zrutajJAnake honekA prasaMga ho jAyagA / aisI dazAmeM " zrutaM matipUrva " isa sUtrase virodha AtA hai / granthakAra kahate haiM ki so isa prakArakA prasaMga hama jainoMke Upara nahIM A sakatA hai| kyoMki hama usa zrutajJAnakA avyavahita pUrvavartI kAraNa mAnasa matijJAnako mAnate haiM / ataH avyavahita pUrvavartI kAraNakI apekSAse zrutajJAnakA kAraNa matijJAna hI hai / hAM ! paramparAse to una avadhi aura manaHparyayako kAraNa mAnakara zrutajJAnakI pravRtti honA aniSTa nahIM hai| jJAnasvarUpa aura zadvasvarUpa do prakArakA zruta hotA hai / jJAnarUpa zrutakA avyahitakAraNa mAnasa matijJAna hai aura vyavahitakAraNa cAkSuSapratyakSa, avadhijJAna, manaHparyayajJAna Adi haiN| kintu zabdasvarUpa zrutake to avyavahita rUpase bhI sAkSAt kAraNa avadhijJAna aura manaHparyayajJAna ho jAte haiM / koI virodha nahIM hai| jaise zrI arahanta bhagavAn kevalajJAnadvArA yAvat padArthokA sakala pratyakSa karake zadba rUpa dvAdazAMga zrutakA vidhAna yA bhASaNa karate haiM, ataH dvAdazAMgazruta kevalajJAnapUrvaka hai, taise hI avadhijJAna manaHparyayajJAnase pratyakSa kara praznakartAke sanmukha zadvasvarUpa zrutakA nirUpaNa kara diyA jAtA hai / yahAM yoM samajha lenA cAhiye ki terahaveM guNasthAnameM bhagavAnke eka kevalajJAna hI hai / ve usase carAcara jagatkA hastAmalaka samAna pratyakSa kara rahe haiM / tadanusAra dvAdazAMgavANIdvArA bhavya jIvoMko upadeza dete haiN| usa zabdamaya dvAdazAMgakA kAraNa kevalajJAna hI hai| anyathA yAnI bhagavAnkI dvAdazAMgavANIkA aura bhagavAnke kevalajJAnakA yadi kAryakAraNabhAva sambandha na hotA to dvAdazAMga vANIdvArA yathArtha vastukA pratipAdana honA nahIM bana sakatA thaa| ataH zadvAtmaka zrutake avyavahita kAraNa pAMcoM jJAna ho sakate haiN| hAM ! jJAnAtmaka zrutajJAnakA kAraNa manaindriyajanya matijJAna hai / tabhI to arahantadevake jJAnAtmaka zruta nahIM mAnA gayA hai / tisa kAraNa siddha huA ki mukhya rUpase zrutajJAnake hI bheda nirdeza Adika haiM, yaha samajha lenA caahiye| upacAra karanese kyA ? arthAt kucha lAbha nahIM hai, yAnI dUravartI paramparA kAraNoMse koI prayojana nahIM sadhatA hai / ataH ve nirdeza Adika matijJAnake bheda nahIM haiN| tata eva zrutaikadezalakSaNanayavizeSAzca te vyavatiSThante / yeSAM tu zrutaM pramANameva teSAM tadvacanamasAdhanAMgatayAnigrahasthAnamAsajyata iti kacit kathaJcit praznapativacanavyavahAro na syAt / svaparArthAnupAnAtmako'sau iti cetra, tasya sarvatrApravRtteratyantaparokSeSvaryeSu tadabhAvaprasaMgAt / na ca zrutAdanyadeva svArthAnumAnaM matipUrvakaM parArthAnupAnaM ceti, ta - datvamiSTameva nirdezAdInAm / prAmANyaM punaH zrutasyAgre samarthayiSyata iti neha pratanyate / tisa hI kAraNase zrutajJAnake ekadezasvarUpa nayoMke vizeSa bhI nirdeza Adika vyavasthita ho rahe haiM / arthAt nirdeza AdikoMko zrutajJAnarUpa mAnanepara hI ve nayasvarUpa bhI ho sakate haiN|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 tatvArtha lokavArtike anyathA atiprasaMga ho jaaygaa| jina vidvAnoMkA yaha mata hai ki zruta to pramANajJAna svarUpa hI hai, zabdasvarUpa yA nayasvarUpa nahIM hai, unake yahAM una nirdeza AdikoMkA kathana karanA sAdhanakA aMga na honeke kAraNa nigrahasthAna bana baiThegA / isa kAraNa kahIM bhI kisI bhI prakArase prazna aura uttara, pratyuttarake bolanekA vyavahAra na ho sakegA / arthAt sAdhyakI siddhi karanA jahAM abhipreta ho rahA hai| vahAM asAdhana aMgoM kA uccAraNa karanA vAdIke liye nigrahasthAna mAnA gayA hai| jJAna to bolA nahIM jA sakatA, zabda hI kahA jAyagA / so unhoMne zrutasvarUpa nahIM mAnA / aisI dazA meM praznakA vacana aura usake uttarakA vacana zrotA aura vaktAoMke liye nigraha prAptike prayojaka ho jAyage / yadi isapara koI yoM kahe ki vaha praznottara vyavahAra to zrutarUpa nahIM hai / kintu svArthAnumAna aura parArthAnumAna svarUpa hai / vaktAkA vacana svArthAnumAna hai aura zrotAkA vacanavyavahAra parArthAnumAna haiM, AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki dRSTAntameM gRhIta kI gayIM anvayavyAptiyAM vyatireka vyAptikI bhittipara uThanevAle usa anumAnakI sabhI sthaloMpara pravRtti honA nahIM mAnI gayI hai / pratyakSa yogya yA anumeya padArthoMmeM anumAna calatA hai / atyanta parokSa sumeru, rAma, rAvaNa, Adika athavA paramANu vyaktieM, avibhAga praticcheda, mokSasukha, AdimeM anumAnakI pravRtti na hone ke kAraNa praznottara vyavahArakA abhAva ho jAyagA, kintu yaha prasaMga honA iSTa nahIM hai / kyoMki vacanoM dvArA ukta padArthoMkA AgamajJAna hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki nirdeza, svAmitva, Adi vacanavyavahAroMko anumAnasvarUpa bhI mAnA jAya to bhI koI kSati nahIM hai / hamArA hI siddhAnta AyA / matiko kAraNa mAnakara honevAle svArthAnumAna aura parArthAnumAna donoM zrutajJAnase bhinna nahIM haiN| yAnI arthase arthAntarakA jJAna honA zrutajJAna hai aura sAdhanase sAdhyakA jJAna honA anumAna hai| ataH sAdhana aura sAdhyakI bhedavivakSA karanepara utpanna huA anumAna to zrutajJAnasvarUpa hI hai| isa kAraNa nirdeza AdikoMko usa zrutajJAnakA bhedapanA hI iSTa kiyA gayA hai| rahA zrutajJAnake pramANapanakA nirNaya so to zrutajJAnakI pramANatAkA phira agrima pranthameM samarthana kara diyA jAyagA / isa prakaraNa meM vistAra ho jAneke bhayase dUsarA pramANapanakA prakaraNa nahIM phailAyA jAtA hai / karmasthaH punaradhigamo'rthAnAmadhigamyamAnAnAM svabhAvabhUtaireva nirdezAdibhiH kAtsnyai kadezAbhyAM pramANanayaviSayairvyavasthApyate / nirdezyamAnatvAdibhireva dharmairarthAnAmadhigatipratIteH karmatvAtteSAM kathaM karaNatvena ghaTaneti cet tadbhedapratIteH / agneruSNatvenAdhigamayatyatra yathA / sakarmaka dhAtukA zuddha artha bhinna bhinna sambandhoMse kartA karma donoMmeM, sthAna pAtA hai, ataH karttA meM rahanevAle adhigamakA jJAnasvarUpa nirdeza AdikoM karake honA batA diyA gayA hai| aba 'karmameM Thahare hue adhigama honeke kAraNakA vicAra calAte haiN| phira karmameM ThaharA huA jAnane yogya padArthoMkA pUrNarUpa aura ekadezase ho rahA anubhava to una arthoke svabhAvabhUta ho nirdeza AdikoM
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 513 karake vyavasthita kiyA jAtA hai| jo ki pramANa nayoMke viSayabhUta haiN| arthAt arthasvarUpa karmameM ThaharanevAlA adhigama to arthake svabhAvabhUta jJeya nirdeza AdikoM karake kiyA jAtA hai / kathana karane yogya arthake dharma, svAmIpanako prApta hue arthake dharma, sAdhane yogya arthake dharma Adi ina dharmo karake hI jIva Adi padArthokA adhigama honA pratIta ho rahA hai| " AtmA nirdezAdibhiH jIvAdInadhigacchati " AtmA nirdeza AdikoM karake jIva AdikoMko jAna rahA hai| yahAM nirdeza Adika pramANa naya jJAnasvarUpa haiM tathA " svayameva nirdezAdibhiH adhigmynte"| yahAM arthoke svabhAva hokara jJeyasvarUpa nirdeza Adika haiN| yadi yahAM koI prazna kare ki nirdeza Adika jaba karmasvarUpa arthoke svabhAva mAna liye gaye, taba to ve karma ho gye| ataH sUtrakAradvArA unakA karaNapanese kathana karanA kaise ghaTita hogA ? jo karma ho cukA hai / vaha usI samaya karaNa ho nahIM sakatA hai / isapara to hama yaha uttara dete haiM ki hama kyA kreN| tisa prakArase hotA huA sabako pratIta ho rahA hai| jaise ki uSNa anikA uSNapanese adhigama honA bAlakoM takako pratIta ho rahA hai| taise hI nirdeza yogya arthakA apane nirdeza svabhAvase adhigama honA jAnA jA rahA hai / eka vastumeM usase abhinna aneka svabhAva hote haiM / " bhajyate vRkSazAkhAbhAreNa" apanI zAkhAoMke bojhase vRkSa TUTatA hai / ghoDA apane vegase dauDA jA rahA hai| yahAM karmapana aura karaNapana eka hI padArthameM sthita hai| " svbhaavo'trkgocrH"| nanvaneH karmaNaH karaNamaSNatvaM bhinnameveti cet na, sadbhedaikAntasya nirAkaraNAt / kathaJcidbhedastu samAno'nyatra / na hi nirdezatvAdayo dharmAH karaNatayA samabhidhIyamAnA jIvAdeH karmaNaH paryAyArthAnimA neSyante / dravyAttu tatasteSAmabhede'pi bhedopacArAtkarmakaraNanirdezaghaTaneti kecit / yahAM naiyAyika zaMkA karate haiM ki agnisvarUpa karmase uSNapanArUpa karaNa to sarvathA bhinna ho hai| guNa aura guNIkA bheda mAnA gayA hai| ataH vaha karaNa bana sakatA hai / AcArya kahate hai ki yaha to na khnaa| kyoMki una agni aura uSNatAke ekAntarUpase bhedakA pahile khaNDana kiyA jA cukA hai| hAM ! kathaJcit bheda to dUsare sthalapara bhI samAna hai, arthAt jaisA agni aura uSNatAmeM pariNAma pariNAmI bhAvase bheda hai| vaisA hI nirdezya artha aura usake svabhAva nirdezameM bhI kathaJcit bheda hai| nirdezya karma hai aura usase kathaJcit bhinna nirdeza karaNa mAnA gayA hai| sUtrakAra dvArA karaNapanase bhale prakAra kahe gaye nirdezatva, svAmitva Adi dharma jIva Adika karma svarUpa dharmIse paryAyArSika mayakI apekSA mina nahIM mAne gaye haiM / aisA nahIM smjhnaa| arthAt paryAyaSTise dharma dharmIkA bheda iSTa kiyA hai| hAM, dravyArthika nayase to una jIva AdikoMse una nirdezatva Adi dhokA abheda honepara bhI bhedakA upacAra karanete karmarUpa aura karaNarUpase kathana 66
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthokavArtike karanA ghaTita ho jAtA hai / isa prakAra kinhI AcAryoMkA mata hai, jo ki hameM bhI abhISTa hai / ataH khaNDanIya nahIM / 514 pare punaH karmasAdhanAdhigamapakSe nirdezyatvAdInAM karmatayA pratIteH karaNatvamevaM necchanti teSAM vizeSaNatvena ghaTanAt / na hi yathAgniruSNatvena viziSTo'dhigamopAyairadhigamyata iti pratItiraviruddhA tathA sarve'rthA nirdezyAdibhirbhAvairadhigamyanta iti nirNayo'pyaviruddho nAvadhAryate / tathA sati parAparakaraNaparikalpanAyAM mukhyato guNato vAnavasthAprasaktirapi nivAritA syAt / tadaparikalpanAyAM vA svAbhimatadharmANAmapi karaNatvaM mA bhUdityapi codyamAnamanavakAzyaM syAt / 1 dUsare vidvAn phira yoM kahate haiM ki karmasAdhana vyutpattise sAdhe gaye adhigamakA pakSa lenepara nirdeza karane yogyapana yA svAmitvake yogyapana AdikoMkI karmarUpase hI pratIti hotI hai| ataH nirdeza AdikoMkA karaNapana hI ve nahIM cAhate haiM / unake matameM nirdeza AdikoMko vizeSaNapanese ghaTita kiyA jAtA hai / arthAt " nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti, vidhAna, ina vizeSaNoMse viziSTa arthakA adhigama hotA hai, yaha sUtrakA artha hai / jaise ki uSNatva nAmake vizeNase viziSTa huyI agni adhigamake upAyoM karake jAnI jAtI hai| isa prakArakI pratIti aviruddha hai / tisI prakAra sampUrNa nirdeza Adika artha apane nirdezyatva Adi pariNAmarUpa vizeSaNoM karake viziSTa hote hue jAne jA rahe haiM / isa prakArakA nirNayakA bhI aviruddha nahIM nirNIta kiyA jAya, yaha na samajhanA / kintu yaha nirNaya bhI aviruddha hai / taisA honepara eka dUsarA lAbha yaha bhI ho jAtA hai ki anavasthA nahIM hone pAtI hai / yadi nirdeza AdikoMko karaNa mAnA jAyagA to una svabhAvabhUta nirdeza AdikoMko bhI punaH dUsare karaNoMkI AkAMkSA hogI, jaise ki arthoke jAnanemeM nirdeza Adi karaNoMkI AvazyakatA paDI thI aura una dUsare tIsare karaNoMke bhI anya cauthe pAMcameM Adi karaNoMkI AkAMkSA honA baDhatA jAyagA / isa prakAra mukhyarUpa yA gauNarUpase uttarottara karaNoMkI parikalpanA karate hue anavasthA ho jaaygii| yadi Age AgevAle karaNoMkI kalpanA nahIM karoge to anavasthAkA to vAraNa ho jAyagA, kintu mUlameM apane mAne gaye dharmoko bhIkaraNapanA mata hoo ! yAnI jIva AdikoMkA adhigama bhI nirdeza Adiko karaNa mAne vinA hI ho jAo ! isa prakAra preraNA kara uThAyA gayA prazna bhI avakAza nahIM pAyegA | bhAvArtha -- nirdezAdiko vizeSaNa mAnanepara to anavasthAkA vAraNa ho jAtA hai aura ukta prazna uThAne kA bhI avakAza nahIM rahatA / ataH karmastha adhigamake pakSameM nirdeza AdikoMko karaNa nahIM mAnakara vizeSaNa mAnanA cAhiye / yaha paravidvAnoMkA mataprakRSTa hai / iSTa honeke kAraNa AcArya mahArAjane isakA khaNDana nahIM kiyA /
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 515 nanvevamaparAparavizeSaNakalpanAyAmapyanavasthA vizeSaNAntararahitasya vA jIvAdeH svAbhimatadharmavizeSaNaiH pratipattau tairapi rahitasya pratipattirastu vizeSAbhAvAditi cenna vizeSyAt kathaJcidabhinnatvAdvizeSaNAnAm / vastuto'nantA vidhayo'pi hi dharmA nirdezAdibhiH saMgRhItA vizeSaNAnyeva tadvyatiriktasya dharmasyAsambhavAt / tatra jIvAdivastu vizevyameva dravyAryAdezAt nirdezyatvAdi vizeSaNameva paryAyArthAt / pramANAdezAdapi vizeSaNa - vizeSyAtmakaM vastu jAtyantaramiti prarUpaNAyAM noktadoSAvakAzaH / abhISTa nirdezatva Adi dharma karake bhI rahita kore isapara kisIkIzaMkA hai ki isa prakAra to karaNapakSake samAna vizeSaNa pakSameM bhI anavasthA laga jAyagI / uttarottaravartI vizeSaNoMko bhI anya nyAre nyAre vizeSaNoMse sahitapanekI kalpanA baDhatI jAyagI, arthAt dUsare vizeSaNoMkI tIsare vizeSaNoMse sahita hokara jJapti hogI / aura tIsare vizeSaNakI cauthe vizeSaNasahita hokara jJapti hogI / yaha anavasthA hai / yadi dUsare, tIsare, cauthe, Adi anya vizeSaNoMse rahita hI jIva AdikoMkI apane vizeSaNoM karake hI pratipatti honA mAnoge to una abhISTa vizeSaNoM jIva AdikoMkI pratipatti ho jAo ! koI antara nahIM hai| yAnI Age cala kara vizeSaNoMse rahita jaise anya vizeSaNoMkI pratipatti honA anavasthAko haTAneke liye mAnanA par3atA hai / vaise mUlameM hI vizeSaNoMse rahita hI jIva AdikoMkI pratipatti mAna lI jAya / pahile hI vizeSaNoMkA bojha kyoM baDhAyA jAtA hai ? athavA karaNapakSameM jaise anavasthA aura codya uThAye jAte haiM, vaise vizeSaNapakSa meM bhI anavasthA aura codya uThAye jA sakate haiM / nirdeza Adiko karaNa mAnane aura vizeSaNa mAnane ina donoM pakSoMmeM koI antara nahIM dIkhatA hai / AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to nahIM karanA / kyoMki vizeSyase vizeSaNoMko kathaJcit abhinna mAnA hai / vAstavika rUpa se vicArA jAya to vidhisvarUpa anantadharma bhI jo ki nirdeza AdikoM karake pakaDe gaye haiM, ve saba avazya vizeSaNa hI haiM / una nirdeza AdikoMse nyAre dharmakA vastumeM asambhava hai / ataH abheda mAnanepara anavasthAdoSa nahIM hai / tahAM jIva Adika vastuyeM dravyArthikanayakI apekSAse vizeSya hI hai aura nirdeza karane yogyapana, svAmipana Adi to paryAyArthikanayakI apekSA vizeSaNa hI haiM / dravya aura paryAyoMke samudAyabhUta vastuko jAnanevAle pramANavAkyakI apekSAse bhI vicArA jAya to vizeSya vizeSaNasvarUpa vastu hai / jo ki bhinna donoM jAtioMse tIsarI jAtivAlA hai / isa prakAra siddhAnta kathana karanepara pUrva meM kahe hue doSoMko sthAna nahIM milatA hai / 1 nanvevaM nirdezAdidharmANAM karaNatvapakSe'pi na parAparadharmakaraNatva parikalpanAdanavasthA taJcatirekeNa parAparadharmANAmabhAvAtteSAM tu karaNatvaM tairadhigamyamAnasyArthasya karmatA nayAdezAt, pramANAdezAttu karmakaraNAtmaka jAtyantaraM vastu prarUpyate iti na kiJcidanavadyam / naitatsAdhIyaH / karaNatve nirdezAdInAM karmasAdhanatAnupapatteH vizeSaNatve tu tadupapatteH /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 tasvArthakokavArtike vizeSaNavizeSyabhUtasya jIvAparthasya karmasAdhano'dhigamaH pratipattuM zakyata iti vizeSatva pakSa eva zreyAn / zaMkAkAra kahatA hai ki isa prakAra to nirdeza Adi dharmoko karaNapana mAnanemeM bhI uttarotara dharmoke karaNapanakI parikalpanAse bhI huA anavasthAdoSa nahIM AtA hai / kyoMki una nirdezya Adi karmose bhinna hokarake para apara dhokA abhAva hai| hAM ! una nirdeza AdikoMko to karaNapanA una karake jAne gaye arthako karmapanakI naya nirUpaNAse hai / naya vivakSAko gauNakara pramANa apekSAse yadi vicArA jAya, taba to karma aura karaNasvarUpa hokara tIsarI jAtivAlI hI vastu kahI jAtI hai / isa prakAra koI doSa nahIM AtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha zaMkAkArakA kahanA to adhika acchA nahIM hai| kyoMki nirdeza AdikoMkA karaNapana mAnanepara karma sAdhanapanA nahIM bana sakatA hai| jo ki karmastha adhigamako mAnanepara iSTa kiyA jA cukA hai| hAM ! hamAre kathanAnusAra nirdeza Adika yadi vizeSaNa mAne jAya to vaha karmasAdhanapanA bana jAtA hai| prAyaH anyavAdI bhI vizeSaNa aura vizeSyakA abheda mAnaneko utsuka haiM, kintu syAdvAdiyoMke atirikta sabhI vidvAn karmase karaNako minna hI mAnate haiM / ataH vizeSaNavizeSya svarUpa ho rahe jIva Adi arthakA karmameM nirukti kara sAdhA gayA adhigama honA jAnA jA sakatA hai| isa kAraNa karaNa pakSase vizeSaNapanakA pakSa hI bahuta acchA hai / jainasiddhAntake anusAra saba vyavasthA bana jAtI hai / ekAntapakSameM nhiiN| sakalavizeSaNarahitatvAdvastunI na sambhavatyeva nirdizyamAnarUpamiti matamapAkurvavAhA niraMza vastu saMpUrNavizeSaNoMse rahita hai / ataH vastukA kathana karane yogyapanA svarUpa nahIM sambhavatA hai, vastu avaktavya hai| isa prakArake bauddhamatakA khaNDana karate hue AcArya mahArAja spaSTa vaktA hokara kathana kara rahe haiN| bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tttvtH| tatvarUpavaco mithyetyayuktaM niHpramANakam // 7 // yattadekamanekaM ca rUpaM teSAM pratIyate / pratyakSato'numAnAccAbAdhitAdAgamAdapi // 8 // jisa svarUpa karake padArtha nirUpaNa kiye jAte haiM, paramArtharUpase vicArA jAya to vaha padArthokA vAstavikasvarUpa hI nahIM hai / ataH usa svarUpakA vacana karanA mithyA hai| isa prakAra apanI kArikA banAkara kaha diyA gayA bauddhoMkA mantavya yuktiyoMse rahita hai aura kisI bhI pramANake viSaya na honese apramANIka hai / jisa kAraNase ki una padArthoke samIcIna pratyakSa pramANa aura
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH anumAna pramANa tathA bAdhArahita AgamajJAnase bhI ve eka aura anekasvarUpa pratIta ho rahe haiM / arthAt sabhI pramANoMse vAstavika eka, anekasvarUpoMkA jJAna ho rahA hai| ataH bauddhoMkA mata yukti aura pramANoMse bAdhita hai| bhAvoMmeM aneka vizeSaNa Thaharate haiM aura ve zabdoM dvArA kahane yogya bhI haiN| na hi pratyakSAnumeyAgamagamyamAnAnAmarthAnAM pratyakSAnumAnAgamairekamanekaM ca rUpaM parasparApekSaM na pratIyate parasparanirAkaraNapravaNasyaiva tasyApratIteH / na cApratIyamAnasya sarvayaikAntasyApyanavasthitau pratIyamAnasyApi jAtyantarasyAnavasthitirnAma svaSTarUpasyApi tatprasaMgAt / tathA caikarUpAbhAvasya bhAveSvanavasthitau syAdevaikarUpasya vidhistadanavasthitau anekarUpasya parasparavyavacchedarUpayorekatarapratiSedhe'nyatarasya vidheravazyaM bhAvAnnIlatvAnIlatvavat parasparavyavacchedasvabhAvau ekarUpabhAvAbhAvau pratItau tadanenAnekarUpAbhAvasya bhAveSvanavasthitAvanekarUpasya vidhistadanavasthitAvekarUpasya niveditaH samAnatvAnnyAyasya / 1 pratyakSagamya tathA anumeya aura Agamase jAne jA rahe padArthoMkA paraspara meM apekSA rakhanevAlA eka aura anekasvarUpa pratyakSa, anumAna aura Agama karake nahIM pratIta ho rahA hai, yaha na smjhnaa| yAnI inhIM pramANoMse vastuke eka aneka svarUpa jAne jA rahe haiN| hAM ! paraspara meM eka dUsarekA nirAkaraNa karanemeM tatpara ho rahe hI usa eka yA aneka svarUpakI pratIti pratyuta nahIM ho rahI hai / nahIM pratIta ho rahe sarvathA ekAntoMkI vyavasthA na honepara bhale prakAra jAne jA rahe bhI jAtyantara vastukI vyavasthA na mAnI jAya, yaha kaise bhI nahIM ho sakatA hai / anyathA bauddhoMko apane iSTa rUpa svalakSaNa, kSaNikatva, AdikI bhI avyavasthA honekA prasaMga ho jAvegA / dUsarI bAta yaha hai ki bauddhajana vastuke ekarUpa aura anekarUpa donoMkA to niSedha kara hI nahIM sakate haiN| dekho, tisa prakAra padArthoM meM ekarUpake abhAvakI vyavasthA na honepara ekarUpakI bhAvavidhi avazya ho jAyagI aura ekarUpakI vyavasthA na honepara anekasvarUpakI vidhi avazya ho jAyagI / paraspara eka dUsare se vyavacchedasvarUpa ho rahe do padArthoMmeMse eka kisIkA niSedha karanepara zeSa dUsarekI vidhi avazya ho jAtI hai / jaise ki koI padArtha nIla bhI na hoya aura anIla bhI na hoya / isa prakAra donoMkA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai| AtmA, AkAza, sUrya, zaMkha, Adi padArtha nIle nahIM haiM to anIla bane banAye haiM tathA utpala, jAmuna, nIlA thothA Adi padArtha nIla haiM to anIla nahIM ho sakate / isIke samAna ekarUpakA bhAva aura vyavaccheda svabhAvavAle pratIta ho rahe haiN| ataH Apa bauddha ina donoMmeMse ekako avazya mAniye / tisa kAraNa isa kathana se yaha bhI nivedana kara diyA gayA hai ki padArthoMmeM aneka rUpoMke abhAvaka yadi vyavasthA na ho sakegI to usI samaya anekarUpakI vidhi ho jAyagI aura anekarUpakI vyavasthA na honepara eka rUpakI vidhi ho jAyagI / meghake samAna nyAya sarvatra ekasA hotA hai / arthAt ekarUpa yA eka abhAva bhI parasparameM
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthalokavArtike rUpAbhAva athavA anekarUpa yA anekarUpAbhAva inako mAno cAhe na mAno / vastumeM aneka dharmokI siddhi anAyAsa ho jAtI hai| - nanu cAdhyakSe sakaladharmarahisya svalakSaNasya pratibhAsanAt na tatraikamanekaM vA rUpaM parasparaM sApekSa nirapekSaM vA tadrahitatvaM vA pratibhAti kalpanAropitasya tu tathA pratibhAsamAnasya tAvatosattvAt / saMvRttyA tatsadbhAvo'bhISTa eva / tathA caikarUpatadabhAvayoranekarUpavadabhAvayozcaikAnekarUpayoH parasparavyavacchedasvabhAvayorekatarasya pratiSedhe'nyatarasya vidheravazyaMbhAve'pi na kiJciviruddhaM, bhAvAbhAvobhayavyavahArasyAnAdi zaddhavikalpavAsanodbhUtavikalpapArInaSThitasya zaddhArthatayopagamAt / taduktam-" anAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitaH, zadArthastrividho dharmo bhaavaabhaavobhyaashryH"| iti kecit / ___ bauddhoMkI orase punaH anunaya sahita hokara pUrvapakSa hai ki pratyakSajJAnameM sampUrNa dharmose rahita vastubhUta svalakSaNakA pratibhAsa ho rahA hai / usa pratyakSameM ekarUpa anekarUpa parasparameM apekSA rakhate hue athavA nahIM rakhate hue yA unase rahitapanA dharma ye kabhI nahIM pratIta hote haiM / hAM! jhUThI kalpanAse tisa prakAra Arope gaye svarUpoMkA pratibhAsa to bhale hI hoya. kalpita dharma to vAstavikarUpase asat haiM, ataH vyavahArase una kalpita dharmokA sadbhAva hama bauddhoMko abhISTa hI hai aura tisa prakAra honepara anyonyameM eka dUsarekA vyavaccheda karanArUpa svabhAvavAle ekarUpa aura usake abhAva ekarUpAbhAva tathA anekarUpa aura usake abhAva anekarUpAbhAva jo ki ekarUpa aura anekarUpasvarUpa haiN| donoMmeMse ekakA niSedha karanepara bace hue dUsarekI vidhike avazya ho jAnepara bhI kucha viruddha nahIM paDatA hai / patrameM citrita kiye hue siMha aura gAyakA yA nakula aura sarpakA koI jhagaDA nahIM hai| bhale hI siMhake sirapara paira rakhakara hiraNa khaDA ho jAya / koI aDacana nahIM paDatI / manamAnI gharU kalpanAoMko kauna rokane baiThA hai ? bhAva abhAva aura ubhayarUpase ho rahe vyavahAra to anAdikAlase lagI huyIM zadba bulAnevAlI aura vikalpajJAna banAnevAlI vAsanAoMse utpanna hue vikalpoMmeM sthita ho rahe haiN| unake vyavahArako hamane zadbakA vAcyArthapanese svIkAra kiyA hai, vAstavikarUpase nhiiN| vahI hamAre granthameM kahA hai ki bhAva, abhAva, aura ubhayakA Azraya lekara gaDha liyA gayA tIna prakArakA dharma hI zadvakA vAcyArtha hai / jo ki AtmAmeM bIjAGkura nyAya anusAra anAdikAlase lage hue mithyAsaMskAroMse utpanna ho cuke jhUThe vikalpajJAnoMmeM viSayabhUta hokara sthita ho rahA hai / isa prakAra koI bauddha kaha rahe haiN| te'pi nAnavadyavacasaH sukhanIlAdInAmapi rUpANAM kalpitaprasaMgAt / spaSTamavabhAsamAnatvAnna teSAM kalpitatvamiti cenna, svabhAvabhAsibhiranekAntAt / na hi caiSAmavikalpitatvaM mAnasavibhramAtmanA svamasyopagamAt tasya karaNavibhramAtmanopagame vA kathamindriya
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH javibhramAttaddhAnteH pRthak prarUpaNaM na virudhyate / mAnasavibhramatve'pi vizadatvaM svamasya virudhyata iti cenna, vizadAvajJAnavAsanAsamudbhUtatvena tasya vaizadyasambhavAt / na ca tatra vizadarUpatayAvabhAsamAnAnAmapi sukhanIlAdInAM pAramArthikatvaM visaMvAdAt / tadvajjAgrahazAyAmapi teSAmanAdIndriyAdijajJAnavAsanobhUtapratibhAsapariniSThitatvAt pratyakSA eva te na vastusvabhAvA iti zakyaM vaktum / / . AcArya kahate haiM ki ve bauddha bhI nirdoSa vacana kahanevAle nahIM hai / arthAt jaba ve zabda ke vAcyaarthako vastubhUta mAnate hI nahIM haiM to unakA ukta kathana karanA bhI nissAra hai / mithyAsaMskAroMse kahA huA hokara sadoSa hI hai / tathA yoM to pratyakSase jAne gaye antaraMga sukha, jJAna, Adi padArthoko aura bahiraMga nIla pIta Adi svarUpoM ( svalakSaNoM) ko bhI kalpitapanekA prasaMga ho jAyagA / rahA inakA jJAna yA inakA zadvadvArA vyavahAra so to inakI mithyAvAsanAoMse sukha, nIla, AdikoMkA matijJAna honA kahA jA sakatA hai / isapara bauddha yadi yoM kaheM ki spaSTa rUpase prakAzamAna honeke kAraNa ve sukha, nIla, Adika kalpita nahIM haiM / kintu nirvikalpaka pratyakSa jJAnase jAne gaye paramArthabhUta haiM / pranthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki svapnameM pratibhAsa rahe sukha, nIla, Adi padArthose tumhAre hetukA vyabhicAra ho jAyagA / svapnameM dekhe hue padArtha spaSTa pratibhAsaM rahe haiN| kiMtu akalpita nahIM haiM aura ina svapnake sukha, nIla, AdikoMko nirvikalpaka jJAnakA viSayapanA nahIM samajha baiThanA / jisase ki vyabhicAra dUra ho sake / Apa bauddhoMne svapnako manojanya vibhrama jJAnasvarUpase svIkAra kiyA hai| yadi usa svapnako bahirindriyajanya vibhramasvarUpase mAnA jAyagA to anyatra granthameM indriyajanya bhrAntise usa svapnarUpa bhramakA pRthakpanese nirUpaNa karanA kaise nahIM viruddha hogA ? bauddha yadi yoM kaheM ki svapnako mAnasabhrAnti rUpa mAnanepara bhI spaSTapanA viruddha ho jAtA hai / arthAt jo bhrAntirUpa jJAna haiM, ve spaSTa nahIM hote haiM, pratyakSa pramANarUpa jJAna hI vizada hote haiN| isapara granthakAra sakaTAkSa bolate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki ApakI mAnI huyIM vAsanAyeM saMsAra bharakA pratyeka DhaMgase jJAna karanemeM jaba samartha haiM to cintA kisa bAtakI hai ? vizada indriyajJAnako banAnevAlI vAsanAse utpanna honeke kAraNa usa svapnakA vizadapanA sambhava hai| kintu usa svapnameM spaSTarUpase pratibhAsa rahe bhI sukha, nIla AdikoMko visaMvAda ( saphalapravRttikA ajanaka ) honeke kAraNa paramArthabhUta nahIM mAnA gayA hai| usI svapna dazAke samAna jAgatI huyI avasthAmeM bhI ve sukha, nIla, Adika padArtha indriya AdikoMse janya jJAnakI anAdikAlIna vAsanAse utpanna hue pratibhAsameM sthita honeke kAraNa ve pratyakSa viSaya to ho ho jAyage, kintu ve vAstavika nahIM haiN| yaha hama jaina kaha sakate haiN| bAdhakAmAvAdvAstavAste iti cet, zaddhArthAstathA santu / na cAbhAvasyApi zanArthatvAtsarvazadvAnAmavAstavatvamiti yuktaM, bhAvAntararUpatvAdabhAvasya /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 tatvArthakokavArtika koI bAdhaka pramANa na honeke kAraNa ve jAgatI huyI dazAke sukha, nIla, Adika to vastubhUta haiN| aisA mAnanepara to bauddhoMke yahAM zabdake vAdhyaartha bhI tisa prakAra bAdhaka pramANa na honeke kAraNa vAstavika ho jAo ! bauddhoMko yaha bhaya karanA ucita nahIM hai ki abhAva bhI zavoMkA vAcyaartha mAnA gayA hai aura abhAva tuccha padArtha avAstavika hai / ataH sabhI zavoMke vAcyaarthIko avAstavikapanA hai / dekho ! hama jaina abhAvako dUsare bhAvasvarUpa mAnate haiM / jaise ki ghaTakA abhAva rIte bhUtalasvarUpa hai| hAM! tuccha aura nirupAkhya abhAva koI padArtha nahIM hai| " bhAvAntaravinirmukto bhAvo'trAnupalambhavat " / jaise gADha sote hue manuSyakA yA mUrkha jIvakA ajJAna anupalambha nahIM kahAtA hai, kintu caitanya avasthAmeM Thahare hue manuSyakA kisI padArthakA jJAna honA anya padArthakA anupalambha kahA jAtA hai / anupalambha zadvameM nakA artha paryudAsa hai, prasajya artha nahIM hai| vaise hI anya bhAvoMse rahita dUsarA bhAvapadArtha hI abhAva paDatA hai / mImAMsaka bhI prAyaH aisA hI mAnate haiN| nanu tucchAbhAvasyAzadvArthatve kathaM pratiSedho nAma nirviSayamasaMgAditi cenna, vastukhabhAvasyAbhAvasya vidhAnAdeva tucchakhabhAvasya tasya pratiSedhasiddhaH kacidanekAntavidhAnAt sarvathaikAntapratiSedhasiddhivat / yahAM zaMkA hai ki kAryatA, kAraNatA, AdhAratA, AdheyatA, vizeSyatA, vizeSaNatA, Adi sabhI dharmoMse rahita tuccha abhAvako yadi zabdakA vAcyaartha na mAnA jAyagA to bhalA usakA niSedha bhI kaise hogA ! yoM to niSedhako pratiyogIsvarUpase rahitapanekA prasaMga hogA / arthAt niSedha to kisI padArthakA honA cAhiye / kharaviSANa Adi avastukA to niSedha nahIM hotA hai| jJAnakA jaise SaSThayanta yA saptamyanta viSaya Avazyaka hai, vaise hI niSedhakA bhI vastubhUta SaSThayanta pratiyogI honA cAhiye / AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to na krnaa| kyoMki vastusvarUpa abhAvako vidhAna karanese hI tucchasvarUpa usa abhAvake niSedhakI svayaM siddhi ho jAtI hai / jaise ki kahIM ani, hetu, viSa, AdimeM bhAvasvarUpa anekAntakSI vidhi hojAnese sabhI prakAra ekAntoMke niSedhakI siddhi ho jAtI hai / hama calAkara sarvathA ekAnta yA tuccha abhAvako sthira karake punaH usakA niSedha nahIM karate hai / yoM to vyAghAtadoSa hotA hai| hAM ! bhAvAtmaka aneka dharmavAle padArtha saMsArameM prasiddha ho rahe haiM athavA vastubhUta nAstitva dharmase yukta padArtha pratibhAsa rahe haiM, isa hI kAraNa sarvathA ekAnta aura tuccha abhAva pratIta hI nahIM ho pAte haiN| __tathA tasya mukhyo pratiSedho na syAditi cetra kiJcidaniSTaM, na hi sarvasya ekhye. naiva pratiSedhena bhavitavyaM gauNena veti niyamo'sti yathAmatItasyopagamAt / bauddhoMkI orase koI kahatA hai ki yoM tisa prakAra honepara to usa tuccha abhAvakA mukhya rUpase niSedha nahIM ho skegaa| mukhya niSedha to use kahate haiM jo ki ThIka usIkA kiyA jAya / yoM to eka azvake honepara hAthI, maiMse, baila, Adi asaMkhya padArthokA niSedha ho jAtA hai, kintu
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 521 vaha gauNa niSedha hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to AkSepa na karanA / kyoMki hamako koI aniSTa nahIM hai / sarvathA ekAntoMkA yA tuccha abhAvoMkA SaSThayanta viSaya niyata karate hue mukhya niSedha na honemeM hamArI koI kSati nahIM hai / sabakA mukhya hI niSedha honA cAhiye yA gauNa hI niSedha honA cAhiye, aisA koI niyama nahIM baMdhA huA hai| jisakA ki Avazyaka pAlana kiyA jAya / hAM ! jinakA jisa prakAra niSedha honA pratIta ho rahA hai, usakA vaisA mukhya yA gauNa niSedha honA svIkAra kara liyA jAtA hai| Apake yahAM bhI to khara viSANa, vandhyAputra Adi asat padArthokA gauNarUpase niSedha karanA mAnA gayA hai| isI prakAra yahAM bhI sarvathA ekAntoMkA yA tuccha abhAvoMkA niSedha gauNa hI shii| nanu gauNe'pi pratiSedhe tucchAbhAvasya zadvArthatvasiddhirgamyamAnasya zadvArthatvAvirodhAt sarvathaikAntavaditi cena, tasyAgamyamAnatvAttadvat / yathaiva hi vastuno'nekAMtAtmakatvavidhAnAt sarvathaikAntAbhAvo gamyate na sarvathaikAntastathA vasturUpasyAbhAvasya vidhAnAcacchAbhAvasyAbhAvo na tu sa gmymaanH|| punaH zaMkAkArakA kathana hai ki tuccha abhAvakA gauNarUpa niSedha karanepara bhI zabda dvArA vAdhyArthapanA siddha ho jAtA hai kyoMki zabdake dvArA kaNThoka kahe gaye ucyamAna padArthake samAna zabase yoM hI jAna liye gaye gamyamAna padArthako bhI zabdakA vAcyArthapana prApta honekA koI virodha nahIM hai| jaise ki hamane sarvathA ekAntoMko zabdake vAcyaartha mAnA hai| aba zrIvidyAnandakhAmI kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki vaha tuccha abhAva zadvake dvArA jAnane yogya nahIM hai| jaise ki sarvathA ekAnta arthAt zadvoMke dvArA sarvathA ekAnta aura tuccha abhAva sAkSAt yA paramparA kaise bhI nahIM jAne jAte haiN| sIMgoMse khAlI ghoDeke sirako dekhakara ekadama ghoDeke sIMgoMkA abhAva jAna liyA jAtA hai / ghoDeke sIgoMke jAnaneke liye avasara hI nahIM mila pAtA hai / jisa hI prakAra vastu ke aneka dharma svarUpapanakA vidhAna karanese hI usI samaya sarvathA ekAntoMkA abhAva jAna liyA jAtA hai, sarvathA ekAnta nahIM jAne jAte haiM, tisI prakAra vastusvarUpa abhAvakI vidhi honese tucchasvarUpa abhAvakA abhAva ekadama jAna liyA jAtA hai, kintu vaha tuccha abhAva to kaise bhI nahIM jAnA jAtA hai / prameyatva dharma jisameM rahegA, vaha jAnA jAyegA / tuccha abhAva to sarvathA ekAntake samAna prameyatva dharmase rItA hai / bhalA vaha paramparAse bhI kaise jAnA jA sakatA hai / nanu tucchAbhAvasyAbhAvagatau tasya gatiravazyaMbhAvinI pratiSedhyanAntarIyakatvAt patiSeSasyeti cetra, vyAghAtAt / tucchAbhAvasyAbhAvazca kRtazvidgamyate bhAvavaiti ko hijayAt svsthH| zaMkA hai ki tuccha abhAvake abhAvakA jJAna karane para usa tuccha abhAvakA jJAna karanA to avazyarUpase honA cAhiye, kyoMki niSedha karanA niSedha karane yogya pratiyogIke sAtha adhinAbhAva 6
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike rakhatA hai / arthAt niSedha karane yogya padArthake vinA niSedha karanA nahIM banatA hai / " na antare sampAdyamAna iti nAntarIyakaH " / aba AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki isameM vyAghAta doSa AtA hai / jisakA bhAva vidyamAna hai, bhalA usakA niSedha kisa prakAra ho sakatA hai ? kisI vAstavika kAraNase tuccha abhAvakA abhAva bhI jAna liyA jAya aura tuccha abhAvakI sattA bhI jAnalI jAya, isa prakAra bhalA kauna nIroga manuSya kaha sakegA ? yAnI unmatta yA rogI ( bImAra ) manuSya hI aisI pUrvAparaviruddha bAtoM ko kaha sakatA hai / ataH tuccha abhAvakA bhAva kahanA kaise bhI Avazyaka nahIM hai / -522 nanu vasturUpasyAbhAvasya vidhAnAttucchA bhAvasyAbhAvagatistadgatestasya gatistato na vyAghAto nAma, yata eva hi tasyAbhAvagatistata eva bhAvasyApi gatau vyAghAto nAnyatheti cenna, sAmastyena tasyAbhAvagatau punarbhAvagatervyAhateravasthAnAt / pratiniyatadezAditayA tu kasyacidabhAvagata api na bhAvagatirvihanyata iti yuktam / bauddha apane matakA avadhAraNa kara kahate haiM ki vastusvarUpa abhAva ke vidhAna karanese hI tuccha abhAva ke abhAvakI jJapti ho jAtI hai / yaha to Apane bhI mAnA hai kintu usa tuccha abhAvakI abhAva gati se usa tucchAbhAvakI jJapti ho jAyagI / tisa kAraNa koI vyAghAta doSakI sambhAvanA nahIM hai| hAM, jisa hI svarUpase usa tuccha abhAvake abhAvakI jJapti hotI aura usa hI svarUpase tucchAbhAva ke bhAvakI bhI jJapti mAnI jAtI taba to vyAghAtadoSa ho sakatA thA / anya prakAra se mAnane para to vyAghAta nahIM hotA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki sampUrNa rUpase jaba tuccha abhAva ke abhAvakA jJAna kara liyA hai, to phira tuccha abhAvake bhAvakI jJapti karanese vyAghAtadoSa honA tadavastha rahatA hai / hAM ! niyata kara diye gaye pratyeka deza, kAla, avasthA meM Thaharane panase to kisIke abhAvakI jJapti ho jAnepara bhI punaH anya deza, anya kAla, aura anya avasthAoM meM usake bhAvakA jJAna kara lene meM vyAghAta nahIM AtA hai, yaha yukta 1 bhAvArtha -- vivakSita ghaTakA kisI samaya anya sthAnoMmeM abhAva jAnanepara bhI kulAlake ghara meM usakA bhAva bhI jAna liyA jAtA hai / kyoMki ghaTakA saMpUrNa deza, kAla, aura avasthAoM kI apekSAse abhAva. nahIM ho rahA hai / kahIM kabhI kisI avasthAmeM ghaTa hai / anyatra anyadA anya avasthAmeM nahIM hai / yahAM vyAghAtakI sambhAvanA nahIM, kintu tuccha abhAvoMkA to sarvadA sarvatra sabhI prakAroMse abhAva ho rahA hai / ataH usakA bhAva jAnanemeM vyAghAtadoSa avazya lAgU hogA so samajha rakhanA / 1 kathamidAnIM "saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAdyate kacit " iti mataM na virudhyate 1 tucchAbhAvasya pratiSedhyasyAbhAve'pi pratiSedhasiddheranyathA tasya zabdArthatApatteriti cenna, saMjJinaH samyagjJAnavataH pratiSedhyAdRte na kacidantarbahirvA pratiSedha iti vyAkhyAnA - tadavirodhAt /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH . 523 kisIkA prazna hai ki Apa jaina yaha batAo ki zrIsamantabhadrAcAryane AptamImAMsAmeM kahA hai ki pratiSedha karane yogya padArthake vinA saMjJAvAlekA kahIM bhI niSedha nahIM hotA hai / yaha AcAryakA mantavya Apa jainoMke kathanase kyoM nahIM viruddha paDegA ? yAnI Apako apane AcAryake vacanase . virodha aavegaa| tumane to pratiSedha karane yogya tuccha abhAvake vinA bhI usakA niSedha siddha kara diyA hai| anyathA yAnI niSedhyake mAna lenepara hI usakA niSedha kiyA jAyagA, taba to vAcaka saMzAvAle usa tuccha abhAvako zabdake vAcya arthapanakA prasaMga AtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha kaTAkSa to nahIM ho sakatA hai, kyoMki gurUNAM guruH zrIsamantabhadrAcAryakI kArikAkA isa prakAra vyAkhyAna hai ki saMjJI arthAt samIcIna jJAnavAle niSedhyake vinA kahIM bhI antaraMga athavA bahiraMga padArthakA niSedha nahIM hotA hai / aisA vyAkhyAna karanese una AcAryoMke mantavyase hamAre kathanakA koI virodha nahIM AtA hai / bhAvArtha-sarvathA ekAntoMke samAna tuccha abhAva samyagjJAnakA viSaya hI nahIM hai / ataH niSedhyake vinA bhI usakA niSedha kiyA jA sakatA hai / saMjJIkA artha vAcaka saMjJAvAlA nahIM kintu samyagjJAnakI viSayatAvAlA hai / sakalapramANAviSayasya tucchAbhAvasya pratiSedhaH svayamanubhUtasakalapramANAviSayatvena tadanuvadanameveti syAtpratiSedhyAte pratiSedhaH syAnnetyanekAntavAdinAmavirodhaH pramANavRttAnuvAdaparatvAtteSAm / na hi yathA jIvAdivastu pratiniyatadezAditayA vidyamAnameva dezAntarAditayA nAstIti pramANamupadarzayati tathA tucchAbhAvaM tasya bhAvarUpatvaprasaMgAt / sarvatra sarvadA sarvathA vasturUpamevAbhAvaM tadupadarzayati tathA tucchAbhAvAbhAvamupadarzayati iti tadvacane dossaabhaavH| ____tuccha abhAva jaba sampUrNa samyagjJAnoM dvArA viSaya nahIM kiyA jA rahA hai to usakA niSedha karanA svayaM anubhUta ho rahe sampUrNa pramANoMke aviSayapanese usakA kevala anuvAda karanA mAtra hai / bhAvArtha-jaise ki yaha manuSya ghoDA nahIM hai, yahAM manuSyameM ghoDepanakI kalpanA kara usakA anuvAda karate hue niSedha kara dete haiM, taise hI kisI bhI jJAnake viSayabhUta nahIM aise tuccha abhAvakA anuvAda kara niSedha kara diyA jAtA hai / isa kAraNa kathaJcit pratiSedhyake vinA bhI niSedha ho jAtA hai aura kathaJcit pratiSedhyake vinA pratiSedha nahIM hotA hai| yAnI vandhyAputra Adi samasita padake artha yA tuccha abhAva aura sarvathA ekAntoMkA pratiSedhyake binA abhAva sAdha diyA jAtA hai tathA akhaNDa pada yA sadbhUta artha aura samyagjJAnavAle arthakA niSedha to pratiSedhyake vinA nahIM ho pAtA hai / isa prakAra anekAnta vAdiyoMke yahAM koI virodha nahIM AtA hai, ve to pramANake dvArA Acare gaye vRttAntakA anuvAda karanemeM pravINa haiM / dekho ! pramANa jaise niyata deza pratiniyata kAla aura niyamita svabhAvoM karake vidyamAna ho rahe hI jIva Adi vastuoMko dUsare deza anya kAla aura nyAre paracatuSTayAdi svabhAvoM karake nahIM haiM, yoM jisa prakAra dikhalA detA hai, tisa prakAra tuccha
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike abhAvoMko nahIM dikhalAtA hai / yadi jIva Adi vastuoMke samAna tuccha abhAvoMko bhI samyagjJAna dikhalAtA hotA to usa tuccha abhAvako bhAvarUpapanekA prasaMga ho jaataa| jo ki vaizeSikoMne bhI nahIM mAnA hai / hAM ! vaha pramANa sarva sthaloMpara saba kAlameM sabhI prakAroMse vastusvarUpa abhAvako hI dikhalAtA hai aura tuccha abhAvake tisa prakAra vastusvarUpa abhAvako jatA detA hai| isa prakAra usake kathana karane meM koI doSa nahIM hai / arthAt tuccha abhAva to koI padArtha nahIM hai| hAM ! tuccha abhA kA abhAva jaise taise kaThinatApUrvaka kisI apekSAse vasturUpa kahA jA sakatA hai / tucchAbhAvake na honepara hI tucchAbhAvAbhAvake jJAna aura zadvake gocarapanese aisA mAnanA paDA hai / anyathA nahIM / nanvevaM tucchAbhAvasadRzasyA ( zaGkhasyA ) narthakatve prayogo na yukto'tiprasaMgAt, prayoge punararthaH kazcidvaktavyaH sa ca bahirbhUto nAstyeva ca kalpanArUDhastvanyavyavaccheda evoktaH syAttadvat sarvazadvAnAmanyApohaviSayatve siddherna vAstavAH zaddhArthA iti cet naitadapi sAraM, abhAvazadvasyAbhAvasAmAnyaviSayatvAttasya vivAdApannatvAt / sarvo hi kimayamabhAvo vastudharmaH kiM vA tuccha iti pratipadyate na nAstIti pratyeyortho'bhAvamAtre, tatra ca vastudharmatAmabhAvasyAcakSANAH syAdvAdinaH kathamabhAvazaddhaM kalpitArthe svIkuryuH / svayaM tuccharUpatAM tu tasya nirAkurvetaH parairAropitAmAzaMkitAM bAnubadatItyuktaprAyam / - punaH bauddhoMkA avadhAraNa hai ki isa prakAra tuccha abhAva zadvako vyartha mAnanepara to usakA prayoga karanA hI yukta nahIM | athavA zadboMkI pravRtti sadRza padArthoMmeM hotI hai / saMketagrahaNa karate samaya sanmukha horahe padArthakA pratyakSa hI ho rahA hai / jaba ki tuccha abhAva sadRza koI padArtha hI nahIM hai, to vaha zadba vyartha hai / aisI dazAmeM usakA prayoga karanA yukta nahIM hai / anyathA atiprasaMga ho jAyagA / arthAt jaba ga Da da, kutha, vitha Adi nirarthaka aaikA prayoga karanA bhI Avazyaka ho jAyagA / yadi tuccha abhAvakA vacana prayoga karoge to phira usakA koI vAcyaartha kahanA hI paDegA aura vaha ghaTa, paTa, Adike samAna bahiraMga vastubhUta artha hotA nahIM hai, taba to jhUThI kalpanAmeM AropA gayA anya vyavaccheda hI tuccha padArtha abhAva zadvase kahA jA sakegA / usa abhAva zadvake samAna saba zoMkA anyApoharUpa arthako viSaya karanApana siddha ho jAnese sabhI zaGkhakei vAcyaartha vastubhUta nahIM Thaharate haiM / aba AcArya kahate haiM ki aisA kahoge so yaha bauddhoMkA svakIya matakA avadhAraNa bhI nissAra hai / kyoMki abhAva zadba nirarthaka nahIM hai, vaha abhAva sAmAnyako viSaya karatA hai| hAM ! sAmAnya abhAva kyA padArtha hai ? vaha vivAda meM paDA huA hai / usakA vicAra kara lIjiye / sarva hI vAdI vidvAn abhAvako kyA vastukA dharma hai ? athavA kyA tuccha svabhAva hai ? isa prakAra vivAda uThAkara jAna lete haiM | abhAvakA " nahIM " nahIM haiM ityAdi prakArase abhAvasAmAnyameM artha samajha lenA cAhiye / tina vidvAnoM meM abhAvako vastukA dharmapanA kaha rahe syAdvAdI paNDita abhAva zadbako kalpita arthavAlA kaise svIkAra 1 524
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANiH kara sakeMge ! ve to usa abhAvakI tuccharUpatAkA svayaM khaNDana karate hue dUsare vaizeSika dvArA AropaNa kI gayI yA mImAMsakadvArA zaMkAko prApta huyI tuccharUpatAkA anuvAda mAtra kara dete hai| jaise ki koI satyavatI sajjana kisIke asatya bhASaNakA anuvAda kara dete haiM, isa bAtako hama bahulatAse pUrvameM kaha cuke haiN| na cAtyantAsambhavino rUpasya vastunyAropitasya kenacidAzaMkitasya cAtucchAdeH sarvezadvAnAmanyavyavacchedaviSayatvamasaMjanaM prAyaH pratItivirodhAt / kathamanyathA kasyacitsatyakSasya nIlaviSayatve sarvapratyakSANAM nIlaviSayatvaprasaMjanaM nAnujJAyate sarvathA vizeSAbhAvAt / atha yatra pratyakSe nIlaM pratibhAsate nirvAdhAttannIlaviSayaM yatra pItAdi tattadviSayamityanugamyate tarhi yatra zAre jJAne vasturUpamakalpitamAbhAti tadvasturUpaviSayaM yatra tu kalpanAropitarUpaM tattadgocaramityuktam / tataH zadvArthAnAM bhAvAbhAvobhayadharmANAmabhAvAdivAsanoditavikalpapariniSThitatve pratyakSArthAnAmapi tatsyAt teSAM bAdhakAbhAvAt / pAramArthikatvaM vA tata eva zadvArthAnAmapi tadbhavediti na prtipaaditvirodhaabhaavH| ___atyantapanase asambhava ho rahe kintu khaNDana karaneke liye kisImeM Arope gaye athavA kisIke dvArA zaMkAko prApta hue tuccha abhAva Adike vAcaka zaboMko anyApoha arthakI viSayatA mAnakara sarva hI satya zadvoMko bhI anyApoha arthaka viSayapanakA prasaMga denA ucita nahIM hai| kyoMki prAyaH karake pratItiyoMse virodha hogA / anyathA kisI bhI nIla padArthako jAnanevAle pratyakSako nIlakA viSaya karanevAlA honepara sabhI lAla, pIle Adiko viSaya karanevAle pratyakSoMko bhI nIlako viSaya karanevAlapenakA prasaMga kyoM nahIM mAnA jAvegA ? sabhI prakAroMse koI antara nahIM hai / aba yadi Apa yoM mAne ki jisa pratyakSameM bAdhA rahitapanese nIla padArtha pratibhAsa rahA hai, vaha nIlako viSaya karanevAlA pratyakSa hai aura jisameM pIta, rakta, Adi padArtha bAdhArahita hokara pratIta ho rahe haiM, vaha una pIta Adiko viSaya karanevAle pratyakSa hai, aisA mAnA jAyagA / taba to jisa zadvaja-ya jJAnameM nahIM kalpanA kiyA paramArthabhUta vastusvarUpa prakAzita ho rahA hai, vaha zAdvajJAna to vastubhUta padArthako viSaya karanevAlA mAnA jAya, kintu jisa zAdajJAnameM kalpanAse Aropa kara kiyA gayArUpa jAnA jAtA hai, vaha zAdvajJAna usa kalpita jhUThe padArthako viSaya karanevAlA mAna liyA jAya / isa bAtako hama pahile bhI kaha cuke haiM / pramANa aura pramANAbhAsa to sarvatra mAnane paDate hai / tisa kAraNa zabdake vAcyaarthasvarUpa bhAva, abhAva, aura ubhaya dharmoko yA ina tIna dharmavAle dharmiyoMko yadi anAdikAlakI lagI huyI bhAva, abhAva AdikI vAsanAse utpanna hue vikalpajJAna dvArA sthita honA ( managaDhanta ) mAnA jAyagA to pratyakSa jJAnake viSayabhUta arthoko bhI vaha jhUThe vikalpajJAna rUpI zilpIdvArA yoM hI tyoM hI gaDha liyA gayApana ho jAo ! arthAt pratyakSadvArA jAne gaye padArtha bhI vastubhUta nahIM mAne jAya, tisapara bauddha yadi yoM kaheM ki pratyakSase jAne gaye una arthokA
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryakokavArtika bAdhaka pramANa na honeke kAraNa vastubhUtapanA hai| aisA kahane para to hama bhI kahate haiM ki tisa hI bAdhaka pramANa na honeke kAraNa zadvoMke vAcyaarthoko bhI vAstavikapanA ho jAo ! isa prakAra zaddhakA vAcyArtha siddha ho jAnepara Apa bauddhoMko apanI kahI gayI " anAdivAsanodbhUta" isa kArikAse virodha huA / athavA bauddha idhara to zabdakA vAcyaartha nahIM mAnate haiM aura udhara aneka granthoM yA vaktAoMdvArA svakIya tattvakA pratipAdana karAte haiM / ataH apane hI pratipAditase apanA hI virodha huA / usa virodha doSakA abhAva Apa bauddha nahIM kara sakate haiN| yadapyuktaM pratyakSe sakaladharmarahitasya svalakSaNasya pratibhAsAna tatraikamanekaM vA rUpaM vA parasparasApekSaM vA nirapekSaM vA tadrahitaM vA pratibhAtIti / tadapi mohavilasitameva, anekAMtA makavastumatIterapahvavAt / ko hyamohaviDaMvitaH pratibhAsamAnamAvAlamabAdhitamekamanekAkAraM vastu pratyakSaviSayatayAnAhatya kathamapyapratibhAsamAnaM brahmatattvamiva skhalakSaNaM tathA AcakSIta ? atiprasaMgAt / aura bhI jo bauddhoMne pahile " nanu cAdhyakSa " ityAdi granthase kahA thA ki pratyakSameM saMpUrNa dharmose rahita kore skhalakSaNakA pratibhAsa hotA hai| ataH usameM eka athavA anekarUpa yA paraspara apekSA rakhate huye yA nahIM apekSA rakhate huye athavA unase rahita bhI koI svarUpa nahIM pratibhAsa rahA hai, isa prakAra vaha kahanA bhI gADha moha (mUrchA) meM phasakara ceSTA karanA hI hai| kyoMki aneka dharmasvarUpa vastukI ho rahI pratItiko chipAyA gayA hai| kauna aisA mohakI viDambanAse rahita vicAra zIla laukika yA parIkSaka hogA jo ki bAlagopAloMtaka pratibhAsa rahI bAdhArahita eka aneka AkAravAlI vastukA pratyakSake gocarapanese Adara na kara kisI bhI prakArase nahIM dIkhate huye brahmAdvaitatattvake samAna bauddha abhimata svalakSaNako tisa prakAra dharmose rahita kahatA phire arthAt koI bhI nahIM hai / yadi pramANase jAne gaye padArthakA tiraskAra kara pramANase na jAne gaye padArthakI kalpanA kI jAyagI to cAhe jisa aNTa saNTa padArthakI sattA siddha ho jAyagI / advaitavAdiyoMkA mAnA gayA brahmatattva bhI bauddhoMko mAnanA paDegA, tathA sAMkhyake bhI nitya mAne gaye prakRti, AtmA, Adi tattva aMgIkAra karane paDeMge, yaha atiprasaMga hogaa| tathAnumAnAdAgamAcca bhAvasyaikAnekarUpaviziSTasya pratIyamAnatvAnna "bhAvA yena nirUpyate tadrUpaM nAsti tatvata / " iti vacanaM niHpramANakamevorarIkArya, yataH svarUpavacanaM sUtre mithyA syAt / yathA ca pratyakSamanumAnamAgamo vAnekAMtAtmakaM vastuprakAzayati sunirNItAbAghaM tathAgre prapaMcayiSyate / kiNc|| __isa sUtrakI AThavIM vArtikakA upasaMhAra karate haiM pratyakSase to anekadharma Atmaka vastu siddha kara dI hai tathA anumAnapramANa aura AgamapramANase bhI padArtha eka aura anekarUpoMse viziSTa hote huye pratIta ho rahe haiM / ataH bauddhoMkA yaha kathana karanA ThIka nahIM hai ki " padArtha jisa
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 527 "" svarUpase kahe jAte haiM, vAstavikapane se vaha svarUpa nahIM hai, yaha unakA vacana apramANIka hI svIkAra karanA cAhiye / jisase ki sUtrakArakA nirdeza Adi sUtrameM nirdezazadvase svarUpakA kathana karanA mithyA ho jAtA / arthAt bauddhoMkA mAnA gayA svarUparahitapanA yA avaktavyapanA siddha na ho sakA / ataH nirdeza karanA saccA siddha ho gayA / bhale prakAra nirNIta ho rahA hai, bAdhA rahitapanA jinakA aise pratyakSa, anumAna, aura AgamapramANa jisa prakArase aneka dharmasvarUpa vastukA prakAza karAte haiM, tisa prakArako Ageke bhaviSya ke grantha meM vistAra ke sAtha kheNge| dUsarI bAta yaha hai kiniHzeSadharmanairAtmyaM svarUpaM vastuno yadi / tadA na niHsvarUpatvamanyathA dharmayuktatA // 9 // sampUrNa dharmose rahitapanA yadi vastukA svarUpa hai, taba to usako svarUparahitapanA nahIM AyA, dharmo rahitapanA hI usakA svarUpa (dharma) bana baiThA / anyathA yAnI dharma rahitapaneko vastukA svarUpa na mAnA jAyagA, taba to dharmarahitapanekA abhAva honepara sulabhatAse hI dharmasahitapanA siddha ho jAtA hai, isa prakAra donoM DhaMgase hamArA siddhAnta hI puSTa hotA hai / bauddhoMkI " ito vyAghra itastaTI idhara vAgha hai aura dUsarI ora nadI hai kI nItise donoM pakSoMmeM hAra hai aura jainoM ko " donoM hAtha laDDU " kI nItise pratyeka pakSameM jaya hai / 99 tattvaM sakaladharmarahitatvamakalpanAropitaM pratyakSataH sphuTamavabhAsamAnaM vastunaH svarUpameva, tena tasya na niHsvarUpatvamitISTasiddham / kalpanAropitaM tu tanna vastunaH svarUpamAcakSmahe, na ca kalpitAniHzeSadharmanairAtmyasyAtmasvarUpatve vastuno niHzeSadharmayuktatAniSTA, kalpitasakaladharmayuktasya tasyeSTatvAt / vastubhUtAkhiladharmasahitatA tu na zakyApAdayituM tayA vastuni kalpitaniHzeSadharmanairAtmyasvarUpatvasyAvinAbhAvAbhAvAt tAmantareNApi tasyopapatteriti kecit / te'pi mahAmohAbhibhUtamanasaH / svayaM vastubhUtasakaladharmAtmakatAyAH svIkaraNe'pi tadasambhavAbhidhAnAt / kalpitAkhiladharmarahitatvaM hi vastunaH svarUpaM bruvANena vastubhUtasakaladharmasahitatA svIkRtaiva tasya tannAntarIyakatvAt / bauddha apane Upara Aye hue kaTAkSakA nivAraNa karate haiM ki kalpanAjJAnase nahIM AropA gayA aura nirvikalpaka pratyakSa se vizada pratibhAsa ho rahA tathA vAstavika aisA sakala dharmose rahitapanA to vastukA svarUpa hI hai / arthAt dharmarahitapanA hI to vastukA zarIra [ DIla ] hai / tisa dharmarahitapana svazarIrase to usa vastukA svarUparahitapanA nahIM huA / isa prakAra hama bauddhoMkA iSTasiddhAnta siddha ho jAtA hai| jo kalpanAse AropA gayA hai, usako to vastukA svarUpa hama nahIM kaha rahe haiM / tathA kalpanAse gaDha liye gaye sampUrNa dharmokI zUnyatAko vastukA apanA svarUpa mAnanepara saMpUrNa dharmose sahitapanA ho jAyagA / yaha hamako aniSTa nahIM hai / hama bauddha usa vastuko
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtika thoDI derake liye kalpita sampUrNa dharmoMse sahita mAna lete haiM / hAM ! vastubhUta saMpUrNa dharmose sahitapanA to vastu nahIM ApAdana kiyA jA sakatA hai| kyoMki vastumeM kalpita ho rahA sampUrNa dharmoke rahita - pana svarUpakA usa vastubhUta akhila dharmose sahitapane ke sAtha avinAbhAva nahIM ho rahA hai / bhAvArtha - jahAM kalpita ho rahA dharmokA abhAva hai, vahAM vAstavika dharma Thahara sakate haiM, aisA niyama nahIM | hama bauddha vastumeM kalpita dharmoko mAnate haiM / ataH vAstavika sampUrNa dharmokA abhAva svayaM ho jAtA hai / usa vAstavika akhila dharmokI sahitatAke vinA bhI kalpita dharmasahitapanekI siddhi ho sakatI hai / antato gatvA vastumeM sampUrNa dharmokA svabhAvarahitapana sadha jAtA hai, isa prakAra koI vaibhASika bauddha kaha rahe haiN| aba AcArya kahate haiM ki una bauddhoM ke bhI vicAranevAle mAnasika abhiprAya baDhe hue mohake prabhAvase Dhaka gaye haiN| dekho to sahI unhoMne vastukI paramArthabhUta sakala dharmose tadAtmakatAko svIkAra karanepara bhI phira usakA asambhava kaha diyA hai | mAnakara mukara jAnA manasvI puruSoMkA kArya nahIM hai / kAraNa ki kalpita sampUrNa dharmose rahitapaneko vastukA svarUpa kahanevAle bauddha karake vastubhUta sakala dharmokI sahitatA to svayaM svIkRta kara lI hI ho gayI samajha lenI cAhiye / kyoMki vaha kalpita dharmarahitapanA vAstavika dharmokI sahitatAke sAtha vyApti rakhatA haiN| usake binA nahIM ho sakatA hai / jaise ki nalImeMse jalake nikAla lenepara usa sthAnako vAyu ghera letI hai vaise hI kalpitadharmose rahita kahanepara hI usI samaya vastumeM vAstavikadharma sahitatA A dhamakatI hai / 1 528 kalpanApoDhaM pratyakSamityatra kalpanAkArarahitatvasya vastubhUtAkAranAntarIyakatvena pratyakSe tadvacanAttatsiddhivat / pratyakSajJAna kalpanAse rahita hai, nirvikalpaka hai / isa prakAra yahAM pratyakSake lakSaNameM kalpanArUpa AkAroMse rahitapanekA vAstavika AkAroMke sAtha avinAbhAvapana honese pratyakSa jJAnameM usa kalpanApoDha zaddhase jaise una kalpanArUpa AkAroMkI siddhi ho jAtI hai, vaise hI dharmarahitapanA kahane se vastu meM dharmasahitapanekI siddhi ho jAtI hai / yaha kArikAmeM kahe hue dASTantikA dRSTAnta hai, kalpanArahitapana bhI to eka kalpanA hai / tathA kalpanAkArarahitatvasya vacanAdvastubhUtAkArasiddhirna pratyakSe svIkRtaiveti cet, tatkimidAnIM sakalAkArarahitatvamastu tasya saMvidAkAramAtratvAttasvatastathApi neti cet kathaM na vastubhUtAkArasiddhiH / na hi saMvidAkAro vastubhUto na bhavati saMvidadvaitasyApyabhAvaprasaMgAt / tataH kalpitatvena niHzeSadharmANAM nairAtmyaM yadi vastunaH svarUpaM tadA svarUpa saMsiddhiH yasmAdanyathA vastubhUtatvenAkhiladharmayuktatA tasya siddheti vyAkhyA preyasI / tad a fae prakAra kalpanAsvarUpa AkAroMse rahitapanekA vacana kara denese hamane pratyakSa jJAnameM vAstavika AkAroMkI siddhi to nahIM svIkAra kI hai, aisA kahanepara to hama kahate haiM
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 529 ki kyA usa pratyakSako aba sampUrNa AkAroMse rahitapanA mAna rahe ho ? btaao| bauddha yadi yoM kaheM ki usa pratyakSakA to kevala saMvitti honA hI AkAra hai / ataH vAstavikarUpase tisa prakAra AkAra rahitapanA dharma bhI nahIM mAnA jAtA hai / bauddhoMke isa prakAra kahanepara to hama kaheMge ki yoM vAstavika AkAroMkI siddhi kyoM na ho jAvegI ? arthAt jaba jJAnameM AkArarahitapanA nahIM hai to yahI kalpanArUpa AkAroMse sahitapanA svataH hI A jAtA hai / aura jJAnameM mAna liyA gayA saMvitti AkAra bhI vastubhUta nahIM hai yaha nahIM samajhanA / yAnI jJAnameM saMvittikI kalpanA vastubhUta hai| anyathA saMvittike advaitakA abhAva ho jaaygaa| yaha prasaMga to bauddhoMko iSTa na paDegA / tisa kAraNase kalpita honeke kAraNa sampUrNa dharmoke nirAtmaka ( rahita ) paneko yadi vastukA svarUpa mAnA jAyagA, taba to vastukA svarUpa kucha na kucha bhale prakAra siddha ho hI jAtA hai / jisa kAraNa ki dUsare prakArase yAnI dharmarahitapaneko vastukA svarUpa nahIM mAnanepara to vastubhUtapanA honeke kAraNa usa vastuko sampUrNa dharmoMse sahitapanA phira svataH siddha ho jAtA hai / isa prakAra kArikAkI vyAkhyA karanA atyanta priya pratIta ho rahA hai| ____ athavA vastubhUtaniAzeSadharmANAM nairAtmyaM vastuno yadi svarUpaM tadA tasya svarUpasaMsiddhistatsvarUpasyAnirAkaraNAt / anyathA tasya pararUpatvaprakAreNa tu saiva vastubhUtadharmayuktatA vAstavAkhiladharmAbhAvasya vastunaH paramAve tAdRzasakaladharmasadbhAvasya svAtmabhUtatvaprasideranyathA tdnupptteH| ___ athavA dUsare prakArase isa kArikAkI vyAkhyA karate haiM ki vAstavika sampUrNa dharmokA rahita'panA yadi vastukA svarUpa hai, taba to usa vastuke svarUpakI yoM hI vinA prayatnake bhale prakAra siddhi ho gyii| kyoMki usa vastuke svarUpakA Apa bauddhoMne nirAkaraNa nahIM kiyA hai, vastukA kucha na kucha to svarUpa mAna hI liyA hai / anyathA yAnI dharmarahitapaneko vastukA svayaM gAMThakA rUpa na mAnoge to usa dharmarahitapaneko pararUpapane prakArase to vahI vAstavika dharmose yuktapanA A jAtA hai| kAraNa ki vastubhUta akhila dharmoke abhAvako vastukA svabhAva na mAnakara parabhAva mAnA jAyagA to taise vAstavika sakala dharmoke sadbhAvako svAtmabhUtapanA prasiddha ho jAtA hai| anyathA yAnI dharma sahitapaneko svAtmabhUta mAne vinA dharmarahitapanekA parabhAvapanA bana nahIM sakatA hai| arthAt jisa * vastuse dharmarahitapanA dUra par3A huA hokara parakA bhAva ho rahA hai, usa vastukA dharmasahitapanA AtmIyabhAva bana baiThatA hai / isameM kisI dUsarekA lenA denA nahIM hai| - athavA kalpitAnAM vastubhUtAnAM ca niHzeSadharmANAM nairAtmyaM vastumaH svarUpaM yadi tadA tasya svarUpasaMsiddhiranyathA kalpitAkalpitasakaladharmayuktatA tasyeti vyAkhyeyaM sAmA'nyena nimzeSadharmavacanAt / vyAghAtazcAsmin pakSe nAzaMkanIyaH kalpitAnAM vastubhUtAnAM ca 67
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 tatvArthalokavArtike %3 dharmANAM vastuni yayApramANopapannatvAt / tato yatsakaLadharmarahitaM tanna vastu yathA puruSAdyadvaitaM tathA ca kSaNikatvalakSaNamiti jIvAdivastunaH svdhrmsiddhiH| athavA vArtikakA tIsarA artha isa prakAra hai ki bauddhajana yadi kalpanA kiye gaye dharmoM aura vAstavika sampUrNa dharmokA rahitapanA vastukA svarUpa mAneMge, taba to usake svarUpakI acche DhaMgase siddhi ho hI jAtI hai / nirAtmakapanA bhI baDhiyA svarUpa hai / anyathA yAnI donoM prakArake dharmose rahitapaneko vastukA gAMThakA rUpa na mAneMge to kalpita aura akalpita dharmose yuktapanA usa vastuko prApta ho jAtA hai / isa prakAra yaha tIsarA vyAkhyAna samApta huaa| kArikAmeM sampUrNa dharma aisA sAmAnyase kahA hai / ataH vAstavika dharmoke samAna kalpitadharma bhI pakaDane cAhiye / dUsarI bAta yaha hai ki isa tIsare pakSameM vyAghAtadoSa bhI AzaMkA karane yogya nahIM hai| kyoMki vastumeM pramANoMkI pravRttikA atikramaNa nahIM karake kalpita asti, nAsti, Adi saptabhaGgIke viSayabhUta dharmokI aura vastubhUta vastutva, dravyatva, jJAna, sukha, rUpa, rasa, nIlA, khaTTA Adi dharmokI siddhi horahI hai| tisa kAraNa siddha hotA hai ki jo sampUrNa dharmose rahita hai, vaha vastu nahIM hai| jaise ki brahmAdvaita, zadvAdvaita, Adi vastubhUta nahIM hai, tisI prakAra bauddhoMkA mAnA huA kSaNika skhalakSaNa bhI sampUrNa dharmose rahita hotA huA paramArthabhUta nahIM hai / isa prakAra vyatireka vyApti dvArA jIva, pudgala, Adi vastuoMke apane apane dharmokI siddhi ho jAtI hai / kalpitadharma bhI vastuke aMga haiM, jhUTha mUTha nahIM haiN| sakaladharmarahitena dharmeNAnekAntastasya vastutvAditi cenna, vastvaMzatvena tasya prarUpitatvAt vastutvAsiddheH / anyathA vastvanavasthAnAnuSaMgAt tadevaM sarvathA vastuni svarUpasya nirAkartumazakteH sUktaM nirdezyamAnatvamadhigamyam / koI prativAdI doSa de rahA hai ki jo sakala dharmose rahita hai vaha vastu nahIM hai| isa vyAptimeM eka dharmase vyabhicAradoSa hotA hai / dekhiye, eka astitva nAmakA dharma anya dharmose rahita hai| kyoMki guNameM dUsare guNa nahIM rahate haiM / paryAyameM anya paryAyeM nahIM rahatI haiM / svabhAvameM phira koI dUsare svabhAva nahIM rahate haiM / guNa nirguNa haiM / paryAya niHparyAya haiM, svabhAva nissvabhAva haiM / yahAM niSedha vAcaka nir avyayakA artha anyonyAbhAva nahIM hai, kintu atyantAbhAva hai / guNa guNasvarUpa to hai, kintu guNameM dravyake samAna dUsare guNa nahIM pAye jAte haiM / caukImeM caukI nahIM hai / rupayemeM rupayA nahIM hai / isI prakAra dharmameM anya dharma nahIM haiM / kintu vaha dharma vastubhUta mAnA gayA hai| sAdhyake nahIM Thaharane aura hetuke Thahara jAnese yaha vyabhicAradoSa huaa| aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra vyabhicAra to na denaa| kyoMki vaha dharma vastukA aMza hai, vastu nhiiN| pUrva prakaraNameM usako vastuke aMzapanese nirUpaNa kiyA jA cukA hai / ataH vastutvapanA asiddha hai, ataH vastutva hetu nahIM rahA aura sakaladharma sahitapanA sAdhya bhI nahIM rahA, koI doSa nahIM hai| athavA vyatireka mukhase ekadharmameM sakaladharmarahitapanA hetu bhI raha gayA aura avastupanA sAdhya bhI raha gayA, koI
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vyabhicAra nahIM hai / anyathA yAnI ekadharmako bhI anya dharmose sahita kara vastupanA mAnA jAyagA to una dharmo bhI anya dharmose sahitapanA hogA tathA una tIsare dharmoko bhI cauthe prakArake dharmose sahitapanA prApta hogA / isa prakAra AkAMkSA ke baDhate rahane se vastuke anavasthAdoSakA prasaMga hotA hai / kintu jainasiddhAnta meM . dharma, dharmIkA samudAyarUpa eka akhaNDa vastu mAnI gayI haiM / tisa kAraNa isa ukta prakArase vastu meM apane svarUpakA sabhI prakArase nirAkaraNa karaneke liye bauddhoMkI sAmarthya na honeke kAraNa hamane pahile bahuta acchA kahA thA ki vastukA zadvake dvArA arthasvarUpakA avadhAraNa karanArUpa nirdezako prApta honApana jAnane yogya hai / yahAMtaka nirdezakA vicAra ho cukA aba svAmitvakA nirNaya karate haiM / na kazcitkasyacitsvAmI saMbandhAbhAvatajasA / pArataMtryavihInatvAt siddhasyetyapare viduH // 10 // bauddha kahate haiM ki koI bhI padArtha kisIkA svAmI nahIM hai| kyoMki, tattvArtharUpase vicArA jAya to padArthoMkA sambandha hI nahIM banatA hai / vairAgyabhAvanAvAle sAdhu bhI yahI bhAvanA bhAte haiM ki koI kisIkA nahIM hai / " hama na kisIke koI na hamArA " devadattakA ghoDA mola le lene para yajJadattakA ho jAtA hai / cora dvArA corI kara lenepara corakA ho jAtA hai / kraya vikrayake calanakA rupayA na jAne kahAMkA kahAM jAkara kisa kisako apanA svAmI banAtA phiratA hai / vastubhUta padArthakA bAtacIta kara denese parivartana nahIM ho jAtA hai| jIvakI buddhi sagAI kara denese pudgalakI nahIM ho jAtI hai aura na pudgalakI gandhakA svAmI jIva padArtha hotA hai / isase siddha hai ki ghoDe yA rupayekA svAmIpana koI vAstavika padArtha nahIM hai / kalpanA kaisI bhI gaDha lo ! svAmIko sevaaat aura sevakako svAmIkI parAdhInatA honepara saMbandha vyavasthA mAnI gayI hai / kintu jo padArtha svakIya kAraNoMdvArA pahilese hI banakara pUrNarUpase siddha ho cukA hai, vaha paratantratA se rahita honeke kAraNa kisIkA mI sambandhI nahIM ho sakatA hai / isa prakAra koI dUsare bauddha samajha rahe haiM / 531 sambandho hi na tAvadasiddhayoH svasvAminoH zazAzvaviSANavat / nApi siddhAsiddha yostat bandhyAputravat / siddhayostu pAratantryAbhAvAdevAsambandha eva anyathAtiprasaMgAt / kenacidrUpeNa siddhasyAsiddhasya ca pAratantrye siddhe paratantrasambandha ityapi mithyA, pakSadvayabhA vidoSAnuSaMgAt / na caikasya niSpannAniSpanne rUpe staH pratIghAtAt / tanna tattvataH samvandho' -stIti / taduktam - " pAratantrye hi sambandhe siddhe kA paratantratA / tasmAtsarvasya bhAvasya sambandho nAsti tattvataH / / " iti sambaMdhamAtrAbhAve ca siddhe sati na kazcitkasyacit svAmI nAma yataH svAmitvamarthAnAmadhigamyaM syAdityeke /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtike . bauddhoMkA anubhava hai ki sabase pahile vicArA jAya to nahIM siddha hue donoM sva aura svAmIkA kaise bhI sambandha nahIM hotA hai| jaise ki kharahAke sIMga aura ghoDeke sIMgoMkA asiddha honeke kAraNa koI sambandha nahIM hai, tathA eka siddha aura dUsare asiddha padArthakA bhI sambandha nahIM hotA hai / jaise ki vidyamAna bandhyA strI aura avidyamAna usake putrakA koI janya-jananI sambandha nahIM hai / tathA jo do padArtha paripUrNa hokara niSpanna ho cuke haiM, unakA to paratantratA na honeke kAraNa hI asaMbaMdha hI hai / jo svayaM pUrA nahIM banA hai yA bananemeM kucha truTi ho rahI hai, vaha para kI adhInatAko rakhatA hai, kintu sAMga siddha ho cuke padArthako dUsarekI AvazyakatA nahIM hai / anyathA yAnI siddha padArtha bhI yadi parAdhIna hone lageMge to atiprasaMga ho jAyagA / bane banAye padArtha bhI karttavyakoTimeM AjAyage / AkAza yA muktajIva bhI parAdhIna ho jAyaMge / kintu kRtakA to punaH karaNa nahIM hotA hai / kisI svarUpase siddha hue aura kisI dUsare rUpase nahIM siddha hue padArthako yadi paratantra mAnA jAyagA to hama bauddha kaheMge ki siddha aMzameM paratantratArUpa sambandha kahanA yaha bhI jhUTha hai| kyoMki siddha, asiddha, ina donoM pakSameM honevAle doSoMkA prasaMga hotA hai| hama bauddha prathama hI kaha cuke haiM ki siddhapadArthako parAdhInatAkI AvazyakatA nahIM hai / aura asatasvarUpa asiddha aMza bhI parAdhIna kyA hogA ? jo hai hI nahIM, vaha kyA to dUsaroMke adhIna hogA aura kyA apane adhIna hogA ? "naMgA puruSa kyA dhove ? aura kyA nicodde"| dUsarI bAta yaha hai ki padArthameM banagayApana aura nahIM banagayApana ye viruddha do svarUpa ekasamaya nahIM ho sakate haiN| kyoMki isameM pUrvApara kathanako yA paraspara uddezyavidheya aMzako vyAghAta karanevAlA pratIghAtadoSa AtA hai / jo niSpanna hai, vaha aniSpanna nahIM hai aura jo aniSpanna hai, vaha niSpanna nahIM hai| tisa kAraNa vAstavarUpase vicArA jAya to sambandha siddha nahIM hotA hai / vahI hamAre bauddha granthoMmeM kahA hai ki paratantratA honepara anya matoMke anusAra saMbandha huA karatA hai| kintu pUrNAga siddha ho cuke padArthoMmeM parAdhInatA kyA hai ? yAnI kucha nahIM, tisa kAraNa sampUrNa bhAvoMkA paramArthapanese koI sambandha nahIM hai| isa prakAra sAmAnyarUpase bhI sambandhoMkA abhAva siddha ho jAnepara koI bhI kisIkA svAmI nahIM bana pAtA hai, jaba ki AdhAra Aveya, janyajanaka vAcyavAcaka Adi koI bhI sambandha nahIM banA to bhalA vicArA akelA svasvAmisambandha kahAM rahA ? sAmAnya hI nahIM rahA to vizeSakI sthitI kaise bana sakatI hai ? jisase ki Apa jainoMke sUtra anusAra padArthokA svAmIpana jAnane yogya ho sake / isa prakAra koI eka bauddha kaha rahe haiN| tathA syAdvAdasaMbaMdho bhAvAnAM paramArthataH / khAtantryAt kiM nu dezAdiniyamodbhatirIkSyate // 11 // aba AcArya kahate haiM ki tisa prakAra kahane para to syAdvAda siddhAntake anusAra padArthIkA
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vAstavikarUpase sambandha mAnanA bauddhoMko Avazyaka ho jaaygaa| padArthoko paratantra nahIM mAnanepara svatantra mAnA jAyagA to niyata deza aura niyatakAla AdimeM unakA utpanna honA bhalA kyoM dekhA jA rahA hai ? arthAt svatantratAse cAhe jisa deza yA kAlameM padArthokI utpatti kyoM nahIM ho jAtI hai / Apake mantavyAnusAra svatantra padArthako kisI deza yA kAlake parAdhIna honekI to AvazyakatA nahIM paDatI hai / sarvatra sarvadA sarva kArya utpanna ho jAyage / aisA honepara bauddhoMke yahAM bhI " sarva sarvatra vidyate" yaha sAMkhyakA mata ghusa jaaygaa| vidyateke sthAnapara utpadyate lagA denA caahiye| pAratantryasyAbhAvAdbhAvAnAM saMbandhAbhAvamabhidadhAnAstena saMbandhaM vyAptaM kacitpratipacaMte na vA 1 pratipadyante cet kathaM sarvatra sarvadA sambandhAbhAvamabhidadhurvirodhAt / no cet kathamanyApakAbhAvAdavyApyAbhAvasiddheH / paropagamAttasya tena vyAptisiddheradoSa iti cenna, tathA svapratipatterabhAvAnuSaMgAt / paropagamAddhi paraH pratipAdayituM shkyH| . paratantratA na honeke kAraNa padArthokA sambandha na honeko kathana kara rahe bauddha kyA usa parantratAse sambandhako vyApta huA yAnI avinAbhava rakhatA huA kisI dRSTAntameM jAna lete haiM ? yA nahIM ? bhAvArtha- bahnise vyApta hue dhUmako mahAnasameM samajhakara sarovarameM agnike. abhAvase dhUmakA abhAva jAna liyA jAtA hai| isI prakAra paratantratArUpa vyApakake sAtha sambandharUpa vyApya yadi avinAbhAva rakhegA, taba to vyApakake abhAvase vyApyakA abhAva jAna liyA jA sakatA hai| anyathA nahIM / prathamapakSake anusAra yadi yoM kahoge ki sambandha paratantratAke sAtha vyAptiko rakhatA hai, taba to yahI sambandha siddha ho gyaa| phira Apa bauddhoMne saba dezoMmeM aura sarva kAloMmeM sambandhake abhAvako kaise kaha diyA thA ? kyoMki Apake Upara virodhadoSa AtA hai| prathama sambandhako mAnakara phira sambandhako na mAnanA pUrvApara viruddha hai| hAM, dUsare pakSake anusAra yadi paratantratAse vyApta hue saMbandha hetuko kahIM nahIM jAnate ho to avyApakake abhAvase avyApyake abhAvakI siddhi kaise kara dI gayI hai ? jahAM manuSya nahIM haiM, vahAM brAhmaNa nahIM hai, yaha to ThIka bana sakatA hai| kintu jahAM suvarNa nahIM hai, vahAM brAhmaNa nahIM hai, yaha siddhikA upAya nahIM hai| kyoMki brAhmaNapanakA vyApaka suvarNapana nahIM hai aura brAhmaNapana bhI suvarNatvakA vyApya nahIM hai / athavA paratantratAke abhAvasvarUpa hetukI sambandhAbhAvasvarUpa sAdhyake sAtha vyApti bananA kahIM nirNIta hai yA nahIM ? donoM pakSoMmeM bauddhoMko sambandha mAnanA anivArya hai anumAna vAdioMko vyApti nAmakA sambandha mAnanA hI par3atA hai / yadi bauddha yoM kahe ki dUsare naiyAyika yA jainoMke svIkAra karanese hama bauddha bhI usa sambandhakI usa paratantratAke sAtha vyAptiko siddha kara lete haiM / ataH koI doSa nahIM hai| AcArya kahate haiM ki so yaha to na khnaa| kyoMki tisa prakAra dUsaroMke svIkAra karanese bauddhoMko svayaM pratipatti honeke abhAvakA prasaMga hogA / dUsaroMke svIkArase to dUsarA hI kahakara samajhAyA jA
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtike sakatA hai / svayaMko jJapti nahIM ho sakatI hai / athavA dUsaroMke svIkArase dUsarA vidvAn zrotAoMko kahakara samajhA sakatA hai, tuma nhiiN| sarvathA saMbaMdhAbhAvAnAzakya eva pratyakSata iti cenna, tasya svAMzamAtraparyavasAnAt / na kazcitkenacit kathaJcit kadAcit sambandha itIyato vyApArAn kartumasamarthatvAdanyathA sarvajJatvApatteH / sarvArthAnAM sAkSAtkaraNamaMtareNa saMbandhAbhAvasya tena pratipattumazakteH / keSAcidarthAnAM svAtantryamasambandhena vyAptaM sarvopasaMhAreNa pratipadya tato'nyeSAmasambandhapatipattirAnumAnikI syAditi cet tattarhi khAtantramarthAnAM na tAvadasiddhAnAM, siddhAnAM tu. khAtantryAtsambandhAbhAve tattvataH kinnu dezAdiniyamenodbhavo dRzyate tasya pAratantryeNa vyAptatvAt / na hi svatantro'rthaH sarvanirapekSatayA niyatadezakAladravyabhAvajanmAsti na cAjanmA sarvayArthakriyAsamarthaH svAtantrasyAkAraNAt / pratyAsattivizeSAddezAdibhistanniyatotpattirarthasya syAditi cet, sa eva pratyAsattivizeSaH sambandhaH pAramArthikA siddha ityAha ___ bauddha kahate haiM ki sabhI prakAroMse sambandha na honeke kAraNa dUsarA bhI samajhAneke liye zakya nahIM hI hai / vastutaH pratyakSake dvArA hI padArthoke saMbandhakA abhAva jAnA jA rahA hai / ataH svako pratipatti honA kaThina nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki vaha pratyakSajJAna to apane kevala niyata aMzako jAnanemeM hI caritArtha hokara naSTa ho jAtA hai| pratyakSajJAna vicAra karanevAlA nahIM mAnA gayA hai / jagatkA koI bhI padArtha kisI bhI padArthake sAtha kisI DhaMgase kabhI sambandha nahIM rakhatA hai / isa prakAra itane vyApAroMko karaneke liye pratyakSajJAna samartha nahIM hai| anyathA sarvajJapanekA prasaMga hotA hai| kyoMki saMpUrNa arthokA pratyakSa kiye vinA saMbaMdhAbhAvako usa pratyakSake dvArA jAnaneke liye zakti nahIM hai / sarva deza aura sarva kAlakA upasaMhAra karanevAlI vyAptiko pratyakSa jAnanevAlA sarvajJa hI ho sakatA hai| punaH bauddha kahate haiM ki kinhIM vivakSita arthoke svatantrapanako sambandhAbhAva ke sAtha vyApti rakhate hue jAnakara sabako ghera karake sAdhya sAdhanakI vyAptiko banAkara usase bhinna padArthokI svatantratArUpa hetuse sambandhAbhAvarUpa sAdhyakI anumAna dvArA pratipatti ho sakegI / ataH pratyakSako sarvajJapanekA prasaMga Tala jAtA hai tathA vicAraka honeke kAraNa anumAnajJAna itane vyApAroMko bhI kara sakatA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama kaTAkSa kareMge ki anumAnase byAptiko jAnanemeM bhI anavasthA doSa AtA hai / kyoMki vyAptiko jAnanevAle anumAnakA utthAna karanemeM bhI punaH vyAptiko jAnanekI AvazyakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki sabase pahile tuma yaha batAo ki vaha svataMtratA asiddha padArthokI to ho nahIM sakatI hai / jo vicArA abhItaka asiddha hai, vaha bhalA svatantra kahAM ? aura siddhapadArthokA to svataMtra honeke kAraNa yadi sambandha na mAnA jAyagA to paramArtharUpase deza, kAla, Adike niyamase padArthokI
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmANaH utpatti honA bhalA kyoM dekhA jA rahA hai ? batAo ! kyoMki niyatadeza aura kAlameM utpana kI paratantrapaneke sAtha vyApti ho rahI hai / jo apanI utpattimeM niyatadeza, kAloMkI apekSA rakhatA hai vaha paratantra hai / pratyeka parvatameM mANikyaratna prApta nahIM hotA hai / pratyeka hAthImeM sadA gajamuktA nahIM pAye jAte haiM / ataH ye paratantra haiM / jo artha sabhI prakArase svatantra hai, vaha sabhI kI nahIM apekSA karake niyata deza, niyata kAla, niyata dravya aura niyama bhAvakA avalamba lekara utpanna nahIM hotA hai / aura jo padArtha utpanna nahIM hotA hai, kUTastha, byApaka, nitya, hai| (yA asat hai ) vaha sabhI prakAra arthakriyA karanemeM samartha nahIM hai| kyoMki svataMtra padArtha kisIkA kAraNa nahIM hai, pariNAmI padArtha kAraNa hotA hai / jo ki antaraMga aura bahiraMga kAraNoMse hue pariNAmoMke sAtha tadAtmaka ho rahA hai| yadi tuma bauddha kisI vizeSasambandhase deza, kAla, Adise niyatapane karake padArthakI usa deza AdimeM niyamita ho rahI utpatti mAnoge to vaha vizeSa sambandha hI to vAstavika saMbaMdha siddha ho gayA / isa bAtako granthakAra aura bhI spaSTarUpase kahate haiN| dravyataH kSetrataH kAlabhAvAbhyAM ksycitsvtH| pratyAsannakRtaH siddhaH sambaMdhaH kenacitsphuTaH // 12 // kisI padArthakA kisI itara padArthake sAtha dravyase kSetrase aura kAlabhAvoMse nikaTatAko rakhakara sambandhita kiyA gayA sambandha apane Apa hI spaSTarUpase ho rahA hai| spaSTarUpase pratIta ho rahe padArthameM TaNTA khaDA karanA vyartha hai / dravyapratyAsatti, kSetrapratyAsatti, kAlapratyAsatti aura bhAvapratyAsatti ye cAra sambandha vyakta haiN| . kasyacitparyAyasya svataH kenacitparyAyeNa sahakatra dravye samavAyAdravyamatyAsattiryathA smaraNasyAnubhavena sahAtmanyekatra samavAyastamantareNa tatraiva yathAnubhavaM smaraNAnupapatteH somamitrAnubhavAdviSNumitrasmaraNAnupapattivat / santAnaikatvAdupapattiriti cenna, santAnasyAvastutvena taniyamahetutvAghaTanAt / vastutve vA nAmamAtra bhidyeta santAno dravyamiti / tathaikasantAnAzrayatvamekadravyAzrayatvaM ceti na kazcidvizeSaH, yatsantAno vAsanAmabodhastatsantAnaM smaraNamiti niyamopagamo'pi na zreyAn, proktadoSAnatikramAt / santAnasyAtmadravyasvopapattau yadAnadravyapariNAmo vAsanAprabodhastadAtmadravyavivartaH smaraNamiti prmtsiddheH| kisI ekaparyAya kI apane Apase kisI dUsarI paryAyake sAtha ekadravyameM samavAyasambandha ho jAneke kAraNa dravyapratyAsatti kahI jAtI hai / jaise ki smaraNakA pUrvaanubhavake sAtha eka AtmAmeM samavAya ho rahA hai| usa dravyapratyAsattirUpa samavAyasambandhake vinA usa hI AtmAmeM anubhavakA atikramaNa nahIM kara smaraNa honA nahIM bana sakatA hai / jaise ki somamitra vyaktike anubhava karanese viSNumitra puruSako smaraNa honA nahIM bana sakatA hai| jo pahile samayomeM anubhava kara cukA
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtika hai, vahI dhAraNAvaza pIche smaraNa kara sakatA hai / yadyapi dhAraNA nAmaka anubhavakA nAza ho cukA hai| phira bhI kAlAntarataka vAsanAyukta nita naye ho rahe uttarottara jJAnaparyAyoMke tAdRza pariNamanarUpa saMskAroMse yukta horahA AtmA nitya hai / ataH dravyapratyAsattike kAraNa janma janmAntarameM bhI usa AtmAke smRtti honA sambhava hai / bauddha kahate haiM ki nityadravya AtmAko na mAnA jAya, phira bhI vyavahAradRSTise mAna liye gaye santAnake ekapanese anubhavake anusAra smaraNa honA bana jaaygaa| AcArya mahArAja kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki vAstavika padArtha to kAryoko karate haiM / lakaDIkA banA huA yA patrapara citra kiyA gayA ghoDA icchApUrvaka dauDa nahIM sakatA hai| bIcameM piroye hue DorAke vinA dAnoMkI mAlA Tika nahIM sakatI hai / jaba ki Apa bauddhoMkI mAnI gayI santAna vastubhUta nahIM hai kalpita hai to vaha anubhavake anusAra niyata vyaktimeM hI smaraNa honekA kAraNa nahIM ghaTita hotI hai| kalpita santAnoMke bAlaka, kumAra, yuvA, avasthAoMke eka avasthAtAkA bhI nirNaya nahIM hone pAtA hai / yadi santAnako vAstavika padArtha mAnA jAyagA taba to hamAre aura Apake mAne gaye zadboM hI bheda hai / arthameM bheda nahIM hai| hama jisako dravya kahate haiM / usako Apa santAna kahate haiM / basa jhagaDA nivaTA / tathA eka santAnake Azraya rahakara AzrayIpanA kaho aura cAhe eka dravyarUpa AdhArakA AdheyapanA kaho, ekahI bAta hai / koI antara nahIM hai| kintu Atmadravyako na mAnate hue bauddhoMkA yaha svIkAra karanA acchA nahIM hai ki jisa santAnameM smaraNa karAnevAlI vAsanAeM jAgRta hoNgii| usI santAnameM smaraNa utpanna hogA, kyoMki isa niyamameM bhI pahile kahe hueM doSoMkA ullaMghana nahIM ho sakatA hai| bhAvArtha-jaba ki santAna koI vastubhUta nahIM hai to jisa santAna yA usa santAnakA viveka karanA bhI azakya hai / hAM! nAnA santAniyoMkI laDIsvarUpa- santAnako AtmadravyapanA bana jAnepara to jisa AtmadravyakA pariNAma hokara anubhavake pazcAt vAsanAkA jAgaraNa huA hai| usI AtmadravyakA pariNAma hokara smaraNa utpanna ho jAyagA / isa DhaMgase to bauddhoMke yahAM dUsare jainoMke matakI hI siddhi ho jAtI hai, jo ki honI cAhiye hii| .... kathaM parasparabhinnasvabhAvakAlayorekamAtmadravyaM vyApakamiti ca na codha, sakRnnAnAkAravyApinA jJAnenaikena prativihitatvAt / samasamayavartino rasarUpayorekaguNivyAptayoranumAnAnumeyavyavahArayorekadravyapratyAsattiranenoktA tadabhAve tyostvyvhaaryogytaanupptteH| bauddha kaTAkSa karate haiM ki parasparameM eka dUsarese bhinna svabhAvavAle tathA bhinna kAlameM honevAle aise anubhava aura smaraNameM vyApaka hokara rahanevAlA bhalA eka Atmadravya kaise mAnA jA sakatA hai ? dauDate hue do ghoDoMke Upara yA majhadhArameM bahatI huyIM do nAvoMpara calanevAle manuSyakI jo dazA hogI, vahI jainoMke mAne hue AtmadravyakI durvyavasthA ho jAyagI / granthakAra kahate haiM ki yaha codha nahIM krnaa| kyoMki bauddha citrajJAnako mAnate haiM / eka hI samaya aneka
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH 537 nIla, pIta, Adi AkAroM meM vyApanevAle eka citrajJAnake dRSTAntase Apake AkSepakA khaNDana ho samAna samayameM varta rahe aura eka 1 jAtA hai / isa ukta kathanase yaha bAta bhI kaha dI gayI hai ki guNavAn dravyameM vyApta ho rahe tathA rUpase rasakA yA rasase rUpakA anumAna kara anumAna anumeya ke vyavahArako prApta hue aise rUpa aura rasaguNakI bhI paraspara meM ekadravya pratyAsatti hai / vaizeSika isako ekArthasamavAya kahate haiM / jaise eka guruke pAsa paDhe hue do ziSyoM kA paraspara meM gurubhAIpane kA nAtA hai / yA mAjAye do bhAiyoMkA sahodaratva sambandha hai / yadi una rUpa aura rasakA ekadravya nAmakA sambandha nahIM mAnA jAvegA to unameM usa anumAna anumeya vyavahArakI yogyatA nahIM bana sakatI hai / ekadravyake rUpase dUsare dravyake rasakA anumAna nahIM ho pAtA hai 1 1 ekasAmagyadhInatvAttadupapattiriti cet kathamekA sAmagrI nAma ? ekaM kAraNamiti cet, tatsahakAryupAdAnaM vA ? sahakAri cet kuLAlakalazayordaNDAdirekA sAmagrI syAt samAnakSaNayostayorutpattau tasya sahakAritvAt / tathA etayoranumAnAnumeyavyavahArayogyatA avyabhicAriNI syAt tadekasAmagryadhInatvAt / ekasamudAyavarti sahakArikAraNamekA sAmagrI na bhinnasamudAyavarti yato'yamatiprasaMga iti cet, kaH punarayamekaH samudAyaH ? bauddha kahate haiM ki rUpa aura rasakI sAmagrI eka rUpaskandha / isa eka sAmagrIke adhIna honeke kAraNa rasase rUpakA anumAna yA rUpase rasakA anumAna honekI yogyatA bana jAyagI / vyartha hI ekadravya kyoM mAnA jAtA hai ? bauddhoMke aisA kahanepara to hama pUMcheMge ki do padArthoM kI sAmagrI bhI bhalA eka kaise huyI ? batAo ! isapara bauddha yoM kaheM ki hama eka kAraNako eka sAmagrI kahate haiN| isapara hamArA pUMchanA hai ki vaha kAraNa kyA sahakArI kAraNa liyA gayA hai ? yA upAdAna kAraNa pakaDA gayA hai ? yadi sahakArI kAraNa eka honese do kAryoMkI eka sAmagrI ho jAya, taba to kumbhakAra aura ghaTakI daNDa, cakra, Adi sahakArI kAraNa bhI eka sAmagrI ho jaaveN| kyoMki samAna samayameM pariNamana karate hue una kulAla aura ghaTakI utpatti meM vaha daNDa Adi padArtha sahakArI kAraNa bana rahe haiN| cAkapara daNDako hAthameM lekara ghaTako banA rahe uttaravarttI kulAla aura ghaTa donoMke sahakArI kAraNa daNDa, cakra haiM aura tisa prakAra usa eka sAmagrakei adhIna honeke kAraNa una kulAla aura ghaTakI anumAna anumeyake vyavahArakI yogyatA bhI vyabhicAra - doSarahita ho jAya / kyoMki ve donoM eka sAmagrIke adhIna haiM / bhAvArtha - sahakArI kAraNa eka honese kulAlase ghaTakA aura ghaTase kulAlakA anumAna ho jAnA cAhiye, jo ki hotA nahIM hai / isapara bauddha yadi usa gIko DUDheM ki eka samudAyameM rahanevAlA sahakArI kAraNa eka sAmagrI hai, kintu bhinna samudAya meM rahanevAlA sahakArI kAraNa ekasAmagrI nahIM hai, jisase ki yaha atiprasaMga hotA / arthAt ghaTake banAnevAlA kAraNasamudAya to kulAlake kAraNakUTase nyArA hai / bhinna samudAyameM rahaneke kAraNa hI 1 daNDa Adika eka sAmagrI nahIM haiN| isapara to phira hamArA prazna hai ki yaha eka samudAya bhI mahA EUR8
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 taravArya lokvArtike kyA padArtha hai ? Apa bauddhoMke yahAM ekatva pariNati na honeke kAraNa santAna -samudAya, sAmAnya, sAdharmya, Adi to vastubhUta nahIM mAneM gaye hai / aisI dazAmeM ApakA kalpanAse gaDhA gayA samudAya kyA paDatA hai ? batAo ! / sAdhAraNArthakriyAniyatAH pravibhAgarahitA rUpAdaya iti cet kathaM pravibhAgarahitatvamekatvapariNAmAbhAve teSAmupapadyate'tiprasaMgAt / sAMvRtyaikatvapariNAmeneti cenna, tasya prativibhAgAbhAvahetutvAyogAt / pravibhAgAbhAvo'pi teSAM sAMvRta iti cenna hi tattvataH pravibhakto evaM rUpAdayaH samudAya ityApannam / na caivam / keSAJcitsamudAyetaravyavasthA sAdhAraNArthakriyAniyatatvetarAbhyAM sopapanneti cAyuktaM, sUryAmbujayorapi samudAyaprasaMgAt / tayorambujaprabodharavyoH sAdhAraNArthakriyAniyatatvAt / tato vAstavameva pravibhAgarahitasamudAyavizeSasteSAmekatvAdhyavasAya hetu raMgIkartavyaH / sa caikatvapariNAmaM tAttvikamantareNa na ghaTata iti so'pi pratipattavya eva sa caika dravyamiti siddham / svaguNaparyAyANAM samudAyaskandha iti vacanAt / sAmAnyarUpase ekasI ho rahI arthakriyA ke karanemeM niyata aura prakaTa hue, vibhAgase rahitarUpa AdikoM ko yadi samudAya kahoge, taba to hama jaina kahate haiM ki una rUpa AdikoMkA paraspara ekama eka hue pariNAmake vinA vibhAgase rahitapanA kaise siddha ho sakegA ? yoM to atiprasaMga ho jAyagA / arthAt ekatva pariNAmake vinA bhI vibhAgarahitapanA ho jAya to pAnI aura cAMdI nirmita rupayekA tathA AkAza, AtmA, AdikA bhI vibhAga rahitapanA hokara samudAya bana jAo ! jaise ki kSIra, nIrakA athavA dUdha bUrekA samudAya bana jAtA hai / yadi Apa bauddha kalpanArUpa jhUThe svarUpase ekatva pariNAma karake rUpa AdikoMkA avibhAgIpana mAnoge, so to ThIka nhiiN| kyoMki usa kalpanA kiye gaye sAmvRta ekatva pariNAmako prakRSTa vibhATh abhAvakA hetupanA nahIM hai / yadi una rUpa AdikoMkA avibhAgIpana bhI kalpita hI mAnA jAya, aisA mAnanepara to vAstavikarUpase avibhAgayukta nahIM hue hI yA prakarSatA se vibhakta ho gaye hI rUpa Adika samudAya bana gaye yaha kathana prApta huA / kintu isa prakAra atatko tat kahakara asatya kathana karanA to yukta nahIM hai / tathA bauddhoMkA kinhIM hI padArthoMkI sAmAnya arthakI kriyAmeM niyatapana aura sAmAnyarUpase arthakriyAmeM nahIM niyatapanase samudAya aura pRthagbhAvakI vaha vyavasthA karanA bana baiThegA, yaha kathana bhI ayukta hai / kyoMki yoM to sUrya aura kamalake bhI samudAya ho jAnekA prasaMga hogA / una sUrya aura kamalako kamalakA khila jAnA aura ravikA vikAsa honA inameM sAmAnyarUpa se rahanevAlI vikAsarUpa arthakriyA karanemeM niyatapanA hetu vidyamAna hai / ta kAraNa vAstavika hI vibhAga rahita svarUpa vizeSa samudAya una rUpa Adikake ekapanako nirNaya karanekA hetu svIkAra karanA cAhiye aura vaha vAstavika samudAya to paramArthabhUta ekatva pariNAmake 1
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH 539 vinA nahIM ghaTita hotA hai / isa kAraNa vaha kathaJcit tadAtmaka ho jAnA svarUpa ekatva pariNAma bhI samajha lenA hI cAhiye aura vaha ekatva pariNatise yukta vastu hI to ekadravya hai| yaha siddha huaa| apane guNa aura apanI paryAyoMkA samudAya skandha hotA hai, aisA anyatra granthoMmeM vacana hai| vahI anvayarUpase rahanevAlA ekadravya hai| tathA sati rUparasayorekArthAtmakayorekadravyapratyAsattireva liMgaliMgivyavahArahetuH kAryakAraNabhAvasyApi niyatasya tadabhAvenupapatteH santAnAntaravat / na hi kacit pUrve rasAdiparyAyAH pararasAdiparyAyANAmupAdAnaM nAnyatra dravye vartamAnA iti niyamasteSAmekadravyatAdAtmyavirahe kthNciduppnnH| taisA honepara pahile kahe gaye ekaarthasvarUpa rasa aura rUpakA ekadravya nAmakA hI sambandha hai aura vaha ekadravya pratyAsatti hI rUpa rasake sAdhya sAdhana vyavahArakA kAraNa hai| Apa bauddhoMkA mAnA gayA arthakriyAmeM niyata rahanArUpa kAryakAraNabhAva bhI ekadravya pratyAsatti nAmaka sambandhake vinA nahIM bana sakatA hai| jaise ki devadatta, jinadatta, Adi dUsare santAnoMke anubhava, smaraNa, jJAna, sukha, AdikA parasparameM kAryakAraNabhAva nahIM banatA hai, kisI ekadravyameM pUrva samayake rasa Adi paryAya uttaravartI samayameM honevAle rasa Adi paryAyoMke upAdAna kAraNa ho jAte haiM, kintu dUsare dravyomeM vartta rahe pUrvasamayavartI rasa Adi paryAya isa prakRta dravyameM honevAle rasAdikake upAdAna kAraNa nahIM haiM, isa prakAra niyama karanA una rUpa AdikoMke ekadravya tAdAtmyake vinA kaise bhI nahIM bana pAtA hai / nahikA anvaya upapannaHke sAtha karanA cAhiye / ____ ekamupAdAnamekA sAmagrIti dvitIyopi pakSaH saugatAnAmasaMbhAvya eva, nAnAkAryasyaikopAdAnatvavirodhAt / yadi punarekaM dravyamanekakAryopAdAnaM bhavettadA saivaikadravyapratyAsattirAyAtA rsruupyoH| prathama sahakArI aura upAdAna do pakSa uThAye the, unameM pahile sahakArI kAraNakA vicAra ho gayA / aba dUsare vikalpa upAdAna kAraNakA vicAra calAte haiM ki aneka kAryoMkA eka upAdAna kAraNa honA eka sAmagrI hai / isa prakAra bauddhoMkA dUsarA pakSa lenA bhI sambhAvanA karane yogya nahIM hai| kyoMki aneka kAryoke eka upAdana honekA virodha hai| "yAvAnti kAryANi tAvanti kAraNAni" jitane kArya hote haiM utane hI kAraNa hote haiM / svabhAvabheda yA zaktibhedase dharmI kAraNa bhI bhinna mAnA jAtA hai / yadi phira Apa bauddhoMke yahAM aneka kAryoMkA upAdAna kAraNa ekadravya ho jAya, taba to rUpa aura rasakI vahI ekadravya-pratyAsatti AgayI / rUpa-skandha nAmaka sAmagrIse rUpa aura rasakI utpatti mAnanA ekadravya-pratyAsattise sambhava hai / isa prakAra anubhava aura smaraNakI athavA rUpa, rasa, AdikI pratyAsatti huyI / isa sambandhako puSTa kiyA / aba dUsare sambandhakA varNana karate haiN| .
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtika kSetrapratyAsattiryathA balAkA salilayorekasyAM bhUmau sthitayoH saMyuktasaMyogI hi tato nAnyaH pratiSThAmiyarti janyajanakabhAva eva tayoH parasparaM pratyAsattiriti cenna, anyasara:samudbhUtAyAH paratra sarasi balAkAyAH nivAsasaMbhavAt / naikA balAkA pUrve saraH pravihAya sarontaramadhitiSThantI kAcidasti pratikSaNaM tadbhedAditi cenna kathaJcittadakSaNikatvasya pratIterbAdhakAbhAvAttadbhAntatvAnupapatteH / kSiteH pratipradezaM bhedAdekatra pradeze balAkAsalilayokhasthAnAnnaiva tatkSetrapratyAsattiriti cenna, kSityAdyavayavinastadAdhArasyaikasya saadhnaat| na caikasyAvayavino nAnAvayavavyApinaH sakRdasambhavaH pratItisiddhatvAdvaidyAdyAkAravyApyekajJAnavat / padArthoM kA kSetra sambandha yaha hai / jaise ki eka bhUmimeM Thahara rahe trakapati aura jalakA saMyukta saMyoga saMbandha ho rahA hai / bhAvArtha - lambe cauDe tAlAbakI bhUmimeM jala bharA huA hai aura vahIM kinAre para baguloMkI pati baiThI huyI hai / aisI dazA meM bagulA aura jalakA sAkSAt saMyogasambandha nahIM hai, kintu jalase saMyukta nIcekI bhUmi hai aura usa lambI cauDI avayavIsvarUpa bhUmipara bagu 1 1 kA saMyoga ho rahA hai / ataH bagulA aura jalakA paraspara meM paramparAse saMyukta saMyogasambandha huA / usase bhinna aura koI dUsarA sambandha yahAM pratiSThAko prApta nahIM ho sakatA hai / isa prakAra ke kSetra sambandhako nahIM mAnakara yadi koI una jala aura bagulAoMkA paraspara meM janyajanaka bhAva sambandha hI mAne yAnI sarovarakA jala janaka hai aura bagulA janya hai, bagulAoM kI sthitikA nimitta jala hI hai, AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki dUsare sarobara meM bhale prakAra utpanna huyI bakapaGktikA uDakara anya sarovaroMmeM nivAsa honA sambhava hai / manuSya jaise dezAntara meM jA vasate haiM, taise hI pazu, pakSI, bhI kahIM utpanna hokara anya sthAloMmeM cale jA sakate haiM / aisI dazAmeM sarovara ke jalakA aura paradezI bagulAkA janyajanakabhAva sambandha nahIM bana pAtA hai / kintu unakA kSetrasambandha hI hai / yahAM koI bAlakI khAla nikAlanevAle kahate haiM ki pahile sarovarako chor3akara dUsare sarovara meM nivAsa karatI huyI koI bakapati eka nahIM hai / kyoMki bagulA kI bhinna bhinna samayoM meM nyArI nyArI paryAyeM haiM / ataH bagulAkI pahilI paryAyoMkA pahile sarovara ke sAtha janyajanaka sambandha thA aura yahAM Akara vasI huyI bagulAkI navIna paryAyoMkA isa jalase kAryakAraNabhAva hai ! yahAM bagulAkI isa kSaNameM upajI paryAyakA kAraNa to isa jala hI mAnanA paDegA, sUkSmatA se vicAra dekhiye / bAlya avasthAse lekara bUDhe honetaka bagulAko eka hI mAnanA bhrAnta hai | ataH avazya mAna liye gaye kAryakAraNa bhAva sambandhase hI nirvAha ho jAyagA / kSetra - pratyAsattikA gaurava kyoM baDhAyA jAtA hai ? granthakAra kahate haiM ki yaha kaTAkSa to nahIM krnaa| kyoMki usa bakapaMktike kathaJcit akSINapanekI pratItikA koI vAdhaka pramANa nahIM hai| isa kAraNa aNDa [aNDA] avasthAse lekara vRddha avasthAtaka kAlAntarasthAyI bagulAke akSikapanakI bhrAnti honA nahIM banatA hai / janmase lekara maraNaparyaMta jIvita rahanevAlA bagulA eka hai / ataH sarovara ke sarovarakA 540
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jisa sarovarake tIrameM bakakA janma huA hai / usIke sAtha usakA kAryakAraNa bhAva hai / anyake sAtha nhiiN| phira yadi koI bauddha AdhArapara yoM AkSepa kareM ki lambI, cauDI, bhUmi koI eka avayavI dravya nahIM hai / AkAzake pratyeka pradezameM bhUmikA bheda hai, yAnI nyArI nyArI hai| ataH paramANu barAbara ekapradezameM to bakapaMkti aura salila donoMkI avasthiti nahIM ho sakatI hai| isa kAraNa Apa jainoMkI mAnI huI vaha ekadezameM rahanevAloMkI kSetra-pratyAsatti siddha na ho skii| AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki bhUmi, ghaTa, parvata, zarIra, Adi anekakSetravyApI avayaviyoMkI siddhi kI jA cukI hai / ve kSiti, gRha, parvata, Adi avayavI una bagulA, jala, Adikake AdhAra hote hue sAdhe jA cuke haiN| yadi yahAM koI yoM kahe ki aneka avayavoMmeM eka hI samaya vyApanevAle eka avayavI dravyakA asambhava hai so nahIM kahanA / kyoMka aneka thambhoMpara rakhe hue vAMsake samAna aneka tantuoMmeM eka paTakA rahanA pratItiyoMse siddha hai / jaise ki Apa sautrAntikoMke yahAM vedya AkAra, vedaka AkAra, aura samvitti AkAra inameM vyApaka rUpase rahanevAlA ekajJAna mAnA gayA hai, isa prakAra kSetrapratyAsattiko siddhakara aba kAlika sambandhako bauddhoMke sammukha siddha karate haiN| ___kAlapatyAsattiryathA sahacarayoH samyagdarzanajJAnasAmAnyayoH zarIre jIvasparzavizeSayorvA pUrvottarayorbharaNikRttikayoH kRttikArohiNyorvA tayoH pratyAsatyantarasyAvyavasthAnAt / katipaya padArthokA kAlika sambandha isa prakAra hai ki eka sAtha rahanevAle samyagdarzana aura samyagjJAna sAmAnyakA hai / AtmAmeM jisI samaya samyagdarzana hai usI samaya samyagjJAna hai, sAmAnya rUpase cAhe koI bhI upazama, kSayopazama, yA kSAyika samyaktva, hoya usa samaya sAmAnyarUpase cAhe koI na koI matijJAna, zrutajJAna evaM avadhijJAna manaHparyaya yA kevalajJAna avazya hogA vizeSa samyagdarzanakA vizeSa jJAnake sAtha iya kAlika sambandha niyata nahIM karate haiN| athavA zarIrameM jIvakA aura vizeSa sparzakA kAlika saMbandha hai| roga avasthAmeM yA jIvita aura mRta avasthAkI parIkSA karate samaya zarIrameM jIvakA aura uSNa Adi vizeSa sparzakA kucha kAla Age pIche taka saMbandha honA mAnA jAtA hai tathA pahile muhUrta aura uttara muhUrtameM udaya honevAle bharaNI nakSatra aura kRttikA nakSatrakA athavA kRttikA aura rohiNIkA kAlakI apekSAse sambandha hai| pUrvameM kahe hue tina samyaktva, jJAna, AdikakA anya saMbandha honekI vyavasthA nahIM hai / yaha kAla pratyAsatti huyii| ____ bhAvapratyAsatciryathA gogavapayoH kevalisiddhayotiyorekatarasya hi yAdRgbhAvaH saMsthAnAdiranaMtajJAnAdirvA tAdRktadanyatarasya supratIta iti na pratyAsatyaMtaraM kayozcidanakamatyAsacisaMbandhe vA na kiMcidaniSTa pratiniyatodabhUteH sarvapadArthAnAM dravyAdipratyAsatticatuSTayavyati
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 . tatvAryakokavArtika rekeNAnupapadyamAnatvena prsiddhH| saiva caturvidhA pratyAsattiH sphuTaH saMbandho bAdhakAmAvAditi na sambandhAbhAvo vyavatiSThate / katipaya padArthokI bhAvapratyAsatti to isa prakAra hai jaise ki gau aura rojhameM sAdRzya sambandha hai| una donoMmeMse ekake jisa prakAra saMsthAna racanA Adi pariNAma haiM vaise hI zeSa bace huyeke sanniveza Adi haiM tathA kevalI bhagavAn aura siddhaparameSThImeM paraspara bhAvapratyAsatti hai / jaise hI ananta jJAna, anantadarzana, Adika bhAva terahaveM yA caudahaveM guNasthAnameM rahanevAle kevalI mahArAjake haiN| vaise hI una domeMse bace huye dUsare. siddha bhagavAnke haiM / yA siddha paramAtmAke jaise anantajJAna Adi bhAva haiN| vaise hI arahanta bhagavAnke haiN| yaha acchI taraha pratIta ho rahA hai / dUsare sambaMdhakI yahAM sambhAvanA nahIM hai / nyAyatIrtha yA nyAyAcArya parIkSAko uttIrNa karanevAle kaI chAtroMmeM paraspara bhAvapratyAsatti hai / unake vyutpattirUpa bhAva ekase haiN| kinhIM do padArthoMmeM yadi aneka pratyAsattirUpa sambandha ho jAya to bhI koI aniSTa nahIM hai / apane niyata ho rahe dravya AdikoMse saMpUrNa padAthokI utpatti hotI hai / ataH dravya, kSetra, kAla, bhAva, ina cAroM sambandhoMke atirikta anya saMbandhoMkI asiddhi honeke kAraNa dravya Adi cAra sambandhoMkI hI prasiddhi hai| arthAt samyagdarzana aura jJAnakI dravyapratyAsatti hai tathA kAlapratyAsatti bhI hai aura eka AtmAmeM rahaneke kAraNa kSetrapratyAsatti bhI ho sakatI hai / kSAyopazamika yA kSAyikabhAva honese bhAvapratyAsatti bhI sambhava hai| jaise ki bhAIpaneke sAtha mitratA sambandha yA guruziSya sambandha bhI ghaTita ho jAtA hai| prakaraNameM vaha cAra prakArakI hI pratyAsatti sphuTa hokara sambaMdha hai / koI bAdhaka pramANa nahIM hai / isa kAraNa bauddhoMkA mAnA gayA sambandhAbhAva vyavasthita nahIM hotA hai| yoM vastubhUta sambandha padArthakI siddhi kara dI gayI hai| nanu ca dravyapratyAsattirekena dravyeNa kayozcitparyAyayoH kramabhuvoH saDamuvorvA tAdAtmyaM tacca rUpazleSaH sa ca dvitve sati sambandhinorayukta eva virodhAt tayorekye'pi na sambandhaH sambandhinorabhAve tasyAghaTanAt dviSThatvAdanyathAtiprasaMgAt / nairantarya tayo rUpazleSa ityapyayuktaM,tasyAntarAbhAvarUpatve tAttvikatvAyogAta prAptirUpatve'pi praaptH| paramArthataH kAtsnryaikadezAbhyAmasambhavAdgatyantarAbhAvAt / kalpitasya tu rUpazleSasyApatiSedhAt na sa tAvikaH sambandhosti prakRtibhinnAnAM svakhabhAvavyavasthiteH, anyathA sAntaratvasya saMbandhaprasaMgAditi kecit / taduktam-" rUpazleSo hi saMbandho dvitve sa ca kathaM bhavet / tasmAt prakRtibhinnAnAM saMbandho nAsti tattvataH" iti|| ___ bauddha apane matako puSTa karaneke lie anunaya [ khuzAmada ] karate haiM ki Apa jainoMkI mAnI gayI dravyapratyAsatti to eka dravyake sAtha kramase honevAlI kinhI vivakSita anubhava, smaraNa, rUpa paryAyoMkA athavA sAtha rahanevAlI rUpa, rasa, Adi guNasvarUpa paryAyoMkA tadAtmaka ho jAtA
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH hai aura vaha tAdAtmya to svarUpakA ekamaeka hokara cupaka jAnA hai, kintu vaha zleSa ho jAnA to sambandhiyoMke dopanA honepara ayukta hI hai, kyoMki virodha hai / arthAt svatantra do padArthokA ekamaeka ho jAnA svarUpa tAdAtmya banatA nahIM hai / tathA una sambandhiyoMkI eka saMkhyA honepara bhI sambandha honA nahIM banatA hai| do sambandhiyoMke na honepara usa sambandhakI ghaTanA nahIM hai| kyoMki sambandha do AdimeM sthita rahanevAlA mAnA gayA hai| akelekA koI sambandha nahIM hai / eka khambhekA koI dvAra nahIM hai / eka kinArekI nadI bhI nahIM hai, anyathA yAnI ekameM hI rahanevAlA sambandha mAna liyA jAya to atiprasaMga ho jAyagA / ghaTa ghaTakA yA AtmA, AtmAkA bhI rUpa zleSa ho jAnA cAhiye / jaina loga tAdAtmyako rUpazleSa na mAnakara una una sambandhiyoMke antarAlarahitapaneko yadi rUpazleSa kaheM yaha bhI unakA kahanA ayukta hai / kyoMki vaha nirantaratA antarAlakA abhAvarUpa hai / ataH vAstavika nahIM mAnI jA sakatI hai| virahakA tuccha abhAva vastubhUta nahIM hai| vaizeSikoMne hI tuccha abhAvako padArtha mAnA hai, jainoMne nahIM / yadi rUpazleSakA artha donoMkI parasparameM prApti ho jAnA svarUpa mAnA jAya. to bhI pUrNarUpase yA ekadezase prApti ( saMsarga ) kA prazna uThAnese paramArtharUpase prApti honA asambhava hai / pUrNarUpase rUpazleSa mAnanese aneka aNuoMkA piNDa kevala aNumAtra ho jaaygaa| ekadezase sambandha mAnanepara ve ekadeza usake AtmabhUta haiM yA parabhUta haiM ? batAo! prathama pakSameM dUsare ekadezase rUpazleSa na huA pRthagbhAva banArahA parabhUta mAnanepara to anavasthA hovegI / rUpazleSakA spaSTa artha karaneke liye ukta ina tIna arthoke atirikta anya koI upAya jainoMke pAsa nahIM hai| hAM, kalpanAse gaDha liye gaye rUpazleSakA to hama bauddha bhI niSedha nahIM karate haiN| kintu vaha kalpita rUpazleSa vAstavika saMbandha nahIM hai / kyoMki apanI apanI nyArI prakRtiyoMke anusAra sarvathA bhinna ho rahe padArtha apane apane bhAvameM vyavasthita ho rahe haiN| unakA bhalA parasparameM svarUpa saMzleSa kyA ho sakatA hai ? kahIM jala bhI kamalapatrase milA hai| athavA agni aura pArA yA paramANueM bhI kabhI milatI haiM ? arthAt nhiiN| anyathA yAnI nirantaratAko sambandha, kahoge to bhAva honeke kAraNa sAntaratA ( viraha paDanA ) ko baDI prasannatAse saMbandha ho jAnekA prasaMga hogA / jo ki jainoMko iSTa nahIM, isa prakAra koI bauddha kaha rahe haiN| unake granthoMmeM bhI vahI kahA gayA hai ki rUpakA ekamaeka hokara zleSa ho jAnA hI sambandhavAdioMke yahAM sambandha .. mAnA gayA hai / vaha sambandhiyoMke do honepara bhalA kaise hovegA? tisa kAraNa prakRtise. hI bhinna bhinna paDe hue padArthokA paramArtharUpase koI sambaMdha hI nahIM hai / gaDhanta kaisI bhI kara lo ! jaise ki koI hAsyazIla manuSya kisI vyaktise kahe ki tumhArI cAcIkI bahinakI bhatIjIkI bhaujAIkI dAdIkI dhevatIse merI sagAI honevAlI thii| tisa kAraNa tuma mere sAle lagate ho, yaha sAlA jamAIpanakA sambaMdha jhUThA hai / usI prakAra sabaH sambandha jhUThe haiM / yoM bauddhoMke kahanepara aba AcArya kahate haiM use suno /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 tatvAryakokavArtika * tadetadekAntavAdinazcodhaM na punaH syAdvAdinA / te hi kathaMcidekatvApatti sambandhino rUpazleSaM saMbandhamAcakSate / na ca sA dvitvavirodhinI kathaMcitsvabhAvanairaMtaye vA tadapi nAMtarAbhAvarUpamastitvaM chidramadhyaviraheSvanyatamasyAMtarasyAbhAvo hi tatsvabhAvAMtarAtmakovastubhUta eva yadA rUpazleSaH kayozcidAsthIyate nirvAdha tathA pratyayaviSayastadA kathaM kalpanA ropitaH syAt / kenacidaMzena tAdAtmyamatAdAtmyaM ca saMbandhinoviruddhamityapi na maMtavyaM tayAnubhavAJcitrAkArasaMvedanavat / / ___ so isa prakAra vaha ekAntavAdI bauddhoMkA kutarka pUrvaka prazna karanA unhIMke Upara lAgU hotA hai / syAdvAdiyoMke Upara phira koI abhiyoga nahIM lagatA hai / ve syAdvAdI to nizcayase do saMbandhiyoMke kathaJcit ekapanekI prApti ho jAneko rUpazleSa nAmakA sambandha kaha rahe haiM aura vaha ekapanekI prApti dopanakA virodha karanevAlI nahIM hai / AtmA aura pudgalakA yA mile hue sone aura kITakA ekapanArUpa bandha hote hue bhI do dravyapanA sthira rahatA hai| ataH ApakA pahilA AkSepa nirmUla hai, athavA dUsarA saMbaMdhiyoMke antarakA abhAvarUpa bhI vaha rUpazleSa ho sakatA hai| vaha nairantarya antarakA abhAvarUpa tuccha abhAva nahIM hai / kintu antara zadbake chidra, madhya, viraha, sAmIpya, vizeSa, Adi aneka artha haiM / yahAM prakaraNameM chidra madhya aura virahoMmeMse dika antarakA abhAvasvarUpa saMbandha mAnA gayA hai / jisase ki vaha abhAva anya mAvasvarUpa hotA huA vAstavika hI hai| tuccha abhAvako hama bhI nahIM mAnate haiM / ataH jisa samaya kinhIM do padArthokA vastubhUta nairantarya hI rUpazleSa bAdhArahita hokara tisa prakArake jJAnakA viSaya nirNIta ho rahA hai, usa samaya vaha rUpazleSa kalpanAse AropA gayA kaise kahA jA sakegA ? arthAt rUpazleSa kalpita nahIM hai| do sambandhiyoMkA kisI aMzase tAdAtmya ho jAnA aura dUsare kisI aMzase tAdAtmya na honA viruddha hai, yaha bhI nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki tisa prakAra anubhava ho rahA hai / jaise ki citra AkAravAle saMvedanakA nIla AkArase abheda hai aura usIke nIla AkArakA usake pIta AkArake sAtha bheda hai / aisA bhedAbhedAtmaka citrajJAna Apane mAnA hai| pAMcoM aMguliyAM parasparameM bhinna hotI huI bhI hAthake sAtha abhedako rakhatI haiN| etena prAptyAdispaM nairantaya rUpazleSa ityapi svIkRtaM tasyApi kathaJcittAdAtmyAnatikrayAt / tataH svasvabhAvavyavasthiteH prakRtivibhinAnAmarthAnAM na sambandhastAttvika ityayuktaM tata eva teSAM smbndhsiddhH| svasvabhAvo hi bhAvAnAM pratIyamAnaH kathaJcitsatyAsasirviprakarSazca sarvathA tadapratItestena . cAvasthitiH kathaM saMbandhAbhAvaikAntaM sAdhayet sambandhaikAntavat / isa kathanase hamane Apa bauddhoMkA kahA gayA prApti Adi svarUpa nairantarya rUpazleSa hai, yaha bhI aMgIkAra kara liyA hai / kyoMki usa nirantarakA bhI kathaJcit tAdAtmyase atikramaNa nahIM ho
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH pAtA hai arthAt jo hI ApakA nairantarya hai / vahI hamArA kathaMcit tAdAtmya hai / tisa kAraNa prakRti anusAra hI bhinna ho rahe padArthoMkI apane apane svabhAva meM vyavasthiti hone ke kAraNa unakA paraspara meM vAstavika sambaMdha nahIM hai / yaha bauddhoMkA kahanA yukta nahIM hai / kyoMki jisa hI kAraNa se Apa sambandhakA niSedha karate haiM usI kAraNa se unakA sambandha siddha ho jAtA hai| dekhiye, padArthoM ke apane apane svabhAva pratIta ho rahe haiM tathA svabhAva aura svabhAvavAnoMkA kathaMcit nikaTapanA aura dUrapanA bhI jAnA jA rahA hai / hAM! sarvathA vaha nikaTavartI paryAyake sAtha nikaTapanA aura dUravartI paryAyoM ke sAtha dUrapanA nahIM pratIta hotA hai / arthAt jainajana kisI bhI sambandhako kathAcit svIkAra karate haiM, sarvathA nahIM / mitratA nAmaka sambandhake samAna zatrutA ( pratiyogitA ) bhI eka sambandha hai / jisa sama devadatta ke pAsa rupayA hai usa samaya usakA devadatta ke sAtha svasvAmisambandha hai, jinadatta ke pAsa cale para jinadatta ke sAtha usa rupayekA svasvAmisambandha hai / kathaMcitsaMyoga, kathaJcit samavAya, kathaMcit tAdAtmya, kathaMcit janyajanakabhAva Adi sabhI sambandhoM meM kathaJcit lagA denA cAhiye, tabhI ThIka nAtA juDa sakegA / jaba ki tisa svarUpase padArthokI sthiti ho rahI hai vaha ekAntarUpase bhalA sambandhAbhAvako kaise sAdha devegI ? jaise ki ekAntarUpase sambandhako siddha nahIM kara pAtI hai / bhAvArtha - " prakRtibhinnAnAM svasvabhAvavyavasthiteH " usa hetuse Apa bauddhoMne sambandha ke abhAvako puSTa kiyA hai / kintu usI hetuse sambandha puSTa ho jAtA / paryAya aura paryAyIkA sambandha mAne vinA, apane apane svabhAvoMmeM padArthoMkI vyavasthA honA nahIM bana sakatA hai / 545 na cApekSatvAt sambandhasvabhAvasya mithyApratibhAsaH sUkSmatvAdivada sambandhasvabhAvasyApi tathAnuSaMgAt / na cAsambandhasvabhAvo'nApekSikaH kaMcidarthamapekSya kasyacittavyavasthiteranyathAnupapatteH sthUlatvAdivat / pratyakSabuddhau pratibhAsamAno anApekSika eva tatpRSThabhAvinA tu vikalpenAdhyavasIyamAno yathApekSikastathA vAstavo bhavatIti cet, saMbandhasvabhAvepi samAnaM / na hi sa pratyakSe na pratibhAsate yato'nApekSiko na syAt / bauddha kahate haiM ki jaise sUkSmatva, hrasvatva, Adi dharma apekSAse utpanna honeke kAraNa jhUThe haiM, usIke samAna apekSA janya honese saMbandha svabhAvakA jhuMThA pratibhAsa ho rahA hai / arthAt -- Amale kI 1 apekSA bera choTA hai aura berakI apekSA phAlasA choTA hai| yaha choTApana koI vastubhUta padArtha nahIM. hai / vastubhUta honepara to parivartana ( badalanA ) nahIM honA cAhiye thA, kintu choTA bhI dUsare kI apekSA usI samaya baDA horahA hai / aise hI guruziSyasambandha svasvAmisaMbandha bhI apekSAse hI hai / ziSya ke adhika paDhajAnepara guru bhI celA bana jAtA hai, dhanika ho jAnepara sevaka bhI svAmI ho jAtA hai, yahAMtaka ki svayaM apanA putra Apa ho jAtA hai| lokameM eka vyaktike sAtha mAmA, sAlA, Adi kaiI sambandha ho jAte haiM, ataH nAte saba jhUThe haiN| aba AcArya uttara kahate haiM ki yaha nahIM samajhanA / yoM to padArthoMke asambandha svabhAvako tisa prakAra jhUThe jAnanekA prasaMga hogA / 1 69
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtika Apa bauddhoM kA mAnA huA paramANuoM meM paraspara asanbandhasvabhAva yAnI vibhakta hokara rahanApana bhI to anApekSika nahIM hai| anyathA arthAt asaMbandhako yadi apekSAke vinA hI honevAlA mAnA jAyagA to kisI eka padArthakA kisI anya eka arthakI apekSA karake usa asambandhakI vyavasthA hotI huyI na bana skegii| jaise ki sthUlatva, mahattva, Adi ApekSika haiM / bhAvArtha - AMvale se vilba baDA hai | bilbase nAriyala baDA hai / nAriyala se peThA baDA hai / yaha baDApana jaise ApekSika hai, vaise hI kucAritravAlA putra pitAse nyArA hai / devadatta jAti se pRthagbhUta hai / eka paramANukA dUsare paramANuse koI sambandha nahIM hai / ye asambandha bhI jhUThe bana baiTheMge / kintu ye saba vastu ke pariNAmoMpara avalambita haiM / yAvanti kAryANi tAvantaH pratyekaM vastusvabhAvAH ' / sambandha yA asambandha kUTastha nitya nahIM hai, kintu pariNAmake anusAra badalate rahate haiM / svAmI ke kArya karanepara hI, sevaka svAmIpana pAtA hai / aise hI pRthagbhAva bhI pariNAmoMpara TikA huA hai| korI jhUThI apekSAse nahIM hai / isapara bauddha yadi yoM kaheM ki pratyakSajJAnameM vizadarUpase jAnA jA rahA asambandha to anApekSika hI hai / hAM ! usake pIche honevAle jhUThe vikalpajJAna karake to nirNIta kiyA gayA hokara jisa prakAra ApekSika hai / tisa prakAra avastubhUta bhI hai, arthAt pratyakSase jAna liyA gayA asambandha aMza vAstavika hai aura kalpanAse jAnA gayA asambandha aMza avAstavika hai / sambandha to kathamapi vastubhUta nhiiN| granthakAra kahate haiM ki aisA kahanepara to vastuke sambandhasvabhAvameM bhI samAna rUpa se yaha kathana lAgU ho jAtA hai / vaha sambandha pratyakSajJAnameM nahIM pratibhAsatA hai, yaha na kahanA / jisase ki anApekSika na ho sake yAnI pratyakSajJAnase jAnA jA rahA aura nahIM apekSA rakhatA huA sambandha bhI vastubhUta hai / vastubhUta asambandhakI apekSA bhAvasvarUpa sambandha balavattara ho vAstavika hai / dUsarI bAta yaha hai ki ApekSika padArtha saba jhUThe hI thoDe hote haiM, samIcIna Arope gaye saba padArtha satyArtha haiM / 1 546 nanu ca parApekSaiva sambandhastasya tanniSThatvAt tadabhAve sarvathApyasambhavAt / parApekSamANo bhAvaH svayamasana vApekSate san vA / na tAvadasannapekSA dharmAzrayatvavirodhAt kharazrRMgavat / nApi san sarvanirAzaM satvAdanyathA sactvavirodhAt / kathaJcit sannasannapekSya ityayamapi pakSo na zreyAn, pakSadvayadoSAnatikramAt / na caikArthaH sannasaMzca kenacidrUpeNa sambhavati virodhAdanyathAtItAnAgatAdyazeSAtmako vartamAnArthaH syAditi na kacit sadasavavyavasthA, saMkaravyatikarApatteH / yato parApekSANAmasannibandhanaH sambandhaH sidhyet / taduktam -- " parApekSAdisambandhaH so san kathamapekSate / saMzca sarvanirAzaMso bhAvaH kathamapekSate || " iti kazcit / sambandhako na mAnanevAlA bauddha AmantraNa karake jainoMke prati kahate haiM ki parakI apekSA karanA hI sambandha hai / kyoMki vaha sambandha apekSA kiye gaye una padArthoMmeM rahatA hai / apekSa
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 517 NIya padArthoke na honepara sabhI prakArase saMbandha honekA asambhava hai / hama bauddhoMkA yahAM yaha vicAra hai ki parakI apekSA karanevAlA padArtha svayaM asan hokara dUsarekI apekSA karatA hai ? athavA svayaM san hokara parApekSA karatA hai ? prathama pakSake anusAra kharaviSANake samAna asadbhUta padArtha to parakI apekSA nahIM kara sakatA hai / kyoMki apekSA kriyA rUpa dharmakA Azraya sadbhUta kartA honA caahiye| (san devadatto ghaTamapekSate ) / asat padArthako khara,gake samAna apekSA dharmake AzrayapanakA virodha hai / tathA dUsare pakSake anusAra sadbhUta padArtha bhI parakI apekSA nahIM rakhatA hai / kyoMki vaha pUrNarUpase bana cukA hai / sat padArtha to sabakI AkAMkSAoMse rahita hai / kRtakRtyake samAna usako kisIkI apekSA nahIM, anyathA yAnI satko bhI parakI apekSA hone lage to usake sadbhutapanameM virodha AtA hai / apUrNa padArtha hI apane zarIra ko banAneke liye anyakI apekSA rakhatA hai paripUrNa nahIM / yadi jaina loga kathaMcit sat aura kathaMcita asat padArthako anyakI apekSA rakhanevAlA mAneM so yaha pakSa bhI baDhiyA nahIM hai| kyoMki donoM pakSameM huye doSoMkA atikrama nahIM ho skegaa| pratyeka pakSameM jo doSa hote haiM ve ubhaya pakSameM bhI lAgU ho jAte haiN| dUsarI bAta yaha hai ki eka padArtha kisI rUpase sat hoya aura kisI dUsare svarUpase asat hoya aisA nahIM sambhavatA hai, kyoMki virodha hai| anyathA vartamAnakAlakA padArtha bhI bhUta ciratarabhUta bhaviSyat aura dUra bhaviSyat Adi sampUrNa * arthasvarUpa bana baiThegA / isa prakAra kisI bhI padArthameM satpane aura asatpanekI vyavasthA na ho skegii| saMkara aura vyatikara doSa honekA bhI prasaMga hogaa| jisase ki jainoMke yahAM dUsaroMkI apekSA rakhanevAle padArtha kA asatko kAraNa mAnakara honevAlA saMbaMdha siddha ho jAtA / arthAt parApekSArUpa sambandha siddha nahIM ho pAtA hai / vahI hamAre graMthoMmeM kahA hai ki parapadArthokI apekSA hI sambandha ho sakatA hai / kintu vaha apekSaka padArtha asadbhUta hokara kaise dUsaroMkI apekSA karatA hai ? maragayA puruSa jalako nahIM cAhatA hai aura pUrNa aMgoMse sadabhUta bhAva to sampUrNa apekSAoMse rahita hai| vaha bhalA dUsarekI kyoM apekSA karane calA ! isa prakAra apekSaka kartA ke samAna apekSaNIya karmameM bhI sat aura asat pakSa lagAkara usakI apekSA honA nahIM ghaTita hotA hai| yahAMtaka koI bauddha kaharahA hai / isa para AcArya mahArAja kahate haiM ki so'pi sarvathA sadasattvAbhyAM bhAvasya parApekSAyA virodhamapratipadyamAnaH kathaM tAM pratiSedhyAt / pratipadyamAnastu svayaM pratiSeddhumasamarthastasyAH kacitsiddheranyathA virodhAyogAt phayaM cAnirAkurvanapi parApekSA sarvatra sambandhasyAnApekSikatvaM pratyAcakSIta ? na cedunmattaH / ____ vaha bauddha bhI sabhI prakAra satpane aura asatpanese padArthako parakI apekSA karaneke virodhako nahIM samajhatA huA kaise usa parAMpekSAkA niSedha kara sakegA ? aura sat asatpane karake bhAvakA
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 tattvAryalokavArtike parApekSAke sAtha virodhako samajhatA huA bauddha to svayaM niSedha karaneke liye samartha nahIM ho sakatA hai kyoMki kahIM na kahIM usa parapadArthakI apekSAkI siddhi ho cukI hai| anyathAM virodha honekA ayoga hai tathA para apekSAko nahIM nirAkaraNa karatA huA bhI sarva sthaloMmeM sambandhakI anApekSikatAkA kaise pratyAkhyAna kara sakegA ? aura balAtkArase pratyAkhyAna karegA to kyA vaha unmatta na samajhA jAyagA ? arthAt vikSipta puruSa hI paraapekSAko mAnatA huA apekSA rakhanekA khaNDana kara sakatA hai / anya nhiiN| svalakSaNameva sambandho'nApekSikaH syAna tato'nyaH sa ceSTo nAmamAtre vivAdAda stunyavivAdAditi cet, kaH punaH sambandhamasvalakSaNamAha tasyApi svena rUpeNa lakSyamANasya svalakSaNatvAt / yadi bauddha yoM kaheM ki svalakSaNa tattva hI nahIM. apekSA karatA huA sambaMdha ho jaaygaa| usase bhinna " svasvAmi" Adi koI bhI sambandha nahIM hai aura vaha skhalakSaNarUpa anApekSika sambandha hama bauddhoMko bhI iSTa hai| hamAre aura Apa jainoMke mAne gaye padArthakA kevala nAmameM hI vivAda hai| vastutattvameM vivAda nahIM hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama samajhAte haiM ki kauna vAdI vidvAn sambandhakA svalakSaNarahita kahatA hai ? arthAt koI nahIM / sampUrNa padArthoMmeM apane apane lakSaNa svarUpa gutha rahe haiM vaha saMbandha bhI svakIyarUpa karake lakSya karane yogya hotA huA svalakSaNasvarUpa hai| " sarva svalakSaNaM svalakSaNaM " bhale hI kahe jAo acchA hai / nanu kutaH sambandhastathA dvayoH sambandhinoH siddhaH ? ekena guNAkhyena saMyogenAnyena vA dharmeNAntarasthitenAvAcyena vA vasturUpeNa sambandhAditi cet sa tatsambandhinoranarthAntaramarthAntaraM vA ? yadhanAntaraM tadA saMbandhinAveva prasajyete / tathA ca na sambandho naam| sa tato'rthAntaraM cet sambandhinau kevalau kathaM sambaddhau syAtAM tattvAnyatvAbhyAmavAcyazcet kathaM vastubhUtaH syAt / bhavatu cAmantaranarthAntaraM vA sambandhaH / sa tu dvayorekena kutaH syAt / pareNaikena sambandhAditi anavasthAnAt / na sambandhamatiH sadaramapi gatvA dvayorekAbhisaMbandhamantareNApi sambandhatve kathaM nAbhisambandhatvamatiH kevalayoH sambandhinoratiprasaMgAt / yadi sambandhazca svenAsAdhAraNena rUpeNa sthitastadA siddhamamizraNamarthAnAM prmaarthtH| taduktam-"dvayorekAbhisambandhAt sambandho yadi tdvyoH| kaH sambandho'navasthA cana sambandhamatistathA // " tau ca bhAvau tadanyazca sarve te khAtmani sthitAH / ityamizrAH svayaM bhAgastAnmizrayati kalpanA // " iti kathaM sambandhaH skhalakSaNamiSyate / sambandhinora thIntaraM tato'narthAntarasya tu tatheSTau na vastuvyatirekeNa sambandho'nyatra kalpanAmAtrAditi vadannapi na syaadvaadimtmbudhyte| taddhi bhedAbhedekAntaparAnmukhaM na tadoSAspadam /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 549 jaina ke prati bauddha prazna karate haiM ki do sambandhiyoke madhya meM rahanevAlA sambandha tisa prakAra kaise siddha hotA hai ? batAo ! isapara Apa naiyAyika, jaina, yA anya koI yoM kaheM ki eka saMyoga nAmaka guNa padArthase athavA anya kisI bIca antarAlameM Thahare hue dharmase yA nahIM kahane yogya vastu svarUpase donoMkA sambandha honA bana jAtA hai / jaise ki do patroMke bIcameM goMda dhara denese ve cupaka jAte haiM, Adi / isa prakAra kahanepara to hama saugata jainoMko phira pUcheMge ki vaha madhyameM paDA huA saMyoga yA dharma athavA avAcya vastukharUpa kyA una do sambandhiyoMse bhinna hai ? yA abhinna hai ? yadi abhinna mAnoge, taba to kevala do sambandhiyoM hI ko mAnanekA prasaMga hogA aura taisA honepara madhyavartI koI nirAlA saMbandha na ho sakA / yahI to hama mAna rahe haiM / tathA dvitIya pakSake anusAra vaha sambandha una do sambandhiyoMse yadi bhinna mAnA jAyagA to usa sarvathA nyAre paDe hue udAsIna sambandha ke dvArA kevala do sambandhI bhalA sambaddha kaise ho sakeMge ? alaga goMdadAnImeM paDA huA goMda to sandUka meM rakhe hue patroMko nahIM joDa sakatA hai / athavA dUra dezameM paDA huA DorA kapaDe ko nahIM sIMva sakatA hai / yadi tisa bhinnapana aura abhinnapanase na kahA jAya aisA koI avaktavya vaha saMbaMdha hogA to vaha vAstavika kaise ho sakegA ? batAo ! aura vastu kaisA bhI ho cAhe sambandha donoM sambandhiyoMse bhinna ho athavA abhinna ho, kintu vaha donoMmeM eka sambandhase kaise rahegA ? batAo ! arthAt do sambandhiyoMmeM kisI anya sambandhase rahanevAlA sambandha huA karatA hai / " tiSThatIti dviSThaH " jaise ki daNDa aura puruSameM rahanevAlA saMyogasambandha guNa hone ke kAraNa jaba donoMmeM samavAya sambandhase tiSThatA hai, taba sambandha banatA hai aura saMyoga tathA daNDameM rahanevAlA samavAya bhI svarUpasambandhase tiSThatA huA sambandha banatA hai / isI prakAra yahAM bhI dUsare kisI eka sambandhase saMbaMdha ho jAneke kAraNa donoMkA eka vRttimAn sambandhake sAtha sambandha honA yadi kahA jAyagA to usa sambandhako bhI sambandhapanA domeM kisI anya saMbaMdhase ThaharAnepara hogA / ataH nyAre tIsare, cauthe, pAMcaveM, Adi eka sambandhase sambandha ho skegaa| isa prakAra anavasthAdoSa ho jAne se sambandhajJAna nahIM hone pAtA hai / bahuta dUra bhI jAkara una do sambandhiyoMkA eka sambandhake binA bhI sambandha honA mAna loge to mUlameM paDe huye kevala do sambandhiyoMkI bhI sambandha hue vinA sambandhabuddhi ho jAo sampUrNa padArtha apane apane svarUpameM sthita ho rahe haiM / kisIkA kisIse sambandha ( tAlluka ) nahIM hai / anyathA atiprasaMga ho jAyagA / yAnI cAhe jisakA cAhe jisake sAtha sambandha gaDha jAo ! yadi Apa jainoMke yahAM sambandha padArtha apane asAdhAraNa svarUpase sthita ho rahA hai| jaisA ki Apane pahile sAbhimAna kahA thA vaha kisIkI apekSA nahIM karatA hai, taba to padArthoMkA vAstavikarUpase nahIM milanArUpa asambandha siddha ho jAtA hai / kyoMki saba apane nyAre svarUpameM sthita hokara baiThe huye haiM / sambandha bhI alaga baiThA huA hai / koI bhI kisIkA sambandhI nahIM hai, so hI hamAre yahAM kahA hai ki donoMkA eka sambandhase
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 tatvAryazlokavArtike yadi sambandha honA mAnoge to phira una donoMkA kyA sambandha hogA ! tisa prakAra to sambandha jJAna nahIM ho sakatA hai / bhAvArtha-daNDa aura daNDIkA saMyoga sambandha mAnA jAya aura daNDameM saMyoga guNa samavAyasambandhase rahe, ataH saMyoga aura daNDakA samavAya mAnA jAya / samavAyasambandha bhI saMyogame svarUpasambandhase rahe / ataH saMyoga aura samavAyakA yojaka svarUpasambandha mAnA jAya evaM samavAyameM svarUpasambandha bhI vizeSaNatA sambandhase rahe, isa prakAra sambandhiyoMmeM rahanevAle sambandhoMke ThaharAneke lie anya sambandhoMkI AkAMkSA bar3hatI jaaygii| yaha anavasthAdoSa sambandha jJAnako na hone degA ? tathA ve donoM sambandhIrUpa bhAva aura unase bhinnasambandha tathA dUsare padArtha ve saba apane apane svarUpameM sthita ho rahe haiM / isa kAraNa padArtha apane Apa nyAre nyAre haiN| svayaM vyAvRtta haiM, mile hue nahIM haiM to bhI hAM, vyavahArI loga kalpanAjJAnoMse jhUTha mUTha unheM milA lete haiM / isa prakAra sambandha padArtha sambandhiyoMse bhinna hotA huA bhalA kaise svalakSaNa mAnA jAtA hai ? batAo ! arthAt nhiiN| aura una sambandhiyoMse abhinna paDe huye sambandhako to tisa prakAra iSTa karoge taba to donoM sambandharipa vastuoMse bhinna koI sambandha padArtha nahIM banatA hai / kevala kalpanAke atirikta sambandha koI vastu nahIM hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra baDI derase kaha rahA bauddha bhI syAdvAdiyoMke matako nahIM samajhatA hai / vaha syAdvAda siddhAnta to sarvathA bheda aura sarvathA abhedake ekAntase pratikUla hotA huA sambandhiyoMse sambandhakA kathaMcit bheda, abheda, mAnatA hai / ataH vaha kisI bhI doSakA sthAna nahIM hai / - yena rUpeNa lakSyamANaH sambandho anyo vArthaH khalakSaNamiti tu parasparApekSabhedAbhedAtmakaM jAtyaMtaramevoktaM tasyAbAdhitapratItisiddhatvena skhalakSaNavyapadezAt / tato na kalpanAmevAnurundhAnaH pratipattRbhiH kriyAkArakavAcinaH zaddhAH saMyojyante'nyApohapratItyarthameveti ghaTate yenedaM zobheta / " tAmeva cAnurundhAnaiH kriyAkArakavAdinaH / bhAvabhedapratItyartha saMyojyante'bhidhAyakAH // " iti kriyAkArakAdInAM sambandhinA tatsambandhasya ca vasturUpamatI taye tadabhidhAyikAnAM prayogasiddheH sarvatrAnyApohasyaiva zadvArthatvanirAkaraNAca / tataH kazcitkasyacitsvAmI sambandhAtsiddhatyeveti svAmitvamarthAnAmadhigamyaM nirdezyatvavadupapannameva / ____ jisa svarUpase lakSita kiyA jAya aisA koI sambaMdha padArtha yA anya padArtha khalakSaNa hai, isa prakAra kahanepara to parasparameM apekSA rakhate hue bheda, abheda, svarUpa, vibhinna jAtivAlA padArtha hI kahA jA sakatA hai / sarvathA bheda yA abhedake ekAntoMse bhinnajAti vAlA vaha kathaJcit bheda, abheda, Atmaka padArtha bAdhArahita pratItiyoMse siddha hai| isa kAraNa svalakSaNa isa nAmako pA jAtA hai| bauddhoMkA mAnA gayA svalakSaNa to svalakSaNa nahIM hai, kintu suSTu alakSaNa hai / tisa kAraNase vAstavika sambandha na hote hue bhI kalpanA hIke anurodhase calanevAle vyavahArI pratipattAoM karake anyApohakI pratItike liye hI kriyA kArakako kahanevAle zabda joDa liye jAte haiM / jaise ki he
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 551 devadatta zveta gAyako daNDase ghera lAo Adi / yaha bauddhoMkA kathana nahIM ghaTita hotA hai / jisase ki unakA yaha siddhAnta zobhA pAtA ki usa kalpanAkA hI anurodha karanevAle jJAtAoM karake bhAvoMkI bhedapratIti karAneke liye kriyAvAcI zabda aura kArakavAcI zabdoMkI joDakalA karalI jAtI hai / kSaNika honeke kAraNa kriyAkAlameM kAraka nahIM / ataH unakA sambandha nahIM hai tathA vastutaH vAcyavAcaka bhAva bhI nahIM hai / isa prakAra yaha bauddhoMkA kathana vidvAnoMmeM zobhA nahIM pAtA hai / kyoMki kriyA, kAraka, jJApaka, Adi sambandhiyoM aura unake sambandha vAstavika svarUpakI pratipatti karaneke liye unake karanA siddha ho rahA hai tathA saba sthAnoMpara anyApoha hI zadvakA vAcyaartha hai / isakA nirAkaraNa kara diyA gayA hai / tisa kAraNa koI eka vivakSita padArtha kisI ekakA svasvAmi sambandha ho jAnese svAmI siddha ho hI jAtA hai / isa prakAra padArthoMkA nirdezyapaneke samAna svAmIpanA bhI jAnane yogya hai / yaha siddha kara diyA gayA hI hai / yahAMtaka svAmitvakA vicAra kiyaa| aba tIsare upAya sAdhanakA vicAra calAte haiM- kahanevAle zabdoM kA prayoga na kiMcitkenacidvastu sAdhyate sanna cApyasat / tato na sAdhanaM nAmetyanye te'pyasaduktayaH // 13 // kAryakAraNa bhAvako na mAnanevAle bauddha kaha rahe haiM ki koI bhI bana cukI sadbhUta vastu kisI eka sAdhana karake nahIM sAdhI jAtI hai aura sarvathA nahIM banI huyI asat vastu bhI kisI kAraNa se nahIM sAdhI jA sakatI hai / tisa kAraNa saMsAra meM koI bhI sAdhana padArtha nAmamAtrako bhI nahIM hai / isa prakAra koI dUsare vAdI kaha rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki ve bhI prazaMsanIya kathana karanevAle nahIM haiM / pratyakSase hI bAla gopAloM takako kAryakAraNabhAva pratIta ho rahA hai| daNDa, cakra, miTTI se ghaDA banatA hai, sUta, turI, vemAse kapaDA banatA hai / sAdhanaM hi kAraNaM tacca na sadeva kArye sAdhayati svarUpavat, nApyasat kharaviSANavat / prAgasatsAdhayatIti na vA yuktaM, sadeva sAdhayatIti pakSAnatikramAt / na ghutpatteH prAgasat prAgeva kAraNaM niSpAdayati, tasyAsata eva niSpAdanaprasakteH / utpattikAle sadeva karotIti kathanena kathaM na satpakSaH ? kathaJcidasat karotItyapi na vyavatiSThate, yena rUpeNa sattena karaNAyogAdanyathA svAtmano'pi karaNaprasaMgAt / yena cAtmanA tadasattenApi na kAryatAmiyarti zazaviSANavadityubhayadoSAvakAzAt sadasadrUpaM kArye nA'nAkulaM, na ca kathaJcidapi kAryamasAdhayat kiJcitsAdhanaM nAma kAryakaraNabhAvasya tattvatosambhavAcca / taduktam -- anyavAdI hI vikalpoMko uThAkara kAryakAraNabhAvameM dUSaNa dikhA rahe haiN| jisase ki sAdhanakA artha kAraNa hai aura vaha kAraNa sadrUpa hI kAryako nahIM banAtA hai / jaise ki kAraNa 1
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtika %3 apane pahile bane banAye svarUpako phira nahIM banAtA hai tathA vaha kAraNa kharaviSANake samAna asat padArthako bhI nahIM banAtA hai| yadi yahAM koI naiyAyika yoM kahe ki prAgabhAvakA pratiyogI kArya hotA hai| ataH pahile nahIM vidyamAna kintu vartamAna meM vidyamAna aise kAryako kAraNa sAdhatA hai yaha kahanA bhI ayukta hai| kyoMki isa taraha to sat kAryako hI kAraNa banAtA hai,isa pakSakA atikramaNa na huA aura utpattike pahile asat kAryako kAraNa pahile hI banA DAlatA hai, yaha to nahIM kaha sakate ho kyoMki yoM to usa asat kAryake hI banAnekA prasaMga AtA hai| utpattike samaya sat hI kAryako kAraNa banAtA hai aisA kathana karanese to kyoM nahIM satpakSa hI aayaa| donoM pakSoMmeM naiyAyika aura jaina kAryakA banAnA siddha nahIM kara sakate haiN| kisI dravyakI apekSAse sat aura paryAyakI apekSAse asat kAryako kAraNa banAtA hai| yaha syAdvAda pakSa bhI vyavasthita nahIM hotA hai| kyoMki jisa svarUpase kArya sat hai usa svarUpase usakA karanA nahIM ho sakatA hai anyathA yAnIM bane huye sat svarUpakA bhI punaH utpAdana kiyA jAya to kAraNako apanI AtmAke bhI punaH niSpAdana karanekA prasaMga hogaa| tathA jisa svarUpase vaha kArya kathaMcit asat hai, usa svarUpase bhI vaha kartavyapaneko prApta nahIM hotA hai, jaise ki zazake ( kharagoza ) asat sIMga nahIM kiye jAte haiN| isa prakAra donoM pakSake doSoMko sthAna mila jAnese syAdvAdiyoMkA sat asatrUpa kAryakA pakSa lenA bhI anAkula nahIM hai yAnI AkulatAko utpanna karAtA hai| kisI bhI DhaMgase kAryako nahIM banAtA huA to koI sAdhana nahIM ho sakatA hai| tathA vAstavikarUpase dekhA jAya to kAryakAraNa bhAvakA asambhava hai, so hI hamAre bauddha granthoM meM yoM kahA hai| " kAryakAraNabhAvo'pi tayorasahabhAvataH / prasiddhayati kathaM dviSTho'dviSThe sambandhatA katham // " krameNa bhAva ekatra vrtmaanonynispRhH| tadabhAve'hi bhAvAcca sambandho naikavRttimAn // " yadyapekSyatayorekamanyAtrAsau pravartate / upakArI hyapekSyaH syAt kathaM copakarotyasan // " yayekArthAbhisambandhAtkAryakAraNatA tyoH| prAptA dvitvAdisambandhAt savyetaraviSANayoH // " dviSTho hi kazcitsambandho nAtonyattasya lakSaNam / bhAvAbhAvI padhiryogaH kAryakAraNatA yadi // " yogopAdhI na tAveva kAryakAraNatAtra kim / bhedAcceanvayaM zaddho niyoktAraM samAzritaH // " pazyannekamadRSTasya darzane tadarzane / apazyan kAryamanveti vinApyAkhyAtRbhirjanaH // " darzanAdarzane muktvA kAryabuddherasambhavAt / kAryAdizrutirapyatra lAghavArtha nivezitA // tadbhAvabhAvAttatkAryagatiryApyanuvarNyate / saMketaviSayAkhyA sA sAsnAdeogatiryathA // bhAve bhAvini tadbhAvo bhAva eva ca bhAvitA / prasiddha hetuphalate pratyakSAnupalambhataH // etAnmAtratattvArthAH kAryakAraNagocarAH / vikalpAH darzayaMtyarthAn mithyArthAn ghaTitAniva // bhinne kA ghaTanA'bhinne kAryakAraNatApi kA /
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH bhAve vAnyasya vizliSTau zliSTau syAtAM kathaM ca tau // " iti / tadetadasadRSaNam / svAbhimate'pyakAryakAraNabhAve samAnatvAt / tathAhi dUsare upAya svAmitvakA nirUpaNa karate samaya sAmAnyarUpase sambandha padArthameM pahile dUSaNa diyA thaa| aba sAdhyasAdhanake prakaraNa anusAra bauddha vizeSasambandhameM bhI dUSaNa dete haiM ki kAryakAraNabhAva nAmakA sambaMdha bhI samIcIna nahIM hai| kyoMki sambandha domeM rahanevAlA hotA hai aura kAryakAraNoMkA eka kAlameM sAtha na rahaneke kAraNa dviSTha sambandhakA asambhava hai| kAraNa samayameM kArya nahIM hai aura kAryakAlameM kAraNa nahIM hai| kAryase kAraNa pUrvasamayavartI hotA hai| bailake sIdhe aura Dere sIMgake samAna samAnakAlavAle padArthoMmeM kAryakAraNa bhAva nahIM hotA hai| tisa kAraNa sAtha rahanevAle do sambandhiyoMmeM rahanevAlA sambandha bhalA kramavartI kSaNika kAryakAraNoMmeM kaise prasiddha hovegA? arthAt nhiiN| tathA domeM nahIM rahanevAle padArtha to sambandhapanA asiddha hI hai / ataH domeM nahIM rahanevAle kAryakAraNameM sambandhapanA kaise siddha ho sakatA hai ? (1) yahAM koI sambandhavAdI yadi yoM kahe ki kAraNa athavA kAryameM vaha sambandha kramase vartegA, bauddha kahate haiM ki yaha to ThIka nhiiN| kyoMka kramase bhI sambandha nAmakA padArtha eka kAraNa athavA kAryameM vartatA huA kArya aura kAraNoMmeMse ekakI nahIM apekSA rakhakara ekahI meM vartanevAlA hokara to sambandha nahIM bana sakatA hai| kyoMki kArya aura kAraNameMse ekake na hote hue bhI vaha sambandha raha jAtA mAnA gayA hai aura kevala ekameM rahanevAlA to sambandha hotA nahIM hai / (2) yadi phira bhI koI sambandhavAdI yoM kahe ki una kArya aura kAroMmeMse eka kArya athavA kAraNakI apekSA karake bace hue dUsare kArya athavA kAraNameM vaha sambandha kramase varttatA hai| ataH apekSA sahita honese domeM rahanevAlA hI mAnA jAyagA / taba to hama bauddhoMkA yaha kahanA hai ki jisakI apekSA kI jAtI hai, vaha upakArI honA cAhiye / kyoMki upakArIkI apekSA hotI hai / anyakI kArya athavA kAraNoMko apekSA nahIM hotI hai / jaba ki kAryakAlameM kAraNa aura kAraNakAlameM kAryanAmakA bhAva avidyamAna hai, taba ve kisa prakAra kyA upakAra kara sakeMge? kharaviSANake samAna asat padArtha to yaha isakA kArya hai aura yaha isakA kAraNa hai ityAdi upakAroMko karanemeM samartha nahIM hai / (3) yadi eka sambandharUpa arthase bandha jAneke kAraNa una kAryapana aura kAraNapanase mAna liye gaye kramavartI padArthoMmeM kAryakAraNabhAva mAnA jAyagA, taba to dvitva saMkhyA yA baDe choTe aura dUravartI nikaTavartI padArthoMmeM honevAle kAla, deza, sambandhI paratva yA aparatva athavA vibhAga, pRthaktva, Adike sambandhase vaha kAryakAraNabhAva bailake sIdhe Dere sIMgoMmeM bhI prApta ho jaavegaa| donoM sIMgoMmeM dvitva, vibhAga, Adi vidyamAna haiM ( 4 ) isapara koI sambandhavAdI yadi yoM kahe ki cAhe kisI bhI dvitvasaMkhyA, paratva, Adike sambandhase hama kAryakAraNatA nahIM mAnate haiM, kintu sambandha nAmaka padArthase juDa jAnepara kAryakAraNatA mAnate haiM / bauddha kahate haiM ki yaha to ThIka nahIM / kyoMki domeM rahanevAlA hI koI padArtha sambandha hogaa| 70 .
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArya lokavArtike I isa do AdimeM bandha jAnese bhinna koI usa sambandhakA lakSaNa nahIM hai / aisI dazAmeM isa sambandhakA dvitvasaMkhyA, pRthaktva, Adikase antara kaise vyavasthita karoge ? arthAt sambandhase saMkhyA Adi meM koI vizeSatA nahIM hai / yadi kisI kArya yA kAraNa ke honepara honA aura na honepara na honA isa prakAra anvayavyatireka dvArA ve bhAva aura abhAva haiM vizeSa jisake aise sambandhako kAryakAraNatA kahoge ( 5 ) taba to sabhI sambandha siddha nahIM hote haiM, kyoMki una bhAva abhAvarUpa vizeSaNAko hI yahAM kAryakAraNabhAva kyoM na mAna liyA jAya? asat sambandhakI kalpanA karanese kyA lAbha hai ! yadi sambandhavAdI jaina yoM kaheM ki honepara honA na honepara na honA isa bhAva abhAva se kArya - kAraNabhAva sambandhakA bheda hai, taba to bahutase vAcyaartha hue jAte haiM / eka kAryakAraNabhAva isa zada karake anvaya, vyatirekarUpa prameya kaise kahA jA sakatA hai ? yahAM koI yadi yoM niyama kare ki za to prayoga karanevAleke adhIna hotA hai| niyojana karanevAlA jisa zadvakA jisa prakAra prayoga karatA hai / vaha zadba usa prakArake arthako bhale prakAra kaha detA hai / isa kAraNa aneka arthoM meM bhI eka zadbakA sunA jAnA viruddha nahIM hai to bhI ve do anvaya vyatireka hI kAryakAraNabhAva hue ( huA ) ( 6 ) jisa kAraNase ki jAnane yogya kintu kAraNase pahile na dekhe gaye phira bhI varttamAnameM kAryanAmaka padArtha ke darzana honepara eka kAraNapanase mAna liye gaye padArthako dekhatA huA aura usa kAraNa ke na dekhanepara kAryako nahIM dekhanevAlA manuSya " yaha usase utpanna hotA hai / " isa bAtako upadezaka puruSoMke vinA bhI jAna letA hai ( 7 ) tisa kAraNa darzana adarzana yAnI inake viSaya svarUpabhAva aura abhAvako choDakara kAryabuddhi kucha nahIM sambhavatI hai yaha isakA kArya hai / ityAdi zadvavyavahAra bhI lAghava ke liye niviSTa kiyA gayA hai / anyathA padapara janasamudAyako I itanI lambI cauDI zadvamAlA kahanI paDegI ki darzana, adarzanake, viSaya bhAva, abhAvarUpa anvaya, vyatireka ina vivakSita padArthoMke haiM / itanA zabda samUha na kahanA paDe / isaliye " yaha isakA kArya hai / yaha isakA kAraNa hai / aisA zabda bola diyA jAtA hai / ( 8 ) ataH anvaya, vyatirekako choDakara anya koI kArya kAraNatA nahIM hai / phira vaha bhAva, abhAvase kyoM sAdhI jAtI hai ? sambandhavAdI puruSa usake bhAva abhAvase hetu dvArA jo kAryapanekA jJAna honA varNana karate haiM, vaha bhI isa kAraNakA yaha kArya hai aura isa kAryakA yaha kAraNa hai / isa saMketako hI viSaya karatI hai / vastubhUta kAryakAraNa bhAvako nahIM jatAtI hai| jaise ki sAnA [ gala kambala ] sIMga, kakuda, [ DhAMTa ] pUMchake antame bAloM kA gucchA, ityAdika karake jaise gaukA jJAna kara liyA jAtA hai / yahAM gau aura sAsanA AdikA kAryakAraNabhAva to nahIM hai / jJApyajJApaka bhAva bhale hI hoya / ( 9 ) jisase ki kArya nAmaka padArthake bhavana honepara usa kAraNa honA hI kAraNa hai / aura kAraNa ke honepara hI kAryakA honA kAryatva hai / isa prakAra pratyakSa aura anupalambhase hetutA, kAryatA, donoM prasiddha ho rahI haiM / (10) tisa kAraNa bhAva, abhAva, " "" "" 554
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH hI kAryakAraNatA hai, usase bhinna nahIM / ataH kevala itane hI bhAva aura abhAvarUpa tattvako viSaya lekara utpanna honevAle jhUThe vikalpajJAna kArya, kAraNoMko viSaya kara rahe haiM, aura asatya arthako viSaya karanevAle ve vikalpajJAna pratyeka asambaddha padArthoM ko bhI paraspara sambaddhoMke samAna dikhalA dete haiM ( 11 ) / dUsarI bAta hama yaha pUMchate haiM ki yaha kAryakAraNabhAvako prApta huA artha kyA bhinna hai yA abhinna hai ? yadi bhinna hai to sarvathA bhinna padArthameM saMyojanA kaise ho sakatI hai ? kyoMki ve to apane apane nyAre svabhAvoM meM vyavasthita ho rahe haiM / yadi abhinna mAnoge to abhinna yAnI akele meM kAryakAraNatI bhI kyA hogI ? arthAt nahIM / sambandhavAdiyoMkA yaha bhI vicAra ho ki hama bhinnakA yA sarvathA abhinnakA sambandha nahIM mAnate, kintu eka sambandha nAmake padArthase jaDe hue padArthoM kA sambandha mAnate haiM / isapara bhI hama bauddha pUcheMge ki nyAre paDe hue bhinna . sambandha vibhakta paDe rahanepara ve kAryakAraNarUpa do padArtha bhalA mile hue ( cipake hue ) kaise ho sakeMge ? arthAt nahIM mila sakate haiM ( 12 ) / aba granthakAra kahate haiM ki so isa prakAra bAraha kArikAoM dvArA bauddhoMkA jainoMke Upara ye dUSaNa uThAnA samIcIna nahIM hai / kyoMki vizeSa sambandha kAryakAraNabhAvameM jaise ye doSa lagAye jAte haiM, vaise hI bauddhoMko apane mAne gaye akAryakAraNabhAva meM bhI samAnarUpase ve doSa lAgU ho jAte haiM / tisIko spaSTakara kahate haiM / pratinArAyaNake dvArA nArAyaNake Upara calAyA huA cakra punaH usIpara AghAta karatA hai / vaise hI sambandhavAdiyoMke Upara bauddhoMkA bAraha kArikAoM dvArA kucakra calAnA unake Upara hI paDatA hai / dekhiye / kAryakAraNabhAvo dviSTha eva kathamasahabhAvinoH kAryakAraNatvAbhyAM niSedhyayorarthayovartate / na cAdviSTho'sau sambandhAbhAvatvavirodhAt / pUrvatra bhAve vartitvA paratra krameNa vartamAno'pi yadi sonyanispRha evaikatra tiSThan kathamasambandhaH ? parasya hyanupapannasyAbhAvo 'pi pUrvatra vartamAnaH pUrvasya ca naSTatvenAbhAve'pi paratra vartamAnosAvekavRttireva syAt / pUrvatra vartamAnaH paramapekSate paratra ca tiSThanpUrvamato'sambandho dviSTho evAnyanispRhatvAbhAvAditi cet . kathamanupakAraM tathottaramapekSyate'ti prasaMgAt / sopakArakamapekSata iti cet nAsatastadopakArakatvAyogAt / yadi punarekenAbhisambandhAtpUrvaparayorakAryakAraNabhAvastadA savyetaraviSAyoH sasyAdekena dvitvAdinAbhisambandhAt / tathA ca siddhasAdhyatA / dviSTho hi kazcidasambandho nAtonyattasya lakSaNaM yenAbhimatasiddhiH / yadi punaH pUrvasyAbhAva eva yo bhAvo - bhAve'bhAvastadupAdhiyogo'kAryakAraNabhAvastadA tAveva bhAvAbhAvAvayogopAdhI kiM nA'kAryakAraNabhAvaH syAt, tayorbhedAditi cet, zaddhasya niyoktRsamAzritatvena bhede'pyabhedavAcinaH prayogAbhyupagamAt / svayaM hi loko'yamekamadRSTasya darzane'pyapazyaMstadadarzane ca pazyan vinApyAkhyAtRbhirakAryamavabudhyate / na ca tathA darzanAdarzane muktvA kacidakAryabuddhirasti / na ca tayorakAryAdizrutirvirudhyate lAghavArthatvAt tannivezasya / yA punaratadbhAvAbhAvAdakAryagatirupa 555
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 tattvAryazlokavArtike varNyate sA saMketaviSayAkhyA, yathA asaasnaadergogtiH| naitAvatA tattvatokAryakAraNabhAvo naam| bhAve hi abhAvini vA bhAvitA ahetuphalate prsiddh| prasiddha pratyakSAnupalammAbhyAmeva / tadetAvanmAtratattvArthI evAkAryakAraNagocarA vikalpA darzayantyarthAn mithyArthAn svayamaghaTitAnapIti samAyAtam / bhinne hi bhAve kA nAmAghaTanA tat kAnyAvabhAsate ? yenAsau tAvikI syAt / abhinne sutarAM nAghaTanA / na ca bhinnAvau~ kenacidakAryakAraNabhAvena yogAdakAryakAraNabhUtau syAtAm / sambaMdhavidhiprasaMgAt / tadevaM na tAttviko'rtho nAmAkAryakAraNabhAvo vyavatiSThate kAryakAraNabhAvavat / / ___hama bhI bauddhoMse pUMchate haiM ki ApakA mAnA huA akAryakAraNabhAva bhI domeM rahanevAlA hI hogaa| taba kAryapana aura kAraNapanese niSedhe gaye do asahabhAvI arthoMmeM vaha bhalA kaise vrtgaa| hAM! sahabhAviyoMmeM to vibhAgake samAna raha bhI jAtA aura vaha akAryakAraNabhAva domeM na rahe, yaha to ThIka nhiiN| kyoMki yoM to usako sambandhAbhAvapanekA virodha hotA hai / pahile bhAvameM varta karake phira dUsare meM vartatA huA bhI vaha yadi anyakI spRhA nahIM karegA to ekameM ThaharanevAlA vaha asambandha bhI bhalA kaise ho sakatA hai ? abhI taka nahIM utpanna hue paravartI padArthake na honepara bhI pUrva samayavartI padArthameM vartatA huA aura pUrva padArthake naSTa honeke kAraNa abhAva ho jAnepara bhI uttara / samayavartI parapadArthameM vartta rahA vaha asambandha ekameM hI vRtti hogaa| yadi yahAM bauddha yoM kaheM ki pahilemeM varta rahA asambandha parakI apekSA karatA hai aura parasamayavartI padArthameM ThaharatA huA pUrva samayavartI padArthakI apekSA rakhatA hai| ataH anyakI nispRhatA na honeke kAraNa asambandha domeM rahanevAlA hI hai / aise kahanepara to hama jaina kaTAkSa kareMge ki nahIM upakAra karanevAle tisa prakAra uttara padArthakI vaha apekSA kyoM karegA ? anyathA atiprasaMga ho jAyagA / yAnI cAhe koI bhI cAhe jisa upakAra na karanevAlekI apekSA kara baitthegaa| yadi sahita hokara upakAra karanevAlekI vaha apekSA karatA hai aisA kahoge so to ThIka nhiiN| kyoMki usa samaya avidyamAna padArthako upakArakapanekA ayoga hai / yadi phira kisI eka padArthase pUrA sambandha ho jAneke kAraNa pUrva . uttara padArthoMmeM akAryakAraNabhAva mAnA jAyagA, taba to bailake Dere aura sIdhe sIMgoMmeM bhI akAryakAraNabhAva ho jAnA caahiye| kyoMki dvitva, pRthaktva, paratva, aparatva, Adi eka padArtha karake ThIka sambandha ho rahA hai aura taisA honepara to hamako. sidhyasAdhyapanA ( siddhasAdhana ) hI hai| yAnI yoM to sambandha puSTa ho jAtA hai / yahI to hama sAdhanA cAhate haiN| koI bhI jo asambandha hogA vaha do Adi padArthoMmeM ThaharanevAlA hI hogaa| isase bhinna aura koI usakA lakSaNa nahIM hai| jisase ki Apa bauddhoMkA abhISTa siddha ho sake / yadi phira Apa bauddha yoM kaheM ki pUrvavartI padArthake abhAva honepara hI jo paravartI padArthakA bhAva hai / aura pUrvake bhAva honepara parakA jo abhAva hai, usako vizeSaNa rakhanevAlA ayoga hI akAryakAraNa bhAva hai / taba to ve bhAva,
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH . 557 abhAva, hI ayoga vizeSaNavAle hokara kyoM nahIM akAryakAraNa bhAva mAna liye jAya / asat asambandhakI kalpanAse kyA lAbha ? yadi bauddha yoM kaheM ki bhAva, abhAvaka sAtha usa akAryakAraNa bhAvakA vizeSyavizeSaNa honeke kAraNa unameM bheda hai / ataH vaha ayoga hI akAryakAraNa bhAva nahIM ho paataa| isapara hama jaina bhI vahI kaheMge jo ki Apane pahile hamAre Upara kaTAkSa kiyA thA / zabda to niyoktAke adhIna hokara pravartatA hai / prayoktA jisa prakAra eka artha yA aneka arthavAle zadvako bolatA hai, vaha zabda dvirepha, saroja, tAdAtmya, abja, puSkara, Adike samAna vaise arthako . kaha detA hai / isa kAraNa bheda honepara bhI abhedako kahanevAle zadbakA prayoga karanA mAna liyA gayA hai / adRSTa akAryake vartamAnameM darzana honepara bhI eka akAraNako nahIM dekhatA huA aura usake nahIM dIkhanepara dekhatA huA yaha jana samudAya vyAkhyAtAoMke vinA bhI yaha isakA akArya hai, yaha isakA akAraNa hai, aisA svayaM samajha letA hai / darzana adarzana yA inake viSayabhAva abhAvako choDakara kahIM bhI akAryabuddhi nahIM hotI hai, tathA bhAva abhAva hI akArya haiM aura akAraNa haiM ityAdi zabdaprayoga bhI una donoMmeM viruddha nahIM par3ate haiN| kyoMki una zabdoMkA niveza karanA lAghavake liye hai| jo bhI phira usa bhAva, abhAvake na honese akAryapanekA jJAna honA kahA jAtA hai| vaha kevala saMketako jatAnevAlI saMjJA hai / jaise ki sAsnA Adikake abhAvase gose bhinna ago padArthakA jJAna kara liyA jAtA hai, itane karake hI paramArtharUpase akAryakAraNabhAva kaise bhI nahIM banatA hai / ataH akAryarUpabhAvake na honepara akAraNakA honA athavA akAraNake na honepara akAryakA honA hI ahetu phalapanA prasiddha hai / isa prakAra pratyakSa aura anupalambhase hI akAryatA aura akAraNatA prasiddha ho jAtI haiM / basa itanA hI vaha kevala tattvaartha hai / jisakA aise akAryakAraNako viSaya karanevAle vikalpajJAna svayaM sambaddha padArthoko bhI asambaddhoMke samAna dikhalA dete haiN| tabhI to ve jhUThe arthako viSaya karanevAle hai / yaha siddhAnta prApta huaa| parizeSameM yaha kahanA hai ki bhinna padArthameM bhalA asambandha bhI kyA ho sakatA hai ? aura vaha asambandha bhinna hokara kahAM pratibhAsatA hai ? arthAt vaha aghaTanA nyArI hokara kahIM nahIM dIkhatI hai / jisase ki vaha asambandha vAstavika ho jAya aura abhinnameM to sulabhatAse hI asambandha nahIM ho sakatA hai, tathA bhinna paDe hue artha bhI yadi kisI akAryakAraNabhAvase bandha jAneke kAraNa akArya aura akAraNasvarUpa ho jAyeMge, taba to yoM bauddhoMko vAstavika sambandhake vidhAna karanekA prasaMga A jAvegA / tisa kAraNa isa prakAra akAryakAraNabhAva bhI vAstavika artha kaise bhI siddha nahIM hotA hai, jaise ki bauddhoMke yahAM kAryakAraNabhAva nahIM banatA hai| svasvabhAvavyavasthitArthAn vihAya nAnyaH kazcidakAryakAraNabhAvostviti / tathA vyavahArastu kalpanAmAtranirmita eva kAryakAraNavyavahAravaditi cet tarhi vAstava eva kArya
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike kAraNabhAvo'kAryakAraNabhAvavat / kevalaM tayavahAro vikalpazadbalakSaNo vikalpanirmita iti kimaniSTam / 1 Apa bauddha yadi yoM kaheM ki apane apane svabhAvameM vyavasthita ho rahe arthoko choDakara koI anya kAryakAraNabhAva nahIM hai, yahI ThIka raho / phira akAryakAraNapanekA jo loka meM vyavahAra ho rahA hai / vaha to kevala kalpanAse hI gaDha liyA gayA hI hai / jaise ki kAryakAraNabhAvakA vyavahAra kalpita ho rahA hai / isa prakAra kahanepara AcArya kahate haiM ki taba to vAstavika hI akAryakAraNabhAva ke samAna vastubhUta kAryakAraNabhAva siddha ho jAtA hai / hAM ! kevala unakA vyavahAra to vikalpajJAna yA zadvasvarUpa hotA huA saccI kalpanAoMse banAyA gayA hai / aisA mAnanemeM kyA aniSTa hotA hai ? arthAt akAryakAraNabhAva aura kAryakAraNabhAva ye donoM hI vastuoMke svabhAva haiM / jaise ki AtmA aura AkAzakA akArya aura akAraNabhAva ina donoMkA svabhAvabhUta hai, tathA jJAna [ matijJAna ] aura AtmAkA kAryakAraNabhAva bhI AtmA aura jJAnakA svabhAva ho rahA hai / aise 1 apane apane svabhAvoM meM padArtha vyavasthita ho rahe haiN| saMsAra meM svabhAva aura svabhAvavAnoMke atirikta anya koI vastubhUta padArtha nahIM haiN| eka bAta yaha hai ki sarvajJadeva svakIya kevalajJAnase kAryakAraNa bhAvakA vyavahAra nahIM karate haiN| kyoMki vyavahAra karane meM zrutajJAnoM yA nayajJAnoMkA adhikAra hai / yadyapi aneka vyavahAra aura kalpanAyeM vastubhUta pariNAmoMkI bhittipara avalambita haiM / phira bhI vyAvahArika jJAna yA zabdoMke yathArtha viSayabhUtakA nirNaya karanepara ve pravaktavya Thosa vastu ke hRdayako nahIM pA sakate haiM / sarvajJadeva Thosa vastu yA vastvaMzoMko jAnate haiN| dekho, naigamanayake bhaviSya meM koI koI nahIM pariNamanevAle saMkalpitaviSayoMko pAriNAmika mudrAse sarvajJa nahIM jAna pAte haiM / isa takSaka [ bar3haI ] ke naigamanayane prasthako jAnA hai isako bhale hI sarvajJa jAna leveM, kintu jo kASTha AvazyakatAvaza mudgara banAyA jAkara prastha nahIM ho sakA hai, usa pariNAmako sarvajJa bhalA kaise jAna sakate haiM ? naigamanayavAlene sarvajJako koI lAMca [ ghUMsa ] to nahIM dedI hai / isI prakAra hamAre jhUThe sAMce bahutase saMkalpita vikalpita viSayoMko bhI sarvajJa viSaya nahIM karate haiM / hamako dhana, putra, kalatra viSayasevanameM iSTatAkI kalpanA hai / zatru, kaTu auSadhi, sadupadezameM aniSTatAkA vyavahAra ho rahA hai / hamArI isa icchA yA jJAnako ve jAna leveM, kintu jaba padArthakA vaisA pariNAma hI iSTa aniSTa kalpanAke viSayasvarUpa nahIM hai to avaktavya jJAnadhArI sarvajJa hamArI kalpanA anusAra una viSayoMko tadAtmaka kaise jAna sakate haiM ? etAvatA bhale hI ve asarvajJa ho jAya, anekAntavAdiyoMko yaha upAlambha asahya nahIM hai / 558 AARAAAAAN vasturUpayorapi kAryakAraNabhAve tayorabhAvo vastu ceti na tu yuktaM vyAghAtAt kacinnIletaratvAbhAvavat / tato yadi kutazcit pramANAdakAryakAraNabhAvaH paramArthataH keSAM - cidarthAnAM sidhyet tadA tata eva kAryakAraNabhAvo'pi pratIteravizeSAt yathaiva hi gavAdI
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nAmasAdhyasAdhanabhAvaH parasparamatadbhAvabhAvitvapratItervyavatiSThate tathAnidhUmAdInAM sAdhyasAdhanabhAvo'pi tadbhAvabhAvitvapratItebAMdhakAbhAvAt / / vastusvarUpa bhI padArthAkA kAryakAraNa bhAva mAnanepara phira unakA abhAva kahanA aura una kAryakAraNake abhAvako vastu kahanA yaha to yukta nahIM hai / kyoMki aisA kahane meM vyAghAtadoSa hai / arthAt donoM vAkya paraspara virodhI haiM / jaise ki kisI padArthameM nIlese bhinnapanA sthApakara punaH usameM nIletarapanekA abhAva kahanA vyAghAtayukta hotA hai / tisa kAraNa kisI bhI pramANase kinhIM arthokA yadi paramArtharUpase akAryakAraNabhAva siddha karoge, taba to tisa hI kAraNa kAryakAraNabhAva bhI siddha ho jAvegA / donoMkI pratItiyoMkA koI antara nahIM hai / jisa hI prakAra gau, bhaiMsa pustaka, caukI, AdikA parasparameM anvaya, vyatirekase hone na honepanakI nahIM pratIta honeke kAraNa asAdhyasAdhanapanA vyavasthita ho rahA hai / tisI prakAra agni, dhUma, anityatva, kRtakatva, AdikoMkA usake honepara honApana pratIta honese sAdhyasAdhana bhAva bhI vyavasthita ho jAtA hai, koI bAdhaka pramANa nahIM hai / ataH jJApya jJApaka aura kAryakAraNabhAvako prApta hue padArthoMmeM sAdhyasAdhanapanA pramANoMse prasiddha hai| - nanvakasmAdagniM dhUma vA kevalaM pazyataH kAraNatvaM kAryatvaM vA kiM na pratibhAtIti cet kiM punarakAraNatvamakAryatvaM vA pratibhAti ? sAtizayasaMvidA pratibhAtyeveti cet, kAraNatvaM kAryatvaM vA tatra teSAM na pratibhAtIti kozapAnaM vidheyam / asmadAdInAM tu tadapratibhAsanaM tathA nizcayAnupapatteH kSaNakSayAdivat / . . ___ bauddha zaMkA karate haiM ki kisI bhI kAraNavaza nahIM kintu yoM hI kevala agni athavA akele dhUmako dekhanevAle puruSako agnimeM kAraNapana aura dhUmameM kAryapanA bhalA kyoM nahIM pratibhAsatA hai ? jaba ki vaha usakA svabhAva hai to agnike dIkhanepara usakI kAraNatA yA sAdhyatA bhI avazya dIkhajAnI cAhiye / tathA bAlakake dvArA bhI dhUmake dIkha jAnepara usakA kAryapana yA hetutA svabhAva bhI pratIta ho jAnA cAhiye thA / aisA kahoge taba to hama jaina bhI kaTAkSa karate haiM ki ApakI mAnI huyI vahnimeM akAraNatA tathA dhUmameM akAryatA kyA phira jJAta ho jAtI hai ! tumhI btaao| yadi Apa bauddha yoM kaho ki camatkAraka vizeSa buddhimAnoMko to unakI akAraNatA aura akAryatA pratibhAsa jAtI hI hai / aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki una vahni dhUmoMmeM pratibhAzAlI vidvAnoMko kAraNatA athavA kAryatA nahIM dIkhatI hai| isa viSayakI Apane sauganda karalI hai / arthAt vicArazAlI puruSoMko to vahAM kAryatA aura kAraNatA bhI dIkha jAtI hai / hAM ! hama sArikhe sAdhAraNa logoMko to tisa prakAra nizcaya na honeke kAraNa inakA pratibhAsa nahIM hotA hai| jaise ki svalakSaNakA pratyakSa ho jAnepara bhI usake abhinna svabhAva kSaNikapanekA nizcaya na honese pratyakSa dvArA ullekhyajJAna nahIM ho pAtA Apane mAnA hai / yadyapi dRSThAnta ubhayako mAnya honA cAhiye
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryakokavArtika kintu akele prativAdIko bhI mAnya hoya to bhI vAdI apane siddhAntako puSTa karaneke liye prativAdIke prati usakA prayoga kara apanA prayojana sAdha sakatA hai| tathobhayatra samAnam / yathaiva hi tadbhAvabhAvitvAnadhyavasAyinAM na kacitkAryasvakAraNatvanizcayosti tathA svayamatadbhAvabhAvitvAvyavasAyinAmakAryakAraNatvaMnizcayo'pi pratiniyatasAmagrIsApekSakatvAdvastudharmanizcayasya / na hi sarvatra samAnasAmagrIprabhavo nirNayastasyAntaraMgabahiraMgasAmagrIvecitryadarzanAt / / . tisa prakAra nizcaya na bananeke kAraNa kAryakAraNabhAvakA yA akAryakAraNabhAvakA sAdhAraNa jIvako jJAna na honA donoMmeM ekasA hai| jaise hI usa kAraNake honepara usa kAryake honepanakA nahIM nirNaya karanevAloMko kulAla ghaTa yA vanhi dhUma Adi kisI bhI padArthameM kAryapana aura kAraNapanakA nizcaya nahIM ho pAtA hai, tisI prakAra svayaM usake na honepara honepanakA nahIM vyavasAya karanevAle puruSoMko akAryapana aura akAraNapanakA nizcaya bhI kahIM AkAza aura AtmAmeM nahIM ho pAtA hai / dharmIke dekhanepara hI zIghra usake dharmokA bhI nirNaya ho jAya, yaha koI niyama nahIM hai / kyoMki vastuke dharmokA nizcaya honA pratyeka niyatasAmagrIkI apekSA rakhanevAlA hai / sabhI sthaloMpara dharmI aura dharmokI sadRza sAmagrIse hI nirNaya utpanna ho jAya / aisI koI rAjAkI AjJA nahIM hai| usa nirNayake antaraGga aura bahiraMga kAraNoMkI vicitratA dekhI jAtI hai / kahIM dharmAkA jJAna honepara bhI dharmokA jJAna nahIM hotA hai aura kahIM dharmakA jJAna ho jAnepara bhI dharmIkA vizadajJAna nahIM ho pAtA hai / koI vidvAn sUkSmatattvoMkA nirNaya kara lete haiM, kintu sthUla laukika vRttoMko nahIM jAna pAte haiM / zeSa manuSya moTI UparI bAtoMko jAnakara sUkSma rahasyoMke jJAnase kore raha jAte haiN| bhItameM banI huyI sigaDIkI agnike uSNapana dharmakA jJAna ho jAya kintu chipI AgakA jJAna na ho sake tathA auSadhikA cAkSuSa pratyakSa bhale hI ho jAya kintu usake dharmokA jJAna na hove / antaraMga kSayopazama aura bahiraMga zikSaka, bhakSya, AcAra, AdikI paristhitise jJAnoMkI aneka jAtiyAM ho jAtI haiN| . dhUmAdijJAnasAmagrImAtrAttatkAryatvAdinizcayAnutpatteH na kAryatvAdi dhUmAdivarUpamiti cet tahi kSaNikatvAdirapi tatsvarUpaM mAbhUttata eva / kSaNikatvAbhAve vastutvameva na syAditi cet kAryatvakAraNatvAbhAve'pi kuto vastutvaM kharazrRMgavat / sarvathApyakAryakAraNasya vastutvAnupapatteH kUTasthavat kSaNikaikAntavadvA vizeSAsambhavAt / bauddha kahate haiM dhUAM, Aga, Adike jJAnoMkI sAmAnya sAmagrIse unake kAryapana, kAraNapana, AdikA nizcaya utpanna nahIM hotA hai / ataH kAryatva yA kAraNapana Adi to dhUma, agni, Adike svabhAva nahIM haiN| aisA karanepara to hama jaina kahate haiM ki taba to tisI kAraNa una nIla Adi svalakSaNoMke bhI kSaNikapana, sUkSmapana, asAdhAraNapana, Adi svarUpa na hoo| kyoMki Apa bauddhoMne
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 561 svalakSaNako jAnane vAle nirvikalpaka pratyakSase hI kSaNikapana, AdikA nizcaya honA nahIM mAnA hai / yadi bauddha yoM kaheM ki kSaNikapanake vinA to padArthokA vAstavikapanA hI na ho sakegA, aisA kahane para to hama bhI kaheMge ki kArya aura kAraNapanake abhAva hone para bhI vastutva kahAMse Thahara sakegA ? jaise ki kisIkA kAryakAraNa na honese gadhAkA sIMga koI vastu nahIM hai / jo sabhI prakAroMse kAryarUpa yA kAraNarUpa nahIM hai usako vastupanA asiddha hai jaise ki sAMkhyoMkA mAnA gayA kUTastha AtmA athavA ApakA mAnA huA padArthoke ekakSaNasthAyIpanekA ekAnta avastu hai / arthakriyAko . na kara sakane yA arthakriyA na honeke kAraNa nitya, kUTastha aura kSANika ekAntameM antara honekA asambhava hai / arthAt jo kisIkA kArya nahIM hai athavA--kisIkA kathaMcit kAraNa jo nahIM hai vaha paramArtharUpa padArtha nahIM hai| nanu ca sadapi kAryatvaM kAraNatvaM vA vastutvasvarUpaM na sambandho'dviSThatvAt, kAryatvaM kAraNe hi na vartate kAraNatvaM vA kArye yena dviSThaM bhaveta, kAryakAraNabhAvastayoreko vartamAnaH sambandha iti cena tasya kAryakAraNAbhyAM bhinnasyAmatIteH satopi pratyekaparisamAptyA tatra vRttau tasyAnekatvApatteH, ekadezena vRttau sAvayavatvAnuSakteH sAvayaveSvapi vRttau prakRtaparyanuyogasya tadavasthatvAdanavasthAnAvatArAt / kAryakAraNAntarAle tasyopalambhaprasaMgAca tAbhyAM tasyAbhede'pi kathamekatvaM bhinnAbhyAmabhinnasya bhinnatvavirodhAt / svayamabhinnasyApi bhinnArthastAdAtmye paramANorekasya sakalArthastAdAtmyaprasaMgAdekaparamANumAtraM jagat syAt sakalajagatvarUpo vA paramANuriti bhedAbhedaikAntavAdinorupAlambhaH syAdvAdinastathAnabhyupagamAt / kAryakAraNabhAvasya hi sambandhasyAbAdhitatathAvidhapratyayArUDhasya svasambandhino vRttiH kathaMcittAdAtmyamevAnekAntavAdinocyate svAkAreSu jJAnavRttivat / phira bhI bauddha anujJA karate hue ulAhanA dete haiM ki kAryatva aura kAraNatva ye sadbhUta hote hue bhI vastusvarUpa to hai, kintu sambandha nahIM ho sakate haiN| kyoMki Apa jainoMne sambaMdha do AdimeM rahanevAlA mAnA hai aura ve domeM nahIM Thaharate haiM / kAryapanA kAraNameM nahIM hai aura kAraNapanA kAryameM nahIM ThaharatA hai, jisase ki vaha domeM Thahara jAtA / yadi koI sambandhavAdI yoM kahe ki una donoMme varta rahA eka kAryakAraNabhAva nAmakA saMbaMdha ho jaaygaa| bauddha kahate haiM ki soto na khnaa| kyoMki kArya aura kAraNoMse bhinna hote hue usa kAryakAraNabhAvakI pratIti nahIM ho rahI hai / yadi Apa jainoMke kahanese unameM kAryakAraNabhAvako vidyamAna bhI mAna leM to bhI usa kAryakAraNabhAva sambandhakI una kArya aura kAraNoMmeM pratyekameM paripUrNarUpase vRtti mAnI jAyagI ? taba to vaha sambandha anekapanako prApta ho jAyagA / kyoMki jo padArtha eka hI samaya apane pUre zarIrase domeM rahatA hai, vaha eka nahIM hai / vastutaH ve do haiM / hAM ! yadi Apa jaina usa madhyavartI eka sambandhako kucha eka dezase kAraNameM aura dUsare eka dezase kAryameM vartanevAlA mAnoge to anekapanakA
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasokavArtika momoooooooommmmmmmmmmmmmm prasaMga to dUra ho jAyagA, kintu usa sambandhako avayavasahitapanekA prasaMga ho jaaygaa| jo sAvayava hai, vahI eka eka bhAgase anekoMmeM Thahara sakatA hai| jaise ki pAMca aMgulI aura eka hathelIvAlA DerA pANI eka eka dezase pAMca aMgulI aura hathelIvAle dakSiNa pANipara saMyukta ho jAtA hai / taba to phira una eka eka dezasvarUpa apane avayavoMmeM bhI avayavIkI eka dezase hI vRtti mAnI jAyagI to phira bhI prakaraNaprApta prazna uThAnA vaisAkA vaisA hI avasthita rahegA / ataH anavasthA doSa utara AtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki kArya aura kAraNake madhyameM rahanevAle usa kAryakAraNabhAvake upalambha honekA prasaMga hovegA / jaise ki do kapAToMke madhyameM sAMkala dIkhatI hai kintu dhUma aura agnike madhya meM rahatA huA kAryakAraNa bhAva to dIkhatA nahIM hai| anyathA bAlaka yA pazuko bhI dhUma, agnike samAna vaha dIkhanA cAhiye thaa| una kArya aura kAraNoMse usa sambandhakA abheda mAnanepara bhI vaha sambandha bhalA eka kaise ho sakatA hai ? jo do bhinna padArthose abhinna hai, usako ekapanakA virodha hai| dose abhinna do hI hoMge / svayaM abhinna ( eka ) hote hue bhI padArthakA yadi bhinna arthoke sAtha tAdAtmya mAnA jAyagA, taba to eka paramANukA bhI sampUrNa padArthoke sAtha tAdAtmya ho jAnekA prasaMga hogA / aisI dazAmeM pUrA jagat kevala eka paramANusvarUpa ho jAyagA / athavA eka paramANu hI sampUrNa jagatvarUpa bana baiThegA / AcArya kahate haiM ki isa prakAra bheda ekAnta yA abheda ekAntako mAnanevAle donoM vAdiyoMkI orase diyA gayA ulAhanA una hIke Upara lAgU hotA hai / jainoMke Upara nhiiN| kyoMki syAdvAdiyoMke yahAM tisa prakAra ekAnta nahIM mAne gaye hai| anekAntavAdI to yoM kahate haiM ki tisa prakArake bAdhArahita jJAnoMmeM ArUDha horahe kAryakAraNabhAva nAmaka sambandhakI apane pratiyogI, anuyogI, rUpa sambandhiyoMmeM kathaJcit tAdAtmya sambandharUpa hI vRtti hai / jaise ki bauddhoMne jJAnakI apane AkAroMmeM kathaJcittAdAtmyarUpa vRtti mAnI hai / arthAt jJAna eka hokara bhI aneka AkAroMmeM varttatA huA jaise mAnA gayA hai, vaise hI eka sambandha bhI aneka sambandhiyoMmeM kathaJcit tAdAtmyasambandhase vartta rahA hai / kuto'nekasambandhitAdAtmye kAryakAraNabhAvasya sambandhasyaikatvaM na virudhyate iti cet / nAnAkAratAdAtmye jJAnasyaikatvaM kuto na viruddhayate ? tadazakyavivecanatvAditi cet tata evAnyatrApi kAryakAraNayorhi dravyarUpatayaikatvAt kAryakAraNabhAvasyaikatvamucyate na ca tasya zaddhe vivecanatvaM mRdravyAt kuzUlaghaTayorhetuphalabhAvenopagatayovyAntaraM netumshkteH| kramabhuvoH paryAyayorekadravyapratyAsatterupAdAnopAdeyatvasya vacanAt / na caivaMvidhaH kAryakAragabhAvaH siddhaantviruddhH| jainoMke prati bauddha pUMchate haiM ki aneka sambandhiyoMke sAtha tadAtmakapanA ho jAnepara kAryakAraNabhAva sambandhakA ekapanA kaise nahIM viruddha hotA hai ? dekho, sambandhI eka AkAzake sAtha tAdAtmya rakhatA huA parama mahApariNAma eka hai aura aneka zuddha AtmAoMmeM tAdAtmya sambandhase varttanevAle
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH / Ramannmannmamisammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmunnainamummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmunitie kevalajJAna aneka haiM / isI prakAra kArya aura kAraNa ina do sambandhiyoMmeM tAdAtmya sambandhase ThaharanevAlA kAryakAraNabhAvasambandha bhI do ho jAyeMge, isa prakAra kaTAkSa karanepara to hama jaina bhI pUMchate haiM ki Apa bauddhoMke yahAM nIla, pIta, Adi aneka AkAroMmeM tAdAtmyase vRtti hone para jJAnakA ekapanA kyoM nahIM viruddha hotA hai ! isa para yadi Apa bauddha yoM uttara deM ki usa eka jJAnakA usake aneka AkAroMmeMse pRthagbhAva nahIM kiyA jA sakatA hai| taba to hama jaina bhI vahI uttara dedeMge ki tisa hI kAraNa dUsare sthala yAnI sambandhameM bhI yahI kahA jA sakatA hai ki eka kAryakAraNabhAva sambandhakA do Adi sambandhiyoMmeMse pRthak karanA azakya hai / jaise ki do padArthomeM dvitva saMkhyA akelI hokara tadAtmaka Thahara jAtI hai / vaizeSikoMne bhI dvitva yA tritva saMkhyAkA paryApti sambandhase do yA tIna dravyoMmeM ThaharanA mAnA hai / isa viSayameM jaina siddhAnta aisA hai ki kArya aura kAraNake niyama karake dravyarUpapanese eka honeke kAraNa kAryakAraNabhAva saMbaMdhakA ekapanA kahA hai / usa sambandhakA zabdake nimittase pRthakkaraNa nahIM hotA hai| dravyapanese donoM eka haiM / ghaTakI pUrvavartI paryAya kuzUla hetu hai aura uttaravartI paryAya ghaTa usakA phala hai / isa DhaMgase svIkAra kara liye gaye kuzUla aura ghaTakI paTa, pustaka, Adi dUsare dravyoMmeM prApta karAneke liye zakti nahIM hai / kyoMki Age pIche kramase hone vAlI paryAyoMmeM ekadravya nAmaka sambandhase upAdAna, upAdeyapanakA kathana kiyA gayA hai / eka dravyakI pUrvasamayavartI paryAya upAdAna kAraNa hai aura uttarasamayavartI paryAya upAdeya kArya hai, aisA zrIkArtikeya svAmI aura zrI samantabhadra svAmI Adi maharSioMne kahA hai / ataH aise prakArakA kAryakAraNabhAva jainasiddhAntase viruddha nahIM hai / eka dravyakI paryAyeM honeke kAraNa upAdeya kAryakI upAdAna kAraNake sAtha ekadravyapratyAsatti hai / yaha rAddhAnta puSTa hocukA hai| sahakArikAraNena kAryasya kathaM tatsyAdekadravyamatyAsatterabhAvAditi cet kAlapratyAsattivizeSAt tatsiddhiH, yadanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya sahakArikAraNamitarakAryamiti pratItam / - yahAM kisIkA prazna hai ki ghaTa, paTa, Adi kAryokA apane sahakArI kAraNa kulAla, daNDa, turI, vemA, Adi sahakArI kAraNoMke sAtha vaha pUrvokta kAryakAraNabhAva kaise ThaharegA ? kyoMki eka dravyakI paryAya na honeke kAraNa eka dravya nAmake sambandhakA to abhAva hai arthAt eka dravyakI jo katipaya paryAyeM haiM, unameM ekadravya nAmakA sAkSAt sambandha hotA hai| jaise ki eka guruke aneka celoMmeM paraspara ekagurupanA sambandha hai athavA eka mAtAke aneka putroMmeM ekodaratva yA sahodaratva sambandha hai / ye paramparAse honevAle sambandha ekadravya sambandhase nyAre haiM / isa prakAra kahanepara to hama jaina kAlapratyAsatti nAmake vizeSa sambandhase sahakArI kAraNa aura kAryoMmeM usa kAryakAraNabhAya * sambandhakI kAryasiddhi honA mAnate haiM jisase avyavahita uttarakAlameM niyamase jo avazya utpanna ho
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike jAtA hai, vaha usakA sahakArI kAraNa hai aura zeSa dUsarA kArya hai, isa prakAra kAlikasambaMdha sabako pratIta ho rahA hai / ataH sahakArI kAraNoMke sAtha kAryakI kAlapratyAsatti bana gayI / 564 na cedaM sahakAritvaM kacidbhAvapratyAsattiH kSetrapratyAsattirvA niyamAbhAvAt / nikaTadezasyApi cakSuSo rUpajJAnotpattau sahakAritvadarzanAt / saMdaMzakAdezvAsuvarNasvabhAvasya sauvarNakaTakotpattau / yadi punaryAvatkSetraM yadyadyasyotpattau sahakAridRSTaM yathAbhAvaM ca tattAvatkSetraM tathAbhAvameva sarvatreti niyatA kSetrabhAvapratyAsattiH sahakAritvaM kArye nigadyate tadA na doSo virodhAbhAvAt / yaha sahakArIkAraNapanA kahIM bhAvapratyAsatti athavA kSetrapratyAsattirUpa hojAya so nahIM smjhnaa| kyoMki niyama nahIM hai / nikaTadezavAle cakSuko bhI rUpajJAnakI utpattimeM sahakArIpanA dekhA jAtA hai tathA soneke svabhAvarUpa nahIM kintu loheke bane huye saMDAsI, hathoDA, nihAI, Adiko sone ke kaDekI utpatti sahakArIpanA dekhA jAtA hai / bhAvArtha - yahAM kArya aura kAraNakA eka kSetrapanA nahIM hai / zarIra ke eka dezameM cakSu hai aura saMpUrNa AtmAmeM rUpajJAna hai, aise hI saMDAsI aura khaDuAkA bhI sUkSmarUpase vicAranepara ekakSetra nahIM banatA hai, tathA bhAvasambandha bhI nahIM hai / pugalakA pariNAma cakSu hai aura cetanakA pariNAma rUpajJAna hai evaM sonekA kaDA hai aura saMDAsI Adi lohe ke bhAva haiM / ataH inameM bhAvikasambandha yA kSaitrika sambandha na hokara kAlikasambandha hI mAnanA cAhiye / hAM, phira yadi itanA vyApaka vicAra hoya ki jitane lambe cauDe kSetrameM aura jisa prakArake svabhAvakA atikramaNa na kara jo kAraNa jisa kAryakI utpatti meM sahakArI kAraNa hotA huA dekhA gayA hai vaha kAraNa utane lambe cauDe aura usa prakArake pariNAmoMke anusAra hI saba sthaloM para kAryakArI hai / isa kAraNa kSetrapratyAsatti aura bhAvapratyAsatti bhI niyata horahI haiN| ve kAryameM sahakArIpanakI niyojaka kahIM jAtIM haiM, taba to hama bhI koI doSa nahIM mAnate haiM / jainasiddhAntake anusAra isa vyavasthA meM koI virodha nahIM hai| bhAvArtha - unhIM AkAzake pradezoMmeM anyUna atirik rUpase kArya aura kAraNoM kA honA bhale hI kacit upAdAna upAdeyoM meM mila jAya, kintu sahakArI aura kAryoM meM milanA duHsAdhya hai / taise hI usa eka hI bhAvapariNAmase avibhAgapraticchedoMkI ThIka saMkhyA meM sambandhiyoMkA milanA bhI kaSTasAdhya hai / ataH do hAtha bhUmimeM baiThe huye kulAla aura ghaTakA utanA laMbA cauDA ekakSetra kahA jAtA hai / pacAsa hAtha lambe eka avayavI kapaDe ke sAtha koriyAkA yA sUryake sAtha kamalakA itanA bar3A eka kSetra kahA jAyagA / aise hI yathAsambhava bhAvoMmeM bhI saMkhyA, pariNAma, jAti, AdikI samAnatAko lagAkara bhAva sambandha karalenA cAhiye / padArthoMke pariNAma 1 aura citrakSAke anusAra thoDIsI nyUnatA, adhikatA, sahana karanI paDatI hai / ataH yogyatAko dekhakara kArya aura kAraNoM meM kSetra pratyAsatti aura bhAvapratyAsatti bhI kahIM kahIM lagAlenA /
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH tadevaM vyavahAranayasamAzrayaNe kAryakAraNabhAvo dviSThaH sambandhaH saMyogasamavAyAdivRtpratItisiddhatvAt pAramArthika eva na punaH kalpanAropitaH sarvathApyanavadyatvAt / saMgraharjusUtranayAzrayaNe tu na kasyacitkazcitsambandhonyatra kalpanAmAtrAt iti sarvamaviruddhaM / na cAttasAdhyasAdhanabhAvasya vyavahAranayAdAzrayaNe kathaMcidasambhava iti sUktaM sAdhanatvamaghigamyamarthAnAM tadapalapaMtI'saduktaya eva ityAha / 565 tisa kAraNa isa prakAra vyavahAranayakA vastusthitike anusAra bhale DhaMgase Azraya lenepara saMyoga, samavAya, vizeSaNa vizeSya, guruziSyatva Adi sambandhoMke samAna domeM ThaharanevAlA kAryakAraNa bhAva sambandha bhI pratItiyoMse siddha honeke kAraNa vastubhUta hI hai, kintu phira kalpanAoMse gaDha liyA gayA nahIM hai / kyoMki sabhI prakAroMse nirdoSa siddha ho rahA hai / hAM ! triloka trikAlavarttI sampUrNa padArthoMke sampUrNabhedoMko eka satpanese yA dravyapanese ekapanA rUpameM gheranevAlI saMgrahanaya aura sUkSma yA sthUla eka hI paryAyako viSaya karanevAlI RjusUtra nayakA sahArA lenepara to koI bhI kisIkA sambandha nahIM hai| korI kalpanAyeM cAheM jaisI kara lo, jo ki heya haiM / aura kevala kalpanA ke atirikta (sivAya) koI bhI kisIkA sambandhI nahIM hai / saba apane apane svabhAvoMmeM lIna haiM / yahI nizcaya naya kahatA hai / isa prakAra anekAntameM sambandha aura asambandha sabhI aviruddha hokara bana jAte haiN| yahAM sAdhanake prakaraNameM vyavahAranaya se sAdhyasAdhanabhAvakA Azraya karanepara sAdhyapana aura sAdhanapanakA kisI apekSAse asambhava nahIM hai / isa kAraNa jIva, samyagdarzana, Adi padArthoMkA kisI niyatasambandhI kAraNameM sAdhanapanA jAnane yogya hai / zrI umAsvAmI mahArAjane bahuta acchA kahA thA / usako jAnabUjhakara chipAnevAle bauddha samIcIna bhASaNa karanevAle hI nahIM haiN| isI bAta ko AgekI kArikAmeM granthakAra aura bhI spaSTarUpatAse kahate haiM / mokSAdisAdhanAbhyAsAbhAvAsaktestadarthinAM / tatrA vidyAvilAseSTau ka mukti: pAramArthikI // 14 // saMviccetsamvidevetyadoSaH sA yadyasAdhanA nityA syAdanyathA siddhaM sAdhanaM paramArthataH // 15 // nitya sarvagatAtmeSTau tasyAH saMvittyasambhavAt / kva vyavasthApanAnaMzakSaNikajJAnatattvavat // 16 // vyavahAra nayase bhI sAdhyasAdhana bhAvakA apalApa ( pratIta kara cukanepara bhI na mAnanA ) yadi karoge to bauddhoMke yahAM usa mokSake abhilASI jIvoMko mokSa, jJAnArjana, dhanopArjana Adike sAdhanoMkA abhyAsa karaneke abhAvakA prasaMga hogA / una dIkSA, tattvajJAna, kraya vikraya Adi sAdha
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 tatvAryalokavArtike noMmeM yadi avidyAkA vilAsa ( khela ) iSTa kiyA jAyagA to kAraNoMke jhUThe honepara vAstavika mokSa kahAM huyI ! yadi mokSake sAdhanoMko jJAnasvarUpa mAnoge, taba to mokSa bhI viziSTa jJAnasvarUpa hI hogii| isameM koI doSa nahIM hai| kintu vaha samvitsvarUpa mokSa yadi sAdhanoMse rahita hai taba to nisa ho jaavegii| kyoMki " sadakAraNavannityam " jo sat hokara apane banAnevAle kAraNoMse rahita hai, vaha nitya hotA hai| yadi anyathA yAnI dUsare prakArase mokSako kAraNasahita mAnA jAyagA, taba to bauddhoMke yahAM vAstavikarUpase sAdhana siddha ho jAtA hai| yadi usa saMvitko advaitavAdiyoMkI orase nitya aura sarvavyApaka AtmArUpa iSTa kiyA jAyagA to usa saMvitasvarUpa muktikI samviti honA asambhava hai| isa kAraNa bauddhoMke niraMza aura kSaNakSayI jJAnatattvake samAna brahmavAdiyoMkI nitya, vyApaka, samviti rUpa, mokSakI bhI vyavasthA bhalA kahAM huyI ! ataH mukhyarUpase sAdhyasAdhanabhAva mAnanepara hI mokSa aura usake aSTAMga sAdhana yA zravaNa, manana, AdikA abhyAsa honA bana sakatA hai| anyathA nhiiN| na hi kSaNikAnaMzasamvedanaM svataH pratibhAsate, sarvasya bhrAntyabhAvAnuSaMgAt / tadnityaM sarvagataM brahmeti na tatsamvedanameva muktiH pAramArthikI yuktA, tataH sakalakarmavipramokSo muktirurarIkartavyA / sA bandhapUrviketi tAttviko bandho'bhyupagantavyaH tayoH sasAdhanatvAt / anyathA kAdAcitkatvAyogAtsAdhanaM tAttvikamabhyupagantavyaM na punaravidyAvilAsamAtramiti sUktaM sAdhanamadhigamyam / / bauddhoMkA mAnA gayA kSaNika aura aMza rahita samvedana svayaM apane Apa to nahIM pratibhAsatA hai| yadi samvedana svayaM pratibhAsatA hotA to saba jIvoMko usameM bhrAntike na honekA prasaMga ho. jAtA / bhAvArtha-jo svayaM pratibhAsa jAtA hai, usameM bAlagopAla bhI bhrAnti utpanna nahIM karate haiM / apane tIvra duHkhavedanake samAna vinA rokaTokake mAnalete haiM / usI samvedanake samAna advaitavAdiyoMkA nitya aura sarvavyApaka parabrahma bhI svayaM nahIM pratibhAsatA hai| isa kAraNa bauddhoM yA advaitavAdioMkI orase usa samvitkA saMvedana honA hI vAstavikarUpase mukti hai / yaha kahanA bhI ayukta hai / tisa kAraNa kSaNikavAdI aura nityavAdI donoMko sampUrNa karmIkA prAgabhAvake sAtha prakRSTatAse mokSaNa ho jAnA hI mukti svIkAra kara lenI cAhiye aura vaha mokSa to bandhapUrvaka hI hogii| kyoMki pahile bandhA huA hI pIche mukta hotA hai| isa kAraNa bandhatattva bhI vAstavika svIkAra karanA cAhiye / ve bandha aura mokSa donoM apane utpAdaka kAraNoMse sahita hai| anyathA yAnI unako yadi kAraNasahita na mAnA jAyagA to kabhI kabhI honepanakA ayoga ho jAyagA arthAt jisa padArthakA koI kAraNa nahIM hai, vaha yA to nitya hai athavA asat hai / kintu bandha aura mokSa sat hote hue vyaktirUpase kabhI kabhI kisIke hote haiM / ataH ve kAraNasahita haiN| yahAMtaka sAdha diye adhigamaka sAdhanako vAstavika svIkAra kara lenA caahiye| phira vaha kevala
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 567 avidyAkA vilAsa hI nahIM hai, jaisA ki bauddhoMne kahA thaa| isa prakAra sAdhanajJAnase jAnane yogya sAdhanakA zrI umAsvAmI mahArAjane sUtrameM bahuta acchA nirUpaNa kiyA hai / arthAt bauddha, advaitavAdI Adi sabhIko sAdhana jAnane yogya hai / tabhI vastuke talako sparza karanevAlA jJAna ho sakegA / vinA sAdhanako jAne UparI TaTolase ThosajJAna nahIM hone pAtA hai / AdhArAdheyabhAvasya padArthAnAmayogataH / tattvato vidyate nAdhikaraNaM kiJcidityasat // 17 // sphuTaM dravyaguNAdInAmAdhArAdheyatAgateH / prasiddhibAdhitatvena tadabhAvasya sarvathA // 18 // aba adhigamake cauthe upAya adhikaraNakA vicAra calAte haiN| tahAM prathama nizcayavAdIka samAna bauddhoM kA kahanA hai ki bhUtala, ghaTa, caukI, pustaka, AtmA, jJAna, Adi padArthoMke AdhAra Adheya bhAvakA vastutaH ayoga hai / ataH jagat meM vAstavikarUpase koI kisIkA adhikaraNa nahIM hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kathana jhUThA hai| kyoMki dravyaguNa, jAtivyakti, AmravRkSa, Adi padArthoMkA spaSTarUpase AdhAra AdheyabhAva jAnA jA rahA hai / ataH usa adhikaraNakA abhAva sabhI prakArakI lokaprasiddha pratItiyoMse bAdhita hai| yahAM do anumAna banA lenA / taba pahile anumAnakA hetu satpratipakSa yA bAdhitahetvAbhAsa ho jAyagA / na hi dravyamaprasiddhaM guNAdayo vA pratyabhijJAnAdipratyayenAbAdhitena tannirUpaNAt / nApyAdhArAdheyatA dravyaguNAdInAmaprasiddhA yataH sarvathAdhikaraNamasaditi pakSaH prasiddhi - bAdhito na syAt / hetuzcAsiddhaH padArthAnAmAdhArAdheyabhAvasya vicAryamANasyAyogAditi / sthAlyAM dadhi paTe rUpamiti tatpratyayasya nirbAdhasya tatsAdhanatvAt kAryakAraNabhAvavizeSasya sAdhako'yaM pratyaya iti cet sa evAdhArAdheyabhAvo'stu / sAMvRto'sAviti cet na kAryakAraNabhAvasya tAtvikasya sAdhitatvAt tadvizeSasya tAvikatvasiddheH / vaizeSika ke yahAM dravya padArtha mAnA hI hai, kintu jainoMke yahAM bhI dravyapadArtha aprasiddha nahIM hai athavA guNa, kriyA, paryAya Adika bhI aprasiddha nahIM haiM / pratyabhijJAna, anumAna, Adi bAdhA rahita pramANoMse una dravya, guNa, AdikI siddhikA nirUpaNa kiyA hai tathA dravya, guNa, AdikoMkA AdhArAdheyabhAva bhI aprasiddha nahIM hai| jisase ki sabhI prakAroMse adhikaraNa asat hai, yaha bauddhoMkI pratijJA karanA lokaprasiddhiyoMse bAdhita na hotA aura padArthoMkA AdhAra AdheyabhAva vicArA gayA hokara nahIM bana pAtA hai, yaha bauddhoMkA hetu asiddha na hotA / bhAvArtha-pratItiyoMse AdhAra AdheyabhAva jaba siddha ho cukA hai, to bauddhoMkA pakSapramANa bAdhita
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tatvArtha lokavAtike 1 1 hai aura AdhAra AdheyabhAvake khaNDanake liye diyA gayA hetu asiddha hai / thAlI [ kuMDI ] meM dahI hai / kapaDemeM rUpa hai, vRkSameM Amraphala hai, AtmAmeM sukha hai, ityAdi prakAra - bAdhArahita prasiddha jJAna hI usa AdhAraAdheyabhAvake sAdhanevAle haiM / isapara koI bauddha yoM kaheM ki ye thAlI meM dahI hai ityAdi jJAna to vizeSa kAryakAraNabhAvake sAdhaka haiN| yAnIM pUrvasamayakI rItI thAlI dahI A jAne para dadhisahita thAlIkI utpAdaka hai / ghaTajJAnase rahita AtmA uttarakSaNameM ghaTajJAnavAle AtmAkA janaka haiM / Apako bhI paryAyadRSTise AtmAkA utpAda mAnanA abhISTa hai / aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki acchA, vahI AdhAra AdheyabhAva ho jAo / arthAt syAdvAdiyoMke mata meM kAryakAraNabhAvakA vyApya AdhAraAdheyabhAva bana jAo ! koI kSati nahIM / jaba ki sampUrNa padArthoM meM arthakriyAyeM hotI rahatI haiM, to sAntara avasthAko choDakara nirantara avasthArUpase utpanna honA yA kAryaprAgabhAvakI dazAke pIche kArya sadbhAvarUpa paryAya honA athavA aura kucha samayoMtaka sadRza arthakriyAyeM hote rahanA mAnA jAtA hai / kAryakAraNabhAva vyApaka hai aura vyApya hai / cakSukA aura jJAnakA athavA daNDa aura ghaTakA kAryakAraNabhAva hai / kintu AdhArAdheyabhAva nahIM hai / kacit AtmA aura jJAna tathA AkAza aura avagAha kAryakA kAryakAraNa hote hue bhI AdhArAdheya bhAva hai / isapara bauddha yadi yoM kaheM ki vaha kAryakAraNabhAva to kalpita paramArtha nahIM, pranthakAra kahate haiM ki so na khnaa| kyoMki hama vAstavika kAryakAraNabhAvako abhI sAdha cuke haiM / isa kAraNa usa sAmAnya aura vastubhUta kAryakAraNabhAva ke vizeSa AdhAra AdheyabhAva kA vastubhUtapanA siddha ho jAtA hai / 1 568 kathaM tarhi guNAdInAM dravyAdhAratve dravyasyApyanyAdhAratvaM na syAdyato'navasthA nivAryeta / teSAM vA dravyAnAdhAratvaprasaktiriti cet -- bauddha kaTAkSa karate haiM ki guNa, kriyA, AdikoMkA AdhAra yadi dravya mAnA jAyagA to dravyakA bhI anya AdhAra kyoM na hogA ? aura usa dravyakA bhI tIsarA dravya AdhAra kyoM na hogA ? jisase ki anavasthAkA nivAraNa kiyA jA sake aura yadi dravyake AdhArabhUta anya dravyoMko na mAnA jAyagA to una guNoMkA AdhAra bhI sabase prathama dravya na mAnA jAya / yaha prasaMga hotA hai arthAt dravyoMke AdhAroMkI kalpanA karate hue anavasthA hogii| aura yadi tIsarI cauthI yA sauvIM koTipara AdhArAntara na mAnakara anavasthA doSako haTAyA jAyagA to pahilese hI guNoMkA AdhAra dravya na mAnanA acchA hai| bauddhoMke isa prakAra AkSepa karanepara zrIvidyAnanda AcArya samAdhAna karate haiM ki nAnavasthAprasaMgotra vyomnaH svAzrayatAsthiteH / sarvalokAzrayasyAntavihInasya samaMtataH // 19 //
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 1 yahAM anavasthA doSakA prasaMga nahIM hai / kyoMki chaha dravyoMke samudAyarUpa sampUrNa lokakA AdhAra aura saba ora dazoM dizAoMse antarahita aise AkAzako svayaM apanA AzrayapanA siddha kara diyA jAtA hai / ataH guNoMke AdhAra dravya haiM / aura dravyoMkA AdhAra AkAza hai / sarva * vyApaka honese AkAzakA koI anya Azraya nahIM hai / vaha svapratiSTha hai / ataH tIsarI koTipara avasthiti ho jAtI hai| vastusthitike anusAra AdhAra Adheyapana bana gayA aura anavasthA doSa bhI nahIM rahA / bAta yaha hai ki jainasiddhAnta anusAra alokAkAzake anaMtAnanta pradeza bhI saMkhyA meM parimita haiM jo ki akSayaanaMta jIvarAzise anantaguNI, pudgalarAzise bhI anantaguNI haiM / polakI nApameM pola nahIM hai / zrItrilokasAra meM dvirUpavargadhArAko ginAte samaya anantarAjU lambI alokAkAzakI zreNIko aura pratarAkAzako nApA hai / ukta zreNI aura pratarako guNA karadenese caukora baraphIke samAna pUre alokAkAzake sarvapradeza gina liye jAte haiM / anantAnantarAjU lambe aura utane hI cauDe moTe AkAza ke bAhara phira koI padArtha nahIM hai / AMkha mIca lenepara tumako koI pUche ki kyA dIkhatA hai ? usakA uttara " kucha nahIM " yahI hai / koI bAlaka kaha detA hai ki hamako to AMkha mIcanepara kAlA kAlA dIkhatA hai| vastutaH yaha bhrama hai / jJAnAbhAva hai / madhyama anantAnanta pradezI honepara bhI AkAza parimita hai / kevalajJAnI jinendradeva AkAzakI antima maryAdAko usI prakAra isase bhI adhika spaSTa jAna rahe haiM jaise ki hama kisI prAsAda ( havelI ) kI chaiU dizAoMkI antima sImAko AkhoMse dekha rahe haiM yA paramANuke AkAravAlI baraphIke chaHU pailoMko spaSTa jAna rahe haiN| yaha ananta AkAzakA spaSTIkaraNa hai| 569 svAzrayaM vyoma, samantatonta vihInatvAnyathAnupapatteH / samantatontavihInaM tat sakakA sarvagatArthAbhAvasvabhAvatve satyekadravyarUpatvAt / rUpAdiparamANUnAM rasAdiparamANubhAvarUpatvAdavirodha iti cet te tarhi rUparasAdiparamANavaH sarve sakRtparasparaM saMsRSTA vyavahitA vA syuH, na tAvatsaMsRSTAH kAtsnrtsnyenaikadezena vA saMsargasya svayaM nirAkaraNAt / vyavahitatve tu teSAmanantAnAmanantapradezaM vyavadhAyakaM kiJcidurarIkartavyaM tadeva vyoma teSAmabhAva iti siddhaM sakalA sarvagatArthAbhAvasvabhAvatvaM vyomnaH / AkAza ( pakSa ) apane hI AdhAra ThaharA huA hai ( sAdhya ) kyoMki sabhI orase antarahitapanA anyathA yAnI svAzrayapanake vinA bana nahIM sakatA hai ( hetu ) / isa hetuko punaH anumAna banAkara siddha karate haiM ki vaha AkAra ( pakSa ) satra orase antavihIna hai ( sAdhya ) kyoMki sampUrNa avyApaka padArthoMke abhAva ( bheda ) svarUpa hotA santA vaha ekadravyarUpa padArtha hai / ( hetu ) bauddha kahate haiM ki rUpa, rasa, AdikI paramANueM rasa, gandha, AdikI paramANuoMke svabhAvarUpa ho jAtI haiM / ataH koI virodha nahIM hai / bhAvArtha1 - Apa jaina aura hama bauddha donoMne niravayava paramANuoMko Adi madhya aura antase rahita svIkAra kiyA hai / phira anta vihInapanA 72
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 tatvAryakokavArtike siddha karaneke liye ekadravyarUpa hetukA avyApaka arthoke abhAvasvarUpa yaha vizeSaNa kyoM diyA jAtA hai ! avyApaka arthake bhAvasvabhAva hote hue bhI paramANuoMmeM antavihInatA bana jAtI hai| koI virodha nahIM AtA hai| paramANukA ghaTa Adikake samAna koI anta aMza niyata nahIM hai / paramANukA apanA svarUpa hI Adi hai aura vahI madhya hai tathA apanA pUrA zarIra hI anta hai| " attAdi attamajjhaM attattaM Neva indiye gejmaM / jaM davvaM avibhAgI taM paramANu vijANIhi // " yaha paramANukI paribhASA Apane mAnI hai / bauddhoMke isa prakAra kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki taba to ve rUpa paramANueM yA rasa, gandha, AdikI paramANueM sampUrNa eka hI samaya kyA parasparameM saMsargayukta haiM ! athavA antarAlasahita hoMge ? batAo ! prathama pakSake anusAra ve paramANueM Apa bauddhoMke matAnukUla sambandhita to nahIM haiN| kyoMki sampUrNa dezoMse yA ekadezase unake saMsarga honekA Apane svayaM niSedha kara diyA hai| arthAt eka paramANukA dUsare paramANuke sAtha yadi pUre bhAgoMmeM sambandha mAna liyA jAyagA to paramANuke barAbara vyaNuka bana jaaygaa| meru, sarasoM, vyaNuka, ye saba paramANuke barAbara ho jaayeNge| athavA vivakSita paramANukA anya paramANuke sAtha yadi eka bhAgase sambandha honA mAnA jAyagA to punaH usa vivakSita paramANuke aneka dezoMkI kalpanA prathamase hI karanI paDegI, tabhI to usake eka eka bhAga bana sakeMge / aura una dezoMmeM bhI eka eka aMzase punaH saMsarga mAnanepara anavasthA ho jAyagI / ataH sampUrNa paramANuoMkA eka samaya sambandhita honA to banegA nahIM tathA dvitIyapakSake anusAra una paramANuoMkA vyavadhAnasahitapanA mAnanepara to una ananta paramANuoMkA parasparameM vyavadhAna karAnevAlA koI ananta pradezavAlA padArtha svIkAra karanA cAhiye aura vahI hamAre yahAM AkAza. mAnA gayA hai / vaha AkAza una avyApaka paramANuoMkA abhAva ( bhinna ) svarUpa hai / isa prakAra AkAzako sampUrNa avyApakaarthokA abhAva-svarUpapanA siddha ho gyaa| na ca tasyAnantAH pradezAH parasparamekazI vyavahitA yatastabyavadhAyakAntarakalpanAyAmanavasthA kathaMcidekadravyatAdAtmyenAvyavahitatvAt anyathA tadavyavadhAnAyogAt / bhavitavyaM vA'vyavadhAnena teSAM prasiddhasattvAnAM vyavadhAnenavasthAnAt / yena caikena dravyeNa teSAM kathaJcittAdAtmyaM tanno vyometi tasyaikadravyatvasiddhiriti nAsiddhaM vyomno sarvagatArthAbhAvasvabhAvatvasAdhanam / tatastadanantaM sarvalokAdhikaraNamiti nAnavasthA tdaadhaaraantraanupptteH| ___usa vyApaka akhaNDa AkAzadravyake anantAnanta pradeza parasparameM eka eka hokara vyavadhAna yukta hai so nahIM smjhnaa| jisase ki una AkAza pradezoMkA bhI parasparameM vyavadhAna karAnevAle anya padArthakI kalpanA karate sante anavasthA doSa ho jAtA / yAnI AkAzake pradezoMkA punaH vyavadhAna karAnevAlA koI anya padArtha nahIM hai / eka Thosa AkAza dravyameM usake ananta pradezoMkA kathaJcit tAdAtmya sambandha ho jAneke kAraNa svataH vyavadhAna rahitapanA hai / anyathA yAnI eka
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH 571 / dravyameM tAdAtmya sambandhake mAne vinA una pradezoMkA avyavadhAna honA nahIM bana paavegaa| kintu akhaNDa achidra dravyake una pradezoMkA avyavadhAna avazya honA cAhiye / yadi prasiddha sattAvAle una ananta pradezoMkA punaH anya vyavadhAyaka padArthase vyavadhAna honA mAnA jAvegA to anavasthA ho jAyagI arthAt vaha dUsarA vyavadhAyaka padArtha bhI lambA cauDA vyApaka hogaa| usake bhI aneka pradezoMmeM madhyavartI vyavadhAnako DAlanevAlA tIsarA vyavadhAyaka mAnA jAyagA / isa DhaMgase anavasthA doSa hai aura eka dravyake sAtha tAdAtmakapanA mAnanepara koI doSa nahIM AtA hai / jisa eka akhaNDa dravyake sAtha una ananta pradezoMkA kathaJcit tAdAtmya sambandha hai, vahI hama syAdvAdiyoMke yahAM AkAza dravya hai / isa prakAra usa AkAzako ekadravyapanekI siddhi ho gayI / isa kAraNa hetukA vizeSya dala ekadravyapanA AkAzarUpa pakSameM vRtti ho jAnese asiddha hetvAbhAsa nahIM hai / avyApaka arthokA atyantAbhAva yA vaizeSika matAnusAra anyonyAbhAvasvarUpapanA bhI AkAzameM sAdhana kara diyA hai / vaizeSikoMke yahAM bhUtalameM ghaTa nahIM hai, AkAzameM jJAna nahIM hai aise saptamyanta aura prathamAnta padoMke uccAraNa honepara atyantAbhAva mAnA gayA hai / paTa ghaTa nahIM, AkAza AtmA nahIM hai, isa prakAra prathamAnta padoMke sthalapara anyonyAbhAva mAnA hai / kintu jainoMne ghaTa, pustaka, paTa Adi pudgalakI paryAyoMmeM paraspara anyonyAbhAva mAnA hai / kyoMki ghaTa bhI kAlAntarameM paTasvarUpa ho sakatA hai| kintu jo dravya yA paryAyeM tInoM kAloMmeM jisa rUpa na ho sakeM unakA parasparameM atyantAbhAva svIkAra kiyA hai / tisa kAraNa satyanta vizeSaNasahita hetuke pakSameM varta jAnese vaha AkAza antarahita ananta siddha ho jAtA hai / jo ananta hai, vahI chaha dravyoMke samudAyarUpa sampUrNa lokakA adhikaraNa hai / ananta honeke kAraNa hI vaha svayaM apanA bhI AdhAra hai / isa kAraNa anya AdhAroMkI kalpanA karate karate anasthA doSa nahIM haiN| kyoMki phira usa AkAzake anya AdhAroMkI upapatti nahIM hai / dUsarI tIsarI yA cauthI AkAzarUpa koTipara hI rukakara AkAMkSA zAnta ho jAtI hai / nizcaya nayase dekhA jAya to sabase choTA paramANu aura sabase baDA loka yA AkAza bhI apanemeM hI Apa Thahare hue haiN| asaMkhyAta yojana UMce lokake nIce lagA huA sATha hajAra thojana moTA vAtavalaya vicArA kyA kara sakatA hai ? aura phira vAtavalayako bhI to anya AdhAra cAhiye / aMgarakhAmeM lagI huyI goTake samAna nIce kevala zobhAko prApta ho rahA hai| yadi vaha ATha pRthiviyoMke nIce yA lokake nIce athavA cAroM ora na bhI hotA to bhI ananta alokake ThIka bIcameM yaha lambA cauDA bhArI loka DaTA raha sakatA thaa| eka pradeza bhI idhara udhara hila Dula nahIM paataa| kiMtu AcArya mahArAjane vastusthitike anusAra Upara nIce ThaharanevAle padArthokI yathArtha vyavasthA batA dI hai| godameM jagatA huA bAlaka sote hue bAlakakI apekSAse apane zarIrako adhika DATa rahA hai, tabhI to usakA bhAra utanA hote hue bhI laghu pratIta hotA hai / zarIrake aMga, upAMga, dhAtu, upadhAtu, aura mala, mUtroMko zarIraprakRti apane balAnusAra DATe rahatI hai| hAM ! ati rugNa ava
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 tatvAryazlokavArtike sthAmeM unako roke rakhanekI zakti na rahanepara ve khasaka jAte haiM / pAnIkI gola bUMdake samAna lavaNa samudrakA jala solaha hajAra yojana UMcA uThA huA DaTa rahA hai / velandhara jAtike nAgakumAroMke nagara to niyogamAtrako sAdhate haiM / ataH padArthoko svAzraya mAnanA hI Avazyaka hai| phira bhI mUta, bhArI, padArthake adhaHpatanako rokaneke liye vyavahAra nayase AdhArakI AvazyakatA hai / aneka padArtha apane apane AdhAra dravyoMmeM haiM / aura " lokAkAze'vagAhaH " ke anusAra sarva padArtha AkazameM haiM tathA AkAza svayaM apanA AdhAra hai| vyomavatsarvabhAvAnAM svapratiSThAnuSaMjanam / kartuM naikAntato yuktaM sarvagatvAnuSaMgavat // 20 // AkAzake samAna sabhI padArthoMko ekAnta rUpase svayaM apanemeM pratiSThita rahanekA prasaMga karaneke liye ApAdana karanA yukta nahIM hai / jaise ki sabhI padArthoMko AkAzadravyake sadRza sarva vyApakapanekA prasaMga denA samucita nahIM hai / bhAvArtha-jaise AkAzake samAna sabhI padArtha sarva vyApaka nahIM ho sakate haiM, taise hI svapratiSTha bhI nahIM ho sakate haiN| nizcaya nayake anusAra vyavasthAko hama pUrvameM kaha cuke haiM / yaha vyavahAra naya aura pramANase AdhAra AdheyakI nirUpaNA hai / vizeSa bAta yaha hai ki trilokasArameM AkAzakI zreNI aura pratarako nApA hai / ataH baraphIke samAna saba orase caukora alokAkAza siddha ho hI jAtA hai / yaha prabala yukti hai tathA vIranandIsiddhAnta cakravartIke banAye huye AcArasAra granthameM tRtIyAdhikArakA cauvIsavAM zloka hai ki " vyomAmUrta sthitaM nityaM caturasraM samaM dhanaM / bhAvAvagAhahetuzcAnantAnantapradezakam // " isase bhI alokAkAzakA caukorapanA Agamasiddha hai / usIke terahaveM zloka anusAra sabase choTe paramANukA saMsthAna bhI caukora unhoMne batAyA hai / " aNuzca pudgalobhedyAvayavaH pracayazaktitaH / kAyazca skandhabhedotthazcaturasrastvatIndriyaH " // ataH akhaNDa niravayava paramANu bhI niraMza hotA huA baraphIke samAna chaH pailavAlA caukora mAnanA cAhiye / sabase choTe paramANu aura sabase bar3e AkAzakA saMsthAna ( vyaJjanaparyAya ) sadRza hai / aba isameM koI saMzaya nahIM rhaa| nizcayanayAt sarve bhAvAH svapratiSThA iti yuktaM na punaH sarvathA vyomavatteSAM sarvagatavAmUrttatvAdiprasaMgasyApi durnivAratvAt / sarvadravyANAM sarvagatatveko doSa iti cet pratItivirodha evAmUrttatvAdivaditi vakSyAmaH / pratItyatikrame tu kAraNAbhAvAt sarvamasamaJjasaM mAnameyaM pralApamAtramupekSaNIyaM syAditi yathApratItisiddhamadhikaraNamadhigamyamarthAnAm / nizcayanayase sampUrNa padArtha svayaM apane ApameM bhale prakArase pratiSThita ho rahe haiN| yaha kahanA yuktipUrNa hai / kintu phira sabhI prakArase AkAzake samAna svAzrita haiM / yaha to ThIka nhiiN| .
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANiH yadi vyavahAra nayase bhI una padArthoMko svAzrayapanA mAnA jAyagA to AkAzake samAna una sabhI padArthoke sarvagatapana, amUrtapana, sabako avakAza denApana, Adi prasaMgoMkA bhI kaThinatAse nivAraNa ho skegaa| yahAM sAMkhya yadi yoM kaheM ki sampUrNa dravyoMko sarvavyApaka ho jAnepara kauna doSa AtA hai ! batAo ! aisA kahanepara to hama yaha spaSTa uttara kahate haiM ki pramANaprasiddha pratItiyoMse virodha honA hI mahAn doSa hai / jaise ki saMsArI jIva yA pudgalako amUrttatva sAdhanemeM aura dharma, adharma, AkAza, tathA kAlako mUrtapanA sAdhanemeM pratItiyoMse virodha AtA hai| ghaTa, paTa, devadatta, indradatta, Adi padArtha alpakSetrameM Thahare hue sabake dvArA jAne jA rahe haiM / AkAzake vyApakapane aura zeSa dravyoMke avyApakapanakA pAMcame adhyAyameM aura bhI hama spaSTa nirUpaNa kara deMge / pratItiyoMkA atikramaNa karanepara to vyavasthApaka kAraNa na honese kore jJAnase jAna liye gaye sampUrNa padArtha mAna lenA anyAya hai / vyartha bakavAda hai / ataH aisA nItirahita kathana grAhya nahIM, kintu upekSA karane yogya hI samajhA jaaygaa| isa prakAra pratItiyoMke anusAra adhikaraNa siddha ho gayA hai / ataH padArthokI adhigatikA cauthA upAya jAnane yogya hai| yahAMtaka adhikaraNakA nirUpaNa huA / aba sthitikA vyAkhyAna karate haiM / asthiratvAtpadArthAnAM sthiti vAsti tAttvikI / kSaNAdUrdhvamitIcchanti kecittadapi durghaTam // 21 // niranvayakSayaikAnte santAnAdyanavasthiteH / puNyapApAdyanuSThAnAbhAvAsakternirUpaNAt // 22 // tahAM bauddha kahate haiM ki sampUrNa padArthoko asthirapanA honeke kAraNa eka kSaNase Upara kisIkI bhI vAstavika sthiti nahIM hai| isa prakAra koI bauddha iSTa karate haiM, so vaha asthirapanA kaThinatAse bhI ghaTita nahIM ho pAtA hai| kyoMki pASANa, lohA, Adi padArtha aneka kSaNoMtaka Thaharane vAle pratIta ho rahe haiM / bauddha logoMke yahAM eka kSaNameM hI anvayarahitapaneke sAtha kSaya ho jAnekA ekAnta mAnane para santAna, samudAya, AdikI suvyavasthA nahIM ho pAtI hai / isa kAraNa kSaNika pakSameM puNyakarma karanA, pApa, mokSa, RNa denA, Adi anuSThAna karaneke abhAvakA prasaMga AtA hai / isakA zrIsamantabhadra bhagavAnne devAgamameM acchA nirUpaNa kiyA hai / samvRtyA santAnasamudAyasAdharmyapretyabhAvAnAM puNyapApamuktimArgAnuSThAnasya cAbhyupagamAt paramArthatastadabhAvAsaktirnAniSTeti cet, kimidAnI samvedanAdvaitamastu paramArtha sada, niranvayavinazvarANAmekakSaNasthitInAM nAnApadArthAnAmanubhavAt tadapi neti cet tarhi iSTaM santAnAdi sarva niraMkuzatvAt tacca niranvayakSayaikAnte samvRtyApi na syAt / tathA ca
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtika nirUpitaM / " santAnaH samudAyazca sAdharmyaJca niraMkuzaH / pretyabhAvazca tatsarvaM na syAdekatvanihave // " iti / ___ bauddha yadi yoM kaheM ki kAlikapratyAsattise mAna lI gayI aneka kSaNika pariNAmoMkI laDI rUpa santAna aura daizika pratyAsattise gaDha liyA gayA anekakSaNika pariNAmoMkA samudAya tathA samAnadharmokA kalpita kiyA gayA sAdharmya evaM mara karake punaH janmadhAraNa karanA rUpa pretyabhAva aura bhI puNya, pApa, mokSake mArgokA anuSThAna karanA ina sabako hama vastuko na chUnevAlI vyavahAra kalpanAse svIkAra karalete haiM / ataH paramArtharUpase unake abhAva ho jAnekA prasaMga hamako aniSTa nahIM hai| aisA kahanepara to hama jaina pUMchate hai ki isa samaya kyA Apa bauddhoMke yahAM samvedanakA advaita hI paramArthabhUta padArtha huA samajhA jaay| isapara sautrAntika bauddha yadi yoM kaheM ki anvayarahita hokara vinAza svabhAvavAle aura kevala eka kSaNa hai sthiti jinakI aise aneka ghaTakhalakSaNa Atmaka paramANuyeM paTavalakSaNa Atmaka kSaNika sUkSma asAdhAraNa paramANuyeM Adi padArthokA anubhava ho rahA hai / ataH vaha samvedana advaita bhI nahIM hai / isa prakAra kahane para to bauddhoMko bAdhaka rahita honeke kAraNa sabhI santAna, samudAya, Adika padArtha abhISTa ho jaayeNge| kintu dUsare hI kSaNameM dravyapaneke anvayase rahita hokara nAza ho jAnekA ekAnta pakSa mAnanepara kalpanAse bhI ve santAna Adika na bana sakeMge aura tisa hI prakAra zrI samantabhadrAcArya svAmIne devAgamameM bhI yaha nirUpaNa kiyA hai ki mAlAmeM puve hue Doreke samAna dhrauvyapanake ekatvako yadi chipAyA jAyagA to bauddha matameM santAna, samudAya, sAdharmya, marakara punaH janma lenA, ye sabhI bAdhArahita hote hue siddha nahIM ho sakeMge / bhAvArtha-kSaNavartI padArtha jaba samUlacUla naSTa ho gayA aura dravyadRSTi se bhI vaha Age pIche vidyamAna nahIM hai / aisI dazAmeM sarvathA nyAre nyAre santAniyoMkI santAna nahIM bana sakatI hai| jaise ki anya santAnake santAniyoMkA saMyojana prakRta santAnameM nahIM ho sakatA hai aura avayavIko nahIM mAnakara kSaNika paramANu rUpa avayava hI mAne jAte haiM / unakA kathamapi ekatrIkaraNa nahIM bananA svIkAra kiyA jAtA hai / aisI dazAmeM ekatva pariNatike vinA samudAya nahIM bana sakatA hai / tathA asAdhAraNa yA visadRzapanekA Agraha karanevAle bauddhoMke yahAM sadRza pariNAmarUpa ekatvake chipAnepara sadharmI padArthokA sAdharmya nahIM banatA hai| jaise ki sarvathA visadRza padArthIkA sAdharmya nahIM bana pAtA hai / evaM donoM bhavoMmeM anuyAyI eka nitya AtmAko na svIkAra karanepara marakara punaH utpanna honA bhI nahIM bana pAtA hai aura RNa bhI dene lene tathA mAtA, putra, brahmacarya, AdipadArtha bhI asthira pakSameM nahIM banate haiM ? nanu ca bIjAMkurAdInAmekatvAbhAvepi saMtAnaH siddhastilAdInAM samudAyaH sAdharmya ca tadvatsarvatra tatsiddhau kimekatveneti cena, sarvabIjAMkurAdInAmekasaMtAnatvApatteH, sakalatilA
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH dInAM vA smudaaysaadhrmyprskteH| pratyAsattevizeSAtkeSAMcideva saMtAnaH samudAyaH sAdharmya ca viziSTamiti cet, sa konyo'nyatraikadravyakSetrabhAvapatyAsatteriti nAnvayanindaco yuktH| ___ bauddha apane matakA avadhAraNa karate haiM ki bIja, aMkura, laghuvRkSa AdikA ekatva na honepara bhI santAna siddha ho jAtA hai arthAt aMkura avasthAmeM vIjake sarvathA naSTa ho jAnepara aura laghuvRkSa (paudA ) kI dazAmeM aMkurakA nAza ho jAnepara bhI ekavaMza mAnA jAtA hai, tabhI to usa bIjake anurUpa phala lagate haiM tathA nyAre nyAre tila, sarasoM, AdikA samudAya bhI bana jAtA hai aura :: tila AdikA sAdRzya honese sAdharmya bananA bhI zakya hai| pratyuta bheda honepara hI santAna AdikI . bhale prakAra siddhi hotI hai / tisa hIke samAna sabhI sthaloMpara kSaNika, choTe, aura vibhinna dharmavAle padArthoke honepara bhI una santAna AdikI siddhi hojAyagI to phira dravyarUpa karake ekatva mAnanese jainoMko kyA lAbha hai ? yAnI ekatva mAnanA vyartha hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM khnaa| kyoMki yoM to sabhI geMhU, jau, cane, ke bIja aura aMkura AdikoMkI paraspara eka santAna bana jAnekA prasaMga aavegaa| jaise geMhU aura geMhUke aMkurakA bheda hai, usI prakAra geMhU aura jauke aMkurakA bhI bheda hai / phira inakI ekasantAna kyoM na bana jAve ? tathA sampUrNa tila, ghaTa, rupayA, ghoDA AdikoMkA bhI samudAya bana jAnA cAhiye / isI prakAra inake sadharmApana bananekA bhI prasaMga hogA, jo ki bauddhoMko iSTa nahIM hai / yadi Apa bauddha yoM kahe ki kisI vizeSasambandhase kinhIM hI vivakSita pUrvottarabhAvI santAniyoMkA santAna banatA hai aura vizeSasambandhake vaza hI kinhIM niyata padArthoMkA hI samudAya athavA viziSTa sAdharmya banatA hai / anya taTastha padArthokA nahIM, aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki vaha vizeSa sambandha ekadravyapratyAsatti, ekakSetrapratyAsatti, aura ekabhAvapratyAsattike atirikta bhalA anya kauna ho sakatA hai ? bhAvArtha-eka dravyameM usakI bhUta, vartamAna, bhaviSyat aneka paryAyeM tadAtmaka ho rahI haiM / ataH unakA ekadravya sambandha honeke kAraNa santAna bana jAtA hai| anya dravyakI paryAyeM usa santAnameM anvita nahIM ho pAtI haiN| aura kucha lambe cauDe eka kSetrameM sajAtIya aneka padArthoke Thaharanepara unakA ekakSetra sambandha ho jAneke kAraNa samudAya bana jAtA hai| anyakSetravartI padArthakA isa samudAyameM yoga nahIM hai / tathA samAnarUpase pariNamana karanevAle padArthokA ekabhAvapratyAsatti honese sAdharmya bana jAtA hai / sarvathA bhinnoMkA nahIM / isa prakAra bauddhoMko ota pota rahanevAle ekapaneke dhruva anvayakA nihnava karanA yukta nahIM hai| na vyabhicArI kAryakAraNabhAvaH santAnaniyamahetuH sugatataracittAnAmekasaMtAnatvaprasaMgAditi samarthitaM prAk / bauddha matameM vyabhicAra doSase rahita kAryakAraNabhAva sambandha to santAnakI niyatavyavasthA
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtika . karanekA hetu nahIM ho sakatA hai| kyoMki yoM to buddha aura anya saMsArI AtmAoMke bhI eka santAna panA banajAnekA prasaMga hogA, isako hama pUrvaprakaraNameM samarthana karacuke haiM / bhAvArtha-uttaravartI paryAyakA pUrvasamayavartI paryAya kAraNa hai, aisA nirdoSa kAryakAraNabhAva jina santAniyoMmeM ghaTa jAya una padArthokA santAna yadi mAnA jAyagA, taba to sarvajJabuddhake jJAnake kAraNa saMsArI jIvoMke jJAna bhI haiN| kyoMki bauddhoMkA mata hai ki jJAna apane kAraNoMko hI viSaya karatA hai| buddhakA jJAna saMsArI jIvoMke jJAnako jAnatA hai, aisI dazAmeM svakIya pUrvApara bhAvI jJAnoMke samAna saMsArI jIvoMke jJAna . aura buddhake jJAnakI bhI eka santAna bana jAnI cAhiye jo ki Apako iSTa nahIM hai / sarvathA vAdioMke yahAM upAdAna kAraNa yA nimittakAraNa ( avayava ) kA viveka bhI to kSANIka pakSoM nahIM kiyA jAsakatA hai| ataH vyabhicAradoSase rahita kAryakAraNa bhAva bhI ekasantAnakA niyAmaka nahIM sambhavatA hai / nApyekasAmayadhInatvaM samudAyaikatvaniyamanibaMdhanaM dhUmadhanavikArAdirUpAdInAM nAnAsamudAyAnAmekasamudAyatvAnuSaMgAt pratItamAtuluMgarUpAdivat / / aura ekasAmagrIkA AdhInapanA bhI samudAyake ekapanakI niyata vyavasthAkA kAraNa nahIM ho sakatA hai| yoM to aneka samudAyoMmeM vartanevAle dhUmake rUpa Adika aura gIle vikRta IMdhana Adike rUpa AdikoMkA bhI eka samudAyapana honekA prasaMga hogA, jaise ki pramANase jAna liye gaye vijaurA nIbUke rUpa, rasa, AdikA samudAya bana jAtA hai| arthAt-Aga sulaga jAnepara gIle IMdhanake rUpa aura dhuMveke rUpa AdikI sAmagrI eka hai, kintu unakA samudAya nyArA nyArA mAnA jAtA hai / aise hI kSetra bhUmi, jala, vAyu, Atapa, Adi eka sAmagrIke hote huye bhI aneka bIja, yA aMkuroMke samudAya nyAre nyAre mAne jAte haiN| ata: eka sAmagrIkI adhInatA eka samudAyakA kAraNa nahIM ho sakatI hai| etena samAnakAlatvaM tannimittamiti pratyuktaM / ekadravyAdhikaraNatvaM tu sahabhuvAmekasamudAyatvavyavasthAheturiti satyevAnvite drvye| tilAdirUpAdisamudAyakatvaniyamaH sAdharmya na punarnAnAdravyANAM / samAnahetukatvAditi vArtAmAtraM, visadRzahetUnAmapi bahulaM sAdharmyadarzanAt rajatazuktikAdivat / samAnapariNAmasattvAt sAdharthe bhAvapratyAsattivizeSAdeva sAdhaye / na ca samAnapariNAmo nAnA pariNAmidravyAbhAve sambhavatIti na tadvAdinAmekadravyApahavaH zreyAn / __samAnakAlapanA to ekasantAnapana yA eka samudAyapanakA vyavasthApaka niyama ho jAyagA / yaha bhI isa pUrvokta kathanase khaNDita kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / kyoMki eka hI samayameM geMhU, jau, cane Adi utpanna ho rahe haiM tathA devadatta, yajJadatta, hAthI, ghoDA Adi pariNamana kara rahe haiN| phira bhI ina vijAtiyoMkA santAna yA samudAya iSTa nahIM kiyA gayA hai /
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH hAM, sAtha honevAlI paryAyoMke eka samudAyapanakI vyavasthAkA kAraNa ekadravyako adhikaraNa mAnakara rahanApana to hai, kintu yaha tInoM kAlameM anvayarUpase ThaharanevAle dravyake mAnanepara hI bana sakatA hai, anyathA nahIM / aura tila, sarasoM, Adike rUpa, rasa, AdikoMkA nyArA nyArA samudAya yA sajAtiyoMke kathaMcit ekatvakA niyamarUpa sAdharmya bhI anvetA kSetrasambandhake mAnanepara banatA hai| kintu phira cAhe jina aneka dravyoMkA to samAnadharmadhArIpanA nahIM bana pAtA hai| yadi koI samAna hetuvAle padArthIkA sAdharmya kahe so yaha to kevala vyartha bakavAda hai| kyoMki visadRza kAraNoMse utpanna huye padArthokA bhI prAyaH karake sAdharmya dekhA jAtA hai, jaise ki cAMdI khAnase utpanna hotI hai aura sIpa jalameM utpanna hotI hai, cAMdI dhAtu hai sIpa haDDI hai| cAMdI pavitra hai, sIpa sadA apavitra hai| ekendriyajAti nAma karmake udayase jIvakA cAMdI zarIra banA thA aura sIpakA zarIra dvIndriya jAti nAmakarmase banA thA / kintu inakA cAkacakya honese sAdharmya mAnA jAtA hai| sarpa, rajju, AdikA bhI sAdharmya dekhA gayA hai| yadi samAna pariNatike vidyamAna honese padArthokA sAdharmya mAnA jAyagA taba to eka vizeSa bhAvapratyAsattise hI sAdharmya honA iSTa kiyA gayA, kintu vaha samAna jAtivAlA pariNAma to derataka eka sadRza pariNamana karanevAle aneka dravyoMke na mAnanepara nahIM sambhavatA hai| isa kAraNa una santAna, samudAya, aura sAdharmyako kahanevAle bauddhavAdiyoMko ekadravyapanakA apahnava karanA kalyANakArI nahIM hai| apanA siddhAnta mAnakara kahanA aura uttara samajhanA phira AkSepa karanA Adi kriyAyeM to aneka kSaNoMtaka ThaharanevAle hI bauddhoMke bana skeNgii| aura tabhI unako kalyANamArga prApta ho sakegA anyathA nhiiN| pretyabhAvaH kathamekatvAbhAve na syAditi cet tasya mRtvA punarbhavanalakSaNatvAt / santAnasyaiva mRtvA punarbhavanaM na punadravyastheti cenna, santAnasyaikadravyAbhAve niyamAyogasya pratipAdanAt / kathaMcidekadravyAtmano jIvasya pretybhaavsiddheH| yadi koI yo prazna kare ki anvita eka dravyapaneke na mAnanepara bhalA pretyabhAva kyoM nahIM banegA ! isapara hamArA yaha uttara hai ki usa pretyabhAvakA svarUpa marakara punaH janma lenA hai maranevAlA vahI eka jIva yadi janma leve taba to pretyabhAva banatA hai, anyathA nahIM / santAnakA hI marakara punaH janmadhAraNa karanA hai phira eka jIva dravyakA nahIM yaha to na khnaa| kyoMki eka dravyake na mAnanepara kina hI vivakSita santAniyoMkA hI yaha pUrvApara laDIrUpa santAna hai, isa niyamakA ayoga hai| isako hama abhI spaSTa kaha cuke haiN| vastutaH dekhA jAya to kathaMcit ekadravyasvarUpa jIvakA hI marakara punaH janma grahaNa karanA siddha hotA hai| eka kSaNameM hI rahanevAlA santAnI mara to jAyagA kintu punaH usIkA uttarakAlameM janmadhAraNa nahIM ho sakatA hai / vahI babUlA naSTa hokara punaH babUlA nahIM ho sakatA hai / hAM, usakA jaladravya bhale hI phira babUlA paryAyako dhAraNa karale / 73
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ '578 tatvArthakokavArtika puNyapApAdyanuSTAnaM punarapi saMvAhakartakriyAphalAnubhavitRnAnAtve kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasakteIrotsAritameva / tatsaMtAnaikye caikadravyatvasya siddherna niranvayakSayakAMtastadvAdibhirabhyupagaMtavyaH / tataH sarvathA saMtAnAdyupagame dravyasya kAlAMtarasthAyinaH prasiddhana kSaNAdUrdhvamasthitiH padArthAnAm / phira kSaNikavAdameM puNya, pApa, RNa lenA, denA, Adi kriyAoMkA anuSThAna karanA to dUra pheMkadiyA gayA hI smjho| kyoMki dAna karanevAlA citta (AtmA) to naSTa ho gayA, svarga anyako hI prApta hogaa| aise hI hiMsaka anya hai, narakagAmI dUsarA hI jIva bnegaa| RNa lene denevAle vyakti bhI saba badala cuke haiM / mAtA putrako prema na kara skegii| paradezI puruSa hI svadezako na lauTa skegaa| brahmacaryavrata lupta ho jAyagA ityAdi / tathA mardana karanevAlA puruSa aura usa kriyAke phalako anubhava karanevAlA AtmA yadi bhinna bhinna mAne jAyeMge to kRtake nAza aura akRtake abhyAgama doSoMkA prasaMga hotA hai / jisane zubha azubha karma kiye vaha naSTa hogayA aura jisane karma nahIM kiye the usako balAtkArase zubha azubha phala bhogane paDe / parizrama kiyA kisIne aura pAritoSika prApta karaneke lie anyane hAtha pasAra diyA / isa tucchatAkA bhI koI ThikAnA hai / isa kAraNa puNyakarma, pApakarma, cAkarI, sevAkRtya, Adi anuSThAna karanA saba dUra hI pheMka diyA jA cukA samajho / yadi kartA aura phalake anubhavitA kI santAna yahAMse vahAMtaka lambI eka mAnI jAyagI, taba to ekadravyapanakI siddhi ho jAtI hai / isa kAraNa anvayarahita hote huye eka kSaNa meM hI naSTa ho jAnekA ekAnta to usako kahanevAle bauddhoM karake nahIM svIkAra karanA caahiye| tisa kAraNa sabhI prakArase santAna, samudAya Adike svIkAra karanepara kAlAntarataka ThaharanevAle dravyakI pramANoMse siddhi ho jAtI hai| ataH eka kSaNameM Upara padArthokI sthiti na honA nahIM siddha ho skaa| zrIrAjavArtikameM jAyate, asti, vipariNamate, vardhate, apakSayate, vinazyati, yaha krama sAdhA hai| - yathA caikakSaNasthAyI bhAvo hetoH samudbhavet / tathAnekakSaNasthAyI kinna loke pratIyate // 23 // .: . jisa prakAra ki eka kSaNataka ThaharanevAlA padArtha apane hetuse utpanna hotA hai yaha bauddhoMne mAnA hai tisI prakAra hetuse utpanna hotA huA aneka kSaNoMtaka Thaharaneke svabhAvavAlA padArtha bhI kyoM na mInA jAya, jo ki lokameM pramANoM dvArA pratIta ho rahA hai| arthAt-kAraNoMse eka kSaNa sthAyI padArthokI utpattike samAna aneka samayoMtaka ThaharanevAle kaMkaNa, kalaza, kaTorA, Adi padArtha utpanna ho rahe lokameM dekhe jAte haiM / vastutaH dekhA jAya to dIpakalikA, bijalI, babUlA, Adi padArtha bhI nAnAkSaNoMtaka Thaharakara AtmAlAma karate huye hI ' dRSTigocara ho rahe haiM / prathamakSaNameM utpanna hokara dvitIya kSaNameM AtmalAbha karatA huA hI padArtha arthakriyAko kara sakatA
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH - hai / aura katipaya arthakriyAyeM to kAraNa arthake aneka kSaNataka Thaharanepara hI ho pAtI haiN| bhogabhUmioMke manuSyoMmeM navIna samyaktvako grahaNa karanekI yogyatA unaMcAsa 49 dinameM hotI hai| karmabhUmike manuSyako ATha varSa pIche hI saMyama dhAraNakI yogyatA hotI hai| bAMsa, kelA, azvatarI (jisakA peTa phADakara baccA utpanna hotA hai aisI khiccarI) bUDhepanameM phalate haiM / " alI balI karkazaveNurambhA vinAzakAle phalamudvahanti aisA zuddha azuddha khaNDapatha smRta raha gayA hai / 579 nanu prathame kSaNe yathArthAnAM kSaNadvayasthAsnutA tathA dvitIye'pIti na kadAcidvinAzaH syAdanyathA saiva kSaNasthitiH pratikSaNaM svabhAvabhedAttato na kAlAntarasthAyI bhAvo hetoH samudbhavan pratIyate'nyatra vibhramAditi na maMtavyaM, kSaNadvakSayasthAyinAM tRtIyAdikakSaNasthAyitvavirodhAt / prathamakSaNe dvitIyakSaNApekSAyAmiva dvitIyakSaNe prathamakSaNApekSAyAM kSaNadvayasthAsnutvAvizeSAt pratikSaNaM svabhAvabhedAnupapatteH kAlAntarasthAyitvasiddheH / bauddha avadhAraNa karate haiM ki Apa jaina aneka kSaNa to kyA padArthoMkA do kSaNataka bhI ThaharanA siddha nahIM kara sakeMge / sUkSmatAse vicAra karanepara ekakSaNataka hI padArthoMkA ThaharanA pramANa siddha hogaa| dekhiye, jaise pahile kSaNameM padArthoMkA do kSaNataka ThaharanA rUpa svabhAva hai, tisI prakAra dUsare kSaNameM bhI vahI do kSaNataka ThaharanA svabhAva sthita rahegA evaM tIsare samaya meM bhI tIsare aura cauthe samayoM meM ThaharanArUpa do kSaNasthAyitva svabhAva rhegaa| isI prakAra cauthe, pAMcave, ina do samayoMmeM ThaharanA svabhAva vidyamAna hai| isa DhaMgase to padArthakA kabhI bhI vinAza na ho sakegA, jaise ki Aja mUlyase aura kala RNase denevAle vyApArIko kabhI udhAra denekA avasara nahIM prApta hotA 1 hai / anyathA yAnI dUsare, tIsare, Adi kSaNoMmeM do samaya taka ThaharanArUpa svabhAva na mAnA jAyagA taba to vahI eka kSaNataka ThaharanA siddha huA / kyoMki pratyeka kSaNameM padArthakA svabhAva bhinna bhinna hai / tisa kAraNa hetuoM se adhika samayataka ThaharanevAlA utpanna ho rahA padArtha pratIta hotA hai, yaha kahanA ThIka nahIM hai / bhrAntajJAnake atirikta yaha koI samIcIna pratIti nahIM hai| aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to bauddhoMko nahIM mAnanA caahiye| kyoMki do kSaNataka sthita rahanA svabhAvavAle padArthoMkA tIsare, cauthe, Adi kSaNoMmeM sthAyIpanakA virodha hai / pahile kSaNameM jaise dUsare kSaNakI apekSA hote sante do kSaNasthApIpana hai, vaise hI dUsare kSaNameM pahile kSaNakI apekSA hote sante do kSaNataka ThaharanApana svabhAva vidyamAna hai, koI antara nahIM hai| basa, Age nahIM calanA cAhiye / aise kSaNa yA dina bhara Aditaka Thaharane vAloMmeM lagA lenA / ataH pratyeka kSaNa meM svabhAvoMkA sarvathA bheda mAnanA nahIM banatA hai / isa kAraNa padArthoMkA aneka anya samayoM meM ThaharanApana zIla siddha ho jAtA hai / nanu ca prathamakSaNe dvitIyakSaNApekSaM kSaNadvayasthAyitvamanyadeva, dvitIyakSaNe prathamakSaNApekSAta tostyeva pratikSaNaM svabhAvabhedo'taH kSaNamAtrasthitiH sidhyetsarvArthAnAmiti vadaMtaM pratyAha /
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 tattvAryazlokavArtike. -- bauddha apane siddhAntako puSTa karaneke liye punaH anunaya karate haiM ki dUsare kSaNameM bhUta pahile kSaNakI apekSA rakhanevAle do kSaNataka ThaharanerUpa svabhAvase pahile kSaNameM bhaviSya dUsare kSaNakI apekSA rakhatA huA do kSaNasthAyIpana svabhAva to nyArA hI hai| tisa kAraNa pratyeka kSaNameM padArthokA svabhAvabheda mAnanA hI Avazyaka hai| isa kAraNa sampUrNa padArthokI kevala eka samayataka hI sthiti siddha ho skegii| isa prakAra kahane vAle bauddhake prati AcArya mahArAja spaSTa uttara kahate haiN| kSagamAtrasthitiH siddhavarjusUtranayAdiha / dravyArthikanayAdeva siddhA kAlAMtarasthitiH // 24 // padArthoke antaraMgameM itanI sUkSmarItise praveza kara bauddha jana yadi pratyeka kSaNameM svabhAvoMkA bheda iSTa karate haiM to aisI dazAmeM sUkSma RjusUtranayakI apekSAse yahAM kevala eka kSaNataka hI paryAyoMkA ThaharanA siddha hI haiN| hAM, dravyArthika nayase hI kAlAntarataka ThaharanA siddha kiyA jA rahA hai| bhAvArtha-jaise AThasau yojana Upara prakAza rahe, sUryakA bhUmitaka Atapa pariNAma utpanna karAnemeM pratyeka pradezapara ghAmakA taratamarUpa pariNamana hai, tathA AkAzameM bhare huye camakanArUpa pariNamane yogya ananta pudgalaskandhoMpara hajAroM yojanoMse tirachA prakAza DAlanevAle sUryameM pratyeka pradezavartI skandhoMke camakAnevAle aneka svabhAva haiM / ' yAvanti kAryANi vastuni pratyekaM tAvantaH svabhAvabhedAH ' vaise hI pahile kSaNameM dUsare kSaNakI apekSA aura dUsare kSaNameM pahile kSaNakI apekSAse do kSaNa ThaharanApana nyArA hI hai / tIna, cAra, Adi kSaNataka ThaharanevAle padArthoMmeM to pratyeka kSaNavartI ye svabhAva cakravyUha hokara rezamakI gAMThake samAna itane bana baiTheMge jinakI ki gaNanA karanA bhI kaSTasAdhya hogaa| tabhI to jainasiddhAntake anusAra RjusUtra nayase mAna liye kSaNikapanakA anusaraNa karanA bauddhoMkA upayukta hai, kintu yaha vastukA ekadeza hai / pUrNavastu to nitya, anitya, Atmaka hai / ataH dravyArthikanayase adhikakAlataka ThaharanA bhI vAstavika hai| na hi vayamRnusUtranayAtmatikSaNasvabhAvabhedAt kSaNamAtrasthitiM pratIkSayAmaH tataH kAlAntarasthitivirodhAt / kevalaM yathArjusUtrAtkSaNasthitireva bhAvaH svahetorutpannastathA dravyArthikanayAkAlAMtarasthitireveti praticakSmahe sarvathApyabAdhitapratyayAttatsiddhiriti sthitirdhigmyaa| ___hama jaina RjusUtranayase pratyeka kSaNameM svabhAvabheda honeke kAraNa sampUrNa paryAyoMko kevala eka kSagataka ThaharanekI pratIkSA nahIM karate haiM / usa RjusUtranayakI apekSAse dIrgha kAlataka ThaharanekA virodha hai| arthAt bauddhoMke mAne gaye kSaNikatvake hameM upekSA nahIM hai yA kSaNikapanake jAnane meM hama derI nahIM lagA rahe haiM, TAlaTUla nahIM karate hai| athavA anya adhikakAloMtaka ThaharanekA virodha hojAyagA, isa bhayase hama RjusUtra nayakI apekSA padAthoke eka kSaNataka ThaharanekI upekSA nahIM
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 581 karate haiM / hama syAdvAdI to pahilese hI RjusUtra nayase padArthoMkA kSaNikapana vyavasthita karacuke haiN| hAM, kevala isa prakaraNa meM yaha kahanA hai ki jaise RjusUtra nayase eka kSaNataka hI ThaharanevAlA padArtha apane kAraNoMse utpanna huA hai, tisI prakAra dravyArthikanayase jAnA gayA adhika kAla ThaharanevAlA padArtha hI ( bhI ) apane kAraNoMse utpanna huA hai yaha hama vyakta rUpase kahate haiM / sabhI prakAroMkarake bAdhArahita pramANoMse usa kAlAMtarasthAyI dhruva paryAyakI siddhi ho jAtI hai| isa prakAra padAant adhigatikA pAMcavA upAya sthiti samajhalenA cAhiye / vizvamekaM sadAkArAvizeSAdityasaMbhavi / vidhAnaM vAstavaM vastunyevaM kecitpralApinaH // 25 // sadA kArAvizeSasya nAnArthAnAmapanhave / saMbhavAbhAvataH siddhervidhAnasyaiva tattvataH // 26 // aba chaThe vidhAnakI siddhikA prasaMga uThAte haiN| prathama hI advaitavAdI bheda yA prakAroMke niSeanumAna kahate haiM ki sampUrNa saMsAra ekasvarUpa hai / kyoMki sabameM sat AkArapanA vizeSatAoMse rahita hokara vartta rahA hai / isa kAraNa vastumeM vAstavika rUpase bhedoMkI gaNanA asambhava doSase yukta hai| isa prakAra koI brahmAdvaitavAdI vyartha bakavAda kara rahe haiN| kyoMki aneka arthoke na mAnane para sat AkAroMkI avizeSatA honekA sambhava nahIM hai / ataH vAstavika rUpase prakAroMkI kI hI siddhi ho jAtI hai / arthAt - sAmAnya rUpase satpanA vizeSa bhedoMke honepara hI sambhavatA hai / ataH vidhAna siddha hojAtA hai / " nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat' " sarvamekaM sadavizeSAditi viruddhaM sAdhanaM, nAnArthAbhAve sadavizeSasyAnupapattestasyabhedaniSThatvAt vizvake sampUrNa padArtha sAmAnyarUpase sat honeke kAraNa eka haiM, isa anumAnameM diyA gayA sadavizeSa yaha hetu viruddhahetvAbhAsa hai / aneka arthoko mAne vinA sattArUpase avizeSapanA nahIM bana pAtA hai| kyoMki vaha satkA sAmAnyapana vizeSasvarUpa bhedoMmeM sthita ho rahA hai| ataH abhedako siddha karane cale the aura bheda siddha ho jAtA hai / prakRta hetu to ekatva sAdhyase viparIta aneka panake sAtha vyApti rakhanevAlA honese viruddha hetu hai / nanu ca sadekatvaM sadavizeSo na tatsAdharmyaM yato viruddhaM sAdhayediti cenna, tasya sAdhyasamatvAt / ko hi sadekamicchan sarvamekaM necchet / advaitavAdI apane matakA avadhAraNa karate haiM ki sattApanase avizeSatAkA artha to sattArUpase kapana hai / usa sattArUpase samapana usakA artha nahIM hai / jisase ki hamArA hetu sAdhyase viruddha
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ' tatvArthakokavArtike anekatvako sAdhana karA deveM / bhAvArtha-sadharmApana to anekoMmeM hI ghaTatA hai / kintu sattAkA eka panA to ekatvako hI puSTa kregaa| ataH hetu sat hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA |kyoNki vaha hetu sAdhyasama hai / jo hI ekapanA sAdhya hai, vahI sat avizeSakA artha sattArUpase ekapanA hai / hetu aura sAdhya ekase hogye| jaba sAdhya asiddha hai to hetu bhI asiddha huaa| kauna aisA vicArazIla hai, jo ki satpanese ekapanarUpa hetuko to iSTa kareM aura sabako ekapanA na cAhe / arthAt jaba donoM eka haiM to hetukA jAnanA hI sAdhyako jAnanA huA, taba to anumAna karanekI kyA AvazyakatA hai ! yadi punaH sattAvizeSAbhAvAditi hetustadApyasiddhaM, sanghaTaH sanpaTa iti vizeSasya pratIteH / mithyeyaM pratItirghaTAdivizeSasya svapnAdivayabhicArAditi cenna, sattAdvaite samyanithyApratItivizeSasyAsaMbhavAt saMbhave vA tadvadanyatra tatsaMbhavaH kathaM nAnumanyate ? yadi phira advaita vAdioMkI orase sabako eka siddha karaneke liye vizeSa sattAoMkA na honA yaha hetu diyA jAyagA taba bhI hetu asiddha hai, pakSameM nahIM rhtaa| ghaTa sat svarUpa hai kapaDAsat hai| isa prakAra vizeSa sattAvAle padArthokI pratIti siddha horahI hai / isapara advaitavAdI yadi yoM kaheM ki svapna, mUrchita, bhaMga pIlenA, Adi avasthAoMmeM bhI jhUThe ghaTa, paTa, Adi vizeSoMkA pratibhAsa ho jAtA hai / usIke samAna jAgRta avasthAmeM bhI ghaTa, paTa, merA, terA, Adi vizeSoMko jAnanevAlI pratIti to vyabhicAra honeke kAraNa mithyA hai| padArthoke na honepara unakA jJAna ho jAnA hI yahAM vyabhicAra hai| granthakAra kahate haiM ki yaha saba to na khnaa| kyoMki sattAke advaita mAnanepara yaha pratIti samIcIna hai, yaha pratIti mithyA hai, aise bhedakA honA hI asambhava hai aura yadi advaita pakSameM bhI vizeSoMkA sambhava mAnA jAyagA to usIke samAna anya sthaloMpara bhI usa bhedakA sambhava ho jAnA kyoM nahIM mAna liyA jAtA hai ? eka dRSTAntase anyatra anumAna ho jAyA karatA hai| mithyAmatIteravidyAtvAdavidyAyAzca nIrUpatvAnna sA sanmAtrapratIterdvitIyA yato bhedaH sidhdyet iti cenna, vyAghAtAt / pratItirhi sarvA svayaM pratibhAsamAnarUpA sA kayaM nIrUpA syAt / - brahmAdvaitavAdI kahate haiM ki acchI pratIti aura jhUThI pratItike bheda mAnanekI hameM AvazyakatA nahIM hai / mithyApratIti to avidyAsvarUpa hai aura avidyA bhI svarUpoMse rahita hotI huyI tuccha padArtha hai| ataH sattAmAtrako viSaya karanevAlI pratItise vaha avidyA koI dUsarI vastubhUta nahIM hai| jisase ki do ho jAnepara bheda siddha ho jAtA / AcArya kahate haiM ki yaha to naM kahanA / kyoMki isameM vyAghAtadoSa hai / svayaM kahanevAlekA " merI mAtA bAMjha " ke samAna apane vacanoMse hI pUrvAparavirodha paDatA hai| ghaTa, Adi vizeSoMko viSaya karanevAlI pratIti
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH 583 avidyA nahIM ho sakatI hai| sampUrNa hI pratItiyAM apane Apa pratibhAsamAnasvarUpa hotI haiM jo svayaM apanA sUryake samAna prakAza kara rahA hai, vaha bhalA svabhAvoMse rahita nIrUpa kaise ho sakegA ? svayaM prakAza rahA padArtha to bahuta baDhiyA DhaMgase svabhAvavAn hotA huA vastubhUta hai| grAhyarUpAbhAvAnnIrUpA mithyA pratItiriti cettarhi grAhyarUpasahitA samyak pratItiriti tadvizeSasiddheH / samyakpratItirapi grAhyarUparahiteti cet kathamidAnI satyetarapratItivyavasthA ? yathaiva hi sanmAtrapratItiH svarUpa evAvyabhicArAtsatyA tathA bhedapratItirapi / yathA vA sA grAhyAbhAvAdasatyA tathA sanmAtramatItirapIti na vidyAvidyAvibhAgaM budhyAmahenyatra kathaMcidbhedavAdAt / tato na sanmAnaM tattvataH siddhaM sAdhanAghaTanA. diti vidhAnasyaiva nAnArthAzrayasya siddhestadadhigamyameva nirdezAdivat / phira bhI sattAdvaitavAdI yadi yoM kaheM ki jJAnase grahaNa karane yogya rUpoMke na honese mithyApratItiyoMko hama nIrUpa [ svabhAvarahita, tuccha, avastu ] kahate haiM, taba to isa prakAra kahanepara Apake kahanese hI AgayA ki grahaNa karane yogya svarUpoMse sahita jo pratIti hai, vaha samIcIna pratIti hai / isa prakAra una pratItiyoMkI vizeSatA ( bheda ) siddha huI / phira advaitavAdI yadi yoM kaheM ki samIcIna pratItiyoMko bhI hama grahaNa karane yogya svarUpoMse rahita mAnate haiM / aisA kahane para to hama jaina pUchege ki Apake yahAM aba satya aura asatya pratItiyoMkI vyavasthA kaise hogI ! batAo ! jaba ki donoM hI pratItiyAM apane grAhya viSayoMko nahIM jAnatI haiM, to sAmAnya sat ko jAnanevAlI aura vizeSa satko jAnanevAlI donoM hI pratItiyAM saccI yA donoM hI jhUThI bana baiThegI / jisa prakAra hI kevala zuddhasattAko viSaya karanevAlI pratIti sattA vidhisvarUpameM hI vyabhicArarahita honeke kAraNa satya mAna lI gayI hai / tisI prakAra ghaTa, paTa, Adikako viSaya karanevAlI bhedapratIti. bhI apane vizeSasvarUpameM hI avyabhicAra honese saccI bana jAo aura jaise grAhyaviSaya na honese vaha bhedapratIti asatya mAnI jAtI hai tisI prakAra kevala sattAko hI jAnanevAlI pratIti bhI bahirbhUta grAhyapadArtha na honeke kAraNa asatya ho jaaygii| Apane abhI hI samIcInapratItikA bhI grAhya brahma padArtha nahIM mAnA hai / isa prakAra kathaMcit bhedavAdase atirikta vidyA aura avidyAke vibhAgako hama kucha nahIM samajhate haiM / arthAt-bauddhoMke sarvathA vizeSa (bheda) vAda aura AtmAdvaitavAdiyoMke sarvathA abhedavAdako TAlakara syAdvAdiyoMkA kathaMcit bhedavAda hI sarvatra phailA huA hai / tisa kAraNa kevala satsvarUpa hI advaita tattva vAstavika svarUpase siddha nahIM ho pAtA hai / advaitavAdiyoMke kahe huye sAdhana ( hetu ) ghaTita nahIM hote haiM / arthAt-sattApanese avizeSa yA pratibhAsamAnapanA Adi hetu " sarva ekaM" ko siddha karaneke liye viruddha paDa jAte haiN| pratyakSa Adi pramANoMse aneka jAtivAle padArtha jAne jA rahe haiM / isa kAraNa aneka arthoMmeM
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike rahanevAle chaThe adhigamaka vidhAnakI hI siddhi ho jAtI hai| ataH nirdeza, svAmipana, Adike samAna vaha vidhAna bhI jAnane yogya hI hai / tabhI vastukI pUrI tahoMkA parijJAna ho pAtA hai| yahAMtaka adhigatike nirdeza Adika chahoM upAyoMkA pradarzana kara diyA gayA hai 1 tadevaM mAnataH siddhairnirdezAdibhiraMjasA / yuktaM jIvAdiSUkteSu nirUpaNamasaMzayam // 27 // 584 tisa kAraNa isa prakAra pramANase siddha kiye gaye nirdeza AdikoM karake pUrvameM kahe huye jIva Adika padArthoM meM yA ratnatrayameM saMzayarahita zIghra adhigama honekA nirUpaNa karanA yukte hai / bhAvArthasUtrakArakA nirdeza AdikoM karake tattvoMke adhigamakA ukta sUtra dvArA nirUpaNa karanA samucita hI hai / na hi pramANanayAtmabhireva nirdezAdibhirjIvAdiSu bhAvasAdhanodhigamaH kartavya iti yuktaM tadviSayairapi nirdizyamAnatvAdibhiH kAtsnyaikadezArpitaiH karmasAdhanasyAdhigamasya karaNAt teSAmuktapramANAsiddhatvAditi vyavatiSThate / " pramANanayairadhigamaH " isa pahile sUtra ke anusAra pramANanayasvarUpa nirdeza AdikoM karake hI jIva Adi padArthoM meM bhAvasAdhana niruktise sAdhA gayA adhigama karanA cAhiye / itanA hI yukta nahIM hai / kintu sAthameM una pramANanayoMke viSaya aura pUrNadeza tathA ekadezase vivakSita kiye gaye aise nirdeza karane yogya, svAmipanako prApta, AdikoM karake bhI karmasAdhana niruktise sAdhe gaye adhimakA karanA hotA hai / una nirdeza kiye jAne yogya AdikoMkI hama ukta pramANoMse siddhi kara cuke haiM, isa prakAra vyavasthA bana jAtI hai| arthAt - " nirdizyate anena iti nirdezaH " isa prakAra karaNameM nirdeza Adi zabdoMko sAdhanepara aura adhigamanaM adhigamaH isa prakAra bhAvameM adhigamako sAdhanepara vastuko pUrNarUpase tathA ekadezase jAnanevAle pramANa, naya, svarUpa nirdeza AdikoM karake jIvAdikoMkA adhigama hotA hai tathA " nirdizyateyat " isa prakAra karmameM yat pratyayakara punaH zAnac aura taddhitake tva pratyaya karanepara sAdhe gaye nirdezyamAnatva AdikoMkarake " adhigamyate yat " jo jAnA jAya aisA karmasAdhana adhigama kiyA jAtA hai / viSaya aura viSayI donoMmeM pUrNa deza aura ekadezase jAnaliyAgayApana aura jAnalenApana vyavasthita ho rahA hai / umAsvAmI mahArAjakA viSayI aura viSayakI apekSAse ukta ye do sUtra banAnA sArthaka hai / " yathAgamamudAhAryA nirdeSTavyAdayo budhaiH / nizcayavyavahArAbhyAM nayAbhyAM mAnatopi vA // 28 // vidvAnoM karake nirdeza karane yogya, svAmipanako prApta, Adi padArthoMke Agamake anusAra udAharaNa banA lene cAhiye / nizcayanaya aura vyavahAranaya ina donoM nayoMse athavA pramANoMse bhI nirdeza AdikoMke udAharaNa samajha lenA cAhiye / 1
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nizcayanaya evaMbhUtaH vyavahAranayo'zuddhadravyAthikastAbhyAM nirdeSTavyAdayo yathAgamamadAhartavyA vikalAdezAt pramANatazca sakalAdezAt / tdythaa-| nizcayanayAdanAdipAriNAmikacaitanyalakSaNajIvatvapariNato. jIvaH vyavahArAdaupazamikAdibhAvacatuSTayasvabhAvaH nizcayataH svapariNAmasya vyavahArataH sarveSAM, nizcayanayato jIvatvasAdhanaH vyavahArAdaupazamikAdibhAva sAdhanazca, nizcayataH svapradezAdhikaraNo vyavahArataH zarIrAdhadhikaraNaH / nizcayato jIvanasamayasthitiH vyavahAratoM dvisamayAdisthitiranAdyavasAnasthiti, nizcayatonaMtavidhAna eva vyavahArato nArakAdisaMkhyeyAsaMkhyeyAnaMtavidhAnazca / / nizcayanaya to evaMbhUta naya hai aura do dravyoMke sammelanase bane huye azuddha dravyako jAnanA rUpa prayojanako dhAranevAlI vyavahAranaya hai| una donoM nayoMse nirdeza karane yogya Adi padArthoke udAharaNa AgamamArgakA atikramaNa na karake banA lene cAhiye / vastuke vikala aMzako kahanevAle vikalAdezI nayavAkyase aura vastuke sampUrNa aMzoMko kahanevAle sakalAdezI pramANavAkyase naya aura pramANoMke dvArA dRSTAnta banA lenA, usako jisa prakAra ki thoDAsA dikhalAte haiN| sAta tattvoMmeM prathama hI jIva padArtha hai| usakA nirdeza yoM karanA ki nizcaya nayase to anAdi kAlase pariNAma karate cale Arahe caitanyasvarUpa jIvapane karake pariNata horahA jIva hai jisako ki pAraNAmika bhAvasvarUpa honemeM kisI karmake udaya, kSaya, upazama, aura kSayopakSamakI apekSA nahIM hai aura vyavahArapanase aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, aura audayika, ina cAro bhAvosvarUpa pariNata ho rahA jIvakA kathana kiyA jAtA hai / 2 nizcayanayase jIva apane svakIya pariNAmoMkA svAmI hai aura vyavahAra nayase paradravyake sambandha nimittase honevAle bhI sabhI pariNAmoMkA svAmI hai| strI, dhana, ghoDA, gRha, AdikA bhI svAmI hai|3 nizcayanayase jIvakA sAdhana kevala sukha, sattA, caitanya, Adi jIbapanA hI hai, jo ki pAriNAmika bhAva hai aura vyavahAra nayase upazamasamyaktva, krodha, Adi cAroM prakArake bhAvoMkarake jIva sAdhA jAtA hai, inameM dazaprANa bhI garmita haiN| 4 nizcayanayase jIvake apane pradeza hI AdhAra haiM aura vyavahAranayase zarIra, gRha, bhUmi Adi adhikaraNa haiN| 5 nizcaya nayaOM anAdise anantakAlataka jIvita rahaneke samayoM taka jIvakI sthiti hai aura vyavahAra nayase do samayako Adi lekara dasaprANoMkA dhAraNa karanA Adi sthiti hai athavA jIvita raha cukA jIvita hai, jIvita rahegA isa niruktise anAdi anantakAlataka bhI jIvakI sthiti hai / 6 nizcaya nayase jIvake ananta hI prakAra haiN| jitane jIva he utane hI bhinna bhinna prakArake vyaktikharUpa haiM kisI prakAra jAtIyatA nahIM haiM aura vyavahAranayase nArakI, deva, manuSya, tiryaMca, ekendriya, dvIndriya, bAdi zabase kahane yogya asaMkhyAta bheda haiM aura jIvoMke sUkSmajJAnase samajhane yogya asaMkhyAta bheda haiN| tathA atyanta sUkSma rUpase ananta jAtivAle anansa prakAra haiN| isa prakAra donoM nayoMse jIvake nirdeza Adika chahoMkA udAharaNapUrvaka adhigama kara lenA cAhiye /
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 585 talAzokavArtike pramANatastadubhayanayaparicchicirUpasamudAyasvabhAva ityAdayo jIvAdiSvapyAgamAvirodhAnirdezAdInAmudAharaNamavagaMtavyam / tathA pramANoMse yaha jIva una nizcaya aura vyavahAra donoM nayoMke dvArA huI jJaptisvarUpake viSayabhUta samudAyoMkA svabhAva hai yaha jIvakA nirdeza huaa| jIva apane jJAna, dhana, AdikA svAmI hai / ityAdi nirdeza Adika chahoMkA jIva Adika tattvoMmeM Agamake avirodhase udAharaNa samajha lene caahiye| kisI vAkya dvArA vastuke pUrNa aMzoMpara lakSya jAnese hIve nirdeza Adika pramANake viSaya bana jAte haiM aura aura nayavAkya hI pramANa vAkyapaneko dhAraNa kara lete haiN| isI prakAra vastuke eka aMzapara lakSya jAnese pramANavAkya hI naya vAkya ho jAte haiN| kvacit pramANa vAkya aura nayavAkyoMkA bheda bhI mAnA hai isa prakAra pramANa, nayasvarUpa nirdeza Adika aura unake viSayabhUta nirdezya AdikoM karake jIva Adika padArtha jAne jAte haiM / viSayI aura viSayake atirikta koI padArtha jagatmeM nahIM hai / svAmIjIne jJaptike sAdhaka upAyoMkA jo krama dikhalAyA hai, usase ajJa prANI bhI jhaTa prabodhako prApta kara letA hai / atIndriyadarzI AcArya asaMkhya sthaloMpara adhigamake saphala upAyoMko nirNaya kara ziSyoM ke prati nirdoSa laghu upAyoMse mahAn kAryakI siddhi honekA upadeza dete haiN| --x sAtaveM sUtrakA sArAMza : isa sUtrake sthUla prakaraNoMkI sUcI isa prakAra hai.ki saMkSepase jIva AdikoMkA adhigama to pramANa aura nayoM karake hotA hai, kintu madhyamarucivAle ziSyoM ke liye nirdeza Adi sUtrakA avatAra huA hai / umAsvAmI mahArAja ziSyoMke anurodhase yathAyogya sUtroMko kahate haiM / vastuke jAnane meM AkAMkSaNIya nirdeza AdikoMkA kathana kara unako zabakharUpa aura jJAnasvarUpa batalAyA gayA hai| mukhyarUpase zrutajJAnake bheda nirdeza Adika haiN| ataH pramANa, naya, svarUpa nirdeza AdikoM karake pramAtAmeM sthita adhigama kiyA jAtA hai aura jJeya viSayasvarUpa nirdeza ( nirdezya ) AdikoM karake karmastha adhigama kiyA jAtA hai / kathaMcit bhedAbheda pakSameM koI virodha nahIM hotA hai| nayoMkI vivakSAse vizeSaNa vizeSyapanA yA karmakaraNapanA bana jAtA hai / pramANadRSTise to aneka dharmAtmaka pUrI vastu kahI jAtI hai| tahAM prathama hI padArthIko nissvarUpa aura avaktavya mAnanevAle bauddhoMke matakA nirAsa kara padArthoke nirdezya svarUpakI siddhi kI hai| bauddhoMke mAne gaye niraMzasvalakSaNakI sarvathA pratIti nahIM hotI hai| yahAM zadvake dvArA bhAva abhAvake nirUpaNakA zAstrArtha kara anekAntarUpase vAcyavAcaka bhAvako bhalI bhAMti puSTa kiyA hai zabda vyavahArakI mitti korI vAsanA nahIM haiN| kintu vastusthiti hai| Age calakara padArthoke nissvabhAvapanekA nirAsa kara dhoke nirUpaNa dvArA vastukA nirdeza karanA jAnane yogya batAyA hai / bauddha loga jaba
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH mmamimanawwwmanian koI sambandha hI nahIM mAnate haiM, aisI dazAmeM svasvAmisambandha bhI unake yahAM nahIM banatA hai / ina bauddhoMke sanmukha viziSTa deza, viziSTa kAlake niyamakarake padArthokI utpatti dekhI jAtI hai| ataH parataMtratArUpa sambandhako siddha kara diyA hai| lokameM aneka padArthokI dravya, kSetra, kAla aura bhAvoMse pratyAsattiyAM dekhI jA rahI haiM / ye cAroM hI pratyAsattiyAM spaSTarUpase sambandha haiN| sambandhiyoMkA kathaMcit ekapanako prApta ho jAnA rUpazzeSa hai| dopanekI rakSA hote huye bhI yaha sambandha bana jAtA hai / antararahitapanA, aprAptoMkI prApti ho jAnA ina pariNatiyoMko bhI sambandhapanA siddha hai / yahAM phira bauddhoMke sAtha lambA cauDA zAstrArtha hokara kriyAkAraka AdikI vyavasthA karate huye unake sambandhako vAstavika batAkara svasvAmisambandhako bhI dRDhatAse siddha kara diyA hai| tIsare sAdhyasAdhanabhAvakA bhI bauddha khaNDana karate haiN| ve kahate haiM ki kAraNoMkarake sat yA vastu nahIM banAI jAtI hai| vartamAna do meM rahanevAlA sambandha vidhamAna aura avidyamAna kAraNa kAryoMmeM nahIM Thahara sakatA hai| ityAdi prakAroMke AkSepoMkA pratighAta svayaM una bauddhoMke Upara hI lAgU ho jAtA hai| akAryakAraNabhAvameM bhI ukta vikalpa uThAye jAsakate haiN| isa avasarapara bauddhoMko bahuta lajjita honA paDA / unake astra unhIMke liye hAniprada huye haiN| kArakapakSake anusAra kAryakAraNabhAva aura jJApakapakSakA avalamba lenepara jJApyajJApaka bhAvakI pratItiyAM bAdhArahita hokara prasiddha ho rahI haiN| kAryoMkI utpatti aura anumAna vyavasthAko mAnanevAle vAdI ukta mArgake pathika avazya baneMge / sambandhakI sambandhiyoMmeM ekadeza aura pUrNadezase vRttikA vicAra kara kayaMcit tAdAtmyarUpa vRtti nirNIta kI gayI hai / jaise ki citrajJAnakI apane AkAroMmeM vRtti ho jAtI hai| anvaya vyatirekake anusAra nikaTadezavartI yA dUradezavartI padArthoMmeM dravya, kSetra, kAla aura bhAvoM karake kAryakAraNasambandha honA iSTa hai / vyavahAranayase kAryakAraNabhAva hai / saMgraha aura RjusUtra nayase nahIM hai / vAstavika pariNatiyoMke anusAra pramANoMdvArA kAryakAraNa bhAvakI siddhi hai / anyathA mokSa, bandha, Adike sAdhanoMkA abhyAsa karanA vyartha paDegA / brahmAdvaitavAdI aura kSaNikavAdiyoMke matameM kAryakAraNabhAva nahIM banatA hai / kintu kathaMcit nitya, anityako mAnanevAle syAdvAdiyoMke yahAM sAdhya-sAdhanabhAva prasiddha ho rahA hai / Age calakara AdhAra Adheyako na mAnanevAloMke prati dravya,guNa, AdikoMkA dRSTAnta dekara adhikaraNa siddha kiyA hai| sampUrNa dravyoMkA Azraya hotA huA AkAza svayaM apanA bhI Azraya hai| ataH anavasthA doSa nahIM / vyavahAranayase Azraya AzrayIbhAva hai, nizcayanayase sampUrNa padArtha svayaM apane ApameM pratiSThita ho rahe haiM / isake Age padArthokI kucha kAlataka sthitiko sAdhaneke liye bauddhoMke kSaNika ekAntakA nirAkaraNa kara santAna, samudAya, AdikI vyavasthA batAI hai| yahAM bauddhoMse mAne gaye kalpita santAna yA samudAyakA khaNDana kara ekadravya-pratyAsattivAle padArthoMmeM santAna santAna bhAva sAdhA hai / anyathA aparAdha kisIne kiyA aura daNDa anyako milA, isa DhaMgase kRtanAza aura akRtakA Agamana doSa
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 tattvArthalokavAtika - - lAgU hotA hai| RjusUtra nayase kSaNamAtra Thaharate huye bhI padArtha vAstavika pariNatike anusAra vyavahAra nayase aneka samayotaka ThaharanevAle bhI pratIta ho rahe haiM / pramANa to nAnA samayoMtaka ThaharanevAle padArthoko jAna rahA hai / sabako eka brahmasvarUpa mAnanevAle brahmAdvaitavAdiyoMke prati hetuoMse padAyoMke nAnA prakAroMkI siddhi kI hai| grAhyagrAhaka vidhA, avidyA Adi bhedoMse padAyoMmeM vizeSAtAyeM haiN| isa prakAra pramANasvarUpa nirdeza AdikoMkarake aura unake viSayasvarUpa nirdezyatva AdikoM karake adhigati aura adhigamyamAnatA kI jAtI hai| yukti aura Agamake avirodhase jIva, ajIva, Adi tatvoMmeM pramANa, nayoM, dvArA udAharaNa samajha lenekA granthakArane Adeza kiyA hai / pranyake gaurava ho jAnekA lakSya kara adhika lambA cauDA vivecana nahIM kiyA gayA hai| syAdvAdogatabarddhamAnahimavatpAMgato ni:sRtaa| khAnyajJaptidhRtAjaTAktajinabhRdvIpAGgavigautamAt / / snsmaapthitaapykunnddvdumaakhaamyaannaavaahitaa| nirdezAdikaNAn vikIrya jinavAggaGgA punAtvAzu nH|| na kevalaM nirdezAdInAmadhigamasta svArthAnAM kiM trhi| .. aba agrimasUtrake avataraNake liye ekakAryatva nAmakI saMgatiko dikhalAte haiM ki kevala nirdeza AdikoMke dvArA hI jIva Adika tatvaarthIkA adhigama nahIM hotA hai to kyA hai ? btaao| isakA uttara yaha hai ki anya bhI adhigamake upAya haiM, ve kauna upAya hai ! aisI jijJAsA honepara pUjyacaraNa zrIumAsvAmI mahArAja sUtrako kahate haiM kisatsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // 1 sattAsahitapana 2 saMkhyA 3 nivAsasthAna 4 tInoM kAlasambandhI nivAsasthala 5 kAla 6 viraha 7 pariNamana 8 thoDAbahutapana, ina karake bhI ratnatrayakA aura jIva Adika padArthokA vizada adhigama hotA hai| svArtho'dhigamo jJAnAtmakaH, parAryaH zadvAtmakaiH kartavya iti ghaTanAt / jJAna Atmaka ( svarUpa ), satsaMkhyA, AdikoMkarake svayaM apane liye adhigama hotA hai| kAraNa ki pratipAdakako svayaM apane hitArtha jJapti karaneke liye karaNajJAnakA anveSaNa karanA Ava. zyaka hai aura zadvasvarUpa satsaMkhyA AdikoM karake dUsaroMke liye adhigama kiyA jAnA cAhiye / kyoMki pratipAdya zrotA apanI pratipattiko zadroMke dvArA kara letA hai / isa prakAra vidvAnoMke sampradAyameM ghaTita ho rahA hai|
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH nanu pUrvasUtra evAdhigamasya hetoH pratipAditatvAt kiM cikIrSuridaM sUtramabravIt iti cet / ___ yahAM zaMkA hai ki hetuoMse tattvArthoke adhigamakA pratipAdana karanA jaba pUrvasUtrameM hI kahA jA cukA hai to kyA karanekI icchAse AcAryane isa " satsaMkhyA" Adi sUtrakA pratipAdana kiyA, batAo ! isa prakAra zaMkA honepara to zrIvidyAnanda AcArya uttara dete haiM ki- .. sadAdibhiH prapaMcena tattvArthAdhigamaM muniH| saMdidarzayiSuH prAha sUtraM ziSyAnurodhataH // 1 // atIva vistArake sAtha satsaMkhyA AdikoM karake tatvArthoke adhigamako bhale prakAra dikhalA. nekI icchA rakhanevAle zrIumAsvAmI muni mahArAja ziSyoMke anurodhase satsaMkhyA Adi sUtrako prakANDa vidvattApUrvaka spaSTa kahate bhaye ( kaharahe haiN)| __ye hi ziSyAH saMkSeparucayastAn prati " pramANanayairadhigamaH" iti satramAha / ye ca madhyamarucayastA prati nirdezAdisUtraM / ye punarvistararucayastAn prati sadAdibhiraSTAbhistatvArthAdhigamaM darzayitumidaM sUtraM, shissyaanurodhenaacaaryvcnprvRtteH| jo ziSya niyama karake saMkSepase hI samajhanekI ruci rakhate haiM, cAhe ve kuzAprabuddhi hoM yA thoDI samajhanekI zakti rakhate hoM, unake prati AcArya mahArAjane " pramANanayairadhigamaH " yaha sUtra pahile kahA aura jo ziSya na adhika saMkSepa aura na adhika vistAra, kintu madhyamarUpase prabodhakI abhilASA rakhate haiM, unake prati adhigamakA upAya samajhAneke liye phira " nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH " yaha sUtra kahA / kintu phira bhI jo ziSya atIva vistArase samajhanekI utkaNThA rakhate haiM, ye bhale hI vizadabuddhivAle hoM yA adhika kahe jAnepara kucha samajhanekI Teva rakhate hoM, unake prati " satsaMkhyA " Adi ATha anuyogoM karake tatvArthoke adhigamako dikhalAneke liye "satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizva" yaha sUtra kahA hai| kyoMki vinIta ziSyoMke anurodha anusAra AcAryoMke vacanoMkI pravRtti ho rahI dekhI jAtI hai / arthAt ziSya jisa DhaMgase samajha sakeM usIke anusAra AcArya mahArAja tattvoMkA upadeza dete haiM / paropakArI AcArya mahArAjakA mina bhinna jAtike kSayopazamavAle ziSyoMko vipralambha karAnemeM koI gAThakA prayojana nahIM sadhatA hai|... - nAstitvaikAMtavicchittyai tAvat prAk satprarUpaNaM / . sAmAnyato vizeSAttu jIvAdyastitvavicchide ( bhicchide) // 2 // tina anuyogoMmeM sAmAnyarUpase nAstipanake ekAntako nirAkaraNa karaneke liye aura vizeSarUpase to jIva Adika sambandhI astipanake niSedhake vAraNArtha prathama hI satkI prarUpaNA kI hai|
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthoka vArtika jisase sarvathA zUnyavAdIkA tathA jIvako na mAnanevAle cArvAka aura jaDako na mAnanevAle brahmavAdIkA tiraskAra ho jAtA hai| nanvekatvAdastitvasya na sAmAnyavizeSasaMbhavo yena sAmAnyato nAstitvaikAMtasya vizeSato jIvAdinAstitvasya vyavacchedAya satprarUpaNaM prAgeva saMkhyAdibhiH kriyate / na kA na sattA sarvatra sarvadA tasyA vicchedAbhAvAt / sattAzUnyasya kasyaciddezasya vAnupapatteH, satpratyayasya sarvatra sarvadA sadbhAvAt / satpratyayasyaikarUpatvepi sattAnekatvaM ca na kiMcidekaM syAditi kacit so'samIkSitAbhidhAyI / sattAyAstadvadvAhmArthebhya: sarvathA bhinnAyAH pratItyabhAvAt tebhyaH kathaMcidbhinnAyAstu pratItau tadvatsAmAnyavizeSavactvasiddhernoktopAlaMbhaH / 1 yahAM vaizeSikakI zaMkA hai ki sattArUpa astitvakA ekapana honeke kAraNa usake sAmAnya aura vizeSakA sambhava nahIM hai / jisase ki sAmAnyarUpase sampUrNa padArthoMke nAstipanake ekAntakA aura vizeSarUpase jIva AdikoMke nAstipanakA vyavaccheda karaneke liye saMkhyA, kSetra AdikoMse prathama hI satkAprarUpaNa kiyA jAya, arthAt sattA nityavyApaka eka hai / jaba usameM sAmAnya aura vizeSa vikalpa hI nahIM hai to phira sAmAnya aura vizeSarUpase nAstitvake nivAraNArtha pahale sat prarUpaNA kyoM kI jA rahI hai ? sattA eka nahIM hai, yaha nahIM samajhanA / kyoMki saba sthAloMpara sabhI kAlameM usa sattAkA viccheda ( vyavadhAna) nahIM ho rahA hai| bhAvArtha - saba deza aura saba kAloMmeM AkAzake samAna sattA vyApa rahI hai / koI bhI deza sattAse zUnya hokara nahIM siddha ho rahA hai| sampUrNa padArthoM meM saba sthaloM para sadA hI " sat " aise jJAnoMkA sadbhAva hai / satpratyayake antararahita ekarUpa hote hue bhI yadi sattAko aneka mAnA jAyagA, taba to jagat meM koI bhI padArtha eka na siddha ho sakegA / AkAza Adi sabhI vyaktiyAM aneka bana baiTheMgI, isa prakAra koI vaizeSika kaha rahA hai, so vaha vinA vicAre huye padArthakA kathana karanevAlA hai| kyoMki usa sattAvAle bAhya ghaTa, paTa, Adi arthoMse sabhI prakAra bhinna hotI huI sattA kI pratIti nahIM ho rahI hai| hAM, tina sattAvAn padArthoMse kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna aisI sattAkI pratIti honA mAnA jAyagA, taba to unhIM arthoke samAna sattAke bhI sAmAnya vizeSasahitapanA siddha ho jAtA hai| usase abhinna padArtha meM usake dharma avazya Ate haiN| isa kAraNa vaizeSikoMkA kahA huA ulAhanA syAdvAdiyoMke Upara lAgU nahIM hotA hai / yAnI jaba pRthivI, Adika padArthoMmeM sAmAnya aura vizeSabhAva hai to unase abhinna sattA meM bhI sAmAnya aura vizeSa avazya mAnane paDeMge / padArthoMse sarvathA bhinna ho rahI sattA jAtikI siddhi nahIM ho sakatI hai / " na yAti na ca tatrAste na pazcAdasti nAzavat / jahAti pUrva nAdhAramaho vyasanasantatiH " ityAdi aneka dUSaNa prApta ho jAveMge / sarvamasadeveti vadataM pratyAha de
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArthacintAmaNiH 591 sampUrNa padArtha asatsvarUpa hI haiM, isa prakAra kahanevAle zUnyavAdIke prati zrIvidyAnaMda AcArya spaSTa vyAkhyAna karate haiM ki sanmAtrApahnave saMvitsattvAbhAvAnna sAdhanam / sveSTasya dUSaNaM vAsti nAniSTasya kathaMcana // 3 // padArtho kI sampUrNarUpase sattAkA yadi nirAkaraNa kiyA jAyagA to saMvedanakI sattAkA bhI abhAva ho jAyagA / aisI dazAmeM apane iSTatattvakA sAdhana karanA aura dUsare pratipakSioMke dvArA mAne ye aniSTatattvakA dUSaNa karanA, kisI bhI DhaMga se nahIM bana pAtA hai| bhAvArtha jJAnase hI iSTa tatvoMkA sAdhana aura aniSTatattvoMkA nivAraNa hotA hai / jaba zUnyavAdIke vicAra anusAra sampUrNa padArthoMko sat nahIM mAnoge to jJAnakI bhI sattA nahIM mAnI jaaygii| aisI dazAmeM ukta kArya kaise sampanna ho sakegA ? tuma zUnyavAdI hI vicAra karo / saMvedanAdhInaM hISTasya sAdhanamaniSTasya ca dUSaNaM jJAnAtmakaM na ca sarvazUnyatAvAdinaH saMvedanamasti, vipratiSedhAt / tato na tasya ca yuktaM / nApi parArthe vacanAtmakaM tata eveti na sanmAtrApavopAyAt / iSTakI siddhi karanA aura aniSTa tattvakA dUSaNa dikhalAnA ye saba saMvedanake adhIna honevAle kArya haiN| jJAnAdvaitavAdiyoMke athavA syAdvAdiyoMke yahAM apane liye adhigamako karAnevAle iSTasAdhana aura aniSTadUSaNa ye donoM jJAnasvarUpa haiM / kintu sabako zUnyapanA kahanekI TevavAle vAdIke yahAM to saMvedana bhI tattva nahIM mAnA gayA hai / kyoMki vipratiSedha hai / arthAt jJAnako mAna lene para saba padAyokA zUnyapanA nahIM bana pAtA hai aura sabakA zUnyapanA mAna lenepara saMvedanakI sattA nahIM ThaharatI hai| yaha tulyabalavAlA virodha hai / tisa kAraNa usa zUnyavAdIko sampUrNa satpadArthIkA apahnava karanA yukta nahIM hai tathA dUsaroMke liye iSTakA sAdhana aura aniSTakA dUSaNa bhI jo ki vacanasvarUpa hai| nahIM bana pAyagA / kyoMki yahAM bhI vahI yukti hai arthAt tulyabala virodha hai / vacana mAna lenepara sarvazUnyapanA nahIM ghaTatA hai aura sarvakI zUnyatA mAnanepara zrotAoMke liye vacanasvarUpa iSTasAdhana aura aniSTadUSaNa nahIM bana sakate haiN| isa kAraNa sampUrNa hI satpadArthoMkA abhAva kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki aisA kahanese svayaM zUnyavAdIkA hI nAza huA jAtA hai| 1 saMvinmAtraM grAhmagrAhakabhAvAdizUnyatvAcchranyamiti cet -- grahaNa karane yogya aura grahaNa karAnevAle aise grAhyagrAhakabhAva, tathA bAdhyabAdhakabhAva, kAryakAraNabhAva, vAcyavAcakabhAva, Adi pariNAmoMse zUnya hone ke kAraNa kevala saMvedanamAtrako ima zUnya kahate haiM / bahiraMga padArtha aura jJAnake AkAroMko sarvathA nahIM mAnate haiN| isa prakAra vaibhASika bauddhoMke kahane para to AcArya kahate haiM ki
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike grAhyagrAhakabhAvAdizUnyaM saMvittimAtrakam / na svataH siddhamArekAbhAvApatterazeSataH // 4 // parato grahaNe tasya grAhyagrAhakatAsthitiH / paropagamataH sAcetsvataH sopi na sidhyati // 5 // kutazcidagrAhakAtsiddhaH parAbhyupagamo yadi / grAhyagrAhakabhAvaHsyAttattvato nAnyathA sthitiH // 6 // grAhyagrAhakabhAvo'taH siddhasveSTasya sAdhanAt / sarvathaivAnyathA tasyAnupapattervinizcayAt // 7 // 592 grAhya grAhakabhAva, bAdhyabAdhakabhAva, Adise sarvathA rItA kevala saMvedana- hI tattva apane Apase to siddha nahIM hotA hai / yadi apane tIvra sukhaduHkha Adike samAna kevala zUnya saMvedanakA svataH jJAna ho jAtA, taba to pUrNarUpase saMzaya honeke abhAvakA prasaMga hogA / kintu kisI bhI prANIko kevala saMvedanakA hI jJAna to nahIM hotA hai, yadi usa zUnya saMvedanakA dUsarese grahaNa honA mAnoge, taba to grAhyagrAhaka bhAvakI siddhi ho jAtI hai| saMvedana prAya ho gayA aura para padArtha grAhaka bana gayA / yadi svayaM prAhmAprAhaka bhAvako na mAnakara paravAdI jaina yA naiyAyikoM ke svIkAra karanese bauddha kucha dera ke liye vicArase pahile usa grAhyagrAhakatAko mAneMge to vaha prAhmagrAhakatAkI dUsaroMkI svIkRti bhI apane Apase siddha nahIM ho pAtI hai / punaH yadi kisI anya grAhaka jJAnase paravAdiyoMke svIkAra karaneko siddha huA, mAnoge taba to vAstavika rUpase grAhyagrAhaka bhAva siddha hogayA samajho / anyathA lokaprasiddha prAhyagrAhakapanekI tumhAre yahAM sthiti nahIM ho sakatI hai / athavA dUsare prakAroMse Apake iSTatattvakI vyavasthA na bana sakegI / isa kAraNa apane iSTapadArthakA sAdhana karanese sabhI prakAra grAhyagrAhaka bhAva siddha ho jAtA hai / anyathA yAnIM grAhyagrAhakabhAvako na mAnane para sabhI prakAroMse usa iSTasaMvedanamAtra tattvakI siddhi nahIM ho sakanekA vizeSarUpase nizcaya ho rahA hai| na hi grAhyagrAhaka bhAvAdizUnyasya saMvedanasya svayamiSTasya sAdhanaM svAbhyupagamataH parAbhyupagamato vA svataH parato vA paramArthataH grAhmAgrAhakabhAvAbhAve ghaTate, atimasaMgAt / saMvRtyA ghaTata eveti cet, tarhi saMvedanamAtraM paramArthe sat saMvRtisiddhaM / grAhakavedyatvAddhedaSyatradhAravat /
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAcantAmaNiH grAhyagrAhaka bhAva, bAdhyabAdhaka bhAva, Adise zUnya ho rahe aura svayaM bauddhoMke dvArA iSTa kiye gaye aise zuddhasaMvedanakA sAdhana karanA to vAstavikarUpase grAhyagrAhakabhAvake na honepara kevala svayaM bauddhoMke svIkAra karanese svataH athavA dUsare jaina, mImAMsaka Adike svIkAra karanese parake dvArA bhI nahIM ghaTita hotA hai| anyathA atiprasaMga ho jAyagA arthAt prameya aura pramANa kA grAhyAgrAhakabhAva na hote huye bhI cAhe jisake mAnanese yA apanI icchAse yadi abhISTa tattvoMko sAdhA jAyagA taba to saba mithyAjJAniyoMke manoratha siddha ho jaayeNge| cAhe jisa alIka padArthakI siddhi bana baitthegii| yadi kalpita vyavahArase kucha derake liye grAhyagrAhakabhAvako mAnakara iSTatattvakA sAdhana karanA ghaTita ho hI jAyagA, isa prakAra kahoge taba to Apa bauddhoMkA vAstavika padArtharUpase sadbhUta ( vAstavika ) mAnA gayA kevala saMvedana bhI kalpanAsiddha samajhA jAyagA / kyoMki dvaitarUpa bhedoMko jAnanevAlA - vyavahAra jaise vAstavika nahIM hai, kalpita hai, usIke samAna kalpanAse gaDhaliye gaye grAhaka dvArA jAnane yogya honeke kAraNa zuddhasaMvedana bhI pAramArthika na bana skegaa| korI kalpanAkA viSaya samajhA jaaygaa| jaise ki choTe bAlaka khelate samaya apane manameM apaneko rAjA mAna lete haiN| kharUpasya khato gatiriti cet, kutastatra saMzayaH ? tathA nizcayAnupapatteriti cenna, sugatasyApi tatra tatprasaMgAt / tasya vidhUtakalpanAjAlatvAnna svarUpe saMzaya iti cet / tadidamanavasthitaprajJasya subhASitaM saMvedanAdvaitatattvaM pratijJAya vidhUtakalpanAjAla: sugataH, pRthagjanAH kalpanAjAlAvRtamanasa iti bhedasya kathanAt / yadi bauddha yoM kaheM ki zuddhasaMvedanake svarUpakI to svayaM usIse jJapti ho jAtI hai, aisA kahanepara to hama jaina una bauddhoMse pUchege ki usa zUnyasaMvedanameM saMzaya honekA kyA kAraNa hai ! jo svataH saMvedyamAna hai vaha. to apane svayaM jIvita rahaneke samAna dinameM, rAtameM, gRhameM, vanameM, paNDitako, mUrkhako, daridrako, dhanADhyako, sabako sadA sarvatra pratibhAsatA rahatA hai / koI zizu bhI usameM saMzaya nahIM karatA hai / kintu Apa bauddhoMke mAne gaye saMvedanameM aneka puruSoMko sandeha ho rahA hai / yadi bauddha yoM kaheM ki tisa prakAra zuddhasaMvedanakA nizcaya nahIM siddha honeke kAraNa katipaya jIvoMko saMzaya ho jAtA hai athavA nirvikalpaka honese samvedanakA tisa prakAra nizcaya honA asiddha hai| isapara AcArya kahate haiM ki so yaha to na khnaa| kyoMki Apake iSTadevatA buddhako bhI usa saMvedanameM nizcaya na honese use saMzaya honekA prasaMga hogaa| Apane buddhake nirvikalpaka jJAna mAnA hai, nizcaya jJAna nahIM mAnA hai| yadi bauddha phira yoM kaheM ki vaha buddha to kalpanAke jAloMse chUTA huA hai| ataH zuddhasaMvedanake svarUpameM usako saMzaya nahIM hotA hai / saMzaya bhI to kalpanA jJAna hai, aisA mAnanepara to hamako kahanA paDatA hai ki so yaha acchA bhASaNa ( upahAsa ) usa puruSakA hai jisakI ki vicArazAlinI buddhi kisI nirNItamArgapara sthita nahIM rahatI hai / bhAvArtha-yaha bauddhoMke dvArA
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 tatvArtha chokavArtike mAnI gayI kSaNika buddhikI haMsI kI gayI hai| dekhiye, bauddhajana zuddhasaMvedana tattvake advaitakI pahile pratijJA karake punaH buddhadeva kalpanAse, jhagaDoMse rahita hai aura dUsare nyAre saMsArI jIva kalpanAke jAloMse ghire huye cittavAle haiM, isa prakAra bhedakA kathana karate haiN| sthira buddhivAlA manuSya to advaitako mAnakara phira dvaitako puSTa nahIM karegA / kathaM ca saMvedanAdvaitavAdinaH saMvRtiparamArthasatyadvayavibhAgaH siddhaH ? saMvRtyeti cet, so'yamanyonyasaMzrayaH / siddhe hi paramArthasaMvRtisatyavibhAge saMvRtirAzrIyate tasyAM ca siddhAyAM tadvibhAga iti kutaH kiM sidhyet, tatra tattvato grAmagrAhakabhAvAbhAve sveSTasAdhanaM nAmeti vinizcayaH / aura saMvedana ke advaitako kahanekI Teva rakhanevAle vaibhASikake yahAM bhalA kalpanAsatya aura vAstavika satya ina do satyoMkA vibhAga kaise siddha hogA ? batAo ! isapara bauddha yadi yoM kaheM ki vastuko na chUnevAle vyavahArase do satyoMkA vibhAga kara liyA jAyagA / yathArthapanese nhiiN| taba to hama kahate haiM ki so yaha anyonyAzraya doSa huA / vAstavika satya aura vyavahArasatyakA vibhAga ho jAnepara saMvRtikA Azraya liyA jAtA hai aura usa saMvRtike siddha ho jAnepara una do satyoMkA vibhAga karanA banatA hai / isa prakAra parasparAzraya doSakI dazAmeM kisase kisakI siddhi kI jAya / tuma hI batAo ? tisa kAraNa vAstavika rUpase grAhyagrAhakabhAvako mAne vinA apane abhISTa tattvakI nAmamAtra bhI siddhi nahIM ho sakatI hai aisA vizeSa nizcaya samajho / bAdhyabAdhakabhAvasyApyabhAveniSTabAdhanaM / svAnyopagamataH sidhdyennetyasAvapi tAttvikam // 8 // jhUThA jJAna aura jJeya bAdhya hotA hai tathA samIcIna jJAna aura jJeya bAdhaka hotA hai / arthAt - tadabhAvavAn meM tatprakAraka buddhi yA usa buddhikA viSaya bAdhya hai aura tadvAnmeM tatprakAraka nirNaya yA usa nirNayakA viSaya bAdhaka hai, aise bAdhyabAdhaka bhAvakA abhAva mAnanepara saMvedanAdvaitavAdiyoM ke yahAM aniSTatatvameM bAdhA kaise dI jA sakegI ? kevala apane yA dUsaroMke svIkAra kara lenese to aniSTakA bAdhana nahIM siddha ho jAyagA / isa kAraNa vaha bAdhyabAdhakabhAva yA aniSTatattvakI bAdha karanA paramArthabhUta hai athavA " abAdhe aniSTasAdhanaM pATha honepara bAdhyabAdhaka bhAvakI bAdhA na mAnanepara Apa bauddhoMke aniSTa bAdhyabAdhakabhAvakA sAdhana huA jAtA hai| apane yA anyake svIkAra karane mAtra aniSTakI bAdhA denA kaise bhI siddha na ho skegaa| avasara paDanepara parapuruSoMkI talavAra tumhAre kAmameM nahIM A sakatI hai| ataH vaha aniSTabAdhana bhI vAstavika mAnanA cAhiye / tabhI bauddha apane abhISTa saMvedanAdvaitakI siddhi kara sakeMge / tava yaha hai ki bAdhyabAdhakabhAvako mAno to ""
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH bAdhyabAdhakabhAva mAnanA Avazyaka ho jAtA hai aura bAdhyabAdhakabhAvako na mAnanepara bhI niyamase bAdhyabAdhakabhAva A TapakatA hai " seyamubhayataH pAzA rjjuH"| na hi bAdhyabAdhakabhAvAderaniSTasya bAdhanaM svataH sarveSAM pratibhAsate, vipratipatyabhAvaprasaMgAt / saMvinmAtrapratibhAsanameva tatpratibhAsanamiti cet na, tasyAsiddhatvAt / parato bAdhakAdaniSTasya bAdhanamiti cet siddhastarhi bAdhyabAdhakabhAvaH iti tannirAkaraNaprakaraNa saMbaMdhaM pralApamAtraM / saMvRtyA aniSTasya bAdhanAdadoSa iti cet tarhi tatvato na vA bAdhya - bAdhakabhAvasya bAdhanamiti doSa eva / parAbhyupagamAt tadvAdhanamiti cet tasya sAMvRtatvaM doSasya tadavasthatvAt / pAramArthikatvepi tadanatikrama eveti sarvathA bAdhyabAdhakabhAvAbhAve tattvato nAniSTabAdhanamupapannam / 1 595 bauddhako abhISTa nahIM aise bAdhyabAdhakabhAva kAryakAraNabhAva AdikI bAdhA honA sabhIko apane Apase to nahIM pratibhAsa rahA hai| kyoMki sabako svayaM dIkha jAtA taba to vivAda honekA prasaMga hI nahIM aataa| yadi bauddha yoM kaheM ki kevalazuddhasaMvedanakA jJAna honA hI usa aniSTa bAdhyabAdhaka AdikI bAdhAkA pratibhAsa hai, AcArya kahate haiM ki isa prakAra to na khnaa| kyoMki akele usa zuddha saMvedana ke pratibhAsa hone kI siddhi nahIM ho sakatI hai / yadi bauddha dUsaroMke mAne gaye bAdhakapramANoMse svayaMko aniSTa horahe bAdhyabAdhakabhAva AdikI bAdhA kareMge taba to sulabhatAse bAdhyabAdhakabhAva siddha hogayA / isa prakAra usake khaNDanake prakaraNakA sambandha lAnA vyartha bakanA mAtra hai| yadi pUrvake samAna vyavahArarUpa kalpanAse aniSTa tattvakI bAdhA ho jAneke kAraNa ukta doSa nahIM Ate haiM yaha kahoge taba to vAstavikarUpase bAdhyabAdhakabhAvakI bAdhA na ho skii| aMDa UprA ( eraMDa ) kI baMdUka lakSyakA vedha nahIM kara sakatI hai| isa prakAra bauddhoMke Upara doSa hI rahA / arthAt -- vAstavika rUpase unhe bAdhyabAdhaka bhAva mAnanA paDA / yadi dUsare vAdiyoMke svIkRta kiye gaye bAdhyabAdhaka bhAvase usakI bAdhA karoge taba to usa dUsaroMke svIkArako yadi kalpita mAnA jAyagA to vahI doSa vaisA kA vaisA hI avasthita rhaa| yAnI kalpita bAdhyabAdhaka bhAvase aniSTa bAdhyabAdhaka bhAvakI bA nahIM ho sakatI hai / ataH bAdhyabAdhaka bhAva jamagayA aura yadi usa dUsaroMke mantavyako vAstavika mAnA jAyagA to bhI usa doSakA atikramaNa nahIM hI huaa| yAnI bAdhA mAnanepara bhI bAdhyabAdhaka bhAva bana baitthaa| isa prakAra sabhI DhaMga se bAdhyabAdhaka bhAvako mAne vinA vAstavika rUpase aniSTa tatvakI bAdhA karanA kathamapi siddha nahIM ho pAtA hai / aniSTa tattvakI bAdhA mAnanepara to sulabhatAse vastubhUta bAdhyabAdhaka bhAva bauddhoMke galeM paDa jAyagA / TAlA nahIM Tala sakatA hai / kAryakAraNabhAvasyAbhAve saMvidakAraNA / satI nityAnyathA vyomAraviMdAdivadapramA // 9 //
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike saMvedanAdvaitavAdI yadi kAryakAraNa bhAvako nahIM svIkAra kareMge unakA mAnA gayA svasaMve dana sat aura kAraNarahita hotA huA nitya ho jAyagA / aisI vyApti banI huI hai ki " sadakAraNavannityaM jo , hotA huA apane janaka kAraNoMse rahita hai vaha nitya hai / sat saMvedanakA kAraNa " sat jaba bauddha mAna nahIM rahe haiM to vaha avazya nitya ho jAyagA / anyathA yAnI kAryakAraNabhAva nahIM mAnate huye sat bhI na mAnA jAyagA to AkAzake kamala, vandhyAputra, Adike samAna pramArahita yAnI pramAkA viSaya na hotA huA asat ho jaaygaa| yahAM nityake lakSaNa meM sat vizeSaNa to prAgabhAvameM ativyAptike nivAraNArtha diyA hai aura ghaTa, paTa, Adi meM ati prasaMgako haTAne ke liye vizeSya dala akAraNavat rakhA hai / 596 59 sarvathaivA phalatvAcca tasyAH siddhayenna vastutA / saphalatve punaH siddhA kAryakAraNatAMjasA // 10 // pratyeka dravya anAdise anantakAlataka pariNamana karatA hai / pUrvavarttI paryAya upAdAna kAraNa hai aura uttaravarttI paryAya upAdeya hai / vaha uttarakAlavarttI paryAya bhI taduttarakAlavarttI paryAyako utpanna kara naSTa ho jAtI hai| yaha utpAda, vyaya, dhauvyakA krama anAdyananta hai / tabhI vastupanA vyavasthita ho rahA hai, anyathA nhiiN| yahAM prakaraNa meM saMvedanakA kAraNa na mAnanepara doSa kahA jA cukA hai| aba saMvedanakA uttaravartI kArya na mAnanepara AcArya doSa dete haiM ki aura usa saMvedanako sabhI prakAra yadi phalarahita mAnA jAyagA usase to usa saMvedanakA vastupanA siddha nahIM hovegA / jo artha akriyAko karanevAle haiM ve vastubhUta padArtha mAne gaye haiN| yadi saMvedanako phalasahitapanA svIkAra kiyA jAyagA taba to phira baDI zIghratAse kAryakAraNabhAva siddha ho jAtA hai / uttaravarttI phalako utpanna karanA hI to saMvedanakA kArya hai / na saMvidAraNA nApi sakAraNA nAphalA nApi saphalA yato'yaM doSaH / kiM tarhi ? saMvitsaMvideveti cet, naivaM paramatrahmasiddheH saMvinmAtrasya sarvathApyasiddheH samarthanAt / bauddha kahate haiM ki hamArI mAnI gayI saMvitti na to kAraNoMse rahita hai aura apane janaka kAraNoM se sahita bhI nahIM hai tathA vaha saMvitti na to phalarahita hai aura vaha phalasahita bhI nahIM hai, jisase ki ye ukta doSa hamAre Upara lAgU ho jaay| to saMvitti kyA hai ? kaisI hai ? isa prazna ke uttara meM hama bauddhoM kA yaha kahanA hai ki saMvid to vicArI saMvid hI hai / jaise ki svAnubhUti svAnubhUta hI hai| aba AcArya kahate haiM ki yaha bauddhoMkA kahanA to ucita nahIM hai| kyoMki isa prakAra to paramabrahma kI siddhi ho jAvegI, Apa bauddhoMke samAna ve brahmAdvaitavAdI bhI brahma brahma hI hai, aisA kahakara saba doSoM ko haTAne kA prayatna kara sakate haiN| Apake kevala zuddha saMvedanakI saba prakAroMse bhI siddhi na honekA samarthana kara diyA gayA hai /
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vAcyavAcakatApyevamiSTAniSTAtmanoH svayam / - sAdhanAddaSaNAccApi vAgbhiH siddhAnyathA na tat // 11 // ___isI prakAra saMvenAdvaitavAdiyoMke yahAM vAcyavAcakabhAva bhI sulabhatAse siddha ho jaaygaa| kyoMki ve svayaM apane iSTasvarUpa padArthakA sAdhana vacanoMse aura aniSTa svarUpa padArthake dUSaNa karanekA vacanoMse prayoga karate haiN| anyathA yAnI vAcyavAcakabhAvako mAne vinA vaha iSTasAdhana aura aniSTa dUSaNa pratipAdya zrotAoM ke prati nahIM samajhAyA jA skegaa| svayamiSTAniSTayoH sAdhanadUSaNe paraM prati vAgbhiH prakAzayitvAtItya vAcakabhAvaM nirAkaroti kathaM svasthaH / no cet kathamiSTAniSTayoH sAdhanadUSaNamiti ciMtyaM / bauddha svayaM apane iSTasaMvedana advaitakA sAdhana aura aniSTa dvaitake dUSaNako dUsare vAdiyoM yA ziSyoMke prativacanoMke dvArA prakAzita karake phira vAcyavAcaka bhAvakA ullaMghana kara nirAkaraNa karatA hai, aisA bauddha kaise nIroga ( unmatta nahIM ) kahA jA skegaa| yadi vacanoM dvArA parake prati pratipAdana karanA na mAnA jAyagA to iSTatattvakA sAdhana aura aniSTatattvakA dUSaNa kaise kara sakoge ! isakI tuma svayaM cintA karo arthAt- vAcyavAcaka bhAvako mAne vinA dUsaroMke samajhAnekI cintA sarvadA banI rhegii| gUMgepana aura bahirepanase tattvoMkI pratipatti nahIM ho sakatI hai / saMvRtyA cet na tayA tasyoktasyApyanuktasamatvAt / svamAdivatsaMvRtamaSArUpatvAt / tadamRSArUpatve paramArthasya saMvRtiriti nAmakaraNamAtraM syAttato na grAhyagrAhakabhAvAdizUnyaM saMvittimAtramapi zUnyasAdhanAbhAvAt sarvazUnyatAvat / paramArtharUpase nahIM kintu vyavahArase sAdhana, dUSaNake vacana kaho so to ThIka nahIM / kyoMki usa vyavahArase kahA gayA bhI vaha sAdhana, dUSaNakA vacana nahIM kahA gayA sarIkhA hI hai / jaise ki svapna, mRgI, mUrchA Adi avasthAke vacana haiN| kyoMki Apake yahAM saMvRttiko jhUThasvarUpa mAnA hai| yadi usa saMvRtiko satyasvarUpa mAnA jAyagA taba to Apane yathArtha vastukA nAma saMvRti kara rakhA dIkhatA hai| isa prakAra saMvRtise vAcyavAcaka bhAva hai| yaha vAstavikarUpase vAcyavAcaka bhAvakA kevala dUsarA nAma dhara liyA gayA kahanA caahiye| tisa kAraNa grAhyagrAhaka bhAva, bAdhyabAdhaka bhAva, Adise zUnya kevala saMvedanamAtra bhI tattva siddha nahIM huaa| kyoMki sarvakI zUnyatAke samAna akele jJAnake atirikta padArthokI zUnyatAke bhI sAdhanakA abhAva hai| yahAMtaka tIsarI, cauthI, vArtikakA upa- saMhAra kara diyA gayA hai / .. tatsatprarUpaNaM yuktamAdAveva vipazcitAm / kAnyathA paradharmANAM nirUpaNamanAkulam // 12 //
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAsokavArtike tisa kAraNa sampUrNa prarUpaNAoMke AdimeM vidvAn logoMko padArthoke sadbhAvakA prarUpaNa karanA hI samucita hai| anyathA yAnI vastuke sadbhAvakA nirNaya huye vinA usake anyadharmIkA AkulatA rahita hokara pratipAdana karanA bhalA kahAM bana sakatA hai ! arthAt nahIM / sati dharmiNi dharmANAM mImAMsA syAt / - satmarUpaNAbhAve'rthAnAM dharmiNAmasattvAta ka saMkhyAdidharmANAM prarUpaNaM munizcitaM pravartate zazaviSANAdivat / kalpanAropitArtheSu tatparUpaNamiti cet na teSvapi kalpanAropitena rUpeNAsatsu na tanirUpaNaM yuktamatiprasaMgAt / satsu tanirUpaNe satprarUpaNamevAdoM prekSAvatAM yuktamiti nirAkulam / padArthoke sadbhAvakA nirUpaNa na honepara dharmiyoMkI sattA na siddha hosakaneke kAraNa saMkhyA, kSetra, Adi dharmokA bhale prakAra nizcita hokara kiyA gayA pratipAdana karanA bhalA kahAM pravartta sakatA hai ! jaise ki zazake sIMgoM AdikI sattA na honeke kAraNa una sIMgoMke lambApana, cikanApana, golAI, kaThinatA Adi dharmokA kathana nahIM ho pAtA hai| yadi zUnyavAdI kalpanAse Arope gaye arthomeM usa satkI prarUpaNA honA mAneMge so to ThIka nhiiN| kyoMki kalpanAse Arope gaye svarUpa karake asatrUpa una padArthoMmeM bhI usa satkA prarUpaNa karanA to yukta nahIM haiM / kyoMki yoM to atiprasaMga hojaaygaa| yAnI kalpanAmeM prApta huye AkAzakusuma Adi. asat padArthokI sattAkA bhI prarUpaNa hone laga jAyagA aura yadi kalpanAse Arope gaye svarUpa karake sadbhUta ho rahe padArthoM meM yadi usa sattAkA nirUpaNa karanA mAnA jAyagA, taba to sabakI AdimeM satkA prarUpaNa karanA hI hita, ahita, vicAranekI buddhiko rakhanevAle vidvAnoMko ucita hai, yaha nirAkula hokara siddha kara diyA gayA hai| nirdezavacanAdetadbhignaM dravyAdigocarAt / . sanmAtraviSayIkurvadarthAnastitvasAdhanam // 13 // kevaLa sthUladravya yA sadRza vyaMjanaparyAyarUpa katipaya padArthoko yA dravya, guNa, Adiko viSaya karanevAle nirdezake vacanase yaha sampUrNa vastubhUta aryokI kevala sattAko viSaya karatA huA astitvako sAdhanevAlA sattAkA prarUpaNa nyArA hai| nirdezavacanAtsatvasiddhaH sadvacanaM punaruktamityasAraM, nirdezavacanasya dravyAdiviSa yatvAt sadvacanasya sanmAtraviSayatvAt bhitraviSayatvena tatastasya punaruktatvAsiddhaH / na hi yathA jIvAdayo sAdhAraNadharmAdhArAH pratipakSavyavacchedena nirdezavacanasya viSayAstathA sadacanasya tena sarvadravyaparyAyasAdhAraNena sattvasyAbhidhAnAt /
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH pahile nirdezasvAmitvasAdhana Adi sUtrameM kahe gaye nirdezake kathanase hI padArthokI sattA siddha ho jAtI hai to phira isa sUtrameM satkA vacana karanA punarukta hai, isa prakAra kisIkA kahanA to sArarahita hai / kyoMki zabdake dvArA kahe jAne yogya dravya, guNa, kriyA, saMyogI, samavAyI, yadRcchA Adiko viSaya karanevAlA hI nirdeza vacana hai aura isa sUtrameM satprarUpaNakA vacana to sampUrNa padAyokI kevala sattAko viSaya karanevAlA hai| ataH bhinna bhinna viSaya honeke kAraNa usa nirdeza vacanase usa sat vacanako punaruktapanA asiddha hai| asAdhAraNa dharmoke AdhAra hote hue katipaya jIva Adika padArtha jaise pratikUla pakSakI vyAvRtti karake nirdeza kathanake viSaya haiM, tisa prakAra asAdhAraNadharmake AdhAra hote huye ve sat kathanake viSaya nahIM hai| kyoMki sampUrNa dravya aura paryAyoMmeM sAdhAraNa rUpase rahanevAle tisa sadvacana karake sAmAnyasattAkA kathana kiyA jAtA hai / yAnI nirdezakA vizeSa viSaya hai aura satkA viSaya sAmAnya hai, yahI donoMkA bheda hai / itanA kyA thoDA antara hai / / ____ tasyApi svapratipakSAsattvavyavacchedena pravRtterasAdhAraNaviSayatvameveti cenna, asatvasya sadaMtararUpatvena sadvacanAdavyavacchedAt / bhavadapi sAmarthyAnAstitvasAdhanaM sadvacanaM svapatipakSavyavacchedena sanmAtragocaraM nirdezavacanAdbhinaviSayameva tato mahAviSayatvAt / nirdizyamAnavastuviSayaM hi nirdezavacanaM na svAmitvAdiviSayaM, sadvacanaM punaH sarvaviSayamiti mahAviSayatvaM / yahAM yadi koI yoM zaMkA kare ki usa sat vacanakI bhI apane pratipakSI asattAkI vyAvRtti karake pravRtti ho rahI hai, ataH vaha bhI sampUrNa sat , asat , padArthoMmeM nahIM pravRtta hotA huA asAdhAraNa satpadArthokA hI viSaya hai| AcArya kahate haiM ki so yaha to na kahanA / kyoMki asattAko hama tuccha abhAvarUpa padArtha nahIM mAnate haiN| kintu ekakI asattA dUsarekI sattA rUpa hai| rItA bhUmibhAga hI ghaTakI asattA hai / prakaraNameM prApta huye sat padArthase rahita aura dUsare satsvarUpapane kara vyavasthita ho rahe asattvakA satvacanase vyavaccheda nahIM hotA hai / ataH sattA vastubhUta sat , asat padArthoMmeM rahane vAlI hotI huI sAdhAraNa hai / asAdhAraNa viSayavAlI nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki arthApatti pramANakI sAmarthyase pratipakSake nAstitvako sAdhanevAlA aura apane pratipakSIke vyavaccheda karake kevala sattAko viSaya karanevAlA hotA huA bhI sattAkA vacana nirdezavacanase bhinna viSayavAlA hI hai| kyoMki sampUrNa sadbhUta padArthoke anantAnantaveM bhAga rUpa katipaya madhyama saMkhyAta rUpa saMkhyAko dhAranevAle padArthoko hI kahanevAle usa nirdezavacanase yaha satprarUpaNa mahAn viSayavAlA hai / dekho ! nirdeza kathana to zadvoM dvArA kathana kiye gaye vastuko hI viSaya karatA hai| tabhI to parasparameM bhinna hotI huI pahile sUtrameM chaha prarUpaNAyeM kI gayI hai aura yaha sat vacana to fira sampUrNa hI nirdizya, svAmitva, sAdhana, Adi saba hI ko viSaya karatA hai| isa kAraNa isakA viSaya mahAn hai / samajhe !!!
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 tattvAryazlokavAtika sattvamapi nirdizyamAnaM nirdezavacanena viSayIkriyamANaM na tasyAviSaya iti cetra, svAmitvAdi vacanaviSayasattvasya tadaviSayatvAt / kiM saditi hi prazne syAdutpAdavyayadhauvyayuktaM saditi nirdezavacanaM, na punaH kasya, sat kena, kasmin , kiyaciraM, kiM vidhAnamiti praznavatarati tatra svAmitvAdivacanAnAmevAvatArAt / naivaM, sadvacanaM kimityanuyoga eva pravartate sarvathA sAnuyogeSu tasya prvRtteH| punaH zaMkAkAra kahatA hai ki zabdake dvArA nirdeza kI gayI sattA bhI nirdeza kathana karake viSaya kI jA rahI hai / ataH usa nirdezavacanakI aviSaya nahIM hai / arthAt-jisa DhaMgase nirdeza vacanakA vyApaka sat kaha diyA gayA hai, usI prakAra satsaMkhyA, AdikA bhI nirdeza ho jAneke kAraNa nirdeza kathana bhI sattAse mahAviSayavAlA hokara vyApaka ho sakatA hai / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra to na khnaa| kyoMki svAmitva, sAdhana Adi vacanako viSaya karanevAlI sattA usa nirdeza vacanakA vyApya hokara viSaya nahIM hai / ataH sattAkA peTa baDA hai| sat kyA hai / aisA prazna karanepara utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta sat hai, yaha nirdeza vacana hI uttara ho skegaa| kintu phira kisa svAmIkA sat hai ? kisa sAdhana karake sat banAyA jAtA hai ? kisa adhikaraNameM kitanI dera taka, aura kitane prakArakA sat hai ? isa prakAra prazna utaranepara to phira sat aisA nirdeza vacanarUpa uttara nahIM utaratA hai / vahAM to uttarameM svAmipana, sAdhana, Adike vacanoMkA hI avatAra hogA, tabhI to nirdeza Adi chaHprarUpaNa ye haiM / isa prakAra kyA hai ? kevala aisA prazna honepara hI satvacana nahIM pravarttatA hai| pratyuta sabhI prakAra svAmitva, Adike sabhI praznoMmeM usa sadvacanakI pravRtti hai| ataH nirdezavacanase satprarUpaNA vyApaka hai, tabhI to dUsare sUtra dvArA nyArI kahI gayI hai| saMkhyAdivacanaviSaye sadvacanasyAmavRtterna sarvaviSayatvamiti cena, tasyAsattvaprasaMgAt / na hyasaMta eva saMkhyAdayaH saMkhyAdivacanairviSayIkriyate teSAmasattvaprasaMgAt / satAM teSAM viSayakiraNe siddhaM, sadvacanenApi viSayIkaraNamiti tadeva sarvaviSayatvena mahAviSayaM tato na punaruktam / nirdeza karane yogya saMkhyA, kSetra, Adike vacana viSayoMmeM sat vacanakI pravRtti na honese saMkhyA ( sattA ) ko sarva viSayapanA nahIM bana pAtA hai, tabhI to parasparameM eka dUsarese nyArI hotI huI sat, saMkhyA, Adi ATha prarUpaNAyeM bana sakeMgI, yaha to na khnaa| kyoMki saMkhyA Adika vacanoMke viSayoMmeM bhI satpanA vyApa rahA hai / anyathA usa saMkhyA Adike vacanoMke viSayako asatpanekA prasaMga ho jAyagA / asatasvarUpa hI hote huye saMkhyA Adika to saMkhyA, kSetra, Adiko kahanevAle vacanoM karake nahIM viSaya kiye jAte haiM / yoM to una saMkhyA, AdikoMke kharaviSANa samAna asatpanekA prasaMga hogaa| saMkhyA Adike vacanoM karake una sadbhUta hI saMkhyA AdikoMkA viSaya kiyA jAnA mAnanepara to pahile viSayako prApta nahIM huyekA bhI sat vacanakarake
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH viSaya kiyA jAnA ( abhUtatadbhAve vipratyayaH ) siddha ho jAtA hai| isa prakAra vaha satprarUpaNa hI sabako viSaya karanevAlA honeke kAraNa mahAviSayavAlA hai / tisa kAraNa nirdeza kaha cukanapara bhI AvazyakatAvaza sat kahA gayA hai| punarukta doSakA prasaMga nahIM AtA hai| gatyAdimArgaNAsthAnaiH prapaMcena nirUpaNam / mithyaadRssttyaadivikhyaatgunnsthaanaatmkaatmnH|| 14 / / gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva, AhAra ina caudaha mArgaNA sthAnoMkarake mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyaDmithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramatta, apramatta, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, upazAnta kaSAya, kSINakaSAya, sayogakevalI, ayogakevalI ina prasiddha huye caudaha guNasthAnasvarUpa jIvakA vistAra karake prarUpaNa kara lenA cAhiye / kRtamanyatra pratipattavyamiti vAkyazeSaH / sopaskAratvAt vArtikasya sUtravat / dUsare dhavalasiddhAnta, sarvArthasiddhi Adi granthoMmeM tathA svakIya vidyAnanda mahodayameM sAmAnya aura vizeSarUpase vistArake sAtha kiyA gayA prarUpaNa vahAMse samajhanA cAhiye / itanA vAkyazeSa raha gayA thA, so uparyukta caudahavI vArtikakA artha karate samaya joDa lenaa| kyoMki sUtroMke samAna vArtika bhI apanA vyakta artha karAneke liye yathAyogya pariziSTa Uparake vAkyoMkA AkarSaNa kara lete haiM / anyathA laghuzarIravAle vArtikase itanA gambhIra artha nikAlanA duHsAdhya hai / yahAMtaka satkA vyAkhyAna ho cukA hai| saMkhyA saMkhyAvato bhinnA na kAciditi kecn| saMkhyAsaMpratyayasteSAM nirAlaMbAH prasajyate // 15 // dUsarI saMkhyAkI prarUpaNAkA prArambha honepara prathama hI isa prakAra koI bauddha kaha rahe hai ki saMkhyAvAn padArthase saMkhyA koI minna nahIM hai / isapara AcAryokA kahanA hai ki una bauddhoMke yahAM saMkhyAke samIcIna jJAnako Alambana rahitapanekA prasaMga hotA hai / arthAt AkAza kusumake jJAna samAna saMkhyAkA jJAna viSayarahita ho jaaygaa| apane asadbhUta viSayako nahIM jAna paayegaa| naivasaMkhyAsaMpatyayostIMdriyajaH tatraikasmin svalakSaNapratibhAsamAne spaSTapekatvasaMkhyAyAH pratibhAsanAbhAvAt / nahIdaM svalakSaNapiyamekatvasaMkhyeti pratibhAsadvayamanubhavAmaH / vApi gijo'yaM saMkhyAsaMpatyayaH saMkhyApratibadaliMgasya pratyakSasiddhasyAbhAvAt / tataeSa 76
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 . . tatvAryakokavArtika na zadro'yaM prtykssaanumaanmuulH| yogipratyakSamalo'yamiti cenna, tasya tathAvagaMtumazakyatvAt / tato'yaM mithyAmatyayo nirAlambana eveti kecida, teSAM tasya dizAviniyamo na syAt / kAraNarahitatvAdanyAnapekSaNAt sarvadA sattvamasattvaM vA prsjyet| nirAlambanopi samanaMtarapratyayaniyamAt pratiniyatoyamiti cena bahiHsaMkhyAyAH pratiniyatAyAH prtiiyte| . bauddha apane mantavyako puSTa karate haiM ki bhinna saMkhyAkAH samIcIna jJAna honA indriyajanya pratyakSa to hai nahIM, kyoMki tisa indriyajanya eka pratyakSameM svalakSaNake spaSTarUpase pratibhAsa ho jAnepara ekatva saMkhyAkA to nyArA pratibhAsa nahIM hotA hai / hama bauddha yaha svalakSaNatattva hai aura usakI yaha nyArI ekatva saMkhyA hai, isa prakAra hote huye do pratibhAsoMkA anubhava nahIM kara rahe haiM, tathA nyArI saMkhyAkA yaha samIcIna jJAna to hetujanya anumAnasvarUpa bhI nahIM hai, yAnI anumAna pramANase bhI saMkhyA nahIM jAnI jAtI hai / kyoMki saMkhyArUpa sAdhyake sAtha vyAptiko rakhanevAle aura pratyakSa pramANase sAdhe gaye aise hetukA abhAva hai / tisa hI kAraNa yaha saMkhyAkA jJAna zAbodha ( Agama ) rUpa bhI nahIM hai| kyoMki pratyakSa aura anumAnako mUlakAraNa mAnakara zAdabodhakI pravRtti hotI calI ArahI hai| kintu, yahAM pratyakSa, anumAnakI pravRtti honekA niSedha kiyA jA cukA hai| yadi koI yoM kahe ki sabhI pratyakSoMko nahIM, kintu samAdhirUpa yogako dhAranevAle sarvajJake pratyakSako mUlabhitti mAnakara yaha zAbodha pravartatA hai| ataH pratyakSamUlaka hotA huA zabdabodha saMkhyAkA bhale prakAra jJAna krlegaa| bauddha kahate haiM ki so yaha to nahIM khnaa| kyoMki usa AgamakA tisa prakAra sarvajJako mUla mAnakara pravarttanA jAnaneke liye azakyatA hai| sabhI apane apane AgamoMko sarvajJase pratipAdita huA mAnate haiM |kintu isakA nirNaya nahIM kiyA jAsakatA hai / tisa kAraNa tInoM pramANarUpa na hotA huA yaha saMkhyAko jAnanevAlA mithyAjJAna apane jJeya viSayase rahita hI hai, isa prakAra koI saugata kaha rahe haiN| aba granthakAra kahate haiM ki unake yahAM kAraNarahita honese aura anyakI nahIM apekSA rakhanese usa saMkhyA jJAnake upadezakA vizeSa niyama na ho sakegA, arthAt-kahIM bhI cAhe jitanI saMkhyAkA prayoga kiyA jaaskegaa| kAraNarahita yA anya nirapekSa honese AkAzake samAna yA to sadA hI sat hojAyagA athavA kharAviSANake samAna sadA asat hojAnekA hI prasaMga hojaavegaa| eka padArthameM do, cAra AdikA jJAna bhI hojAvegA aura do, cAra, padArthoko eka bhI kaha sakeMge / saMkhyA jJAnake niyata rahanekI koI vyavasthA na huI / Alambanase rahita jJAna kisI bhI mithyAjJAnIke cAhe jaba ho skeNge| koI niyAmaka nhiiN| kintu yaha saMkhyAkA jJAna avyavasthita to nahIM hai / yadi bauddha yoM kaheM ki yaha saMkhyAko jAnanevAlA jJAna to nirviSaya hotA huA bhI avyavahita pUrvavartI jJAna honeke niyamase pratiniyata horahA hai / arthAt-anAdikAlIna vAsanAoMse utpana hokara avyavahita pUrvasamayoMmeM saMkhyAkA jJAna apane upAdAna kAraNavaza vahAM hI usI samaya saMkhyAko jatAvegA / sarvatra sarvadA. nahIM / AcArya kahate haiM yaha to na kahanA / kyoMki pratiniyasa
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH saMkhyAse bAhara yaha jJAna pratIta horahA hai athavA parigaNita padArthoMmeM pratimiyata ho rahI aura saMkhyAvAnse kathaMcit bahirbhUta saMkhyAkI pratIti ho rahI hai / loka isakA sAkSI hai / koI mithyA vAsanAoM dvArA managaDhanta nahIM hai| / vAsanAmAtrahetuzcetsA mithyAkalpanAtmikA / vastusApekSikatvena sthaviSThatvAdidharmavat // 16 // nIrUpeSu zazAzvAdiviSANeSvapi kiM na sA / . tatkalpanAsu satyAsu kharUpeNa tu sAMjasA // 17 // jaise ki berakI apekSA bilva (bela) sthUla hai aura bilvase nAriyala moTA hai tathA aMgulIse lekhanI aura lekhanIse beta lambA hai, isa prakAra ye sthUlapana, umbApana, Adi dharma jaise anya vastuoMkI apekSAsahitavAle honeke kAraNa mithyA kalpanAsvarUpa haiM, vaise hI do, tIna, cAra Adi saMkhyAoMke jJAna bhI kevala jhUThI vAsanAoMko kAraNa mAnakara utpanna huye haiN| ataH mithyA kalpanA svarUpa haiM, vAstavika nahIM haiM / yadi vastubhUta hote to dUsaroMkI apekSA nahIM karate, jaise rUpa, rasa, sukha Adi padArtha kisIkI apekSA nahIM karate haiN| kintu dvitva, tritva, Adika saMkhyAyeM to anyoMkI apekSA rakhatI haiN| jo anyApekSa hai vaha managaDhanta hai| paramArthabhUta nahIM hai, isa prakAra bauddhoMke kahane para to hama jaina kahate haiM ki yoM to svarUparahita zazazrRMga yA azvazrRMga AdimeM bhI vaha mithyAkalpanA svarUpa saMkhyA kyoM na hojaavegii| yadi yoM kaho ki unakI kalpanAoMmeM hai hI, taba to vastubhUta. kalpanAoMmeM svarUpase mAna lI gayI saMkhyA spaSTa hI vAstavika rUpasahita samajhI jAyagI managaDhanta nhiiN| ___ bahirvastuSu saMkhyAdhyavasIyamAnA vAsanAmAtrahetukA mithyAkalpanAtmikaivApekSikatvAdidharmavaditi cenna, nIrUpeSu zazAdiviSANeSvapi tatprasaMgAt / tatkalpanA svastyeveti cet tarhi tAH kalpanAH svarUpeNa satyAH kiMvA na satyAH ? na tAvaduttaraH pakSaH svamatavirodhAt / kathamidAnI svarUpeNa satyAsu kalpanAsu saMkhyA paramArthato na syAt, tAsvapi kalpanAMtarAropitApekSikatvAvizeSAt bahirvastuSviveti cet, syAdevaM yadi hi kalpanAropitatvenApekSikaM vyAptaM sidhyet / ghaTa, paTa, Adi bahiraMga vastuoMmeM nirNIta kI jA rahI saMkhyA kevala vAsanAko kAraNa mAnakara utpanna huI hai| ataH apekSAse honevAle yA vyavahArase yoM hI gaDhaliye gaye sthUlatva, paratva, aparatva, sUkSmatva, Adi dharmoke samAna dvitva, tritva saMkhyA bhI mithyAkalpanA svarUpa hI hai| jaise ki gola calanIke cAhe jisa chedameM dUsarApana, vIsavAMpana, saumApana ye dharma apekSAoMse raha jAte haiM, taise hI cAhe jina padArthoMmeM dopanA, vIsapanA Adi aniyata saMkhyAyeM apekSA buddhise gaDha lI jAtI
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike haiN| ve vastubhUta nahIM hai| nirvikalpaka jJAna to satya / hAM, nizcayAtmakajJAna asatya hai, nirAlambana haiN| isapara AcArya kahate haiM ki yaha to bauddhoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki yoM to sarvathA varUpa rahita zaza, manuSya. matsya Adi sambadhI viSANoM ( sIgoM) meM bhI ApekSika dhoke aura usa saMkhyAke rahanekA prasaMga hogA / yadi tuma bauddha yoM kaho ki unakI kalpanA buddhiyoMmeM saMkhyA vidyamAna hai hI, aisA kahanepara to hama pUchate haiM ki kyA ve kalpanAyeM svarUpase satya hai ? athavA kyA ve svarUpase satya nahIM haiM ? batAo ? tina do pakSoMmeM pichalA pakSa to apane matase virodha honeke kAraNa ThIka na pddegaa| bauddhoMne kalpanAko apane kalpanArUpa zarIra karake to satya hI mAnA hai| anyathA kalpanA kalpanArUpa na Thahara sakegI, vastubhUta bana baiThegI / prathamapakSake anusAra kalpanAoMko yadi satya mAnA jAyagA taba to svarUpase satya kalpanAoMmeM ThaharI huI saMkhyA bhalA aba paramArtha rUpase kyoM na ho sakegI ? yadi punaH bauddha yoM kaheM ki bahiraMga vastuoMke samAna una svarUpa satya kalpanAoMmeM bhI dUsarI anya kalpanAoMse AropA gayA ApekSikapanA antarahita hokara vartatA hai, ataH ve kalpanAyeM kalpita haiM aura kalpanAse AropI gayI dvitva, Adi saMkhyA bhI ApekSika hai| vastubhUta nahIM hai, aisA kahanepara to AcArya kahate haiM ki isa prakAra taba ho sakatA thA ki yadi kalpanA dvArA Aropitapane karake ApekSikapanA vyAptasiddha ho jAtA / kintu kalpitapanese vyApta ho rahA ApekSikapanA siddha nahIM huA hai / arthAt-jo jo ApekSika hai ve be jhUThI kalpanAoMse Aropita haiM, yaha vyApti ThIka nahIM hai| dugdha, ghRta, drAkSA, guDa, zarkarA AdimeM mAdhurya tAratamya rUpase ApekSika hai / kintu kalpita nahIM hai / rasa guNakI mAdhurya paryAyake avibhAga praticchedoMko nyUnatA aura adhikatAse huA mIThApana vastubhUta hai| isI prakAra sthUlatva, sUkSmatva mI akalpita hote huye ApekSika haiM / ataH ApekSika hotI huI bhI saMkhyA pAramArthika hai| na cApekSikatA vyAptA nIrUpatvena gamyate / vastusatkhapi nIlAdirUpeSvasyAH prasiddhitaH // 18 // aura ApekSikapanA niHsvarUpapanese vyApta ho rahA nahIM jAnA jA rahA hai| kyoMki vAstavika rUpase satsvarUpa bhI nIla, baDhiyA nIla, bahuta acchA nIla, Adi rUpoMmeM isa ApekSikapanekI prasiddhi ho rahI hai| kintu ve nIla, nIlatara, nIlatama, Adi raMga gaganakusumake samAna niHsvarUpa to nahIM haiN| nIlanIlAMtarayohi rUpo yathA nIlApekSaM nIlAMtararUpaM tathA nIlAMtarApekSaM nIlamiti nIlAdirUpeSu vastusatsvapi bhAvAdapekSikatAyA na kalpanAropitatvena vyAptiravagamyate yataH saMkhyAMtarayA bahiraMta rUpatvaM /
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 105 nIle puSpa aura dUsare adhika nIle puSpa meM raMga hai, jisa prakAra nIlakI apekSA rakhatA huA dUsarA adhika nIla raMga hai, tisI prakAra dUsare adhika nIlekI apekSA rakhatA huA pahilA thoDA nIlA raMga hai| isa prakAra paramArtharUpase sadbhUta nIla Adika raMgoMmeM bhI ApekSikapanA vidyamAna hai / ataH vyabhicAra doSa honeke kAraNa ApekSikapane hetukI kalpanAse Aropegayepana sAdhya ke sAtha vyApta nahIM jAnI jAtI hai, jisase ki kalpanAoMse AropI gayI antaraMga, bahiraMga, padArthoMmeM rahanevAlI saMkhyAko niHsvarUpapanA ho jAya / athavA anya padArthoMmeM ThaharI huI dUsarI saMkhyAse prakRta saMkhyAko bAhara bhItara svarUparahitapanA prApta ho jAya / bhAvArtha- ApekSika bhI saMkhyA vastubhUta hai svarUpazUnya nahIM hai / yadi punaraspaSTAvabhAsitve satyApekSikatvAditi hetustadA sAdhanavikalo dRSTAMtaH, sthaviSThatvAdidharmANAM spaSTAvabhAsitvAt / tatra bhrAMtamiti cenna, bAdhakAbhAvAt / sthaviSThatvAdidharmapratibhAso na spaSTo vikalpatvAdanumAnAdivikalpavadityanumAnaM tadvAdhakamiti cena, purovartini vastunIMdriyajavikalpena spaSTena vyabhicArAt / phira bauddha yadi yoM kaheM ki hama kevala ApekSikapane hetuse kalpanAse AropitapanekI siddhi nahIM karate haiM, kintu kalpanAropitapaneko sAdhanemeM aspaSTa rUpase pratibhAsavAle hote sante ApekSikapanA itanA hetu kahate haiM, taba to hama jaina kahate haiM ki Apa bauddhoMkA mAnA gayA dRSTAnta sAdhanase rahita hogyaa| kyoMki sthUlapanA, choTApanA, lambApana, Adi dharmo ke bhI spaSTa prakAzita honApana vidyamAna hai / ataH hetukA vizeSaNa aspaSTa prakAzIpana na rahanese dRSTAntameM hetu na rahasakA / isa para Apa bauddha yadi yoM kaheM ki una sthUlapanA Adi dharmo meM spaSTa prakAzitapanA to bhramayukta hai 1 * AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki sthUlapana Adiko bAdhA denevAle pramANakA abhAva hai / sIpameM huye cAMdIke jJAnakA " yaha cAMdI nahIM hai " isa AkAravAlA bAdhakapramANa horahA haiM / ataH vaha bhrAnta kahA jAtA hai / kintu yahAM to koI bAdhaka nahIM hai| yadi Apa yaha bAdhaka pramANa uThAveM ki bera, AmalA, amarUda, AdimeM sthUlapana, Adi dharmIkA pratibhAsa honA ( pakSa ) spaSTa nahIM hai (sAdhya ) vikalpajJAna honese (hetu) jaise ki anumAna, smRti, Adika savikalpaka jJAna spaSTarUpase jananevAle nahIM hai (dRSTAnta) / ataH savikalpakajJAna bhrAnta haiN| yaha anumAna usa sthUlatvAdi dharmoke spaSTa prakAzitapanakA bAdhaka hai, granthakAra kahate haiM ki so yaha to na kahanA / kyoMki Apake diye huye bAghaka anumAnakA sanmukha rakhI huI vastumeM spaSTarUpase huye indriyajanya vikalpajJAnase vyabhicAra AtA hai| arthAt - AMkhoM ke Age rakhe huye ghaTa, paTa, pustaka Adi meM indriyajanya vikalpajJAna spaSTa rUpase pravartta rahA hai / kintu vahAM spaSTapanekA abhAvarUpa sAdhya nahIM hai / ataH bAdhaka anumAnakA hetu vyabhicArI hai / pramANajJAnakA bAdhaka jhuMThA jJAna nahIM hosakatA hai / I
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAya lokavArtika amana tasyApi pakSIkaraNAdavyabhicAra iti cettarhi saMbhAvyavyabhicArI hetuH spaSTatvena vikalpatvasya virodhAsiddhaH kacidvikalpatvasyAspaSTatvena darzanAt spaSTatvena virodhe caMdradayapratibhAsatvasya satyatvenAdarzanAt svasaMvitpatibhAsatvasyApi satyatvaM mAbhUt tathA tadvirodhasiddharavizeSAt / atha pratibhAsatvAvizeSepi svasaMvitsatibhAsaH satyaH zazidvayapratibhAsazvAsatyA saMvAdAdasaMvAdAcocyate tarhi vikalpatvAvizeSepIMdriyajavikalpaH spaSTaH sAkSAdarthagrAhakatvAt nAnumAnAdivikalpo'sAkSAdarthagrAhakatvAdityanumanyatAM / tathA ceMdriyajavikalpe vyabhicAra ev| yadi bauddha usa indriyajanya vikalpako bhI pakSakoTimeM kara denese vyabhicAra honA nahIM mAneMge arthAt-sthUlapana Adi dharmoke pratibhAsa samAna indriyajanya vikalpa bhI spaSTa nahIM hai / ataH hetumAnameM sAdhyake bhI vartajAnese vyabhicAra nahIM hai, isa prakAra kahanepara to hama kaheMge ki tumhArA hetu sambhAvya vyabhicArI hai| kyoMki vikalpajJAnapanekA spaSTapane ke sAtha koI virodha siddha nahIM hai| vikalpajJAna bhI hokara spaSTa hosakatA hai / hAM, virodha hotA to vyabhicAra nahIM ho sakatA thaa| kintu jaba vikalpapanA hote huye bhI spaSTapanA rakSita raha sakatA hai to aisI dazAmeM aspaSTapanA sAdhaneke liye kahA gayA vikalpapana hetuke vyabhicAra doSakI sambhAvanA ( sandeha ) avazya hai, kisI kisI smRti yA tarkajJAnameM vikalpapanA aspaSTapaneke sAtha dekhA jAtA hai / ataH vikalpapanekA spaSTapaneke sAtha virodha mAnA jAyagA taba to nIceke palakameM kucha aMgulI gaDhAkara AMkhase dekhanepara eka candramAmeM huye do candroMkA pratibhAsapanA bhI satyajJAnapanese nahIM dekhA jAtA hai / isa kAraNa svasaMvedanake pratibhAsako bhI satyapanA nahIM ho skegaa| kyoMki pratibhAsapanakA usa satyapanake sAtha virodhakI siddhi honekA koI antara nahIM hai| ekasA hai| isapara yadi Apa bauddha yoM kaheM ki sAmAnya rUpase pratimAsapaneke vizeSatArahita hote huye bhI svasaMvedanajJAnakA pratibhAsa honA to saMvAda ho jAnese satya hai aura do candramAoMkA pratibhAsa to pramANAntaroMkI pravRtti yA saphalapravRttiko paidA karanArUpa saMvAda na honese asatya hai| aisA kahe jAnepara taba to hama bhI kahate haiM ki vikalpapanakA vizeSa na hote huye bhI indriyajanya vikalpajJAna spaSTa hai| kyoMki vaha vizadarUpase arthakA grAhaka hai| kintu anumAna, smRti, tarka Adi vikalpajJAna to avizadarUpase arthake grAhaka honeke kAraNa spaSTa nahIM hai / yaha hamArI sammati mAna lIjiye aura taisA honepara indriyajanya vikalpajJAnameM spaSTapanA Thahara jAneke kAraNa vyabhicAra doSa hI tadavastha rahA arthAt-Apa bauddhoMke dvArA kahe gaye bAdhaka anumAnakA hetu vyabhicArI huaa| - nirvikalpatvAdidriyajasya jJAnasyAnidriyajo vikalpAstIti cetra, tasyAne nyavasthApayiSyamANatvAt tato nAvaspaSTAvabhAsitvaM dRSTAntestIti sAdhanavaikalyameva /
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH / bauddha yadi yoM kaheM ki indriyajanya jJAna to vikalpoMse rahita hokara nirvikalpaka hai| ataH vikalpajJAna indriyajanya nahIM hai / aisI dazAmeM hamArI orase diye huye bAdhaka anumAna pramANakA hetu vyabhicArI nahIM hai / hetuke na rahate huye sAdhyake raha jAnepara vyabhicAra hotA hai kintu indriyajanya jJAnameM to vikalpapanA hetu nahIM ThaharA hai / aisI dazAmeM sAdhya bhI na raho, koI kSati nahIM hai| isapara AcArya kahate haiM ki so to na kahanA / kyoMki ekadezase vizada jAnanevAlA vaha indriyajanya jJAna vikalpasvarUpa hai / isakI Age bhaviSyagranthameM vyavasthA karadI jaaygii| vizvAsa rakhiye / tisa kAraNa vizadarUpase prakAzita ho rahe sthUlapana Adi dRSTAntameM aspaSTAvabhAsI pana vaha hetukA satyantadala nahIM Thahara paayaa| tisa kAraNa bauddhoMkA diyA huA dRSTAnta hetu viphala hI hai| sarvatra saMkhyAyAM ca tannAstIti pakSAvyApako heturvanaspaticaitanye svApavat / na hi spaSTAvabhAsiSvartheSvaspaSTAvabhAsitvaM saMkhyAyAH prasiddhaM / na ca tatra spaSTasaMkhyAnubhavAbhAve tadanusArI vikalpaH pAzcAtyo yuktaH pItAnubhavAbhAve pItavikalpavat / dUsarI bAta yaha hai ki saMkhyAko nIrUpatva siddha karanemeM diyA gayA vaha viznadaprakAzita nahI hote hue ApekSikapanA hetu sampUrNa saMkhyAoMmeM nahIM rahatA hai / isa kAraNa pakSameM vyApakarUpase na ThaharanevAlA hotA huA bhAgAsiddha hai| jaise ki vanaspatiyoMke cetanapanA siddha karanemeM diyA gayA svApa ( zayana ) hetu, sarva vanaspatiyoMmeM na varttaneke kAraNa bhAgAsiddha hai| katipaya vanaspatiyAM sotI haiM aura aneka vanaspatiyAM nidrAkarmakA udaya hote hue bhI asmadAdikoMke sthUlajJAnase jAnane yogya svarUpako nahIM prApta hotI haiN| ataH " ye vanaspatiyAM caitanyayukta haiM, svApa honese " isa anumAnakA hetu bhAgAsiddha hai, vaise hI sabhI do, cAra, dasa, Adi saMkhyAoMmeM aspaSTa pratibhAsIpana nahIM hai| spaSTarUpase prakAzita ho rahe ghoDe hAthI, Adi padArthomeM rahanevAlI do, cAra, chaha Adi saMkhyAkA aspaSTa prakAzitapanA prasiddha nahIM hai| arthAt-vahAM saMkhyA spaSTarUpase jAnI jArahI hai| yadi vahAM spaSTarUpase saMkhyAkA anubhava honekA abhAva mAnA jAyagA to usa anubhavake anusAra honevAlA pichalA vikalpajJAna utpana honA bhalA kaise yukta hogA, jaise ki pItakA spaSTa anubhava kiye vinA pIchese pItakA vikalpajJAna nahIM ho pAtA hai| bhAvArtha-bauddhoMne nirvikalpaka pratyakSajJAnake anusAra pIche vikalpajJAnoMkI pravRttihonA mAnA hai jisako spaSTarUpase pratyakSa jAna letA hai usI viSayameM vikalpajJAna pIchese pravartatA hai| pIchese saMkhyAkA vikalpajJAna honA bauddhoMne mAnA hai| ataH pUrvameM saMkhyAkA spaSTajJAna avazya ho cukA kahanA hI pdd'egaa| tadabhilApavikalpe vAsanA tasmAyukta eveti cet tarhi pItAdivikalpopi tata eveti na pItAdyAkAro'vAstavoryeSu saMkhyAvaditi nIrUpatvaM / satyeMdriyajAnevamAsanAt patiAyA
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ savAryakokavAtika kAro vAstava eveti cet tata eva saMkhyA vAstavI kiM na syAt / nahi sA tatra nAvabhAsate, tadavabhAsAbhAvAt kasyacittadakSavyApArAnantaraM tadanizcayAt tadvijJAne na tasyAH patibhAsanamiti cet, tataeva pItAyAkArasya tatra tanmAbhUt / / . bauddha kahate haiM ki thoDIsI nirvikalpakajJAnakI mittiko pAkara mithyAvAsanAoMke vaza aNTa, saNTa, aneka avastubhUta padArthoke vikalpa jJAna ho jAyA karate haiN| prakRtameM bhI usa saMkhyAkI amilASASAke vikalpameM athavA zadvayojanApUrvaka huye vikalpameM vAsanA lagarahI thii| usase avastubhUtasaMkhyAkA vikalpajJAna utpanna ho jAnA yukta hI hai / granthakAra kahate haiM ki aisA kahoge taba to hamArA jainoMkA yaha AkSepa hai ki tisa hI jhUThI vAsanAoMke vazase pati, nIla, AdikA vikalpajJAna bhI utpanna ho jaao| isa prakAra svalakSaNa arthoMmeM ApakA mAnA gayA pIta Adika AkAra vAstavika na hosakegA jaise ki padArthoMmeM saMkhyA vAstavika Apa nahIM mAna rahe haiM / isa DhaMgase pIta Adika AkAra bhI 'niHsvarUpa ho jAveMge athavA pIta, nIla, Adi AkAroMse rahita vaha svalakSaNa niHsvarUpa ho jAyagA / jo ki Apa bauddhoMko iSTa nahIM hai| isapara bauddha yadi yoM kaheM ki indriyoMse janya satyajJAnameM prakAzita honeke kAraNa pIta, nIla, Adi AkAra vAstavika hI haiM, aisA kahanepara to usI satya indriyajanya jJAnameM prakAza rahI honeke kAraNa saMkhyA bhI vastubhUta kyoM na ho jaavegii| vaha saMkhyA usa satya indriyajanya pratyakSameM nahIM prakAza rahI hai, so nahIM samajhanA / anyathA bAlagopAlameM prasiddha ho rahe usa saMkhyAke pratibhAsaMkA abhAva ho jaavegaa| phira bhI bauddha yadi yoM kaheM ki kisI kisI puruSake indriya vyApArake avyavahita uttarakAlameM saMkhyAkA nizcaya nahIM ho pAtA hai| dUrase vRkSa yA tArAoMke dIkha jAnepara bhI unakI saMkhyAkA nirNaya nahIM ho pAtA hai / isa kAraNa usa indriyajanya jJAnameM usa saMkhyAkA pratibhAsa honA nahIM mAnA jAtA hai, aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki tisa hI kAraNa yAnI kisI kisI bhole manuSyako indriyavyApArake pIche jhaTiti ghoDe, baila, AdimeM pIta AdikakA nizcaya nahIM hone pAtA hai / ataH una indriyajanya jJAnoMmeM vaha pIta AdikakA prakAza bhI mata hoo| jo pIta Adika AkAroMko vastubhUta mAnA jAyagA to padArthokI saMkhyA bhI vastubhUta ho jaaygii| koI rokanevAlA nahIM hai| .. yadi punarabhyAsAdisAkalye sarvasyAkSavyApArAnaMtaraM pItAyAkAreSu nizcayotpattestavedane tatmatibhAsanamiti mataM tadA saMkhyApratibhAsanamapi tata evAnumanyatAM / nahi tadabhyAsAdipratyayasAkalye sarvasyAkSavyApArAbhizcayaH saMkhyAyAmasiddha iti kazcit piitaadhaakaaraadvishessH| .... yadi phira bauddhoMkA yaha mantavya hoya ki aneka vAra pravRtti hocukanA rUpa abhyAsa aura prakaraNa Adi kAraNoMkI sampUrNatA honepara bhole, bhadra, catura, Adi sabhI jIvoMke indriya vyApArake
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH anantara pIta, nIla, Adi AkAroMmeM nizcaya utpanna ho jAtA hai / ataH usa indriyajanya jJAnameM una vastubhUta pIta Adi AkAroMkA pratibhAsa hai / granthakAra kahate haiM ki taba to tisa hI kAraNa yAnI abhyAsa Adi sAmagrIkI pUrNatA honepara saMkhyAkA nizcaya ho jAnese saMkhyAkI jJapti bhI indriyajanya jJAnameM maanlo| usa saMkhyAke abhyAsa Adi kAraNoMkI sampUrNatA honepara sabhI jIvoMke akSavyApAra dvArA saMkhyAmeM nirNaya honA asiddha nahIM hai| isa prakAra pIta Adi AkAroMse saMkhyAmeM koI bhI vizeSatA nahIM dIkhatI hai arthAt-pIta Adi AkAroMke samAna saMkhyA bhI vastubhUta hai| - saMkhyAvatpItAdyAkArANAmapi vastunyabhAva eveti cAyuktaM, sakalAkArarahitasya vastuno'pratibhAsanAt puruSAdvaitavat / vidhRtasakalakalpanAkalApaM svasaMvedanameva svataH pratibhAsamAnaM sakalAkArarahitaM vastu matamiti cet tadeva brahmatattvamastu na ca tatmatimAsate kasyacinnAnakAtmana eva sarvadA prtiiteH| saMkhyAke samAna pIta Adi AkAroMkA bhI vastubhUta padArthomeM abhAva hI hai, isa prakAra vaibhASika bauddhoMkA kahanA to yuktirahita hai| kyoMki sampUrNa AkAroMse rahita rItI vastukA jJAna nahIM ho sakatA hai, jaise ki Apa bauddhoMne sabhI AkAroMse rahita brahmAdvaitakA jJAna honA nahIM mAnA hai / yadi bauddhoMkA yaha mata hoya ki sampUrNa kalpanAoMke samudAyase vizeSarUpa karake dhula gayA (rahita) svasaMvedana jJAna hI svayaM apane Apase sampUrNa AkAroMse rahita hokara pratibhAsa rahA vastubhUta hai, svalakSaNa, pIta AkAra, nIla AkAra, saMkhyA, Adi koI padArtha vAstavika nahIM hai, isa prakAra yuktirahita bauddhoMke kahanepara to vahI advaitavAdiyoMkA parabrahmatattva mAna liyA gayA samajho aura vaha parabrahmatattva to kisIko bhI nahIM pratibhAsa rahA hai / aneka aura ekasvarUpa hI padArthokI sadA sabako pratIti ho rahI hai| - sarvasya pratItyanusAreNa tattvavyavasthAyAM bahiraMtazca vastubhedasya siddhH| kathaM pItAcAkAravat saMkhyAyAH pratikSepaH / pratItyatikame kutaH skheSTasiddhirityuktamAyaM / tataH ____ sabhI prAmANika puruSoMkI pratIti honeke anusAra tattvoMkI vyavasthA mAnanepara to bahiraMga aura aMtaraMga vastuoMke bhedoMkI siddhi ho rahI hai| isa kAraNa pIta, nIla, Adi AkAroMke samAna bhalA saMkhyAkA khaNDana kaise kara sakate ho ? arthAt nahIM / yadi pratItiyoMkA atikramaNa kiyA jAyagA taba to bauddhoMke yahAM apane abhISTa tattvoMkI siddhi kaise ho sakegI ? isako hama bahulatAse pUrvameM kaha cuke haiN| tisa kAraNa yaha siddhAnta kiyA jAtA hai ki. sA caikatvAdisaMkhyeyaM sarveSvartheSu vAstavI / - vidyamAnApi nirNIti kuryAddhetoH kutazcana // 19 //
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 tatvArtha chokavArtike pratikSaNavinAzAdi bahiraMtaryathAsthiteH / svAvRtyapAyavaicitryAdbodhavaicitryaniSThiteH // 20 // 1 so yaha prasiddha ho rahIM ekatva dvitva, Adika saMkhyAyeM sampUrNa arthoMmeM vAstavika rUpase vidyamAna ho rahIM bhI kisI viziSTa jJAnarUpa kAraNake vaza apanA nirNaya karAtI haiN| jaise ki bahiraMga aura aMtaraMga sabhI padArthoMmeM Apa bauddhoMke mantavya anusAra pratyeka kSaNa meM naSTa hojAnApanavartamAna hI hai / phira bhI ghaTa, paTa, duHkha, daridroMkI abhilASA Adi padArthoMmeM sthita ho rahA, kSaNikapanA viziSTa jJAnase hI jAnA jAtA hai| kyoMki jJAnake apane nAzaka vicitratAse jJAnakI vicitratA honA pratiSThita ho rahA hai| pratyeka meM aneka saMkhyAyeM vidyamAna rahatI haiM / kintu unakA jAna lenA viziSTa kSayopazamase hone1 vAle jJAnakI apekSA rakhatA hai / ataH jJAnavizeSa na honeke kAraNa kisI mandamatIko saMkhyAkA jJAna na hoya to hama kyA kareM ? jJAnakA doSa vastubhUta saMkhyAke sira kyoM maDhA jAtA hai / AvaraNa karmoMke kSayopazamarUpa bhAvArtha- sampUrNa padArthoMmeMse na hi prameyasya satcaiva pramAturnizvaye hetuH sarvasya sarvadA sarvanizcayaprasaMgAt / nApIMdriyAdisAmagrImAtraM vyabhicArAt / svAvaraNavigamAbhAve tatsadbhAvepi pratikSaNavinAzAdiSu bahiraMtazca nizcayAnutpatteH, svAvaraNavigamavizeSavaicitryAdeva nizcayavaicitryasiddheranyathAnupapatteH / tathA sati niyatamekatvAdyazeSaM saMkhyA sarveSvartheSu vidyamAnApi nizcayakAraNasya kSayopazamalakSaNasyAbhAve nizrayaM na janayati tadbhAva eva kasyacittannizcayAt / jagat prameya padArthoMkA vidyamAna honApana hI sarvajJase atirikta pramAtAoMke nizcaya karAdenemeM kAraNa nahIM hai / yoM to saMpUrNa chadmasthoMko sadA hI sampUrNa vidyamAna padArthoMke nizcaya hoMnekA prasaMga ho jAyagA tathA kevala indriyaprakAza, mana, yogyadeza, avasthiti, Adi sAmagrI bhI AtmAko cAhe jisa vidyamAna, padArthake jJAna karAnemeM kAraNa nahIM hai / kyoMki isameM vyabhicAra 1 doSa hai / kacit indriyAdi sAmagrI ke honepara bhI sUkSma Adi vidyamAna padArthoMkA jJAna nahIM ho pAtA hai / tathA anyatra kSayopazama ho jAnepara indriya Adikake vinA bhI viprakRSTa padArthoMkA jJAna ho jAtA hai / yaha anvayavyabhicAra aura vyatirekavyabhicAra huaa| hAM, apane jJAnake AvaraNa kA apagama huye vinA una indriya Adike vidyamAna honepara bhI pratyeka kSaNameM vinAza hojAnA Adika bahiraMga, antaraMga, padArthoMmeM nizcaya honA nahIM banatA hai athavA ghaTa Adi bahiraMga aura sukha Adi antaraMga padArthoMke pratikSaNavarttI vinAza hone, asAdhAraNapana Adi meM jJAna nahIM ho pAtA hai| ataH apane apane AvaraNa karmoMke vizeSa kSayopazamakI vicitratAse hI nizcaya hone kI vicitrAyeM siddha horahIM haiN| anyathA yAnI kSayopazamakI vizeSatAko mAne vinA kisI ke mandajJapti, anya mandatara, mandatama yA tIvra, tIvratara, tIvratamaMjJAna honekI aneka jAtIyatA
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nahIM bana sakatI hai aura tisa prakAra kSayopazamake anusAra jJAna honekI vyavasthA ho cukanepara padAthoMmeM niyata horahI ekatva, Adika sampUrNa saMkhyAyeM sampUrNa arthoMmeM vidyamAna ho rahI bhI nizcayake kAraNasvarUpa kSayopazamake na honepara nizcayako nahIM utpanna karAtI haiM aura usa kSayopazamake honepara hI kisI kisI vyaktiko usa saMkhyAkA nizcaya ho jAtA hai| yaha mArga atIva prazaMsanIya hai| yatraikatvaM kathaM tatra dvitvAderapi sNbhvH| parasparavirodhAccettayonaivaM pratItitaH // 21 // yadi koI yoM AkSepa kare ki jisa padArthameM ekatvasaMkhyA vidyamAna hai vahAM dvitva tritva, AdikA bhI ThaharanA kaise sambhava hogA ? kyoMki unakA parasparameM virodha hai / jo do, tIna haiM ve eka nahIM / aura jo eka hai vaha do tIna nahIM / AcArya kahate haiM ki so isa prakAra AkSepa nahIM krnaa| kyoMki taisI prAmANikoMko pratIti ho rahI hai / pratItise siddha huye padArthameM virodha nahIM huA karatA hai / " dRSTe kAnupapattitA" pratIte hi vastunyekatvasaMkhyA dvitIyAdyapekSAyAM dvitvAdisaMkhyA cAnekasthatvAttasyAstato na virodhH| pramANase nirNIta kara lI gayI eka vastumeM ekatva saMkhyA hai aura dUsare, tIsare, Adi padAyokI apekSA honepara dvitva, tritva, Adi saMkhyAyeM bhI haiM / ve dvitva Adi saMkhyAyeM anekameM ThaharatI haiM tisa kAraNa koI virodha nahIM hai / bhAvArtha-pratyekameM ThaharI huI ekatva saMkhyAke sAtha do, tIna, cAra, Adi saMkhyAyeM bhI anyoMkI apekSAse Thahara jAtI haiN| isa prakAra pratItiyoMse upalambha ho jAne para anupalambhase sAdhAgayA virodha bhalA kahAM Thahara sakatA hai ? vaizeSikoMne bhI samavAya sambandhase ekameM ekatva, dvitva, tritva, Adi saMkhyAyeM mAnI haiM aura paryApti sambandhase donoMmeM dvitva aura tInoMmeM eka tritva saMkhyA vyApakara rahatI mAnI hai / apekSA buddhike nAzase una dvitva Adika saMkhyAoMkA nAza svIkAra kiyA hai| vastunyekatra dRSTasya prsprvirodhinH| vRttidharmakalApasya nopAlaMbhAya kalpate // 22 // syAdvAdavidviSAmeva virodhapratipAdanAt / - yathaikatvaM padArthasya tathA dvitvAdi vAMchatAm // 23 // __ zaMkAkArake vicAra anusAra paraspara virodhI kintu vastutaH parasparameM avirodhase Thahare huye dekhe gaye dharmoke samudAyakA eka vastumeM vartajAnA hameM ulAhanA deneke liye samartha nahIM hotA hai| pratyuta syAdvAdasiddhAntake sAtha anucita vizeSa dveSa karanevAle vAdiyoMke yahAM hI virodha honA kahA
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 tatvArtha lokavArtike 1 gayA hai / ve dveSIjana jisa hI prakArase yAnI kevala apane DIlase padArthakA ekapanA mAnate haiM usa prakAra se dopana, tInapana, Adi saMkhyAoMkA sadbhAva cAha rahe haiM / kintu syAdvAdiyoM ke yahAM to bhinna minna nirUpaka svabhAvoMse ekatva, dvitva, Adi saMkhyAoMkI nyArI nyArI vRtti mAna lI gayI hai| ataH virodha nahIM hai / ye khalu padArthasya yena rUpeNaikatvaM tenaiva dvitvAdi vAMchati teSAmeva syAdvAdavidviSAM virodhasya pratipAdanAt / " virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM." iti vacanAt na syAdvAdinAmekatvAdidharmakalApasya parasparaM pratipakSabhUtasya vRttirekatraikadA virudhyate tathA dRSTasvAt / tato nopAlaMbhaH prakalpanIyaH / jo vAdI niyamase padArthoMkA jisa svarUpase ekapanA hai usa hI svarUpase dopana, tInapana, Adi saMkhyA kI vAMchA karate haiM, unhIM syAdvAdoMse vidveSa karanevAloM ke yahAM virodhadoSa honA kahA jAtA hai| zrIsamantabhadrAcAryane debAgamameM yaha kathana kiyA hai ki syAdvAdanyAyake sAtha vidveSa karanevAle vAdiyoMke yahAM virodha honeke kAraNa nityatva anityatva, pRthakbhAva apRthakpanA, ekatva anekatva, Adi umA ekAtmakapanA nahIM banatA hai / kintu syAdvAdiyoMkA siddhAnta anusAra paraspara meM pratipakSI bhI ho rahe ekatva Adi dharmoke samUhakI eka padArthameM eka samaya vRtti honA viruddha nahIM hai / kyoMki tisa prakAra hotA huA dekhA jA rahA hai / tisa kAraNa syAdvAdiyoMke Upara virodha Adi doSoMkA ulAhanA denA nahIM kalpita kiyA jA sakatA hai 1 svAdvAdinAM kathaM na viruddhatA ubhayaikAtmyAvizeSAditi cet / yadi koI yoM kaheM ki do pratipakSI dharmokA eka AtmakapanA jaise hamAre yahAM nahIM banatA hai, vaise hI vizeSatArahita honeke kAraNa syAdvAdiyoMke yahAM bhI eka adhikaraNameM aneka dharmokA ekAtmakapanA nahIM banegA to phira anekAntavAdiyoMke mata meM bhI viruddhapanekA ulAhanA kyoM na diyA jAya ? isa prakAra kahanepara to granthakArakA yaha uttara hai ki naikatvaM svarUpeNa tena dvitvAdi kathyate / naivAnaMtAtmano'rthasyetyastu keyaM viruddhatA // 24 // hama syAdvAdiyoMne anantadharmasvarUpa arthakA jisa hI svarUpase ekapanA hai usa hI svarUpa karake usake dvitva, tritva, Adika dharma nahIM kahe haiN| isa kAraNa eka padArthameM anyoMkI apekSA dvitva Adi bhI Thahara jAo ! aisI dazAmeM yaha vicArI viruddhatA kahAM rahI ? arthAt nahIM rahI / dvitIyAdyanapekSeNa hi rUpeNArthasyaikatvaM tadapekSeNa dvitvAdikamiti dUrotsAritaiva viruddhatA'nayoH svarUpabhedaH punaranaMtAtmakatvAttasya tasvato vyavatiSThate kalpanAropitasya vasya nirAkaraNAt /
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 613 kAraNa ki dvitIya, tRtIya, AdikI nahIM apekSA rakhanevAle svarUpa karake padArthakA ekapanA hai aura una dvitIya AdikI apekSA rakhanevAle svarUpa karake arthakI dvitva, tritva Adi saMkhyAyeM haiM, isa kAraNa viruddhatA to dUra hI bhagA dI gayI samajha lenI caahiye| hAM phira ina ekatva aura dvitva, Adike apane apane svarUpoM kA bheda to hai hI, tabhI to usa dharmI padArthako anantadharmo ke sAtha tadAtmakapanA hai / jaba ve dharma apane svarUpameM nyAre nyAre hoMge tabhI to ananta ho sakeMge / isa kAraNa vAstavika rUpase ina dharmoMkA apane apane rUpameM parasparabheda vyavasthita ho rahA hai / kalpanAse Arope gaye usa dharmIkA nirAkaraNa kara diyA hai| isa kAraNa vastubhUta eka dharmI meM vAstavika aneka dharma aviruddha hote huye eka samaya Thahara jAte haiN| 1 bhavacaikatvAdInAmekatra sarvathApyasatAM virodhaH syAtsatAM vA / kiM cAtaH / astutoSa nyAya se ekatva, dvitva, Adi dharmokA eka padArthameM virodha honA mAna bhI liyA jAya to Apa ekAntavAdI yaha batAo ki sabhI prakAroMse asat ho rahe dharmokA paraspara meM virodha hogA ? athavA sabhI prakAroMse satbhUta dharmokA virodha hogA ? isapara ekAntavAdI kahate haiM ki aisA prazna karanese tuma jaina bhalA kyA apanA prayojana siddha karoge, tumhI batAo ? aba AcArya kahate haiM ki sarvathaivAsatAM nAsti virodhaH kUrmaromavat / satAmapi yathA dRSTasveSTatattvavizeSavat // 25 // kacchapa roMgaTe samAna sabhI prakAra asat padArthoMkA to virodha hotA nahIM hai aura jaise dekhe gaye tadanusAra sat padArthoMkA bhI mithaH virodha nahIM hai / jaise ki apane apane abhISTa tavoMke vizeSakA virodha kisIne nahIM mAnA hai 1 na sarvathApyasatAM virodho nApi yathAdRSTasatAM / kiM tarhi, sahaikatrAdRSTAnAmiti cet kathamidAnImekatvAdInAmekatra sakRdupalabhyamAnAnAM virodhaH sidhyet : mUrtatvAdInAmeva tavato bhedanayAttatsiddheH // pUrvapakSI kahate haiM ki sabhI prakAroMse asat ho rahe padArthoMkA virodha nahIM hai / aura jisa tisa prakAra dekhe jA cuke sat bhUtapadArthoMkA bhI virodha hama nahIM mAnate haiM, to kinakA virodha hai ? isa praznapara hamArA yaha kahanA hai ki eka artha meM sAtha nahIM dIkharahe dharmokA virodha hai / isa prakAra kahanepara to hama jaina kaheMge ki aba ekadharmI meM eka hI samaya dekhI jArahIM ekatva, dvitva, tri, Adi saMkhyAoM kA virodha bhalA kaise siddha hogA ? hAM, mUrtatva amUrtatva yA cetanatva va a - AdikA hI vAstavikarUpase bhedanayakI apekSA vaha virodha siddha hotA hai| ve eka sthalapara nahIM dIkharahe haiN|
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryakokavArtike ___ nanu ca yathaikasyArthasya sarvasaMkhyAtmakatvaM tathA sarvArthAtmakatvamastu tatkAraNatvAdanyathA tadayogAt / ____ yahAM kisIkI zaMkA hai ki jaise eka arthako sampUrNa saMkhyAoMke sAtha -tadAtmakapanA siddha mAnA hai, tisI prakAra eka arthakA sampUrNa arthoke sAtha tadAtmakapanA ho jAo / kyoMki una paugalika kAryoke kAraNa sabhI pudgala ho sakate haiM / anyathA yAnI tadAtmakapanA yadi na mAnA jAyagA to usa kAraNapanekA ayoga hogA arthAt-parasparake niyata kAryakAraNa bhAvakA bhaMga ho jAyagA / athavA aneka padArthoMmeM ThaharatI huI aura unakI orase AyI huI tritva Adi saMkhyA jaba prakRta eka arthasvarUpa ho jAtI hai to jinakI apekSAse tatsvarUpa dvitva, tritva, bahutva Adi saMkhyAyeM prApta huI haiM, una padArthose tadAtmaka prakRta artha ho jAnA cAhiye / anyathA una aneka saMkhyAoMke tadAtmaka honekA bhI prakRta arthameM yoga nahIM bana sakegA arthAt jaise ki ghaTa aura paTameM dvitvasaMkhyA hai, dvitva saMkhyA jaba donoMse abhinna hai to abhinna saMkhyAvAle ghaTa, paTa bhI abhinna ho jAne cAhiye / yaha kaTAkSa hai| sarva sarvAtmakaM sidhyadevamityatisAkulam / sarvakAryodbhave sattvasyArthasyedRkSazaktitaH // 26 // isa prakAra zaMkAkArake kathana anusAra sabhI padArtha apane apanese nyAre sabhI dUsare padArthoM ke sAtha tadAtmaka siddha ho jAyeMge / kyoM jI ! isa DhaMgase to atIva vyAkulatA ho jaaygii| kisI bhI vAdI vidvAnko aisI padArthoMkI saMkaratA iSTa nahIM ho skegii| dUsarI bAta yaha hai ki sampUrNa kAryoMke utpanna karAnemeM dravyadRSTise sattva arthake isa prakArakI zaktiyAM mAnI gayI haiN| para saMgrahanaya to sarvara jaDa, cetana, padArthoko ekama eka kaha rahI hai / sabhI sarvasvarUpa haiN| ____ bhavadapi hi sarva sarvakAryodbhave zaktaM sarvakAryodbhAvanazaktyAtmakaM sidhyedyathA sarvasalyAmatyayaviSayabhUtaM sarvasaMkhyAtmakamiti zaktyAtmanA sarve sarvAtmakatvamiSTameva / sampUrNa padArtha sampUrNa kAryoko utpanna karanemeM samartha hote huye bhI sampUrNa kAryoke udbhAvana zaktise tadAtmaka horahe siddha ho sakeMge, jaise ki sampUrNa saMkhyAjJAnoMke viSayabhUta ho rahe padArtha sampUrNa saMkhyAoMse tadAtmaka haiN| isa prakAra sampUrNapadArtha zaktisvarUpa karake sarvake sAtha tadAtmaka panese iSTa kiye gaye haiM, koI kSati nahIM hai| bhAvArya-jaina siddhAntameM paudgalika padArtha to sabhI pudgaloMse zaktirUpa karake tadAtmaka haiM hii| kintu jaDa aura cetana, yA pudgala aura jIva tathA mUrta, amUrta, Adi virodhI padArtha bhI dvitva, tritva, Adi saMkhyAyeM astitva, * dravyatva, Adi dharmokI apekSAse tadAtmaka ho rahe haiN| kisI bhI apekSAse ekatA milAnepara arthoMmeM tAdAtmya mAna liyA jAtA hai| " to te vA AtmAno yasya sa tadAtmA tasya mAvastAdAmya " isa.niruktise aneka padArthIkA
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH - bhI kathaMcit tAdAtmya bana baiThatA hai / syAdvAdasiddhAntakA marma jAnanevAle vidvAn sulabhatAse isa tattvako samajhalete haiN| vyaktyAtmanA tu bhAvasya sarvAtmatvaM na yujyate / sAMkaryapratyayApattekhyavasthAnuSaMgataH // 27 // zaktirUpase sabhI padArtha sarva Atmaka ho jAte haiM, kintu vyaktirUpase to padArthIko sarvAtmakapanA yukta nahIM hai| kyoMki yoM to saMkarapanese jJAna ho jAnekI Apatti honeke kAraNa sabhI padArthokI avyavasthA ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / arthAt-aSTasahasrImeM kahA hai ki "codito dadhi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati " dahIko khAokI preraNA karanepara vaha prerita puruSa UMTako pakaDaneke liye dauDa paDegA, mahAn saMkara ho jAneke kAraNa kisI bhI padArthakI vyavasthA nahIM ho skegii| na hi sarvathA zaktivyaktyorabhedo yena vyaktyAtmanApi sarvasya sarvAtmakatve sAMkaryeNa pratyayasyApatterbhAvasyAvyasthAnuSajyate kathaMcidbhedAt / paryAyArthato hi zaktervyaktibhibhA tadapratyakSatvepi pratyakSAdabhedena tadaghaTanAt / zakti aura vyaktiyoMkA sabhI prakAra ekAntase abheda nahIM mAnA gayA hai, jisase ki zakti kharUpake samAna vyakti Atmakapanese bhI saba padArthIko sarvAtmakapanA hote sante saMkarapane karake jJAna honekI Apatti hojAya aura isa kAraNa padArthokI niyata vyavasthA na bana sakanekA prasaMga ho jAya / vastutaH yaha mArga hai ki zakti aura vyaktiyoMkA bhI parasparameM kathaMcit bheda hai| UparakA kathana dravya dRSTise hai| paryAyArthikanaya karake to zaktise vyakti bhinna hai| kyoMki una zaktiyoMkA chanasthoMko pratyakSajJAna na hote huye bhI vyaktiyoMkA pratyakSa ho jAtA hai / abheda karake to vaha pratyakSa honA nahIM ghaTita hogA / yA to donoMkA pratyakSa hogA athavA donoMkA apratyakSa hI hogaa| nanu ca yathA pratyayaniyamAdyaktayaH parasparaM na saMkIryate tathA zaktayopi tata eveti kathaM zaktyAtmakaM sarva syAt / na hi dahanasya dahanazaktAvanumAnapratyayaH sa evodyAnazaktI yatastatra pratyayapratiniyamo na bhavediti kazcit, sopyuktAnabhijJa eva / na hi vayaM zaktInAM saMkaraM brUmo vyaktInAmiva tAsAM kathaMcitparasparamasAMkaryAt / kiM tarhi, mAvasyaikasya yAvaMti kAryANi kAlatrayepi sAkSAtpAraMparyeNa vA tAvatyaH zaktayaH saMbhAvyaMta ityabhidadhmahe / pratyekaM sarvabhAvAnAM kathaMcidanukAryasya kasyacidabhAvAt / - yahAM aura kisIkI zaMkA hai ki jisa prakAra pratiniyata jJAna honeke niyamase vyaktiyAM parasparameM saMkIrNa ( ekama eka ) nahIM ho rahI haiM, taise hI zaktiyAM bhI tisa hI jJAnake niyamase saMkIrNa nahIM hogii| aisI dazAmeM sabako zaktirUpase sarvAtmakapanA kaise hovegA ! btaao| dekhiye, agnikI dAha karane rUpa zaktimeM jo anumAnajJAna utpanna hotA hai vahI anumAna jJAna. anikI
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tatvArthalokavArtika niHsaraNa yA Urdhvagvalana zaktimeM jJApaka nahIM hai / pAcakatva, sphoTakatva, zoSakatva, zaktikA bhI jJApaka nahIM hai jisase ki vahAM jJAnake honekA pratiniyama' na ho hove arthAt minna bhinna zaktiyoM meM jaba nyAre nyAre jJAna ho rahe haiM to zaktirUpase saba zaktiyoMko sarvAtmakapanA kyoM iSTa kiyA jAtA hai ? aisA koI bhedavAdI vaizeSika yA bauddha kaha rahA hai, vaha bhI hamAre kahe huye abhiprAyako nahIM samajha sakA hai| hama zaktiyoMkA bhI parastarameM saMkara hojAnA nahIM kaha rahe haiN| vyaktiyoMke samAna una zaktiyoM kA bhI parasparameM kathaMcit asaMkarapanese parasparameM bhedabhAva hai, to hama jaina kyA kahate haiM so suno| eka padArthake tInoM kAlameM bhI avyavahitarUpa yA paraMparArUpase jitane bhI kArya huye haiM, horahe haiM aura hoyeMge utanI hI zaktiyAM usa padArthakI sambhAvita hotI haiM / isa prakAra hama kaha rahe haiM / pratyeka padArtha sampUrNa padArthokA kathaMcit anukaraNa karane yogya kArya hoya aise kisI bhI padArthakA sadbhAva nahIM mAnA gayA hai| arthAt sabhI kAryomeMse koI bhI eka kArya (paryAya ) sampUrNa bhAvoMkA anukaraNa kareM aisA jainasiddhAnta nahIM hai| hAM, jo koI bhI dharmI padArtha utpanna hotA hai vaha apane kAraNoMse ananta zaktisvarUpoMko dhAratA huA hI AtmalAbha karatA hai| ___ sarva kRtakamekAMtatastathA syAditi cenna, sarvathA sarveNa srvsyopkaarytvaasiddheH| dravyArthataH kasyacikenacidanupakaraNAt / na copakAryatvAnupakAryatvayorekatra virodhaH, saMvidi vedyavedakAkAravat pratyakSetarasvasaMvidvadyAkAravivekavadvAnidhinAtmatyayAttathA siddhH| anyathA kasyacittattvaniSThAnAsaMbhavAt / . phira zaMkAkAra bauddha kahatA hai ki tisa prakAra to ekAntarUpase sampUrNa padArtha kRtaka hI hojAveMge, granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki sabhI prakAra sampUrNa padArtho karake sampUrNa mAvoMkA upakAra karane yogyapanA asiddha hai, anAdi ananta dravya arthase kisIkA bhI kisI bhI karake upakAra nahIM hotA hai / dravya apane pUre zarIrase tIno kAlameM akRtrima hokara nitya varta rahI hai / hAM, paryAyadRSTise niyatapadArthokA niyatapadArtho karake upakAra ho rahA hai| eka bhAvameM paryAyarUpase upakAryapana aura dravyarUpase anupakAryapanakA virodha nahIM hai| bauddhoMne jaise eka saMvedanameM vedyAkAra aura vedakAkAra donoM avirodha rUpase Thahare huye mAne haiM athavA vedya, vedaka AkAroMse rahita zuddha saMvedanako mAnanevAle bauddhoMne jJAnameM svasaMvedana aMza pratyakSarUpa mAnA hai aura vedya, vedaka, saMvitti Adi AkAroMke pRthakpaneko parokSarUpa mAnA hai| inake samAna bAdhArahita jJAnase tisa prakAra upakArya anupakAryapanekI eka padArthameM siddhi ho rahI hai / anyathA yAnI bAdhArahita jJAnase padArthokI vyavasthA na mAnakara dUsare prakAra mAnI jAyagI to kisI bhI vAdIke yahAM apane abhISTa tasvoMkA pratiSThita honA asambhava hai / nanvevaM sarvatra sarvasaMkhyayA saMpatyayAsatvAt / kathamekatvAdisaMkhyA sarvA sarvatra vyavatiSThate atiprasakteriti cena, ekatraikamatyayavadvitIyAdyapekSayA dvitvAdipratyayAnAmanubha
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH / vAt / sakRtsarvasaMkhyAyAH pratyayo nAnubhUyate eveti cet, satyaM / kramAdabhivyaktiH kacidvitvasaMkhyA hi dvitIyAbhivyaktA dvitvapratyayavijJeyA, tRtIyAdyapekSayA tu tritvAdi saMkhyAbhivyaktA tritvAdipratyayavedyA / tathAnabhivyaktAyAstasyAH ttstyyaavissytvaadstsrvsNkhyaasNprtyyH| punaH zaMkA hai ki isI prakAra sabhI padArthoMmeM sampUrNa saMkhyAoMkai bhale jJAna (nirbAdha ) honekA sadbhAva nahIM haiM to phira ekatva, dvitva Adi sabhI saMkhyAyeM sabhI padArthoMmeM kaise vyavasthita ho jAtI haiM ? tuma jaina hI batAo ? yadi samIcIna jJAnake vinA bhI cAhe jisako cAhe jahAM dhara diyA jAyagA, taba to atiprasaMga ho jAyagA / AkAzameM bhI jJAna, rUpa, rasa Adi padArthoke Thahara jAnekI vyavasthA bana baiThegI / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra to zaMkA na karanAM / vayoMki eka hI padArtha ekapaneke jJAna samAna dUsare, tIsare Adi padArthokI apekSAse hote huye dvitva, tritva Adi saMkhyAoMke jJAnoMkA bAlakoMtakako anubhava ho rahA hai / isapara zaMkAkAra yadi yoM kaheM ki eka hI samaya sampUrNa saMkhyAoMkA jJAna honA to nahIM anubhavameM A rahA hai, AcArya kahate haiM ki hAM, zaMkAkArakA yaha kahanA to ThIka hai, hama saMkhyAoMkA kramase prakaTa honA mAnate haiM, kisI eka padArthameM dUsare padArthase prakaTa huI dvitvasaMkhyA dvitva jJAnase jAnane yogya hai aura kahIM tRtIya, caturtha, Adi padArthokI apekSAse abhivyakta huI tritva, catuSTra Adi saMkhyAyeM to tritva Adike jJAnase jAnane yogya haiN| ataH tisa prakAra nahIM pragaTa huI una saMkhyAoMko una una jJAnoMkA nahIM viSayapanA honeke kAraNa ekabAra hI sampUrNa saMkhyAoMkA samIcIna jJAna nahIM ho pAtA hai| yathAyogya zanaiH zanaiH upaja rahI yA prakaTa ho rahI sarva saMkhyAoMkA jJAna kramase hI hogaa| nanu saMkhyAbhivyakteH prAkkutastanI kutaH siddhA ? tadA tatpratyayasyAsaMbhavAt / tatsaMbhave vA kathaM nAbhivyaktA ? yadi punarasatI tadA kuto'bhivyaktistasyAH maMDUkazikhAvadityekAMtavAdinAmupAlaMbhaH na syAdvAdinA sadasadekAMtAnabhyupagamAt / sA hi zaktirUpatayA prAkkutastanI parApekSAtaH pazcAdabhivyaktyanyathAnupapattyA siddhA vyaktirUpatayA svasatI sAkSAtkhapratyayAviSayatvAditi dravyArthaprAdhAnyAdupeyate / paryAyArthaprAdhAnyAttu sApekSA kAryA tadbhAvabhAvAt / na yasatyAmapekSAyAM dvitvAdi saMkhyotpadyata iti na bhAvasya vyaktasaMkhyApekSayA sarvasaMkhyAtmakatvaM yatastadvat sarva sarvAtmakatvaM yatastadvatpasajyate / tatpasaMga eva ca sarvatra sarvasaMkhyAmatyayasya yathAsaMbhavamanubhUyamAnasya bAdhakaH syAt, tadaSApitAca saMkhyAmatyayAt siddhA vAstavI sNkhyaa| ___punaH ekAntavAdiyoMkA narma pUrvaka AkSepa hai ki abhivyakti usa padArthakI mAnI jAtI hai 78
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 tatvAryakokavArtike jisakI ki jJAnake pahile bhI vahAM sattA siddha kI jA sake, jaise ki andhakArameM pahilese rakhA huA ghaTa pradIpase vyakta ho jAtA hai athavA dhUlase DhakA huA rupayA AvArakake haTa jAnepara pragaTa ho jAtA hai, aba Apa jaina yaha batalAiye ! ki dUsare tIsare Adi arthose pragaTa huI saMkhyA apanI abhivyaktise pahile kina padArthose niSpanna hotI huI, kisa pramANase siddha kI jA sakatI hai ! kyoMki usa samayake pahile to usa saMkhyAke jJAnakA asambhava hai| yadi pahile samayoMmeM bhI usa saMkhyAke zAnakA sambhava svIkAra kiyA jAyagA to vaha prathamase hI pragaTa ho rahI kyoM nahIM kahI gayI, aba dUsare Adi arthokI apekSAse prakaTa hotI huI kyoM kahI jAtI hai ! yadi phira jainoMkA yaha vicAra hoya ki abhivyaktike pahile vahAM padArthomeM saMkhyA vidyamAna nahIM thI taba to hama zaMkAkAra kahate haiM ki taba phira usakI abhivyakti kahAMse huI batAo? jaise ki sarvathA asatrUpA maiDakako coTIkI abhivyakti nahIM ho pAtI hai / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra yaha ekAnta vAdiyoMkA ulAhanA unhIMke Upara giratA hai| sarvathA satpakSako lenevAle asat pakSavAleko ulAhanA deveM aura sarvathA asat pakSakA avalamba lenevAle satpakSavAdIkI bhartsanA bhale hI kareM, kintu kathaMcit sat aura kathaMcit asatke anekAntapakSako svIkAra karanevAle syAdvAdiyoMke Upara koI ulAhanA nahIM AtA hai / kyoMki jainoMne sarvathA satke ekAnta aura sarvathA asatke ekAntako svIkAra nahIM kiyA hai / usa saMkhyAkI pIche kAlameM dUsaroM kI apekSAse abhivyakti honA anyathA nahIM banatA hai / isa kAraNa kisI na kisI hetuse banI huI pahile bhI zaktirUpa karake vaha saMkhyA vidyamAna thI, yaha siddha hai| hAM, vyaktirUpase to vaha saMkhyA pahile vidyamAna nahIM thii| kyoMki sAkSAt yAnI avyavahitarUpase apane saMkhyAjJAnameM vaha viSayabhUta nahIM huI thii| isa prakAra tInoM kAlameM anvita rahanevAle dravyarUpa arthakI pradhAnatAse saMkhyAko nitya hama jaina svIkAra karate haiM aura alpakAla rahanevAle paryAyarUpa arthakI pradhAnatAse to vaha saMkhyA kAraNoMkI apekSA rakhanevAlI hai| ataH kArya hai| kyoMki una dvitIya, tRtIya, Adi padArthoke honepara dvitva, tritva, saMkhyAkI utpatti honA dekhA jAtA hai / apekSAke sarvathA na honepara dvitva, tritva, Adi saMkhyA kabhI nahIM utpanna hotI haiM / isa kAraNa bhAvoMkA vyakta huI saMkhyAoMkI apekSAse sampUrNa saMkhyAoMke sAtha tadAtmakapanA nahIM hai| jisase ki usa zaktirUpapaneke samAna vyaktirUpase bhI sabhI padArthoMko sarvasvarUpa ho jAnepanekA prasaMga ho jAtA aura sampUrNa padAyoMmeM yathAyogya sambhava hokara anubhava kiye jArahe sampUrNa saMkhyAoMke jJAnakA vaha prasaMga hI bAdhaka ho jAtA arthAt-vaha prasaMga na huaa| ataH sabhImeM sarva saMkhyA jJAnakA bAdhaka na ho sakA / tisa kAraNa bAdhArahita saMkhyAjJAnase vAstavika saMkhyA jJAnase vAstavika saMkhyA siddha ho jAtI hai / vaizeSikoMne " dvitvAdayaH parArdhAntA apekSAbuddhijA matAH / apekSAbuddhinAzAcca nAza"steSAM nirUpitaH " isa prakAra dvitva Adi saMkhyAko sarvathA anitya mAnA hai aura kApiloMne saMkhyAko sarva prakAra nitya hI mAnA hai / jainasiddhAnta anusAra saMkhyA kathaMcit nitya anitya Atmaka hai|
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tatvAcintAmaNiH PANKri Anirwa. tato nirbAdhanAdeva pratyayAtattvaniSThitau / saMkhyAsaMpratyayAtsaMkhyA tAttvikIti vyavasthitam // 28 // tisa prakAra bAdhArahita pramANa jJAnoMse hI yadi tattvoMkI vyavasthA honA mAnA jAyagA to saMkhyAke samIcIna jJAnase saMkhyA bhI vAstavika hotI huI siddha ho jAtI hai| isa prakAra saMkhyAdvArA tatvoMkA prarUpaNa karanA vyavasthita huaa| yatra nidhiH pratyayastattAvikaM yathobhayaprasiddhaM vasturUpaM, nirbAdhapratyayazca saMkhyAyAmiti sA tAttvikI siddhaa| jisa viSayameM bAdhArahita pramANajJAna pravartta rahA hai, vaha padArtha vAstavika hai / jaise ki vAdI aura prativAdI donoMke yahAM prasiddha horahA vastusvarUpa vAstavika hai / (ghaTa, paramANu, Adi dRSTAnta ) bAdhAoMse rahita jJAna saMkhyA viSayameM horahA hai| isa kAraNa vaha saMkhyA bhI paramArthabhUta siddha hojAtI hai| DhaMgase vyAptiko banAte huye paJca avayavavAle anumAnase saMkhyAkI siddhi kara dI hai| sA naiva tattvato yeSAM teSAM dravyamasaMkhyakam / saMkhyAtotyantabhinnatvAduguNakarmAdivanna kim // 29 // samavAyavazAdevaM vyapadezo na yujyate / tasyaikarUpatAbhISTe niyamAkAraNatvataH // 30 // jina vaizeSikoMke yahAM vaha saMkhyA vastuse tadAtmaka hotI huI na mAnI jAkara mina hI mAnI gaI hai, unake yahAM saMkhyAse atyanta bhinna honeke kAraNa to guNa, karma, sAmAnya, Adike samAna dravyasaMkhyArahita kyoM nahIM ho jAyagA ! bhAvArtha-vaizeSikoMke yahAM saMkhyA nAmakA guNa dravyameM rahatA huA mAnA gayA hai / guNa, karma, Adika chaHmeM guNa nahIM rahate haiM / " guNAdinirguNakriyaH " / jaba ki guNa, karma, AdikoMse sarvathA bhinna paDI huI saMkhyA guNa, Adikako saMkhyAvAn nahIM banA sakatI hai, usIke samAna dravyase sarvathA bhinna paDI huI saMkhyA bhI dravyako saMkhyAsahita na banA skegii| aisI dazAmeM dravya saMkhyArahita hokara asaMkhya ho jaaygaa| yadi vaizeSika yoM kaheM ki dravyameM guNakA samavAya hai| guNameM guNakI samavAyase vRtti nahIM hai / ataH samavAya sambandhake vazase saMkhyAvAle dravyakA isa prakAra vyavahAra ho jAvegA so yaha unakA kahanA yukta nahIM hai / kyoMki vaizeSikoMne usa samavAyako ekakharUpapanA abhISTa kiyA hai / " eka eva samavAyastattvaM bhAvana" aisA kaNAda sUtra hai| aisI dazAmeM vaha samavAya bhI aneka sthAnoMpara niyamita vyavahAroMkA kAraNa nahIM hoskaa| ataH sarvathA bhinna padArthose sahitapanekA kahIM kahIM vyapadeza honA vicAre bhinna par3e huye samavAyase nahIM siddha hotA hai|
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike saMkhyA tadvato bhinnaiva bhinnapratibhAsatvAt sahyaviMdhyavadityeke, teSAM dravyamasaMkhyaM syAt saMkhyAtotyaMtabhinnatvAdguNAdivat / tatra saMkhyA samavAyAtsasaMkhyameva taditi cet na, tadvazAdevaM vyapadezasyAyogAt / 620 ma saMkhyAvAle dravyase saMkhyAguNa bhinna hI hai / kyoMki una saMkhyA aura saMkhyAvAnkA bhinna bhinna pratibhAsa ho rahA hai, jaise ki bhArata ( hindustAna ) ke dakSiNa meM sahyaparvata aura uttara meM viMdhya parvatakA nyArA nyArA jJAna honese ve do parvata bhinna mAne jAte haiM, isa prakAra koI eka vaizeSika kaha rahe haiN| so unake yahAM aisA mAnanepara saMkhyA se atyanta bhinna honeke kAraNa guNa Adi For bhI saMkhyArahita ho jAyagA / yadi vaizeSika yoM kaheM ki guNa AdikameM to saMkhyAkA samavAya sambandha nahIM hai, kintu usa dravyameM saMkhyAke samavAya ho jAnese vaha dravya saMkhyAsahita hI ho jAtA hai | AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki usa samavAyake vazase isa prakAra sasaMkhyapanekA vyapadeza nahIM ho sakegA / "6 jJAnavAn " aura " jJa " meM antara hai / samavAya sambandhase jJAnavAn AtmA hai, yaha vyavahAra bhedako dikhalAte huye ho rahA hai / kintu AtmA jJa hai yaha vyavahAra to jJAnakA AtmAke sAtha tAdAtmya mAnanepara hI siddha hotA hai| isI prakAra sasaMkhya dravya aura saMkhyAvAn dravya ina vyavahAroMmeM bhI tAdAtmya aura samavAya sambandhake dvArA vizeSatA hai tAdAtmyake mAnanepara hI kathaMcit bheda zobhA detA hai / 1 na samavAyaH saMkhyAvaddravyamiti vyapadezanimittaM niyamAkAraNatvAt / pratiniyamAkAraNaM samavAyaH sarvasamavAyisAdhAraNaikarUpatvAt / sAmAnyAdimatsu dravyamiti pratiniyatavyapadezanimittaM samavAya ityapyanenApAstaM / tathA niyama karanekA kAraNa na ho sakanese samavAyasambandha " saMkhyAvAn dravya hai " isa vyapadezakA nimitta nahIM ho sakatA hai| isa hetuko sAdhya banAkara puSTa karate haiM ki samavAyasambandha ( pakSa ) bhinna paDe huye padArthoMko niyata sthala padArthameM hI niSThita kara deneke pratiniyamakA kAraNa nahIM hai (sAdhya) kyoMki pratiyogitA aura anuyogitA sambandha se samavAyavAle sampUrNa dravya Adi pAMcoM meM sAdhAraNarUpase ThaharatA huA vaha samavAya ekarUpa hai ( hetu ) jo ekarUpa hai vaha nyAre padArthoMkA nyAre nyAre akiraNoMmeM dharanekA niyAmaka nahIM ho sakatA hai / sAmAnya ( jAti ) guNa, karma, Adi se sahita ghaTa, paTa, Adi padArthoMmeM dravya haiM, isa prakAra pratiniyata huye vyavahArakA kAraNa samavAya ho jAtA hai / athavA dravya aura guNa yA dravya aura karma evaM sAmAnya aura sAmAnyavAn ityAdikoMke sambandha vyavahArakA nimitta samavAya hai| yaha vaizeSikoMkA kahanA bhI isa ukta kathanase khaNDita ho jAtA hai / kenacidadazena kaciniyamahetuH samavAya iti cenna, tasya sAvayavatvaprasakteH svasiddhAM tavirodhAt / niraMza evaM samavAyastathA zaktivizeSAnniyama heturityayuktaM, anumAnavirodhAt /
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANiH sarvatra ekarUpase vyApaka ho rahA bhI samavAya apane kisI kisI vivakSita eka aMza karake kisI kisI vastumeM niyama karanekA nimitta ho jAtA hai, yaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki yoM to samavAyako avayava sahitapanekA prasaMga hogA aura isa DhaMgase vaizeSikoMko apane siddhAntase virodha karanA lAgU hogA / vaizeSikoMne avayavoMse janyapana yA avayavoMke sAtha vartanArUpa sAvayavapanA samavAyameM iSTa nahIM kiyA hai / phira vaizeSika yoM kahaiM ki avayavarUpa aMzoMse rahita hotA huA hI samavAyasambandha tisa prakArakI zaktivizeSase taise saMkhyAvAn Adi vyavahAroMke niyama karanekA hetu bana jAtA hai / granthakAra kahate haiM ki unakA yaha kahanA to yuktirahita hai| kyoMki isa vakSyamANa anumAnase vaizeSikoMke isa kathanakA virodha hai / so suniye / samavAyo na saMkhyAdi tadvatAM ghaTane prabhuH / niraMzatvAyathaivaikaH paramANuH sakRttava // 31 // saMkhyA, kriyA, sAmAnya, Adika padArtha aura usase sahita kiye jAnevAle dravya Adi padArthokA sambandha karAnemeM eka samavAyasambandha to samartha nahIM hai / kyoMki vaha samavAya aMzarahita hai| jaise ki tuma vaizeSikoMke yahAM mAnI gayI eka paramANu aMzarahita honeke kAraNa saMkhyA aura saMkhyAvAn athavA ghaTa paTa, AdikoMke paraspara sammelana karAnemeM samartha nahIM haiN| na hi niraMzaH sakRdekaH paramANuH saMkhyAditadvatAM parasparamiSTavyapadezanaghaTane samarthaH siddhaH tadvatsamavAyopi vizeSAbhAvAt / / ___anya aneka aMzoMse rahita eka niravayava paramANu eka hI samaya saMkhyA Adi aura tadviziSTa * mAne gaye padArthokI paraspara ghaTanA karAnemeM samartha huA siddha nahIM mAnA hai| AkAzameM ekatva saMkhyA hai / eka puruSake hAthomeM dvitva saMkhyA hai| aMguliyoMmeM paMcatva saMkhyA hai| isa prakAra abhISTa vyavahAroMke ghaTita karane meM paramANu samartha nahIM hai| usIke samAna samavAya bhI niyata saMkhyAse niyata padArthako viziSTa karane ke vyavahAra karAnemeM samartha nahIM hai| eka niraMzaparamANu aura samavAyameM sambandha karane aura vyavahAra karanekI sAmarthya apekSAse koI antara nahIM hai / zaktivizeSayogAt samavAyastatra parivRDha iti cet, paramANustathAstu / sarvagatatvAtsa tatra samartha iti cenna, niraMzasya tadayogAt paramANuvat / eka bhI samavAya padArthavizeSa zaktiyoMke sambandhase isa niyata padArthoMkI ghaTanAke vyavahArameM maLe prakAra dRDha hai / aisA vaizeSikoMke kahanepara to hama jaina kaha deMge ki yoM to eka aMzarahita paramANu bhI tisa prakAra guNaguNI Adike paraspara sambandha karAnemeM dRDha ho jaao| usapara yadi vaizeSika yoM kaheM ki vaha samavAya to sarvatra vyApaka honeke kAraNa usa sambandhako karAnemeM samartha hai / paramANu to vyApaka nahIM hai| ataH sarvatra sambandhoMkA niyAmaka nahIM bana sakatA hai / AcArya kahate haiM ki
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 talAzokavArtike yaha to na kahanA / kyoMki paramANuke samAna samavAya bhI aMzoMse rahita hai| niraMza padArtha bhinna bhinna sthAnoMpara nyArI nyArI ghaTanAoMko nahIM ghaTA sakatA hai| aneka khamboMpara lambA rakhA huA daza hAthakA bAMsa aMzasahita hotA huA Uparake nyAre nyAre bojhoMko jhela rahA hai / zarIra, AkAza, leja Adi sAMza hokara hI nyAre nyAre dezoMmeM aneka ghaTanAyeM karA rahe haiN| vaizeSikoMke dvArA mAnA huA niraMza samavAya bhale hI AkAzase bhI bar3A vyApaka kaha diyA jAya / phira bhI niraMza paramANuse usakI adhika zakti nahIM ho sakatI / aneka zaktiyAM, yA svabhAva mAnane para to . samavAya sAMza ho jAyagA / bAta yaha hai ki paramANukA punaH dUsarA choTA avayava na honese paramANu niraMza kaha dI jAtI hai / kintu aneka zaktiyAM guNa, paryAya Adike vidyamAna honese jainasiddhAMtameM paramANuko bhI sAMza mAnA hai / " eya padeso vi aNu NANA khaMdhappadesado hodi / bahudeso uvayArA teNa ya kAo bhaNaMti sacaNDa " yaha dravyasaMgrahameM kahA hai / nanu niraMzopi samavAyo yadA yatra yayoH samavAyinovizeSaNaM tadA tatra tayoH pratiniyatavyapedezaheturvizeSaNavizeSyabhAvAt pratiniyAmakAt svayaM tasya pratiniyatatvAditi cena, asiddhatvAt / phira vaizeSikoMkA svamata sthApana ke liye avadhAraNa hai ki niraMza hotA huA bhI samavAyasambandha jisa samaya jahAM jina samavAyiyoMkA vizeSaNa ho jAyagA, usa samaya vahAM una pratiyogI anuyogIrUpa samavAyiyoMke pratiniyata vyavahArakA kAraNa mAnA jaaygaa| hama vaizeSikoMne samavAya aura abhAvakA tadvAnoMke sAtha vizeSaNavizeSyabhAva sambandha mAnA hai| AtmAmeM samavAya sambandhase jJAna hai / yahAM jJAna aura AtmA ina domeM rahanevAlA samavAyasambandha vizeSaNa hai tathA pratiyogitA sambandhase samavAyavAlA jJAna aura anuyogitA sambandhase samavAyavAlA AtmA ye do vizeSya haiM / madhyavartI hokara samavAya aura samavAyiyoMkI yojanA karAnevAlA vizeSyavizeSaNabhAva sambandha pratyeka samavAyiyoMkA niyata ho rahA hai / ataH pratiniyama karanevAle madhyavartI vizeSyavizeSaNa bhAva sambandhase vaha samavAyasambandha svayaM pratiniyata ho rahA hai / isa kAraNa niraMza bhI samavAyakI paramANuse vizeSatA hai / granthakAra kahate haiM ki so yaha to na kahanA / kyoMki Apa vaizeSikoMkA ukta kathana siddha nahIM hai| samavAya aura samavAyiyoMkA vizeSyavizeSaNabhAva sambandha bhI anavasthA honeke kAraNa siddha nahIM ho pAtA hai / athavA hamAre kArikAmeM kahe gaye anumAnako bigADaneke liye diyA gayA vaizeSikoMke isa anumAnakA pratiniyatatva hetu pakSameM nahIM vartanese prasiddha hetvAbhAsa hai / yugapanna vizeSyaMte tenaiva samavAyinaH / / bhinndeshaadivRttitvaadnythaatiprsNgtH|| 32 //
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH 121 na khAdibhiranekAMtasteSAM sAMzatvanizcayAt / / niraMzatve pramAbhAvAdyApitvasya virodhataH // 34 // vizeSaNavizeSyatvaM saMbaMdhaH smvaayibhiH| samavAyasya sidhyeta dvau vaH pratiniyAmakaH // 35 // usa eka vizeSya vizeSaNabhAva sambandhakarake samavAyavAle aneka padArtha eka hI samayameM ekasAtha to viziSTa nahIM kiye jAsakate haiN| kyoMki bhinna bhinna deza bhinna bhinna kAla, AdimeM padArtha vartta rahe haiN| anyathA yAnI eka hI vizeSya vizeSaNa bhAvase aneka minnadezavAle aura bhinnakAlavAle padArthokA guNa Adise sahita ho jAnApana yadi mAna liyA jAyagA to AtiprasaMga ho jaaygaa| cAhe jahAM aura cAhe jaba cAhe jisake sAtha koI bhI sahita bana baitthegaa| yadi vaizeSika AkAza, dizAM, deza, Adikase vyabhicAra deM ki ye niraMza yA eka hote hue bhI bhinna bhinna deza AdimeM vRtti haiM / kintu ina karake padArtha viziSTa ho rahe haiM, so yaha vyabhicAradoSa hama janoMke yahAM lAgU nahIM hotA hai / kyoMki una AkAza, dizA, AdikoMko aMzasahitapanekA nizcaya ho rahA hai / bambaI, kalakattA, yUrupa amerikA, nandIzvaradvIpa, narakasthAna, svarga, Adika sthAnoMmeM Thahare huye AkAzake pradeza nyAre nyAre haiN| merukI jaDase chaoM dizAoMmeM mAnIM gayIM AkAzake pradezoMkI zreNIrUpa dizAyeM bhI pratyeka sthAnoMkI apekSA sAMza hai| yadi AkAza AdikoMko vaizeSikoMke mata anusAra niraMzapanA mAnA jAyagA to una una sthAnoMmeM nahIM samAjAneke kAraNa AkAza Adike vyApakapanekA virodha hogA / jo sAMza hotA huA aneka dezoMmeM phailA huA hai vahI vyApaka ho sakatA hai| niraMza padArtha to eka pradezake atirikta do meM bhI Thahara nahIM sakatA hai / kucha aMzase eka pradezapara aura dUsare kucha aMzase anya pradezapara Thaharanese to sAMzatA ho jaavegii| tathA samavAyiyoMke sAtha samavAyakA vizeSya vizeSaNa sambandha bhI siddha nahIM siddha ho pAvegA, jo ki tuma vaizeSikoMke yahAM pratyeka samavAyIkA niyAmaka ho ske| ataH jJAna, AtmA, AdikoMmeM . bhinna paDA huA samavAya aura unake bhI bIcameM paDA huA mAnA gayA vizeSya vizeSaNa bhAva sambandha ye donoM bhI niyata sambandhiyoMkI vyavasthA nahIM karA sakate haiM / jo bicAre svayaM niyata hokara kahIM vyavasthita nahIM haiM, ve dUsaroMkI kyA vyavasthA kareMge ? jo paMDitAbhAsa svayaM triyogase bahiraMgameM cAritrabhraSTa hai vaha anyako sadAcAra mArgapara nahIM lagA sakatA hai| .. na hi bhedaikAMte samavAyasapavAyinAM vizeSaNavizeSyabhAvaH pratiniyataH saMbhamati, yataH samavAyasya kaciniyamahetutve pratiniyAmakaH syAt / . samavAya aura samavAyiyoMke sarvathA ekAntase bheda mAnanepara unakA mAna liyA gayA vizeSya
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 ___ tattvArthakokavArtika vizeSaNabhAva sambandha bhI pratiniyata nahIM sambhavatA hai| jisase ki kahIM hI samavAyakA niyama karAneke hetupanako vyavasthA karanemeM niyAmaka ho jaataa| arthAt-bhinna paDe huye vizeSyavizeSaNa sambandhake dvArA nyAre paDe huye samavAyakI niyata vyavasthA nahIM hai aura sarvathA nyAre samavAya dvArA jJAna AtmA, saMkhyA saMkhyAvAn , Adike saMyojanakI niyati nahIM bana sakatI hai| sannapyayaM tatastAvannAbhinnaH khamatakSateH / bhinnazcetsaM svasaMbaMdhisaMbaMdhonyosya kalpanAt // 35 // sopi tadbhinnarUpazcedanavasthopavarNitA / tAdAtmyapariNAmasya samavAyasya tu sthitiH // 36 // * astuparatoSanyAyase yaha vizeSyavizeSaNabhAva sadrUpa bhI mAnA jAya to bhI una apane sambandhiyoMse abhinna hI hotA huA to na mAnA jaaygaa| kyoMki aisA mAnanepara sambandhioMse sambadhake bhedakA Agraha karanevAle vaizeSikoMko apane matakI kSati honA sahanA pddegaa| yadi apane sambandhiyoMse vizeSyavizeSaNabhAva-sambandha bhinna mAnA jAyagA to punaH isa vizeSyavizeSaNabhAvakA apane sambandhiyoMke sAtha yojanA karanevAlA dUsarA nyArA sambandha kalpanA karanA paDegA aura vaha bhI sambandha apane una sambandhiyoMse bhinna svarUpa hogaa| ataH usakI apane sambandhiyoMke sAtha yojanA karAnevAlA tIsarA sambandha mAnanA pddegaa| nyArA paDA huA sambandha to do sambandhioMko joDa nahIM sakatA hai| ataH usakA unake sAtha sambandha mAno aura tIsarA bhI apane sambandhiyoMmeM nyArA hotA huA, cauthe sambandhase sambandhita hokara vartegA / isa DhaMgase anavasthA doSa vaizeSikoMke Upara kaha diyA jaaygaa| jaina siddhAntake anusAra to tAdAtmya pariNAmarUpa samavAyakI sthiti mAnI gayI hai, yaha nirdoSa panyA hai / ataH sarvathA bhedameM honevAle doSa kathaMcit tadAtmakapanemeM lAgU nahIM hote haiN| ___ sudaramapi gatvA vizeSaNavizeSyabhAvasya svasaMbaMdhibhyAM kathaMcidananyatvopagame samavAyasya svasamavAyibhyAmanyatvasiddheH siddhaH kathaMcittAdAtmyapariNAmaH samavAya iti saMkhyA tadvataH kathaMcidanyA / una bhinna sambandhoMko apane apane sambandhiyoMmeM joDaneke liye tIsare, cauthe, saumeM sahasrameM Adi sambandhoMkI kalpanA karate huye bahuta dUra bhI jAkara samavAyako domeM ThaharAneke yojaka vizeSya vizeSaNabhAva sambandhakA yadi apane sambandhiyoMke sAtha kathAMcat abheda svIkAra kiyA jAyagA, taba to usIke samAna samavAya sambandhakA bhI apane AdhAra samavAyiyoM ke sAtha abhinnapanA siddha hojAtA hai| isa kAraNa sambandhiyoMkA kathaMcit tadAtmakapana rUpase pariNamana honA hI samavAya sambandha siddha huaa| isa kAraNa saMkhyA usa saMkhyAviziSTa padArthase kathaMcit bhinna hai, kathaMcit abhinna hai|
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 125 kathaMcit bheda honese saMkhyAvAn dravyoMkI saMkhyA hai, yaha bhedanirdeza bana jAtA hai aura kathaMcita abheda honese saMkhyAvAn dravyoMkI vizeSa pariNati saMkhyA hojAtI hai / yaha syAdvAdasiddhAnta sthita rhaa| gaNanAmAtrarUpeyaM saMkhyoktAtaH kathaMcana / bhinnA vidhAnato bhedagaNanAlakSaNAdiha // 37 // satsaMkhyA Adi sUtrameM yaha kevala ginatI karanA rUpa saMkhyA kahI gayI hai / isa kAraNa bhedoMkI ginatI karanA svarUpa vidhAnase yahAM saMkhyA kisI apekSA bhinna hai, sarvathA bheda to jaDa aura cetanameM bhI nahIM hai| sattva, dravyatvarUpase jaDa aura cetanakA abheda hai| nirdezAdisUtre vidhAnasya vacanAdiha saMkhyopadezo ne yuktaH punaruktatvAdvidhAnasya saMkhyA rUpatvAditi na codyaM, tasya tataH kthNcidbhedprsiddhH| saMkhyA hi gaNanAmAtrarUpA vyApinI, vidhAnaM tu prakAragaNanArUpaM tataH prativiziSTameveti yuktaH saMkhyopadezastattvArthAdhigame hetuH| nirdeza, svAmitva, Adi sAtaveM sUtrameM bhedagaNanA rUpa vidhAnakA kathana hocukA hai, ataH isa sUtrameM saMkhyAkA upadeza karanA punarukta doSa honeke kAraNa yukta nahIM hai| kyoMki vidhAna to saMkhyA svarUpa kahA hI jAcukA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra kutarka nahIM krnaa| kyoMki usa vidhAnakA tisa saMkhyAse kathaMcit bheda honA prasiddha horahA hai / eka yA doko Adi lekara anantAnanta saMkhyAparyanta kevala ginatI karanA rUpa saMkhyAvyApara hI hai aura vidhAna to prakAroMkI ginatasvirUpa hotA huA usa saMkhyAse vyApya horahA viziSTa hI hai / bhAvArtha-saMkhyA sarvatra vartatI huI vyApaka hai aura katipaya niyata huye bhedoMkI ginatI karanA rUpa vidhAna to kucha viziSTa padArthoMmeM rahatA huA vyApya hai / isa kAraNa vidhAnase atirikta saMkhyAkA upadeza karanA isa sUtrameM yukta hotA huA tattvArthoke vizadarUpase adhigama karAnemeM nimitta kAraNa hojAtA hai / yahAMtaka saMkhyAkA vyAkhyAna kara diyA gayA / aba kSetrakA prarUpaNa karate haiM / nivAsalakSaNaM kSetra padArthAnAM na vAstavam / khasvabhAvavyavasthAnAdityeke tadapezalam // 38 // rAjJaH sati kurukSetre tannivAsasya darzanAt / tasminnasati cAdRSTe vAstavasyAprabAdhanAt // 39 // padArthokA nivAsasthAnasvarUpa kSetra vAstavika nahIM hai / kyoMki sampUrNa padArtha apane apane svamAvoMmeM vyavasthita ho rahe haiM / isa prakAra koI eka bauddha vidvAn kaha rahe hai / so vaha kahanA mI cAturyase rahita hai| kyoMki vAstavika kurukSetrake hote sante rAjAkA vahAM nivAsa karanA dekhA jAtA hai. aura usa kurukSetrake na honepara nivAsa karanA nahIM dekhA jAtA hai| isa kAraNa kSetrake vAstavika 79
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 tasvArtha lokavArtika pakI koI bhI prakRSTabAdhA nahIM AtI hai| nizcaya nayase hama jaina bhI kSetrakSetrIyabhAtra nahIM mAnate haiN| sampUrNa padArtha apane apane svarUpa meM sthita haiM / ataH bAdhAmeM prazabdakA yoga sArthaka haiM / nanvevaM rAjJaH kurukSetraM kAraNameva tatra nivasanasvabhAvasya tasya tena janyamAnatvAditi cet kimaniSTaM, kAraNavizeSasya kSetratvopagamAt kAraNamAtrasya kssetrtve'tiprsNgH| hama 1 yahAM bauddha adhikaraNameM kI gayI zaMkAke samAna punaH zaMkA uThAte haiM ki isa prakArakA kurukSetra to rAjAkA kAraNa hI hai| kyoMki vahAM kurukSetra meM usa rAjAke nivAsa karanArUpa svabhAvakI tisa kSetra karake utpatti huI hai, ataH rAjAke kSetrameM AjAnepara kSetrasthita rAjAkI pariNatikA utpAdaka vaha kSetra to kAraNa hai / kAraNase atirikta kSetra koI vastubhUta nahIM hai, isa prakAra kahane para jainoMko bhalA kyA aniSTa hosakatA hai ? yAnI koI aniSTa nahIM hai / kAraNavizeSako kSetrapanase hamane svIkAra kiyA hai| hAM, sampUrNa hI kAraNoMko kSetrapanA honepara atiprasaMga ho jAyagA bhAvArtha -- kisI bhI padArtha ke kisI bhI sthAnapara Thaharanese eka nyArA pariNAma hone laga jAtA hai| eka kelA ke vRkSapara, hAthameM, kasaiDImeM, mukhameM aura peTameM gharajAnese nyArI nyArI pariNatiyAM huI haiM, eka hI auSadhiko zarbata, dUdha, jala, kADhA AdikA bhinna Azraya milane pariNatiyAM hote huye usameM bhinna bhinna rogoMkA upazama karAnekI zaktiyAM ataH padArthake kathaMcit kAraNavizeSako kSetra kahanA hamako abhISTa hai / mI hokara mAtA adhikaraNa hai| jJAnakA kAraNa AtmA jJAnakA adhikaraNa kAraNoMko kSetra nahIM mAnate haiM / yadi sabhI kAraNoMko kSetra mAnA jAyagA to kulAla, adRSTa, DorA, Adi bhI usake adhikaraNa bana baiTheMge / prAsAdako banAnevAlA kArIgara havelIkA nivAsasthAna bana jAyagA jo ki iSTa nahIM hai / para bhinna bhinna utpanna ho jAtI haiM / garbhastha - putrakA kAraNa bhI hai / kintu sabhI ghaTake kAraNa daNDa, pramANagocarasyAsya nAvastutvaM svatattvavat / nAnumAgocarasyApi vastutvaM na vyavasthitam // 40 // samIcIna jJAnake viSaya ho rahe isa kSetrako avastubhUtapanA nahIM hai, jaise ki apane abhISTa tatvoMko avastupana nahIM hai aura anumAna pramANake viSaya bhI ho rahe kSetrako vastupanA vyavasthita na hoya so na samajhanA arthAt-pramANoMse jAna liyA gayA kSetra pAramArthika hai / kalpita yA avastu nahIM / na vAstavaM kSetramApekSikatvAt sthaulyAdivadityayuktaM, tasya pramANagocaratvAt svatavat / na hyApekSikamamamANagocaraH sukhanIletarAdeH pramANaviSayatvasiddheH / saMvinmAtravAdinastasyApi tadaviSayatvamiti cenna tasyA nirastatvAt / nivAsasthAnarUpa kSetra ( pakSa ) vastubhUta nahIM hai ( sAdhya ) kyoMki vaha kSetra apekSAse kalpita kara liyA jAtA hai, jaise ki moTApana, patalApana, dUrapana, nagIcapana, uralIpAra, paralI pAra :
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 62. Adi dharma apekSAse gaDha liye gaye padArtha haiM, isa prakAra bauddhoMkA anumAna yuktirahita hai| kyoMki usa kSetrako vastubhUtapanA hai |prmaannkaa gocara honese jaise ki apane apane abhISTa tattva vAstavika haiM / ataH isa pratipakSako sAdhanevAle anumAnake honese pahile anumAnakA hetu satpratipakSa hetvAbhAsa hai| tathA apekSAse mAna liyA gayA padArtha pramANakA viSaya na hoya so nahIM samajhanA / dekhiye ! sukha, tataH adhika sukha, aura sabase adhika sukha, tathA thoDe nIle raMga aura adhika nIle raMgase yukta huye nIla, nIlatara, nIlatama isI prakAra dUdha, dAkha, mizrI, Adike mAdhuryameM taratamabhAva ApekSika ho rahA hai| kintu ye saba pramANake viSaya hote huye vAstavika haiM / dUdhameM vartta rahe mIThepanakI apekSAse dAkhake rasameM madhuratAke avibhAga praticchedoMke Adhikya honepara vAstavika pariNati anusAra ApekSikapanA hai / korA yoM hI nahIM gaDha liyA gayA hai / ataH ApekSikapana hetukA avAstavikapana sAdhyake sAtha ThIka vyApti na bananese vyabhicAradoSa bhI hai / yadi yahAM koI yoM kahe ki kevala zuddha saMvedanako kahanevAle vaibhASika bauddhoMke yahAM una sukha, adhika sukha athavA nIla, nIlatara, miSTa, miSTatara Adiko bhI pramANakA viSayapanA nahIM hai / sautrAntikoMke yahAM bhale hI hoya, AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki grAhyagrAhakabhAva Adise rahita zuddhasaMvedana advaitakA hama abhI nirAsa kara cuke haiM / katrameM gADhe jA cuke murdokA uThAnA ucita nhiiN|| nanu ca kSetratvaM kasya pramANasya viSayaH syAt ? na tAvatpratyakSasya tatra tasyAnavabhAsanAt / na hi pratyakSabhUbhAgamAtrapratibhAsamAne kAraNavizeSarUpe kSetratvamAbhAsate kAryadarzanAtvanumIyamAnaM kathaM vAstavamanumAnasyAvastuviSayatvAditi kazcit, sopyayuktavAdI / vastuviSayatvAdanumiteranyathA pramANatAnupapatteriti vakSyamANatvAt / ____ aura bhI kisIkI zaMkA hai ki Apa jainoMne kahA thA ki vaha kSetra pramANase jAnA huA viSaya hai, so batAo ki bhUtala AdikoMkA kSetrapanA bhalA kisa pramANakA viSaya ho sakegA ? sabase pahile pratyakSa pramANakA to vaha jAnane yogya viSaya nahIM hai| kyoMki usa pratyakSameM usa kSetrakA pratibhAsa hI nahIM hotA hai| pratyakSajJAna avicAraka hai jaise ki prabhu aura sevaka athavA guru aura ziSya vyaktiyoMke pratyakSa honepara bhI yaha guru hai aura yaha ziSya hai evaM yaha vyakti svAmI hai aura yaha puruSa isakA AjJAkArI naukara hai, ina bAtoMko pratyakSa nahIM jAna sakatA hai / syAdvAdiyoMne bhI yaha kArya vicAra karanevAle zrutajJAnake adhikArameM rakhA hai / isI prakAra pratyakSa jJAnase kevala bhUbhAgake pratibhAsa jAnanepara vizeSa kAraNa svarUpameM kSetrapanA nahIM pratibhAsatA hai| hAM, kAryake dekhanese kAraNavizeSarUpa kSetra to sAmAnyarUpase anumAnakA viSaya hotA huA bhalA vAstavika kaise ho skegaa| kyoMki hama bauddhoMne sAmAnyako jAnanevAle anumAnakA viSaya avastu mAnA hai| isa prakAra koI bauddha kaha rahA hai| siddhAntI kahate haiM ki vaha bhI yuktirahita kahanekI Teva rakhanevAlA hai /
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 tatvArthakokavArtike kyoMki anumAna pramANa vAstavika arthako viSaya karatA hai| anyayA anumAnako pramANapanA nahIM bana skegaa| isakA aprima pranyameM hama spaSTarUpase vyAkhyAna kara deveNge| nanu nirdezAdisUtreSikaraNavacanAdiha kSetrasya vacanaM punaruktaM tayorekatvAditi shNkaampnudnaah| zaMkAkAra kahatA hai ki nirdeza svAmitva, Adi sAtaveM sUtrameM adhikaraNakA kathana kara diyA gayA hai / ataH punaH isa satsaMkhyA Adi sUtrameM kSetrakA paribhASaNa karanA punarukta doSase prasita hai| kyoMki ve adhikaraNa aura kSetra donoM eka haiM / isa prakAra zaMkAko dUra karate huye vidyAnanda AcArya spaSTa uttara kahate haiM ki sAmIpyAdiparityAgAdyApakasya parigrahAt / zarIre jIva ityAdikaraNaM kSetramanyathA // 41 // "prAme vRkSAH" gAMvameM vRkSa haiM, gaMgAyAM ghoSaH, gaMgAmeM ghara hai, aise samIpapana, tIrapana,Adike parityAga karanese aura vyApaka AdhArake parigrahaNa karanese zarIrameM jIva hai, yaha adhikaraNa samajhanA cAhiye aura dUsare prakAra samIpapana Adike sambandhase kSetrakI vyavasthA hai| zarIre jIva ityAdhikaraNaM vyApakAdhArarUpamuktaM, sAmIpyAdyAtmakAdhArarUpaM tu kSetramihocyate tatonyathaiveti na punaruktatA kSetrAnuyogasya / zarIrameM jIva hai, tilameM taila hai, dUdha meM ghRta hai ityAdika vyApaka AdhArasvarUpa to adhikaraNa kaha diyA gayA hai aura yahAM samIpatA, antarAla abhAva Adi Atmaka AdhArasvarUpa to kSetra kahA jArahA hai, joki usa adhikaraNase dUsare hI prakArakA hai| isa kAraNa satsaMkhyA sUtrameM kSetrake anuyogakI prarUpaNAko punaruktapanA nahIM hai| adhikaraNase kSetrakA peTa baDA hai| kSetrameM prakRta Adheyake atirikta anya bhI aneka padArtha Thahara jAte haiM / kvacit kSetra aura adhikaraNakA sAMkarya bhI abhISTa hai / muNDe muNDe matirbhinnA, isa DhaMgase aneka jAtikI buddhiko dhAranevAle ziSyoMko pratipatti karAneke liye nyAre nyAre upAya haiN| trikAlaviSayArthopazleSaNaM sparzanaM matam / / kSetrAdanyatvabhAgvartamAnArthazleSalakSaNAt // 42 // bhUta, vartamAna, bhaviSyat, tInoM kAloMmeM padArthakA Adheyapanese saMsarga rakhanArUpa sparzana mAnA gayA hai, jo ki vartamAna kAlameM hI padArthakA zleSa rakhanA kSetrase minnapaneko dhAraNa karatA hai| trikAlaviSayopazleSaNaM sparzanaM, vartamAnArthopazleSaNAt kSetrAdanyadeva kathaMcidavaseyaM / sarvasyArthasya vartamAnarUpatvAtsparzanamasadeveti cenna, tasya dravyato'nAdiparvatarUpatvena trikaalvissyopptrH|
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 629 tatvArthacintAmaNiH vartamAna kAlameM arthako cupaTAye rakhanArUpa kSetrase tInoM kAloM meM saMsarga rakhanArUpa sparzana kathaMcit bhinna hI samajhanA cAhiye / bauddha saMpUrNa padArthoMkA vartamAna eka kSaNameM ThaharanA svIkAra karate haiM / unakA kahanA hai ki sampUrNa padArtha vartamAna kAlameM hI honevAle pariNAmasvarUpa haiM / isa kAraNa tInoM kAlameM kahIM ThaharanArUpa sparzana asat hI hai, so yaha to bauddhoM ko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki una saMpUrNa padArthoMko nitya anvita rahanevAle dravyarUpase anAdi anantakAlataka sthira rahanA svarUpa honeke kAraNa tInoM kAloMmeM ThaharanA bana jAtA hai| saptamI vibhaktikA artha viSaya bhI hai| nandimayuktaM vartate vastu trikAlaviSayarUpamanAdyanaMtaM ceti / taddhi yadyatItarUpaM kathamanaMtaM ? virodhAt / tathA yadyanAgataM kathamanAdi 1 tato na trikAlavartIti / punaH bauddha zaMkApUrvaka apane kSaNika pakSake avadhAraNa karanekA prayatna karate haiM ki jainoMkA isa prakAra yaha kahanA ayukta ho rahA hai ki tInoM kAloMmeM adhikaraNasvarUpa vastu anAdise anantakAlataka ThaharatI huI una pariNAmoMse tadAtmaka ho rahI hai / Apa jaina vicAriye ki vaha vastu niyamase yadi apane atIta pariNAmasvarUpa hai to bhalA vaha ananta kaise ho gayI ! kyoMki virodha hai / pahile ho cukA rAvaNa bhaviSya meM honevAle zaMkha cakravarttIsvarUpa nahIM ho sakatA hai / atIta kAlakA bhaviSyakAlase abheda karanA mAno adholokako Urdhva lokake sthAna meM baiThA denA hai| tathA yadi vastuko bhaviSya pariNAmoMke sAtha tadAtmaka svarUpa mAnA jAyagA to vaha anAdi kaise ho sakatI / muktajIva punaH saMsArI bananeke liye nahIM lauTate haiM / tisa kAraNa tInoM kAlameM varttanevAlI vastu nahIM ho sakatI hai / yahAMtaka kSaNikavAdIkA kahanA hai / aba AcArya samAdhAna karate haiM / dravyato'nAdiparyaMte siddhe vastunyabAdhite / sparzanasya pratikSepastrikAlasya na yujyate // 43 // nitya, anvayI, dravyarUpakarake anAdise anantakAlataka ThaharanevAlI vastuke bAdhArahita siddha ho jAnepara trikAlavarttI sparzanakA khaNDana karanA kaise bhI yukta nahIM hai / na hi yenAtmanAtItamanAgataM vA tenAnaMtamanAdi vA vastu brUmahe, yato virodhaH syAt / nApi sa tadAtmA vastuno bhinna eva, yena tasyAtItatve'nAgatatve ca vastuno'naMtatvamanAditvaM ca kathaMcinna sidhyet / tato'nAdyanaMtavastunaH kathaMcittrikAlaviSayatvaM na pratikSepAImaviruddhatvAditi zleSAMzastallakSaNaH sparzanopadezaH / hama syAdvAdI jisa pariNAmasvarUpase vastu atIta hai, usI pariNAmasvarUpase anAgata ( bhaviSya ) athavA jisa svarUpase vastu anantakAlataka ThaharegI usI svarUpase anAdikAlase ThaharI calI AI hai, yaha nahIM kahate haiM, jisase ki virodha ho jAve / aura vaha atIta, anAgata, pariNAmoMse
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike 330 tadAtmakapanA vastuse bhinna hI hai, yaha bhI nahIM bakhAnate haiM, jisase ki una una pariNAmoMko atItapanA honepara aura bhaviSyapanA honepara vastuko kathaMcit anantapana aura anAdipana nahIM siddha ho pAtA / tisa kAraNa anAdise anantakAlataka ThaharI huyI vastukA kisI apekSA tInoM kAloMmeM gocara - panA khaNDana karane yogya nahIM hai / udgamasthAnase lekara samudraparyaMta akhaNDa gaMgAkI dhArake samAna atIta, vartamAna, bhaviSyat kAlake pariNAmoMse aviruddha hokara tadAtmaka hotA huA vastu hai / i kAraNa tInoM kAlameM zleSa honA rUpa aMza usa vastukA svarUpa hai aura aise zleSa (svarUpa) sparzanakA upadeza diyA gayA hai | yahAMtaka sparzanakA nirUpaNa kara aba kAlakA vivaraNa karate haiM / sthitimatsu padArtheSu yovadhiM darzayatyasau / kAlaH pracakSyate mukhyastadanyaH svasthiteH paraH // 44 // eka samaya yA adhika samaya taka ThaharanevAle padArthoMmeM jo avadhiko dikhalAtA hai, vaha kAla bakhAnA jAtA hai| usa vyavahArakAlase kAla paramANurUpaM mukhyakAla bhinna hai / nirdeza Adi sUtrameM kahI gayI padArthoMkI apanI apanI sthitise yaha satsaMkhyA sUtrameM kahA gayA kAla nirAlA hai / na hi sthitireva pracakSyamANaH kAlaH sthitimatsu padArtheSvavadhidarzanahetoH kAlatvAt / sthAnakriyaiva vyavahArakAlo nAto'nyo mukhya iti cenna tadabhAve tadanupapatteH / tathA hi: kucha kAla taka sthita rahanA hI bhaviSya pAMcaveM adhyAyameM prakRSTa rUpase vyAkhyAna kiyA jAne vAlA kAlapadArtha nahIM hai / kyoMki sthitivAle padArthoMmeM maryAdAko dikhalAnevAle kAraNako kAlapana vyavasthita hai / arthAt - padArthoMke kucha samayataka Thaharaneko sthiti kahate haiM aura sthitimAn arthakA eka samaya, eka dina, sau varSa, Adi avadhike pariNAmako kAla kahate haiM / yahAM zvetAmbara jaina kahate haiM ki padArthoM kA eka samaya, godohanavelA, astasamaya, varSa, Adi vyavahAra kAloMmeM ThaharanArUpa kriyA hI vyavahArakAla hai / isa vyavahAra kAlase anya koI mukhyakAla nahIM hai / AcArya kahate haiM ki so yaha to na khnaa| kyoMki usa mukhyakAlakA abhAva mAnanepara usa vyavahAra kAlakI siddhi nahIM ho pAtI hai| jaise ki mukhya siMhake vinA zUravIratAyukta manuSya meM siMhapanekA vyavahAra nahIM banatA hai / lokAkAzake pradezoM barAbara asaMkhyAta kAla paramANu zuddha dravyoMke honepara hI pudgaladravyoMse anantaguNa vyavahArakAla bana jAte haiM / anyathA nahIM / zrIvidyAnanda svAmI vArtika dvArA tisI prakAra spaSTa kara dikhalAte haiM / na kriyAmAtrakaM kAlo vyavahAraprayojanaH / mukhyakAlAdRte siddhayedvartanAlakSaNAtkacit // 45 //
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANiH samaya, Avali, muhUrta, dina, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa, palya, sAgara, Adi vyavahAra karanA hai prayojana jisakA, aisA kAla kevala kriyArUpa hI hai / arthAt-paramANukA eka pradezase dUsare AkAza pradezapara mandagatise gamanarUpa-kriyA to samaya hai / gauoMkI dohanArUpakriyA godohana velA hai / candramAkA pandraha galiyoMmeM ghUmakara punaH usI galIpara AjAnArUpa kriyA cAndramAsa hai / sUryakA eka sau caurAsI galiyoMmeM bhramaNa kara punaH usI vIthIpara gamana karanArUpa kriyA sauravarSa hai / ityAdi kriyArUpa vyavahAra kAla kahIM bhI navInase jIrNa karanAsvarUpa vartanAlakSaNavAle mukhyakAlake vinA siddha na ho skegaa| na hi vyAvahArikopi kAlaH kriyAmAtraM samakAlasthitiriti kAlavizeSaNAyA: sthiterabhAvaprasaMgAt / paramaH sUkSmaH kAlo hi samayaH sakalatAdRzakriyAvizeSaNatAmAtmasAt kustato'nya eva vyavahArakAlasyAvalikAdermUlamunnIyate / sa ca mukhyakAlaM vartanAlakSaNamAkSipati tasmAdRte kacittadaghaTanAt / na hi kiMcidgauNaM mukhyAhate dRSTaM yenAtastasyAsAdhanaM / ___ aura vyavahArarUpa prayojanako sAdhanevAlA kAla bhI kevala kriyArUpa hI nahIM hai / kyoMki ina padArthokI samAna kAlameM sthiti hai, isa prakAra kAla hai vizeSaNa jisakA aisI sthitike abhAvakA prasaMga hogA / vizeSaNase vizeSya bhinna honA cAhiye / choTA hote hote sabase antameM jAkara parama sUkSmakAla samaya hai aura vaha tisa prakArakI sampUrNa kriyAoMke vizeSaNapanako apane adhIna karatA huA upasthitise nyArA hI hokara Avali, muhUrta, Adi vyavahArakAloMkA mUlakAraNa upariSThAt samajha liyA jAtA hai aura vaha vyavahArakAla pratyeka dravyakI eka samayameM honevAlI svasattA anubhUtirUpa vartanA hai lakSaNa jisakA, aise mukhyakAlakA AkSepa (anumAna) kara letA hai| kyoMki usa mukhya kAlake vinA kahIM bhI vaha vyavahArakAla ghaTita nahIM hopAtA hai| koI bhI gauNa padArtha mukhyake vinA hotA huA nahIM dekhA gayA hai / jisase ki isa vyavahArakAlase usa mukhyakAlakA sAdhana nahIM kiyA jA ske| bhAvArtha --..." agnirmANavakaH " " gaurvAhIkaH " " annaM vai prANAH " Adi sthaloMmeM mukhyake honepara hI usakI kalpanA anyatra kara lI jAtI hai| isIke samAna samaya, Avali, Adika vyavahArakAlase vartanAlakSaNa mukhya asaMkhyAtakAla dravyoMkA anumAna dvArA sAdhana ho jAtA hai / kAlANukI samayaparyAya vAstavika hai / punaH usake samudAyase Avali, zvAsa, Adi vyavahArakAla bana jAte haiN| paratvamaparatvaM ca samadigAtayoH satoH / .. . samAnaguNayoH siddhaM tAkAlanibaMdhanaM // 46 // ..... parAparAdikAlasya tattvaM hetvaMtarAnna hi|... : :: yato'navasthitistatrApyanyahetuprakalpanAt // 47 //
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 tatvArya lokavArtike khatastattvaM tathAtve ca sarvArthAnAM na tadbhavet / vyAptyasiddhermanISAderamUrtatvAdidharmavat // 48 // yathApratItibhAvAnAM khabhAvasya vyvsthito| kAle parAparAditvaM khatostvanyatra tatkRtam // 49 // ... kucha amaryAdita kAlataka ThaharanArUpa sthitise jyeSTha, kaniSTapanA, nirNIta nahIM ho jAtA hai| sahAranapurase paTanAkI apekSA banArasa apara hai aura kalakattA para hai, ye dizAke dvArA kiye gaye paratva aparatva haiM, kintu samAnaguNavAle aura samAna dizAmeM prApta huye aise eka kSetrameM sthita huye choTI umra vaDI umrake vidyamAna padArthoM meM paratva aura aparatva to tisa prakArake vyavahArakAlako kAraNa mAnakara hI siddha hote haiM / dizAkI apekSA nahIM banapAte haiN| baDI umarake jeThe puruSameM kAlakRta paratva hai aura thoDI umarake kaniSTha bhrAtAmeM kAlakRta aparatva hai| choTI umrake brAhmaNase buDDAbhaMgI para hai| yahAM tarka hai ki isa prakAra kAlameM bhI vaha paratva aura aparatva dUsare hetuoMse prApta hogA aura una dUsaroMmeM bhI tIsare kAraNase . paratva, aparatva, AvegA / AcArya kahate haiM ki so yaha nahIM smjhnaa| jisase ki vahAM bhI anya anya hetuoMkI kalpanA karanese anavasthA doSa ho jAya / vastutaH dekhA jAya to jaise anya padArthokA prakAza dIpaka yA sUryase hotA hai aura dIpaka sUryakA prakAza svataH ho jAtA hai, agni svayaM uSNa hotI huI anya padArthoko uSNa kara detI hai| isI prakAra jyeSTha,kaniSTha, bUDhe, bAlaka AdimeM paratva, aparatva.to vyavahArakAlase haiM / aura kAlameM paratva, aparatva, svataH haiM / anya hetuoMse nahIM Aye haiM / vyavahArakAlameM vaha paratva aparatva svataH hai| ataH usIke samAna sabhI yuvA, vRddha Adika padArthoMkA vaha paratva, aparatva, bhI tisa prakAra honepara svataH nahIM ho skegaa| kyoMki koI aisI vyApti siddha nahIM hai / jaise ki vicArazAlinI buddhi, udAratA, Adike amUrtatva Adika dharma haiM / ve dharma ghaTa, paTa, Adike nahIM ho sakate haiM / svapara donoMkI jJapti karanA jJAnakA svabhAva hai / vaha ghaTakA svabhAva nahIM ho sakatA hai| svabhAvameM tarkaNA nahIM calatI / jisa prakAra pramANoMse pratItiyAM ho rahI haiM unake anusAra padArthoke svabhAvoMkI vyavasthA mAnanepara to vyavahArakAlameM paratva,aparatva,pariNAma, Adika svataH haiM aura anya padArthoMmeM usa vyavahArakAla dvArA kiye gaye samajhane cAhiye / pratyakSa aura yukti dvArA samajhA diye gaye svabhAvoMmeM vyartha kutarke uThAnA acchA nhiiN| kvAnyathA vyavatiSThate dharmAdharmanabhAMsyapi / gatyAdihetutApacerjIvapudgalayoH khataH / // 50 // zarIravADmanaHprANApAnAdInapi pudgalAH / prANinAmupakuryurna khatasteSAM hi dehinaH // 51 //
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 636 jIvA vA cetanAna syuH kAyAH saMtu svakAstathA / niMbAdimadhurastikto guDAdiH kAlavidviSAm // 52 // anyathA yAnI prAmANika pratItike anusAra yadi bhAvoMke svabhAvoMkI vyavasthA na mAnI jAyagI to jIva aura pudgalakI gatike udAsIna kAraNa dharma tathA sthiti ke udAsIna kAraNa adharma dravya tathA avagAhake kAraNa AkAzadravya bhI kahAM vyavasthita ho sakeMge? jIva aura pudgalakI gati, sthiti, avagAhanAke kAraNapanekA prasaMga svayaM jIva pudgalako hI prApta ho jAvegA, jaise ki AkAza svayaM apanA avagAha kara letA hai / tathA pudgala dravya bhI prANiyoMke zarIra, vacana, mana, prANa, apAna, sukha, duHkha, Adika upakAroMko na kara skeNge| isI prakAra- zarIradhArI prANI bhI svataH una pudgaloMkA prakSAlana, mArjana, racanAvizeSa, Adi dvArA niyamase upakAra na kara skeNge| apanA apanA svataH hI upakAra kiyA jA skegaa| pratyakSasiddha yA pramANasiddha padArthoke svabhA. voMkI yadi pratItike anusAra vyavasthA nahIM mAnI jAyagI to bhArI goTAlA maca jAyagA / jIva padArtha cetanasvarUpa na ho sakeMge, tisI prakAra apane jaDazarIra cetanA bana baiTheMge / nimba, nIMbU, kuTakI, karelA, Adi padArtha mIThe bana jAyeMge / aura poMDA, mizrI, Adika kaDave ho jaayeNge| kAladravyase dveSa karanevAle vAdiyoMke yahAM kisI bhI tattvakI ThIka vyavasthA na ho skegii| hAM, kAlako mAnanevAle syAdvAdiyoMke yahAM to mukhyakAla dvArA padArthokI vartanA hotI huI vyavahAra kAlase pariNAma, paratva, aparatva, kriyA, ye saba bana jAte haiM aura pratItike anusAra dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIvake dvArA niyata kare gaye kArya bhI samhala jAte haiN| korI tarkaNA karane vAle to " ghRtAdhAraM pAtraM pAtrAdhAramvA ghRtaM " bartana meM ghI hai yA ghImeM bartana hai aise nistatva vikalpoMmeM paDakara apane liye aniSTa kara baiThate haiN| ekatrArthe hi dRSTasya svabhAvasya kutazcana / kalpanA tadvijAtIye sveSTatattvavighAtinI // 53 // tasmAjjIvAdibhAvAnAM svato vRttimatAM sadA / kAlaH sAdhAraNo heturvartanAlakSaNaH svataH // 54 // eka arthameM dekhe huye svabhAvakA kisI bhI kAraNase yadi usa vijAtIya padArthameM usa svabhAvakI kalpanA kI jAyagI taba to apane abhISTa tatvoMkA vighAta karanevAlI vaha samajhI jAyagI hathinIke palAnako chiriyA jhela nahIM sakatI hai / sUryakA svaparaprakAzakapanA svabhAva ghaDemeM nahIM mAnA jAsakatA hai| tisa kAraNa sarvadA svayaM apane svarUpase varjanAko prApta ho rahe jIva, puGgala, Adi
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAryalokavArtika anrammmmmmmmmm padArthIkA sAdhAraNa kAraNa kAla hai, jo ki svataH vatanAsvarUpa hai / yAnI anyoMkI vartanA karAtA hai aura apanI bhI vartanA karatA hai / miraca - svayaM caraparI hai aura bhojana ( tarakArI) ko bhI caraparA karadetI hai| aise hI lavaNa, goMda, takharI, suguru, jala, nAva, dIpaka, ghoDA AdimeM bhI... lgaalenaa| na hi jIvAdInAM vRttirasAdhAraNAdeva kAraNAditi yuktaM, sAdhAraNakAraNadvinA kasyacitkAsyAsaMbhavAt karaNajJAnavat / tatra hi manaHprabhRti sAdhAraNaM kAraNaM cakSurAdhasAdhAraNamanyatarApAye tdnupptteH| tadvatsakalavRttimatAM vRttau kAlaH sAdhAraNaM nimittaco. . pAdAnamasAdhAraNamiti yuktaM pazyAmaH / khAdi tannimitraM sAdhAraNamiticenna, tasyAnya. nimittatvena prasiddhaH / kenacidAtmanA tattannimittatvamapIti cet, sa evAtmA kAla iti na tadabhAvaH / tathA sati kAlo dravyaM na syAditi cenna, tasya dravyatvena vakSyamANatvAt / ___jIva, pudgala AdikoMkI utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa vartanA kevala asAdhAraNa kAraNase hI ho jAya, isa prakAra naiyAyika, zvetAmbara Adi vAdiyoMkA kahanA yukta nahIM hai| kyoMki sAdhAraNa kAraNake vinA kisI bhI kAryakA utpAda honA asambhava hai| jaise ki pramANarUpa karaNajJAnakA / dekhiye, usa karaNa jJAnameM manaindriya, AtmA, Adi to sAdhAraNa kAraNa haiM aura cakSu, viziSTakSayopazama, Adika asAdhAraNa kAraNa haiM / ina donoM kAraNoM se ekake bhI na honepara usa indriyapratyakSakI utpatti honA nahIM banatA hai| tisIke samAna sampUrNa vartanAvAle padArthokI pariNati hone kAladravya sAdhAraNa kAraNa hai tathA nimittakAraNa aura upAdAna kAraNa ye saba asAdhAraNa kAraNa haiM / isa siddhAntako hama yukta dekha rahe haiM ( samajha rahe haiM ) / koI kahe ki AkAza Adika hI usa vartanAke sAdhAraNa kAraNa ho jAyeMge, AcArya kahate haiM ki so yaha to na kahanA / kyoMki una AkAza AdikoMkI anya avagAha Adi kAryoMke nimittapanese prasiddhi ho rahI haiN| apane kisI eka svarUpase vaha AkAza * usa vartanAkA bhI nimitta ho jAyagA, isa prakAra kahanepara to hama jaina kaheMge ki vaha svarUpa hI to kAladravya hai| eka AkAzameM do dravyoMke svabhAva nahIM Thahara sakate haiN| isa kAraNa usa kAlavyakA abhAva nahIM huaa| yadi koI kahe ki tisa prakAra hote huye bhI kAla padArtha dravya to nahIM siddha ho sakegA ? vaha to eka niyata AkAzadravyakA svabhAva mAnA gayA / siddhAntI kahate haiM ki yaha na kahanA / kyoMki usa mukhyakAlako dravyapane karake bhaviSya pAMcaveM adhyAyameM spaSTa rUpase kaha diyA jAvegA / arthAt-guNaparyAyavAn honese kAla bhI dravya sAdha diyA jaaygaa| yahAMtaka kAlakA prarUpaNa huA / aba antarako kahate haiN| 1 svahetorjAyamAnasya kutazcidvinivartane / .. ... punaHprasUtitaH pUrva virhoNtrmissyte||55||....
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH warraminauranamamimaramaniraueriamremporan kAla eva sa cediSTaM viziSTatvAnna bhedtH| sUcanaM tasya sUtresmin kathaMcinna virudhyate // 56 // apane aMtaraMga bahiraMga kAraNoMse utpanna horahe padArthako kisI bhI vinAzaka kAraNase vizeSa nivRtti hojAne para punaH kAlAntarameM usakI utpatti hojAnese tabataka pUrvakA vyavahita samaya antara mAnA jAtA hai| isa para koI yoM kahe ki isa prakAra kisI utpanna padArthake naSTa hojAne para punaH usakI utpatti honetakake vyavadhAna kAlako yadi antara kahA jAyagA, taba to yaha antara kAla hI huaa| phira sUtrameM kAlase nyAre antarakA nirUpaNa karanA vyartha hai / granthakAra kahate haiM ki so yaha to na khnaa| kyoM ki sAmAnyakAlase antarakAlameM viziSTatA honese usakA nyArA kathana karanA hamane iSTa kiyA hai / isa kAraNa isa sUtrameM usa antarakA sAmAnya kAlakI apekSA kathaMcit bhedase sUtraNA karanA viruddha nahIM paDatA hai / sAmAnyake kahe jAnepara bhI vizeSa pratipattike prayojana vaza vizeSakA upAdAna karanA nyAya hai / " brAhmaNAH samAyAtAH, sUrisenopi " / nanu na kevalaM virahakAlotaraM / kiM tarhi chidraM madhyaM vA aMtarazadasyAnekArthavRtta zchidramadhyaviraheSvanyatamagrahaNamiti vacanAt / na cedaM vacanamayuktaM kAlavyavadhAnavakSetrasya vyavadhAyakasya bhAgasya ca padArtheSu bhAvAditi kazcit / kisIkI zaMkA hai ki madhyavartI viraha ( kAlavyavadhAna ) ko karanevAlA kevala kAla hI antara nahIM hai, to kyA hai ? isapara yaha kahanA hai ki chidra athavA madhya bhI antara hai / rAjavArtika granthameM zrI akalaMkadevakA yaha vacana hai ki antara zabdakI aneka arthoMmeM vRtti hai / kahIM cheda arthameM vartatA hai, jaise ki yaha kATha sAntara hai, yAnI chedasahita hai, kahIM bheda arthako kahatA hai, jaise ki dravya dravyAntaroMko banAte haiM / isa vAkyameM antara zabdakA dUsarA bhinna artha vaizeSikoMko abhipreta hai| kahIM vizeSa arthameM antara zabda prayukta hotA hai| jaise ki ghoDe ghoDemeM antara hai| eka kezita karanevAlA ghoDA ( TaTuA ) dasa rupayemeM AtA hai, dUsarA guNI zubhazakunarUpa azva dasa sahana rupayoMmeM AtA hai| ataH ghoDe ghoDemeM vizeSatA hai| aise hI lohA, strI, puruSa, vasana, Ama, cAvala, AdimeM vyakti rUpase vizeSatAyeM haiM / kahIM bahiyogameM antara zabda bola diyA jAtA hai| jaise ki gAMvake antarameM kuyeM haiM / arthAt-gAMvase bAhara kuye haiM / Adi tina aneka aneka arthoMmeM yahAM chidra, madhya aura virahakAla inameMse cAhe jisa ekakA grahaNa samajhanA cAhiye / tathA yaha bhaTTAkalaMka devakA vacana yuktirahita nahIM hai / kyoMki padArthoMmeM jaise kAlakRta vyavadhAna ho rahA hai,usI prakAra vyavadhAna karanevAle kSetrakA bhAga bhI padArthoMmeM vidyamAna hai / ataH antara zabdase vizeSakAla hI kyoM pakaDA jAtA hai ! chidra aura madhya bhI pakaDane cAhiye,jo ki zrIakalaMkadeva bhI mAnate haiM / yaha koI kaha rahA hai|
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtike sopi yadi mukhyamaMtaraM chidraM madhyaM brUyAt tadAnupahatavIryasya nyagbhAve punarudbhUtidarzanAttadvacanamiti virudhyate virahakAlAkhyasyAMtarasyAnena samarthanAt athApradhAnaM tadiSTameva / aba AcArya kahate haiM ki vaha zaMkAkAra bhI chidra athavA madhyako yadi mukhyarUpase antara kahegA taba to zrI akalaMkadevake usa vArtikase agalI isa vArtikadvArA usakA virodha prApta hogA ki nahIM naSTa huI hai zakti jisakI, aise dravyakI nimitta kAraNavaza kisI paryAyake tirobhAva ho jAnepara phira anyanimittoMse usI hI paryAyakA prakaTa honA dekhA jAtA hai / ataH usa sUtrameM aMtara kA vacana kiyA hai / isa vArtikase bhagavAna akalaMkadevane virahakAla nAmake aMtarakA samarthana(puSTi) kiyA hai / arthAt-mukhyarUpase virahakAlako antara mAnA hai / chidra aura madhya yadi mukhya aMtara samajhe jAveMge to zaMkAkArake kathanakA dUsarI vArtikase virodha ho jAtA hai / hAM; jaba yadi una chidra aura madhyako antarakA gauNa artha mAnate ho so to hamako iSTa hI hai| kAlaprarUpaNase nyArI antara prarUpaNAko karane meM pratyuta isase aura sahAyatA prApta ho jAtI hai| sAMtaraM kASThaM sachidramiti pratItermukhyaM chidramiti cenna, tatrApi virahasya tathAbhidhAnAt / dravyavirahaH chidraM na kAlaviraha iti cenna, dravyavirahasya padArthaprarUpaNAnaMgatvAt / kSetraM vyavadhAyakaM chidramiti cAyuktaM tasya madhyavyapadezaprasaMgAt / bhAgo vyavadhAyako madhyamiti cAyuktikaM himavatsAgarAMtaramityAdiSu madhyasyAMtarasya vyvdhaaykbhaagsyaaprtiiteH| pUrvAparAdibhAgavirahoMtarAlabhAgo madhyamiti cet, tarhi sarva eva ka kSetravirahoMtarAlarUpaH chidraM iti viraha evAMtaraM nyAyyaM, tatra chidramadhyayoH kathaMchidvirahakAlAdananyatvepi jIvatatvAdhigamAnaMgatvAdihAnadhikArAdavacanaM / virahakAlasya tu tadaMgatvAdupadeza iti yuktaM / pudgalatattvanirUpaNAyAM tu chidramadhyayorapi vacanaM vArtikakArasya siddham / punaH zaMkAkAra kahatA hai ki kATha sAntara hai / arthAt-chedasahita hai / isa prakAra pratIti honeke kAraNa antarazabdakA mukhya artha chidra ho rahA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki vahAM bhI tisa prakAra viraha [ vyavadhAna ] kA kathana kiyA gayA hai| isapara zaMkAkArakA kahanA hai ki viraha artha bhale hI sahI, kintu chedasahita kAThameM dravyakA viraharUpa cheda liyA gayA hai| kAlakA viraha to cheda nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra to na kahanA / kyoMki dravyakA viraha paDajAnA padArthakI prarUpaNAkA upayogI aMga nahIM hai aura vyavadhAna karanevAlA kSetra chidra hai, isa prakAra kahanA bhI ayukta hai / kyoMki yoM to usa chedako madhyapaneke vyavahArakA prasaMga hogaa| yAnI vaha cheda madhya ho jaavegaa| kintu zaMkAkArane chedako madhyase nyArA mAnA hai| tathA vyavadhAna karanevAlA bhAga ( hissA ) madhya hai / isa prakAra madhyako chedase bhinna nirUpaNa karanA bhI yuktizUnya hai| kyoMki " himavatsAgarAntaraM " ityAdi prayogoMmeM antara zabdakA madhya artha abhISTa hai / kintu samadrake madhyameM himavAna parvatake rahanekA vyavadhAna karAnevAlA bhAga to
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANiH nahIM pratIta ho rahA hai| ataH vyavadhAna karAnevAlA bhAga madhya nahIM hai / yadi pUrva, pazcima, Adi bhAgoMkA virahasvarUpa madhyavartI antarAla bhAgako madhya kahA jAyagA, taba to sarva hI madhya ho jaaveNge| aisI dazAmeM antarAlasvarUpa kSetravirahako chidrapanA kahAM rahA ! isa kAraNa yahAM virahako hI antara kahanA nyAyayukta hai| una antaroMmeM chidra aura madhyakA virahakAlase kathaMcit abheda honepara bhI jIvatattvakI adhigatimeM upayogI aMga na honeke kAraNa yahAM prakaraNameM adhikAra nahIM hai| ataH chidra aura madhyakA vacana nahIM kiyA gayA hai aura virahakAla to usa jIvanatattvake jJAna meM upayogI aMga hai / ataH umAsvAmI mahArAjadvArA virahakAlakA upadeza denA yaha yukta hai| hAM, pudgala tattvakA nirUpaNa karanemeM to chidra aura madhyakA bhI vacana upayogI hai| ataH rAjavArtika ko banAnevAle zrI akalaMkadevakA vacana siddha ho jAtA hai| bhAvArtha-pudgala tattvakI adhigati karAnemeM chidra aura madhyarUpa antara bhI hama abhISTa kara lete haiM / yaha antarakA nirUpaNa kara diyA hai / aba bhAvako dikhalAte haiN| anaupazamikAdInAM bhAvAnAM pratipattaye / bhAvo nAmAdisUtroktopyuktastattvAnuyuktaye // 57 // yadyapi " nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH " isa sUtrameM vastukI vartamAna paryAyarUpa bhAvakA kathana ho cukA hai / phira bhI isa satsaMkhyA Adi sUtrameM aupazamika, kSAyika Adi bhAvoMkI pratipatti karAneke liye bhAvakA nirUpaNa kiyA hai / ziSyoMke vizadarUpase tattvoMkA anuyoga karAne ke liye paropakArI maharSiyoMkA yaha udyoga AdaraNIya hai / dhanyAste RSayo jayantu / namo'stu tebhyaH / nAmAdiSu bhAvagrahaNAtpunarbhAvagrahaNamayuktamiti na codyaM, atraupazamikAdibhAvApekSatvAttadgrahaNasya vineyAzayavazo vA tattvAdhigamahetuvikalpaH srvo'ymitynupaalNbhH|| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepakoMmeM bhAvakA grahaNa hojAnese phira yahAM bhAvakA grahaNa karanA ayukta hai, isa prakArakA abhiyoga jainoMke Upara nahIM lgegaa| kyoMki isa sUtroM jIvake aupazamika, audayika, Adi bhAvoMkI apekSA rakhaneke kAraNa usa bhAvakA grahaNa karanA sArthaka hai athavA jaisA jaisA vinIta ziSyoMkA abhiprAya hai, usake adhIna huye sUtrakAra AcArya mahArAjane tattvoMke adhigama karAnevAle hetuoMkI ukta cAroM sUtroMmeM yaha saba vikalpanA kI hai / isa kAraNa jainoMke Upara nindAkAraka koI ulAhanA nahIM AtA hai / arthAt-bhinna bhinna abhiprAyavAle ziSyoMko vyutpatti karAneke liye tattvArthAdhigamake nyAre nyAre upAya batAya diye haiM / lokameM bhI zrotAke abhiprAya anusAra vaktA dvArA vyAkhyAna kiyA jAnA dekhA jAtA hai| ataH kSetra, adhikaraNa, sthitikAla, bhAva-bhAva, Adiko nyArA nyArA kahanemeM koI doSa nahIM AtA hai|
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtika - etelpe bahavazcaite'mIbhyo'rthAtiviviktaye / kathyatelpabahutvaM tatsaMkhyAto bhinnasaMkhyayA // 58 // pratyekaM saMkhyayA pUrva nizcitArthepi piNddtH| kathyatelpabahutvaM yattattataH kiM na bhidyate // 59 // aba alpabahutvako kahate haiM / ye samIpameM vidyamAna horahe padArtha una padArthose alpa saMkhyAvAle haiM aura ye samIpataravartI padArtha una parokSa padArthose saMkhyAmeM bahuta haiM / isa prakAra padArthoMke vizeSa rUpase pRthagbhAva karAneke liye sUtrameM alpabahutva kahA jAtA hai / vaha bhinna bhinna saMkhyA karake huI saMkhyA prarUpaNAse nyArA hai| pratyeka padArtha pahile saMkhyA dvArA nizcita ho bhI cukA hai,usa arthameM bhI samudita piNDarUpase ginAneke liye alpabahutva kahA jAtA hai / jaba ki vaha alpabahutva aisA hai,tisa kAraNa saMkhyAse bhinna kyoM na hogA ? arthAt-pratyekako ginanevAlI saMkhyAse piNDarUpase mile huye aneka padArthokI apekSA nyUnatA, adhikatArUpa alpabahutva nAmakA upAya to bhinna hai / / __ nanu yathA vizeSato'rthAnAM gaNanA saMkhyA tathA piMDatopi tato na saMkhyAtolpabahutvaM mitramiti cenna, kathaMcidbhedasya tvayaivAbhidhAnAt / na hi sarvathA tatastadabhedavizeSe saMkhyApiMDa saMkhyeti vaktuM zakyam / yahAM zaMkA hai ki jaise vizeSa vizeSarUpase padArthokI ginatI karamA saMkhyA hai usI prakAra piNDarUpase arthoke thoDe bahuta panakA ginanA bhI saMkhyA hI hai / tisa kAraNa saMkhyAse alpabahutva minna nahIM hai| AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki tuma zaMkAkArane hI kaNThokta apane mukha karake unake kisI apekSAse bhedako kaha diyA hai| hama samAdhAna karanekA parizrama kyoM uThAveM, sabhI prakAra usa saMkhyAse usa alpabahutvakA yadi vizeSabheda nahIM mAnA jAyagA to yaha saMkhyAkA piMDa hai aura yaha saMkhyA hai isa prakAra bhedarUpase kahaneke liye samartha nahIM ho sakoge / rupaye, paisekI .vizeSa ginatI honepara bhI unake thoDe bahutapanakI jJaptike liye piMDa saMkhyA kahI jAtI hai| ataH saMkhyAkA vizeSa hote huye bhI alpabahutvakA viziSTa adhigama karAneke vaza nyArA grahaNa sUtrameM kiyA hai| iti prapaMcataH sarvabhAvAdhigatihetavaH / sadAdayonuyogAH syuste syAdvAdanayAtmakAH // 60 // ___ isa prakAra bheda, prabhedake vistArase sampUrNa bhAvoMkI jJaptike kAraNa sat, saMkhyA, Adika ATha anuyoga ho jAte haiM, ve saba syAdvAda pramANarUpa aura nayasvarUpa haiM / jagatke sampUrNa adhigatike upAya pramANa aura nayase koI bahirbhUta nahIM haiM /
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvAcintAmaNiH 669 sakalaM hi vastusatvAdayo'nuyujAnAH syAdvAdAtmakA eva vikalpayaMtu nayAtmakA eveti na pramANanayebhyo bhidyate / tatmabhedAstu prapaMcataH sarve tttvaarthaadhigmhetvo'nuveditvyaaH| vastuoMke sampUrNa sat , saMkhyA, Adika dharma anuyogako prApta ho rahe syAdvAda ( zrutajJAna ) svarUpa hI samajho aura ekadezase vivakSita huye sattva AdikoMko nayasvarUpa hI kI vikalpanA kro| isa prakAra ve sat Adika prarUpita kiye gaye upAya to pramANa aura nayoMse bhinna nahIM haiN| una pramANa aura nayoMke sampUrNa bheda prabheda to vistArase kahe gaye huye tattvArthokI adhigatike kAraNa AmnAya anusAra samajha lene cAhiye / nAma Adi, nirdeza Adi, tathA satsaMkhyA evaM anya bhI naigama Adi ye saba pramANanayoMkA hI kuTumba hai| sattvena nizcitA bhAvA gamyate saMkhyayA budhaiH / saMkhyAtaH kSetrato jJeyAH sparzanena ca kAlataH // 61 // tathAMtarAcca bhAvebhyo jJAyatelpabahutvataH / kramAditi tathaiteSAM nirdezo vyavatiSThate // 2 // praznakramavazAdvApi vineyAnAmasaMzayam / nopAlaMbhamavApnoti pratyuttaravacaHkramaH // 63 // prathama hI vidyamAna satpanese nirNIta kiye gaye bhAva hI pIche vidvAnoM karake saMkhyA dvArA nizcita kiye jAte haiM / saMkhyAse anantara kSetrase samajhe jAte haiM aura sparzana karake tathA kAlase bhI ThIka taurapara jAna liye jAte haiM tathA antara aura bhAvoMse bhI jAne jAte haiM / alpa bahutvase bhI padArthokA talasparzI jJAna ho jAtA hai / isa kAraNa ina padArthokA kramase nirdeza karanA tisa DhaMgase vyavasthita ho rahA hai arthAt-isa ukta kramase padArthIko samajhanevAlA jJAtA Thosa nirNayapara zIghra hI pahuMca jAyegA athavA vinIta ziSyoMke praznoMke kramavazase bhI pratyuttaroMke vacanoMkA krama hai| praznoMke anusAra uttara denese hI zrotAko saMzayarahita jJapti ho jAtI hai| ataH sUtrameM kahe gaye sat Adika anuyogoMkA krama kisI bhI ulAhaneko prApta nahIM hotA hai| tato yukta eva sUtre sadAdipAThakramaH zaddhArthanyAyAvirodhAt / / tisa. kAraNa sUtrameM zadvasambandhI aura arthasambandhI nyAyake avirodha ho jAnese satsaMkhyA Adike paDhanekA krama yukta hI hai arthAt-zabda zAstrakI dRSTi se ziSyoMkI- vyutpattiko baDhAnekA lakSya rakhakara umAsvAmI mahArAjane sUtrameM satsaMkhyA AdikA krama ThIka rakhA hai athavA artha samajhane. vAle ziSyoM ke praznoM anusAra uttara deneke liye sUtra paDhA gayA hai| praznoMkA krama bhI sulabhatAse vastuke antastalapara pahuMcaneke liye acche hI 'DhaMgase kiyA gayA hai| gurujIko ziSya bhI accho milA hai|
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 tatvArtha lokavA sAmAnyenAdhigamyate vizeSeNa ca te yathA / jIvAdayastathA jJeyA vyAsenAnyatra kIrtitAH // 64 // jIva Adika padArtha sAmAnya aura vizeSarUpa karake jisa prakAra samajha liye jAte haiM ti hI prakAra anya dhavala, sarvArthasiddhi, gommaTasAra, siddhAnta Adi granthoM meM vistAra se bakhAne gaye samajha lene cAhiye / yahAM yuktipradhAna granthameM unako guNasthAna caudahoM aura mArgaNAoM dvArA kahane se bahuta baDA gaurava ho jaataa| kyoMki Agamokta parokSa viSayoMko bhI vAdioMke sanmukha yuktise samajhA cukane para hI Age calanA hotA / jIvastatra saMsArI mukta, saMsArI sthAvaraca trasatha, sthAvaraH pRthivIkAyikAdirekeMdriyaH sUkSmo bAdarazca sUkSmaH: paryAptakoparyAptikatha, tathA bAdaropi, trasaH punadvandriyAdiH paryAptako'paryAptakazceti sAmAnyena vizeSeNa ca yathAsacce nAdhigamyate saMkhyAditathA saMkSepeNAjIvAdayopIhaiva / vyAsena tu gatyAdimArgaNAsu sAmAnyato vizeSatazca jIvavadajIvAdayo'nyatra kIrtitA vijJAtavyAH / 1 1 tina sAta tatvoM meM jIvatattva sAmAnyarUpase eka hai| usake bheda saMsArI aura mukta do haiM / tathA saMsArI jIva trasa aura sthAvararUpa hai / tinameM sthAvarajIva pRthvI kAyika, jalakAyika Adi prabhedoMse yukta hokara sUkSma aura bAdararUpa ekendriya hai / sUkSmake bhI paryApta aura aparyApta nAmaka nAmakarmake udayase paryAptaka aura labdhyaparyAptaka do bheda haiM / tisI prakAra bAdara jIva bhI paryAptaka aura aparyAptaka do prakAra haiN| phira sajIva to dvIndriya Adi bhedoMse yukta hokara paryApta aura aparyApta vikalpoM meM vibhakta hai| nirvRtyaparyAptakabheda bhI inhImeM garbhita ho jAtA hai / isa prakAra sAmAnya aura vizeSarUpase jaise jIva satpanese jAne jAte haiM, taise hI saMkhyAkSetra AdikoM karake bhI nirNIta kiye jAte haiN| tathA saMkSepa karake ajIva Adika tattva bhI isa dazAdhyAyI sUtrameM hI kaha diye jAyeMge / athavA isI sUtradvArA ajIva Asava, Adi tatvoMkI satsaMkhyA Adiko yahAM hI lagA lenaa| hAM, vistArase to guNasthAnoM ke anusAra gati, indriya, Adi mArgaNAoM meM sAmAnyarUpa aura vizeSarUpa jIva padArthake samAna ajIva, Asrava Adi bhI anya dhavala, Adi granthoMmeM vyAkhyAna kiye gaye huye vahAMse vizada DhaMgapara samajhalene cAhiye / 'ityuddiSTau vyAtmake muktimArge samyagdRSTerlakSaNotpacihetUn / taccanyAsau gocarasyAdhituM heturnAnAnItikathAnuyogaH // 1 //
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 641 isa ukta prakAra samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, ina tIna svarUpa mokSamArgakA uddeza kara cukanepara punaH samyagdarzanake lakSaNa aura utpattike kAraNoMkA pradarzana karAnevAle do sUtroMkA pratipAdana kara sAta tattva aura unake nikSepoMke pratipAdaka do sUtra banAye / pazcAt ratnatrayake viSayoMko samajhAneke liye kAraNabhUta aura laukika zAstrIya aneka nItiyoMse yukta yaha anuyoga tIna sUtroM karake kahA gayA hai| yaha umAsvAmI mahArAjake ATha sUtroMkA. saMkSipta varNana hai / sUtroMkI saMgatikA saMdarbha prazaMsanIya hai| iti tasvArthazlokavArtikAlaMkAre prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAhikam / isamakAra zrImaharSi vidyAnaMda svAmike dvArA viracita tatvArtha-zlokavArtikAlaMkAra nAmake mahAn graMthameM pahile adhyAyakA dUsarA Anhika samApta huaa| . - -- - -
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike AThaveM sUtrakA sArAMza prathama hI tattvArthokI adhigatike artha tIsare vistRta DhaMgake upAyoMko - batAneke liye graMthakArane sUtrakA abatAra kara satsaMkhyA Adiko pramANanayasvarUpa aura zabdarUpa batAyA hai / zUnyavAda *yA cArvAka Adike niSedhArtha satprarUpaNA Avazyaka hai / vaizeSikoMkI mAnI gayI . eka sattA ThIka nahIM hai / zUnyavAdameM svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa nahIM bana pAte haiN| zusaMvedanako mAnanevAle bauddhoMke yahAM bhI tattravyavasthA nahIM banatI hai / grAhyagrAhaka bhAva Adi mAnanA anivArya hai / pahile sUtrameM kahe gaye nirdezase sattAprarUpaNA nyArI hai / asattA tuccha padArtha nahIM hai / kintu anya padArthakI sattArUpa hai / nirdeza aura sattAke vyApya aura vyApaka bhAvapara acchA vicAra kiyA hai| sarvArthasiddhi, siddhAnta Adi granthoMmeM isa sUtra ukta prameyakA vizada vyAkhyAna hai / bauddha logoMke sanmukha anya apekSika dharmoke samAna saMkhyAko vastubhUta sAdhA hai| yahAM anumAnoMse ApekSika dharmoko paramArtharUpa batAyA hai| mithyAvAsanAoMse yathArtha kArya nahIM banatA hai| brahmAdvaitake samAna zuddha saMvedana bhI nahIM dIkha rahA hai| pratyakSa Adi pramANoMse dvaita siddha ho rahA hai / sampUrNa padArthoMmeM vidyamAna bhI ho rahI, saMkhyA apane apane kSayopazama anusAra jAna lI jAtI hai| eka vastumeM ekatva, dvitva, Adi aneka saMkhyAyeM avirodha rUpase Thahara jAtI haiN| syAdvAdiyoM ke Upara koI ulAhanA nahIM hai| jaba ki avacchedaka dharma nyAre nyAre mAne gaye haiN| sat yA asat padArthoMkA kathamapi virodha nahIM hai| zaktikI apekSA yogyatAnusAra sabako sarvAtmaka honA iSTa hai / vyaktikI apekSA nahIM / dvitIya AdikI apekSAse dvitva Adi saMkhyAyeM pragaTa ho jAtI haiM / dravya aura paryAyakI apekSA sampUrNa padArtha nitya, anityasvarUpa haiN| saMkhyA vAstavika hai kalpita nahIM hai / vaizeSikoM dvArA saMkhyA aura saMkhyAvAnoMkA sarvathA bheda mAnanA anucita hai / samavAya sambandha vicArA niraMza hokara unakI yojanA kyA karA sakatA hai ? samavAya sambandhakA donoMmeM ThaharanA anya sambandhoMse hI hogaa| isa / prakAra bhedapakSameM anavasthA ho jAtI hai| vidhAnase saMkhyA nyArI hai| isake Age kSetrakA varNana kiyA hai| nizcaya nayake anusAra bauddhoMkI mAnI gayI svabhAva vyavasthitike ekAntakA nivAraNa kara pramANoMse kSetra kSetrIbhAvakA samarthana kiyA hai / pUrva sUtraneM kahe gaye avikaraNase yaha kSetranirUpaNa nyArA hai| kSetrAnuyogake pazcAt sparzanakA vyAkhyAna hai| anAhise anantakAlataka Thaharane vAlI dravyako mAnanevAle vAdI karake sparzana mAnanA Avazyaka hai| pIche sthitimAn kiye jA cuke padArthomeM maryAdAko dikhalAnevAle kAlakA nirUpaNa kiyA gayA hai / kAlake vyavahArakAla aura mukhyakAla do bheda haiM / vartanA pariNAma Adi unake kArya haiM / asAdhAraNa kAraNoMke samAna sAdhAraNa kAraNa bhI mahatI zakti ko liye huye haiM ! udAsIna kAraNa AkAza aura kAlako mAne vinA paramasvataMtra zrIsiddha bhagavAn
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryAcantAmaNiH 1 1 bhI siddha lokameM Thahara nahIM sakate haiM aura vartanA nahIM kara sakate haiN| jIvako nigodase vyavahAra rAzimeM lAne ke liye kAlaparamANuyeM ho udAsIna kAraNa hokara parama upakArI huI haiM / inhIM nimittase kAyoMkI kiMcit mandapariNati hojAne para yaha jItra jhaTa vyavahAra rAzimeM uchala AtA hai / anya kAraNoM kI vahAM yogyatA nahIM hai / akSarake anantameM bhAga kevala sparzanaindriyajanya jJAna honese anya ve zubhakAraNa kisI kAmake nahIM haiM jo ki saMjJI jIvoM kI samyagdarzana, kSAyika samyaktra, tIrthakara prakRtikA bandha Adike niyatakAraNa ho jAte haiN| isake pIche antarAlarUpa virahakAlakA varNana hai / antarake artha chidra, madhya bhI kacit le liye jAte haiM / aupazamika Adi mAtroM ko samajhAne ke liye bhAvarUpA hai / apana bhI padArthokI vizeSa jJapti karAne ke liye vizeSa upayogI hai | antameM upasaMhAra karate huye vidyAnanda svAmIne sUtrameM kahe gaye sat Adi ke pAThakramakA bhale prakAra sAdhana kara vistArapUrvaka jJapti ke liye anya granthoMke vyAkhyAnoMkA dekhanA pathya batAyA hai| sasaMkhyA yaha sUtra sAmAnyako kathana karanevAlA hai aura nirdezasvAmitva yaha vizeSa pratipAdaka hai jaise ki satkA vizeSa nirdeza hai saMkhyAkA vizeSa vidhAna hai, kSetrakA vizeSa adhikaraNa hai Adi samajha lenaa| yahAMtaka kahe gaye umAsvAmI mahArAjake ATha sUtroMkI zAlinI padya dvArA saMgati dikhalAkara zlokavArtika granthake prathama adhyAya sambandhI dvitIya Ahnikako saharSa paripUrNa kiyA hai / OM zAntinAthAya namaH | gAhadhvaM sudhiyaturdazaguNasthAnAmbubhRnmArgaNAvIcyAvartavijRmbhitaM ghaTabhatraikAntyajJakAzoSitaM / siJcantaM nikhilArthavittirasikAn zaddhapramANAtmakaiH / satsaMkhyAdikazIkarairguNanidhiM tatrArthazAstrAmbudhiM // 1 // XUANTITIATIARIATATJAX iti bhadraM bhUyAt XURY TATATATATAT -= == 643
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ [] pRSTha naM. 197 571 415 251 326 294 349 350 366 pariziSTa (1) tatvArthazlokavArtikAlaMkArAMtargata zlokasUcI. -prathama khaMDa - pRSTha naM. zloka ato'numAnato'pyasti 415 etena jJAnavairAgyAn anAzrayaH kathaM cAyaM eteSAmapyanekAntA evaM sAdhIyasI sAdhoH anekAnte hi vijJAnaM 133 anekAnte hyapoddhAra 283 kartasthasyaiva saMvitteH anvayavyatirekAyo 586 kartRrUpatayA vitteH asatyAtmakatAsattve 578 kathazcAvyabhicAreNa ahaM sukhIti saMvittau 251 kathazcAtmA svasaMvedyaH [A] kathaJcidupayogAtmA AvirbhAvatirobhAvA kathaJcinnazvaratvasyA153 kalmaSaprakSayazcAsya Asan santi bhaviSyanti 136 karaNatvaM na bAdhyeta AtmA cArthagrahAkAra kaSAyAdakaSAyeNa AdhasUtrasya sAmarthyAt 510 kAdAcitkaH parApekSAomiti bruvataH siddham 611 kArye'rthe codanAjJAnaM audAsInyAdayo dharmAH 353 kAryakAraNabhAvasya . kAyAvahirabhivyakte ityayuktamanaikAntAd 188 kAryApAye na vastutvaM [1] kAyazcetkAraNaM yasya upAdeyaM hi cAritraM 511 kAlaparyuSitatvaM cet kAlAnantaryamAtrAccet ekasantAnagAzcitta kAlAdilabdhyupetasya - ekadravyasvabhAvatvAt 296 kAlAderapi taddhetuekasantAnavartitvAt .. kAlAbhedAdabhinnatvaM etenaivezvaraH zreyaH kAlApekSitayA vRttaM etena dehacaitanya. * 242 / kAraNaM yadi sadRSTiH .133 449 365 127 297 356 620 261 239 240 295 382 178 503 536 523 297
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 zloka kAraNadvayasAmarthyAt kiMcijJasyApi tadvame kiM cApratyayasyAsya kiMcinnirNItamAzritya kizvarapa kuMbhAdibhiranekAnto kumbhAdayo hi paryantA kramato'nantaparyAyA kASTAntargatAH lAkSaNI te hi.. [C] khaDginopyupakAryasya khAdayospi hi kiM naiva [T] guNAsambandharUpeNa grAhyagrAhakatai grAhyagrAhakazUnyatvaM gRhItvA vastusadbhAvaM [ca] carama vizeSata cAritrotpattikAle ca cittAntarasamArambhi citrAdyadvaitavAde ca citrAdvaitAzrayAccitra caitanyayogatastasya [ja] jagaddhitaiSitAsakteH jAtaH sati can jAyate tadvidhaM jJAnaM jIvo hyacetanaH kAme pariziSTa pRSTha naM. 626 136 320 607 203 229 255 271 231 486 187 302 572 618 619 128 188 514 187 206 280 301 186 361 140 354 zloka yespi tatsiddhe faradise [a] tato 'siddhaM parasyAtra tato niHzeSatattvArtha tataH syAdvAdinAM siddhaM tato'rthasyaiva paryAyaH vAt tataH pramANAnvitamokSamArga tatazca cidupAdAnAt tato bhede narasyAsya tato'rthagrahaNAkArA tato nAnyosti mokSasya tata eva na cAritraM tato mokSamopetaH tato mithyAgrahAvRtta tato na nizcitAnmAnAt tathAnekAMntavAdasya tathAgatopakAryasya tathA sati na dRSTasya tathaivAnAgatAtIta tathA caikasya nAnA tathaiva rUpa tathA ca bAhyadeze'pi tathA sati na sA zakti tathA cAritrazadbo'pi tathA ca sUtrakArasya tathA hetvantarAnmuktaH tathA kevalabodhasya tathA sati kuto jJAnI pRSTha naM. 246 248 123 145 153 173 205 212 241 330 446 489 . 501 539 547 630. 177 186 241 268 321 339 355 439 450 502 520 529 543
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa zloka tajjJApakopalambhopa zloka pRSTha naM. 547 tathA viparyayajJAnAtathA ca sati siddhAnta 561 tapo nAgatAcaudhatadbhAvabhAvitAmAtrAt tadguNatve hi bodhasya tadgRhItiH svato nAsti pAvaraNa karma tacca prabAdhate'vazyaM tanna prAyaH parikSINa 690 tathA sati na baMdhAdi - tathA vedyAdivibhrAMtau tathotpAdavyayadhauvyatadasattatpratidvandvitadA duHkhaphalaM karma tadA so'pi kuto jJAnAt tadA dehendriyAdIni tadA bhrAntetarAkAraM tadApyarthAntaratvesya tadevA bAdhitajJAnaM tadetadanukUlaM naH tadevedamiti jJAnAt tadvadvRttirguNAdInAM tadvAneva yathoktAtmA tadvAsanA ca tatpUrvadvirodhi virAgAdidvilopena kiMcit tadvijAtiH kathaM nAma 596 602 518 524 144 152 241 282 439 444 567 263 442 390 tasya darzanazuddhayAditasya puMsaH svarUpatve tasyAdRzyasya taddhetutasmAddravyAntarApoDha tasmAdabAdhitA saMvit tasmAtsvAvRtivizleSa tasyApi ca parokSatve tasya jAtyantaratvena tasyArthagrahaNe zakti 287 144 tasyodAsIna rUpatva 217 233 240 tatparidhvaMsanenAtaH tatsamyagdarzanAdIni zraddhAlA hi tadviziSTavivarttasyAtadvipakSasya nirvANa 558 tatsvasaMvedanaM tAvat tanopAdeya sambhUteH tenAyogijinasyAntyateSAM phalopabhogena tadIzvarasya vijJAnatatra midhyAdRzo baMdha : 177 568 '288 teSAM prasiddha evAyaM teSAM prakSayahetU ca 100 tatra nAstyeva sarvajJo tatra bhedavivakSAyAM tatreSTaM yasya nirNItaM - 433 . teSAM savAsanaM naSTaM 608 teSAM pUrvasya lAbhespi tApa kopalambhasyA 127 teSAmanyAtmano kope 687 pRSTha naM. 129 143 204 245 309 528 282 397 146 152 204 236 287 298 345 280 437 450 369 478 509 608 511 489 490 546 143 196 508 287
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 zloka teSAmazeSa jJAne teSAmapyAtmakartRtva teSAmadhyakSato bAdhA tepi nUnamanAtmajJA [4] dehasya ca guNatvena dezabhedAdabhedavet dravyArthasya pradhAnatva dravyato'nAdiparyantaH mohavigamajJAnA [na] na kuMbhakAra cakrAdi nahetoH sarvathaikataiH navAzeSanarajJAnaM nanvevaM sarvathaikAntaH na cAtyacittaniSpattau na nirodho na cotpattiH na brahmavAdinAM siddhA na vigrahaguNo bodhaH nanvahaM pratyayotpattiH narAntaraprameyatvananu nirvANajijJAsA nanvevamAtmanojJAna nanu na na ca tena virudhyeta na cAtra sarvathaikatvaM vevamuttarasyApi bhU tatvArtha lokavArta pRSTha naM. 128 329 351 311 244 503 502 255 506 413 122 128 131 187 - 210 210 244 310 324 396 436 483 188 498 510 513 zloka nanvatra kSAyikI dRSTi : nanvevaM paJcadhA bandha na cAtmano guNobhinna na yuktaM nazvarotpatsu na ca svataH sthitistasya na nityaM nApyanityatvaM navanAdira vidheyaM nAnAmazriyatvasya nAnumAnAda liMgatvAt nApi pacAdavasthAnA nArthasya darzanaM siddhayet nApi te kArakA vitteH nAnAkArasya naikasmin * nApyasatyAM bubhutsAyAM niHzeSakarmanirmokSaH niraMzasya ca tattvasya nityatvaikAntakSe nityaM sarvagataM brahma nityAdirUpasaMvitteH nizzeSakalpanAtItaM nIlavAsanayA nIla autotra naivAtaH kalpanAmAtra naivaM sarvasya sarvajJa naikAntAtrimAmnAya - nopAdAnAdvinAzadva [] paropagamataH siddhaH sa paropagata saMvitti pRSTha naM. 517 566 572 576 601 606 606 577 126 . 150 220 231 286 66 427 462 571 604 605 283 287 143 456 135 64 231 - 130 285
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 649 mom.nnnnnnnounced | pRSTha naM. pRSTha naM. mrar 24 338 zloka prAgeva kSAyika pUrNa prAcyasiddhakSaNotpAdAba] bandhapratyayapAJcadhyabAdhyabAdhakamAvopi bAdhyamAnaH punaH svapno bAdhyA kenAnavasthA syAt bRhaspatimatAsthityA 273 433 195 465 479 482 0 TruruN 0 ords 0. 425 143 519 421 477 608 : zloka parApekSaH prasiddho'tra paricchedakazaktyA hi parokSAt karaNajJAnAt parokSamapi nirvANapItAkArAdisaMvittiH puMso vivartamAnasya pUrvakAlavivakSAto pUrva darzanazabdasya pUrvAvadhAraNaM tena pUrvAvadhAraNe'pyatra pUrvottarakSaNopAdhi praNidhAnavizeSotyapratyekaM samyagityetat pramANAnizcitAdeva pramANAsaMbhavAyatra pramANamAgamaH sUtraM pramANA tarato'pyeSAM prabuddhAzeSatatvArthe pratIte'naMtadharmAtmapradhAnAzrayi vijJAnaM pratItiH zaraNaM tatra pramiteH samavAyitvapramANasahakArI hi pratyakSatvaM tato'zena pratyakSe'rthaparicchede pravAdikalpanAbhedA prAcya hi vedanaM tAvat prANAdayo nivartante 82 . 630 bhavahetuprahANAya bhaviSyatkAlakUTAdi bhAvasya vAsato nAsti bhAvAH santi vizeSAcce bhrAnteyaM citratA jJAne bhinnapramANavedyatvAt bhinnakAlatayA vittiH bhinnasya karaNajJAnAt bhUtAni katicitkiJcit bhedAbhedAtmakatve tu moktuH phalopabhogohi * 295 282 224 272 337 241 330 129 132 161 492 306 301 322 mayi jJAnamitIhedaM mA bhUttacchatinirvANaM mithyArthAbhinivezena mithyAbhimAnanirmuktiH mithyAzraddhAnavijJAna mithyAgAdihetuH syAt moho jJAnahagAvRtya362 / maulo heturbhavasyeSTo 322 331 340 155 497 504 548 142 398 220 541.
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa zloka pRSTha naM. 539 624 - 265 620 yathAhamanumAnAdeH yathA mama na tajjJapteH yathA cAnAdiparyantayathA bhedasya saMvittiH yathA tathaiva saMjJAnaM yathA caitanyasaMsiddhiH yathaiva vartamAnArthayathaikavedanAkArAyadA ca kacidekatra yadyajJAnasvabhAvaH syAt yadyaneko'pi vijJAnAyadi hetuphalajJAnAyathaivApUrNacaritrayadvinazyati tadrUpaM yathaivArAmavibhrAntau yasyApISTaM na nirNItaM yadevArthakriyAkAri yutasiddhirhi bhAvAnAM yena naikaM bhavettatvaM ye'pi sarvAtmanA muktaH 151 161 545 164. 170 192 129 221 pRSTha naM. / . zloka vyavahAranayAzrityA137 vastunyapi na saMtoSo 137 vartamAnArthavijJAnaM 255 vAcyavAcakatApAyo 26.4. vAyuvizleSatastasya / 265 vijJAnAtsopi yadhanyaH vijJAnasamavAyAccet 268. vittathAgraharAgAdi 272 viziSTaH samavAyo'yaM vizeSaNatve caitasya 158 viziSTabhAvanodbhUta271 vibhinnalakSaNatvAcca 338 vibhUnAM ca samastAnAM 525. / . vibhrAMtyA bhedamApanno 576 vivakSAca pradhAnatvAt vivakSA cAvikSA ca vivAdagocaro vedyA viziSTajJAnataH pUrva441 viziSTopakramAdeva 234 vizeSataH punastasyA402 zarIrAdaya evAsya zarIrAbahirapyeSa zaktiHkArye hi bhAvAnA zaktitrayAtmakAdeva zArIramAnasAsAta. 228 zUnyopaplavavAdekhi 238 zUnyatAyAM hi zUnyatve ..20. zrIvardhamAnamAnamya , 602 443 603 453 455 603. 476 609 621 ... 238 ratnatritayarUpeNA 539 355 497 . laukiko dezamedazcet [va] vyaJjakA na hi te tAvat vyatIte'pIndriye'rthe ca vyabhicAravinirmukta
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ , pariziSTa zloka pRSTha naM. [sa] ,570 40 125 202 249 260 262 . 126 600 194 0 0. 0 in sr w w w 5 am ur VM 0 231 miTA 274 2 pRSTha naM. zloka sAmagrI yAvatI yasya sAnidhyamAtratastasya sAdhAraNaguNatve tu sAdhyasAdhanavaikalyaM 127 sAdRzyAt pratyabhijJAnaM 163 satyamadvayamevedaM samastaM tadvaconyasya 201 sarvasya tatvanirNIteH siddhAMte kSAyikatvena 238 siddhaM paramataM tasya siddho'pyAtmopayogAtmA sthitasya ca ciraM svAyu283 sukhabuddhayAdayo dharmAH 289 sugato'pi na mArgasya 290 suSuptasyApi vijJAnaH 298 sUkSmAdyarthopadezo hi. 354 sUkSmAdyarthopi vAdhyakSaH . 366 sUkSmo bhUtavizeSazcet sUkSmo bhUtavizeSazca 454 sUkSmatvAnna kacidbAhya484 saMyogo dravyarUpAyAH 484 saMyogo yutasiddhAnAM 496 | saMsArakAraNatritvA504 saMsAre tiSThatastasya 514 saMvRtyA svapnavatsarve 525 saMvRtaM cetka nAmArtha saMpradAyAvyavacchedaH 568 saMskArasyAkSamAttasya 239 saMskArasyAyurAThyasya satyAM tatpratipitsAyAm sarvasambandhi tadbopdu sarvasambandhisarvajJasarvapramAtRsambandhisamavAyo hi sarvatra santAnasyApyavastutvAt sarvathAnupakAritvAt satvAdinA samAnatvAt sarvathA paMcamaM bhUtasarvathaikAntarUpeNa saha nIlAdivijJAnaM samastAH kalpanA hImA santAnaikatvasaMsiddhiH sa ca buddhatarajJAnasantAnavAsanAbhedasadAtmAnavabodhAdisarvasya sarvadA puMsaH sambaMdhAntarataH sA cet sarvathaiva satonena sahakArivizeSasyAsa tu zaktivizeSaH syAt samyagjJAnaM viziSTaM ceta sAmAnAdhikaraNyasya satyaM kacidiSTatvAta sadbodhapUrvakatve'pi samucchinnakriyasyAto samyagbodhasya sadRSTA sAmagrIjaniko naikaM 36.. 100 120 233 238 246 438 441 540 542 621 623 525
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa pRSTha naM. pRSTha naM. zloka haMta ratnatrayaM kiMna 220 155 . 240 286 369 630 252 122 123 kSaNakSaye'pi naivAsti kSAyikatvAnna sApekSakSityAdisamudAyAH kSINamohasya kiM na syAt kSINe'pi mohanIyAkhye kSIyate kacidAmUlaM 585 586 228 529 530 18 zloka saMvedanAntareNaiva saMyukte sati kinna syAt saMvedanAvizeSe'pi saMsAravyAdhividhvaMsaH syAdvAdinAmato yukta smAdguNI cet sa evAtmA sthAnatrayAvisaMvAdi svasaMbadhi yadIdaM syAd svacittazamanAttasya svasaMvedanataH siddhaH svasaMvedanamapyasya svasaMvedanamevAsya svasminneva pramotpattiH . svasaMvedye nare nAyaM svarUpaM cetanA puMsaH svapnasiddhaM hi no siddha svAdhyAyAdi svabhAvena svArthAkAraparicchedo . svAbhipretapradezApte svAbhipretArthasamprApti 212 321 325 159 162 308 624 144 jJAtAhamiti niNItaH jJAnamAtrAttu yo nAma ' . jJAnameva sthirIbhUtaM jJAnasaMsargato'pyeSa jJAnAzrayatvato vedhA jJAnavAnahamityeSa jJAnaM vizeSaNaM pUrva jJAnavAnahamityeSa jJAnasamyaktvahetutvAt jJAnAdevAzarIratvajJAnotpattau hi sadRSTiH jJAnAvRtyAdikarmANi sApakAnupaLabho'sti 309 466 . 456 hetornaratvakAyAdi hetorAtmopabhogenA 490 514 530 139
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___pariziSTa ___ tatvArthazlokavArtikAlaMkArAMtargata-zlokasUcI. -dvitIya khaMDa - pRSTha naM. zloka zloka pRSTha naM. 242 292 295 47 agonivRttimapyanyaarthagrahaNato'narthaarthasvavyaMjakAdhInaM aMtardarzanamohasya advayasyApi jIvasya anye tvatto na saMtIti asadrUpapratItirhi abhAvasyAvinAbhAvaakSaNAnugataH zabdo anyApohe pratIte ca anvayapratyayAtsiddhaM asthiratvAtpadArthAnAM atraupazamikAdInAM ekatvAropamAtreNa ekatrArthe virodhazcet ekasya bhavatokSANaekatrArthe hi dRSTasya etena saMcitAzeSaetena tavayasyaiva etelpe bahavazcaiteevaM prayojanApekSAevaM pacatizabodhi 130 157 638 110 234 251 katidhedamiti prazne 270 karmaprAdhAnyatastatra 573 kalpanAropitoMzI cet 637 kalpane vAnavasthAnAt kasya cetyanuyoge sa267 kramo hetuvizeSAtsyAt 567 krameNa yogapadhAdvA 101 kAryakAraNabhAvasyA131 kAla eva sa cediSTaM 133 / kiM tasvaM nAma yenArya | kriyAvAn puruSo'sarva kuMDalItyAdayaH zadvA kutazcigrAhakAtsidA kAnyathA vyavatiSThate 638 / keti paryanuyoge tu 507 101 325 389 507 115 101 595 AtmA tatprAmRtajJAyIAdhArAdheyabhAvasya Asravo'pi ca baMdhasya AtmAnaM saMvidantyanye AhurvidhAta pratyakSaM 172 592 icchA zraddhAnamityeke iMdriyANi ca samyaci ityevamAkRti zabdapani prapaMcatAH sarva-, 632 500
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa pRSTha naM. 156 - 159 261 . 171 619 98 25 174 gaNanAmAtrarUpeyaM gatyAdimArgaNAsthAnaH guDazadvAdyathA jJAne guNe karmaNi vA nAma guNaprAdhAnyato vRtto guNe samAzritatvena gotvarUpAttadAvezAt grAhyagrAhakabhAvAdigrAhyagrAhakamAvo'taH [] cakSurAdipramANaM cet citastu bhAvanetrAdeH [ja] jAtidvAreNa zadbo hi jAtAveva tu yatsaMjJA jAtiH sarvasya zabdasya jAtirAkRtirityartha jAtivyaktyAtmakaM vastu jIvo jIvazva baMdhasya jIvAdInAmiha jJeyaM jIvatvaM tatvamityAdi jIva evAtra tatvArtha jIvAjIvaprabhedAnAM . jIvA vA cetanA na syuH zAnAdilakSaNaM tasya jJAnAvRtyAdibhedena zAna matyAdibhedena pRSTha naM. 1 [ta 625 tato nApratibhAterthe 601 tatsaMpatsaMbhavo yeSAM 226 tatvaM satazca sadbhAvo 171 tatrAnadhyavasAyasya tatra syAdvAdinaHprAhuH 232 tatpramANAnnayAcca syAt 232 tatra praznavazAtkazcita 592 tatsatprarUpaNaM yuktaM 592 tato nirbAdhanAdeva tathaiveMdriyasamyaktvAt tathAcAnaMtaparyAyaM tathA sati na zadvAnAM tathA hyanumiteroM tathA ca sakalaH zAdatathA DityAdi zadbAzca tathA syAdvAdasaMbaMdho tathAMtarAcca bhAvebhyo 236 tadAhaMkArasamyaktvAt tadupagrahahetutvAt tadasattasya jIvAditadapyasaMgataM jAtitadAvezAttathA tatra tadayuktamanekAMta163. tadbhedazca padArthebhyaH / tadA nAmAdayo na syuH tadevaM mAnataH siddha268 tanmAtrasya samudratve : 399 / tannAMzinyapi nizzeSa 226 235 532 639 47 191 228 232 125 ..285 288 295 :581 . 20
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa . . 655 146 156 - 19 .. zloka tanna yuktaM niraMzAyAH tasya bhAvo bhavettatvaM tasyApyanyairasaMvitteH tasya ced dRzyasAmAnyaitasmAjjIvAdibhAvAnAM tAdAtmyapariNAmasya tena nAnAditA tasya tenAnAgatabaMdhasya tenAniSedhatAnyasyatena paMcatayI vRttiH tenecchAmAtrataMtraM yat teSAM darzanajIvAditemyopi bhedarUpeNa teneha sUtrakArasya tairAdhigamo bhedAt trikAlagocarAzeSatrikAlaviSayArthoSa 127 162. 262 281 .265 282 284 pRSTha naM. ., zloka 385 / na 123 nama na kazcitkasyacitsvAmI 130 na kiMcikenacidvastu 251 na kAyAdikriyArUpo na ca pradhAnadharmatvaM na ca tatvAMtarAbhAvaH na zraddhatte pradhAnaM vA na samyagdarzanaM nityaM 133 na jIvA bahavaH saMti 174 nanvevaM satyatatvArthananvanAhitanAmnopi nanvanaMtaH padArthAnAM 288 nanu nyAsaH padArthAnAM 369 nanu nAmAdayaH kenye 509 na kriyAmAtrakaM kAlo 367 na cApekSikatA vyAptA 628 na svAdibhiranekAMtaH nAmno vakturabhiprAyo nAmoktaM sthApanAdravyaM 161 nAmeMdrAdiH pRthaktAvat 172 nAmAdera vibhinnazcet 207 nAyaM vastu na cAvastu 283. nAnyonubhAvyo budhyAsti nAtra saMvedanaM kiMcit 535 nApramANaM pramANaM vA 629. nAzeSavastuniIteH 155 nAyaM doSastato naiva 361 nAnavasthA prasaMgotra [6] dRgmohastu kacijAtu dravyAdiSaTpadArthAnAM dravyAMtaramukhe tu syAt dravyameva padArthostu dravyaparyAyato vAcyo dravyArthikanayAttAvat dravyataH kSetrataH kAladravyato'nAdiparyate 288 630 604 623 171 279. 288 293 3220 / 348. 358 m [4] 364 ` dhamidharmAtmakaM tatvaM . dharmidharmasamUhasya khy
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 zloka nAstitvakAMta vicchityai nazebhyo'rthAtaraM kacit nirdezAlpabahutvAdi nisargAditi nirdezo nizzeSadezakAlArthA - nirdezyAdyaizca kartavyo - nizzeSadharmanairAtmya nitya sarvagatAmeSTa niranvayakSa kAM nirdezavacanAdetat nivAsalakSaNaM kSetra nIrUpeNu zazAzvAdi naikatvAdhyavasAyopi naitatsannAmasAmAnya no AgamanastredhA moAgama punarbhAvo [] parato grahaNe tasya parArthA jIvasiddhirhi paryAyArthanayAdbhede parArtha nirNayopAyo paryAyArthArpaNAdbhedo parokSAkAratAvRtteH paratvamaparatvaM ca parAparAdikAlasya pAraparyeNa cecchdvAt puNyapApapadArthoM pudgaladravyamAhArapradhAnasya vivartoyaM pariziSTa pRSTha naM. 589 324 26 61 366 506 527 565 573 598 625 603 251 265 267 276 592 125 285 138 398 367 631 631 228 103 268 46 zloka pravAnasyaiva samyaktvAt pratipakSavizeSopa pramANAdaya eva syuH pramANavidhisAmarthyAt pramANavRttihetutvAt pratItayA punarjAtyA pramANaM ca nayAzceti pramANaM sakalAdezi pratyAsanneSvayukteSu pramANena gRhItasya pramANena nayaizvApi pratikarma vyavasthAna - pramANaM yogyatAmAtrAt pratikSaNavinAzAdi pramANagocarasyAsya pratyekaM saMkhyayA pUrva praznakramavazAdvApi [+] bahiH kAraNasAkalye baMdhahetu nirodhazva co mokSastayorhetU baMdhazcAstavakAryatvAt baMdha: puMdharmAMdhate bAdhyabAdhaka bhAvasyA - bAyeMdriya paricchedyaH [bha] bhAvasya tadvato bhedAt bhAvAMzo satsadAbhAva bhAvinoAgamadravyaM pRSTha naM. 17 81 159 159 160. 226 319 320 340 365 369 . 388 389 610 626 638 639 78 101 106 117 154 594 142 123 157 268
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa . 657 wroom pRSTha naM. pRSTha naM. 174 361 578 584 zloka . yathA jAtyAdayo dravye yathAzini pravartasya yathA caikakSaNasthAyI yathAgamamudAhAryA yathApratIti bhAvAnAM yadyaspaSTAvabhAsitvAt yadi gaurityayaM zadbo yugapanna vizeSyate yenaivArtho mayA jJAtaH yenaikatvaM svarUpeNa yopi brUte pRthivyAdiH 632 zloka bhovI yena nirUpyaMte bhrAMtiriMdriyajeyaM cet minnAbhinno virodhazcet minna eveti cAyuktaM bhede nAmAditastasya bhedaprabhedarUpeNa medaikAMte punarna syAt [ma manaH samyaktvataH samyak madhyamoktyApi taddyAdimaterabAdhito vApi . mohArekAviparyAsamokSastAvadvineyena mokSasaMpAdike cokte mokSAdisAdhanAbhyAsA 202 242 622 47 143 366 101 rAjJaH sati kurukSetre 108 565 lakSaNasya tato nAtilohitAkRtimAcaSTe lohitapratyayaM rakta 232 232 110 [va] . 244 263 611 . yattvenAvasthito bhAvaH yatazcAnAgatAghaughayatra zabdApratItiH syAt yatsvato'bhimukhaM vastu yaJcitprakAzasAmAnyayatkimityanuyogerthayattadekamanekaM ca yatraikatvaM kathaM tatra yathA pAvakazadasya yathaiva mama saMvittiyathaiva ca mamAdhyakSaM yathA hi sati sattvana 516 203 vakturicchoM vidhatte'sau vastunaH kRtasaMjJasya 357 vastunyekatra dRSTasya 507 vAkye'vadhAraNaM tAvat vAMchitArthapravRtyAdi vAcyavAcakatApyevaM vAsanAmAtrahetuzcet 135 vinA paropadezena| vidhAtrahaM sadaivAnya 207 611 597 1 603 67 137.
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 pariziSTa pRSTha naM. pRSTha naM. 251 343 581 591 386 611 zloka vikalpyadRzyasAmAnyaivijJAnapracayopyeSa vinA hetuvizeSeNa vizvamekaM sadAkArAvizeSaNavizeSyatvaM vijJAnapracayopyeSa vyabhicAravinirmukteH vyaktisAmAnyato vyakti vyaktAvekatra zadvena vyaktaH prakhyApakAMzcAnyAn vyaktyAtmanA tu bhAvasya vyApakaM pacisAmAnyaM, vyomavatsarvabhAvAnAM 623 343 129 204 621 621 109 117 226 261 615 138 155 159 572 zloka, sadAkArAvizeSasya sanmAtrApahnave saMvit sarvathaivAphalatvAcca sarvathaivAsatAM nAsti sarva sarvAtmakaM sidhyet samavAyavazAdevaM samavAyo na saMkhyAdi sanapyayaM tatastAvat saMcitasya svayaM nAzAt saMvare sati saMbhUtaH saMti satyAstato nAnAsaMvaro jIvadharmaH syAt saMzItivatprameyAMtasaMzayasya tadAtraiva. saMjJAkarmAnapekSyaiva saMyogidravyazabdaH syAt saMyogabalanazcaivaM saMviccetsaMvideveti saMkhyA saMkhyAvato mimA sAmarthyAdAdisUtre sat sAdarAnugrahAkAMkSA sAMprato vastuparyAyo sArUpyasya pramANasya sA caikatvAdisaMkhyeyaM sA naiva tattvato yeNaM sAmIpyAdiparityAgAt sAmAnyenAdhigamyate siddha bhAvamapekSyaiva zadvena lakSitA jAtiH zaddhapratItayA jAtyA. zarIravADmanaHprANA 199 201 632 .565 2. 264 384 samyakzadve prazaMsAthai sarAge vItarAge ca saca dravyaM bhavetkSetraM samyagdarzanazaktehi sapta jIvAdayastatvaM satyaM kiMvAnavasyaiva satvena nizcitA bhAvA sannapyaso bhavatyeva madAdimiH prapaMcena sarvathA tatprayogepi 639 588 640 158 / sima
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa pRSTha naM. pRSTha naM. 342 630 191 zloka svasaMvedanamevaikaM svarUpepi ca sArUpyAt svAMzeSu nAMzino vRttI svArthanizcAyakatvena sphuTaM dravyaguNAdInAM 358 321 567 loka sthitimatsu padArtheSu sUtrakArotra tatvAryasUtrevadhAraNAmAvAt sUtra nAmAdinikSiptasoyamityavasAyasya soprayukto'pi vA tauH syAvAdAzrayaNe yukta sthAnAstyeva viparyAsAt syAmAtyavAcyameveti syA chadvAdapyanekAMtasyAvAdavidviSAmeva svatastatvaM tathAtve ca svahetorjAyamAnasya hAnAdivedanaM bhivaM 265 157 396 103 403 155 611 632 634 kSaNakSayAdirUpasya kSaNamAtrasthitiH siddhakSayopazamamAyAti 580 80
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ KALYAN PRESS, SHOLAPUR