Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH / / kAzIsaMskRta granthamAlA . 38 zrIvararucipraNItaH prAkRta-prakAzaH zrIbhAmahakRta 'manoramA' vyAkhyAsahitaH mahAmahopAdhyAya zrImathurAprasAdadIkSitaviracita'candrikA' - 'pradIpa'-saMskRta-hindIvyAkhyAdvayopetaH . zrImadudayarAmazAstriDabarAlakRtaTippaNIpariziSTAbhyAM vibhUSitaH .. sAhityAcArya . zrIjagannAthazAstrihoziGgamahodayena / bhUmikAdibhi: sambhUSya saMzodhita: caukhambhA saMskRta saMsthAna bhAratIya sAMskRtika sAhitya ke prakAzaka tathA vitaraka po0 bA0 naM.1139 ke. 37/116, gopAla mandira lena (golaghara samIpa maidAgina) vArANasI-221001(bhArata)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA - zrImadvAgdevatA'nurajanavimalamatInAM prekSAvatAM suviditamevaitabad dharmArthakAmamokSAturNA vargasya prAptaye eva yatitavyaM sarvaiH / tatprAptyupAyAzca bahavo'saJjayaiH prabandhaH pAditA api mRduvuddhInAM krIDanaikamano'nurAgiNAM na tayopakartuM zakkA yathA kAvyAni / tAni hi jhaTiti darzanamAtreNaivAnandasandohajanakAni sadupadezaM yanti / taduktaM nATyAcAryeNa dhImatA bharatamuninA nAvyazAsne prathame'dhyAye- / sarvazAstrArthasampannaM sarvaziSyapravartakam / nAvyAkhyaM paJcamaM vedaM setihAsaM karomyaham // 15 // tava brahmaNo daityasAntvanAvasare- bhavatAM devatAnAM ca zubhAzubhavikalpakaiH / karmabhAvAnvayApekSI nAvyavedo mayA kRtaH // 72 // naikAntato'tra bhavatAM devAnAM cApi bhAvanam / trailokyasyAsya sarvasya nATyabhAvAnukIrtanam // 73 // dharmAdharmapravRtAnAM kAmAH kAmArthasevinAm / nigrahaM durvinItAnAM mattAnAM damanaM kriyA // 75 // devAnAmasurANAM ca rAjye lokasya caiva hi / maharSINAM ca vijJeyaM nATyaM vRttAntadarzakam // 84 // dharmya yazasyamAyuSyaM hitaM buddhivivarddhanam / lokopadezajananaM nATyametadbhaviSyati // 86 // iti / tAni ca saMskRtamayAni prAkRtamayAni ca bhavanti; tadAha muniH-- nAnAdezasamutyaM hi kAvyaM bhavati nATake / iti / . tatra saMskRtabhASAparijJAnaM pANinIyAdivyAkaraNena, prAkRtajJAnAya ca vararucyAdInAM prayatnaH / taca kimiti kuzIlavAdhInameva / vayantu prAcAryANAM vacanopanyAsenevodAsmahe / atra muniH etadeva viparyastaM saMskAraguNavarjitam / : * vijJeyaM prAkRtaM pAvyaM nAnAvasthAntarAtmakam // 10 17, zlo0 2 // tathA ca vAkyapadIye bhartRhariH-'daivI vAka vyvkiirnnymshkkairbhidhaatRbhiH|' iti / kathamiyamazakkiriti tu na prayatnAvagamyam / 'ambAmbeti yayA bAlaH zikSamANaH prabhASate / ' ityAdirItyA dezakAlabhedenaiva pratImahe / vAmadhyapazcAlAdidezajAnAM parasparamekasyaiva zabdasya jAgarUko mahAnucAraNabheda eva vipratipacAnAM tuSTido bhaviSyati / .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hemo'pi - prakRtiH saMskRtam / tatra bhavaM tata zrAgataM vA prAkRtam / iti / tathA ca gItagovinde rasikasarvasvaH - 'saMskRtAtprAkRtam iSTaM tato'pabhraMzabhASaNam' iti / zakuntalAyAM zaGkaro'pi 'saMskRtAtprAkRtaM zreSThaM tato'pabhraMzabhASaNam' iti pramANasvenodAjahAra-saMskRtAd zreSThaM prAkRtaM jAtam, tato'pabhraMzaH / kecittu -- prakRtyA svabhAvena siddham prAkRtam / tataba vaiyAkaraNaiH sAdhitaM hi saMskRtamityabhighIyate / Rto na saMskRtamUlakaM prAkRtam / pratyuta prAkRtamUlakameva saMskRtam -- ityAhuH / apare tu -- vedamUlakamidam / tanatvanAdipratyayAnAm, amhe - asme zrAdipadAnAM, liGgacacanavibhaktyAdInAJca vaidikaiH prayogaH sAmyadarzanAt / etanmUlakaM ca saMskRtamiti vadanti / sAmpradAyikaistUbhaya'mapi nAdriyate - yadi svabhAvasiddhaM prAkRtam, tarhi ko'sau svabhAvaH kIdRzazca, yenedRgeva bhASaNaM syAt kiMsamavetazca / janasamavetazced 'daivI vAg vyavakIrNeyam' ityasmadabhihite pakSapAtaH / pAramezvare tu svabhAve vairUpyaM nopapadyate-na yagno zaityaM kacidapi kadApyupalabhyate / evaM tattadbhASAbhedaH sutarAnnopapadyate / sarvAsAmeva bhinnAnAmapi pAramezvarasvabhAvasiddhatve tu bhASAparijJAninAM viduSAM mahAn kolAhalo bhaviSyati / atha ca yadIyaM bhASA vedabhASAsamudbhavA tatsamakAlikA saMskRtAt prAcInA vA svIkriyate tarhi pANinIyavyAkaraNasyApUrNatA syAt, tatra prAkRtasyAvyAkRtatvAt / bhagavatA pANininA ca tatra tatra bAhulakenA'pi vaidikazabdavyAkRtyA svavyAkaraNasya pUrNatAyAH pradarzanAt / tathA ca gAvI - goNI - gopotaliketyAdInAmapi zrasAdhuzabdatvaMvyavahAro nopayujyate / pratyuta saMskRtAdvikRtasya prAkRtasyeva prAkRtAdvikRtasya saMskRtasyaivApabhraMzavyavahArApattiH syAt / na tathA vyavahArastathAvyutpannAnAmapISTaH / na yasti rAjAjJA 'pANinIyAdivyAkRtasya nA'pabhraMzavyavahAraH' iti ! liGgavacanasAmyantu na dRDhataraM pramANam / na hi AGglabhASAyAH 'phAdara' iti zabdaH uccAraNasaukaryeNoccaritasya pitRzabdasya prakRtiriti ko'pi prekSAvAn manute / tathA ca- 'DATara' iti zabdaM duhitRzabdasya / naca ko'pi 'tAta' ityuccArayitavye 'TATa' iti raTan bhAratIyo bAla AGglabhASApAThakastaddezIyo vA gaNyate / to yuktamutpazyAmaH - prakRtiH saMskRtam, tataH prAkRtamiti / tathA ca prAkRtamayam- 'vyAkatuM prAkRtatvena giraH pariNatiM gatAH' iti / vedamUlakatve'pi na kimapi pramANam / astu vA yadapi tajjJAnAyA'vazyaM prayatitavyam / yato'tra bhASAyAM sulalitAH prabandhAH santi / taduktam 'aho tat prAkRtaM hAri priyAvaktrendusundaram / sUktayo yatra rAjante sudhAniSyandanirjharAH // iti /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tacca prAkRtaM vararucimate-prAkRta-paizAcI-mAgadhI-zaurasenI-bhedena caturdA / tAsu paizAcI mAgadhI ca zaurasenIvikRtI, prakRtiHzaurasenItyubhayatra darzanAt / zaurasenI saMskRtavikRtiH prAkRtavat / 'prakRtiH saMskRtam'-iti darzanAt / zaurasenyAmanukta kArya navabhiH paricchedaiH pratipAditaprAkRtAnusAri bhavati 'zeSa mAhArASTrIvad' ityatra mAhArASTrIpadena tasyaiva prahaNAt / tathA ca kAvyAdarze ___mahArASTrAzayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM viduH / iti / hemastu-cUlikApaizAcikam 1 ArSa prAkRtam 2 apabhraMzam 3 cetyadhikabhedaiH saptadhA vibhjte| tathA ca bhedapratipAdakAni sUtrANiArSam / 8 / 1 / 3 / cUlikApaizAcike dvitiiyturyyoraadydvitiiyau| 8 / 4 / 325 / svarAgAM mvarAH praayo'pbhrNshe| 8 / 4 / 329 / prAkRtasarvasvakAramArkaNDeyena bhASA-vibhASA-apabhraMza-paizAcI-bhedAd bhASAdhaturdhA vibhkaaH| tatra bhASA-mAhArASTrI-zaurasenI-prAcyA-avantI-mAgadhI-bhedena pshcdhaa| arddhamAgadhI tu mAgadhyAmevAntAMvitA / vibhASA-zAkArI 1 cANDAlI 2 zAbarI 3 zrAbhIrikI 4 zAkkI (zAkhI) 5 ceti pnycdhaa| apabhraMzaH-AI drAviDI ca vinA saptaviMzatidhA ca vibhktH| anyA api tisro bhASAH svIkRtAH-nAgara-bhrAcaDhopanAgarabhedena / paizAcIbhASA tisaSu nAgarabhASAsu vibhkaa| tadyathA-kaikeyI 1, zaurasenI 2, pAzcAlI 3 ca / rAmatarkavAgIzenA'pi evameva prakaTitam / sarvairapi prAkRtavaiyAkaraNairmAhArASTrI-paizAcI-mAgadhIzaurasenI caitAH prAkRtabhASAH sviikRtaaH| kAvyAlaGkAre rudraTo bhASANAM tisro vidhAH prAha-'prAkRtaM saMskRtazcaitadapabhraMza iti tridhaa|' iti / kAvyAdarza daNDI ca 'tadetadvAdamayaM bhUyaH saMskRtaM prAkRtaM tathA / ... apabhraMzazca mizraM cetyAhurAptAzcaturvidham // iti / 1 / 32 / caturvidhA hi pranyAH saMskRtanibaddhAH kecit , prAkRtanivadAH kecit , kecidapabhraMzanibaddhAH, kecidAsAM sAiryeNa nibaddhA mizrA ityucyanta ityarthaH / 'saMskRtaM sargabandhAdi prAkRtaM skandhakAdikam / AsArAdInyapabhraMzo nATakAdiSu mizrakam // iti ca / / purANavAgbhaTo'pi vAgbhaTAlaGkAre (2 / 1) saMskRtaprAkRtApabhraMzabhUtabhASitetibhedena caturSA vibhajate / arvAcIno'pi alaGkAratilake ( 15-3), evaM rudraTazca kAvyAladAre (2 / 11
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sUtre ), evamapabhraMzavicArasyAvazyakatvAd vararucinA kathamupekSita iti vipratipatto kazcid iyamapUrNataiva vararuceriti / zrAsAM prAdurbhAva eva neti tvanyaH / apare tu-vararucinA'dADhAdayo bahulam' (4 / 33) iti sUtrakaraNAdevA'pabhraMzo'pi saMgRhIta eva / tasya ca bhAmahena Adizabdo'yaM prakArArthaH, tena sarva eva dezasaGketapravRttA bhASAzabdAH parigRhItAH, iti vyAkhyAtatvAt / apabhraMzazca dezasaGketapravRttA eva bhASAH / taduktaM vRddhavAgbhaTena- . 'apabhraMzastu yacchuddhaM tattaddezeSu bhASitam' // iti / tathA ca kAvyAdarza daNDI_ 'yadA ca AbhIryAdayo dezabhASAH kAvyanATakeSu nibaddhAstadA'pabhraMzapadena vyavahriyante / taduktam tena 'zaurasenI ca gauDI ca lATI cAnyA ca taadRshii| yAti prAkRtamityevaM vyavahAreSu sannidhim // AbhIrAdigiraH kAvyeSvapabhraMza iti smRtAH / zAstreSu saMskRtAdanyadapabhraMzatayoditam // ' iti / (1 / 35-36) yattu apabhraMzapadena bhAratIyAH pracalitA bhASA gRhyante, tAzca nibadhyante kAvyanATakeSu / tadukkaM nAvyazAstre bharatamuninA 'zaurasenI samAzritya bhASA kAryA tu nATake / athavA. chandataH kAryA dezabhASAprayoktRbhiH // ' iti / ( 15-46) adhunA pracalitatattaddezabhASAsvapi vanadeze yAtrAgandharvagAnam , naipAle kUrmAcale ca harizcandrAdinartanam upalabhyata eva / ato'pabhraMzasya prAkRtapadena prahItumazakya. tvAducita eva tadanullekhaH prAkRtaprakAza iti / tattu daNDivirodhAdupekSyam / vararucisamaye'pabhraMzasya vyavahArAnudaya iti tu na samyak pratibhAti / 'trividhaM tacca vijJeyaM nAvyayoge smaastH| samAnazabdevibhraSTaM dezImatamathApi vaa|' iti bharatamuninA'pi tasya pradarzitaprAyatvAt / yathA 'gaurityasya gAvI goNI gopotaliketyevamAdayo bahavo'pabhraMzAH' iti bhagavatA pataJjalinA mahAbhASye'pabhraMzasya vyavahRtatvAt svayaM dADhetyAdisUtrapraNayanAca- syAdetat / sarvamevaitad prAkRtaM tadbhavaH, tatsamaH, dezI ceti tridhA vibhajante sUrayaH / tadAha daNDI-tadbhavastatsamo dezItyaneka: praakRtkrmH|' iti| tatra yadyapi tadbhavaprAkRtavyAkRtyarthameva prAkRtavaiyAkaraNAnAM prayatnaH / baduktam-'atha prAkRtam / ' (81 // 1) iti sUtre vyAkhyAnAvasare hemena-'saMskRtAnantaraM prAkRtasyA'nuzAsanaM siddhasAdhyamAnabhedasaMskRtayonereva tasya lakSaNaM na dezyasyaiti jhApanAryam / saMskRtasamaM tu saMskRtalakSaNenaiva gatArtham' iti / tathApi tatapradezeSu
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bAhulakena daizikAnAmapyullekhAzikamapi prAyastadbhavatvena svIkurvanti / 4.33 sUtravyAkhyAnAvasare bhAmahena dezasaGketetyAdinatasyArthasya spaSTamukatvAt / hemo'pyAha-'goNAdayaH' (8 / 2 / 73) goNAdayaH zabdA anuktaprakRtipratyayalopAgamavarNavikArA bahulaM nipAtyante, tadyathA-gauH goNI gaavii| tripnycaashttevnnnnaa| trictvaariNsht-tepaaliisaa| iti / tatsamastu na saMskRtAtpRthagiti na tadviSayakaH prayatnaH kasyApi / ____ atha ko'yaMprAkRtasUtrapraNetA vararuciH kadA samabhavat , kadA caitatsUtrANi praNinAyeti vRttaM samyaktayA nizcetuM na zakyate / eko vararuciH suprasiddhavikramarAjasamAnakAliko'pyupalabhyate / tathAhi 'dhnvntriksspnnkaamrsiNhshngkuvetaalbhttttghttkhrprkaalidaasaaH| khyAto varAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucirnavavikramasya // ' iti / anyatra 'pANini sUtrakAraM ca bhASyakAraM pataJjalim / vAkyakAraM vararucim................ // ' iti pANinisamakAlikaH kAtyAyanA'parAbhidhaH prtiiyte| mahAbhASyakArairapi 'tena proktam' (4 / 3 / 107) sUtre 'vararucinA prokto granthaH vArarucaH' iti codAhRtam / tathA ca prAkRtamajaryAm 'prasIdantu ca vAcastA yAsAM mAdhuryamucchritam / prAkRtacchananA cakre kAtyAyanamahAkaviH // vyAkartu prAkRtatvena giraH pariNatiM gatAH / ko'nyaH zakto bhavettasmAtkaveH kAtyAyanAdRte // ' iti / ayameva kAtyAyanAparAbhikhyaH zrautasUtrakAraH pANinIyasUtravArtikakAro rUpamAlApraNetA vRhatsaMhitAnirmAtA cetyatra dRDhatarapramANA'bhAvepi virodhaM nA''kalayanti sUrayaH / kathAsaritsAgarakathAmaaryAdAvupavarNito'pi vararucivilakSaNapratibhAzAlitvena noktArthe virodhamavatArayatIti vivecakairvivecanIyam / . ___ anyo vApyayaM vararuciH syAt / tathApyetatpratIyate yadayaM sarveSu prAkRtavaiyAkaraNeSu prathama praacaaryH| etatsUtraprakAzavRttipraNetA bhAmahaH kadA samabhavat ityapyatidurUhatAGgato nirNetum / bhAmahapraNItamalaGkAralakSaNamapyastIti zrayate / sa ca kAzmIradezIyaH paramaprAcIna- veti mallakIkaropAkhyAmanAcAyanirUpitam / etenApi vararuceH paramapurANatA pratIyate / ityalaM pallavitena / anyatra prAkRtasUtreSu bhASAbAhulyena kAryavaividhyena ca vararuceH prAcInatA prdrshyte| ___yacca kArya vararucinA bAhulakena zrAdizabdena ca saMgRhItaM tadarthamapi anyeSAM sUtra .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... prastAvanA prnnynprytnH| zrAstAmetad / hemacandrasamaye hi vividhabhASAH bhinarUpAH sajAtA iti pratIyate / tathA ca prAkRtaprakAzato vizeSakAryANAM digdarzanam pratyaye DIne vA 8 / 3 / 31 / niilii| nIlA-32-33 / praNAdipratyayanimitto hI striyAM vA bhavati / sAhaNI- kurucaro, sAhaNA - kurucraa| dhAtavo'rthAntare'pi 8 / 4 / 259 / uktAdarthAdarthAntare'pi dhAtavo vartante / valiH prANane paThitaH, khAdane'pi vartate / valai / khAdati prANanaM karoti vA / evaM kaliH saGkhyAne saMjJAne'pi / kalai / jAnAti saMkhyAnaM karoti vaa| vilapyupAlabhyomaH zrAdezaH / masai / vilapati, upAlabhate, bhASate vA / phakatesthakaH / thkkaa| nIcAM gatiM karoti vilambayati vA / nIharai / purISotsarga karoti / bahulam 8 / 1 / 2 / bahulamityadhikRtaM veditavyamApAdasamApteH / lupta-ya-ra-va-za-Sa-sA dIrghaH 8 / 1 / 43 / prakRtalakSaNavazAlluptA yAdyA uparyadho vA yeSAM zakAraSakArasakArANAM teSAmAdeH svarasya dIrgho bhavati / / zasya yalope-pazyati, pAsai / ralope-vizrAmyati, viismii| mizram-mIsaM / valope-azvaH, shraaso| vizvAsaH, viisaasH| zalope-duzzAsanaH, dUsAsaNo / Sasya yalope-ziSyaH, sIso / ralope-varSaH, vaaso| valope-viSvak , viimuN| Sasya-niSitaH, niisitto| sasya yalope-sasyam , saasN| kasyacit ; kAsai / ralope-usraH, Uso / balope-nisvaH, niiso| salope-nissahaH, nIsaho / na dIrghA'numbArAd 8 / 2 / 82 / iti dvitvaniSedhaH / avarNo yazrutiH 8 / 1 / 180 / kagajetyAdinA luki sati zeSo'varNo'varNAtparo laghuprayatnatarayakArazrutirbhavati / tityayaro / sayaDhaM / nayaraM / ityAdi / kvacidanyaH to'pi-piyai-iti / ____ itaH prAcInapustakamadhikamazuddhamAsId / zrImatAM vArANasIstharAjakIyasaMskRtapusta. kAlayAdhyakSANAM paNDitavara-ma0 ma0 zrIgopInAthakavirAjamahodayAnAM ma0 ma0paM. vindhyezvarIprasAdadvivedinAM ca sAhAyyena likhitapustakaM jarmanadezIyakAvilamahodaya sampAditapustakaM ca dRSTvA yathAmati sAvadhAnaM saMzodhitam / tatsahAyenaiva yatra kacid TippaNyA pAThAntareNa ca saMyojitam / dvAdazaparicchedAttI ca sAhAyyaM prApam / ___ chAtrANAmupakArArya padasAdhutvajJAnArya tattatkAryapratipAdakasUtrANAM saMkhyA koSThakAntare pradarzitA / anyapranthebhyaH kAryavizeSAzca TippaNyA prdrshitaaH| mAnuSamAtrasulamatayA dRSTipramAdAbAtAnavadhAnatA kSantavyA vidvadbhiriti vijJApayate viduSAmanucara .. vaizAkhazuzA ekAdazI, vi.saM. 1977 / parvatIya udayarAma svarAtaH
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha nATyAcArya-munimatena bhASANAM bhedapradarzana pUrvakaM viniyogaH pradazyatemAgadhyavantijA prAcyA zUrasenyaddhamAgadhI / bAhrIkA dAkSiNAtyA ca sapta bhASAH prakIrtitAH // 48 // shvraabhiircnnddaalscrdrviddodrjaaH| hInA vanecarANAM ca vibhASA nATake smRtaaH||49|| mAgadhI tu narendrANAmantaHpuranivAsinAm / ceTAnAM rAjaputrANAM zreSThinAM cArddhamAgadhI // 50 // prAcyA vidUSakAdInAM dhUrtAnAmapyavantijA / nAyikAnAM sakhInAM ca zUrasenAvirodhinI // 51 // yodhanAgarakAdInAM dAkSiNAtyAya dIvyatAm / bAhrIkabhASodIcyAnAM khasAnAM ca svadezajA // 52 // zabarANAM zakAdInAM tatsvabhAvazca yo gaNaH / (za)sakArabhASayoktavyA caNDAlI pukkasAdiSu // 53 // aGgArakAravyAdhAnAM kASThayantropajIvinAm / yojyA zavarabhASA tu kiMcidvAnaukasI tathA // 54 // gavAzvAjAvikoSTrAdighoSasthAnanivAsinAm / zrAmIroktiH zAbarI vA drAviDI draviDAdiSu // 55 // suraGgA khanakAdInAM sauNDIkArAzca (zauNDikAnAM ca ) rakSiNAm / . vyasane nAyakAnAM syAdAtmarakSAsu mAgadhI // 56 // na varbarakirAtAndhradraviDAdyAsu jAtiSu / nATyaprayoge katavyaM kAvyaM bhASAsamAzrayam // 57 // gaGgAsAgaramadhye tu ye dezAH zrutimAgatAH / ekArabahulAM teSu bhASAM tajjJaH prayojayet // 58 // vindhyasAgaramadhye tu ye dezAH zrutimAgatAH / nakArabahulAM teSu bhASAM tajjJaH prayojayet // 59 // surASTrAvantidezeSu vetravatyuttareSu ca / ye dezAsteSu purvIta cakArabahulAmiha // 6 // himavasindhusauvIrAna ye ca dezAH samAzritAH / ukArabahulAM tajjJasteSu bhASAM prayojayet // 6 // carmaNyatInadIpAre ye caarbudsmaashritaaH| . takArabahulAM nityaM teSu bhASAM prayojayet // 62 // evaM bhASAvidhAnaM tu kartavyaM nATakAzrayam / atra nokaM mayA yA lokAd prAcaM budhaistu tad // 63 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAtaH athAyaM prakAzyate zrIvararucipraNItaH prAkRtaprakAzo nAma prAkRtabhASAvyAkaraNapranthaH zrIbhAmahanirmitayA manoramAkhyavyAkhyayA, mahAmahopAdhyAyazrImadhurAprasAda dIkSitaviracitayA candrikAbhidhayA saMskRtavyAkhyayA pradIpanAma kasarala hiMndI bhASATIcyA ca vibhUSito mudrApayitvA / kevalaM manoramAkhyavyAkhyayA saha naikavAramanekatra prAkAzyamupa. gato'yaM pranthaH / caukhambA saMskRta pustakAlaye'pi vArANaseye dvitrivAramaso prAkAzyamupagacchannanekopakaraNAlaGkRtaH zrImadudayarAmazAstriDabarAlamahodayaiH sampAditaH / sAmprataM tu tato'pi vaiziSTayamAvahati candrikA pradIpAkhyAbhyAM saM kRta-hindIvyAkhyAbhyAM samalaGkRtaH 1 tatra prakRte ko nAma prAkRtazabdasyArtha iti vivecanAyAM viduSAM matadvayaM jAgati loke / tatra hi prakRtirnAma sarvasAdhAraNo janaH, tayA vyavahiyamANaM vacanakadambakaM prAkRtam / vyAkaraNAdisaMskAra sampannaM tat saMskRtamiti prathamaH pakSaH / strIbAlavaidheyAdibhiTiti bodhagamyatayAdrIyamANA bhASA prAkRtAbhidhAnA sAmAnyatayA pratIyata iti suspaSTaM prathamapakSAzrayiNAM sughiyAM matam / zrIvararucyAdiprAkRtavyAkaraNasUtra praNetRRNAmanyeSAM ca saMskRtapraNayinAM viduSAM 'prakRtiH saMskRtam, tata zrAgataM samutpannaM vA prAkRtam' iti matam / matadvaye yat kimapyekataraM samIcInamasamIcInaM vA bhavatu mataM, paraM prAkRtapadena vyavahiyamANA bhASA kApyastIti na vipratipattiH keSAmapi viduSAm / tasyA eva bhASAyA antargatAnAM padAnAM vyutpatti pradarzayannayaM pranthaH prAkRta prakAza ityanvarthaM nAma dhate / atha ca prAkRtabhASAyAH kati ke ca sUtrakartAra iti viSaye vararuci-vAlmIkihemacandra - trivikramadevAnAM caturNAM nAmAni sapramANamupanyasyanti tadvidaH / tatra vararucihemacandrayoH sUtrakartRtvamavyAhatameva / trivikramadevasya nijasUtrANAM svopajJavRttikartRdvArA sUtrakartRtvaM pratipAdayanti vicakSaNAH, paraM katicana dhImantastu hemacandrakRtasUtrANAmeveyametatkRtA vRttiriti pramANayanto vivadamAnA dRzyante / rudramaNiputraH kathidvAlmIkiH kavirapyupalabhyate vAlmIkinAmnA, paraM sa etatsUtra praNetA bhavituM nArhati / puSTapramANamanta naitadapi pratipAdayituM zakyate yat - zrAdikavirvAlmIkirevaitanirmAtA, yadyapi SaDbhASAcandrikAkArAH zrIlakSmIdharAstathA pratyapAdayan / sa evAyamiti pramANAntaraiH sAdhitaM syAttarhi na tatra viSaye'smAkaM kApi vipratipattiH / zrIvararucipraNItasya prAkRta prakAzasya prAcInAzcatasro vyAkhyAH samupalabhyante1 manoramA, 2 prAkRtamajarI, 3 prAkRtasaJjIvanI, 4 subodhinIti / tAsu prAcInatamA tu bhAmahaviracitA manoramaiveti nirvivAdam / zrIkAtyAyanapraNItA prAkRtamacarI taduttarakALamAzrayatIti vidvanmatam / sA ca vyAkhyA padyamayI navaparicchedAtmikA pUrva nirNayasAgarayantrAlaya mohamayItaH prakAzitA, paramanviSyApi nAsmAbhirupalabdheti tadviSaye na kimapi vaktuM pArayAmaH candrikoddhRtAH paMdyaparyAzAstasyAM uta tato'pi prAcInA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAtaH iti / candrikAkAraiH saJjIvanIsubodhinyoruddhRtya pradarzitA ityanuminumaH / vArANaseya - sarasvatIbhavana- pranthamAlAyA ekonaviMze puSpe bhAgadvayena tRtIyaturIye basantarAjakRtaprAkRtasaJjIvanI, sadAnanda nirmita subodhinItyAkhye vyAkhye api nagama ( aSTama ) paricchedAnte prakAzite staH / prakaraNavazAt prAkRtavyAkaraNaviSayakAnAmeSAmanyevAmapi pranyAnAM viSaye sAmAnyaH paricayaH pradarzyate-- 1 prAkRta prakAzaH zrIvararucipraNItaH prAcInatamaH / samayAdi tu nopalabhyate / vararucernAma kAtyAyanena saha sambadhyate / kAtyAyaneti vararucergotranAmeti kecit / adyayAvat catasraH prAcInA vyAkhyAH santi, mAsu bhAmaharacitA manoramA prathamA, kAtyAyamakRtA prAkRtamazarI padyamayI dvitIyA, vasantarAjanirmitA prAkRtasaJjIvanI tRtIyA, sadAnandapraNItA subodhinI turIyA / pazcamI tu navyA prakAzyamAnA candrikAruyA / 2 prAkRtalakSaNam ----caNDakRtam / vibhaktisvaravyaJjanavidhAnAtmakavibhAgAnvitaM kali kAtAnagarItaH prakAzitacaram / na vizeSaH samupalabhyate / 3 siddhahemacandram - hemacandra praNItam / vizAlaM spaSTamatyupayogi ca / etasya duNDikApara paryAyA prAkRtaprakriyAvRttinAmnI vyAkhyA udayasobhAgyagaNinirmitA / etasya samayastu 1172 IzavIya ityaitihAsikAH / 4 saMkSiptasAraH - kramadIzvarakRtaH / samayAnupalambhaH / asya titro vyAkhyAH zrUyante - jUmaranandin kRtA rasavaMtI, caNDIdevazarmakRtA prAkRtadIpikA, vidyAvinodAcAryanirmitA prAkRtapAdaTIkA / tisro'pyetA zramudritAH / 5. prAkRtavyAkaraNam - trivikrama devakRtam / vAlmIkisUtravyAkhyeti kecinmatam, svasUtravyAkhyetyanyamatam, hemacandrasUtrANAM vRttiriti tRtIyaM matam / asya samayastu 1236 - 1300 IzavIyazatakam / 6 prAkRtarUpAvatAraH - siMharAjanirmitaH / ayaM siMharAjaH trivikramapranyasthasUtrAnuyAyo 1300 - 1400 IzanIyazatakasthaH / 7 SaDbhASAcandrikA - lakSmIdhara nirmitA / lakSmIdharastu sUtrakartAramAdikaviM bAlmIkimeva pratipAdayati / samayastu 1541 - 1565 IzavIyaM zatakam / trivikramasiMharAjalakSmIghararvyAkhyAtAni sUtrANi tu samAnAnyeva / 8 prAkRtasarvasvam - mArkaNDeyakavIndrakRtam / bhAryAchandomayaM svopajJavRttisahitam / vizeSastu draSTavyo'nyatra / 9 prAkRtakalpataruH- rAmazarmatarkavAgIzani maMtaH padyamayaH / eSa laGkezvarakRtaprAkRtakAmadhenumAdhArIkRtya nirmitavAniti svatranthe pratyapAdayat / etadatiriktA api kecana pranyAH prAkRtavyAkaraNaviSaye santi, Asan veti anya kArANAmanveSakANAM coddharaNAdibhiH pratIyante / sakartRkANAM teSAM nAmollekha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ upoddhAtaH evaitatpUrtaye'lamiti / yathA-1 bharataH (prAyo nAvyazAstrakartA), 2 zAkalyaH, 3 kohalaH, 4 lahezvaraH prAkRtakAmadhenukartA, 5 samantabhadraH prAkRtavyAkaraNanirmAtA, / 6 naracandraH prAkRtaprabodhakartA, 7 kRSNapaNDitaH (zeSakRSNaH ) prAkRtacandrikAracayitA, 8 vAmanAcAryaH prAkRtacandrikAkRt, 9 raghunAthazarmA prAkRtAnandakRta, 10 narasiMhaH prAkRtapradIpikAyAH kartA, , 1 cinavommabhUpAlaH prAkRtamaNidIpikAnirmAtA, 12 appayyadIkSitaH (apyayajvan ) prAkRtamaNidIpakartA, 13 bhAmakaveH SaDbhASAcandrikA, 14durguNAcAryasya SaDbhASArUpamAlikA, 15 nAgobAnAmnaH SaDbhASAsubantarUpAdarzaH, 16 SaDbhASAmanjarI, 17 SaDbhASAvArtikam, 18 SaDbhASAsubantAdarzaH, 19 zubhacandrasya prAkRtavyAkaraNam, 20 zrutasAgarasya audAryacintAmaNiH, 21 bhojasya prAkRtavyAkaraNam, 22 puSpavananAthasya prAkRtavyAkaraNaM ceti / ___ zrIbhAmahanirmitamanoramAsahite zrIvAraruce prAkRtaprakAze sUtrANAM pUrNA saMkhyA catuHzatasaptAzItimitA'sti / saJjIvanIsubodhinyanusAriNyA candrikayA dvAviMzatiH sUtrANyadhikAni saMgRhya pradarzitAnIti militvA navAdhikaM paJcazataM sUtrasaMkhyA bhavati / bhAmahasammatasUtreSu nava sUtrANi candrikayA na vyAkhyAtAnIti tatpakSe kevalaM paJcazataM (500) sUtrasaMkhyeti pratipAdanamatra kautukAyetyalam / . zrIvararuciviSaye tu kevalamidameva jJAtuM zakyate yadayaM prAkRtavyAkaraNakRtsu prAcIna* tama iti / pANineH sUtrANAmupari vArtikAnAM racayitA kadAcidayamapi bhavituM yujyate / zrIbhAmahaviSaye paricayastvittham-vinyAloke zrImadAnandavardhanAcAralaGkArazAstraviSayakAnthapraNetRtvenAsyollekhaH kRtaH, bhAmahAlaGkAranAmnA prAyastatpustakaM prasiddhameva / sa evAyaM na veti pramANAntarAnupalabdhene ninnetuN-paaryaamH| prAkRtamajarInAmnA prAkRtaprakAzasya padyamayyA vyAkhyAyAH kartuH zrIkAtyAyanasyApi viSaye pramANAnupalambhAdasmAkamaudAsInyameva / candrikAnyAkhyAyAM samuddhRtAH . padyaparyAzAstatratyA utAho te'nyatrasthA iti na zaknumaH kathayitum / candrikAyAM tu sajIvanIsubodhinIbhyAmutya saMgRhotA iti tu kalpayituM paaryaamH| tayostu kutaH saMgRhItA ityasmin viSaye monameva shrnniikurmH| zrIvasantarAjasya prAkRtasaMjIvanITIkAkartuviSaye tu vayaM sandihAnA eva / yato hi kAvyavemapAlaka kumAragire patirekaH saH / viSayabhUpateH putraH zivarAjasyAnujaH candra devamathilAyA zakunArNavanirmAtA kacidanyaH / sajIvanIkartA tUbhayoranyataro'pi - nAstIti pratibhAti / kisAmuSya viSaye kimapyatithaM nopAlabhyata itIva prAkRtasajIvanIsampAdakarasmatsuhRdayaH svargIyazrIbaTukanAthazarmabhistaNa hindUvizvavidyAlaye vArANaseye prAdhyApakapadAsInaH zrIvaladevopAdhyAyazarmabhizca sa samupekSita eva / / . suboSinIvyAkhyA H zrIsadAnandasvApi viSaye tAbhyAM tatraiva tapevAcaritamiti pramAgopanyAsaM vinA na vicidapi garnu bipi samarthaH syAt / kavidha bhaTTakezavaputro
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ HARRAINMENT - upoddhAtaH . bhaTakezavapitA sadAnanda iti samullekho dRzyate / paraM sa etadviSayaka eveti kathaM nirNetuM prbhvaamH| atha candrikAkhyA vyAlyeyaM paJcamIti nizcapracam / etannirmAtArastu haradoImaNDalAntargata-bhagavantanagaravAstavyAH kAnyakubjabrAhmaNAcikitsakacUDAmaNi zrIhariharazarmaNAM pautrAH,tadvitIyaputra zrIbadarInAthazarmaNAM putrA, labdhamahAmahopAdhyAyAdisammAnasUcakapadavIkAH zrIpaNDitamathurAprasAdadIkSitamahodayAH santi, yaizca vaidyaka kAmazAstravyAkaraNa pAlI-prAkRta-zAstrArtha-nATakAdibhinnabhinaviSayeSvaneke pranyAH praNItAH santi, yadantargatA prAkRtaprakAzavyAkhyeyaM candrikA zrImatAM purastAd vidyate / etaskulaM vidvatkalamiti kathayituM zakyate yato'smin kule vidvAMsa eva trayaH zrIsadAzivavaikuNThanAtharAmanAthAkhyAH putrA eteSAm / zrImadayodhyAnAthaprabhRtayo nava pautrAca santi yeSu katipaye vidvatkoTimArUDhA anye cArurukSavaH / adhikaM tu 'bhktsudrshn'naattkbhuumikaadibhyo'vgntvym| zrIDabarAlamahodayaiH prAkRtapadArthanirvacanaM, bhASopabhASAH prAkRtaprakAzapustakasyAdhArazca spaSTaM svIye prAstAvike kRtamiti tata evAvagantavyam / candrikApradIpayorAdhA. razca pranyakRllekha eveti na tatrApi kimapi vaktavyamavaziSTam / ___etadupoddhAtalekhanAvasare zrI pa0 la* vaidyamahodayaH sampAditaM zrItrivikramadevanirmitaprAkRtazabdAnuzAsana-manoramAsahitaprAkRtaprakAza-pustakadvayaM tathA zrI prA.kR. trivedisampAditaM SaDbhASAcandrikAkhyaM pustakamekamupalabdham / tatazca bhUmikAsAmagrIsaMgraha iti dhanyavAdAste / vizeSataH shriivaidymhodyaaH|| ___ zarIrasyAsvAsthyena yatratatra gantumazakyatayA yaiH sAhAyyaM sampAditaM te'smAkaM bhAgineyA AyuSmantaH sAhityAcArya-purANetihAsAdizAstrAcAryAH em. e0 upAdhibhAjaH zrIvalirAmazAstribhAradvAjAH . sarasvatIbhavana-vArANasIpustakAlayopAdhyakSAH, guruvadguruputreSviti nyAyena gurutulyA api ziSyatvaM gatA AyuSmantaH sAhityAcAryA mahAmahopAdhyAyaguruvaszrIlakSmaNazAvitailaGgasUnavaH zrIjaganAthazAstritalajhA atha ca zrIvyAhaTezazaharatailajhA ema0 e0, bI0 ela* mahodayAzca shubhaashiirvaadrbhinndynte| .. evaM zrIrAmacandramAmahAzayA api kathaM vismaraNIyAH syuH| .. ____etatkAryaprotsAhanAdinA samupakurvantaH caukhambAsaMskRtapranthamAlA-caukhambAvidyAbhavanapranyamAlAdvayAdhyakSAH zrIjayakRSNadAsaguptamahodayAH zumAmirAzIbhirabhinanyante / mante ca jJAnapradebhyaH pUNyapAdazrIbhAlacandrazAstrimAnavalitailaGgebhyaH praNAmaparamparAH samarpya zrIbhagavantaM kAzIvizvanAtha manasi nidhAya viramAmi pakSavitAdamuSmAdupoddhAtaprapaJcAditi zam / vArANasI pUH, ] viduSAmAzrayaHvi0 saM0 2016, janmASTamI / jaganAthazAstrI hoziGgaH
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA zrI paramAtmA ke anugraha se aura mAtRbhUmi bhAratavarSa ke suputroM ke athaka prayatloM se hamArA deza bhAratavarSa isa samaya eka svatantra rASTra hai, jisake pradhAna netA mAnanIya zrI javAharalAla neharU jI tathA rASTrapati dezarakSa DaoN0 zrI rAjendraprasAda jI haiN| aise svatantra rASTra meM prasiddha honevAlI saMskRta pustakoM meM bhI rASTriyatA kI jhalaka Avazyaka hai| ata eva unakA rASTrabhASA meM anuvAda honA bhI nyAyasaGgata hai| saMskRta pustakoM kI bhUmikA saMskRtazoM ke liye saMskRta meM avazya upAdeya hai| isI prakAra rASTramASA hindI meM mI usakA honA ucita pratIta hotA hai| jaisA ki AMglazAsanakAla meM adhikatara vidvAn aMgrejI meM hI saba kucha likhate the| kintu vaha samaya lada gyaa| aba apane deza kI rASTrabhASA meM usakI jananI saMskRta bhASA ke sAtha-sAtha rASTrabhASA hindI meM bhI saba kArya hone cAhie-aisI isa tuccha lekhaka kI dhAraNA hai| isake pUrva bhI kabhI-kabhI choTI-moTI pustakoM meM isa lekhaka dvArA vaisA prayatna kiyA gayA hai| ata eva Aja bhI yaha prayana kiyA jA rahA hai to usase kisIko bhI aruci na honI cAhie / prakRta viSaya kI ora muDa rahe haiN| zrI vararucikRta prAkRtaprakAza kA caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI se yaha caturtha saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| isake pUrva aneka upakaraNoM se susajjita kevala zrI bhAmahakRta manoramA nAmaka saMskRta TIkA ke sAtha isakA prakAzana huA thA, jo bhI udayarAma zAstrI DabarAla mahAzaya dArA parIkSya chAtropayogI banAyA gayA thaa| kintu samaya ke parivartana ke sAtha usameM bhI parivartana kI AvazyakatA pratIta hone lgii| aise avasara para dUradazI ma0 ma0paM0 madhurAprasAda dIkSita jI ne 'candrikA' nAmaka eka naI saMskRta TIkA aura 'pradIpa' nAmaka sarala hindA TIkA likhakara usakI pUrti kara dii| una TIkAoM ke sAtha yaha pustaka kitanI upAdeya hai-yaha pAThakoM ke nirNaya ke hI adhIna hai| yaha TIkA saMjIvanI aura mubodhinI kI anugAminI hone se aSTama (bhAmahAnusAra nabama) pariccheda ke anta taka hI hai| anugAminI hone para bhI yaha samAlocikA bhI hai-yaha vizeSa sthaloM ke nirIkSaNa se spaSTa ho jaaygaa| astu, dazama se dAdaza taka tIna paricchedoM kI TIkA na hone se adhyakSa mahodaya ko sUcita kiyA gyaa| unhIMke kathanAnusAra yaha saMpAdana kArya mujhe sauMpA gayA thA aura maiMne mI sarasvatI sevA ke nAte ise saharSa svIkAra bhI kiyA thaa| ataH unhIMkI icchAnusAra zeSa bhAga kI TIkA racane kA mAra bhI saMpAdaka ke Upara hI maayaa| AdhArAntara ke abhAva meM bhAmahavRttyanusAra hI candrikAdi kI zailI para naI saMskRta evaM hindI TIkA likhakara pUrti kI gii| ata eva usakA nAma bhI candrikApUraNI rakhA gyaa| vidvaMgaNa isakI AlocanA svayaM kreNge|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Hindisio prakRta pustaka arthAt vararuci-sUtra evaM bhAmahavRtti-manoramA ke prakAzana kA AdhArazrI svarAla mahodaya kI 'prAstAvanA' se bAta hotA hai ki vArANaseya rAjakIya saMskRta pustakAlaya-sarasvatI bhavana kI hastalikhita do pustakeM hai| prastuta saMkaraNa kA AdhAra upayukta mahAzaya dvArA saMpAdita pustaka hI hai tathA navIna vyAkhyAoM kA samma svayaM vyAkhyAkAra-likhita pustaka hai| ata eva isa viSaya meM vizeSa carcA kI AvazyakatA pratIta nahIM hotii| 'prAkRta-prakAza' isa pada meM prAkRta zabda kA artha kyA hai ? isameM vidvAnoM ke do mata mAlUma par3ate haiN| prathama mata:-prakRti arthAt prajAgaNa, tatsambandhI arthAt unake pArasparika vyavahAra yA bola-cAla meM Ane vAlI bhASA prAkRta pada kA artha hai| unhIMke siddhAntAnusAra vyAkaraNa ke niyamoM se saMskAra pAkara zuddha va sundara banI bhASA saMskRta' nAma dhAraNa karatI hai| dvitIya mata:-prAcIna samaya, vaidikakAla se upayukta hone vAlI bhASA arthAt saMskRta hI prakRti arthAt mUla bhASA hai aura usase AI yA banI rUpAntara ko prApta hone vAlI bhASA prAkRta hai| pUrvottara matoM meM koI bhI mata grAhya mAnA jAya, to 'prAkRta' yaha nAma eka bhASA kA hai jisake aneka bheda upalabdha haiN| usa prAkRta bhASA ke zabdoM ke sAdhutva ko prakAza karane vAlA yaha grantha apane 'prAkRta-prakAza' nAma ko sArthaka banA rahA hai| isa prAkRta bhASA ke siddhAntoM ko sUtrarUpa meM nirmita karane vAloM meM vararuci, vAlmIki, hemacandra evaM trivikramadeva ke nAma saMmukha Ate haiN| unameM vararuci tathA hemacandra ko sUtrakartA mAnane meM koI vAda-vivAda nhiiN| trivikrama deva ke sambandha meM eka mata hai ki sUtra evaM vRtti donoM unakI haiM aura dUsarA mata hai ki vAlmIki ke sUtroM para inakI vyAkhyA hai tathA tRtIya mata isa prakAra hai ki hemacandrapraNIta sUtroM para inhoMne vyAkhyA kI hai| bahuta se vidvAn Adikavi vAlmIki-kRta sUtra mAnane meM puSTa pramANa ke abhAva meM sahamata nahIM haiN| parantu SaDbhASAcandrikAkAra 16vIM zatAbdI ke vidvAn zrI lakSmIdhara apane granyArambha ke pacoM dvArA zrI bAlmIki Adikavi ko hI sUtra-nirmAtA svIkAra karate haiM aura pramANoM se yadi yaha bAta siddha ho to hamalogoM ko bhI koI Apatti nahIM hai| isa grantha meM bhAmahavRttyanusAra bAraha paricchedoM ke sUtroM kI pUrNa saMkhyA 487 hai tathA candrikA-TIkAnusAra 22 sUtra adhika haiN| kintu Upara likhI saMkhyA meM se 9 sUtroM kI candrikA meM upekSA kara vyAkhyA nahIM kI gaI hai / ataH unake mata se 500 sUtra haiN| evaM pUrNa yoga 509 sUtroM kA hai / astu, prAkRtaprakAza kI 4 prAcIna TokAe~ haiM, yathA-1 manoramA, 2 prAkRtamArI, 3 prAkRtasaMjIvanI tathA 4 subodhinI / unameM manoramA prAcInatama hai jisake racayitA bhAmaha haiM / vararuci ke samAna bhAmaha ke sambandha meM aitihAsika sAmagrI ke abhAva meM paricaya karAnA azakya-sA ho rahA hai| dUsarI TIkA prAkRtamajarI pacAtmaka navama paricchedAnta taka hI hai jisake nirmAtA zrI kAtyAyana nAmaka vidvAn haiM / ve kauna the? kisa samaya meM the? ityAdi bhI aspaSTa hai, jaisA ki pUrva ke sambandha meM / tIsarI TIkA prAkRtasabhIvanI nAmaka hai| yaha bhI navama paricchedAnta hI hai| isake racayitA zrI vasantarAja haiN| inakA paricaya bhI pUrvavatI vyAkhyAkAroM ke samAna durlabha hai| evaM cauthI TIkA zrIsadAnandanirmita mubodhinI hai, jo navama pariccheda ke navama sUtra kI samApti ke sAtha samApta huI hai| antima donoM TokAe~ vArANasI ke sarasvatIbhavana se 'sarasvatImavana-granthamAlA' ke 193 puSpa ke do bhAgoM meM prakAzita huI haiN| nianARDASTI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) prAkRtavyAkaraNasambandhI jo grantha Ajataka prakAzita ho cuke haiM unakA saMkSipta paricaya denA Avazyaka samajhakara ullekha nIce kiyA jA rahA hai / grantha 1 prAkRtaprakAza 2 prAkRtalakSaNa 3 siddhahemacandra 4 saMkSiptasAra 5 prAkRta vyAkaraNa ( zabdAnuzAsana ) 6 prAkRtarUpAvatAra 7 bhASA candrikA 8 prAkRtasarvasva 9 prAkRtakalpataru ( padyamaya ) kartA vararuci caNDa hemacandra vArANasI di0 27-8-59 kramadIzvara } trivikramadeva siMharAja lakSmIdhara samaya parama prAcIna prAcIna 1172 I0 X vyAkhyA manoramA-maJjarI-saMjIvanI - suvodhinI 4 prAcIna, candrikA 11 navIna, hindITIkA 1 pradIpa x prAkRtaprakriyA vRtti yA duNDikA udayasaubhAgyagaNikRta rasavatI, prAkRtadIpikA, prAkRta pAdaTIkA-3 1236 - 1300 I0 svopajJavRtti 1300 - 1400 I0 1541 - 1565 I0 mArkaNDeya kavIndra x rAmazarma tarkavAgIza arvAcIna X Adikavi vAlmIki ke sUtroM kI apanI vyAkhyA kA samarthana AryAchanda meM vRtti kA lekhaka isake sivAya bharata, kohala, zAkalya, laGkezvara ( prAkRta kAmadhenukartA ), zeSakRSNa paNDita evaM appaya dIkSita ke nAma granthakartA ke rUpa meM AdaraNIya haiM / x anta meM punaH prakRta pustaka meM aneka granthoM ke nirmAtA, kavi, mahAmahopAdhyAya paNDita zrImathurAprasAda dIkSita bhagavantanagara- haradoI ke nivAsI kA smaraNa ucita hai, kyoMki prAkRtaprakAza para ApakI 'candrikA' nAmaka paJcama saMskRta vyAkhyA evaM 'pradIpa' nAmaka sarala hindI TIkA bhI hai jisakA Upara ullekha ho cukA hai / jisakI preraNA se kArya kiyA gayA usa paramAtmA ko praNAma / jina logoM ne sAhAyya diyA una mitra, sambandhI Adi kI maMgalakAmanA ke sAtha prastuta granthamAlA ke adhyakSa gupta bandhuoM ko zubhAzIrvAda dekara jJAnadAtA pUjyapAda zrI gurucaraNoM meM natamastaka ho isa bhUmikA - lekhana kArya se virAma lete haiM / bhavadIya jagannAtha zAstrI hoziGga
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAH 1 prastAvanA 2 prAkRtabhASAbhedaH 3 upodghAtaH 4 bhUmikA (hindI) 5 prAkRtaprakAzaH saTIkaH ( ka ) prathamaH paricchedaH (kha) dvitIyaH ( ga ) tRtIyaH (gha) turIyaH (Ga) paJcamaH (ca) SaSThaH (cha) saptamaH ( ja ) aSTamaH ( jha ) navamaH (ma ) dazamaH "" 99 99 " 39 99 " " "" viSayasUcI (Ta) ekAdazaH " (Tha) dvAdazaH 39 dU sUtrapAThaH 7 sUtrAnukramaNikA 8 candrikoddhRtAnAM padyapadyAMzAnAM varNAnukramaNikA 9 apabhraMzavicAraH 10 zabdarUpAvaliH 11 dhAturUpadigdarzanam 12 dhAtvAdezAH 13 zabdasUcI 14 zuddhipatram ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... pRSThAGkAH 1-6 1 1-4 1-3 1- 252 1 28 4. 82 107 127 150 172 212 224 231 239 253 265 273 282 290 299 301 302 320
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| prAkRtaprakAzaH 'mnormaa'-'cndrikaa-paakhyaadvyopetH| prathamaH paricchedaH jayati mdmuditmdhukrmdhurrutaaklnkuunnitaapaalH| karavihitagaNDakaNDUvinodasukhito gaNAdhipatiH // 1 // vararuciracitaprAkRtalakSaNasUtrANi lakSyamArgeNa / buddhvA cakAra vRttiM saMkSiptAM bhAmahaH spaSTAm // 2 // AderataH // 1 // adhikAro'yam / yadita UrdhvamanukramiSyAma AderataH sthAne tadbhavatItyevaM veditavyam / aaderityetdaa''pricchedsmaaptH| ata iti ca AkAravidhAnAt / ata iti takAragrahaNaM savarNanivRttyartham // 1 // yA'' laktakaraktacandanamadhuvrAtAdharadyotinI vidyutkuGkumaratnakukkuTazikhAkhadyotabhAbhrAjinI / ulkAkokilaTakcakoranayanAzokadyutisvAminI. seyaM viSNupadaprabhA vijayate sNsaartstaarinnii|| AderataH-ita Urdhvam pAdaparisamApteH zrAderityadhikriyate / ataH iti tu 'adAto yathAdiSu ve'tyataH prAk // 1 // yaha adhikArasUtra hai| pAdasamApti taka jo kArya vihita hogA vaha Adi ko hI hogA aura 'adAto yathAdiSu vA' ke pUrva 2 ataH hasva akAra ko kArya hogA // 1 // A samRddhayAdiSu vA // 2 // samRddhi-ityevamAdiSu zabdaSvAderakArasyA''kAro bhavati vA samiddhI sAmiddhI / (1-28 ka = i, 3-1 dalopaH, 3-50 dvitvam , 3-51 dh = d, 5-18 dIrghaH) paaDaM, paaaddN| (3-3 ralopaH, 2-2 kalopaH, 2-20 1. kvacid-A AkAravidhAnAd paatthH| 2. 'antyasya halaH' 4-6 iti solopaH, evaM sarvatra soloMpe bodhyam /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta prakAze " TU = D, 5-30 vinduH ) ahijAI, AhijAI / ( 2-27 bhU = h 2-2 talopaH, 5- 18 dIrghaH ) maNaMsiNI, mANaMsiNI / ( 2-42 n = N, 4-15 bindu:, 3-3 vlopaH, 3- 42 nU = N ) 'paDivaA, pADiva / ( 3-3 rlopaH, 2- 15 p= v, 2 - 2 dulopaH ) saricchaM, sAricchaM / (1-31 R = ri, 2-2 dulopaH, 3-30 kSU = cchra, 5-30 binduH ) paDisiddhI, pADisiddhI / ( 3-3 rlopaH, 2-43 p= s, 3-1 lopaH, 3-50 dvitvam, 351 gh = dU, 5- 18 dIrghaH ) pasuttaM, pAsuttaM / ( 3-3 ralopaH, 3-1 pUlopaH 3-50 dvitvam, 5-30 vinduH) pasiddhI, pAsiddhI / ( 3-3 rlopaH, 2-2 dUlopaH, 3-50 dvitvam, 3-51 gh = dU, 5- 18 dIrghaH ) asso, Aso' / ( 2-43 z= s, 3-3 vlopaH, 3-58 dvitvam , 5-1 o ) samRddhi - prakaTAbhijAtimanasvinIpratipadasadRkSapratiSiddhiprasuptaprasiddhyazvAH / AkR tigaNo'yam // 2 // A samRddha yAdiSu vA - samRddhyAdiSu zabdeSu AdibhUtasya hrasvAkArasya vikalpena AkAraH / sAmiddhI, samiddhI / samRddhiH / pADisiddhI, paDisiddhI / pratiSiddhiH / pAsiddhI, pasiddhI / prasiddhiH / mANaMsiNI, maNaMsiNI / manasvinI / zrahijA, hijA / 'kagacaje 'tyatra prAyograhaNAt na jakAralopaH / kecittu hizrA, ahi iti vadanti / abhijAtam iti / pAmuttaM, pasutaM / prasuptam / pADiyA, paDivatrA / pratipad / pADaM, paDaM / prakaTam / sAricchaM, saricchaM / sadRkSam / vAzabdasya vyavasthitavika - lpatvAt kvacinnityamAtvam / vAsasa / varSazatam / pAsissaM / prasvinnam / sAsU | zvazrUH / samRddhyAdigaNoktaH zrazvazabdapAThastu cintya eva / samRddhiH pratiSiddhizva prasiddhizva manasvinI / abhijAtaM prasuptaM ca pratipad prakaTaM tathA // sadRkSaM caivamAdiH syAt samRddhyAdigaNaH kila // 2 // samRddhayAdika zabdoM ke Adisya hasva akAra ko vikalpa se AkAra ho jAtA hai / (samRddhiH ) naM. 10 se ikAra, 52 se antya ikAra ko dIrgha, 60 se sulopa, A samR0 isase Atva / sAmiddhI, pakSa meM samiddhI / ( pratiSiddhiH ) naM. 5 se ralopa, 26 se sakAra, 52 se dIrgha, 60 se sulopa, Ava, pratisaravetasa 28 se DakAra / pADi siddhI, paDisiddhI / evam ( prasiddhiH ) kA pUrvavat pAsiddhI, pasiddhI / ( manasvinI ) naM. 5 se valopa, 61 se anusvAra, 25 se NakAra, prakRta sUtra se dIrgha / mANaMsiNI, masiNI / (abhijAtaM ) naM 23 se bhako hakAra, 2 se jakAra, takAra kA lopa, 1. pratyAdauDaH 8 / 1 / 206 iti hemasUtreNa to DaH / kecittu 'pratisara vetasapatAkAsu DaH' 2-8 iti sUtre pratisarAdayaH pratyAdInAmupalakSaNamiti vadanti / 2. na dIrghA'nusvArAta 8 / 2 / 92 iti hemasUtreNa dvitvaniSedhaH / 3. dvitvAbhAvapakSe aso / 4. ka pustake pratipad pAThastatra - ( 4-7 dU = A ) | 5. yatra pratisparddhipAThastatra (3-37 rUpa = siM) iti vizeSaH /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH A samR0 se dIrgha, 62 se anusvAra / AhiAzra, ahiaa| (prasuptam ) pUrvokta naM. 5+2+6+62 se siddha kara lenaa| pAsutaM, psuttN| (pratipat) pADivA, paDivaA, pUrvokta sUtroM se siddha hai| prativetalapatAkAsu DaH isase DakAra Adeza ho jAtA hai / (kyA bhAmaha paNDita jI paDivaA kA sAdhutva karate huye yaha sUtra hI bhUla gaye the, athavA presa doSa se raha gayA)(prakaTam) (pAaDaM, paarDa) naM.5+ 2+19+ 6. se siddha ho jAtA hai)||2|| ___ noTa-(10) ipyAdiSu / (52) subhisupsu dIrghaH / (60) antyasya hlH| (5) sarvatra lavarAm / (26) zapoH sH| (61) vakrAdiSu / (25) no NaH sarvatra / (23) khaghathadhamAM hH| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (62) napuMsake sobinduH / (6) zepAdezayoditvamanAdau / (19) To DaH // 2 // . ___ idIpatpakvasvamavetasavyajanamRdaGgA'GgAreSu* // 3 // ISadAdiSu zabdeSu AderataH sthAne ikArAdezo bhavati / veti nivR. ttam / isi'| (4-1 I = i,2-43 p = s, 4-6 antyalopaH) pikkaM / (3-3 valopaH, 3-50 dvitvam , 5-30 binduH) siviNo' / (3-3 valopaH, 3-62 viprakarSa ikAratA ca, 2-42 = = Na, 5-1 o) veddiso| (28t = D, 5-1 o) vaaNo / (3-2 yalopaH, 2-2 jalopaH, 2-42 = Na , 5-1 o) mihaGgo / (1-28 % i, 4-17 binduH, 2-2 dalopaH, 5-1 o) iGgAlo / (4-17 binduH , 2-30 =la , 5-1 o)||3|| IdIpat0-ISadAdiSu zabdeSuAderataH sthAne ikAraH syAt / cakArAdanAderapi / (ISat ) Isi-ISadzabdAt supratyaye antyasya halaH 4 / 6 iti soH, dakArasya ca lope zaSoH saH 2 / 43 iti skaarH| idISat anena anantyasyApi sakArottarasyAkArasya ikaarH| yattu bhAmahena ISadaH AdibhUtasya dIrghakArasya ikAraH kRtastaccintyam, ata ityuktestasya akArarUpAbhAvAt / kiJca punaH sakArottarasyAkArasyekAraH kena syAt / na ca bhavannaye'pi prAderityadhikArAt, sakArAkArasya anAditvAtkathamikAraH, cakAragraha. nnaadnaaderpiityukteH| anyathA vetasazabde madhyasthitasya takArAkArasya ikAraH karya syAt / kiMca ISadaH Isi iti rUpam, na tu isi, iti / tatra IkArasya hrasvekAravidhAyakasUtrAbhAvAt / ( pakkam ) pikaM sarvatra lavarAmiti valopaH, zeSAdezeti kadvitvam , anena ikaarH| pikaM / (svapraH) sivinno| pUrvavad valopaH, zrAdisthatvAna sasya dvitvam , prakRtena itvam / it zrI hI 3 / 62 // ityAdinA pakAranakArayorviprakarSaH pUrvasya * satre'smin vasantarAjamatAnuyAyi'candrikA'-vyAkhyAkR-mate'nte 'ca' iti varNo'dhikaH / ' 1. 'itvamISatpade kaizcidokArasyApi ceSyate / isi cumbiamityAdi rUpaM tena hi dRshyte|' itymiyuktaaH| hemastu Isi iti manyate, tathA ca zAkuntale IsIsi cumbiAI' iti prAyo dI dilabhyate / 2. svamanIgyo 8 / 1 / 259 / simiNo, siviNo / he0 / 3. idutau dRSTi-- - vRSTa-pRthak-mRdaGga-naptake 8 / 1 / 137 teNAhiTTa gIaM muGgi karatADiya mihaGgaM / he| kA0 pu0 muga pAThe 1-29 sUtreNotvaM bodhyam, tatra gaNe AdigrahaNAt /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzepakArAkArasya cetvam / povH| no NaH sarvatreti nasya Natve / ata zrot soH / siviNo iti / ( vetasaH) veDiso / prativetasapatAkAmu DaH iti DaH / yatta bhAmahena pratisareti paTitam , tannaye pddihaN| paDivaaNaM ityAdikAH kathaM setsyantIti vibhAvayantu mudhiyaH / sAdhutvaM lokabhASAyAM sphuTIbhaviSyati / ( vyajanakam ) viannaN| (mRdaGgaH) muiNgo| (aGgAraH) izAlaH / cakAraprahaNAd majjhima, carimaM ityAdi // 3 // IpadAdika zabdoM meM Adistha akAra ko ikAra hotA hai| jisa zabda meM Adistha akAra na hogA vahA~ madhyastha ko hI ikAra ho jAyagA, udAharaNoM meM spaSTa hai| (Ipat) naM. 26 se pakAra ko sakAra, 60 se su kA aura Ipad ke dakAra kA lopa, prakRta sUtra se akAra ko ikAra, Isi iti| (pakvam ) naM. 5 se valopa, 6 se dvitva, itva, pikaM / (svapnaH) naM. 5 se valopa, idIpat0 se Adistha akAra ko ikAra / it zrIhrI0 isase pakAra nakAra kA viprakarSa aura pakArastha akAra ko ikAra / naM. 18 se pakAra ko vakAra, 25 se nakAra ko NakAra, 42 se okAra, sivinno| (vetasaH)prativetasa0 se DakArAdeza, prakRta sUtra se madhyastha akAra ko ikAra / naM. 42 se okAra, veDiso / (vyajanakam )naM. 4 se yalopa / prakRta idIpat se ikaar| naM. 2 se jakAra aura kakAra kA lopa / 25 se NakAra / 62 se anusvAra, viannoN| (mRdaGga) naM. 11 se R ko ukAra / ukta prakRta sUtra se ikAra naM.2 se dalopa / 42 se okAra, muiGgo / (aGgAraH) naM. 64 se repha ko lakAra / uktasUtra se ikAra, 42 se okAra / iGgAlo // 3 // noTa-naM.-(26) zaSoH sH| (60) antyasya halaH / (5) sarvatra lavarAm / (6) zeSAdezayordvitvamanAdau / (18) po vaH / (25) no NaH sarvatra / (42) ata otsoH / (4) adho manayAm / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (62) napuMsake sorbinduH / (11) udRtvAdiSu / (64) haridrAdInAM ro laH // 3 // lopo'raNye // 4 // araNyazabde Aderato lopo bhavati / raNaM / (3-2 yalopaH, 3-50 dvitvam , 5-30 binduH)||4|| lopo'raNye-araNyazabde AderakArasya lopaH syAt / araNyaM / rnnN| kathama idAnImityasya 'dANi' iti / yogavibhAgAtsetsyati / lopaH / 4 / AderlopaH syAt / itIkAralope, no NaH sarvatreti NakAre, idItaH pAnIyAdiSu itIttve, mo bindurityanusvAraH / tasya mAMsAditvAllopaH / dANi iti // 4 // ___ araNya zabda ke AdibhUta akAra kA lopa ho| (araNyam ) isase akAra kA lopa ho gyaa| naM. 4 se yakAra kA lopa / 6 se avaziSTa. NakAra ko dvitva / 37 se antya makAra ko anusvAra / raNaM / idAnIm kA dANi / yogavibhAga karake "lopaH'-yaha sUtra mAnanA / araNya zabda ke atirikta bhI kahIM lopa ho| isase ikAra kA lop| naM. 25 se NakAra / idItaH pAnIyAdiSu se hasva ikAra / makAra ko anusvAra / mAMlAditvAllopa dANi / iti // 4 //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH e' zayyAdiSu // 5 // zayyA ityevamAdiSu zabdapu Aderata ekArAdezo bhavati / sejaa| (2-43 z = s , 3-17 yya = j , 3-50 dvitvam) sunderN| (4-17 vinduH, 1-44 au = u, 3-18 ya = r, 5-30 vinduH) ukkero| (3-1 tlopaH, 3-50 dvitvam , 5-1 o) teraho / (3-3 ropaH, 2-2 yalopaH, 4-1 olopaH, 2-14 d = r , 2-44 z = ha , 5-1 o) accheraM / (4-1 A = a',3-40 zca = cha , 3-50 dvitvam , 3-51 ch = ca , 3-18 / rya ra ,5-30 binduH) parantaM / (3-18rya = ra , 5-30 vinduH) vellii| (3-3 lalopaH, 3-50 dvitvam ) zayyAsaundaryotkaratrayodazAzcaryaparyantavallyaH // 5 // e ca zayyAdipu-zayyAzabdena sadRzAH zayyAdayaH, sAdRzyaM ca saMyuktatvena / zayyAzabdasadRzeSu zrAderata etvaM syAt / cakArAdanAderapi / ( zayyA ) anena AderakArasya etve, ya ityasya jakAre tasya dvitve, sakAre ca kRte / sejA / ( saundaryama) munderaM / (vallI) vellii| (kiyat ) kettiaM / (yAvat ) jettiaN| ( tAvat ) tetti| (utkaraH) ukro| (trayodazaH) terho| (Azcaryam ) accheraM / (stokamAtram ) thoamettaM / ( paryantam ) perantaM / ( vRntam ) vennttN| zayyAsaundaryaparyantavallItrittiAntotkarAH / / AzcayemAtravRntAni zeyaH zayyAdirIdRzaH // 5 // - zayyAdika zabdoM ke Adi akAra ko ekAra ho / cakAra grahaNa se anAdi akAra ko bhI ekAra hogaa| zayyA0, isase ekAra / naM. 26 se zakAra ko sakAra / 4 se adhaHstha eka yakAra kA lopa / 'yazayyAbhimanyuSu jaH' isase jakAra / naM. 6 se jakAra ko dvitva / sejA / ( saundaryam) isameM madhyastha akAra ko ekAra / naM. 65 se aukAra ko ukAra / naM. 4 se yalopa / naM. 37 se makAra ko anusvAra / sundaraM / (vallI) prakRta satra se ekAra / vellI / (kiyat) kimaH ka 5159 isase kaadesh| prakRta se pakAra / 'iSTau kiMyattadetebhyaH parimANe ttiyaddahau' isa iSTi se parimANa artha meM ttiya prtyy| naM. 60 se antya takAra kA lopa / supratyaya / kettiyaM / evam (yAvat) se ttiya pratyaya / etva / naM. 24 se yakAra ko jakAra / jettiyaM / evam (tAvat ) se parvavata / tettiyaM / (utkaraH) naM. 3 se takAra lop| naM. 6 se kakAra ko dvitva / naM.52 se okAra / ukkro| (Azcaryam) naM. 58 se AkAra ko akaar| naM. 64 se ko chkaar| naM. 6 se chakAra ko dvitva / naM. 7 se chakAra ko cakAra / madhyastha chakArottaravartI akAra ko prakRta sUtra se ekAra / tUryadhairya0 3318 se rephAdeza / naM.37 se anusvAra / accheraM / (prayodazaH) naM. 5 se reph-lop| prakRta se etva / 'saMkhyAyAzca se dakAra ko rephAdeza / naM. 27 se zakAra ko hakAra / naM. 42 se okAraM / 'lopaH sAco 1. basantarAjamatAnuyAyi candrikA' vyAkhyAnurodhAdatra 'ca' iti varNo'pekSitaH / 2. havaH saMyoge 8 / 1 / 84 / tittham / he0 evaM sarvatra bodhyam /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze yakArasya' isase yakAra, okAra kA lopa / terho| (stokamAtram) naM. 29 se thkaar| naM.2 se kalopa / naM. 58 se AkAra ko akAra / etva prakRta sUtra se| naM.5 se repha lop| naM. 6 se takAra ko dvisva / naM. 37 se anusvAra / thoamettaM / (paryantam) zayyAdiSu vA se ekaar| tUryadhairya se yakAra kA lopa / naM. 37 se anusvAra / parantaM / (vRntam) naM.9 se RkAra ko akAra / 'tAlavRnte NTaH' se 'nta' ko 'eTa' Adeza / prakRta sUtra se ekAra, naM. 37 se anusvAra / veNTaM / prAyaH zayyAdika ukta mAtra haiM // 5 // noTa-naM. (1) adho manayAm / (6)shessaadeshyordvitvmnaadau|62 napuMsake sobinduH| (25) no NaH sarvatra / (26)zaSoH saH / (65) utsaundaryAdiSu / (60) antyasya hlH| (24) AdeyoM jH| (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (42) ata ot soH| (54) adAto yathAdiSu vaa| (64)zcatsapsAM chH| (7) vargeSu yujaH puurvH| (5)sarvatra lavarAm / (27) dazAdiSu haH / (29) stasya thH| (9) Rto't / o badare dena // 6 // badarazabde dakAreNa sahAderata otvaM bhavati / voraM (5-30 binduH)||6|| o badare dena-badarazabde dakAreNa saha Aderata otvaM syAt / boraM / (badaram) lavaNazabde'pi vakAreNa saha akArasya otvamiSyate / loNaM / Arpitazabdayostu vikalpena issyte| oI, aii| (Ardram ) / zroppiaM, appiyN| (arpitam ) / iyamiSTiriti vasantarAjasadAnandau / pustakAntare tu sUtramevam // 6 // badara zabda meM dakAra ke sahita AdivarNastha akAra ko okAra ho to bakArottara akAra aura dakAra ke sthAna meM okAra hogaa| naM 37 se anusvAra / (badaram) boraM / vasantarAjAdika lavaNa zabda meM prayogaprAmANya se otva mAnate haiM, anya ke mata se 'lavaNa' yaha 7 vA~ vararuci kRta sUtra hai / astu, pUrvavarasAdhutva jaannaa| (lavaNam ) loNaM / ArdrA-arpita zabda meM vikalpa se okAra hogaa| (A) naM.5 se nitya rephadvaya kA lopa, athavA 'dre ro vA' isase vikalpa se lop| naM. 58 se akAra / naM. 6 se dakAra ko dvitva, naM. 37 se anusvAra / oii| pakSa meM aii| evam (arpitam) oppiaM, appiraM / sAdhutva pUrvavat jAnanA // 6 // __ lavaNanavamallikayona // 7 // lavaNanavamallikayorAdarato vakAreNa saha okAraH syAt / lonnN| (5-30 binduH) NomalliA (2-42 = N , 2-2 klopH)||7|| lavaNanavamallikayorvena-etayorvakAreNa saha Aderata zrotvaM syAt / loNaM ( lavaNam ) / gomalliA ( navamallikA ) // 7 // lavaNa aura navamallikA zabda meM vakAra ke sahita Adi akAra ko okAra hogaa| (lavaNam) lonnN| (navamallikA) naM. 25 se nakAra ko nnkaar| naM.2 se kakAra lopa / prakRta sUtra se otva / NomalliA // 7 // mayUramayUkhayorvA vA // 8 // mayUra mayUla ityetayoyUzabdena sahAdarata otvaM vA bhavati / moye,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH muuro| (5-1 o) moho, maUho / (2-27 kha = ha , 5-1 o) ubhayatra, (pakSe 2-2 yalopaH ) // 8 // mayUramayUkhayorkhA vA-pvA iti tRtIyAntam / etayo'' ityanena saha Aderata otvaM vA syAt / moro / maUro ( mayUraH ) / moho / maUho ( mayUkhaH ) // 8 // mayUra-mayUkha zabda meM 'yU' ke sahita Adi vargastha akAra ko okAra hogA / (mayUraH) naM. 42 se su ko okAra / moro| pakSa meM naM. 2 se yalopa / maUro / evam (mayUkhaH) yU aura makArAkAra ko okaar| naM. 23 se khakAra ko hakAra, moho, pakSa meM maUho, sAdhutva pUrvavat // 8 // caturthIcaturdazyostunA // 9 // etayostunA sahAderata otvaM bhavati vaa| cotthI, cutthii| (3-3 ropaH, 3-50 dvitvaM, 3-51 2 = t , pakSe 2-2 talopo vizeSaH) coddahI, cuddhii'| (2-44 z = ha , zeSaM pUrvavat ) // 9 // caturthIcaturdazyostunA-etayoH tu ityanena saha Aderata otvaM vA syAt / cotthI / cautthI ( caturthI ) / codasI, cauddasI ( caturdazI ) // 9 // caturthI aura caturdazI zabda meM 'tu' ke sahita Adi akAra ko okAra ho / caturthI. isase okaar| naM. 5 se rephalopa / naM. 6 se thakAra ko dvisva / naM. 7 se thakAra ko tkaar| cotthI, pakSa meM cutthii| (caturdazI) naM. 26 se zakAra ko skaar| rephalopa / dakAra ko dvitva pUrvavat / codasI, cauddasI // 9 // ___ noTa-(37) mo binduH / (5) sarvatra lavarAm / (58) adAto yathAdiSu vaa| (6) shessaadeshyordvitvmnaadau| (25) no NaH srvtr| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (42) ata ot soH| (23) khaghathavabhAM hH| (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (26) zapoH saH / (62) napuMsake sobinduH||9|| adAto yathAdiSu vA // 10 // ata iti nivRttam , sthAnyantaranirdezAt / yathA ityemavAdiSu AtaH sthAne akArAdezo bhavati vaa| jaha, jhaa| taha, thaa| (2-27 th h.)| pattharo, ptthaaro|(3-3 ralopaH, 3-12 st th ,3-50 dvitvam, 3-51 that, 5-1 o) pauaM, paauaN| (3-3 opaH, 1-29 = u, 2-2 katayorlopaH, 5-30 binduH) talaveNTaaM, taalvennttaN| (1-28 R=',1-12 i%e', 3-45 nta = NTa, 2-2 kulopaH, 5-30 biM0) 1. ka. pu0 caturthI-tatra cotthI, cautthI / caturdazI-tatra codahI, cauddahI / paatthH| 2. RSyAderAkRtigaNatvAt / 1. saMyogaparatvena piNDasamatvAva / 'hadedo vRtte' 8 / 1 / 139 piNTa, veNTa, voNTa / 30 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze ukkhaaM, ukkhAaM / ( 3- 1 tlopaH, 3-50 dvi0, 3-51 khU= kU, 2-2 tlopaH, 5-30 biM0 ) camaraM, cAmaraM / ( 5-30 bi0 ) paharo, pahAro / (3-3 glopaH, 5-1 o) caDa, cADa / (2-20 TU = D) davaggI, dAvaggI / ( 3-2 nalopaH, 3-50 dvi0, 5-18 dIrghaH ) khaiaM, khAiaM / ( 2-2 dlopaH tlopazca 5-30 biM0 ) saMThaviaM, saMThAviaM / ( 8-26 sthA= ThA, 3-56 dvitvaniSedhaH, 2-15p = va 2-2 talopaH, 5-30 biM0 ) halio, hAlio / ( 2-2 kalopaH, 5-1 o ) / yathAtathAprastAramAkRta tAlavRntakotkhAtacAmaraprahAracATudAvAgnikhAditasaMsthApitahAlikAH // 10 // " IS adAto yathAdiSu vA yathAdiSu zabdeSu AderAkArAsya akAraH syAt, vA zabde'nuvartamAne'pi punarvAgrahaNAdanAderaNyAkArasyAkAraH / jaha, jahA / taha, tahA / patraho, pavAho / paharo pahArI / pAtraM, pAtra / pattharo, patthAro / talaveNTa, tAlaveNTa / ukkho, ukkhAo / camaraM, cAmaraM / paharo, pahAro / caDu, cADu / davaggI, dAvaggI / khaiyaM, khAiaM / saMThavitryaM saMThAvitryaM / patthavo, patthAvo / parizrA, pAri o / halio, hAliyo / vAgrahaNena vyavasthitavibhASAgrahaNAd yathAdiSveva vikalpaH / brAhmaNAdau tu nityamakAraH / baMmhaNo / ThavitrI / pattaM / paMsU / accharitrAM / puvvaho / majNNo / avarahI / ityAdi // 10 // se ) yathAdika zabdoM meM Adi athavA anAdi dIrgha AkAra ko hasva akAra hogA / vAgrahaNa anuvRtti se siddha thA, phira jo 'vA' grahaNa kiyA hai isase Adistha evaM anAdistha AkAra kA grahaNa karanA / udAharaNa - ( yathA ) naM. 23 se thakAra ko hakAra / ukta sUtra se akAra | naM. 24 se jakAra / jaha, pakSa meM jahA / evam ( tathA ) taha, tahA / ( pravAhaH ) naM. 5 repha lopa / naM. 42 se okAra | vikalpa se akAra / pavaho, pavAho / ( prahAraH pUrvavat / repha lopa / okAra / vikalpa se akAra / paharo, pahAro / prAkRta zabda kA pAuDa bhI prayoga hotA hai / RSyAdi gaNa meM mAna kara ukAra / kRta zabda ke takAra ko DakAra / kaDaM devehi, pAur3a bhAsAe / ityAdi prayoga bahulAMza meM milate haiM / ( prAkRtam ) naM. 5 se repha lopa / naM. 9 se RkAra ko akAra / naM. 2 se kakAra takAra kA lopa | naM. 37 se makAra ko anusvAra / prakRta sUtra se vikalpa se Adistha pakArAkAra ko akAra / paaaM, pAaaM / (prastAraH ) naM. 5 se repha lopa / 29 se sta ko thakAra / naM. 6 se thakAra ko dvitva | naM. 7 se tha ko takAra / prakRta sUtra se AkAra ko akAra vikalpa se / naM. 42 se okAra / pattharo, patthAro / ( tAlavRntakam ) naM. 10 se RkAra ko ikAra / naM. 65 se ikAra ko ekAra | tAlavRnte STaH se nta ko NTa Adeza / naM. 2 se kalopa / naM. 37 se anusvAra / vikalpa se akAra / talaveNTaaM, tAlaveNTa / ( utkhAtam ) naM. 3 se talopa / naM. 6 se dvitva, 7 se kakAra / naM. 2 se dvitIya takAra kA lopa / 37 se anusvAra / prakRta sUtra se akAra / ukkhaaM, ukkhAaM / ( cAmaram ) prakRta sUtra se pAkSika akAra / anusvAra pUrvavat / camaraM, cAmaraM / ( prahAraH ) naM. 5 se repha lopa / 42 se bhokAra /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / 6 adAto se akAra / paharo, pahAro / ( cATu) naM. 19 se Da / vikalpa se akAra / caDu, cADu | ( dAvAbhiH ) naM. 4 se na lopa | naM. 6 se gakAra ko dvitva | naM. 52 se ikAra ko dIrgha / vikalpa se akArAdeza / davagI, dAvaggI / ( khAditam ) pUrvavat dakAra-takAralopa, anusvAra / vikalpa se akAra / khaiaM, khAiaM / ( saMsthApitam ) SThAdhyAmAnAM 8|25| se sthA ko ThA Adeza / 'na bindupare' se dvitva niSedhaH / naM. 18 se pakAra ko bakAra | naM. 2 se talopa / naM. 37 se anusvAra / vikalpa se akAra / saMThaviaM, saMThAviaM | ( hAlikaH ) pUrvavat kalopa, okAra, vikalpa se akAra / halio, hAlio / argrahaNa vyavasthita vikalpArthaka hai| ataH brAhmaNAdika meM nitya akAra hogaa| (brAhmaNaH) bamhaNo / hRhyeSu isase hakAra ke pUrva hakAropari makAra / naM. 5 se rephalopa / naM.42 se 'su' ko okAra / bamhaNo / ( sthApitaH ) sthA dhAtu + (kta) ta pratyaya / 'AviH kabhAva'karmasu vA' isa se Adi Agama / (hAdhyAgAzca 0 8 / 26 ) sUtra se ThA Adeza / naM. 35 se Avi ke AkAra kA lopa / naM. 18 se pakAra ko cakAra / 42 se okAra / vyavasthita vibhASA se nitya hasva / Thavio / evm| ( prAptam ) naM. 3 se palopa / 6 se takAra ko dvitva / 62 se anusvAra / pUrvavat nitya hasva akAra / anusvAra / pattaM / (pAMzuH ) nitya akAra / naM. 52 se ukAra ko dIrgha / 26 se zakAra ko sakAra / paMsU / (Azcaryam ) naM. 64 se zva ko chakAra / naM. 6 se chakAra dvitva / 7 se chakAra ko cakAra / 57 se rya ko riya / naM. 2 se yalopa | naM. 62 se anusvAra / nitya hasvAkAra / acchara / evam (pUrvAhnaH ) kA punvaSNo / nitya akAra / 59 se UMkAra ko ukAra / anya kArya pUrvokta sUtroM se / evam (madhyAhnaH ) majjajhaNNo / ( aparAhnaH ) avaraho / no-- naM. ( 23 ) khaghathadhabhAM haH / (24) Aderyo jaH (5) sarvatra lavarAma (42) ata otsoH / (9) Rto't / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (37) mo binduH / ( 29 ) stasya thaH / ( 6 ) zeSAdezayo0 / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm (19) To DaH / ( 4 ) adho (52) subhisupsu dIrghaH / (18 ) po vaH // 10 // manayAm / itsadAdiSu // 11 // sadA ityevamAdiSvAta ikAro bhavati vA / sai, saA / (2-2 dulopaH, evamagrimeSvapi ) / tara, taA / jai, jaA / sadA, tadA, yadA // 11 // it sadAdiSu - sadA ityevamAdiSu zrAkArasya vA itsyAt / ( sadA ) saha, sabhA / evam - (yadA ) jai, jA / ( tadA ) tai, tA // 11 // sadA ityAdika zabdoM ke AkAra ko vikalpa se ikAra ho / naM. 2 se dakAra lopa | ( sadA ) sai, sabhA (yadA ) naM. 24 se Adistha yakAra ko jkaar| pUrvavat dakAralopa / jai, jaA / ( tadA ) tai, taA // 11 // ita eva piNDasameSu // 12 // piNDa ityevaMsameSu ikArasyaikArAdezo bhavati vA / peNDaM, piNDaM / (5-30 bi0) NeddA, NiddA / (2-42 nU = N, 3-3 rlopaH, 3-50 dvi0) seMdUraM, sindUraM / (4 - 17 vargAnta biM0, 5-30 bi0) dhammelaM, dhammillaM / mA0kRTha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze(5-30.biM0) ceMdha, ciMdhaM / (3-34 nha =ndha ,5-30 vi0) veNDa, viNhU / (3-33 SNa = Nha , 5-18 dIrghaH,) peTuM, pittuN| (3-10 = Tha, 3-50 dvi0, 3-51 = Ta, 5-30 vi0) piNDa-nidrA-sindUra-dhammillacihna-viSNu-piSTAni / samagrahaNaM saMyogaparasyopalakSaNArtham // 12 // ita et piNDasameSu-piNDa ityevaMsadRzeSu zabdeSu ikArasya etvaM vA syAt / (piNDam ) peNDa, piNDaM / (siMdUram ) seMdUra, siMdUraM / (dhammillaH) dhammello, dhammillo / (viSNuH ) veNhU, viNha / (bilvam ) vellaM, villaM / ( viSTiH ) veTTI, viThThI / vyavasthita vikalpatvAtkiMzuke nityamettvam / kesuaM / piNDasamatvaM saMyogaparatvena bodhyam // 12 // __ piNDa zabda ke samAna zabdoM ke ikAra ko ekAra vikalpa se ho| sAdRzya saMyogaparatvena lenA / (piNDam) anusvAra sarvatra naM. 62 se hogaa| peNDa, piNDaM / (sindurama) sendUra, sindUraM / (dhammilaH) 42 se okaar| dhammello, dhammillo / (viSNuH) 'hanaSNakSaNakSAM grahaH' isase pNa ko Nha Adeza / naM. 52 se ukAra ko dIrgha / naM. 60 se sulopa, piNDAditvAt vikalpa se ekaar| veNha, viNha / (bilvam )naM.2 se valopa / 6 se lakAra dvitva / 62 se anusvAra / bellaM, bilddN| (viSTiH) naM. 28 se Tha ko tth| naM. 6.se dvitva / 7 se ttkaar| naM. 52 se ukAra ko dIrgha / prakRta sUtra se vikalpa se eva / veTTI, vitttthii| noTa-naM. (5) sarvatra lvraam| (42) ata ot soH| (35) saMdhI ajalopavizeSA bahulam / (18) povH| (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm (6) zeSA. dezayordvitvamanAdau / (62) napuMsake sobinduH / (52) subhisupsu dIrghaH (26) zaSoH sH| (64)zcatsapsAM chH| (7) vargeSu yujaH puurvH| (57) cauryasameSu riyH| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (59) udUto madhUkAdiSu // 12 // at pathiharidrApRthivISu // 13 // pathyAdiSu zabdaSu ikArasyAkAro bhavati / pho| (2-27 th = h, 4-6 nalopaH, 5-1 o) halahA / (2-30 ra = la , 3-3 paH, 3-50 vi0) puhvii| (1-29 R= u,2-27 0 = h) // 13 // ___ at pathiharidrApRthivISu-eSu ikArasyAkAro bhavati / (panthAH) pho| haladdA, haladdI / puhavI / (haridrA, pRthivii)||13|| pathin, haridrA, pRthivI zabdoM ke ikAra ko akAra ho| (panthAH) payin naM. 60 se nakAra kA lop| at pathi0 prakRta sUtra se akAra / naM. 23 se thakAra ko hakAra / naM. 42 se okAra / 35 se akaarlop| paho iti siddham / athavA dUsare prakAra se mI siddha ho sakatA hai| (panthAH) namohali, isase nakAra ko anusvAra, mAMsAdiSu vA isase anusvaarlop| anya kArya pUrvavat / paho iti| (haridrA) "haridrAdInAM rola' isase repha ko lakAra / 'it pathiharidrA' isase ikAra ko akAra / hlhaa| rephalopa, dakAradvitva naM. 5+6 se jaannaa| 'AdIto bahulam' se IkAra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH hone se hldii| (pRthivI) ukta sUtra se ikAra ko akaar| naM. 11 se ukAra / naM. 23 se thakAra ko hakAra / puhavI // 13 // itestaH padAdeH / / 14 // padAderitizabdasya yastakArastasmAt parasyekArasya akAro bhavati / ia / (2-2 tlopaH) uaha', aNNahA / (3-2 yalopaH, 2-42 = Na, 3-50 dvi0, 2-27 thha ) vaaNaM / (2-2 clopaH, 2-42 = Na, 5-30 vi0) ia, viasntiiu| (2-2 klopaH,5-20 jaz = u)cirN| iti pazyatAnyathAvacanam / iti vikasantyazciram / padAderiti vacanAdiha na bhavati / pio ti| (3-3 lopH, 2-2 yalopaH, 5-1 o, 4-1 ilopaH) priya iti // 14 // itestaH padAdeH-padAdo vartamAnasya itizabdasya ti-ityasyekArasya akAraH syAt / ia vihsnto| apadAdau tu-matti Nakei / sujaNo tti // 14 // ___ pada ke Adi meM vartamAna itizabda ke takArottara ikAra ko akArAdeza hotA hai| naM. 2 se tkaarlop| isa viasntiiu| jahAM itizabda pada ke Adi meM nahIM hogA vahAM akArAdeza nahIM hogaa| jaise-'haro ti' naM. 42 se okAra, hro|'niiddaadissu' se takAradvitva / 35 se ikAra lopa / (haraH iti)| evam-(sujanaH iti) sujaNo tti // 14 // udikSuvRzcikayoH // 15 // ikSuvRzcikayorita utvaM bhvti| ucchuu| (3-305 = cch, 5-18dIrghaH) . vicchuo| ( 1-28 R=i, 3-41 zca = cch, klopaH, 5-1 o)|| udikSuvRzcikayoH-etayorikArasya u syAt / ucchuu| vicchuo| (ikSuH, vRshcikH)|| ___i-vRzcika zabda ke ikAra ko ukAra ho| (icaH) 'azyAdiSu cha:' isase 'cha' ko 'cha' Adeza / naM. 6 se dvitva / 7.se ckaar| 52 se ukAra ko dIrgha, prakRta satra se ukAra / ucchuu| (vRzcikaH) naM. 10 se Rko ikAra / prakRta sUtra se vRzcika zabda ke ikAra ko ukAra / 'vRzcike cha: se zca ko mcha aadesh| naM.-2 se talopa, 12 se bhokaar| vinchuo| bhAmaha ne 'zva' ko 'cha' Adeza karake 'vicchuo' jo siddha kiyA hai, vaha pramAda hai, kyoMki nchAdeza vizeSa vihita hone se chAdeza kA bAdhaka hai| o ca dvidhA kRtaH // 16 // kRJdhAtuprayoge dvidhAzabdasyau kAro bhavati cakArAdutvaM ca / dvidhA kRtam, dohaaii| (3-3 valopaH, 2-27 dhha , 1-28 . R3,2-2katayolopaH,5-30 biM0) dvidhA kiyatendohAijara, duhA . 1. 'ua pazye' 8 / 2 / 211 ti / pakSe deksa |he|| 2.iteH svarAta tazca di. 8 / 1 / 42 / padAtparasya IterAdelaMga mavati, svarAtparazca takAro virbhavati / kinti, janti / svarAda-taiti / zatti / purisotti / he0|| 3. ka. pu. hata ityadhikaH paatthH||
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ praakRtprkaashejh| (7-8 yak = ija, 4-4 ilopaH, 3-3 lopH, 2-2 ropaH, 7-1t-i)|| 16 // o ca dvidhA kRSaH kRSa upapadasya dvidhA ityasya ikArasya ukAraH syAd. okArazca / duhAiaM, dohAiaM / (dvidhA kRtam ) // 16 // kRSa upapada rahate dvidhA zabda ke ikAra ko okAra ho aura cakAra se ukAra bhI ho / (vidhA-kRtam) naM.5 se vakAralopa / 2 se kkaar-tkaarlop| naM. 23 se dhakAra ko hakAra / naM. 10 se ikAra / 62 se anusvAra / prakRta sUtra se ikAra ko vikalpa se okAra / dohaaiaN| pakSa meM ukAra / duhAive // 16 // Ida siMhajihvayozca // 17 // etayorAderikArasya IkAro bhavati / sIho' ( 5-1 o ). jIhA / (3-3 valopaH) / cakAro'nuktasamuJcayArthaH, tena-dhIsattho, (3-3 valopaH, 2-43 z = s , 3-12 st =th , 3-50 dvi0, 3-51 th = t, 5-1 o) viisNbho| (3-3 opaH, 2-43 za = sa , 4-17 binduH, 5-1 o) ityevamAdiSu ItvaM bhavati // 17 // It siMhajihvayozca-etayorikAsya iikaarHsyaat| sIho (siNhH)| jIhA (jihvA) // siMha aura jihvA zabda ke ikAra ko IkAra ho| (siMhaH) mAMsAdiSu vA (kisIkisI pustaka meM vA nahIM hai| astu) isase anusvaarlop| prakRta sUtra se IkAra / 42 se okAra / siiho| (jihvA) IkAra / naM.5se vakAralopa / jiihaa| noTa-naM. (60) antyasya halaH (23) khaghayadhamA hH|(42) zrata mot soH / (35) sandhI ajlopavizeSA bahulam / (5) sarvatra lavarAm / (6) shessaadeshyoiiitvmnaadau| (11) uhatvAdiSu / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (7) pargeSu yujaH puurvH| (5)subhisupsu dIrghaH |(10)iddnnyaadissu (62) napuMsake sobinduH||17|| (Uduta upasarge visarjanIyena) aduta upasarge visrjniiyen-hliitynuvrtte| upasarge yo visarjanIyastena saha vartamAnasya AdibhUtasya utaH Ut syAt hli| duusikkhimN| (duHzikSitam ) visarjanIyema saha upasargasyAvicakSaNAd kvacidavisarjanIye'pi upasargokArasya Ut / sUhaSA ( subhagA ), 'subhagAyA bhavatyatra durbhagAyAzca gasya vaH' iti gasya vaH / evamUsuzro / uuso| 'notsukotsavayoriti chatvaM na / (utsukaH / utsavaH) halparatvAbhAve- durAgrAro (duraacaarH)| 'UdutaH savisargasya duHsahAdau vibhASayA'-dUsaho, dusaho (duHsahaH) / 'UdutaH savisargasya durjanAdiSu neSyate', dukhaNo (durjanaH) / dubmaro (durbharaH) / duttaro ( dustaraH) ityAdi // . upasargastha visarjanIya ke sahita AdibhUta ukAra ko ukAra ho, halapratyAhAra 1.ho gho'nusvArAt 8 / 1 / 264 / sIho, siNgho| he0|| 1. bAhulakAdanusvAra nivRttiH sAdhyA // * sUtramidaM mAmahaTIkAyAM nAsti /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 13 ke pare / ( duHzikSitam ) isase visarga sahita ukAra ko UkAra | naM. 26 seM zakAra ko sakAra / 34 sekSa ko kha / naM. 6 se khakAradvitva / 7 se pUrva kha ko ka Adeza | naM. 2 se takAralopa / 62 se anusvAra / dUsikkhiaM / visarga ke sAtha hI upasarga ke ukAra ko UkAra ho aisA niyama nahIM hai, kintu prayogAnurodha se yoga vibhAga karake yaha mAnanA ki kahIM kahIM vinA visarga ke bhI upasarga ke ukAra ko UkAra hotA hai / jaise - sUhavA ( subhagA ) / ' subhagAyA bhavatyatra durbhagAyAzca gasya vaH' / isa iSTi vacana se gakAra ko vakAra / pUrvokta sUtra se visarga ke binA bhI ukAra ko dIrgha / naM. 23 se bhakAra ko hakAra / sUhavA / jahA~ hal pare nahIM hogA vahA~ UkAra nahIM hogA / durAAro ( durAcAraH ) yahA~ AcAra zabda ke AkAra pare hai / naM. 2 se cakAra kA lopa, naM. 42 se okAra / durAAro iti / 'duHsahAdau vibhASayA' isa iSTi vacana se dUsaho / pakSa meM- 'lugvA durupasargasya visargasya kvacid bhavet' isa vacana se visargalopa / dusaho ( duHsahaH ) / 'durjanAdiSu nepyate ' durjanAdika zabdoM meM halaparatva rahate bhI Utva, visargalopa nahIM hote haiM / durjanaH / naM. 5 se repha lopa | naM. 6 se kAra dvitva / 25 se nakAra ko NakAra 42 se okAra / dujjaNo / evam - (durbharaH ) kA dubbhro| repha, lopa, dvitva, ova pUrvavat / naM. 7 se bhakAra ko bakAra / (dustaraH ) lugvA durupasargasya0 isase sakAra kA lopa, takAradvitva, ova pUrvavat / duttaro / noTa -- (26) zapoH saH / ( 34 ) karakakSAM khaH / (6) zeSAdezayodvitvamanAdau / ( 7 ) vargeSu yujaH pUrvaH / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / ( 62 ) napuMsake sorbinduH / ( 23 ) khaghathadhabhAM haH / (42) ata ot soH / ( 5 ) sarvatra lavarAm / (25) no NaH sarvatra / (IditaH* ) IditaH - upasarge sthitasya AderikArasya visarjanIyena saha IkArAdezaH syAt hali / NIsaGgoM (niHsaGgaH) / hal paratvAbhAvAnneha, Nirantaro (nirantaraH) / 'IdUtAvidutoH sthAne syAtAM lakSyAnurodhataH / tena nirdhanAdau na - NiddhaNo / ( nidhanaH ) / Niggazra (nirgataH) / iha visargAbhAve'pi syAdeva / vIsAso ( vizvAsaH ) | vIsaMbho ( vizrambhaH ) // upasarga meM vidyamAna AdibhUta visarga ke sahita ikAra ko IkArAdeza ho hal ke pare / (niHsaGgaH ) visarga ke sahita ikAra ko IkAra / naM. 25 se nakAra ko NakAra / naM. 42 otva' NIsaGgo / jahA~ hal pare nahIM hogA kintu acc pare hogA vahA~ IkAra nahIM hogA, jaise- 'nirantaraH' kA Nirantaro / sAdhutva pUrvavat hai / yaha visarga sahita ikAra ke sthAna para IkAra evaM pUrvokta ukAra ko UkAra prayogAnukUla pracalita prayoga kA AzrayaNa karake athavA prAkRta bhASA meM kavitA karane vAle mahAkaviyoM ke prayogAnukUla vyavasthA mAnanA / ataH (nirdhanaH ) ityAdi meM nahIM hogaa| naM. 25 se NakAra / 5 se repha lopa / 6 se dvitva / 7 dakAra / 42 se okAra / NiDaNo / evam (nirgataH ) naM. 1 se sakAra lopa / anya kArya pUrvokta sUtroM se jAnanA / Niggao / kahIM kahIM visarga na hone para bhI dIrgha ho jAyagA / jaise ( vizvAsaH) IditaH se IkAra / naM. 5 * sUtramida bhAmaTIkAyAM nAsti /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 prAkRta prakAze se valopa / 42 se okAra / sakAra Adi meM hai, ataH zeSAdezayo0 naM. 6 se dvisva nahIM hogaa| vIsAso / evam - (vizrambhaH ) kA vIsaMbho / IkAra, rephalopa, okAra pUrvavat / naM. 37 se makAra ko anusvAra / vIsaMbho / idItaH pAnIyAdiSu // 18 // pAnIya ityevamAdiSvAderIkArasya ikAro bhavati / pANiaM / ( 2-42 n = N, 2-2 yUlopaH, 5 - 30 sorbinduH ) aliaM / ( 2-2 kUlopaH, 530 binduH ) valiaM / ( 3-2 ylopaH, 2-2 kUlopaH, 5-30 bi0 ) taANiM / ( 2-2 dulopaH, 2-42n = N, 4 - 12 = binduH ) kariso / ( 2-43 S= s, 5-1 o ) duiaM / ( 3-3 vlopaH, 4-1 i = u, 2-2 tlopaH, yalopazdha, 5-30 binduH ) taiaM (1-27 kra = a 2-2 tyolopaH / 5-30 binduH ) gahiraM / ( 2 - 27 bhU = h, 5 - 30 binduH ) | pAnIya- alIka - vyalIka- tadAnIM - karISa-dvitIya-tRtIya- gabhIrAH // idItaH pAnIyAdiSu - pAnIyAdiSu IkArasya ikAraH syAt / pANi (pAnIyam ) / viliaM ( vrIDitam ) / ali (alIkam ) / duiaM taiyaM dANi, Nirikkhiyo, gAMaM, gahiraM / ANi / ( dvitIyaM tRtIyam, idAnIM nirIkSitaM gRhItaM, gabhIram, nItam ) // 18 // pAnIyAdika zabdoM meM IkAra ko ikAra ho / ( pAnIyam ) isase hrasva ikAra / naM. 2 se yakAra lopa / 62 se anusvAra / 25 se nakAra ko NakAra / pANiaM / (vrIDitam ) isase ikAra, naM. 5 se rephalopa / naM. 20 se DakAra ko lakAra / naM. 2 se takAralopa, 62 se anusvAra | bilaaM / (alIkam ) itya, kalopa, anusvAra pUrvavat / AliaM ( dvitIyam) prakRta se ikAra | naM. 35 se ukAra, takAra yakAra lopa, anusvAra pUrvavat / evam(tRtIyam ) naM. 9 se R ko akAra, anya kArya naM. 2+62 se jAnanA / (idAnIm ) dANi / sAdhutva caturthasUtra meM hai / ( nirIkSitam ) naM. 25+34+6+7+2+62 se Nirikkhi / (gRhItam ) naM. 9+2+62 gahiaM / ( gabhIram ) naM. 23 + 62 se gahiraM / ( AnItam) AniaM / pUrvavat / sarvatra prakRta sUtra se madhyastha IkAra ko ikAra hogA // 18 // enIDApIDa kIdRgIdRzeSu // 19 // nIDAdiSvIkArasyaikAro bhavati / DaM' / ( 2-42 n = N; 5-30 binduH ) Amelo / ( 2-16 p= m, 2-23 D = lU, 5-1 o ) keriso / (1-31 R = ri, 2-2 dlopaH, 2-43 zU = s, 5-1 o) eriso pUrvavat // 19 // ennIDApIDakIdRzeSu - eSAmIkArasya etvaM syAt / neDDa ( nIDam ) / Amelo ( ApIDaH ) | keriso ( kIdRzaH ) / eriso ( IdRzaH ) // 19 // 1. kA. pu. DDa / tatra sevAditvAd dvitva jJeyam //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH nIDAdika zabdoM ke IkAra ko ekAra ho / (nIDam) isase ekAra / 'nIDAdiSu' se dvitva / naM. 62 se anusvAra / neiN| (ApIDaH) enIDA0 isase 'ekAra / 'ApIDe maH' isase pakAra ko makAra / naM. 20 se Da ko lkaar| 42 se okAra / Amelo / (kIdRzaH) prakRta sUtra se ekAra / 'cidayuktasyApi' isase RkAra ko 'ri' Adeza / naM. 2 se dakAralopa / 26 se zakAra ko sakAra / 42 se okAra / keriso| evam-(IdRzaH) eriso / saba kArya pUrvavat / noTa-- naM. (25) no NaH sarvatra / (42) ata ot soH / (5) sarvatra lavarAm / (6) shessaadeshyoiiitvmnaadau| (7)vargeSu yujaH puurvH| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (37) mo binduH| (62) napuMsake sobinduH| (20) Dasya c| (35) sandhau ajlopavizeSA bahulam / (9) Rto't / (38) kaskakSAM khaH / (23) khaghayadhabhAM haH // 19 // ___ uta ot tuNDarUpeSu // 20 // tuNDa ityevaMrUpeSu AderukArasyaukAro bhavati / toNDaM / (5-30 binduH) mottaa| (2-2 kalopaH, 3-50 dvitvam ) pokkhro| (3-29 ek = kha, 3-50 dvitvaM, 3-51 kha = k , 5-1 o) pottho| (3-12 st = th, 3-50 dvi0, 3-51 th = t, 5-1 o)loddho| (3-3 valopaH, 3-50 dvi0, 3-51 5 = d , 5-1 o) kottttimN| (5-30 binduH) tuNDa-muktA-puSkara-pustaka-lubdhaka-kuTTimAni / rUpagrahaNaM saMyogaparopalakSaNArtham // 20 // uta ot tuNDasameSu-tuNDasadRzeSu zabdeSu utaH zrokAraH syAt / toNDaM (tuNDam ) / pokkharo (pusskrH)| motyaM ( mustam ) / potthaaM (pustakam ) / moggaro (mudgaraH) / loddhazro (lubdhakaH) / somAlo ( sukumAraH ) / koTimaM ( kuTTimam ) // 20 // tuNDa sadRza zabdoM meM vidyamAna ukAra ko okAra ho| (tuNDam ) isase okAra / naM. 62 se anusvAra, tonnddN| (mustam) okaar| naM. 29 se sta ko thakAra / 617 se dvitva, takAra / 62 se anusvAra, motthaM / (pustakam ) pUrvavat / posthoN| (mudraH) okAra / naM. 2 se dlop| 6 se gakAradvitva / 42 se su ko okAra / moggro| (lubdhakaH) okaaraadesh| naM.2 se bkaarlop| 6 se dvitva / 7 se lkaar| 2 se kalopa / 42 se okAra / luo| (sukumAraH) okaaraadesh| naM.2 klop| 35 se ukAralopa / 63 se repha ko lkaar| 42 se suvibhakti ko okAra / somaalo| (kuTimam ) prakRta sUtra se okAra / 62 se anusvAra / kohima // 20 // ulUkhale lvA vA // 21 // ulUkhalazabde lUzabdena saha ukArasyaukAro bhavati vA / okhalaM, ulUkhalaM (5-30 binduH)||21|| 1. sameSu-saMjIvanIsaMmataH paatthH| 2. kacid 'ulUkhale dvAvA' paatthH| dUsalaM / /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze ulUkhale lvA vA -- ulUkhalazabde lUkAreNa saha AdeH ukArasya vA prakAraH syAt / zrahalaM- ulUhalaM ( ulUkhalam ) // 21 // ulUkhala zabda ke lU ke sahita Adistha ukAra ko okAra vikalpa se ho / ulUkhala0 isase okAra / naM. 23 se hakAra / 62 se anusvAra / ohalaM / pakSa meM ulUhalaM / pUrvokta se hakAra, anusvAra // 21 // 16 anmukuTAdiSu // 22 // mukuTa-ityevamAdiSvAderukArasya sthAne akAro bhavati' / mauDaM / ( 2-2 klopaH, 2 - 20 T= Da, 5 - 30 biM0) maulaM / ( 2-2 kulopaH, 9-30 biM0 ) garuaM' ( 2-2 svArthikasya lopaH, 5-30 biM0 ) garuI / ( 3-65 rasya viprakarSa utvaM ca ) jahiTThilo / ( 2 - 31 y = j, 2-27dh = h, 3 - 1 blopaH, 3-50 dvi0, 3-51T= TU, 2- 30 r = l, 5 - 1 o ) soamallaM / (1-41 au = o, 2-2 klopaH, 4-1 A = a, 3-21 ry = lU, 3-50 dvi0, 5-30 binduH ) avari / ( 2- 51 p= v) / mukuTa,mukula, guru, gurvI, yudhiSThira, saukumAryoparayaH // 22 // anmukuTAdiSu - mukuTAdiSu zabdeSu AderukArasya at syAt / mauDaM (mukuTam ) maulaM (mukulam ) / soamalaM ( saukumAryam ) / garu ( gurukam ) / bAhA - bAhU ( bAhU ) // 22 // 'mukuTAdika zabdoM meM AdibhUta ukAra ko akAra Adeza ho / ( mukuTam ) isase akAra | naM. 2 se kalopa / 19 se TakAra ko DakAra / 62 se anusvAra, mauDaM / (mukulam ) pUrvoktavat, maulaM / ( saukumAryam ) naM. 14 se aukAra ko okAra / 2 se kakAralopa / prakRta sUtra se ukAra ko akAra / naM. 58 se dIrgha, makArottara AkAra ko akAra | 'paryasta paryANa- saukumAryeSu la:' isase rya ko lakArAdeza / naM. 6 se lakAra dviva / pUrvavat anusvAra, soamallaM / ( gurukam ) prakRta sUtra se akAra | naM. 2 se kalopa / 62 se anusvAra, garuaM / ( bAhU ) UkAra ko akAra / naM. 55 se dvivacana kA bahuvacana | 43 se vibhaktilopa / 48 se UkAra ko dIrgha / I noTa -- (42) ata ot soH / ( 2 ) kagacaja0 / (26) zaSoH saH / ( 62 ) napuMsake sorvinduH / ( 29 ) stasya thaH / ( 6 ) zeSAdezayordvitvamanAdau / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (35) sandhau ajlopavizeSA bahulam / (63) haridrAdInAM ro laH / khaghathadhabhAM haH / (19) To GaH / (14 ) auta ot / (58) adAto yathAdiSu vA / (55) dvivacanasya bahuvacanam / (43) jazzasorlopaH (48) jazzasDayAM sudIrghaH / itpuruSe roH // 23 // 1. kA. pu. veti nivRttam ityadhikaH pAThabhedaH pradarzitaH // 24-25 sUtreNa pAkSikaH kaH / / 3. tanvI samatvAt / yadvA- 'ajAteH puMsaH ' 8 / 3 / 32 hemasUtrAnusArAt saMskRtavad DIpi vA'sandhau bodhyam / /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / puruSazabde yo rustasya ukArasya ikAro bhavati / puriso| (2-43 ps , 5-1 o) // 23 // it puruSe roH-puruSazabde rukAre ukArasya ikAraH syAt / puriso (purussH)|| * puruSa zabda meM ru ke ukAra ko ikAra ho| (puruSaH).isase ikAra ho gyaa| naM. 26 sepa ko sa / 42 se su ko okAra / puriso|| 23 / / udUto madhUke // 24 // madhUkazabde UkArasya ukAro bhavati / mhuaN| (2-275 = , 2-2 klopaH, 5-30 binduH ) // 24 // udUto madhUkAdiSu*-madhUkAdiSu zabdeSu UkArasya ut syAt / mho| mukkho / kumhaNDaM / suddo / putto| uddhaM / muttI / bhujN| suNNaM / ummo| cuNNaM / uNNA / 'mUlyatAmbUlayostvottvam / mollaM / taMbolaM // 24 // ___madhUkAdika zabdoM meM ukAra ko ukAra ho| (madhUkaH) isase ukAra ho gyaa| naM. 23 se dhakAra ko hakAra / 2 se klop| 42 se okha / mhuo| (mUrkhaH) uka sUtra se ukAra / naM.5 se rephalopa / 6 se dvitva / 7 se kkaar|42 se osva / mukkho / (kUSmANDam )'pmapakSamavismayeSu mhaH' isase ma ko mha aadesh| prakRta sUtra se utva / naM. 58 se AkAra ko akAra / 62 se anusvAra / kumhnndd| (zUdaH) isase ukAra / naM. 26 se zakAra ko sakAra / 42 se otva / naM.5se rephlop| 6 se dvitva / suho| (pUrtaH) pUrvavat utva, ralopa, dvitva, otva / putto| 'putraH' kA bhI 'putto' hogaa| prakaraNAnukUla tatra zabda kI kalpanA kara leN| (Urdhvam) pUrvavat ukAra, naM.5 se repha vakAralopa / 6 se dvitva, 7 se dakAra / 62 se anusvAra / udaM / (mUrtiH) ukAra* rephalopa, dvitva pUrvavat / naM. 52 se ikAra ko dIrgha / 60 se skaarlopaamuttii| (bhUdham) utva, ralopa, dvitva pUrvavat / naM. 62 se anusvAra / bhuj| (zUnyam) prakRta sUtra se UkAra ko ukAra / naM. 4 se yalopa / 26 se sakAra / 25 se NakAra / 6se hitv| 62 se anusvAra / suNNaM / (UrmayaH) ukta sUtra se ukAra / naM.5se rephlop| 6 se makAra-dvitva / 'jaso vA' isase okAra / ummo| (cUrNam) ukAra, repha.. lopa, dvitva, anusvAra, pUrvavat / cuNNaM / (uparNA) uNNA / sAdhutva pUrvavat / mUlya aura tAmbUla zabda ke ukAra ko okAra hogaa| prayogAnukUla pUrvAcAryoM kA iSTa vacana hai| (mUlyam) okAra ho jaaygaa| naM.4 se yalopa, 6 se lakAraditva / 62 se anusvAra / (tAmbUlam ) U ko okaar| naM. 58 se takArottara AkAra ko akAra / anusvAra 'yayi tadurgAnta' se| 62 se ansyAnusvAra / tNbolN| dukUla zabda meM akAra ko bhakAra aura lakAradvisva vikalpa se ho| saha paThita hone se nahIM akAra hogA vahIM lakAradvitva hogA // 24 // ad dukUle vA lasya dvitvam // 25 // * sacIvanIsaMmataH paatthH| prA.kR.-2
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 . prAkRtaprakAzedukUlazabde UkArasyAkAro bhavati vA, tatsaMyogena lakArasya dvitvam / dualaM, duUlaM / (2-2 klopaH, 5-30 binduH)||25|| .. ad dukUle vAM lasya dvitvam-dukUlazabde UkArasya akAro lasya dvittvaM ca yugapad vA bhavati / duallaM / duUlaM // 25 // (dukUlam) ukta sUtra se akAra, la ko dvitva / naM. 2 se kalopa, 62 se anusvAra / pakSa meM-duUlaM / pUrvavat kalopa, anusvAra hogA // 25 // ebhUpure // 26 // . nUpurazabde UkArasya ekAro bhavati / nneurN| (2-52 na = Na, ... 2-2 palopaH, 5-30 binduH) 26 // elapure-nUpurazabde UkArasya ettvaM syAt / neuraM / ( nUpuram ) // 26 // 'napura' zabda meM UkAra ko ekAra hogaa| (napuram ) ekArAdeza / naM.2 se palopa / 62 se anusvAra / naM. 25 se nakAra ko NakAra / uraM // 26 // , noTa-(26) zaSoH saH (42) ata ot soH (23) khaghayadhabhAM hH| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH (5) sarvatra lavarAm (6) zeSAdezayortRitvamanAdau (7) vargeSu yujaH puurvH| (58) adAto yathAdiSu vaa| (62) napuMsake sobinduH (52) subhisupsu dIrghaH / (60) antyasya halaH / (4) adho manayAm / (26) no NaH sarvatra / tot // 27 // AdekArasyAkAro bhavati / taNaM / (2-42n = Na, 5-30 biM0) ghaNA / (2-42 = = Na) m| (2-2tlopaH, 5-30 biN0)k| (pUrvavat) vddho| (3-1 dalopaH, 3-50 dvi0, 3-51 4 = du, 5-1 o) vsho| (2-43 = s, 2-27 m = 4, 5-1 o)| tRnn-ghRnnaa-mRt-kRtvRddh-vRssbhaaH||27|| R'tot-RkArasya at syAt / taNhA (tRSNA ) / taNaM / kaaM / vsho| ghaNA-ityAdi // 27 // RkAra ko akAra ho / (tRSNA) 'hasraSNapaNanAM pahaH' isase SNa ko gaha Adeza / taNhA / evam (tRNam ) ko akAra, pUrvavat / sarvatra napuMsaka liGga meM 62 se anusvAra / tnnN| (kRtam) akAra, naM.2 se tlop| krN| (vRSabhaH) Rko akAra / 26 se pa ko sa / 22 se bha ko ha Adeza / 42 se otva / vsho| (ghRNA)ghaNA // 27 // idRSyAdiSu // 28 // RSyAdiSu zabdeSu AdekArasya ikAro bhavati / isI / (2-43 = s, 5-18 dIrghaH) visii| (pUrvavat) gitttthii| (3-104, 3-50vi0, 3-51 = T, 5-18 dIrghaH) ditttthii| (pUrvavat) evamuttaratrApi / sitttthii|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH singgaaro| (2-43 zasa, 4-17 bargAnto kA, 5-1 o) miaNko| (2-2 glopaH, 4-1 A-a, 4-17 vargAntabinduH, 5-1 o) bhilo| (4-17 G = biM0, 5-1 o) bhinggaaro| (pUrvavat ) hiaaN| (2-2 dayolopaH, 5-30 binduH) viinnho| (2-2 tlopaH, 3-33 SNa = Nha, . 5-1 o) vihi| (2-2 tlopaH, 5-30 biM0) kisro| (2-43 zas, 5-1 o) kizcA / (3-27 tya = ca, 3-50 vi0) vicchuo| (1-15 sU0 spN0)| siaalo| (2-43 zas, 2-2 glopaH, 5-1 o) kiI / (2-2 tlopaH, 5-18 dIrghaH) kisii| (2-435-s, 5-18 dIrghaH) kivA / (2-15 pv)| RSi-vRSI-gRSTi-dRSTi-sRSTizRGgAra-mRgAGka-bhRga-bhRGgAra-hRdaya-vitRSNa-hita-kRzara-kRtyA-vRzcika shRgaal-kRti-kRssi-kRpaaH||28|| ___idRSyAdiSu vA*RSyAdiSu zabdeSu RkArasya ittvaM vA syAt / isii| pkss-risii| masiNaM, masaNaM / ciTTho, ghaTTho / visaho, vsho| pihulaM, phulN| diDho dddho| mitro, mtro| giTThI, gtttthii| kizra, knN| giddho, gaddho / bhRGgAdiSu tu nityamittvam / bhinggo| bhiGgAro / kivaanno| kivnno| sipAlo / hianN| vittttii| ditttthii| siTThI / mizrako / viiNhaM / vihinaM / kisaro / kiccaa| vicho| sipAlo / kiI / kivA / kisii| ityAdayo jnyeyaaH||28|| RSyAdika zabdoM meM RkAra ko ikAra vikalpa se ho| (RSiH) kosa / naM. 52 se dIrgha / isii| pakSa meM rIti sUtra se ri aadesh| risii| (masRNam) ikAra vikalpa se masiNaM / pace-Rto't se masaNaM / (paSTa) vikalpa se ikAra, 8 ko naM. 28 se ThakAra / 6 se dvitva, 7 se TakAra / 42 se otva / cittttho| ple-ghttttho| (vRSabhaH) ikAra, pa ko sAbha ko ha / otva Adi pUrvokta sUtroM se jAnanA / pakSa meM akaar| visaho / vsho| (pRthulam) vikalpa se ikAra, naM. 23 se thakAra kohakAra / anusvAra pUrvavat / pihulaM, phulN| (dRDhaH) diDho, dddho| (mRgaH) naM.2 se glop| 42 se osva / miyo, mo| (gRSTiH) naM. 28 sepTa ko 3, 6 se dvitva, 7 se TakAra / 52 se dIrgha / giTTI, gtttthii| (kRtam) ki, ko| talopa, anusvAra pUrvavat / (gRdhaH). naM.5 se rephlop| 6 se dhadvitva / 7 se dakAra / vikalpa se gaMkArottarako ikAra / giddho / pakSa meN-gdo| sUtra meM 'vA'grahaNa vyavasthita vikalpArthaka hai| ataH bhRkAdika zabdoM meM nitya ikAra hogaa| (bhRtaH) bhinggo| (mRkAraH) bhikaaro| (kRpANaH) naM. 18 se vakAra / 42 se okAra / kivANo / (kRpaNaH) kivaNo / (gAla) naM. 26 zakAra ko sakAra / 2 se gakAralopa / 12 se okAra / simaalo| (hRdayama) naM.2 se dakAra-yakAralopa / 62 se anusvAra / him| (vRSTiH) vitttthii| (hiH) 1. kA0 pu0 viMcuo iti pAThabhedaH pradarzitastatra 'vRzcike ve vA 812216 // chApavAdaH / vijuko, vicubho / pakSe vicchiyo / iti hemAnusAriNI prakriyA'nusatamyA / * 'veti sacIvanIsaMmataH paatthH|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzeTa ko ThakAra, dvitva, TakAra ko dIrgha / itva pUrvavat / ditttthii| evam (sRSTiH) siTTI / (mRgAGkaH), nitya ikArAdezaH / naM. 2 galopa / 'manohali' se anusvAra / 42 se otva / miaMko / (vitRSNam) RkAra ko ikAra / hasraSNaisase SNa ko "ha aadesh| naM.2 se talopa / 62 se anusvAra / viiNhaM / (bRMhitam) ikArAdeza, pUrvavat talopa, anusvAra / bihi| (kRzaraH) ko .ikaaraadesh| naM. 26 se za ko sa / 42 se okaar| kisro| (kRtyA) naM. 32 se tya ko va bhaadesh| 6 se dvitv| kiyaa| (vRzcikaH) vRzcike cha:' se chAdeza / ikArAdeza, kalopa, oMkAra pUrvavat / binduo| (zRgAlaH) ikaaraadesh| naM. 26 se za ko s| 2 se glop| rase otva / silo| (kRtiH) pUrvavat / kiii| (kRpA)naM. 18 se pakAra ko vakAra, kivA / (kRSiH) kA kisI // 28 // noTa-(25) no NaH sarvatra / (5) sarvatra lavarAm / (28)STasya H / (6) zeSA. dezayortuitvamanAdau / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (42) asa ot soH| (62) napuMsake sorbinduH| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (26) zaSoH sH| (23) khaghayadhamA haH / (52) subhisupsu diirghH| (28)STasya / (18) po vH| ... udRtvAdiSu // 29 // Rtu ityevagAdiSu Adeta ukAro bhavati / uduu'| (2-7 t d 5-18 dI) munnaalo| (2-43 n = Na, 5-1 o) puhvii| (1-13 sU0 spa0) kuNdaavnnN| (4-17 bi0, 2-42 na=", 5-30 vi0) . paauso| (3-3 po valopazca, 4-115= s, 4-18 puMvat, 5-1 o) puttii| (3-3 opo valopazca, 3-1 tlopaH, 3-50 vi03-18 dI0) NiudaM / (2-42 = Na, 2-2 vlopaH, 2-7 t da,5-30 vi0) sNbudN| (2-7 - dU,5-30.biM0) NivudaM / (2-42 =Na, 3-3 lopaH, 3-50 vi0, 2-7 t-dU, 5-30 vi0) vutto / (3-1 talopaH, 3-50 vi0, 4-1 A- a, 4-57 - vi0, 5-1 o) prhuo| (2-27 mha , 2-2 klopaH, 5-1 o) maauo| (2-2 klopaH kalopaca,5-1 o) jaamaauo| (pUrvavat) / Rtu, mRNAla, pRthivI, vRndAvana, mAvaca, pravRtti, nivRta, saMvRta, nirvRta, vRttAnta, parabhRta, mAtRka, jAmAtaka, ityevamAdayaH // 29 // uratvAdidhu-RtvAdiSu zabdeSu RkArasya uH syAt / ubU (RtuH)| puttii| mutatI / muNAlaM / puhbii| muno| pAuso / parahuzro / bhaaushro| vudAvaNaM / puttii| NiudaM / saMyudaM / NivvudaM / vutaMto / jaamaahuo| ityAdayaH // 29 // tyAvika zabdoM meM kAra ko ukAra ho| (RtuH) ukta satra se ko ukaaraadesh| 'svAdiSu to ise takAra ko dkaar| naM.52 se ukAradIrgha 10 se 1.0 10 vittapAThaH / vijda prAkRtam / / 2. ka. pu0 bhAtRka ityaSikaH pAThaH / mAubho iti prAkRtam / /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH suke sakAra kA lop| ud (pravRttiH) naM.5 se rephlop| ukaaraadesh| ikAradIrgha, salopa pUrvavat / puttii| (vRttAntaH) naM. 58 se AkAra ko akAra / 'namohali' . se anusvAra, 42 se okAra / vuttaMtto / (mRNAlam ) ukta sUtroM se muNAlaM / (pRthivI) 'atpathiharidvApRthivISu' se ikAra ko akaar| naM. 23 se thakAra ko hkaar| puhvii| (mRtaH) muo|(praavRss) 'dikaprAvRSoH saH' isase antya Sa ko sasvara skaaraadesh| 'nasAntaprAvRTazaradaH puMsi' se puMliGga, anya kArya pUrvavat / naM. 2 se valopa / paauso| (parabhRtaH) ukArAdeza / naM. 23 se bhakAra ko hakAra / 42 se okAra / prhuo| (mAtRkaH) R ko ukAra / takAra-kakAralopa, okAra pUrvavat / maauo| (vRndaavnm)| naM. 25 se na ko Na / vRMdAvaNaM / (nivRttam ) niudN| (saMvRtam ) saMvudaM / 'RtvAdiSu to daH' se dakAra, anya kArya pUrvavat / (nirvRtam) rephalopa naM. 5 se| vakAradvitva 6 se, na ko Na, talopa, anusvAra pUrvavat / nnivvuo| (jAmA* tRkaH) naM. 2 se takAra-kakAralopa / ukArAdeza / otva pUrvavat / jAmAduo // 29 // RrIti // 30 // varNAntareNAyuktasyAdekArasya rikAro bhavati / riNaM / (5-30 biM0) riddho| (3-1 dalopaH, 3-50 dvi0, 3-51 dhU d, 5-1 o) riccho / (3-30 z = ch / zeSaM puurvvt')||30|| RrIti-varNAntareNa ayuktasya RkArasya risyaat| rinnN| riddhI / riccho // 30 // TippaNa-pustakAntare-ayuktasya riH| varNAntareNa asaMyuktasya Rto RkAraH syAt / riNaM / asaMyuktasyApi madhye / susaMskRtAdhavarNamadhyasthitasya Rto yuktasyApi riH syAt / tAriso ityAdi / pustakAnsare-yuktasyApi riH iti paatthH| ___ varNAntara se asaMyukta RkAra ko rI Adeza ho| (RNam )riNaM (RH) riddho| (RcchaH)riccho / (Rk ) ricaa| (RSiH) risii| iti // 30 // noTa- (naM. 2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (4) ata ot soH| (62) napuMsake sorbinduH| (26) zaSoH sH| (32) tyathyadyAM cchjaaH| (6) zeSAdezayortuitvamanAdau / (14)po vH|(52) subhisupsu dIrghaH / (60) antyasya hlH|(1) sarvatra lavarAm / (58) bhadAto yathAdiSu vA / (13) khaghayadhabhA hA / (25) no NaH sarvatra / kacidyuktasyApi // 31 // varNAntareNa yuktasyApi kacihakArasya rikAro bhavati / priso| (1-19 Ie, 2-2 dulopaH, 1-43 z =s, 5-1 o) sriso| taariso| parisovat // 31 // kacid yuktasyApi-varNAntareNa saMyuktasyApi varNAdimadhyasthitasya Rto ri syAt / jAriso / taariso| eriso| sariso // 31 // 1. ka. pu0 aNa, ba, kaccha isyevamAdayaH-adhikaH paatthH| keci RkSa paThanti / / 2. ka0 pu0 Iza, savRkSa tAiza, kodaza isyevamAdayaH / riso prAkRtam / 10 paa0||
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ M prAkRtaprakAzekahIM-kahIM para varNAntara se saMyukta bhI prakAra ko ri Adeza hogaa| (yAdRzaH) naM. 24 se yakAra ko jakAra / 2 se dkaarlop| prakRta sUtra se ri Adeza / 26 se sakAra / 42 se otva / jaadiso| (tAdRzaH) puurvvt-taariso| (IdRzaH) 'enIDApIDakIDazeDazeSu' isase IkAra ko ekAra / anya kArya pUrvavat ! eriso| evam(kIdRzaH)kA keriso||31|| - vRkSe vena ruvA / / 32 // vRkSazabde vazabdena saha RkArasya rukAro bhavati vaa| rukkho, . (2-29 2 = kh, 3=50 dvi0, 3-51 kha = k, 5-1 o) vaccho / (1-27 R= a, 3-31 kSa = cha, ze0 pU0) vyavasthitavibhASAjJApanA. cchatvapakSe na bhavati, khatvapakSe tu nityameva bhavati // 32 // vRkSe vena rA-vRkSazabde. vakAreNa saha RkArasya ruH syAt / rukkho / pakSevaccho // 32 // ___ vRkSa zabda meM vakAra ke sahita RkAra ko ru Adeza ho| naM. 34 se kSa ko kha . aadesh| naM.6 se dvitva / 7 se kakAra / 42 se otva / rukkho / pakSa meM-kSmA vRkSakSaNeSu chaH' isase chkaaraadesh| dvisva, cakAra, otva pUrvavat / naM. 9 se R ko akAra vaccho // 32 // lataH klapsa iliH // 33 // klapsazabde lakArasya ilItyayamAdezo bhavati / kilittaM / (3-1 palopaH, 3-50 dvi0, 5-30bi0) tadevamAdezAntaravidhAnAtprAkRta RkAralakArau na bhavataH // 33 // luta ili*-lakArasya ilirAdezaH syAt / kilitaM (klRptam ) / lipAlo (lkaarH)|| 33 // TippaNa-atra RkArasthAdezaprakaraNe-'asvAmitvaM tathA cotvaM ritvaM svastotra yat / eSAM lakSyavazAtkAryo nizcayo natu suutrtH|| pustakAntare-'lutaH klupta ili iti| . lakAra ko ili Adeza ho| (kvatam) isase lukAra ko ili ho gyaa| naM.2 se plop| 6 se takAradvitva / 62 se anusvAra / kilitaM / evam (lakAraH) khakA sAvarNya hone se lukAra ko naM. 12 se ri aadesh| naM. 63 se donoM rakAroM ko lakArAdeza / kalopa, okha pUrvavat / liAlo // 33 // . eta ivedanAdevarayoH // 34 // vedanAdevarayorekArasya ikAro bhavati / viaNA / (2-2 dalopaH, 2-42 =N) diaro| (2-2 klopaH, 5-1 o) vAgrahaNAnuvRtteH kacid veaNA, dearo ityapi // 34 // * sIvanyA 'nAma' iti naasti|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH eta ivA vedanAdevarayoH-etayorekArasya id vA syAt / vizraNA, veshrnnaa| (vednaa)|diaro, dearo (devrH)| kezare'pIti iSTiH / kisaro, kesaro (keshrH)||34|| vedanA aura devara zabda ke ekAra ko vikalpa se ikAra ho| (vedanA) isase ikAra, naM.2 se dalopa / 25 se nakAra ko NakAra / viaNA / pakSa meM veaNA / evam(devaraH) iva vikalpa se| naM. 5 se vlop| 42 se otva / diaro| pakSa meNdearo| kezara zabda meM bhI ekAra ko vikalpa se ikAra ho-yaha pUrvAcAryoM kA mata hai| (kezaraH) naM. 26 se za ko skaaraadesh| pUrvavat ottva / vikalpa se ikAra karane se kisro| anyatra kesaro // 34 // noTa-naM. (24) AdeyoM jH| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (26) zaSoH saH / (42) ata ot soH / (34) kaskakSA khH| (6) shessaadeshyordvisvmnaadau| (7) dhargeSu yujaH pUrvaH / (9) Rto't / (62) napuMsake sobinduH / (12) R rIti / (3) haridrAdInAM ro laH / (25) no NaH sarvatra / (5) sarvatra lavarAm / aita et // 35 // AderaikArasya ekAro bhavati / selo / (2-43 zas, 5-1 o) secha / (2-42 za s , 3-27 tya = c, 3-50 dvi0,5-30 vi0) erAvaNo / kelaaso| (5-1 o) tellokaM / (3-3 ralopaH, 3-58 ladvitva, 3-2 ylopH,3-50kdvitv)| shail-shaity-airaavnn-kailaas-trailokyaani|| aita eta-aitaH sthAne ettvaM syAt / selo| kelaaso| vesvnno| seNNaM / varaM tellaM / erAvaNo / tellokaM // 35 // aikAra ke sthAna meM ekAra ho| (zailaH) ekaaraadesh| naM.26 se zakAra ko sakAra / 42 se orava, sailo / evam (kailAzaH) kelaaso| (vaizravaNaH) naM.5 se rephalopa / 26 se sakAra / vesvnno| (sainyam) naM. 4 se ykaarlop| 6 se dvitva / 62 se anusvAra, sejhN| (vairam ) verN.| (tailam) naM. 41 se lakAradvitva / anya. kArya pUrvavat / tehuuN| (airAvaNaH) erAvaNo / pUrvavat / (trailokyam) ekAra / naM.5 se rephalopa, 11 se lakAradvitva / naM. 4 se ylop| 6 se kakAradvitva / 12 se sarvatra / anusvAra / tesokaM / / 35 // daityAdiSvaha // 36 // daityAdiSu zabdaSu aikArasya ai ityayamAdezo bhavati / diyo| (3-27 tya = ca, 3-50 vi0, 5-1 o) citto| (3-3 ropaH, 3-50vi0,5-1 o) bhirvo| (5-1 o) shrN| (3-3 valopaH, 5-30 binduH) vrN| (5-30 vi0) vahadeso / (2-43 zasa, 5-1 o) videho| (5-1 o) kaabhvo| (2-2 tlopaH, 5-1 o) bAsAho, (2-43 za-s, 2-27 kha-ha, 5-1 o) visio| (2-43 zas, 2-2 kalopaH, 5-1 o) visNpaaann'| (2-43 zas, 'vA' ityadhika sajIvanyAm / 1. ka0 pu. vahasampAiNo pAThaH / -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze4-17 vi0, 2-2 yalopaH, 2-42 = Na, 5-27 otvaniSedhaH, 4-6 solopaH) / daity-caitr-bhairv-svair-vair-vaidesh-vaideh-kaitv-vaishaakhvaishik-vaishmpaayn-ityaadyH|| 36 // daityAdiSvait*-daityAdiSu zabdeSu aikArasya bhait syAt / daiyo / (daityaH) kaiavaM / vaisAho / saharaM / bhairavaM / kairavaM / vaisaMpAaNo / vaidehI / caito / vairaM / vaideso / vaisiI / ityAdi // 36 // ___ daityAdika zabdoM meM aikAra ko 'ai' Adeza ho / (daityaH) naM. 32 se tya ko cAdeza / 6 se cakAradvitva / otva 42 se / aikAra ko ai Adeza / daiyo / (kaitavam) aikAra ko ai / naM.2 se talopa / kaiavaM / (vaizAkhaH) ai Adeza / naM. 26 se za ko sa / 23 se kha ko hkaar| 42 se otva / visaaho| (svairam) ai aadesh| valopa, anusvAra / saharaM |(bhairvm ) bhairavaM / (kairavam ) kaharavaM / (vaizampAyanaH) ai Adeza / naM. 26 se za ko sa / 2 se ylop| 25 se nakAra ko NakAra / pUrvavat okaar| visNpaaanno| (vaidehI) videhii| (caitraH) aha Adeza / rephalopa, takAradvitva, otva pUrvavat / citto| evam (vairam ) vrN| (vaidezaH) aha Adeza / 26 se za ko sAdeza / okha / videso| (vaizikaH) visio| ai Adeza, sakAra, kalopa, otva pUrvavat / / 36 // daive vA // 37 // daivazabde aikArasya ai ityayamAdezo bhavati vA / daivaM', (5-30 biM0) devvaM / (pUrvavat ) anAdezapakSe nIDAditvAd dvitvam // 37 // daive vA-daivazabde aikArasya ait vA syAt / daivaM / daivvaM // 37 // - daivazabda meM aikAra ko ai Adeza vikalpa se ho| (daivam) daivaM / pakSa meM'sevAdiSu ca' se vakArahitva / aita et se ekAra / devvaM // 37 // itsaindhave // 38 // saindhavazabde aikArasya ikAro bhavati / siMghavaM / (4-17 n - vi0, 5-30 vi0)||38|| itsaindhave-saindhavazabde aikArasya i: syAt / siMghavaM // 38 // saindhava zabda ke aikAra ko ikAra ho| isase ikAra ho gyaa| siMghavaM // 38 // Id dhairye // 39 // dhairyazabda aikArasya IkAro bhavati / dhiirN| (2-18 ye =, 530bi0)||39 / / __ It dhairye-dhairyazabde aikArasya It syAt / dhIraM // 39 // * daityAdiSvAta-iti saMjIvanIsaMmataH pAThaH / 1. kacid dahaSaM pAThaH / sa tu bhramamUlakA, vimASAsu vyavasthitavimASAzrayaNAdanAdevapakSe nitvameva, bhAdezapakSe neti mUla eva sphuTaM vakSyamANatvAt //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 25 dhairyazabda ke aikAra ko IkAra ho| isase IkAra ho gyaa| 'tUryadhairya se rya ko rakAra ho gyaa| anusvAra pUrvavat / dhIraM // 39 // noTa-(26) zapoH saH / (42) ata ot soH| (5) sarvatra lavarAma (4) adho manayAm / (6) shessaadeshyorvRitvmnaadau| (62) napuMsake sobinduH (41) nIDAdiSu (32) tyathyadyAM cachajAH / (25) no NaH sarvatra / oto'ddhA prakoSThe kasya vaH // 40 // __ prakoSThazabde okArasya akAro bhavati vA tatsaMyogena ca kakArasya vattvam / pavaTTho, (3-3 lopaH, 3-10 paTa , 3-50 dvi0, 3-51. = , 5-1 o) potto| (2-2 klopaH, zeSaM pUrvavat ) // 40 // . __ ota ud vA prakoSThe kasya vaH'-prakoSThazabde zrokArasya utvaM kakArasya vakArazca yugapad vA bhavati / pavuTTho / poTTho // 40 // - prakoSThazabda meM kakArottaravartI okAra ko ukAra ho aura kakAra ko vakAra ho| isase kAra ko ukAra aura kakAra ko vakAra ho gyaa| naM. 5 se rephlop| 28 se STa ko ThakAra / 6 se dvitva / 7 se TakAra / 42 se osva / pabuDho / pakSa meM-paoho (prkosstthH)||40|| auta ot // 41 // - aukArasyAderokAro bhvti| komuii| (5-2 dlopH)| jovvaNaM / (2-31 ya =ja , 3-50 dvi0, 2-42 =Na , 5-30 biN0)|kotthuho| (3-12 sva th , 3-50 vi0, 3-51 th = t , 2-27 m = h , 5-1 o)| kosmbii| (2-432 = s , 4-17 bi0, 4-1 hsvH)| ko. mudI-yauvanam-kaustubhaH-kauzAmbI // 41 // __auta ot-aukArasya okArAdezaH syAt / sohaggaM / dohaggaM / jovvaNaM / kausNbii| kotho (kaustubhaH) somittii| komuI // 41 // ___aukAra ko okArAdeza ho| (saubhAgyam ) prakRta se aukAra ko okArAdeza sarvatra / naM. 23 se bha koh| 58 se athavA 35 se AkAra ko akAra / 4 se ylop| 6 se gakAraditva / 62 se anusvAra / 'na raho' se niSedha ho jAne se AdezabhUta hakAra ko dvitva nahIM hogaa| sohaggaM / (daurbhAgyam ) dohgN| pUrvavat / (yauvanam) okaaraadesh| naM. 24 se yakAra ko jakAra / 41 se vakAradvitva / 25 se NakAra / 32 se anusvAra / jomvarNa / (ko ) okAra, akArAdeza, anusvAra, pUrvavat / naM. 26 se * eSa saMjIvanIsamataH paatthH|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ / prAkRtaprakAzezakAra ko sakAra / kosaMbI / (kaustubhaH) naM. 29 se sta ko thakArAdeza / 6 se dvitv| 7 se takAra / 23 se bha koh| 42 se okAra / kakArottara aukAra ko prakRta sUtra se okAra / kotthuho| (saumitriH) naM.5 se rlop| 6 se takAradvitva / 52 se ikAradIrgha / somittI / (kaumudI) okAra / naM. 2 se dakAralopa / komuI // 41 // paurAdiSvau // 42 // paura ityevamAdiSu zabdeSu aukArasya au ityayamAdezo bhavati / , puro| (5-1 o) evamuttaratra / kurvo| pauriso (zeSa 1-23 sU0 sp0)| paura-kaurava-pauruSANi / AkRtigaNo'yam / kauzale viklpH| kosalo, kuslo| kauzalam // 42 // paurAdiSu aut*-paurAdiSu zabdeSu AderaukArasya aut syAt / puro| .. parisaM / mauNaM (maunam ) / maulI (maulii)| rauravo / kauravo / gauDo / sauhaM / kozale vikalpaH / kausalaM / kosalaM / prAkRtigaNo'yam // 42 // paurAdika zabdoM meM aukAra ko 'aut' Adeza ho| (pauraH) isase aukAra ko au ho gyaa| otva pUrvavat / puro| (pauruSam ) au Adeza / 'itpuruSe ro' se ukAra ko ikAra / naM. 26 se Sa ko skaar| 62 se anusvaar| paurisaM / (maunam) naM. 25se NakAra / anyakArya pUrvavat / munN| evam-(maulI) mulii|(raurvH) rurvo| (kauravaH) kurvo| (gauDaH) guddo| aukAra ko sarvatra au Adeza, su ko okAra sarvatra jaannaa| (saudham) naM. 23 sedha ko hkaar| sauhaM / 'kozala' zabda meM prayogAnukUla vikalpa se au Adeza hogaa| kuslN| pakSa meM koslN| 26 se za ko sa / 62 se anusvAra // 42 // _A ca gaurave // 43 // gauravazabde aukArasya AkAro bhavati, cakArAdautvaM ca / gAravaM, gauravaM / (5-30 binduH)||43|| . Aca* gaurave-gauravazabde aukArasya AkAraH syAt, cakArAt aucca / gAravaM / gauravaM // 43 // gaurava zabda meM aukAra ko AkAra ho| cakAragrahaNa se 'au' Adeza bhI ho| (gauravam ) AkAra ho jAne para gAravaM / pakSa meM gauravaM // 43 // * '' nAsti bhaamhvRttau| . . 'Aca' iti bhaamhvRttau|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH utsaundaryAdiSu // 44 // iti vararucikRtaprAkRtasUtreSu ajvidhirnAma prathamaH paricchedaH / saundarya ityevamAdiSu aukArasya ukAro bhavati / sundaraM / (1-5 sU0 spa0) mujaaanno| (4-17 paJcamaH, 2-2 yalopaH, 2-42 = N , 5-1 o) sunnddo| (2-43 z = s 4-17 paJcamaH, 5-1 o) kukkhe. ao| (3-29 kSa = kha , 3-50 dvi0, 3-51-khaka, 2-2 yakyolopaH, 5-1 o) duvvaario| (3-52 va = vv , 2-2 klopaH, 5-1 so)| saundry-maujaayn-shaunndd-kauksseyk-dauvaarikaaH||44|| / iti bhAmahaviracitAyAM prAkRtaprakAzavyAkhyAyAM manoramAyAM prathamaH paricchedaH / utsaundaryAdiSu-saundaryAdiSvIkArasya uH syAt / sunderaM / suNDo / pulomI / uvaviThThaaM / muDio / duAriyo / mujANo / kukkheao // 44 // iti zrIvararucikRte prAkRtaprakAze ma0 ma0 mathurAprasAdavinirmitAyAM candrikAyAM prthmo'vidhipricchedH| E0G+ . saundaryAdika zabdoM meM aukAra ko ukAra ho| (saundaryam ) ukta sUtra se sarvatra au ko u hogaa| 'e zayyAdiSu' se ekaar| 'tUryadhairya se rya ko rkaar| sundaraM / (zauNDaH)naM. 26 se za ko s| sunnddo| (paulomI) pulomii| (aupaviSTakam) naM. 18 se pakAra ko cakAra / 28 se STa ko tth| 6 se dvitva, 7 se TakAra / 2 se klop| 62 se anusvaar| uvvidy| (mauSTikaH) pUrvavat / muddio| (dauvArika) au ko u| naM.2 se vakAra-kakAra kA lop| 42 se okaar| duvaario| (mauAyanaH) isase ukAra, naM. 25 se NakAra / yalopa / muAaNo / (kaukSayakaH) aukAra ko ukAra / naM. 34 sesa ko kha / naM. 6 se dvitva, 7 se kakAra / 2 se yakAra-kakAralopa / otva / kukkheo| noTa- naM. (23) khaghayavAhaH / (54) adAto yathAdiSu yaa| (4) adho mana. yAm / (6) zeSAdezayokhimanAdau / (62) napuMsake sorbinduH| (24) Aderyo jH|(41) nIDAdiSu / (25) no NaH sarvatra / (52) sumisupsu diirghH| (18) pokH| (28)STasya / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (34) kaskayAM khaH / sat......."prathame'nvidhiH paricchedaH /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH ayuktasyAnAdau // 1 // ___ AMdhakAro'yam / ita uttaraM yadvakSyAmastadayuktasya vyaJjanasyAnAdau vartamAnasya kArya bhavatItyevaM veditavyam / vakSyati kAdInAM lopH| muddN| (1-22 sU0 spa0) ayuktasyeti kim ? agyo (3-3opaH, 3-50 ghadvi0, 3-51, gh = ga, 5-1 o) akko' (pUrvavad ) / anAdau iti kim ? kmlN'| ayuktsyetyaapricchedsmaateH| anAdAviti ca. AjakAravidhAnAt // 1 // . . ayuktasyAnAdau-adhikAro'yam / ita Urdhvam A paricchedasamApteH ayuktasyetyadhikriyate / 'anAdau' iti tu javidhAnaparyantam / itaH paraM yatkArya tad ayuktasya anAdau vartamAnasya vyaJjanasya bhavatIti boddhavyam // 1 // 'ayuktasya' jo saMyukta na ho arthAt. paraspara do vyaJjana jaba sammilita na hoM taba isa pariccheda meM kahe gaye lopAdi kArya hoMge, 'anAdau' Adi meM vidyamAna ko na ho| isakA adhikAra 'Ayo jaH' (2+28) taka hogaa| udAharaNa sugama haiM, ataH sAdhutva nahIM dikhAte haiM, tanmAtra ke lopa se spaSTa ho jAtA hai| jaise(ka)(bakulaH) baulaH, (varAkI) varAI, (mukulaH) maulaH 'anmukuTAdiSu' se akAra / (nkulH)nnulo| (ga) sAgaraH, nagarama, bhujagaH, vihgH| galopa karane se saba udAharaNa siddha ho jAte haiN| nakAra ko NakAra pUrvokta 'no NaH sarvatra se jaannaa| (ca) racanA, sUcI, vacanaM, vAcAla meM clop| (ja) gajaH, sujanaH rajanI, rAjA, ityAdi meM jakAralopa hai| (ta) suratam, asatI, gataH vitAnam ityAdi meM talopa hai / (da) vedanA, sadanam, sadA, gadA, ityAdi meM dalopa hai| (pa) kapiH, vipulaM, rUpaM, gopuram-pakAralopa karane se sabhI udAharaNa spaSTa ho jAte haiN| (ya) vAyuH, nayanam, jayaH, lyH| (va) kaviH, devaraH, jIvaH, divsH| ukta sthaloM para yakAra tathA vakAra kA lopa karane se udAharaNa spaSTa pratIta ho jAte haiM // 1 // kagacajatadapayavAM prAyo lopaH // 2 // kAdInAM navAnAM varNAnAmayuktAnAmanAdau vartamAnAnAM prAyo bAhulyena lopo bhavati / kasya tAvat , mulo| (1-22 sU0 spa0, 5-1 o)| 1.ka0 pu0 adhaH / akaH / saMskRtam / 2. ka0 pu. kaGkaNaM / adhikaH paatthH| 3. 'Ada yo jaH' iti sUtraparyantamityarthaH / 4. praayogrhnnaatkvcidaaderpi| sapunaH-sauNa / kaciccasya jaH, pishaacii-pisaajii| kasya gaH, ekatvam-egatvaM |-ityaadii bAhusakAt / bhASeAkumcanam // 30 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dvitIyaH paricchedaH ulaM / (2-42 = = Na, 5-30 binduH)| gasya, sAaro (5-1 o)| NaaraM / (2-42 = = N , 5-30 vi0)| casya, vaaNaM (2-42 = = Na, 5-30 binduH), sUI / jasya, gao (5-1 o)| raadaM / (2-7 t = d , 5-30 binduH), tasya, karaM (1-27 R = a, 5-30 binduH) viaannN| (2-42 = = Na, 5-30 binduH)| dasya, gaa| mao (5-1 o)| pasya, kaI / (5-18 dIrghaH), viulN| (5-30 vinduH), suuriso| (1-23 sU0 spa0) supuruSa iti / yadyapi uttarapadasya puruSazabdasyAdi-' stathApi lopo bhavatItyanena jhApayati vRttikAraH-yathA, 'uttarapadAdiranAdireva' iti / yasya, baauu| (5-18 dIrghaH), NaaNaM / (2-42 ubhayatra Natvam , 5-30 binduH) vasya, jii| (5-30 binduH), diaho / (2-47 s = ha , 5-1 o)| mukula, nakula, sAgara, nagara, vacana, sUcI, gaja, rajata, kRta, vitAna, gadA, mada, kapi, vipula, supuruSa, vAyu, nayana, jIva, divsaaH| prAyograhaNAdyatra zrutisukhamasti tatra na bhavatyeva / sukusumaM (5-30 binduH)| piagamaNaM (3-3ralopaH 2-42, n = Na 5-30 binduH)| sacAvaM / avajalaM / (2-155va, 5-30 biN0)| atulaM / (5-30 biN0)| aadro| (5-1 o) apaaro| (5-1 o) ajso| (2-31 ya = j , 2-42 za= s , 4-28 puMvat , 4-6 antyalopaH, 5-1 a) sabahumANaM / (2-42 = = N , 5-30 biM0) sukusama, priyagamana, sacApa, apajala, atula, Adara, apAra, ayazaH, sabahumAnAni / ayuktasyetyeva-sakko (2-43 z = s , 3-3 ropaH, 3-50 dvi0,5-1 o)| maggo (4-1 A = a, 3-3 ralopaH, 3-50 dvi0, 5-1 o) zakaH / maargH| anAdAvityeva / kAlo / gandho / (5-1 o, ubhayatra ) / kAlaH, gandhaH // 2 // gacajatadapayavAM prAyo lopaH- eSAM kagacajAdInAmasaMyogavatAm anAdau vartamAnAnAM prAyo lopaH syAt / yathA-(kasya lope) baulo, varAI / maulo, Naulo / (gasya) sAaro, araM / bhujo, viho| (casya) raaNA, sUI / vaaNaM, vaalo| (jasya) suaNo, raaNI / go, rAprA / (tasya ) suraaM, asaI / gao, vizrANaM / 1. ka0 pu0 AdiryastathApi / adhikaH paatthH| 2. ka0 pu0 jiio-paatthH| 3. ka. pu0 kaayH| kAmo / prAkRtam / adhikaH paatthH| 4. ka0 pu. tatra lopo na bhavatyeveti / tena-a0 paa0| 5. ka0 pu0 tena-saMko, maggo, accA, ajjuNo, attavAntA, raho, muddo sappo, dappo, ajo, mujjI, gvo| zaka, mArga, arcA, arjuna, AtaMvArtA, rudra, zUda, sarpa, dapaM, Arya, garva iti a0 paa0| bAhulakAna hsvH|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze (dasya) maaNo, saaNaM / sazrA, gaa| (pasya) kaI, viulN| stUzro, gouraM / (yasya) vAU, NaaNaM / jo, lo| ( vasya) kaI, dearo| jIo, diaho / prAyograhaNAt sukhazrutau kAdInAM na lopH| yathA sukusumaM, priyagamaNaM, atulaM, sacAvaM. avajalaM, atulaM, apAro, ajaso, akopaNo, sagayaM, sadayaM ityaadyH| kvacillope'pi avarNe yshrutiH| yathA-kaNayaM, caNayA, gayaNaM, vayaNaM, mayaNo, ityAdi / AdisthatvAnneha- ... kAlo, gandho, caraNo, damaNo / saMyuktatvAt-kaGkaNo, gaGgA, zaGkaro, ityAdau na // 2 // ___ 'prAyo lopH| kAdivarNoM kA prAyaH lopa hotA hai| isa prAyaH pada ke grahaNa se jahA~ binA lopa ke sukhapUrvaka uccAraNa pratIyamAna hogA vahA~ lopa nahIM hogaa| jaise-sukusuma, piyagamaNaM, ityAdikoM meN| kahIM kahIM 'ka' 'ga' 'ca' ityAdikoM ke lopa karane ke bAda akAra ke sthAna para yakAra hotA hai| isakA prayogabAhulya mAgadhI meM jainAgamoM meM hai| udAharaNoM meM 'na' ko Na, 'no NaH sarvatra' se, su ko okAra 'ata ot soH' se, 'napuMsake sorbinduH' se anusvAra jAnanA // 2 // __yamunAyAM masya // 3 // yamunAzabde makArasya lopo bhavati / junnaa| (2-31 ya =ja , 2-42 = = nn)||3|| yayunAyAM masya-yamunAzabde masya lopaH syAt / jauNA // 3 // yamunA zabda meM makAra kA lopa ho| (yamunA) isase makAra kA lopa hogaa| naM. 24 se yakAra ko jakAra hogaa| 25 se nakAra ko NakAra / jauNA // 3 // . ___ sphaTikanikaSacikureSu kasya haH // 4 // __anAdAviti vrtte| eSu kasya hakAro bhavati / lopApavAdaH / phaliho / (3-1 slopaH, 2-22 8 = la , 5-1 o) nnihso| (242 = = Na, 2-43 S = s , 5-o) cihuro| (5-1 o)||4|| zIkare bhaH // 5 // zIkarazabde kakArasya bhakAro bhavati / siibhro| (2-43 zas, 5-1 o) // 5 // - sphaTikanikaSacikurazIkareSu ko ha*-eSu kasya' haH syAt / phaliho, Nihaso, ciharo, siihro| klopaapvaadH| kecittu-zIkare bha:-asyaM kakArasya bhaH syAt / sIbharo-iti vadanti // 4-5 // sphaTika nikaSa cikura zIkara zabdoM meM vidyamAna kakAra ko hakAra ho / (sphaTika:) naM.3 se sakAralopa / 'sphaTike la.' se TakAra ko lakAra / ukta sUtra se kakAra ko hkaar| 42 se su ko okAra / phliho| (nikaSaH) naM. 25 se NakAra / 26 sepa ko sAsuko okAra sarvatra naM. 42 se hogaa| ukta sUtra se kakAra koh|(cikurH) cihro| (zIkaraH) 26 se za ko sa / ubhayatra kakAra ko hakAra hogaa| siihro| * saMbovanyAdisaMmataH paatthH|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / kisI kisI pustaka meM 'zIkare bhA' pRthak hai| zIkarazabda meM vidyamAna kakAra ko bhakAra hogaa| tadanusAra sIbharo hogA // 4-5 // candrikAyAM maH // 6 // candrikAzabde kakArasya makAro bhavati / cNdimaa| (3-3 ropaH, 4-17 binduH, 3-56 dvitvnissedhH)||6|| candrikAyAM maH-atra kakArasya makAraH syAt / candimA // 6 // candrikAzabda meM vidyamAna ka ko ma ho| isase mAdeza / 'dre ro vA' isase rephalopa / candimA // 6 // .. RtvAdiSu to daH // 7 // Rtu ityevamAdiSu takArasya dakAro bhvti'| udU / (1-29 sU0 spa0), raadaM / (2-2 jalopaH, 5-30 biN0)| Aado, (2-2 glopaH, 5-1 o)| NivvudI (2-42 = = Na, 3-3 paH, 3-50 dvi0, 129 ka u, 5-18 dii0)| AudI (2-2 vlopaH, 1-29 ka u, 5-18 dI0) / saMvudI (prAyograhaNAt valopo na, zeSaM pU0, 4-12 binduH)| suidI (2-2 klopaH, 1-28 R% i, 5-18 dI0, evmuttrtraapi)| aaidii| hado (5-1 o)| saMjado (2-31 yaja, 5-1 o)| viudaM (2-2 valopaH, 1-29 R= u, 5-30 binduH ) / . sNyaado| (saMjadovat ) / saMpadi / (4-12 binduH, 3-3 opaH, 356 dvitvaniSedhaH) / pddivddii| (3-3 ropaH, 2-8 t = D, 2-15 pva , 3-1 tlopaH, takArasya dakAre kRte 3-50 duddhi0, 5-18 dii0)| Rtu,-rajata-Agata-nirvRti-AvRti-saMvRti-sukRti-AkRtihata-saMyata-vivRta-saMyAta-samprati-pratipattayaH // 7 // ___ RtvAdiSu to daH-RtvAdiSu zabdeSu takArasya daH syAt / udU (RtuH)| sudaM (zrutam ) / khAdI (khyaatiH)| saMpadaM ( sAmpratam ) / tdo| Ni do| padArido / rdii| piidii| ayaM dakArAdezaH prAyeNa shaurseniimaagdhyordrssttvyH| mahArASTrayAM takAralopa eva // 7 // Rtu ityAdika zabdoM meM takAra ko dakAra ho| (RtuH) ta ko dAnaM. 11 se R ko ukAra / 52 se antya ukAra ko dIrgha / 60 se su ke sa kA lopa / udU / (zrutam) 26 se za ko sA5se rephalopa / 62se anusvAra / prakRta sUtra se sarvatra ta ko da hogaa| (khyAtiH)naM. 4 se yalopa / Adistha hone se khakAra ko dvitva na hogaa| anya kArya pUrvavat / khaadii| (sAMpratam) 58 se AkAra ko akAra / 5 se rephlop| dakAra, anusvAra pUrvavat / smpdN| (tataH) dakAra, okAra / tdo| (nirvRtaH) 25 se na 1. 'RtvAdiSu' zaurasenI-mAgadhI-viSaya eva / prAkRte tu rika, uU / 2.0 50 - takAropAdAnaM jamAdInAM jakArAdeAbhUdityartham / a9 pA0 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzekoNa / 5 se rephlop| 6 se vakAradvitva / 11 se ukaar| dakAra, okAra pUrvavat / Nikhudo / (pratAritaH)donoM takAroM ko dkaar| rephalopa, otva pUrvakt / pdaarido| (ratiH) dkaaraadesh| naM. 52 se ikAradIrgha / 60 se suke sa kA lop-rdii| evam / (prItiH) piidii| aaaado-aayaatH| aaado-aagtH| aaudii-aavRtiH| sNvudii-sNvRttiH| suidii-sukRtiH| aaidii-aakRtiH| viuda-vivRtam / ityAdika udAharaNa avyavahArya haiN| kahIM kakArAdi lopa se pratIti nahIM rahatI hai, ataH lopa na karake udAharaNa upayukta ho sakate haiN| yaha takAra ko dakAra zaurasenI mAgadhI meM hI hogaa| mahArASTrI meM talopa hI hogA // 7 // ___ noTa-naM. (24) AdeyoM jH| (25) no NaH sarvatra / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm (26) zapoH saH (42) ata otsoH / (11) udRtvAdiSu / (52) subhisupsu dIrghaH / (60) antyasya hlH| (5) sarvatra lavarAm / (62) napuMsake sobinduH| (54) adAto yathAdiSu vA / (6) zeSAdezayorDiMtvamanAdau / pratisaravetasapatAkAsu'DaH // 8 // eSu zabdeSu takArasya DakAro bhavati / lopApavAdaH / pddisro| (3-3 lopaH, 5-1 o) veddiso| (1-3 a = i, 51 o) pddaaaa| (2-2 klopaH) // 8 // prati vetasapatAkAsu Da:-eSu takArasya DaH syAt / paDiharaM, paDivaNaM / 'pratizabde takArasya rephalopAvapi kvacit'-pariTTiyaM / paiNA / veDiso / paDAvA / atra bahutvagrahaNAt anyatrApi kvacit / haraDaI / pAhuDaM / mddo||8|| - prati, vetasa, patAkA-ina zabdoM meM vidyamAna takAra ko DakAra ho| (pratihatam) prati ke takAra ko Da ho gyaa| naM.2 se. hatam zabda ke takAra kA lop| 62 se anusvAra / pddihrN| evam (prativacanam ) ta ko DA naM. 2 se calopa / 25 se NakAra, pUrvavat anusvAra / paDivaaNaM / 'prati'zabda ke takAra kA kahIM kahIM lopa hotA hai| prayogAnukUla vyavasthA mAnanI cAhiye / (pratiSThitam) meM pratizabda ke takAra ko rephaadesh| naM. 3 se plop| 6 se dvitv| 7 se TakAra / 2 se takAralopa / 37 athavA 62 se anusvAra / pritti| (pratijJA) naM.5 se rephlop| kahIM takAralopa hotA hai, ataH takAralopa / 'naza paJcAzat sezako Na Adeza / naM. 6 se ja. dvitva / paiNNA / (vetasaH) idISat pakka' se akAra, prakRtasUtra se ta ko DAova pUrvavat / veddiso| (patAkA) ta kodd| naM. 2 se kalopa / phaaaa| 'kagacaja' sUtra se maNDUka pluti se prAyaH pada kI anuvRtti, prAyaH ina padoM meM arthAt kahIM anyatra bhIta ko Da hogA, to harItakI, prAbhRta, mRtaka meM ta ko Da hogaa| (harItakI) 'anmu. kuTAdiSu' se I ko akAra, prakRta sUtra se ta ko dd| naM. 2 se klop| hrbii| 1. prativetasapatAkAsu DA-praterupasargasya vetasapatAkayozca yastakArastasya DakAraH syAt / pddivaaaa| paDhicchando / pddisro| pddikuulo| ityAdi / kagajeti (sU0 2-2) lopaapvaadH| iti kecitpaThanti / '. pratisara-ti mAmahasaMmataH paatthH|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / 33 (prAbhRtam ) naM. 5 se rephalopa / 23 bha ko ha / 11 se RR ko U / ta ko Ga / 62 se anusvAra / pAhuDaM / (mRtakaH ) naM. 9 se RR ko a / isase ta ko Da / 2 se kalopa / 42 se okAra / maDao / vasatibharatayoH // 9 // vasatibharatazabdayoH takArasya hakAro bhavati / vasahI / ( 5-18 dIrghaH ), bharaho / ( 5-1 o ) // 9 // vasati bharata yoha: - etayostakArasya haH syAt / vasahI / bharaho / vasati, bharata zabdoM ke ta ko hakAra ho / ( vasatiH ) naM. 52 se ikAra ko dIrghaM / vahI / evaM ( bharataH ) bharaho / okAra pUrvavat 42 se hogA / garbhite NaH // 10 // garbhitazabde takAsya NakAro bhavati / gabbhiNaM / ( 3-3 rlopaH, 3-50 dvi0, 3-51 bh = v, 5 - 30 binduH ' ) // 10 // garbhite :- takArasya NakAraH syAt / gabbhiNo / striyAm --- gabbhiNI // 10 // garbhitazabda ke takAra ko NakAra ho / (garbhitaH ) naM. 5 se rephalopa / 6 se dvitva / 7 sebha ko ba Adeza / prakRta se ta koNa, okha pUrvavat / gabbhiNo / khIliGga meM bhigI / (garbhitA) rephAdilopa pUrvavat, 'AdItau bahulam' se ii| jaise- haliddI / evaM 'gabhiNI' iti // 10 // airAvate ca // 11 // airAvatazabde takArasya NakAro bhavati / erAvaNo / ( 1-35 ai = e, 5-1 o ) // 11 // airAvate vA* asmin takArasya NakAro vA syAt / erAvaNo, erAvao // 11 // airAvata zabda ke ta ko Na vikalpa se ho / ( airAvataH ) naM. 13 se ekAra | erAvaNo / pakSa meM- naM. 2 se talopa / 42 se okAra / 13 se ekAra | erAvao // 11 // pradIpta kadamba dohadeSu do laH // 12 // eSu zabdeSu dakArasya lakAro bhavati / palittaM / ( 3-3 rlopaH, 4- 1 I = i, 3- 1 plopaH, 3-50 : dvi0, 5-30 binduH ) / kalaMbo / ( 4 - 17 biM0, 5-1 o ) / dohalo / ( 5-1 o ) // 12 // pradIpta kadambadohadeSu do laH - eSu anAdisthasya dasya laH syAt / palitaM / Nijante'pISyate-palAvitryaM / kalaMbo / dohalo / zranAdAvityadhikArAdAdyasya na // 12 // pradIpta-kadamba - dohada zabdoM meM da ko la ho / (pradIptam) naM. 5 se ralopa / prakRta sUtra se da ko la / 'idItaH pAnIyAdiSu' se I ko i / naM. 3 se palopa / 6 se dvitva, 63 1. rudite dinANNaH 8 / 1 / 209 / ruNNaM / he0 // * saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH / prA. kR.-3
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzese anusvAra / plittN| Nijanta meM bhI lAdeza hogaa| (pradIpitam) naM.5 se rephlop| prakRta se da ko l| naM. 18 se pakAra ko vakAra / 2 se tlop| 62 se anusvAra / pliivirN| (kadambaH) isase da ko la / 42 se sarvatra okAra / klmbo| evaM (dohadaH) dohlo| 'anAdau' isa adhikAra ke kAraNa Adistha da ko da hI hogaa| noTa-naM0 (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (62) napuMsake sorbinduH| (25) no NaH sarvatra / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm (6) zeSAdezayorddhitva. manAdau (7) vargeSu yujaH puurvH| (5) sarvatra lavarAm / (23) khaghayadhamA haa| (11) udRtvAdiSu / (9) Rto't / (42) ata ot soH| (52) sumisupsu dIrghaH / (13) aita et / (58) po vH| .. gadgade raH // 13 // gadgadazabde dakArasya rephAdezo bhavati / gggro| (3-1 dalopaH, 3-50 dvi0, 5-1 o) // 13 // gadgade ra:-gaddazabde ayuktasya dasya rephAdezaH syAt / gaggaro // 13 // gadgadazabda meM asaMyukta da ko ra ho / (gadgadam)da ko ra ho gyaa| naM.3 se dalopa / 6 se zeSa gakAra ko dvisva / 62 se anusvaar| gaggaraM / puMliGga meM gggro||13|| saMkhyAyAzca // 14 // saMkhyAvAcini zabde yo dakArastasya rephAdezo bhavati / eAraha / (2-2 klopaH, 2-44 zaha), bAraha / (3-1 dUlopaH, zeSaM puurvvt)| teraha (1-5 sUtre drssttvym)| ekAdaza-dvAdaza-trayodazAH / ayuktasyetyeva, neha-cauddaha / (1-9 sU0 sp0)||14|| saMkhyAyAzca saMkhyAvAcini zabde ayuktasyAnAdau sthitasya dasya rephAdezaH syAt / eAraha / teraha / bAraha / sattaraha / aTThAraha / saMyuktatvAneha-cauddaha / anAdau eveti neha-daha // 14 / / ___ saMkhyAvAcaka zabda ke asaMyukta anAdisthita da ko rephAdeza ho| (ekAdaza) naM. 2 se klop| naM. 27 se za ko h| prakRta se rephAdeza / eAraha / (trayodaza) naM. 5 se rephlop| 2 se ylop| 35 se okaarlop| 31 se ekAra / 17 se reph| 27 se h| teraha / (dvAdaza)naM.3 se dalopa ! 17 se reph| 27 se hakAra / bAraha / (saptadaza) pUrvavat , 3 se plop| 6 se dvitva / 17 se repha / 27 se hakAra / sttrh| (aSTAdaza) naM. 28 se Ta kor| 6 se dvitva / 7 se ttkaar| pUrvavat phahakArAdeza / aTThAraha / (caturdaza) meM repha se da saMyukta hai ataH da ko repha nahIM hogaa| naM. 2 se talopa / 5 se rephalopa / 6 se dvitva / 27 se za ko h| cauhaha / (daza) meM Adistha dakAra hai, ataH repha nahIM hogA / 27 se hakAra / daha // 14 // po vaH // 15 // pakArasyAyuktasyAnAdivartino vakArAdezo bhavati / sAvo / (2-43
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / 35 zU = s, 5 - 1 o ), savaho / ( 2-27th = hU, ze0 pUrvavat ), ulavo / ( 5-1 o ) / zApaH, zapathaH, ulapaH / prAyoprahaNAdyatra lopo na bhavati tatrAyaM vidhiH // 15 // po vaH - ayuktasyAnAdisthasya pakArasya vakAraH syAt / kavAlo / ullAvo / kavolA / uvamA / sAvo / savaho / kagacajetyatra prAyo- grahaNAd yatra lopo na bhavati tatrAyaM vidhiH| ayuktasya kim ? vippo, sappo / anAdAviti kim ? paI, paMDio // 15 // asaMyukta anAdistha pakAra ko vakAra ho / ( kapAlaH) kavAlo / ( utApaH ) ulAo / ( kapolaH ) kavolo / ( upamA ) uvamA / ( zApaH ) sAvo / ( zapathaH ) naM. 26 se ubhayatra sakAra / 23 se tha ko ha / savaho / ( vipraH ) 5 se rephalopa, 6 se dvitva | saMyukta hone se palopa nahIM hogA / vippo / evaM (sarpaH) sappo / ( patiH ) naM. 2 se talopa / 52 se ikAradIrgha / Adistha hone se palopa nahIM hogA / paI / evam( paNDitaH ) paMDio // 15 // ApIDe maH // 16 // ApIDazabde pakArasya makAro bhavati / Amelo / ( 1-19 I = e, 2-23 D = l, 5-1 a ) // 16 // ApIDe maH / zrapIDazabde pakArasya maH syAt / melo // 16 // ApIDazabda meM pakAra ko ma ho / 'ennIDApIDa0' se ekAra | naM. 20 se Da ko la / Amelo // 16 // noTa - naM. (5) sarvatra lavarAm / (18) po vaH / (2) kagacaja0 / (62) napuMsake sorbinduH (42) ata ossoH / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (6) zeSAdezayordvitvamanAdau / (27) dazAdiSu haH / ( 34 ) sandhau ajlopavizeSA bahulam 1 (31) e zayyAdiSu / (27) Tasya ThaH / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (26) zaSoH sH| ( 23 ) khaghayadhamAM haH / ( 52 ) sumisupsu dIrghaH / ( 20 ) Dasya ca / uttarIyAnIyayojjoM vA // 17 // 2 uttarIyazabde'nIyapratyayAnte ca yasya jo bhavati vA / uttarIaM, (2-2 yUlopaH, 5-30 biM0 ), evamuttaratrApi / uttarijjaM / ramaNIaM, ramaNijjaM / bharaNIaM, bharaNijjaM // 17 // uttarIyAnIyayoryo * jjo vA - uttarIyazabde zranIyapratyaye ca yakArasya 'ba' ityayamAdezo vA syAt / uttarinaM, uttarIyaM / ramaNijjaM, ramaNIyaM / karaNijjaM, karaNI / bharaNijjaM, bharaNIyam // 17 // TippaNI- nanu zeSAdezayoriti dvitve siddhe, uttarIyAnIyayoriti sUtre jakArasya 1. kagacaje - ( sU0 2-2 ) tyAdinA palopa ityarthaH / 2. ka0 pu0 uttarIyAnIyayoryasya jo vA / sU0 pA0 / AramaNijjaM Akara NijjaM / a0 pA0 / uttarIyAnIyayoryo jjo vA / iti kecit // * saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 prAkRta prakAze dvisvavidhAnaM kimartham ? AdezabhUtatvAt dvitvaM tu bhaviSyatyeveti cenna / asya yuktasyetyadhikAra paThitatvAt yuktebhya eva saMgatAnAM zeSAdezabhUtAnAM dvitvam / yathA - tyathyadyAdeH-naJcam / sarvatra lavarAm- kammetyAdi / iha yakArasya jaH iti na dvitvaprAptiH // 17 // uttarIya - zabda aura anIya - pratyayasaMbandhI yakAra ko dvitvApana 'ja' Adeza vikalpa se ho / ( uttarIyam ) ya ko ja-Adeza | 'idItaH pAnIyAdiSu' se IkAra ko ikAra / 62 se anusvAra pUrvavat / uttarijjaM / pakSa meM naM. 2 se yalopa / uttarIaM / ( karaNIyam ) pUrvavat, 'jjAdeza, ikAra, anusvAra / karaNijaM, karaNIaM / evam 'bharaNIyam' kA bharaNijaM, bharaNIaM // 17 // chAyAyAM haH // 18 // chAyAzabde yakArasya hakAro bhavati / chAhA // 18 // chAyAyAM ha: - atra yakArasya vA haH syAt / chAhA, chAhI / pakSe - chAtrA / 'AtapAbhAva iti vaktavyam' / teneha na - kaNa achA aMgaM / paumachA muhaM // 18 // chAyAzabda meM vidyamAna yakAra ko vikalpa se hakAra ho / ( chAyA ) yakAra ko hakAra | 'AdItau bahulam' se jahA~ AkAra hogA, vahA~ chAhA / IkAra hone para chAhI / pakSa meM- naM. 2 se yalopa-chAA / Atapa ke abhAvasvarUpa 'chAyA' zabda meM hakArA deza hogA, sAdRzyAdi meM nahIM hogA / jaise- ' kanakacchAyam' yahA~ nahIM hogA / kyoMki AtapAbhAvasvarUpA bodhikA chAyA nahIM hai / kanaacchAaM / evam - paumacchAaM muhaM (padmacchAyaM mukham ) / ubhayatra kAntibodhaka chAyA zabda hai // 18 // kabandhe bo maH // 16 // kabandhazabde bakArasya makAro bhavati / kamaMdho / ( 4- 17 biM0, 5- 1 o ) / / 19 / / kabandhe bo maH - atra basya maH syAt / kamandho // 19 // kabandhazabda meM ba ko ma ho / ( kabandhaH ) prakRta sUtra se ba ko makAra / otva pUrvavat 42 se jAnanA | kamandho // 19 // 20 // To DaH // TasyAnAdivartino DakAro bhavati / NaDo / ( 2-42 n= N, 5-1 o ) / viDao / ( 2-15 p= v 5 - 1 o ) / naTaH / viTapaH // 20 // To DaH -- ayuktasyAnAdisthitasya Tasya DaH syAt / raDi / phuDaM / kukkuDo / so / yuktatvAnneha-bhaTTo, ghaNTA / AdAvapi na - TaGkAro // 20 // 9 kisI se yoga ko nahIM prApta aise TakAra ko 'Da' Adeza ho / ( raThitam ) naM. 19 se deza | 2 se takAralopa / pUrvavat anusvAra / raDiaM / evam ( sphuTam ) naM. 3 se salopa / 19 se DhakArAdeza / phuDaM / ( kukkuTaH ) Ta ko Da / kukkuDo / ( naTaH ) naM. 25 se koNa / 19 se DAdeza / NaDo / jahA~ saMyukta 'Ta' hogA, vahA~ DAdeza nahIM hogA / jaise--(bhaTTaH) bhaTTo / ghnnttaa| ubhayatra saMyukta Ta hai / 'TaGkAraH' meM Adistha TakAra hai ataH Da Adeza nahIM hogA // 20 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| saTAzakaTakaiTabheSu DhaH // 21 // eteSu TakArasya DhakAro bhavati / sddhaa| saaDho (2-2 klopaH, 5-1 o)| keDhavo (1-35 ai = e, 2-29 bha = v , 5-1 o) // 21 // saTAzakaTakaiTabheSu DhaH- eSu Tasya DhaH syAt / saDhA / saaDhaM / keDhavo // 21 // saTA zakaTa-kaiTabhazabdoM ke Ta ko Dha Adeza ho / (saTA) Dha Adeza / saDhA (zakaTam) Dha aadesh| punaH 26 se za ko s| 2 se klop| 62 se anusvAra / saddhN| (kaiTabhaH) Ta ko Dha / naM. 13 se ai ko ekAra / 'kaiTabhe vaH' se bha ko va / otva pUrvavat / keDhavo // 21 // sphaTike laH // 22 // sphaTikazabde TakArasya lakAro bhavati / phliho| (3-1 slopaH, 2-4 k = h , 5-1 o) // 22 // sphaTike laH-sphaTikazabde TakArasya laH syAt / phaliho // 22 // sphaTikazabda meM Ta ko lakArAdeza ho / (sphaTikaH) Ta ko lAdeza / naM. 3 se salopa / 'sphaTikanikaSa' (2-4) se kakAra ko hakAra / phaliho // 22 // . noTa-naM. (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (42) ata otsoH / (19) To ddH| (2) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (15) no NaH sarvatra / (26) zapoH sH| (62) napuMsake sorbinduH / (13) aita et|| - Dasya ca // 23 // DakArasyAyuktasthAnAdibhUtasya lakAro bhavati / dAlima (5-30 bi0)|tlaaaN (2-2 glopaH, 5-30 biN0)|vlhii (2-27bha-ha) prAya ityeva / dADima (5-30 biN0)| baDizaM (2-43 z = s, 5-60 li0)| NibiDo (2-42 =Na, 5-1 o)| dADimaH, taDAgaH, valabhI, baDizaM, niviDam // 23 // Dasya ca-ayuktasyAnAdisthasya Dasya laH syAt / talAo / niala / solaha / ayuktasya kim ? uDDINo / mnnddvo| anAdisthasya kim ? DAiNI / DakAro / cakAragrahaNAt vyavasthitavibhASayA kvacid vA Dasya laH-gulo, guddo| dAlima, dADimaM / ApIliaM, pApIDiyaM / kvacinnaiva laH-lauDo / NiviDo // 23 // ___ asaMyukta Adi meM vidyamAna nahIM aise Da ko la ho| (taDAgaH)Da ko lAdeza / naM. 2 glop| sarvatra 42 se okAra hogaa| talAvo / (nigaDam) nialaM, anusvAra 62 se hogaa| (SoDaza) ko lakAra / naM. 27 se za ko hakAra, 26 se Sako s| solaha / (uDDInaH), (maNDapaH) ubhayatra Da saMyukta hai ataH lAdeza nahIM hogaa| naM. 25 se na ko NAdeza / 18 se 1 ko va / uDDINo, maNDavo / (DAkinI), (DakAraH) 1. kvacillakAro na bhavatItyarthaH /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ !! prAkRtaprakAze ubhayatra Adistha DakAra hai ataH lAdeza nahIM hogA / naM. 2 se kalopa / 25 se na koNa / DAiNI, naM. 41 se kadvisva / DakkAro / cakAra-grahaNa se vyavasthita vibhASA hai | ataH kahIM-kahIM vikalpa se dvitva hogA / jaise- (guDaH) gulo, guDo / ( dADimam ) dAlimaM, dADimaM / ( ApIDitam ) ApIliaM, ApIDiaM / 2 se takAralopa / 62 se anusvAra / kahIM nahIM bhI hotA hai| jaise--(lakuDaH ) lauDo / (niviDaH ) NiviDo / naM. 2 se kalopa / 25 se NakArAdeza // 23 // Tho DhaH // 24 // ThakArasyAyuktasyAnAdibhUtasya DhakAro bhavati / maDhaM / ( 5-30 biM0 ) evamagre'pi / jaDharaM / kaDhoraM / maThaH, jaTharaM, kaThoram // 24 // Tho DhaH - prayuktasya anAdisthasya Thasya DhaH syAt / paDhinaM, kaDhiNaM, luDhizzro, kamaDho / saMyuktatvAnneha - kaNTho / zrAdisthatvAnna -Thakkuro // 24 // asaMyukta anAdistha Tha ko Dha ho / ( paThitam ) Tha ko DhAdeza / naM. 2 se talopa / paDhiaM / (kaThinam ) DhAdeza / 25 se NakArAdeza / kaDhiNaM / (luThitaH) DhakAra Adeza / naM. 2 se takAra kA lopa / luDhiaM / ( kamaThaH ) kamaTho / kaNThaH meM saMyukta Tha hai / ( ThakkaraH ) Thakkuro - Adistha ThakAra hai / ataH DhAdeza nahIM hogA // 24 // aGkole llaH // 25 // akolazabde lakArasya llakAro bhavati / aGko llo' / ( 5-1 o ) // 25 // aGkoThe* llaH - Thasya la ityayamAdezaH syAt / zraMkollo // 25 // prazna-' aMkoThazabda meM Tha ke sthAna para dvitva 'ha' Adeza ho / ( aMkoThaH) aMkolo / - 'zeSAdezayoH' se dvitva hokara 'ha' Adeza siddha thA, phira dvitva lakAravidhAna kyoM ? uttara - 'zeSAdezayoH' se saMyukta varNa ke sthAna para jahA~ Adeza hogA, vahIM dvitva hogaa| kyoMki 'yuktasya' ke adhikAra meM 'zeSAdezayoH paThita hai / ata eva dvitva Adeza kA vidhAna hai // 25 // noTa - naM. - ( 2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (42) ata ot soH / (62) napuMsake sorbinduH / (27) dazAdiSu haH / (26) zaSoH saH / (25) no NaH sarvatra / (18) po vaH / (41) nIDAdiSu / pho bhaH // 26 // phakArasyAyuktasyAnAdibhUtasya bhakAro bhavati / sibhA (2-43 z= s ) / sebhAlima ( 2-2 klopaH ) / sabharI ( 2-43 zU=s ) / saMbhalaM / ( 5-30 bi0 ) // 26 // khaMghathaghabha haH / / 27 // khAdInAM paJcAnAmayuktAnAmanAdivartinAM hakAro bhavati / khasya tAvat 1. ka0 pu0 aGkoTe laH / aGkoTazabde TakArasya lakAro bhavati / aGkolo // saMjIvanIsaMmataH pAThaH / 1. ka0 pu0 ayuktasyeti kim ? tavaSphalaM / anAdAviti kim ? phaliho / a0 pA0 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / 36 muhaM / ( 5-30 bi0 ) / mehalA / ghasya, meho ( 5-1 o) / jahaNaM ( 2-42 n = N, 5-30 bi0 ) / thasya, gAhA / savaho / (2-15 sU0 spa0 ) / dhasya, rAhA / bahiro ( 5-1 o ) / bhasya, sahA / rAsaho (5-1 o ) / prAya ityeva ) ' -pakhalo (3-3 lopaH 5-1 o) / palavaNoM ( 3-3 rlopaH ) 4-17 vargAntabinduH, 2=42 n = N, 5-1 o ) / adhIro ( 5-1 o ) / aghaNo (2-42 n=NU, 5 - 1 o) / uvaladdhabhAvo (2-15 p= v, 33 blopaH, 3-50 dvitvam, 3-51 dhU=dU, prAyograhaNAt na vlopaH, 51 o ) / mukham, mekhalA, meghaH, jaghanaM, gAthA, zapathaH, rAdhA, badhiraH, sabhA, rAsabhaH, prakhalaH, pralaGghanaH, adhIraH, adhanaH, upalabdhabhAvaH // 27 // khaghathadhaphabhAM* haH--prayuktAnAmanAdau sthitAnAmeSAM haH syAt / ( khasya ) mulA, mehalA / ( ghasya ) meho, zramoho / ( thasya ) pahio, mahio / ( dhasya ) aharo, bahiro / ( phasya ) suhalA, sehAliyA / ( bhasya ) vallaho, karaho / prayuktAnAmiti kim ? Nigghoso / pattharo / Nippalo / Nibha / zrAdisthatvAt - khalo, ghaNo, thiro, dhIro, phaNA, bhIsaNA ityAdiSu na / kecittu -- 'pho bhaH' iti sUtraM paThitvA phalya bhakAra micchanti / tannaye - sabhalaM, sebhAliyA / 'na hatvaM khaghathAdInAM pareSAM binduto bhavet / tena saMkho, laMghaNaM, maMtharA, kiMphalo, ityAdau na / prAyaHpadAnuvRtyAakhaMDo, thiro, adhamo, bahuphalo, amao, ityAdau na / 'kakude dasya ha iSyate - kakuhaM // 26-27 // asaMyukta aura Adi meM nahIM vidyamAna aise kha-dha-dha-dha-pha-bha ko hakArAdeza ho / kha kA udAharaNa - ( mukharA ) kha ko hakAra / naM. 63 se ra ko la / muhalA / (mekhalA ) kha ko ha / mehalA / ( meghaH, amoghaH ) gha ko ha Adeza / okha naM. 42 se / meho, amoho / (pathikaH, madhitaH) tha ko ha / naM. 2 se kakAra aura takAra kA lopa / okAra pUrvavat / pahio / mahio / (adharaH, badhiraH ) dha ko ha Adeza / aharo / bahiro / (suphalA, zephAlikA) ubhayatra pha ko ha / suhalA / sehAlibhA / isameM naM. 2 se kakAra * lopa | ( vallabhaH karabhaH ) bha ko ha / vallaho / karaho / asaMyukta khAdi jahA~ nahIM hoMge vahAM ikArAdeza nahIM hogA / jaise nirghoSaH, prastaraH, ityAdikoM meM ghakArAdi ke sAtha rephAdi kA saMyoga hai / ( nirghoSaH ) 5 se rephalopa, 6 se dviva / 7 sega / 26 se Sa ko sa / 25 se na koNa / Nigghoso / ( prastaraH ) 29 se sta ko tha / anya kAryaM pUrvavat / pattharo / ( niSphalaH ) 25 se na koNa / 3 se palopa / 6 se dvitva / 7 se pakAra / NiSphalo / saMyukta hone se pha ko ha nahIM huaa| evaM (nirbharaH ) kA pUrvavat Nijbharo / ( khalaH ) khlo| (dhanaH ) ghaNo / ( sthiraH ) thiro / ( dhIraH) dhIro / ( phaNA ) phaNA / ( bhISaNA ) bhIsaNA - ityAdikoM meM Adistha khAdika haiM, ataH hAdeza nahIM hogA / pustakAntara meM 'pho bhaH' sUtra pRthaka hai, aura sephAlikA kA 'sebhAliA' saphala kA 1. kacid ikArI netyarthaH // * saMjIvanIsaMmataH pAThaH /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze'sabhala'mAnate haiN| parantu 'saphala' kA sahala bhI hogA, kyoMki sahala prasiddha hai| isakA mUla saphala hI ho sakatA hai| mere siddhAnta se yaha urdU phArasI zabda nahIM hai| bindu se para khAdikoM ko hAdeza nahIM hogaa| jaise-shNkhH| laMghanam / mNthraa| kiMphalaH ityAdikoM meM ha Adeza nahIM hogaa| prAyaHpadAnuvRtti se-akhaNDo, thiro, adhamo, bahuphalo, abhao-ityAdika meM 'ha' nahIM hogA, sAdhutva inakA pUrvavat hai| kakudazabda meM da ko ha Adeza ho / (kakudaH)da ko ha ho gyaa| kaho // 26-27 // - noTa-naM. (63) haridrAdInAM ro lH| (42) ata otsoH (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (5) sarvatra lavarAm / (6) shessaadeshyoddaiirvmnaadau| (7) vargeSu yujaH puurvH| (26) zaSoH sH| (25) no NaH sarvatra / (29) stasya thH| (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / prathamazithilaniSadheSu DhaH // 28 // eteSu thadhayokAro bhavati / paDhamo (3-3 ropaH, 5-1 o)| siDhilo (2-43 z = s, 5-1 o) / NisaDho (2-43 z = s , zeSaM pUrvavat ) // 28 // prathamazithilaniSadheSu DhaH-eSu thasya dhasya ca DhaH syAt / paDhamo / siDhilo / nisaDho // 28 // prathama-zithila-niSadha-zabdoM meM thakAra aura dhakAra ko Dha Adeza ho| (prathamaH) 5 se rephlop| tha ko Dha aadesh| pddhmo| (zithilaH) 26 se za ko s| ukta sUtra se DhakAra / siddhilo| (niSadhaH)25 se na ko nn| 26 se Sa ko s| ukta sUtra se DhakAra / NisaDho // 28 // kaiTame vaH // 29 // kaiTabhazabde bhakArasya vakAro bhavati / keddhvo| (1-35 ai%e, 2-21 T = da,5-1 o)||29|| kaiTabhe vaH-atra bhasya vaH syAt / keDhavo // 29 // kaiTabhazabda meM bha ko va ho| isase bha ko va ho gyaa| 'saTAzakaTakaiTabheSu DhaH se Ta ko Dha ho gyaa| 13 se ai ko ekAra / keDhavo // 29 // haridrAdInAM ro laH // 30 // haridrA ityevamAdInAM rephasya lakAro bhavati / halahA (1-13 i-a, 3-3 ropA, 3-50 dvi0, 5-24 AtvaM bAhulyAt ) / calaNo (2-42 =Na, 5=1 o)| muhalo (5-27 kha =ha,5-1 o)| jahiTilo (1-22sU0 sp0)| somAlo' (5-1 o)| kaluNaM (prAyograhaNAt 1. navA, mayUkha, lavaNa, caturguNa, caturtha, caturdaza, caturvAra, sukumAra, kutUhala, udUkhala, ulUkhale, 8 / 1 / 171 / mayUkhAdiSvAdeH svarasya pareNa sasvaravyajanena saha od vA bhavati / moho, maUho ityAdi / hema0 / pksse-suumaalo||
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / kalopAmAvaH,5-30 biNduH)| aGgulI (spaSTam ) / iGgAlo (4-17 binduH, 5-1 o)| cilAdo (2-33 ka-ca , 2-7 t-d, 5-1 o)| phalihA (2-36 p-pha, 2-27 ru = h)| phaliho (5-1 o, ze0 pUrvavat ) / haridrA-caraNa-mukhara-yudhiSThira-sukumAra-karuNa-aMgurI-aGgAra-kirAtaparikhA-parigha-ityevamAdayaH // 30 // . haridrAdInAM ro laH-haridrAsadRzeSu zabdeSu rephasya laH syAt / haladdI / muhlo| iMgAlo / somAlo / juhiThilo / cilAyo / phaliho // 30 / ! haridrAdika zabdoM ke repha ko lAdeza ho / (haridrA) isase repha ko lAdeza / 'ne ro vA' se rephlop| 'at pathika' se i ko akaar| 6 se dadvitva / 54 se IkAra / halahI / (mukharaH) 23 se kha ko h| ukta sUtra se repha ko lkaar| muhalo / (aGgAraH) 'idISata0' se a ko ikAra / iGgAlo / (sukumAra) somAlo, kA (1121) sUtra para sAdhutva hai| (yudhiSThiraH)24 se ya ko ja / 23 se dha ko h| 3 se plop| 6 se dvitva / 7 se TakAra / prakRta sera ko l| hiddilo| (kirAtaH) 'kirAte caH' se . kakAra ko ca / 2 se talopa / ukta sUtra sera ko l| cilaao| (parighaH) isase ra ko la / 'puruSaparigha0' se pa ko ph| 23 se gha ko h| phaliho // 30 // __ AdeyoM jaH // 31 // anAderiti nivRttam / AdibhUtasya yakArasya jakAro bhavati / jaTThI (3-10 = Tha, 3-50 udvitvam , 3-51 = T, 5-18 diirghH)| jaso (2-43 za-s, 4-6 slopaH, 4-18 puMstvaM, 5-1 o)| jakkho (3-29 z = kha, 3-51 kha = k, 5-1 o)| yaSTiH, yazaH, yakSaH // 31 // ___ Aderyo jaH-AdibhUtasya yakArasya jaH syAt / jovvarNa / jubaI / jAmiNI / anAdisthatvAneha-avayavo / bhUtapUrvakasyApi yasya jAdeza iSyate / gADhajovvaNaM / bAlajuvaI / saMjamo / sujoggo // 31 // Adi meM vidyamAna ya ko jakAra ho| (yauvanam) ya ko j| 14 se aukAra / 41 se vadvitva / 25 se na konn| 62 se anusvAra / jovaNaM / (yuvatiH) ya ko j| 2 se takAra kA lopa / 60 se sulop| 52 se dIrgha / juvii| (yAminI) jAdeza / 25 se na konn| jaaminnii| avayavo yahAM Adi meM yakAra nahIM hai| prathama Adi meM ho, bAda meM samAsAdi ke kAraNa Adi meM na bhI ho to bhI jakArAdeza hogaa| jaisegADhajobvaNaM / baaljuvii| sNjmo| (suyogyaH) se ylop| 6 se dvitva / ya ko jkaaraadesh| sujoggo||31|| yaSTyAM laH // 32 // yaSTizabde yakArasya lakAro bhavati / ltttthii| (jaTThIvat ) // 32 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze yaSTayAM laH - yaSTizadhde yakArasya lakAraH syAt / laTThI / tadante'pi khaggalaTThI / mahulaTThI // 32 // 42 yaSTizabda meM ya kola ho| isase la hogA / 28 se STa ko Tha / 6 se dvisva / 7 se TakAra / 60 se sulopa / 52 se dIrghaM / laTThI / tadanta meM bhI la hogA / khamgalaTThI / 3. se Dalopa | mahulaTThI / 23 se ha // 32 // noTa - naM. (5) sarvatra lavarAm / (26) zaSoH saH / (25) no NaH sarvatra / (13) aita eva / (6) zeSAdezayordvitvamanAdau / ( 23 ) khaghathadhabhAM haH / ( 24 ) AdeyoM jaH / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (14 ) auta ot / ( 41 ) nIDAdiSu / ( 62 ) napuMsake sorbinduH / ( 60 ) ansyasya halaH / (52) subhisupsu dIrghaH / ( 4 ) adho manayAm / ( 28 ) Tasya ThaH / kirAte caH // 33 // kirAtazabde AdervarNasya cakAro bhavati / cilAdo (2-30 sU. spa. 1) // kirAte ca :- kirAtazabde AdivarNasya caH syAt / cilAo / mlecchavAcye eva, neha - kirAo haraH // 33 // kirAta zabda meM Adistha kakAra ko cakAra ho / naM. 26 sera ko la Adeza / 2 se talopa | cilAo / mlecchavAcaka kirAta meM cakArAdeza hogA / 'kirAo haraH ' yahA~ nahIM hogA // 33 // kubje khaH // 34 // kubjazabde AdervarNasya khakAro bhavati / khujjo' / ( 3-3 vlopaH, 3 - 50 jUdvi0, 5 - 1 o ) // 34 // kubje khaH- kubjazabde AdervarNasya khAdezaH syAt / khujjo / 'khAdezo namra dehatve na kubje puSpavAcini' / 'phullai kulaM vasaMtammi' // 34 // kubjazabda meM kakAra ko kha Adeza ho / 5 se valopa / 2 se jakAradvitva / khujjo / yaha kha-Adeza nannadeha vAcakaM kubja zabda meM hogA / yahA~ nahIM hogA / jaise - 'phullai kujaM vasaMtammi' // 34 // dolAdaNDadazaneSu DaMH || 35 // eSu AdevarNasya DakAro bhavati / DolA / DaMDo ( 5-1 o ) / isaNo ( 2-43 zU = s 2 - 42 n = N, 5 - 1 o ) / / 35 / / dolAdaNDadazaneSu DaH - eSu zrAdervarNasya DaH syAt / DholA, DaMDo, ddsnno||35|| 1. cilaao| pulinda evAyaM vidhiH, tena kAmarUpiNi neSyate / namimo harakirAyaM - iti he0 / 2. ka0 pu0 khajjo - pAThaH / 3. dazanaM, daSTa, dagdha, dolA, daNDa, dara, dAha, dambha, darma, kadana, dohade do vA H 8 / 1 / 117 / eSu dasya ho vA bhavati / he0 /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| dolA-daNDa-dazana-zabdoM ke AdibhUta dakAra ko Da Adeza ho| (dolA) Adeza ho gyaa| ddolaa| (daNDaH) ddNddo| (dazanAH) 26 se za ko sa / 43 se jasa kA lopa / 48 se dIrgha / 25 se na koNa / dasaNA // 35 // paruSaparighaparikhAsu phH||36 // eteSu AdervarNasya phakAro bhavati / pharuso (2-43 p= s, 5-1 o)| phaliho / phalihA (2-30 sU0 sp0)||36|| panase'pi // 37 // . panasazabde'pi pakArasya phakAro bhavati / phnnso| (2-42 = Na, 5-1 otvam ) // 37 // paruSaparighaparikhAsu phA-eSu zrAdervarNasya phaH syAt / pharusaM, phaliho, phalihA / 'panase'pi pakArasya phakArAdeza idhyate'-phaNasaM // 36-37 // paruSa-parigha-parikhA-zabdoM ke AdibhUta pa ko pha Adeza ho| (paruSam )26 se Sa kos|2 se anusvAra / isase pa ko ph-aadesh| phrsN| (prissH| parikhA)ubhayatra 63 se ra ko la Adeza / 24 se gha aura kha ko ha aadesh| phaliho, phlihaa| 'panase'pi / panasazabda meM bhI pa ko pha Adeza ho / pnsH| 5 se na koNa / phnnso|| bisinyAM bhaH // 38 // bisinIzabde AdervarNasya bhakAro bhavati / misiNI (2-42 na ) / strIliGganirdezAdiha na bhavati-bisaM (2-43 -s , 5-30 biN0)||38|| bisinyAM bhaH-bisinIzabde Adisthasya basya bhaH syAt / bhisiNI / 'astriyAM tu vA'-misaM, visaM // 38 // bisinIzabda meM ba ko bha ho| (bisinI) bhisiNI pUrvavat kaaraadesh| astrIliGga meM arthAt jahA~ strIliGga nahIM hai vahA~ vikalpa se ho| 'prAdhAnyAd bisasadasya syAd bhAdezo'striyAM tu vaa'| (bisam) misa, bisaM // 38 // manmathe vaH // 39 // manmathazabde AdervarNasya vakAro bhavati / vmmho| (3-43 nma = m , 3-50 dvitvam , 2-27 th-h, 5-1 otvam ) // 39 // manmathe vaH atra Aderbhasya vaH syAt / vammaho // 39 // manmathazabda meM Adistha ma ko va Adeza ho |(mnmthH) isase va aadesh| 'moma senma ko ma Adeza / 22 se thakAra ko hakAra / 6 se makAradvitva / vammaho // 39 // 1. paruSapalitaparikhAnu phaH iti pAThe palitetyapapAThaH pratIyate / palite vA // 1 // 212 / pakila, plimeN| hema0 ityudAhRtam / 2. panase'pi-iti pRthak sUtra nAsti saMjIvanyAdiSu /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze lAhale NaH // 40 // lAhalazabde AdervarNasya NakArobhavati / NAhalo / (otvaM puurvvt)|| lAhalalAGgalalAgleSu vA NaH*-eSu AdevarNasya NAdezo vA syAt / NAhalo, lAhalo / NAMgalaM, lAMgalaM, NAMgUlaM, lAMgUlaM // 40 // __ lAhala-lAgala-lAla-zabdoM meM Adi varNa ko NakAra vikalpa se ho| (lAhalaH) vikalpa se Adila koNa ho gyaa| Nahalo, laahlo| (lAGgalam ) NaMgalaM, laMgalaM / (lAGgalam )gaMgUlaM, laMgUlaM / sarvatra 58 se dIrgha / 'A' ko hasva 'a' hogA // 40 // __noTa-naM. (62) haridrAdInAM ro lH| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (5) sarvatra lavarAm / (26) zaSoH sH| (43) jshshsorlopH| (48) jazzasDyAmsu diirghH| (35) no NaH sarvatra / (62) napuMsake sobinduH / (23) khaghayadhabhAM haH / (6) zeSAdezayordvitvamanAdau / (58) adAto yathAdiSu vaa| SaTzAvakasaptaparNAnAM chaH // 41 // eteSAmAdevarNasya chakAro bhavati / chaTTI (3-10 = , ze0, 2-31 sU0 sp0)| chammuho (10-5' Na = n , 3-43 nm = m , 3-50 madvitvam , 2-27 kha = h, 5-1 o)| chAvao (2-2 kalopaH, 5-1 o)| chattavaNNo (3-1 plopaH, 3-50 dvi0, 2-15 p = va , 3-3 ropaH, 3-50 dvitvam , 5-1 o)| SaSThI, SaNmukhaH zAvakaH, sptprnnH|| SaTzAvasaptaparNeSu chH|-epvaadervrnnsy chaH syAt / chttttho| chppbho| chmmuho| chaao| chattavaNNo // 41 // paTa-zAva-saptaparNa-zabdoM meM Adistha varNa ko chakArAdeza ho| (SaSThaH, SaSThI)Sa ko cha ho gyaa|3 se plop| 6 se dvitva / 7 se TakAra / chaTo / evaM chtthii| (SaTpadaH) 'uparyapi ca vaktavyo lopo varNAntarasya c'| isase athavA bhUtapUrvasvena yA sthAnitvena SakAra mAna kara 3 se Sa-sthAnika TakAra kA lop| 6 se pdvitv| 2se dlop| 42 se okaar| chppo| (pagmukhaH) pUrvavat NakAraloSa / makAra ko dvitva / 23 se kha ko ha Adeza / chmmuho| (zAvaH) chkaaraadesh| 2 se vakAralopa / chaao| (saptaparNaH) 3 se plop| 2 se dvitva / 18 se pa ko va / 5 se rephlop| 3 se NakAradvitva / okAra sarvatra 42 se jAnanA // 41 // no NaH sarvatra // 42 // Aderiti nivRttam / sarvatra nakArasya NakAro bhavati / gaI (2-2 dulopaH, 5-28 diirghH)| kaNoM (2-2 kalopaH, 5-30 biN0)| ."saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH / 1. vyatyayAtprAkRte'pi / siMjIvanyAdisaMmataH pAThaH / 2. sarvatreti grahaNAt / 3. ayuktasyetyeva kacitpAThaH / ayuktasyeti kim ? kndraa| antaram /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| vaaNaM (2-2 clopaH, 5-30 binduH) / mANasiNI (1-2 sU0 sp0)| nadI, kanakam , vacanam, mnsvinii|| 42 // ___ no NaH*- varNAntareNAsaMyuttasya nasya NaH syAt / ghaNatthaNI / NaaNaM / vaaNaM / saMyuktatvAt-kandarA, antarA, ityAdau na / iha ayuktatvam, varNAntareNAsaMyuktatvamapekSitam, tena-uNNao, paNNI ityAdau NatvaM bhavatyeva / kvacidAdisyatve'pi matvamiSyate / NUNaM // 42 // varNAntara se asaMyukta na koNa ho| (dhanastanI) ubhaya na ko Na ho gyaa| 29 se sta ko tha Adeza / 6 se dvisva / 7 se takAra / ghnntthnnii| (nayanam) ubhaya nakAra ko NakAra / 62 se anusvAra / 2 se palopa, aNaM / evam (vacanam) kA vaaNaM / yahA~ cakAralopa hogaa| kandarA, yahA~ da se, antarA yahA~ ta se saMyukta na hai ataH NakArAdeza nahIM hogaa| yahA~ asaMyukta pada se dUsare varNa se yoga na ho yaha apekSita hai| ataH (unnataH, pannagaH) yahA~ varNAntara se saMyukta na hai kintu nakAra aura nakAra kA hI yoga hai ataH Na ho jaaygaa| 3 se dalopa / 6 se dvisva / 2 se takAragakAra kA lop| uNNao, pnnnno| kahIM Adistha bhI na koNa ho / (nUnam) donoM na koNa ho gyaa| NUNaM // 42 // zaSoH saH // 43 // sarvatra zakArapakArayossakAro bhavati / zasya, saho' (3-3 valopaH, 3-50 dvi0, 5-1 o)| NisA (2-42 n = nn)| aMso (5. 1 otvaM ) / pasya, saMTho (4-17 vargAntabinduH, 2-24 Dha= , otvaM pU0, 3-56 dvi0 n)| vasaho (1-27 ka = a, 2-27 bha = ha , otvaM puu0)| kasAaM (2-2 yalopaH, 5-30 biN0)| zabdaH, nizA, aMzaH, paNDhaH, vRSabhaH, kssaaym||43|| zaSoH saH-zakAraSakArayoH saH syAt / sasao / sohio| asso| assmo| mhiso| vasaho / seso / meso // 43 // za aura Sa ko dantya sa ho| (zazakaH) donoM za ko sa ho gyaa| 2 se klop| osva pUrvavat / sso| evaM (zobhitaH) 23 se bha ko haadesh| talopasAdezAdi pUrvavat / sohio| (azvaH, AzramaH) 5 se vakAra-rephalopa / 6 se dvitva / sakAra-otva pUrvavat / asso, assmo| isameM 58 se dIrgha ko hasva akAra hogaa|(mhissaa, zeSaH, meSaH) ityAdi meM Sa aura za ko sa ho jAyagA, anya kArya pUrvavat / mahiso, seso, meso| (vRSabhaH) 9se R ko akaar| 23 se bhako hai| sakAra prakRta sUtra se| vsho||43|| noTa-naM. (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (6) zeSAdezayoIitvamanAdau / | * sarvatra-ityadhika mAmahavRttau / 1. sado ti kvacit / 2. aMkuso iti kacit , tatra aDaza iti saMskRtam /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 prAkRta prakAza (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (42) ata orasoH / (23) khaghathadhabhAM haH / ( 28 ) po vaH / ( 5 ) sarvatra lavarAm / (29) stasya thaH / (62) napuMsake sorbinduH / ( 58 ) adAto yathAdiSu vA / dazAdiSu hai: // 1 daza ityevamAdiSu zakArasya hakAro bhavati / daha ( spaSTaM ) / eAraha ( 2-2 kUlopaH, 2 - 14 dU = r ) / bAraha (3-1 dulopaH, 2-14 vU = r ) / teraha (1-6 sU0 spa0 ) / daza, ekAdaza, dvAdaza, trayodazAH // dazAdiSu haH - dazAdiSu aSTAdazaparyanteSu zasya haH syAt / daha / eAraha / bAraha / teraha | cauddaha / paNNaraha | solaha / sattaraha / aTThAraha / vyAkhyAnAt saMkhyAvAcI eva dazazabdo gRhyate / yadvA AdipadopAdAnAt dazazabda eva gRhyate, na tu dazAzabda:, teneha na --- ( adazo vIraH ) adaso vIro / siMhAvalokana nyAyena vetyapakRSya vyAkhyeyam - vikalpena haH syAt / teneha na -dasamI avasthA / dasasu disAsu / 'pASANe'pi Sasya haH' / pAhANo / sahacaritatvAt 'zaSo' nuvRttyA SoDazetyatra hAdezaH kathaM na ? AdisthatvAt / aSTAdazetyatra 'STasya ThaH' ityanena bAdhAt // 44 // 44 // aSTAdaza paryanta dazAdika zabdoM ke zakAra ko hakAra ho / viMzAdikoM meM 'daza' zabda nahIM hai ataH phalitArtha aSTAdaza kahA hai / (daza) za ko ha ho gayA / daha / ( saMkhyAyAM ca 12 - 14 ) sUtra kI vyAkhyA meM eAraha, bAraha, teraha, cauddaha, sattaraha, aTThAraha kA sAdhutva hai, vahA~ se jAna lenA / ( paJcadaza ) 'najJapaJcAzatpaJcadazasu NaH ' isase NAdeza / 6 se dvitva / 17 se da ko rephAdeza / 27 seza ko ha / paNNaraha / solaha pada kA sAdhutva 'Dasya ca' 2-23 sUtra para hai / 'daza' pada se saMkhyAvAcI daza zabda kA grahaNa hai, kyoMki sUtra meM AdipadopAdAna se dazA Adika yaha artha nahIM ho sakatA, ataH 'adazaH' ityAdika meM hAdeza nahIM hogA / kyoMki yahA~ dazA-zabdajanya dazazabda hai / 'siMhAvalokana' nyAya se, 'saMjJAyAM vA' sevA kA apakarSaNa karake vikalpa se hakArAdi ho-yaha artha karanA / to-dasamI avasthA, dasasu disAsu, ityAdi meM ha nahIM hogaa| vA ko vyavasthita bahulatva hone se ko hakAra hogA / ( pASANaH ) pAhANI / SoDaza meM Adistha pa hai / aSTAdaza meM 'Tasya ThaH' se bAdha ho jAyagA // 44 // saMjJAyAM vA / / 45 / / saMjJAyAM gamyamAnAyAM dazazabde zasya hatvaM vA bhavati / dahamuho / pakSe - dasamuhoM ( 2-43 z= s, 2- 27 khU= hU, 5-1 o ) / dahabalo, dasabalo (pUrvavat) / daharaho, dasaraho (2-27 th= 6, 5-1 otvam ) / dazamukha, dazabalaH, dazarathaH // 45 // 1. dazapASANe huH 8 / 1 / 262 / dahamuha, dasamuho / pAhANI, pAsANI / he0 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| saMjJAyAM vA-nAni vAcini dazazabde zasya vA haH syAt / dahamuho, dsmuho| daharaho, dasaraho // 45 // saMjJAvAcaka daza-zabda ke zakAra ho hakAra vikalpa se ho| (dazamukhaH) 23 se kha ko h| prakRta se za ko vikalpa se ha / dhmuho| pakSa meM-26 se skaar| dsmuho| evaM (dazarathaH) 23 se tha ko ha / daharaho, dasaraho // 15 // divase sasya // 46 // divasazabde sakArasya hakAro vA bhvti| diaho, diaso| (22 klopaH, 5-1 o)| divsH|| 46 // divase sasya-divase sasya vA haH syAt / diaho, diaso // 46 // divasa-zabda ke sa ko ha vikarupa ho| 5se vlop| (divasaH) diaho / para meM-divaso // 46 // snuSAyAM haH // 47 // iti vararucikRtaprAkRtasUtreSu ayutavarNavidhirnAma dvitIyaH pricchedH| . 3000+ snupAzabde pakArasya NhakAro bhavati / soNhA (1-20 otvam , 3-2 nkaarlopH)||47|| iti bhAmahaviracitAyAM prAkRtaprakAzavyAkhyAyAM manoramAyAM dvitIyaH paricchedaH / snuSAyAM NhaH-snuSAzabde Sasya NhAdezaH syAt / soNhA // 4 // iti zrI ma0 ma0 madhurAprasAdakRtAyAM candrikAvyAkhyAyAM dvitIyaH paricchedaH / snuSA-zabda ke Sa ko hAdeza ho| (snuSA) se nakAra kA lop| 'uta ota tuNDasameSu' se ukAra ko okAra |pko ha Adeza / soNhA // 47 // ___ noTa-naM. (9) Rto't / (23) khaghayadhabhA haH / (6) zeSAdezayordvisvamanAdau / (27) saMkhyAyAM ca / (27) dazAdiSu hH| (26) zapoH saH / (5) sarvatra lavarAm / (4) adho manayAm / iti / iti zrI ma0ma0 mathurAprasAdakRtAyAM prAkRtaprakAzasya pradIpaTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH / HOTO 1. divase saH 8 / 1 / 262 / divaho, divaso / he0 / 2. snuSAyAM ho na vA 8 / 1 / 261 / muNDA, musA / he|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH (atha yuktavidhirucyate) upari lopaH kagaDatadapaSasAm // 1 // kAdInAmAnAM yuktasyopari sthitAnAM lopo bhavati / kasya tAvat , bhattaM ( 3-50 dvi0, 5-30 biN0)| sitthao (3-50 dvi0, 3-51 th = t , 2-2 klopaH, 5-1 o)| gasya, muddho (3-50 ddhi0 351 dh = d, 5-1 o)| siNiddho (2-42)n = N , 3-59 adhikArasUtrAt viprakarSaH pUrvasvaratA ca, 3=50 dvi0, 3-51 dh = da, o0 pU0) Dasya, khaggo (3-50 gadvi0, o puu0)| tasya, uppalaM ( 3-50 padvi0,5-30 biN0)| uppAo (3-50 padvi0,2-2 tlopaH, 5-1o)| dasya, muggA (3-50 dvi, 5-11 dIrghaH, 5-2 jaso lopH)| muggaro (5-1 o, ze0 puu0)| pasya, sutto' (3-50 dvi0, o0 pU0) / pasya, goTThI (3-50 dvi0, 3-51 =tt)| NiThuro (2-42 = = N , 3-50 dvi0, 3-51 =T , 5-1 o)| sasya, khaliaM(2-2 tlopaH, 5-3 biN0)| ho (2-42 = = N , 5-1 o)| bhaktam , sikthakam , mugdhaH, snigdhaH, khaDgaH, utpalam , utpAtaH, mudrAH, mudgaraH, suptaH, goSThI, niSThuraH, skhalitam , snehH||1|| . upari lopaH kagaDatadapaSasAm-varNAntarasyoparisthitAnAM vyaJjanamAtrANAM kAdInAM lopaH syAt / ( kasya ) bhattaM / bhuttaM / sityanaM / rittaM / (gasya) duddhaM / muddhaM / siNiddhaM / (Dasya) khaggo / charaguNo / chaggaMthiyA / (tasya) uphphullaM / uppalaM / uppaao| sssNgo| (dasya ) muggro| mugglo| muggaa| savvAo / (pasya) guttaM / lutaM / sutto| (Sasya) kuTuM / goTThI / kaTThaM / puThaM / nniro| (sasya) khaliaM / apphAliaM / 'uparistho'pi vaktavyo lopo varNAntarasya c'| chppyo| chmmuho| Niccalo / hriaNdo||1|| aba saMyukta akSaroM kI vidhi kahate haiM dUsare akSaroM yukta upara meM vidyamAna arthAt saMyukta varNa kA prathamAcarasvarUpa vyaJjanamAtra kAdikoM kA lopa ho / kramazaH udAharaNa dikhAte haiN| (ka) bhakka, bhukta, sikthaka, rika / sarvatra kakAra kA lopa ho gayA / avaziSTa takAra ko dvitva ho gyaa| bhattaM / bhuttN| rittaM / sikthaka meM kalopa ke bAda 6 se thadvitva, 7 se takAra, 2 se dvitIya kakAra kA lopa / sistha / (ga) dugdha, mugdha, snigdha / sarvatra gakAra kA lop| pUrvavat 6 se dvitva / 7 se dakAra / duii| muddhaM / khigdha meM glop| viprakarSa tathA pUrvasvaratA bhii| 3+59 se si aura ni pRthaka 1. kA. pu0 pajjato, paryAptaH / a0 pA0 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / 46 pRthak do varNa ho jaayge| 25 se na ko NakAra, anya kArya pUrvavat / siNidaM / (Da) khaDgaH, SaDguNaH, ssddgrnthikaa| Dalopa / khaggo / 'SaTzAva0' 2+37 se pako cha aadesh| chamguNo / 5 se repha kA lopa / dvisva 6 se| 2 se kalopa / chggNthiaa| (ta) utphullama, utpalam, utpAdaH, stsnggH| sarvatra takAralopa, dvisvAdika pUrvavat / upphullaM, uppalaM, uppAo, sassaMgo / (da.) mudgaraH, mudgalaH, mudrAH, sadvAdaH / sarvatra dakAra kA lopa, avaziSTa ko dvitva / muggaro, muggalo, muggA, svvaao| (pa) guptaH, luptaH, suptaH / palopa , dvitva / gutto, lutto, sutto| (pa) kuSTham, goSTham, kASTham, pRSTham / sarvatra SakAralopa / avaziSTa Tha ko 6 se dvitva / 7 se TakAra / 25 se na ko nn| anusvAra 62 se / kuDaM, goThI, kaTaM, puDhe / pRSTham 11 se Rko ukAra hogaa| (sa) skhalitam , AsphAlitam / sakAra kA lopa / 2 se talopa / khaliaM / apphliaN| yahA~ 58 se AkAra ko akAra / anya kArya pUrvavat / saMyukta varNa ke pUrva meM sthita 'kagaDatada' ityAdikoM se atirikta varNa kA bhI lopa hotA hai| jaise-(SaTpadaH) chppo| (SaNmukhaH) chmmuho| (nizcalaH) nnivlo| (harizcandraH) hriaNdo| vastutaH isa vacana yA vaktavya kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki DhAdeza se prathama hI nityatva athavA sthAnivatva se palopa ho jaaygaa| evaM nizcala meM bhI zAdeza se prathama hI salopa ho jaaygaa| hariaMdo, avyavahArya hai| haricaMdo hogA // 1 // noTa-naM. (6) zeSAdezayodvitvamanAdau / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (2) kagacaja. tadapayavAM prAyo lopaH / (25) no NaH sarvatra / (5) sarvatra lavarAm / (62) napuMsake sobinduH| (11) udRtvAdiSu / (58) adAto yathAdiSu vaa|| adho manayAm // 2 // makAranakArayakArANAM yuktasyAdhaH sthitAnAM lopo bhavati / masya, sossaM (2= 43 z = s , 1-20 u =o, mlope, 2-43 5 = s , 3-50 dvi0, 5-30 vi0)| rassI (2-43 2 = s , malope, 3-50 dvi0, 5-18 diirghH)| juggaM (2-31 ya = ja , malope, 3-50 gadvi0, binduH puu0)| baggI (4-1 A = a, ze0 pU0, 5-18 diirghH)| nasya, Naggo (2-42 n = Na, nalope, 3-50 gadvi0, 5-51 o)| yasya, sommo (1-41 au = o, yalope, 3-50 dvi0, otvaM puu0)| joggo (2-31 yUja , ze0 puu0)| zuSma, razmiH , yugmam , vAgmI, namaH, saumyaH, yogyH||2|| adho manayAm-varNAntarasyAdhaH sthitAnAmeSAM lopaH syAt / rassao / lggo| aNNA / saamaa| rephasyAdho hakAre'pi lopo bhavati kutracit / dsaaro||2|| anya varNa ke adhAsthita makAra nakAra-yakAra kA lopa ho| (razmayaH) makAra kA lopa / 26 se zako s| 6 se sadvisva / 'jasao vo' 5+16 se jas ko bhokAra, pUrva ikAra ko akaar| rsso| (lanaH) nlop| 6 se gadvisva / 60se salopa / 42 se otva / lggo| (anyaa| zyAmA) yalopa / 25 se kAra / prA.kR.-4
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze6 se NakAradvitva / 26 se zakAra ko sakAra / Adistha hone se dvisva nahIM hogaa| saamaa| repha ke adhaHsthita hakAra kA bhI kahIM para lopa hotA hai / (dazAhaH) hakAralopa / 26 se za ko skaar| 'na rahoH' 3+54 se repha ko dvisva nahIM hogaa| dasAro // 2 // __ sarvatra lavarAm // 3 // lakAravakArarephANAM yuktasyoparyadhaH sthitAnAM lopo bhavati / lasya, ukkA (3-50 dvi0)| vkklN| vikkavo (prAya iti vlopo na, 5-1 o)| vasya, luddhao (3-50 dvi0, 3-51 dh = da, 2-2 kalopaH, 5-1 o')| pikkaM (1-3 sU0 spaSTam ) / rasya, akko (3-50 dvi0, 5-1 o)| sakko (2-43 z = s , ze0 puurv0)| ulkA, valkalam , viklavaH, pakkam , arkaH, zakaH // 3 // sarvatra lavarAm-varNAntarasyopari adhazca sthitAnAmeSAM lopaH syAt / (la) semmlii| vakalaM / saNhaM / vikko / (va) lddho| sddo| unlo| iisro| (ra) dhammo / vmmaa| mittaM / kalattaM // 3 // varNAntara ke Upara aura adhaHsthita lava-repha inakA lopa ho| (zAlmaliH) 26 se za ko sa / lakAralopa / 6 se madvitva / 58 se A ko hasva akAra / 31 se ekaar| 60 se sulop| 52 se ikAradIrgha / semmlii| (valkalam) lakAra kA lop| 6 se dvitva / 62 se anusvAra / vkklN| (zvam) lakAralopa / 26 se za ko sa / 'hasra0' se Nha Adeza / snnhN| (viklavaH) lkaarlop| 5 se valopa / dvisva-otva pUrvavat / viko| (va)(labdhaH) balopa / 6 se dhadvisva / 7 se dakAra / ldo| (zabdaH) bakAra kA lopa, sAdeza, dadvitva, osva pUrvavat / saho / (ujjvlH| IzvaraH) adhaH vakAra kA lop| dvitva-satva otva pUrvavat / ujlo| iisro| (dharmaH) dhmmo| (varmA) bmmaa| (mitram) mittaM / (kalatram) kalattaM / yahA~ 'va' se bakAra-vakAra donoM kA grahaNa hai, kyoMki-lado, Isaro-Adi prayoga dekhane se aisA jJAta hotA hai // 3 // dre ro vA // 4 // drazabde rephasya vA lopo bhavati / doho (5-1 o), droho / cando (3-56 dvi0, na, ze0 pU0), candro / ruho (3-50 dvi0, 5-1 o), rudro| droha, candra, rudraaH||4|| dre rovA-ne-sthitasya rephasya vA lopaH syAt / caMdo, cndro| iMdo, indro / ruddo, rudro / samuddo, samudro // 4 // 1. lokho iti kacit , tatra tuNDarUpasamatvAdotvam / 2. vAgho ro luk 8 / 4 / 398 / apabhraMze saMyogAdo vartamAno repho lug vA bhavati / udAhRtaM lopAmAve-jA bhaggA pArakahA to sahi majjhu priyeNa-iti he|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| 'dra' akSara meM sthita repha kA vikalpa se lopa ho| (candraH) caMdo, cndro|(indrH) iMdo, indro / (rudraH) ruddo, rudro / (samudraH) samuddo, samudo / dvitvAdi pUrvavat // 4 // sarvajJatulyeSu nH||5|| sarvakSatulyeSu akArasya lopo bhavati / savvajo (3-3 ropaH, 3-50, vajayoDhi0, otvaM puu0)| iMgiajo (4-17 vargAnto vA, 2-2 tlopaH, alope, dvi0, pU0) / jAnAteryAnyevaM rUpANi tatra lopaH // 5 // sarvajJatulyeSu naH-sarvajJatulyeSu zabdeSu asya lopaH syAt / svvjo| appano / devjjo| vijo / maNono // 5 // __ sarvajJasahaza zabdoM meM prakAra kA lopa ho| (sarvajJaH) prakAra kA lopa ho gyaa| 5 se rephlop| 6 se zeSa vakAra ko aura jakAra ko dvitva hogaa| savvajo / evaM (AtmajJaH) alopa / 58 se akAra / 'Atmani paH' se pakAra / dvitvAdi pUrvavat / appajo / (daivajJaH) 13 se ai ko ekaar| jadvitva / devjjo| ( vijJaH) vijo| (manojJaH) 25 se na ko NakAra / maNojo // 5 // noTa- naM. (26)zaSoH sH| (6) shessaadeshyordvitvmnaadau| (60) antyasya halaH / (42) ata otsoH / (25) no NaH sarvatra / (54) adAto yathAdiSu vaa| (31)e zayyAdiSu / (52) sumisupsu diirghH| (62) napuMsake sobinduH / (5) sarvatra lavarAm / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (13) aita e| . - zmazruzmazAnayorAdeH // 6 // zmazruzmazAnayorAdevarNasya lopo bhavati / mastu (2-43 z = s , 3-3 lopaH, 3-50 dvi0)| masANaM (2-43 z = s , 2-42 =Na, 5-30 biN0)||6|| zmazruzmazAnayorAdeH-etayorAdevarNasya lopaH syAt / massU / masANaM // 6 // zmazru evaM zmazAna zabda ke Adi varNa kA lopa ho| isase za kA lop| 5 se rephalopa / 26 se za ko sakAra / 6 se dvitva / mssuu| (zmazAnam) shlop| 26 se skaar| 25 se na konn| 62 se anusvAra / masANaM / prazna-za ke sthAna para sAdeza karane se AdezabhUta sakAra ko dvitva kyoM nahIM hotA ? uttara-saMyukta varNa ke sthAna para jo Adeza hogA usako hI dvitva hogA, kyoMki 'yuktasya' sUtra ke adhikAra meM dvitvavidhAyaka sUtra paThita hai // 6 // madhyAhne hasya // 7 // madhyAhnazabde hakArasya lopo bhavati / majjhaNNo (3-28 dhya = s , 3-50 jhaddhi0, 3-51 prathama-s j , 4-1 A= a, 2-42 =Na, 3-50 dvi0,5-1 o)||7|| madhyAhne hasya-atra hakArasya lopaH syAt / majmaNNo // 7 // 1. ka. pu0 maNojo-a0 pA0 / srvshnggitmmnoshaaH| 2. saMjIvanyAdau 'madhyA iti 6 saMkhyAkaM, 'zmanu0' ityAdikaM saptamaM sUtram-iti krmH|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze___ madhyAhna zabda meM hakAra kA lopa ho| hakAra kA lopa ho gyaa| avaziSTa na ko 25 se Na ho gyaa| 6 se dvitva / 33 se dhya ko jha Adeza / 6 se dvisva / 7 se jakAra / majjhaNNo // 7 // hahahmeSu nalamAM sthitirUva'm // 8 // hra-ha-ma-ityeteSu adhaH sthitAnAM nakAralakAramakArANAM sthitirUvaM. mupariSTAdbhavati / hrasya, puvvaNho (4-1 pU: pu, 3-3 ropaH, 3-50 vi0, 2-42 = = Na, 5-1 o) / avaraNho (2-15 pva , 4-1 rAra, ze0 puu0)| hrasya, alhAdo (4-1 A = a, 5-1 o)| hasya, vamhaNo ( 3-3 lopaH, 4-1 A = a, 5-1 otvam ) // 8 // 'hahahmeSu nalamAM sthitirUdhvam-eSu saMyogeSu adhaH sthitAnAM nalamA varNAnAM sthitiH hakArasya Urdhva bhavati / saMyogavarNayoH parivRttirbhavatItyarthaH / (ha) puvAho / avaraNho / (ha) kalhAraM / aalhaado| (hma ) jimho / bamhaNo // 8 // hama inake saMyoga meM na-la-ma ina vargoM kI hakAra ke Upara sthiti ho jAtI hai| arthAt hakAra kA ukta varNoM ke sAtha vyatyaya ho jAtA hai / (pUrvAhaH) 59 se dIrgha U ko hasva ukAra / 4 se rephalopa / 6 se dvitva / ukta sUtra se hakAra-nakAra kI parivRtti / 58 se akAra / 25 se na koNa / puvaNho / (aparAhnaH) pUrvavat hakAra-nakAra kI parivRtti / na ko Na, hasva akaaraadesh| 18 se pa ko vakArAdeza / avroho| (kahAram) parivRtti / klhaarN| (AhlAdaH) AlhAdo / vyAvahArika AhlAda zabda hai, ataH 'kagacaja' sUtra se prAyaH pada se dakAra kA lopa nahIM huaa| (jihmaH)jimho / (brAhmaNaH) ha-ma kI parivRtti / 5 se rephalopa / 58 se hasva akArAdeza / bamhaNo // 8 // yuktasya // 9 // . adhikAro'yamAparicchedasamAptaH, yadita UrdhvamanukramiSyAmo yuktasyetyevaM veditavyam / vakSyati 'asthani' (suu011)| aTThI (3-11 stha= T , 3-50 dvi0, 3-51 =T ,5-18 dIrghaH) asthi / yuktagrahaNaM halo'ntyasya mA bhUt // 9 // yuktasya-adhikAro'yam / ataH paraM ye AdezA vakSyante te yuktasyaiveti veditavyam / pUrvamekadezasya vidhirAsIt / bhAparicchedasamAterayamadhikAraH // 9 // .. 'yuktasya' yaha adhikAra-sUtra hai| pariccheda samApti taka jo kucha kArya hoMge, ve yukta varNa ko hoNge| prathama-varNa ke ekadeza kI vidhi kahI hai, aba yukta meM hogI // 9 // STasya tthH||10|| Ta ityetasya yuktasya ThakAro bhvti| laTThI (2-32 ya = la , ze0 puu0)| diTThI (1-28 sU0 spa0, ze0 puu0)| yaSTiH, dRSTiH // 10 // STasya ThaH-asya ThaH syAt / diTThI / siTThI / mutttthii| dahra / gaThaM / 'iSTA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH yAmapriyAyAM tu ThAdezo naiva dRzyate' / iTTA mRNmayavizeSAH / priyAyAm-iSTA / 'uSTra'zabde vikalpena ThAdezaH / uTTo, uTTho // 10 // pakAra-TakAra-saMyukta varNa ko Tha Adeza ho| (dRSTiH)Ta ko aadesh| 6 se dvisva / 7 se TakAra / 10 se R ko ikAra / diTTI / evam (sRSTiH) pUrvavat / sitttthii| (muSTiH) mutttthii| (dRSTam ) ThAdeza, dvitvAdi pUrvavat / 9 se R ko akAra / dheN| (naSTam ) ThAdezAdi pUrvavat / 25 se na ko kAra / paDheM / sarvatra ikAra ko dIrgha 52 se| 'daTuM' ityAdika meM anusvAra 62 se, evaM su kA lopa 60 se jaannaa| jahA~ priya artha nahIM hai, vahA~ ThAdeza nahIM hogaa| (iSTA) 3 se Salopa / 6 se dvisva / iTAmRNmaya vastu-ITa iti / uSTra-zabda meM vikalpa se ThAdeza hogA (uSTraH) pUrvavat ubhayatra sAdhutva hai / uTTo / uttttho||10|| _ noTa-naM. (25) no NaH sarvatra / (6) zeSAdezayotvimanAdau / (33) dhyAyoH / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (5) sarvatra labarAm / (26) zaSoH sH| (62) napuMsake sorbinduH| (59) udUto madhUke / (58) adAto yathAdiSu vA (18) po vaH / asthani // 11 // asthizabde yuktasya ThakAro bhavati / aTThI / (3-9 sU0 spa0 ) // 11 // asthani-asthizabde yuktasya sthasya ThaH syAt / 'liGgaviparyAsaH' iti napuMsakasya strItvam / aTThI / 'kvacidanyatrApi sthasya ThatvamiSyate' / visaMpUrvasya sthAdhAtorUpam / 'anusvAraparasyAdezasya na dvitvam' / visaMThulaM, visaMSThulam / kvacidgrahaNAnehamutthio / dutthiro // 11 // __ asthizabda meM saMyukta stha ko Tha Adeza ho| (asthi) 'stha' ko ThAdeza / 6 se dvitva / 7 se TakAra / 'linggvipryaasH'| kahIM-kahIM liGga badala jAtA hai| ataH napuMsaka liGga kA strIliGga ho gyaa| 52 se dIrgha / sulopa 60 se| atttthii| kahIM anyatra bhI 'stha' ko Tha hotA hai| (visaMSThalam) stha ko Tha ho gyaa| anusvAra se para AdezAdi ko dvisva nahIM hotA hai| ataH ThakAradvitva nahIM huaa| visaMtulaM / kacit kathana se (susthitaH) susthio, (duHsthitaH) duthio meM ThAdeza nahIM hogA, kintu 3 se salopa, dvitva, takAra, pUrvavat hogA // 11 // stasya thH|| 12 // stazabdasya thakAro bhavati / uprilopaapvaadH| hattho (3-50 thadvi0, 3-51 th = t , 5-1 yo)| samattho (3-3 lopaH, ze0 puu0)| thuI (2-2 tlopaH, 5-18 diirghH)| thavao (2-2 prAyo grahaNAt valopo na, klopastu bhavati, 5-1 o)| kotthuho (1-41 sU0 sp0)| hastaH, samastaH, stutiH, stabakaH, kaustubhaH // 12 // stasya thaH-sta ityasya thaH syAt / kotthuho // 12 // sta ko tha ho| (kaustubhaH) sta ko tha huaa| 6 se dvitva / 4 se sakAra / 23 se hAdeza / 14 se au ko o| 42 se a ko okaar| 60 se salopa / kothuho||12||
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ saabsaay'ii stambe // 13 // stambazabde stakArasya thakAro na bhavati / taMbo (3-1 slopaH, 4-17 vargAntabinduH, 5-1 o) // 13 // taH stambe'-asya taH syAt / taMbo // 13 // stambazabda meM sta ko ta ho / thAdeza kA apavAda hai| (staMbaH) taMbo // 3 // stambhe khaH // 14 // stambhazabde stakArasya khakAro bhavati / khaMbho (4-17 vargAntavi0, otvaM puu0)||14|| stambhe khaH-stambhazabde stasya khaH syAt / khaMbho / 'sthUNArthe stasya khaH stambhe natvanyasmin kadAcana' / UrutthaMbho // 14 // ___ stambhazabda ke sta ko kha ho / (stambhaH) kha ho gyaa| khNbho| kevala sthUNA artha meM khAdeza hogA, anyatra nhiiN| (UrustambhaH) meM kha nahIM hogA, kintu pUrvavat stako th| dvitva, takAra 6 tathA 7 se / otvAdi pUrvavat / uurutthNbho| (amistambhaH) 4 se nlop| 6 se dvitva / aggisthaMbho // 14 // noTa-naM. (9)Rto't / (10) iDaNyAdiSu / (15) no NaH sarvatra / (52) subhi. supsu dIrghaH / (62) napuMsake sorbinduH| (60) antyasya hlH| (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm (6) zeSAdezayoDhisvamanAdau / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (23) khadhayadhabhA haH / / (14) auta ot / (42) ata ot soH| (7) adho mnyaam| ___ sthANAvahare // 15 // sthANuzabde yuktasya khakAro bhavati, ahare hare'bhidheye na bhavati / khANU (5-18 diirghH)| ahara iti kim ? thANU haro (3-1 slopaH, ze0 pU0,5-1 o)| sthANuharaH // 15 // sthANAvahare-mahezvarabhinne'rthe vidyamAnasya sthANuzabdasya sthasya khaH syAt / khaNNuo / hare tu-thANU // 15 // haramahAdeva se atirikta artha meM vidyamAna sthANu-zabda ke stha ko kha bhAdeza ho| (sthANukaH) kha Adeza / 58 se A ko akAra / 41 se dvitva / 2 se kalopa / 42 se okAra / khnnnnuo| hara-artha meM 3 se skaarlop| 52 se ukAra ko dIrgha / thANU / 'sthANurvA nA dhruvaH zaGka: / 'sthANU rudra umApatiH' amara // 15 // sphoTake // 16 // sphoTakazabde yuktasya khakAro bhavati / khoDao (2-208 = D, 2-2 kalopaH, 5-1 o)|| 16 // leTake ca-atra yuktasya khaH syAt / kheDabho // 16 // ceTaka zabda meM sa ko kha bhAdeza ho|(khettkH) kheddo| kalopAdi pUrvavat // 16 // 1 sajIvanyAdisaMmataH paatthH| 2. eSa pAThaH sciivnyaadisNmtH|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / ryazayyAbhimanyuSu jaH // 17 // rya ityasya zayyAbhimanyuzabdayozca yuktasya jakAro bhavati / kajjaM ( 4-1 A = a, 3-50 dvitvam, 5 - 30 biM0 ) / sejA (1-5 sU0 spaSTam ) / ahimajjU' (2-27 bhU = h, 3 - 50 jUdvi0, 5 - 18 dIrghaH ) / kAryam, zayyA, abhimanyuH // 17 // 55 zayyAbhimanyuSu jaH ityasya zayyA'bhimanyuzandayozca yuktasya varNasya jaH syAt / kajjo / bhajjA | sejjA / ahimajjU / 'rya ityasya ra lopo'pi zaurasenyAM prayujyate' / ayyo / ayyautto / zuddhaprAkRte tu no / ajjautto // 17 // rya- akSara aura zayyA abhimanyu zabdoM ke saMyukta ya ko jakArAdeza ho / ( kAryam ) rya ko kAra / 6 se dviva / 58 se kakArottara AkAra ko akAra / liGgavyatyaya | puMliGga / otvAdi pUrvavat / kajjo / ( bhAryA) jAdeza / dvisva / 38 se hasva / bhajjA / ( zayyA) jakArAdeza, dvitva / 26 se za ko sa / 31 se ekAra / sejjA / ( abhimanyuH ) ukta sUtra se nyu gata nya ko jAdeza / dvitva / 23 se bha ko ha Adeza / 52 se dIrgha / 60 se salopa / ahimajjU / zaurasenI meM rya isake repha kA lopa hogA / 6 se dvitva / AryaH kA ayyo / AryaputraH kA ayyautto / 5 se rephalopa / 2 se palopa / 6 se takAradvitva | ayyautto / prAkRta meM ajjautto // 17 // - tUryadhairya saundaryAzcarya paryanteSu raH // 18 // eteSu zabdeSu ryasya repho bhavati / tUraM ( 3-54 rasya dvitvaM na, 5-30 biM0 ) / dhIraM ( 1-39 sU0 spa0 ) / sundaraM / accheraM / perantaM / ( 1-5 sU0 spa0 ) // 18 // tUryadhairyasaundaryAzvarya paryantepuraH - eSu 'rya' ityasya raH syAt / tUraM / dhIraM / suMdaraM / accheraM / peraMto / 'zauNDIrye'pi rAdezaH' / soMDIraM // 18 // tUryAdika zabdoM ke 'rya' isako 'ra' Adeza ho / ( tUryam ) ra Adeza ho gayA / 62 se anusvAra | tUraM / ( dhairyam) rya ko ra Adeza / 'It dhairya' se aikAra ko IkAra / dhIraM / ( saundaryam) rya ko ra* Adeza / 65 se au ko ukAra / 31 se ekAra | suMdaraM / (Azcaryam) ra Adeza / 64 se zva ko cha / 6 se dvisva / 7 se cakAra / 31 se ekAra | 58 se AkAra ko akAra / accheraM / ( paryantaH ) rya ko ra / 31 se ekAra, ozvAdi pUrvavat / paraMto / zauNDIrya zabda meM bhI 'ye' ko ra Adeza hotA hai / 26 seza ko sakAra, 14 se aukAra ko okAra / soMDIraM // 18 // sUrye vA // 19 // sUryazabde ryakArasya rephAdezo bhavati vA / sUro ( 5-1 otvaM ) / sujjo' pakSe (4-1 U u, 3-17 rya= 3 50 jUdvi0, o0 pU0 ) // 19 // " 1. ka0 pu0 zeSAdezapodvitvamanAdAviti dvitvam / tatra jakArasya vargatRtIyatvena yuktAbhAvAda 'vargeSu yujaH pUrva' ityasya na prAptiH / a0 pA0 / 2. vAgrahaNAt 'zaSyAdi' ( 3 / 17 ) sUtreNa kAro'pi /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze sUrye vA-atra rya ityasya vA H syAt / sUrI / subo // 19 // sUrya-zabda meM 'ya' ko 'ra' vikalpa se ho| suuro| pakSa meM ja Adeza, dvisva, okha pUrvavat / 59 se UkAra ko ukAra / sujo // 19 // ___ noTa-naM. (58) adAto yathAdiSu vA / (41) nIDAdiSu / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (42) ata ot soH / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (52) subhisupsu diirghH| (6) zeSAdezayo ivamanAdau / (26) zaSoH sH| (31) e zayyAdiSu / (23) khaghayadhabhAM haH / (60) antyasya halaH / (5) sarvatra lavarAm / (62) napuMsake sobinduH| (65) utsaundaryAdiSu / (64)zvatsapsAM chaH / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (14) auta ot / (59) udUto madhUkAdiSu / cauryasameSu riaM // 20 // cauryasameSu zabdeSu ryasya riamityAdezo bhavati / coriaM (1-41 au= o)| soriaN| vIriaM (2-43 z = s , ze0 puurv0)| caurya-zaurya vIryANi / sama grahaNAdAkRtigaNo'yam // 20 // ___ cauryasameSu ri:-cauryatulyeSu zabdeSu 'Z' ityasya rizra AdezaH syAt / coriaM / 'ISatspRSTo riyAdeze yakAro'kAra eva vA' / pakSe-coriyaM / mahuriaM, mahuriyo / acchariaM, acchariyaM / soriaM, soriyaM / theriaM, theriyaM / AcArio, aacaariyo| dhurio, dhuriyo / dhorizro ca / bhArizrA, bhAriyA / ario, ariyo // 20 // cauryazabda ke sadRza zabdoM meM yaM ko riya Adeza ho / ISaraspRSTa prayana vAlA 'riya' Adeza kA yakAra hogA athavA yakAra kA lopa hokara 'ria' Adeza rhegaa| udAharaNoM meM spaSTa hai| (cauryam) riya Adeza / 14 se au ko okaar| coriyaM / pakSa meM 'ria' / coriaMza (mAdhuryam)yaM ko riy| 58 se A ko akAra / 23 se dha ko hai| mahariyaM, para meM mhuri| (Azcaryam) riya Adeza / 58 se A ko a| 64 se zca ko cha / 6 se chakAradvisva / 7 se cakAra / acchariyaM, acchri|(shaurym) riyaadesh| 14 se au ko o| 26 se za ko sa / soriyaM, soriaN| (sthairyam) 13 se ai ko ekAra / 3 se slop| theriyaM, theri| sarvatra napuMsakaliGga meM 62 se anusvAra hogaa| (AcAryaH) 2 se clop| riyAdeza / AAriyo, A. Ario / 42 se okArAdi pUrvavat / (dhuryaH) dhuriyo, dhurio| kisI kisI pustaka meM 'dhorio' hai, vahA~ 'uta ot .' se u ko o hogaa|(bhaaryaa) bhAriyA, maariaa|(aaryH) ariyo-ario| 58 se A ko akAra // 20 // paryastapayoNasaukumAryeSu laH // 21 // eSu zabdeSu yasya lakAro bhavati / pallatthaM (3-50 dvi0, 312 st = th, 3-50 vi0, 3-51 th-t, 5-30 vi0)| pallANaM (pUrvavat ) / soamalaM (1-12 sU0 spaSTam ) // 21 // paryastaparyANasaukumAryeSu laH-eSu yasya laH syAt / pallatyaM / pallANaM / 1.rimA-ti saMjIvanIsamataH paatthH| 2. chakAro bhavati / ka0 pu0 pAThaH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / somallaM / pallavaMti / palleko / 'A vibhASA latvaM syAt zrakArazceSyate budhaiH' / zralaM alaM / zro, ahaM // 21 // paryasta - paryANa- saukumArya zabdoM meM 'rya' ko 'la' ho / ( paryastam ) lAdeza / 6 se dvitva | 29 se sta ko tha / 6 se dvisva / 7 se takAra / palatthaM / ( paryANam ) lAdeza | palANaM / ( saukumAryam ) lAdeza / 14 se au ko okAra / 2 se kalopa / 'anmukuTAdiSu' se ukAra ko akAra / 58 se A ko a / soamalaM / pari-pUrvaka as dhAtu niSThApratyayAnta hI lenA yaha niyama nhiiN| paryasyanti / 'syastayorapi vA Tasvam' isase TakAra / 6 se dvitva / 4 se yalopa / 63 se ra ko la / dvitva / palaGkaMti / evam ( paryaGkaH ) kA palako siddha kara lenA / ataH 'vasantarAjAdi' mAnya latvapratipAdaka vArtika nirarthaka hai| Ardrazabda meM I ko la Adeza aura AkAra ko o vikalpa se ho / jahA~ lAdeza aura okAra huA, vahA~ 6 se la ko dvitva / ohalaM, jahA~ okAra nahIM huA kevala lAdeza huA vahA~ 58 se akAra / anaM / okAra ke vikalpa meM 5 se ubhayarepha kA lopa / zeSabhUta da ko aura AdezabhUta la ko 6 se dvitva / ahaM, ahaM // 21 // 57 noTa - naM. (14) aMta ot / (58) adAto yathAdiSu vA / (23) khaghathadhabhAM haH / (64) zvassarasAM chaH / (6) zeSAdezayordvizvamanAdau / ( 7 ) vargeSu yujaH pUrvaH / ( 26 ) zaSoH saH / ( 13 ) aita et / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (62) napuMsake sorbinduH / ( 2 ) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / ( 42 ) ata orasoH / ( 39 ) stasya thaH / ( 4 ) adho manayAm / ( 63 ) haridrAdInAM ro laH / tasya TaH / / 22 / / rta ityetasya TakAro bhavati / kevaTTao ( 1-34 ai = e, prAyogra haNAt valopo na, 3-50 TUdvi0, 2-2 klopaH, 5-1 o ) / NaTuo / NaTTaI / (2-42 n= N, ze0 pU0 ) / kaivartaka, nartaka, nartakyaH // 22 // tasya TaH - asya TAdezaH syAt / pagraha | nahaI / kevaho / vahI / vahA / zraTTo | 'syastayorapi vA TatvaM kriyate kApi zAbdikaiH' / pallahaMto / pallaho / pallattho / vyavasthitavibhASAzrayaNAnneha - viNassaMto // 22 // koTa Adeza ho / ( pravartate ) 5 se rephalopa / 2 se valopa / rta ko Ta | 6 se dvisva | Atmanepada vA parasmaipada / paaTTai / (nartakI) rsa ko Ta Adeza, dvisva, kalopa pUrvavat / 25 se na ko Na / jaDaI / (kaivartaH) kevaTTo / 'kagacaja' se lopa prAyika hai ataH valopa nahIM hogA / ( vartiH ) vaTTI / ( vartma) 4 se malopa / '' ko TAdeza / liGgavyasyaya se strIdhva / vaTTA | ( ArtaH ) rta ko Ta / 58 se akAra / dvisva, osva pUrvavat / aTTo / kahIM kahIM sya aura sta ko bhI TAdeza hotA hai / ( paryasthan ) 'paryastaparyANa0' meM niSThA pratyaya kI avivacA hone se la Adeza / 'svastayorapi' se sma ko Ta Adeza / pUrvavata Tadvisva / phttttNto| ( paryasta ) pUrvavat abhyakArya, TAdeza vikalpa se| palaTTo / pakSa meM palattho / pUrvasUtra meM sAdhuvaM dikhA 1. baTTaI pAThe vartata iti kacidadhikam /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzediyA hai| vyavasthita vikalpa hone se kahIM nahIM bhI hogaa| (vinazyan ) 25 se na koNa / 4 se yalopa / 26 se sakAra / 6 se dvisva / viNassaMto // 22 // pattane // 23 // pattanazabde yuktasya TakAro bhavati / paTTaNaM (3-5. dvi0, 2-3 42 = Na, 5-30 vi0) // 23 // mRttikApattanayozca-etayoryuktasya tasya TaH syAt / maTTiA / paTTaNaM // 23 // mRttikA aura pattana zabda ke dvitva tta ko Ta ho / (mRttikA)tta ko tt| dvisva / 2 se kalopa / 9 se Rko akAra / mhiaa| (pattanam ) TakArAdeza, dvitva / 25 se na koNa / paTTaNaM // 23 // na dhUrtAdiSu // 24 // dhUrta ityevamAdiSu ta ityetasya TakAro na bhavati / dhutto (3-3 ropaH, 3-50 dvi0, 5-29 hrasvaH, 5-1 o) / kitti (3-3 ropaH, 3-50 dvi0, 5-29 hasvaH) / vattamANaM (3-3 ropaH, 3-50 dvi0, 2-42 = = Na, 5-30 biN0)| vattA (4-1 A = a, 3-3 paH, ze0 puu0)| Avatto (5-1 o, ze0 puu0)| saMvattao (3-3 ropaH, 3-50 dvi0, 2-2 klopaH, ze0 puu.)| Nivattao (2-42 = = Na, ze0 puu0)| vattiA (3-3 paH, 3-50 dvi0,2-2 klopH)| atto| kttrii| muttI (pUrvavadralopo hsvaadiknyc)| dhUrtaH, kIrtiH, vartamAnam , vArtA, AvartaH, saMvartakaH, nivartakaH, vartikA, ArtaH, kartarI, mUrtiH // 24 // na dhUrtAdiSu-eSu tasya TakAro na syAt / dhutto| mutto| muhuttaM / kttrii| shraavto| kittI / vattA / bhttaaro| kattAro // 24 // dhAnika zabdoM meM taM ko Ta Adeza nahIM hogaa| (dhUrtaH, mUrtaH, mahataH) sarvatra 5 se rephalopa / 6 se tadvitva / 59 se ukAra / dhutto, mutto, muhutto| (katarI) kttrii| (AvataH) aavtto| (kIrtiH) idItaH pAnIyAdiSu' se I ko ikaar| kittii| (vArtA) 58 se akaar| vttaa| (bhartAraH, kartAraH) bhttaaro| kttaaro| lopa, dvisva, pUrvavat // 24 // . garne DaH // 25 // gartazabde tasya DakAro bhavati / gaDDo (3-50 vi0, 5-1 o) // garne DaH-patra tasya DaH syAt / gaDo // 25 // garta-zabda meM ta koDa ho|6 se dvitva / gaho // 25 // gardabhasaMmardavitardivicchardiSu rdasya // 26 // 1. eSa saMjIvanIsaMmataH paatthH| 2. kacid vimarda ityadhikaH pAThastatra vimaDaDeti prAkRtaM bodhyam /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / 56 eteSu sya Do bhavati / gaDDaho ( 3-50 dvi0, 2-27 bh = ddU, 5- 1 o ) / saMmaDDo ( pUrva ) / vibhaDDI ( 2-2 tulopaH, 3-3 lopaH, dvi0 pU0, 5- 18 dIrghaH) / vichaDDI (pUrva0 ) // 26 // gardabhasaMmardavitardivicchardiSu desya - eSu rdasya vA DAdezaH syAt / gagRho, gaddaho / saMmaho, saMmaddo / vizraDDI, vizraddI / vicchaDI, vicchaddI // 26 // gardabha ityAdika zabdoM meM rda ko vikalpa se Da ho / ( gardabhaH ) rda ko Da, dvitva / 23 se bha ko ha / gaDDaho / pakSa meM-5 se sarvatra rephalopa / dvitva / gaddaho / ( saMmardaH ) saMmaDDo, saMmaho / vibhaDUDI, vibhaddI / vicchaDDI, vicchaddI / DAdeza, rephalopa, dvitva, pUrvavat // 26 // tyabhyadyAM cachajAH // 27 // tya-thya-dha ityeteSAM ca-cha-ja ityete yathAsaMkhyaM bhavanti / tyasya, NicaM ' (2-42 n= N, 3-50 cadvi0, 5-30 bi0 ) / paJcacchaM (3-3 rlopaH, 3-30 kSa = ch, 5 - 30 biM0 ) thyasya, racchA / micchA / pacchaM / (3-50 chadvi0, 3-51 ch = c) / dyasya, vijjA (3-50 jUdvi0 ) / bejo (1-34 ai = e, pUrva0 jUdvi0, 5-1 o ) / nityam, pratyakSam, rathyA, mithyA, pathyam, vidyA, vaidyaH // 27 // P tyadhyadyAM cachajAH - eSAM yathAsaMkhyamete AdezAH syuH / ( tyasya ) paccakkhaM / maccalozro / saJcaM / NiccaM / ( dhya0 ) paccho / ropaccho / racchA / micchA / ( dya0 ) ajja / vijjA / jUnaM / majjaM / paDivannai / 'yathAprApto yalopo'pi tyathyadyeSu tu dRzyate / a / sAmatthaM / AtitthaM / gaddaM / zravaddaM // 27 // tya, dhya, ca, inako krama se ca cha ja Adeza hoN| udAharaNa - ( pratyakSaH ) tya koca Adeza / 6 se dvitva / 34 se ca ko kha / 6 se dvisva / 7 se kakAra / anusvAra, okAra, sarvatra pUrvavat / rephalopa 5 se / paJcakkhaM / ( martyalokaH ) rephalopa, cakArAdeza, pUrvavat / 2 se kalopa | macaloo / ( satyam ) sya ko ca, dvitva pUrvavat / saccaM / ( nityam ) 25 se na koNa / NizcaM / (thya) ( pathyaH ) ukta sUtra se cha / 6 se dvitva / 7 se cakAra / paccho / ( nepathyaH ) pUrvavat chakAra, dvisva, cakArAdeza / 25 se NakAra zepaccho / evam ( rathyA ) / ( mithyA ) micchA / ( ca0 ) ( adya ) dya ko jkaar| 6 se dvitva / aja / (vidyA) vijjA / ( dyUtam ) ca ko ja / 2 se talopa / jUaM / ( madyam) majjaM / ( pratipadyate ) 5 se rephalopa, 'prativetasa0' se ta koDa / 18 se pa ko va / tha ko ja, dvitva | Atmanepada ke sthAna para parasmaipada / 2 se talopa / paDivaMjai / 'tya thya, dya' tInoM meM prayogAnukUla yakAra kA lopa bhI hotA hai / ( atyayaH ) 4 se sya ke ya kA lopa / 6 se dvitva / 2 yalopa / 42 se okAra / attao / ( sAmarthyam ) 1. kacit sacaM, pazcakhaM, pazcaccaM / satyaM, pratyakSaM, pAzcAtyamityadhikam /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 prAkRtaprakAze pUrvavat yalopa / 4 se rephalopa / dvitva 6 se, takAra 7 se| sAmasthaM / ( Atithyam ) AtitthaM / ( gadyam) gahuM / ( avadyam ) avahaM // 27 // // 28 // dhya - ityetayorjhakAro bhavati / dhyasya, majjhaM ( 3-50 jhadvi0, 3-51 jh = j, 5-30 biM0) / ajjhAo (5 - 1 o, ze0 pU0 ) / hyasya, vajjhao (4-1 A = a, 2-2 klopaH, ze0 pU0 ) / gujjhao ( pUrva 0 ) / madhyaH, adhyAyaH, vAhyakaH, guhyakaH // 28 // dhyahyayorbhaH - etayorbhaH syAt / saMjhA / vaMjhA / gujbhaM / saMNajjhai / jujjhai / mujjhai | 'vaktavyaH sAdhvase dhvasya kAdezo'pi vibhASayA / sajmasaM / pakSe- sAhasaM // 28 // dhyA inako sa ho / ( saMdhyA ) jhAdeza / 6 se dvisva anusvAra se para ko nahIM hotA hai| saMjhA / ( vandhyA ) baMjhA / ( guhyam ) 6 se dvitva / 7 se jakAra / gu / (saMnAte) kArAdi bhI pUrvavat / saMNajai / ( yudhyate ) 25 se ya ko kAra / jujjhai / (mujhate ) mujjhai / 'sAdhvasa' zabda meM jhAdeza vikalpa se hogA !. jahA~ jhAdeza huA vahA~ dvizva, jakAra, pUrvavat / 58 se akAra / sajjhasaM / pakSa meM 5 se valopa / 23 se dhakAra ko hakAra / sAhasaM // 28 // noTa - naM. (6) zeSAdezayodvitvamanAdau / (58) adAto yathAdiSu vA / (5) sarvatra lavarAm / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (25) no NaH sarvatra / ( 4 ) adho manayAm / (26) zaSoH saH / (9) Rto't / (59) udUto madhUkAdiSu / SkaskakSAM khaH / / 29 // kaskakSAM khakAro bhavati / kasya, sukkhaM ( 3-50 dvi0, 3-51 khU = k, 5-30 biM0 ) / pokkharo (1-20 sU0 rupa0 ) / skasya, khaMdho / (4-17 vargAnta biM0, 5-1 o ) / kSasya, khado / jakkho (2-31 khaMdo / sU0 spa0) / / 29 / / kaskakSAM khaH - eSAM khaH syAt / 'Skaskayoratra khAdezo vyavasthitavibhASayA / tenasukkhaM, sukaM / pokkharaM, pokkaraM / Nikkhazro, Nikko / ( ruka0 ) khNdho| kacinnaiva, dukkaraM / Nikkavo / sakkacaM / sNkaaro| NamakkAro / takkaro / ( kSasya) jakkho, raktaso // 29 // Ska-ska -kSa inako kha Adeza ho / eka aura Ska ko vikalpa se ho| (zuSkam ) 26 se za ko sakAra / prakRta sUtra se Ska ko kha / 6 se dvisva / 7 se kakAra / sukkhaM / pakSa meM 3 se palopa / zeSa ka ko dvitva / sukaM / ( puSkaram ) 1 se u ko o / anya kArya pUrvavat / pokkharaM / pokkaraM / (niSkrayaH ) 5 se rephalopa / Ska ko kha vikalpa se / 25 se na koNa / 2 se yalopa / dvisva, kha ko ka pUrvavat / Nikkhao / pakSa meM 3 se palopa / 5 se rephalopa / 6 se dvitva / Nikkao / ( skandhaH ) haka ko kha ho gayA / khNdho| kahIM eka ruka ko kha Adeza nahIM hogA / (duSkaram ) 1. zuSka, puSkara, skanda, skandha, kSata, yakSAH / mukkhamiti pAThe muSka iti / 2. eva saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / 3 se plop| 7 se dvisva / dukaraM / (niSkRpaH) 15 se na konn| 9 se ko akAra / 18 sepa ko va / anya kArya puurvvt| (saMskRtam ) khAdeza nahIM huaa| 'mAMsAdiSu vA' se anusvAralopa / anya kArya pUrvavat / sk|(sNskaarH.) sNkaaro| (namaskAraH) pUrvavat / na ko Na, salopa, kadvisva / nnmkaaro| paraMtu Namo arihaMtANaM'-isa ArSa prasiddha mantra meM 'eso paMca NamukAre savvapAvappaNAsaNo / maMgalANaM a samvesiM paDhamaM havai maMgalaM' // isa vacana meM 'NamukkAra' ukArayukta hai, ataH ArSatvAt athavA 35 se a ko u ho jaaygaa| 'NamukAro' yahI hogaa| (taskaraH) tkro| (sa) (yataH)24 se ya ko ja Adeza / khAdeza, dvitvAdi pUrvavat / jkkho| (rAkSasaH )58 se A ko akAra, anya kArya pUrvavat / rakkhaso // 29 // akSyAdiSu cchaH // 30 // akSi ityevamAdiSu kSakArasya cchakAro bhavati / acchI (3-50 chadvi0,' 3-51 cha = ca , 5-18 dIrghaH) / lacchI (3-2 mlopaH, ze0 puu0)| chuNNo (5-1 o)| chIraM (spssttN)| chuddho (3-3 valopaH, 3-50 dvi0, 3-51 = d, 5-1 o)| ucchitto (3-1 tapayolopaH, 3-50 chadvi0, 3-51 catvaM, 3-50 dvi0, 5-1 o)| saricchaM (1-2 sU0 spa0) / ucchU (1-15 sU0 sp0)| ucchA (5-47 Atmavat kArya, ze0 puu0)| riccho (1-3 = ri, 3-50 dvi0, 3-51 ch = ca , 5-1 o)| macchiyA (2-2 kalopaH, ze0 pU0) / chuaM (2-2 talopaH, 5-30 biN0)| churaM (5-30 biN0)| chettaM (3-3 ropaH, 3-50 dvi0, 5-30 vi0)| vaccho (3-50 dvi0, 3-51 ch =ca, 4-18puM0,4-6 slopaH,5-1 o)| daccho (puu0)| kucchI (5-18 dIrghaH, ze0 puu0)| akSi-lakSmI-kSuNNakSIra-kSubdha-utkSipta-sahakSa-ikSu-ukSan-kSAra-RkSa-makSikA-kSuta-kSura' kSetra-vakSas-dakSa-kukSi-ityevamAdayaH // 30 // akSyAdiSu cha:-eSu chaH syAt / acchIi / chIraM / churaM / chaarN| macchiA / riccho / lcchii| chuhA / daccho // 30 // azyAdika zabdoM meM cako cha Adeza ho / (akSiNI kA acINi) ko chakAra, 6 se dvitva, 7 se ca Adeza / acchIha / vibhakti kArya paJcama-pariccheda meM kheNge| (sIram )cha Adeza / Adistha chakAra hai, ataH dvisva nahIM hogaa| chiirN| (puram ) churaM / (bAram) chaarN| (makSikA) yahA~ AdezabhUta cha Adistha nahIM hai, ataH dvisva cakAra ho jAyagA / 2 se kalopa / mcchiaa|(RssH) 12 se Rko ri| chaadesh| 6 se dvisva / 7 se cakAra / riccho| (lakSmIH ) 4 se malopa, anya kArya pUrvavat / lcchii|(dhaa) 33 se dha ko ha / chuhA / (daraH) dccho| 1. cakArarahitazchakAra bhAdezo vodhyaH / tathaMva ca chugNAdiSu dRshyte| 2. kSure vikalpaH / curo, khuro iti paThanti kecit / 3. vRkSa iti kecit / 4. bhA (kkhU, khora, sAri. kkhamityAyapi dRzyate / he|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzenoTa-naM.(6) zeSAdezayortuitvamanAdau (7) vargeSu yujaH puurvH| (34) kasko khH| (5) sarvatra lavarAm / (2)kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (25)no NaH sarvatra |(14)po vaH (1) adho manayAm / (42)ata ot soH| (24) Aderyo jH| (58) adAto yathAdiSu vA / (23) khaghayadhamA haH / (26) zapoH sH| kSamAvRkSakSaNeSu vA // 31 // eteSu kSakArasya chakAro bhavati vA / chamA, khamA' (3-29 kS kh)| vaccho, rukkho (1-32 sU0 sp0)| chaNaM, khaNaM (pakSe 3-29 kSa = kha , 5-30 biN0)| 'vRkSa'zabde RkArasyAkAre kRte, kSaNazabde cotsavAbhidhAyini chatvamiSyate // 31 // kSmAvRkSakSaNeSu vA-eSu vA chaH syAt / pakSe khH| chamA, khamA / vaccho, rukkho| chaNo, khnno| 'utsavArthe kSaNe chatvaM, muhUrte tu khaNo bhavet / sUtre kSameti kecit // 31 // dhamA-vRta-kSaNa zabdoM meM na ko cha vikalpa se ho / (camA) 'acamAzlAghayoH' isase na aura makAra kA vizleSaNa karake madhya meM akArAgama hogaa| kSa ko chkaar| chamA / para meM 34 se ca ko va Adeza / khmaa| (vRSaH) 9 se R ko akaar| chakAra aadesh| 6 se. chakAradvitva / 7 se cakAra / otva pUrvavat / vaccho, pakSa meM 'vRkSe vena ruvA' // 33 / se vR ko ru aadesh| 34 se 1 ko kha aadesh| dvitva, kAdeza pUrvavat / rukkho| (taNaH) chAdeza / chnno| pakSa meM-khaNo / 'utsava artha meM chAdeza chaNo aura muhUrta artha meM khnno| koI 'AmA' ke sthAna para 'AmA' par3hate haiN| pUrvavat sAdhutva // 3 // mapakSmavismayeSu mhaH // 32 // ma-ityetasya pakSmavismayazabdayozca yuktasya mhakAro bhavati / masya, gimho (3-3 rephalopaH, hasvaH saMyoge-I- i, 5-1 o)| uhmA (5-47 Atmavat kArya, ze0 puu0)| paro (5-1 o, ze0 puu0)| vimhao (2-2 yalopaH, ze0 puu0)| grISma, upman , pakSman , vismyaaH|| mapakSmavismayeSu mhaH-eSu yuktavarNasya mhAdezaH syAt / gimho / pamho / vimhao // 32 // ma ko aura pazma-vismaya zabdoM ke yukta varNa ko 'mha' mAdeza ho / (grISmaH) ma ko mha aadesh| 36 se IkAra ko ikaar| 5 seM rephalopa / gimho / (pacama)ma ko mha aadesh| liGgavyatyaya / napuMsaka-liga kA puNlingg| pamho / (vismayaH)sma ko mha Adeza / 2 se ylop| vimhao // 32 // noTa-naM. (6) zeSAdezayoIivamanAdau / (7) vargeSu yujaH puurvH| (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (1)uta ot tuNDasameSu / (5) sarvatra lavarAm / 1.kSamA pRthivI, khamA zAntiH / he0| 2. ka0 pu0 chnno| kSaNa utsava ityarthaH / a0 paa0| 3. saMjIvanIsaMmataH pATho'yam /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| 63 (25) no NaH sarvatra / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (9) to't / (18)po vH| (35) sandhau ajlopavizeSA bahulam / (24) AdeyoM jH| (58) adAto yathAdiSu vA / (22)zarIti / (4) adho manayAm / (23) khaghathavabhAM haH / husnaSNakSNaznAM haH // 33 // hAdInAM Nha ityayamAdezo bhavati / hrasya, vahI, jaNDU (5-18 diirghH)| snasya, nhANaM (5-30 biM0, 2-42 = = N ) / paNDadaM (3-3 ropaH, 12-3' t = d, 5-30 biN0)| SNasya, viNhU (5-18 dIrghaH) / kaNho (3-61 viprakarSAt = a, 5-1 o) / kSNasya, saNhaM (2-43 z = s , viprakarSAt bAhulakena lasyAtve, 5-30 binduH)| tiNhaM (hasvaH saMyoge tI = ti, shepuu0)|shnsy, paNho (3-3lopaH, 5-1 o)| siNho 2-43 z = s , ze0 puu0)| vahniH, jahnuH , nAnam , prastutam , viSNuH, kRSNaH, zlakSNaM, tIkSNam , praznaH, ziznaH // 33 // hanaSNapaNanAM NhaH-eSAM NhaH syAt / jaNhU / jaannhvii| NhANaM / jonnhaa| viNhU / jiNhU / tihaM / 'tIvArthe tIkSNazabde Nho, nizitArthe tu kho bhavet / nizi. tArthe tu-tikkhaM / zlakSNam / 'upari kvApi vaktavyo lopo varNAntarasya vA' / iti zalopaH / laNhaM / (znasya) paNhA / aNhanto // 33 // hassa-SNa-paNa-bha inako Nha Adeza ho| (jahuH) ha ko eha aadesh| koI 'adho manayAm' se nakAralopa ke anantara Nha mAnate haiM / parantu nityatvAt prathama hI Nha ho jaaygaa| 52 se dIrgha / (jAhavI) jaannhvii| (snAnam) pahANaM / 25 se na ko nn| (jyotsnA)2se tlop| 4 se ylop| haadesh| jonnhaa| (viSNuH) 52 se UkAra / vinnhuu| (jiSNuH) jiNhU / (tIkSaNam) 36 se hasva ikaar| za ko gha Adeza / tinnhN| tIvra artha meM tinnhN| nizita tIkhe artha meM tikkhaM / 4 se nlop| 34 se kha aadesh| 6 se dvitva, 7 se kkaar| (zakSaNam) 'upari kApi' se shlop| lnnhN| (praznaH)5 se rephlop| puMliGga kA prAkRtatvAt strIliGga / pahA / (abhan) aNhaMto // 33 // . cihRndhH||34|| cinhazabde yuktasya ndha ityayamAdezo bhavati / cinch| (1-12 sU0 sp.)|| 34 // ciDhe ndhaH-atra ndhaH syAt / cindhaM // 34 // cihna zabda meM ha ko ndha Adeza ho / (cihnam )ndhaadesh| cindham // 34 // 'pasya phaH // 35 // pa ityetasya pha ityayamAdezo bhavati / puSpaM (3-50 phaddhi0, 3-51 pha , 5-30 vi0)| sappha (2-43 zamsa, ze0 puu0)| NipphA 1. vyatyayAtrAkRte'pi, evaM khado ityatrApi bodhyam //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ . prAkRtaprakAze o| (2-32 = =Na , 2-2 palopaH, phadvitvaM patvaM ca pU0, 5-1 o)| puSpam , zaSpam , niSpApaH // 35 // pasya phaH-pa ityetasya phaH syAt / puSpaM / spphN| nnipphaao| NipphaNNaM / 'zleSmazabde tu phAdezaH ma ityasya pracakSate' / seppho / salesamA iti loke // 35 // pa ko pha Adeza ho| (puSpam )pha Adeza / 6 se dvisva / 7 se pakAra / pussphN| (zaSpam )26 se za ko sakAra / anyakArya pUrvavat / spphN| (niSpApaH) 25 se na ko g| 2 se plop| phAdezAdi pUrvavat / nnipphaao| athavA 'prAyo lopaH' nnipphaavo| (niSpannam )NipphaNNaM / zleSma-zabda meM bhISma ko pha Adeza hotA hai| 5se lakAra kA lopa / 26 se za ko s| pha AdezAdi pUrvavat / seppho| 'salesmA' loka meM hotA hai| zakAra-lakAra kA varNa vizleSaNa karake madhya meM akaaraagm| 26 se za Sa ko sakAra / salesmA // 35 // spasya sarvatra sthitasya // 36 // spa ityetasya sarvatra sthitasya pha ityayamAdezo bhavati / phaMso (4-15 binduH, 3-3 ropaH, 2-43 za-s , 5-1 o)| phaMdaNaM (2-42 na - Na, 5-30 biM0, ze0 pU0) sparza, spandanam // 36 // spasya-spasya phaH syAt / phNso| 'bindvAdIdUtparasyeha dvitvaM zeSasya neSyate / kvacitsasya kvacitpasya lopaH spAkSara iSyate ||propprN / vnnssii| kvacit chaadesho'pi-chihaa|| spa ko pha Adeza ho| (sparzaH) spa ko pha Adeza / 5se rephlop| 26 se za ko sa / 61 se anusvArAgama / (bindu0) anusvAra-AkAra-IkAra-ukAra se para lopAdi se avaziSTa varNa ko dvitva nahIM hotA hai| ataH sakAra ko dvitva nahIM huaa| phNso| 'spa' akSara ke kahIM sakAra kA aura kahIM pakAra kA lopa ho / (parasparam) slop| 6 se dvitva / 35 se bahulagrahaNa se akAra ko okAra / paropparaM / (vanaspatiH) palopa, sadvisva / 52 se ikAra ko dIrgha / 2 se takAralopa / 25 se na konn| vnnssii| kahIM spa ko chakArAdeza bhI hotA hai| (spRhA) 10 se RkAra ko ikAra / chihA // 36 // noTa-naM. (34) kaskakSA khH| (9) Rto't / (6) zeSAdezayodvisvamanAdau / (7) vargeSu yujaH puurvH| (36) idItaH pAnIyAdiSu / (5) sarvatra lavarAm / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (4) adho manayAm / (52) subhisupsu diirghH| (26) zapoH saH / (25) no NaH sarvatra / / si ca // 37 // spasya kvacit si ityayamAdezo bhavati / paaddisiddhii| (1-2 sU0 sp0)| pratispardhI // 37 // vApe'zruNi haH // 38 // bAppazabde pa ityetasya hakAro bhavati azruNi vAcye / bAho 1. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 2. si ca-iti sUtraM nAsti sNjiivnyaadii|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 tRtIyaH paricchedaH (5-1 o, 3-54 dvitvaM na ) / azruNi kim ? baSpho (4-1 vA = ba, 3-35 papha, 3-50 phaddhi0, 3-51 kapa, 5-1 bho)| uhma' (5-47 aatmvt)| bAppaH, USmA / / 38 // bASpe'zruNi haH-azruNyarthe vASpazabdasya pasya haH syAt / baaho| maNDUkaplutyA veti saMbadhyate / tena-'vaSphamoktraM karaissa' ityAdau na / 'kacid dakSiNazabde'pi kSasya hAdeza ipyate' / daahinno| kvacidgrahaNAt na sarvatra / dkkhinno| dakkhiNNaM-ityAdau na // 38 // ___ azru-artha meM vASpazabda ke ppa ko ha Adeza / (vApaH) ha Adeza ho gyaa| baaho| 'maNDUkapluti' se 'thamAvRkSakSaNeSu vA' se vA kI anuvRtti lAne se yaha artha hogA ki kahIM ha Adeza nahIM hogaa| jaise-'baphphamokkhaM karaissaM', 'ppasya phara' se pha aadesh| dvitva, pakAra pUrvavat / 'baphpha' iti / kahIM 'dakSiNa'zabda meM bhI kSa ko ha Adeza hotA hai| (dakSiNaH) ko hakAra / daahinno| kacit grahaNa hai, arthAt kahIM kisI sthalavizeSa meM hogA, sarvatra nhiiN| ataH (dakSiNaH) meM ha Adeza nahIM hogaa| kintu 34 se 1 ko kha Adeza / 6 se dvitva / 7 se kkaar| dkkhinno| (dAkSiNyam) pUrvavat 1 ko kha Adeza, dvitva, kakAra / 4 se ylop| zeSa NakAra ko 6 se dvitva / 58 se AkAra ko hasva akAra / dakkhiNNaM // 38 // kArSApaNe // 39 // kArSApaNazabde yuktasya hakAro bhavati / kAhAvaNo (2-155% va , 2-42 n = N , 5-1 o)|| 39 // kArSApaNe-atra yuktasya haH syAt / kAhAvaNo // 39 // kArSApaNazabda meM yukta '' ko ha hoya / (kArSApaNaH) ko ha bhAdeza / 18 se pa ko vakAra / kAhAvaNo // 39 // - zcatsapsAM chH|| 40 // eteSAM chakAro bhavati / zvasya, pacchima (3-50 ddhi0, 3-51 cha = ca , 4-12 biN0)| accheraM (1-5 sU0 sp0)| tsasya, vaccho (5-1 o)| vaccharo (3-50 dvi0, 3-51 ch = c , 5-1 o)| psasya, licchaa| jugucchA (spaSTam ) / pazcimam , Azcaryam , vatsaH, vatsaraH, lipsA, jugupsA // 40 // _zcatsapsAM chaH-eSAM chaH syAt / (zvasya ) NicchI / pcchimo| (tsasya) vaccho / ucchAho / (psasya) licchA / juucchA / 'chAdezaH zvatsayoH kApi na manyante manISiNaH' / Niccalo / iha tu vaa-uusitto| 'IdUtAvidutoH sthAne syAtAM lakSyAnurodhataH / pakSa-ucchitto // 40 // a+ka+psa inako chakAra ho / (nizcayaH)ko cha aadesh| 6 se dvitva / 1. kacidayaM pATho na dRshyte| prA.kR.-5
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze7 se cakAra / 25 sena ko Na Adeza / 2 se ylop| 42 se okaar| nniccho| (pazcimaH) pUrvavat / pcchimo| 'rasa' kA udAharaNa-(vatsaH) vaccho / (utsAhaH) ucchaaho| (psa kA)-(lipsA) licchA / (jugupsA)2 se glop| juucchaa| lopa prAyika hai, ataH jugucchaa| 'zva tsa' ko sarvatra chakAra nahIM hotA hai| ataH nizcalaH, usiktaH-ityAdika meM chAdeza nahIM hogaa| (nizcalaH)25 se na ko NakAra / 'upari kApi vaktavyo lopo varNAntarasya c'| isase athavA pUrvasthAnika sakAra mAnakara 3 se slop| 6 se dvitva / nniclo| (urisaktaH) yahA~ vikalpa se chakAra kA niSedha hogaa| 3 se takAra aura ta ke kakAra kA lopa hogaa| lakSyAnurodha se ukAra ko UkAra hogaa| bindu, dIrgha-A, I, U se para varNa ko dvitva nahIM hotA hai, ataH UkAra se para sakAra ko dvitva nahIM huaa| takAra ko dvitva / Usitto / pakSa meMchakAra / 6 se dvitva / 7 se cakAra / ucchitto // 40 // ___noTa-naM. (26) zaSoH saH / (5)sarvatra lavarAm / (61) cakrAdiSu / (6) shessaadeshyordvitvmnaadau| (35) sandhau ajalopavizeSA bahulam / (52) subhisupsu diirghH| (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (25) no NaH sarvatra / (10) idRSyAdiSu / (34) kaskatAM khH| (7) vargeSu yujaH puurvH| (4) adho manayAm / (58) adAto yathAdiSu vaa|(18) po vH| (42) ata ossoH / vRzcike chaH // 41 // vRzcikazabde zvakArasya cha ityayamAdezo bhavati / vizchuo (zeSa 1-15 sU0 sp0)||41|| vRzcike chaH-asya chaH syAt / viJchuo // 41 // vRzcikazabda meM zca ko mcha Adeza ho| (vRzcikaH) 10 se R ko ikaar| 'udiSuvRzcikayoH' se zva-gata ikAra ko ukAra / vinchuo||41|| notsukotsvyoH|| 42 // utsuka, utsava-ityetayoH chakAro na bhavati / 'zvatsapsAM cha' iti prApte pratiSidhyate / ussuo (2-2 klopaH, 5-1 o)| ussavo (3-1 tlopaH, 3-50 dvi0, 2-2 prAyograhaNAt lopo na, ze0 puu0)||42|| notsukotsavayoH-etayoH tsasya chAdezo na syAt / Usutro / Usazro // 42 // utsuka aura utsava zabda meM 'tsa' ko chakAra nahIM hogaa| (utsukaH) 3 se takAralopa / lakSyAnurodha se ukAra ko UkAra / tathA dIrgha se para ko dvitva nahIM hogA / 2 se kakAra kA, utsavaH meM vakAra kA lopa hogaa| usuo| (utsavaH) Usao // 42 // nmo maH // 43 // nma ityetasya ma ityayamAdezo bhavati / adho lope prApte / jammo (3-50 dvi0, 5-1 o)| vammaho (2-39 sU0 sp0)| janma, mnmthH||43||
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / 67 nmo maHma ityasya maH syAt / ummAzrI / sammaggo | jammo // 43 // nma isako ma Adeza ho / ( unmAdaH ) nma ko makAra ho gayA / 6 se makAradvitva / 2 se dakAralopa / 42 se okAra / ummAo / ( sanmArgaH ) ma Adeza, dvitva / 5 se rephalopa / dvitva / 58 se A ko akAra | ozvAdi pUrvavat / sammaggo / ( janma ) nma ko makAra / dvitva | 'nasantaprAvR0 4+18 se puMliGga / okAra pUrvavat / jammo // 43 // noTa - naM. (25) no NaH sarvatra / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (6) zeSAdezayordvitvamanAdau / ( 7 ) vargeSu yujaH pUrvaH / (10) ihaNyAdiSu / ( 42 ) ata otsoH / (5) sarvatra lavarAm / (58) adAto yathAdiSu vA / (32) tyathyadyAM cachajAH / najJapaJcAzatpaJcadazeSu NaH // 44 // na jJa ityetayoH paJcAzat - paJcadazazabdayozca yuktasya NakAro bhavati / mnasya, pajjuNNo ( 3-3 rlopaH, 3-27 gh = j, 3-50 jaNayodvi0, 5-1 o ) / jJasya' jaNNo ( 2-31 y = j, ze0 pU0 ) / viNNANaM ( 3-50 dvi0, 2-42 n = N, 5 - 30 biM0 ) / paNNAsA ( 2-43 zU= sa, 4-7 t = A, ze0 pU0 ) / paNNaraho ( 3-50 dvi0, 2- 14 d = r, 2-44 z = dd, 5-1 o ) / pradyumnaH, yajJaH, vijJAnam, paJcAzat, paJcadaza // 44 // najJapaJcAzat paJcadazasu NaH - najJayoH paJcAzat - paJcadaza ityetayoryo yukto varNaratasya NaH syAt / pajjuNNo / NiNNA / zrahiNNANaM / viSNANaM / pnnnnaasaa| paNNa raha // 44 // na, jJa - ina akSaroM ko aura paJcAzat - paJcadaza zabdoM ke yukta varNa ko NakAra ho / ( pracunnaH ) 5 se ralopa / 32 se dya ko jakAra / na ko NakAra / dvitva, okAra pUrvavat / pajjuNNo / ( nimnagA ) na koNa / dvitva / 25 se na ko Na / 2 se galopa / NiSNaA / 'NiSNagA' vyavahArya hai / ( abhijJAnam ) jJa ko NakAra / dvitva / 23 se bha ko hakAra / 25 se na ko NakAra / ahiNNANaM / evam ( vijJAnam ) viNNANaM / ( pacAzat ) va ko NakAra / dvitva / 26 se za ko sa / 'khiyAmAt' se AkAra / paNNAsA / (paJcadaza ) '' ko NakAra, dvitva / 27 se ha / 17 se repha / paNNaraha // 44 // tAlavRnte TaH // 45 // 6 tAlavRnte yuktasya NTa ityayamAdezo bhavati / tAlaveNTaaM ( 1-10 sU0 spa0 ) // 45 // tAlavRnte NTaH - zratra yuktasya NTAdezaH syAt / tAlaveNTaM / vRntazabdasya prAdhAnyenAbhipretatvAttAlapadopapadaM vinApi NTAdezaH / ( vRntam ) veNTaM // 45 // tAlavRntazabda meM nta ko NTa ho| isase nta ko NTa Adeza / 9 se R ko akAra / 31 se ekAra | tAlaMveNTaM / pradhAna vRntazabda hI vivakSita hai / tAla 1. zo JaH 8 / 2 / 83 / zaH sambandhino asya lug bhavati / saMjJA, saNNA / kacinna bhavati, viSNANaM / he0 ! 2. saMjIvanIsthaH pAThaH /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 prAkRtaprakAzezabda ke binA kevala vRnta-zabda meM bhI 'NTa' Adeza hogaa| anya kArya pUrvavat / (vRntam ) veNTaM // 45 // bhindipAle NDaH // 46 // bhindipAlazabde yuktasya NDa ityayamAdezo bhavati / bhiNDivAlo (2-15 pa= v , 5-1 o)||46|| bhindipAle NDaH-atra yuktasya NDAdezaH / bhiNDiAlo // 46 // bhindipAlazabda meM nda ko NDa ho| (bhindipAlaH) bhiNDiAlo // 46 // vihvale bhahau vA // 47 // vihvalazabde yuktasya bhakArahakArau bhavato vA / vinbhalo' (3-50 bhUdvi0, 3-51 m = , 5-1 o)| vihalo (3-54 dvitvaM n)| vihvlH||47|| vihvale bho vA-atra yuktasya bho vA syAt / bhinbhlo| pakSe-vihalo / 'hasya bhaH kvacidanyatra gojihAdAvapINyate / goinbhA // 47 // (Adezva) ____ Adezva-vihvalazabde AdervarNasya vA bhakAraH syAt / atra cakAragrahaNAd yatra saMyuktasya bhakArastatraivAderapi / bhibbhalo, vihalo // vihvalazabda meM ha ko bhakAra ho| isase ha ko bhakAra ho gyaa| 6 se bhakAra. dvitva / 7 se pUrva bha ko bakAra / agrima Adezva' se vakAra ko bhakAra ho gyaa| Adi meM bhakAra hai, ataH use dvitva nahIM hogaa| okAra pUrvavat / bhinbhalo / pakSa meM5 se valopa / 'na raho' se hakAra ke dvitva kA niSedha ho jaaygaa| vihalo / 'vihvala' zabda ke atirikta anyatra bhI ha ko ma Adeza hotA hai| (gojihvA)hako bha aadesh| dvitva, bakAra pUrvavat / 2 se jakAra lopa / goinbhaa| pakSa meM-jahA~ ta ko bha nahIM hogA vahA~ 'Adezca' se vakAra ko bhakAra kyoM nahIM hotA hai ! samAdhAna yaha hai ki-jahA~ ha ko bha hotA hai vahIM Adi ko bhI ma hogA yaha cakAragrahaNa se sUcita hotA hai| (vihvalaH) bhibbhlo| vihalo // 47 // noTa-naM. (25) no NaH sarvatra / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (23) khaghayadhabhAM hH| (26) zaSoH sH| (27) dazAdiSu hH| (17) saMkhyAyAM ca / (9) Rto't / (31) e zayyAdiSu / (6) zeSAdezayordvitvamanAdau / (7) vargeSu yujaH puurv| (5) sarvatra lavarAm / Atmani pH||48|| . 1. vA vihvale vo vazca 8 / 2 / 58 / vihvale hasya bho vA bhavati tatsanniyoge ca vizabde vasya vA mo bhavati / mimmlo| he0 / 2. kvacid vemmalo, tatra piNDasamatvAdetvaM bodhyam / 3. saMjIvanIsammataH paatthH| 4. idaM sUtraM nAsti maamhvRttii|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| Atmazabde yuktasya pakAro bhavati / appA (3-50 paddhi, 5-46 raajvtkaarym-aaa)||48|| Atmani paH-atra yuktasya vA paH syAt / appA / attA / appANo / 'avikalpena pAdezo mAhAtmye pratipAdyate' / mAhapyaM // 48 // Asman-zabda meM saMyukta sma ko vikalpa se pakAra ho| (AtmA) tma ko pa Adeza ho gyaa| 6 se dvitva / appaa| pakSa meM-4 se mlop| takAradvitva / 58 se AkAra ko hasva / attaa| pakSa meM-'Atmano'ppANo vA' isase appANa Adeza / appaanno| mAhAtmyazabda meM nitya 'sya' ko 'pa' Adeza ho / (mAhAtmyam) 4 se yalopa / tmako pakAra / 6 se dvitva / mAhappaM // 48 // kmasya // 49 // kma ityetasya pakAro bhavati / ruppaM (3-50 padvi0 , 5-30 vi0)| ruppiNI (puu0)| rukma, rukmiNI / yogavibhAgo nityArthaH // 49 // __ kmasya-kma ityasya pAdezaH syAt / ruppaM / ruppiNI / 'bhavati sthAnino Dmasya kuDamale'pi pakAratA' / kuMpalaM / 'tvasya sthAne kacau kApi gdhaddhabdheSu ca DhaH kvacit' / maukkaM / caccaraM / viaho / pariaDDhI / vuDDho / thaDDho / kvacidityukternehagattaro / saMdiddho / Nisiddho / laddho // 49 // kma ko pa Adeza ho / (rukmam )pa Adeza, pUrvavat dvitva / rUpaM / (rukmiNI) . ruppiNI / 'kuDmala' zabda meM bhI Dma ke sthAna para pakAra Adeza ho| (kuDamalam) ima ko pakAra Adeza / 61 se anusvaaraagm| kuMpalaM / anusvAra se para ko dvitva nahIM hotA hai, yaha prathama batA Aye haiN| tva ke sthAna para kahIM kakAra athavA cakAra hotA hai, aura gdha-da-bdha ko DhakAra hotA hai| jaise-(mRdutvam ) sva ko kakAra / 6 se kadvitva / 9 se R ko akAra / 2 se dlop| mukN| (catvaram )sva ko ca aadesh| dvitva / cacaraM / (vidagdhaH) gdha ko DhakAra / 6 se dvisva / 7 se dd| 2 se dlop| viaddddho| (parivRddhiH) ko ddh| 9 se R ko akAra / 2 se vlop| 52 se ikAradIrgha / Dha ko dvitva / DAdeza pUrvavat / priaddddhii| (vRddhaH) ko aadesh| dvitva, Da Adeza 6+ 7 se / 11 se Rko ukAra / buDDho / (stabdhaH) bdha ko Dha aadesh| pUrvavat dvitva, Da Adeza / 29 se sta ko tha aadesh| thddhdo| 'cit' kahIM ye Adeza hote haiM, sarvatra nhiiN| ataH gattaro (gsvrH)|(sNdigdhH) sNdido| (niSiddhaH) nnisiddho| (labdhaH) lo / 3 se v-glop| 6+7 dvitva, dakAra / 25 se na ko Na / 26 se Sa ko sa / Nisiddho / 2 se nalopa / lddho||49|| ___ noTa-naM. (6) zeSadezayokvimanAdau / (4) adho manayAm / (58) adAto yathAdiSu vaa| (61) vakrAdiSu / (9) Rto't / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (52) subhisupsu diirghH| (7) vargeSu yujaH puurvH| (11) uhatvAdiSu / (29) stasya thH| (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (25) no NaH sarvatra / (26) zapoH sH| zeSAdezayorditvamanAdau // 50 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze* yuktasya yo zeSAdezabhUtau tayoranAdau vartamAnayotviM bhavati / zeSasya tAvat , bhuttaM ( 3-1 klopaH, 3-50 dvi0, 5-30 biN0)| maggo (3-3 ropaH, 3-50 gadvi0, 5-1 o)| Adezasya, laTThI (2-32 sU0 sp0)| diThI (1-18 sU0 sp0)| hattho (3-12 sU0 sp0)| anAdAviti kim ? khaliaM ( 3-1 slopaH, 2-2 tlopaH, 5-30 vi0)| khaMbho (3-14 sU0 sp0)| thavao (3-12 sU0 sp0)| bhuktam , mArgaH, yaSTiH, hastaH, skhalitam , stambhaH, stabakaH // 50 // zepAdezayordvitvamanAdau-saMyuktasya adhaH upari vA sthite vyaJjane lupte yadavaziSTaM vyaJjanaM taccheSaH / yacca yuktasyaiva sthAne AdiSTaM tdaadeshH| tayoH anAdau vartamAnayoryuktAkSarasya zeSAdezayotvim / pUrvazcodAharaNAni prapaJcitAni, tata evAgantavyam / athApi kiJcidudAhiyate, zeSasya tAvat-bhuktiH bhuttii| rshmyH-rsso| zrAsaktaH-Asatto / tskrH-tkro| lagnam laggaM / bhojyam-bhoja / ulkA ukkA / viplvH-vippo| nivinnnnH-nnivinno| aadeshsy-mryaadaa-mjjaadaa| paryAptampallANaM / kartanam kaTThaNaM / gataH-gaDDA / ceSTA-ceTThA / pratyayaH pnycshro| Atodyam-zrAzrojaM / anAdAvityukterneha-sthaviraH-viro / cyavanaH cvnno| dhvjH-dhno| AdezasyAdisthatvAnneha-stabakaH-thavabho / spndH-phNdo| dhyaanm-maannN| kSINaH-khINo / stha. viraa-thviraadhvjH-dhii| yuktasyetyadhikArAd yuktayoreva zeSAdezayoditvam / teneha ntttH-tddo| tddaagH-tlaao| vizeSaH-viseso / 'bindvAdIdUraparasyeha dvitvaM kasyApi neSyate' / bindoH saMkhyA-saMkhA / sndhyaa-sNjhaa| vakraH vko| prasvinam-pAsiNaM / nisspndH-nniisndo| 'IdUtAvidutoH sthAne syAtAM lkssyaanurodhtH'| itIkAraH / usiktaH-Usitto / evameva lakSyAnusAreNa idutorIdUtau kalpanIyau // 50 // ___ isa sUtra meM saMyuktAkSara ke adhaH sthita athavA upari sthita varNa kA lopa karane para jo avaziSTa rahe vaha zeSa tathA saMyukta vyaJjana ke sthAna para jo ho vaha Adeza kahalAtA hai| kyoMki yaha dvisvavidhAyaka sUtra 'yuktasya'3+9 ke adhikAra meM paThita hai| to yaha artha hogA-Adi meM vidyamAna nahIM aise yukta akSara kA jo zeSa athavA Adeza-svarUpa vyaJjana ho use dvitva ho / pUrva meM aneka udAharaNa A gaye haiN| phira bhI udAharaNa tattat sUtroM ke zeSa tathA Adeza ke diye haiN| kisa-kisa sUtra ke zeSa tathA kisa-kisa sUtra ke Adeza ke udAharaNa haiM, ataH una sUtroM ko dikhAte haiM, udAharaNoM meM svayaM kalpanA kara lenaa| 'satra zeSa ke-(2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (4) adho manayAma / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (5) sarvatra lvraam|| AdezavidhAyaka-(10) yazayyAbhimanyuSu / (21) paryastaparyANasaukumAyeMSu l| (30)tasya 2:1(25) garne / (28)STasya H / (32)svathyAM cljaaH| Adi meM lopazeSa-(3) upari lopaH kagastadapaSasAm / (4) adho manayAm / (5) sarvatra lvraam|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| Adi meM Adeza-(29) stasya thaH / (53) spasya / (33) dhyAyoH / (34) kaskatAM khH| . ayukta meM Adeza-(19) To ddH| (20) Dasya c| (26) zapoH saH / saMkhyAdika zabdoM meM bhI ukta hI sUtra lagate haiN| bindu tathA IkAra, UkAra se pare varNa ko kabhI bhI dvitva nahIM hotA hai| jaisesaMkhyA kA sNkhaa| vakra:-caMko ityAdi / hrasva ikAra, ukAra ke sthAna para lakSyAnusAra dIrgha IkAra, UkAra hote haiM / jaise-niSpandaH kA nniisNdo| usiktaH kA UsittoityAdi // 50 // vargeSu yujaH pUrvaH // 51 // yuktasya yau zeSAdezAvanAdibhUtau tayoIitve'pi vihite adha Urce' ca yo vargeSu varNoM dvitIyazcaturtho vA' vihitastasya pUrvaH prathamastRtIyo vA bhavati / vargeSu yugmasya dvitIyasya prathamaH, caturthasya tRtIyo dvitvena vidhIyate, ayugmayoH prathamatutIyapaJcamarUpayoH zeSAdezayostu tAveva bhvtH| zeSasya, vakkhANaM (3-2 ubhayatra yalopaH, 4-1 hrasvaH, 3-50 khadvitve, pUrva0 kha = k , 2-42 n = N , 5-30 biN0)| agyo (3-3 ropaH, 5-1 o)| mucchA (4-1 hrasvaH) / Nijjharo / luddho| Ninbharo (pU0 dulopaadi)| Adezasya, dichI (1-28 sUtrato'nusandhe. ym)| laThThI (2-32 sU0 sp0)| vaccho (3-30 sU0 spa0, shessmvdaatm)| viSphariso (3-35 spa = spha, 3-62 viprakarSaH, pUrvasva. ratayA rikArazca, 2-43 z = s , 5-1 o)| NitthAro (2-42 n = N , 3-12 st = th, ze0 sp0)| jakkho (1-31 sU0 sp0)| lacchI (3-30 sU0 sp0)| aTThI (3-11 sU0 sp0)| puSpha (335 sU0 spa0 / 3-50 sarvatra dvitvam ) / vyAkhyAnam , arghaH, mUrchA, nirjhara, lubdhaH, nirbharaH, dRSTiH, yaSTiH, vakSaH, visparzaH, nistAraH, yakSaH, lakSmIH , asthi , puSpam / / 51 // varge yujaH pUrvaH-kavargAdike paJcavargamadhye zeSAdezayodvitve vihite, yujaH = samAkSarasya dvitIyasya caturyasya vA dvitve kRte tasmAdeva pUrva-yathAkramaM svAvyavahitapUrvagato varNaH dvitIyasya prathamaH caturthasya tRtIyo varNoM bhavati / pUrva bahudAharaNeSu prapazcitam / athApi abhyAsAya kizcidudAhiyate-saukhyam = sokkhaM / mokSaH = mokkho| vighnaH = vigyo / vyAghraH = vagyo / mUrchitaH = mucchio / niraH = nnijmro| 'zrotvaM saha nakAreNa syAdito nimare'pi vA' / ojmlo| goSThI = goTThI / guNAvyaH = guNaDDho / pArthivaH-patthio / adhvagaH = addhI / gulphaH = guppho| abhyAsaH 1. ka0 pu0 Urdhega / a0 paa0| 2. ka0 pu0 'avaziSTo vihito yaH' a0 pA0 / 3. saMjIvasyanusArI pATha essH|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 prAkRtaprakAze prabhAso | nakSatram = NakkhattaM / lakSmIH = lacchI / upAdhyAyaH = uvajjhAo / dhRSTaH= dhiTTho / vRddhaH = vuDDho / vizvastaH = vIsattho / puSpitam = puSphizraM / vihvalaH = vibbhalo / pUrvoktaiH sUtraiH prAyaH setsyati // 51 // kavargAdi pA~ca vargoM ke varNa ko dvitva karane para jo sama akSara hai arthAt dUsarA athavA cauthA akSara hai usake dvitva karane para usakA pUrva arthAt dvitIya kA pUrva prathama evaM caturtha kA pUrva tRtIya Adeza ho / tAtparya yaha ki dvitIya ko dvitva karane para usake prathama dvitva varNa ko usa varga kA kancaTa tapa Adeza hogA evaM caturtha ko dvitva karane para usakA ga-ja-Da-da-ba Adeza hogA / etadanukUla hI saba udAharaNa haiM // 51 // nIDAdiSu // 52 // nIDa ityevamAdiSu anAdI vartamAnasya ca dvitvaM bhavati' / NeDaDaM ( spaSTam ), 'enIDApIDe' ( 1 - 19 ) tyAdinA etvam / sottaM ( 3-3 rlopaH, 4-6 antyalopaH, 5 - 30 binduH ) / pemmaM ( 3-3 glopaH, bAhulakAd ubhayatra 4-18 pravRttirna, zeSaM pUrvavat ) / vAhittaM ' (2-2 yUlopaH, 1-28 R = i, 5-30 binduH ) / ujjuo' ( 1 - 29 R = u, 2 - 2 klopaH, 5 - 1 o ) / jaNao ( 2-42 n = N, 2-2 klopaH, 5-1 o ) / jogvaNaM ( 1 - 41 au = o, 2-31y = j, 2-42 n = N, 5-30 biM0 ) / nIDam, srotaH, prema, vyAhRtam, RjukaH, janakaH, yauvanam // 52 // nIDAdiSu - e nAdau sthitasya dvitvam / neDuM / jovvaNaM / tuhIko / pemmo | eko / vAhitto / ujjutro / sotto / calliyo / maMDukko // 52 // nIDAdika zabdoM meM anAdi sthita varNa ko dvitva ho| ( nIDam ) geDDaM / 'ennIDApIDa' se ekAra | ( yauvanam ) 14 se okAra / 24 se ja / 25 seNa / jobvaNaM / ( sUSNIkaH ) 'hrasraSNa0' 3 / 33 se cha / 59 se ukAra / tuNhIko / (prema) 5 seralopa / puMssva / pemmo / ( ekaH ) ekko / ( vyAhRtaH ) 4 se yalopa / 10 se ko ikAra / vAhitto / (RjukaH ) 11 se u / 2 se kalopa / ujjubho / ( srotas ) 60 se salopa / 5 se rephalopa / puMsva / sotto / ( calitaH ) 2 se talopa / calio / ( maNDUkaH ) 59 se UkAra ko ukAra / mNdukko| ye udAharaNa dikhAye haiM / lacayAnusAra anya bhI kalpanA kara lenA // 52 // noTa - naM0 (14) auta ot / (24) Aderyo jaH / (25) no NaH sarvatra / (59) udUto madhUkAdiSu / ( 5 ) sarvatra lavarAm / ( 4 ) adho manayAm / (10) ihavyAdiSu / ( 11 ) uhasvAdiSu / ( 2 ) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / ( 60 antyasya halaH / *) AmratAmrayorvaH // 53 // 1. anAdezatvAdaprApte vibhirayam / 2. itkRpAdau 8 1 128 / hemasUtre kRpAcantargaterSyAvAgasya paatthaat| 3. pamatyuSo vA 8|1|141 / iti hemAnusArataH - rijU / ujU /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| 73 Amra-tAmra ityetayoDhitvena vakAro bhavati / avvaM / tavvaM (4-1 hasvaH saMyoge, 3-50 dvi0,5-30 biN0)||53|| ___ AmratAmrayorvaH-anayotvei vaH syAt / sa ca lakSyavazAdekadeze eva / aMbo / taMbo // 53 // __ Amra-tAna ke dvisva hone para lakSyAnusAra antima ma ko va ho| (AmraH)5se rephlop| aMbo / (tAmraH) tNbo| ubhayatra 58 se AkAra ko akAra / phala artha meM(Amram) aMbaM / (tAnaM pAtram) taMbaM // 53 // na rahoH // 54 // rephahakArayordvitvaM na bhavati / dhIraM (1-39 sU0 spaSTam ) / tUraM / (3-18 sU0 spaSTam) / jIhA (1-17 sU0 draSTavyam) / vAho (3-38 sU0 / sp0)| dhairyam , jilA, vApaH // 54 // na raho:-anayodvitvaM na syAt / suMderaM / accheraM / prNto| vihlo| kAhAyaNo // 54 // repha aura hakAra ko dvisva na ho / (saundaryam) 65se au ko ukAra / 31se ekaar| 'sUryadhairya' se ko rkaar| use dvitva prApta thA, niSedha ho gyaa| suMdaraM / (Azcaryam) 58 se A ko akAra / 64 se zca ko chkaar| dvisvAdi pUrvavat / 'tUryadhairya se yaM ko rakAra / 31 se ekAra / repha ko dvisva nhiiN| accherN| (paryantaH) pUrvavat repha aura nissedh| perNto| (vihvalaH)5se vakAralopa / ukta sUtra se ha ke dvitva kA niSedha / vihlo| (kArSApaNaH) 58 se akAra / 18 se pa ko va / 'kArSApaNe ha' isase hakAra / dvitvaniSedha / kAhAvaNo // 54 // - ADo jJasya // 55 // AGa uttarasya za ityetasyAdezasya dvitvaM na bhavati / ANA (3-44 nn)| ANattI (pUrvavat = Na, 3-1 palopaH, 3-50 tadvi0, 5-18 diirghH)| AkSA, aakssptiH| AGa iti kim ? saNNA (3-44 = Na, 3-50 dvitvam ) / saMkSA // 55 // ko jJAdezasya'-pAGaH parasya jJAdezasya dvitvaM na syaat| praannaa| aannttii| bhAraH paratvAbhAvAt neha-viNNANaM / ahiNNANaM // 55 // Arase para jJAdeza ko dvitva na ho| (AjJA) 'mA' (13)se kAra Adeza / aannaa| (AzatiH)3se plop| pUrvavat NakAra / aanntii| jahA~ bhAga nahIM hogA, vahA~ dvitva ho jaaygaa| (vijJAnam )25 se na konn| '.se koNa se dvitva / vissnnaannN| evam (amijJAnam)21 se bhako haanya kArya pUrvavat / ahiNNANaM // 55 // 1. hemastu tAmrAne mvaH' / anayoH saMyuktasya mayuto vo bhavati / ambaM / tamba-ratyAe / 2. saMjIvanyAdisaMmata eka paatthH|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze na bindupare // 56 // anusvAre pare dvitvaM na bhavati / saMkanto (3-3 rephalopaH, 4-17 vargAnta0, 4-1 hrasvaH, 5-1 o)| saMjhA (3-28 dhya = jh , 4-17 vrgaant0)| saMkrAntaH, sandhyA // 56 // ' samAse vA // 57 // samAse zeSAdezayorvA dvitvaM bhavati / NaiggAmo, "igAmo (2-42 n = Na, 2-2 dulopaH, 3-3 ralopaH, 4-1 hrasvaH; dvitvAbhAve tu yathAvadokAraH 5-1 o)| kusumappaaro (3-3ralope,2-2kalopaH,5-1 o)| kusumapaaro (padvitvAbhAvaH, ze0 puu0)| devatthuI, devathuI (3-12 st = th, 3-51 th = t, 2-2 tlopaH, 5-18 dIrghaH) / ANAlakkhaMbho, ANAlakhaMbho (4-29 parivRttau AnAle jAte, 2-42 = Na, 3-14 st = kha, 3-51 kha = k, 4-17 vargAnta0, 5-1 o)| nadIgrAmaH, kusumaprakaraH, devastutiH, aalaanstmbhH|| 57 // . samAse vA-samAsavazAdanAditAmApanayoH zeSAdezayorvA dvitvam / marutvalI, masthalI / guNajjeTTho, guNajeTTho / gharadAraM, gharadAraM / atthaggaho, atygho| ghaNatthaNI, ghaNathaNI / virahakkhamA, virahakhamA / aMgapphaMso, aMgaphaMso / 'dvitvaM vApi samAse syAd azeSAdezayorapi' / sappiAso, spinaaso| baddhapphalo, baddhaphalo / siharakkhaMDo, siharakhaMDo // 57 // __ samAsa hone para madhyagata lopa se zeSa athavA Adeza se jAyamAna varNa ko vikalpa se dvitva ho| (marusthalI) 3 se slop| marusthalI, mruthlii| sarvatra 6 se dvisva hogaa|(gunnjyesstthH) 4 se ylop| 8 meM 3 se palopa / guNajeTo, guNajeTo / (gRhadvAram )4 se vlop| gharadvAraM, gharadAraM / 'gRhasya gharo'patau' (534) ghara Adeza / (arthagrahaH) 4 se donoM rephoM kA lop| asthaggaho, asthgho| (ghanastanI) 29 se sta ko th| 25 se na ko Na / ghaNasthaNI, ghaNathaNI / (virahakSamA) 35 se kSa ko kha / virahakkhamA, virhkhmaa| (agasparzaH) 5se rephlop| 26 se za ko s| 'spasya' (3336) se pha bhaadesh| dvitvviklp| aMgaphaMso, aNgphNso| 61 se anu. svArAgarma / kahIM para-samAsa meM, lopa se zeSa na hone para arthAt vinA lopa ke viSaya meM evam Adeza ke vinA kevala svAbhAvika akSara ko vikalpa se dvitva ho / (sapipAsaH) pUrva pakAra ko dvitva / 2 se dUsare pakAra kA lopa / sppiaaso| pakSa meNspimaaso| evam (badaphalaH) baddhapphalo, bddhphlo| (zikharakhaNDaH)26 se za ko s| 23 se kha ko ha / vikalpa se dvitva / 7 se kkaar| siharakkhaMDo, siharakhaMDI // 5 // meTa- naM. (58) adAto yathAdiSu vA / (65) utsaundaryAdiSu / (31)e shyyaadissu| (64)zvatsapsAM chH| (5) sarvatra lavarAma (16) povH| (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (25) no NaH sarvatra / (6) zeSAdezayoIisvama 1. nedaM sUtraM sNjiivnyaadau|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| naadau| (23) khaghayA hH| (4) adho manayAm / (34) kaskakSA khaH / (26) zaSoH sH| (61) vakrAdiSu / sevAdiSu ca // 58 // sevA ityevamAdiSu cAnAdau vA dvitvaM bhavati / sevvA, sevA (2-2 prAyograhaNAt valopo na, zeSaM spaSTam ) / ekaM, eaM (dvitvAbhAve 2-2 klopaH, 5-30 vi0)| Nakkho (2-42 = Na, dvitvapakSe 3-51 kha-k, 5-1 o)| Naho (dvitvAbhAve 2-27 ru = h, 5-1 o)| devvaM, dahavaM (1-37 sU0 sp0)| asivvaM, asivaM / telokaM (1-35 sU0 spa0), telo (dvitvAbhAve, 3-1 kalopaH, ze0 puu0)| Nihitto (242 = Na, dvitve, 5-1 o)| Nihio (dvitvAbhAve 2-2 tlopaH, ze0 puu0)| tuNhiko, (3-33 SNa = da, hasvaH saMyoge, kasya dvitve, 5-1 o)| tuhio (dvitvAbhAve, 2-2 klopaH, ze0 puu0)| kaNNiAro, kaNiAro (3-3 ropaH, 2-2 klopaH, dvitvabhAvAbhAvI ca pU0,5-1 o)| digdhaM (3-3 ropaH, 3-51 gh = g, hasvaH saMyoge iti dI = di, 5-30 vi0)| dIhaM (dvitvAbhAve ralope ca asaMyogaparatvAt hasvAbhAvaH, 2-27 gha= h, ze0 spaSTam ) / ratto (3-3 ralopaH, 4-1 hu0)| rAI (3-1 tlopaH, 3-3 lopaH, 5-18 diirghH)| dukkhio, (khadvitve, 3-51 kha = k, 2-2 tlopaH, 5-1 o)| duhio (dvitvAbhAve 2-27 kha -ha, ze0 puu0)| asso, aso (1-2 sU0 drssttvym)| issaro (3-3 klopaH, 2-43 z =s, dvitve, hasvaH saMyoge I - i, 5-1 o)| Isaro (dvitvAbhAve hasvAbhAvaH, ze0 puu0)| vissAso, viisaaso| NissAso, NIsAso (2-42 = = Na, ze0 puu0)| rassI, (3-2 mlopaH, 2-43 za-s, dvitve 5-18 dIrghaH) / rasI (dvitvAbhAvaH, ze0 puu0)| mitto (3-3 rlopaH, 5-1 o)| mio' (dvitvAbhAve 3-1 lopaH, ze0 puu0)| puslo, (3-2 yalopaH, 2-435s, 5-1 o)| puso (dvitvAbhAve, ze0 puu0)| sevA, ekaH, nakhaH, daivam , azivam , trailokyam , nihitam , tUSNIkaH, karNikAraH, dIrgham , rAtriH, duHkhitaH, azvaH, IzvaraH, vizvAsaH, nizvAsaH, razmiH, mitram , punnyH| ubhayatra vibhASeyam / sevAdInAmaprApte dIrghAdInAM ca prApte // 58 // 1. 'taha indo nizcindo viharadu aurambhi so dAva / indassa tAtramittaM havesi mahiSA mibhA tumayaM // iti kumArapAlacarite 7 sarge 93 tamaM pabam / 'svayA indro nizcinto viharatu antaHpure sa tAvat / indrasya tAvanmitraM bhavasi mahosvAmin tvm||-etdnusaarenn muhaddhArA kamitrazabdo napuMsakA, sUryavAcakastu puchiko bhavitumarhati / 2. anAdezatvAvazeSAJceti zeSaH /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzesevAdiSu ca-eSu dvitvaM vA syAt / ubhamatra vibhASeyam / 'sevA kautUhalaM devaM nihitaM nakhajAnunI / ivArthakA nipAtAzca etadAdyAstathAparAn // eSu dvitvasya aprAptatvAd vidhimukhena vikalpaH / 'trailokyaM karNikArazca vezyA bhUrjazca duHkhitaH / evaM jAtIyakAn zabdAn viduH sevAdikAn budhAH // eSu lopazeSatvAnnityaprAptasya dvitvasya niSedhamukhena vikalpaH / sevvA, sevaa| kouhallaM, kouhalaM / devvaM, daivaM / NihittaM, NihiaM / Nakkho, Naho / jaNNuaM, jaannuaN| saMkhavva, saMkhova / ivArthe ivapiva-miva-viva-vva-ete nipAtyaMte / eSu aprAptau vidhAnam / tailokaM, tiloaN| kaNNiAro, knniaaro| vessA, vesaa| bhujA, bhutrA / dukkhio , duhio| eSu nityaM prAptaM dvitvaM vikalpena niSidhyate // 58 // __sevAdika zabdoM meM vikalpa se dvitva ho| ina sevAdika zabdoM meM kahIM lopa se zeSa athavA Adeza svarUpa na hone se dvitva aprApta thA aura kahIM lopazeSa athavA Adezajanya hone se nitya dvisva prApta thA usakA vidhi-niSedha-mukha se vikalpa hai| tAtparya yaha ki sevAdigaNapaThita kucha zabdoM meM vikalpa se dvitva kA vidhAna hai aura kucha zabdoM meM nitya prApta dvitva kA vikalpa se niSedha hai / jaise-sevA, kautUhala, daiva, nihita, nakha, jAnu aura ivArthaka piva mivAdika-inameM dvitva aprApta thaa| trailokya, karNikAra, vezyA, bhUrja, duHkhita-isa prakAra ke zabdoM meM zeSAkSara hone se nitya dvisva prApta thA, vikalpa se vidhi-niSedha hogaa| jaise-(sevA) aprApta dvitva kA vikalpa se vidhAna / sevvA / pakSa meN-sevaa| isI prakAra anyatra bhI jaannaa|(kautuuhlm) 14 se au ko okaar| 2 se tlop| 59 se ukAra / vikalpa se dvitva / kouhalaM, kouhalaM / (daivam) 'daive vA' (1-38) se ai ko ai / vikalpa se vadvitva / dahavaM / 13 se ai ko ekAra / devaM / (nihitam )25 se na konn| NihittaM / 2 se tlop| viddi| (nakhaH) nako ga / nnkkho| 23 se kha ko hakAra / nnho| (jAnakama) 50 se akAra / 2 se kalopa / 25 se NakAra / jaNNuaM, jaannuaN| (saMkha iva) nipAta se iva ko va Adeza, vikalpa se vadvitva / saMkhaca / evam-saMkhappiva / saMkhammiva / saMkhagviva / pUrvokta sevAdika tathA piva Adika meM aprApta dvitva vikalpa se ho gyaa| tathA (trailokyam) 4 se ylop| 'daityAdiSvait' (1+37) isase aikAra ko 'aha' aadesh| 5 se rephalopa / vikalpa se kakAra ko dvisva / yahAM yakAra kA lopa karane se zeSa kakAra thA, ataH nitya dvitva prApta thA, isane vaikalpika niSedha kara diyaa| taha. lokkaM / tiloaN| 2 se klop| (karNikAraH) 2 se klop| 5 se rephalopa, zeSa kAra ko nitya dvisva prApta thA, vikalpa se niSedha kara diyaa| knnnniaaro| kaNi. aaro| (vezyA) se ylop| 26 se za ko s| vessA, vesaa| (bhUrjA ) 5 se rephlop| 59 se UkAra ko ukAra / dvitva / bhujaa| pakSa meM-2 se jlop| bhaa| (dakhitaH) visarga ko sakAra mAnakara 3 se lop| 2 se tkaarlop| ditva / dkkhio| pakSa meM-23 se kha ko h| duhio| ukta ina udAharaNoM meM vikalpa se niSedha hone se dvitva vikalpa se hogA // 5 // noTa-.(2)kagacajatadapayA prAyo lopH| (26) zapoH saH / (23) sapa.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| thadhamA hH| (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (14) auta ot / (59) udUto mdhuukaadissu| (3) aita et / (25) no NaH sarvatra / (54) adAto yathAdiSu vaa| viprakarSaH // 59 // adhikAro'yam / AparicchedasamApteryuktasya viprakoM bhavati // 59 // vikarSaH'-ita Urdhva yuktasya varNasya vikarSaH vizleSo vidheyaH-ityadhikriyate // 59 // 'vikarSaH' yaha adhikAra sUtra hai ataH isake uparAnta pariccheda kI samApti taka jo kArya kaheMge usameM varNa-vizleSa arthAt saMyukta varNo kA vibhAga karanA hogA // 59 // kliSTazliSTaratnakriyAzAGgeSu tatsvaravatpUrvasya // 60 // kliSTAdiSu yuktasya viprakarSo bhavati viprakRSTasya ca yaH pUrvo varNo nirarthastasya tatsvaratA bhavati / tenaiva pUrveNa svareNa pUrvo varNaH sArtho bhvti-ityrthH| kiliTuM (STakAraviprakarSe lakAreNa saha pUrvasvaratayA ca kilijAte, 3-10 STa = Tha, 3-50 Thadvi0, 3-51 pUrva0, = Ta, 5-30 binduH)| siliTTa (2-43 z = s, ze0 puu0)| raaNaM (viprakarSAt rata-jAte, 3-1 tlopaH, 2-42 n = Na, 5-30 biN0)| kiriA (2-2 yalopaH, viprakarSAdikaM puu0)| sAraMgo (2-43 2 = s, 4-17 vi0, 5-1 o)||60 // * kliSTazliSTaratnakriyAzAGgeSu tatsvaravatpUrvasya-eSu yuktasya varNasya vikarSoM vidheyaH, tasya yuktasya yaH svaraH tadvatsvaro vikarSe sati pUrvavarNasya bhavati / kililaiM / siliTaM / atra pUrva prAptatvAt , klizila ityetayoreva vikarSaH, na tu STasya / raaNaM / kirizrA / sAraMgo // 60 // .. kliSTa-kliSTa ratna-kriyA-zAGga ina zabdoM meM saMyukta akSaroM kA vibhAga arthAt pRthakpRthak unako karanA aura jo svara unameM hai vahI svara vibhakta pUrva-varNa ke sAtha bhI hogaa| jaise-kliSTa meM kakAra pRthak huA aura la meM ikAra svara hai ataH kakAra meM bhI ikArasvara huaa| 28 se STa ko tthkaar| 6 se dvitva / 7 se TakAra / kilittuN| STa meM vikarSa kyoM nahIM ? kramaprApta klimli meM hI vikarSa hogaa| prathama ke tyAga meM koI pramANa nhiiN| evam (zliSTam ) vikarSa tathA tatsvaratA hone para 26 se za ko sakAra |sstt ko ThakArAdi pUrvavat / silittN| (ratnam )takAra-nakAra kA vikarSa / ra se tkaarlop| 25 se nnkaar| raaNaM / (kriyA) 4 se ylop| ikArayuka kakAra kA vikarSa / kiriaa| (zAha) 26 se za ko sa / akArasvarayukta repha kA vikrss| sAraMgo // 6 // noTa-naM. (4) adho manayAm / (5) sarvatra lavarAm / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (26) zapoH sH| (59) udUto madhUkAdiSu / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (23) khaghayadhamA haH / (28)STasya / (25) no NaH srvtr| 1. saMjIvanIsthaH paatthH|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze kRSNe vA // 61 // kRSNazabde yuktasya vA viprakarSoM bhavati, pUrvasya ca ttsvrtaa| vyavasthitavibhASeyam / tena varNe nityaM viprakarSaH, viSNau tu na bhavatyeva / kasaNo (1-27 = a, SNasya viprakarSe paNa-jAte, 2-43 = s, 2-425 N , 5-1 o)| kaho ( 3-33 sU0 spa0) // 61 // kRSNe vA-kRSNazabde yuktasya vA viprakarSaH syAt , pUrvasya tatsvaravat svaravattA ca syAt / kasaNo / pakSe-kaNho / 'kRSNazabde vikarSoM vA varNe'rthe na tu nAmani / ' tena vAsudeve nAmni 'kaNha' iti // 61 // kRSNazabda meM yukta varNa kA vikarSa arthAt pRthaka vibhAga hogA aura usa svara ke samAna vibhakta pUrva-varNa meM bhI svara ho jaaygaa| (kRSNaH)9 se Rko akaar| vibhakta akArasvarayukta hone para kaSaNa huaa| 26 se Sa ko s| kasaNo / pakSa meM'haraNa' (3+33) se Nha aadesh| knnho| varNa-artha meM kRSNazabda kA vikarSa hogA, vasudevApatya kRSNa nAma meM nhiiN| vahAM to 'kaNho' yahI hogA, sAdhutva pUrvavat // 11 // i. zrIhIkrItaklAntaklezammAnasvamasparzaharhigaheMSu // 62 // eSu yuktasya viprakarSo bhavati, pUrvasya ikAraH tatsvaratA ca bhavati / sirI (2-43 za = s, viprakarSatve, pUrvasya itve, tatsvaratAyA ca sirI iti jaatm)| evN-hirii| kiriito| kilanto (viprakarSe pUrvasye. tve, 4-17 vargAnto bindurvA, 5-1 o)| kileso (spaSTam ) / milANaM (pUrvavat itvaM, tatsvaratA ca, 2-42 = = Na, 5-30 biN0)| siviNo (1-3 sU0 sp0)| phariso (3-35 spa - pha, itvaM tatsvaratA ca, 2-43 za-s, 5-1 o)| evamuttaratrApi / hriso| ariho / gariho (spssttaaH)| zrIH, hrIH, krItaH, klAntaH, klezaH, mlAnam, svamaH, sparzaH, harSaH ahaH, gahaH // 12 // __ it zrIholAntaklezamlAnasvamasparzAdarzaharSAheMSu-eSu yuktasya vikarSaHsyAt vikRSTasya pUrvavarNasya ikArasvaratA ca syAt / sirI / hirii| kilNto| kileso| milANo / siviNo / atra 'sva' ityasya vikarSaH kathaM na ? tthaabhuutpryogaadrshnaat| vetyanuvartya vyavasthitavibhASAzrayaNena kramaprApta vyatikramyApi 'ma' ityasya vikarSaH / vetyanuvartate / phariso, phNso| darisaNaM, daMsaNaM / kcinitym-shraaariso| hariso / uka. riso / amariso / vriso| parisavaro / kvacinnaiva-vAsArattaM / vAsasa / hasya kvaci. nitym-ariho| garihA / varihiNo / kvcinnaiv-dsaaro| (dshaahH)| 'rephasyAdhI hakArasya lopo bhavati kutracit / ploSe pluSTe bhavet mAyau zloke vizleSa istathA // piloso| piluTTho / siNAU / siloo| 'vA vizleSo bhaved vaje pUrvasya svara eva 1. prAyograhaNAna tlopH| 2. saMjIvanyanusArI pATha eSaH /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / 76 vA' / vairaM / vajjaM / 'pUrvazabde vikarSo vA pUrvasyetvaM ca vasya maH' / purimaM puvvaM // 62 // zrI-hI-klAnta-kleza-glAna -svapna-sparza Adarza-harSa-arha-ina abdoM meM yukta varNa kA vikarSa ho arthAt yukta varNa kA pRthaka-pRthaka vibhAga ho aura vibhakta pUrva varNa ke sAtha ikAra svara ho / (zrIH) kA zU-rI vibhAga ho gayA aura za ke sAtha ikAra svara laga gayA / 26 seza ko s| sirI / evam - ( hI ) hirI / ( klAntaH ) 58 se AkAra ko akAra / kilaMtoM / ( klezaH ) 26 se sakAra / kileso / ( mlAnaH ) 25 se na koNa / milANo / ( svapnaH ) 5 se valopa | 'udISat ' (1+3 ) sakAra ke sAtha ikAra / pakAra-nakAra kA vikarSa, ikAra / 18 se pa ko va / 25 se na ko NakAra / siviNo / 'sva' kA vikarSa kyoM nahIM ? vaisA prayoga nahIM hotA hai / athavA vA ko anuvRtti se vyavasthita kArya hogA, ataH pUrva kA tyAga karake dvitIya akSara 'ma' meM vikarSa, ikAra hogA / pUrvavat NakAra | siviNo / vA-pada kI anuvRtti karake sparza - Adarza meM vikalpa se vikarSa, ikAra hogA / ( sparzaH ) ' spasya' (3+36 ) se rUpa ko pha / repha aura zakAra kA vikarSa / repha ke sAtha ikAra / 26 se za ko sakAra / phariso / pakSa meM- 61 se anusvArAgama / 5 se rephalopa / 26 se sakAra / phAdeza pUrvavat / phaMso | evam - ( darzanam ) vikarSa pUrvavat / 25 se nakAra ko NakAra / darisaNaM / pakSa meM-daMsaNaM / pUrvavat anusvArAdi / kahIM para nitya vikarSa aura ikAra hogaa| (AdarzaH) 2 se dakAra kA lopa / repha aura zakAra kA vikarSa, ikAra / 26 se za ko sa / Aariso / (harSaH ) hariso / harSa pada se repha SakAra kA vikarSAdi anyatra bhI jAnanA / (utkarSaH) 3 se talopa / 6 se kadvitva / repha SakAra kA vikarSa / 26 se Sa ko sa / ukkarilo / evam - (amarSaH) amariso / ( varSaH ) variso / ( varSavaraH ) varisavaro / kahIM para 'I' kA vikarSa nahIM hogA / ( varSArAtraH ) 'A samRddhayAdiSu vA' ( 1 + 2 ) se AkAra / 5 se rephalopa / 26 se Sa ko sakAra / 58 se repha ke AkAra ko akAra / 6 se tadvitva / vAsAratto / ( varSazatam ) pUrvavat / AkAra, rephalopa, Sa za ko sakAra / 2 se takAra kA lopa / vAsasaaM / 'I' kA kahIM nitya vikarSa aura ikAra, aura kahIM nhiiN| (arhaH) ariho / (ga) garihA / (barhiNaH ) barihiNo / kahIM nahIM hogaa| jaise ( dazArhaH ) 26 se za ko sa / repha ke adhaHsthita hakAra kA kahIM lopa hotA hai-isase hakAra kA lopa ho gayA / dasAro / 'loSa -pluSTa snAyu zloka aura vizleSa zabdoM meM yukta varNa kA vibhAga ho aura vibhakta pUrva varNa ke sAtha ikAra ho' / (ploSaH ) 26 se Sa ko sa / piloso / (pluSTaH ) 28 se STa ko Tha / 6 se dvitva / 7 se TakAra / piluTTho / (snAyuH ) sakAra kA vibhAga, ikAra / 25 se NakAra / 2 se yalopa / siNAU / (zlokaH ) 26 se za ko sa / 2 se kalopa / siloo / vajra-zabda meM vikalpa se yukta kA vikarSa aura pUrva meM ikAra ho / ( vajram ) vikarSa -ikAra hone para 'vajiram' huA / 2 se jalopa / vaharaM / pakSa meM-rephalopa, dvishv| vajjaM / pUrva-zabda meM yukta kA vikarSa, ikAra- yoga aura vakAra ko makAra / (pUrvam ) 59 se UkAra ko ukAra / vikarSa, makArayoga, va koma / purimaM / patra meM-5 se rephalopa, 2 se dvitva / puvvaM // 62 // noTa - naM. (9) Rto't / (26) zaSoH saH / (58) adAto yathAdiSu vA / (25) no NaH sarvatra / (5) sarvatra lavarAma / ( 18 ) po vaH / (61) vakrAdiSu / (2) kagacajatadapayavA prAyo lopaH / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAmU / ( 6 )
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzezeSAdezayortuitvamanAdau / (28) esya ThaH / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (59) udUto mdhuukaadissu| - amAzlAghayoH // 63 // mA-zlAghA ityetayoryuktasya viprakarSo bhavati, pUrvasya akArastatsva. ratA ca bhavati / khamA (3-39 9 = kha, ze0 sp0)| salAhA (2-43 zs , viprakarSaH pUrvasyA'tvaM, tatsvaratA ca, 2-27 gha-ha) // 63 // aH kSamAzlAghayoH-etayoryuktasya vikarSaH syAt , pUrvasya caakaarH| khamA / salAhA ! 'vA vikarSoM viparyAso dIrdhe'pyatvaM ca pUrvavat' / diharo, dIho // 63 // mA aura zlAghA-zabda meM vikarSa aura pUrva meM akAra yoga / (camA) vikarSa akAra kA yog| 34 se 2 ko kha aadesh| khmaa| (zlAghA) 26 se za ko sa / 23 se gha ko hkaar| sakAra-lakAra kA vikarSa, akAra kA yog| slaahaa| 'dIrgha zabda meM bhI vikalpa se vikarSa, akAra kA yoga aura varNavyatyaya ho| (dIrghaH) vikalpa se vikarSa aura akAra kA yoga hone se 'dIragha' huA, varNavyatyaya hone se dIghara huaa| 23 se gha koha aadesh| vArtika meM cakAragrahaNa se athavA 36 se IkAra ko ikAra / dihro| pakSa meM-5 se rephalopa / 23 se hakAra / dIho // 13 // snehe vA // 64 // nehazabde yuktasya viprakoM vA bhavati, pUrvasya ca akArastatsvaratA ca bhavati / saNeho (pUrvavat viprakarSAdikaM, 2-42 = = Na, 5-1 o)| Neho (3-1 sU0 sp0)|| 64 // snehe vA--atra yuktasya vikarSo vA bhavati, pUrvasya ca ikAraH / siNeho / kacitpUrvasya cAkAraH, tadA-saNeho, Neho // 64 // . sneha-zabda meM vikalpa se vikarSa aura pUrva ko akAra / (nehaH) 25 se NakAra / saNeho / pakSa meM-3 se salopa / 25 se Na / ho| kisI mata se ikAra kA pUrva varNa ke sAtha yoga hotA hai, taba-siNeho hogaa| sUtra meM 'niha'zabda kA grahaNa nahIM karanA, kintu pradhAnatayA dhAsvartha lenaa| ataH 'snigdhaH' yahA~ triha dhAtu se ta pratyaya ke yoga hone para bhI ho jaaygaa|(sigdhH)3 se gakAra kA lop| 6 se dhadvitva / 7 se d| 25 se NakAra / siNido / pakSa meM-pUrvavat / Nio // 6 // __ noTa-naM. (34) kaskalAM khH| (23) khaghayadhabhAM hH| (36) idItaH pAnIyAdiSu / (5) sarvatra lavarAm / (25) no NaH srvtr| (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (6) zeSAdezayoIisvamanAdau / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / uH pavatanvIsameSu // 65 // pAzabde tanvI-ityevaM sameSu ca yuktasya viprakoM bhavati, pUrvasya ca ukArastatsvaratA ca bhavati / paumaM' (3-2 palopaH, ze0 sp0)| taNuI 1. opaye 8 / 1 / 61 / tena, pommaM / he|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH (2-42 = = Na, utvAdipU0, klopshc)| bahuI (2-27 gha-ha, ze0 puu0)| tandhI / ladhvI // 65 // uH padmatanvIsameSu-pAtulyeSu tanvIsadRzeSu ca yuktasya vikarSaH syAt pUrvasya ca ukAraH / 'pdmghsmrkshmiirveshmsmaanraadyH| samAnAH padmazabdasya prAkRtaH prakIrtitAH // paumaM / dhasumaro / kasumIro / vesumaM / saumaM / aumro| 'tanvI laghvI .. tathA'zizvI mRdvI paTvI tathaiva ca / bahI gurcI ca pRthvI ca tanvItulyAH syuriidRshaaH||' taNuI / lahuI / asisuI / mauI / paDuI / bahuI / garuI / puhuI // 65 // padma tathA tanvI ke samAna zabdoM meM yukta varNa kA vikarSa aura pUrva meM ukAra ho / pana, ghasmara-ityAdika padma-sadRza haiM aura tanvI, ladhvI, azizvI-ityAdika tanvIsadRza haiN| (padmam ) dakAra makAra kA vishless| ukaaraagm| 2 se dlop| pumN| (ghasmaraH) vikarSa, ukAra / ghsumro| (kazmIraH)26 se za ko sakAra / ksumiiro| matAntara se strIliGgaprAkRtatvAt bahuvacana / ksumiiraaH| (vezma) vesumN| (sama) vikarSa, ukaaraagm| 2 se dalopa / saumaM / (anbharaH) aumro| ye padmasadRza dikhaaye| tathA pracalita prayogAnusAra anya bhI jaannaa| dvAra zabda meM dakAra aura vakAra kA vikalpa se lopa, ukAra ho / (dvAram ) vAraM, dAraM, duAraM / tanvI ityAdi meM vikarSa, ukAra / (tanvI)25 se NakAra / 2 se valopa / taNuI / (lamcI) 23 se gha ko h| lhuii| (azizvI)26 se donoM za ko sa / 2 se valopa / asisuii| (mRdvI)9 se Rko akAra / muii| (paTvI) pduii| 19 se Ta ko| (bahI) bhuii| (gurvI) 'anmukuTAdiSu' se akAra / garaI / (pRthvI) 10 se R ko ikAra, pihuii| matAntara se 11 se u| puhuI // 65 // ___ jyAyAmIt // 66 // iti vararuciviracite prAkRtaprakAze tRtIyaH paricchedaH // jyAzabde yuktasya viprako bhavati pUrvasya ca IkArastatsvaratAca / jIA (2-2 yalopaH) // 66 // iti bhAmahaviracite prAkRtaprakAze yuktavarNavidhirnAma tRtIyaH paricchedaH // jyAyAmIt-jyAzabde vikarSaH, pUrvasya cekAraH syAt / jIA / jIvAzabdAdapi jIpA-ityeva // 65 // iti zrI ma.ma. mathurAprasAdakRtau cadrikAkhyavyAkhyAyAM yuktavarNavidhistRtIyaH pricchedH| __ jyAzabda ke yukta varNakA vizeSa karake IkAra ho / (jyA) vizleSa, IkAra / 2 seya. lop| jiiaa| evam-jIvAzabda kA bhI jImA hogaa| (jIvA)2se vlop| jIbhA // noTa-naM. (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (26) zapoH sH| (9). to't / (19) To |(10)ihnnyaadissu / (1)uhatvAdiSu / iti zrI ma. ma. mathurAprasAdakRtI prAkRtaprakAzasya pradIpaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / + + 1. ka0 pu0 'veba' // 67 // ivazabde va iti nipaatyte| pANa va dhanaM / 10 pA0 / prA.kR.-6
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturthaH paricchedaH sandhAvacAmajlopavizeSA' bahulam // 1 // acAmiti pratyAhAragrahaNam / ajiti c| sandhau vartamAnAnAmacA sthAne ajvizeSA lopavizeSAzca bahulaM bhavanti / ajvizeSAstAvatjauNaaDaM, jauNAaDaM (2-3 sUtre spaSTaM jauNA, taTamiti 2-2 tlopaH, 2-20 T = D, atra bahulagrahaNAt 'NA' ityatra hasvatvaM vikalpena, 5-30 sovinduH) / Naisotto, NaIsotto (2-42 = = Na, 2-2 dalopaH, hasvavikalpaH pU0, sotto 3-52 sUtre drssttvyH| atra vizeSaH 4-18 puN03)| bahumuhaM, bahUmUhaM (2-27 kha = ha , 5-30bi0, ze0 puu0)| kaNNauraM, kaNNaUraM (3-3 glopaH, 3-50 dvi0, 2-1 palopaH, ze0 puu0)| siroveaNA; siraveaNA (2-43 za = s , 4-6 slope ajvi. zeSa o= siro iti, veaNA 1-34 sU0 spa0, ze0 puu0)| pIApIaM, piaapiaN| sIAsI, siAsi (2-2 tlopaH, zeSaM hrasvavikalpAdi puurv0)| savomuo (3-3 ropaH, otvamakArasya, 2-27 kha = ha , 5-1 o)| savomUo (3-3 ropaH, 2-15 pva , otvamUtve bAhulakAt, ze0 puu0)| saroruha, sararuhaM (4-6 salopaH, otvavikalpaH, ze0 sp0)| lopavizeSAH-rAulaM, rAaulaM (jalope vikalpe. nA'lopaH, 2-2 kalopaH, 5-30 biN0)| tuhaddhaM, tuhaaddhaM (6-31 tava = tuha, vikalpena bAhulakAdakAralope, 3-3 rakAralopaH, 5-30 biN0)| mahaddhaM, mahaaddhaM (6-50 mama = maha, ze0 puu0)| vAvaDaNaM, vAavaDaNaM (2-15 pa=va , 2-2 dulope bAhulakA vikalpena akAralope vApatanamiti jAte, punaH 2-15 pava, vAvatana iti jAte, 8-51 t = D, 2-42 = = N , 5-30 vi0, alopAbhAve spaSTam ) / kumbhAro, kumbhAro (anAdigrahaNAt 2-2 klopo na, 4-17 vargAnta0, 2-2 kalope, 4-1 bhakArottaravartyakAralope, 5-1 o, alopAbhAve spaSTam ) / pavaNuddha, pavaNauddharaM (prAya iti valopo na, 2-42 = = Na, pUrvavada. kAralopaH, pavaNa uddhatamiti jAte, 2-2 tlopaH, 5-30 biM0, alopAbhAve puurv0)| yamunAtaTaM, nadIsrotas, bahumukhaM, karNapUraM, zirovedanA, 1. ayaM pAThaH kA0 pu0 sammataH / itaH prAcIneSu ajarUpavizeSA iti paatthH| 2. pacAvayamanAdireva gRyate / 3. 3-52 sUtre tu vyatyayena napuMsakatvam /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / 83 pItApItaM, sItAsItaM ( zItAzItaM ), sarvamukhaH ( sarpamukhaH ), saroruhaM, rAjakulaM, tavArddha, mamArddha, pAdapatanaM, kumbhakAraH, pavanoddhatam / saMyogapare sarvatra pUrvasyAco lopa:, [ hasvazca / yathA - Natthi, sakGkantI, NikGkanto, atto-ityAdayaH ] ( 'spaSTAH ) / kacinnityaM kvacidanyadeva bahulagrahaNAt / tenAnyadapi lAkSaNikaM kArya bhavati // 1 // sandhAvacAmaDU lopavizeSA bahulap-- acAM sandhau kartavye ac-vizeSo lopavizeSazca bahulaM syAt / bahulagrahaNAt vibhinnAni kAryANi bhavanti / kvacitpravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA, kvacidanyadeva / vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // 1 // tacca mahAkaviprayogAnusAreNa lokavyavahRtazabdAnusAreNa ca saMskRtazabdeSu svayaM kalpanIyam / yato hi pANinIyAnAM chAyAvAhIni khalu prAkRtasUtrANi / zracAM sandhI aj - vizeSAstAvat-rAesI, rAisI / vAsesI, vAsaisI / kaNNero, kaNNaUro / cakkAo, cakkavAo / kuMbhAro, kuMbhAro / aMdhAro, aNdhshraaro| mamavi, mamAvi / keNavi, keNAvi / kvaciddIrghavikalpaH - vArImaI, vArimaI / vaImUlaM vaimUlaM / veNUvaNaM, veNuvaNaM / kvacidvA hasvaH-jauNADaM, jauNA DaM / Naisotto, NaIsotto / bahumuhaM, bahUmuhaM / kacidvA zrakArasya atvam - sararu, saroruhaM / maNaharaM, maNoharaM / siravizraNA, siroviNA / kacinnaiva zrokArasya tvam - maNoraho / maNozro / atha lopavizeSA:kvacit pUrvapadAntasya prakArasya vA lopaH / rAulaM, rAmaulaM / pApaDaNaM, pAcapaDaNaM / pApIDhaM, pApIDhaM / kvacid halaparatve'pi zraca nityamAdilopaH - ettha, ttha / tumhe ttha, he | mhaNo ciTThai / prAyaH eGaH paratve evaM evaM lopaH / neha-harI ettha ciTThai | aparatve'pi kvacinnityaM lopaH / rAIdo / maiMdo / uviMdo / dIvujjalo / maraMdujANaM / pamadujjANaM / mahUsavo / tuha tti / maha tti / goti / suno tti / ino tti / kvacid yaSTizabdasya vA lakAralopaH / cammaTThI / cammalaTThI / kvacinna asilaTThI / bahulagrahNAt kvacinna sandhiH / muhaaMdo / pariro / uvacAro / paIvo / durAcAro / vizrAlo - ityAdi / paropparaM / anteuraM / teraha / tevIsa / tettIsA / puNo, puNA, puNa - ityAdi // 1 // ra kI sandhi hone para kahIM donoM ac milakara aj- vizeSa arthAt tIsarA hI ac (svara ) ho jAtA hai| sUtra meM aDlopa0 pATha hai, vaha 'carmayaSTi' meM yakAralopa ke grahaNArtha hai / aT-pratyAhAra meM adhU A jAte haiN| vibhinna prakAra ke Adeza Adi bahulapadagrahaNa se jAnanA / kyoMki bahulapada kA artha hI yaha hai ki 'kahIM sUtra kI ucita prakAra se pravRtti ho aura kahIM sUtra pravRtta hote hue bhI apravRtta rahe, arthAt kucha bhI kArya na kare / kahIM vikalpa aura kahIM anya hI kArya kara de'| isa taraha aneka kAryoM ke karane kA prakAra vicAra kara cAra prakAra kA bahula-janya kArya mAnA 2. eSa pAThaH saMjIvanyAdisaMmataH / 1. [] etatkoSThakAntargataH pATho na sArvatrikaH /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ praakRtprkaashehai| ina cAra prakAroM meM sabakA antarbhAva ho jAtA hai| vaha bahula janya kArya mahA. kaviyoM ke prayoga se athavA loka-vyavahRta-zabdAnusAra saMskRta zabdoM meM svayaM kalpanA kara lenaa| kyoMki prAkRtasUtra pANinIya prayogoM kA hI anusaraNa karate haiN| __ac-vizeSa-(rAja RSiH)2 se jalopa / 10 se ikAra / 26 se Sa ko sAi milakara ekAra / rAesI / pakSa meM-rAaisI / (vyAsa RSiH) se yalopa / vAsesI, vaasisii| (karNapUraH)5 se rephlop| 6 se dvisva / 2 se valopa / a+U mila kara ekaar| kaNNero, knnnnuuro| pUrvavat-(cakravAkaH) cakAo, prAyagrahaNa se valopa / nahIM to cakkavAo / evam, (kumbhakAraH) kuMbhAro, kuNbhaaro| (andhakAraH) aMdhAro, aNdhaaro| (mama api) pUrva ke sAtha dIrgha / mamAvi / akAra kA lopa, mamavi / 18 se pako va / evam-(kena api) 25 se na ko Na / keNAvi, kennvi| kahIM pUrva svara ko vikalpa se dIrgha ho / (vArimayI) se yalopa, vArImaI / pakSa meM vaarimii| evam-(vRttimUlam )3 se donoM takAroM kA lop|9 se R ko akAra / 35 prakRta se vikalpa se ikAra ko diirgh| vaImUlaM, vaimUlaM / athavA (vRttimUlam ) kA pUrvavat sAdhutva / (veNuvanam )25 se na ko nn| vikalpa se dIrgha / veNUvaNaM, veNuvaNaM / kahIM para vikalpa se hasva hogaa| (yamunAtaTam ) 24 se ya ko ja / 'yamunAyAM yasya' se mkaarlop| 25 se na ko Na / 2 se tkaarlop| 19 seTa ko Da / 35 se vikalpa se hasva / junnaddN| junnaaaddN| evam (nadIsrotaH) 5se rephalopa / 41se tadvisva / 35 se vikalpa se hasva / jaisotto, nniisotto| (vadhUmukham )23 se dha aura kha ko hakAra / 35 se vikalpa se hasva / bahumuhaM, bahumuhaM / kahIM okAra ko vikalpa se akAra / (saroruham) sararuha, sroruhN| (manoharam ) maNaharaM, maNoharaM / (zirovedanA) sakAra, dalopa, Na Adeza pUrvavat / 'eta ida0' (+35) se e ko ikAra / prakRta sUtra se o ko akAra / siraviaNA, sirovikSaNA / kahIM bokAra ko akArAdeza nahIM hogaa| (manorathaH) mnnorho| (manobhavaH) mnnoho| ukta sUtra se hkaar| __ lopavizeSa-kahIM padAntastha pUrva prakAra kA vikalpa se lopa ho / (rAjakulam) 2seja aura ka kA lopa / prakRta se akAra kA lop| rAulaM / rAmaulaM / (pAda: patanam ) pApaDaNaM, pAapaDaNaM / (pAdapITham ) 'Tho DhaH' se Tha ko Dha / pApIDhaM, pAapIThaM / kahIM hal para hone para bhI, Adistha ac kA nitya lopa ho / ettha ke ekAra kA lopa hogaa| tumhe, amhe kA sAdhutva paJcamapariccheda meM hai| (yUyamatra) tumhe ettha, tumhettha / amhe estha, amhettha / (brAhmaNaH +atra) bamhaNostha / prAyaH eka se para akAra kA lopa hotA hai| yahIM nahIM hogA-(hariH+ atra)harI ettha / kahIM aca pare hone para bhI nitya akAra kA lopa hotA hai| (gaja+indraH)2 se jlop|5 se rephlop| nitya akAra kA lop| giNdo| (mRga+indraH) 9se R ko akaar| pUrvavat repha-gakAra kA lop| nitya akAra kA lop| mindo| (upa+indraH) 18 se pa ko va / alop| uviMdo / (dIpa+ujvalaH)5se va lopa / 6 se jadvitva / pa ko va / akAralopa / diivujlo| (makaraMda+udyAnam) 2 se kalopa / 32 se ca ko ja Adeza / 6 se dvitva / akAralopa / mbhrNdujaannN| (pramadA + udyAnam) 5 se rephlop| anya kArya pUrvavat / pmdujaannN| (mahA+utsavaH) aakaarlop| mhsvo| utsavazabda ke
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| ukAra ko 'idUtau' vArtika kI iSTi se UkAra / (tava+ iti) tuha iti, prakRta sUtra se ikAralopa / 41 takAradvisva / tuhtti| (mama iti) maha iti / mhtti| (gataH iti)gaotti / (zrutaH iti)suotti / (dayitaH iti) daiotti / 2+5+26 se rUpasiddhi ho jaaygii| 42 se sarvatra okAra / kahIM para yaSTi zabda ke lakAra kA vikalpa se lopa ho| (carmayaSTiH) 5 se rephlop| 6 se dvisva / 'yaSTayAM laH' 2+ 29 se lakAra / 28 se tth| 6 se dvitva / 7 se TakAra / vikalpa se prakRta sUtra se lakAra kA lop| cammaTTI, cmmltttthii| kahIM yaSTi ke lakAra kA lopa nahIM hogaa| jaise(asiyaSTiH) asiltttthii| kahIM para bahula grahaNa se sandhi hI na hogii| (mukhacandraH) muhaNdo| (parikaraH) priaro| (upakAraH) uvaaro|(prdiipH)piivo| (durAcAraH) duraaaaro| (vikAlaH) viaalo| sarvatra pUrvokta (23+2+5+18) nambara ke sUtroM se siddhi jaannaa| (parasparam ) ityAdika zabdoM meM kahIM sakAra kA aura kahIM pakAra kA lopa hotA hai| to paraspara zabda ke sakAra kA lop| 6 se pakAra. dvitva / 35 prakRta sUtra se okAra / paropparaM / (antaH puram )2 se pakAra kA lop| prakRta sUtra se visargasahita akAra ko ekaar| anteurN| (trayodaza) teraha / (2+14) dvitIya adhyAya caudahaveM sUtra meM sAdhusva hai| (trayoviMzatiH)5se raphalopa / 'mAMsAdiSu (4+16) sUtra se anusvAra kA lopa / 'AdIdUtau' se iikaar| 31 se ekAra / 35 prakRta sUtra se ti ko AkAra / tevIsA / (trayastriMzat )5 se rephlop| 31 se ekaar| 'mAMsAdi' se anusvaarlop| 35 prakRta sUtra meM 'lopaH sAco yakArasya' se yakAra kA lopa / 'AdIdUtau' vArtika se ti ke ikAra ko iikaar| 6 se 'triMzat' ke takAra ko dvitva / 'tettIzat' isa avasthA meM 25 sezako sa bhAdeza / 60 se takAra kA lopa / 'khiyAmAt' se AkAra / tettiisaa| kahIM eka pada meM bhI bhinna-bhinna Adeza hote haiN| (punaH) 25 se na ko Na aadesh| prakRta satra se kahIM bhokAra, punno| kahIM AkAra, punnaa| kahIM visarga kA lopa, puNa / ye saba Adeza bahula-grahaNa se kalpanA kara lenaa| tathA mahAkaviprayukta athavA lokamyavahata zabdoM 'meM saMskRtAnugAmI zabda kI kalpanA karake Adeza-vizeSa kI kalpanA kara lenaa| kyoMki samasta prAkRta vAkhAya ke saMskRta zabda hI janaka athavA mAtA haiM / mlecchAdika dezoM meM svarUpa adhika bigar3a gayA hai| parantu ve bhI saMskRta zabda se janya haiN| iti // noTa-naM0 (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (10) iNyAdiSu / (26) zapoH saH / (4) adho manayAm / (5) sarvatra lavarAm / (6) doSAdezayoIivamanAdI (60) povH| (25) no NaH sarvatra / (9) Rto't / (35)sandhAvacAmalopavizeSA bahu lama (24) bhAdeyoM jH| (19) To ddH| (41) niiddaadissu| (23) khpthpaahaa| (32) tyathyAM cchjaaH| (12) ata mot soH| (28)STasya H / (7) varge'yujaH puurvH| (6) ezagyAdiSu / (60) antyasya hlH| udumbare dorlopaH // 2 // udumbarazabde du ityetasya lopo bhavati / umbaraM (4-17 vargAntA, 5-30 sobinduH)||2||
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzeudumbare dorvA lopaH-udumbarazabde du ityasya vA lopaH syAt / umbaraM / u umbaraM // 2 // (udumbara iti)| udumbarazabda meM 'du' kA vikalpa se lopa ho| (udumbarama) du kA lopa ho jAne se umbaraM / pakSa meM-2 se dakAra kA lopa ho jAne se uumbaraM // 2 // kAlAyase yasya vA // 3 // .. kAlAyasazabde yasya vA lopo bhavati / kAlAsaM, kaalaaasN| (sp0)||3|| kAlAyase yasya-kAlAyasazabde sAco yakArasya vA lopaH syAt / kAlAsaM, kAlAasaM / 'lopaH sAco yakArasya 'kacinnityaM kvacinna vA' / tettiisaa| sahio, sahiatro / kisalaM, kislaN| oso, obAso ( avazyAyaH ) / kaivaM, kaivayaM / suhAi, suhAai / dhUmAi, dhUmAai // 3 // . (kAlAyase iti)| kAlAyasazabda meM aca-sahita yakAra kA lopa ho| (kAlAyasam) akArasahita yakAra kA lopa ho gyaa| kAlAsaM / pakSa meM-2 se yalopa / kaalaaasN| kahIM para acasahita yakAra kA nitya lopa ho aura kahIM nahIM ho athavA ho, arthAt vikalpa se lopa ho| (trayastriMzat)5 se rephlop| 'lopaH sAco yakA. rasya' isase akAra-visarga-sahita ykaarlop| 31 se ekAra athavA 35 se akAravisarga-sahita ko ekAra / triMzat ke repha kA 5 se lopa, 6 se tadvitva / 35 se anusvAra kA lopa / 26 se za ko s| 60 se antya hala kA lop| 36 se AkAra / tettiisaa| (sahRdayaH) vikaraMpa se ykaarlop| 2 se dkaarlop| 10 se RkAra ko ikAra / 42 se okaar| shio| pakSa meN-shiao| (kisalayam) yalopa / kislN| pkss-kisl| (avazyAyaH) 'odavApayoH' (4+20) se okaar| 'lopaH sAco' se ylop| 4 se zyA-gata yakAra kA lop| 'sevAdiSu vA' (5+9) se 6 se prApta dvitva kA niSedha / 26 se za ko skaar| pUrvavat okAra / boso| pakSa meN-avsaao| pUrvavat za ko s| yakAralopa / (katipayama) 18 se pako vakAra / 2se takAralopa / ukta se ac-sahita yakAra kA lop| kaivaM / pakSa meM kivoN| (sukhAyate) 23 se kha ko ha / yalopa / 'tatiporidetI' isase ikAra / 2 se tlop| suhAi / pakSa meM-suhAbhai / evam-(dhUmAyate) dhUmAi, dhUmAai // 3 // bhAjane jasya // 4 // bhAjanazabde jakArasya lopo vA bhavati / bhANaM, mAaNaM (2-42 -=, 5-30 biM0, pakSe 2-2 sUtreNa kevalajakAralopo bhavati) // 4 // bhAjane jasya-atra sAco jakArasya vA lopaH |bhaannN, bhASaNaM // 4 // (bhAjane iti)| bhAjanazabda ke jakAra kA vikalpa se lopa ho / 25 se na koNa / bhANaM / para meM-2 se jakAra-lopa / bhASaNaM // 4 // 1. vA-iti nAsti maamhe| 2. vA-ityadhika mAmahe / 1. saravarasya lopo zeyaH / hemastu 8 / 1 / 267 sUtre saMsvarasyeti paThatyeva /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / . yAvadAdiSu vasya // 5 // ___yAvadityevamAdipu 'vakAramya vA lopo bhavati / jA, jAvatA / tA, tAvatA / (2-31 ya = ja, 4-6 talopaH, pkss-sp0)| pArAo, pArAvao (2-2 tlopaH, 5-1 o, pksse-sp0)| aNuttanta, aNuvattanta (2-42 = = Na, valope, 3-3 ralopaH, 3-50 dvi, 7-10 mAna : nta, valopAbhAve sp0)| jI, jIviraM (2-2 talopaH, 5-30 biM0, ze0 spaSTam ) / eaM, evvaM (3-58 vadvitvaM, 5-30 biN0)| ea, evva (3-58 dvi0)| kualaaM, kuvala' / (vikalpena svararahitavalope 2-2 yalopaH, 5-30 biN0)| yAvat , tAvat , pArAvataH, anuvartamAnaM, jIvitaM, evam, eva, kuvalayam-ityevamAdayaH // 5 // __yAvadAdiSu vasya-eSu sAco vakArasya vA lopaH syAt / eSu sarvatra 'kagacajetyAdinA lope siddha sAco grahaNArtha sUtracatuSTayam / yA, yAva / tA, tAva / yAvattAvaJjIvitadevakulAvatamAnazabdA ye / prAvaraka evameva skandhAvAro yAvadAdayo hyevam // 5 // yAvadAdika-zabdoM meM aca-sahita vakAra kA lopa ho| 60 se takAralopa / (yAvat) yaa| pakSa meM-yAva / (tAvat ) tA, tAva / (jIvitam) 2 se tlop| jIaM, pakSa meN-jiivirN| (devakulam ) deulaM, devulN| (AvartaH) vakAra kA lop| 58 se AkAra ko akaar| 30 se taM ko Ta / 6 se dvitva / attuN| pakSa meM-AahU~ / (prAvArakaH)5 se rephlop| yAvadAdi se vA kA lop| 2 se kakAra kA lop| paaro| pakSa meN-paaaaro| (evameva) valopa / emea / pakSa meM-eame / (skadhAvAraH) 34 se 'ska' ko kha / khandhAro / pakSa meN-khndhaaaaro| kaI vidvAn cakravAka zabda ko bhI yAvadAdigaNa meM mAnate haiN| (cakravAkaH) ckaao| yaha udAharaNa dete haiN| parantu cakravAka zabda meM AkAra sahita vakAra kA lopa karane para 'cakAo' hogA / ataH (cakravAkaH)2 se valopa / 5 se rephlop| 6 se dvitva / 'sandhAvA' 35 se akAra ko vikalpa se dIrgha / ckkaao| pakSa meM-cakkavAo // 5 // antyahalaH // 6 // veti nivRttam / zabdAnAM yo'ntyo hal tasya lopo bhavati / jaso (2-31 ya =ja, 2-43 z = s, 4-18 puMstvaM, 5-1 o)| NahaM (2-42 = = Na, 4-19 puMstvAbhAvaH, 5-30 biN0)| saro (jaso. pt)| kammo (3-3 ralopaH, 3-50 madvi0, ze0 puu0)| jAva, tAva (4-5 sU0 draSTavyam ) / yazaH, nabhaMH, saraH, karma, yAvat, tAvat // 6 // 1. sasvaravalopaH, kacidAhulakArasvararahitasyA'pi / 2. ka0 pu0 cakAo, ckvaalo| deulaM, devaThalaM / ma0 paa0|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze antyasya halaH - prAdipadikasambandhino'ntyasya, supratyayasambandhinazca halo lopaH syAt / kammo | cammo / jaso / Namo / eso / dhaNu / ramA / pANI / gheNU / 'kApi lopAnubandhasya budhA vAJchantyadantatAm / sakkhiNo / pa-sakkhI // 6 // prAtipadikasaMjJaka zabda ke antya hal kA tathA prAtipadika se para su-pratyaya ke hal kA lopa ho / ( karman ) 5 se rephalopa / 6 se dvisva / prakRta se ansya harU nakAra kA lopa / 'nasantaprAvRT 0 ' ( 4 + 18 ) se puMliGga / 42 se okAra / kammo / evam - cammo / (yazas ) antya sakAra kA lopa / 24 se yakAra ko jakAra / 26 se za ko s| pUrvavat puMliGga / jso| ( namas ) 25 se na ko Na / anya kArya pUrvavat / Namo / (dhanuS) dhaNU / (eSaH) 'tadetadoH 0' (5+68 ) se takAra ko sakAra / antya kA aura supratyaya kA lopa / 42 se okAra / eso / (ramA ) prAtipadika se para sukA lopa / ramA / (pANiH ) pANI / ( dhenuH ) prAtipadika se para su-pratyaya kA lopa / 52 se pANi meM ikAra ko dhenu meM ukAra ko dIrgha / gheNU / kahIM lopAnubandhI atra or at vikalpa se adanta kara dete haiM / jaise - ( sAkSin ) nakArAnta kA adanta ho gayA / 34 se sa ko kha Adeza / 6 se dvisva / 7 se ka / 25 se na ko Na / 42 se okAra / 58 se hasva / sakkhiNo / pakSa meM skkhii| sAdhutva pUrvavat // 6 // striyAmAt // 7 // 65 ma striyAM varttamAnasyAntyaddala AkAro bhavati / sariA ( spaSTam ) / paDivaA ( 1-2 sU0 spa0 ) / vAA (spa0 ) / sarit, pratipad, vAk // 7 // striyAmAt -- striyAM prAtipadikasyAntyasya hala AtvaM syAt / saMpA / eAvaA / sariA / vAmA / eAvaI // 7 // strIliGga meM halanta prAtipadika ko AkAra ho / ( saMpat) t ko AkAra ho gyaa| saMpaA / (sarit) sariA / ( vAc) vAbhA / etAvat-zabda meM etAvatI ke sthAna para 'eAvaA' - jo vasantarAja jI ne mAnA hai, vaha avyavahArya hai| vastutaH jina zabdoM meM bhAguri ke mata se halanta se Apa hotA hai vahIM AkArayukta hai / kyA lihU, godudd, puMs Adi meM bhI AkAra hogA ? kabhI nahIM, vastutaH bhAguriprasiddha, kAvyAdi meM vyavahRta zabdoM meM ApU mAnate haiM, ataH etAvatI meM AkAra nahIM hogA, kiMtu 'eAvaI' hogA // 7 // noTa--naM0 (2) kagacajatadapayavA prAyo lopaH / (5) sarvatra lavarAm / (31) 9 zayyAdiSu / (35) sandhau ajlopavizeSA bahulam / (6) zeSAdezayordvitvamanAdau / (26) zaSoH saH / (60) ansyasya halaH / (36) striyAmAt / (10) iDaSyAdiSu / (42) ata otsoH / (4) adho manayAm / (18) po vaH / (23) samathabhrabhAM haH / (25) no NaH sarvatra / (60) adAto yathAdiSu vA / (30) rtasya TaH / (34) kaskAM saH / (24) AdeboM jaH / (52) sumisupsu dIrghaH / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / rorA // 8 // 1. saMjIvanIsammataH pAThaH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| liyAmantyasya halo rephasya rA ityayamAdezo bhavati / dhurA, giraa| (sp0)||8|| rorA-triyAM vartamAnasya rephAntasyAntyasya rA bhavati / girA / purA / dhurA / 'bahiHzabde halo'ntyasya rephAdezo vibhASayA' / bAhiraM / bahI // 8 // rephAnta strIliGga zabda ke ansya repha ko rA ho| (gira) giraa| (pura) puraa| (dhura) dhurA / bahiH zabda meM ansya harepha ko sasvara repha vikalpa se ho| (bahiH) antya ra ko sasvara repha ho gyaa| 67 se bakArAkAra ko AkAra ho gyaa| baahirN| para meM-60 se antyalopa / 52 se dIrgha / bahI // 8 // na vidhuti // 9 // vidyacchabde AkAro na bhavati / vijjU (3-27 dhu-ja, 4-6 tlopA, 3-50 jadvi0, 5-18 diirghH)| vidyut // 9 // na vidyuti'-vidyuti antyasya hala AkAro na syAt / vijjU // 9 // vidyut-zabda meM ansya hala ko AkAra na ho |(vidhut) 32 se ca ko jakArAdeza / 60 se takAralopa / 6 se akAradvitva / 52 se ukAra ko dIrgha / vija // 9 // . (kSudho hH|) kSudho haH kSudhAzabde'ntyasya haH syAt / chuhA / 'bhAgurimatena prayogAnusatyA prApi kRte 'kagacajeti lope, 'khaghayadhe'ti hakAre, iyaM sUtracatuSTayI mandaprayojanA // budha-zabda ke ansya dha ko ha ho| (budha) dha ko ha aadesh| 68 se chakarAdeza / chuhA / yadi bhAgurimatAnusAra prayogAnukUla halanta se Apa-pratyaya mAna leM to ye cAroM sUtra niSprayojana haiN| A pratyaya karane para vAcA Adi meM 2 se, hA meM 23 se sarva prayoga giddha ho jaayeNge| zarado dH|| 10 // zaracchabdasyAntyahalo do bhavati / sarado' (2-43 zas, 4-18 puM0, 5-1 o)||10|| zarado'ta'-zaracchabde'ntyasya aH syAt / sarabho // 10 // zarad zabda meM anya duko AkAra ho| (zarada )da ko akArAdeza / 'nasanta' se pulikA 42 se okAra / 26 se zakAra ko sakAra / sro||10|| dikprAvRSoH sH|| 11 // dikchabdasyAntyahalaH prAvRTazabdasyApi sakAro bhavati / disA (sp0)| pAuso (1-30 sU0 sp0)||11|| 1.saMjIvanyA prathama 'na viSuti' iti sUtra, tataH 'rorA' iti / evaM paatthkmo'sti| 2. bhAmahe sUtramidaM nAsti 3. 'zaradAderat' 8 / 1 / 18 sarao, zarad / miSayo, miSak / bhussohaa'8|1:17 yue|, kSut / he| 4.saMjIvanIsaMmataH paatthH| 5.bhApi kRte dizAzamaH prakRtiH / kacid dizA, prAvRD iti saMskRtadarzanAta /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzedikprAvRSoH saH-etayorantyasya saH syAt / disA / paauso| 'AyurapsarasoH so vA halo'ntyasya vidhIyate' / dIhAuso, diihaauu| accharasA, accharA // 11 // diz , prAvRS zabda ke antya hala ko sakArAdeza ho / (diz ) disaa| (prAvRS) Sa ko sakArAdeza / 5 se repha kA aura vakAra kA lopa / 11 se Rko ukAra / 'nasanta prAvRT (4+18) se puMliGga / 42 se okAra / paauso| 'Ayus aura apsaras zabda ke antya hala ko sakArAdeza ho| (dIrghAyuSa )5 se rephalopa / 23 se hkaaraadesh| 4 se ylop| pUrvavat puMstva, okha / diihaauso| pakSa meM-60 se antyaH lop| 42 se dIrgha / diihaauu| (apsaras) 64 se psa ko chakAra / 6 se dvitva / 7 se cakAra / acchrsaa| pakSa meM-54 se AkAra / anya kArya pUrvavat / accharA // 11 // noTa- naM0 (32) tyathyayAM cchjaaH| (60) ansyasya halaH / (6) shessaadeshyoiiirvmnaadau| (52) sumisupsu diirghH| (67) A samRddhayAdiSu vaa| (2) kagacajatadaH payavAM prAyo lopH| (23) khapathadhabhAM hH| (68) adhyaadissu| (42) ata orsoH| (26) zaSoH sH| (5) sarvatra lvraam| (11) udRtvAdiSu / (4) adho manayAm / (64)JcatsapsAM chH| (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (54) AdIto bahulam / mo binduH // 12 // antyasya halo makArasya bindurbhvti| acchaM (4-20 vikalpena puMsi ami, 5-3 amo'kArasya lopaH, ze0 3-30 sU0 sp0)| vacchaM (sp0)| bhadaM (3-3 paH, 3-50 dvi0, ze0 puu0)| aggi (3-2 nalopaH, 3-50 gadvi0, ze0 puu0)| daheM (3-10 = Tha, 3-50 dvi0, 3-51 4 = Ta, ze0 puu0)| vnnN| dhaNaM' (2-43 = = Na, ze0 pU0) // 12 // aci mazca // 13 // aci parato mo bhavati vA / phalamavaharai, phalaM avaharai (sp0)|| mo binduraci vA'lopazcaM-cakAraprahaNAdatra trisUtrI kalpyate / mo binduH (1) / masya binduH syAt / kiM / edaM / kahaM / tuhi / aci vA (2) / aci parataH antyasya masya vA anusvAraH syAt / paDamavaharai, paDaM avaharai / rasamuvaNei, rasaM uva. Nei / alopazca (3) / antyasya halo masya lopo na bhavati / kim iNamo / phalam erisaM / praham eso| saccam iNaM // 12-13 // . isa sUtra meM 'lopazca' yahA~ cakAragrahaNa hai, isase bhinna-bhinna tIna kAryoM kI kalpanA hogii| 'mo binduH |m ko bindu ho / (kim )kiN| (etam) ukta se mako anusvAra / edaM / (kathama) ukta se bindu / 23 se ya ko hA kh| (tUSNIm ) 59 se sakAra ko ukAra / 36 se IkArako ikaar|vssnn' (3+33) se SNa ko ha / anu. 1. akSaH, vatsA, bhadram, amiH, daSTaH, vana, dhnm| 2. ka. pu. vinduH pA0 / 3. phalamapaharati / . 4. saMjIvanIsaMmataH pATha essH| 'mo vinduH, 'aci mazca-iti sUtradvayamatra maamhe| -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / 61 svaar| tuhi / 'aci vA' 2 / adhU ke pare antya makAra ko anusvAra vikalpa se ho / ( paTam apaharati ) 19 se Ta ko Da / 18 se pa ko vakAra / 2 se takAralopa | paDamavaharadda / pakSa meM paDhaM avaharaha / evam (rasam upanayati ) 25 se na koNa / rasamuvaNei, rasaM uvaNei / jisa pakSa meM makAra ko anusvAra nahIM huA, kiMtu makAra rahA, vahA~ 60 'antyasya halaH' se lopa prApta thA, nahIM hogA / kima iNamo / phalam erisaM / aham eso / sacam iNaM - ityAdi // 13 // naboli // 14 // nakAraJakArayoIli parato bindurmavati makArazca / nasya aso, amso ( 5-1 o, ze0 spa0 ) / kaMso, kamso / asya-vaMcaNIaM, vamcaNIaM ( 2-42 n = N, 2-2 yUlopaH, 5-30 biM0 ze0 spa0 ) / viMjho, vimjho' ( 3- 28 dhy = jhU, nUkArasya bindau makAre ca 3-56 sUtreNa dvitvAdibAdhaH ) // 14 // naGo 'li-nakArakArayorhali binduH syAt / sNjhaa| vjhaa| paMtI / saMkaro // nakAra aura DakAra ko hala ke pare anusvAra ho / ( sandhyA ) 33 se dhya ko jha Adeza / saMjhA / (vandhyA ) baMjhA / (paGktiH ) 2 se kakAralopa / 52 se ikAradIrgha / paMtI / (zaGkaraH ) 26 se za ko sa / 42 se okAra / saMkaro // 14 // vakrAdiSu / / 15 / / , vakAdiSu zabdeSu bindurAgamo bhavati / vaMkaM ( 3-3 lopaH 5-30 biM0 ) / taMsaM ( 3-3 rakArayorlopaH, 3-2 yUlopaH, ze0 spa0 ) / haMso ( 3-3 rephalopaH blopazca 5-1 o ) / aMsU ( 3-3 rlopaH, 2-43 zU = s, 5 - 18 udIrghaH ) / maMsU ( 3-6 zlopaH, 2-43 z= sU 3-3 ralopaH, 5- 18 udIrghaH ) / guMThI ( 1 - 29 R = u, 3-10 ST = ThU, 5-18 dIrghaH ) / maMthaM ( 1-22 u = a, 3-12 stU = th, 5-30 biM0 ) / masiNo (1-2 sU0 spa0 ) / daMsaNaM ( 3-3 rUlopaH, 2-43 zU = s 2-42 n= N, 5-30 biM0 ) / phaMso ( 3-36 sU0 spa0 ) / vaNNo ( 3-3 lopaH, 3-50 dvi0, 5- 1 o ) / parDisudaM ( 3-3 lopaH; 2-8 t= D, 2-43 zU = s, 3-3 rulopaH, 12 - 3 t = dU, 5-30 biM0, 2- 42 z= s, 5- 1 o ) / aMso ( spaSTam ) / ahirmuko " (2-27 bhU = hU, 3-1 lopaH, 5-1 o ) / vakra tryatra-hrasva-azruzmazru - puSTi - musta manasvinI - darzana - sparza-varNa-pratizruta-azva-abhimuktaityAdayaH // 15 // 1. aMsaH, kasaH, vaJcanIyaM, vindhyaH / 2. saMjIvanyanusArI pAThaH / 3. mukuTA deMrAkRtigaNatvAt / 4. zaktamuktaraSTarugNa mRdutve ko vA 8 / 2 / 2 mukko - mukto'ko daTTho luko luggo bhAkaM bhAvaNaM iti he0 / atra ahirmuko ityatra 'na binduH pare' ityanena dvitvaniSedho zeyaH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzevAdiSu-eSu hali pare bindurAgamaH syAt / vko| taMsaM / vaaMso / ityAdi / vakatryasavayasyAzrusaurabhANi mnsvinii| sparzo nivasanaM zulkaM syurvakrAdaya IdRzAH // 15 // vakrAdika zabdoM meM hala ke pare anusvAra kA Agama ho| (vakraH)5 se repha kA . lop| vko| (tryasam) anusvArAgama / pUrvavat rephlop| 4 se ylop| tNsN| (vayasyaH) vso| (azru) aNsu| (saurabham ) 14 se au ko o| 'khaghayadhamAM ha' sUtra meM prAyaHpadAnuvRtti se ma ko ha nahIM hogaa| anusvaaraagm| sorbhN| 'napuMsake sobindura' se anusvArAgama siddha hI thA phira vakrAdi meM saurabha zabda kA pATha manda-prayojana hai| (manasvinI) mnnNsinnii| (sparzaH)'spasya pha. (3+66) se phAdeza / phNso| (nivasanam)NiaMsaNaM / (zulkam ) suMkaM // 15 // ___ noTa-naM0 (23) khaghayadhamA haH / (59) udUto madhUkAdiSu / (16) idItaH pAnI. yAdiSu / (11) To ddH| (18) po vaH / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (25) no NaH sarvatra / (33) dhyAyoH / (52) subhisupsu diirghH| (23) zapoH sH| (42) ata otsoH / () sarvatra lavarAm / (4) adho manayAm / (14) auta ot / (58) adAto yathAdiSu vaa| - mAMsAdiSu vA // 16 // mAMsAdiSu zandeSu vA binduH pryoktvyH| maMsaM, mAsaM (sp0)| . kahaM, kaha (2-27 th =ha, ze0 sp0)| gUNaM, gUNa (sp0)| tahi, tahi (sp0)| asuM, asu' (sp0)| tadayamapaThito mAMsAdirgaNaH / yatra kvacidvRttamabhayAt tyajyamAnaH kriyamANazca bindurbhavati, sa mAMsAdiSu draSTavyaH // 16 // ___ mAMsAdiSu'-maNDUkaplutyA lopa ityanuvartate / mAMsAdizabdeSu bindulopo vA syAt / mAsaM, maMsaM / kaha, kahaM / guNa, gunnN| dANi,dANiM / samuho, saMmuho / 'saMskAra saMskRtAdau tu nityaM bindurvilupyate' / sakAro / sk|| 16 // maNDakapluti se lopa-pada kI anuvRtti| mAMsAdika zabdoM meM anusvAra kA vikalpa selopa ho| (mAMsama) anusvAra kA lopa / mAsaM / para meM-58 se AkAra ko akaar| mNsN| (katham )23 se tha ko hkaar| kaha, kahaM / (nUnam )NUNa, NUNaM / (idAnIm ) dANi, daanniiN| (saMmukhaH) samuho, sNmuho| saMskAra aura saMskRta zabda meM nitya anusvAra kA lopa hogaa| (saMskAraH) 3 se sakAralopa / mAMsAdisva se nitya anusvAra kA lop| 6 se kakAradvitva / skaaro| (saMskRtam)9 sezako akAra / 2se takAralopa / anya kArya pUrvavat / saha // 16 // yayi tadvargAntaH // 17 // yayi parato bindustadvargAnto vA bhavati / sara (2-43 zasa, 1.ka0 pu0 mAMsaH, katham, nUnam , tardi, asu 10 paa0| 2. saMjIvanyA sUtrAnta 'vA'-iti nAsti /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / ze0 sp0)| salo (5-1 o, ze0 puurv0)| ako| aGgha (sp0)| saJcarara (7-1 ti =i, ze0 sp0)| saNDo (2-43 5-s)| santarara (spa0) / sampattI (5-18 dIrghaH, ze0 sp0)| yayIti kim ? aMso (4-14 sUtre sp0)| vA'dhikArAt paMkaM, biMdU, saMkA, sNkho| (sugamAni)' // 17 // kapi tadvAntaH-kavargAdArabhya pavarga vyApya kapa-pratyAhAragrahaNena prAyam / kAdipaJcavargIyAkSare pare yo varNaH parastadvargIyaH paJcamAkSaro'nusvArasya vA bhavati / saGkaro, sNkro| dhaNajo, dhaNaMjao / saNThio , saMThiI / cirantaNaM, ciraMtaNaM / kimpi, kiMpi / santo, sNto| gumphi, guMphiyaM / padAnta evAyamiti kecit // 17 // __ kavarga se lekara pavarga paryanta arthAt ka se ma paryanta kapa-pratyAhAra hai| ina kava. gAdi pA~ca vargoM ke kisI akSara ke pare anusvAra ko pazcama akSara ho, arthAt jisa varga kA akSara para meM hogA usI varga kA pA~cavA~ akSara hogA / (zaMkaraH) za ko s| nakAra ko nnkaar| yakAra-takAra kA lop| pUrvokta 26+25+4+2 se jaannaa| anusvAra ko vikalpa se kakAra ke pare DakAra ho gyaa| skro| pakSa meN-sNkro| evam (dhanaMjayaH) dhaNAo, dhnnNjo| (saMsthitaH)3 se sskaarlop| saNThio, sNtthio| (cirantanam) cirantaNaM, ciraMtaNaM / (kimapi) kimpi, kiMpi / jahA~ padAnta nahIM hai, vahA~ bhI vikalpa se anusvAra hogaa| (zAntaH) santo, sNto| (guMphitam) gumphiaM, guNphirN| koI AcArya padAnta meM hI vikalpa se parasavarNa mAnate haiM, paraMtu isameM koI pramANa nahIM hai aura prAkRta meM donoM prakAra ke prayoga milate haiM // 17 // nasAntaprAvRdazaradaH puMsi // 18 // nakArAntAH sakArAntAzca prAvRTazaradau ca puMsi prayokavyAH / nAntAH-kammo (4-6 antyanakAralopaH, 3-3 ropaH, 3-50 dvi0, 5-1 o)| jammo (3-43 sU0 sp0)| vammo (3-3 ropaH, 3-50 madvi0, 4-6 nlopaH, 5-1 o)| sAntAH-jaso (2-31 sU0 sp0)| tamo (4-6 salope, puMstve ca, 5-1 o) sro| pAuso (1-30 sU0 sp0)| sarado // 18 // _ nasantaprAvRTazaradaH puMsi-nakArAntaH sakArAntaH prAvRTazaradau ca puMsi bhavanti / cammo / vammo / 'nAntaM napuMsake viddhi puMliGge'pi prazasyate' / cammaM / vamma / pemmaM / tamo / mho| paauso| sarabho // 18 // 1. zakA, zaGgaH, kaMsaH, akaH, ahaM, sabarati, paNDaH, santarati, sampattiH, aMsaH, paI, vinduH| 2. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 3. karman, janman, varman , yazas , tamas, saras , prANa , zaradaH / yaca-seyaM, vayaM, sumaNaM, samma, cammamiti dRzyate tad bAhulakAvikArAt-iti hemH| 4. saMjIvanyAdisaMmato'yaM paatthH|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzenakArAnta, sakArAnta, prAvRSa aura zarad zabda kA puMliGga meM prayoga ho / (carman) napuMsakaliGga prApta thA, puMliGga ho gyaa| 42 se okAra / 5 se rephalopa / 6 se dvisva / cammo / evam (varman ) vmmii| nakArAnta napuMsakaliGga meM to hai aura puMliGga meM bhI hotA hai| to napuMsakaliGga meM 60 se antya hala nakAra kA lop| 12 se anusvAra / cammaM / vmm| (preman) pUrvavat sAdhutva / pemmo, pemm| (tamas) sAnta hone se puMliGga / tmo| (mahas) mho| (prAvRS) 5 se rephlop| 2 se valopa / 11 se RkAra ko ukAra / 'dika prAvR0' (4+12) seSa ko sasvara sakAra / prakRta se puMliGga / pAuso / (zarada)26 se sakAra / 'zarado't' se d ko akAra / sarao // 18 // ___ noTa-naM0 (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (6) zeSAdezayo ivamanAdau / (9) Rto't / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (26) zaSoH sH| (25) no NaH sarvatra / (4) adho manayAm / (42) ata orsoH| (60) antyasya hlH| (62) napuMsake sobinduH / (11) udRtvAdiSu / / na zironabhasI // 19 // zirasa, namas ityetau na puMsi pryoktvyau| siraM (4-6 salopaH, . 5-30bi0)| NahaM // 19 // na zironabhasI-etau puMsi na staH / siraM / NahaM // 19 // zirasa, nabhas ko puMliGga na ho| sAntasvAt pUrvasUtra se prApta puMstva kA niSedhaka yaha sUtra hai| (ziraH)26 se za ko s| 60 se antyalopa / 62 se anusvAra / siraM / (nabhaH) 25 se NakAra / 23 se bhakAra ko hakAra / anya kArya pUrvavat / NahaM // 19 // - pRSThAkSipraznAH striyAM vA // 20 // ete striyAM vA prayoktavyAH / puTThI, puDhe (1-29 R = u, 3-10 Ta-, 3-50 dvi0, 3-51 = Ta, strItve I, pakSe-pUrvavatkAryeSu kRteSu 5-30 biN0)| (evam )-acchI, acchaM ( 3-30 sU0 sp0)| accho puMstve tu (5-1 o)| paNhA, paNho (3-3 ralopaH, 3-33 = Nha, strItve AtvaM, puMstve 5-1 o)| pRsstthm| akSi / praznaH // 20 // pRSThAkSipraznAH striyAM vA-ete striyAM vA syuH / paTThI, paDheM / acchI, anychi| paNhA, paNho / 'evaM liGgaviparyAsI jJeyaH zabdAntareSvapi' / gunnaaii| bindUI / loSaNA / rassIo // 20 // pRSTha, adhi, prazna ye strIliGga meM vikalpa se hoN| (pRSTham) 9 se Rko akAra / 3 se pakAra kA lopa / 6 se dvitva / 7 se TakAra / 54 se IkAra / paTThI / koI-koI AcArya RSyAdi meM pATha mAna kara ikAra mAnate haiM-'pITha' lokbhaassaa| paMjAba meM ukAra-'puDhe tarapha dihaa'| pakSa meN-pttN| (adhi) 68 se kSa ko cha / dvitva, cakAra, IkAra pUrvavat / acchI, achi| (prabhaH) 'hasraSNa' (3+33) sa ko Nha Adeza / 54 se strIliGga meM AkAra / paNhA / pakSa meN-pnnho| isI prakAra prAkRtabhASA meM liAvyatyaya anyatra bhI jaannaa| (guNAH) 'iM jazzasordIrghazva' (5+26) se jas ko iMkAra /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 caturthaH pricchedH| pUrva ko dIrgha / gunnaaii| evam (bindavaH) binduuii| (locanam ) loaNA / (razmayaH) 26 se za ko s| 4 se mlop| 6 se dvitva / 'jaso vA' (520) se jas ko okAra / 48 se dIrgha / rassIo // 20 // odavApayoH // 21 // ava, apa ityetayorupasargayorvA otvaM bhavati / ohAso, avhaaso| osArizra, avasAriaM (2-2 slopaH, 5-30 biN0)| avahAsaH, apasAritam // 21 // ____ odavApayo:-zrava-apa-ityetayorupasargayoH okArAdezo vA syAt / ovAso, avAso / zrosizra, avasiaM / zropattaM, avaattaM / 'zrotvaM vA syAnniro mAlye kvacidotvamupasya vA' / zrImallaM / NimmallaM / zrosiaM, pksse-uvhsiaN| 'lugvA durupasargasya visargasya kvacid bhavet' / dulaho, dullho| dUsaho, dusaho / 'UdutaH savisargasya duHsahAdau vikalpyate // 21 // ____ ava, apa upasagoM ko okAra vikalpa se ho| (avakAzaH)kAzako vAsa aadesh| ava ko okaar| ovaaso| pakSa meM-2 se klop| avbhaaso| (apasRtam ) apa ko okAra / 10 se ikAra / tlop| osiaN| pakSa meM-18 se pa ko va / avsi| (apavRttam ) apa ko okAra / 9 se Rko // 2 se valopa / oattaM / pne-avattN| nira upasarga ko mAlya zabda ke pare vikalpa se okAra ho aura kahIM upa ko vikalpa se okAra ho| (nirmAlyam) nira ko okAra / 4 se ylop| 6 se dvisva / 58 se A ko a| omvN| pakSa meN-nimmllN| (upahasitam) ohsi| pakSa meMuvahasi / kahIM para dur upasarga ke visarga kA lopa ho| (durlabhaH) 23 se bha ko h| dulho| pakSa meM-dullaho / duHsahAdika zabdoM meM visargasaMhita ukAra ko vikalpa se UkAra ho / dUsaho / pakSa meM-dusaho // 21 // noTa-naM0 (26) zaSoH sH| (60) antyasya hlH| (62) napuMsake sobinduH| (25) no NaH sarvatra / (23) khaghathadhabhAM haH / (9) Rto't / (3) upari lopaH kagaData. dapaSasAm / (6) zeSAdezayoIitvamanAdau / (7) vargeSu yujaH puurvH| (54) AdItI bahulam / (68) acayAdiSu chaH / (4) adho manayAm / (48) jazzasaDyAmsu dIrghaH / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (10) ihaSyAdiSu / (18) po vaH / (58) adAto yathAdiSu vaa| taltvayordAttaNau // 22 // . tal-tva-ityetayoH pratyayayoryathAsaMkhyaM dA, taNa ityetAvAdezau staH / pINadA (2-42 = = nn)| mUDhadA (12-3 t-d)| piinnttnnN| mUDhattaNaM (5-30 biN0)||22|| talatvayordAttaNI-etayoryayAsaMkhyametau vA staH / rammadA, rammattaNaM, rmmttN| taNudA, taNuttaNaM, taNuttaM // 20 // 1. 'svataloH ppaNa' 8 / 4 / 437 / apabhraMza / iti 10 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 prAkRtaprakAze tala aura tva pratyaya ko krama se dA aura saNa Adeza hote haiM / arthAt tapratyaya kodA aura svapratyaya ko saNa / ( ramyatA ) talapratyaya ko dA Adeza / 4 se yalopa / 7 se dvitva / rammadA / ( ramyatvam ) saNa Adeza / rammattaNaM / pakSa meM-5 se valopa, dvitva / rammattaM / evam - ( tanutA ) taNudA / 25 se na koNa / ( tanutvam ) taNuttaNaM / taptaM // 22 // ktva UrNaH // 23 // ktvA - pratyayasya UNa ityayamAdezo bhavati / gheUNa ( 8- 16 graha = ghet ) / soUNa ( 3-3 rlopaH, 2-43 zU = s, u = o guNena' ) kAUNa (8-17 kRJ=kA) / dAUNa ( spaSTam ) / gRhItvA zrutvA, kRtvA, dattvA / / 23 / / ktva tUrNaM - ktvA pratyayasya tUNa ityayamAdezaH syAt / haMtUNa / zrANiUNa / kAU / ghettUNa | 'kvApi ktvApratyayAdeze uprANa ityapISyate' / ghettuprANa / sou prANa / 'uM vAzabdasya vAdezaH ktvAsthitasya kvacid bhavet' / daddhuM / mottuM / houM / 'asamAse azrAdezaH ktvetyetasya pravartate' / jANi / paDi / zrasari / parihari // 23 // kvA pratyaya ko tUNa Adeza ho / ( hatvA ) han + ktvA, kvApratyaya ko tUNa - Adeza / nakAra ko anusvAra / haMtUNa / ( AnIya ) AhapUrvaka nIdhAtu, vasvApratyaya / dhAtu ke IkAra ko bahulagrahaNa se hrasva ikAra / 2 se tUNa Adeza ke takAra kA lopa / yaha lopa prAyika hai / ataH prayogAnukUla kahIM hogA aura kahIM nahIM / ANiUNa / ( kRtvA ) kRJ ko 'kRJaH kA0' (7+ 14 ) se kA Adeza / kAUNa / ( gRhItvA ) graha + ktvA / ktvA ko tUNa / graha ko 'ghetktvAtumun0' (7+33) se vet Adeza / gheNa / kahIM svApratyaya ko uANa Adeza ho / grahU ko ghet Adeza / gheANa | ( zrutvA ) 26 se sakAra / 5 se rephalopa / bahulagrahaNa se ukAra ko okAra / souANa / kvApratyaya meM vidyamAna vA ko 'uM' Adeza vikalpa se ho| ( dRSTvA ) vA ko uM Adeza huA / 28 se STa ko Tha / 6 se dvitva / 7 se TakAra / 9 se ko akAra / dahu~ / ( muktvA ) 1 se u ko okAra / vA ko uM Adeza / 3 se kalopa / 6 se takAradvisva / motuM / ( bhUtvA ) bhU ko ho Adeza ho / 2 se takAra kA lopa / houM / kvApratyaya ko asamAsa meM ia Adeza ho / ( jJAtvA ) jJA dhAtu ko 'jJo jANaNI' (7+29 ) se jANa Adeza / jANia / evaM muNia / ( patitvA ) paDia / upasarga ke sAtha samAsa meM bhI ia hotA hai / ( apasRtya ) osaria / ( parihRtya ) pariharia // 23 // Guan 24 // tRNaM iraH zIle // zIle yastRnapratyayo vihitastasya hara ityayamAdezo bhavati / bhramaNa 1. kA0 pu0 pA0 'uN' pA0 / 2. 'yuvarNasya guNaH ' 8 / 4 / 237 / dhAtorivarNovarNasya kvityapi guNaH / jeUNa, neUNa, neha, nenti, uDudha, uDDunti, mocUNa, soUNa / kacinna-nIo uDDINo iti hemaca0 / 3. saMjIvanIsaMmataH pAThaH / 4. kA0 pA0 tun /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / zIlo bhramiro' / hasanazIlo hasiro ( 5-1 o, spaSTaprAye ) // tRnaM ira zIle- tacchIlAdiSvartheSu tRn-pratyayasya ira iti syAt / jaMpiraM / viciraM // 24 // tacchIla, taddharma, tatsAdhukArI artha meM tRnupratyaya ko hara Adeza ho / ( ghUrNitR ) ghUrNituM zIlamasya / tRnupratyaya ko hara Adeza / 'ghUrNo gholaghummau' ( 7+5 ) se ghola Adeza / gholiraM / jalpituM zIlamasya jaMpiraM / vepituM zIlamasya viviraM / 18 se pakAra ko cakAra // 24 // 67 24 // gholiraM / noTa - naM0 (4) adho manayAm (6) zeSAdezayodvizvamanAdau / (5) sarvatra lavarAm / (25) no NaH sarvatra / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopaH / (26) zaSoH saH / ( 28 ) Trasya ThaH / (7) vargeSu yujaH pUrvaH / (9) Rto't ( 1 ) uta otuNDasameSu / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (18) po vaH / AvillollAlavantentA matupaH // 25 // Alu, illa, ullu, Ala, vanta, inta, ityeta AdezA matupaH sthAne bhavanti / AlustAvat - IsAlU ( 3-3 ralopaH, 2-43 =s, AlukRte, 5- 18 dIrghaH ) / NiddAlU ( 2-42 bU = N, 3-3 rlopaH, 3-50 dudvi0, ze0 pU0 ) / illaH - viArillo ( 2-2 alopaH, ille kRte, 5-1 o ) / mAlAilo ( 5-1 o, ze0 spa0 ) / ullaH - viArullo ( 2-2 kalopaH, ze0 spa0 ) / AlaH - dhaNAlo ( 2-42 n = NU, 5-1 o ) / saddAlo ( 3-3 vlopaH, 3-50 dudvi0, 5-1 o ) / vantaH - dhaNavanto ( spa0 ) / jovaNavanto ( 2-31 y = j, prAya iti balepo na, 2-42 n= N, 5- 1 o ) / intaH " - rosAinto ( 2-43 = s, 5-1 o ) / pANAinto ( 3-3 lopaH, ze0 pU0 ) / yathAdarzanamete prayoktavyAH, na sarve sarvatra / irSyAvat, nidrAvat, vikAravat, mAlAvat, dhanavat, zabdavat, yauvanavat, roSavat, prANavat, 1 'kvacidA matupo'ntyasya manto vA dRzyate kvacit / ' haNumA, haNumanto (2-43 n= NU, matupo'ntyasyAtvapakSe, mantAdeza:, 5-1 o ) / 'illollAvapare prAyaH zaiSikeSu prayuJjate' / paurastyaM purobhavaM, purilaM ( puras-atra 4-5 salope ca zaiSika illapratyaye, 4-1 alope, 5 - 30 bi0 ) | AtmIyam = appulaM (3-48 tm = p 3-50 padvi0, 4-6 nalopaH, 4-1 alopaH, ullapratyayaH, 5-30 biM0 ) / 1. kacid bhamiro pA0 / 2. saMjIvanIsaMmataH pAThaH / 3. kA0 pA0 vibhAraillaH / 4. kA0 pA0 alaH / 5. kA0 pA0 itaH / 6. kA0 pA0 rosaH / 7. eSu sarvatra kopAdikama vizeSakArya 4 - 1 sUtreNa bodhyam / prA. kR.-7
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 prAkRtaprakAze'parimANe kimAdibhyo bhavanti kehhaadyH|' keddaha, ketti| jeddaha, jetti| tehaM, tettiaN| edahaM, ptti| (kimaH keddaha, kettiA / yado jeddaha, jetti / tadaH tehaha, tettia / etada eddaha, ettia-ityAdezAH bhavantItyarthaH, 5-30 binduH sarvatra ) / ..'kRtvaso huttamityanye dezIzabdaH sa iSyate / saahuttaM (2-43 za = sa, 2-2 talope, kRtvaso huttAdeze, 5-30 vi0)| sahassahuttaM ( 3-3 ralopaH, 3-50 dvi0, ze0 puu0)| ___ 'jAtau vA svArthikaH kH'|' [jAtau svArthe kakAraH pryoktvyH]| ( padmaM = padumaaM, pakSe-padumam ) // 25 // AlvillollAlavantentA matupaH-tadasyAstyasminnarthe vihitAnAM matubAdInAM pratyayAnAM sthAne yathAdarzanam-zrAlu, illa, ulla, pAla, vanta, inta ityete zrAdezA bhavanti / IsAlU / NehAlU / gahillo / saNehillo / viprArullaM / vihArullaM / vaNAlaM / corAlaM / jsvnto|dhnnvnto / gharainto / puttaintA / 'arthe tasyedamityasminnulla, illastu tadbhave' / appullaM / gaamelliyaa| purillaM / 'bhavetAM matupo'ntyasya nta zrAkArastathA kvacit / hanuma to, hanumA / 'saMkhyAyAH kRtvaso huttaM Abhimukhye'pi dRzyate' / pnychuttN| chahuttaM / sattaM / pittaM / gharahuttaM / 'iSTau kiMyattadetebhyaH parimANe tima-dahauM / kettizra, kehahaM / jetti, jeddahaM / tettizra, tedahaM / ettiaM, edahaM // 25 // ___ asya, asti, asmin arthoM meM vihita matubAdika pratyayoM ko prayogAnukUla jaisA prayoga kavisaMpradAya meM mile, tadanukUla, Alu-ila-ula-Ala-canta-inta Adeza hote haiM / krama se udAharaNa / bhAlu-(IrSyAvAn ) IrSyA asya asti, isa artha meM Alu. pratyaya / 26 se Sa ko s| 4 se ya kA, 5 se repha kA lopa sarvatra 35 se akAra bhAkAra kA lopa jaannaa| IsAlU / 'ISyAlu' isa saMskRta zabda se bhI IsAlU ho sakatA hai| (snehavAn )3 se skaarlop| 25 se na konn| hAlU / itra-(grahavAn) ina Adeza / 5 se rephalopa / gahilo / (snehavAn ) illa Adeza / 'snehe vA' (3+62) se 'ba' kA viprakarSa, akaar-svr| pUrvavat nakAra ko NakAra / hakArAkAra kA lop| sohillo / ulla-(vikAravat) uba Adeza / 2 se kakAra kA lopa / vibhAruvaM / (vihAravat-vihArin ) usa Adeza / vihArullaM / Ala-(vanavAn ) 25 se na ko Na / vnnaalo| (cauravat) 14 se aukAra ko okAra / coraalN| vanta-(yazasvI) 24 seyako jakAra / 26 se za ko s| 60 se skaarlop| jsvnto| (dhanI-dhanavAn) dhnnvnto| inta-(gRhI-gRhavAn ) 'gRhasya gharo'patau' (4+35) se gRha ko ghara 1. kecit sUtrarUpeNa paThanti / 2. ka. pu0 na dRzyate [ ] koSThakAntargataH paatthH| 3. () koSThakAntargataH pAThaH prAyastruTita eva / 4. atoDettulaH 8 / 4 / 435 / apabhraMze idaMkiMyantadetadbhayaH parasya atoH pratyayasya Dettula ityAdezo bhavati / ettulo, ketulo, jettulo, tettulo, etattulo / iti hemaH /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| Adeza / ghrhnto|(putrvtii)5 se rephlop| 6 se dvisva / puttintaa| 'tasyedam' isa artha meM uba aura tadutpatra isa artha meM isa hote haiN| (AtmIyam ) 'Atmani para' se sma ko pakAra / 6 se pakAradvisva / 58 se A ko akAra / 60 se na kA lop| pUrvavat 35 se akaarlop| appuvaM / (grAmINAH) tadbhava artha meM iba Adeza / pUrvavat rephlop| gAma-ila hone para 35 se a-i ko ekAra / ekavacana meM gaamelo| kapratyaya meM 35 se lakArAkAra ko ikaar| gaamellio| bahuvacana meM gaameliaa| puro bhavam-(paurastyam) puras se ill| pUrvavat 60 se slop| purillaM / kahIM para matupa-pratyaya ke anta ko nta Adeza tathA kahIM AkAra ho| (hanumAn)t ko nta Adeza / hnumnto| evam (balavAn ) blvnto| jahA~ AkAra hogA vahA~ hnumaaH| saMkhyAvAcaka zabda se para kRtvaspratyaya ko aura Abhimukhya artha meM hutaM Adeza ho / (paJcakRsvaH) paMcahuttaM / (SaTkRtvaH) 'SaTzAvaka0' (2+37) se cha Adeza / chahuttaM / (zatakRtvaH) saahuttaM / (priyAbhimukham ) piahuttaM / (gRhAbhimukham) gharahuttaM / abhimata artha meM kim -yad-tad-etad zabdoM se parimANa artha meM vidyamAna pratyaya ko tia yaha Adeza ho| kiyat parimANamasya (kiyat) kim ko kAdeza / 31 se ekAra / kettiaM, kedaha / (yAvat) sarvatra 60 se antya da kA lopa / 3. se ekAra / 24 se yakAra ko jakAra / jettiaM, jedh| (tAvat) tettisaM, tedahaM / (etAvat) etti, eihaM / 'tatthayo' (5+75) se takAralopa // 25 // noTa-naM. (26) zaSoH sH| (4) adho manayAm / (5) sarvatra lavarAm / (35) sandhI ajalopavizeSA bahulam / (3) upari lopaH kagaDatadapaSasAm / (25) no NaH sarvatra / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (4) auta ot / (24) AdeyoM jH| (60) antyasya hlH| (6) shessaadeshyoddhitvmnaadii| (54) adAto yathAdiSu vA / (31)e zayyAdiSu / (svArthe ko vaa|) svArthe ko vA-prAtipadikAt svArthe kAtyayo vA syAt / bhamaro, bhmro| kasaNI, kasaNo / cando, cando / 'veSyate svArtha illollI, AbhyAM kaHsvArtha eva vaa'| sacaM, saccillaM, scillaN| karaho, karahullo, karahullayo / bhamaro, bhamarullo, bhamarullayo / 'svArthe kaH syAt DakAro'pi ko vA tasmAdapi smRtaH' / putto, puttaDo, puttddii| vaccho, vacchaDo, vacchaDao / hatthA, hatyaDA, hatthaDA / 'dvitvApano lakAro'pi kvacitaravArtha itISyate' / ekkallo, ekako, ekAkI, eko / Navallo, Navo / ete pratyayAH pANinIyaprapazcite sarvatraiva kapratyayArthe draSTavyAH / tena ajJAte kutsite cAlpe tathA hrasvAnukampayoH / __saMjJAyAmapi vidvadbhiH pratyayo'yaM vidhIyate // prAtipadika se svArtha meM kAtyaya vikalpa se ho| (bhramarakaH)5 se rephlop| 2 se kalopa / 42 se mokAra / bhamarao / pakSa meN-bhmro| sAdhutva pUrvavat / (kRSNakaH) 2. nedaM sUtraM mAmahe /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 100 prAkRtaprakAze9 se R ko akAra / 'kRSNe vA' (1+60)pakAra-NakAra kA viprakarSa, SakAra meM tasvaratA / ksnno| pksse-ksnno| evam (candrakaH) repha-kakAra kA pUrvavat lopa / cndo| pakSa meM cndo| svArtha meM vikalpa se illa ulla hoM; aura usase ka-pratyaya vikalpa se ho / (satyam )32 se tya ko cakAra / 6 se dvitva / saJcaM / illa-pratyaya hone para saccullaM / lokavyavahAra kI bolacAla meM 'saculA prayoga hotA hai / ataH ullapratyaya hone para saccallaM / kapratyaya hone para scill| puMlliGga meM sacco, snycullo| evam (karabhaH) 23 se bha ko hakAra / krho| ullapratyaya hone para karahullo / kapratyaya hone para krhullo| evam (bhramaraH) bhamaro, bhamarullo, bhmrullo| repha-kakAra kA lop| okAra pUrvavat jAnanA / 35 se illa, ulla pratyaya hone para prAtipadika ke akAra kA lopa sarvatra jaannaa| svArtha meM kapratyaya hotA hai aura Da-pratyaya bhI hotA hai aura usa Da-pratyayAnta se kapratyaya vikalpa se hotA hai| (putraH)5 se rephlop| 6 se dvitva / putto, puttaDo, puttddo| (vatsaH) 64 se tsa ko ch| 6 se dvitva / 7 se cakAra / vaccho, vacchaDo, vcchddo| (hastau) 29 se sta ko thakAra / dvitva, takAra 6+7 se / dvivacana ko vahuvacana / hatthA, hatthaDA, htthddaa| 'kahIM para svArtha meM dvitvApanna lakAra bhI hotA hai|' (ekaH) 41 se vikalpa se kakAradvitva / eko, ekko, ekallo, ekako, ekaakii| (navaH) 25 se na koNa / Navo, nnvllo| ukta illAdika pratyaya pANini ne jina-jina arthoM meM ka-pratyaya kahA hai una-una arthoM meM hote haiM / jaise-ajJAta, kutsita, alpa, hasva, anukampA aura saMjJA artha meM hote haiM / noTa-naM. (5) sarvatra lavarAm / (2) kagacajatadapayayAM prAyo lopH| (62) ata otsoH| (9) Rto't / (32) tyathyadhAM cchjaaH| (6) zeSAdezayotvimA naadau| (23) khaghayadhamAM hH| (35) sandhau ajlopavizeSA bahulam / (64) zvatsapsAM chaH / (7) vargeSu yujaH puurvH| (29) stasya thH| (25) no NaH sarvatra / vidyutpItAbhyAM vA laH // 26 // vidyutpItazabdAbhyAM parataH svArthe lapratyayo bhavati / vijjU (327 chu = , 3-50 jadvi0, 5-18 diirghH)| vijulI ( IbantaH striyAM, ze0 puu0)| pIaM (2-2 tlopaH, 5-30 vi0)| pIalaM' (spa0) // 26 // vidyutpItayolaH -etayoH svArthe lapratyayo vA syAt / vijulI, vijU / pIalaM, pIaM // 26 // vidyut aura pIta zabda se svArtha meM la-pratyaya vikalpa se ho| (vidyut) 32 se ghako jakAra / 60 se antya t kA lopa / 6 se jakAradvitva / vijulI / 52 se ukAra* dIrgha / vijU / (pItama)2 se talopa, la-pratyaya / pIalaM, pIaM // 26 // - vRnde vo raH // 27 // vRndazabde vakArAtparaH svArthe repho vA pryoktvyH| vandaM (1-27 1. veti sArvatriko n| 2. ka0 pu0 vidyut, pItavarNa ityarthaH / a0 pA0 / 3. saMjIvanyAdisaMmato'yaM paatthH|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH / 101 R = a, vakArAtpare rephe kRte, 4-17 vargAntaH, 5-30 vi0 ) / vaMda ( 1-27 R = a, ze0 spa0 ) // 27 // vRnde do vaH - vRndazabde dakArAdanantaram akArAtpUrvamityartha, vapratyayaH syAt / vandvaM / 'vRnde raH' / 28 / iti kecit / vandraM // 21 // vRndazabda meM dakAra ke anantara akAra ke pUrva va pratyaya ho / 9 se RkAra ko akAra | candvaM / koI ra- pratyaya ko mAnate haiM / unake mata se candra hogA // 27 // kareNvAM raNoH sthitiparivRttiH // 28 // kareNuzabde rephaNakArayoH sthitiparivRttirbhavati / kaNerU / puMsi na bhavati, kareNU (5-18 dIrghaH ) // 28 // karevai raNoH sthitiparivRttiH - kareNuzabde rephaNakArayoH sthAnavyatyayaH syAt / esA kaNerU / strIliGganirdezAtpuMsi na / esa kareNU | ( hastI ) // 28 // kareNuzabda meM repha aura NakAra kI sthitiparivRtti ho arthAt repha ke sthAna para NakAra aura NakAra ke sthAna para repha ho / ( kareNuH ) parivRtti hone para / kaNerU / hastinI / 'kareNvAm' yaha strIliGga kA nirdeza hai, ataH puMliGga meM nahIM hogaa| esa kareNU = eSa kareNuH / hastI // 28 // AlAne naloH // 29 // AlAnazabde lakAranakArayo IlmAtrayoH ANAlakhambho (3-57 sU0 spa0 ) // 29 // sthitiparivRttirbhavati / lAne lano :- AlAnazabde lakAranakArayoH sthAnavyatyayaH syAt / ANAlaM / 'sthitayoH parivRttirvA, haritAle larephayoH' / hariyAlo, haliyAro // 29 // AlAnazabda meM lakAra aura nakAra kI parivRtti ho / (AlAnam ) la ke sthAna para na aura na ke sthAna para la ho gayA / 25 se na koNa / ANAlaM / 'haritAla' zabda meM repha aura lakAra kA vikalpa se vyasyaya hogA / ( haritAlam ) 2 se talopa / haribhAlo, halibharo // 29 // ( mahArASTra haroH / ) mahArASTra haroH " - atra hakAra rephayorvyatyayaH syAt / marahaTTho // mahArASTrazabda meM hakAra-repha kA vyatyaya ho / 5 se rephalopa / 28 se STa ko ThakAra | 6 se dvisva / 7 se TakAra / 58 se donoM AkAroM ko akAra / hakAra - repha kA vyatyaya | marahaTThI // bRhaspatau borbha // 30 // bRhaspatizabde bakArahakArayoryathAsaMkhyaM bhakArAkArau bhavataH / bhaa phaI (1-17 R = a, vaha - ityasya bhaakRte, 3-35 rUpa = phU, 3-51 dvi0, 2-2 tlopaH, 5- 18 dIrghaH ) // 30 // 1. 'vRndaM vindaM' kvacitpAThaH / 2. eSa pAThaH saMjIvanya, dhanusArI / kareNvAmiti strIliGga nirdezAt / a0 pA0 / 4. nedaM sUtraM mAmahe / Free | sUtre hayau iti pAThe hayAI ityudAhAryam / 3. kacit 5. kA0 pA0
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 prAkRtaprakAzebRhaspatau bahorbhapau'-atra vakArahakArayorbhapau stH| bhapaSphaI / 'kecittu bakArahakArayoryathAsaMkhyaM bhakArAkArau icchanti / ' tatazca 'bhaapphaI' iti vadanti / kecit'kvacitsasya kacitpasya lopaH zabdasya iSyate' / tatazca 'bhapassaI' itIcchanti // 30 // bRhaspatizabda meM vakAra-hakAra ke sthAna para bhakAra-pakAra ho| 9 se RkAra ko akAra / vakAra ke sthAna para bhakAra, hakAra ke sthAna para pakAra / 66 se spa ko ph| 6 se dvitva / 7 se phako pakAra / 2 se tlop| bhppphii| koI AcArya va ko bha aura hakAra ko akAra mAnate haiN| unake mata se 'bhaapphaI' hogA, parantu pakArAdeza karane para yadi 2 se pakAra kA lopa mAna leM, taba bhaapphaI, bhapapphaI ho sakate haiN| astu, kahIM spa ke sa kA aura kahIM pakAra kA lopa hotA hai| to jaba pakAra kA lopa hogA taba 6 se dvitva / bhapassaI hogA // 30 // ___ noTa-naM. (32) tyathyadyAM cchjaaH| (60) antyasya hlH| (6) zeSAdeza. yordvisvamanAdau / (52) subhisuptu diirghH| (9) Rto't / (25) no NaH sarvatra / (2)kagacajatadapayavAM prAyo lopH| (5) sarvatra lavarAm / (28)STasya tthH| vargeSu yujaH pUrvaH / (66) spasya phaH / (58) adAto yathAdiSu vaa| maline linorilo vA // 31 // malinazabde likAranakArayoryathAsaMkhyamikAralakArau vA bhavataH / mailaM, maliNaM (pakSe-2-42 = = Na, 5-30 biN0)|| 31 // .. ___ maline linorilau vA-malinazabde li-ityetasya nakArasya ca yathAsaMkhyam ikAralakArau bhavataH / mailaM, maliNaM // 31 // malinazabda meM li aura nakAra ko krama se ikAra lakAra ho arthAt 'li' isa ikAra-svara-sahita lakAra ko 'i' aura nakAra ko 'la' ho| (malinam ) lakAra ko ikAra, nakAra ko lakAra / milN| pakSa meM-25 se na koNa / maliNaM // 31 // gRhe gharo'patau // 32 // . gRhazabde ghara ityayamAdezo bhavati, patizabde parato na bhavati / gharaM (5-30 vi0) = bhavanam / apatAviti kim ? gahavaI' (1-18 R= a, 2-15 pa-, 2-3 tlopaH, 5-18 diirghH)|| 32 // gRhasya gharo'patau-gRhazabdasya gharAdezaH syAt , na tu ptau| gharaM / rAmagharaM / gharasAmI / pato tu-gahavaI // 32 // gRhazabda ko dhara Adeza ho, patizabda ke pare na ho| (gRham ) ghara Adeza ho gayA / gharaM / (gRhasvAmI)5 se balopa / samAsa meM dvitva na bhI ho| dhrsaamii| 'svAmI' yaha patyarthaka hai, paraMtu patizabda nahIM hai| patizabda ke pare Adeza nahIM hogA-(gRhapatiH)9 se R ko akAra / 18 se pakAra ko vakAra / 2 se talopa / gahavaI // 32 // 1. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 2. gRhptiH| 3. jIvanyanusArI paatthH|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ - caturthaH paricchedaH / no--naM. (25) no, NaH srvtr| (5) sarvatra labarAm / (9) Rno't / (18) po vaH / (2) kagacajatadapayavAM prAyo lopH| dADhAdayo bahulam // 33 // iti zrIvararuciviracite prAkRtaprakAze caturthaH paricchedaH / dADhA-ityevamAdayaH zabdA bahulaM nipAtyante daMSTrAdiSu / daMSTrA = dADhA / idAnI-ehi / duhitA = dhIA, dhUdA' / cAturya = caatuliaN| maNDUkA maNDUro / gRhanihitaM = ghareNihitaM / utpalaM = kandoTo / godaavrii-golaa| lalATaM -NiDAlaM / bhUH = bhumaA / vaidUrya = veluriaN| ubhypaavavhovaasN| cUtaH = mAiMdo, maaaNdo| daMSTrAdiSu dADhAdayo nipAtasiddhAH zabdAH saMskRtazabdAnusAreNa dezasaMketapravRttabhASAzabdAnusAreNa ca yathA yathaM liGgeSu prayojyAH, spaSTAzcaite'to'laM vistareNa / Adizabdo'yaM prakAre, tena.sarva eva dezasaMketapravRttabhASAzabdAH parigRhItAH // 33 // iti zrIbhAmahaviracite prAkRtaprakAzavyAkhyAne saMkIrNavidhirnAma caturthaH paricchedaH / dADhAdayo bahulam-'zrutAnumityadhyAhArairvAkyArthaparikalpana'miti siddhAntAdayamarthaH-daMSTrAdInAM sthAne dADhAdyA zabdA nipAtyante / bahulagrahaNAd yathAyathaM pratyayalopAgamavarNadikArAH kalpanIyAH / tathA ca daMSTrA-lalATa-pattInAM syu vo vyAkulasya ca / dAr3hA-NiDAla-pAika-bhumA-cAvalAH kramAt // 1 // adho-caidUrya-zuktInAM vadhU-bhramitazabdayoH / hehra verulliaM suppI aujmA cAtha bhAmiaM // 2 // duhitrAkRSTayostadvat syAt zvazrUlelihAnayoH / . dhUtrA AaTaThiaM caiva attA lalakameva ca // 3 // maNDalIsamayedAnIMnilayAnAM bhavantyamI / vicillinaM ca acchukaM eNhi cAtha nihelaNaM // 4 // kaDasI avaho AsaM zmazAnobhayapArzvayoH / / utpalasya tu kaMdo koDaM kautUhalasya ca // 5 // syAt lajAluiNI ceti lajjAvatyA nipAtanam / zAlivAhanazabdasya hAlo zAlAhaNo tathA // 6 // 1. kA pA0 dikSI, zivA, diDI, dhussaa| 2. kA0 pA0 bhUmaNA / -
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 'prAkRta prakAze godAvaryAzca golA syAdityAdyAH pAkSikAH punaH / zraho vedujjayaM sutI behvAyA evamAdayaH // 7 // mAtRSvasR pitRsvasrota ivaM saluk tataH / pakSe ca svasRzabdasya chA - ityetannipAtyate // 8 // * mAusI, mAucchA - ityAdi / dADhAdayaH ityatra zrAdizabdagrahAt evaMvidhA ye zabdA lokavyavahAraprasiddhAH mahAkaviprayuktAste'pi pratyayalopAgamavarNavikArarUpatayA kalpanIyAH / evaM ca - trividhaM prAkRta: mavagantavyam, anukAri - vikAri - dezIbhedAt / te anukAriNaH, ye saMskRtaprAkRtayoH samAH, kevalaM vibhaktibhedato bhinnAH / yathA - iha hi navavasante maJjarIpuJjareNucchuritadhavaladehA baddhavelA vasanti / taralamaNimayUrA hArihaMkArakaNThAH bahalaparimalAlIsundarAH sindhuvArAH // atra vibhaktimAtrakRto bhedaH / zabdAstu saMskRtasamA eva / apare saMskRtazabdeSu varNavikArAd bhinnaaH| yathA - jaha, jahA ityAdi / tadubhayabhinnA dezIzabdAH iti / prAkRte'yaM sAdhAraNo niyamaH - e-ai' -spha-dhya-R-R-lu-la-plutazaSA binduzcaturthI kvacit prAnte halGajanAH pRthag dvivacanaM nASTAdaza prAkRte / rUpaM cApi yadAtmanepadakRtaM yadvA parasmaipade bhedo naiva tayozca liGganiyamastAdRg yathA saMskRte // iti zrI ma0 ma0 mathurAprasAda dIkSitakRtAyAM candrikAkhyavyAkhyAyAM saGkIrNavidhizcaturthaH paricchedaH / dADhAdika Adeza hoN| paraM tu yahA~ sthAnI kA nirdeza nahIM hai, arthAt kisake sthAna para hoM, ataH zruta = lokavyavahAra se tathA zabdAnupUrvI se evam anumAna aura adhyAhAra se vAkyArtha kI kalpanA kara lenA- isa siddhAnta se to yaha artha hotA hai ki daMSTrA Adi zabdoM ko nipAta se dAdA Adi zabda hote haiN| bahulagrahaNa se prayogAnukUla pratyaya, lopa, Agama, varNavikAra Adi kI kalpanA kara lenA / kisake sthAna para kyA huA ? daMDrA ko dADhA / lalATa ko NiDAla / patti ko pAika / bhrU ko bhumaA / vyAkula ko bAvalA; Adeza hote haiN| tathA adho ko hehUM / vaidUrya ko-veruziaM / zukti ko 1. sukhAcAH - iti subodhinyAm, candrikAkArairapi subodhinIsthaH pATho mULe sthApita AsIt paraM vicAreNa saMjIvanIpATha ucitaH pratibhAti / " 2. 'ai au' -- iti saMjIvanIsubodhinyoH 'e ai' - ityasya sthAne pATho dRzyate / A
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH pricchedH| 105 suppI / vadhU ko-aaujjhaa| bhramita ko-bhAmia hote haiN| evam-duhita ko-dhuuaa| AkRSTa ko-aaadvi| zvazra ko-attaa| lelihAna ko-lallaka hogaa| maNDalI kovicilliya, samaya ko-acchuka, idAnI ko eNhi, nilaya ko-nihelaNa-Adeza hote haiM / zmazAnazabda ko kaDasI, ubhaya ko avaho, pArzva ko pAsa hotA hai / loka meM pArzva ke artha meM 'Asa-pAsa' kA prayoga hotA hai| utpala ko kaMdoDa, kautUhala ko koDa hotA hai| lajjAvatI ko lajAluiNI tathA zAlivAhana ko hAla aura zAlAhaNa do Adeza hote haiM / godAvarI ko golA Adeza hotA hai / ye nitya hote haiN| aura pUrvokta pAkSika bhI haiN| jaise-adhaH kA heDaM hogA aura dha ko ha karane se aho bhI hogA, evam vaidUrya kA verulliaM hogA aura 'ya' ko jakArAdeza, dvitva, dU ko hasva ukAra, ai ko e karane se vedujaaMbhI hogaa| evaM zukti kA suppI aura kalopa, dvitva, ta aura sakAra karane para suttI bhI hogaa| isa prakAra yathAnukUla prayoga kara sakate haiN| mAtRSvasa aura pitRSvasa zabda ke akAra ko ikAra ho aura ikAra se para sakAra kA lopa ho| (mAtRSvasa) 'kagacaja.' se talopa / 'uhatvAdiSu' se ukAra / 'sarvatra lavarAm' se valopa / ukta nipAta se sva ke akAra ko ikAra / usase para 'sR'gata sakAra kA lopa / mAusiA, evam piusiaa| 'bhadAto yathA0 se hasva karane se strIliGga meM I-pratyaya anta meM karane se mausI, iti / pakSa meM-svasa ko cha Adeza nipAta se hotA hai / mAuchA, piuchaa| 'dADhAdayaH' isameM Adipada ke grahaNa se lokavyavahAra meM prasiddha, mahAkaviprayukta unako bhI pratyaya,lopa, Agama, varNavikAra Adi kI kalpanA se sAdhu banA lenaa| isa prakAra tIna svarUpa meM prAkRta vibhakta hotA hai| (1) anukaarii| . (2) vikArI / (3) deshii| .. (1) jo zabda saMskRtazabda ke samAna hai, kevala sup-tiDAdi-pratyaya-kRta bheda hai, vaha anukArI hai| kyoMki saMskRtazabda ke samAna hai| usameM aise akSara nahIM hote haiM, jinakA AdezAdijanya parivartana hotA ho| ve zabda saMskRtAbhijJa vidvAnoM ko sugama haiN| (2)dUsare vikArI hote haiM, jinake akSaroM meM Adezajanya vikAra ho jAne se sAdhAraNatayA zabdasvarUpa kI pratIti nahIM hotI hai| parantu vAkya meM aneka prAtipadika. zabdagata varNa rahate haiM, ataH unameM vikAra ho jAne se prAtipadika zabda kA jJAna durUha ho jAtA hai| jaise-razmayaH kA rsso| viklavaH kA vikao ityaadi| aura vAkya meM tiGanta kriyAvAcaka zabda eka hI rahatA hai, usakI pratIti prakaraNa se tathA anya zabdoM kI savidhi se ho jaaygii| ataH prAtipadika zabda kina-kina vikAroM meM hokara kisa prakAra ke prAkRta zabdasvarUpa meM parivartita huA hai yaha jAnanA paramAvazyaka hai| yaha prAkRta zabda dekhane se zIghra sAdhAraNatayA nahIM pratIta hotA hai / isake jAnane ke liye maiMne kevala aTThAIsa sUtra prAkRtaprakAza se nikAle haiM, jinase jainoM ke prAkRta meM kahe huye samasta Agama-grantha aura nATakoM meM kahA huA adhamapAtragata tathA strIpAtrAdigata prAkRta kA parijJAna ho jAtA hai| ye aTThAIsa sUtra vyApakarUpa se aura bAIsa sUtra aura haiM jo ki asAdhAraNa prayogoM kA bhI parijJAna karAte haiN| isa prAkRta.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ . prAkRtaprakAzeprakAza kI TIkA karate hue jo prayoga AyA usakA sAdhusva ukta sUtroM se maiMne dikhAyA hai| aura jisa sUtra kA upayoga prAkRtaprakAzAntargata udAharaNoM meM AyA hai usakI saMkhyA sUtra ke sAtha de dI hai tathA tarasaMkhyAnurUpa hI sUtrakrama hai| svalpa parizrama se mere banAye huye 'prAcyakaraNa' se pAlI aura prAkRta meM uttama jJAna prApta kara sakate haiN| usameM donoM bhASAoM ke liye kevala upayukta sUtra haiM aura udAharaNa saikar3oM haiM, jisase paripaka bodha tattadbhASA kA ho jAyagA / astu / (3) tIsarA dezI zabda svarUpa meM hai| una dezI zabdoM kA prayoga, jaise-antaH lApikA, bahirlApikA, guptAzuddhi Adi kA kAcitka prayoga hotA hai vaise hI dezI zabdoM kA prayoga hotA hai / unakA jaina-bauddhAgoM meM prayoga nahIM ke samAna hI hai| . prAkRta meM yaha sAdhAraNa niyama hai ki-ekAra 1 aikAra 2 spha 3 pya 4 35 R6 la la 8 pluta 9 za 101 11 anta meM visarga 12 caturthI vibhakti 13, caturthI ke prayoga meM SaSThI hotI hai, jaise-'Namotthu devAhidevANaM' devAdhidevebhyaH namo'stu / anta meM hala 14 alaga apane varga ke saMyoga se atirikta DakAra 15 prakAra 16 . nakAra 17 aura dvivacana 18 ye aThAraha prAkRta meM nahIM hote haiN| Atmanepada aura parasmaipada kA bheda nahIM arthAt AtmanepadI dhAtu kA parasmaipada meM bhI prayoga hotA hai, . tathA parasmaipadI dhAtu kA Atmanepada meM bhI prayoga hotA hai| prAkRta meM Atmanepada parasmaipada kA koI bheda nahIM hai aura puMliGga, strIliGga, napuMsakaliGga kA koI bheda nahIM hai, jaisA saMskRta meM bheda hai| jaise-kulazabda napuMsakaliGga hI hogA puMliGga nahIM hogaa| parantu prAkRta meM yaha niyama nahIM hai / ityAdi // 33 // iti zrI ma0ma0 mathurAprasAdakRtI prAkRtaprakAzasya pradIpanAmaka hindIvyAkhyAyAM caturthaH paricchedaH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paJcamaH paricchedaH ata otsoH // 1 // akArAntAcchabdAtparasya soH sthAne otvaM bhavati / vaccho (1-32 / 3-30 / 3-31 sUtreSu spaSTam ) / vasaho (1-27 / 2-43 sU0 spa0 ) / puriso ( 1 - 23 sU0 spa0 ) / vRkSaH, vRSabhaH, puruSaH // 1 // ata ot soH - akArAntAt prAtipadikAt parasya prathamaikavacanasya supratyayasya prakArAdezaH syAt / iMdo / caMdo / karaho / bhattAro / kattAro / vaccho / vasaho / puraso / 'parasya kvacidIkArAt sorAkAraH pravartate / bhaNantIcA, hasaMtIcA // 1 // pUrvArddha ke ye cAra pariccheda atyanta upayogI haiM, kyoMki svara-vyaJjanoM ke Adeza kahe haiM / ataH zabdasvarUpa ke jJAna hone meM sAdhaka haiM aura suptijJAna to vAkya se svataH pratIta ho jAyagA / uttarArddha ke ( 5 ) paJcama pariccheda meM subvidhi hai / ( 6 ) SaSTha meM tividhi / (7) saptama meM dhAtuvidhi / ( 8 ) aSTama meM nipAta / ataH inakA jJAna atisarala hai / kintu pUrvArddha ke prayogoM kA jJAna svarUpaparivartana ke kAraNa durbodha hotA hai / ata eva sarva - sAdhAraNa ko saralatayA bodha hone ke liye maiMne anugama karake prAkRtabodha ke liye kevala ( 28 ) aTThAIsa tathA vyApaka bodha ke liye (22 ) bAIsa aura evaM pacAsa sUtroM se uttama prAkRta, tathA usase kicinmAtra vibhinna pAlI kA bodha hone kA upAya nikAlA hai / yaha merA pandraha varSa kA 'abhidhAna. rAjendra' (jainainsAiklopIDiyA) banAte samaya prAkRta jainAgamoM ke dekhane kA anubhava hai| una sUtroM kA anugama karake udAharaNoM para maiMne dikhA diyA hai / aura kauna-kauna sUtra pUrvArddha ke (4) paricchedoM meM kitanI bAra prayogoM meM upayukta huA hai yaha saMkhyA bhI de dI hai / astu akArAnta prAtipadika se para su ko okAra Adeza ho / (candraH ) su ko okAra / caMdo / 2+7+4+28+23+12+5+9 se saba prayoga siddha hote haiN| ( kRSNaH ) kaho / ( bhartA ) RRta AraH supi' isase Ara Adeza / prakRta sUtra se okAra / bhattAro / ( kartA ) kattAro / ( vatsaH ) vaccho / ( vRSabhaH) vasaho / ( puruSaH ) 'irapuruSe ro:' se ikAra | puriso / kahIM para IkAra se para su ko AkAra Adeza hotA hai / ( bhaNantI ) bhaNatI ( hasantI ) hasaMtIA // 1 // jazzasorlopaH // 2 // ata ityanuvartate / akArAntasyAnantaraM yau jazzasau tayorlopo bhavati / vacchA sohaMti / 'jazzasGasyAMsu dIrgha' iti dIrghe kRte pazcAlopo jasaH (1-27 R = a, 3-31 chatvavikalpa', 3-50 dvi0, 3-51 1. vatsazabdaprayoge tu 3 - 40 tsa = cha /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 prAkRtaprakAzech = ca, 5-11 jasi dIrgha kRte lopaH, sohaMti iti 2-43 za = s, 2-27 ma ha , 7-4 nti)| vRkSAH zobhante / vacche Niacchaha / 'e ca supI'tyetve kRte zaso lopH| (pUrvavat vRkSa-vaccha, 5-12 etve kRte zaso lopaH, Niacchaha iti 2-42 =Na, 2-2 yalopaH, 7-18 t-h)| vRkSAniyacchata // 2 // jazzasorlopaH-akArAtparayorjazzasorlopaH syAt / devA / asurA / maannusaa| piparA / mAdarA / vacchA sohaMti / 'adantAd yo vidhiH proktaH, zeSAdityatidezataH / AdantAdidudantAt sa IdUdantAdapISyate' // (A) mAlA, sAlA / ( it ) aggI / (ut ) vAU / (IdUt ) NaI / bahU / ityAdi // 2 // jazzasoriti / akAra se para jas-zas kA lopa ho / (devAH) deva + jas / isa sUtra se jas kA lopa / 'jasazasGasyAMsu dIrghaH' se dIrgha / devaa| (asurAH) asurA (manuSyAH) mANusA (4+5+6+24+aM0 dvi02) se siddha hotA hai| (pitaraH) RkAra ko ara Adeza / jas kA lopa / akAra ko diirgh| piaraa| (bhrAtaraH) bhaadraa| ityAdi / (vatsAH) vcchaa| ukta aGkita sUtroM se saba prayoga siddha haiN| akArAnta se jo lopAdi vidhi kahI hai, vaha anya svarAnta se bhI hotI hai arthAt AkAra-i-I-u-U aura R jina zabdoM ke anta para hoM unameM bhI lopAdi tathA vaSayamANa am kA lopa, TA-Am ko NakAra AdezAdi jaannaa| (mAlAH) jasakA lopa, maalaa| (zAlAH)sAlA / (5+3+1+6+9+4+23|2+'nmo mH| 42) se saba udAharaNa siddha haiN| (agnayaH) aggii| (vAyavaH) vaauu| (nadyaH) gii|(vdhvH) bahU / sarvatra jas kA lopa, akArAtideza mAnakara dIrgha hogA // 2 // ato'mH||3|| akArAntasyAnantaraM yo'm dvitIyaikavacanaM tadakArasya lopobhvti| vacchaM pekkhai / 'mo binduH' (4-12) iti binduH / vRkSaM pazyati // 3 // amo'maH-akArAtparasya am-pratyayasyAkArasya lopaH syAt / gAma / NAma / zeSAdityatidezAt AkArAntAdiSvapi / helaM / lIlaM / aggi|vaauN|nnii| bhN| vcchN| amo-iti / akAra se para am-pratyaya ke akAra kA lopa ho / (grAmam ) gaam|| (naam)nnaam| akArAtideza se strIliGga dIrgha meM-(helAm ) helN| 'ami hasvaH' se hasva / (lIlAm ) liilN| (agnim ) aggi| (vAyum ) vaauN| (nadIm )nnii| (vadhUma) vahuM / vRkSa-varasa kA vacchaM // 3 // TAmorNaH // 4 // ato'nantaraM TAmostRtIyaikavacanaSaSThIbahuvacanayorNakAro bhavati / vaccheNa / 'e ca supI'tyetvam / (5-12 etve kRte, ttaann)| vacchANa 'jazzasasyAMsu dIrgha' iti dIrghaH / vRkSeNa / vRkSANAm // 4 // 1. eSa saMjIvanyAdisaMmataH paatthH| -
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ - paJcamaH paricchedaH / 106 TAmorNaH-akArAtparayoH 'TA-zrAm' ityetayoNaH syAt / dhammeNa / jammeNa / vaccheNa / ktaarenn| dhammANa / jammANa / vacchANa / kattArANa / 'adantAt yo vidhi'rityatidezAt zrAdIdUdAdiSvapi / aNNANa / kaNNANa / buddhINa / gheNUNa / ramaNINa / kaMDUNa / 'bindu'STAmorNa' ityAdau sannasannapi vA kvacit' / dhammeNaM / jammeNaM / kttaarnnN| dhammANaM / jammAgaM / kattAraNaM // 4 // -TAmoriti / akAra se para TA-Ama ko Na Adeza ho| (dharmaNa) dhammeNa / 'e ca supyaGiGasoH' se ekAra / janmanA-jammeNa / vatsena-vacchega / kA R ko Ara / kattAreNa / Am ke pare 'jazzasaGasyA0' se dIrgha / dharmANAm-dhammANa / janmanAmjammANa / vtsaanaam-vcchaag| kartRNAm-kattArANa / adantAtideza se A-I-U meM bhI NAdeza hogaa| anyAsAm-aNNANa / kanyAnAm-kaNNANa / buddhInAm-buddhINa / dhenUnAm-gheNUNa / ramaNInAm-ramaNINa / kaNDUnAm-kaMDUNa / TA-Ama ke NAdeza meM bindu bhI hotA hai / dhammeNaM |jmmennN / kattAreNaM / evam-dhammANaM / jammANaM / kattANaM ityaadi| bhiso hiM // 5 // ato'nantarasya bhiso hiM bhavati / vacchehiM / 'e ca supI'tyetvam , (5-12 etvaM, ze0 spa0) vRkssaiH||5|| - bhiso hiM-akArAtparasya bhiso hiM-ityayamAdezaH syAt / dhammehiM / kammehiM / vacchehiM / 'adantAyo vidhi'rityatidezAt bAlAhiM / lolAhiM / pANIhiM / jANuhi / NaIhiM / taNUhi // 5 // bhiso-iti| akAra se para mis ko hiM Adeza ho / 'e ca supyA' se ekAra / dhamaH-dhammehiM / karmabhiH-kammehiM / vatsaiH-vacchehiM / atideza ke kAraNa AkArAntAdika se bhI para bhis ko hiM hogaa| bAlAmiH-bAlAhiM / lolaabhiH-lolaahiN| pANibhiHpANIhiM / jAnubhiH-jANUhiM / nadImiH-NaIhiM / tanUbhiH-taNUhiM // 5 // - userAdoduhayaH // 6 // ____ ato'nantarasya useH paJcamyekavacanasya sthAne A, do, du, hi-ityeta AdezA bhavanti / vacchA, ghacchAdo, vacchAdu, vacchAhi / jazzasaGasyAMsu dIrghatvam (spaSTAH) / vRkSAt // 6 // . userAdoduhayaH-akArAtparasya iseH sthAne zrA-o-u-hi-ityete AdezA bhavanti / gAmA, 'kvacidapi lopa' ityllopH| gAmAo, gAmAu, gAmAhi / sarvatra 'jaszassyA 'mityAdinA dIrghaH / evam-vacchA, vacchAo, vacchAu, vacchAhi / sappA, sappAmao, sappAu, sappAhi / 'serataH parasyeha hinto ityapi dRzyate' / sppaahinto| adantAtidezAt AtaH-gaMgAo, gaMgAu, gaMgAhi, gNgaahinto| 'seryadAhirAdezI nAdantavaduto vidhiH' / girIzro, girIu, giriihinto| sANUmo, sArAu, saannuuhinto| IdUbhyAm-taruNIyo, taruNIu, trunniihinto| bahuo, bahUu, bahUhinto // 6 // 1. kA0 pA0 jsbhysmsyaaNs|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 prAkRtaprakAzeDaseriti / akAra se para si ko A-o-u-hi, ye Adeza ho / praamaat-gaamaa| 'kvacidapi lopaH' se akAralopa / okArAdi Adeza ke pare 'jasUzasU0' isase dIrgha / gAmAo, gAmAu, gAmAhi / pUrvokta (4 + 236+9+2+7+8+1+1) se prAtipadika ke svarUpa siddha haiM / evam-vatsAt kA vacchA,vacchAo, vacchAu, vacchAhi / sAtu kA-sappA, sappAo, sappAu, sappAhi / akAra se para Dasi ko. 'hinto bhI hotA hai / sppaahinto| gAmAhinto, ityAdi / adanta upalakSaNa hai, ataH Adanta, i-u-IkAra-ukAra-RkAra meM bhI ye Adeza hote haiM / parantu AkArAnta meM thA aura ikArAntAdikoM meM A, hi ye nahIM hote haiN| gaGgAyAH-gaMgAo, gaMgAu, gaMgAhi, gNgaahinto| gireH-kA girIo, girIu, girI hinto| sAno-kA sANUo, sANUu, sANUhinto / dIrgha-I-U meM-taruNyAH kA taruNIo, taruNIu, trunniihinto| vadhvAH-kA vahUo, vahUu, vhuuhinto||6|| bhyaso hinto sunto // 7 // ato'nantarasya bhyaso hinto, sunto, ityetAvAdezau bhavataH / vacchAhinto, vaJchAsunto / 'e ca supI'(5-12)ti cakAreNa dIrghatvam / (spaSTam ) / vRkSebhyaH // 7 // bhyaso hinto sunto-akArAtparasya bhyaso hinto sunto ityetau bhavataH / caturthyAH SaSThIvidhAnAd tadyaso na grhnnm| paMcAhinto, pNcaasunto| sattAhinto, sttaasunto| vacchAhinto, vcchaasunto| adantAtidezAt AtaH-rAmAhinto, raamaasunto| idudbhayAm-acchIhinto, acchiisunto| UrUhinto, uuruumunto| IdUtaHjaNaNIhinto, jaNaNIsunto / camUhinto, camUsunto // 7 // bhyaso-iti / akAra se para bhyas ko hinto, sunto ho| prAkRta meM caturthI ke sthAna para SaSThI hotI hai, ataH paJcamI kA hI bhyas lenaa| paJcabhyaH-pazcAhinto, pNcaasunto| 'jasazasaGasyA' se akAradIrgha / evam-saptan tathA vatsa meM bhI jaannaa| adanta yaha AkArAdi kA bhI upalakSaNa hai| ata eva rAmAbhyaH kA rAmAhinto, raamaasunto| akAra yaha ikArAdika kA bhI upalakSaNa hai, ataH asimyaH kA acchI. hinto, acchiisunto| urubhyaH kA UrUhinto, uruusunto| dIrgha IkAra-ukAra meMjananIbhyaH kA jaNaNIhinto, jnnnniisunto| camUbhyaH kA camUhinto, cmuusunto||7|| sso usaH // 8 // ato'nantarasya usaH ssa ityAdezo bhavati / vacchassa (sp0)| vRkSasya // 8 // sso usaH-akArAtparasya saH ssa ityAdezaH syAt / Narassa / teassa / tamassa / adantAtidezAt-maulissa / haNussa // 8 // sso sa-iti / akAra se para s ko 'ssa' Adeza ho| narasya kA prss| tejasUzabda ke sakAra kA 'antyasya hala' se lopa karane para ssa Adeza ho jaaygaa| teass| akAra ikArAdi kA upalakSaNa hai, ataH-maule kA muliss| hanoH kA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH pricchedH| 111 DeremmI // 9 // ato'nantarasya e, mmi ityAdezau bhvtH| vacche, vacchammi / 'kacinGasiGayorlopaH' (5-13) ityakAralopaH (sp0)| vRkSe // 9 // meremmI-akArAtparasya Gi ityetasya e mmi-ityAdezau bhavataH / sare, sarammi / camme, cammammi / ikArAntAdiSu 'na Disyo rityatvapratiSedhAt , girimmi / tarummi / pitarammi / kattArammi // 9 // .. : remmI-iti / akAra se para Gi ko e, mmi Adeza ho| zareathavA sarasi kA sare, sarammi / ekAra hone para akaarlop| carmaNi kA camme, cammammi / (dvi0 22 tathA 5+6+4+2+3+23+ 19 se) sabhI prAtipadika siddha hote haiN| girau| ikArAntA. dikoM meM ki si ke pare ekAra nahIM hotA hai| girimmi| tarau kA tarummi / RkAra ko bhara Ara kheNge| pitari kA pitarammi / kartari kA kattArammi // 9 // . supaH suH // 10 // _ato'nantarasya supaH su ityAdezo bhavati / vacchesu = vRkSeSu / ( evaM vatsazabdarUpANyapi bodhyaani)| 'e ca supI' (5-12)tyetvam // 10 // supaH suH-akArAtparasya supa ityetasya suH syAt / saresu / kamalesu / saH ssa-vidhAnaM, supaH su-vidhAnaM mandaprayojanamiti kecit // 10 // supa iti / akAra se para supa ko su Adeza ho / sarassu kA sresu| kamaleSu kA kamalesu / koI loga Gas ko ssa-vidhAna, supa ko su-vidhAna niSprayojana kahate haiN| tAtparya yaha ki-yalopa, sakAradvitva karane para Narassa siddha ho hI jAyagA ? uttaraharissa, maulissa, haNussa ke liye ssa-vidhAna Avazyaka hai| parantu su-vidhAna cintyaprayojana hI hai // 10 // jazzasGasyAMsu dIrghaH // 11 // jasAdiSu parato'to dI? bhavati / vacchA sohanti / 'jazzasorlopa' iti jaso lopaH (5-2 sU0 spaSTam ) / vatsAH zobhante / vacchAdo, vacchAdu, vacchAhi Agado / vatsAt / 'GaserAdoduhayaH' (5-6) / vacchANa = vatsena / 'TAmorNaH' (5-4) // 11 // jasabasyAMsu dIrgha:-eSu pareSu akArasya dIrghaH syAt / jsi-devaa|maannusaa / si-devAzro, devAu, devAhi, devaahinto| evam-vacchAo, vacchAu, vacchAhi, vacchAhinto / Ami-devANaM / rakkhasANaM / devANa / rakkhasANa vaa| 'sarvAdiSvidamI dIrgho, natvanyeSAM kadAcana' / imAo, imAu, imAhi, imaahinto| idama eva dIrghaH, teneha na-savvato, savvado / evam-to, tatto, tado ityAdi / adantavadikArAdiSyatidezAt jsi-girii| truu| triyAmapi-buddhI / gheNU / sau-giriiyo| truuo| buddhiibho| gheNUyo / Ami-girINaM / tarUNaM / buddhINaM / 'zasTAsiSu 1. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 prAkRtaprakAzedIrghatvaM vaktavyamidutoH striyAm' / shsi-buddhiio| ghennuutro| TA-s-DiSu buddhIe / buddhayA, buddhaH, buddhau / evaM-gheNUe / dhenvA, dhenoH, dhenau // 11 // . __ jasiti / jasa-si-Ama ke pare akAra ko dIrgha ho / devAH-jas kA lopa / akAra ko isase dIrgha / devA / evaM manuSyAH kA maannusaa| usi ke pare akAra ko dIrgha hone se-devAo evaM vacchAo ityAdika siddha hote haiN| evam-Ama ke pare 'Na' tathA NaM, phira dIrgha, devANaM-ityAdi / sarvAdikoM meM idamzabda ko jasAdika 3 pratyayoM ke pare dIrgha hotA hai, anya sarvAdi zabdoM ko nhiiN| imAo, imAu, imAhi, imaahinto| 'idama imaH' se ima Adeza / usi ke sthAna para o, hi ityAdi Adeza / dIrgha / anya sarvAdikoM ko dIrgha na hogaa| savvato, sancado / tat-zabda kA tatto, tado ityAdi meM dIrgha nahIM hogaa| ataH yaha ikArAdi kA bhI upalataka hai| ata eva-giri+jas / jas kA lopa / girii-giryH| taravaH-tarU / sAdhutva pUrvavat / strIliGga meM dIrgha hotA hai, ataH buddhayaH kA buddhI / dhenavaH kA gheNU / paJcamI ekavacana si meM okArAdi pUrvavat / diirgh-giriio| truuo| strIliGga meM pUrvavat okAra si ke sthAna para / diirgh| buddhiio| dheNUo / SaSThIbahuvacana Am ko NaM / ikAra ko dIrgha / girINaM / tarUNaM / strIliGga meM buddhINaM / dheNUNaM / zas-TA-Das-Di ke pare strIliGga meM ikAra-ukAra ko dIrgha hotA hai / buddhi-shs| 'zasa udetI' se zas ko okAra, dIrgha / buddhImo evaM ghennuuo| TA-s-Di ko ekAra Adeza / isase diirgh| to tInoM vibhaktiyoM meM buddhIe evamdhenu kA gheNUe rUpa hogaa| buddhayA, buddhaH, buddhI ke sthAna meM buddhIe / evam-dhenvA, dhenoH, dheno ke sthAna para dheNUe hogA // 11 // - e ca supyaDiGasoH // 12 // ___ ato'kArasyaitvaM bhavati supi parato GiGasau varjayitvA, cakArAhIrghazca / vacche ( vatsAn ) pekkhaha / 'jazzasorlopaH' (5-2) / (1218 dRza=pekkha, 8-19 tha= ha,% pshyt)| vaccheNa / 'TAmorNaH' / vatsena / vacchehi = vatsaiH / vacchesu vatseSu / cakArAhIrghazceti / vacchAhiMto, vacchAsuMto = vatsebhyaH / bhyaso hiMto sunto| aGiGasoriti kim ? pacchammi = vatse / vacchassa- vatsasya // 12 // eM supyaDisoH -akArasya etvaM syAt, natu kingsoH| jaNe / jaNeNa / johiM / jnnesu| 'e supyaGisoH sUtre neSTaM zeSAdadantavat' / iti adAtavaddhAvAbhAvAt iha na / zasi-rAmAzro / sahIo / bhuuyo| 'striyAM zasi udoto' ityokAraH / 'jasi dIrghaH zasi tvatvaM SNAntAM saMkhyAM vinA bhavet / paMca, cha, satta // 12 // e supya-iti / Gi Gas ko chor3a kara anyatra akAra ko ekAra ho / jana+zas / 'jazzasorlopaH' isase zas kA lop| prakRta se ekAra / 6 se NakAra / jaNe / janena kA jaNeNaM / janaiH-jaNehiM / 'e supyaDiso' isa sUtra meM ikArAdi kA bhatideza nahIM hai| ataH rAmA / strIliGga meM ekAra nahIM hogA / zas ko okAra / raamaasso| sakhIn kA shiio| vadhUH kA vhuuo| 'striyAM zasi udoto' se okAra / SakArAnta-nakArAnta 1. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSamaH pricchedH| 113 saMkhyAvAcaka zabdoM ko jas ke pare dIrgha aura zasa ke pare ekAra nahIM hogaa| patra kA paMca / paTa kA cha / sapta kA satta / sAdhutva pUrva meM gayA hai // 12 // kacid DasiDayolopaH // 13 // ato si, Di-ityetayoH parataH kacillopo bhavati / vacchA aagdo| 'userAdoduhaya' iti aa| (Agado iti AGapUrvakagameH tAntasya 12-31, 5-1 o)| vacche ThiaM vatse sthitam / 'DaregmI' (5-9) ityetvam , (ThiaM0 sthA = = Ta, zeSaM saMskRtavad) // 13 // kacidapi le.pa:-ajAdau mupi pare akArasya lopaH syAt / jammo / sappA / Nahe / kvavidityuktarneha-sappAu, sappAnI // 13 // kaciditi / ajAdisupa ke pare kahIM laSayAnurodha se akAra kA lopa ho / janman + su / su ko okAra / antya hala-nakAra kA lopa karane ke anantara imase 'nma' ke akAra kA lopa ho gyaa| jmmo| sarpAt kA sappA / nabhasi kA nnhe| ki ko ekAra hone ke anantara bhakArAkAra kA lopa hogaa| 'kahIM lopa ho' isase sarpazana se paJcamI meM u-o Adeza ke pare lopanahIM hogaa| sappAu, sappAo / sAt ke rUpa haiN| idutoH zaso No // 14 // .. idudantayoH zaso No bhavati / aggiNo pekkhaha (4-12 sUtre aggi ityatra niSpAditAt zaso No / agnIn / vAuNo pekkha (2-23 yalopaH, ze0 pU0 ) vAyUn / ('pekkha' iti zaurasenyAM dRzeH peknAdezo bhavati, tasyAzca 'prakRtiH saMskRtam' iti saMskRtavad herluka bhavati) // 14 // idutoH zaso No-pacamyarthe ssssttii| ikArAntAdukArAntAca prAtipadikAt parasya zaspratyayasya No-ityayamAdezaH syaat| shinno| aggiNo / bhaannunno| baahunno| 'idudbhyAmuttarasyeSTo vA No iti Daserapi' / jalahiNo, jlhiio| meruNo, merUzro // 14 // idutoH- iti / ikArAnta ukArAnta prAtipadikoM se para zaspratyaya ko 'No' zrAdeza ho / sahigo sakhIn kaa| agnIn kA agginno| bhAnUna kA bhANuNo / bAhUna kA bAhugo / ikAra-ukAra se para si-paJcamI ke ekavacana meM No vikalpa se ho| jaladheH kA jalahigo / pakSa meM-jalahIu, jalahIo ityAdi / ukArAnta meM meroH kA meruNo / pakSa meM-meruo ityAdi // 14 // Gaso vA // 15 // dudantayorDaso vA No bhavati / aggiNo, aggissa (spo)| bAuNo, pAussa (2-2 yalope kRte, Gaso No, pakSe 5-8-ssa) / agneH, vAyoH // 15 // so vA-idudbhyAmuttarasya sovA No ityayamAdezaH syaat| hariNo, hriss| 1. eSa sabhIvanIsammataH pAThaH / prA.kR.-8
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 prAkRtaprakAzebhANuNo, bhANusa / iMduNo, iMdussa / amgiNo, aggissa / vAuNo, vAumsa // 15 // so-iti / ikAra ukAra se para usa ko No vikalpa se ho| hareH kA hariNo / pakSa meN-hriss| agneH kA aggiNo, aggiss| ukArAnta, bhAnoH kA bhANuNo, bhANussa / indoH kA iMduNo, iMdussa / vAyoH kA vAuNo, vAussa // 15 // . jasazca o yUtvam // 16 // idudantayorjasa okArAdezo bhavati, idutozca Itvam , UtvaM vA; cakArAd No ca / aggIo / vaauuo| aggiNo / vAuNo ( spaSTAni ) / agnyH| vAyavaH // 16 // ..jasa o vo vA'tvaM ca-idudbhyAmuttarasya jasaH zro-vo-No iti vikalpena AdezAH syuH / yatra prokArastatraiva saha nirdiSTatvAt idutorkaarH| rAso, rAsivo, rAsiNo / pakSe-rAsI / veNo, veNuvo, veNuNo, veNU / zrotve dIrgham / aggiio| vAUo-iti bhAmahaH // 16 // . jasa-iti / ikAra ukAra se para jas ko o, vo, No vikalpa se Adeza hoM aura i. uko akAra ho / sUtra meM anirdiSTa No kA anuvRtti se grahaNa karanA / jahA~ okAra hogA vahIM sAtha meM nirdeza ke kAraNa i u ko akAra hogaa| raashi+js| jas ko okaar| i ko akaar| rAsao, rAsivo, raasinno| pakSa meM-jasa kA lopa / diirghraasii| ukArAnta-veNao, veNuvo, veNuNo / pakSa meM-veNU / bhAmaha-'jasazca o yUtvam' aisA sUtra mAnakara ikAra ukAra ko I U mAnate haiM, taba-aggIo, vAUo rUpa hoMge // 16 // TA NA // 17 // idudantayoSTAvibhakteH NA ityayamAdezo bhavati / aggiNA / vAuNA (spsstte)| agninA / vAyunA // 17 // . TANA-idudbhyAM parasya TA ityasya NA syAt / aggiNA / vAuNA // 17 // TANA-iti / ikAra ukAra se para TA ko NA ho / agninA kA aggiNA / vAyunA kA vAuNA // 17 // subhissupsu dIrghaH // 18 // idudantayoH su, bhis, supa ityeteSu dI? bhavati / su, aggI (32 nalopaH, 3-50 gadvi0, 4-6 sorlopaH, ze0 sp0)| agniH / vAU (22 yalopaH, ze0 sp0)| vaayuH| bhis , aggIhiM (4-6 sorlopaH, 5-5 bhis = hiN,)| agnibhiH / vAUhiM (2-2 yalopaH, ze0 pU0) / vAyubhiH / supa , aggIsu (3-2 nalopaH, 3-50 gadvi0, dIrghaH, 2-43 S s)| agniSu / vAUsu (2-2 yalopaH, dIrghaH, 2-43 S = s)| vAyuSu // 18 // 1. jasa o vo vA'tva yUtvaM ca / idudantayoH zabdayojasa o vo ityAdezo bhvtH| atvam , Itvam , UtvaM ca vikalpena / cakArAt No'pi / pakSe-adantavat / aggIo, aggIvo, . bhgii| vaako| jasazca bho yUtvaM / kA0 paa0| 2. saMjIvanyAdiSu pATho'vam /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH / 115 subhissupsu dIrghaH-eSu idutordIrghaH syAt / paMtI / taNU / paMtIhi / tahiM / paMtIsu / taNUsu / kvacidityukteH bhUmisu-ityAdau na // 18 // subhIti / su-bhisa-supa ke pare ikAra-ukAra ko dIrgha ho| ptiH-pNtii| tanu:taNU / patimiH kA pNtiihiN| tanubhiH kA tnnuuhi| patiSu kA pNtiisu| tanuSu kA taNUsu / kahIM para dIrgha na ho| to bhUmizabda meM dIrgha nahIM hogaa| bhUmisu / (pratipAdita svarUpa pUrvokta (8+6+2++9+4)se siddha hote haiM // 18 // . striyAM zasa udoto // 16 // striyAM vartamAnasya zasa ut ot ityetAvAdezau bhvtH| mAlAu, maalaao| (spaSTe) / mAlAH / NaIu, gaIo (2-38 =Na , 2-2 dalopaH, ze0 sp0)| nadIH / bahUu, bahuo (2-27 = h , ze0 spa0) / vdhuuH|| liyAM zasa udotau-strIliGge vartamAnAt prAtipadikAt parasya zasa utvamotvaM ca syAtAm / rAmAu-rAmAzro / juvaIu-juvaIzrI / bahUu, bahUo // 19 // striyAm-iti / strIliGga meM vartamAna prAtipadika se para zas ko ukAra okAra ho| rAmAH kA rAmAu, raamaao| yuvatIH kA juvaI, juviio| vadhUH kA bahUu, bhuuo|| 19 // jaso vA // 20 // jasaH striyAm ut ot ityetAvAdezau vA bhvtH| pale-adantapat / mAlAu, maalaao| mAlA (sva0, adante 5-2 jaso lopH)| mAlAH // 20 // -jaso vA-strIliGge vartamAnAtprAtipadikAt parasya jasa ityetasya uzrI ityeto vA syAtAm / rehAu, rehAo / maIu, miiyo| gheNUu, ghennuutro| deIu, deIzro / bahUu, bahUo // 20 // __ jaso-iti / strIliGga prAtipadika se para jas ko u, ko vikalpa se hoN| rekhA kA rehAu, rehaao| pakSa meM-yathAprApta / rehaa| matIH kA maIu, miio| dhenaH kA gheNUu, gheNUo / devI kA deIu, deiio| vadhUH kA vahau, bahUo // 20 // . ami hasvaH // 21 // ami parataH striyAM hasvo bhavati / mAlaM (isve jAte, 5-3 akAra. lopaH, 4-12 mkaarbinduH)| mAlAm / Na (2-42 nNa , 2-2 dalopaH, 4-1 amo'kAralopaH, 4-12 biN0)| nadIm / bahuM (2-27 -i, ze0 pUrva0) vadhUm // 21 // ami hasvaH-zrami pare dIrghasya hrasvaH smAt / dhAraM / NaI / vahuM // 21 // amIti / strIliGga meM am ke pare dIrgha ko hasva ho| dhArAma kA dhAraM / nadIma kA NahaM / vadhUma kA vahuM // 21 // 1. liyA jshshsorudotii| kA. paa0| 1.so vA / kA. pA0 /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 prAkRtaprakAze TAGasDInAmidedadAtaH // 22 // TA, Gas, Di, ityeteSAM striyAm it, pat, at, At ityeta AdezA bhavanti / , TA, gaIi, NaIe, kaI a, NaIA krN| (5-21 sUtre nakArasya NaH, dalopazca darzitaH, ze0 sp0)| nadyA / kaaM iti (1-27 sU0 mpa0) kRtam / Gasa, NaIi, NaIe, NaIa, NaIA, vaNaM / (gaI pUrva vat, anyatspaSTam ) / nadyAH / (vaNaM iti 4-12 sU0 sp0)|ngi, NaIi, NaIe, NaIa, NaIA, ThiaM (pUrvavat NaIzabdaH, ze0 sugamam ) nadyAm / (ThiaM iti 5-13 sU0 spaSTam / ) sthitam // 22 // ___TAGakonAmidedadAtaH-strIliGgAt prAtipadikAtpareSAM TA-has-Di-ityeteSAm . it , et , at , aAt , ityete ekakasya catvAra AdezA bhavanti / buddhIi, buddhIe, buddhIa, buddhImA / gheNUDa, gheNUe, gheNU a, gheNU pA // 22 // ___TAGasiti / strIliGga prAtipadika se para TA-isa-Di inameM pratyeka ko ikAra, ekAra, akAra, AkAra ye cAroM Adeza hoNge| jaise-buddhyA tRtIyA ekavacana meM-buddhIda, buddhIe, buddhIa, buddhiiaa| ina cAroM AdezoM se cAra rUpa hoNge| evam-buyAH SaSThI meM, buddhau saptamI meM bhI pUrvokta buddhIi, buddhIe, buddhIa, buddhIA-rUpa hoNge| dhenu ke. bhI dhenvA, dhenvAH, dhenI meM gheNUi, gheNUe, gheNUma, gheNUmA hoMge // 22 // nAto'dAtau // 23 // Ata AkArAntasya strIliGgasyAnantaraM TA us-DInAm at, At , ityetApAdezI na bhavataH / pUrveNa prAptau nissidhyete| mAlAi, mAlAe karaM, ghaNaM, tthi| (5-22 sUtrAdidetAveva bhavataH, a0 spa0) mAlayA // 23 // ____ nAto'dAtau-AkArAntAttrIliGgAtparepA TAdonAmadAto na stH| kintu it eto eva bhavataH / mAlAi, mAlAe / ramAi, ramAe // 23 // __nAto-iti / AkArAnta strIliGga se para TA-usa-ki inako at At nahIM hoNge| parizeSAt-ikAra, ekAra hoNge| mAlayA kA mAlAi, maalaae| evaM paSThI-saptamI meM bhI ye hI rUpa hoNge| evam-ramAzabda kA tRtIyA, paSThI, saptamI ke ekavacana meM ramAi, ramAe hoMge // 23 // AdItau bahulam // 24 // striyAmAkArAntAdAtaH sthAne At, It ityeto bahulaM prayoktavyo / sahamANA, sahamANI (2-42 = = Na, ze0 sp0)| halahA, halahI (113 sUtre drssttvye)| suppaNahA, suppaNahI (3-3 ralopaH, 3-50 padvi0, 1. TAsikasbInAmidevadAtaH / kA. paa0| 1. AditI-aditI / kA. paa.|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH pricchedH| 117 4-1 hasvaH, 2-42 = = Na, 2-27 kha = ha , ze0 sp0)| chAhA, chaahii| (2-11 sU0 draSTavyaM, ze0 spa0') // 24 // ____ AdItau bahulama-strIliGge vartamAnAtprAtipadikAt A I etyeto bhavataH / kAi, kIna / jAi, jIbha, jIA, jIi, jiie| ityaadi| tAi taae| tIi, tIe, tI, tIpA / evaM haliddA, hliddii| suppaNahA, suppaNahI / bahulagrahaNAt kvacidAkAra evaasahaNA / kovaNA / kvacidIkAra eva-mANiNI / maNamiNI // 24 // AdItau iti / strIliGga meM vidyamAna prAtipadika se para AI ye do pratyaya 'TApa DIpa' ke samAna TAdika ke pare hote haiM / kAi, evaM kAe / 'nAto'dAtau' se niSedha hone se akAra AkAra TAdika ko nahIM hoNge| IkAra meM cAroM hoNge| jaise-kIi, kIe, kIbha, kI ityAdi / evaM yad-zabda ko aura tad-zabda ko bhI jaannaa| kayA, kasyAH kasyAm-ityAdi meM samAna rUpa hoNge| haridrAdizabdoM meM (20+25+6+1+15+ 4+(di. 20) / +26 +3+18 ! 5+2-16 / 12 / 11) se sabhI prayoga siddha hote haiN| AkAra meM halihA, IkAra meM hlihii| bahulagrahaNa se kahIM AkAra hI hogA asahanA, kopnaa| kahIM IkAra hI hogaa| mAninI, mnsvinii| prAyaH pANinIya vyAkaraNAnusAra A-I kI vyavasthA jAnanA // 24 // na napuMsake // 25 // prathamaikavacane napuMsake dIrghatvaM na bhavati / 'sau dIrghaH pUrvasye'tyanena idudantayoH prAptaM pUrvasya dIrghatvaM 'na napuMsake' ityanena baadhyte| dihaM (5-30 sobinduH, ze0 sp0)| mahu~ (2-27dh = h , ze0 sp0)| haviM (4-6 phlopaH, 2-2 prAyo-grahaNAt valopo na, ze0 puu0)| dadhi, madhu, haviH // 25 // - ijazzasordIrghazca // 26 // napuMsake vartamAnayorjazzasoH sthAna idAdezo bhavati, pUrvasya ca dIrghaH / ghaNAi (2-42 n-Na, jazzasoridAdezaH pUrvasya diirghH)| vanAni / dahIha / mahUi (pU0) // 26 // ijazzasordIH- napuMsake jas-zasoH I ityAdezaH syAt , pUrvasya ca dIrghaH / puNNAI, raNNAI / jAI / taaii| dhiiNii| mhii| kvacit nikAro'pi / acchINi // jazzasoriti / napuMsakaliGga meM jasa aura zasa ko iM Adeza ho aura pUrva ko dIrgha ho| punnyaani-punnnnaaii| jas ko iM, pUrva ko diirgh| anya sAdhutva ukta naMbaroM 1. yattatkimaH / bahulamityanuvartate / yattatkimityanuvartate / yattatkimityeteSu parataH bhAtaH sthAne ItyayamAdezo bhavati / niyAmityanuvartate / prathamaikavacanavarja e Adezazca, bahula vacanAt / jIe, tIe, kIe / johiM, tohiM, kIhi / pakSe-jAe, tAe, jAhiM, kaahi| yasyAH, tasyAH, kasthAH / yAmiH, tAmiH, kAmiH / iti kacidapikaH pAThaH / kA0 pA0 / 2. ne sUtra maMjIranyAdau, ato nAsya candikApadopAkhye saM0 hi0 Toke / 3. eSa saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 prAkRtaprakAzese kara lenaa|evm-arnnyaani kA rnnnnaaii| 'loporaNye se akAralopa / yaani-jaaii| taani-taaii| ddhiini-dhiiiN| mdhuuni-mhuuii| kahIM nikAra bhI ho| akSINi kA acchIni // 26 // nAmantraNe sAvotvadIrghavindavaH // 27 // AmantraNe gamyamAne sau parata otvadIrghabindavo na bhavanti / 'at| ot sorityotvaM prAptam / 'subhissupsu dIrghaH' iti dIrghaH / 'sobindu- . napuMsake' iti binduH praaptH| he vaccha, he aggi, he vAu, he baNa, he dahi, he mahu (vyAkhyAtaprAyAH pUrvameva, vizeSakRtyaM suspaSTam ) // 27 // nAmantraNe sAvotvadIrghabindavaH-saMbodhane mupratyaye zrotvAdaya AdezA na syuH / (o) he vallaha ! ( dIrghaH ) he sasi / are dhaNa / kvaciddIrghatvamapi / he. pahU / re NigyaNA // 27 // 'nAmantraNe iti / AmantraNa-saMbodhana meM supratyaya ke pare ovAdika Adeza nahIM hote haiM / jaise-he vabama ! yahA~ okAra nahIM hogaa| he vallaha ! he sasi ! are dhaNa ! yahA~ dIrgha, anusvAra nahIM hogaa| kahIM dIrgha bhI ho jaaygaa| jaise-he prabho kA he pahU |re NigyaNA // 27 // striyAmAta et // 28 // striyAmAmantraNe AtaH sthAne etvaM bhavati sau prtH| he mAle, he sAle / (spaSTe) 'antyasya hala' iti sorlopaH // 28 // . Ata e'-zrAmantraNe sau striyAmAkArasya ekAraH syAt / he bAle / zrAmantraNe kvacidetvaM na / he maaucchaa| he piucchA / he attA // 28 // __ Ata iti / strIliGga meM saMbuddhi-su ke pare AkAra ko ekAra ho| he baale| he gaMge ityAdi / kahIM AmantraNa meM ekAra na ho| jaise mAtRSvasA kA mAucchA, saMbodhana meM bhI aisA rahegA / evaM he pitRSvasaH kA he piucchA, he svabhaH kA he attA // 28 // IdatorhasvaH // 29 // AmantraNe IdUtoIsvo bhavati / he Nai, he bahu // 29 // IdUtohasvaH-AmantraNe sau pare striyAmIkArasyokArasya ca haravaH syAt / ayi mANiNi / he bahu // 29 // . Idatoriti / saMbodhana artha meM su ke pare strIlimaprAtipadika ke IkAra UkAra ko hasva ho| he mAnini kA he mANiNi / evaM he bahu / he gadi ityAdi // 29 // sovindurnapuMsake // 30 // napuMsake vartamAnasya sobindurbhavati / dhaNaM, dahi, mhuN| (spa0) // 30 // napuMsake sobinduH-napuMsake prAtipadikAt sobindurAdezaH syAt / vanaNaM, ramaNaM, dahi, mahuM, dhaNuM // 30 // 1. saMjIvanyAdisaMmataH paatthH| 2. saMjIvanyanusArI pATha essH|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 paJcamaH pricchedH| . napuMsake iti / napuMsakaliGga prAtipadika se para so ko bindu ho| vacanam kA . .. vaaNaM / ravam kA raaNaM / dahiM / mahu~ / dhaNuM / spaSTa haiM // 30 // . . .. Rta AraH supi // 31 // kArAntasya supi parata Ara ityAdezo bhvti|bhttaaro sohai (3-3 ralo0, 3-50 tadvi, 5-1 o) bhartA / (2-73 z = s , yuvarNasya guNaH, 2-27 m = ha , 7-1 ta= i) zobhate / bhattAraM pekkhamu (5-3 amo'kAralopaH, 4-12 mabi0, ze0 pU0) bhartAram / (12-18 dRza = pekkha, 7-4 mu) pazyAmaH / bhattAreNa kaaM (5-12 etvaM, 5%4 ttaa=nn)||31 / / / Rta AraHsupi / svAdau vibhakto RkArasya bhAraH syaat| bhttaaro| adantavat // Rta iti / svAdikavibhakti ke pare RkAra ko bhAra ho| bhartRzabda ke RkAra ko bhAra hone ke bAda akArAnta zabda kI taraha 'ata orasoH' se o / bhttaaro||31|| . mAturAt // 32 // mAtRsambandhina RkArasyAkAro bhavati / mAA (2-2 talopaH ) / sohai (2-43 za = s , sohantivat guNaH, 7-1 i) shobhte| mAaM pekkhasu (3-3 talopaH, hrasvaH, 5-3 amo'kAralopaH 4-12 biM0 / a0sp0)| mAAi,mAAe (2-2talopaH, 5-22 atve kRte) kaaM // 32 // .mAturA'mAtRzabde RkArasya A syAt / mAtrA / naNaMdA / atra maNDUkaplutyA pUrvanakArasya na NakAraH // 32 // mAturiti / mAtRzabda ke RkAra ko saba vibhaktiyoM ke pare AkAra ho / (1) mAmA, maaaao| (2)mA, maaaao| (3) mAAi, maaaahiN| (4)caturthI prAkRta meM nahIM hotii| (5) mAAu, maaaahinto| (6)mAAi, mAANaM / (7)mAAe, mAAsu / (saMbuddhI) he mAe, he mAAo-ityAdi / mAtRzabda ke samAna nanAna-zabda ko bhI jaannaa| pUrva nakAra ko NakAra nahIM hogaa| naNaMdA, naNaMdAo ityAdi mAtR ke samAna // 32 // . urjazasTAGassupsu vA // 33 // jazzasTAGassupsu parata RkArasya sthAne ukArAdezo bhavati vA / jas, bhattuNo ( 3-3 ralopaH, 3-50 tadvi0, 5-16 nno)| bhattArA (531 = Ara, No, ze0 puu0)| bhattAre (5-31 Ara, 5-12 etvaM, 5-2 zaso lopaH, ze0 puu0)| TA, bhattuNA (5-17 TANA , ze0 pU0) bhattAreNa (pU. 30 ralopAdikaM, 5-31 Ara, 5-12 etvaM, 5-4 ttaa-nn)| us, bhattuNo (5-15 No, ze0 puu0)| bhattArasya (ralope tadvitve ca 1. sau / kA. paa0| 2. eSa pAThaH sNjiivnyaadau| 3. uNa jazzasTAsims vA / kA0 paa0|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 120 prAkRtaprakAzekate 5-31 Ara, 5-8 GasaH ssaH) sup, bhattasu (5-11 dIrghaH, ze0 sp0)| bhattAresu (5-22 etvaM, ze0 puu0)||33|| __u jaszasaTAGassu' vA-jas zas-TA-Das-su parataH Rta utvaM vA syAt / / bhana , bhtaaro| bhataNo, bhatAre / bhattuNA, bhattAreNa / bhanaNI, bhattArassa // 33 // u jasiti / jasa-zasa-TA-hus ke pare RkAra ko ukAra vikalpa se ho| pakSa meNbhaar| (1)bhattA, bhatta, bhttaaraa| (2) bhattAraM, bhasaNo, bhttaare| (3) bhattugA, bhattAreNa, bhattArehiM / (5) bhattArAu, bhattArAo, bhttaarehinto| (6) bhattuNo, bhattArassa, bhattArANaM / bhattAre, bhattArammi, bhattAresu / bhAra Adeza karane para akArAnta grAmazabda ke samAna rUpa hoMge aura tattavibhakti meM ukAra karane para pUrvoka sUtroM se tathAkathita rUpa hoMge // 33 // pitRbhraatRjaamaatRRnnaamaaH|| 34 // pitrAdInAM supi parata Rto'ro bhavati / ArApavAdaH / piaraM (2-2 talopaH, 5-3 amo'kArasya lopaH, 4-12 mo binduH)| piareNa (5-12 etvaM, 5-4 TA= Na, ze0 puu.)| bhAaraM, bhAareNa / jAmAaraM, jAmAareNa (pUrvavat ) // 34 // pitRbhrAtRjAmAtaNAmaraH- eSAM supi araH syAt / sau, pitrA / vakSyamANena (34) aakaarH| jasi-piparA / jAmArA / jasazasTAGassu pUrvasUtrAnuvRttitaH yA ukAraH / piU / bhAU / jAmAU / zasi, piunno| bhaaunno| jaamaaunno| panepibhare / mAare / jAmAare / TApratyaye, piunnaa| bhaaunnaa| jaamaaunnaa| pkssepiarenn| bhAareNa / jAmAareNa / Dasi, piussa / bhAussa / jAmAussa / pane pithrss| bhAbharassa / jAmAarassa // 34 // . pitR-iti / pitRbhrAtRjAmAtR-zabda ke RkAra ko bhara ho, supa-pratyAhAra ke pre| piA, vakSyamANa 34 sUtra se AkAra Adeza / jas ke pare bhara Adeza / piaraa| bhrAtR kA bhAarA, jAmAtR kA jaamaaraa| ina zabdoM ko jasU-zasa-TA-usa ke pare ukAra bhI ho| pitR +jas / Rko ukAra, 'kagacajatada.' se talopa / ukAra hone para bhadantabhAva mAnakara jas kA lopa, ukAra ko dIrgha / piuu| isI taraha bhrAta, jAmAta kA jAnanA / zas ke pare ukAra / pakSa meM-'idutoH zaso No' se No / piuNo / pala meMbhara, zasa kA lopa, 'e supyaki0' se ekAra / TA-piuNA, para meM-piareNa ityaadi| isItaraha bhrAna, jAmAta kA jAnanA // 34 // A ca sauM // 35 // pitrAdInAmAkAro bhavati sau parataH / cakArAdarazcApiA (spaTam ) / piro (5-1 o, ze0 sp0)| bhAA, bhaaaro| jAmAA, jaamaaaro||35|| 1. saMjIvanIsamata 5Sa paatthH| 2. Aca sau / kA0 5: /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH pricchedH| 121 A ca sau-eSAm Rta AkAraH syAtso pare / cakArAdarazca / pinA, piprii| bhASA, bhaassro| jAmAzrA, jaamaaaro| AmantraNe'pyevam / he piyaa| he bhaatraa| he jAmAzrA / 'pitrAdibhyaH paratyApi sAdAkAra Rto mtH'| bhttaa| kttaa| pauttaa||35|| ___ A ca-iti / pitR-bhrAtR-jAmAtR-zabda ke Rko A ho, cakAra se ara bhI ho su ke pre| piaa| bhara hone para adanta grAmazabda kI taraha 'ata orasoH' se o| piaro| saMbodhana meM bhI AkAra hogaa| he piA, para meM-he piara / pitrAdika ke atirikta anya RkArAnta zabda ke bhI ko su ke pare A hogaa| bhatta-bhattA / kartR kattA // 35 // rAjJazca // 36 // rAjan-zabdasya A ityayamAdezo bhavati sau parataH / rAA (spssttm)|| rAjJaH-rAjan-zabdasya sau pare AkAra prAdezaH syAt / rAdhA // 36 // "rAjJa iti / rAjan-zabda ko su ke pare AkAra Adeza ho| raaaa| hal s kA lopa // 3 // AmantraNe vA binduH // 37 // rAjan-zabdasya AmantraNe vA binduH syAt / he rAdhe (4-6 nalopaH, . 2-2 jalopaH, shessmdntvt)| he rAa (5-27 bindurna) // 37 // AmantraNe bindurvA'-rAjan parasya AmantraNe'rthe supratyayasya vA binduH syaat| herAaM, herAzrA, herAtha / 'bindudIrdhI vinAhAne rAjJo herAtha ityapi' / 'bhavadbhagavatobinduH sAvanAmantraNe'pi c'| cakArAdAmantraNe'pi / bhavaM / bhgvN| hebhavaM / hebhaavaM // 37 // __AmaMtraNe iti / saMbodhana meM rAjan-zabda se para supratyaya ko anusvAra vikalpa se ho / 'gacaja.' se jkaarlop| su ko anusvAra / he raame| para meM-he rAmA / saMbodhana meM bindu aura dIrgha ke binA bhI jaba rAjan-zabda hogA, taba he rAma-yaha prayoga hogaa| 'bhavat aura bhagavat zabda ko anAmantraNa meM aura cakAra se AmantraNa meM bhI su ko bindu ho| bhavAn-bhavaM / bhagavAn-bhagavaM / isI taraha saMbodhana meM-he bhavaM / he bhaavaM // 37 // : jazzasGasAM No // 38 // rAkSa uttareSAM jas-zas-Gas ityeteSAM No ityayamAdezo bhavati / rAANo (pUrvavat nalope kRte,5-44 ja= A, ze0 sp0)| pekkhanti (pUrvavat dRzeH pekkha Adeze, jhisthAne. 7-4 stiH) rAjAnaH pazyanti / rAANo pekkha (zasi rUpametat , spaSTaM pUrvavat ), rAkSaH pazya / rANo dhaNaM (4-6 nalopaH, 2-2 jalopaH, 5-43H) rAkSaH / (raNNo dhaNaM 21. saMjIvanIsthaH paatthH| 2. kizcidaiparItyenAyaM pAThaH sNjiivnyaadhnusaarii| 16 prA0 2. kAma
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 - prAkRtaprakAze2 jalopaH, 5-42 di0, antyalopazca, alopo, hasvazca saMyoge 5-1 sUtre draSTavyam ) // 38 // __ jazzasamsAM No- rAjanazabdAtpareSAmeSAM jo ityayamAdezaH syAt jazzasoH / jasi-rAprANo hohissaMti / zasi-rAprANo peccha / si-rAprANo putto // 38 // jasiti / rAjan-zabda se para jasa-zasa-us inako No Adeza ho aura AkAra Adeza ho / rAjan + jas / jas ko No Adeza aura akAra ko sAkAra / raapraanno| evaM zas aura usa ke pare bhI rAANo hogaa| kevala vAkya meM vibhakibheda mAlUma hogaa| jaise, jasa meM-rAjAno bhaviSyanti, rAANo hohissaMti / zas meM-rAzaH pazya, rAmANo peccha / usa meM-rAjJaH putraH, rAANo putto| paraMtu prAkRta meM rAiNo yahI hogaa||38|| zasa et // 39 // rAkSaH parasya zasa e ityayamAdezo bhavati / rAe pekkha (najayoH pUrSavallopaH, 4-1 AlopaH) raakssH| (pUrvavat pekkhAdezaH) pazya / rAANo pekkha (pUrvasUtre spaSTam ) // 39 // zasa eca'-rAjan-zandAtparasya zasa ekAraH . syAt / cakArAt No api / rAe / rAprANo / aneneva Adezadvayasiddha parvastre zasgrahaNamArtham // 39 // zasa iti / rAjan-zabda se para zaspratyaya ko ekAra ho / cakAragrahaNa se okAra bhI ho| rAe, raaaanno| isIse No Adeza bhI siddha yA phira pUrvasUtra meM zas kA grahaNa mirarthaka hai // 39 // . AmoNaM // 40 // . . rAjaH uttarasyAmaH SaSThIbahuvacanasya NaM ityayamAdezo bhavati / rAANaM (4-6 nalopa, 5-44 ja = aa)| rAkSAm // 40 // . amoNaM- rAjan-zabdAtparasya amo NaM ityAdezaH syAt / rAprANaM / rAjAnam // 40 // amo-iti / rAjanzabda se para am ko gaM Adeza ho / isase am ko gN| vaSayamANa-'A NoNamo0 43 se AkAra / rAmANaM // 40 // TANA // 41 // rAkSa uttarasyAH TAvibhake NA ityayamAdezaH syAt / rANA (5-6 nalope, 5-43 ja%, ze0 spa0) rAjJA // 1 // TANA-rAjan-zabdAt parasya TA ityasya NA syAt / iNA // 41 // ___TANA iti / rAjan-zabda se para TA koNA ho| isase nnaa| idahive 15 se ikAra / rAiNA // 1 // 1. subodhinIsaMmataH paatthH|- 2. mubodhinIsthaH paatthH|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 paJcamaH paricchedaH / usa dvitvaM vAntyalopazca // 42 // rAza uttarasya GasAdezasya TAdezasya ca vA vikalpena dvitvaM bhavati, antyasya ca lopaH / raNNo ( 5-38 sUtre spaSTam ) / rAiNo dhaNaM / ( 5-41 sUtre spa0 ) / raNNA, rAiNA kaaM ( 4-6 nalopaH, 5-41 TA = NA, dvitve, antyajalope hasve ca ) // 42 // isazca dvitvaM vA jalopazca - rAjan zabdAtparasya DasAdezasya No ityasya dvitvaM vA syAt, jalopazca / sahapaThitatvAt yatra dvitvaM tatraiva jalopaH / 'kagacaje'tijalope siddhe sasvaralopArthamayamArambhaH / cakArAt 'NA' ityasyApi parigrahaH / raNo, pakSa - rAiNo / TA. raNNA, rAiNA / Gasi - 'No serNatvadvitvaM syAt rAjJo lopazca jasya vA' / raNNo, rAiNo, rAnA, rAdhAtrI, rAghrAu, rAtrAhinto // 42 // " usa iti / rAjan - zabda se para isAdezasambandhI No ko vikalpa se dvitva ho. aura jakAra kA lopa ho / jahA~ dvizva hogA vahIM jakAra kA lopa hogaa| 'kagacaja' se jalopa siddha thA phira jalopa kA vidhAna sasvarajakAra - grahaNArtha hai / 'jas zasGasAM0' se No Adeza, isase dvitva, jakAralopa / raNNo / pakSa meM-' idadvitve' se ikAra / rAiNo / cakAra se TA ke NA ko bhI dvitva, jalopa / raNNA / pakSa meM-rAiNA / 'isi' - paJcamI ke ekavacana Gasi ko No Adeza, Nadvisva, jakAra kA lopa ho / ' raNNo, paca meM - rAiNo / 'GaserAdo" se rAma, rAAo, ityAdi hoNge| raSNo ityAdi meM naM0 11 se hasva hai // 42 // dvitve // 43 // veti nivRttam / GasAdezasya TAdezasya ca akRte dvitve rAjJa itvaM bhavati / rAiNA, rAiNo (spa0 ) / kRte dvitve tvitvaM na bhavati / raNNA, raNNo (5-42 sU0, 5-28 sUtre ca spaSTam ) // 43 // " idadvitve - rAjanazabdasya itvaM syAt natu dvitve / jasi zasi - rAiNo / nerAimmi, rAmammi / advitve sarvatraivaikAre siddhe 'bhisabhyasoH zrAmsuporitvaM rAzo'kArasya 'ceSyate' / iti mandaprayojanam / bhisi rAihiM, rAehiM / ityAdi jJeyam / 'sindhorjarazaso rAza irvAssdezo'najAdike' / jasi - rAiNo / pakSe rAmrANo / evaM zasi api / si - rAiNo / pakSe - raNNo / rAimma / pakSe- rAzrammi // 43 // ida-iti / rAjan zabda ke akAra ko ikAra ho dvitvaviSaya ko chor3a kara arthAt ahA~ kAra ko dvitva huA hogA vahA~ ikAra nahIM hogaa| rAiNA, rAiNo ityAdi / mismyas0 ityAdi ke pare 'idadvitve' se ikAra siddha hai phira yaha vArtika nirarthaka hai / 1. skasiTa goNau DaN 2-259 / rAjan zabdasya anA sahitasya jasya s kali, DAvacanAnAM, NA, ityAdezau tayoH parayorhaN ityAdezo vA bhavati / TilopaH / raNNA, rAjan NA kRte 'antyahala' iti nakArakope jasya DaN rAkArasyAkArasya Tilope ca kRte raNNA iti rUpaM bhavati / iti vAlmIkiH / 2. subodhinIsthaH pATha eSaH /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 124 prAkRtaprakAzejas-zasa-si-chi ke pare rAjan-zabda ke akAra ko ikAra ho / jasa-zas meM, raainno| pakSa meM-rAANo / si meM, rAiNo / pakSa meM-raNNo, rAmA ityAdi kaha diye haiN| Di meM, raaimmi| pakSa meM-rAmammi // 43 // . A NoNamoraGasi // 44 // NoNamoH parayo rAkSo jakArasya AkArAdezaH syAt , aGasi SaSThayekavacane na bhavati / rAANo pekkhanti / rAANo pekkha (5-38 sUtre vyaakhyaataaH)| rAANaM dhaNaM (5-40 sU0 sp0)| aGasIti kim ? rAiNo, raNNo dhaNaM / zeSamadantavat / rAaM, rAehiM / rAA, rAAdo, rAAdu, rAAhi (5-6 sUtreNa A-do-du-hayaH GaseH sthAne prayujyante, ze0 sp0)| rAAhiMto rAAsuto (5-7 bhyasaH hiMto suNto-aadesho)| rAammi, rAe (5-9 : e-mmi)| rApasu (5-12 etve, ze0 sp0)| rAjAnaM, rAjabhiH, rAjJaH, rAjabhyaH, rAzi, rAjasu // 44 // A NoNamoramasi-rAjanazabdasya zrAtvaM syAt, No NaM-ityetayoH parayoH / js-shsoH-raapraanno| ami-rAANaM / aGasIti kim ? rAiNo putto // 44 // ___A No0-iti / No, NaM ke parerAjanzabda ko AkAra ho, Gas ko chor3a kara / arthAt rusa ke pare nahIM hogaa| 'jaszas' se No Adeza, isase aakaar| rAANo / bham ke pare rAANaM / isa ke pare AkAra nahIM hogA, 'idadvitve' se ikAra / rAiNo // 4 // . Atmano'ppANo vA // 45 // Atmano'ppANa ityAdezo bhavati vaa| appA, appANo (4-6 nlopa0, ze0 sp0)||45|| Atmano'ppANo vA-Atmanzabdasya supi pare appANa iti vA nipAtyate / appANo / pane-appA // 45 // . Aramana iti / Atman-zabda ko supa ke pare appANa yaha nipAtarUpa Adeza vikalpa se ho / appANo / pakSa meM-appA // 5 // itvadvitvavarja rAjavadanAdeze // 46 // Atmano'nAdeze rAjavatkArya syAditvadvitve varjayitvA / appA, appANo, appaNA, appnno| (5-38 sUtrAnusArataH jasAdInAM NotvAdikaM sarva raajvt)| AtmA, AtmanaH, AtmanA, AtmanaH // 46 // ___ id'dvitvavarja rAjavadanAdeze-Atmanazabdasya rAjavat kArya syAt , idvitve varjayitvA / 'idadvitve' 'sazca dvitvaM ve'tyAdi varjayitvA anyAsu vibhaktiSu rAjavatkAyaM syAt , natu aadeshe| (1) 'appANo, appANA (2) appANaM, appANe ( 3) 1. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH pricchedH| 125 appANeNa, appANehiM' ityAdi akArAntavat / pakSe appA, appANo ityAdi rAjanzabdavat // 46 // iditi / Atman-zabda ko rAjan-zabda ke samAna kArya ho, id, dvitva ko chor3a kara / arthAt 'idadvisve' 'sazca dvitvaM vA' ityAdi ko chor3akara anya vibhaktiyoM meM rAjan ke samAna kArya ho, Adeza meM nhiiN| 'ata otsoH' ityAdi saba kArya akArA. ntazabda kI taraha hoNge| (1) appANo, appANA / (2) appANaM, appANA-ityAdi / sAdhutva akArAnta grAmazabda ke samAna hai| pakSa meM-jahA~ appANa Adeza nahIM hogA, vahA~ 'Atmani pa' se pakAra / 'zeSAdezayortuitvamanAdau' se pakAradvisva / 'rAjJaH' se AkAra, 'adAto yathAdiSu vA' (10) se hrasva / appaa| jas ke pare ma ko pUrvavat pakAradvitva / rAjavat hone se 'jas-zas-usAM No' se jasa ko No Adeza / 'A NoNamoraGasi' se AkAra / appaanno| am ke pare appANaM / zas ke pare appaanno| isI prakAra rAjan-zabda ke samAna saba sUtroM se saba kArya hoMge, parantu ikArAdeza aura dvitva ko chor3a kara hoMge aura jahA~ appANa Adeza hogA, vahA~ bhI rAjavat kArya nahIM hogaa| prathama udAharaNoM meM dikhA diyA hai // 46 // brahmAdyA Atmavat // 47 // iti zrIvararuciviracite prAkRtaprakAze paJcamaH paricchedaH / brahmAdyAH zabdA lakSyAnusAreNAtmavat sAdhavo bhavanti / bahmA, bahmANo (3-3 ralopaH, 4-6 nalopaH, zeSaM lakSyAnusAreNAtmano rAjavatkArya bhavatyataH 5-36sU0 Atvam ) / brahmA / (evamuttaratrApi ) juvA, juvANo (2-31 yaja, 4-5 nalopaH, zeSamAtmavat ) / addhA, addhaanno| (3-3 valopaH, 2-50 dvi0, 3-51 5 = d, 4-6 nalopaH, shessmaatmvt)| brahman , yuvan, adhvan , evamAdayo lakSyAnusAreNAvagantavyAH // 47 // iti zrIbhAmahaviracite prAkRtaprakAzavyAkhyAne liGgavibhaktyAdezaH paJcamaH pricchedH|| brahmAdayo'pyevam'-Atman-zabdasya appANa iti nipAtavat brahmanzabdAdInAmapi bahmANa' ityAdayo nipAtA bodhyaaH| bahmANo, bahmANA, ityAdayo'kArAnta. zabdavat / pakSe brahmA, bahmANo-ityAdayo rAjanazabdavat idvitvavarjamudAharaNIyAH // 1. puMsyana ANo rAjavaMca 8 / 3 / 16 / puMliGge vartamAnasyAnantasya ANa ityAdezo vA bhavati / pakSe yathAdarzanaM rAjavat kArya bhavati / he0| 2. saMjIvanyanusArI paatthH|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. prAkRtaprakAze 126 bahmANo brahmaNo vA syAd yUno prANa ityapi / ... rAjJo rAprANa prAdezo prAvNo gAvANa ityapi // . . . . 'aryamNastvanamANo vA pUSNaH pUsANa itypi| .. zraddhANo tvadhvanaH sthAne brahmAdyA evamAdayaH // sarveSvapi prAdezeSu akArAntatvAt prAmazabdavad rUpANi jJeyAni / tata eva teSAM sAdhutvaM kalpanIyam / anAdezapakSe tu idadvitve Atmanzabdavat , anyavibhaktiSu rAjanzabdavadavizeSeNa sAdhanIyAni // 47 // iti 'candrikA vyAkhyAyAM paJcamaH paricchedaH / brahmeti / Atman-zabda kI taraha brahmAdikoM ko bhI jAnanA, arthAt jaise Atmanzabda ko appANa yaha nipAta Adeza hotA hai, aise hI brahman-zabda ko bhI bamhANa Adeza hogA aura bamhANa-zabda ke rUpa tatsAdhutva akArAnta grAmazabda ke samAna jaannaa| (1) bamhANo, bamhANA / (2) bamhANaM, bmhaannaa| bamhANeNa, bamhANehiM / ityAdi / aura jahA~ bamhANa Adeza nahIM hogA, vahA~ rAjan-zabda ke samAna ikArAdeza aura NakAradvisva ke atirikta saba prakriyA aura rUpa jAnanA / brahmAdika kauna-kauna haiM aura kisako kyA Adeza hotA hai yaha batAte haiM-bamhANo iti / brahman-zabda ko bamhANa, yuvana-zabda ko jUANa, rAjan ko rAANa, grAvan ko gAvANa, arthaman ko sajamANa, pUSan ko pUsANa aura adhvan ko addhANa Adeza hote haiN| ye brahmAdika batAye haiN| mahAkavi-prayogAnukUla tathA lokavyavahArAnukUla yaha parigaNana kahA hai| ina AdezoM meM akAra anta para hai, akArAnta zabda ke samAna rUpasAdhurava karanA, jaisA prathama batA Aye haiN| aura jahA~ Adeza nahIM hogA vahA~ rAjan-zabda ke samAna sAdhurava hai / iti // 7 // TippaNI-bhAmaha-vyAkhyAnukUla paJcama pariccheda samApta hai| sarvAdivibhaktisambandhI kAryavidhAyaka SaSTha pariccheda mAnate haiM, parantu vastutaH sumvidhi-sambandhI yaha pariccheda hai, ataH cAhe sarvAdigaNa ke kAryavidhAyaka sUtra ho cAhe itara asarvAdi ke subbidhisambandhI kArya-vidhAyaka sUtra ho saba kA subvidhi meM parigaNana hogaa| . ataH abhI paJcama hI pariccheda hai| usakI samApti bhAmaha ke SaSTha pariccheda kI samApti ke sAtha hai / astu / iti 'pradIpa' nAmakahindIvyAkhyAyAM paJcamaH paricchedaH / - - 1. 'udA ucchANa ityevaM-iti subodhinyA paatthH|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SaSThaH paricchedaH sarvodesa etvam // 1 // sarvAderuttarasya jasa etvaM bhavati / savve (3-3 ralopaH, 3-50 vdi0)| je (2-21 yj)| evamagre'pi zeyam / te (4-6 dlopH)| ke (6-13 kim = k)| kadare (12-3 td)| sarve / ye / te / ke| . katare // 1 // sarvA deH-adhikAro'yam , 'derdo' iti yAvat / ataH paraM yat kArya tatsarvAderadhikRtaM veditavyam / sarva ityAdikAH sarvAdayaH paJcatriMzatprasiddhAH // jasa en-sarvAdeH parasya jasa et syAt / 'kacidapi lopa' ityllopH| samve / kimaH kaH / ke / ye / te / ime / itare-ityAdayaH // sarvAdeH-iti / 'sarvAdeH yaha adhikAra sUtra hai| isake anantara 'dvairdo' isa sUtra taka jitane kArya hoMge ve sarvAdikoM ko hoNge| sarva, vizva ityAdi sarvAdika / 35paiMtIsa prasiddha haiN| __jasa iti / sarvAdika se para jasa ko ekAra ho| isase ekAra / 'kacidapi lopaH' se alopa / sanve / 'kimaH kaH' se ka Adeza / ke| yad kA ye| evaM te, ime, aNNe, itare ityAdika jAnanA / vyApaka prAtipadika rUpa meM (2+2+3+4+ dvi021) se siddha hoNge| simmitthAH // 2 // saptamyekavacanasya sarvAdiparasthitasya sthAne ssi, mmi, tya ityeta AdezA bhavanti / savvassi, samvammi, savvattha (pUrvavat ralopo vadvitvaM ca, ze0 sp0)| iarassi, iarammi, iarattha (2-2 tlopaH, ze0 sp0)| sarvasmin , itarasmin // 2 // kessimmitthAH-sarvAdaH parasya prityayasya ssi-mmi-tya ityete traya AdezA bhavanti / savvassi, savvammi, savvatya / evaM-jassi, jammi, jatya / tassi, tammi, tatya / gaisminprayoge-ssi, mmi pryojyo| ali-yatra tatrAdiSu tya iti / yatra-jatya, tatra-tatya / iti vivekaH // 2 // riti / sarvAdika se para prityaya ko riMsa, mmi, tya ye tIna Adeza hote haiN| sarvasmin meM samvassi, samvammi, samvastha / isI prakAra sabhI sarvAdikoM meM jaannaa| 1. akArAntAdbhavati / tathA ca hemaH-ataH sarvAde jasaH / 8 / 358 / ataH kim ? . sanyAo rikhIge iti| 2. mAmahe tu sUtradvayamidaM militvA sUtramekaM dRzyate / 3. ssi-mmi-sthAna ke ssaM / kA0 paa0|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 prAkRtaprakAzeparaMtu ki ko ssi, mmi hoNge| jaise yasmin meM jassi, jagmi hoMge aura bala ke viSaya meM stha hogA / jaise sarvatra kA samvattha / yatra kA jattha ityAdi // 2 // idametatkiyattaTyaSTA iNA vA // 3 // idam, etad, kim , yad, tad ityetebhyaH TA ityasya iNAdezo bhavati vA / imiNA (6-14 idam = ima, 4-1 alopaH, ze0 sp0)| ediNA (4-6 dalopaH, 12-3 t = da,4-1 alopH)|kinnaa (6-13kimkaH, 4-1 alopH)| jiNA, tiNA (2-31 ya =ja , 4-6 dlopH)|pksseimenn, edeNa, keNa, jeNa, teNa / (6-14 idam = ida, 5-4 sUtrodAhRta(vaccheNa)vadadantakAryANi pakSAntare jnyeyaani)| evamuttaratrApi / anena, etena, kena, yena, tena // 3 // idametatkiyattadbhayaSTA iNA vA-ebhyaH parasya TA-ityasya iNA vA syAt / imiNA, imeNa / ediNA, edeNa / vikalpena 'kagacajeti lopa ityeke / tataH-eiNA, eeNa / kiNA, keNa / jiNA, jeNa / tiNA, teNa // 3 // idamiti / idam-etad-kim-yad-tad ina zabdoM se para TA ko iNA Adeza vikalpa se ho / isase iNA Adeza / 'antyasya halaH' se hala-lopa / 'kacidapi lopaH' se alopa / imiNA / pakSa meM -'TAmorNaH' / 'e ca supyaGiGasoH' / imeNa / etad-zabda meM (24 se)ta ko d| ediNA, edenn| yadi (1 se)talopa kara deMge to eiNA, eNNA hoMge / evaM kim, yad, tad ke jAnanA // 3 // Ama esiM // 4 // idamAdibhya uttarasya Ama esiM ityayamAdezo vA bhavati / imesi (pUrvavadadantatvaM, 4-1 alopaH, ze0 sp0)| imANa (5-4 Ama = Na, 5-11 dIrgha, ze0 sp0)| edesiM (4-6 dalopaH, eta iti jAte 12-3 t = d, ze0 sp0)| edANa (5-4 Am = Na, 5-11 diirghH)| kesiM (6-13 kim - ka, 4-1 alopaH, ze0 sp0)| kANa (5-4 Am = Na, 5-11 diirghH)| jemi (2-31 ya-ja, 4-6 dalopaH, 4-1 alopaH, ze0 sp0)| jANa (5-4 Am = Na, 5-11 dIrghaH) / tesiM (pUrvavadadantatvamakAralopazca, ze0 sp0)| tANa (5-4 Am=Na, 5-11 dIrgha0, ze0 pU0) / eSAm-AsAm / eteSAm-etAsAm, keSAm-kAsAm, yeSAm-yAsAm , teSAm-tAsAm // 4 // Ama esiM-idamAdibhyaH parasya zrAma ityasya esi vA syAt / imesi, imANa / edesi, edANa / kesi, kANa / jesi, jANa / tesiM, tANa // 4 // 1. strIliGge'pyetAni rUpANi / imAMsi / edAsi / kAsi / jAsi / tAsi / tathA ca vAlmIkiH-kiMyattado'svamAmi supi0 7-7-30 su, am, bhAm-varjite supi pare kiMyattadayo jIva vA syAt / pakSe yad / tenaitAni rUpANi siddhayanti / vA0 /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH / . Ama iti / idamAdika se para Ama ko esiM Adeza vikalpa se ho| pUrva kI taraha lopa / imesi| para meM-'TAmorNaH' se Na, 'jasaDasyAMsu' se diirgh| imaann| isI / prakAra etad kim, pad, tad ke rUpa siddha hoNge| 4 // kiyattayo Dasa AsaH // 5 // kim, yad , tad, ebhya uttarasya usa Asa ityayamAdezo bhavati vaa| kAsa, kassa / jAsa, jassa / tAsa, tss| (5-8 ssa,evamuttaratrApi, adantatvamakAralopAdikaM ca pUrvavatkAryam ) // 5 // kiMyaktadbhayo usa Asa-ebhyaH parasya usa ityasya Asa iti vA syAt / kAsa, kassa / jAsa, jassa / tAsa, tassa // 5 // . kim-iti / kimAdika se para Gas ko Asa ho| kAsa, pakSa meM-kassa / yad kA jAsa / 'antyasya hala se hala-lopa / 'kvacidapi0' se allop| pakSa meM-jassa / tad kA tAsa, tassa // 5 // IdbhyaH ssAse // 6 // IkArAntebhyaH kimAdibhyaH uttarasya usaH ssA se ityetAvAdezI bhvtH| kissA, kIse, kIA, kIpa, kIa, kiii| jissA, jIse, jIA, jIe, jIa, jIDa / tissA, tIse, tIA, tIe, tIa, tiih| (striyAM 4-6 kim = kaH, strIpratyaye Api jAte, 5-24 bAhulakAt Atve Itve ca kRte, usaH ssA, saMyoge hasvaH, evameva yattadyAmapi, pakSe-5-22 sUtreNa usaH sthAne idAdayo yathAyathaM pratyekaM yojyaaH)| kasyAH, yasyAH, tsyaaH||6|| IyaH ssAse-IpratyayAntebhyaH kiMyattadbhayaH parasya saH ssA-se ityAdezI vA staH / kissA, kiise| 'AdItau bahula'miti iiprtyyH| pane-kIi, kIe, kotra, kIyA / evaM yattadorapi / jissA, jIse / jIi, jIe, jI, jiiaa| tissA, tIse / tIi, tIe, tI, tiiaa| prAkArAntebhyaH-"kiyattadbhUyo bhavatyAdayaH saM ityeva tu vA sH|' kAsa, kAi, kAe / jAsa, jAi, jAe / tAsa, tAi, tAe // 6 // Idbhya iti / IpratyayAnta kiM-yat-tat zabdoM se para jo usa hai, usako ssA se vikalpa se Adeza ho / 'AdIto bahulam' se Ipratyaya, ssAdeza meM (dvi. 3 'idItaH pAnI.se) ikaar| kissA, kiise| pakSa meM-kIi, kIe ityAdi puurvprkriyaa| isI prakAra yad tad ke jaannaa| 'AdbhyaH = AkArAntebhyaH' AkArAnta kiM-yad-tad zabda se sa Adeza isa ko vikalpa se ho| kAsa, jAsa, tAsa ityAdi / pakSa meM 1. kiMyattado'syamAmi 8 / 3 / 33-sim-am-Am-varjite syAdau pare ebhyaH khiyAM kIvo bhavati / he0| 2. AsaH-iti bhAmahAnusArI paatthH| 3. usaH ssA so khiyAm / ikArAntebhyazcAkArAntebhyazca striyAM kimAdibhya uttarasya saH ssA so ityAdi / sagrahaNena asi-ki-grahaNam / kA0 a0 paa0| 4. 'sahae vA sastathA'-iti prabodhinIsthaH paatthH| - prA.kR.-9
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 prAkRtaprakAze'nAto'dAtau ke niSedha se A aura a nahIM hogA, kiMtu i-e hogaa| ataH kAi, kaae| koI AcArya, sa ha e tIna Adeza mAnate haiM, parantu unake mata se pakSa meM kyA hogA ? yaha cinsya hai // 6 // Dehi // 7 // kimAdibhya uttarasya H hiM ityayamAdezo bhavati vA / kahiM, kassi, .. kammi, kattha, / jahiM, jassi, jammi, jattha / tahi, tamsi, tammi, tattha (6-2 Gi = ssi, mmi, tth)| kasmin , yasmin , tasmin // 7 // hiM-kimAdibhyaH parasya Derityasya hiM vA syAt / kahiM / jahiM / tahiM / pate-kassi, kammi, kattha / yattadorapyevam / 'anyazabdAtparasyApi hiMkAro mervikarupyate' / aNNehiM / pakSe-aNNassi, aNNammi, aNNattha // 7 // riti / kimAdika se para Di ko hiM Adeza vikalpa se ho / kahi, jahi, tahiM / pakSa meM risa-mmi-stha hoNge| kassi, kammi, kattha / sI taraha yat tat ke hoNge| anyazabda se para Di ko hiM hogA / aNNehiM / pakSa meM-aNNassi-ityAdi hoNge||7|| Ahe iA kAle // 8 // kiMyattadbhayo Ga kAle Ahe, iA ityAdezau vA bhavataH / kAhe, jAhe, tAhe, / kaiA, jaiA, taiA (pUrvavadadantatvaM, 4-1 akAralopaH, ze0 sp0)| kahi-ityAdayo'pi / kadA, yadA, tadA // 8 // Ahe iA kAle-kiMyattadyaH parasya Dipratyayasya kAle'rthe Ahe, izrA, ityAdezau vA staH / kAhe, kaiyA / pakSe-kahiM, kassi, kammi, ktth| evaM yattadorapyUdham / 'pAlA ityapi yattadbhayAM kAle vAcye vadanti te'| jAlA, tAlA / 'kAle meretadasyAhe ekazabdAdiyA tu vaa|' ettAhe / etasmin kaale| pakSe yathAprAptam etassi ityAdayaH / ekiaa| pale-ekkammi ityaadikaaH| 'AdezaH sarvazabdasya kAle rAi iSyate' / savvAi / pakSe-pUrvavat // 8 // ___Ahe iti / samaya artha meM kiM-yad-tad zabdoM se Ahe iA Adeza vikalpa se hote haiN| kAhe, khaa| pakSa meM-kahiM, kassi, kammi, ktth| isI taraha yad-tad-zabdoM ke jaannaa| yad-tad-zabdoM se kAla artha meM vikalpa se 'AlA' pratyaya bhI hogaa| jAlA, taalaa| kAla artha meM li ko etat zabda se Ahe aura eka zabda se iyA vikalpa se hogaa| pUrvavat antyahala kA aura 'kacidapi lopaH se alopa hogaa| nIDAditva se takAra-kakAra ko dvitva / etAhe / ekhaa| para meM-ssi mmi ityAdi hoNge| sarva. zabda se kAla artha meM li ko vikalpa se Aha Adeza ho / samvAi / para meM-samvammi ityAdi pUrvavat // 8 // to do use // 9 // 1. semhA 8 / 3 / 16 / kiMyattayaH parasya se sthAne hA ityAdezo vA bhavati / kamdA / jamdA / pakSe kAmao, jAo, tAbho / hemH|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH / 131 kiMyattadbhayo GaseH to, do ityetAvAdezau bhavataH / katto, kado / jasto, jado / tanto, tado / spaSTAnyetAni padAni / ( 6-7 / 6-2 ) sUtravihitAH pratyayA api kAle prayoktavyAH, yathA = kasmin kAle kadA, kahiM, kassi - ityAdi jJeyam // 9 // ottodo DaseranidamaH ' - idam - zabdarahitAtsarvAdeH parasya sipratyaya -todo iti traya AdezA bhavanti / 'userAdoduhayaH' ityasyApavAdaH / savvaca, savvatto, savvado / aNNazro, zraNNatto, zraNNado / tatro, tatto, tado / anidama iti kim ? imA, imAha / zrasmAdityarthaH / 'sarvAdiSvidamo dIrgho natvanyeSAM sau bhavet' / imAhinto / 'GaserataH parasyeha hinto ityapi dRzyate' / iti Gaserhinto zrAdezaH / ' to ityapi tadaH prAhurAdezaM usinA saha' / to / tasmAditi // 6 // o to do-iti / idam-zabda se rahita anya sarvAdika se para Gasipratyaya ko bhoto- do ye tIna Adeza ho / 'GaserAdoduhayaH' kA bAdhaka hai / sarva zabda kA samvao, samvatto, svvdo| isI prakAra anya-zabda kA bhI / aNNao, aNNatto, aNNado / tat kA tao, tatto, tado / idamazabda ko ye Adeza nahIM hoMge kintu 'GaserAdo0' se bho uhi ye hoNge| imAo, imAu, imAhi / 'sarvAdigaNa meM Gasi ke pare idamazabda ko dIrghaM ho aura sarvAdi ko nahIM / imAhinto / akArAnta idam-zabda se para Gali ko hinto Adeza ho| isase hinto Adeza / pUrvokta se dIrgha / Gasi - pratyayasahita tad - zabda ko 'to' Adeza ho| to / tasmAt kA to ho gayA // 9 // tada o // 10 // tada uttarasya GaserokArAdezo bhavati vA / to ( adantatve ta iti jAte, 4-1 alopaH, tato GaseH otve ) to / tatto, tado ( 6-9 GaseH to, do ) // 10 // isa se // 11 // veti vartate / tado DasA saha se ityayamAdezo bhavati / pakSe yathAprAptam / se' ( spa0 ) / tAsa ( 6-5 Gasa AsAdezaH, 4-1 ta ityasyAkAralopaH ) // 11 // usA tado DasA se vA striyAmapi - zrapi zabdAtpuMnapuMsakayoH parigrahaH / saha tacchabdasya se vA syAt / se / tasya tasyAH vA / pakSe tassa, tAi, tIeityAdayaH / etado'pi sA se vA triliGgayAmiSyate budhaiH / se / pakSe eassa / eAi // 10-11 // tado iti| tInoM liGgoM meM is-pratyayasahita tat-zabda ko se Adeza vikalpa 1. saMjIvanIsthaH pATha eSaH / sigrahaNaM - se, tato / kA0 pA0 / 2. tasya tasyAH / striyAmapi se, tissA / sgrahaNe 3. saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH / mAmahe tu tatra sUtradayam /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 prAkRtaprakAzese ho / tasya tasyAH ko 'se' ho gyaa| se muhaM / tasya, tasyA vA mukham / para meMtassa / strIliGga meM tAi, tIe ityAdi hoNge| isa ke sahita etat-zabda ko bhI tInoM liGgoM meM 'se' Adeza ho| etasya, etasyAH ko 'se' hogaa| pakSa meM-eassa, eAi / ityAdi // 10-11 // AmA siM' // 12 // tad AmA saha siM ityayamAdezo vA bhvti| siM (sp0)| tANa' . (6-4 sU0 sp0)| teSAm , tAsAm // 12 // AmaH siM-Am-pratyayena saha tacchabdasya siM vA syAt striyAM punapuMsaka yozca / siM / pakSe-tANa / 'amTAbhismu tadaH sthAne Na ityeSa striyAmapi / NaM tam / NeNa / NehiM / 'striyAmapi sahaivAmA syAJca siM idamo'pi vA' / siN| AsAm , eSAM vA // 12 // ' Ama iti / Am-pratyaya ke sahita tada ko siM Adeza vikalpa se ho / siM / pakSa meM-tANaM / teSAM, tAsAm kA rUpa siM yaha hogaa| siM-tAsAmityarthaH / am-TA-mis meM bhI vibhaktisahita tadzabda ke tInoM liGgoM meM NaM Adeza ho / NaM peccha (taM pshy)| Na-tena / gehi-taiH / strIliGga meM Ama ke sahita idam-zabda ko vikalpa se siM ho| siN| pakSa meM yathAprApta / eSAm, AsAM vA // 12 // kimaH kaH // 12 // kiMzabdasya supi parataH ka ityayamAdezobhavati / ko (4-1 alopaH, 5-1 o)| ke (4-1 alopaH, 3-1 etvm)| keNa (5-12 etvaM, 5-4 ttaa=nn)| kehiM (5-12e, 5-5 mis-hiN)| kaH, ke, kena, kaiH||13|| . kimaH kaH-supi pare kimaH kaH syAt / ko, ke| striyAm-kAi, kIe / kayA, kasyAH, kasyAmityarthe / 'napuMsake svamoH katvaM na kimaH syAdaluptayoH' / kiM, kAI ityAdi // 13 // kima iti / supa ke pare kim ko ka Adeza ho| ko, ke| sarvazabda ke samAna rUpa haiM 'napuMsakaliGga meM kim-zabda ko. su, am ke pare ka Adeza na ho aura su am kA lopa na ho| kiM / kAi / strIliGga meM kAi, kIe // 13 // idama imaH / / 14 // supi parata idama ima ityayamAdezo bhavati / imo (4-1 alope, 5-1 o)| ime (6-1 jas = e, ze0 puu0)| imaM (5-3 amo'kAralopaH, 4-12 viM, ze0 sp0)| imeNa (4-12 a e, 5-4 ttaa%nn)| imehiM (5-5 bhis = hiM, ze0 puu0)||14|| - 1. vedaM tadetadoH sAmbhyAM se-simau 81481 / iti hemastu itametadorapIcchati / 2. tANa / ssitANA / siMtANa, tesiM / hemacaM0 siM ityeva / kA0pA0 / 3. saMjIvanIsthaH paatthH| 4. kimaH kim 8 / 3 / 80 kimaH klIve vartamAnasya syambhyAM saha kiM bhavati / kiM kulaM tuha / hemaH /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH / idama imaH-sau parataH idama imaH syAt / imo / striyAm-imA / 'AdezA* . vidamazcAnyo sau puMsyaamizra striyAm / aaN| striyAm-iaM // 14 // idama iti / idam-zabda ko ima Adeza ho| imo, ime| sarvazabda kI taraha jAnanA / idam-zabda ko su ke pare puMliGga meM aaM Adeza ho aura strIliGga meM iaM Adeza ho / aaM rAmo / strIliGga meM-ijhaM kalAiyaM kalA // 14 // __ssassimoradvA // 15 // ssa-ssimoH parata idamo'dAdezo vA bhavati / ass| imss| (5-8 usa-ssa, she0sp0)| assi| imassi (6-2 ssi, she0sp0)||15|| ___ aMssissayo -DiGasAdezayoH ssissayoH parayoridamaH a iti vA syAt / assi, imassiM / imammi, imattha-ityAdyapi / assa, imassa / 'syAtpratyayAntare'pyatvaM striyAmanyatra cedamaH' / ehiM, imehiM / esu, imesu / striyAm-Ahi, imAhiM / Asu, imAsu / 'idamo'tvaM striyAmAtvaM saha ssA ca usastu vA' / assA / pakSe-imAi, imAe // 15 // ___ aMssi-iti / Gi-uspratyaya ke Adeza ssi aura ssa ke pare 'a' Adeza vikalpa se ho / assi, pakSa meM-imariMsa / imammi, imastha-ityAdi bhI hoNge| SaSThI meM assa, imss| strIliGga se anya pratyaya ke pare arthAt SaSThI saptamI ke binA idam-zabda ko vikalpa se akAra ho / 'e supya0' se ekAra, ehi, imehiM / esu, imesu / strIliGga meM AhiM, imAhiM / Asu, imAsu / idam-zabda ke akAra ko AkAra ho aura vahIM Das ko vikalpa se 'ssA' Adeza ho / assaa| pakSa meM-imAi, imAe (5+22) se ikAra, ekAra // 15 // dena haH // 16 // idamA dakAreNa saha ke sthAne hakArAdezo vA bhavati / iha (sp0)| pakSe-assi, imassi, imasmi (pUrvavad ) // 16 // mana haH-idamo makAreNa saha Dipratyayasya ha ityAdezaH syAt / iha / pakSe-assi, imassi, imammi // 16 // riti / idam-zabda ke makAra ke sahita Dipratyaya ko 'ha' Adeza ho| iha / pakSa meM-assi, imassi, imammi // 16 // na sthH||17|| idamaH parasya uttha ityayamAdezo na bhavati / 'ssimmitthA' iti prApta pratiSidhyate / iha, assi, imassi, imasmi, (ze06-16 sU0 drssttvyaani)||17|| na tthaH idamaH parasya ke tya Adezona syAt / imassi, imammi-ityeva // 17 // natyaH / idam zamba se para jiko stha Adeza na ho|to imassi, imammi hI hoNge| 1.saMjIvanIsaMmataH paatthH| 2. saMjIvanyAdisthaH paatthH|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 prAkRtaprakAze napuMsake svamoridamiNamiNamo // 18 // napuMsakaliGge idamaH svamoH parataH savibhaktikasya idaM iNaM, idamo-ityete zraya AdezA bhavanti / idaM, iNaM, iNamo dhaNaM (spaSTAni ) / idaM dhanam // 18 // napuMsake svamoridamiNamiNamo-- napuMsake sthitasya idamazabdasya svamoH parayoH idaM, iNaM, iNamo iti traya AdezA bhavanti / idaM vaNaM / evam iNaM, iNamo vaNaM / 'napuMsaka imazca syAt caturtha idamaH svamoH' / imaM varNaM // 18 // napuMseti / napuMsakaliGga meM su am ke pare idama-zabda ko idaM imaM - iNamo ye tIna Adeza hoM / idaM vaNaM / evam-iNaM, Namo bhI hogA / idam ko napuMsakaliGga meM suke pare 'ima' Adeza bhI hogA / imaM vaNaM // 18 // etadaH sAvatvaM vA // 19 // etacchabdasya sau parataH otvaM vA bhavati / nitye prApte vikalpyate / esa / eso ( 4-6 dasopaH, 6-22 t = s ) eSaH // 19 // etadaH sorotvaM vA etacchandAtparasya supratyayasya tvaM vA syAt / eso / pakSe - esa // 16 // etada iti / etad - zabda ke supratyaya ko okAra vikalpa se hogaa| eso puriso / pakSa meM-esa, hogA // 19 // to useH // 20 // etadaH parasya GaseH to ityayamAdezo bhavati / eto ( saMskRtAnusAraM, 4-6 sUtrAdvA dalope, eta iti jAte, 6- 20 Gasi = to, 6-21 talopaH) / padAdo, edAdu, padAhi ( 4-6 dalopaH, 12-3 t = dU, 5-11 dIrghaH, 5-6 Gasi = do, du, hi ) / etasmAt // 20 // to use:- 'ottodo' iti siddhatvAnniyamArtham / etacchadAtparasya seH to ityevAdezaH syAt / etto / sAmAnyatastu prAptA na bAdhyante / tena esA, esAno, eu, ehi, hinto bhavantyeva // 20 // to iti / 'otodo' se to Adeza siddha thA phira 'to' Adeza niyama karatA hai ki etad-zabda se para Gasipratyaya ko 'to' yahI Adeza ho / ataH 'bho do' ye do Adeza nahIM hoMge / etto / yaha sAtha meM paThitoM kA hI niSedha karegA, ataH sAmAnyataH prApta 'GaserAdo0' ( 5+ 6 ) se AkArAdi hoNge| esA - esAo-eAu - eAhiAhinto - inakA bAdha nahIM karegA // 20 // totthayostalopaH // 21 // etadastakArasya ttotthayoH parato lopo bhavati / etto| ettha ( 6-2 Gi = ttha, anyat pU0 ) / etasmin // 21 // 1. saMjIvanyanusArI pAThaH / 2. to - eto kA0 pA0 /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH / 135 tatthayostasya lopaH - totthayoH parayoretadastakArasya lopaH syAt / etto| ettha // tasthayoriti / toratha ke pare etad-zabda ke takAra kA lopa ho| etto, etasmAt / ettha, etasmin // 21 // 1 tadetadoH saH sAvanapuMsake // 22 // tacchabdasya etacchabdasya ca yastakArastasya sakArAdezo bhavati, anapuMsake sau parataH / so puriso / so mAhilA / esa, eso / pasA ( 4-6 dalope, 6-19 otvavikalpaH, strItve-5-24 AtvaM, mahilAzabdastatsamaH ) / sAviti kim ? pade / te ( 4-6 dalopaH, 12-3 ta=da, 6- 1 jas= e ) ete / te / edaM / taM ( 4-6 dalopaH, 5-3 amo'kAralopaH, 4- 12 biM0 ) / etam enam / tam / anapuMsaka iti kim ? taM padaM dhaNaM ( napuMsakatvAnna takArasya sakAraH, 5-30 sorbinduH pUrvavadanyat ) tadetaddhanam // 22 // " - tadetadoH saH sAvanapuMsake ---- tadetacchadayostakArasya anapuMsakaliGge sau pare sakAraH syAt / so / eso / striyAm sA, esA / 'esa ityeva sAvAhuH striyAmapyetadaH pare / esa kalA // 22 // tade - iti / napuMsakaliGga ke atirikta arthAt puMliGga aura strIliGga meM su ke pare tad-etad - zabda ke takAra ko sakAra ho / so eso devo / strIliGga meM / sA, esA / koI AcArya etad - zabda kA strIliGga meM bhI 'esa' yahI kahate haiN| esa kalA / iti // adaso do muH // 23 // , adaso dakArasya supi parato mu ityayamAdezo bhavati / amU puriso / amU mahilA' (4-6 slope, amu jAte, 5-18 dIrghaH, 4-6 sorlopaH ) / amUo purisA / amUo mahilAo (5-16 jas = o, striyAm 5 - 20 jasa otvaM, pUrvavat dIrghAdi ) / amuM vaNaM, amUha baNAi ( 5-3 amo'kArasya lopaH, 4 - 12 biM0, 5-26 jas = i, pUrvasya dIrghaH ) / ado vanam / amUni vanAni // 23 // adaso do muH- pradas-zabdasambandhino dakArasya mu ityayamAdezaH syAt / amU / amU / amUhaM / zramI, amUH, amUni // 23 // adasa iti / adas-zabda ke dakAra ko 'su' Adeza ho / amU / bhAnuzabda kI taraha, jasU kA lopa, dIrgha / amU devA / strIliGga meM 'jaso vA' se okAra / amUo / napuMsakaliGga meM 'iM jas-zasodarghazca' se ikAra, dIrgha / amUI / ityAdi // 23 // 1. saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH / 2. saH puruSaH / sA mahilA / 3. asau puruSaH / asau mahilA / 4. amI puruSAH / amUmaMhilAH /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 prAkRtaprakAze hazca sau // 24 // adaso dakArasya sau parato hakArAdezo bhavati / aha puriso| aha mahilA / aha varNa / (4-6adasaH slopH)| hAdezo'yamotvAtvavindUn / trivapi liGgeSu paratvAd bAdhate // 24 // / hazca sau-adaso dakArasya sau pare vA hakAraH syAt / pakSe yathAprAptam / aha puriso / pane-amU / striyAm-aha, amU / napuMsake-aha, amuM // 24 // hazceti / adas zabda ke dakAra ko vikalpa se hakAra ho su ke pare / pakSa meM yathAprApta / aha puriso / pakSa meM-amU / strIliGga meM aha, amU / napuMsaka liGga meM aha, amuN|| padasya // 25 // - adhikAro'yam AzabdavidhAnAt / yadita UrdhvamanukramiSyAmaH, padasya tadbhavatItyevaM veditavyam / taJca tatraivodAhariSyAmaH // 25 // padasya-adhikAro'yam / 'durdo' ityataH prAk yatkArya tatsubantasya padasya sthAne bhaviSyatItyadhikRtaM veditavyam // 25 // ___ padasyeti / 'padasya' yaha adhikAra sUtra hai, 'dve?' isa sUtra paryanta jitane kArya hoMge, ve siddha pada ko hoMge // 25 // __yuSmadastaM tumaM // 26 // sAvityeva / yuSmadaH padasya sau parataH taM tuma ityetAvAdezau bhavataH / taM aagdo| tuma AgadoM (ApUrvakatAntasya gameH 12-3t =du, zaurasenyAM 2-2 sUtrabAdhena na lopaH, 5-1 o)||26|| ___ yuSmadastaM tuma-supratyaye siddhasya yugmadaH tvamityasya sthAne taM tuma ityAdezI bhavataH / taM, tumaM // 26 // - yuSmeti / supratyaya ke pare siddha yuSmad-zabda ko arthAt tvaM ko 'taM, tuma ye do Adeza ho / taM Agao, tuma aago| tvam AgataH // 26 // tuM cAmi // 27 // yupmadaH padasya ami parataH tuM ityAdezo vA bhavati, tumaM ca / tuM 1. mmAvayeo vA 813689 / adaso'ntyavyajanaluki dakArAntasya sthAne jyAdeze mmo parata aya-a ityAdezau vA bhvtH| ayammi, iammi / pksse-amummi| he0 / amugmin / anyatra 6 / 23 mukRte yathAprAptaM vibhaktyAdezAH / 2. asau puruSaH / asau mahilA / ado vanam / 3. 'dedoM' 54 sUtrAtyAgityarthaH / taduktam-'padasyetyadhikAro'yaM dvizabdasya vidheradhaH / 4. tatra tatra vidhisUtreSUdAharaNAni drssttvyaaniityrthH| 5. yuSmadastaM, tuM, tuvaM, tuha, tuma sinA 81390 / sinA saha ete paJca AdezA bhavanti / hai / 6. 'sau' iti saptamyantanirdezastu viSayavibhAgArtham / evamuttaratrApi / 7. tvam AgataH /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH pricchedH| pekvAmi, tumaM pekvAmi' (12-1 daza = peklA, 7-30 Atvam ) // 27 // tuM cAmi-ami pare siddhasya yuSmadastvAmityasya tuM syAt / cakArAt taM tumaM api / tuM, taM, tumaM / 'yuprado'mi parasya syAcaturthastu tume iti' / tume / tvAmityarthaH / / . tumiti / am ke pare siddha yuSmada ko arthAt 'svAm' ke sthAna para 'tuM' Adeza ho aura cakAra se taM, tumaM ye bhI hoNge| jaNo tuM-taM-tuma pecchaha janastvAM prekSate / yuSmadzabda ko tIna AdezoM ke atirikta cauthA 'tume Adeza bhI hogA arthAt bAdhya-bAdhaka bhAva nahIM hogaa| tume pAsai / tvAM pazyati // 27 // tujhe tujhe jasi // 28 // yuSmadaH padasya jasi parataH tujhe, tujhe ityetAvAdezau bhvtH| tujhe AgadA, tujhe AgadA // 28 // tujhe tuma tumhe jarsi-jasi yUyamityasya ukAsnaya AdezA bhavanti / tujjhe, tujma, tumhe paMDibA / 'tajjhe tabve tamhe caiva prayo'nye yuSmado si' / to, tabve, tamhe gurU // 28 // tujo iti / yuSmad-zabda ke jas ke pare siddha 'yUyam' isako tujhe, tujA, tumhe ye tIna Adeza ho / 'tujhe paMDimA'- yUyaM paNDitAH / yuSmad ko isa ke pare siddha tava ko to, tanve, tamhe ye Adeza hoN| to guru tava guruH // 28 // vo ca zasi // 26 // zasi yuSmadaH padasya vo ityAdezo bhavati, cakArAt tujhe tujhe ca / vo pekkhAmi / tujhe, tujhe pekvAmi' (pekkhAmi 6-27 sU0 spa0) // 29 // vo ca zasi-zasi yuSmAnityasya vo syAt / cakArAt pUrvokAH SaDapi / vo, tujjhe, tujma, tumhe, tajjhe, tamve, tamhe kaheha / yugmAn kathayati // 29 // vo ca iti / zas ke pare siddha yuSmAn ko 'vo' Adeza ho / cakAra se pUrvokta bhI cha Adeza hoMge / tamhe kaheha / yuSmAn kathayati // 29 // TAGayostai tae tumae tume // 30 // yupmaduttarayoH TA, Di-ityetayoH taha,tae, tumae, tume ityeta AdezA bhavanti / TA-tara, tae, tumae, tume krN| Di-taha, tae, tumae, tume Thi / pUrvavat spaTAni // 30 // TAyostai tae tumai tumae tume-TApratyaye mai ca siddhayostvayA-vayItyetayoH tai, tae, tumai, tumae, tume iti paJca AdezA bhavanti / tai, tae, tumaha, tumae, tume jujjhai / tvayA, tvayi ca yudhyate // 30 // TAyoH-iti / TAke pare siddha tvayA aura ki ke pare siddha svayi ko taha-tae 1. tvAM pazyAmi / 2. yUyam aagtaaH| 3. eSa pAThaH sNjiivniisNmtH| 4. yuSmAn pazyAmi / 5. tvayA kRtam / 6. svayi sthitam / 7. saMjIvanyanusArI pATha essH| 10 prA0pra0
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 prAkRtaprakAzeityAdi pA~ca Adeza hote haiN| tvayA meM bhI pA~coM aura svayi meM bhI pA~coM hoMge // 30 // . usi tumo tuha tujjha tuma tummAH // 31 // yupmadaH padasya uMsi tumo, tuha, tujjha, tuhma, tumma ityeta AdezA bhavanti / tumo padaM / tuha, tujjha, tuhma, tumma padaM // 31 // kasi tumontuha tujma-tuva-tumhA:-si siddhasya yuSmadaH padasya tavetyasya pazcAdezAH syuH / tumo dhaNaM / tujma pitrA / tava dhanam / tava pitA / ityAdi / tajma, tambe, die, tujma, tumAi, tu, tume, tumaaH| yuSmado si siddhasya syuraSTAvapare'pyamI // tajjhetyAdayaH / tava // 31 // sIti / yuSmad-zabda kA is ke pare siddha taba isa pada ko tumo ityAdi pA~ca Adeza hoN| udAharaNa svayaM banA lenA / 's ke pare siddha' tava ko, tajma-tambe-die ityAdi / ATha Adeza aura hoMge / tajha-tambe-die-tujhA (ityAdi) dhaNaM / tava dhanamiti // 31 // ADi ca te de // 32 // ___AGi tRtIyaikavacane cakArAd usi ca parato yuSmadaH padasya te, de ityetAvAdezau bhvtH| te kA de kI te dhaNaM, de dhaNaM // 32 // __ ADica te de-ADi TApratyaye siddhasya tvayetyasya, si siddhasya tavetyasya ca te, de ityAdezau bhavataH / te, de kiyAtvayA kRtam / te, de dhaNaM / tava dhanam // 32 // mADIti / TApratyaya ke pare siddha tvayA isako tathA usa ke pare siddha tava isako te-de ye Adeza ho|te-de-kirN| tvayA kRtm| tvayA ko te, de Adeza huye| evam te-de-dhaNaM / tava dhanam / tava ko te, de Adeza ho gaye // 32 // tumAi ca // 33 // AGi yuSmadaH padasya tumAi ityayamAdezobhavati / tumAi koM // 33 // tumAi ca-TApratyaye siddhasya tvayetyasya tumAi iti syAt / tumAi / 'AhuH e-di-tu-ityanyAnAdezAnAki yuSmadaH' / e, di, tu paDhiaM / tvayA paThitam // 33 // tumAi iti / TApratyaya ke pare siddha tvayA isako tumAi Adeza ho| 'yuSmad zabda ke bhAkSarthAt TAke pare sikha tvayA isako e-di-tu ye tIna Adeza aura hoN| tumAie di tu paDhiraM / tvayA paThitam / tvayA ko uka Adeza huye // 33 // __ tujjhehiM tujhehiM tummehi misi // 34 // misi parato yuSmadaH padasya tujjhahiM, tujhehi, tummehiM ityeta AdezA bhavanti / tujjhahiM, tuhmohi, tummehiM kasaM // 34 // 1. tava padam / padazabdaH saMskRtasamo vikArAmAvavAn mahilA-zabdavat 'tatsamAste yeSu na vikAra iti praakRtvyaakrnnniymH| 2. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 3. tvayA kRtm| 4. tava dhanan / 5. tvayA kRtam / 6. yuSmAbhiH kRtam /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 SaSThaH pricchedH| tujhehi tubbhehi tumhehi mirsi-bhisi siddhasya yuSmAbhirityasya traya AdezA bhavanti / tujjhehi, tunbhehi. tumhehi / 'tajjhehi, tanbhehi, tamhehi trayo'nye yuSmado bhisi' / tajohi, tanmehi tamhehi / yuSmAbhiriti // 34 // . tujhehIti / bhisU ke pare siddha 'yuSmAbhiH' ko tujJahi tumbhehi sumhehi ye tIna Adeza hote haiN| yuSmAbhiH ko tajjhehi, tanbhehi, tamhehi, ye tIna Adeza aura hoNge| yuSmAbhiriti // 34 // Gasau tatto taitto tumAdo tumAdu tumAhi // 35 // sau parato yuSmadaH padasya tatto, tahatto, tumAdo, tumAdu, tumAhi ityeta AdezA bhavanti / tatto aagdo| tahatto, tumAdo, tumAdu, tumAhi Agado / tvadAgataH // 35 // sau tatto taitto tumAo tumAi tumAhi vA-si siddhasya tvadityasya tatto, taitto ityAdayaH paJca AdezAH syuH / tatto-tvat / 'tumhAhinto tamhAhinto tuhinto yuSmado sau| zramI api trayaH proktAH pRthagAdezapaJcakAt' // evam-aSTa rUpANi bhavanti / tumhAhinto, tamhAhinto tuhinto, tuddio| tvat zruTitaH // 35 // sAviti / si ke pare siddha 'svat' isa pada ko tatto, taitto, tumAo, tumAi, tumAhi ye pA~ca Adeza hoN| svat iti / yuSmad ke si ke pare tumhAhinto, tamhAhinto, tuhinto, ye tIna Adeza aura hoNge| isa prakAra svat ke sthAna para ATha rUpa hoMge / tatto tuDio / svat braTita iti // 35 // tumAhinto tumAsunto bhyasi // 36 // yupmadaH padasya paJcamIbahuvacane bhyasi tuhmAhito, tuhmAsunto ityetAvAdezau bhavataH / tulAhiMto, tuhmAsunto Agado // 36 // tujjhAhinto tujjhAsunto bhyasi-pazcamIbahuvacane bhyasi siddhasya yuSmad ityasya etAbAdezau staH / tujjhAhinto, tujjhAsunto aNNo devo / yuSmad bhanyo devaH / tujhehinto, tumhehinto, tumhAsunto, tumhetto, tumhAhintI, tujmanto, tuhehi, tumhehi, tujjhehi, zumbhAsunto iti dazAnye yuSmado bhyAsa prakhyAtAH // 36 // tujoti / pazamIbahuvacana bhyas ke pare siddha 'yuSmad' ko tujamAhinto, tujyAsunto ye Adeza ho / tujjhAhinto, tujyAsunto aNNo devo / yuSmad anyo devH| yupmad zabda ke bhyas ke pare 'yuSmad' isa siddha pada ko, tujhehinto tumhehinto, tumhAsunto, tumhetto, tumhAhinto, tumanto, tuhehi, tumhehi, tujohi, tumbhAsunto ye daza bhAdeza aura hote haiM / udAharaNa pUrva ke samAna kalpanA kara lenA / yuSmad iti // 36 // vo bhe tujjhANaM tumANamAmi // 37 // 1. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 2. tvt-aagtH| 3. saMjIvanIsthaH pAThaH / 4. yugmdaagtH| 5. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 prAkRtaprakAze___ Ami parato yuSmadaH padasya vo, bhe, tujjhANaM, tuhmANaM ityeta AdezA bhavanti / vo dhaNaM / bhe dhaNaM / tujjhANaM, tuhmANaM dhaNaM' // 37 // vo te tujjhANaM tumhANaM Ami-Ami siddhasya yuSmAkamityasya ete catvAra AdezAH syuH / tumhANaM, vo, te, tujmANaM vA gAmo / yuSmAkaM prAmaH / 'tujma, tunbha, tumma iti trayo'nye cApi yuSmadaH' / yuSmAkamityasya ete'pi trayo bhavanti // 37 // vo te iti / Ama ke pare siddha yuSmada-zabda ke 'yuSmAkam' ko vo, te, tujhANaM, tumhANaM ye cAra Adeza hoN| tujmANaM gAmo / yuSmAkaM grAmaH / anya udAharaNa bhI aise hI hoNge| yuSmAkaM ko tujjha, tubma, tumha ye tIna Adeza aura hoNge| saba meM yuSmAkam yaha jAnanA // 37 // Dau tumammi // 38 // yuSmadaH padasya chau parataH tumammi ityAdezo bhavati / tumammi tthiaN| pUrvoktAzca taha-prabhRtayazcatvAro'pyAdezA bhavanti // 38 // tumammi ca Dau-gai siddhasya tvayItyasya padasya tumammi ityAdezaH syAt / tumammi / tvayi // 38 // tumammIti / ki ke para siddha svayi ko tumammi hogA / spaSTa udAharaNa hai // 38 // tujhesu tujhesu supi // 39 // yupmadaH padasya saptamIbahuvacane tujhesu, tujhesu ityetAvAdezau bhvtH| tujjhesu tthi| tuhyesu ThioM // 32 // tujjhasu tumbhesu tumhesu supi:-supi siddhasya yuSmAsu ityasya ete traya prAdezAH syuH / tujjhesu ThiaM / yuSmAsu sthitam // 39 // tujhesu iti / yuSmad-zabda ke sup ke pare siddha 'yuSmAsu' pada ko tujjhesu, tumbhesu, tumhesu ye tIna Adeza hoN| tujhesu tthi| yuSmAsu sthitam // 39 // - asmado hamahamahaaM sau // 40 // ___ asmadaH padasya sau parato haM, ahaM, aharaM ityeta AdezA bhavanti / ha, ahaM, ahaaM karemi (12-15 kRJ = kara, 7-3 mi, 7-34 etvam ) // ___asmado haM ahaM ahaaM sau-supratyaye siddhasya asmadaH ahamityasya haM, ahaM, ahanaM ete traya AdezA bhavanti / haM jANAmi / ahaM jAnAmi // 40 // ___ asmdo-iti| supratyaya ke pare siddha-asmad-zabda ke ahaM pada ko haM, ahaM, ahavaM ye tIna Adeza hoN| hajANAmi / ahaM jAnAmi // 10 // ahammirami ca // 41 // 1. yuSmAkaM dhanam / 2. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 3. tvayi sthitam / 4. saMjIvanIsaMmataH pATho'yam / krame'pi bhedaH / 5. yuSmAsu sthitam / 6. pAThaH saMjIvanIsthaH, kramastu na tathA / 7. ahaM kromi|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH / 141 ami parato'smadaH padasya ahammi ityayamAdezo bhavati, sau ca / ahammi pekkha / ahammi karemi / mAM prekSasva / ahaM karomi // 41 // ___ ammirami ca'-ammi supratyaye ca siddhasya asmadaH padasya 'mAm , aha'mityetayoH ammi ityAdezaH syAt / ammi pAsasi / mAM pazyasi / ammi kahemi / ahaM kathayAmi / 'sAvasmado bhavatyatra 'mmi' ityeSa ca pnycmH'| mmi = aham // 4 // ___ ammIti / am aura supratyaya ke pare siddha asmadazabda ke 'mAm' aura 'aham' ko ammi Adeza ho / udAharaNa spaSTa hai / asmad-zabda ke su ke pare siddha 'ahaM' pada ko 'mmi' Adeza ho / isa prakAra ahaM ko pAMca Adeza hoMge // 41 // maM mamaM // 42 // ____ amIti vartate / asmadaH padasya ami parato maM mama-ityetAvAdezau bhvtH| maM, mamaM pekkha // 42 // maM mamaM ca-ami siddhasya 'mA'mityasya etAvAdezau stH| maM, mamaM = mAmi syarthaH / catvAro'nye'smado'mi syumimaM No ama amha ca' / mimaM, No, ama, amha rakkhau / mAM rakSatu // 42 // maM-iti / am ke pare siddha 'mAM' pada ko maM, mamaM ye Adeza ho| asmada-zabda ko am ke pare aura cAra mimaM, No, ama, amha Adeza ho / amha rkkheu| mAM rakhatu // 42 ajhe jshshsoH|| 43 // asmadaH padasya jazzasoH parataH ajhe ityayamAdezo bhavati / ahma AgadA / ahme pekkha // 43 // amhe jazzasoH-jasi zasi siddhasya aramadaH padasya vayamityasya asmAnityasya ca amhe ityAdezo bhavati / amhe-vayam, asmAniti vA / 'amho, amha tathaivaitau jazzasorasmado mato' / amho, amha = vayam, asmAniti vA // 43 // amhe iti / asmad-zabda ke jas ke pare siddha 'vayaM' pada ko aura zas ke pare siddha 'asmAn' pada ko amhe Adeza ho / amhe / vayaM ke sthAna meM aura asmAn meM bhI hogaa| aura vayam, asmAn ko amho, amha ye bhI hoNge| amho, amhanvayam, asmAn vaa| vayaM ko donoM evam asmAn ko bhI donoM hoMge // 43 // No zasi // 44 // masmadaH padasya zasi parato No ityayamAdezo bhavati / No peksa - asmAn prekSasva // 44 // No ca zasi -zaspratyaye asmadaH padasya No iti syAt / No hasai%D asmAn hasati // 44 // 1. saMjIvanIsaMmataH pAThaH / 2. mAM prekSasva / 3. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 4. vymaagtaaH| 5. asmAn prekSasva, pazya vA / 6. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pAtaprakAzajo ceti| zas ke pare siddha asmad-manda ko arthAt 'asmAn' pada ko No Adeza ho / No hasaha / asmAn hasati // 44 // AGi me mamAi // 45 // asmadaH padasya AGi parato me, mamAha ityetAvAdezau bhvtH| me ... ka, mamAika // 45 // __ Aji me mamAi-TApratyaye siddhasya asmadaH padasya me, mamAi ityAdezo stH| me, mamAi kinaM / mayA kRtamityarthaH // 45 // ___ Ayoti / asmad-zabda ke TApratyaya ke pare siddha 'mayA' isako me, mamAiye Adeza ho / me kiraM / mayA kRtam / athavA-mamAi ki / mayA kRtam / iti // 45 // Dau ca maha mae // 46 // asmadaH padasya DI parato mada, mae ityetAvAdezau bhvtH| cakArA tRtIyaikavacane ca / maha mae tthiaN'| mai, mae krN||46 / / Dau ca mai mae-TApratyaye sprityaye siddhasya asmadaH padasya etau staH / mai, mae / mayA, mayi vA / 'TA pratyaye'smadoNe, mi syAtAM dvAvaparAvapiNe, mi-myaa|| ko ceti / TApratyaya ke pare siddha 'mayA'pada ko aura kike pare siddha 'mayi pada ko maha, mae ye Adeza hoN| mayA, mayi donoM meM maha, mae donoM hoNge| TApratyaya meM siddha 'mayA' koNe, mi ye do aura bhI hoNge|nne, mi / mayA ke sthAna meM // 16 // amehi misi // 47 // asmadaH padasya bhisi ahmohiM ityayamAdezo bhavati / ahmohiM k|| amhehiM misi-bhisi siddhasya asmadaH padasya amhehiM ityAdezaH syAt / amhehiM / 'Ne, amhe, amha, amhANa catvAro'nye'smado bhisi' / Ne, bhamhe, amha, amhANa iti / asmAbhiriti // 47 // amhe-iti|asmd-shbd ke mis ke pare siddha 'asmAbhiH' ko amhehiM Adeza ho| evaM ge, amhe, amha, amhANa ye cAra aura hoNge| amhehiMge, bhamhe, amha, mamhANa= asmAmiH ko hoNge| 10 // matto maico mamAdo mamAdu mamAhi usau // 48 // asmadaH padasya usI parata pata AdezA bhavanti / matto gdo| mahato, mamAdo, mamAdu, mamAhi gdoN| (spadhani, kAntasya gameH 12-3-, 5-1 o)||48|| matto mahatto mamAo mamAu' mamAhimsau-sau siddhasya asmadaH padasya ete paJca syuH / matto, mahatto-ityAdayaH / mad ityarthaH // 48 // 1. mayA kRtam / 2. mayi sthitam / 3. mayA kRtam / 4. asmAbhiH kRtam / 5. mat gtH| 6. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 143 SaSThaH pricchedH| matto iti / asmazabda ke si ke pare siddha 'mat' ko matto, mahatto, mamAo, mamAu, mamAhi ye pAMca Adeza ho / 'mat' ke sthAna para pA~coM hoMge // 48 // amAhinto amAsunto' bhyasi // 46 // asmadaH padasya bhyasi parato amAhinto, ahmAsunto ityetAvAdezI bhavataH / ahmAhinto, ahmAsunto gdo||49|| ___amhAhinto amhAsunto bhyasi-'asmabhya'mityasya etau staH / amhAhinto amhAsunto annnno| 'amhehinto ca amhehi amhento vA'smado bhyasi / asmadityarthaH // 49 // ___ amhA0-iti / asmazabda ke bhyas ke pare siddha 'asmabhyam' pada ko amhAhinto, amhAsunto ye Adeza ho| 'asmad' ko, amhehinto, amhehi, amhento ye tIna Adeza aura ho / asmad ke sthAna para pUrvokta pA~coM kA prayoga hogA // 49 // me mama maha majya usi // 50 // asmadaH padasya usi parata eta.AdezA bhavanti / me dhaNaM / mama, maha, majma dhaNaM // 50 // me mama maha majma si-si asmadaH siddhasya 'mame tyasya ete syuH / me, mama, maha, mama putto / mama putrH|| 50 // me iti / asmazabda ke maske para siddha 'mama' pada ko me, mama, maha, majA ye bhAdeza ho / mama ko cAro Adeza yathAprayoga meM hoNge| makSa puttomama putraH // 50 // majjhaNoM ama amANamajhe Ami // 51 // asmadaH padasya Ami parata eta AdezA bhavanti / majmaNo, ahma, ahmANaM, aodhaNaM / asmAkaM dhanam // 59 // jo amha amhANa amhe Ami-Ami asmadaH siddhasya 'asmAkamityasya ete syuH / No, amha, amhANa, amhe vallaho / asmAkaM vallabhaH // 1 // ___No iti / asmad-zabda ke mAm ke pare siddha 'asmAkam' ko No, amha, amhANa, amhe ye Adeza hoN| amhe vahaho asmAkaM vhmH| isIprakAra No, amha, amhANa bhI 'asmAkaM ke sthAna para hoMge // 51 // mamammi Dau // 52 // asmadaH padasya au paratau mamammi ityAdezo bhvti| mamammi tthi| pUrvoko maha, mae ityetau ca // 52 // mamammi ca-mprityaye siddhasya asmadaH padasya mayItyasya mamammi iti / syAt, cakArAt pUrvokAvapi / mai, mae, mamammi / mayi iti // 52 // 1. bhamhedinto sammunto / kA0 pA0 2. asmad gtH| 3. mama dhanam / 4. mjhaayo| kA. paa0| 5. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 6. mayi sthitam / 7. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 prAkRtaprakAze amesu supi // 53 // asmadaH padasya saptamIbahuvacane supi parataH ahmesu ityayamAdezo bhavati / ahmesu ThiaM // 53 // ___ amhesu supi-mupi siddhasya asmadaH padasya amhesu iti syAt / amhesu maI ThiA / 'amhAsu iti cAdezo dvitIyo'pyasmadaH supi' / amhAsu sddhaa| yuSmadasmadavyayamaliGgam / triSvapi lineSu sAmyam / 'vinduSTAmorNa ityAdau sannasannapi vA kvacit / dhammeNaM, dhammeNa / jammANaM, jammANa / kammehi, kammehi / gAmAuM, gAmAu / saresuM, saresu / tujma, tujma / amhehiM, amhehi / mahaM, maha / ityAdau lakSyAnusAreNa abinduSvapi bindusadbhAvo'vagantavyaH // 53 // amhesu iti / asmazabda ke saptamIbahuvacana meM siddha 'asmAsu' ko amhesu Adeza ho / ajhesu maI tthiaa| asmAsu matiH sthitaa| asmAsu ko dUsarA amhAsu bhI Adeza hotA hai| ahmAsu saddhA= asmAsu zraddhA / yuSmad, asmad aura avyaya alija haiM, arthAt puMliGga-strIliGga-napuMsakaliGgAdikRta inake rUpoM ke Adeza meM kisI prakAra kA bheda nahIM hai| ata eva tInoM liGgoM meM samAna rUpa hoNge| TA, Am ke pare vaikalpika siddha anusvAra, tRtIyAbahuvacana, SaSThI, saptamI, paJcamI Adi vibhaktioM meM prasiddha anusvAra lacyAnurodha se kahIM-kahIM vikalpa se hogaa| dhammeNaM, dhammeNa / gAmAuM, gAmAu / mahaM, maha / ityAdi // 53 // dvedoM // 54 // padasyeti nivRttm| supIti vrtte| dvizabdasya do ityayamAdezo bhavati supi prtH| dohiM (prAkRte dvivacanaM nAstIti niyamAt' dvizabdAt misaH sthAne 5-5 hiM, ze0 spa0) / dosu / dvAbhyAm, dvayoH // 54 // dveo-dvizabdasya supi pare do ityAdezaH syAt / dohiM, dosu // 54 // deH iti / dvizabda ko sup ke pare do Adeza ho / tRtIyAbahuvacana meM dohiM / hiM Adeza // 54 // sti // 55 // trizabdasya supi parataH ti ityAdezo bhavati / tIhiM / tIsu (5-18 dIrgha:, 5-5 bhis - hiN)| tribhiH| triSu // 55 vestI-trizabdasya supi pare tI ityAdezaH syAt / tIhiM, tIsu // 55 // veriti / trizabda ko supa ke pare tI Adeza ho / tiihiN-tribhiH| saptamI meM tIsu-triSu // 55 // tiNi jagzasabhyAm / / 56 // 1. bhasmAsa sthitam / 2. evaM sarvatravodhyam 3. saMjIvanyAdisaMmatAH paatthaaH| 4.tismi tiNA-tiNi-tissi-tiNi / kA0 pA0 /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH / 145 trizabdasya jazzasbhyAm saha tiSNi ityAdezo bhavati / siNi AgadA / tiSNi pekkha ( spaSTAni ) / traya AgatAH / trIn prekSasva // 56 // tiNi' jazzasbhyAm (- jasA zasA ca saha trizabdasya tiNi syAt / tiNi 2, trayaH, trIn vA // 56 // tiNIti / jas-za ke sahita trizabda ko tiNi Adeza ho / trayaH kA aura zrInU kA tithi hogA // 56 // dverduve doNi vA // 57 // dvizabdasya jassubhyAM saha dube, doNi ityetAvAdezau vA bhavataH / duve kuNanti / doNi kuNanti / pakSe-do kuNanti / dvau kurutaH | duve pekkha / doNi pekkh| do pekkha / ( 8-13 kRJ = kuNa, dvivacanAbhAva| niyamAt 47-4 jhi = nti, kuNanti, ze0 spa0 ) / dvau prekSasva // 57 // - jasA zasA ca saha dvizabdasya duve, doNi ityAdezau bhavataH / (rjazzasbhyAM saha syAtAM dvAvanyau veNi, ve iti' / duve, doNi, veNi, ve / dvau iti // - deriti / jas-za ke sahita dvizabda ko duve, doNi ye do Adeza ho / prAkRta meM dvivacana nahIM hotA hai, ataH dvizabda ke sAtha jas-zas kA grahaNa hai / evaM jas ke sahita dvizabda ko 'veNi, ve' ye do Adeza aura bhI hoNge| cAroM prAkRtaprayogoM meM saMskRta ke dvau 2 hai 2 ko hoMge // 57 // caturazvattAro cacAri // 58 // catuzzabdasya jazzasbhyAM saha cattAro, cattAri ityetAvAdezau bhavataH / cattAro, cattAri purisA kuNanti ( 1-23ru = ri, 5-11 dIrghaH, 5-2 jaso lopaH ) / cantAro purise pekkha (5-12 a-pa, 5-2 zaso lopaH, anyat pUrvavat ) // 58 // caturazvattAro cattAri - catur - zabdasya azzasbhyAM saha etau staH / spaSTam // caturiti / jas-zas ke sahita catur-zabda ko cattAro, cattAri ye hoNge| catvAraH, 'caturaH / catasraH 2, catvAri 2 // 58 // eSAmAmo vhaM // 59 // eSAM dvitricatuHzabdAnAmAmaH sthAne pachaM ityayamAdezo bhavati / dohaM dhaNaM ( 6-54 dvi = do, ze0 spa0 ) / tiNhaM dhaNaM ( 6-55 tri=ti, ze0 spa0 ) / catuNDaM' dhaNaM ( 4-6 ralopaH, ze0 spa0 ) // 59 // eSAmAmo vha - dvi, tri, catur - zabdAnAm zrAmpratyayasya haM syAt / dohaM / 1. saMjIvanIsaMmataH pAThaH / 2. saMjIvanIsaMmataH pAThaH / misAdau rephatakArayorlopaH / tena caUhiM / kA0pA0 / 5. catuNDaM - cauNDaM / kA0 pA0 / prA. kR. - 10 3. catvAraH puruSAH kurvanti / 4. caturaH puruSAn pazya /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 prAkRtaprakAzetiNhaM / cauNhaM / 'katipaJcAdizabdAnAm aAmo NhaM naiva dIrghatA' / kaiNhaM, paMcaNhaM, chaNhaM, . sattaNhaM / ityAdi // 59 // eSAmiti / dvi, tri, catura-zabda se para Ama ko haM ho / ukta sUtroM se do, ti Adeza inako hoNge| doNhaM / tinnhN| cunnhN| katizabda evaM patrAn Adi zabdoM se para Ama ko haM hogaa| kaiNDa, paMcaNhaM-ityAdi / 59 // zeSo'dantavad / / 60 // zeSaH sunvidhiradantavadbhavati / akArAntAda 'miso hiM' ityayamAdeza ukta ikArokArAntAdapi bhavati / amgIhiM / vAUhiM (5-18 sU0 sp0)| evaM mAlAhiM / NaIhiM / bahUhiM / aggissa (3-2 nalopaH, 3-50 gadvi0, 5-8 usss)| vAussa (2-2 yalopaH, ze0 pU0) / aggIdo / vAUdo (5-6 sido)| aggIsu / vAUsu (pUrvavat yalopadIrdhI ) / evaM dohiM (6-54 dvi = do, 5-5 mis = hiN)| tIhiM (6-55 tri-ti, 5-18 diirghH)| caUhiM (4-6 ralopaH,2-2 talopaH, 5-18 dIrghaH, ze0 pU0) // 60 // zeSAdadantavat-zradantAd yo vidhiH proktaH sa zeSAt adantAtiriktazabdAdapi syAt / tena adantAt vihitaH zaso lopa zrAdantAdidudantAca bhavati / bAlA, bAlAo / girIzro, girIu / sANUo, sANUu / 'e supyaDiGasoH-sUtre neSTaM zeSAdadantavat' / rAmAo / saalinno| pIluNo / shiio| bhuo| 'akAralopasUtre'pi neSTaM zeSAdadantavat' / savvAo / buddhiio| gheNUo / sahIo / bahuo // 60 // zeSAditi / adanta se jo kArya kahe gaye haiM ve Adanta se tathA idanta, udanta se bhI hoNge| jaise 'jarazasojhaipa se lopa / bAlA, giri, sAnu zabdoM se bhI hogaa| parantu 'e supyasisoH sUtra meM zeSAvadantavat' abhimata nahIM hai, ataH rAmA, zAli, pIlu, sakhI, vadhU zabdoM meM ekAra nahIM hogaa| kintu rAmAmo meM 'jaso vA' se jas ko bokAra / sAliNo, pIluNo meM 'idutoH zaso No' se jo Adeza / sahIo, bahalo meM khiyAM zasa udotI' se mokAra hogaa| evaM akAralopavidhAyaka sUtra meM bhI adantavajhAva nahIM hogaa| isase savAo, buddhIo, gheNUlo, sahINo, bahUo, ityAdikoM meM 'kacidapi lopaH' se lopa nahIM hogA, kiMtu adantavadbhAva hone se 'jas. masyAmsu dIrgha' se dIrgha hogA // 60 // na DiGasyoredAtau // 61 // ikArokArAntAnAM GiGasyoradantavad ekArAkArau na bhvtH| aggi.mmi (6-52 Gi = mmi, ze0 aggissetivt)| vAummi (2-2 yalopaH, ze0 sp0)| aggIdo, vaauudo| aggIdu, vAUdu / aggIhi, vAUhi (5-6 sido , du, hi, ze0 pU0 spa0) // 61 // 1. zeSeSu vidhi / kA0 paa0| 2. pATha eSa sNjiivnyaadisNmtH|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH / 147 na GisyoredA tau - akArAntarahitAt prAtipadikAtparayoH Gi Gasipratyayayoret zrAcca na staH / girimmi, girIu, girIo // 61 // noriti / akArAnta se rahita pratipadika se para Di-si-pratyayoM ko ekAra aura AkAra na hoN| girimmi, girIu, giriio| Gi meM mmi aura isi meM u, o // 61 // e bhyasi // 62 // netyanuvartate / bhyasi parata ikArokArAntayoradantavadetvaM na bhavati / aggIhinto, vAUhinto aggIsunto vAUsunto (5-6, 12 sUtrayorbAdhaH, 5-11 dIrghaH, 5-7 bhyas = hinto, sunto, ze0 pU0 ) // 62 // ebhyasi - bhyasi nakArAntasya ekAro na syAt / paJcAhinto, paJcAsunto / aggIhinto / vAUhinto // 62 // e bhyasIti / bhyas ke pare nakArAnta ko ekAra nahIM hogA / paJcAhinto ityAdi / parantu vastutaH nakArAnta ke nakAra kA lopa hone para adanta prAtipadika nahIM hai, aura 'e bhyasi' meM nakArAnta isa artha kA bodhaka pada bhI nahIM hai aura adantAdideza sajAtIya ac meM hogA, nakArAntAdi meM nahIM / ataH isake udAharaNa aggIsunto, vAUsunto hoMge / sadAnanda tathA vasantarAja donoM bhrama khAgaye haiM // 62 // dvivacanasya bahuvacanam // 63 // sarvAsAM vibhaktInAM supAM tiGAM ca dvivacanasya bahuvacanaM prayoktavyam / vRkSau, vcchaa| vRkSAbhyAm, vacchehiM, vacchAhinto / vRkSayoH, vacchesu, vacchANa / (spaSTaM, paJcamaparicchede vyAkhyAtAH ) / tiGAM yathA-tiSThataH, ciTThanti ( 12-16 sthA = ciTTha, 7-4 jhi = nti) // 63 // dvivacanasya bahuvacanam -- suptiGsambandhino dvivacanasya nityaM bahuvacanaM syAt / do hatthA | dohonti // 63 // dvivacaneti / supti ke dvivacana ko bahuvacana ho / prAkRta meM dvivacana nahIM hotA / do hatthA = dvau hastau / do hoMti = dvau bhavataH // 63 // 1 caturthyAH SaSThI // 64 // iti prAkRtasUtreSu SaSThaH paricchedaH // caturthIvibhakteH sthAne SaSThIvibhaktirbhavati' / bahmaNassa dehi (3-3 1. tAdarthya 8 3 132 tAdarthyavihitasya kezcaturthyekavacanasya sthAne paSThI vA bhavati / devassa devAya / devArthamityarthaH / keriti kim ? devANa / vADDAzca vA 8|3 | 133 vadhazabdAtparasya tAdarthya ke hiMdU AraH SaSThI ca vA bhavati / bahAra, vahassa, vahAya / vadhArthamityarthaH /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 . prAkRtaprakAzeralopaH, 5-10 usa ssa, dehIti sNskRtsmH)| bahmaNANaM dehi / brAhmaNAya dehi / brAhmaNebhyo dehi (5-11 Ami dIrghaH, 5-40 Am = NaM, ze0 spa0) // 6 // iti prAkRtaprakAze sarvanAmavidhirnAma SaSThaH paricchedaH // caturthyAH SaSThI-caturdhyA vibhakteH sthAne SaSThI vibhaktiH syAt / bamhaNassa desu, brAhmaNAya dehi // 64 // . caturthyA iti / caturthI vibhakti ke sthAna meM SaSTI hogii| jaise brAhmaNAya kA bamhaNassa-iti // 6 // (kacinna tAdayeM // ) kacinna tAdayeM'- tAdarthe vihitAyAzcaturthyAH kacit SaSThIvibhakina syAt / dharApa dAru / kacid-prahaNAna sarvatra / tena-devANaM balI-devebhyo baliH, ityAdI SaSThayeva / 'vyatyayo'pyAsAm' / acchIsu pinasi / akSibhyAM pIyase / atra tRtIyAsthAne saptamI / rati dichI / rAtrau dRSTaH / atra saptamIsthAne dvitIyA / 'anyAzyapi vIpsAyAM dviruktiH kApi dRzyate' / aMgamagAI / aGgAni agAni / aMgamaMgANaM / aGgAnAmaGgAnAm / aMgamaMgesu / aMgeSu 2 / vaca, vaJcaha / vrajata 2 / hohoI / bhavati bhavatiityAdiSu bodhyam // iti zrI ma0 ma0 mathurAprasAdakRtau candrikAvyAkhyAyAM SaSThaH paricchedaH / kacid dvitIyAdeH 8 / 3134 / dvitIyAdInAM vibhaktInAM sthAne SaSThI bhavati kacid / sImAvarassa vande / tissA muhassa bharimo / atra dvitIyAyAH sssstthii| dhaNassa lo, dhanena labdha ityrthH| cirassa mukaa| cireNa mukttyrthH| atra tRtiiyaayaaH| corassa viihe| corAdibhetI. tyarthaH / atra paJcamyAH / piTThoe kesamAro / atra sptmyaaH|| paJcamyAstRtIyA ca 8 // 136 / patramyAH sthAne kacit tRtIyAsaptamyau bhvtH| coreNa vohara / coraadibhetiityrthH| anteure ramiumAgao raayaa| anta:-purAda ranvAgato rAjA ityrthH| dvitIyAtRtIyayoH saptamI 8 / 3 / 135 / dvitIyAntIyayoH sthAne kvacitsaptamI bhavati / nayare na jAmi / atra ditIyAyAH / tima tesa alaM kiyA puravI / atra tRtiiyaayaaH|| saptamyA dvitIyA-82137saptamyAH sthAne kacid dvitIyA bhavati / vijo bharaha rati // bA tRtIyA'pi dRshyte| teNaM kAleNaM, teNaM samayeNaM / tasmin kAle, tasmin samaya ityarthaH / prathamAyA api dvitIyA dRzyate / caunIsaM pi jinnvraa| caturvizatirapi ninavarA ityarthaH / iti hemH| 1. nedaM sUtra bhaamhvRttau|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH pricchedH| 141 kaciditi / tAdarthya meM vihita caturthI ko SaSThI nahIM hogii| jaise 'dharAma dAru yahA~ 'gRhasya gharo'patI' (4+34) se ghara Adeza, 'kagacaja.' (naM.1)se yalopa, gharAa hogaa| SaSThI nahIM huii| 'kacit grahaNa se bahutoM ke tAdarthya meM niSedha nahIM hogA, kintu SaSThI hI hogii| jaise devANaM balI / devebhyaH baliH prApta thaa| vastutaH prakRti-vikRtibhAva meM hI tAdarya yahA~ mAnA gayA hai, ata eva pANini ne 'caturthI tadarthArtha' sUtra meM balihita-ityAdi pRthak par3he haiM, aura jahA~ prakRti kI vikRti nahIM hai, vahA~ SaSThI hI hogii| jaise 'azvasya ghAsaH' yahI hogA, 'azvAya ghAsaH' nahIM hogaa| kyoMki yahA~ prakRti-vikRtibhAva nahIM hai| parantu anubhUtisvarUpAcAryAdi jo tadarthamAtra meM tAdI mAnate haiM unake yahA~ azvebhyaH, athavA azvAya ghAsaH yahI hogaa| usI gyApaka tAdarthya ko lekara yaha sUtra hai / astu, 'vyatyayo'pyAsAm' ina vibhaktiyoM kA vyatyaya bhI hotA hai arthAt anya vibhakti ke artha meM anya vibhkti| jaise 'acchIsu piasi' atibhyAM yaha karaNa pIne kA hai, ataH tRtIyA prApta thI, saptamI ho gii| rati diho| yahA~ rAtrI isa saptamI ke sthAna meM dvitIyA ho gii| evaM vIpsAdvirukti meM bhI pUre pada ko hitva na hokara kevala padAMza ko hI dvitva ho jAyagA / jaise aGgAni kA agAiM hotA hai, vIpsA meM aMgAI ko dvitva prApta thA, parantu aMga-pada ko dvitva aura anusvAra / aNgmNgaaii| evam-aGgAnAm-aGgAnAm kA aMgamaMgANaM / aGgeSu aGgeSu kA aMgamaMgesu hogaa| evaM dhAtuoM meM bhI kahIM avayavamAtra ko dvitva hogaa| jaise 'prajata' ko dvitva prApta thaa| braja ko va Adeza / ta ko hakAra / vaJcaha ko dvitva prApta thA, kiMtu kevala vadha ko dvitva huaa| 'vaca vaha' huaa| evaM bhavati kA hoi siddha hotA hai| bhavati ko vIpsA meM dvitva hone para jaise bhavati bhavati hotA hai vaise hI hoha ko bhI dvitva prApta thA, kintu ho mAtra ko dvisva huA, ataH ho hoi siddha hogaa| parantu yaha kAcika niyama hai, sArvatrika nhiiN| ataH 'cinotu' kA vIpsA meM ciNau-ciNa hogaa| iti // iti zrI ma. ma. mathurAprasAdakRte lokabhASAnuvAde SaSThaH paricchedaH /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha saptamaH paricchedaH tatiporidetau // 1 // ta, tip-ityetayorekasya sthAne it, et ityetAvAdezau bhavataH / paDhai (2-24 0 = Dha, ze0 spa0), paDhae / sahai, she| (yathAkramaM tipa iH, tasya e) paThati / ptthtH| sahati / sahate // 1 // tatiporidetau-AtmanepadaparasmaipadayoH prathamapuruSekavacanayoH tatibityetayoH pratyekam i, e ityetAvAdezI stH| takAro'saMdehArtha / ramai, ramae / viramai, viramae / tatiporvyatyayena grahaNAd yathAsaMkhyaM na / 'zaurasenyAM vibhASAsu bhaved dirapi tiptayoH / yathA-'citte vihudRdi na tudi sA guNesuM' ityAdi / siddhAvasthAyAM sAdhyAvasthAyAM vA lakSyavazAt paribhASeyam / tatiporidetAvityAdinA 'ekAco hIna' ityeva. manyena prakAreNa ye na tivAdInAmAdezA vidhAsyante te siddhAvasthAyAM bhUtakAle sAdhyAvasthAyAM vartamAnakAle lakSyavazAd bhavantIti paribhASyate / bhUte-hasai, hasae / ahasat, ahasIt, jahAsa / vartamAne'pi-hasai, hse| hasati / pecchai, pecchae / prekSata, praikSiSTa, prekSAMcakre // 1 // tatiporiti |maatmnepd tathA parasmaipada ke prathamapuruSa ekavacana ke ta, tip ko i, e ye Adeza hoN| it-et meM takAra asaMdehAtha hai| ram-ti / 'zeSANAmadantatA' (7+78) se adnttaa| ramai, ramae / vipUrvaka parasmaipadI hai| viramai, virme| 'zaurasenI meM tip ta ko di bhI hotA hai| ghuTa parivartane (9 se) gha ko h| siddhAvasthA meM athavA sAdhyAvasthA meM laNyAnurodha se yaha niyAmaka satra hai, arthAt bhUtakAla ke pratyayoM kI siddhAvasthA meM aura vartamAnakAla ke pratyayoM kI sAdhyAvasthA meN| tatipo.' isase aura 'ekaco hIma' isase yA ahasIt, jahAsa bhUtakAla meM, evaM hasati vartamAnakAla meN| tathA I-AtmanepadI-pecchaha, pecchae-preta, niSTha, premAMcakre bhUtakAla meM / evaM prekSate vartamAnakAla meM hoMge // 1 // thAssipoH si se // 2 // thAsa, sipa-ityetayorekaikasya sthAne si, se ityetAvAdezau bhavataH / paDasi / pddhse| sahasi / shse| (pUrvavat mha, anyatsugamam ) // 2 // sipathAsoH si se-sipathAsoH si, se ityetau staH / jANAsi, jaannaase| jAnAsi / vevasi, vevase / vepase // 2 // siviti / sipa ko si-se, evaM thAs ko si-se hote haiN| udAharaNoM meM spaSTa hai // 2 // (saM0 6 se NakAra / 15 se pa ko va / 18 se kSa ko chakAra / 4 se rephalopa) 1. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH pricchedH| . . 151 iDmiyomiH // 3 // iTa, mipa-ityetayoH sthAne mirbhavati / paDhAmi / hsaami'| sahAmi (7-30 Atvam ) // 3 // iNa'mipormi:- iTa-mipa ityetayomireva syAt / uttamapuruSe parasmaipadameva / jaMpAmi, jANAmi, vdaami| mipo mi-vidhAnaM bhaNe mi karemItyAdau lAdeze veti etvArtham // iT iti / iTa mi inako mi ho arthAt uttamapuruSa meM parasmaipada hI ho| jaMpAmi, jANAmi, vadAmi ityAdi udAharaNoM se spaSTa hai| mip ko mi-vidhAna 'lAdeze vA' isase etva ke liye // 3 // ntihetthAmomumA bahuSu // 4 // bahuSu vartamAnAnAM tikhAM sthAne nti, ha, itthA, mA, mu, ma ityeta AdezA bhavanti / prathamapuruSasya, ramaMti / paDhaMti / hasaMti (2-24 Tha-Dha, jhinti kRte, 4-17 biM0, a0 sp0)| madhyamasya-ramaha, paDhaha, hasaha, paDhitthA (madhya: -ha, ittha iti dvAvAdezI, ze0 sp0)| uttamasyapaDhAmo, paDhamu paDhama ( uttamasya mo, mu, ma ityeta AdezAH, 7-30 Atva. vikalpaH, ze0 sp0)||4|| __ntihetthAmomumA bahupu-bahupvartheSu vihitAnAM parasmaipadAtmanepadasambandhinAM jhimayoH ntiH syAt , nte ityapi; thadhvamoH ha itthA ca, mas-mahiDozca mo, mu, ma iti traya AdezAH syuH / lahanti, lahante = labhante / bhavaha, bhavitthA - bhavatha / jujmaha, jujjhityA = yudhyadhvam / vIhAmo, vIhAmu, vohAma = bibhImaH, vibhimo vA / vaDDhAmo, vaDDhAmu, vaDDhAma = vardhAmahe / 'ire ityapi vA''dezastipo jhemasya ca smRtaH' / susaire muhaM / zuSyati sukham / 'ive' ityAdeza iti sdaanndH| yathA-susaive, zuSyati / pahuvive, prabhavanti / dUsaive, dUSyante / 'bhuvaH prAdeH parasya syAdAdezo huvva ityapi / pahuvire riuNo / prabhavanti ripavaH // 4 // ntihetthA ityAdi / parasmaipada Atmanepada sambandhI bahuvacana ke pratyayoM ko ye ho arthAt zi-sa ko nti aura nta, evaM tha-dhvam ko ha-itthA, masa-mahika ko momu-ma ye tIna Adeza ho| tipa, jhi-jha ko 'iva' bhI Adeza ho| labhate ke te ko nti-sta Adeza ho gye| lahanti-lahante / (9 seha)tha-dhvam ko ha-isthA / mas 1. adantAddhAtommau pare ata AtvaM vA mavati 5 / 5 / prAkRtavyAkaraNam, tathAca tatraiva akArAntAdAtomomumeSu pareSu bhata itvam AtvaJca bhavati, kacidevamapi 56 / hasimo, isAmo, isemo, hasimu, isemu, ityAdi / iti atvam , itvam, bhAtvam, etvaM ca prtipaaditmkkaaraantdhaatoH| 2. saMjIvanIsaMmataH pATho'yam / 3. prathamapuruSasya nti, madhyamasya ra, ityA, uttamasya mo, mu, ma, iti vivekaH / tathAca hemaH-bahuvAvasya nti, nte, ire 8 / 2 / 142 / madhyamasyethA, hacI 833143 // tRtIyasya mo, mu, maaH| 8 / 33144 iti / 4, paDhItthA, paDhitya / kA0 paa0|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 prAkRta prakAze mahiG ko mo- mu-ma udAharaNoM meM spaSTa hai / tipU - jhi sa ko ire yaha bhI Adeza hogaa| zuS-susaire / sadAnandane ire ke sthAna meM 'ive' Adeza mAnA hai / vaha pratIta nahIM hotA hai / prAdi upasarga se para bhUdhAtu ko huSva Adeza ho / pahugvire / prabhavanti // ata e se // 5 // nityArthe vacanaM yato vizeSaNam / tatipoH sipyAsoH e se ityAdezAvata eva parau' bhavato, nAnyasmAt / tatipoH, ramae, paDhae / sivthAsoH ramase, paDhase (ram-ta = e - ramae / 2-24 Th = Dha, paDha-ti = e paDhae / ram-thAm = se = ramase / paDha - sip = se = paDhase ) / ata iti kim ? hoi ( 8-1 bhU-ho, 7 - 1 ti = i ) / bhavati // 5 // ata e se - titayorya e ityAdezaH, sipthAsoryaH se ityAdezastau ca adantAdeva staH / karae / giNhase / ata iti kim ? hoi, hosi / 'akArAntAnniyamyete ntamANau kvApi paNDitaiH' / huvante - bhavanti / huvamANo bhavan // 5 // ata iti / tip ta ko jo e Adeza ho aura sip-thAs ko jo se ho vaha akArAnta se hI hogA / jaise-karae, ginnhse| jahA~ akArAnta nahIM hogA vahA~ nahIM hogA / jaise-hoi, hosi / nta aura mANa bhI akArAnta se kahIM hote haiN| jaise huvante, huvamANo / bhavan ke artha meM nta aura mANa haiM // 5 // 1 'asterlopaH // 6 // asterdhAtoH thAssiporAdezayoH parato lopo bhavati / sutto si ( 7 -2 sip = si, ze0 3-1 sU0 spa0 ) / puriso si (1-23 sU0 spa0 ) / supto'si / puruSo'si // 6 // asterlopaH - tibAdau asdhAtorlopaH syAt, tumaM si / putto si / lakSyAnusArI lopaH / teneha na-zratthi / saMti / prAyaH kartrAdipUrvapade lopa iti bhAvaH // 6 // asteriti / tibAdika pratyayoM ke pare as dhAtu kA lopa ho / svam-asi / tumaM si / lakSyAnukUla lopa hai, ataH kahIM na bhI hogA / asthi / saMti / prAyaH kartrAdika ke pUrvapada ho lene para hI lopa hogA - yahI vyavasthA hai // 6 // mimomumAnAmadho hatha // 7 // mimomumAnAmasteH pareSAmadho hakAraH prayoktavyaH / astezca lopaH / o mha, gaa ho / gaa mhu, gaa mha (2-2 talopaH, 5-1 o), (7-2 mip = mi, 7-3 mas = mA, mu, ma, 5-2 jaso lopaH) gato'smi / gatAH smaH // 7 // mimomumAnAmadho hazca - prastaiH sambandhinAmeSAmadhaH hakAraH prayojyaH / cakArA1. nityaM bhavataH / kA0pA0 / 2. aseopaH / kA0 pA0 / 3. parayoH / asetoH parataH thAssiporlopaH / kA0 pA0 /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH / 152 duktadhAtulopazca / ANatta mhi, AjJapto'smi / zrANasa mho, zrANatta mhu, zrANatta mha, zrAjJaptAH smaH // 7 // mama iti / as-dhAtu se para mi-mo-mu-ma inake adhobhAga meM hakAra kA yoga hotA hai / AjJaptaH asmi / as kA loga' 'mimomumA0' isase hakAra kA yoga / mhi / evaM bahuvacana meM ANata mho / ANata mhu / ANata mha / AjJaptAH smaH / 'sandhAbajlopa0' isase ANattA ke AkAra ko hasva // 7 // yaka Iaijjau // 8 // yakaH sthAne Ia ijja ityAdezau bhavataH / paDhIai / paDhijai / sahIai / sahijjai / ( spa0 ) paThyate / sahyate // 8 // yaka i ijjau'- bhAve karmaNi ca vihitasya yakaH itra ija ityAdezau bhavataH / zrakarmakAt dhAtorbhAve, sakarmakAtkarmaNi / bhAve tAvat - Naci Nacie / NaJcijjai, cie - ityAdi / karmaNi amhehiM gIaM, gAi, gAie, gAijara, gAijae // 8 // yaka iMti / akarmaka dhAtu se bhAva meM aura sakarmaka dhAtu se karma meM vihita yak ke sthAna meM ia ijja ye Adeza hoM / NacibhaTTa, gaJcibhae / 'tatiporidetau 6 / 1 se tapratyaya ko i- e hogaa| 'co vrajinRtyoH' 7151 isase takAra ko Adeza / 'sandhAvajlopa0' 4 / 1 se ke akAra kA lopa / Nacia NaciaeM / evam - Nacijai, cijae-nRtyate / karma meM - gAiai, gAiae, gAijjai, gaaije| mayA gIyate // 8 // pa 1 nAntyadvitve // 9 // dhAtorantyadvitve sati yaka Ia ijja ityAdezau na bhavataH / hassai / gammai' ( 8-58 gamAdInAM dvitvam ) / hasyate / gamyate / gamAdInAM vikalpena [ dvitvavidhAnAt ', ] dvitvavidhAne uktAvAdezau na bhavataH, dvitvAvidhAne tu bhavata eva / gamIara, gamijjara ( pakSe-7-8 Ia ijaAdezau ze0 pU0 spa0 ) // 9 // nAntyadvitve - bhAve karmaNi ca dhAterantyavarNadvitve itra-innau etau na staH / bhAve - sakkai, sakkae / suppara, suppae / karmaNi - gammai, gammae / zrayaM yogo vibhajyate / taina, anyatrApi yako'bhAvaH / hIrai, kIras, tIrai / hiyate, kriyate, toryate // 9 // nAsyeti / bhAva athavA karma meM dhAtu ke ansya varNa dvizva se para ibha ijja Adeza nahIM hote haiM / bhAva meM sakkai mae / 'zakAdInAm0' 7/56 isase kakAradvitva | 'tatipo0 ' 6 / 1 isase ikAra, ekAra | 'zaSoH saH' 2 / 39 se sakAra | 'zeSANAmadantatA' 708 isase dhAtu ko adantasva / evam sakkara, sakkae / mayA kartuM zakyate / evamsuppara, suppae / mayA supyate / karma meM - gammai, gammae- 'gamAdInAm0' 7162 isase makAra ko dviva / anya kArya pUrvavat / gamyate grAmaH / evam labha, lambhae / 1. saMjIvanI saMmataH pAThaH / 2. 'tyAdeH' 8 / 1 / 9 tibAdInAM svarasya svare pare sandhirna / hema / evaM sarvatra sandhyabhAvo bodhyaH / 3. [ ] ayaM pATho na sArvatrikaH /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 prAkRtaprakAze gamAditvAd dvitva | 'vargeSu yujaH 0' 3 / 51 se bakAra | lagbhai, labbhae / 'nAnyadvitve' kA vibhAga kreN| 'na' yaha pRthaka sUtra hai / isakA yaha anyatra bhI kahIM bhAva athavA karma meM pratyaya hone para yakU nahIM hotA / hIradda / kriyate-kIra / tIryate - tIrahUM // 9 // devaH labhyate / artha hogA ki jaise hiyate ntamANau zatRzAnacoH // 10 // zatR - zAnac ityetayorekaikasya nta, mANa ityetAvAdezau bhavataH / paDhanto / paDhamANo / hasanto / hasamANo ( pUrvavat paDha, zatru = ntajAte 5-1 o, evaM zAnaco'pi mANa AdezaH, 5 - 1 otvaM ca ) // 10 // ntamANau zatRzAnaco: - etayoH nta-mANa etau staH / kuppanto, kuppamANo / khamanto, khamamANo / 'lasya kriyAtipattau vA ntamANAvapi ca kvacit' / jai paDhanto paMDa hoto / jai paDhamANo paMDizro homANo / pakSe-paDhena paMDizro hojja // 10 // 1 ntamANau - iti / zatR - zAnac pratyayoM ko nta, mANa Adeza hote haiN| kupyatkuppanto athavA kuppamANo / kupa krodhe / zatRpratyaya ko nta athavA mANa Adeza / 'zeSANAmadantatA' 7 78 se dhAtu ko adantatva, 'zakAdInAM dvitvam' 7/57 se pakAradvisva / 'ata ot soH' 5 / 1 se su ko okAra / kuppanto, evam kuppamANo / kupya. tIti kupyan / camate - iti samamANaH / camUSu sahane / ukta sUtra se zAnac ko nta, mANa Adeza hoMge / 'kaskakSAM khaH' 3 / 29 se kSa ko kha Adeza / dhAtu ko adantatA, suko okAra pUrvavat hoNge| kriyA ke dvArA kriyA kI siddhi meM 'la' ke sthAna meM kahIM-kahIM nta, mANa Adeza hote haiN| udAharaNa- jai iti / yadi apaThiSyat tadA paNDitaH abhaviSyat / paTh dhAtu / la ke sthAna meM nta evaM mANa Adeza / 'Tho DhaH' 222 se DhakAra / anya kArya pUrvavat / jai paDhanto, evaM paDhamANo paMDibho homANo / pakSe- 'kriyAtipattikAle'pi ja-jA veti ntamANavat' / isase do meM se koI bhI eka Adeza hogA / to pakSa meM- paDhejja, paDhejA hogA / 'lAdeze vA' 6 / 34 se ekAra hogA // 10 // I ca striyAm // 11 // striyAM vartamAnayoH zatRzAnacorIkArAdezo bhavati, ntamANau ca / isaI, hasantI, hasamANA / vevaI, vevantI, vevamANA ( vepa0 2-15 pa = va, ze0 spa0, I, ntI, mANA ) // 11 // I ca striyAm -- strIliMge vAcye zatRzAna corIkArAdezaH syAt cakArAt ntamANAvapi / kuNaI / pakSe-kuNantI, kuNamANA // 11 // I ceti / strIliGga vAcya rahate zatR-zAnac ko IkAra Adeza ho / cakAragrahaNa senta mANa bhI hoNge| kR dhAtu, zatR athavA zAnac / 'kRJaH kuNa cha' 7 / 10 se kuNa Adeza / zatru yA zAnac ko IkAra / kunnii| kurvantI kurvANA vA / hR dhAtu kA haraI harantI, haramANA / pakSa meM kurNantI, kuNamANA // 11 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH / dhAtorbhaviSyati hiH // 12 // bhaviSyati kAle dhAtoH paro hizabdaH prayoktavyaH / hohiha' ( 8-1 bhU = ho, 7 - 1 ti = ha ) / hasihii ( 7-33 a = i, ze0 pUrvavat ) / hohinti / hasihinti ( 74 jhi = nti, 4 = 27 biM0 ze0 pUrva0 ) / bhaviSyati / hasiSyati / bhaviSyanti / hasiSyanti // 12 // 155 dhAtorbhaviSyati hiH - bhaviSyatkAle vihiteSu lakAreSu dhAtorhirvikaraNaH syAt / kAhi / luT-luT - liGo bhaviSyanti / kariSyati, kartA, kriyAd / kariSyate, kartA, kRSISTa vA // 12 // dhAtoriti / bhaviSyatkAla meM vihita lakAra ke pare 'hi'vikaraNa kA Agama ho / prakRti - pratyaya ke madhya meM jo Amama hotA hai, use vikaraNa kahate haiM / kRdhAtu 'kRJaH kA bhUtabhaviSyatozca' 7 / 14 se kA Adeza / 'tatiporideto' 6 / 1 se tipU ko ikAra Adeza | hi vikaraNAgama / kAhi / yaha bhaviSyat kAla lRT ke viSaya meM, AziSa artha meM liG ke viSaya meM evam anadyatanArthaka luTa meM hogA / kAhii-kariSyati, kartA, kriyaat| Atmanepada meM bhI pUrvavat sAdhutva / kAhii = kariSyate, kartA, kRSISTa // uttame ssA hA ca // 13 // bhaviSyatyuttame ssA hA ityetau prayoktavyau cakArAd hizca / hossAmi, hohAmi, hohimi / hossAmo, hoddAmo, hohimo' (7-3 mip = mi, mas = mo, ze0 ssA, hA, hi AdezAH, 7-30 i, A, ze0 sugamam ) ityAdi / bhaviSyAmi, bhaviSyAmaH // 13 // uttame ssA hA ca - bhaviSyatkAle lRT - liG- luTAM sambandhini uttamapuruSe dhAtoH ssA hA ityetau vikaraNau staH / cakArAt hirapi / jANissAmo, jANihAmo, jANihimo / jANissAmu, jANihAmu, jANihimu / jANissAma, jANihAma, jANihima / lRT - jJAsyAmaH, jJAsyAmahe / luT - jJAtAsmaH, jJAtAsmahe / liG- jJeyAsma, jJAtAsmahe / 'jJo jANamuNI' 7119 iti vakSyamANena jANAdeze 'ntihetthe - '4 // 6 tyAdinA mas- mahiGoranyatarasya mo- mu-ma iti traya AdezAH / ' e ca ktve0 'ti bhaviSyati kAle itve jANissAmo ityAdayaH siddhayanti // 13 // O uttame iti / bhaviSyat kAla meM vihita lRT - liG- luT-sambandhI uttamapuruSa ke pratyaya ke pare dhAtu se ssA hA ye vikaraNa vikalpa se hote haiN| pakSa meM hi-vikaraNa bhI hogA / jJA avabodhane / 'jho jANamuNau' se jANa, 'e ca kvA0' 6 / 33 se ikAra Adeza, 'tihettha' 4/6 sUtra se parasmaipada meM masUpratyaya ko aura Atmanepada meM mahipratyaya ko vikalpa se mo, mu, ma ye tIna Adeza hoNge| isa prakAra mo pratyaya ke pare ssA hA, hi-vikaraNa hone para jANissAmo, jANihAmo, jANihimo / jJAsyAmaH, jJeyAsmaH, jJAtAsmaH / evam mu Adeza ke pare tInoM vikaraNa hone para jANissAmu, jANihAmu, jANihimu / sAdhutva pUrvavat jAnanA / aura ma- pratyaya ke pare jANissAma, jANihAma, 1. hohIi / kA0 pA0 / 2. ma, mu, hossAmu / kA0 pA0 /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 prAkRtaprakAzejANihima / Atmanepada meM bhI jJAsyAmahe, jJAsImahi, jJAtAsmahe ko hoNge| pUrvavat saba kArya hoNge||13|| minA ssaMvA // 14 // bhaviSyatyuttame minA saha dhAtoH paraH ssaMzabdaH prayoktavyo vaa| hossaM / pakSe-hoslAmi, hohAmi, hohimi' (8-1 bhU ho dhAtoH minA saha ssaM, pakSe-dhAtoH uttame pare 7-14 sU0 spa0) // 14 // minA ssaM vA-bhaviSyati kAle vihitAnAM luTa-li-luTAM sambandhinoH iNamipoH sthAne yo mistena saha ssaM iti vA vikaraNAgamaH syAt / pakSe yathAprAptam / 'dhAtormaviSyati hiH' iti hiH / uttame-ssA, hA, ssaM iti trayo'pi bhaviSyanti / ahaM ceSyAmi, cIyAsam, cetAsmi / triSvapi-ahaM ciNissaM / ciJ cayane, 'ciazviNaH' 732 iti cinnaadeshH| 'imipormiH' 633 iti miH, tena saha tasya sthAne ssaM aadeshH| ciNissaM // 14 // mineti / bhaviSyat-kAla meM vihita luTa-liGga-luTa-sambandhI iNa-mipa ke sthAna meM jAyamAna jo mi Adeza usako vikaraNa ke sAtha ssaM yaha vikaraNa vikalpa se ho| pakSa meM yathAprApta vikaraNa hoNge| ataH bhaviSyakAla ke uttamapuruSa meM ssA hA hi ye bhI tInoM hoNge| luTa meM ceSyAmi ke sthAna meM, liG cIyAsam meM, luT cetAsmi meM ahaM ciNissaM hogaa| ciJ dhAtu ko 'citrazciNaH' 7123 se ciNa Adeza, 'iNamipormiH' 63 isase Atmanepada parasmaipada donoM meM mi Adeza hogaa| 'e ca ktvA0' 633 se dhAtu ke akAra ko ikArAdeza / ahaM ciNissaM // 14 // momumaihissA hitthA // 15 // - bhaviSyati kAla uttame bahuvacanAdezasya mo, mu, ma-ityetaiH saha hissA, hitthA, ityetAvAdezau vA bhvtH| hohissA, hohityaa| hasihi. ssA, hasihitthA / evaM mumayorapi, ityAdi (7-4 sUtravihitairmomumaiH saha, she0sp0)| bhavinyAmaH, hsiyaamH| pakSe-hohimo, hossAmo', hohaamo| hasihimo, hasissAmo, hasihAmo / (pakSe-7-13 sUtravihitarUpANi draSTavyAni / seTahasUdhAtorapi tathaiva hi, ssA, hA ityete prayoktavyAH / evaM 7-4 sUtre ziSTayormumayorapi pryogH|ythaa-hohimu, hohima ityaadyH)| __ momumaihissA hitthA-vetyanuvartate / bhaviSyatkAlavihitayolaT-liG-luT-sambandhinoH uttamapuruSabahuvacanayormas-mahigerye mo-mu-ma ityete traya AdezA ukAstaiH saha dhAtoH parataH hissA, hityA, ityeto vikaraNau stH| amhe kiNihisva / amhe kiNihityA / vayaM RSyAmaH, kreyAsmaH, ketaasmH| zrAtmanepade-vayaM RSyAmahe, kepImahi / kretAsmahe / 'luTo yanmadhyamaikatvaM hityA tena samaM kRssH'| kRdhAtoH sip 1. hasissa ityaadyH| kA0 pA0 / 2. hohissAmo / kA0 pA0 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH / 157 thAs vA pratyayau / 'sipthAsoH si se' iti siH / tena saha hitthA iti vikaraNaH / tvaM kariSyasi = tumaM kAhitthA | Atmanepade'pi kariSyase = kAhitthA // 15 // pada mometi / bhaviSyakAla meM vihita lRT liGa-luT-sambandhI Atmanepada evaM parasmaike uttamapuruSa bahuvacana meM vidyamAna mas-mahiG pratyaya ke sthAna meM jo mo, mu, ma ye tIna Adeza hote haiM, unake sahita pratyaya ke sthAna meM hissA, hitthA ye Adeza hote haiM / amhe kriNihissA, Atmanepada - parasmaipada donoM meM samAnarUpa hogA / evam amhe kiNihitthA / vayaM krepyAmaH, krepyAmahe / kreyAsmaH, kreSImahi / kretAsmaH kretAsmahe / jahA~ hissA, hitthA Adeza nahIM hoMge, vahA~ pakSa meM mo-mu-ma hoNge| amhe kiNissAmo, kiNihAmo / kiNissAmu, kiNihAmu / kiNissAma, kiNihAma - ityAdi hoMge / sAdhutva pUrvavat jAnanA / 'luTo' iti / kRdhAtu ke lRTlakAra meM madhyamapuruSa ke ekavacana meM pratyaya ke sAtha hitthA vikaraNa hogaa| kR dhAtu / sip athavA thAs pratyaya / 'sipthAsoH si se' isase anyatara ko si Adeza / 'kRJaH kA bhUtabhaviSyatoca' 7 / 14 se kA Adeza / sipratyayasahita ko hitthA Adeza / tumaM kAhitthA = kariSyasi, kariSyase vA // 15 // kRdAzruvacigamirudidRzividirUpANAM kAhaM dAhaM socchaM vocchaM gacchaM rocchaM dacchaM vecchaM // 16 // bhaviSyati kAla uttamaikavacane kRJAdInAM sthAne yathAsaMkhyaM kAhaM prabhRtaya AdezA bhavanti / kAhaM kariSyAmi / dAhaM, dAsyAmi / socchaM, zroSyAmi / vocchaM, vakSyAmi / gacchaM, gamiSyAmi / rocchaM, rodiSyAmi / dacchaM, drakSyAmi / vecchaM vetsyAmi / ityAdi' // 16 // kRdAzruvacigamirudizi rUpANAM kAhaM dAhaM socchaM voccha gacchaM rocchaM dacchaM - uttame iti anuvartate / nipAtasAmarthyAt ekavacanaM labhyate / zratra kRprabhRtayo ye uktAstatsadRzAnAM bhaviSyaduttamapuruSe sthitAnAM padasya yathAsaMkhyena kAhaM ityAdaya AdezA nipAtyante / DukRJ karaNe / kAhaM kariSyAmi / dAhaM, dAsyAmi | soccha, zroSyAmi / vocchaM, vakSyAmi / gacchaM, gamiSyAmi / rocchaM, rudiSyAmi / dacchaM, drakSyAmi / 'rUpazabdasya sAdRzyAdanye'nyeSAM nipAtitAH / yathA - mocchaM, mokSyAmi / checchaM chetsyAmi / bhocchaM, bhokSye, bhokSyAmi vA / vicchaM, vediSyAmi / ityAdi // 16 // kRdeti / bhaviSyatkAla meM uttamapuruSa ke ekavacana meM kR ityAdi dhAtuoM ke siddha pada ke sthAna meM krama se kAhaM, dAhaM ityAdika Adeza hote haiM, arthAt kariSyAmi kA kAhaM / dAsyAmi kA dAhaM / zroSyAmi kA socchaM / vakSyAmi kA vocchaM / gamiSyAmi kA gacchaM / rudiSyAmi kA rocchaM / dracyAmi kA dacchaM Adeza hoNge| 'dRzirUpANAm' yahA~ rUpagrahaNa se pUrvokta dhAtuoM ke sadRza anya dhAtu ko bhI tatsadRza nipAtasvarUpa Adeza jAnanA / jaise mokSyAmi kA mocchaM / chetsyAmi kA checchaM / bhocye, bhocyAmi 1. rUpagrahaNAdanyatrApi / yathA-mocchaM, pecchaM / mokSyAmi, prekSyAmi / 2. saMjIvanyAdimataH pAThaH / kA0 pA0 /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 . prAkRtaprakAzekA bhocchN| vediSyAmi kA vicchaM-ityAdika Adeza jaannaa| yadyapi pUrvokta kramAnusAra vediSyAmi kA vecchaM honA cAhiye parantu kAvyAnusAra pUrvAcAryoM ke AdezAnusAra vicchaM hogA // 16 // ___ vAdInAM triSvapyanusvAravajaM hilopazca vA // 17 // zru ityevamAdInAM prathamamadhyamottameSu trivapi puruSeSu parato bhavipyati kAle socchaM ityAdaya AdezA bhavanti, anusvAraM vihAya hilopazca vA / socchii, socchihii| zroSyati / socchiti, socchihiMti / zrogyanti (socchAdeze 7-33 a = i, 7-1 ti, ta= i, pakSe 7-12 hi, 7-4 jhinti , 4-7 vi0, ze0 puu0)| socchisi, socchihisi / zroyasi (7-2 sipa, thAs = si, she0puu0)| socchitthA, socchihitthaa| zroSyatha (7-4 tha= itthA, pUrvavat hi)| socchimi, socchihimi / zroSyAmi (7-3mipa = mi,ze0 pU0) / socchimo,socchihimo,socchimu, socchihimu, socchima, socchihima, socchisAmo, socchissAmu, socchissAma / zroSyAmaH (7-4 masa=mA, mu, ma, evaM 7-12 hi prayogaH, 7-13 ssAprayoge, momumAnAM prayogazcA'nte kAryaH) / evaM vocchAdirapi // 17 // zvAdInAM triSva'nusvAravarja hilopazca vA-anusvAravarjamiti kriyAvizeSaNam / pUrvokteSu suvAdiSu zru-caci-gami-rudi-dRzInAM paJcAnAM triSu prayamamadhyamottameSu yathAkramaM pUrvasUtroktA evAdezA anusvAravarja bhavanti, hilopazca vaa| dhAtorbhaviSyati vikaraNo yo hiH vihitaH tasya vikalpena lopo bhavati / zroSyati, zru zravaNe luT-prathamapuruSaikavacanam-tip / uktasUtreNa anusvArarahitaH soccha aadeshH| 'ttiporidetaavitiikaarH| e ca ktvA' 633 iti prakRteH dhAtoH ikaarH| socchii, socchihii / prathamapuruSabahuvacane 'ntihitthe' tyAdinA ntiH| socchinti, socchihinti / madhyamapuruSaikavacane 'sipathAsoH si se' 6 / 3 / iti siH / 'zrata e se' iti niyamAt atra se ityAdezo na bhavati / socchisi, socchihisi / bahuvacane masya 'ntihetyA.' 4 / ityAdinA ha ityA ityaadeshau| 'sandhAvajlopa0' iti ityA ityasya ikAralopaH / socchiha, socchihiha / socchityA, socchihitthA / uttamapuruSabahuvacane masa, tasya 'ntihetyAH' iti mo-mu-mA ityAdezAH / socchimo, socchihimo / evaM varvocchAdeze, gamergacchAdeze, rudeH rocchAdeze, dRzerdacchAdeze, videvicchAdeze'pi Uhyam / libloTorapyevameva bodhyam // 17 // zravAdInAmiti / 'anusvAravarja' yaha kriyAvizeSaNa hai| pUrvokta zru ityAdika 1. socchihAmo, mu, ma, sochissA sochihitthA, vochihissA / kA0 pA0 / 2. saMjIvanIsubodhinIsaMmataH paatthH|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH / 156 6 1 dhAtuoM meM arthAt kR, dA ko chor3a kara zru, vac, gama, rud, dRz-dhAtuoM ko bhaviSyatkAla meM prathamapuruSa, madhyamapuruSa, uttamapuruSa tInoM meM anusvAra-rahita soccha, vocchu, gaccha, rocchu, daccha ityAdika Adeza hote haiN| aura hi-vikaraNa kA vikalpa se lopa hotA hai / zru dhAtu sunane ke artha meM hai| zru dhAtu se bhaviSyatkAla meM tipUpratyaya / pakAra it / ukta sUtra se soccha Adeza, vikalpa se hi vikaraNa kA lopa, 'tatiporidetau' se tip ko ikAra, 'e ca kvA' isase dhAtu ke akAra ko ikAra Adeza / socchii / pakSa meM jahA~ hi-vikaraNa kA lopa nahIM hogA, vahA~ socchihiha sAdhutva pUrvavat / prathamapuruSa bahuvacana meM 'ntihettha 0' isase nti Adeza / socchinti, socchihinti / madhyamapuruSa ekavacana meM sip, 'sipthAsoH si se isase ubhayatra = Atmanepada - parasmaipada meM si Adeza hogaa| akArAnta se hI si Adeza hotA hai, ataH yahA~ 'se' Adeza nahIM hogA / socchisi, socchihisi / madhyamapuruSa bahuvacana meM 'tha' pratyaya hogA / usako nti 'smRto nti jhijhayoH sthAne, haitthA veti thadhvamo:' / 'nti helthA 0 ' isase ha aura itthA Adeza / 'sandhau ajlopavizeSA bahulam' se itthApratyaya ke ikAra kA lopa / evaM zroSyatha kA socchiha, socchihiha, socchitthA, socchihitthA ye rUpa hoMge / uttamapuruSa ke ekavacana meM socchaM, vocchaM ityAdika hote haiM yaha prathama kaha Aye haiM / uttamapuruSa bahuvacana meM mas ko 'nhitthA ' semo, mu, ma Adeza hoNge| socchimo, socchihimo / zroSyAmaH / evaM jahAM mu Adeza hogA, vahI~ soccha, socchihimu / jahA~ ma Adeza hogA, vahA~ socchima, socchihima rUpa hoNge| ye cha rUpa zroSyAmaH isa lRT-lakAra ke khe| isI prakAra vidhyAdika arthoM meM liG, loTa ke bhI tInoM vacanoM meM rUpa jAnanA // 17 // u su su vidhyAdiSvekasmin // 18 // vidhyAdiSvekasminnutpannasya pratyayasya yathAsaMkhyam u, su, mu ityeta AdezA bhavanti / isau / hasasu / hasamu ( spaSTaM, 7-1 sUtrasya bAdhaH ) / hasatu / hasa / hasAni // 18 // uH, " u su mu vidhyAdiSvekasmin -- vidhyAdiSvartheSu vartamAnasya liGaH ekavacanasya usu mu iti traya AdezA bhavanti / 'loT ce 'ti nirdezAt liG- loTorgrahaNam, vidhinimantraNAmantraNAbhISTasaMpraznaprArthanAH vidhyAdayo prAhyAH / loTo lindha ekavacane tatipoH thAssipoH suH, imipoH muH / 'tatiporidetau' ityasya, 'sipyAsoH sise' ityasya, 'iNmipomiH' ityasya ca bAdhaH / karotu, kurutAm ityatra kuryAt kurvIta ityatra ca kuNau iti / DukRJ karaNe / 'kRJaH kuNa ca' 7 / 10 iti kuNa AdezaH, liGloTostatiporanyatarasya u ityAdezaH / so kuNau / madhyamapuruSasya liloTorubhayatra ekavacane sipyAsoH anyatarasya su ityAdezaH, kuNAdezaH pUrvavat / tumaM kuNasu / tvaM kuryAH, kuruthAH / loTi-kuru, kuruSva vA / uttamapuruSaikavacane iNmiporanyatarasya mu ityAdezaH / haM kuNamu / ahaM karavANi, karave / kuryAm, kurvIya vA / 'vidhyAdyartheSu sipthAsoracAdezo vidhIyate' / 'bhidicchidorantyasya ndaH' 7142 / iti bhidichidoranyatarasya
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 prAkRtaprakAzedakArasya ndH| tuma bhinda / tumaM chinda / tvaM bhindhi, bhindyAH vaa| tvaM chindhi, , chindyAH vaa| vidhyAdyartheSu vihitasya prakArAdezasya vaikalpikatvAt pakSa-bhindasu, chindasu ityapi bodhyam / evaM labhdhAtoH 'khaghayadhabhAM haH' iti bhakArasya haH / tuma laha, lahasu vA / labhasva, lbhethaaH-ityrthH| "vidhyAdau prathamaikatve zaurasenyAM duriSyate' / edu edu piashii| iNadhAtoH loTi liGi ca tatipoH 'aDAdezA bahulama' 780 iti ikArasya ekAraH / etu, iyAd vA priyasakhI / evaM paTTadu ajjo / pravartatAm, pravarteta vA AryaH / 'sarvatra lavarAm' iti propasargasya rasyalopaH, 'tasya TaH' iti TaH / 'zeSAdezayodvitvamanAdau' iti TakArasya dvitvam, 'kagacaje0'tyAdinA vakAralopaH / paadu iti // 18 // vidhyAdika ke ekavacana meM vizeSa hai, vaha kahate haiM usumu iti / vidhyAdika arthoM meM vidyamAna liGga lakAra ke ekavacana ko u, su, mu ye tIna Adeza hote haiM / 'loT ca' loTa lakAra bhI vidhyAdika arthoM meM hotA hai| isa kathana se liGga-loT donoM kA grahaNa hogaa| vidhi-preraNA=AjJA denA, 'aharahaH sandhyAmupAsIta' pratidina sandhayopAsana athavA sAyaM-prAtaH iSTadeva kI upAsanA kare isa vidhivAkya meM kyoM kA prazna nahIM hotaa| nimantraNa-bhojana ke liye bulAnA, AmantraNa-sAdhAraNa bulAnA, yadi atyAvazyaka pratibandhaka kArya na ho to avazya AnA, abhISTa-satkArapUrvaka kahanA, saMprazna-pUchanA, prArthanA-satkArapUrvaka kisI kArya ke liye kahanA / ye vidhyAdika jAnanA / kRdhAtu se loT athavA liG lakAra ke Atmanepada ta-pratyaya athavA parasmaipada meM ti-pratyaya / ukta 'usumu' isase ubhayatra loTa-liDa meM aura Aramanepada-parasmaipada meM uAdeza hogaa| 'tatipoH' ityAdikoM kA bAdhaka hai / 'kRtaH kuNa ca' isase kuNa Adeza / kuNau / karotu, kurutAm, kuryAt , kurvIta meM kuNau hogaa| madhyamapuruSa meM su Adeza, sAdhutva pUrvavat / tumaM kuNasu / kuryAH, kuruthAH, kuru, kuruSva ke sthAna para kuNasu hogaa| uttamapuruSa ke ekavacana meM mu Adeza hogaa| haM kuNamu / karavANi, karavai, kuryAm , kurvIya ke sthAna para kuNamu / vidhyAdika arthoM meM madhyamapurupa ke ekavacana meM akArAdeza bhI vikalpa se hogaa| chid athavA mid dhAtu se sipa yA thAs karane para 'bhidicchidoH' se da ko 'nda' Adeza / sipa, thAs ko akArAdeza / tuma minda, chinda / bhindhi, bhindyaaH| chindhi, chinyaaH| para meM-bhindasu, chindasu ityAdi / labha dhAtu ke 'khaghayadhaH' isase bhakAra ko hakArAdeza / sumaM laha, lhsu| tvaM labhasva athavA labhethAH iti / vidhyAdika arthoM meM zaurasenI bhASA ke prayoga meM prathamA ke ekavacana meM du Adeza / edu piyshii| iNa dhAtu / NakAra it| loTa-liGga meM ta athavA tipa ke sthAna meM du Adeza / 'aDAdezA bahulam' se aT / T it / 'sandhI0' isase akAra ikAra milakara ekAra / edu / etu, iyAt priyskhii| evam-paadRdu jo / paadRdu kA sAdhutva mUla meM spaSTa hai| ajo iti / aaryH| 'yazayyAmimanyuSu u.' isase 'ya' ko jkaar| 'zeSAdezayoIivamanAdau' isase Adezaja-jakAra ko dvitva, 'adAto yathAdiSu vA' isase athavA pAlI-prAkRta-vyAkaraNastha yuke pota ut AdIdUtAM hasvadheti se hasva / 'bhata ot so se mokAra / ajo // 18 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH / ntu ha mo bahuSu // 16 // vidhyAdiSu bahughUtpannasya pratyayasya yathAsaMkhyaM ntu ha mo ityeta AdezA bhavanti / hasantu, hasaha, hasamo (7-4 sUtrasya bAdhaH, ze0 spa0) // 19 // ntu ha mo bahuSu-vidhyAdiSvartheSu trayANAM prathamamadhyamottamAnAM vahupvartheSu liGloToH sambandhinAM mithamasAM madhvaMmahiDAM ca yathAsaMkhyaM ntu-ha-ma ityAdezA bhavanti / tUmantu / tuSa tuSTau / 'zaSoH saH' iti saH / 'zeSANAmadantatA' ityadantatA / 'ruSAdInAM dIrghaH' iti dIrghaH / liGo loTo vA parasmaipade mi ityasya uktasUtreNa ntu ityAdeze tUsantu / tuSyeyuH, tuSyantu vA / madhyamapuruSe bahuvacane ha-ityAdeze-tumhe tUsaha / yUyaM tuSyeta, tuSyata vA / uttamapuruSe ma-Adeze amhe tuusaamo| vayaM tuSyema, tuSyAma vA / zrAtmanepade-pramu adane, ukAra it, 'graservisaH' / 7 / 20 iti visa / visantu / graseran, prasantAM vA / tumhe visaha / yUyaM prasedhvam, prasadhvaM vaa| amhe visimo| 'iJca bahuSu' 7 / 31 itIkAraH, pakSe zrAkAraH, visAmo / vayaM prasemahi. prasAmahe loTi // 19 // ___ntu ha mo0 iti / vidhyAdika arthoM meM vidyamAna tInoM puruSoM ke arthAt prathamapuruSa ke bahuvacana ko evaM madhyamapuruSa ke aura uttamapuruSa ke bahuvacana ko loTa-liG lakAra ke parasmaipadasambandhI jhi-tha-mas ko evam AtmanepadasambandhI jha-vaM mahiGako krama se ntu hama ye Adeza hote haiN| arthAt zijha ko ntu / stha-vaM ko ha / masa-mahiGa ko ma Adeza / tUsantu, tUsaha, tUsama / mUla meM sAdhurava spaSTa hai| prasu dhAtu, ukAra ita hai| 'graservisaH' se vis Adeza / visantu / yUyaM grasedhvam liG-grasadhvam loT / visimo visAmaH / liG meM grasemahi ke sthAna meM, 'ica bahuSu' se ikAra / amhe visimo ikArAdeza meN| pakSa meN-visaamo| evam-loT lakAra ke bahuvacana meM visimo, visAmo / ukta sAdhutva se donoM rUpa hoMge // 19 // vartamAnabhaviSyadanadyatanayoje jjA vA // 20 // vartamAne bhaviSyadanadyatane vidhyAdiSu cotpannasya pratyayasya ja, jA ityetAvAdezau vA bhvtH| pakSe-yathAprAptam / vartamAne tAvat , hoja, hojaa| haseja, hsejaa| pakSe-hoi, hasai-ityAdi (8-1 bhU= ho, pakSe 7-1 ti = i, evaM hasdhAtorapi sheym)| bhaviSyadanadyatane, hoja, hojA / pakSe-hohii ityAdi / vidhyaadissvevm| (bhaviSyatyapi hojjetyAdi pUrva0, pakSe 7-12 sU0 spa0, vidhyAdiSvapi hoja, hojA / pakSe-ho u, su, mu ityaa0)||20|| vartamAnabhaviSyadanadyatanayozca' ja jA vA-vartamAnaM ca bhaviSyadanadyatanaM ceti dvandvaH, varttamAne utpannasya laTaH, bhaviSyadanadyatane cotpalasya luTaH, vidhyAdiSu 1. puruSatraye'pi ekavacanabahuvacanarUpANi bodhyAni / kA. pA0 / 2. saMjIvanyAdisaMmataH paatthH| prA.kR.-11
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 prAkRtaprakAze I loTlaGazca sarvatra tibAdInAM jja, jA vA / pakSe - eso muNai / jJA zravabodhane, jJAdhAtorlaTi, tipi 'jJo jAgamuNau' iti muNAdezaH, 'lAdeze vA' iti akArasya ekAraH / muNejja evaM muNejjA / patte - 'tatiporidetau ' iti ikAraH, muNAdezaH / eso muNai / eSa jAnAti / ede mujja, muNejjA muNanti / ete jAnanti / tumaM mukhejja, muNejjA, muNasi / tvaM jAnAsi / tujhe muNejja, muNejjA, muNaha / yUyaM jAnItha / Atmanepade'pi evameva bodhyam / eso NaccAveja, NazcAvejA / pate NaJcAvehi, eSa nartayitA / nRtI gAtravikSepe, 'Rto't' ityakAraH / 'no NaH' iti NaH / 'cco vRjinRtyoH' iti takArasya ca ityAdezaH / 'Nica Ave ca' iti zrave ityAdezaH, uktasUtreNa jja zrathavA jjA ityAdezaH / pate'dhAtorbhaviSyati hiH' iti hivikaraNam / NaJcAvehii / bahuvacane, eha NaJcAveja, NaccAvejjA, pakSeNaccAvehinti / 'ntihettha 0' iti kimayoranyatarasya nti ityAdezaH / ete nartayitAraH / tumaM NaJcAveja, NaccAvejjA, NaccAvehisi / tvaM nartayitAsi / yUyaM nartayiyitAstha, nartayitAdhva / va jjA - Adezau sarvatra pUrvavat, pakSe - 'ntihetthe 'ti ityAdezaH / 'sandhAvajlopa 0 ' itIkAralopaH - NaccAvehitthA / prAkRte zrAtmanepade parasmaipade ca samAnam / pate -' imipormiH' iti miH / 'minA ssaM veti ssaM - NaccAvessaM / 'ssaM'ityAdezapakSe 'dhAtorbhaviSyati hiH' iti hiH / 'uttame ssA hA' iti ssA hA ityAdezau / evaM trayo'pyeta AdezA bhavanti / kRJ dhAtoH - kurojja, kuNejjA, kuNau / karotu, kurutAm / kuryAt kurvIta / evaM sarvatra bodhyam / 'kriyAtipattikAle'pi jjajjAveti ntmaannvt|' jai bhujjejja, bhujjejjA vA / nta thippejja, thippejyA vA / yadA'bhokSyat tdaa'tRpyt| bhuj dhAtoH bhuja pradezaH / tasya 'lAdeze ve' ti etvam-bhubjejja bbA vA evaM tRp dhAtorapi thippa AdezaH / etvam / thippejjA / pakSe jai bhubanto tA thippanto / 'lakSya kriyAtipattau vA ntamANAvapi vA kvacit / ' iti bhujbaMto bhujnamANo vetyapi / 'jahi jo caiva dRzyete vidhyAdiSvapi vA kvacit' / kuNenAhi, kuNejyA / karotu, kurutAM vA / kuryAt, kurvIta vA / 'kRJaH kuNa ceti kuNAdezaH, 'tatiporidetau' iti etvam / sarvatra pUrvakAreSu sarvavacaneSu sarvapuruSeSu etau eva / pakSe - kuNau, kuNantu evamAdayaH / 'pakSe hizca saha syAtAM ghAtUnAM luTi krmnni'| mae so sumaribbihii / 'smaraterbharasumarau iti sumaraH / evaM tumaM sumarijjihisi / 'sipthAsoH sise' iti sipaH sireva / evamtue haM sumarijjihimi / tvayA zrahaM smariSye / evaM bahuvacaneSu / sumarijjihinti / sumarivihiha / sumarijjihimo-ityAdayo bodhyAH // 20 // > vartamAneti / prathama bhaviSyat zabda kA aura anadyatana- zabda kA karmadhAraya samAsa, tadanantara vartamAna aura bhaviSyadanacatana zabda kA dvandva karanA / isa prakAra 'anadyatanayoH' kA dvivacana upapanna hotA hai / to yaha artha hotA hai- vartamAna artha meM utpanna laT ke sthAna meM aura bhaviSyadanadyatana artha meM utpanna luT ke sthAna meM evaM loTliGa meM sarvatra tibAdikoM ko vikarUpa se ja aura jA Adeza hote haiN| pakSa meM yathAprApta jo jahA~ prApta hogA vaha hogaa| eso muNejja, muNejA, muNai / eSa jAnAti / evaM
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 saptamaH pricchedH| bahuvacana meM ete jAnanti / tvaM jAnAsi, yUyaM jAnItha ke sthAna meM bhI jAnanA / sAdhutva mUla meM sabakA pradarzita hai| Atmanepada meM bhI isI prakAra Adeza aura sAdhutva jaannaa| eso NakhAveja, NacAvejjA / para meM-NacAvehii hogaa| anadyatana-bhaviSyat kAla meM ukta ja, jjA Adeza pakSa meM hi-vikaraNa hai| eSa nrtyitaa| vaha kala ncaavegaa| sAdhutva prayogoM kA mUla meM sphuTa hai| kriyAtipattIti / kriyA ke atipattikAla meM arthAt yadi yaha kArya ho to yaha bhI kArya (kriyA) ho jAyagA / jaise yadi bhojana karegA to tRpta ho jaaygaa| yahA~ bhojana ke sAtha tRpti kA hetuhetumadbhAva hai| bhuja pAlanAbhyavahArayoH / bhudhAtu ko bhuja aadesh| 'lAdeze vA' 634 isase ekAra / bhujeja / isa prakAra se jahA~ jA Adeza, vahA~ bhujejA hogaa| tRpa priinnne| prINana kA . artha tRpta honA / 'tRpaH thippaH' 7118 isase thippa Adeza / anya kArya pUrvavat jaannaa| lasya kriyeti / lakAra kI kriyAtipatti meM arthAt pUrvokta lukAdika ke viSaya meM la ke sthAna para nta-mANa ye bhI Adeza hote haiN| jaise-jai bhujanto bhujamANo vA, tA tippanto tippamANo vA / sAdhutva pUrvavat jAnanA / 'ata ot soH' 511 se okAra / jahi jo iti| vidhyAdika arthoM meM arthAt loTaliGAdika ke viSaya meM lakAra ke sthAna meM kahIM kahIM jahi, ja Adeza vikalpa se hote haiN| jaise kRdhAtu / 'kRJaH kuNa ca' 7.10 isase kuNa Adeza / akAra ko ekAra / kujahi / kugeja / pakSa meM kunnu-krotu| sabhI loTa-liG ityAdika lakAroM meM sabhA vacanoM meM arthAt ekavacana, bahuvacana meM aura sabhI puruSoM meM prathamapuruSa, madhyamapuruSa, uttamapuruSa meM samAnarUpa hoMge, kyoMki lakAra ko hI jahi ja Adeza ho jAte haiN| pave-hizceti / dhAtuoM ko lUTalakAra meM karma meM pratyaya karane para jahi ja ke sAtha arthAt para meM 'hi' bhI hotA hai| mae so sumarijihiha / smRdhAtu 'smaratebharasumarau' 715 isase sumara Adeza / 'tatiporidetI' se ikArAdeza / 'yaka iaijjo' 68 se yavikaraNa ko ija Adeza / 'sandhI ajlopa0' 41 se dhAravAdeza ke akAra kA lopa / ija ke akAra ko 'e ca kvA' 6033 se ikaaraadesh| sumarijihii / mayA sa smariSyate / evam-mae tumaM sumari. jihisi / 'sipathAsoH sise' vAra se si Adeza, anya kArya pUrvavat / mayA tvaM smariSyase / tue haM sumarijihimi / 'iNmipormiH' 63 se mi Adeza, anya kArya pUrvavat / svayA ahaM smariSye / bahuvacana meM bhI sAdhusva pUrvavat jAnanA // 20 // madhye ca // 21 // vartamAnamaviSyadanadyatanayorvidhyAdiSu ca dhAtupratyayayormadhye ja jA ityetAvAdezau vA bhavataH / vartamAne-hojA, hojAi / pakSe-yathAprAptam / vidhyAdiSu-hojau, hojAu (vikaraNasthAne atrAdezau bodhyau, ze0 spaSTam ) / bhavedityAdi // 21 // madhye ca-tibAdInAM dhAtUnAM ca madhye ja jA iti vikaraNau vA stH| pUrvasUtreNa tivAdInAM na vA iti vidhiiyte| iha tu vikaraNau iti bhedaH / pakSe yathAprAptam / dejaha, dejjAi, deja, denA, dei / dadAti, datte iti / 'ekAcAM mimayormadhye na lakSyavazAd bhavet / tatra prAyaH ja eva / te devanti / dadati, dadate vA / bhUdhAtoH
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 prAkRtaprakAzeluTi-hojai, hojAi, hoja, hojA, hohii / bhavitA iti / lAdhAtoATiliGi / lejara lejAi, leja, lejjA, leu / lAtu lAyAd vA / evamanyatrApyUhyam // 22 // ___madhye iti / tivAdika pratyayoM ke aura dhAtu ke madhya meM ja jA ye vikaraNa hote haiM / pUrva sUtra se tivAdika pratyayoM ko ja jA hote haiM, isase prakRti = dhAtu ke aura pratyaya ke madhya meM hote haiN| pakSa meM-tibAdika ke sthAna meM hoNge| donoM ke pakSa meN-dei| ekAcAmiti / bahuvacana meM lakSyAnurodha se ja yaha hrasva hI vikaraNAgama hotA hai| jaise dadati, dadate ke sthAna meM dejanti / bhUdhAtu, luT lakAra / 'bhuvo hohuvau' isase bhUdhAtu ko ho Adeza / 'madhye ca' isase ja, jA vikaraNa / pakSa meM 'vartamAna.' 620 se tivAdikoM ko ja jA Adeza / donoM ke pakSa meM hi-vikrnnaagm| isa prakAra pUrvokta pA~ca rUpa hoNge| lA AdAne, dAne ca / 'eca ktvA0' 643 se ekAra / pUrvokta. prakriyA se ja jA vikaraNa Adeza / 'u su mu' 6326 se ukArAdeza // 21 // . nAnekAcaH // 22 // vartamAnabhavidhyadanadyatanayorvidhyAdiSu cAnekAco dhAtoH pratyaye pare madhye ja jA ityetAvAdezau na bhavataH, kintvanta eSa bhvtH| hasai (7-1 sUtre sp0)| tuvarai (8-4 bhitvarA = tuvara, 7-1 ta = i)| ante yathA-haseja / hsejaa| tuvareja / tuvarejA (7-34 a, e, ha, se, evameva bhaviSyadvidhyAdiSu jJeyam ) / evamanye'pyudAhartavyAH // 22 // __nAnekAcaH-laTo luTo loTo liDo vA pratyayasya anekasvarasya dhAtormadhye jja jjA iti vikaraNo na staH / pUrvasUtreNa avizeSAt prAptI nissedhH| gholeja, gholejaa| pakSe-gholai, ghole| ghUrNate iti / 'anekAco'pi vidhyAdau ja jA madhye tinaM kvacit' / kuNenasu, kuNejAmu / kuru, kuruSva, kuryAH kurvIthAH iti // 22 // __nAne0 iti / anekAc dhAtu se madhya meM ja jA vikaraNa nahIM hote| ghUrNa dhAtu ko 'ghUrNo gholaghummau / 65 se ghola Adeza / 'e ca kvA0' se ekAra / anya kArya pUrvavat / vidhyAdika arthoM meM anekAca dhAtu se bhI tiDAdikoM ke madhya meM kahIM-kahIM ja jA hote haiM / 'kRtaH kuNa ca' isase kuNa Adeza, anya kArya pUrvavat / kuNejasu, kuzejAsu // 22 // IabhUte // 23 // . bhUte kAle dhAtoH pratyasya Ia ityayamAdezo bhavati / huvii| asIa (8-1 bhU- huva, ti = Ia, evmgre)| abhavat / ahasat / / 23 // Ia bhUte-bhUte iti sAmAnyabhUtaprahaNam , tena-adyatanAnadyatanaparokSakAlasya grahaNam / bhUte = atIte kAle utpannAnAm anekAco dhAtoH pareSAM tibAdInAm 'I' ityAdezo bhavati / huviishr| bhUdhAtoH laGi, luchi, liTi, tibAdyAdeze 'bhuvo hohuvI' iti huvAdeze, uktasUtreNa tipa IzrAdezaH / 'kvacidapi lopaH' 5 / 13 ityalopaH / 1. i, iiaN| iabhUte-bhUte vartamAnAddhAtoH pratyayasya Ibha AdezaH syAt / AsIa, gahIa, isIma, paDhIbha / AsIt , agrahIta , ahasat , apaThat-ityAdayaH / kA0 paa0|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH 165 , abhUt abhavat babhUva ityarthaH / lahI | alabdha, alabhata, lebhe iti / labh dhAtoH 'zeSANAmadantatA' 7178 iti zradantatvam / I Adeze, 'kvacidapi lopaH ' ityalope, 'khaghathaghabhAM haH' 2124 iti haH // 23 // Ia iti / bhUta-pada se sAmAnya bhUtakAla kA grahaNa hogA / ataH adyatana, anadyatana, parokSa ina tInoM kA grahaNa hogA / to yaha artha hogA - atIta kAla meM utpanna, anekAca dhAtu se para tivAdika pratyayoM ko 'Ia' yaha Adeza hotA hai / bhU dhAtu se laG luG-liT lakAra meM tivAdika Adeza / 'bhuvo ho huvau' isase bhUdhAtu ko huna Adeza / 'huva' yaha anekAc hai, ataH tibAdikoM ko Ija Adeza hogA / 'kvacidapi lopa:' isase huva ke akAra kA lopa huvIa / abhavat abhUt, babhUva ina tInoM meM huvIa yahI hogaa| evam-lahIa / labh-dhAtu se atIta kAla meM tibAdika hone para 'zeSANAmadantatA' isase adanta hone para bhakAra sasvara ho jAyagA / taba anekAc hone se I Adeza / 'kvacidapi lopaH' isase akAra kA lopa / 'khaghathadhakabhAM haH ' isase bhakAra ko hakAra, lahIa | alabdha, alabhata, lebhe-ina tInoM meM lahIa yahI hogA // 23 // ekAco hIa // 24 // bhUte kAle ekAco dhAtoH pratyayasya hIa ityayamAdezo bhavati / hohIa / (spaSTam ) abhUt // 24 // " ekAco hIa - ekAco dhAtoH pareSAM bhUtakAlapratyayAnAM hI ityAdezaH syAt / hohI / abhUt abhavat babhUva / kAhI / akArSIt, akRta / akarot akuruta / cakAra, cakre / 'syAttiGayaM hI ekAco vartamAne'pi bhUtavat' / vartamAnesohI / zRNoti // 24 // 1 ekAco - iti / ekAca dhAtu se para bhUtakAlasambandhI pratyayoM ko 'hIa' Adeza ho | bhUdhAtu se lar3a-luG-liT ina tInoM lakAroM meM 'bhuvo hohuvau' isase ho Adeza / ukta sUtra se hI Adeza / hohIa / tInoM lakAroM meM sarvatra prathamapuruSa, madhyamapuruSa, uttamapuruSa evaM tInoM vacanoM meM yahI hogA / kRdhAtu, 'kRJaH kA bhUtabhaviSya tozca' isase kRdhAtu ko 'kA' Adeza, ukta sUtra se tibAdika ko hIa Adeza hogA / kAhIa / tInoM laDa-luG-liT meM samAna rUpa hogA / ekAc dhAtu se para tiGAdikoM ko bhUtakAla ke sadRza 'vartamAna kAla meM bhI 'hIbha' Adeza hogA / sohIa / zrudhAtu se vartamAnakAla meM tibAdikoM ko hIbha Adeza, rephalopa, ukAra ko okAra / zRNoti zRNvanti, zRNoSi zRNutha - ityAdikoM meM sarvatra sohIa yahI hogA / vartamAna meM 'a' Adeza kAcitka hai // 24 // asterAsiH // 25 // asterbhUte kAle ekasminnarthe Asi iti nipAtyate ' / Asi rAA / 1. tenAsterAsyahesI 8|3 | 164 asterdhAtostena bhUtArthena pratyayena saha Asi, asi ityAdezau bhavataH / Asi so, tume, ahaM vA / je Asi, ye AsannityarthaH / ahaM ahasi / he0 /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 prAkRtaprakAze- . Asi bahU / (rAA 5-37 sU0 spa0, bahU 4-19 sU0 spa0, ze0 sugamam ) / AsIdrAjA / AsIdvadhUH // 25 // 9 AsirasteH ' -- asdhAtorbhUte'rthe tiGA saha, siddhasya rUpasyetyarthaH, Asi ityAdezo nipAtyate / zrAsi rAmo / evaM dvivacanabahuvacaneSvapi bodhyam // 25 // Asiriti / as-dhAtu ko bhUtakAla meM tiGAdika pratthayoM ke sAtha arthAt AsIt ityAdi siddha rUpa ko 'Asi' yaha Adeza nipAta hotA hai| Asi rAmo / AsIt rAmaH / sabhI vacanoM, sabhI puruSoM meM 'Asi' yahI hogA / vayam Asma / Asi amhANo // 25 // Nica edAderata At // 26 // cipratyayasya ekArAdezo bhavati dhAtorAderakArasya ca AtyaM bhavati / kAreI, hAsera, pADheha (8-12 kRJ = kara, Nic = e, 7-1 ti = i, ze0 spa0, evaM hAsera - prabhRtayaH ) / kArayati / hAsayati / pAThayati // 26 // Nica edAderAt' - dhAtoH parasya Nicpratyayasya ekAraH syAt, dhAtoH sambandhI ya Adistasya AkAraH / kArei / kurvantaM prayuGkte / Nici NicaH uktasUtreNa ekAraH / 'tatiporidetau ' iti tapaH tapratyayasya vA ikAraH / 'kRJaH kuNa ceti kRdhAtoH RkArasya ara | kare iti jAte AdibhUtasya prakArasya uktasUtreNa AkAraH / kaarei| kArayati, kArayate vetyarthaH / evam paThdhAtorNica ekAraH, AdibhUtasya prakArasya AkAraH, 'Tho DhaH' iti Thasya DhaH / pADhei / pAThayati, pAThayate vA // 26 // Nica iti / dhAtu se para Nicpratyaya ko ekAra ho aura dhAtu ke Adi meM vidyamAna svara ko AkAra ho / kRdhAtu se preraNA artha meM Nic / ukta sUtra se Nic ko ekAra, 'tatipo0' isase tip ko ikAra / 'kRJaH kuNa ca' isase RkAra ko ara, ukta sUtra se Adistha akAra ko AkAra / kArei / kArayati, kArayate / isI prakAra pADheha, paThdhAtu, 'ThoDhaH' isase Tha ko Dha Adeza / anya saba kArya pUrvavat hoMge // 26 // Ave ca / / 27 / / Nica Ave ityayamAdezo bhavati cakArAt pUrvoktaM ca / karAvei / isAve / paDhAve / kArAvera ityAdi ( Nica Ave kRte, dhAtorAderakArasyAtvaM vA bhavati, udAhRtapadeSu tAdRzakAryadarzanAt / ze0 spa0 ) ||27|| Ave vA - dhAtoH parasya Nicpratyayasya zrAve ityAdezo vA syAt / karAve / yogavibhAgaH zrAdyAdezanivRttyartham / evam - paDhAvei | pakSe - kArei, pADhei // 27 // Ave iti / dhAtu se para Nicpratyaya ko 'Ave' yaha Adeza vikalpa se ho / yogavibhAga = pRthak sUtra karanA AdyAdeza kI nivRtti ke liye hai / karAve, paDhAveha / sAdhutva pUrvoktAnusAra jAnanA / paca meM-kAre, pADhei / kArayati, pAThayatItyarthaH // 27 // 1, 2, 3. sajIvanIsaMmatAH pAThA ete /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH / AviH ktakarmabhAveSu vA // 28 // Nica AvirAdezo bhavati vA ktapratyaye parato bhAvakarmaNozca / kraavirN| hasAviraM / paDhAviraM (8-12 kRJ = kara, Nic Avi, 2-2 talopaH,5-30 sobinduH, kaaritm,-evmgre'pi)|kaari|haasi| pADhi pakSa-saMskRtAnusAraM kAritamiti siddhe, 2-2 talopaH, 5-30 bi0, paDhitamatra 2-24 Tha= Dha, ze0 puu0)| bhAvakarmaNozva-karAvijai / hasAvijai / paDhAvijaha (Nica Avi, 7-1 ta%i kRte, 7-21 yakaH sthAne j-evmgre)| kArijai / haasijaa| pADhijai (Nici = kAritijAte, 7-21 yakaH-ja, evmgre)| kAritam / hAsitam / pAThitam / kAryate / hAsyate / pAThyate // 28 // ____ AviH kabhAvakarmasu vA-kapratyaye bhAve karmaNi cArthe NicaH AvirityAdezo vA syAt / pakSe-'naidAve' iti vakSyamANena niSedhAt tau na staH / has-dhAtoNica, tasya praavirityaadeshH| hasAvitrI, haasio| haasitH| karAvio, kaario| kAritaH / evam-paDhAvizro, pADhio / pAThitaH / kecittu lakSyavazAd yatra AvirAdezastatra dhAtorAdeH zrAtvamapIcchanti / tena-hAsAvio, kArAvio, pADhAvitro-ityapi bhavanti / bhAve karmaNi vA corAvii / anenaiva sUtreNa aaviraadeshH| 'aDAdezA bahulam' 780 iti madhye aT / T it / corAviai / yatra 'madhye ceti jaH, tatra corAvinai / evam-cintAviai, cintAvijai / dhRdhAtoH karmaNi lakAre 'ttiporidetaa'vitiikaarH| Nic , tasya zrAviH / tataH 'ante araH' iti RkArasya ar / 'Nica edAderAt' iti AdisthasyAkArasya aakaarH| 'aDAdezA bahula'miti aDAgamaH / 'yaka itra-ijjau' iti yakpratyayasya in| 'sandhau ajlopavizeSA.' itIkAralopaH / dhArAvizrai, dhArAvijai / pakSe-coriai, corijai / cintiai, cintijjai / dhArizrai, dhArijai / svapdhAtoH bhAve-suppAviai, suppAvijjai / pakSe-suppiAi, suppijjai / tvara tvaraNe / 'AhurotvaM NicaH sthAne syAdAviryugapat kvacit' / iti zrotvam, 'sandhau ajlopa0' ityAkAralopaH / turovijaM / pakSe-turiaM / lakSyAnusAreNa zrotvamavagantavyam // 28 // ___ AviH ka-iti / tapratyaya ke pare aura bhAva athavA karma meM Nicpratyaya ko bhAvi Adeza ho| hasAvio / hasUdhAtu se Nica, ka-pratyaya / ukta sUtra se Avi bhaadesh| kakAra it / 'kagacaja' se takAralopa / 'ata ot soH' isase dhokAra / para meN-haasio| vakSyamANa 'naidAve' isase ekaar| AvAdeza kA niSedha ho jaaygaa| hAsitaH, paatthitH| yahA~ Nica edAderAt' isase aakaar| kecitu-iti / koI-koI AcArya laSayAnurodha se jahA~ Avi Adeza hotA hai vahA~ bhI dhAtu ke Adi 1. saMjIvanIsamataH paatthH|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 prAkRta prakAze ko AkAra mAnate haiM / ataH hasdhAtu ke Adistha akAra ko AkAra ho jAyagA / hAsAvio / anya kArya pUrvavat / evaM kArAvio, pADhAvio ityAdikoM meM bhI jAnanA | bhAve-iti / akarmaka dhAtu se bhAva meM aura sakarmaka se karma meM ukta sUtra se Nicapratyaya ko vikalpa se Avi Adeza / 'aDAdezA bahulam' isase madhya meM aTU kA Agama, TakAra it / 'tatiporidetau' isase tipU ko athavA ta-pratyaya ko ikAra, corAvii / aura jahA~ para 'madhye ca' isase ja-vikaraNa hogA vahA~ aT nahIM, kintu ja-vikaraNa vikalpa se hogA / anya kArya pUrvavat / corAvijai / evam cintAviai, cintAvijjadda meM bhI jAnanA / dhRdhAtu me karma meM tip / Nic, usako Avi Adeza / ara, Adistha akAra ko AkAra / aDAgama / yakpratyaya ko iy, saMdhikArya, dhArAvijai / pakSa meM- jahA~ Avi nahIM hogA, vahA~ coriaha 'yaka iyaijjau' 668 se iya ijja Adeza hoNge| coriai, corijai / evaM citiai, cintijai / dhAriai dhArijai / sAdhutva sarvatra pUrvavat hogA / svapadhAtu se bhAva meM tibAdika, 'AviH kabhAvakarma0 ' isase Nic ke sthAna meM Avi Adeza / 'zakAdInAM dvitvam' 7/56 se takAra ko dvitva | 'yaka aijo' isase yak ko ia Adeza / 'sandhau ajlopa0 ' isase ikAralopa | anya kArya pUrvavat / suppAviai, evaM suppAvijjai / patra meM jahA~ Avi Adeza nahIM hogA, vahA~ suppiai, suppijjai / sAdhutva pUrvavat / Ahuriti / tura dhAtu se Nic / koI AcArya Nic ke sthAna meM okAra aura Avi donoM kArya mAnate haiN| 'sandhau ajlopa0' se Avi ke AkAra kA lopa / turoviaM / pakSa meM- turiaM : ruSAditva se dIrgha- tUriaM / jo vasantarAjakRta saJjIvinITIkA meM tvaradhAtu kA 'turiaM ' mAnA hai, vaha bhramamUlaka hai / kyoMki 'svarastuvaraH' 7 4 sUtra meM spaSTa hI sandeha kiyA hai, 'kathaM tarhi turiaM ? tura svaraNe ityasya jJeyam / ' isase spaSTa hai - yahA~ tura dhAtu haiM / orava Adeza lakSyAnurodha se jAnanA / yaha otvAdeza atyanta kvAcitka hai // 28 // naidAve // 26 // I tabhAvakarmasu Nicpratyayasya pat Ave ityetAvAdezau na bhavataH / kAriaM ( Nici = kAri, 2-2 talopaH, 5 - 30 biM0 ) / karAviaM (7-28 sUtre draSTavyam) / kaarijii| kArAvijjaI (7-27 sUtrAt cakArAnukarSaNAt, pakSe- tatpUrvasUtrAnusAraM dhAtorAderakArasyAtvaM bhavati, zeSaM 7-28 sU0 draSTavyam ) / / 29 / / naidAve -pratyaye bhAve karmaNi cArthe NicaH e, Ave ityAdezau na staH / hasAvitri, hasAvijjai / 'Nica edAderAt' 6 / 26 iti AdeH zratvam / hAsi i, hAsijjai / pUrvavat // 29 // naidAve iti / kapratyaya ke pare evaM bhAva-karma meM tiGAdikoM ke viSaya meM e aura Ave Adeza nahIM hote haiN| has dhAtu se bhAva meM tip, Nic, 'AviH kta bhAva0 ' isase Avi / 'yaka iaijjau' se iya ija Adeza / 'Nica edA0' se ekAra AkAra prApta thA, paraMtu ukta sUtra se ekAra kA niSedha hogA, vaikAlpika AkAra hogA hI / ataH hasAvibhadda, hasAvijjai / pakSa meM- hAsiaha, hAsijjai / pUrva prayoga meM Arava karane para hAsAvibhai, hAsAvijjaha hoNge| sAdhutva prathama sUtra meM dikhA Aye haiM // 29 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH / ata A mipi vA // 30 // akArAntAddhAtormipi parata AkArAdezo bhavati vA / hasAmi, sami / ( spaSTe ) // 30 // ata A mipi vA AkArAntasya dhAtoruttamapuruSaikavacane ( mipi ) parataH kArAdezo vA syAt / jANAmi / pane-jANemi / sahAmi, sahemi // 30 // ata iti / akArAnta dhAtu ko uttamapuruSa ke ekavacana meM arthAt mip ke pare AkArAdeza vikalpa se ho / pakSa meM-'lAdeze vA' isase ekAra / jJA dhAtu, 'jJo jANamuNau' 19 isase jANa Adeza / ukta sUtra se AkAra / pakSa meM ekAra | jANAmi dhammaM jANemi vA // 30 // 166 icca bahuSu // 31 // mipo bahuSu parato'ta ikArAdezo bhavati cakArAdAkArazca / hasimo, hasAmo / hasima, hasAmu ( 7-4 jhi = mo, mu, ze0 rupa0 ) // 31 // isa bahupu - bahuSvaryeSu uttamapuruSe pare dhAtorata AkAra ikArazca vA syAt / lahAmo, lahimo / NicchAmo, Nicchimo / sahAmo, sahimo / ityAdi // 31 // iczceti / uttamapuruSasambandhI bahuvacana ke pare dhAtu ke akAra ko AkAra aura ikAra ho / labh dhAtu se uttama - bahuvacana, mahipratyaya / 'ntihetthAmomu0' isase mo Adeza | 'zeSANAmadantatA' se adantasva / 'khaghathadhakabhAM ha:' isase bhakAra ko hakAra / ukta sUtra se AkAra | evaM pakSa meM ikAra lahAmo, lahimo / evaM dRza dhAtu se maspratyaya / 'ntihetthA0' se mo Adeza / 'dRzeH pulaaNiaccha0' 7/75, se Niaccha Adeza / ukta sUtra se AkAra evaM ikAra / NiacchAmo, Niacchimo / vasantarAja ne dRza dhAtu ko Nikka Adeza mAna kara NiakkAmo, Nibhakkimo - udAharaNa diye haiM, ve cinstha haiM, kyoMki 'haze pulaa0' sUtra meM 'Niaccha' hI pATha hai aura svayaM bhI usakI vyAkhyA karate huye 'jiacchacha' udAharaNa diyA hai-- iti / saha dhAtu, 'zeSANAmadantatA' / sahAmo, sahimo / sAdhusva pUrvavat // 31 // kte // 32 // pratyaye parato'ta irbhavati / hasiaM ( 2-2 talopaH, ze0 spa0, 5-30 biM0 ) / paDhiaM' (2-24 Tha = Dha, ze0 pU0 ) // 32 // ke - 'ata idityanuvartate / akArAntasya dhAtorikArAdezo bhavati tapratyaye parataH / bhariyaM / jANi / paDhinaM // 32 // ke iti / ukta sUtroM se ataH aura it kI anuvRtti hotI hai, to yaha artha hotA hai, ki akArAnta dhAtu ko ikAra Adeza hotA hai / bhariaM / smR cintAyAm / ktapratyaya | 'smaraterbharasumarau' se bhara Adeza / Adistha bhakAra hai, isase, athavA bhakArobAraNa sAmarthya se 'khaghathadhaphabhAM ha:' isase hakAra nahIM hogA, anyathA 'hara' Adeza paDhate / 1. isAmaH / 2. isitaM, paThitam / 21 prA0 pra0
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 - prAkRtaprakAzeukta sUtra se ikAra / 'kagacaja' se tkaarlop| 'napuMsake sobinduH se anusvAra / bhrikh| zA dhAtu, 'ho jANamuNo' se jANa Adeza / uka sUtre se ikAra / jANije / paTiyaM / paTha dhAtu / 'zeSANAmadantatA' se adantatva, 'Tho Dha' se Dha aadesh| paDhiraM // 32 // eca ktvAtumuntavyabhaviSyatsu // 33 // ktvA, tuman, tavya ityeteSu bhaviSyati kAle ca ata etvaM bhavati cakArAdizca / haseUNa / hasiUNa (4-23 ktvA = UNa, ze0 sp0)| haleu / hasiDa (2-2 tumaH talopaH, 4-12 mabiM0, ze0 puu0)| haseavvaM hasiavvaM (2-2talopaH, 3-50 vadvi0,5-30 sorbinduH, ze0 sp0)| hasehii, hasihiha' (7-12 dhAtoH paro hi-prayogaH,ze0 sp0)||33|| e ca ktvA-tumun-tavya-bhaviSyatsu-bhaviSyadityanena tatkAlavihito luddaadiyte| ktvA-tumun-tavya- ityeteSu bhaviSyadarthe vihiteSu pratyayeSu ca parataH akArAntasya dhAtorekAraH syAt ikArazca / hareUNa, hariUNa / hRdhAtoH ktvA-pratyayaH, tasya 'ktvA tUNa' iti tUNa AdezaH, 'kagacajeti slopaH / 'ante araH' iti RkArasya araH / hRtvA / evaM tumunAdiSu ! hareuM, hriuN| hartum / hareavvaM, hariavvaM / hartavyam / harehii, harihii / hariSyati, hariSyate vA / evamanye'pi bodhyAH // 33 // ___ eca kveti / bhaviSyat isa pada se bhaviSyadartha meM luT luT donoM kA grahaNa hogaa| to yaha artha hogA-patvA tumun-tavya-pratyayoM ke pare aura bhaviSyat artha meM vihita AziSa artha meM liA-luTa-lUTsambandhI pratyayoM ke pare akArAnta dhAtu ko ekAra aura ikAra ho / arthAt ansva akAra ko ekAra, ikAra hogaa| hareUNa, hariUNa / hRdhAtu se ktvApratyaya / usako 'kva tUNa' isase tUNa Adeza / 'kagacaja.' isase takAra lopa / 'ante bharaH' isase sasvara ara baadesh| uka sUtra se ekAra hone para hareUNa / aura ikAra hone se hariUNa / evam-tumun ke pare hareuM, hariuM / 'kagacaja' se takAra. lop| 'mo binduH' se anusvAra / hareTha, hari / hartum / tavyapratyaya ke pare hareanvaM, harianvaM / pUrvavat ara aura ekAra / 'kagacajatada' se takAra kA aura 'adho mana. yAm' se yakAra kA lopa / zeSAdezayo ivamanAdau' se vakAradvitva, pUrvavat anusvAra / hareanvaM, harianvaM / hatanyam / AziSa artha meM lika, anayatana bhaviSyat meM luT bhaviSyat meM luT, etatsaMbandhI ta athavA tipa karane para, 'tatiporidetI' se ikAra, pUrvavat bhr| 'dhAtobhaviSyati hi se prakRti-pratyaya ke madhya meM 'hi' vikaraNa / ukta sUtra se ekAra evam-ikAra / harehiha, harihiha / hA, hariSyati, hariSyate, hiyAt, haSISTa ityAdi / isI prakAra anya dhAtuoM meM bhI jAnanA // 3 // lAdeze vA // 34 // iti vararucikRtaprAkRtasUtreSuH saptamaH paricchedaH // 1.sitvA, isitum, isitavyama /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH paricchedaH 171 lakArAdeze vA parato'ta etvaM bhavati vA / isei, hasai / paiDhera, paDhai (7-1 ti = i, ze0 spa0 ) / isenti, hasanti ( 7-4 jhi = nti, 4- 17 biM0 ) / haseu, hasau' (7-18 ti = u, ze0 spa0 ) // 34 // iti zrIbhAmahaviracitAyAM prAkRtaprakAzavyAkhyAyAM manoramAyAM tividhirnAma saptamaH paricchedaH // saMga I lAdeze vA - lakArAdeze parataH akArAntasya dhAtorekArAdezo vA bhavati / hasei, hasai / hasa hasane, 'tatiporideto' 6 / 1 iti tipaH ikAraH / 'zeSANAmadantatA' iti dantatvam / vikalpena ekAraH / hasatItyarthaH / evam - ramei, ramai / ramate / vaDDhenti, vaDDhanti / vardhante / khamento, khamanto / kSamamANaH / virameu, ciramau / viramatu / evaM viramesu, viramasu / tvaM virama / viramemu, viramamu / zrahaM viramAmi iti // iti zrI ma0 ma0 mathurAprasAdakRtAyAM candrikAvyAkhyAyAM saptamaH paricchedaH // lAdeze iti / lakAra ke sthAna meM jAyamAna pratyaya ke pare akArAnta dhAtu ko arthAt antya akAra ko ekArAdeza bikalpa se hotA hai| has dhAtu / 'zeSANAmadantatA' se akArAnta / 'tatiporidetau' se tip ko ikaar| ukta sUtra se vikalpa se ekAra | hasei, pakSa meM- hasai / hasati / isI prakAra saba kArya pUrvavat / ramei ramai / ramate ityarthaH / ramu kriiddaayaam| tapratyaya ko 'tatiporidetau' se ikAra hogaa| tAtparya yaha hai ki cAhe AtmanepadI cAhe parasmaipadI ho, ikAra, ekAra, donoM parasmaipada, Atmanepada meM hoNge| kyoMki prAkRta meM Atmanepada aura parasmaipada kA bheda nahIM hai iti / vaDDhenti, vanti / vardhante - ityarthaH / vRdhu vRddhau / vRdh dhAtu se 'vRdheH 7 / 48 / se dhakAra ko DDha Adeza / 'Rto't' se kAra ko akAra / 'ntihetthA0' se jha ko nti Adeza / esva ukta sUtra se / vaDhDhanti / evaM baDhTThento / khamento, khamanto / cama dhAtu se zAnac 'ntamANau zatRzAnaco:' 6 / 10 sensa Adeza, 'zaSANAmadantatA' se akAra / ukta sUtra se vikalpa se ekAra | 'ata otsoH' se okAra / 'SkaskatAM khaH' se khakAra / khamento, khamanto / camamANaH / virameDa, viramaTha / vi-pUrvaka rama dhAtu, loT / 'u.su.mu.' 7/18 se prathamapuruSa meM u / madhyamapuruSa meM su / uttamapuruSa meM mu Adeza / 'zeSANA0' se adantatA / ukta sUtra se ekAra, pakSa meM akAra / so virameu, viramau / sa viramatu / evam madhyamapuruSa meM- viramesu, viramasu / virama / uttamapuruSa meM- mu Adeza- viramemu, virama | haM viramemu / ahaM viramAni / ityAdika jAnanA // 34 // iti zrI ma0 ma0 mathurAprasAdakRtAyAH prAkRtaprakAzasya pradIpaTIkAyAH saralAhindIvyAkhyAyAM saptamaH paricchedaH / 1. isati, paThati, isanti, hasatu /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha aSTamaH paricchedaH bhuvo ho huvo // 1 // bhU sattAyAm, etasya dhAto), huva ityetAvAdezau bhvtH| hoi (7-5 sa0 sp0)| huvai (7-1 ti = i)| honti, huvanti' (7-4 jhinti , 4-17 biM0, ze0 spa0) // 1 // bhuvo hohora-satArthakasya bhUdhAtoH ho huva ityA dezI bhvtH| hoi, huvai / 'stiporideto'| bhavati / honti, huvanti / bhavanti / sAdhutvaM pUrvoktareva satraH kAryam // bhuvo-iti| bhU sattAyAm / sattArthaka bhUdhAtu ko ho huva ye Adeza hote haiN| 'tatipo' se tip ko ikAra |hoi, huvai / sAdhutva sarvatra pUrvavat jAnanA |bhvti // 1 // te huH // 2 // bhuvaH ktapratyaye parato hu ityAdazo bhavati / huaM(2-2 talopaH, 5-30 vi0)||2|| kte hU~"-ktapratyayaM parataH bhUdhAtoH hU ityAdezaH syAt / hUdhe / 'kagacajeti talopaH / bhUtam / 'upasargAt parasyApi bhuvo haradurutsamaH' / durutsaMbhyo niSedhArthamidamiti phalati / aNuhUo = anubhUtaH / ahihUo= abhibhuutH| parihUaM paribhUtam / adurutsama iti kim ? dubhUo durbhUtaH, unbhuupro-udbhuutH| saMbhutro,-saMbhUtaH / 'bhUo iti pizAce syAt tatra te hu bhuvo nahi' / bhU-bhUtaH / pizAca ityarthaH // 2 // ke hU-iti / ktapratyaya ke pare bhU dhAtu ko 'hU' yaha Adeza ho| ho huva ke apavAda se| 'kagacaja' se takAralopa / huu| upasarga se bhI para bhUdhAtu ko hU Adeza ho, paraMtu dura-ut-sam upasarga se para hone para nahIM ho| aNuhUo, 'no NaH' se NakAra / talopa, otva puurvvt| anubhuutH| ahihuuo| 'khaghathadha se bhakAra ko hkaar| abhibhuutH| parihU, paribhUtam / dur ut-sam kA niSedha kyoM ? dubbhuuo| dur: bhuutH| 'sarvatra lavarAm' se repha kA lopa, 'zeSAdezayoH0' se bhakAradvitva / 'vargeSu yujaH pUrvaH' se bhakAra ko bakAra / dunbhuuo| udbhUtaH, 'upari lopaH0' se dakAralopa / anya kArya pUrvavat / umbhuuo| sNbhuuo| anusvAra se para bhakAra hai, ataH 'khaghayadha' se hakAra nahIM hogaa| pizAca artha meM bhU ko 'kkehU' isase hU Adeza nahIM hogaa| ataH bhUo yahI hogaa| bhUtaH = pizAca ityarthaH // 2 // prAderbhavaH // 3 // prAderuttarasya bhuvo bhava ityayamAdezo bhavati / pabhavai ( 3-3 ralopaH, 7-1 ti = i)| umbhavai (3-1 dalopa0, 3-50 bhavi0, 3-51 bha v , 1. bhavati, bhavanti / 2. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 3. kte hUH 8 / 464 / hUaM, aNuhUaM, phuu| aviti huH 814 / 61 vindarje / hunti-huto| hem0| 4 bhUtam , bhuutH| 5.saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH / 173 ze0 pU0 ) / sambhavai / paribhavai' ( 4 - 17 vargAnta0 ze0 spa0 ) // 3 // prAderbhavaH -- prAderupasargAt parasya bhuvaH bhava ityAdezaH syAt / pahave, pahavai / prabhavati / praNuhave, hava / anubhavati / anusvArAtparatvAt 'khaghathadhe0 'ti na hakAraH / saMbhavei, saMbhavai / saMbhavati / 'prAderapi tathA dRzyate bhavaterbhavaH / ' bhavei, bhavai / bhavati / 'bhuvaH prAdeH parasya syAdAdezo huvva ityapi' / pahuvvei, pahuvvai / prabhavati iti // 3 // prAderiti / prAdika upasarga se para bhUdhAtu ko bhava Adeza ho / pahavei, pahavai / rephalopa, hakArAdeza pUrvavat / 'lAdeze vA' se ekAra | prabhavati / aNuhavei, aNuhavadda / anubhavati / saMbhavei, saMbhavai / saMbhavati / prAdi upasarga ke binA bhI kahIM-kahIM bhU ko bhava Adeza hotA hai / bhavei, bhavai / bhavati / prAdika se para bhUdhAtu ko 'hubva' bhI Adeza hotA hai| pahuvei, phumbi| ekAra ikArAdika pUrvavat jAnanA / prabhavati // 3 // tvarastuvaraH // 4 // JitvarA sambhrame, asya dhAtostuvara ityayamAdezo bhavati / tuvaraha ( 7- 1 ta = i, ze0 spa0 ) // 4 // tvarastuvara:- JitvarA saMbhrame - ityasya tuvara ityAdezaH syAt / tuvarei, tuvarai / tvarate / kathaM tarhi turiaM ? tura tvaraNe ityasya bodhyam / 'tUri' iti tu 'ruSAdInAM vA' iti dIrghe setsyati // 4 // svara iti / ghabar3Ane jaldIkarane ke artha meM svara-dhAtu ko tuvara Adeza ho / tuvarei / svarate / yadi svara ko tuvara Adeza sarvatra hogA to 'turiaM' kaise hogA ? isakA uttaratura dhAtu se tapratyaya / 'zeSANAmadantatA' se akArAnta / 'te' 6 / 22 se ikAra | 'kaga* caja' se talopa / turiaM / turiaM / turiaM - meM 'ruSAdInAM dIrghaH' se dIrgha // 4 // 1 3 te turaH // 5 // pratyaye tura ityayamAdezo bhavati / turiaM ( 7-32 a = i, 2-2 talopaH, 5 - 30 bi0 ) // 5 // ghuNa gholaH // 6 // ghuNa, ghUrNa bhramaNe, asya dhAtorghola ityayamAdezo bhavati / gholaha " ( 7 - 1 ti = i ) // 6 // ghurNo ghola ghummA - ghuNa, ghurNa bhramaNe - ityasya ghola, ghumma ityAdezau bhavataH / gholato, gholamANo / ghummanto ghummamANo / lAMTa - gholai, gholei / ghummai, ghummei / 'tatipo' riti etve, gholae, ghummae // 6 // ghurNI- iti / ghurNa dhAtu ko ghola ghumma ye Adeza hote haiN| 'dhUNa' yaha dIrgha pATha 1. pra, ud, sam, pari, bhavati / 4. tvaritam / 5. ghoNate - ghUrNate / 2. tvarate / 3. neda sUtra sajIvanyAdiSu / 6. saMjIvanI saMmataH pAThaH /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 prAkRtaprakAze'vorupadhAyA dIrgha ika se dIrgha, pUrNa hai| gholnto| 'ntamANau zatRzAnacoH sensa-mANa zata-bhAnaca ko hoNge| 'mata otsoH' se okaar| gholanto, gholamANo / ghUrNamAnaH / gholaha, gholae / ghummai, ghummei-ityAdi kA sAdhutva pUrvavat // 6 // hudo NollaH // 7 // Nuda preraNe, bhasya dhAto!lla ityayamAdezo bhvti| nnolli| paNollaI' (3-3 pra-ityasya rephalopaH, ze0 pU0 spa0) // 7 // nudo NokSaH-preraNe ityarthakasya yuddhAto!lla ityAdezaH / golai, gollei / pnnolliaN||7|| nudo-iti / nuda dhAtu ko golna Adeza ho / NobAi, Nollei / 'lAdeze vA' isase vikalpa se ekaar| nudati / pnnoli| 'ke' se ikAra / 'kagacaja' se tlop| 'napuM. sake sobinduH' se bhanusvAra / praNoditam // 7 // dUDo dUmaH // 8 // dUparitApe, abhya dhAtordUmAdezo bhavati / dUmaI (spaSTam ) // 8 // paTeH phalaH // 9 // paTa gato, asya dhAtoH phala ityayamAdezo bhavati / phalika (7-32 a-, 2-2 talopaH, 5.30bi0) hia (1-28 sU0 sp0)||9|| pATeH phAla:'-aTa paTa gatI, Nijantasya paTadhAtoH phAla ityAdezaH syAt / . phAlai, phAlei, phaalaavei| phAlenti, phAlAventi / pATayanti / kta-pratyaye phAlAvi // 9 // ___ pATeriti / Nimanta paTadhAtu ko phAla Adeza ho phAlAvei / bahuvacana meM 'tihesthA.' te ntibhAdeza / anya kArya pUrvavat / phAlenti, phAlAventi / pATayanti / kapratyaya ke pare phaalaavirN| pATitam ityarthaH // 9 // padeH pAlaH // 10 // pada gato, asya dhAtoH pAla ityayamAdezo bhavati / pAlei (7-34 ae, 7-1 tih)||10|| vRSakRSabhUSahaSAmRtoriH // 11 // vRSAdInAmRtaH sthAne ari ityAdezo bhavati / vrisi| karisaha / 1. nuna choNaH / nuda preraNe bhasya dhAtologa ityAdezo bhavati / loNaha palloNai / nudeloNA-loNAi pallomAe / gudo gola:-golA, Nolaha / gamAditvAt dvitvaM-nudo llonnH| loNA, paloNaDa kA paa0| 2. nudti-nudte| 3. praNubham-iti sNjiivnyaam| 4. nedaM sUtraM sNjiivnyaadissu| 5. dUpate-dunoti / 6. pATitaM hRdayam / 7. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 8. pATitam tvarthaH / 9. nedaM sUtraM sNjiivnyaadissu| 10. payate /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH / 175 marisai / harisaI' (2-42 = sa, 7-4 ti = i, evamuttaratrApi kRSa, mRSa, hRSa ) // 11 // vRSAdInAmRto'riH 2 vRSAdInAM dhAtUnAM sambandhina RkArasya ariH syAt / RkArasya upadhAsyatvena vRSAditvam / vRSAdiprahaNAt nRtyatItyAdau na bhavati / varisau, variseu / varisiUNa, variseUNa / harisiUNa, hariseUNa / karisiUNa, kariseUNa / karisai, Rrisei / kathaM tarhi karSatItyasya kaTThai iti ? bahulagrahaNAt pakSe TThayAdezaH / nRtadhAtoH - naJcai // 11 // vRSAdIti / vRSAdika dhAtuoM ke AkAra ko ari Adeza ho| jinake madhya meM RkAra hogA ve prAyaH vRSAdika haiN| parantu vRSAdi kA grahaNa hai ataH nRsyati ityAdika meM nahIM hogA / varisatu / 'zaSoH saH' se sakAra / varSatu / varisiUNa / 'ksvA tUNa' se tUNa Adeza / 'kagacaja' se talopa / 'e ca kvA0' isase ikAra, ekAra / variseUNa / varSitvA / isI prakAra harisiUNa ityAdika bhI jAnanA / prazna yaha hotA hai ki -kRSa dhAtu kA 'ka' kaise hogA ? bahulagrahaNa se TTha Adeza ho jAyagA / 'Rto't' se akAra / kahai / nRt dhAtu meM 'bo vrajinRtyoH' se ca Adeza / 'Rto't' se akAra / naca / nRtyati // 11 // Rto'raH // 12 // RkArAntasya dhAtorRtaH sthAne ara ityAdezo bhavati / mR, marai / sR, sarai / vR, varaI ( 7- 1 = i, ze0 spa0 ) // 12 // ante ara:- dhAtorante vartamAnasya RtaH zraraH syAt / harae, harei, harai / mhe harAmo, harimo / vayaM harAmaH / evaM dharaha: varai ityAdayaH // 12 // ante iti / dhAtu ke anta meM vidyamAna RkAra ko ar ho / hRdhAtu, 'tatiporidetau' se ekAra | harae / ikAra hone meM 'lAdeze vA' 'isase ekAra / harei, haradda / uttamapuruSa bahuvacana meM / 'nsihetthAmomumA' ityAdi se mo Adeza / amhe harAmo, harimo / 'ica bahuSu' se Atva, itva / vayaM harAmaH / isI prakAra cha-vR ityAdikoM meM jAnanA // 12 // kRJaH kuNo vA // 13 // DukRJ karaNe, asya dhAtoH prayoge kuNo vA bhavati / kuNai, karaha ( pUrvavat spa0 ) // 13 // , kRJaH kuNa ca'- kRdhAtoH kuNa ityAdezaH syAt cakArAt zrara ityapi / kuNai, kui, kuNae, pakSe-karei, karai / karae / karoti, kurute // 13 // kRJa iti / kRdhAtu ko kuNa Adeza ho cakAra se bhara bhI ho| kunnedd'| pakSa meMkare / sAdhutva pUrvavat // 13 // 1. varSati / karSati / mRSyati / hRSyati / mauvAdikasya harSati / 2. saMjIvanyAdisaMmataH 3. niyate / sarati - sasatiM / varati / sAnubandhakayoH zRNoti-yUNute / vRNIte / pAThaH / 4. saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH / 5. karoti - kurate / 6. saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 prAkRtaprakAze jabho jammAH // 14 // jabhi, jabhI gAtravinAme, asya dhAtorjambhAa ityayamAdezo bhavati / jambhAaI' (spaSTam ) // 14 // jabherjambhA-jabhI gAtravinAme, jabhadhAtoH jambhA ityAdezaH syAt | jambhAi, jambhAai / jRmbhte| 'jabherjambheti nAdezaH sopasargasya dRzyate / ' vibhai, vijRmbhate // 14 // jabheriti / gAtravinAma-zarIra kA phailAnA, jambhA lenaa| jabha dhAtu ko jammA yaha Adeza ho| z2ama ko jammA Adeza / 'anadantAnAma vA' isase akArAgama / jambhAi-jammAai / jmbhte| bheriti / upasarga-sahita jabhadhAtu ko jambhAdeza nahIM hogaa| vibhai / 'kagacaja.' se jlop| 'Rto't' se akAra / 'mo binduH se ma ko bindu / vijRmbhate // 14 // ___ ahergeNhaH // 15 // graha upAdAne, asya dhAtorgeNho bhavati / geNhaI' (spaSTam ) // 15 // ahergeehaH-upAdAnArthe pradhAtorgeNha ityAdezaH syAt / geNhai / gRhNAti / karmaNi-geNhiAi, geNhinbai / gRhyate // 15 // graheriti / graha dhAtu ko geNha Adeza ho| gehaha / gRhAti / karma meM pratyaya ke pare geha aadesh| 'yaka imAijo' isase yaka ko isAija / 'kacidapi lopaH' se alopa / gevhiai, geNhijjaha / gRhyate ityrthH||5|| ghet ktvAtumuntavyeSu // 16 // graha't ityayamAdezo bhavati ktvAtumuntavyeSu parataH / ghetUNa (4-23 ktvA = UNa, 3-50 dvi0)| ghettuM ( 3-50 tadvi0, 2-12 mbi0)| ghettavvaM (pUrvavatsalopatadvi0, 3-2 yalopaH, 3-50 vadvi0, 5-30 vi0)||16|| ghetta ktvAtumuntavyeSu- grahepetta ityAdezaH syAt ktvA tumun-tavyeSu parataH / ghettUNa, gRhItvA / ghettaM, prahItum / ghettavyaM, grahItavyam // 1 // vetteti / svA-tumun-tamya-pratyaya ke pare graha dhAtu ko gheta Adeza ho / 'ajhopaH' se akAra kA lopa / 'kagacaja.' se talopa / ghettaNa iti / vettavvaM / 'adho manayAma' se yalopa / 'zeSAdezayoH' se vakAradvitva, ghettavvaM // 16 // kutraH kA bhUtabhaviSyatozca // 17 // bhUtabhaviSyatoH kAlayoH kRtaH kA ityayamAdezo bhavati, cakArAt ktvAtumuntavyeSu parataH / kAhIa (7-24 bhUte taktavatoH sthAne athavA 1. jmmte-jmmte| 2. sajIvanyAdisamtaH paatthH| 3. gRhNAti-gRgIta / 4. gRhItvA, grahItum, grahItavyam / 5. saMjIvanyAdisaMmataH paattH|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH / 177 bhUtabhaviSyadarthakalasthAne hIma ityAdezaH ) / kAhiha ( 7-12 mavi0 dhAtoH paraH hirbhavati, 7-1 ti = i) / kAUNa ( 4-23 ktvA = UNa ) kAuM ( 2-2 talopaH, 4- 12 mabiM0 ) / kAavvaM' ( 2-2 talopaH-3-2 malopaH, 4 - 12 mabiM0 ) // 17 // kRJaH kA bhUtabhaviSyatozca - bhUte bhaviSyati ca yaH pratyayastasmin pare ktvA - tumun tavyeSu parataH kRdhAtoH kA ityAdezaH syAt / kAhIa / akarot kArSIt cakAra / kAhii / kariSyati, kriyAt, kartA / kAUNa, kRtvA / kAuM, kartum / kAzravvaM, kartavyam // 17 // kRJa iti / bhUta artha laGa luGa- hiT meM, bhaviSyat - lRT luT meM, AzIrliGa meM aura kvA, tumun, tamya-pratyaya ke pare kRn dhAtu ko kA Adeza ho| bhUta artha meM 'ekAco hIa' se hIa Adeza / kAhIa / 'dhAtorbhaviSyati hiH' se hivikaraNa / kAhiha iti / kAUNa, kAuM, kAabvaM - kA sAdhutva pUrvavat // 17 // smaraterbharasumarau // 18 // smR cintAyAm, asya dhAtorbhara - sumarau bhavataH / bharadda, sumarai (7-1 ti = i, ze0 spa0 ) // 18 // smaraterbharasumarau - spRdhAtorbhara - sumara ityAdezau bhavataH / smR cittAyAm - bharai, sumarai / smarati / bharissaM, bharihimi / sumarissaM, sumarihimi / smariSyAmi // 18 // smarateriti / smR dhAtu ko bhara, sumara Adeza hote haiN| smR dhAtu cintA ke artha meM hai / bhara Adeza / bharai / evaM sumaraD / bhaviSyad meM, uttamapuruSa, 'imipormiH' se mi / 'minA ssaM vA' se ssaM-vikaraNa / 'e va barabA0' se ikAra / bharissaM / bharihimi / evaM - sumarissaM // 18 // miyo bhAbIhau // 16 // jibhI bhaye, asya dhAtorbhA-bIhau bhavataH / bhAi, bIhar3a' ( pU0 ti = i, ze0 spa0 ) // 19 // bhiyo bhASIhau - mimI bhaye, zrIdhAtorbhAvIha ityAdezau staH / bhAi, bohara / prayogAnusArAt pratyaye bIhAdezo vA / bIhizro, bhii| bhItaH // 19 // miyo-iti / bhI dhAtu ko bhA, vIha ye do Adeza hote haiM / bhAi, vIhai / spaSTa haiN| prayogAnukUla rUpratyaya ke pare vIha Adeza vikalpa se hogaa| 'ke' isase ikAra, vIhio / patra meM- bhImo // 19 // jighnateH pApAauM // 20 // 1. cakAra - cakre, kRtam kRtavAn, akArSIt-akRta, kariSyati-kariSyate, kRtvA, kartuma, kartavyamityAdi / 2. smarati smRNoti 3. vimeti - vimIte / 4. nedaM sUtraM saMjIvanyAdiSu / 12 prA.pra.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 prAkRtaprakAro____ghrA gandhagrahaNe, asya dhAtoH pA, pAma ityAdezau bhvtH| pAi, pAmA (sp0)||20|| mlai vAvAau // 21 // - mlai harSakSaye, asya dhAtorvA cAau bhvtH| vAi, vAi' (pU0 spa0) // 21 // mlo vA vAA-mlaidhAtorvA vA ityAdezau bhavataH / vAi, vAi / mlAyati / 'anadantAnAmad vA' ityakarAgamenaiva vAha-iti siddheH,vA ityAdezaH prapazcAryaH // 21 // ___ mlo vA iti / mle dhAtu ko vA-cAa, ye do Adeza hote haiN| vAi, vAmahA mlAya. tiityrthH| 'anadantAnAm ahA' isase akArAgama ho jAne se vAmaha ityAdi ho jAyagA, phira sUtra meM vAsagrahaNa apavArya hai // 21 // tRpasthipaH // 22 // tRpa tRptI, asya dhAtosthipo bhavati / thiMpaI (pU0 spa0) // 22 // tRpasthippaH -tRpadhAtoH thippa ityAdezaH syAt / tRp prINane, thippai / thippanto, thippamANo / tRpyati / tRpyan , tRpyamANaH // 22 // / tRpa iti / tRpa dhAtu ko thippa Adeza ho| tRpa dhAtu tRpta karane ke artha meM hai| thippaha / tRpyati / zatR meM 'ntamANI zatRzAnacoH' nta-mANa, zatRpratyaya ko hoNge| thippanto, thippamANo // 22 // jJo jANamuNau // 23 // kA avabodhane, asya dhAtorjANa-muNau bhavataH / jANaDa, munnh| (pU0 sp0)||23|| . jho jANamuNau-jJAdhAtoH jANa-muNa ityAdezau bhvtH| jhA avabodhane / jANai, muNai / jAnAti / jANaha, jANityA / muNaha, muNityA / 'prajJA-dineha sUtreNa jhoNa ityapi dRshyte|' NAi, jAnAti // 23 // jo iti / jJA dhAtu ko jANa muNa Adeza hoN| jJAdhAtu jAnane ke artha meM hai| jANa evaM muNa Adeza hone para-jANai, munnh| baanaatiityrthH| 'papamA 13 se NakArAdeza / 'aAdezA bahulam' se bAkAra athavA akArAgama, 'sandhI ajlopa' se dIrSa, NA // 23 // (ghttergddhH|) ghaTergaDha:'-ghaTadhAtorgaDha ityAdezaH syAt / ghaTa ceSTAyAm / gaDhai |ghttte // . ghaTeriti / ghaTanAtu ko gaha Adeza ho / gtthh| ghaTate para hai| 1. mlaayti| 2. sajIvanIsamataH paatthH| 3. tupyati-tamroti-patipyati / 4. saMjIvanIsaMmataH |.baanaati / 1. ita bhAramba 'pivatevaoNrati yAvat sapta sUtrANi na santi maamhaacau|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH / ( samo galaH / ) samo galaH - samupasargAt parasya ghaTadhAtoH gala ityAdezaH syAt / saMgalai / 176 saMghaTate // samo - iti / sama upasarga-pUrvaka ghaTadhAtu ko gala Adeza ho / saMgachai / saMghaTita hotA hai / (sraMso lhasaH / ) sraMso lhasaH - saMsa ityasya lhasa ityAdezaH syAt / sraMsu adhaHpatane / lhasai / sraMsate // so - iti / saMs dhAtu ko lhasa Adeza ho / sraMs dhAtu nIce girane ke artha meM hai / rahasai / sraMsate / nIce giratA hai // 1 ( neH sadaH saJjaH / ) neH sadaH sajjaH - nerupasargAtparasya saddhAtoH sanna ityAdezaH syAt / Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu / nisabbai / niSIdati // neH sada iti / nir upasarga se para sad dhAtu ko sajja Adeza ho / nisajjai / baiThatA hai // (AGo rabhevaH / ) Ako rabherdavaH - zrapUrvakasya ramdhAtoH Dhava ityAdezaH syAt / zrADhava, ADhave / zrArabhate / zrADhavibhraM / zrArabdham / kathaM tarhi 'ADhasaM' Arabdhamiti ? ucyate / 'kena diNNAdayaH' iti nipAtanAt bhrADhattAdezaH // Akho - iti / AGpUrvaka rabha dhAtu ko tava Adeza ho / ADhavaha / Arabhate / kapratyaya ke pare ukta sUtra se Dava Adeza / 'ke' sUtra se ikAra / 'kagacaja' se talopa / ADhavidhaM / kapratyaya meM 'Adarsa' kaise hotA hai ? yaha prazna hai - 'kena diNNAdayaH' isase nipAta se 'A-rabhU-ta' isa samudita ko ADhata Adeza ho jAyagA / ADhalaM / AradhamityarthaH // ( udi zaleH thallo vA / ) udi zaleH thalo vA-ud-upasargAt parasya zaladhAtoH thalla ityAdezaH syAt / zala Azugatau / utthA / pakSe-ucchana / ucchalati // udIti / ut-upasargapUrvaka zala dhAtu ko yaha Adeza vikalpa se ho / zala dhAtu jalda calane ke artha meM hai| yaha Adeza / 'upari lopaH kagaDatada0' se takAralopa / 'zeSAdeza" se bhakAradvitva / 'vargeSu yujaH0' se tha ko ta / utpAda evaM ucchala / ucchatItyarthaH // ( pinaghaTaH / ) pivaterdhoTa:- pAdhAtoH vA poTa ityAdezaH syAt / pA pAne / ghoTa / pachepivai / pivati //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 prAkRta prakAze pibateriti / pAdhAtu ko vikalpa se ghoTa Adeza ho / pAdhAtu pIne ke artha meM hai / ghoTai jalaM / pAnI ghuTakatA hai| pakSa meN-pibi| valopa hone se pizrai / pibatItyarthaH // jalpela maH // 24 // 1 jalpa vyaktAyAM vAci, asya dhAtorlakArasya makAro bhavati / jampai' // 'jalperlo maH - jalpadhAtoryo lakArastasya svararahito maH syAt / sUtre 'maH' iti akAra uccAraNArthaH / jalpa vyaktAyAM vAci / jaMpai / jalpati / jaMpiro / jaMpiUNa // 24 // jalperiti / jalpadhAtu ke lakAra ko svara rahita makAra ho / 'ma' isameM akAra uccAraNArtha hai / spaSTa bolane ke artha meM jalpa dhAtu hai| lakAra ko makAra / 'mo binduH ' anusvAra / pii, jalpati / jaMpiro / 'tRNa hara zIla' se ira / jaMpiro - jalpitA / jalpI, bakavAdI / jaMpiUNa, jalpitvA / 'kvA tUNa' se tUNa / 'kagacaja' se talopa / 'zeSANAmadantatA' se akAra / 'e ca ktvA0' se ikAra / anya kArya pUrvavat // 24 // SThAdhyAgAnAM ThAa - jhAa - gAH / / 25 / / SThA gatinivRttau, dhyai cintAyAM, gai zabde - eteSAM ThAma, jhAa, gAa ityeta AdezA bhavanti / ThAanti, jhAanti, gAyanti // 25 // STAdhyAgAnAM ThAa jhAa-gAA:- SThA gatinivRttI, dhyai cintAyAm, gai zabde, ityeteSAM trayANAM kramAt ThAtra, bhAzra, gAya ityAdezA bhavanti / ThAaitiSThati / phAi - dhyAyati / gAi gAyati / ThAi - sthitvA / 'asamAse a zrAdezaH ktvetyasya pravartate / evaM-jhAina, gAizra ityAdayaH // 25 // sthAyeti / sthAdhyA-gA ina dhAtuoM ko krama se ThAma, jhAbha, gAa ye Adeza hote 'haiN| sthA ko 'ThAa' Adeza | 'ThAai' ityAdika samAna hai / asamAse iti / samAsa ke . binA bhI ktvA ko 'a' Adeza hotA hai| isase ksthA ko 'a' Adeza / 'e ca ktvA0' se 'ThAma' Adeza ke akAra ko ikAra / ThAibha=sthitvA | jhAibha ghyAvA / gAia = gAravA // 25 // ThAjhAgAzca vartamAnabhaviSyadvidhyAdyekavacaneSu // 26 // ThAdhyAgAnAM ThA, jhA, gA ityAdezA bhavanti cakArAt pUrvoktAzca vartamAnabhaviSyadvidhyAdyekavacaneSu parataH / ThAi, ThAai / ThAhii, ThAmahi / ThAu, ThAau / jhAI, jhAaha / jhAhira, jhAahira / jhAu, jhAau / gAi, gAaha / gAhira, gAahira / gAu, gAau // 26 // ThAmAgAzca bhaviSyadvatamAnaviSyAdyekavacane - bhaviSyavartamAnaviSyAdi - sambandhinyekavacane parataH STAdhyA-gA ityeteSAM trayANAM kramAt ThA, jhA, gA ityete traya AdezA bhavanti / cakArAt pUrvoktA ThA-mAtra- gAya ityapi bhavanti / ThAhira, ThAhi / sthAsyati, stheyAt, sthAtA / triSvapi bhaviSyatsu evam / evaM mAhira, 3. tiSThati 1. jalpati / 2. tiSThanti / vyAyanti / gAyanti / ityAcUAm / sthAsyati-- tiSThatu tiSThet evaM- dhye ityAdInAmapi / "
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH / 181 mahi / gAhira, gAmahi / vartamAne-ThAi, ThAi / tiSThati / mAha, mAi / gAi, gAnai / dhyAyati / gAyati / vidhyAdau ThAu ThAu / phAu, phAau / gaTha I 3 gAu / tiSThatu tiSThet / dhyAyatu, dhyAyet / gAyatu, gAyet / ekavacane iti kim ? * ThAnti / jhAnti / gAyanti / iha bahuvacane ThA-jhA-gA AdezA na bhavanti, kintu pUrveNa ThAma mAtra gA AdezA bhavanti / tiSThanti, dhyAyanti, gAyantItyarthaH // 26 // ThAjheti / bhaviSyat - vartamAna vidhi arthoM meM ekavacana sambandhI pratyaya ke pare ukta dhAtuoM ko krama se ThAnsA-gA ye Adeza hote haiM aura cakAra se pUrvoka ThAmaH jhAbhagAa-ye bhI hote haiN| sthA ko ThA Adeza / 'dhAtorbhaviSyati hiH' se hi / 'tatiporidetau' se ikAra / ThAhiha / pakSa meM-'ThAa' Adeza / ThA / hinduu-tthhregaa| yahI tInoM lakAroM ke ekavacana meM hogA / madhyamapuruSa meM- tU ThaharegA / uttamapuruSa meM-maiM ThaharUMgA / yaha tInoM bhaviSyadarthoM meM, lRT-AzIrliG aura luT meM ekasA rUpa hogaa| isI prakAra dhyA-gA dhAtu meM bhI jAnanA / jhAhida, jhAahicha / dhyAsyati, dhyeyAt, dhyAtA / sarvatra dhyAna karegA - yahI artha hogaa| evaM gA kA bhI jAnanA / vartamAna artha meM -ThAi, ThAbhai / sAdhutva pUrvavat / vidhyAdika arthoM meM, 'usumu vidhyA0' isase ukAra | ThA Adeza / pakSa meM ThAa Adeza / ThAu, tthaadd| tiSThatu tiSThet, samAnarUpa | saMbhAvanArthaka li meM bhI yahI rUpa hogA, artha meM vaiSamya rahegA / Thahare athavA kadAcit yA saMbhavataH tthhregaa| sUtra meM ekavacanagrahaNa kyoM ? sAmAnyataH sarvatra ThA-jJA-gA Adeza hoM ? uttara yaha hai ki bahuvacana meM pUrvokta Adeza na hoM, etadarthaM ekavacana kA grahaNa hai / ThAaMti | ThA Adeza nahIM hogA, kintu 'sthAdhyAgA' se prApta 'ThAa' Adeza hogA / ThAanti / jhAanti / gAmanti / pUrvavat sAdhutva hai // 26 // khAdidhAnyoH khAdhau // khA bhakSaNe, dhAvu jave, etayordhAtvoH khAdhA ityAdezau bhavato varttamAnamaviSyadvidhyAdyekavacaneSu / khAi ( 7- 1 ti = 6 ) / khAhira ( 7-12 dhAtoH paro hiH, ze0 pU0 ) / khAu / dhAi / dhAhii / ghAu' (718 ti = u, ze0 spa0 ) // 27 // C khAdidhAvyoH khAdhA - bhaviSyati vartamAne vidhyAdau ekavacane parataH khAdadhAv-dhAtvoH yathAsaMkhyaM khA, dhA ityAdezau bhavataH / khAhii khAdiSyati / khAikhAdati / evam - dhAhii - dhAviSyati / dhAi - dhAvati / tumaM khAsi / tvaM khAdasi / tumaM dhAsi / tvaM dhAvasi / vidhyAdau - khAu, khAdatu / ghAu, dhAvatu / zrahaM khAmu / zrahaM dhAmu / khAdAni / dhAvAni / 'ekatve'pi bhavet kvApi dhAvaterghA vibhASayA' / ghAhi, dhAvihira / dhAi, dhAvai / ghAu, dhAvau // 27 // 27 // - 1. tiSThanti - dhyAyanti gAyanti / khAdadhAvorluk 8 4228 ityaMtra bahulAdhikArA vartamAna bhaviSyadvidhyA cekavacana eva bhavati / teneha na bhavati / khAdanti, dhAvanti / kacitra bhavati-dhAvara purabha iti / he0 / khAdati khAdiSyati khAdatu - khAdet / evaM dhAvatItyAdIni / 2. saMjIvanIsammataH pAThaH /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze khAdidhAmyoriti / bhaviSyad, vartamAna, vidhi artha meM ekavacana ke pare khAda, dhAvu dhAtuoM ko krama se arthAt bhakSaNArthaka khAd dhAtu ko khA, evaM gatyarthaka-zuddhayarthaka dhAvU dhAtu ko ghA Adeza ho / khAhiha / sAdhutva pUrvavat jAnanA / tumaM 'khAsa' 'sipyAsoH sise' isa sUtra se si Adeza / pUrvokasUtra se khAda ko khA Adeza / khAsi / khAdasi / evaM dhAsi / dhAvasi / vidhyAdika ke ekavacana meM 'usumu vidhyA0' isase prathamapuruSa meM u, madhyamapuruSa meM su, uttamapuruSa meM mu hoNge| so khAu, sa khAdatu / vaha khAya / tumaM khAsu / tvaM khAda / ahaM khAmu / ahaM khAdAni / isI prakAra bhAva ko dhAdeza meM bhI jAnanA / ghAu, dhAsu, dhAmu / ekatve iti / kahIM para ekavacana meM ghAvaM dhAtu ko 'dhA' Adeza vikalpa se ho| to jahA~ dhA Adeza hogA vahA~ 'dhAhira' hogA, parantu pakSa meM- 'zeSANA 0' se akArAntatva / dhAvadda, dhAvau / 'e ca kvA' se ikAra | dhAvihi // 27 // 182 seviMsaH // 28 // grasu -glasu adane, asya dhAtorviso bhavati / visa' (7-1 ti = i, *90 ) 11 26 11 praseviMsaH - praseH visa ityAdezaH syAt / prasu zradane / visai / prasate / zrahe visissAmo, visihAmo vA / vayaM prasiSyAmahe // 28 // praseriti / prasadhAtu ko visa Adeza ho / grasa dhAtu bhojana karane ke artha meM hai / visai / grasate / visissAmo / 'ntihetthA' se mo Adeza / 'uttame ssA hA' se 'ssA''hA' - vikaraNa | 'eca kvA' se ikaar| visissAmo, visihAmo / patra meM visihimoprasiSyAmahe // 28 // ciJaciNaH // 29 // citra cayane, asya dhAtozciNo bhavati / ciNaha' ( spa0 ) // 29 // cinaciNa: - citra ityasya ciNa ityAdezaH syAt / ciJ cayane / ciNoI, ciNai | cinoti / 'Adizyate cino dhAtozceya ityeSa vA kvacit' / ubha uccinoti / pakSe-uzciNai / ucce uM, uciNeDaM, ucciNiraM / uccetum // 29 // citra iti / cidhAtu cayana - ikaTThe karane ke artha meM hai| ciJ ko ciNa Adeza. ho / ciNe / 'lAdeze vA' se ekaar| pakSa meM-ciNa, cinoti / kahIM para cim dhAtu ko 'ceya' yaha Adeza vikalpa se hotA hai| ut upasarga / ucai pakSa meM-ciNa Adeza / uciNai / uccaceauM / ceya Adeza / paca meM ciNa Adeza / 'e ca ktvA tusun' isase ekAra, ikAra / uciNe, uciNiuM / uccetum ityarthaH // 29 // krInaH kiNaH // 30 // DukrIJ dravyavinimaye, asya dhAtoH kiNo bhavati / kiNaha' (7-1 ti = i, spa0 ) // 30 // 1. asate -glasate / 2. cinoti cinute / 1. krINAti-krINIte /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . - aSTamaH pricchedH| 183 krIbaH kiNaH-krIvaH kiNa ityAdezaH syAt / hukrIna dravyavinimaye / kiNai, kiNae / krINAti-koNIte / te parataH-kiNizra-krItam // 30 // krIna iti / krImadhAtu ko kiNa Adeza ho| krIdhAtu-eka vastu, dravya athavA padArtha dekara dUsarI vastu ko lene ke artha meM hai| 'tatiporidetI' se ikAra, ekaar| kiNai, kiNae / krINAti / kharIdatA hai| pratyaya meM 'kke se ikAra / kinniaN,kriitm| ve ke ca / / 31 // veruttarasya kImaH kke AdezaH kiNAdezazca bhavati / vikkara, vikigaDa (pU0 sp0.)| vikrINIte // 31 // ve ke ca'-virityupasargAtparasya krImaH ke ityAdezaH syAt cakArAt kiNAdezo'pi / vikeha, vikkiNai / vikrINIte / sevAditvAt kakArasya dvitvam // 31 // veriti / vi upasarga se para krI dhAtu ko 'ke' Adeza ho| cakAra se kiNa Adeza bhI ho| 'sevAdiSu ca se kakAradvitva / 'lAdeze vA' se ekAra / vikeh| para meMvikSiNai / vikrINIte / becatA hai ityarthaH // 3 // uddhma udghamA // 32 // dhmA zabdAgnisaMyogayoH, asya dhAtorutpUrvasya udhumA bhavati / uddhamAI' (7-1ti-)||32|| ___ uddhmo dhumA-udupasargAtparasya dhmAdhAtoH dhumAdezaH syAt / dhmA zabdAmi saMyogayoH / udghamAi, uddhamati / sadAnandamate dhUmA iti pAThaH / tato dhUmAi-iti // 'uddhmo iti / ut-upasarga se para dhmA dhAtu ko dhumA Adeza ho| dhmAdhAtu zabda aura agnisaMyoga ke artha meM hai| udhumAi / sadAnanda 'dhUmA' Adeza mAnate haiN| ataH unake mata se udhUmAi yaha dIrgha-UkArayuka hogA // 32 // zrado dho dahaH // 33 // zracchabdAduttarasya DudhAJ dhAraNapoSaNayoH, asya dhAtordahAdezo bhavati / sahahaha (2-43 zsa , 3-3 ralopaH, 3-1 lopaH, 3-50 dadvi0, 7-1 th)| sadahi' (sahaheti pUrvavat , 7-32 ai, 2-2 talopaH, 5-30 sobi0)||33|| ado dho dahaH-zradaH parasya dhA-dhAtoH daha ityAdezaH syAt / saihai / zraddadhAti / sadahiaM / sevAditvAt dakArasya dvitvam / addhitam // 33 // do-iti / zrada se para 'dhA' dhAtu ko daha Adeza ho / 'sarvatra lavarAm' se repha. lop| zapoH saH' se sakAra / 'sevAdIca' se dakAradvitva / 'antyasya hala' se zrad ke dakAra kA lop| sahahaha / adhAti / zraddhA karatA hai| sadahimaM meM 'ke' se ikAra / aditam // 16 // 1. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 2. usmti| 3. addhate / akhitam / 4. saMjIvanI saMmataH paatthH|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 prAkRtaprakAro avAd gAhervAhaH // 34 // gAha viloDane, asya dhAtoravAduttarasya vAhAdezo bhavati / ovA. haI (4-21 ava-o, 7-1 ti ze0 sp0)| po-avavAhaha (prAyograhaNAt 2-2 valopo na, ze0 spa0) // 34 // avAd gAhervAhaH-avopasargAt parasya gAheH bAhAdezaH syAt / zrovAhai, avavAhai / avAditi kim ? gAhaha // 34 // . avAditi / baba upasarga se para gAhadhAtu ko bAha bAdeza ho| gAha dhAtu mayane meM majhAne artha meM hai| bodavApayo se ava ko bokAra / pAmeM-avavAhaha / avagA. hte| kevala dhAtu ko vAhAdeza na ho, kintu avopasarga meM hI ho-ataH avagrahaNa hai| gAhai, gAhate / yahA~ vAhAdeza nahIM hogA // 3 // kAservAsaH // 35 // avAdityanuvartate / kAs zabdakutsAyAm , asya dhAtoravAdutta.. rasya vAso bhavati / ovAsaha, avavAsaI (4-21 ava = o, ze0 pU0 sp0)||35|| kAzervAsaH-bhavopasargAtparasya kA dIptAvityasya vAsa ityAdezaH syAt / zrIvAsai, avavAsai, ovAsae, avavAsae / avkaashte| ovAsiGa, avavAsiuM / avakAzya / 'vAzabdasya uM AdezaH ktvAsthitasya kacid bhavet / iti uN-shraadeshH| avAditi kim ? kAsai / / 35 // kAzeriti / kAra-dhAtu dIti artha meM hai| ava upasarga se para kAra dhAtu ko pAsa Adeza ho / 'odavApayoH' se mokArAdeza / movAsai / patra meM avavAsai / 'tatipo' se ekAra hone se ovAsae, avvaase| avakAzate ityarthaH / ktvApratyaya ke viSaya meM 'kagacaja. se takAralopa / ktvApratyayasambandhI 'vA' ko kahIM u Adeza ho| isase uMbAdeza / ukta sUtra se vAsa Adeza / pUrvavat okAra / movAsiuM / 'eca paravA' se ikAra / bhokArAdeza ke paha meM avvaasiuN| avagrahaNa sUtra meM kyoM ? jisase kevala ko vAsa Adeza na ho| kAsaha, kAzate // 35 // niro mADo mANaH // 36 // mAG mAne, asya dhAtoniruttarasya mANAdezo bhavati / NimmANaha' (3-3 paH, 3-50 madvi0, ze0 puu0)||36|| niro mADo mANamavauM-nirupasargAt parasya mAGaH mANa-mava ityAdezo staH / mAlmAne / nimmAroha, nimmANai, nimmANae / nimmavae, nimmaveda, nimmavai / nirmimIte / nanu kathaM sammANei (sammAnayati ) ? mAna pUjAyAmiti dhAtvantarasma 1.avgaahte| 2. motvA'bhAvapakSe ityrthH| 3. avkaaste| 4. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 5. nirmimAte / 6. saMjIvanIsamataH paatthH|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH pricchedH| tat / 'niraH parasya mAge vA syAtAM maNamarau kacit' / nimmaNiUNa / nimmAriUNa / 'aDAdezA bahulam' iti zrAtvam / sarvatra 'e ca ktvA' iti itvam , etvaM ca / nimmaNeUNa, nimmAreUNa / nimmaNiUNa, nimmAriUNa / nirmAya // 36 // nira ini / nira upasarga se para mAudhAtu ko 'mANa' 'matra' Adeza ho| mAradhAtu mAna artha meM hai| mANa Adeza / 'sarvatra lavarAm' se rephalopa, 'zeSAdezayo' se makAradvisva / 'lAdeze vA' se ekAra / nimmANeha, nimmANai / 'tatipo' se ekaar| pakSa meM-nimmANae / isI prakAra mava Adeza meM bhI jAnanA / 'sammANei' yahA~ saMpUrvaka meM mAna Adeza kaise ? uttara-yahA~ mAdhAtu nahIM hai, kintu mAnadhAtu hai / nira iti / nira se para mAdhAtu ko kahIM maNa, mara Adeza vikalpa se ho / nimmaNiUNa / 'eca kravA0 se ikAra, ekaar| nimmAriUNa meM 'aDAdezA bahulam' se AkAra / evaM nimmAriUNa / nirmAya / 36 // (pdevlH|) padebalaH'-nirupasargAt parasya pada gatI, ityasya valAdeza syAt / nivvalai / niSpadyate // paderiti / nira upasarga se para pada dhAtu ko vala Adeza ho| pUrvavat rephalopa, vakAradvikha / nimbalai / niSpayate // . kSiyo jhijjaH / / 37 // kSikSaye, asya dhAtojhiMjo bhavati / jhijaha (spaSTam ) // 37 // kSiyo mijaH-kSi kSaye, ityasya mija ityAdezaHsyAt / mijjA / kssiiyte||37|| piya iti / vidhAtu bhaya ke artha meM hai| vidhAtu ko mija Adeza ho| jhijjai, siiyte|| bhidicchidorantyasya ndaH // 38 // midira', chidira". etayorantyasya ndo bhavati / bhindh| chindaha (4-17 vargAnta, 7-1 ti= i)||38|| bhidichiMdoranyasya ndaH-bhidir vidAraNe, chidir dvaidhIkaraNe, anayordhAtvoryo'ntyo varNaH tasya nda ityAdezaH syAt / bhindai, bhinatti / chindai, chinatti / tumaM bhindasu / tvaM bhindhi / chindasu, chindhi / 'tta iti kvacidAdezo vikalpena bhidi. cchidoH / ' bhettUNa, chettuunn| bhittvA, chittvaa| 'agadezA bahula'miti ikArasya ekaarH| pakSe-bhindiUNa, chindiUNa / 'e ca ktvA0' ityAdinA itvam, etvaM ca / bhindeUNa, chindeUNa // 38 // - midIti / phAudenA isa artha meM mida, phAr3akara do Tukar3e kara denA athavA cIra denA isa artha meM chid / ina dhAtuoM ke ansya varNa ko arthAt dakAra ko nda Adeza 1. idaM sUtraM bhAmahavRttau naasti| 2. kSiNoti, kssyti| 3. pUrvAparazailIdarzanAta (vidAraNe) ityarthanirdezo lekhakabhramAttruTitaH syAd iti prtiiyte| 4. atrApi (chedane) ityucitH| 5. minadhi, minte / chinatti, chinte /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 prAkRtaprakAze ho / bhindai, bhinatti / loT madhyamapuruSa ekavacana meM 'usumu vidhyA0' se suAdeza, bhindasu, bhindhi / evaM chindasu, chindhi / ta iti / bhid chidU dhAtu ko kahIM vikalpa seda ko ta Adeza ho / 'vazva tUga' se tUNa Adeza / 'kagacaja0' se talopa | 'aDhAdezA bahulam' se ekAra / bhettaNa, chettaNa / pakSa meM- 'e ca kvA' se ekAra, ikAra / bhindeUNa, bhindiUNa / bhi / evaM chida dhAtu meM bhI rUpa hoMge / hitvA // 38 // katheH // 36 // ar niSpAke, asya dhAtorantyasya Dho bhavati / kaDhaI' ( pU0 spa0 ) / theTa:- : - katha dhAtorantyasya DhaH syAt / katha niSpAke kaDhai, kaDhae / 'khaghayadhe'tyasya bAdhaH / kkathayati / 'kvacit ktvA pratyayasyeha umrANa ityapISyate' / kaduzrANa | 'sandhAbajlopa0' iti prakAralopaH / kathitvA // 39 // katheriti / kathadhAtu ke anya darja ko DhakAra ho / katha dhAtu pakAkara aSTamAMza avaziSTa rakhanA = kADhA karane ke artha meM hai| kaDhai, kaDhae / kvathayati / katha dhAtu se para kvAprasthaya ko kahIM 'uANa' Adeza hotA hai / 'sandhAvajlopa0' se akAralopa | kaduA / kathitvA // 39 // veSTezca // 40 // veST veSTane, asya dhAtorantyasya Dho bhavati / veDDhadda' ( ST = Dha, AdezatvAt 3-50 Dhadvi0, 3-51 d= D, 7 - 1 ti = 6) / yogavibhAga uttarArthaH // 40 // veSTezva - veSTa veSTane, ityasya yo'ntyo varNastasya DhaH syAt / veDhai, veDhae / veSTate / yogavibhAga uttarArthaH // 40 // Ta veSTeveti / bistarAdi ke lapeTane ke artha meM vidyamAna veSTa dhAtu ke antya varNa ko Adeza ho / veDhai | 'tatipo' se ikAra, ekAra | veDhae / vessttte| yogavibhAga pRthakapRthak do sUtra par3hanA, uttarArthaH = agrima sUtra meM kevala veSTa kI hI anuvRtti ke liye hai // 40 // utsamolaH // 41 // utsambhyAmuttarasya veSTerantyasya lo bhavati / ubvellara, saMvellaha ( 3- 1 talopaH, 3-50 vadvi0, STa = la, AdezatvAt 3-50 ladvi0 ze0 pU0 ) // 41 // " utsamollaH- utpUrvasya saMpUrvasya ca veSTerantyavarNasya 'la' ityAdezaH syAt / ugvellai / udveSTate / saMvellai / saMveSTate / 'zeSAdezayoH 0' iti dvitvena dvilakAre siddhe punardvilakAravidhAnaM kvacidantyasyAdeze na dvitvam / tena, veDhai-ityAdi siddham / atra saMyuktasya STa - ityasya DhakArAdeze na dvitvam // 41 // 1. kathayati / NAni - ityadhikaH / 2. kvacit cakArAt Tho bhavati, Tazca / beDhara, beThara, veTara- ityudAhara 3. veSTate / 4. udveSTate, saMveSTate /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH 187 utsamoriti / utpUrvaka, saMpUrvaka beSTadhAtu ke ansya varNa 'Ta' ko dvilakArAtmaka Adeza ho| udhevai / 'upari lopaH kagaDatada.' isase dlop| 'zeSAdezayo' se vakAradvisva / udveSTate / evaM saMvellai, saMveSTate / prama yaha hai ki eka lakArAtmaka '' Adeza paDhanA thA, 'zeSAdezayo' sela ko dvitva karane se dvilakA. rAtmaka ho jaataa|phir dvilakArAtmaka 'ba' Adeza grahaNa vyartha hokara yaha sUcita karatA hai ki saMyukta varNa ke sthAna meM vihita bhansya varNa Adeza ko dvitva nahIM hotA hai| ataH veDhaha meM 'Dha' ko dvitva na hogA // 11 // _ rudevH||42|| rudir asya dhAtorantyasya vo bhavati / ruvaI' (irit, v, 7-1 ti=)||42|| ___ rudo va-do'ntyasya dasya vaH syAt / ruvai / kecittu-rovai, ityudAharanti / tanmate 'aDAdezA bahula'miti ukArasya okAraH / ruirA / 'tUna ira zIle' iti irH| 'pAdIto bahula miti prApratyayaH / rodanazIlA // 42 // rudo va iti / rudadhAtu ke antya dakAra ko vakAra Adeza ho / ruvai / roditi| koI AcArya rovai prayoga karate haiM, unake mata se 'aDAdezA bahulm' se ukAra ko okAra hogA / ruharA / 'tRn ira zIle se ir| 'kagacaja0' se vlop| 'sandhau aj lopa.' se akAralopa / 'AdIto bahulam' se AkArapratyaya / 'kacidapi lopaH' se alopa / rodanazIlA // 42 // udo vijaH // 43 // utpUrvasya vijerantyasya vakAro bhavati / uvvivaI (2-2 talopaH, 3-50 vadvi0, ze0 pU0 sp0)||43|| udo vije:-udupasargAtparasya vijerantyavarNasya vakAraH syAt / uvvevai, ubvevae / 'aDAdezA bhul'miti.ekaarH| udvijate // 43 // ___ uda iti / ovijI bhayacalanayoH, ut upasarga se para bhayacalanArthaka vija dhAtu ke bhansya varNa ko vakAra ho / isase va Adeza / 'aDAdezA bahulam' se ekAra / 'upari lopaH kagara' se dalopa / zeSAdezayoIisva.' isase vakAra ko dvitva / ubvevai / 'satipo.' se e| umvevae / udvijate // 13 // . vRdheH||44|| vRdhu vardhane, asya dhAtorantyasya do bhavati / SaDDa (1-27 R a, ha, tasya AdezatvAt 3-50 vi0, ze0 puu0)||44|| vRdheDDheH-vRdherantyasya dhasya DDhaHsyAt / Rto't |vddddhi, vaDDhae / vardhate // 44 // eperiti / vRSa vRddhau, vRSadhAtu ke bhansya ko 'I' hoya / 'Rto't' se akAra / baDyA parvatena 1. roditi / 2. saMjIvanIsaMmataH paatthH| 3. udvijte| 4. saMjIvanyAdisaMmataH paatthH| 5.biite|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 prAkRtaprakAze hantermaH // 45 // hantaramtyasya mmo bhavati / hammaI' (spaTam ) // 45 // hantermaH-hiMsAgatyarthakasya han-dhAtorantyavarNasya mma ityAdezaH syAt / hammai, hammae / hanyate / kartari tu nAyamAdezaH / tathA coktam-'kacittu hantama iti zrAdezo neSyate budhaiH' / haNai-hanti / hantavvaM-hantavyam / haMtUNa-hatvA / hohataH / 'khaneH kvApi mma ityeSa syAdantyasya haneriva / ' khmmi| khAyate, khanyate / 'nAntyadvitve' iti iaijjayorabhAvaH / kApIti vacanAdiha na bhvti| khaNiai, khaNibai / haNiai, haNijjai // 45 // hantariti / hiMsA-gatyarthaka handhAtu ke antya varNa ko 'mma' yaha Adeza ho| hammaI / yaha 'mma' Adeza kartA artha meM nahIM hotA hai / kahA bhI hai-'kaciditi |hn dhAtu ko 'mma' Adeza kahIM-kahIM nahIM bhI hotA hai| haNai / 'shessaannaamdnttaa'| 'no nnH'|hnni / hanti / kacid-grahaNa se karthaka pratyaya ke atirikta bhI hotA hai| jaise haMtamba, haMtUNa-ityAdi / sAdhutva pUrvavat / 'khaneriti' / khandhAtu ke anasya ko 'mma' yaha Adeza handhAtu ke sadRza hotA hai| khammai / 'nAnsyadvitve' se ima-ijja kA niSedha ho jaaygaa| khAyate, khanyate ityrthH| kApi grahaNa hai, isase kahIM-kahIM 'ma' Adeza nahIM bhI hogaa| yakpratyaya ko 'yaka iaijjo' se iya / khaNibhai / hnniai| 'no NaH' / khanyate, hanyate / evaM khaNijai, haNijai meM ijja Adeza hogA // 45 // . ___ruSAdInAM dIrghatA // 46 // rupAdInAM dIrghatA bhavati / rUsai / tuusi| sUsai (2-43 Sasa, evaM sarvatra, ze0 spa0 puu0)| rupyati / tuSyati / zuSyati // 46 // ruSAdInAM dIrghaH:-ruSa roSe, ruSa-ityAdInAM dhAtUnAm upadhAyA ukArasya dIrghaH syAt / rUsai, rUsei, rUsae / ruSyati / sUsai, sUsei / zuSyati / 'ruSAdInA'miti kim ? ruvai / roditi // 46 // ___ ruSeti / ruSAdika dhAtuoM ke upadhAbhUta ukAra ko dIrgha hotA hai| isase dIrgha / 'tatiporideto', 'zeSANAmadantatA', 'zapoH saH', 'lAdeze vA' isase vikalpa se ekaar| rUsei, rUsai / ruSa roSe / ruSyati / evaM zuSa shossnne| sUsei, sUsai / ruSAdikoM ko dIrgha ho yaha kyoM kahate haiM ? sAmAnyataH sabhI upadhA ke ukAra ko dIrgha ho, aisA 'mAnane para rUvai meM bhI dIrgha ho jAyayA // 46 // co vrajanRtyoH // 47 // braja, nRtI, anayorantyasya zo bhavati / vaha (3-3 ralopaH, ze0 puu0)| NavaI' (1-27 = a, 2-42 = Na, ze0 spa0,ti- pU0) // co brajinRtyoH-vraja gatau, nRtI gAtravikSepe, ityanayorantyavarNasya ca ityA1. hanti / 2. saMjIvanyanusArI paatthH| 3. brajati / 4. nRtyati /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH pricchedH| 16 dezaH syAt / vacai / vrjti| Nazca / nRtyti| nanu kathaM 'Na'miti ? naTa nRttAvityasya nAMvyamiti, tasmAdidaM syAt // 47 // bo-iti / gatyarthaka vajadhAtu ko, padArthAminayArthaka nRta dhAtu ke antya varNako . '' yaha vAdeza ho| bacAi / 'sarvatra lavarAm' se rephalopa / brajati / ukta sUtra se '' Adeza / 'no NaH' se NakAra / NacAi / nRtyati / yadi nRta ko sarvatra ca Adeza hotA hai to gaTTa yaha kaise hogA? uttara-yahA~ naTa nRttI, nRtyarthaka naTa jAtu hai / 'Rhloyet', 'ata' updhaayaa|-evN yaha nATyazabda kA hai| 'adho manayAma' se ylop| 'zeSAdezayoH' se dvisva / 'no NaH sarvatra se NakAra / 'adAto yathAdiSu vA se AkAra ko akAra / 'bho binduH' se anusvAra / gttttN| nAvyam // 47 // . . yudhibudhyoH // 48 // * yudha samprahAre, budha avagamane, anayorantyasya jho bhavati / jujjhai / bujjhai' (dha = jh, AdezatvAt 3-50 jhadvi0,3-51 jh =j,she0sp0)| .. yudhibudhigRdhisidhikrudhAM jjhA-yudhyAdInAmantyasya jmaH syAt / yudha saMprahAre / jujmai, yudhyate / budha avgmne| bujmai, budhyte| gRdhu abhikAkSA. yAm / gijjhai, gRdhyati / sidhu sandhau / sijmai, sidhyati / krudha kope| kujmai, kabhyati // 48 // yudhIti / yudhAdika dhAtuoM ke antya varNa ko Adeza ho / yudha pAtu mAranA yuddha karane ke artha meM hai| dha ko jama aadesh| 'AdeyoM jaH' se jakAra / jujhAi / yudhyate / budha dhAtu samajhane ke artha meM hai| pUrvavat-bujhAi / budhyate / gRpa dhAtu atyanta Asakti cAhane ke artha meM hai / jana Adeza / 'aDAdezA bahulam' se ikAra / gijyAi / gRdhyati / sipa dhAtu milanA, yA siddha karane ke artha meM hai| sijhai / siddhayati / kraya dhAtu krodha karane ke artha meM hai / 'sarvatra lavarAm' se rephalopa / kujjhAi / krudhyati // 4 // ___ rudhenrdhambhauM // 49 // ___ rudhir ( asya dhAto)rantyasya ndha-mbhau bhvtH| rundhara, rumbhaI (irit , dh = paryAyeNa ndha, mbha, 7-1 ti =i, 4-17 vrgaant0)||49|| rundhadhambhau-rudh-dhAtorantyasya dha-mbha ityAdezau stH| rundhai, rumbhaha / ruNaddhi / 'rudho dhambho kaciva kvacijmo bhAvakarmaNoH / tena diNNAdayaH' iti ktana saha ruddhAdezaH, ruddhazabdAd vA / ruddho, ruddhaH / rujmA , rudhyate // 49. // ___rudheriti / rudha dhAtu ke antya varNa ko ndha mbha Adeza hote haiM / rundhaI / aura jahA~ mbha Adeza hogA vahA~ sambhaha / rudha dhAtu AvaraNa = DhakanA, rudhanA, geMsanA artha meM / ruNaddhi / kahIM-kahIM rudha dhAtu ko ndha mbha Adeza nahIM hote aura kahIM para bhAvakarma meM usa Adeza hotA hai| ktapratyaya ke pare 'kena diNNAdayaH' se pratyaya ke sahita 1. yujyate, buddhyte| 2. saMjIvanI-subodhinIsaMmataH paatthH| 3. rudhenrdhassaudhassai / kA. paa0| 4. ayaM pATho na lbhyte| 5. ruNaddhi, rundhe||
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 prAkRtaprakAze rudra ko ruddha Adeza / 'ata ot soH' se bho / do / rudaH / laT meM dha ko jjha Adeza / rujjhai / rudhyate // 49 // mRdo laH // 50 // mRda kSAlane, asya dhAtorantyasya lobhavati / malaI' (spaSTam ) // 50 // mRdo la:- mRda kSode, ityasyAntyavarNasya laH syAt / malaha, malei / mRdnAti // mRdo - iti / mRd dhAtu masalanA, pIsanA Adi artha meM hai| mRd dhAtu ke antya varNa ko la Adeza ho / malai | mRdnAti // 50 // zalRpatyorDaH // 51 // 2 zadala zAtane, patlu patane, anayorantyasya Do bhavati / saDai, / paDai ( ze0 spa0 ) // 51 // zadi patyorDa :- zala zAtane, padlR gatau ityanayorantyasya DaH syAt / saDai, zIyate / paDha, patati / vastutaH - zala vizaraNagatyavasAdaneSu, padala patane // 51 // zadIti / zad aura pat dhAtu ke ansya varNa ko 'Da' Adeza ho / 'zaSoH saH' se sakAra / saDadda, vizIryate / phailatA hai yA naSTa ho rahA hai / paDai / patati / gira rahA hai // 51 // zakAdInAM dvitvam / / 52 // zakla zaktau, ityevamAdInAM dvitvaM bhavati / sakkai ( 7- 1 ti = i, spaSTam ) / laggai ( 7-1 ti = i, ze0 spa0 ) / zaknoti / lagati // 52 // . zakAdInAM dvitvam - zaklR zaktau - ityAdInAM dhAtUnAmantyasya dvitvaM bhavati / sakkara, zaknoti / sakkai mae / zakyate mayA / 'nAntyadvitve' iti niSedhAt yaka iyijjyorbhaavH| lggi| laga saGge / maggai, idaM nodAhartavyam, rephalopadvitvAbhyAmapyasya siddheH / dvitvenaiva yagarthasya pratIyamAnatvAt yagapi na / sakkai te zakyate tvayA // 52 // zaketi / zakAdika dhAtuoM ke ansya varga ko dvitva ho / sakkar3a / samartha hotA hai / bhAva meM bhI sakkada-yahI hogaa| kyoMki 'mAntyadvitve' se iya-ija kA niSedha / dvisva se hI bhAvakarma kI pratIti ho jAyagI, ataH yak bhI nahIM hogA / laga dhAtu saGga meM lagane ke artha meM hai / lggi| mArga anveSaNe kA maggai udAharaNa nahIM denA, kyoMki 'sarvatra lavarAm' se rephalopa / 'zeSAdezayo' se dvitva | 'aDAMdezA bahulam' se hasva hone se maggai ho jAyagA // 52 // sphuTicalyorvA // 53 // sphuTa vikasane, cala kampane, anayorantyasya vA dvitvaM bhavati / phuTTa (3-1 salopaH, Tadvi0, 7-1 ti = i), phuDara ( dvitvAbhAve 2-20 TaM = Da, ze0 pU0 ) / callA, calai* // 53 // 3. saMjIvanIsthaH pAThaH / 1. mRdunAti / 2. zIyate / patati / sphuTati / calati / 4. sphoTate,
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 161 ____aSTamaH pricchedH| sphuTicalovo'-sphuTa vikasane, cala kampane, anayorantyasya vA dvitvaM syAt / phuTai, phuDai / sphuTati / callai, calai / calati / phuTo, phuDiyo / sphuTitaH / calliyo, clishro| calitaH / / 53 // ___ sphuTIti / sphuTa khilajAne ke artha meM hai, cala-kaoNpane meM hai| sphuTa aura cala ke bhansya varNa ko vikalpa se dvitva ho / 'upari lopaH' se skaarlop| phuTai / phUTatA hai| pakSa meM-To / phuDai / sphuTati / phuTo / sphuTTitaH ke sthAna meM 'kena diNNAdayaH' se phuTa Adeza / pakSa meN-phuddio| sphuttitH| evaM calAi, calai / calati / callio, clio| clitH||53|| . prAdermIlaH / / 54 // - prAderuttarasya milo'ntyasya dvitvaM bhavati vA / pamillaI' (spa0 pU0), pamIlA (3-3 ralopaH, 'hasvaH saMyoge' iti hemasUtrAt mI = mi, ze0 pU0) (spa0 ) // 54 // prAdermIlaH-prAderupasargAtparasya mIla ityasya antyasya vA dvitvaM syAt / mIla nimeSaNe / nimillai, nimIlai / nimIlati / vAzabdasya vyavasthitavibhASitatvAt yatra 'aDAdezA bahula'miti IkArasya ikAraH, tatraiva dvitvam / tena, nimIlai-ityatra na dvitvam / evam-pamillai, pmiili| pramIlati / saMmillai, saMmIlai / saMmIlati / ummilAi, ummIlai / unmIlati / prAderiti kim ? mIlai / mIlati // 54 // prAderiti / prAdika upasarga se para mIla dhAtu ke antya varNa ko vikalpa se dvitva ho / mIla dhAtu A~kha kI palaka lagAne ke artha meM hai| 'aDAdezA bahulam' se IkAra ko ikAra / ukta sUtra se dvitva / nimillai / yahA~ vA-grahaNa vyavasthitArthaka hai| ataH jahA~ 'aDAdezA bahulama' se ikAra hogA vahIM dvitva hogaa| ataH pakSa meM-nimIlai / hasva na hone se dvisva bhI nahIM hogA / evaM pamillai / 'sarvatra lavarAm' se rephalopa / pamIlaha / pramIlati / ud mIla, 'upari lopaH' se dalopa / 'zeSAdezayo' se dvitva / anya kArya pUrvavat / ummilai, ummIlai / unmIlati / Adi-grahaNa karane se kevala dhAtu meM dvitva na hogaa| mIlai / molati // 54 // bhujAdInAM ktvAtumuntavyeSu lopaH // 55 // bhuja ityevamAdInAM ktvAtumuntavyeSu parato'ntyasya lopo bhavati / bhotUNa (jalope, 3-1 kalope, guNe, 3-50 tadvi0, 4-23 ktvaH zeSasya vasya sthAne UNAdezaH) bhottuM / bhottavvaM / vidaH, vettUNa (dalope, 3-1 kalope, 3-50 tadvi0, 4-23 vA UNa, guNaH pUrvavat ) / vetuM (pUrva 1.saMvanyanugataH paatthH| 2. pramolati / 3. 'yuvarNasya gunnH'| 814037 hemasatreNa guNaH / evamuttaratra / vastutastu-'ruda-muja-mucA to'ntysy'| 8|4|212-essaamntysy ktvA-tum-tavyeSu to bhavati / eSa prakAraH zobhanaH pratibhAti / 'kva UNaH' iti ktvA= UNa, punastakArasya dvitvAdi sarva sughaTamiti / roditum-roditavyam /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 prAkRta prakAza yad guNe kRte jalope ca zeSabhUtatumunastakArasya 3 50 dvi0, 4-12 mabiM0 ) / veta (3-2 yalopaH, 3-50 vadvi0, 4- 12 ma0i ) / rudaH, roNa, rotuM, rosavvaM ( bhotuM bhottavyaMvat) / ( bhocasAvAt ) // 55 // bhujAdInAM ktvAtumuntavyeSu lApaH - bhujasadRzAnAM dhAtUnAM ktvA-tumun - tavyeSu parataH antyasya lopaH syAt / bhuja pAlanAbhyavahArayoH / 'ktvA tUNa' iti tUNaH, uktasUtreNa antyalopaH / 'sevAdiSu ce 'ti takArasya dvitvam / 'aDAdezA bahulam' iti cakAraH / bhottUNa, bhuktvA / bhottuM, bhoktum / bhottavvaM, bhoktavyam / mosUNa, muktvA / tUNAdeze 'kagacaje' ti talope, moUNa-ityapare / mottuM, moktum / motavyaM, moktavyam / rottUNa, roUNa iti vA, ruditvA / rottuM, roditum / rosavvaM, roditavyam / yathA lakSyamutprekSyam / / 55 / / bhujeti / bhuja- sadRza dhAtuoM ke antya varNa kA lopa ho kyA tumun-tamya pratyayoM ke pare / bhuja dhAtu pAlana aura bhojana artha meM hai / 'kvA tUga' se tUNa Adeza / ukta sUtra se jakAralopa | 'sevAdiSu ca' se takAradvitva, 'aDAdezA bahulam' se ukAra ko okAra / bhotRNa-bhukvA / isI prakAra bhotuM, bhottabvaM meM bhI jAnanA / yahA~ 'adho manayAm' se yalopa | 'zeSAdezayo0' se dvizva vizeSa hai| mottnn| muktvA / tUjJAdeza meM 'kagacaja0' se talopa karane para moUNa- koI AcArya mAnate haiM / evaM rotRNa, roUNa= ruditvA / rottuM = ruditum / rottamvaM roditamyam / lakSyAnukUla vyavasthA kara lenI cAhiye / ubhaya prakAra ke rUpa siddha haiM // 55 // zruhujiladhuvAM No'nte svaH' / / 56 / / zru zravaNe, hu dAnAdAne,' ji jaye, lUm chedane' dhUJ kampane, ityeteSAmante NaH prayoktavyaH, dIrghasya hrasvo bhavati / suNai ( 2-43 zU = sa, 3-3 ralopaH, 7-1 ti = i, ze0 spa0 ) / huNai / jiNai / luNai / dhuNai " / ( spaSTAH pU0 ) // 56 // zruhujiladhUnAM * No'nte hrasvazca - zru ityevamAdInAM paJcAnAM dhAtUnAm zrante aNakAraH prayoktavyaH, eSu yo dIrghaH tasya hrasvazca syAt / zru zravaNe / suNa, zRNoti / hu dAnAdanayoH / huNai, juhoti / ji jaye / jiNai, jai / jayati / lUb chedane / luNai, luNei / zratra UkArasya hrasvaH / pUrveSu dIrghAbhAvAt na hrasvaH / lunAti / dhUm kampane / dhuNai, dhuNei / dhUnAti / 'zravAdInAM yo NakAro'nte sa kvacid cA vidhIyate' / suNiUNa, soUNa / zrutvA / hui, juhoti / huNanto, juhvat / jiNi ! kA0 pA0 / 1. zruhujimudhuJAM No hasvazca / 3. muGa zabde ityadhikaH muNai-mavate / kA0 pA0 / lunAti - lunIte / dhunoti-dhavate / ityAdayaH / 2. hu dAnAdanayoH / kA0 pA0 4. zRNeti / juhoti / jayati / 5. saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH / 163 UNa jeUNa / jitvA / luNizravvaM, lavitavyam / 'ivAdibhya itarasyApi No'nte kvacana dRzyate' / thuNai, stauti / dhuNiUNa, stutvA // 56 // zruhu-iti / zru-hu-ji-lU-dhU ina pA~ca dhAtuoM ke antya varNa ke Age NakAra kA prayoga ho aura dIrgha dhAtu ko arthAt lU dhU dhAtuoM ko hrasva ho / zru dhAtu sunane ke artha meM hai / sui / zRNoti / sunatA hai| hu dhAtu dene aura lene ke artha meM haiM / huNai / juhoti / ji-jItane ke artha meN| jii / pakSa meM jaai / 'evamanye'pi' se ji ko jaa Adeza / jayati / lU dhAtu chedana- annAdi-paudhoM ke kATane meM hai| dhAtu ke anta 'Na', pUrva ko hasva / 'lAdeze vA' se ekaar| luNeha, luNai / lunAti / isI prakAra dhuNe, dhuNai / dhUnAti / 'zravAdInAmiti' / zru-ityAdika ukta pA~ca dhAtuoM se vihita jo kArAgama hai. vaha kahIM vikalpa se hotA hai| zrudhAtu se ktvApratyaya / 'ktvA tUNa' setU / ukta vArtika se vikalpa se Na / 'sarvatra lavarAm' se rephalopa / 'e ca ktvA0' se ikAra / suNiUNa | pakSa meM- 'aDAdezA bahulam' se ukAra ko okAra / soUna / isI prakAra jiNiUNa, jeUNa-bhI hoNge| luNibhagvaM meM lU dhAtu, tavya pratyaya / ukta sUtra se NakArAgama, pUrva ko hasva / 'e ca kvA0' se ikAra / 'kagacaja0' se talopa | 'adho manayAm' se thalopa | 'zeSAdezayo0' se vakAra - dvitva | 'mo bindu:' se bindu | luNigvaM / zravAdibhya iti / zru-ityAdika dhAtuoM se atirikta bhI kahIM dhAtu ke anta meM Na hotA hai / stu dhAtu / NakArAgama / 'stasya thaH' se thakAra / thui, thuNiUNa / pUrvavat // 56 // bhAvakarmaNorvvazca // 57 // eSAM bhAvakarmaNorantye vva-zabdaH prayoktavyaH, cakArAt Nazca / suvvai ( 2-43 z= sa, 3-3 ralopaH vvaprayoge, saMyoge 8 / 8 / 227 hema0 hasva0, 7-1 ti = i ) / suNijai ( 8-56 Natve hrasve ca kRte, 7-33 a = i, iti suNa- i = suNi jAte, 7-21 dhAtupratyayayormadhye jja, 7-1 ta = i ) / huvvAi, huNijai / jivvara, jiNijai / luvvara, luNijjai / dhuvara, dhuNijjara' (pUrvavat sarveSAM siddhirjJeyA ) // 57 // bhAvakarmaNorvvazva-bhAve karmaNi cArthe zravAdInAM dhAtUnAmante kRtadvitvo 'vva' iti bhavati / cakArAt pUrvasUtrokto NakArazca / suvvai / pakSe - suNii suNijai / zrUyate / huvvara, huNizrai, huNijjai / hUyate / jivvara, jiNi i, jiNijjai / jIyate / luvvara, luNizrai. luNijjai / lUyate / dhuvvai, dhuNizraD, dhuNijjai / dhUyate // 57 // bhAveti / bhAva aura karma meM zru ityAdika dhAtuoM ke anta meM dvitva- vakAra kA arthAt 'bva' isakA Agama ho / sugvai / 'savatra lavarAma' se rephalopa / 'tatipoo' se ikAra / subbaI | pakSa meM 'yaka iaijjau' se iaija / 'kvacidapi lopaH' se NakArAkAra kA lopa / rephlop| zakAra ko makAra / ta ko ikAra / pUrvokta ke sadRza hoMge / suNiai, suNijai / zrUyate / isI prakAra sarvatra jAnanA / lU aura dhU dhAtu meM hasva 1 1. zrUyate - hUyate - jIyate -lUyate -dhUyate / 13 prA. pra.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 prAkRtaprakAzebhI hogA / lumvai, lunniai,lunniji| lUyate / dhumvai, dhunniai,dhunniji| dhuuyte||7|| gamAdInAM dvitvaM vA // 58 // / gamAdInAM dhAtUnAM dvitvaM vA bhavati / gammai (spaSTaM), gamijada (733 bhaviSyati gamo'kArasyetvaM, 7-21 madhye ja, 7-1 tai, evamuttaratrApi zeyam) / rammai, ramijai / hassai, hasijaha / gmyte| rmyte| hsyte||58|| gamAdInAM dvitvaM vA- gamlu gatau, bhAvakarmaNorviSaye gamAdInAM dhAtUnAm antyasya vA dvitvaM syAt / karmaNi lakAra:-gammai / 'nAntyadvitve' iti niSedhAt yakaH iaijjo na staH / pakSe-gamiai, gaminnai / gamyate / evam-labbhai, labhiai, labhi. jai / labhyate / rammai, ramiai, ramijjai / ramyate / bhaNNai, bhaNiai, bhaNijbai / bhaNyate / prAkRtigaNo'yam // 58 // gamAdInAmiti / bhAva aura kama meM gamAdika dhAtuoM ke ansya varNa ko vikalpa se 'dvitya ho / gammai / 'nAntyadvitve se nivedha hone se iya ija nahIM hoNge| dvisva se hI bhAvakama kI pratIti ho jAyagI, ataH tadarthabodhaka yaka bhI nahIM hogaa| pakSa meMgamiai, gmiji| gmyte| isItaraha lbbhi| bhakAradvitva ke bAda 'vargepu yujaH pUrvaH' se bakAra / labhai / pakSa meM-labhiai, labhijai / labhyate / evam-bhAi, bhaNiai, bhaNijjai / bhagyate // 58 // liherlijmH|| 59 // liha AsvAdane, asya dhAtolijjho bhavati bhAvakarmaNoH / lijjhi| (spa07-1 ta =i)|| 59 // duhilihivahAM dujjha-lijjha-bujjhAH-eSAM dhAtUnAM bhAvakarmaNorviSaye yathAkramaM dujma-lijjha-bujmA ityete AdezA bhavanti / duha prapUraNe, liha AsvAdane, vaha prApaNe / dujjhai / duyate / lijmai / lihyate / bujjhai / uhyte| kecittu vetyanuvartayanti / tanmate, duhiaha, duhijjai / lihiai, liiinnai / vahiai, vahibbai / ityAdayo'pi bhavanti // 59 // ___ duhIti / duhAdika tIna dhAtuoM ko bhAva-karma meM dujjhAdika krama se hote haiN| arthAt , duha ko dujjha, liha ko lijma, vaha ko bujya hote haiN| dujhAi / duha dohane ke artha meM hai / liha AsvAda lene meM arthAt cATane ke artha meM hai| vaha prApta karAne meM arthAt bojha ityAdi ko yathAsthAna pahu~cAne ke artha meM hai| dujjhAdika. Adeza hone para dujjhai, lijjhai, vujhaai| sAdhusva sugama hai| koI AcArya 'vA' isakI anuvRtti karate haiM, unake mata se dujjhAdika Adeza vikalpase hoNge| pakSa meM 'yaka iaijo' se ia-ijja Adeza hoNge| taba duhiai, duhijai / duyate / evaM lihiai, lihijai / liyate / vahiai, vahijai / uhte| ye bhI hoMge // 59 // 1. lihejaH-lijjaha / kA0 paa0| 2. liyte| 3 saMjIvanyAdisaMmataH paatthH|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH / 165 hakohIrakIrau // 6 // hRJ haraNe, DukRJ karaNe, anayohIrakIrau bhavataH bhaavkrmnnorrthyoH| hIrai / kIraI (spa0 puu0)||60|| - ha loharikIrauM-etayorbhAvakarmaNorviSaye yathAkramaM hIrakIrI stH| hIrai / hiyate / kIraha / kriyate / 'nAntyadvitve' iti yogavibhAgAd yako'bhAvaH // 60 // hRJ iti / hR-kR ko bhAvakarma meM hIra-kIra Adeza ho| arthAt 'hR' ko hIra evaM 'kR' ko kiir| hIrai / hiyate / kIrai / kriyate / 'nAntyadvive' isa sUtra meM 'na' ko pRthak karake 'na' yaha sUtra mAnanA / isakA yaha artha hogA ki kahIM anyatra bhI Adeza hone para ima-ija nahIM hote haiM, ataH yahA~ ibha ija nahIM hoMge // 60 // (jJo jaannmunnau|) jJo jANamuNoM-jJA-dhAto ve karmaNi ca jANa-muNa ityAdezau vA stH| 'lAdeze vA' ityetvam / jANei, muNei / jJAyate / 'nAntyadvitve-iha yogavibhAgAdatra ithaijjayorabhAvaH / etvapakSe tu dvAvapi bhvtH| jANiai, jANijjai / muNiai, muNijai / AdezapakSe-'najJapaJcAzaditi NakAraH / NAiai, NAijjai / jJAyate / kecittu-jo jANamuNau' ityasya sthAne 'jho NanaNavvau'- evaM sUtraM ptthnti| tanmate Najai, Nanvai-iti / jJAyate // jJo-iti / jJA dhAtu jAnane ke artha meM hai| jJA dhAtu ko bhAvavAcya yA karmavAcya rahate jANa aura muNa Adeza vikalpa sa hote haiM / 'lAdeze vA' se ekAra hogA / jANei, muNei / jJAyate / ekArAdeza hone para ia ijja nahIM hoNge| kyoMki pUrva prakriyAnusAra 'nAntyadvitve' se na kA yogavibhAga karake isa ija kA niSedha ho jaaygaa| 'lAdeze vA' isa vikalpa ke pakSa meM ia ija hoNge| jAziai, jANijaha / muNiai, munnijh| sUtra ke AdezAbhAva meM 'majJaH' isase NakAra hogA / ia, ijja pUrvavat / NAiai, NAijjai / jJAyate / koI bhAcArya sUtra meM jANa-muNa ke sthAna para Naja-Naca Adeza mAnate haiM, unake mata meM gajai, Navaha ye rUpa hoNge| jnyaayte|| herdIpoM vA // 61 // aherdhAtordI? vA bhavati bhaavkrmnnorrthyoH| gAhijai, gahijaI (3-4 ralopaH, vikalpena dIrgha kRte, agre gamijaivat ) // 61 // ___ AheppaH -praha-dhAto ve karmaNi ca vA gheppAdezaH syAt / 'nAntyadhitve' iti 1.hiyate-kriyate / kacit 'zo NajjaNavau vaa'| zA-ityasya dhAtoH gajja, Nava ityAdezI bhavataH mAvakarmaNoH / NajjA / Navara / pakSe-jANijjA-muNijjA / 'caanRtyornnjjnnttttii| anayorbhAve Najja-gaTTI mvtH| gajjara / Na / shaayte| nRtyate / kA0 pA0 ityadhikaH / 2. saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH / 3. nedaM sUtraM mAmahavRttau / 4. ahevA vettha / vetyA-geNhijjAgRhyate / 5. gRhyte| 6. bhAmahasaMmato nAyaM paatthH|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 praakRtprkaashenissedhaadiaibnyorbhaavH| gheppai / gRhyate / pksse-'prhegeNhH'| 'sandhAvajlopa0' ityakAralopaH / gaiNhiai, geNhijjai / gRhyate // 61 // __ graheriti / graha dhAtu ko bhAva-karma meM gheppa Adeza ho| 'nAnsyadvisve' se niSedha hone se iaija nahIM hoNge| pai / gRhyate / pakSa meM 'ahergeNhaH' se geNha Adeza hogaa| 'yaka iaijo' se ia ija hoNge| 'sandhAvajlopavizeSA bahulam' isase athavA 'kacidapi lopaH' isase akAra kA lopa hogA / geNhiAi, geNhijai / gRhyate // 6 // ktena diNNAdayaH // 62 // digNa = ityevamAdayaH ktapratyayena saha nipAtyante / DudAJ dAne, diNNaM (sp0)| rudir , ruNNaM (pUrva0 sp0)| prasI, hityaM (sp0)| daha, daDDhaM / raJji, "rattaM (pU0 spa0 ) // 62 // tana diNNAdayaH-DudAna dAne, ityAdInAM dhAtUnAM ktapratyayena saha diNNa ityAdayo nipaatynte| ye pratyayalopAgamavarNavikAralakSaNena anupapannAste nipAtanAtsAdhyante 1 datta 2 mukta 3 vyatitrAnta 4 trastAnAm 5 uditasya ca / 1 diNNaM 2 muttaM ca 3 bolINa 4 hittha 5 ruNNA bhavantyamI // 6 daSTa 7 dagdhA 8 'rjita 9 khyAta 10 sthApitAnAmime mtaaH| 6 DakkaM 7 daDDhaM 8 viDhattaM ca 9 saMkhAdaM 10 thAviaM tathA // 11spaSTA 12''svAdita 13 naSTAnAM syAt 14 prasArita 15 luunyoH| 11 chivitraM 12 cakkhinaM 13 lukkaM tathA 14 visavinaM 15 luaM // 16 prArabdhA 17 'rpitayoH syAtAm 16 aADhattaM ca 17 viNAvidhaM / evaM diNNAdayo'nye'pi dattAdInAM nipAtitAH // 62 // keneti / dAja dAne, ktapratyaya ke sahita dA ityAdika dhAtuoM ko arthAt siddha 'datta' ityAdika ke sthAna para 'diNNa' ityAdika nipAta se hoN| jo kArya pratyaya se, lopa se, Agama se, varNavikAra se athavA sUtra se upapanna nahIM hote haiM, ve saba nipAta se siddha kara liye jAte haiN| jaise 1. datta ko diNNaM, 2. mukta ko muttaM, 3. vyatikrAnta ko colINa, 4 trasta ko hittha, 5 udita ko rugNa, 6 daSTa ko Daka, 7 dagdha ko daDDha, 8 arjita ko vitta, 9 khyAta ko saMkhAda, 10 sthApita ko thavia, 11 spaSTa ko chivia, 12 AsvAdita ko cakkhia, 13 naSTa ko luka, 14 prasArita ko visavitra, 15 lUna ko lua, 16 Arabdha ko ADhatta, 17 arpita ko viNAvibha, hote haiN| evaM jaise dattAdikoM ko diNNAdika hote haiM aise hI anya bhI hote haiM // 12 // 1.diNAdaya ityApa-diNaM, ruNaM / kA0 paa0| 2. prasi-titthaM, tatyaM / kA0 pA0 / 3. (hityaM viidditbhiityoH|) 4. dahra-raDhaDhaM-daDhaM / kaa0paa0| 5. rantaM, rataM, rajjaM / dattaM-ruditaM-trastaM-dagdhaM-raktaM / kA0 pA0 /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH pricchedH| . 197 (tksserNpvcchau|) takSeraMpavacchauM'-takSeH raMpavaccha ityAdezau staH / takSa, tvakSa tanUkaraNe / raMpai, vacchai / takSNoti, takSati vaa|| takSeriti / takSa dhAtu ko raMpa-vaccha Adeza ho / tanUkaraNa artha meM takSa dhAtu hai| raMpa Adeza hone se raMpaha, evaM vaccha Adeza meM vacchai / taSaNoti takSati vA // khidervisUraH / / 63 // khida dainye, asya visUro bhavati / visUraha (spaSTam / atrodAharaNabhUte prAkRtapadyakhaNDe 'viraheNa, bAlA' ityetau zabdo saMskRte prAkRtasamau, zeSo mahilAvat ? ) / viraheNa visUraI bAlA / / 63 // khidevisUraH-khid-dhAtorvisUra ityAdezaH syAt / visUrai, visUrei / khidyate / atrApi bahulagrahaNAnuvRtteH 'khijja' ityAdezaH / khinnai / vasantarAjastu devAdikatvAt zyani, 'tyadhyadyAM cachajAH' iti jakAre, 'zeSAdezayo riti jakAradvitve khinnai-ityAha / tabhaye ktapratyaye khijiaM naiva setsyati // 63 // khideriti / khidainye, khida dhAtu ko visUra Adeza ho| 'lAdeze vA' se vikalpa se ekAra, visUrei / pakSa meM visUraha / vidyate / isa sUtra meM bhI bahula-pada kI anuvRtti karake bahulagrahaNa se khida ko khija Adeza hogaa| khijai / ktapratyaya meM khijiaM hogaa| vasantagaja khidadhAtu se zyan , 'tyathyadyAM' se jakAra, 'zeSAdezayo' se dvitva, khijai-mAnate haiM, unake mata se ktapratyayAdi meM khija Adeza na hone se khijiaM nahIM hogA // 3 // . krudherjUraH // 64 // krudha kope, asya jUro bhavati / jUraI (pU0 ti, ta= i, ze0 spa0) / dherjUraH-dhadhAtorjUra ityAdezaH syAt / krudha kope / jUrai / Rdhyati // 64 // adheriti / kRdha dhAtu ko jUra Adeza ho| Rdha kopa karane ke artha meM hai| jUra Adeza / jUrai, krudhyati // 6 // . carcezcampaH // 65 // carca adhyayane, asya dhAtozcampo bhavati / campaI (spaSTam) // 65 // carcezcaraH-carci-iti Nyantasya nirdeshH| carca adhyayane, Nyantasya carcadhAtoHcara ityAdezaH syAt / carai / carcayati / vaktItyarthaH / cariai, caritnai, crcyte|| carceriti / carci yaha Nyanta kA sUcaka hai / carca dhAtu par3hane ke artha meM hai| Nyanta carca dhAtu kocara Adeza ho| cri| carcayati adhyApayati / vicAratA hai, par3he hue pATha ko phira se vicAratA hai| karma meM pratyaya karane para 'yaka iaijau' se iaija Adeza / cariai, carijai / carcyate // 65 // ... 1. bhAmahe nedamupalabhyate sUtram / / 2. khiyti| 3. jhuutth| 4. kruddhayati / 5. crcyte| 6. saMjIvanyAdisaMmataH pAThaH / . Hth
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta prakAze servajaH // 66 // trasI udvege, asya dhAtorSajjo bhavati / vajjaha' (pU0 spa0 ) // 66 // zraservajjaH -- iktipau dhAtunirdeze / trasa dhAtorvajja ityAdezaH syAt / vbbi| trasyati, trasati vA // 66 // 1 seriti / trasa dhAtu ghabar3hAne ke artha meM hai / nasa ko vajja Adeza ho / vajjai / trasyati, trasati vA // 66 // 138 mRjerlubhasupau // 67 // mRjU zuddha, asya dhAtorlubha, supa ityAdezau bhavataH / lubhai, supai ( 140 ) 11 10 11 mRjerlubhapuMsau - mRjUSa zuddho, mRja-dhAtorlubha-puMsa ityAdezau staH / lubhai, puMsai / mArSTi / sadAnandastu - mRjerluhalubhau - ityevaM sUtrapAThaM manyate / tanmate - luhai, lubhai - ityudAhartavyam // 67 // mRjeriti / mRja dhAtu zuddhi karane ke artha meM hai / mRja dhAtu ko lubha puMsa Adeza hote haiM / lubhai, puMsai / 'lAdeze vA' se ekAra | lubhei, puMsei / mArSTi / sadAnanda 'mRjerluhalubhau ' aisA sUtrapATha mAnate haiN| ataH unake mata se luhai, lubhai rUpa hoMge / bhakArovAraNasAmarthya se 'khaghatha0' se bha ko ha nahIM hogA / mArSTi // 67 // buTTappau masjeH // 68 // Tumasjo zuddha, asya dhAtorbuTTakhuppau bhavataH / buTTai, khuppA' (pU0 spa0 ) // 68 // vuGgakhuppo majjeH- masjadhAtorbu khuppa ityAdezau staH / Tumasjo zuddhI / buTTa khuppai | 'bruDa nimajjane' ityasya 'sarvatra lavarA 'miti rephalope 'sevAdiSu ce 'ti DakArasya dvitve kRte vuDa iti setsyati / punaH sUtre vuDDugrahaNaM cintyaprayojanam / zuddhiH nimajjanaM ca samAnArthe // 68 // buDDeti / masja dhAtu zuddhi ke artha meM hai, zuddhayarthaka masja dhAtu ko buDDu khuppa Adeza hote haiM / buDDai, khuppai / 'lAdeze vA se sarvatra etva jAnanA / majjati / buDa dhAtu nimajjana artha meM hai / usako 'sarvatra labarAma' se rephalopa, 'sevAdiSu ca' se DhakAra ko dvitva karane se buDDai siddha ho jAyagA, phira sUtra meM buDDu-grahaNa niSprayojana hai / zuddhi aura snAna ekArthaka haiM / ktapratyaya meM ubhayataH buDDi hogA // 68 // dRzeH pulaaNiaka avakkhAH // 69 // 1. trasyati = trasati / 4. saMjIvanyAdisaMmata eSa pAThaH / 7. saMjIvanyAdisaMgata eSa pAThaH / avakkhara / dRzyate / kA0 pA0 / 2. mRjerjUmabusau / jUsaha - busa / kA0 pA0 / 3. mAhiM / 5. butta, butthA / buttara, muravai / 6. majjati / 8. dRze sapugichAvakkhAH / dIsara, pulaha, chira,
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH pricchedH| 164 dRzir prekSaNe, asya pulaa-Niakka-avakkhA bhavanti / pulaai / Nikaha / avakkhaI (spaSTam ) // 9 // dRzeH pulaa-Niaccha-avakkha-saJcavAH-dRz-dhAtoH pulaa, Nizraccha, avakkha, saJcava ityete AdezA bhavanti / dRzir prekssnne| pulAi / 'lAdeze vA' ityanena ekAraH, pulei| evaM-Niacchai, Niacchei / avakkhai, zravakkhei / saJcavai, saccavei-ityAdiSvapi jJeyam / nanu paloei iti katham ? tattu prapUrvakasya loka darzane ityasya svArtha Nijantasya jJeyam // 66 // ___ zeriti / dRza dhAtu dekhanA artha meM hai| dRza dhAtu ko pulaa, Niaccha, avastra aura saca ye Adeza hote haiN| pulaai / 'lAdeze vA' se vikalpa se ekAra hogaa| pulaei / evam-Niacchai, Niacchei / avakkhaha, zravakkhei / saccavai, saJcaveiityAdikoM meM bhI jAnanA / nanu0 prazna yaha hotA hai ki yadi dRza dhAtu ko pUrvokta hI Adeza hoMge, kintu 'loa' Adeza nahIM hogA to 'paloei' yaha prayoga nahIM hogaa| uttara yaha hai ki yaha prayoga dRza dhAtu kA nahIM hai, kintu darzana artha meM prapUrvaka loka dhAtu kA hai| svArtha meM Nic-pratyaya / 'Nica edAderAt' se ekAra / 'kagacaja' se kakAralopa / 'sarvatra lavarAma', 'tatiporidetI' se paloei-hogA // 69 // zakestaravaatIrAH // 70 // zakla zaktau, asya dhAtoH tara, vaa, tIra ityeta AdezA bhavanti / . taraha, vaai, tIrahaH // 7 // zakestara-vaa-tIrAH-zakla dhAtoH tara, vatra, tIra ityete traya AdezA bhavanti / tarai, vaai, torai / zanoti / bhAve-'yaka iaijau' iti ia-ijAdeze tarijai, vaijjai, tiiriji| zakyate // 70 // zakeriti / zaka dhAtu ko tara, vaa, tIra ye tIna Adeza hote haiM / sAdhutva pUrvavat / bhAva meM 'yaka iaijjau' se iaija Adeza hoNge| 'sandhAvajlopa0' se akAralopa / tariai, tarijai / evam-vahaai, varijAtIriai, tIrijai / zakyate ityarthaH // 7 // (evamanye'pi / ) evamanye'pi-evam anena prakAreNa yathA pUrvoktAnAM bhUdhAtoH hohuvau zrAdezI vihitI, tathaiva apareSAmapi dhAtUnAM yathAdarzanam AdezAH klpniiyaaH| yathA-lavi avalaMsane / vipUrvasya lavidhAtoH 'thaka' ityaadeshH| thakkai / vilambate / yathAdarzanam iti niyamAt kvacid dhAtoreva thkkaadeshH| vithkvnto| vilmbmaanH| sraMsa dhAtoH 'viavi' ityapi AdezaH iti sadAnandaH / viavii / upavezane As-dhAtoH accha ityAdezaH / acchai / zrAste / acchanto / AsInaH / preraNe kSipaH chuha iti / chuhai / kSipati / vAchi (vAJcha) icchAyAm, vAJchadhAtoH maha-vaMcha ityAdezau bhvtH| mahai / 1. pazyati / 2. saMjIvanyAdisaMmata eSa paatthH| 3. shknoti| 4. bhAmahavRttau nedaM sUtram /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 prAkRtaprakAzevaMchai / vAJchati / zrApUrvakasya sevArthasyazribdhAtoH aNi-alli ityAdezo / aNizrai, aliai vA / Azrayati / rakSaNe gupdhAtoH lUma iti / lUmei / jidhAtoH jazra iti AdezaH / jaai / jayati / sthaga saMvaraNe / svArthe Nijantasya sthaga-dhAtoH Dhaka ityAdezaH / Dhakkai / sthagayati / hi gatau / prapUrvakasya hidhAtoH piNava ityAdezaH / piNavai / prahiNoti / bhujadhAtoH jeMva iti / jevai / bhute / jemai iti tu-jimu adane, 'aDAdezA bahulam' ityetve / jemai / jemati / bahulaprahaNAnuvRttaH kvacid vikalpena thakkAdayo bhavanti / vilambai, thakkai vA / vilambate / chuhai, khivai / kSipati / bhAvakarmaNorapi. dIsai / dRzyate / arja arjane / viDhappai / ajyate / ApUrvakasya rabhadhAtoH-ADhappar3a / prArabhyate / ktvApratyaye'pi-thakiUNa / sthA-dhAtoH thakka ityaadeshH| sthitvA, vilambyeti vA / chuhiUNa / kSiptvA / DhakkiUNa / sthagayitvA / ktapratyaye'pi-lUmiaM / gopAyitam / mahiaM / vAJchitam / DhakkiaM / sthagitam / pinnuvinN| prahitam / 'paNNaviaM' iti sadAnandaH, tena pnnnnvinN| prhitm| evaM pratyayAntare'pi dhAtvantarANAm AdezA UhyAH / kecitta-'evamanye'pi' iti sUtre kriyApadameva vyAcakSate / tanna yuktam / akriyApadAnAmapi AdezavidhAnadarzanAt / udAhRtaM caivameva / nanu yadyevam , tarhi 'tena diNNAdayaH' iti sUtraM vyarthaM syAt ? iti cena, tatra keneti sahArthe tRtIyA / tenApyayamarthaH-tapratyayasahitAnAM dhAtUnAM diNNAdayaH / atra tu kevalAnAM dhAtUnAmiti nAnarthakatvam // evamiti / jaise bhUdhAtu ko ho huva Adeza kahe haiM, isI prakAra anya dhAtuoM ko bhI kaviprayogAnukUla, vyavahRtaprayogAnukUla dhAsvAdeza kI kalpanA kara leN| ava. presana artha meM labidhAtu hai| upasargasahita vipUrvaka labidhAtu ko thakka Adeza / thakai / vilambate / 'yathAdarzanam' isa kathana se kahIM upasarga rahita dhAtumAtra ko thakka Adeza hogaa| vithakvanto / vilmbmaanH| 'ntamANau zatRzAnaco' se nta Adeza / sraMsa ko viavi Adeza / viavii / srNste| Asa ko acch| acchaha / aaste| acchanto, aasiinH| preraNa artha meM cipa dhAtu ko chuha aadesh| chuhaha / hipati / vAMchi ko maha-vaMcha ye do Adeza hoNge| mahai, vaMchaha / vAnchati / zridhAtu sevA artha meM hai / AG pUrvaka zridhAtu ko aNi-alli Adeza hoNge| aNiai, alliai / AzrayatItyarthaH / gupa dhAtu ko lUma Adeza hogaa| lUmai / gopAyati / ji ko jabha Adeza / jaai / jayati / sthaga-dhAtu saMvaraNa DhA~kanA artha meM hai| svArtha meM Nic / Nijanta sthaga dhAtu ko Dhaka Adeza / Dhakai, DhakkeI / 'lAdeze vA' se esva / sthagayati / DhA~katA hai| prapUrvaka hidhAtu ko piNava Adeza / piNavaha / prhinnoti| bhejatA hai| bhujadhAtu ko jeMva Adeza / jeMvaha / bhungkte| prazna yaha hai ki jemai yaha anunAsikarahita makArayukta kaise hogA ? uttara yaha hai ki yaha bhuja dhAtu kA nahIM hai, kintu adana% bhojana artha meM jim dhAtu kA hai| 'aDAdezA bahulam' se ikAra ko ekAra / 'zeSANA. madantatA' se akArAnta / jemai / jemati / ukta sUtra meM bahulapada kI anuvRtti karake yaha artha karanA ki-thakAdika Adeza kahIM vikalpa se hoNge| vilambai, thakA vaa|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH pricchedH| 201 vilambate / chuhA, para meM khivh| 'kasko kha' se khAdeza / 'poka sevA'zeSANAmadantatA' se adnttaa| khivh| pipati / bhAvakarma meM bhI ye Adeza hote haiN| dIsaha, dRshyte| viThappar3a, ajyaMte / ApUrvaka ram dhAtu ko AThappa Adeza / ADhappai, Arabhyate / kvA-pratyaya ke pare bhI ye Adeza hoNge| sthA dhAtu ko thaka Adeza / thakiUNa, sthitvaa| athavA vipUrvaka labidhAtu ko thkaadesh| thkiunn| vilambyetyarthaH / chuhiuNa, vizvA / dakijaNa, sthagayitvA / tapratyaya meM bhI ye Adeza hoNge| gupadhAtu ko lUma Adeza / 'ke' sUtra se ikAra / 'kagacaja.' se takAralopa / lUmiaM, gopAyitam / mahilaM, vAnchitam / Dhaki, sthagitam / prapUrvaka hidhAtu ko piNuva Adeza / sAdhutva pUrvavat / pinnuvirN| sadAnanda paNNava Adeza mAnate haiM, ataH unake mata se paNNaviraM / prahitam / isI prakAra dUsare pratyayoM ke saMyoga meM bhI AdezoM kI kalpanA kara lenaa| koI-koI AcArya 'evamanye'pi' sUtra meM kriyApada kI vyAkhyA karake kriyA ko hI Adeza mAnate haiM, yaha ThIka nahIM hai, kyoMki akriyApada ko bhI bhAdeza vidhAna hai, isI prakAra ke udAharaNa haiN| nanu prabha yaha hotA hai ki yadi 'evamanye'pi' se saba prakAra ke Adeza ho jAyeMge to 'kena diNNAdayaH' yaha sUtra vyartha ho jAyagA ? uttara-yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki 'kena diNNAdayaH' isa sUtra meM 'kena' yahA~ sahArya meM tRtIyA hai, to yaha artha hotA hai ki pratyaya ke sahita dAdhAtu ko diNNa Adeza ho / to yahA~ kevala dhAtu ko Adeza kahe haiM aura vahA~ tapratyayasahita ko| isa prakAra anarthakasva kI zaGkA nahIM ho sktii|| zeSANAmadantatA // 71 // iti zrIvararucikRteSu sUtreSvaSTamaH paricchedaH / zeSANAM luptAnubandhAnAmadantatA bhavati / bhamai / cumbaI // 71 // [evamanye'pi kiyAzabdAdezA jheyAH / yathA-mRjeH jAmai, pibateH paaddaa]| iti zrImAmahaviracitAyAM manoramAvyAkhyAyAM dhAtvAdezaparicchedo'STamaH // 1. bhramati / cummti| 2.[ ] ayaM pATho na saarvtrikH| 3. atra prakaraNAnte granthAntarebhya AvazyakatayA dhAtuvihitapratyayAdezA dhAtvAdezAzvollikhyante saMkSepeNa / tatra pUrva dhAtuvihitapratyayA''dezAH___ sinAsteH siH / 8 / 3 / 146 sinA ditIyatrikAdezena saha asteH sirAdezo bhavati / nihuro jaMsi / sineti kim ? se bhAdeze sati-atyi tumN| - gurvAderavivA / 82 / 150 / gurvAdaNeH sthAne avi ityAdezo vA bhavati / zoSitam =sosavisaM, sosimaM / toSitam = tosavilaM, tosi / bhramerADo vA / 8 / 3 / 15 / ameH parasya gerADa Adezo vA bhavati / mamADei / pakSe-mAmeha, . bhamAvai, mamAveha / (bhrmyti)| du-ma-mu vidhyAdigvekasminbayANAm / 8 / 3 / 173 / vidhyAdiSvartheSUtpannAnAmekatve'rthe vartamAnAnAM trayANAmapi trikANAM sthAne yathAsaMkhyaM du, ma, mu ityete AdezA bhavanti / isau saa| hasasu tumaM / hasAmu bhaI / dakAroccAraNaM bhASAntarArtham /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 prAkRtaprakAze zeSANAmadantatA - cihitAdezebhyo dhAtubhyo'nye ye zrakRtAdezA halantA dhAtavaH, teSAmadantatA syAt / hasai, hasei / 'lAdeze vA' ityetvam / hasati / hasizro / hasitaH / zradantatve 'ke' itIkAraH / hasiUNa / hasitvA / evam-rUsai, rUsAmi, rUsAmahe / zradantatve 'ta' ityadhikAravihitAni sarvANi kAryANi bhavanti // 71 // zeSANAmiti / jina dhAtuoM ko Adeza kahe haiM unase atirika halanta dhAtuoM ko, kyoMki bhuvAdika Adeza jo hote haiM ve adanta hI ko hote haiN| ataH Adeza se atirikta arthAt halanta dhAtuoM ko adantatA ho / jaise - has- halanta sakArAnta akArAnta ho jAne se 'lAdeze vA' se ekAra | hasei, hasai / ka-pratyaya meM 'ke' se ikAra / hasio / vasvA - pratyaya meM 'e ca ktvA tumanU - tavya- bhaviSyatsu' se ekAra aura sohiM | 8 | 3 | 174 | pUrvasUtravihitasya soH sthAne hirAdezo vA bhavati / dehi / desu / ata ijjasvijjahIjje luko vA / 8|3 | 175 / akArAtparasya soH ijjasu, ijjahi, ijje ityete luk ca AdezA vA bhavanti / isejjasu / hasejjahi / hasejje / hasa / pace-isasu | aMta iti kim ? hosu / kriyAtipatteH | 8 | 3 | 179 | kriyAtipatteH sthAne jja-jAvAdezau bhavataH / hojja, hojjA / abhaviSyadityarthaH / jai hojja vaNNaNibjo / ntamANau |8|3|180| kriyAtipatteH sthAne nta-mANau Adezau bhavataH / honto / homANo / abhaviSyadityarthaH / kyoryaluk |8|3|138 / kyaGantasya kyajantasya vA sambandhino yasya lug bhavati / garuAi, garuA / agururgururbhavati, gururivAcarati vetyartha: / kyac / lohiAi / lohiAbhai / kte |8|3 | 156 / kte parata ata itvaM bhavati / hasiaM / paDhiaM / adellukyAderata AH / 8 / 3 / 153 | NeradelopeSu kRteSu AderakArasya A bhavati / atipADaha | mAraha | eti -kArei / khAmei / luki - kAriaM / khAmiaM / kArIAi / khAmIara | kArijjara | khAmijjai / adellukIti kim ? karAvijjai / karAvIai / Aderiti kim ? saGgAmeha - iha vyavahitasya mA bhUt / kAriaM - ihAntyasya mA bhUt / ata iti kim ? dUsei / kecittu - Ave - AvyAdezayorapyAderata Atvamicchanti / kArAvera / dAsAvio jaNI sAmalIi radedAbAve / 8 / 3 / 149 / Ne: sthAne at, et, Ava, Ave ete catvAra AdezA bhavanti / darisaha / kAre / karAvara / karAvei / hAse / isAvara / isAbera / bahulAdhikArAt kacidenAsti | jANAvera / kacid Ave nAsti / pAe / mAve | dRzivaceDasaDuccaM / 8 / 3 / 161 / dRzervacezca parasya kyasya sthAne yathAsaMkhyaM DIsa duzca ityAdezau bhavataH / IaijjApavAdaH / dIsaha / duzccai / sI hI hIa bhUtArthasya / 8 / 3 / 162 / bhUte'rthe vihito'yatanAdiH pratyayo bhUtArthaH, tasya sthAne sI hI hIa ityAdezA bhavanti / uttaratra vyaJjanAdIa (1) vidhAnAtsvarAntAdevAyaM 1. 'vyathanAdI' ityanena - huvIa / ( abhUt abhavat - babhUva ) / acchIma / ( bhAsiTa, bhAsta, mAsAMcakre ) ityAdiSu vyaJjanAntAdIna - vidhAnaM veditavyam / prAkRtaprakAMze caitad 7-23 sUtre spaSTam /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 aSTamaH pricchedH| ikAra / haseUNa, hasiUNa hoNge| evaM rUsAmi meM 'lata mA mipi vA' se bhAkAra / para meM rUsemi / bahuvacana meM 'isa bahuSu' se AkAra, ikAra / tAtparya yaha hai ki adanta ho jAne se 'ataH' isa adhikAra meM jitane kArya vihita haiM, ve saba hoMge // 1 // (andntaanaamdvaa|) anadantAnAmadvA'-adantarahitAnAM svarAntAnAm akArAgamo vA bhavati / 'miyo bhAvIhI iti bhAdezaH / bhAi, bhAi / bibheti / hoi, hoi / bhavati // __ anadanteti / bhadanta se rahita svarAnta dhAtuoM ke Age akAra kA Agama hotA hai| jaise-bhI dhAtu ko mA Adeza hone para mAha hogaa| vikalpa se akArAgama hone para bhASada / bibheti / evaM bhU ko ho Adeza, hoi, hogaha / bhavati // (aDAdezA bahulam / ) aDAdezA bahulam'-aTazca prAdezAzceti dvandvaH / aT iti pANinIyapratipAditaH vidhiH| kaasii| kAhI / kAhIa / akASI, akarota, cakAra vetyrthH| evaM tthaasii| ThAhI / tthaahii| kdoh| 8 / 3 / 170 / kageterdadAtezca paro bhaviSyati vihitasya myAdezasya sthAne haMvA prayoktavyaH / kAhaM / dAI / kariSyAmi / dAsyAmItyarthaH / pakSe-kAdimi / dAhimi / ityAdi / adhunA dhAtvAdezAH pradarzyante bhuvehoM-huva-havAH / 8 / 4 / 60 / bhuvo dhAtohoM, huva, hava ityete AdezA vA bhavanti (3) / hoi / honti / huvai / huvanti / havaI / havanti / paMkSe-mavaha / parihINavihavo / kacidanyadapi / umbhuaha / mattaM / mutt| aviti huH / / 4 / 6 / vidvarje pratyaye bhuvo hu ityAdezo vA mavati / hunti / bhavan / (bhuvan ) huntI / aviti kim ? hoi . pRthak spaSTe NivvaDaH / / 4 / 6 / pRthak-bhUte spaSTe ca kartari bhuvo NivvaDa ityAdezo bhavati / NivvaDai / pRthak spaSTa vA bhvtiityrthH|| pramo huppo vA / 8 / 46 / prabhuka kasya bhuvo huppa ityAdezo vA bhavati / prabhutvaM ca prapUrva syaivAryaH / ahe cima na pahuppaha / pakSe-pamavei / smbhaaveraasH|35| bhAsada / sambhAvaha / kathebaMjara-pajara-sappAla-pisaNa-saGka-bolla-cava-jampa-sIsa-sAhAH / / 2 / bajaraha / panara / uppAlA / pimuNA / sahara / bolaha / cvh| jampara / sIsai / saahh| pakSekAraha / ete cA'nyadezISu paThitA api atra dhAtvAdezIkRtA vividheSu pratyayeSu pratiSThantAmiti / tathAca-vambariyo, kthitH| bajariUNa, kathayitvA / bajjaraNaM, kathanam / vajaranto, kathayan / banariavvaM, kathayitavyam / iti rUpasahasrANi siddhyanti / saMskRtadhAtuvaJca pratyayalopAgamAdiviviH (4) dukhe NivvaraH / / Nivaraha / duHkhaM kthytiityrthH| 1, 2. ime sUtre na sto bhAmahau / 3. 'bhavatehoMDuvau syAtAm' iti prAkRtasarvasvam / 4. 'vAdInAM ca prAyaH prayogo nAsti' pati hemH|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 prAkRtaprakAzepratyAhAraH / 'aiDaN, Rluk , eproD , aiauc , hayavaraT' / anubandhavarjita etadAtmako prAyaH / zrAdezA 'bhuvo ho huvau' ityAdayaH pratipAditAH, te bahulam anekaprakArA bhavanti / bahulasvarUpaM darzayati kvacitpravRttiH, kacidapravRttiH, kvacid vibhASA, kacidanyadeva / vividhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // aTastAvat-dhAvu gtishuddhyoH| atra AkArasya okaarH| dhovai / dhAvati / atra zuddhau eva okAraH / gatau tu dhAvai ityeva / bhiSvapa zayane / zaSoH sH| sarvatra lavarAm / pokaH / shessaannaamdnttaa| tatiporidetau / savai-jAte aDAdezA bahulam iti akArasya zrokAraH ukArazca / sovai, suvai / svapiti / evam-ei / iNdhAtoH jugupsejhuMga-duguccha-duguncAH / 4 / jhuNai / duguncha / dugumchaha / pakSe-jugucchaha / glopeduucchi-duunh-juucchaa| bubhukSi-vIjyoNIrava-bojjau / 5 / bubhukSerAcArakibantasya ca viijeH| jiirvh| bubhukkhaa| vojjai / vIjaha / udo dhmo dhumAsArabhumAi / zrado dho dahaH / 9 / saddAha / saddAmANo jiivo| pibeH pijj-ddch-ptttt-pottaaH|10| pijjaha / Dallai / paTTA / ghoha / pakSe-piaha / udvaaterorummaavmuaa|11|| bhorummAi / vasuAi / ubvavAha / nidrAterohoroDau / 12 / ohoraha / uGghada / nihaai| A rAigdhaH / 13 / Aigbaha / bhagdhAi / AjipratItyarthaH / khaaterbhutH|14| abhuttA / nnhaai| samaH styaH khaaH|15| skaa| sthaSThA-baka-ciTTha-nirappAH / 16 / ThAi / ThAmaha / ThANaM / pchio| uDhio / phaavio| udyAviko / yAra / ciTThara / ciTThikaNa / nirappA / bahulAdhikArAtkacinna mvti-thiaN| thANaM / ptthio| utthio| thAUNa / udaSTha-kukkurau / 17 / chaha / ukukkurh| mlervA-pavAyau / 18 / vAi / panvAyai / milAi / mlAyata itvrthH| nirmo nimmANa-nimmAvo / 19 / nimmANaha / nimmavara / kSeNijjharo vA / 20 / Nijjharaha / pksse-jhinjaa| chadeNeMma-nma-sannuma-DhakaumbAla-pagvAlAH 121 // numai / nUmaha / Natve-NUmai / Dhakkaha / ombaalaa| pavvAlaha / chaavh| nivRpatyoNihoTaH / 22 / nimaH patezca Nyantasva / NihoDai / pakSe-nivAreha / paare| dhavalekmaH / 24 / Nyantastra / dumaha / pabalaha / dIrghatvamapi(1) / dUmi / dhavalitamityarthaH / tulerohAmaH / 25 / Nvantasva / mohAmaha / tulh| mishreviiNsaal-melvau|28nnvntsv / vAsAlA / melavai / missaha / mmmmmmmmmmmmmmm 1. 'svarANAM svarAH' iti bAhulakAd iti bhaavH|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH 205 1 ikArasya ekAraH / eti / dei / dadAti / i / IkArasya ekAraH / nayati / rudir azruvimocane, 'rudo vaH' iti vakAraH / zeSANAmadantatA / zratra ukArasya vA zrokAraH / rovai / pate - ruvai / Nasai / zaSo saH / no NaH / akArasya AkAraH / nazyati / / athAdezAH-'smaraterbharasumarau' iti yadukaM tad vikalpyate, tena - 'adho manayA' miti malope ante araH / saraha, ityapi jJeyam / 'vuDakhuTTA masje' rityapi vikalpyate / tato majjai, mabbe, ityapi / evaM- 'tate raMpavacchau' ityatrApi bAhulakAd vibhASA / tataH takkhai iti / takSNoti / 'zakestara-va-tIrAH ' idamapi vikalpyate / tena sakkai iti / zaknoti / 'kSiyo phijjaH' asyApi vaikalpikatvAt, pakSe vii iti / kSayati / kvacidanyadeva - yathA-'ThAphAgAzca bhaviSyavartamAnavidhyAdyekavacane' iti bhaviSyadAdyekavacane ThA-jhA-gA bhramaistAliaNTha- tamADau |30| Nyantasya / tAlimaNTai / tamADara / bhAmeha / bhamADera / bhamAveza / dRzedaya - daMsa- dakkhavAH / 32 / Nyantasya / dAvai / daMsaha / dakkhavai / darisara / spRhaH siMhaH | 34 | Nyantasya / sihai / yAperjanaH |40| javai / jAvei / plAverombAlapavvAlau / 41 / Nyantasya / ombAlai / pavvAlai | pAvei / vikozeH pakkhoDaH // 42 | Nyantasya / pakkhoDara / vikosara / romAlavaggola |43| nAmadhAtorNyantasya / bhoggAlai / vaggolai / romanthai / dolerolaH 148 | svArthe Nyantasya / raGgolaha / dolaha / veSTaH parimalaH / 151 / Nyantasya / pariAlei | veDhera | kriyaH kiNo vestu ke ca // 52 // kiNai / vikkara / vikkiNA / miyo mA - vIhau / 53 / bhAi / bhAiaM / vIhai / vIhiaM / bahulAdhikArAd / bhIo / AlIkoilI / 54| bhalliyara / ( aslIara ) / allINo / nilIkeNilIaNilukkaNirigdhalukkalikka lhikAH 155 | NilIara / Nilukkara / Nirigdhara | lukkara / likkara / lhikkara / nilijjara / ( Nilijjai ) / vilI viM / 56 / virAi / vilijjai / ruterutha - ruNTau / 57| roteH-ruai / ruNTai / ravai / INaH / 58 / iNa / suNai / dhUrbhuvaH / 59 / dhuvai / dhuNai / kANekSite NiAraH / 66 / kANekSitaviSayasya kRJo NibhAra ityAdezo vA bhavati / NiAraha / kANekSitaM karoti / kRJaH kuNaH // 67 kuNai / karai / ame bAbamphaH 68 / vAvamphara / zramaM karoti / mannauSThamAlinye NivyolaH | 69 | Nivbola | manyunA bhoSThaM malinaM karoti / zaithilyalambane payahaH / 70 / payalara / zithilIbhavati, lambate vA / kSureH kammaH // 72 // kammara / kSuraM karotItyarthaH / cATI gurukaH // 73 // gulalaha / cATu karotItyarthaH / niSpatanaviSayasya tu No /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 - prAkRtaprakAroAdezA vihitAH,te ktvaa-tumun-tvyessvpiyodhyaaH| yathA-ThAUNa-sthitvA / mAUNa= dhyAtvA gAUNa = gAtvA / ThAuM = syAtum / mAuM = dhyAtum / gAuM gAtum / ThAmavyaM%3D sthAtavyam / mAmavvaM = dhyAtavyam / gAavvaM = gAtavyam / tapratyayAdanyatraiva ete bhAdezAH / evam-bahulapahaNAtsaMskRte'pi klpyte| hinastIti hiNsH| varNaviparyayAt siMhaH iti / pRSad udaraM yasyeti / bAhulakAt dakAralope guNe pRssodrH| evaM yat kimapi sUtrAt pratipAdyam, tatsarva bahulagrahaNAdavaseyam // . iti zrImahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAdakRte candrikAkhyavyAkhyAne dhAtuvidhiraSTamaH paricchedaH / smarejharajhUramaramalalaThavimharasumarapayarapamhuhAH / 74 / arh| jhuurh| mri| malai / laTha / vimharaha / samaraha / pyrh| pamhahaha / sri|vipuurvksy tu-pamhusai / vimhrh| vaasrh| vyapahAH kokapoko 76 / kokA / hasvatve tu-kukA / pokA / pksse-vaahrh| prasareH payachovechau / 77 / payalaha / uvekh| pasaraha / gandhaviSaye tu-mahamahA maaii| mAlaIgaMdhI pasaraha / jAgrejaggaH 180 / jaggaha / pksse-jaagrh| vyAmerAmahaH ||sh bhAmara / vAvare / AdRka sannAmaH / / 3 / sannAmaha / Adaraha / avataratestu-mohara / orasaha / yomarara / paceH sopaullau / 90 solaha / paDallA / pyh| mucezca / 91 // chddr| abheddaa| mel| ussikaa| revA / NilumkA / dhaMsADa / pksse-muh| duHkheNivvalaH 92 / Nivaleha / duHkhaM munyctiityrthH| vastu-vehavaha / belbaa| vaha / umacchaha / vaha / siJcezva-sinaha / simpara / semaha / garjeIkaH / 98 bukara / gajjaha / vRSerdikaH / 99 / DhikA / vRSamo garjatotyarthaH / rAjeragdha-chajja-saha-rIra-rehAH 1100 / agdhA-ityAdi / masjerAuDu-NiuDDa-Da-khuppAH / 10 / AuDDA-ityAdi / pksse-mjjaa| pujerArolavamAlo / 102 / ArolA-ityAdi / tijeromukaH / 104 / okara / mRjerugghusa-luncha-puncha-puMsa-phusa-pusa-luha-hula-rosANAH // 105 / ugghusityaadi| pksse-mjh| mazervemaya-masumUra-mUra-sUra-sUDa-vira-pavirama-kara-nIrajAH / 106 / bemayaha-ityAdi / pakSe-majaha / anuvrajestu-paDiaggaha / annukch| yujo yuna-jujja-bappAH 109 / jujaH / ityaadi| mujo bhuja-jima-jema-kammAha-samANa-camaDha-caTTAH |110bhuvaa-ityaadi / upena yuktasya tu-kammavaha / ubahujaha / ghaTe:-gaDha / ph| sampUrvasya tu-saha / sabaDA /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricchedaH / 207 ___ aDAdezA iti| bhaT-pratyAhArase'i u, RlU, e o, aiau,hayavara' etadAtmaka pANinIyasUtrapratipAdita kA grahaNa krnaa| aura Adeza jaise-'bhuvo hohuvii| bhU dhAtu hohuva Adeza, evaM bhI dhAtu ko 'miyo bhAvIhI' se bhA-cIha Adeza kahe gaye haiM, ve bahulagrahaNa se aneka prakAra ke hote haiN| arthAt aneka dhAtuoM meM aneka prakAra ke aDAdikoM ke bhAgama aura Adeza hote haiN| kaviprayogAnukUla evaM vyavahArA. nukUla kalpanA kara leN| bahulapada ke svarUpa ko kahate haiM-kaciditi / kahIM para sUtra kI pravRtti hotI hai| sUtra se aprApta bhI Agama-Adeza ho jAte haiN| aura kahIM para hAsena sphuTermuraH / 114 / murai / hAsena sphurtiityrthH|| tuDestoDa-tuTTa-khuTTa-khuDa-ukhuDa-ullukka-giluka-lukka-ularAH / 116 / toDai-ityAdi / pksse-tuddi| ghU! ghula-ghola-ghumma-pahalAH 117 // ghulai-ityAdi / granthe:-gaNThai / gnntthii| mantheghusala-virAlau / 121 // ghusalA / pakSe-manthai / hAdeH-avaacchA / hAdate, hAdayati vA / khidyateH-jUei / visUraha / khijjh| neH sado mjjH| 123 / nipUrvasya sado majja ityAdezo bhavati / attA ettha-Nimajjaha / he| chidevuhAva-Nichala-gijjhoDa-Nivvara-Nilara-lUrAH / 124 // duhAvai--ityAdi pakSechindaha / mApUrvasya tu-oandA / uddaalaa| ___ mRdo mala-maDha-parihada-khaDu-car3ha-maDa-pannADAH / 126 / malai-ityAdi / spandeHculuculai / pndi| visaMvadeH-vimaTTA / vilotttti| phaMsai / visaMvayaha / zIyate:-jhaDai / pakkhoDa / AkrandeH-NIaharai / akandA / ruberutthaGghaH / 133 / utthaGkae / rundhara / niSedhateH-hakaha / nisehaha / taneH-taDai / taDDA / taivaha / viraha / taNa / upasa:-alia / upspph| santapejhaMkaH / 140 / jhaar| pakSe-santappai / oaggai / vAveha / vyApnotItyarthaH / vipergalattha-aDukkha-soca-pella-Nocha-cuha-hula-parI-dhattAH / 143 / galathai / parIiityAdi / pksse-khivh| utkssipergulgumch-uttht-achsth-ammutt-ussik-hkkhuvaaH| 144 / gulagumchA-ityAdi / aakssipestu-nniirvh| akkhivh| . svapeH kamavasa-lisa-loTTAH / 146 / kmvsi-ityaadi| pakSe-muai / vepeH-aaymbi| Ayajjhai / vevaa| vilpejhNdd-bddvddo| 148 / jhaDara-ityAdi / pakSe-vilavaha / kRpeH-avahAveha ! kRpA krotiityrthH| pradIpesteava-sanduma-sandhuka-ambhuttAH / 152 / teavaha-ityAdi / pakSe-palIvai / lubheHsmmaavaa| lbmh| kssmeH-khurh| pddddhh| khmmi| upAlambheza-paccara-velavAH / 156 / pakSe-uvAlammA / avez2ammo jammA 157 / jambhejammA ityAdezo bhavati, vestu na bhavati / jmmaai| jammAmai / averiti kim ? kelipasaro viammai / nmH-nnisutti| bhArAkAnto namatItyarthaH / mnndde:-citrh| cizciai / cinilAi / rIDara / TiviDikai / mnndd| vizrAmyate:ginbAi / vIsamA / Akramate:-ohAvai / utthAraha / chundA / makkamai / bhrameSTiriTilla-daMdula-DhaNi-cakamma-mammaDa-bhamaDa-mamADa-talaaNTa-maNTa-sampa-bhumpa
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAro 208 sUtra se sarvathA prApta haiM paraMtu nahIM hoMge arthAt tatprayukta varNAgamAdika aura Adeza nahIM hoMge / aura kahIM vikalpa se aura kahIM kucha aura hI ho jAyagA, jo sUtra se kathamapi prApta nahIM hai| isa prakAra kArya ke AgamAdi AdezoM ko bahudhA mitra-mitra prakAra se samIkSA karake arthAt bhAvApodvApa se nirNaya karake cAra prakAra kA bahula. svarUpa kahate haiN| prathama-aAgama ke udAharaNa dete haiN| jaise dhAva dhAtu ko 'zeSANA. madantatA' se akaaraanttaa| phira bahulapada se aT-pratyAhArAntargata bhokAra / evamAkAra ko okAra ho gyaa| dhovaha / lokamyavahArAnukUla gati meM dhAvai rhegaa| bhuma-guma-phuma-phusa-duma-dusa-parIparAH / 161 // bhramerete'STAdazAdezA vA bhavanti / TiriTillAityAdi / pksse-mmi| gameraI-aiccha-aNuvajja-avajjasa-uksa-akusa-paJcahu-pacchanda-Nimmaha-NI-NINa-NIlukkapadaa-rambha-parialla-vola-pariala-NiriNAsa-Nivaha-avaseha-bhavaharAH / 162 / gamerete ekaviMzatirAdezA vA bhavanti / aii| NIha-ityAdi / pakSe-gacchaha / hmmh| Nihammada / NIhammai / Ahammai / pahammada / ityete tu hamma gatApityasvaiva bhaviSyanti / he0 / Ala. pUrvakasya game:-ahipa ai / saMyuktasya-amihui / abhyApUrvasya-ummatthai / abhimukhamAgacchatItyarthaH / prtyaapuurvsy-plohaa| pratyAgacchatItyarthaH / zamaH-paDisAha / paDisAmai / samai / ___ rameH saMkhuDhDha-kheDDu-umbhAva-kilikiJca-koTuma-moTTAya-NIsara-velAH // 168 / saMkhuDDAityAdi / pksse-rmaa| pUre-ragvADa-agdhava-udhuma-aGguma-ahiremAH / 169 / bhagpADai-ityAdi / pakSe-pUraha / pUrayatItyarthaH / tvrte:-jaddi-itydhikH| kSaraH khira-jhara-pajjhara-paccaDa-Niccala-NiTTAH // 173 / khiraha-ityAdi / ucchavalate:utthalaha / vigale:-vippA / dale:-visaTTai / vale:-bamphara / pakSe-vigalaha / dalaha / vli| bhraMzeH phiDa-phiTTa-phuDa-phuTTa-cuka-mullAH / 277 / phiDara-ityAdi / pakSe-masaha / nazeNiranAsa-Nivaha-avaroha-paDisA-sehAvaharAH // 108 pakSe-massai / saMdizateHathAhaha / saMdisai / avAtkAzeH-ovAsai / dRzo nipaccha-peccha-avayaccha-avayajjha-vanja-sambaba-dekha-bhomakkha-avakkha avaakkhai. tulola(puloe)nima-avapu-Asa-pAsAH // 181 // niacchA-ityAdi / ninjhAai-iti tu nidhyaayteH| __ spRzaH phAsa-phaMsa pharisa-chiva-dviha-Aluja-mAlihA: / 182 / phAsai-ityAdi / pravizeH-riaha / pavisai / pramRzateH prmussnnaateshc-pmhush| * piSeNivaha-NiriNAsa-NiriNaja-roJca-caDDAH / 185 / Niyahara-ityAdi / pakSe-pIsai / bhaSeH-mukkara / bhsi| ___ kRSaH kaDha-sAar3ha-aJca-aNaccha-ayaccha-AinchAH / 187 / kddaa-rtyaadi| pakSekarisai / asiviSayasya tu-akthoDai ( akkhoDA) asi koshaatkrsstiityrthH|| gaveSeDhuNdula-DhaNDhola-gamesa-vattAH / 189 / duNdulaha-ityAdi / pakSe-gavesaha / zliSyateHsAmaggai / bhavayAsai / pariantai / silesai / prakSeH-coppaDA / makkhA / kAkSerAha-ahilaGgha-ahilaka-bacca-vampha-maha-siha-vilumpAH (vilumphAH) |192|aaiityaadi / pksse-kaar|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH paricdaH / 206 mAravAda meM dodo-daulo isa varSa meM dhAva-bAya kahate haiN| eSam-pvap pAtu koM uzikhita sUtroM se sabaha siddha ho jAne para balapada se akAra ko okAra aura ukAra hogaa| bataH soyaha evaM suvaiye do rUpa hoNge| iNa dhAtu ke ikAra ko ekAra hogaa| ei, eti / dA dhAtu ke AkAra ko ekAra hogaa| deha, ddaati| nI dhAtu ke IkAra ko ekAra hogaa| neha, nayati / pAtu bhabhuvimocana arthAt rone ke artha meM hai| uzikhita sUtroM se vaha siddha ho jAne para bahurUpada se rugata ukAra ko okAra hogaa| roSaha, roditi |nn dhAtu padarzana - nAza honA artha meM hai| nirdiSTa sUtroM se nasaha siddha ho jAne para bahulapada se akAra ko bhAkAra hogaa| nAsaha, nazyati / isI prakAra anyatra bhI bhAgamoM kI kalpanA kara lenaa| bahulagrahaNa se janya aAdika bhAgamoM kI vidhi khii| arthAt kahA~ para kyA bAgama hotA hai-ityAdi udAharaNa diye| pratIkSeH sAmaya-vihIra-viramAlAH / 19 / sAmayA-hasyAdi / pakSe-parikkhaha / takSestaccha-caccharamphAH / 19 / / tacchA-ityAdi / pakSe-takkhara / vikaseH-koAsai / vosara / viash| iseH-gujh| ish| sse:-hsh| parihasai salilacasaNaM / Dimmada / sNsh| serDara-boja-vajAH / 198 // uraha-ityAdi / pakSe-tasaha / nyaso zima-gumau / 199 / nnimaa| nnumh| prysstu-plottttaa| pchttttr| panhatyA / nizvaseH-sahara / nIsasaha / . ullaserUsala-asumma-Nilasa-pukhyAla-gubola-AromAH / 202 / uslaa| gukholaa| hasvatve-gujullA ityAdi / pakSe-uchasaha / mAse:-masaha / mAsai / prseshv-visi| gasai / ovAhaha / ogAiDa / avagAita ityarthaH / Arohate-baDai / balaggai / maaraa| muhergumma-gummaDau / 2071 pakSe-munnAha / daherahikala-mAlako / 20 / pksse-uhaa| graho bl-geh-dr-paa-nisvaar-mhipnycmaaH|209| valA / geNDara, ginnddi-ityaadi| baco bot / 211 // ktvAtumuntavyeSu / bocUNa | boTa / botavyaM / zastena chaH / / 13 / zo'nsyasya takAreNa saha dviruktaThaThakAro bhavati / daLUNa / dtthrch| dvN| H go(1) bhUta-bhavigyatozca / 214 // kAhIma / kAhie / kAUNa / kAuM / kAavvaM / .. chidimidondH|216| chindA / mindara / yudha-budha-gRSa-kruSa-siSa-muhAM jamaH / 217 / jujhAi / bujjhara / ginjhAi / kunjhara / sijjhai / mujjhaa| * samo chaH / / 22 / sampUrvasya beSTaterantyasya visto lo bhavati / sNvedd|| vodaH / 22 / / udaH parasya tu vA bhavati / unlA / unveDhaha / uvarNasyAvaH // 233 // dhAtoransyasyovarNasya bhavAdezo vA bhvti| hu-niyara / hu-nihvh| cyu-yuvai / ru-ravaha / ku-kabara / sU-sabaha / psvh| svarANAM svarAH / 238 // pAtuSu svarANAM sthAne svarA bahulaM bhavanti / ivh| hivh| - 1. mAsadevam / 14prA.pra.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 prAkRtaprakAzeaba Adezavidhi kahate haiN| jaise-smR dhAtu ko nitya bhara sumara Adeza kahe haiN| ve bahulagrahaNa se vikalpa se hoNge| ataH para meM-adho manayAma' se mkaarlop| 'ante ara' se ara / saraha / smarati / masjadhAtu ko buDakhuDa Adeza hote haiM, ve bhI bahulapada se vikalpa se hoNge| para meM-'upari lopaH kagaDa' se salopa / 'zeSAdezayovimanAdI' se dvitva / zeSANAmadantatA' se akaaraanttaa| 'lAdeze vA' se etva / majai, majei / bahulagrahaNa se tara dhAtu ko spa vaccha vikalpa se hoNge| para meM'kaskakSA khaH' se kha, 'zeSAdezayoH' se dvitva / 'varga(7) yujaH pUrvaH' se kakAra / anya kArya pUrvavat / takkhai / taSaNoti / tathA zaka dhAtu-zaSoH saH' / 'zeSANAmada. nttaa'| 'zakAdInAM dvisvam / skkaa| ti kA vikalpa se pUrvavat 1 ko kha / 'ana. dantAnAmad vA' se akAra / khibi| kSayati / kahIM anya hI kArya ho jAte haiN| ciNai / cuNai / sahahaNaM / sahahANaM / dhAvai / dhuvai / ruvai / rovaha / kacinnityam-deha / leha / vihe / nAsaha / ArSa-vemi / - vyaJjanAdadante / 239 / vyaJjanAntAddhAtorante akAro bhavati / mamai / isai / . kuNai / cumbai / bhaNai / uvasamaha / pAvaha / sinaha / rundhA / musaha / harai / karaNa / zavAdInAM prAyaH prayogo nAsti / svarAdanato vA / 240 / akArAntavarjitAtsvarAntAddhAtorante akArAgamo vA bhavati / paah| praaai| dhaai| dhaai| jaai| jAi / jhaai| jhaamh| jammA / jammAmaha / ubvAi / uvvAaI / milAi / milA / vik| vikei / hoUNa / homaUNa (hoiuunn)| anata iti kim / cihaccha / hugucch| / jAnAtaH karmamAve-NavvA / Najaha / pakSe-jANijjA, yuNijjA / NAijaha / naJ-pUrvakasya-aNAijaha / vyAhamaH karmamAve-vahippaDa / vAharijjA / ArabheH karmaNi-ADhappara, ADhavIAi / siha-sicoH karmaNi-sippA / graheH karmaNi-gheppaha / miDibjaha / zeH karmaNi-chippara / chipijaa| jiihaa| lajjA / lanjata ityrthH| vireca. yateH-oluNDA / usluNNai / panhatthara / viregaa| tADayate:-AhoDa / viho / pakSetADe / udhUlayateH-guNThA / udhUle / nAzayateH-viuDai / nAsavaDa / hAravaDa / vippagAlaha / palAvada / nAsaha / utpUrvasya ghaTeya'ntasya-uggai / ugyAraha / sambhAvayateH-Asa dhai / sammAvA / utthava / ulAlA / gulgunch| / uppelai / unAvaha / utpUrvasya namelntasyaite prayogAH / paThThavai / peNDavaha / paTThAvai / prasthApayatItyarthaH / arpayate:-alivai / cacuppara / paNAmaha / appei| kramaiH prayogau-Nihuvai, kAmeha-iti / prakazAyateH-guvai / payAsamA / viccholaha / kmpeh| kampayatItyarthaH / AruherNyantasya-valA / Aroveha / ramjeye ntasya-rAveha / rabjeha / ghaTayateH-parivADei / ghaDera / racayateH-uggaharU / avahaha / viDaviDDaha / rayaha / sampUrvasya tasya-uvahatthai / sArava / samAraha / kelAyai / samAraya / aphuNNAdayaH zabdAH tena saha nipAtyante / tabathA aphunnnno-aakaantH| ukkosaM-utkRSTam / phuDaM-spaSTam / boliinno-atikraantH| luggorugNaH / viDhattaM-veDhataM, ajiMtam / nimia-sthApitam / cakkhi-AsvAditam / hiismnnNhessitm-ityaadi| dhAtavo'rthAntare'pi / 259 / uktAdarthAdarthAntare'pi dhAtavo vartante / valiH prANane paThitaH khAda ne'pi vrtte| valaha / khAdati, prANanaM karoti vA / evam-kaliH saMkhyAne'pi / kalaha /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH pricchedH| 211 jaise-bhaviSyadAdika arthoM meM ekavacana ke pare ThA-mA-gA Adeza kahe haiM, ye anyatra kravA-tumun-tavya pratyayoM ke pare bhI hoNge| ThAUNa =sthitvA / jhAUNa = dhyAtvA / gAUNa gaavaa| sarvatra 'ktvA tUNa' se tUNa 'kagacaja se talopa / evN-tthaauNjhaauN| gaauN| 'kagacaja se talopa / 'adho manayAm' se ylop| 'zeSAdezayoH' se dvisva / 'mo bindu'| ThAmavvaM / jhAmanvaM / gAmvaM / isIprakAra saMskRta meM bhI bahula. grahaNa se varNaviparyayAdika hote haiN| jaise-hisi hiNsaayaam| hinasti iti hiMsaH prApta thA, hakAra-sakAra kA viparyaya karane se siMhaH hogaa| pRSat udara yahA~ sUtra se talopa aprApta thA, bahulagrahaNa se lopa / isI ko pRSodarAdIni yathopadiSTAni' kahA hai| isa taraha sUtra se pratipAya jo kucha bhI hai, bahulagrahaNa se prayogAnukUla usa AgamAdeza kI kalpanA kara lenaa| iti zrImahAmahopAdhyAya mathurAprasAdakRtAyAM prAkRtaprakAzamyAkhyAyAM hindI saralAdhyAkyAyAM dhAtuvidhiraSTamaH smaasH| jAnAti, saMkhyAnaM karoti vA / rigirgatI, praveze'pi / rigaDa (riggaha, riNgaa)| pravizati, gacchati vA / kAmatevampha AdezaH praakRte-vmphr| asyArthaH-icchati, (pRJcati ) khAdati vA / phakatesvA mAdezaH thakara / nIcAM gatiM karoti, vilambayati vaa| vilapyupAlanyola AdezaH / sahara vilapati, upAlamate, bhASate vA / evaM-parivAleha / pratIkSate, rakSati vaa| kecit kaizcidupasargenityam / hh| yudhyate / saMharA / saMvRNoti / aNuiraha / sadazIbhavati / nIhara6 / purIpotsarga karoti / vihrh| krIDati / AhArai / khAdati / paDiharai / punaH pUrayati / pariharai / tyajati / uvaharai / pUjayati / bAharai / Ayati / pavasai / dezAntaraM gacchati / ucupaha / caTati / / uhai / niHsarati / iti (1) / prAyo'tra hemAnusAryAdezAnA. mullekhaH / ... 1. atra sUtrasaMkhyA hemacandrAmiSasya zabdAnuzAsanasya pariziSTarUpasyA'STamAdhyAyasya cturthpaadaantrgtaa'vgntvyaa|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha navamaH paricchedaH nipAtAH // 1 // - adhikAro'yam / vakSyamANA nipAtasaMkSakA veditvyaaH| saMskRtAnusAreNa nipAtakArya vaktavyam // 1 // nipAtAH-adhikriyante, ataH ye zabdA pakSyante te nipAta-saMjJakA bhavantu / te ca avyayanAmAno'pi bhavanti / A paricchedasamApterayamadhikAro veditavyaH / sadRzaM triSu liMgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yannaM vyeti tadavyayam // ___ iti prAtipadikebhyo'sya vizeSaH // 1 // aba isa pariccheda meM nipAtavidhi kahate haiM nipAtA iti / yaha adhikAra sUtra hai| isake anantara saba zabda nipAtasaMjJaka hoMge aura ve avyaya-nAma-cAle hoMge arthAt unheM anyaya bhI kheNge| nipAtAdhikAra pariccheda kI samApti taka jaannaa| aba prathama avyaya kA svarUpa batAte haiN| pulisa strIlika, napuMsakaliGga ina tInoM liGgoM meM, prathamA-dvitIyA Adi sAtoM vibhaktiyoM meM aura ekavacanAdi saba vacanoM meM jo sahaza ho samAnarUpa se rahe, myaya kisI prakAra ke nAza ko na prApta ho vaha amyaya kahAtA hai| yahI pratipadika se manyaya kA vizeSa hai| prAtipadika meM liGga-pacana se bheda rahatA hai||1|| (kIsa kimarthe / ) kIsa kimarthe -kimzabdasya yo'yaH tatra kIsa iti nipAtaH prayujyate / kIsa tae maha kahi / kiM tvayA mama kathitam / atra kimarthe kIsa iti // kIseti / kimartha meM kIsa isa nipAta kA prayoga hotA hai| kIsa tae mhkhi| kyA tumane mujha se kahA / yahA~ kimazabda ke artha meM kIsa yaha hai| huM dAnapRcchAnidhoraNeSu // 2 // huM-ityayaM zabdo dAnapRcchAnirdhAraNeSvaryeSu nipAtasaMzo bhavati / dAne yathA-tuMgeNha appaNo jI (geNha 8-15 sU0 spa0, appaNo 5-55 sU0 spa0, jI2-2, 4-5 sU0 spa0, ze0 sugamam ) / pRcchAyAm-9 kadhehi sAhusu sambhAvaM (kadhehi iti 12-3 zaurasenyAM, ya-dha,7-18 vibhyAdAvekatve sipa - sukRte' 7-34 lAdeze sati, etvam , madhyame 227 , 2-435-s / antye 3-2 dalopaH, 3-50 bhadvi0, 3-51 bhav , prAya iti 2-2 valopo na, 5-3 amo'kAratopaH, 4-12 1. mAmacAvidaM nopalabhyate sUtram / 2. 'sohivA' maasuu-soditH| -
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH paricchedaH / 213 mA0 ) / nirdhAraNe - huM huvasu tuNDikko ( 8- 1 bhU = huva, 7-18 sip= su, antyaH 3-58 sU0 draSTavyaH ) / huM gRhANAtmano jIvam / huM kathaya sAdhuSu sadbhAvam / huM bhava tUSNIkaH // 2 // huM dAnapRcchAnivAraNeSu' - dAne, pRcchAyAM nivAraNe ca huM-iti nipAtaH prayujyate / huM devara ! geNDsu / huM devara ! gRhANa / atra huM-zabdo dAnArthaM dyotayati / huM bhaNa / atra huM-zabdaH pRcchAM dyotayati / huM hosu tuhiyo / huM bhava tUSNIkaH / zratra huM-zabdaH pratiSedhArthaM dyotayati / nipAtAH kvacid vAcakAH kvacid dyotakAzceti yathAdarzanamavagantavyam // 2 // hu~ - iti / dAna denA, pRcchA-pUchanA, nivAraNa- rokanA, - ina arthoM ke dhosya rahate arthAt kathaMcit pratIyamAna rahate huM isa nipAta kA prayoga hotA hai / 'huM devara ! gehasu' / hA~, devara grahaNa kIjiye / jo maiM de rahI hUM, use lIjiye / yahA~ dAnapratItyartha huzabda hai| huM bhnn| hAM khiye| kyA pUchate ho| yahAM pRcchA artha meM huMzabda hai / 'huM hosu tuDIo' / hAM cupa ho jAiye / arthAt aba Age kucha mata kahiye / yahA~ kathana nivAraNa artha meM huMzabda hai| nipAta kahIM para vAcaka aura kahIM para dyotaka pratIta hote haiN| vastutaH kisI AcArya ke mata se vAcaka haiM aura kisI ke mata se dyotaka haiN| vihAra, AhAra, saMhAra, parihAra-eka hI hRdhAtu meM upasargabheda se aneka arthoM kI pratIti hai / evam prabhavati, parAbhavati, saMbhavati, anubhavati, udbhavati - ityAdi // 2 // far-dr avadhAraNe // 3 // bia, ver ityetAvavadhAraNe nipAtasaMjJau bhavataH / evaM via / evaM vea / ( evaM saMskRtasamaH, ze0 spa0 ) / evameva // 3 // cia a avadhAraNe - nizcayArthe citra, vezma ityetau vartete / eso citra so rAdhA / eSa eva sa rAjA - iti nizcayaH / sa cetra iyaM NaarI / saiveyaM nagarI | anyA na bhavatIti nizcayaH / sa vizra, sacce / saiva // 3 // I ci-iti / cia a ye nipAta nizcaya artha meM prayukta hote haiN| rAjA / yaha vahI rAjA hai| yahA~ nizcayArthaka vi-zabda hai| sacce yaha vahI nagarI haiM. arthAt dUsarI nahIM hai yaha nizcaya hai| isa nizrayArthaka kSetra - zabda hai // 3 // eso vibha so iaM NabharI / prakAra yahA~ o sUcanApazcAttApavikalpeSu // 4 // o-ityayaM zabdaH sUcanApazcAttApavikalpeSu nipAtasaMjJo bhavati / o ciraasi ( 2-2 yalopaH, 7-2 si ) / gAthAsu draSTavyaH // 4 // o sUcanApazcAttApavikalpeSu -- sUcanA - sAbhiprAyamuddezakathanam / pazcAttApaH= anuzayaH / vikalpaH = idam idaM veti pAkSiko vidhiH / eSu triSvartheSu zro iti nipAto 1. eSa pAThaH saMjIvanIsaMmataH / 2 air ce citra | hUM cibha / tumaM cimaM / maimainatvameva / kA0 pA0 / 3. vima- deza -- iti bhAmasaMmataH pAThaH /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 prAkRtaprakAzevartate / zrI avinnyattnnilaa| zrI avinyynvtii| patra -zabdaH pUrvakRtasvakIyAkaraNIyasUcakatvaM dyotyti| zroNa pasaNNamhi / zrokimiti na prasabAhamabhavam iti pazcAttApaM dyotayati / o aNuNemi / mo anunayAmi / atra vikalpArtha bhozandaH // 4 // o-iti / sUcanAdika arthoM meM 'bho' isa nipAtasaMjJaka kA prayoga hotA hai| sUcanA-abhiprAyapUrvaka kiMcinmAtra vastu kI sUcanA / pshcaattaap-pchtaanaa| vikarUpayaha athavA yaha-isa prakAra pAlika vidhi vikalpa kahAtA hai| ina arthoM meM o yaha nipAta hotA hai| o aviNayajattaNilA / avinaya meM yAvatI thii| yahA~ pUrvakRta yA ke akaraNIyasva kI sUcanA hai| o ga pasaNNAmhi / o maiM kyoM na prasanna ho gyii| yahA~ prasanna hone ke pazcAttApa ko yaha sUcita karatA hai| o aNuNemi / acchA yadi nahIM mAnatA hai to maiM pairoM meM paDhUMgA-anunayavinaya kruuNgaa| yahA~ vikalpArthaka ozabda haiN||4|| ___irakirakilA anizcitAkhyAne // 5 // ira, kira, kila ityete zabdA anidhitAlyAne nipAtasaMbakA bhavanti / pekkha ira teNa hado (AdimaH 6-51 sU0 drssttvyH| teNa 5-6 tado'ntyalopaH, 5-12 etvaM, 5-4 ttaann'| antyaH 4-6 hano'ntyalopaH, 12-3 tada, 5-1 o)| aja kira teNa vvsio| (vyavasita ityatra 3-2 yalopaH, prAya iti 2-2 valopo na, 2-2 talopaH, 5-1 o, ze0 sp0)| aaMkila siviNao (2-2 yalopaH, 4-12 mabiM0, ze0 spa0 / antyaM 1-3 sU0 draSTavyam) / prekSasva kila. tena htH| adya kila tena vyavasitaH / ayaM kila svapnaH // 5 // ira-kira-kilA anizcayAkhyAneSu'-ira-kira-kilAH zabdAH anizcayasya asa. myagarthasya AkhyAne pratipAdane prayujyante / iha ira diTTo diyo| iha kisa dRSTo dyitH| atra irazandaH sthAnadarzanAdeva nizcitArya vaki, iti asamyageva nizcayA. khyAnam / etya kirAliMgiyo / atra kilaalishitH| atra kirazabdaH sthAnasyAliza nasya asamyagarthatAM dyotyti| " kila rmitro| na kila ramitaH / atra kilazabdaH ramitArthapratiSedhasya aparisphuTatAM kathayati // 5 // ireti| ira-kira-kila ye zabda animaya samyag barya ke pratipAdana meM prayuktahote haiN| iha ira divo diyo| yahA~ para priya ko dekhA thaa| yahA~ para kika (ira)-bda sthAnadarzana se hI nimita artha ko kahatA hai, ataH sanda ke prayoga se asamyak prakAra se nicaya ko kahatA hai| etya kirAliMgiyo / yahA~ para mAliAna kiyA gyaa| vahA~ kiramAnya sthAnastha mAlinagaparisphuTArya ko sUcita karatA hai|jkik mitro| yahA~ kilazamda ramaNapratiSa ko aparisphuTa sUcita karatA hai| bAda-ramaNapratiSa ko sphuTatayA nahIM kahatA hai|5|| 1. tenetyatra 2-42 iti NAmAtramiti kecit / 1. saMjIvanIsaMmataH pA . -
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 navamaH paricchedaH huM kkhu nizvayavitarkasambhAvaneSu // 6 // hUM, kkhu ityetau nizcayavitarkasambhAvaneSu nipAtasaMjJakau bhavataH / huM rakkhaso ( huM spa0, 3-29 kSa = kha, 3-50 khadvi0, 3-51 kha = = k, 4 -1 hrasvaH, 5-1 o ) / guruo kkhu bhAro ( 5-1 otvam, anyatspaSTam ) / huM rAkSasaH / guruH khalu bhAraH // 6 // hu- kkhu nizcayavitarka saMbhAvanAsu' - nizcayo = vizvAsaH / vitarkaH = vimarzaH / saMbhAvanA = uskeTaikakoTisvarUpAzaGkAsaMbhAvanA | kAryAdhyavasAyasvarUpetyarthaH, eSvartheSu hu, kkhu etau nipAtau staH / zrajja hu dIsai dainA / hu-nizcayena / zradya dayitA dRzyate / atra huzabdo nizcayaM bodhayati / evameva kkhuzabdaprayoge'pi / zrakha kkhu esA maM poi / zradya khalu eSA mAM pralokayet / atra kkhuzabdaH nizcayaM dyotayati / Na hu diTTho tai ajjavi / na hu dRSTastvayA'dyApi / zratra huzabdo vitarka dyotayati / peccha kkhu dArammi so kadAvi Thipro hona / prekSasva khalu dvAre sa kadApi sthito bhaviSyati / atra khuzabdo dvAradezasthitivimarzotpattidyotakaH / evaM huzabdaprayogaH / saMbhAvanAyAmaccha tAva hu Naie / AstAM tAvat khalu nadyAH / atra huzabdo nadIpAragamanasaMbhA - vanAM dyotayati / khaNA kkhu vaccAmi jalaNihiNo pAraM / kSaNAt khalu vrajAmi jalanidheH pAram / atra kkhuzabdaH sAgarapAratIraprAptyaca sA yadyotanArthaH / evaM yathAyathaM hu-kkhu - zabdo nizcayAdyartha prakAzayataH // 6 // . hu-iti / nizcayAdika arthoM meM hu, kkhu ye nipAta prayukta hote haiN| nizcaya-vizvAsAramaka sthirajJAna / vitarka-vimarza / saMbhAvanA - utkakoTisvarUpA zaGkA arthAt zaGkAspada kAryAdhyavasAyasvarUpajJAna / ajja hu dIsaha daiA / hu nizcayena adya dayitA dRzyate / yahA~ huzabda nizzraya ko dyotita karatA hai| isI prakAra kkhu ( khalu ) zabda ke prayoga meM bhI jAnanA / aja kkhu esA maM paloei / Aja vaha mujhe dekhegI / yahA~ nizcaya ko khaluzabda bodhita karatA hai / Na hu diTTho taha ajja vi / Aja bhI nahIM dekha pdd'aa| yahA~ huzabda vitarka ko prakAzita karatA hai / evaM kkhu zabda ke prayoga meM-pecchukkhu dArammi so kadAvi Thio hoja / dekho kadAcit vaha daravAje para sthita hogA / yahA~ kkhuzabda dvAra para Thaharane ke vimarza ko bodhita karatA hai| saMbhAvanA meM hu zabda -accha tAva hu nnie| saMbhavataH nadI ke pAra hogaa| yahA~ huzabda nadI ke pAra jAne kI saMbhAvanA ko kahatA hai / kkhuzabda-khaNA kkhu bhavAmi jalaNihiNo pAraM / kSaNamAtra meM maiM samudra ke pAra AtA huuN| yahA~ kkhuzabda samudra ke pAra jAne ke udyogasAhasa se pAra-prApti-siddhi saMbhAvanA ko sUcita karatA hai| isI taraha anyatra bhI -zabda pUrvoka nimrayAdika arthoM ko yathAsthAna prakAzita karate haiM // 6 // NavaraH kevale // 7 // 1. ayaM pAThaH saMjIvanyAdisaMgataH / nedaM sUtraM saMjIvanyAdau /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtaprakAroNavaraH ityayaM zabdaH kevale'rthe nipAtasaMbo bhavati / Navara aNNaM (anazabdasya 2-42 =Na, 5-12 mrvi0')||7|| (ijerAH paadprnne|) ijerAH pAdapUraNe-i-jera ityete nipAtAH pAdapUraNe vartante / nyUnapAdapUraNameva eSAM prayojanam / 'esa i tadA paTTho' / eSa tathA prvRttH| atra ikAraH pAdapUraNamAtre vartate / nyUnapAdapUraNamevaiteSAM prayojanam / vRttamAbhayAt ikArastattatya prayuktaH / 'laMbhai je pekkheu~' / labhyate prekSitum / atra 'je' iti pAdapUraNamAtre / yattu sadAnandena vasantarAjenaca pekhi' iti prayujam , tama samIcInam / tathAsati ekamAtrA nyuunvaavtisstthte| tasmAt-'e ca ktvAtumuntavyabhaviSyatsu' ityekAraH / 'pekkhe' iti yuktaH pAThaHNa ra tae vi ( kahino so)|n tvayApi kathitaH saH / atra rephaH paadpuurnnaayH|| hajerA iti| -je-naye nipAta zokakI pAdapUrti ke liye hote haiN| nyUnapAda kI pUrti hI inakA prayojana hotA hai arthAt inakA artha kucha nahIM hotaa| esaha tadA pabaho / yahA~ vRtta meM eka mAtrA kama hotI thI; ataH ikAra kA prayoga kiyA hai, jisase chandomAna ho / evaM je-zabdaprayoga meM laMbhAje pekkheu'| yahA~ je pAdapUrti mAtra ke liye hai| 'pekkheuM' yahA~ 'eca kvA' se ekAra karane se pAdapUrti hogii| anyathA phira bhI eka mAtrA myUna hone se chandomA ho jaaygaa| 'jara tae vi kahio so'| yahA~ repha pAdapUtyarthamAtra hai| Anantarye Navari // 8 // Navari ityayaM zabda AnantayeM nipAtasaMzobhavati / Navari (spaSTam) / thAnantarye Navari-anantarasya bhAvaH prAnantaryam , tasmit Navari ityayaM nipAto vartate / Navari chiNNaM sIsaM raNe riunno| anantaraM chinaM zIrSa raNe ripoH / atra NavarizabdaH zirazchedanasya bhAnantaraM dyotayati / kecitta-'Navari kevalAnantaryayoH' ityevaM sUtraM paThanti / tanmate-raNe ripoH kevalaM zirazchilam-ityapi bhavati // 8 // ____ Ana-iti / thAnantarya artha meM 'Navari' isa nipAta kA prayoga hotA hai / 'Navari chiNNaM sIsaM raNe ritthnno'| isake anantara saMgrAma meM zatru kA zira kATa diyaa| yahA~ Navari-manda mAnantarya artha ko kahatA hai| kaIeka AcArya-vari kevalAnantarvayo' aisA sUtra mAnate haiN| unake mata se kevala marya meM bhI 'navari'manda hai| to yaha bhI artha hogA ki-kevaLa zira kATA // 8 // (ukssepvismysuucnaasu|) ukSepavismayasUcanAsu'-kSepaH = tirskaarH| vismayaH = pAcaryam / sUcanA1. kevaLamanamitvaH / kepitu apazabdasva 3-2 gopaH, 2-42 na-Na, 3-50 vi0, ze0 puu0|| 2. nedaM bhAmarAyo sUtram / 3. nAlIdaM mAmahAlo sUtram /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ y. navamaH pricchedH| abhiprAyapaizunyam / evaryeSu u.iti nipAtaH prayujyate / u amha Na teNa kavvaM / u asmAkaM na tena kAryam / atra tasya prayojane'pi prayojanaM nAstIti praSikSepo bodhyate / uso esa iha kudo Azrado / u sa eSa iha kuta aagtH| atra uzabdaH tadAgamane Azcarya janayati / sahi u vilakkho vya / sakhi ! u vilakSa iva / atra lakSyajananakAraNAbhiprAyasya sUcanA uzabdena dyotyate // ___ u-iti / pAdika arthoM meM na isa nipAta kA prayoga hotA hai| kSepa = tiraskAra / vismaya = aabhyN| sUcanA abhiprAya kA saMkSepa khnaa| kSepa-'u amha na teNa krj| u-mujhe usase koI kArya nahIM hai| kArya rahate huye bhI kArya kA niSedha karanA tiraskAra hai| u-pada se usakA bodha hotA hai| Azcarya-'uso esa iha kudo aado'| yahA~ uzabda usake Agamana meM bhASarya ko kahatA hai| sUcanA-'sahi u vilakkho vahe sakhi ! vaha vilana-sA ho gayA' yahA~ vailapayotpAdaka kAraNa ke abhiprAya kI sUcanAmAtra uzabda se prakAzita hotI hai| kiNo prazne // 9 // kiNo ityayaM zabdaH prazne nipAtasaMjJo bhavati / kiNo dhunvasi (857 yanva, 7-2 thAs =si)| kiNo hasasi (kiNo spa0, 7-2 sipa - si)| kinnu dhUyase / kinnu hasasi // 9 // kiNo prazne-kiNo-iti nipAtaH prazne'rthe vrtte| suhazra kiNo kahesi mN| subhaga! kiM kathayasi mAm / atra kiNo-iti praznArthavAcakaH / kosa-kimarthe vartate / kiNo iti tu prshne| ityanayoH arthAbhede arthabhedo na kartavyaH / tathA coktam-'sambhavatyekavAcyatye vAkye bhedazca neSyate // 9 // kiNo-iti / kiNo yaha nipAta prabha artha meM hai| 'suhA kiNo kahesi mahe subhaga mujhe kyA kahate ho? yahA~ kiNozabda praznArya meM hai| kIsa yaha kimayaM meM hai aura kiNo yaha prama meM hai| isa prakAra inakA paraspara artha meM abheda hI hai| artha meM bheda nahIM karanA / kahA bhI hai ki-eka vAcya rahane para vAkya bheda nahIM karanA-iti // 9 // abboM duHkhasUcanAsambhAvaneSu // 10 // ___ abbo ityayaM zabdo duHkhasUcanAsambhAvaneSu nipAtasaMjJo bhavati / ' duHkhe-ambo kajalarasarakhiehiM acchIhi (abbo spa0, kajalaraseti saMskRtasamaH zabdaH, rajitetyasya 2-2 talopaH, 5-12 a%e, 5-5 mis-hiN| bhansye 2-30 kSa= cha, 3-50 chadvi0, 3-51 ca = ch, 420 strItve, 5-5 mis-hiN)| sUcanAyAm-abbo avaraM via (2255-ba, 5-3 amo'kAralopaH, 5-12 mabiM0, ze09-3 sU0 sp0)| sambhAvane-manyo gamiva atuM (3-1 dalopaH, 3-50 tadvi0, 4-12 1.kiNo kIsa kimu priprshne| kA0 paa0| 2. atho anyo, yo| atho duHkhasUcanAmASaNeSu / kA0 paa| 3. prAkRte vicanAmAvAta bahuvacanam /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 prAkRtaprakAze mabiM0 ) / aho kajjalarasaraJjitAbhyAmakSibhyAm / aho aparamiva / aho enamivAm // 10 // 1 abvo duHkhasUcanAsaMbhASaNeSu' - duHkhe, sUcanAyAM sambhASaNe va avvo iti nipAto vartate / 'zravvo maha pitryaviraho' / zravvo mama priyavirahaH / ityatra zravvo iti nipAto virahaduHkhAtizayAvedakaH / sahi ! esa niThuro avvo / atra avvozabdaH pratiniSThuratAsRcakaH / sakhyA saha saMbhASaNe'pi zravvozabda ihAvasthitaH / tadarthadyotanadvAreNa prayuktaH / zrabvo-iti nipAtaH zrAcaryadyotane'pi kvApi dRzyate / zrabvo vallaha kimiNaM / AryaM vallabha ! kimidam / atrAzcaryadyotako'yam zravvozabdaH // 10 // 1 roar iti / duHkhAdika arthoM meM nipAta abbo kA prayoga hotA hai / 'abvo maha piviraho' / yahA~ abvo yaha nipAta priyavirahadukhAtizaya kA sUcaka hai / 'sahi esa nihuro anvo' / yahA~ atyadhika niSThuratAsUcaka hai| yahA~ agvozabda saMbhASaNa meM bhI / kyoMki usI artha ko saMbhASaNa dvArA sUcita karatA hai / abvo yaha Azcarya prakAzana meM bhI hotA hai / aba vallaha kimiNaM / he priya ! yaha kyA hai ? yahA~ AzcaryasUcaka agvozabda hai // 10 // alAhi nivAraNe // 11 // alAhi ityayaM zabdo nivAraNe nipAtasaMjJo bhavati / alAhi kalahaleseNa / alAhi kalahabandheNa / ( saMskRtasamau kalaho bandhazca, 2-43 z= s, 5-4 TA=Na, 5- 12 e, ze0 spa0 ) / alaM kalahalezena / alaM kalahabandhena // 11 // alAhi nivAraNe - alAhi ityayaM nipAtaH nivAraNe'rthe vartate / lAhi tumhe mhaNAmeNa / palaM tava zrasmadIyanAmnA / anyaH kazvinnAmagrahaNAt alAhi-ityanena nipAtena pratiSidhyate // 11 // alAhIti / nivAraNa artha meM alAhi yaha nipAta hai / alAhi tumhe amhaNAmeNa / hamArA nAma na lIjiye aura kisI kA nAma leM / yahA~ alAhi isa nipAta se nAmagrahaNa kA pratiSedha hai // 11 // aia - vale sambhASaNe // 12 // ai, vale ityetau zabdau sambhASaNe nipAtasaMjJakau bhavataH / ai mUlaM pasUsaha (ai spa0, mUlaM saMskRtasamaH, ze0 3-3 ralopaH, 2-43 za, b= s, 3-2 yalopaH, 8-46 udIrghaH, 7-31 ti = i) / vale kiM kalesi ( vale spa0, kiM saMskRtasamaH, 2-2 yalopaH, 7-2 sipa si, 7-34 etvaM kale, ze0 sva0 ) / api mUlaM prazuSyati / vale kiM kalayasi // 12 // ai-raNe saMbhASaNe ----- raNe ityeto nipAtau saMbhASaNe = nirUpaNe'rthe vartete | 2. 'raNe' ityasya sthAne 'vaLe' iti bhAmahe pAThaH / 1 saMgISanyAdisamataH pAThaH /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH pricchedH| 216 zrai pipratama khaNaM diaho / ayi priyatama ! kSaNaM divsH| atra kSaNam-artha saMbhAvayan 'bhaIzandaH sNbhaassitH| ajja raNe nAha gammai gharAu / adya nAtha ! gamyate . gRhAt / atra raNe-zabdaH gamanasya saMbhASaNaM bodhayati // 12 // ai-iti / saMbhASaNa aura nirUpaNa artha meM 'ai-rane ye do nipAta prayukta hote haiN| 'bai picatama khaNaM diaho / yahA~ SaNamAtra abhI dina hai, isa artha ko sUcita karatA huA saMbhASaNa meM aizabda kA prayoga hai| evam-'bhana raNe nAha gammai praau| yahA~ raNabaha saptamyantAnukaraNasvarUpa nipAta gamana-saMbhASaNa meM prayukta hai, saMgramArtha raNazabda kA saptamyanta rUpa nahIM hai| to yaha artha hotA hai-he nAtha ! bhAja dhara se jA rahe haiN| yahA~ gamana-saMbhASaNa meM 'raNe'zabda prayukta hai||2|| Navi vaiparItye // 13 // Navi ityayaM zabdo vaiparItye nipAtasaMzo bhavati / Navi taha pahasai bAlA (taha 1-10 sU0 spa0, 3-3 ralopaH, 7-1ti = i, bAlA iti saMskRtasamaH) / viparItaM tathA prahasati bAlA // 13 // sU kutsAyAm // 14 // ___sU ityayaM zabdaH kutsAyAM nipAtasaMjJo bhavati / sU siviNo (siviNo 1-3 sU0 sp0)| dhik svapnaH // 14 // dhU' kutsAyAm-dhU-ityayaM nitAtaH kRtsAyAM vartate / kutsA = nindA / dhU tuha svtticritrN| dhika tava sapatnIcaritam / atra dhUzabdena sapanIcaritasya nindA pratIyate // 14 // dhU-iti |dhuu yaha nipAta nindA artha meM hai| 'dhU tuha svtticri| tumhArI savata ke caritra kodhikAra hai| yahA~ dhUzabda se nindA pratIyamAna hai||4|| re-are-hire sambhASaNaratikalahAkSepeSu // 15 // - re, are, hire ityete zabdAH sambhASaNa-ratikalahA-kSepeSu nipAtasaMjJA bhavanti yathAsaMkhyam / re mA krehi| NAosi are / diTosi hire (re spa0, saMskRtasamo mA-zabdaH, 12-15 kRJ = kara, 7-34 etvaM, 1227 parasmaipadaM, saMskRtavat loTaH sehiH)| (2-42 = Na, 2-2galopaH, 7-6 spa0 si, are sp0)|(1-18 R r, 3=10 %D8, 3-50 Thadvi0, 3-514-tt,5-1o)|remaa kuruSya / nAgosi are / dRSTo'si hire||15|| re-bhare-hare saMbhASaNaratikalahakSepeSu-saMbhASaNam = pArasparikakathanam / / ratikalahaH = nidhuvanakeliH / kSepaH = tiraskAraH / eSvartheSu yathAsaMkhyaM re, are, hare-iti nipAtA vartante / NisubhaM jaM re jaMpasi / nizrutaM yat re jalpasi / atra rezandaH saMbhA. - 1. nedaM sUtra saMjIvanyAdiSu, ato nAsya candrikAvyAsthA, nApi hindiikaa| 2. 'sthAne 'sU' iti bhAmahe / 3. saMjIvanIsaMmataH paatthH|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 prAkRtaprakAze SaNaM dyotayati / dehi are givasaNaM / dehi are nivasanam / atra arezabdaH prArthanAbhiprAya ratikalahadyotakatAM vidhatte / hare ghaTTho / zraho dhRSTaH / atra harezabdaH dhRSTatva lakSaNam adhikSepam udbodhayati // 15 // re are - iti / saMbhASaNAdika arthoM meM re-are-hare kA yathAkrama prayoga hotA hai / saMbhASaNa = paraspara bAtacIta karanA, usameM 're' isa nipAta kA, ratikalaha = nidhuvanakeli, isameM 'are' isa nipAta kA, kSepa = tiraskAra, isameM 'hare' isa nipAta kA prayoga hotA hai| NisubhaM jaM re jNpsi| hA~ sunA, jo kahate ho| yahA~ re-zabda se saMbhASaNa pratIta hai| dehi are NivasaNaM / yahA~ arezabda vasanaprArthanA se ratikalaha ko dyotita karatA hai| hare viTTho / yahA~ harezabda STaSTasvarUpAtmaka adhikSepa = tiraskAra ko kahatA hai // 15 // mmimivaviA ivArthe // 16 // mmiva, mitra, via ityete zabdA ivArthe nipAtasaMjJakA bhavanti / aNaM smiva, gaNaM miva, gaaNaM via kasaNaM ( 2-2 galopaH, 2-42 n = N, 5-30 biM0 ), ( antye 3 - 61 varSe nityaM viprakarSaH / pUrvasya tatsvaratA ca ) / gaganamiva kRSNam // 16 // piva- miva-viva ca ivArthe' - ete catvAraH zabdA nipAtA ivArthe upamAnotprekSAdau vartante / raMbhA piva rUveNa / rambheva rUpeNa / hariNI miva taralapecchieNa / hariNIva taralaprekSitena / haMsI viva gamaNeNa / haMsIva gamanena / sI vva saIttaNeNa / sIteva satItvena / atra 'sevAdiSu ceti vakArasya dvitvam / evamanye'pi nipAtAH santi / anArambhe ca kSepe ca pazcAttApaviSAdayoH / nizcaye ca budhaiH prokto nipAto hanta ityayam // 1 // hanta vAcyavibhUSAyAM he ityAmantraNe bhavet / A-zabdo'pi bhavatyarthe nAma ityevamarthakaH // 2 // haje - haNDe - ile- ityAdayaH sambodhane matAH / ivArthe Na iti kvApi hA khedAnupatApayoH // 3 // alaM zralaM viSAdArthoM zrapyartho'pi i ityayam / iti / evaM cavAdayaH zabdAH zrarthAnatikrameNa zravyayatvena zravagantavyAH / vAha he ho haMho Name zraho hahI siho / avimo muttu zraha ho ityAdyAstu cavAdayaH // ho ho utAho ca hai he bho bhostathaiva ca / haMho ityAdayaH zabdAH syuH saMbodhanabodhakAH // // 16 // piveti / ye cAra pivAdika nipAtazabda ivArtha meM arthAt kahIM upamAna meM aura kahIM utprekSA artha meM hote haiM / 'raMbhA piva rUveNa' / yahA~ pivazabda se sAdRzya pratIti hai / 1. eSa pAThaH saMjIvanyanugAmI /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH paricchedaH / 221 / rUpa se rambhA ke sadRza / 'hariNI mitha taralapecchieNa' / tarala- prekSaNa se hariNI ke sadRza / yahA~ mivazabda ivArtha meM hai / 'haMsI viva gamaNeNa' / yahA~ vivazabda ivArtha meM sAdRzya bodhaka hai / evaM 'sIa gva saIttaNeNa' / yahA~ vazabda ivArtha meM hai / 'sevAdiSu ca' se vakAra ko dvisva hogaa| yahA~ kahIM kahIM prasaGgAnurUpa utprekSA bhI ho sakatI hai| jaise rUpa se rambhA ho / gamana se mAno haMsI hI hai ityAdi yathAsthAna samajha lenA / isI prakAra aura bhI nipAta haiM aura ve vibhinna arthoM meM hote haiN| jaise- 'hanta' yaha avyaya anArambha meM, kSepa= tiraskAra meM, pazcAttApa kRtakArya ke saMtApa meM, viSAda = duHkha meM aura nizcaya = aisA hI hai-isameM, vidvAnoM ne ina arthoM meM hanta avyaya ko mAnA hai aura vaktavya ke saundarya meM bhI hantazabda hotA hai / 'he' yaha saMbodhana meM / 'A' yaha ho gayA, ho rahA hai - isa artha meM hai| 'nAma' yaha aisA hI hai isameM aura saMbhAvanA meM bhI hotA hai| haje=ceTI ke saMbodhana meM, haNDe-nIca ke saMbodhana meM, hale = sakhI ke saMbodhana meM haiM / 'Na' ivArtha meM, 'hA' kheda aura saMtApa artha meM hai / alaM = yaha paryApta artha meM aura viSAda artha meM hai / 'i' yaha avyaya api ke artha meM hai| isI prakAra va-vA ityAdika abhyayoM ko bhI jAnanA / ca, vA, hu, he, aho, haMho, jame, Aho, hahI, siho, avimo, mutta, aha, ho-ityAdika cAdi avyaya haiN| Aho, aho, utAho, hai, hai, bho, bhoH, iMDo-ityAdika saMbodhana meM prayukta hote haiM, kyoMki saMbodhana ke bodhaka haiM // 16 // a AmantraNe // 17 // aja ityayaM zabda AmantraNe nipAtyate / aja mahANuhAva ! kiM karesi ( aja spa0, 2-42 n = Na, 2-27 bha = ha, prAya iti 2-2 valopo na / 7-2 si, zeSaM 9-15 sU0 spaSTam ) / aho mahAnubhAva ! kiM karoSi // 17 // veca' AmantraNe - zrAmantraNam = AhvAnam / tasmin zrarthe vecca ityayaM nipAto vartate / vezca devara ! jANasu / he devara ! jAnIhi / zratra vecazabdaH zrAmantraNArthaM dyotayati / dezyAM punarayam zranyArtheSvapi dRzyate / yathA- 'vaizvavevvalitrau syAtAM vAraNe tUraNe tathA // 17 // vedya-iti / ve yaha nipAta AmantraNa artha meM rahatA hai / veza deara ! jANIhi / he devara ! Apa jAniye / yahA~ AmantraNa artha meM vedyazabda hai / yaha AmantraNa ko sUcita karatA hai / vezA yaha nipAta dezI meM anya arthoM meM bho prayukta hai / 'vedya-vebva'ye vAraNa artha meM aura tUraNa=zabdakaranA athavA zIghratA meM haiM // 17 // zeSaH saMskRtAt // 18 // iti zrIvararucikRte prAkRtaprakAze navamaH paricchedaH / 1. 'anna' iti 'vezca' ityasya sthAne pATho mAmahavRttau dRzyate /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 prAkRtaprakAze zeSaH ukkAdanyaH zeSaH / pratyayasamAsataddhitaliGgavarNAdividhiH saMskRtAdavagantavyaH / iha granthavistarabhayAnna darzitaH // 18 // iti zrIbhAmahaviracitAyAM manoramAyAM nipAtasaMjJAvidhirnAma navamaH paricchedaH / G+ zeSAH ' saMskRtAt -- uktebhyo'nye zeSAH / suptiGtaddhitasamAsapratyAhArakArakaliGgasaMkhyAdayo'tra nokAH, te saMskRtAt samIkSyAvagantavyAH / uktaM ca- 'prAkRtaM saMskRtayoni' - iti / prakRteH saMskRtAt zrAgataM prAkRtam / saMskRtaM ca indrazcandraH kAzyapazca kapilaH zAkaTAyanaH / pANinyamarajainendrA ityaSTau zAbdikA matAH // ebhiH praNItaM prakRtipratyayavibhAgena / tatsaMpAdanaM lokaprasiddham / kvacicca uktalakSaNamapi bAdhitvA ekadezasaMskRtamupapAdya vyAkriyate / yathA - ' vaccante pimmi bhaNi' / vrajati priye bhaNitam / vraj gatau / zatR pratyaye / 'co vrajinRtyoH' iti jakArasya 'ca' ityAdezaH / 'ntamANau zatRzAnaco:' iti nta ityAdezaH / evaM vaccantazabdAt saptamyekavacane hi: / 'DeremmI' iti e ityAdezaH / kvacidapi lopaH- ntagatasyAkArasya lopaH / vaccante / 'sarvatra navarAm' iti rephasya 'kagacaje 'ti yakArasya ca lopaH / 'DeremmI' iti mmi / pizrammi / zatR pratyayAvidhAnAt saMskRtasyaikadezamupapAdya vyAkhyAtam / kvacicca saMskRtopapAdyamAzritya ekadezena vyAkhyAyate / yathAziras-zabdasya tRtIyaikavacane TAvibhaktau 'antyasya halaH' iti salopaH / 'TAmorNaH' iti TApratyayasya NaH / 'e ca supyaGisoH' iti etvam / 'zaSoH saH' iti saH / evaM sireNa iti prApnoti / saMskRte zirasA - iti tRtIyAsiddhamaGgIkRtya 'zaSoH saH' iti saH / sirasA - ityapi bhavati / evaM bhagam = aizvaryam asyAstIti matvarthe 'vilolAlanantentA matupaH' iti matupaH sthAne vanta iti / tataH tRtIyaikavacane TA, 'TAmorNaH ' iti NaH / 'e supyakhiGasoH' ityekAraH / bhagavanteNa iti / saMskRte siddhaM bhagavatA - iti rUpamAzritya, 'kagacaje 'ti galopaH / 'RtvAdiSu to daH' iti dakAraH / bhAvadA / vakArasyApi lope 'adA' ityapi bhavati / evam kim zabdasya saptamyekavacane kasmin kAle iti vivakSAmAzritya 'Ahe itrA kAle' iti paryAyeNa bhavataH / kimaH kaH " iti kaH / ' kvacidapi lopaH' ityalopaH / kAhe, kaitra ityetau eva bhavataH / saMskRtasiddham kadA-iti prayogamAzritya 'kagacaje' ti dalopaH / kaprA- ityapi bhavati / evaM yathAsiddhaM kaviprayogamAzritya vyAkhyeyam // 18 // iti zrImahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAdakRtAyAM prAkRtaprakAzasya candrikAkhya'TIkAyAM nipAtavidhirnAma navamaH paricchedaH samAptaH / 1. saMjIvanyAdisamato'yaM pAThaH /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 - navamaH pricchedH| zeSA iti / ukta se atirikta zeSa kahAtA hai arthAt jo prAkRta ke niyamoM meM nahIM kahA gayA hai vaha zeSa hai, usakA grahaNa saMskRta se krnaa| jaise supa-tiG-taddhitasamAsa pratyAhAra-kAraka kartA-karma-karaNa-sampradAnAdika, liGga-puMliGga-sIliGga-napuM. sakaliGga, saMkhyA ekavacana, dvivacana, bhuvcnaadik| ye saba saMskRta se liye jaayeNge| kahA bhI hai ki-'prAkRtaM saMskRtayoni' prAkRta saMskRta se hI utpana hai| nidAna bAlaka, no, vRddha, mUrkha, sphuTa saMskRta kA ucAraNa nahIM kara sakate haiM, evaM vikRta unakA uccAraNa hI prAkRta hai| jaise uSTra kA uha / hasta kA htth| karma kA kamma ityAdi / prakRti-saMskRta, usase jo huA vaha prAkRta arthAt saMskRtodbhava hI prAkRta hai| saMskRta-svataH samuparita zabda haiN| paraMtu do hajAra dhAtu-prakRti-pratyaya-vibhAga Adi karake ATha AcAryoM ne dikhAye haiM, ve saba AcArya zAbdika haiN| yathA-indra, candra, kAzyapa, kapila, zAkaTAyana, pANini, amarasiMha aura jainendra ye ATha zAbdika haiM arthAt vyAkaraNa ke nirmAtA haiN| inhoMne prakRti-pratyayAdi kA vibhAga karake zabdasvarUpa batAyA hai, vahI niyama sUtrAdi vyAkaraNa kahAtA hai| vyAkaraNa-zabda loka meM prasiddha hai| kahIM para vyAkaraNa ke niyamoM ko bAdhakara ekadeza saMskRta kA lekara prAkRta kA sAdhutva dete haiM / jaise-'vaJcante piammi bhnni'| yahA~ ukta sUtroM se 'ca' Adeza 'nta' Adeza, hi ko e| yaha saba prAkRta sUtroM se hai| paraMtu zatR pratyaya, ka-pratyaya ye saMskRta se grahaNa kiye haiN| isa prakAra saMskRta kA ekadeza lekara sAdhutva hai| kahIM para saMskRta.ke pUre siddha zabda ko lekara prAkRta ke kArya karake prAkRta kA prayoga karate haiN| jaise-zirasa zabda kI tRtIyA kA ekavacana nirdiSTa sUtroM se antyalopa, TA ko .. Na, za ko sa, sireNa hotA hai aura ziras-zabda ke tAlavya za ko sa karake sirasA bhI hotA hai / evaM-bhagavatA astyartha meM matupapratyaya, matupa ko nirdiSTa sUtra se vanta . Adeza, TA ko Na Adeza, akAra ko ekAra, bhagavantaNa hogA aura 'bhagavatA' isa saMskRtasiddha rUpa ko lekara takAra ko RtvAdi se da Adeza, ukta sUtra se galopa, bhaaadA bhI hogaa| evaM-kimazabda se saptamI meM kAlamsamaya artha kI vivakSA meM Ahe, iA paryAya se pratyaya hoNge| kim ko ka Adeza, akAra kA lop| kAhe, khaa| kacid-grahaNa se akAra kA lopa kaiA meM nahIM hogaa| isa prakAra kAhe, kaiA ye do hoNge| kadA isa saMskRta-siddha prayoga meM 'kagacaja' se dakAra kA lopa karane se kA yaha siddha hotA hai| isa prakAra tInoM prayogoM kA yathAruci bhAvuka kavi prayoga kara sakatA hai| anyatra bhI isI prakAra se sAdhutva mAna kara prayoga kara sakate haiN| iti // 18 // iti zrIma0ma060 mathurAprasAdadIkSitakRtAyAM pradIpanAmakasarala. hindI-TIkAyAM navamaH paricchedaH samAptaH / + G
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dazamaH paricchedaH paizAcI // 1 // pizAcAnAM bhASA paizAcI, sA ca lakSyalakSaNAbhyAM sphuTIkriyate // millIveSollasadbhUSAM saMvidvallImatallikAm / / bhaktAmITapradAmambAmAzraye reNukAM zivAm // 1 // navInAM vyAkhyAM pUrayitukAmena prayatyate samprati / sA ca yathA paizAcI-pizAcAnAM jAtivizeSANAM yonivizeSANAM vA parasparaM vyavahiyamANA bhASA paizAcIti kathyate / sA tu lakSyalakSaNAbhyAM sphuTIkiyate / adhikaaro'ymaapricchedsmaapteH||1|| paizAcIti / jAtivizeSa athavA yonivizeSa ke logoM ko pizAca' kahate haiM / paraspara kI bolacAla meM AnevAlI unakI bhASA ko paizAcI-bhASA kahate haiN| use udAharaNoM tayA lakSaNoM dvArA spaSTa kiyA jAtA hai| isa pariccheda kI samApti taka yaha adhikAra sUtra hai arthAt isa pariccheda ke sUtroM dvArA banAye gaye rUpa paizAcI bhASA ke haiM-aisA samajhanA cAhie // 1 // prakRtiH zaurasenI // 2 // asyAH paizAcyAH prakRtiH shaursenii| sthitAyAM zaurasenyAM paizAcIlakSaNaM pravartayitavyam' // 2 // prakRtiH zaurasenI-asyAH paizAcImASAyAH prakRtiH = mUlaM hi zaurasenI zUrasenAnAM bhASAstIti zaurasenIniSpanneSu padeSu paizAcIlakSaNaM pravartayitavyamiti bodhyam // prakRtiriti / paizAcI bhASA kA mUla Azraya zaurasenI bhASA hai, ataH zaurasenI ke ' niyamoM se bane padoM meM paivAcI ke lakSaNoM kI pravRtti karanI caahie| taba ve paizAcI ke pada samajhe jaayNge||2|| ___ vargANAM tRtIyacaturthayorayujoranAyorAdhauM // 3 // vargANAM tRtIyacaturthayorvarNayorayuktayoranAdau ghartamAnayoH sthAne Adyau prathamadvitIyau bhvtH| gakanaM 5-30 sovi0, 2-2 sUtrabAdhaH / evamagre'pi yathAsthAneSu pUrvasUtrANAM bAdho sheyH)| mekho| raacaa| Ni. cchro| vttisN| dsvtno| maathvo| govinto / kesvo| srphsN| 1. iti veditavyamiti zeSaH / 2. kecit 'anAdAvayujaH' iti vibhajya anAdau vartamAnAH varNAH sarve asaMyuktAH prayoktavyAH / ksnno| paNayaM / kRssnnH| paNyam / tataH 'tthyordyo| (uko'rthaH) iti yogavimAgena byAcalyuH / kA0 pA0 / .
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH pricchedH| . 225 slpho| Nijjharo (3-51 sU0 spa0, atra ja = c , jhcha ) vaTisaM (2-23 sU0 spa0, atra Da= Ta, ze0 sp0)| (dasavatana-kesava-salapha ityeteSu 2-43 zasa, anyatsava spaSTam / vibhaktayaH paJcamaparicchedastha. suutrairythaalkssnnNsaadhniiyaaH| ze0 sp0)| ayujoriti kim ? saMggAmo(3-3 ralopaH, 3-50 gadvira, 5-1 o)| sNgraamH| vagyo ityAdi (3-2 yalopaH, 3-3 ralopaH, 3-50 ghadvi0, 3-51 gha= ga , 4-1 hasvaH, 5-1 o)| anAdAviti kim ? gamanaM (spa0) ityAdi / gaganam , meghaH, rAjA, nirjharaH, baDizam , dazavadanaH, mAdhavaH, govindaH, kezavaH, sarabhasam , zalabhaH, saMgrAmaH, nyAghraH, gamanam / / 3 / / __ vargANAM tRyIyacaturthayoriti-kAdi-mAnteSu paJcaviMzativarNeSu pazcapaJcavarNAtmaka eko vargaH / eva pazca vargAH santi / te ca yathA-1 kavargaH, 2 cavargaH, 3 TavargaH, 4 tavargaH, 5 pavarga iti / teSu vargeSu pratyekasya vargasya zrAdau na vartamAnayoH asaMyuktayoH tRtIyacaturthayorvarNayoH sthAne tasyaiva vargasya kramazaH prathamadvitIyo varNoM bhvtH| yathAkavargIyatRtIyavarNasya gakArasya sthAne kavargIya eva prathamo varNaH kakAraH syAt / gaganaMiti zaurasenIniSpanasya zabdasya anAdisthitamasaMyuktaM tRtIyamakSaraM gaganetyatra dvitIyagakArarUpaM tasya sthAne tadvayaM prathamamakSaraM kakArarUpaM sthApanIyaM, tena 'gakanaM' zabdarUpaM paizAcIsaMmataM bodhyam / udAharaNAni-gakanaM = gaganaM (gaganam ) / mekho = megho (meghaH ) / rAcA = rAjA (raajaa)| Niccharo = Nijmaro (nirH)| baTisaM = baDisaM (bddishm)| dasavatano- dasavadano (dshvdnH)| mAthavo=mAdhavo (maadhvH)| salapho = salabho ( shlbhH)| ayujoriti kim ? saMgAmo (sNgraamH)| anAdyoriti kim ? gamanaM ( gamanam ) // 3 // vargANAmiti / 'ka' se 'ma' taka pacIsa akSara yA varNa haiN| unameM pAMca-pAMca kA ekaeka varga hai / evaM pA~ca varga haiM, jo apane prathama akSara ke nAma se prasiddha haiN| jaise-'ka, 'kha,ga, gha, ina pA~ca acaroM ke samudAya ko kavarga kahate haiN| isI prakAra anya cAra varga 'cavarga, Tavarga, tavarga tathA pavarga' ke nAma se prasiddha haiN| Adi meM na rahanevAle, asaMyukta (eka dUsare se na mile hue-jor3a apara nahIM) aise una vargoM ke tRtIya aura caturtha voM ke sthAna para usI varga ke kramazaH prathama aura dvitIya akSara hote haiN| (gaganam) 'napuMsake' 62 se su ko bindu, isase dvitIya gakAra ke sthAna para kakAra, 'kagacaja.' 2 se prApta lopa kA bAdha, gakanaM / (meghaH) ata otsoH 42 se su ko o, isase 'gha' ko 'kha', 'khagha0' 23 se prApta 'ha' kA bAdha, mekho| (rAjA) rAjJa' 5-36 se A, isase 'a' ko 'ca', 'kaga se prApta lopa kA bAdha, rAcA / (nirara) 'sarvatra la.' 5 se ralopa, isase 'sa' ko 'cha', 'meSAdezayo se dvitva, 'vargeSu' se 'cha' ko 'ca', no NaH'25 se Natva, 'ata ot' 42 se okAra, nnicchro| (baDizam)'zaSoH saH26 se 'za' ko 'sa', isase 'Da' ko '', 62se bindu, baTisaM / (dazavadanaH) 'zaSoHsaH29sesa, 'ataH' 42 se okAra, isase 'da' ko 'ta', 'kagaca02 se prApta lopa kA bAdha, dasa15 prA.pra.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 prAkRtaprakAze vatano / (mAdhavaH) 'ataH '42 se o, isase 'dha' ko 'tha', 'svaghatha0' 23 se prApta ha kA bAdha, mAdhava / ( zalabhaH) 'zaSo:' 26 se sa, 42 se bho, isase 'bha' ko 'pha', 23 se prApta ha kA bAdha, salapho / ayujo :- aisA kyoM kahA ? nahIM to saMgrAma meM saMyukta 'grA' ke sthAna meM kAdeza hotA, saMyukta hone se yahA~ nahIM huA / kintu (saMgrAmaH) meM 'sarvatra' 5 se ralopa, Adistha hone se ga ko dvitva nahIM, 42 se bho, saMgAmo / anAdyoH -- aisA kyoM kahA ? nahIM to ( gamanam ) ke prathama ga ko bhI ka ho jAtA, anAdyoH kahane se Adistha kAra hone se kakAra nahIM huA, 62 se bindu, gamanaM // 3 // ivasya pivaH // 4 // ivazabdasya sthAne piva ityayamAdezo bhavati / kamalaM piva mukhaM ( kamalaM, mukhaM saMskRtasamau zabdau ze0 spa0 ) // 4 // ivasya pivaH - iva iti siddhasyAvyayasya sthAne piva- ityayamAdezaH syAt / kamalaM piva mukhaM ( kamalamiva mukham ) / kamalaM ( atra sorbinduH ), ( mukhaM - ityatrApi ), imAvubhAvapi zabda saMskRtena samau, kevalam ivetyavyayasya sthAne pivAdezaH // 4 // ivasyeti / iva isa abhyaya ke sthAna meM paizAcI bhASA meM piva Adeza hotA hai / kamalam iva mukham - yahA~ para iva ke sthAna para piva Adeza huA aura kamalam tathA mukham ina donoM meM 'napuMsake sorbindu:' se bindu hone se rUpa - siddhi huI // 4 // No naH // 5 // NakArasya sthAnena ityayayamAdezo bhavati / talunI (spa0) / taruNI ' // No naH - paizAcI bhASAyAM NakArasya sthAne sarvatraiva na ityayamAdezaH kartavyaH / (taruNI) ne nakAraH, tathA 'rasorlazA' viti hemasUtreNa latvam / tathA ca talunI // 5 // Na iti / paizAcI bhASA meM sarvatra 'Na' isa akSara ke sthAna para 'na' yaha Adeza karanA caahie| (taruNI ) meM hemasUtra 'rasorlazau' se rukAra ke rakAra ko lakAra aura prakRta sUtra se NakAra ke sthAna para nakAra karane se 'talunI' yaha banatA hai // 5 // STasya saTaH // 6 // STa ityasya sthAne saTa ityayamAdezo bhavati / kasaTaM mama vaTTai ( 530 biM0, mama tatsamaH, 3-22 rtasya TaH, 3-50 Tadvi0, 71 ta = i ) / kaSTaM mama vartate // 6 // STasya saTaH- asyAM bhASAyAM mUlAdAgatasya 'Ta' iti varNasya sthAne 'saTa' iti zrAdezo bhavati / ( kaSTaM mama vartate spaSTam ) kasaTaM mama vahai phasaTaM // 6 // yeti / pUrva meM sthita STaM isa akSara ke sthAna meM saTa yaha Adeza ho / kaSTaM mama vartate spaSTam - yahA~ kaSTazabdagata 'STa' ke sthAna para saTa karane para 62 se bindu 'kasarTa' huA, mama - yaha saMskRtasama hai aura 6-50 se siddha bhI hai, vartate meM 3-22 'rtasya TaH' se rta 1. rasolezau / 8.288 / mAgadhyAM rephasya dantyazakArasya ca sthAne yathAsaMkhyaM lakArastAlavyazakArazca bhavati / he0 / bAhulakAt paizAcyAmapi bhavati /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ darAmaH pricchedH| 227 ko Ta, 3-50 'zeSAdeza se rahitya, tathA tatipo se ta ko ivAi, spaSTam meM 3.36 'spasya' isase pha, prakRta seTako saTa tathA 'sobindunapuMsake 5-30 se bindu, phaseTaM banegA / kasaTaM mama vahA phs||6|| svasya sanaH // 7 // sna ityasya sthAne sana ityayamAdezo bhavati / sanAnaM / saneho (spa0, pU0 vibhaktiH saadhyaa)| snAnam / snehaH // 7 // sasya sanaH sakAranakArAbhyAM saMyuktasya 'na' iti varNasya sthAne sana-ityayamAdezo bhavati / sanAnaM = mAnam , saneho mehaH // 7 // satyeti / saMyuka'kha' ke sthAna para 'sana' yaha Adeza hotA hai| (sAnam) nAke sthAna para prakRta sUtra se 'sanA' huA aura 5.30 se bindu, sanAnaM / (snehaH)khe ke sthAna para 'sane' karane para 5.1 se o, saneho // 7 // ___yasya riH // 8 // __ rya ityasya sthAne ria ityayamAdezo bhavati / bhaariaa| bhAryA // ryasya ria:-saMyuktasya 'ya' ityasya sthAne 'ria' ityAdezaH syAt / (bhAryA) rizrAdeze kRte bhArizrA // 8 // yasyeti / saMyukta arthAt ra-yukta ya ke sthAna meM 'rima Adeza ho| bhAryA meM rya ke sthAna para 'rima Adeza prakRta sUtrase karane para strItva hone se AkAra, bhAriA // 8 // jJasya aH||9|| za ityasya sthAne A ityayamAdezo bhavati / vijAto (5-1 o, ze0 sp0)| savvajo (3-3 ralopaH, 3-50 vadvi0, ze0 spa0 puu0)| vijnyaatH| srvshH||9|| jJasya khaH-jakAra-akArAbhyo saMpannasya jJa-ityakSarasya sthAne ja-ityAdezaH syAt / (vijJAtaH) = vijAto / ( sarvajJaH )=savvajo // 9 // jJasyeti / '' isa avara ke sthAna meM 'a' yaha Adeza ho / vijJAta:-prakRta sUtra se a karane para 5.1 se o, vijaato| sarvajJaH-'sarvatra lavarAm' se ralopa, 'zeSAdezayoH' se vadvitva, prakRta se a, 'ata otsoH' se okAra, samvo // 9 // kanyAyAM nyasya // 10 // kanyAzabde nyasya sthAne a ityayamAdezo bhavati / kalA (spaSTam // kanyAyAM nyasya kanyAzabdAntargatasya 'nye'tyakSarasya sthAne 'ja' Adezo bhavati / kanyA = kalA // 10 // .. kanyeti / kanyA-zabda ke 'nya' ke sthAna para a Adeza hotA hai / kanyA / prakRta sUtra se a-Adeza karane para kA // 10 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jood - 228 prAkRtaprakAze jaca // 11 // jjazabdasya zaurasenIsAdhitasya sthAne ca ityayamAdezo bhavati / kaccaM / kAryam // 11 // jaca-'ba' iti luptaSaSThIka, ceti prathamAntaM padam , zaurasenIniyamasiddhasya 'ba'varNasya sthAne ca-ityAdezo bhavati / saMyuktatvAt 'vargANA'miti sUtreNAprAptasya vidhAnam / kAryam = kaccaM // 11 // jeti / zaurasenIniyama se sAdhita 'ja' ke sthAna para 'ca' yaha Adeza hotA hai| kAryam = 'yazayyAbhimanyuSujaH' isase rya ke sthAna para ja, 'zeSAde' se dvitva hone para 'hasvaH saMyoge' se hasva karane para 'kaja' isa dazA meM prakRta se 'ja' ko 'ca', 'sobindunapuMsake se bindu, 'kAI' yaha rUpa paizAcI meM siddha hotA hai // 11 // rAjJo rAci TAGasiGasDiSu vA // 12 // rAjan-zabdasya TA, si, Gas , Gi-ityeteSu parato rAci ityayamA dezo vA bhavati / rAcInA (5-51 TA= NA kRte, 10-5 NA = nA', ze0 sp0)| rajA (rAjJA atra 10-9 zA=A, isvaH saMyoga iti isvaH, evmgre'pi)|raacino (5-38 Gasi, Gas = No, 10-5 No no)| ro| rAcini, rnyji| (rAci-Gi 5-28 Ei=No, ze0 puu0)| raashH|raakssi| etegviti kim ? rAcA |raacaanN / ro (rAjA ityayuktasya 10-3 sU0 jA = cA, evaM rAjAnaM = rAcAnaM / rAjJaH 10-9- a) // 12 // rAjho rAci TA-si-usa-niSu vA-rAjan-zabdasya TA-si-usa-biSu pareSu 'rAci'- ityayamAdezo vikalpena bhavati / TA-rAcinA, rajA = rAjJA / simsoHrAcino, rajo = rAjJaH, pnycmiisssstthyoH| au-rAcini, raji = rAzi / pUrvoktAsveva vibhaktiSu iti kim ? sau-rAcA, ami-rAcAnaM-ityatrApi syAt , na ca bhavati // 12 // rAjJa iti| TA-si-isa-Gi ina para rahate rAjan-zabda ko rAci yaha Adeza vikalpa se hotA hai| TA, rAcinA-rAjanzabda se TA para rahate prakRta sUtra se rAci Adeza, 'TA NA' 5.41 se TA ko NA, 'No naH' 10.5se Na ko na, rAcinA / rAci Adeza ke abhAva pakSa meM 'jJasya aH' 10.9 se a Adeza, 'hasvaH saMyoge' se hasva, rAmrAjJA / isI prakAra isi tathA usa para rahate prakRta se rAci Adeza, 'jazzasaGasAM No' 5.38 meM 'Dasa' se esi, usa donoM kA grahaNa hone se paJcamI tathA SaSThI donoM vibhaktiyoM meM Dasi-Dasa koNo Adeza, 'No naH' 10.5 se Na ko na, rAcino / abhAvapakSa meM-zasya.' 10.9 se a Adeza, 'hasvaH saMyoge' se isva, rjoraajnyH| evaM DisaptamI ke ekavacana meM-isase rAci Adeza, 'jazzasa. 5-38 se No, Na ko narava, itva, rAcini / 1. 3-17 prtipaaditsyetyrthH| tatra jja iti pAThAntaraM dRzyate / prAkRtasya zaurasenInyavahArasya prAyazo darzanAcca / 2. lAkSaNikatyA'pIti saamprdaayikaaH| 3. tatra chasagrahaNAnserapi grahaNam /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH paricchedaH / 226 pacAntara meM rakSi = rAzi / siddhi pUrvavat / TA.Gasi-usa-Di para rahate hI rAci Adeza kyoM ? aisA na kaheMge to-rAcA, rAdhAnaM ityAdi meM bhI hogA, parantu hotA nahIM // 12 // ktvastunaM // 13 // ktvA pratyayasya sthAne tUnaM ityayamAdezo bhavati / dAtUnaM ( dAdhAtoH ktvAsthAne tUnamAdezaH ) / kAtUnaM ( 8*17 kRJ = kA, ze0 pU0 ) | ghetUnaM ( 8 16 graha = ghet, ze0 pa0 ) // 13 // ktvastUnaM --- paizAcIbhASAyAM ktvA pratyayasya sthAne tUnaM ityAdezo bhavati / dAtUnaM / kAtUnaM / ghettanaM // 13 // kva iti / paizAcI meM kvA-pratyaya ke sthAna para tUnaM yaha Adeza hotA hai| (dattvA) dA dhAtu se kvApratyaya, prakRta se tUnaM Adeza, dAtUnaM / ( kRtvA ) kRJ dhAtu se ktvA, prakRta se ktvA ko tUnaM, 'kRJaH kA0' 8 17 se kR ko kA, kAtUnaM / ( gRhItvA ) graha dhAtu se ktvA, isase kvA ko tUnaM, 'ghet ktvAtumuntavyeSu 8 16 se graha ko gheta Adeza, ghettanaM // 13 // hRdayasya hitaakaM // 14 // iti zrIvararucikRteSu prAkRtasUtreSu dazamaH paricchedaH / DAN NG hRdayazabdasya hitaakaM nipAtyate / hitaakaM harasi me taluni (127 R = a, 7-2 thAs, sip= si / me tatsamaH, tulani 5-29 hrasvaH, ze0 10 -5 sU0 spa0 ) // 14 // iti zrIbhAmahakRtAyAM manoramAvyAkhyAyAM paizAciko nAma dazamaH paricchedaH // 1. zco vJaH paizAcyAm 8 / 4 / 306 | abhimanJ / pumJakammo / punJAhaM / kanJakA / lo laH 8|4| 308 ! lakArasya lakAra eva / sIlaM / kulaM / salilaM / na kagajAdiSaTsaptamyantasUtroktam 8|4 | 324 / iti sUtreNa prAyo dvitIyaparicchedasthakAryAbhAvo'tra jJeyaH / yathA - subusA / kacittRtIyasyApi / tena bhagavatI pavvatItyAdau na talopaH / patAkA, vetaso - ityAdyapi ca siddhayati / tathA ca makaraketU - sagaraputtavacanaM - 'vijayasenena lapita'mityAdi saGgacchate / zaSoH sastu bhavati, 'zaSoH saH' 8|4| 309 / iti punaH sUtrAssrambhAd / hRdaye yasya paH 8|4| 310 / hitapakaM / kiMpi kiMpi hitapake asthaM cintayamAnI / Tostu 8|4| 311 / kutumbakaM - kuTumbakaM / dudhUnatthUnau H 8|4|313 nakSUna - natthUna / tadhUna / tatthUna / ryaM svaSTAM riya- sina-saTAH kvacit / 8|4|314 | yathAsaMkhyam / bhAryA bhAriyA / khAtam = sinAtam / kaSTam = kasaTam / kvaciditi kim ? sujjo / sunusA / tiTThoityAdi / sUryaH / snuSA / diSTam / yAdRzAderdusti 8/5/317 yAtiso / tAtiso / ketiso / etiso / mhAtiso, amhA tiso / yAdRzaH / tAdRzaH / kIdRzaH / etAdRzaH / yuSmAdRzaH / asmAdRzaH anyAdRzasya tu mammAdRzo - iti / zeSaM zaurasenI vadavagantambam / hemastu- paizAcI zuddhacUlikA =
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze hRdayasya hitaaka- hRdaya zabdasya sthAne paizAcyAM hitacakaM - iti nipAtyate / hRdayaM harasi me taruNi / , hRdayam ityasya sthAne nipAtanAt hitakaM / evaM pUrNasya vAkyasya paizAcIrUpAntaramidam -- hitakaM harasi me taluni ! - iti // 14 // 230 iti zrIhoziza - jagannAthazAstrikRtAyAM candrikApUraNyAM prAkRtaprakAzavyAkhyAyAM paizAciko nAma dazamaH paricchedaH / * hRdayasyeti / paizAcI meM hRdaya ke sthAna para hitaakaM nipAtana se kiyA jAtA hai / hitakaM harasi me taluni ! meM 'hRdayaM' ke sthAna para hitaakaM aisA vyavahAra meM AtA hai| harasi meM hRdhAtu, 'Rto't' 1-27 se RR ko ara, 'thAssipoH sise' 7-2 se si, me saMskRta-sama, 'me mama 0 ' 6-50 se siddha bhI, taruNi ! meM 'No naH' 10-5 se Na ko na, 'rasorlaza' isa hemasUtra se la, 'IdUso 0 ' 5-29 se sambuddhi meM hasva, taluni / 'hitaakaM harasi me taluni' iti // 14 // iti prAkRtaprakAzasya pradIpAkhya sarala hindI vyAkhyAnasya pUraNyAM dazamaH paricchedaH / -pee bhedena dvidhA bhittvA 'vargANA' miti pratipAditaM kAryaM cUlikAviSayakaM manyate / paizAcyAM dakArasya takAravidhAnArthaM 'tadostaH' 8 / 4 : 307 / sUtrameva paThitavAn / matanaparavaso = madanaparavaza iti / ata eva paizAcyAM sagaraputtavacanaM, bhagavatItyAdyudAjahAra / tatra 'rasya ko ve'ti bhedamekamittha[ mudAjahAra / 'ucchalanti samuddA, sahalA nipatanti taM ilaM namartha' iti / anvara pUrvavat /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ athaikAdazaH paricchedaH . mAgadhI // 1 // mAgadhAnAM bhASA mAgadhI, lakSyalakSaNAbhyAM sphuTIkriyate // 1 // mAgadhI-mAgadhAnAM magaghadezavAsinAM lokAnAM pArasparikavyavahAraSuSTA tairucyA mAnA bhASA mAgadhIti saMjJitA bhavati / sA ca samprati lakSyalakSaNAbhyAM spaSTIkriyate / paricchedasamAptiM yAvat etatsUtrasyAdhikAraH // 1 // mAgadhIti / magadha-deza-nivAsiyoM ke Apasa ke vyavahAra meM bolI jAnevAlI unakI bhASA mAgadhI kahalAtI hai| udAharaNa evaM lakSaNoM se use spaSTa karate haiN| yaha pariccheda samApti taka adhikAra sUtra hai / ataH pratyeka sUtra se sASita rUpa mAgadhI bhASA ke haiM-aisA artha samajhanA hogA // 3 // prakRtiH zaurasenI // 2 // asyA mAgadhyAH prakRtiH zaurasenI'-iti veditavyam // 2 // prakRtiH zaurasenI-mAgadhIbhASAyA api prakRtiH arthAt mUlAzrayavatI paizAcIvat zaurasenyeva bhASA vartate-iti jJeyam // 2 // prakRtiriti / mAgadhI-bhASA kI bhI paizAcI-bhASA ke samAna prakRti mUla AdhAra zaurasenI bhASA hI hai / zaurasenI ke niyamoM se siddha zabdoM meM prakRtipratyayAdi ke kucha parivartana dvArA mAgadhI nAmaka bhASA banatI hai-aisA samajhanA cAhie // 2 // pasoH shH||3|| pakArasakArayoH sthAne zo bhavati / mAze / vilaashe| (sp0)| mASaH / vilAsaH // 3 // SasoHzaH-zaurasenIniyamAnusAraM siddhAnAM zabdAnAM madhye vartamAnayoH SakArasakArayoH mUrdhanyadantyayoH sthAne tAlavyaH zaH = zakAro bhavati / (mASaH)= mAze / (vilAsaH)= vilAze // 3 // Sasoriti / zaurasenI ke niyamoM dvArA sAdhita zabdoM meM vartamAnamUrdhanya aura dantya pa-sa ke sthAna para tAlamya zakAra hotA hai| (mASaH) prakRta sUtra se 'pa' ke sthAna meM 'za', 'ata ideto' 11.10 isase ekAra, maashe| isI prakAra (vilAsaH) kA vilaashe||3|| jo yH||4|| jakArasya yakAro bhavati / yAyade (prAyograhaNAt 2-2 yalopona, 12-2t duu)| jAyate // 4 // 1. prAkRtasyAppatra prahaNaM veditavyam / .
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 prAkRtaprakAze jo yaH --jakArasya sthAne yakAro bhavati / ( jAyate ) yAyade // 4 // ja iti / zaurasenIsiddha zabda meM vartamAna jakAra ke sthAna para yakAra Adeza hotA hai| Ayate - yahA~ zabda ke Adi meM vartamAna ja ko isase ya huA, 'kagaca0 1 2.2 meM prAyograhaNa se 'ya' kA lopa nahIM, 'anAdAvayujo* ' 12.3 se ta ko da, yAyade // 4 // cavargasya spaSTatA tathoccAraNaH // 5 // vargoM yathAspaSTastathoccAraNo bhavati / palicara (rasorlazau 8 4|280 hema0 sU0 r= 2-2 yalopaH, etvaM pUrvavat ) / gahidacchale (227 R=a, 12-3 ta = da, ze0 pU0 ) / viyale (11-4 janya, ze0 pU0 ) / jhile (patvaM pUrvavat, ze0 3-51 sU0 spa0 ) / paricayaH / gRhItacchalaH / vijalaH / nirjharaH // 5 // cavargasya spaSTatA tathozcAraNa : - cavargasya yathA spaSTamuccAraNaM syAttathA tasyozcAraNaM kartavyam / ( paricayaH ) palicae / ( gRhItacchalaH ) - gahidacchale / (kjilaH)= viyale / ( nirjharaH ) = Nijjhale // 5 // bargeti / cavarga kI spaSTatA jhalakAnevAlA uccAraNa isa bhASA meM karanA caahie| (paricayaH ) 'rasorlazau' hemasUtra se la, 'kagaca0' 2-2 se yalopa, 'ata i0' 11-10 se etva, palicae / (gRhItacchalaH ) 'Rto't' 1-20 se RR ko a, 'anAdAvayu0 12-3 se ta ko da, hasva, pUrvavat eva, gahidacchale / (vijalaH ) 'jo yaH' 114 se ja ko ya, pUrvavat eva, viyale / (nirjharaH ) 'sarvatra la0' 3-3 se ralopa, 'zeSAde0 ' 3. 50 zadvisva, 'vargeSu yujaH' 3 51 se jha ko ja, 'rasorkazau' hemasUtra se ra kola, pUrvavat etva, 'no NaH sarvatra' 2-42 se ni ke na ko Natva, Nijjhale // 5 // hRdayasya haDakaH // 6 // hRdayasya sthAne haDako bhavati / haDakke Alale mama ( spaSTa0 ) / hRdaye Adaro mama // 6 // hRdayasya haDakkaH -- mAgadhyAM hRdayazabdasya sthAne hakka - ityAdezo bhavati / hRdaye Adaro mama = haDakke Alale mama // 6 // hRdaveti / hRdaya - zabda ke sthAna meM haDaka Adeza hotA hai / (hRdaye) isase haDaka Adeza, 'DeremmI' 5-9 se e, haDake / ( AdaraH ) 'aMta ideto." 11-10 se etva, 'rasolaMzI' se latva, Alale / mama tatsama zabda / evaM 'haTake Ale. ' iti // 6 // ryarjayoH // 7 // ryakArarjakArayoH sthAne yvo bhavati / kayye ( saMyoge hasvaH, 11-10 patvam) / duyyaNe (2-42 na=Na, pUrvavat etvam) / kAryyam / durjnH||7|| 1. kacid ja iti pAThastanmate-kajja, dubjano -chati /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdazaH paricchedaH / 233 ryarjayoryyaH -- rakArayuktayoryakArajakArayoH rya-rja iti varNayoH sthAne vya ityAdezaH syAt / ( kAryam ) ryasya yyakArAdeze, 'sandhAvacA' 4 - 1 mantargataina 'saMyoge hasvaH' iti sUtreNa hrasve, kayya iti jAte pUrvavad etve, kathye / evameva duSyaNe (durjanaH ) // 7 // yeti / rya aura jaM ke sthAna meM yya Adeza ho / ( kAryam ) prakRta se yaM ke sthAna kathye ! meM yya, 'sandhAvacAM0' 4-1 ke antargata saMyoga para rahate hrasva, pUrvavat etva, (durjanaH ) prakRta se rja ko yya, 'no NaH0' 2-42 se Natva, pUrvavat etva, duyyame // 7 // 1 kSasya skaH // 8 // kSasya sthAne skakAro bhavati / laskaro / daske ( palicae - vat ra = la, 11-3 sa=za, etvaM mAzevat / evaM daske ) / rAkSasaH / dakSaH // 8 // kSasya skaH--kSa- ityakSarasya sthAne ruka- ityAdezaH syAt / ( rAkSasaH ) = laskaze / ( dakSaH) = daske / ubhayatra kSasya sthAne skAdezaH / etvam // 8 // kSasyeti / mAgadhI meMca ke sthAna para ska-Adeza ho / (rAkSasaH) isase ca ko ska, 'vasoH zaH' 11-3 se sa ko za, pUrvavat etva, 'rasorlasau' se la, 'sandhA0 4-1 se saMyoga para rahate hrasva, etva, laskaze / ( dakSa ) prakRta se ko ska, pUrvavat eva, daske // 8 // asmadaH sau hake - hage - ahake // 9 // asmadaH sthAne sau parato hake, hage, ahake ityeta AdezA bhavanti / ike, hage, ahake bhaNAmi / ( spa0 ) ahaM bhaNAmi // 9 // asmadaH sau hake - hage - ahake - sau parataH zrasmadaH sthAne hake, hage, ahake iti traya AdezA bhavanti / AzayaH - aham - ityasya pUrvokAni trINi rUpANi bhavantIti / ( zrahaM bhaNAmi ) aham - ityatra hake, hage, grahake bhaNAmi // 9 // asmada iti / asmadzabda ko prathamaikavacana suvibhakti meM hake, hage, ahake ye tIna rUpa hote haiM / hake, hage, aha ke - (ahaM), bhaNAmi-tatsamakriyA / bhadhAtu se idbhipormiH' 7-3 semi, 'ata A mipi vA' 7-30 se Atva // 9 // ata idetau luk ca // 10 // sAvityanuvartate / akArAntAcchandAtsau parata ikAraikArI bhavataH, pakSe lopazca / ezi ( etatsUtreNa ikArekArau / pajhe lupyate, 11-3) / khAyA (rAjA ityatra rasorlazau iti hema0 vyAkaraNAnusAraM rasa, ze0 5-36 sU0 rupa0 ) / paze (ezivat zakAraH, ze0 spa0) / pulize (lAbhAvat lakAraH, ze0 pU0 ) / eSa rAjA / eSa puruSaH // 10 // akA ata idetau luk ca - 'asmadaH sau0 ' ityataH sau - ityasyAnuvRttiH / rAntAt zabdAt sau parataH idetau bhavataH, tatpakSe lopazca bhavati / (eSa rAjA) = ezi lAyA / ( eSa puruSaH ) = eze pulize / itvapakSe- ezi- iti, etvapakSe - eze- iti / yatrApi sopaH // 10 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 prAkRtaprakAze__ ata iti| isa sUtra meM pUrva sUtra se 'sau' kI anuvRtti karate haiM taba artha hotA hai ki akArAnta zabda ko 'su' para rahate i, e hote haiM tabhI sukA lopa bhI hotA hai| (eSaH) 'tadetadoH saH0 6-22 se takAra ko sakAra, 'antyasya hala:' 4-6 se dalopa, 'etadaH sAvotvaM vA' 6-19 se prApta otva ko bAdha kara mAgadhI meM prakRta sUtra se itva tathA sulopa, ezi / etvapakSa meN-eshe| ubhayatra 'SasozaH 14-3 se zakAra / (rAjA) 'rasolazI' hemasUtra se ra ko la, 'rAjJazca' 5-36 se A, 'kagacaja0' 2-2 se jalopa, lAmA / (puruSaH) rasoH' isase la, 'SasozaH' 11-3 se zakAra, 'itpuruSe ro" 1-33 se ukAra ko ikAra, pUrvavat etva, pulize // 10 // tAntAduzca // 11 // tapratyayAntAcchabdAtsau parataH ukArazca bhavati, cakArAd ideto luk ca / hazidu, hazidi, hazide, hazida / (zakAraH pUrvavat, ze0 spa0 puu0)| hasitaH // 11 // kAntAduzcatapratyayAntAt zabdAt sau parataH ukAro bhavati, cakArAdidetI luk ca / ( hasitaH ) ukAre-zatve luki cahazidu / ittve-hazidi / etve-hazide iti trINi rUpANi // 11 // tAntAditi / kta-pratyaya hai anta meM jisake aise zabda ko supara rahate ukAra hotA hai| sUtra meM cagrahaNa se ikAra aura ekAra bhI hote haiM aura su kA lopa bhii| has dhAtu se ktapratyaya karane para siddha ktapratyayAnta hasita-zabda hai, use su para rahate kapasyayavAle akAra ko ukAra, ikAra, ekAra tathA lopa karane para 'SasoH 11.3 se sa ko za kiyA, taba hazidu, hazidi, hazide ye tIna rUpa hue // 11 // Gaso ho vA dIrghatvaM ca // 12 // GasaH SaSThyekavacanasya sthAne hakArAdezo vA bhavati tatsaMyoge ca dIrghatvam / pulizAha (pulizava rala, zakArazca, ze0 sp0)| dhaNe (2-42n = Na, etvaM maashevt)| pakSe-pulizazza dhaNe (5-8 us: ssa, 11-3 sma = zza, ze0 puu0)| puruSasya dhanam // 12 // uso ho vA dIpatvaM ca SaSThIvibhaktarekavacanasya saH sthAne hakAro vikalpena bhavati, tatsaMyoge ca dIrghatvamapi bhavati / (puruSasya ) puruSa+s iti sthitau prakRtasUtreNa vaikalpike haMkAre, tatsaMyoge dIrdhe ca kRte puruSAha iti jAte, hemasUtreNa 'rasorlazA'vityanena lakAre, 'itpuruSe roH' 1-23 ityanena rorukArasya itve, 'SasoHzaH' iti zatve pulizAha-iti siddham / pakSAntare-sso saH' 5.8 iti sUtreNa saH ssakArAdeze, pUrvavat itve, latve, zakAre ca kRte pulizazza iti rUpaM siddhayati / dhanam-Natve, etve ca dhaNe-iti / pulizAha, pulizza vA ghaNe = puruSasya dhanam // 12 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 ekAdazaH pricchedH| sa iti / SaSThI ke ekavacana ke sa-pratyaya ke sthAna para 'ha'yaha Adeza vikalpa se hotA hai, usI samaya usake sAtha hI tatpUrvavartI svara ko dI bhI hotA hai| udAharaNapulizAha dhaNe, athavA pulizA dhnne| pulizAha aura pulizazza donoM sthAna para 'itpuruSe roH' se ruke ukAra ko ikAra, 'rasolazo' se lkaar| s ko prakRta sUtra se hakArAdeza ke pakSa meM dIrgha bhI hone para pulizAha / pakSAntara meM-sso saH' se usa ko ssa karane para Sa aura ssa ko 'pasozaH' se zakAra karane para pulizazza-iti / dhanamko 'no NaH' se Natva, pUrvavat erava karane para dhaNe siddha hotA hai // 2 // adIrghaH sambuddhau // 13 // adantAdityeva / adantAcchabdAdakAro dIpo bhavati smbuddhau| pulizA Agaccha / mANuzA (2-52 na-Na, 11-3Sa%za, 5-2 jaso lopaH) Agaccha / sambuddhAviti kim ? bamhaNazza dhaNe (5-47 sU0 spa0, ze0 pulishshshvt)| brAhmaNasya dhanam // 13 // ___ adIrghaH sambuddhau-hasvAkArAntAdityeva / asya dIrghaH = adIrghaH iti SaSThItatpuruSaH / hrasvAkArAntasya zabdasya ante vartamAno'kAro dIrgho bhavati sambuddhau / pulizA Agaccha, mANuzA Agaccha / = he puruSa ! zrAgaccha / he mAnuSa ! Agaccha / sambuddhAviti kim ? bamhaNazza dhaNe (brAhmaNasya dhanam ) // 13 // ___ adIrgha iti / adanta (hasva akArAnta) se hI / adIrghaH meM nam-tatpuruSa nahIM kintu 'asya dIrghaH' isa prakAra SaSThItatpuruSa samAsa hai| hasva akArAnta zabda ke antimaprakAra ko sambuddhi para rahate dIrgha hotA hai| hasva akArAnta puruSa zabda se tathA mAnuSa zabda se sambuddhi ke supara rahate ubhayatra SakArosaravartI akAra ko dIrgha arthAt A huA taba puruSA, mAnuSA huaa| pUrvodAharaNa meM 'itpuruSe ro' se itva, 'rasolazau' se la, 'SasoHza' se za, pulizA iti / dvitIyodAharaNa meM 'No naH sarvatra se Natva tathA 'pasoH za' se sakAra, mANuzA iti / sambuddhI aisA kyoM kahA? nahIM kahate to SaSThI meM 'bamhazAzma' yahA~ para bhI dIrgha prApta ho jAtA / yahA~ sambuddhi na hone se dIrgha nahIM huA / ciTThasya ciSThaH // 14 // ciTThasya sthAne ciSTha ityayamAdezo bhavati / pulize ciSThadi / (pu. lize vyAkhyAtaH,12-16ciTThasya visstthH,12.3ti-di)| puruSastiSThati // 14 // ciTThasya ciSThaH-cakSyamANena 'sthazciTThaH' 12-16 iti sUtreNa sAdhitasya ciThTha-ityasya sthAne ciSTha ityAdezo bhvti| pulio ciSThadi = puruSastiSThati / ciSThadisyAdhAtoH zaurasenyAM sAdhitasya ciTThasya sthAne'nena ciSThAdeze 'anAdA.' 12-3 iti sUtreNa tItyasya takArasya dakAraH, ciSThadi // 14 // 1. 'sthazciTTha' iti sAdhitasyetyarthaH /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 prAvaprakAzeciTeti / zaurasenI-bhASA-niyama ke dvArA sAdhita 'ciTTha' ke sthAna meM ciDa Adeza hotA hai| pulize ciDadi-(puruSastihati) meM pulile kI sidi pUrva meM kahI jA cukI hai| sthA dhAtu se vartamAnakAlikapratyayAdeza ti karane para vakSyamANa 'sthabiTTaH sUtra se ciTTa hone para prakRta se ciTTha ko ciSTha, 'anAdAvayujo se takAra ko dakAra, ciDadi // kRmRGgamAM ktasya DaH // 15 // DukRJ karaNe, mRGprANatyAMge, gamla gatau eteSAM ktapratyayasya sthAne DakAro bhavati / kdde| mdde| gaDe (1-27 = a, etvaM, solopazca mAzevat , ze0 sp0)| kRtaH / mRtaH / gataH // 15 // kRJ mRgamA tasya DaH-DukRJ karaNe, mRt prANatyAge, gamla gatau-eSAM dhAtUnAM parataH kRtasya pratyayasya sthAne DakAro bhavati / (kRtaH) kaDe / (mRtaH) maDe / (gataH) = gaDe // 15 // kRmiti / kRJ dhAtu, mRG dhAtu tathA gam dhAtu se vihita pratyaya ke sthAna para '' yaha Adeza hotA hai| kRtaH-Rto't' 1-27 se Rko a, prakRta se Da, pUrvavat prathamaikavacana meM etva, sulopa, kaDe / mRtA meM kRtaH ke samAna saba kArya, mahe / gataH-ukka sUtra se Da, etva, sulopa, gaDe // 15 // ktvo dANiH // 16 // patvApratyayasya sthAne dANi ityayamAdezo bhavati / zahidANi gaDe (11-3 sa= za, 7-33 itvaM, ze0 sp0)| karidANi (12-15 kR= kara, ikAraH, pU0 ze0 sp0)| AaDe (2-2 galopaH, ze0 puu0)| soDhvA gataH / kRtvA''gataH // 16 // ktvo dANiH-dhAtovihitasya ktvApratyayasya sthAne dANi-ityeSa AdezaH syAt / zahidANi gaDe = soDhavA gtH| karidANi AbhaDe = kRtvA aagtH| Saha marSaNe-ityasmAt ktvApratyaye sUtreNAnena dANi prAdezaH, zahidANi / DukRJ karaNe dhAtoH vihitasya ktvApratyayasya dANi-ityAdezaH, karidANi // 16 // kva iti / ktvApratyaya ke sthAna meM mAgadhI bhASA meM dANi Adeza ho| SaT marSaNe se kvApratyaya karane para 'pasoHzaH' se za, 'eca ktvA0' -33 se cakArAt i, prakRta se dANi Adeza, zahidANi =sovaa| gaDe-gataH pUrva sUtra meM spaSTa kiyA gayA hai| karidANi - kRtvA, kRdhAtu sektvApratyaya karane para+vA,'imA karaH 12-15 vaya. mANa se kara, 7-33 se i, prakRta se dANi, karidANi / dhApUrvaka gam dhAtu se ka. pratyaya, mA+ga+ta isa sthiti meM 'kagaca02-2 se galopa, 'kRSa-guru-gamA kasyaH . --5 se, ec-mukhopbhaabdde|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdazaH pricchedH| zRgAlazabdasya zilAziAlakAH // 17 // iti zrIvararucikRteSu sUtregvekAdazaH paricchedaH ! zRgAlazabdasya sthAne ziAlAdaya AdezA bhavanti / ziAle Aa. . cchadi / ziAlake Aacchadi (AyUrvaka-gameH 2-6 galopaH, 12 / sp0)| zRgAla Agacchati // 17 // iti zrIbhAmahaviracite prAkRtaprakAzasya manoramAvyAkhyAne. mAgadhyAkhya ekAdazaH pricchedH|' zRgAlazabdasya zilAziAlakAH-zRgAla-itizabdasya sthAne zivAla. zibAlaka ityAdezau bhvtH| zRgAla Agacchati-ityatra zRMgAlasya sthAne zivAla-ityAdeze, etve sulope ca zipAle-iti / zibAlaka-ityAdezapakSepi etvasulopayoH kRtayoH zibAlake-iti / ApUrvasya gameH vartamAne tipratyaye A+ gaccha + ti-ityatra 'kagaca0' ityAdinA galopaH, 'anAdAvayujoH' iti tasya dakAre, Amacchadi // iti zrIjagannAthazAstrihozijakRtAyAM candrikApUraNyAM mAgadhaH ekAdazaH paricchedaH samAptaH / 1. ata et sau puMsi mAgadhyAm 811 / 287 / mAgadhyA mASAyAM sau pare akArasya ekAro mavati puMchire / eSa messH| aize meze / eSa purussH| eze pulishe| karomi madanta / karemi mante / mata iti kim ? nnihii| klii| gilii| puMsIti kim ? jalam / [rasolazau] ra, na / kale sa, daMze / umayoH / zAlaze / pulishe| ___ sapoH saMyoge so'prISme 8 / 4 / 289 / mAgadhyAM sakAraSakArayoH saMyoge vartamAnayoH so bhavati, grISmazande tu na bhavati / uurdhvlopaacpvaadH| sa-paskhaladi hstii| nuhspdii| maskalI / Sa-muskadAlu / kaTaM / vistuM / zaspakavale / usmaa| nisphalaM / dhanuskhaNDaM / agrISma iti kim ? gimhvaashle| dRSThayoH sTaH 8 / 4 / 290 / dviruktasya Tasya SakArAkAntasya ca ThakArasya mAgadhyAM sakArA krAntaH TakAro bhavati / dR-bhasTAlikA / masTiNI / cha-zuTu kadaM / kosttaagaalN| stharyayostaH 8 / 4 / 291 / stha--hatyetayoH sthAne mAgadhyAM sakArAkAntasto bhavati / stha. ubastide / zustide / rtha-astavadI / shstvaahe| __ ucayAM yaH 804 / 292 / mAgadhyA ja-ba-yAM sthAne yo bhavati / ja-yaNavade / pa-mathyaM / ayya kila vidyArale Agade / yasya yatvavidhAnam bhAdeyoM jaH 8 / 1 / 245 / iti bApanArtham /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 prAkRtaprakAzeRgAleti / zRgAlazabda ke sthAna meM zikSAla, zibAlaka-ye do Adeza mAgadhI meM hote haiN| 'gAlaH Agacchati' meM zRgAla ke sthAna meM zibhAla kiMvA zikSAlaka Adeza karane para pUrvavat etva tathA sulopa, ziAle, ziAlake ye do rUpa hote haiN| Aga. chati meM ApUrvaka gam dhAtu se vartamAnakAlika lAdeza ti karane para 'kagacaja.' 2-6 se galopa, 'anAdAvayujo' 12-1 se ti ko di, acchadi / evaM-zRgAla mAgacchati-yaha siddha DuA // 17 // iti prAkRtaprakAzasya pradIpAkhye hindIsaralavyAkhyAne ekAdazaH paricchedaH samAptaH / brajo a. 8294 / mAgadhyAM brajejakArasya o bhavati / yApavAdaH / vati / / chasya zco'nAdau 804 / 295 / mAgadhyAmanAdau vartamAnasya chasya tAlavyazakArAkAntazco bhavati gazca / pizcile / puzcadi / laakssnniklyaapi-aapnnvtslH| avanavazvale / tiryaktiricchi / tirizci / anAdAviti kim ? chAle / __skaH prekSAcakSoH 8 / 4 / 297 / mAgadhyA prekSerAcakSezca kSasya sakArAkAntaH ko mavati / jilAmUlIyApavAdaH / peskadi / Acaskadi / avarNAdvA so DAhaH / 8 / 4 / 299 / mAgadhyAmavarNAtparasya so Dit Aha ityAdezo vA bhavati / hage na elizAha kammAha kAlI / pakSe-hiDimbAe ghaDukkaya zoke Na uvazamadi / Amo DAha vA 8 / 4:300 / mAgadhyAmavarNAtparasya Amo'nunAsikAnto Dit AhAdezo vA bhavati / zayyaNAI suI / pksse-nlindaannN| vytyyaatpraakRte'pi-taaii| tumhaar| amhaah| sriaaii| kammAhaM / ahaMvayamoIge 84301 mAMgadhyAmahakyamoH sthAne hage ityAdezo bhavati / hage zakAvadAlatistaNivAzI.pIvaLe / hage shmpttii| zeSaM zaurasenIvat / iti hemH|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvAdazaH paricchedaH zaurasenI' // 1 // zUrasenAnAM bhASA zaurasenI / sA ca lakSyalakSaNAbhyAM sphuTIkriyateiti veditavyam / adhikArasUtrametadAparicchedasamAptaH // 1 // zaurasenI-zUrasenadezodbhavaiH puruSaH parasparaM vyavahriyamANA zUrasenAnAM bhASA zaurasenIti nigadyate / sA ca lakSaNodAharaNaiH spaSTatAM nIyate-ityavagantavyam / zrA paricchedasamApteridamadhikArasUtram / idaM sUtraM pratyekasmin sUtre svAdhikAreNa pravizya tvayA kriyamANaM kArya zaurasenIsaMjJakaM syAditi bodhayati // 1 // ___ zaurasenIti / zUrasena nAmaka dezavAsiyoM kI Apasa kI bolacAla kI bhASA ko zaurasenI kahate haiN| usa zaurasenI ko lakSaNoM tathA udAharaNoM dvArA spaSTa karate haiN| pariccheda-samApti taka adhikAra-sUtra hone ke kAraNa nimnAGkita sUtroM dvArA sAdhita rUpa zaurasenI ke kahe jaayNge||1|| prakRtiH saMskRtam // 2 // zaurasenyAM ye zabdAsteSAM prakRtiH saMskRtam // 2 // prakRtiH saMskRtam-zaurasenIbhASAyAM vartamAnAnAM zabdAnAM prakRtiH pradhAna mukhyamavalambanaM saMskRtaM gIrvANAnAM vANyeva-iti jJeyam // 2 // prakRtiriti / zaurasenIniyamoM se siddha zabdoM kI mUla prakRti saMskRta hI hai // 2 // anAdAvayujostathayordadhau // 3 // . anAdau vartamAnayorasaMyuktayostathayodadhau bhvtH| tasya-mArudinA mantido (ta= da, ze0 saMskRtavat , 3-3 ralopaH, 5-1 o) thasya-karedha (12-15 kRJ=kara, 7-34 etvam ) / tadhA (spa0) / asaMyuktayorityeva / tena ajautta- le, ityAdau na / anAdAviti kim ? tss| mArutinA mantritaH kurutha / tathA / Aryaputra-halA zakuntale / tasya // 3 // anAdAvayujostathayordadhA-AdAvavartamAnayorasaMyuktayoHtakArathakArayoH sthAne krameNa dakAradhakArI bhavataH / tasyodAharaNaM, 'mArudinA mantido'-mArutinA mntritH| . 1. asmin paricchede sarvatra vRttyanupalabdhivartate / tatra mayA yathAmati bhAmahAnusUnAM zailI. mavalammya vRttivitnyte| 2. adhikAro'yam / atra kecid 'anAdAvayujaH' atAdau vartamAnA varNAH sarve asaMyuktAH pryoktvyaaH| ksnno| paNayaM / kRssnnH| paNyam / iti| . tataH 'tathayodadhau' iti ca chedena vyAkhyAtavantaH / kA0 pA0 /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 . prAkRtaprakAzethasya-karedha = kurutha / tathA = tathA / asaMyuktayorityeva, teneha na-'ajautta, halA sauntale Aryaputra-halA zakuntale ! anAdAviti kim ? tassa, AdisthatvAcAtra // 3 // ____ anAdAviti / Adi meM avartamAna tathA asaMyukta ta evaM ya ke sthAna para krama se da aura dha arthAt ta ko da aura tha ko dha hote haiN| ta kA, mArutinA-saMskRtaprakRtisiddha mAtinA meM ta ko da hone se, mArudinA / mantritaH-'sarvatra lavarAm' 3-3 se ralopa, prakRta se ktapratyayAvayava ta ko da, 'ata protso' 5-1 se okAra, mntido| tha kA, kurutha-kR dhAtu ko 'bukamA karaH' 12-15 se kara, 'lAdeze vA' 6-34 se etva, prakRta se tha ko dha, karedha / tathA meM prakRta se tha ko dha, tthaa| saMyoga-rahita ta-tha hone cAhie~, ata eva 'ajautta'(Aryaputra) meM tathA 'sauntale' (zakuntale!) meM saMyukta hone se dakAra nahIM humA / anAdau-aisA kyoM kahA ! na kahate to tassa%(tasya) meM bhI hotA / honA iSTa na hone se anAdo khaa| ataH yahA~ Adisya takAra hone se dakAra nahIM hubhA // 3 // vyApte DaH // 4 // * vyAgRtazabde tasya Do bhavati / pUrvasUtrApavAdaH / vAvaDo (32 yalopaH, 2-15 pa-ca, 5-1 o)| vyaapRtH||4|| vyApRte DaH-vyApRtazabdAvayavasya takArasya DakAro bhavati / pUrvasUtrApavAdaH / vyApRtaH-'manAdA'viti 12-3 sUtreNa prAptaM dakAram apavAdatvena bAdhitvA'nena DakAraH, vaavddo|| 4 // . vyApUte-iti / vyApRta ke ta ko Da ho| 'anAdAvityAdi-pUrvasUtra kA apavAda arthAt bAdhaka sUtra hai| vyApRtaH-'adho manayAm' 3-2 se byAgata ya kA lopa, 'po va' 2-15 se va, 'Rto't' 1-27 sepako ba, prakRta se ta ko Da, 'ata otso 5-1se o, vaavddo|| putre'pi kacit // 5 // kvacit putrazande'pi tasya Do bhavati / puDo (3.3 rlopH)| pakSeputto (3.3 ralopaH, 3-50 tadvi0, 5.1 o) // 5 // putre'pikacit-kvaciditipadena vikalpo gRhyate / putrazabdAvayavIbhUtasyApi takA rasya vikalpena DakAro bhavati / DAdezapa-puDo / pakSAntare tu-putto / putra ityarthaH / / putre'pIti / putra zabda meM bhI kahIM ta ko hotA hai| kahIM kahane se yaha bhI siddha hotA hai ki anyatra nahIM bhI hotA arthAt vikalpa se hotA hai| putraH-'sarvatra' 3-3 se ralopa, ukasera, 'ataH' 5-1 se bho, puddo| pacAntara meM-'sarvatra' 3-3 se ralopa, 'zeSAdezayo' 3-50 se tadvitva, 'ata mot' 5-1 se bho, putto||5|| gRdhrasameSu // 6 // ... gRdhrasameSu RkArasya irbhavati / giddho (3.3 ralopaH, 3.1 dalopA, 3.50 dhani0, 351 = d, 5.1 bho)| prmH||6||
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH paricchedaH / 241 i gRdhrasameSu - gRdhrasadRzeSu RkArayukteSu zabdeSu RkArasya ikAro bhavati / gRdhraH -ikAre, rope, dvitve ca giddho // 6 // i-iti / gRdhrazabda ke samAna zabdoM meM kAra ko ikAra hotA hai / gRdhaH - prakRta se gakArottaravartI kAra ko ikAra, 'sarvatra' 3-3 se ralopa, 'zeSAdeza0' 3-50 se dvitva, 'vargeSu yuja:0' 3-51 se dha ko da, 'ata ot 0 5-1 se o, giddho // 6 // brahmaNyavijJayajJakanyakAnAM NyajJanyAnAM jo vA // 7 // eteSAM vyainyAnAM o vA bhavati / paizAcyAM tu nityamiti vizeSaH / bamhao ( 3-3 ralopaH, 3-8 hAsya viparyayaH, 5-1 o ) vio, jao, kaJjA ( ete 10 - 9, 10 - 10 sUtrayoH spa0 ) / pakSe-bamhaNNo, viNNo, jaNNo, kaNNA (3-44 sU0 draSTavyam ) // 7 // brahmaNyavijJayajJakanyakAnAM nyajJanyAnAM khovA - eteSAM zabdAnAM madhye vartamAnAnAM Sya-jha-nya varNAnAM sthAne o = nakArasahito jakAro vA syAt / paizAcyAM nityam, iha tu vikalpeneti vizeSaH / brahmaNyam - bamho / vijJaH - vijo / yajJaH - jaJjo / kanyA- kajA | pakSAntaretu kramazaH - mhaNNo, viSNo, jaNNo, kaNNA-iti // 7 // brahmaNyeti / brahmaNya, vijJa, yaza, kanyA - zabdoM meM antima Nya, za, nya varNoM ke sthAna para a yaha Adeza vikalpa se hotA hai| paizAcI meM nitya aura zaurasenI meM vikalpa se yahI vizeSatA hai| brahmaNyam- 'sarvatra ru0' 3-3 se ralopa, 'ijhoSu' 3-8 se prathama makAra anantara hakAra (Urdhvasthiti ), prAkRtatvAt liGgAntara puMssva, 'ata ot' 5-1 se okAra, bamhao / vizaH prakRta sUtra se a, 'ataH' 5-1 se bho, vioo / yazaH - 'Ade. yo jaH' 2-31 se ya ko ja, prakRta se za ko a, pUrvavat osva, ao| kanyA - isase a, kaA / vaikalpika Adeza hone se pacAntara meM to najJa0' 3-44 se Na, 'zeSAdeza0' 3-50 se AdezabhUta Na ko dvitva, ozva pUrvavada, bamhaNNo / 1-44 se Na, pUrvavat dvisva ova, viSNo / 'Ade0 ' 2-21 se ja, pUrvavat Natva, dvitva, ova, jaNNo / 'adho manayAm' 3-2 se balopa, 'no NaH sarvatra' 2-42 se Natva, 'zeSA0' 350 hitva, kaNNA // sarvajJetijJayorNaH // 8 // patayoH saMyuktasyAntyayorNo bhavati / savvaNNo (3-2 ralopaH, 350 vaNayo0i, 5-1 o) / iGgibhaNNo (2-2 talopaH, ze0 pUrva0 ) // 8 // sarvajJeGgitazayorNaH - sarvajJetizabdayorantyasya zasya Na ityAdezaH syAt / savvaNNo-sarvajJaH / iticaNNo itijJaH / zranenobhayatra isya NAdezAt siddhiH // 8 // ' sarvazeti / sarvajJa aura iliza zabdoM meM vartamAna za-varNa ke sthAna meMNa Adeza ho / sarvazaH - 'sarvatra lavarAm' 3-1 se ralopa, 'zeSAdeza' 3-60 se vadvisva, prakRta se jJa koNa, puna: 'zeSAdeza' se Nadvitva, 'ata oda' 5-1 se omba, sabvaNNo / iGgitajJaH'kagacata0' 2-2 se talopa, pUrvavat Natva, hisya, otya, iGgibhaSNo // 8 // A
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 prAkRtaprakAze 25. ktva i // 4 // ktvA ityasya ia AdezaH / bhaNia / bhavia (spaSTam) / bhaNitvA / bhUtvA // 9 // ktva iaH ktvApratyayasya sthAne zaurasenyAm itra ityAdezaH syAt / bhaNitvAbhaN dhAtoH ktvApratyaye, bhaNa + ktvA ityatra sUtreNAnena ktvApratyayasya sthAne ina ityAdeze, bhaNia / bhUtvA bhavitra // 9 // ___ ktva iti / zaurasenI meM kvApratyaya ke sthAna meM ia-aisA Adeza hotA hai / bhaNa se ktvA-pratyaya karane para ukta sUtra se ia Adeza karane para bhaNia = bhaNitvA banatA hai| bhU+ktvA-yahA~ prakRta sUtra se ktvA ko ia karane para bhU+ia isa dazA meM guNa, avAdeza, bhavia // 9 // kRgamorduH // 10 // - AbhyAM parasya ktvApratyayasya dua ityaadeshH| kadua = kRtvA / gadua = gatvA (sp0)||10|| kRgamoduaH-pUrvasUtrasyAMziko'pavAdaH | kR-gam-dhAtubhyAM parasya ktvApratyayasya sthAne dudha ityAdezaH syAt / kRtvA-kR+ktvA-ityatra 'Rto't' 1-27 ityanena atve, ktvApratyayasya dua zrAdeze, kdushr| evameva-gatvA-gadudha // 10 // kRgamoriti / kR aura gam dhAtu se para ravApratyaya ko dubha Adeza ho| pUrvasUtra se sarvatra ktvA ko isa prApta thA, isane kR-gam dhAtuoM meM vizeSa dua-Adeza ke vidhAna dvArA AMzika bAdha dikhalAyA hai| kRtvA-kR dhAtu se ktvApratyaya hone para isase duA Adeza huA aura 'Rto't' se kR ke ko akAra, kadua / gam dhAtu se karavA karane para zaurasenI kI prakRti saMskRta hone se kitvAt dhAtvavayava ma kA lopa, ktvA ko prakRta sUtra se dua, gadu // 10 // NijazzasorvA klIbe svaradIrghazca // 11 // napuMsake vA jazzasorNirbhavati, pUrvasya svarasya dIrghazca / vaNANi, dhaNANi = vanAni, dhanAni (2-42n = Na, ze0 sp0)||11|| NijazzasorvA klIbe svaradIrghazca-napuMsake prAtipadikAt parayorjas-zaspratyayayoH sthAne NiH = Ni ityAdezo bhavati, tadaiva pUrvasya svarasya dIrghazca bhavati / vanAni-canazabdAt jasi zasi vA pUrvoktasUtreNa Nitve dIrgha ca, 'no Na' iti vanazabdaghaTakIbhUtasya nakArasya ca Natve, vaNANi / evameva dhanAni- ityasya dhaNANi // 11 // 1. siddhahemastu-ktva iyadUNau 8 / 4 / 281 / bhavataH / bhaviya / bhodUNa / haviya / hodUNa / paThiya / paThidUNa / ramiya / randUNa / pksse-mottaa| hotA / ptthittaa| rantA-iti / tA ahaM bamhaNo bhavia dANiM bhavantaM sIseNa paDia viSNemi / tadahaM brAhmaNo bhUtvedAnI bhavantaM zIrSaNa patitvA vizApayAmi / 2. kRAmorDaDua 8 / 4 / 272 / kaDua / gaDuma / paze-kariya, karidUNa / gacchiya, gcchiduunn|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH paricchedaH / 243 I Niriti / prAtipadikamAtra se napuMsakaliGga meM jasa aura zasa ko Ni hotA hai aura pUrvasvara ko dIrgha bhI hotA hai| vana athavA dhana zabda se jas aura zas pratyaya karane para isa sUtra se jazzas ko Ni aura tatpUrvavartI nakAra ke akAra ko dIrgha, tathA 'no NaH ' 2- 42 isa sUtra se vana aura dhana ke nakAra ko NakAra, varNAANi vanAni, dhaNANi dhanAni ye rUpa siddha hote haiM // 11 // bho vastiGi // 12 // bhUdhAtorbho bhavati tiGi / bhomi = bhavAmi // bhobhuvastiGi - bhU-dhAtostiGi parato bho ityAdezo bhavati / bhoti = bhavati / bhosi = bhavasi / bhomi = bhavAmi // 12 // 12 // bho - iti / tiGa para rahate bhU dhAtu ko bho yaha Adeza hotA hai / bhU ko bho Adeza karane para bhoti, bhosi, bhomi ye rUpa vartamAna ke ekavacana meM bhavati, bhavasi bhavAmi ke sthAna para zaurasenI meM prayukta kie jaayNge| aise hI bahuvacana meM bhavAmaH ke sthAna para bhI bho Adeza karane para bhomo aisA rUpa hogA // 12 // na luTi // 13 // bhUdhAtorlaTi bho na bhavati / bhavissadi = bhaviSyati // 13 // na luTi - bhUdhAtorlaTi pare bho ityAdezo na syAt / bhavissadi bhaviSyati // 13 // neti / bhUdhAtu ko pUrvasUtra se prApta bho Adeza nahIM hotA lRT para rahate / bhaviSyati 'zaSoH saH' 2-43 se SakAra ko sakAra, 'adho manayAm' 3-3 se yalopa, 'zeSAdeza0' 3-50 se sadvitva, 'anAdA0' 12 - 3 se ti ko di, lRT hone se bho Adeza kA prakRta sUtra se niSedha, bhavissadi // 13 // dadAterde' dahassa laTi // 14 // dAdhAtorde Adezo bhavati tiGi, daissa iti luTi ca / demi dadAmi / daissa = dAsyAmi // 14 // dadAterde daimsa luTi - dAdhAtostiGi parato de ityAdezo bhavati, kintu luTi parato dahassa iti bhavati / deti = dadAti / desi = dadAsi / demi = dadAmi / luTi tu tiGpratyaya viziSTasya dAghAtoH daissa ityAdezaH, tena - daissa ityasya dAsyati, dAsyasi, dAsyAmi iti // 14 // dadAteriti / dA-dhAtu ko tir3a para rahate de yaha Adeza hotA hai aura lUTa para rahate dahassa Adeza hotA hai| isase dA ko de Adeza karane para deti, dekhi, demi rUpa siddha hote haiM / isI prakAra lRT meM dahassa yaha rUpa hogA // 14 // 1. atra kecit sUtradvayaM likhitavantaH - 'tavastede' / tacchabdasya tere Adezo bhavati / tedo gado / tedaM puccha / tedeNa kidaM iti / tanaH 'dAtedeM dasya laTi' / dAdhAtoH dakArasya laTi parato de Adezo bhavati / dessadi - iti ca / kA0 pA0 /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze DukRJaH karaH // 15 // DukRJdhAtoH kara Adezo bhavati / karemi karomi (6-41 sU0 spa0 ) // DukRJaH karaH-DukRJ karaNe - dhAtoH sthAne kara zrAdezo bhavati tiGi pastaH / karomi / kRJ dhAtorvartamAne lAdeze bhipi tiGparakatvAdanena kara Adeze, 'lAdeze vA' 7-33 sUtreNa, 'anantya eca' 12 - 28 iti sUtreNa vA etvaM, karemi // 15 // I du-iti / DukRJ karaNe- dhAtu ko kara Adeza hotA hai tiG para rahate / kRdhAtu se laT ko mipa karane para ukta sUtra se kara Adeza, 'lAdeze vA' athavA 'anantya eva' se etva, karemi = karomi // 15 // 244 sthaviduH // 16 // tiGi / paze cAludatte ruktavADiApa ciTThadi = eSa cArudatto vRkSavATikAyAM tiSThati / ( spa0 ) // 16 // 'sthaciTTha: - ThAghAtoH 'dhAtvAdeH SaH sa' iti satve 'nimittApAye naimittikasyApyapAya' iti niyamena Thasya thakAre kRte sthA-iti bhavati / tasyaiva syAdhAtoH tiGi pare zaurasenyAM ciTTha zrAdezaH syAt / eze cAludatte rukkhavADinAe ciTThAdi = eSa cArudatto vRkSavATikAyAM tiSThati // 16 // ' stha iti / chAdhAtu se parivartita sthAdhAtuko tiG para rahate ciTTha-Adeza ho / ezeetad meM 'antyasya halaH' 4-6 se dalopa, 'tadetado:' 6-22 se ta ko sa, 'pasoH zaH' 11-3 se sa koza, 'ata idetau 0' 11-10 se e, eze = eSaH / cAludate- 'rasorlazau' he. sU. se ra kola, 'ata idetau' se e, cAludatte = cArudattaH / rukkhavADiAe - 'vRce vena ruva' 1-32 se vR ko ru, ''kaskakSAM khaH' 3-29 se ca ko kha, 'zeSAde0 ' 3-50 se khadvitva, 'vargeSu 0 ' 3 51 se prathama kha ko ka, 'To DaH' 2-20 se.Ta ko Da, 'kagacaja0' 2-2 se kalopa, 'DeremmI' 509 se erava, rukkhavADiAe = vRttavATikAyAm / ciTThadi - sthAdhAtu ko prakRta sUtra se ciTTha, ti ke ta ko 'anAdA0' 12-3 se da, ciTThadi = tiSThati // 16 // smarateH sumaraH // 17 // tiGi smRdhAtoH kevalaM sumara ityAdezo bhavati / smaraterbharasumarau prAptau tadekaM bharAdezaM nivartayati / sumarai = smarati (8-14 sU0 rupa0 ) // smarateH sumaraH - asyAM bhASAyAM smRdhAtoH tiGi pare kevalaM sumara ityAdezo bhavati / 'smaraterbharasumaro' 8-18 iti prAptaM kevalaM bharAdezaM niSedhati / smarati smRdhAtoH sthAne tipi pare sumarAdeze, 'tatiporideto' 7-1 iti tipa itve, sumarai // 17 // smarateriti / smR dhAtu ko tiG para rahate kevala sumara Adeza hotA hai / 'smaraterbharasumarau' 8.18 se prApta bhara-sumara ina do AdezoM meM se kevala eka hI hotA hai dUsarA jo bhara Adeza hai usako niSedha karatA hai / smR cintAyAm-isa dhAtu se ti karane para 'smaraterbharasumarI' se prApta bhara Adeza ke bAdhaka prakRta sUtra se sumara Adeza kiye jAne para 'tatiporidetau' 71 se ti ko i huA evaM sumaraha- siddha huA // 17 //
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH pricchedH| 245 dRzeH pekkhaH // 18 // dRza-dhAtoH peklAdezastiGi / pekkha = pazya / are re pekkha pekkha ohArimao pavahaNo vaccA majheNa rAamaggassa / edaM tAva viAraha-kassa kahiM pavasio pavahaNoti // 18 // dRze pekkhaH-dRz-dhAtostiGi pekkhAdezo bhavati / pazya-dRzdhAtoloTi madhyamapuruSekavacane sehirAdeze, prakRtena pekkhAdeze saMskRtaprakRtitvAt 'ato heH' iti heluki, peksa-iti / are re pekkha pekkha, zrohArio pavahaNo vaccai majjheNa rAamaggassa: are re ! pazya pazya, apasAritaM pravahaNaM vartate, madhyena rAjamArgasya / edaM tAva vidhAraha-kassa kahiM pavasimro pavahaNotti = idaM tAvadvicAraya-kasya kutra pravezitaM pravahaNamasti // 18 // dRzeriti / za dhAtu ko pekkha Adeza hotA hai tiGa para rahate / iz dhAtu se loTamadhyamapuruSaikavacana meM si ko 'seApi' se hi hone para prakRta sUtra se pekkha Adeza, 'ato he se hi kA lopa, pekkha = pazya / vAkyagata prayoga nATaka se uddhata kiyA gayA hai-'are re pekkha pekkha' ityAdi // 18 // asteracchaH // 19 // asdhAtostiGi acchAdezo bhavati // 19 // . asteracchaH-as-dhAtoH accha-ityAdezo bhavati tiGi / acchasi = asi // asteriti / as dhAtu ko tila para rahate accha-Adeza hotA hai| asi-asa+sipa isa avasthA meM as ko accha aura 'thAssipoH si-se' 7-2 se si, acchasi // 19 // . tipA tthiM // 20 // astestipA saha tthi ityAdezo bhavati / atthi = asti / pasaMsiDhuM NAtthi me vAAvihayo / prazaMsituM nAsti me vaagvibhvH||30|| tipA sthi-tip-pratyayena saha asdhAtorAdantyasya sakArasya sthAne tthiityAdezo bhavati / asti ityatra sUtreNAnena 'sti'-ityasya sthAne tyi-iti / atyi = asti / pranthAntarAdudAharaNamuddhRtya pradarzyate-pasaMsirdu NAtyi me vAbhAvihavo = prazaMsituM nAsti me vAgvibhavaH // 20 // tipeti / as dhAtu ko tip ke sAtha sthi-yaha Adeza hotA hai| as dhAtu ke antya avayava sko ti ke sAtha tya Adeza karane para asthi = asti-siddha huaa| vAkya meM prayukta pranthAntara kA udAharaNa-pasaMsid-(prazaMsitam) ralopa, satva, datva / NAsthi=(nAsti) isa sUtra kA mukhya udAharaNa, vAbhAvihavo (vAgvibhavaH) "liyAmAt' 5-7 se k ko A, 'khadhayadhamAM haH 2-20 se ha, 'bhata bhot' 5.1 se o|| : bhaviSyati mipA ssaM vA svaradIrghatvaM ca // 21 // 1. 'mipi / mipi parataH asUdhAtoH ya Adezo mavati / thammi / iti kecit| kaa0paa| Pers
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 prAkRtaprakAzeastermipA saha ssaM ityAdezaH, pakSe dhAtoH svaradIrghatvaM ca / ssaM, AssaM bhavinyAmi // 21 // bhaviSyati mipA ssaM vA svaradIrghatvaM ca-asterbhaviSyadarthe mipA saha saM- . ityAdezo bhavati vA / pakSe dhAtvavayavasya akArasya svarasya dIrghatvaM ca bhavati / bhavi. SyAmi-etasya sthAne ssaM-ityAdeze, ssaM-iti / pazAntare-pUrvasvarasya dIrghatve, AssaMiti / bhaviSyAmItyarthaH // 21 // .. bhaviSyatIti / asa dhAtu ko bhaviSyakAla ke uttama puruSaikavacana meM mipa ke sAtha ssaM-yaha AdezarUpa hotA hai vikalpa se / pakSAntara meM svara ko dIrgha bhI hotA hai / tathA ca-saM, AssaM-ye do rUpa hote haiN| inakA artha bhaviSyAmi =(hoUMgA) yaha hotA hai| striyAmitthI // 22 // strIzabdasya sthAne itthI ityAdezo bhavati / itthI strI // 22 // striyAmitthI-strIzabde arthAt strIzabdasya sthAne ityI-ityAdezo bhavati / itthI strI // 22 // striyAmiti / strIzabda ke sthAna meM itthI Adeza hotA hai / tAtparya yaha ki 'strI' kA itthI yaha rUpAntara zaurasenI meM hotA hai / strI-itthI // 22 // evasya jevva // 23 // spaSTam / jevva eva // 23 // evasya jevva-eva ityavyayasya sthAne jevva-iti prayuktaM bhavati / jenca = eva // evasyeti / zaurasenI meM evaM isa avyaya ke sthAna para jebva kA prayoga hotA hai| eva= jevva // 23 // ___ ivasya via // 24 // sugamam / via = iva / / 24 // ivasya via-iva ityavyayasya sthAne vizra iti prayujyate / vizra-iva // 24 // ivasyati / isa bhASA meM iva-isa adhyaya ke sthAna meM vija kA prayoga kiyA jAtA hai| jaise-via = iva / vAvaDo viadhyApRta iva / vAvaDo kI siddhi 'nyAte ha 12.4 sUtra meM spaSTa kI gaI hai / / 24 // - asmado jasA varaM ca // 25 // asmado jasA saha varaM ityAdezaH, cakArAt amhe'pi bhavati / varaM, amhe = vayam // 25 // asmado jasA va ca-jasA saha asmad-zabdasya vadhe ityAdezo bhavati, cakArAt amhe api bhavati / vaDaM, amhe = vayam // 25 // __asmada iti / asmad-zabda ko jas ke sAtha varaM-Adeza hotA hai| cakAragrahaNa se 'amhe jazzasoH' 6-43 se nitya prApta amhe ko kevala jas para rahate vikalpa se karatA hai| vayam-prakRta se varSa-Adeza karane para, vadhaM / cakAra se amhe bhI hotA hai taba,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH paricchedaH 247 amhe / vayaM - isa saMskRta kA 'kagacaja0' se prAyika lopa karane para bhI vaaM - hogA / kevala bhASA-va - vaiziSTaya ke sUcanArtha yaha sUtra hai // 25 // sarvanAmnAM De: sitvAM // 26 // sarvanAmnAM GaH saptamyekavacanasya sthAne sitvA ityAdezo bhavati / savvasitvA / idarasitvA / sarvasmin / itarasmin // 26 // sarvanAmnAM GaH sitvA - sarvanAmasajJakAnAM zabdAnAM parasya saptamyekavacanasya GeH-ityasya sthAne sitvA- ityAdezo bhavati / savvasitvA = sarvasmin / idarasitvA itarasmin // 26 // . sarveti / sarvanAmasaMjJaka zabdoM se vihita saptamI ekavacana Gi pratyaya ke sthAna para sivA yaha Adeza hotA hai / sarvazabda se Gi karane para sarva + Di- isa dazA meM prakRta sUtra se Gi ko silvA, 'sarvatra lavarAmU' 3-3 se ralopa, aura 'zeSA 0 1 3.50 setva, samvasitvA = sarvasmin / itara se Gi hone para ukta sUtra se Gi ko sitvA, 'anAdyo0' 12-3 se ta ko da, idarasitvA = itarasmin // 26 // = dhAtorbhAvakartRkarmasu parasmaipadam // 27 // zaurasenyAmeva / bhAve - sAsAasi / kiM dANi dAsIputtA ! dubbhikkhakAle ruDharaMko via uddhakaM sAsAasi aisA sA setti / kimidAnIM dAsyAH putra ! durbhikSakAle vRddharaGka iva UrdhvakaM zvAsAyase, eSA sA seti / kartari - ajja bandAmi AryyaM vande / karmaNi - kAmIadi / adAMjjeva kAmI adi | = ataeva kAmyate // 27 // dhAtorbhAvakartRkarmasu parasmaipadam - dhAtoH zaurasenyAmeva bhAve, kartari karmaNi ca parasmaipadaM bhavati, nAtmanepadam / bhAve, sAsAyasi / pranthAntarodAharaNaM yathA - kiM dANi dAsI puttA / dubbhikkhakAle rUDharaMko vizra uddhakaM sAsA si, esA sA seti / kimidAnIM dAsyAH putra ! durbhikSakAle vRddharaGka iva UrdhvakaM zvAsAyase, eSA sA seti / kartari, ajja ! vandAmi = Arya ! vande / karmaNi, kAmIzradi / zrado jevva kAmIzradi = ata eva kAmyate // 27 // dhAtoriti / zaurasenI bhASA meM hI bhAva, kartR, karma meM dhAtu se parasmaipada hotA hai arthAt prApta Atmanepada nahIM hotA / bhAva meM-zvAsAyase kA sAsAasi, 'zaSoH saH' se sa, 'sarvatra lavarAma' se vaya lopa, ukta se parasmaipada, ataeva 'si' / kartha meM vanda dhAtu AtmanepadI hone para ukta niyama se parasmaipada, vande kA vandAmi / karma meMkAmyate kA kAmI di, parasmaipada, ta ko itva- ityAdi // 27 // 1. kecit 'sarvanAmnAM ke:' / sarvanAmazabdAnAM caturthyekavacanasya vaaM ityAdezo bhavati / savvavaaM / kavaaM / mahavaaM / tuhavaaM / sarvasmai / kasmai / mAm / tubhyam / tataH 'silbordhAtvo'rityAdi-ityAhuH | kA0 pA0 /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 prAkRtaprakAro anantya eva // 28 // antyabhine varNe etvaM ca bhavati / karedi // 28 // anantya eka-antyavarNabhinne varNe etvaM ca bhavati / karoti = karedi / kRJdhAtorlaTi prayamapuruSaikavacane tipratyaye pare 'DukRSaH karaH' 12-15 iti sUtreNa kRSaH karAdeze, 'anAdyoriti 12-3 sUtreNa takArasya dakAre, prakRtasUtreNa kara-iti rakAro. taravartino'kArasya etve, karedi // 28 // anantya iti / asya se mitra varNa ko etva hotA hai| karedi-umA kara se kara, prakRta se etva, 'anAyoH' se ta ko da, karedi = karoti // 28 // mipo loTi ca // 29 // mipazcaitvaM bhavati loTi parataH // 29 // mipo loTi ca-loTaH sthAnikasya mipo'pi etvaM bhavati / karae = karavANi / .. mepa etve rUpamidam // 29 // mipa iti / loTa ke sthAna meM hue mipa ko ekAra ho / kRJ-dhAtu se loT , usake sthAna meM uttamapuruSaikavacana meM mi hone para 'hujaH karaH' se kara, prakRta se mipa ke mi ko etva, karae karavANi // 29 // aashcrysyaacriaN||30|| Azcarya ityasya acriamityaadeshH| ahaha, azvari anycriaN||30|| aashcrysyaacriaN| Azcaryam-ityasya sthAne acariaM-ityAdezo bhavati / ahaha ! aJcariaM acaridha = ahaha ! AzcaryamAzcaryam // 30 // Azcaryasyeti / Azcaryam ke sthAna para aparivaM yaha bhAdeza hotA hai| arthAta Azcaryam-ko aparimaM nipAtavat Adeza hotA hai| ahaha! bhAzcaryamAryam-kA 'ahaha ! acaridha aparivaM'-aisA banatA hai // 30 // prakRtyA dolAdaNDadazaneSu // 31 // dolAdiSu prakRtivadbhAvo bhavati // 31 // prakRtyA dolAdaNDadazaneSu / dolA-daNDa-dazana-zabdeSu prakRtivadbhAvo bhavati / eSu triSvapi zabdarUpeSu 'dolAdaNDadazaneSu DaH' 2-25 iti sUtrAt Datve, dazanazabde satve ca prApte prakRtasUtreNa prakRtivadbhAvAbhAdezAntarANi / dolA, daNDo, dazano-iti rUpANi bhavanti zaurasenyAm // 31 // 1. 'antye eva' / silvo tormAvAdiSu vihitaM yat parasmaipadaM tadantyavarNasya eva bhavati / iti kecit / kA0 pA0 / gacchade / gacchadi / he| . 2. 'mipo loTi ca' / koTi parato'ntye mipa eva bhavati / ahaM karavAmi, ahaM gacchAmi / ahaM karavANi, gacchAni iti kecid vyAcakhyuH / kA0 paa0| / 3. prAkRto-iti prAkRtaH zabdaH prayoktavyaH iti ca vyaaclyuH| kA0pA0 /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 dvAdazaH paricchedaH prakRtyeti / zaurasenI-mAga meM bolA, daNDa tathA damana-ina zabdoM ko prakRtijhAva hotA hai arthAt inakA rUpaparivartana nahIM hotaa| ina tInoM zabdoM meM 'dolAdaNDadazane '2-35 sUtra se dakAra ko DakAra prApta thA tathA dazanazabda meM 'zaSoH saH' 2-4 se zako sasva bhI prApta thA, parantu prakRta satra se prakRtivadbhAva hone se ye kArya nahIM hoNge| daNDo-dazano, meM supa pratyayasambandhI suko 'ata bhot' 5-1 se orava hogaa| udAharaNa ye haiM-dolA / daNDo / dazanoM / iti // 3 // zeSaM mahArASTrIvat // 32 // iti zrIvararucikRteSu sUtreSu dvAdazaH paricchedaH / 1. pUrvasya puravaH 84270 / zaurasenyAM pUrvazabdasya purava ityAdezo vA bhavati / apuravaM nADayaM / apuravAgadaM / pakSe-apuvvaM padaM / apunvAgadaM / _ viricecoH 8 / 4 / 273 / tyAdInAmApatrayAsya Avasyececau 8 / 3.139 / iti vihitayori cecoH sthAne dirbhavati / veti nivRttam / nedi / dedi / modi / hodi / - ato dezca 8 / 4274 / akArAtparayoricecayoH sthAne dezcakArAd dizca bhavati / acchde| acchadi / gcchde| gacchadi / smde| ramadi / kivde| kinjadi / ata iti kim ? vasu. Adi / nedi / bhodi / ___ bhaviSyati ssiH 841275 / zaurasenyA bhaviSyadarthe vihite pratyaye pare ssimavati / hissaahaampvaadH| idAnImo dANi 84277 / zaurasenyAmidAnImaH sthAne dANimityAdeza bhavati / anantaraM karaNIyaM dANiM ANaveda agyo / vyatyayAtprAkRte'pi annadANiM vohiN| tasmAttA 8278 / zaurasenyA tasmAcchabdasya tA ityAdezo bhavati / tA jAva pavi. sAmi / tA alaM ekSiNA mANeNa / .. mo'ntyANNo vedeto. 84.179 / zaurasenyAmatvAnmakArAtpara idetoH parayorNakArAgamo vA bhavati / kAre-jut NimaM, juttaM miNaM / sarisaM NimaM, sarisaM miNaM / ekAre-kiM NedaM, kimadaM / evaM NedaM, evamedaM / . . ekA gyeva 280 / spaSTam / mama vyeva bammaNassaH / hajje ceTabADAne 281 / zaurasenyA ceTyAhAne haje iti nipAtaH pryoktvyH| hamje cdurike| ___hImANahe vismaye niveda. 282 / zaurasenyAM homANahe ityayaM nipAto vismaye, nide ca proktmyH| vismaye-hImANahe jIvantavazvA me jaNaNI / nide-hImANahe palissantA hage edeNa niyamavidhiNo duvyavasideNa / gaM nanvarthe 283 / zaurasenyAM nanvaya Namiti nipAtaH pryoktvyH| NaM aphlodyaa| gaM agya. missehi puDhamaM yeva aanntN| NaM bhavaM me aggado cldi| bhAI-vAkyAlakAre'pi dRzyate / namotthu / jayANaM, tayANaM / ___ammoharSe 284 / zaurasenyAm ammahe nipAto. harSe prayoktavyaH / ammahe emAe summilAe mupaligaThido mvN|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 prAkRtaprakAzeanukkaM kArya mahArASTrIvajoyam / mahArASTrIpadenAna prAkRtasya prahaNaM ' bodhyam // 32 // _ (ityabhinavAyAM vRttau dvAdazaH paricchedaH) itizrIvararucipraNItasUtrasahitaH shriimaamhvircitHpraakRtprkaash:smaaptH| ___ HING ho-hI vidUSakasya 28 // zaurasanyA hA-hI iti nipAto vidUSakANAhara potye pryoktvyH| ho-ho bho ! sampanno maNoradho piyavayassassa / ihahacoIsya / iha-zabdasambandhino 'madhyamasyetyAhacI' ( 141) ti vihitasya hacazca ikArasya zaurasenyA dho vA bhavati / ya / hor| parisAvadha / pakSe-iha / hoh| prittaayh| na vA yo vyaH 8 / 4 / 266 / zaurasenyA ryasya sthAne vyo vA mavati / agyautta ! payyAkulI. kadami / pakSe-ajjo / pajjAulo / kajjaparavaso / zeSaM prAkRtavat 286 / iti hemH|| G atha mArkaNDeyamunIndrakRta-prAkRtasarvasvAnusAri saurasenI-vizeSakAryANi pradarzyantevedaso, aGgAro-idabhAvaH / vetasaH, anggaarH| vaaraM, lavaNaM, lAvaNNaM, cauTThI, cauddahI, maUro, mhuuo| odabhAvaH-jayA, tadhA, kumArI / hasvAbhAvaH-piNDa ityAdi / su edabhAvaHkisuzrI, kesuo% kiMzukam / tuNDaM-ityAdiSu otvaabhaavH| motI-muktA / pokharampuSkaram / pokkhariNI = pusskrinnii| uluuhlo| odmaavH| IdisaM, kIdisaM-padamAvaH / puruSo-idabhAvaH / juhuTThiro, uvari adabhAvaH / veaNA, dearo-dabhAvaH / paoho, vatvAmAvaH / devya, ahatvA'mAvaH / goravaM, gauravaM / poravo, goravo-auttvAmAvaH / AdabhAvaH-kvacid bhvti-pursN| jaadisN| tAdisaM / mio- mRtH| pidaNA - pRtnaa| kkhovRkSaH, natu vaccho / sIparI (bh)| caMdiA (ma, n)| patAkANyAvRtagarmitebhyo'nyasya tasya dH| pAvo paapH| kabaMdhokabandhaH / (pa0, ma0, n)| auvvaM, avarUvaM, apUrvam / jdhaa| mrtho| sodAmiNI-bahulaM na dlopH| kacit / hiaaM / dhamaudavaduccAyo madhuram / (u0 madura) rasya laH kacit / halihA / mahuro / sahalaM =saphalam / shrii-shphrii| paasaanno| (ha0, 10, na ) dasa, daha-daza / naamni-dsrho| ebhAraha / vAraha / saavo| (ch.n)| lagalaM / lohalaM / laMgUlaM / nntvaamaavH| jaTThoyaSTI khatvAmAvaH / kirAto-catvA. bhaavH| DAmANo = dayamAnaH / phoDao= sphoTakaH-khatvAbhAvaH / usthido-ThatvAmAvaH / khago, khIraM, sarikkhaM-chattvAmAvaH / sammadaho-utvAbhAvaH / kumhaNDo-itvAmAvaH / ahimaNNU. atvaabhaavH| jaNNaseNo = yjnysenH| iGgiajjoiMzitavaH / cinnddN-thaamaavH| bAho, vappho-vASpaH / mindivAlo, bhiNDivAlo = mindipaalH| ambamhaNNaM, abamhajja abrhmnnym| kaNNA , kamjaA kanyA:-lopAbhAvaH ( sandhau0 4-1 vat ) / kodUhalaM, thuul-ditvaamaavH| kAlAmaso, mAaNam-aluk / idAgi, dANi-luk vA / maMsaM / gRNaM / kathaM / vihaphphadI- vRhsptiH-bhaa'bhaavH| phukssnnm-tmbhaavH| DaseH do eva / kacit bhadantAdA api / 'tava
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH pricchedH| 251 zeSa mahArASTrIvat / 'uktAdanyaH zeSaH' iti niyamAdanulamityaryo labhyate / tathA ca-anukaM kArya zaurasenyA mahArASTrIvat bodhyam / mahArASTrIpadenAtra sAmAnyatayA vihitasya prAkRtasya grahaNaM kartavyamiti / mahapa tadrASTraM ca mahArASTramiti 'prAnmahataH samAnAdhikaraNayorityAtve bhavati / evaM bhAratasya rASTrasyeti phddh'ito'rthH| tatratyAnAM bhASA mahArASTrIti, tayA tulyamityarthe 'tena tulyaM kriyA - dvati'riti bat-pratyayaH // 32 // iti zrI kAzIvAstavyasya sAhityAcAryasya hozizopanAnaH zrIjaganAthazAstriNaH kRtI prAkRtaprakAzasya candrikApUraNyAM vyAkhyAyAM zaurasenIsamAkhyo dvAdazaH paricchedaH samAptimagAt / hozizAnvaya vizvanAthavibudha-zrolA'napUrNAjaneH zrImallakSmaNabhAlacandravibudhottaMsAptabodhazriyaH / kAzIvAsarateH kRtau dvija jaganAthamya pUrti gatA ' vyAkhyA 'prAkRta'-sat-'prakAza'viSaye zrIcandrikApUraNI // 1 // rasendunAkAkSimite zrImahi kramavatsare / apUryata nabhaHzuklapUrNimAkujavAsare // 2 // kAraNA kiliTi so jnno'| adntaanchereH-rukkhe| idudbhayA kemmi:-aggimmi, vAummi / idudyAM jaso vo-AdezAbhAvaH / karaNo=kaao / mANuo, bhaanno| triyAM jasa udabhAvaH / maalaao| Io / bahUo / ttaasikmhiinaamet-baalaae| naIe / bahUe / dvitIyAyAM mAtu:* mAdaraM / kimAdeH khiyAmItvA'bhAvaH-kA / jaa| taae| imaae| klIve-zaso Ni vA, vaNANi-vaNAI / idamAderAma esi mabhAvaH / tathA-amA saha idamaH simabhAvaH / imANaM kANaM / jANaM / tANaM, edANaM=eteSAm / Asa, ssA, to, iti vimAtyAdezAH, se iti padAdezazca na bhavati / kassa / jassa / tassa / kAe / tAe / imAe / edAe / kdo| jado / ndo| maado| kudo, ido-ti tu bhvtH| AhA, iA, Ahe-ityAdayastu na bhavanti / kassi, kari, katya / tassi, sahitattha / mmina bhavati / iSa = iha / idaM vanaM, iNaM vaNaM-iti de kliiye| imaM vaalaa| asaM rukkho| eso jnno| adasazcA'hAmAvaH / amu jnno| amu bahU / amu vnnN| etadasosikasbhyAm / ado / kaarnnaado| tumaM / tvaM, tvAM vA) tumhe (yUyam , yuSmAn vaa)| tae ( tvayA, tvayi ) / tumhekhi - (yussmaamiH)| tumhehinto(yuSmabhyam , yuSmAn ) / tumhANaM-yuSmAkam / numhesa-yugmAsu tumAdo - tvat / te, de, tuma-(taba) / bo- (yuSmAn, yuSmAkam ) / ahaM - aham / ba%Dvayam / amhe -kyam ,asmAn vaa| me= maaN| mae - (myaa)| maha mayi / sA majjhAdezAmAvaH, (mana ) me, mama, mh| ahaM, amhANaM-( asmAkam ) / matto, mamAdo-anya na bhavanti / goH parasmaipadameva / trivapi kAmeSu laDeva prAyeNa / tyAdestasya daH gacchadu modi-ityAdi bahutve tsvdhH| uttame mipA saha ssameva -gamissaM 10 / thAtutigemadhyavinitA ja, ja hA iti
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pAhataprakAze- zeSamiti / jaurasenI meM anuhakArya mahArASTrI = bhAratIya rASTra kI bhASA ke samAna ' arthAt pUrvoka sarvasAdhAraNa prAkRta-niyamoM se siddha bhASA kI taraha hote haiM-aisA samajhakara grahaNa karanA cAhie // 32 // iti zrI prAkRtaprakAzasya pradIpAmiSasya hindIsaralanyAkhyAnasya dvAdazaH paricchedaH / trayaH, tikhAM sthAne ja, jA ityumau ca, socchaM-ityAdayazca na bhavanti / dehi / modi / karissadi ityAdi / bhUmo, ho / bhodi, bhavissadi / ke-bhUH / bhuudN| dRzeH peccha-pecchadi / bruvo pucca-buccadi / katheH kdhH-kdi| prAtaH jigdh-jigmdi| bhAte aH-bhAadi / mRjeH phusH-phusdi| pUrNeH dhummaa-dhummdi| stotuH thuNaH-dhuNadi / miyo mA-mAdi / sujateH pasaH-pasadi / lTa dAmaH-dahassadi / carceH cavvaH / cabvadi / hergennhH| geNhadi / aheyaMpA saha gejma-gheppo gejjhadi, gheppadi / zakroteH sakkuNasako-sakkuNAdi, sakadi / mlaayo-miaaadi| udA saha tiSThateH utthaH-utyedi / svapeH suaH-suadi / zIk muAdi / . ruSaH-rovadi / rudeH-rodadi / majjeH-buDudi / duhAdInA yakA saha dummAdayo na-duhosadi / bahIadi, lihosadi / miphpho-(bhISmaH) sattugyo (zatrughnaH) jettikaM yAvat ( tettika) ettikaM / bhaTTA / dhUdA / duhidiaa| itthI / bhAdA, bhAduo jamAdA, jAmAduo ityAdayaH / datti-dAga / kkhu-nizcaye vindunaH pare tu khu ityeva / taM khu maNAmi ityAdi / mva-iva / cando sva / jjeva evArthe / vindoH pare, taM jeva / taMjevva iti / Na-nanu / vibha = iva / iti DabarAlopAhena zrIudayarAmazAniNA kRtA TippaNI samAptA /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAzasya pAThAntarasahitaH suutrpaatthH| tatra prathamaH paricchedaH sUtrAtaH sUtrANi sUtrAkAH sUtrANi 1 AderataH (r) aduta upasarge visarjanIyena 2 vA samuyAdiSu vA OMIditaH 3 idISalpakasvamavetasamyajanamunA- .18 idItaH pAnIyAdiSu kAreSu 19 ebIpIDakIragIDazeSu (idIpaspasvamavetasanyajanaH 20 uta ot tuNDarUpeSu mudalAkAreSu ca) (uta bot tuNDasameSu) loporaNye 2. ulUkhale vA vA 55 zayyAdiSu 22 bhanmukuTAdiSu . (eca zayyAdiSu) 23 itpuruSa roH (o badare dena 24 udUto madhuke * lavaNamahikayona (udUto makAdiSu) 8 mayUramayUkhayorvA vA 25 ad dukUle vA lasya hitvama 9 caturthIcatudarayostunA 10 zradAto yathAdiSu vA . 2.ato'na "itsadAdie 28 ipyAdiSu 12 ita et piNDasameSu ( yAdiSu vA) 13 bat papiharidrApRthivISu 29 uttvAdiSu . " isestaH padAdeH 15 upizAmikayoH 3. kaciyuktasyApi 15oca viSAkRtaH 32 vena hA .Ita siMhajihayoga | 33.sRtaH sa iliH ()etatkoSThakAntargataH pAThaH 'candrikA'vyAkhyAsaMmataH-iti zeyam / (r) pAThAntareNa rUpAntaraM prAptAnAM sUtrANAM pAThAntarANi saMjIvanyAdisaMmatayA navInayA 'candrikA samAkhyayA vyAkhyayA saMmatAni sUtrANi (r) etabihena darzitAni / / 1. pustakAntare tu-'ayuktasya ri-iti paatthH| dvayoranayoH sUtrayoH sthAne sUtramekamidam /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 prAkRtaprakAze sUtrAzaH sUtrANi 3. eta ivedanAdevarayoH 15 aita et 36 daityAdiSvaha (daityAdivaiva) 37 deve vA 38 it saindhave 39 Idu dhairya / sUtrAkAH . sUtrANi 40 oto'hA prakoSThe kasya vaH (ota uvA prakoSThe kasya vaH) 41 auta ot 42 paurAdiSvata (paurAdiSvauta) 43 Aca gaurave (Aca gaurave) 44 utsaundaryAdiSu dvitIyaH paricchedaH 1 ayuktasyAnAdI / 18 chAyAyAM haH 2 kagacajatadapayavAM prAyo lopaH 19 kandhe bo maH 3 yamunAyAM masya 20 ToDa: 4 sphaTikanikapacikureSu kasya haH / 21. saTAgakaTakaiTabheSu H 5 zIkare bhaH 22 sphaTike laH (sphaTikanikaSacikurazIkareSu kohaH) 23 Dasya ca 6 candrikAyAM maH 24 Tho DhaH *RtvAdiSu to daH 25 aTole saH / 8 pratisaravetasapatAkAsuraH (akoThe vaH) (prativetasapatAkAsu ) 26 pho bhaH 9 vasatibharatayohaH 27 khaghadhamA hA 1. garmite NaH (khaghayadhamA hA) 11airAvateca 28 prathamazithilaniSadheSu vaH (airAvate vA) 29 kaiTame yA 12 pradIptakadambadohadeSu dola: 30 haridrAdInAM rola: 13 gadde : 31 mAderyo jaH 14 sApAyAMca 32 yaSTayAM laH 5pova: 33 kirAte : 16 pApI laH 34 kubje khaH 1. uttarIyAnIyayojoM vA 35 dolAdaNDadazaneSu (uttarIyAnIyayoyoM jo vA) / 36 paruSaparidhaparikhAsu phaH
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sUtrapAThaH 255 sUtrAkAH sUtrANi 37 panase'pi (candrikAyAM nAsti sUtramidam) 38 bisinyAM maH 39 manmathe kA 40 lAhale NaH (lAhalalAgalalAgaleSu vA NaH) 41 SaTzAvAsaptaparNAnAM chaH (paTazAvasaptapargepu chaH) sUtrAkAH sUtrANi 42 no NaH sarvatra (no NaH) 43 zaSoH saH 44 daMzAdiSu haH 45 saMjJAyAM vA 46 divase sasya 47 snuSAyAM pahaH ' tRtIyaH paricchedaH 1 upari lopaH kagaDatadapaSasAm / 20 cauryasameSu rizaM 2 adho manayAma (cauryasameSu rizaH) 3 sarvatra lavarAma 21 paryastaparyANasaukumAryeSu laH 4ro vA 22 tasya TaH 5 sarvajJatulyeSu H 23 pattane 6 zmazruzmazAnayorAdeH (mRsikApattanayotra) 7 madhyAhne hasya 24 na dhUtAdiSu 8 hahahyeSu nalamA sthitirUvam 25 gate DaH 26 gardabhasaMmardavitardivicchardiSu dasya 9 yuktasya 10 Tasya : 20 tyadhyAM cachajAH 28 dhyayojhaH 11 asthAna (dhyAyojhaH) 12 stasya yaH 29 karakakSA khaH 13 stambe 30 akSyAdiSu cchaH (taH stambe) 36 samAvRkSaNeSu dA / 14 stambhe khaH (camAvRSaNeSu vA) 15 sthANAvahare 32 SmapacamavismayeSu mhaH 16 sphoTake 33 vaNavaNaznAM vhaH (Take ca) 34 ciDhe ndhaH 17 yazavyAbhimanyuSu jA 35 pasya pha: 18 tUryadhairyasaundaryAzcaryaparyanteSu : 36 spasya sarvatra sthitasya 19 sUrye vA (spasya)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze sUtrAzAH sUtrANi (candrikAyAM sUtramidaM nAsti) 3. bASpe'zruNi hA 39 kArSApaNe 4.zcarasapsAM chaH 41 patrike chaH 11 nossukotsavayoH 43 nmo ma: 44 najJapaJcAzapatradazeSu NaH (najJapazcAzatpazadazasu NaH) 15 tAlavRnte NTaH 15 mindipAle NDaH 47 vihale maho vA (vihale movA) Adezva 18 bAsmani paH 49 kmastha 50 zeSAdezayoditvamanAdau 51 vargeSu yujaH pUrvaH (varge yugaH pUrvaH) 52 nIDAdiSu.. sUtrAzAH sUtrANi 53 bhAnatAmrayoH 55 na rho| 55 AGo zasya (Alo jJAdezasya) 56 na vindupare (candrikAyAM nAsti) 57 samAse yA 5. sevAdiSu ca 59 viprakarSaH (vikarSaH) 60 kliSTazliSTarasnakriyAzAjeSu tAsvaravarapUrvasya kRSNevA 62. zrIhIkrItalAntaklezamlAna svapnasparzahahiMgaheSu (it zrIhIklAntazamlAnasvapna sparzAdarzahahaMSu) 23 aH dhamAzlAghayoH 14 snehe vA 65 upapratamdhIsameSu 66 jyAyAmIt caturthaH paricchedaH 1 sandhAvasAmajlopavizeSA bahulam / anyahalA (sandhAvacAmaDlopavizeSA bhulm)| (ansyasya halaH) 2 udumbare dorlopaH / 7 striyAmAt (udumbare do lopaH) 8 rorA 3 kAlAyase yasya vA 9na vidhati (kAlAyase yasya) dho haH 4 bhAjane jasya 1. zarado vA 5 vAvadAdiSu vasya (zarado't)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUdhapAThaH sUtrAtaH sUtrANi // divasApoH saH 12mo binduH / 13 aci mA (mo vinduraci vA'lopatra) "namohaMli 15 vakAdiSu 16 mAMsAdiSu vA (mAMsAdiSu) 60 baSi mahargAtaH (kapi tahAntaH) . 18 masAntaprApadAradaH puMsi (masantaprAivaradaH puMsi) 19 ziromamasI 2. pRDASipraznAH khimA vA 2. bohavApayoH 22 talavayodattiNI 26 va uNaH (sva tUNa) sUtrAta: sUtrANi 20 tRNa iraH zIle (tuna ira zIle) 25 bhAviDozAlavantentA matupaH OM svArthe ko vA 26 vibutpItAmyAM vA kA (vidyutpItayolaH) 2. vRnde kosa (inde do vaH) 28 karaNyA raNoH sthitiparivattiH 29 bAlAne lano - mahArASTre haroH 3. pRhaspatI hobhatrI (haspatI bahorbhapau). 10 makhinerilo vA 12 gRhe gharo'patI (gRhasya gharo'patI) dADhAdayo bahulama ta bora soH 2baramasolApaH to'ma: (mo'maH) " TAmorNaH 5miso hiM serAdoduhavaH * baso hinto sunto ssosa: mammI 1.supaH 17 prA.pra. paJcamaH paricchedaH | jaramasamasyAmsu dIrghaH (asamasyAmpu dIrghaH) 12e supvaminsoH (e supvamiso.) cid simpoDopaH (kacidapi lopaH) "dutoH so jo 15 so vA so pUtvam (asa ko vo vA'vaM.) 1.rANA
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 prAkRtaprakAzesUtrAtaH sUtrANi sUtrAzaH sUtrANi 18 sumissupsu dIpaH 34 pitRbhrAtRjAmAtRNAmaH 19 striyAM zasa udoto 35 A ca sau 20 jaso vA 36 rAjJA 2. ami hasvaH (rAjJaH). 22 TAGasaGInAmidedadAtaH 37 AmantraNe vA binduH 23 nAto'dAto (AmantraNe bindurvA) 24 AdIto bahulam 25 na nasake 38 jazzasaGasA No (nAstIdaM candrikAyAm ) 39 zasa et 26 ijarazasordIrghazca (zasa eka) 4. AmoNaM (iM jarazasorSitra) 27 nAmantraNe sAvosvadIrghavindavaH (amoNaM) 41TANA 28 striyAmAta et (bhAta e) 42 usa dvitvaM vAntyalopatra 29 IitohasvaH (upazca dvisvaM vA jalopatra) 30 sobindunapuMsake 43 idadviskhe (napuMsake sobinduH) 44 bhA NoNamoraGasi 31 Rta AraH supi 45 Atmo'ppANo vA 32 mAturAta 46 invadvisva rAjavadanAdeze (mAturA) (idvisvavarja rAjavadanAdeze) 33 urjarazasTAGassupsu vA 47 brahmAcA Atmavat (u jazzasTAGassu vA) (brahmAdayo'pyevam ) - - - - SaSThaH paricchedaH 6 mayaH ssA-se 1 savAderjasa evam (srvaadeH)| (jasa patca ndrikAyAM sUtradvayama 2 sismisthAH 3 idametaskiyattadayaSTA iNA vA 5 Ama esiM 5 kiyattadayo sa bhAsaH (kiMyattayo sa Asa) 8 Ahe-imA kAle 9tto do useH (bhottodo GaseranidamaH) 1. tada bho " sA se / - (do sA se vA khiyAmapi)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrapAThaH sUtrAhaH sUtrANi svAhAH sUtrANi 12 AmA siM 35 sau tatto-taitto-tumAdo-tumAtuH (AmaH siM). tumAhiM 13 kimaH kaH (sau tatto-tahatto-tumAno-tumAi14 idama imaH tumAhi vA) 15 ssassimorahA 36 tumhAhito-tumhAsuMto bhyasi (aMssissayo) __ (tumAhito-tujmAsuMto mpati) 16ndaina haH 37 vo-me-tujhANaM-tumhANamAmi (lemeMna haH) (bo-te-tujmANaM-tumhANamAmi) 18 ko tumammi 18 napuMsake svamoridamiNamiNamo (tumammi ca Do) 19 etadaH sAvovaMca 39 tujmesu-tumhesu supi (etadaH sorosvaM.) __(tosu-tunbhesu-tumhesu supi) 20to useH 4. asmado hamahamaha sau 21 tosthayostalopaH 11 mahammiramica (satyayostasya lopaH) (agmiramica) 22 tadetadoH saH sAvanapuMsake 42 maM mama 26 adamo do muH (maM-mamaMca) 24 hAmI 43 amhe jarasoH 25 padasya 44 No zasi. 26 yuSmadastaM numaM (No ca zasi) 27 tuM cAmi 45 Ali me-mamAi 28 tujhe-tumhe asi 46 ca maha-mae (tujo-tujma-tumhe jasi.) 4. amhehi misi 29 vo zasi 18 matto-mahatto-mamAdo-mamAdu-mamAhi 30 TArUpostaha-tae-tumae-tume uso . (TAyostaha-tae-tumai-tumae-tume) (matto-mahatto-mamAo-mamAu. 1. si tumo-gaha-tujjhA-tumha-summAH mamAhi so) (si imo-taha-tujA-tuba-tumhAH) 49 amhAhito-amhAsuMto bhyasi 31 bhAkica te de 50 me mama-maha-majha kasi 23 tumAipa 5. majkSaNo-amha-amhANamamhe Ami 31 tohi-tanhehi-summehi misi 51 mamammi ko ( hi-gambhehi-tumhehi misi) ' 13 amhesu supi
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 mAjhaMtaprakAze sUtrAH sUtrANi 54 dedoM 55 asti . (stI) 56 tiNi jazzasabhyAm (tiNi paramasamyAm ) 5. beduve-doNi vA .. (herduve-doNi ) 58 caturabattAro-cattAri sUtrAzA sUtrANi 59 eSAmAmo haM 60 zeSo'dantavat (zeSAdadantavat) na DisyoredAtI 62 e bhyasi 13 dvivacanasya bahuvacanam 14 caturSyAH pahI kacina tAdaye - - -- saptamaH paricchedaH 1 tAtiporidetI (kadAdhuvacigamirudidRzirUpANAM 2 thAssipoH si-se kAha-vAha-soccha-cocchaM-gancha-roccha(sipyAsoH si-se) 3 imipormiH 17 zvAdInAM viSvapyanusvAravaja hi. (iNmipormiH) lopAvA 4 tihesyAmomumA bahuSu (vAdInAM trivanusvAravajahilo. 5 ata e se pAvA) 6 astelopaH 18 u-su-mu vidhyAdivekasmin 7 mimomumAnAmadho hara 19-ha-mobApu 8 yaka ImAjI 20 vartamAnamaviSyadanayatanayojanA vA (yaka imAijI) (vartamAnamaviSyadanavananayoga 9 nAnyadive a.jA.vA) 1. ntamANau zatRzAnayoH 2. madhyeca 11Ica khiyAm 21 nAnekAH 12 dhAtobhaviSyati hiH 23 I bhUte 13 uttame ssA-hAca 14 ekAco hI 14 minAssaM vA 25 asterAsi 15 momumaihissA-histhA (bhAsirastaH) 16 kRdAdhuvacigamirudisividirUpANAM 25 Nica edAderata pAt kAhaM-dAha-socchaM-vocchaM-gaccha-roccha- (Nica ekAderAta) dachaM-vecchaM / 27 bhAve
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrapAThaH sUtrAzA sUtrANi 3. tAmipi vA sUtrAkAH sUtrANi (Ave vA) 28 AviH karmamAveSu vA (bhAviH kamAvakarmasu vA) 29 naidAve 13 e paravAnumuntavyabhaviSyassu 34 lAdeze vA - - (mlo vA-bA) - aSTamaH paricchedaH 1 bhuvo ho-huvo 15 grahegeMhaH (bhuvo hohuvI) 16 ghet ktvAnumuntavyeSu (tta svAtumuntavyeSu) (kte hU) 17 kRSaH kA bhUtabhaviSyatotra 3 prAdebhavaH 18 smaratebharasumarI 1 svarastuvaraH 19 miyo bhAvIhI 5 kte turaH 20 jinateH pApAo (candrikAyAM nAsti) (candrikAyAM nAsti) 6 puNo ghola: 2. glai vAbAsI (dhurNo gholaghummo) *Nudo johaH 22 tRpasthipaH 8do dUmaH (tRpasthippaH) (candrikA nAsti) 23 jo jANamuNI 9 paTeH phala ghaTegA 1.pa. pAla samo gala: (candrikAyaryA mAsti) . so bahasaH kRSabhUSahaSAsuto'rika ne sadaH saH (eSAdInAmRto'tiH) bhAne rabheDavaH 11 toH . udizale thalo vA (ante dharaH) pibatepoTa: mANo vA 24 jalpelomaH 25 DAdhyAgAnAM ThAma-jhAma-gAvAH jamo jammA 26 ThAjhAgAsa vartamAnamaviSyahiNyA(jamejammA) cekavacaneSu
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 prAkRtaprakAzesUtrAzA sUtrANi sUtrAH sUtrANi (ThAkSAgA bhaviSyahartamAna- 16 rudInA vIrghatA viNyAyekavacane) (ruSAdInA dIH) 2. sAdidhAmyoH vApI 0coprajanRtyoH . (sAdidhAmboH sA-pA) 18 yudhiyuSyoH 28 prasevisaH (yudhibudhigRSisidhimA maH) 29 citraSiNaH 49 dhammo 3. krIjaH kiNaH 50 sadola 51 zalapatyoH (bhadipasyo) 32 uddhma udumA 52 zakAdInAM hitvam (uddhmo dhumA) 53 sphuTicalyo 33 zrado dho dahaH (sphuTicalo) 34 avAd gAhehaH 54 prAdemIlaH 35 kAservAsaH 55 bhujAdInAM svAtumuntavyeSu lopaH (kAzervAsaH) 56 zruhujiladhuvAM No'nsye hasvaH 36 niro mAho mANaH ( hujiladhUnAM No'ntye hasvA) - (niro mAGo mANamavI) 57 bhAvakarmaNodha padaMbalaH 58 gamAdInAM hiravaM vA 37 jiyo zijaH 59 liherdinaH 38 bhidicchidoransyasya daH (duhilihivahAM dujma-lijA-jyAH 39 kathetaH 2.hakoharikIrI 4. veSTeca (hamamoharikIrau) 41 ussamola jo jANamuNau (utsamojhaH) 6. praheSioM vA 12 rudevaH (praheSaMpA) (rudo vaH) 12 ktena diNNAdayaH tararaMpavako 43 udo vijaH 13 khidervisUraH (udo vijaH) 24 dhera 65 basampa: (babara) 66 aseja
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 sUtrapAThaH sUtrAGkAH sUtrANi sUtrAH sUtrANi 17 solubhasupau .. zastara-va-tIrAH (majelamapuMsI) OM evamanye'pi 28 bukhumpI mam .1 zeSANAmadantatA (budakhuppo majeH) 69 ra pulaa-Ni-avakkhAH anadantAnAmahA (zeH puruSa Niccha-avaksa. aAdezA bahulam sabavAH) navamaH paricchedaH nipAtAH | 10 abyo duHkhasUcanAsambhAvaneSu kIsa kima (anvo duHkhasUcanAsammAvaneSu) 2 huM dAnapRrachAnirdhAraNeSu 11 alAhi nivAraNe (huM dAnapRcchAnivAraNeSu) 12 ai-vale sambhASaNe 3 vibha-vea avadhAraNe (bhA-raNe sambhASaNe) (ciso avadhAraNe) 13 Navi vaiparIsye 4 o sUcanApazcAttApavikalpeSu 14 sU kussAyAma 5 irakirakilA anizcitAkhyAne (dhU kutsAyAma) (harakirakilA bhanizcayAkhyAne) 15 re-bhare-hire sambhASaNaratikalahA6 hu-kkhu nizcayavitarkasambhAvaneSu / kSepeSu (huM-kkhu nizcayavitarkasambhAvanAsu) (re-are-hare sambhASaNaratikalaha- .. 7 gavaraH kevale (candrikAyAM nAsti) 16 mmivamivaviA ivAyeM ijerAH pAdapUraNe (piva-miva-vivava ivAtheM) 8 Anantarye gavari 17 ajja mAmantraNe upavismayasUcanAsu (veSa AmantraNe) 9 kiNo prame 18 zeSaH saMskRtAt dazamaH paricchedaH 1 paizAcI 4 ivasya pivaH 2 prakRtiH zaurasenI 5 No naH 3 vargANA ratIyacaturbhaporayuboranA sya saTa: sasya sana:borAcI 8 yasya rimaH * ita Arabhya candrikATIkAyA mamAvAna pAThAntarANi, nApyakkiAni suutraagi| -
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 prAkRtaprAro sUtrAzA sUtrANi 1. kambAyo mbasva sUtrAhAH sUtrANi 12 gorAci TAsisakinukA yasya hitaka ekAdazaH paricchedaH 1mAgadhI | mata deto lukna 2 prakRtiH zaurasenI pasozaH ! so ho vA dIgharajo yaH 11madIrghaH samudrI 5 vargastha spaSTatA tayocAraNa: "ciTThasya ciH 15salAmA kasya . *jayogyaH 16cco dANiH 8sya skA "gAlasadasya zivAkAmiyA9 asmadA sau hake hage mahake dvAdazaH paricchedaH 1aurasenI | smarateH sumaraH ..2 prakRtiH saMskRtama 14 zeH peksaH 1banAdAvayugostathayodavI | 19 basteranchaH yApUte : 20tipA vi 5 putre'pi cit 2. bhaviSyati mipA saMvA svara.. 66 gRdhasameSu pramaNyavijJayajJakampakAnAM yajJa. 22 siyAmitthI myAnAM jo vA 25 evastha veba 8 sarvajJezivayoNa: 9tva imA 25 asmado asA bagamozaH 21 sarvanAsitvA "mirjaramAsorvA klIve svaradIya 2.bAtormAvakakarmasa parasmaipadava 12 bho bhuvastika 28 manasya eka 16maTi 19 mipo koTi 14 badAte, bassa vRddhi 1. bhAmarvasvAparivaM 3. prahalA dogadaNDasane 16 sthamiH 39o mahArASTrIyat iti prAkRta prakAzastha sUcapAThA samAH /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ za63 T r i - - - - prAkRtaprakAzasthasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / RassenpUchADAH sUtrAMnAH | pRSThAhAH sUtrAMkSAH |. 28 ayuktasyA. 21 8.apamAnApa 218 alAhi. 218 bAibale. 181 avAd gA. bharavAdiSu. 245 asterancha 12019 38 mahole0 rAra 165 asterAsiH 94 adhimA 152 bastelopaH 76 221 ajAma 9 / 17 53 asthAna za" 201 aAdezA. 19 231 asmadaH sau. 818 199tamA. 256 asmadoja. 15 236 mata detI 11110 110 asmadoha. 152 mata e se 14. mahammira0 10ta bota. - A. ato'maH 138 Ahicate. 632 1.ada pathi.. 645 142 bAli mema. 113 135 badaso do. dA23 .3 Azasya .ahAto. 10 179 bAlo rame. 418 215 badI 13 26 bAca gaura. 10 bhada duru vAra 120 bhAca sau yo mana. 124 bANoNamo. 203 anahantA 18 mAsmani paH za58. 24 anamaya. 128 124 bhAtmano'ppA. 515 239amAdAba. 12 / 3 16 bAdItIka... 5 / 24 87 anavAhaka zakSa 1AderataH jammukuTA. 22 bhAdevoM rA 9. 68 bhAdeza 15mi svaH pAra 21 Ananta 98 samhADito. 149 35 mApIre maH mamhe jarA. 128 bAma esi 14 mahesusu. 12 mAmantraNe. 5 / 37 11 bhamhehi mi. 10 | 12 mAmA siM sUtrAMzocaraM kramazaH paricchedAkAH sUtrAzApa santi / sUnAitvAneSu candrikAdhUtAnAM sUtrANAM kRte etadhi sthApitam / - - -- 3 m
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 prAkRtaprakAze pRSThAvAH sUtrAMzAH 122 mAmoNaM 72 mAnatAmra. 101 pAlAne 97 bhAviDo 167 bhAvikaka. 156 zrAveca 248 mAzcaryasyA. mA samRddhayA. 130 mAhe-imA 5.40 3153 429 kAraNa 7/28 | pRSThAkAH sUtrAMzAH 13 IditaH 118 IdUtoha 24 Ida dhairya 129 InayA ssA se 18 5 / 29 139 727 12 / 30 12 3165 68 120 7/13 2017 841 144 rA 97 526 80 u: panatamvI. 216 upavi0 15 uta zrota 155 uttame ssA 35 uttarIyA. 185 utsamola: . 27 ussaundaryA 15 die... 179 udiza 85 udumbare. 17 udUto madhU 20 uharavAdi. 187 udo vijaH 183 uma u0 18 upari lopaH0 119 urjazazas 15 ulUkhale. 159 usumu vi0 73 78 zrIhI. 2403gRdhra0 169 icabahu. 216 ijerA: pA. 117 ijazza. 151 imipo. 9ita e0 "itestaH pa. 16 ispuruSe0 124 hasvAdvitva. 9itsadAdi. 24 saindhave 123 idaditve 132 idama. 128 idameta. 14 idItaH0 3idIpalpa 113 idutoza. 18 iNyA0 214 harakira. 226 ivasya pi0 246 ivasya vi. 818 12 za24 1129 843 12 1114 1123 546 " 1138 5.43 6 / 14 31 5.33 21 18 12 jaduta upa. 118 5 / 14 128 119 ta bhAra: 18 to'tat 175 Rtosa 31 RsvAdiSu 21rIti 531 227 8.12 27 1 / 10 1014 12 / 24 33 164 Isa bhUte 154 Ica li. 12 Iva siMha 22 tRtaH valupta 723 165 ekAco hIma 17 | 170 eksvA . -724 733
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAMzAH pRSThAGkAH 112 e ca supya0 22 eta idveda0 134 etadaH sA0 14 egrIDApIDa 18 ennU pure 140 e myasi 199 evamanye'pi 246 evasya jevva 5 e zayyAdi0 145 eSAmAmo0 23 aita eva 33 airAvate ca 11 o ca dvidhA0 25 oto'GkA pra0 95 odavApa0 6 o badare * 213 o sUcanA* 25 au o o 184 kAryAsaH 217 kilo prazne 132 kimaH kaH 42 kirAte caH 28 kagacajata0 227 kanyAyAM mya0 36 kabandhe bo0 101 kareNyAM 20 65 kAryApaNe 86 kAlAyase0 129 kiMyatadbhayoo 212 kIsa kima Xiang 42 kubje khaH 242 kugamorbuH 176 H kA bhUta* anukramaNikA para 134 6/19 1 / 19 126 6 / 62 8 karArI 115 6 / 59 1135 2 / 11 1 / 16 1140 4 / 21 ru 9/4 1/41: 22 10/10 2 / 19 4/28 3 / 39 alph 835 99 6 / 13 2/33. 6 / 5 926 2:34 12/10 6190 sUtrAMzAH pRSThAGkAH 175 kRJaH kuNoo 236 kRmRGgamAM* 157 kRdAbhuvaci0 78 kRSNe vA 40 kaiTabhe vaH 234 kAntAduzca 169 ke 173 ke turaH 196 kena diSNA0 172 ke hu 242 ksya aH 96 vasva UNaH 229 vastUnaM 236 kvo dANiH 69 kamasya 182 krIjaH kiNaH 197 krudherjUraH 77 kliSTazliSTa0 113 kacid 30 21 vi0 148 kacitra tA0 186 katheH 62 samAvRca* 233 sya skaH 185 ciyo kSijaH 89 budho ha 38 khaghathabha0 181 khAdidhAgyoH 0 197 vidervisUraH 34 gadde raH 194 gamAdInAM 0 58 gaDaH 58 gardabhasaMma* 33 garbhite NaH 102 gRhe gharo0 ga. 267 8 13 11 / 15 7116 3 / 61 2129 11 / 11 732 815 862 DhAra 12/9 4 / 23 10 / 13 11 / 16 23149 8130 864 3 / 60 5/13 131 6 / 839 3 / 31 1118 TAr7 3 / 2127 8/27 8163 2/13 8158 3125 3:26 2 / 10 zara
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 pRSThAGkAH 182 praservisaH 176 mahenhaH 195 mahedoM vA sUtrAMzAH 168 ghaTeDaH 173 ghuNo gholaH 176 vet kvA0 123 sazca dvi0 131 kasA se 138 rUsi tumo0 109 use do 0 113 rUso vA 234 rUso ho vA 139 sau to0 127 hiMsammi0 111 DeremmI 133 Derdena ha 130 kehi 142 mai ca maha*0 140 mai tumammi 145 caturAtA0 7 caturthIcatu 147 caturthyAH 31 candrikAryA 197 carcepaH 232 cavargasya * 182 citraciNaH 235 ciTThasya ci0 13 cihnendhaH * 56 cauyaMsamevu0 188 ko majanu0 36 chAyAyAM ha cha prAkRtaprakAze hATa 8215 8161 1 86 8 / 16 5/42 6 / 11 6/31 5/6 5/15 19 / 12 6 / 35 6 / 2 5/9 6/16 617 6146 raDha 8146 19 duurd rA 8/65 15 8129 11 / 14 za zara 4180 saTa pRSThAGkAH 180 jalpeloM maH 107 jazzasoloM* 121 jazzasrusAM0 sUtrAMzAH 111 azzaskasyA0 114 asA mo0 115 jaso vA 177 jinnateH pA0 176 jumo jammA* 231 jo yaH 228 227 jJasya aH 178 zo jANa 195 zo jANaNI 81 jyAyAmIt 116 TAGakI 0 137 TAyastai0 114 TA NA 122 TANA 108 TAmorNaH 36 ToDa: 180 ThAThAgA * 38 ThoDhaH 37 Dasya va 244 DukRJaH karaH 215 NavaraH ke0 219 vi vaipa0 166 vi e dA0 242 nirjarazaso 0 174 zudo NozaH 226 No naH 141 No zasi Na 8/24 5/2 538 5/11 5 / 16 5/20 8/20 8|14 9918 10/11 10/9 8123 TA 166 5/22 6130 5/17 5541 5/4 2 / 20 8126 224 2123 12/15 917 9 / 13 ra 12 / 11 210 2014 4198
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 // pRDAhA sUtrAMkSA 418 7-PHH anukramaNikA pRSThAvAH sUtrAMzAH 245 zeH pekkha: 23 daityAdivA 24 deve vA 42 dolAdaNDa 22 5.2rovA 140 dvivacanasya. 122 145 ve doNi. 45 144 vardo 12. 4 155 dhAtobhavi0 6020 247 dhAtorbhAva. 628 60dhyayoH 12 / 18. 1136 1137 2235 34 063 657 654 1227 - 128 197 takSepa 150 tatipori0 131 tadamozca 135 tadetadoH . 95. talavayo. 60 tAlavRnte. 144 tiNi jarazas. 245 tipA sthi 15tihesyAmo 136 huMcAmi . 130 tujhe-tumhe 14. tuma tumhe 118 tujhehi-ta. 138 tumAi 139 tumhAhito. 16tu-hamo. 55 tUrya 96 tRNa irA. 178 tupasthipara 134o se 134 sopayosta. 130 to donse 59 tvayyA . 198 brasevaMjaH 14 sti 176 svarastuvaraH 12 / 13 zA 6.17 3124 6 / 18 525 ....69 634 243 na luTi 146 na bisyo 7119 9. namohali 133 na syA kAra 38 na dhUrtAviSu 122 117 na napuMsake 134 napuMsake0 621 74 na bindupare 73 na rahoH 89 na vicati . 94 na ziro. 93 nasAntaprA. 84 16 nAto'hAtI 164 nAnekA 153 nAtyahitve 118 mAmampraNe. 12 nipAtA: rANa 14. niro mAne 333 02 nIDAviSu 111 179 me sadA 256 168 naidAve 44 no NaH sarvatra 8 / 69 | 16 notsukosa. 19 4119 18 5.23 722 150 yAssipo:0 527 91 12 / 14 152 243 davAte. 46 dazAdiSu. 103 dAmAdayo. 89 dikprAvRSoH 47 divase sasya 174 dUko dUmaH 198 ra pulanA 418 129 rAkara 3042
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 sUtrAMzAH pRSThAGkAH 154 matamANau zatR0 66 nmo maH 174 paTeH phalaH 98 pasane 136 padasya 174 padeH pAlaH 185 padevalaH 13 panasespi 43 paruSapari0 56 paryastaparyA0 120 pitRbhrAtR0 179 piyate ghaTaH 240 putre'pi ka0 94 pRSThAca praznAH 224 paizAcI 34 po vaH 26 paurAdiSva0 * 224 prakRtiH zau 231 prakRtiH zau0 239 prakRtiH saM0 248 prakRtyA do0 32 pratisara0 40 prathamazithi0 13 pradIptakada* 172 prAderbhavaH 191 prAdermIla 38 pho bhaH 64 bAppe'zruNi 43 bisimyAM bhaH 101 bRhaspatI0 241 brahmaNyavi0 125 brahmAcA0 245 bhaviSyati 0 prAkRtaprakAze 7|10 3143 819 3 / 23 6125 8|10 i 2 / 37 rAya zara 5/34 81 12/5 4120 10/1 2115 1142 1012 1112 1212 12/31 228 rAya 2 / 12 TAra 6148 2 / 26 rAya rASTa 4|30 1217 5/47 12/21 pRSThAGkAH 86 bhAjane astha sUtrAMzAH 193 bhAvakarma0 185 bhidiccho0 68 bhindipAle0 107 bhiyo bhA0 109 bhiso hiM 191 bhutrAdInAM0 172 bhuvo ho0 243 bho bhuvasti * 110 yaso hiMto0 143 majjhaNo* 142 mato- mahato 0 190 mRdo la 51 madhyAhe ha0 163 madhye ca 43 manmadhe vaH 141 maM-samaM 143 mamammi ko 6 mayUra mayU0 102 mahine limo0 101 mahArASTre * 231 mAgadhI 119 mAturAt 92 mAMsAdiSu0 156 minA ssaM vA 248 mipo loTi* 151 mimomumA * 198 mRjerluma* 143 me mama maha0 90 mo binduH 156 momumairhi * 67 jhApA0 120 mimiva * 178 le vAvAo 153 yaka Ia0 818 6140 rike 3 / 46 8/19 5/5 8155 419 12/12 5/7 6 / 51 6 / 48 8150 37 7/21 2 / 39 6/42 6152 18 4|31 81 3919 532 4|16 7|14 12/29 717 8167 6 / 50 4 / 12 7/15 3 / 44 9/16 TArA 7/8
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 4 // 27 3141 2232 pRSThAvAH sUtrAMzAH 30 yamunAyA. 92 pavita 4 // yaSTayAM 87 yAvadAdi. 52 yuktasva 189 yudhibubhyo. 136 yuSmadasta. 8131 840 6 // 29 124 121 rAma 128 rAjJA rAci0 187 rudeva 189 rudheyammI 188 ruSAdInAM 219 re-bhare-hire 88 rorA 57 tasya H 232jayogyaH 55 yaMzavAmi. 227 yasya rikA pRSThAkA sUtrAMzAH 3 | 180 vRdheH 100vande vo : 66 vRzcike chaH 174 dRSakRSa. 183 vekeca 88 186 veTeza 26 137 vo ca zasi 24. vyApRte . 5.36 102 190 zakAdInA0 42 | 199 zakestara0 849 190 zapatyo 89 zaradodaH 9/15 15zaSoH saH 18 122 zasa evaM 30 zIkare maH 117 237 gAlazagda.. 221 zeSa: saMskRta 108 249 zeSaM mAhA. 20. zeSANAma 19 zeSAdeza0. 724 156 zeSo'inta 240 239 zaurasenI 8159 65zvasapsAMka 5.zmazruzmazA0 183 zrado dho 10 115 192 bhujila. 103 158 myAdInAM 8352 8170 851 4110 243 215 1117 9.18 12232 2101 350 lavaNamadhi 17. lAdeze vA 4 lAhale NaH 195 liheji kopojaNye 12 / 1 zakSa 8 // 33 856 720 2241 91 vakrAdiSu 224 vargANAM 71 vargeSu yu0 161 vartamAna 33 vasatibhara 213 vibha-veSa. 100 vidyApItA. 77 viprakarSaH 68 vihale bhahI. 198 vuTTakhuppI. 22 parevena 9/3 229 44 SaTzAvaka0 233 SasozaH 6. kaskana 52 dRzya : 226STasya saTa: 180TAdhyAgAnAM. 63 pastha pha: 12mapaSama. 3159 1016 8ra6 8168 132 13.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 pRSThAkA sUtrAMnA 125 107 2247 .. 3364 3239 rarara prAkRtaprakAze pRSThAjhA sabAMkSA 244 sthavidyA 54 sthANAvahare 2014 227 svastha samaH 2 / 45 47 snuSAyAM. za 40 khehe vA 64 spasya sarva 30 sphaTikani. 18 37 sphaTike : 190 sphuTicasyo. 1218 54 sphoTake 277 smaramara 12226 244 smarate. su. 179 khaMso mahasaH 99 svArthako vA 136 ssassimo. 110ssosa: 94 188 hantemmaH 40 haridrAdI. 53. 136 haba sau 31 2059-klani. 2129 dAnapu0 195 ekohari 528 232 hRdayasya ha. 229 havayasva hi. 12222 | ibaSNapaNa. 5.19 iti suutraanukrmnnikaa| 35 saMkhyAyo 16saMjJAyAM vA 37 saTAsakaTa. 80sandhAvacA. 74 samAse vA 179 samo gala: 5. sarvajJatu. 241 sarvakti . 5. sarvatra lava. 247 sarvanAma 120 sarvAdesa. 24 sica 11.supaH suH 114sumissupsu. 219 sUrasAyAma 55 sUrve vA 75 sevAdiSu 14 sobindu 5. stambe 54 stambha khaH 53 svasmayA 14siyAmAta. .88siyAmAda 256 niyAmitthI 115niyAM zasa. 8118 1200 818 418 45 2 / 30 vA25 92 6.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikoLUtAnAM padya-padyAMzAnAM varNAnukramaNikA / paricchedAsAH sUtrAkAH paJca-pAMzAH praNAmapadyam 29 eso paMcaNamuchAro samvapAvappaNAsanaM / maMgalANaM a sabbesi paDhama havaha maMgalaM // saMskRtavyAkaraNakArAH 18 indracandraH kAzyapazca kapila: zAkaTAyanaH / pANinyamarajainendrA ityaSTau zabdikA matAH // bAhulakalakSaNam 1 kacit pravRttiH kvacidapravRttiH kacidvibhASA kvacidanyadeva / vidherdidhAnaM bahudhA samIcaya caturvidhaM bAhulakaM vadanti / avyayalakSaNam sAzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhktissu| ____vacaneSu ca sarveSu yA vyeti tadavyayam // gaNa-saMgrahaH 65 tanvI ladhvI tathA'zizvI mRhI paTavI tathaiva ca / bahrI gurvI ca pRthvI ca tanvItulyAH syurIrazAH // 62 dattamuktavyatikrAntatrastAnAmuditasya ca / diNNaM muttaM ca bolINahisyaruNNA bhvntymii|| daSTadagdhArjitasyAMtasthApitAnAmime matAH / DakaM daDaDhaM viDhattaM ca saMkhAdaM thAviraM tthaa| spaSTAsvAditanaSTAnAM syAt prsaaritluunyoH| chivi cakkhi luka tathA visavisaM lubhaM // ArabdhArpitayoH syAtAm pADhattaM ca vinnaavirN| evaM diNNAdayo'nye'pi dattAdInAM nipAtitAH // 33 daMSTrAlalATapattInAM syurdhavo vyAkulasya ca / dADhA-NiDAla-pAika-bhumA dhAvalAH kramAt // 18 prA.pra.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 prAkRtaprakAzeparicchedAtA sUtrAzaH paca-pAMzAH adhovaidUryagutInAM vadhUpramitazabdayoH / heTaM vekSikaM suppI aujjhA cAya bhaami| duhinAkRSTayostahat syAt zvabhUlelihAnayoH / dhUmA bAmaTiaM caiva attA laDakameva c| maNDalIsamayedAna nilayAnAM bhavantyamI / vicilibhaM ca acchukaM ehi cAtha nihelaNaM // kaDasI avahosaM zmazAnobhayapArzvayoH / utpalasya tu kaMdorTa koDDaM kautUhalasya ca // syAbajAluiNI ceti lajjAvasyA nipAtanam / zAlivAhanazabdasya hAlo zAlAhaNo tathA // godAvaryAca golA syAdityAcAH pApikAH punH| aho vedujavaM suttI bahAyA evamAdayaH // mAtRSvasa-pitRSvasrorata isvaM saluka ttH| poca svasazabdasya chA isyetannipAtyate // 65 panaghasmarakaramIravezmasanmA-arA-dayaH / samAnAH padmazabdasya prAkRtaH prakIrtitAH // 47 bamhANo brahmaNo vA syAd yUno jUANa ityapi / rAjho rAkSANa Adezo prANo gAvANa ityApi // aryagNastvajamANo vA pUSNaH prasANa ityapi / bhadANo vacanaH sthAne brahmAcA evamAdayaH / 5 yAvasAvajIvitadevakulAvartamAnazabdAye / prAvAraka evameva skandhAvAro yAvadAdayo zevam / 15 vatryamavayasyAdhusaurabhANi manasvinI / . spoM nivasanaM zulkasyurvakAdaya IrasAH // 5 zayyAsaundaryaparyantavalIvittiAntoskarAH / mArgamAtravRttAni jJeyaH zayyAdirIrazaHn samRddhiH pratiSidina prasidizca manasvinI / abhijAtaM prasaptaM ca pratipada prakaTaM tathA // sarapaMcaivamAdiH syAt samRdayAdigaNaH kila / 58 sevA kautUhalaM devaM nihitaM nkhjaanunii| ivArthakA mipAtAzca etadAAMstathA parAn //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 varNAnukramaNikA paricchadAhAH svAhA: paca-pAMzAH trailokyaM karNikAraca vezyA bhUjaba dukhitaH / evaMjAtIyakAn zabdAn viduH sevAdikAn budhAH / udAharaNam 36 iha hi navavasante mArIpuareNucchuritadhavaladehAbadavelA vasanti / - taralamaNimayUrA hArihucArakaMThAbaharUparimalAlIsundarAH sindhvaaraa|| vyAkaraNa-niyamAH 60 akAralopasUtre'pi neSTaM zeSAdadantavat / 5 akArAntAjiyamyete tamANI kApi pnndditH| 25- baijJAte kutsite cApe tayA hsvaanukmpyoH| saMjJAyAmapi vidvaliH pratyayo'yaM vidhIyate / 31 atvamitvaM tathA cotvaM ritvaM tvamato'tra yat / eSAM rUpayavazAt kAryoM nibhayo na tu suutrtH|| 2 badantAd yo vidhiH proktaH shessaaditytideshtH| mAdantAdidudantAt sa IdUdantAdapIpyate // 15 anArambhe ca peca pacAttApaviSAdayoH / nimaye ca budhaiH prokto nipAto hanta ityayam / hanta vAcyavibhUSAyAM hai ityAmantraNe bhavet / bhA-zabdopi bhavatyarthe nAma ityevamarthakaH / hanDe-ho-hale ityAdayaH sambodhane matAH / ivAyeM Na iti kApi hA khedaanuptaapyoH|| bhalaM-alaM viSAdAyI adhyartho'pi pavam / "manusvAraparasyAdezasya na dvisvam (imyte)| 21 anekAco'pi vijyAdau ja-jA madhye ti kacit / 7 anyazabdAsparasthApi hiMkAro serviklpyte| 64-anyAharayapi vIsAyAM viruktiH kApi rayate / .3 (1)mAderapi tathA dRzyate bhavaterbhavaH / 12 ama-TA-bhissu tadaH sthAne Na ityeSa striyAmapi / 56 amhAsu iti cAdezo dvitIyo'pyasmadaH supi / 49 amhehitoca amhehi amheMto vA'smado bhyasi / .43 amho-amha tathaivaitI jarazasorasmado mto|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ ERATRA E 276 prAkRtaprakAzeparicchedAtAH sUtrAkAH padya-padyAMzAH 4 25 arthe tasyedamityasminulla, ilastu tadbhave / 3 48 avikalpena pAdezo mAhAramye pratipAdyate / asamAse aAdezaH vezyetasya pravatate / ..S h h .. h ... m ........... h s .. 29 Adizyate citro dhAtozceya ityeSa vA kvacit / 14 AdezAvidamazcAnyo puMsyaamiraM striyAm / . 11 AyurapparasoH so vA halA'ntyasya vidhIyate / 21 Andre vibhASA lasvaM syAdAkArazceSyate budhaiH| 8 mAlA ityapi yattadbhayAM kAle vAcye vadanti te / 33 Ahure-di-tu ityanyAnAdezAnAGi yuSmadaH / 28 AhurotvaM NicaH sthAne myAdAviryugapat kacit / . m m h m m h 15 idamo'vaM striyAmAtvaM saha ssA ca Gasastu vaa| 14 idudbhayAmuttarasyeSTo vA No iti serapi / 4 ire ityapi vAdezastipo jhejhasya ca smRtH| 10 iSTAyAmapriyAyAM tu ThAdezo naiva dRzyate / 25 iSTau kiMyattadetebhyaH parimANe ttiaho / s mh m s s 3 240 IdUtAvidutoH sthAne syAtA lakSyAnurodhataH / s 20 ISatspRSTo riyAdeze yakAro'kAra eva vA / s s 31 utsavArthe kSaNe chatvaM muhUrte tu mvaNo bhavet / 1 uparistho'pi vaktavyo lopo varNAntarasya ca / 2 upasargAsparasyApi bhuvo hugdurutsamaH / 4] (23 uM vAzabdasya vAdezaH ktvAsthitasya kacidbhavet / (35 " umA0 " " 5 8 (17*(1) 2 UdutaH savirgasya durjanAdiSu neSyate /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 varNAnukramaNikA paricchedAkA sUtrAGkAH paca-pAMzAH (37*(1) * udutaH savisargasya duHsahAdau vibhASayA / 15 luTo yanmadhyamaikatvaM hitthA tena samaM kRtH| 27 ekasve'pi bhavet kApi dhAvaterdhA vibhASayA / 2. ekAcAM zizyormadhye ja lakSyavazAdbhavet / 11 etado'pi DasA se vA triliGgayAmiSyate vudhaiH / 20 evaM liGgaviparyAso jJeyaH zabdAntareSvapi / 22 esa ityeva sAvAhuH striyAmapyetadaH pare / e supyaGiGasoH sUtre neSTaM zeSAdadantavat / 33 ai-au-spha-vya-R-R-~-~-plutazapA binduzcaturthI kvacit prAnte halaGajanAH pRthag dvivacanaM nASTAdaza prAkRte / rUpaM cApi yadAtmanepadakRtaM yadvA parasmaipade __ bhedo naiva tayozca liGganiyamastAhaga yathA saMskRte // o 21 posvaM vA syAmiro mAlye kacidotvamupasya vaa| 51 osvaM saha nakAreNa sthAdito nirjhare'pi vaa| 59 kati-paJcAdizabdAnAmAmo grahaM naiva dIrghatA / 8 kAle retadasyAhe ekazabdAdiyA tu vA / 6 kiMyattagayo bhavatyAdayaH sa ityeva tu vA GasaH / 61 kRSNazabde vikarSo vA varNe'rthe natu nAmani / 20 kriyAtipattikAle'pi ja-jA veti nta-mANavat / 39 kvacitravApratyayasyeha uANa ityapISyate / 45 kacittu hanterma iti Adezo nepyate budhaiH / 12. kvacissasya kvacispasya lopaH spAyara iSyate / 1 cidanyatrApi(budhaiH)sthasya Thatvami(ha)pyate / 38 kacid dakSiNazabde'pi tasya hAdeza ijyate / 3 3
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 paricchedAGkAH sUtrAGkaHH 8 prAkRtaprakAze padya-padyazAH 23 kvApi kvApratyayAdeze ubhANa ityapISyate / 6 kvApi lopAnubandhasya budhA vAcchantyadantatAm / kha 45 khaneH kApi mma ityeSa syAdamsyasya haneriva / 34 khAdezo namra dehasve na kubje puSpavAcini / ku 43 GasiGayorjazzaso rAza irvAdezo'najAdike / {* DaserataH parasyeha hiMto ityapi dRzyate / 6 seryadA''hirAdezau nAdantavaduto vidhiH / ca 42 catvAro'nye'smado'mi syurmimaM No-ama-amha ca / 16 ca vAha he aho haMho NaNe Aho hahI sihoM / avimo muttu aha ho ityAdyAstu cavAdayaH // Aho aho utAho ca hai he bho bhostathaiva ca / haMho ityAdayaH zabdAH syuH sambodhanabodhakAH // 40 cchAdezaH bratsayoH kApi na manyantemanISiNaH / ja 12 jasi dIrghaH zasi tvetvaM SNAntAM saMkhyAM vinA bhavet / 14 jRbheja'meti nAdezaH sopasargasya dRzyate / 20 jahi-jo caiva dRzyete vidhyAdiSvapi vA kvacit / 46 TApratyaye'smado bhavaH syAtAM dvAvaparAvapi / Na 47 je-amhe-amha-amhANa catvAro'nye'smado bhisi / 42 No DaserNatvadvisvaM syAdvAzo lopamra jasya vA / ta 31 tA sambe-die-tujha-tumAi - su-sume-sumAH / 28 rAj-tambe tamhe caiva prayo'nye yuSmado Gasi / 33 tIvrArthe tIcNazabde vho nizitArthe tu so bhavet / 37 sakhA-sama-samma iti trayo'nye cApi yuSmadaH /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 varNAnukramaNikA paricchedAH sUtrAtaH padya-padyAMzAH 35 tumhAhiMto-tamhAhito-suhito yuSmado sau / amI (cA)pi yaH proktAH pRthagAdezapatrakAt / 8.30 iti kacidAdezo vikalpena bhidilidoH| . . __9 to ityapi tadA prAhurAdezaM usinA saha / 19 svasya sthAne kacau kApi gdhadagdheSu ca DhaH kacit / 57 dvitvaM kApi samAse svAdazeSAdezayorapi / 25-7 dvitvApaco lakAro'pi karitsvArtha itIpyate / 57 derazasabhyo saha syAtA dvAvanyo veNi-ve iti / 18 napuMsaka imA syAcaturtha idamaH svmoH| 13 napuMsake svamoH karavaM na kimaH syaadluptyoH| 27 na hatvaM khaghayAdInAM pareSAM binduto bhavet / 18 nAntaM napuMsake vidi pukhio'pi prazasyate / 36 niraH parasya mAcho vA syAtA maNamaro kacit / 2 20 pare hica saha syAtAM dhAtUnAM laTi karmaNi / 36-37 pamase'pi pakArasya phakArAdeza ibhyte| 1 parasya kacidIkArAt sorokAraH pravartate / '38 pASANe'pi (1) Sasya hH| 35 pitrAdibhyaH parasyApi sAvAkAra Rto.mtH| 12 pUrvazabde vikarSo vA pUrvasyevaM ca vasya mH| 8 pratizabda takArasya rephalopAvapi kacit / 38 prAdhAnyAd visazabdasya syAmAdezo'ciyAM vaa| 12 proSe muTe bhavet khAyau loke vizeSa istthaa| 8 bahissamye halo'ntyasya rephAdezo vibhASayA / 5 37 bindudIyoM vinAhAne rAzo he rAma ityapi / bhavanagavatopinduH sAvanAmantraNe'pi ca // } {binduSTAmorNa ityAdI sabasavapi yA cit / 3} (36 bindrAdIdUtparasyeha dvisvaM zeSasya neSyate /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 paricchedAGkAH sUtrAGkAH 3 4 prAkRtaprakAze padya-padyAMzAH bha 19 bhavati sthAnino Dramasya kuDmale'pi pakAratA / 25 bhavetAM matupo'ntyasya nta AkArastathA kvacit / 43 bhisya somporivaM rAjJo'kArasya cepyate / bhutraH prAdeH parasya sthAdAdezo huncha ityapi / :} { ma 24 mUlyatAmbUlayostvotvam / ya 27 yathAprApto calopo'pi syathyadyeSu tu dRzyate / 27 yuSmado'mi padasya syAccaturthastu tume iti / ra 49 ruSo bhavanaiva kvacit jjho bhAvakarmaNoH / 16 rUpazabdasya sAdRzyAdanye'nyeSAM nipAtitAH / 62 rephasyAdho hakArasya lopo bhavati kutracit / 2 rephasyAdho hakAre'pi lopo bhavati kutracit / 17 rya - ityasya ralopo'pi zaurasenyAM prayujyate / la } {1 lakSya kriyAtipattau vA ntamANAvapi ca kvacit / { 177 (1) lugvA durupasargasya visargasya kacidbhavet / 2 3 lopaH sAco yakArasya kvacicitya kazcinna vA / va 63 vA vikarSo viparyAso dIrghe'pyatvaM ca pUrvavat / 62 vA vizleSo bhavedvajje pUrvasya svara eva vA / 18 vidhyAdau prathamaikave zaurasenyAM duriSyate / 18 vidhyAdyartheSu sigyAsoracAdezo vidhIyate / 17 vecA vegvalio syAtAM vAraNe tUraNe tathA / 25-veSyete svArtha illolau, AbhyAM kaH svArtha eva vA / "
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 varNAnukramaNikA za " zasa-TA-piSu dIrghatvaM vaktavyamidutoH khiyAm / zaurasenyA vibhASAsu bhaved dirapi tiptayoH / 18 zauNDorye'pi (ca) raadeshH| 56 zvAdibhya itarasyApi No'nte kacana ezyate / 56 vAdInAM yo NakAro'nte sa kacidvA vidhIyate / 35 zleSmazabde tu phAdezaH ma ityasya pracakSate / 2 kaskayoratra khAdezo vyavasthitavibhASayA / 25 saMkhyAyAH kRtvaso huttaM bhAbhimukhye'pi dRzyate / 16 saMskArasaMskRtAdau tu nityaM bindurvilupyate / 9 sambhavatyekavAdhyatve vAkye bhedazca neSyate / 11 sarvAdiSvidamo dIrgho nasvanyeSAM kadAcana / 9 , , , Gasau bhavet / 41 sAvasmado bhavatyatra mmi ityeSa ca pnycmH| 17-1(1) subhagAyA bhavasyatra durbhagAyAzca gasya vH|' 12 striyAmapi sahaivAmA syANa siM idamo'pi vaa| 29 sthitayoH parivRttirvA haritAle larephayoH / 14 sthUNAyeM stasya khaH stambhe navanyasmin kadAcana / 22 svastayorapi vA TasvaM kriyate kApi shaabdikaiH| 24 spAttiDAM hIma ekAco vartamAne'pi bhUtavat / 15 syAt pratyayAntare'pyatvaM niyAmanyatra cedamaH / 25- svArtha kA syAt DakAro'pi ko vA tasmAdapi smRtaH / 47 hasya bhaH kacidanyatra gojihaadaavpiipyte| iti padya-padyAMzAnukramaNikA smaaptaa|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha pariziSTam karpUramaJjarI-setubandha-kumArapAla ntarebhyo'pabhraMzAdibhASAprapaJcAya pariziSTaM prArabhyate tatrA'pabhraMzavicAraH / yuSmadaH sau tuhuM 8|4 | 368 | apabhraMze yuSmadaH sau pare tuhuM- ityadezo bhavati / tuhuM / svam / jas - zaso tumhe tumhaI 824 369 | apabhraMze yuSmadaH jasi zasi ca pratyekaM tumhe tumhaiM- ityAdezau bhavataH / tumhe, tumhaiM jANaha, pecchai / TADyamA paI taI 8|4|370 | apabhraMze yuSmadaH TA-Di-am ityetaiH saha paI, - dezau bhatataH / TA-paI sukkA / evaM taGkaM / GinA - 'paI maI behiM vi raNagayahiM ko jayasiri takkei / kesahiM lepNui jama-dhariNi bhaNa suhuM ko thakke' // evaM-taI / amA saha- 'pahUM mehantiheM mahu maraNu mahaM melantaho tujjhu / sArasa jasu jo veggalA so vi kidantoM sajyu' // evaM-taI sarvatra / baritAdiprAkRtanibandhajJAnAya granthA bhisA tumhehiM 8|4| 371| apabhraMze yuSmado misA saha tumhehiM- ityAdezo bhavati / tumhehiM / yuSmAbhiH / GasiGasmyAM tara tujjha tudha 8|4|372 | apabhraMze yuSmado GasiGasmyAM saha tau, tujjha, sudha ityete traya AdezA bhavanti / GasimAntau hotau Agado / tujhA hontara Agado / sudha hontara AAgado / isA- 'tara guNa-saMpa tujjha madi tu aNuttara khanti / jai utpattiM ana jaNa mahimaNDali sikkhanti' // evaM-tubhra, tava / myasAmbhyAM tumhahaM 8|4|373 | apabhraMze yuSmado bhyas Am ityetAbhyAM saha tumhAM- ityAdezo bhavati / tumhahaM homta aagdo| tumhahaM kerauM dhaNu / tumhAsu supA 8|4|374 | apabhraMze yuSmadaH supA saha tumhAsu-ityAdezo bhavati / tumhAsu Thika / sAvasmado hauM 8|4|375 // apabhraMze asmadaH sau pare hauM ityAdezo bhavati / 'tasu hauM kalijugi dutahahoM' / asUzasoramhe amhaI 8|4| 376 | apabhraMze asmado jati zasi ca pare pratyekam amhe - amhaI- ityAdezau bhavataH / jasi amhe, amhaI / vayam / zasi-amhe, amhaIM pekkhai / asmAn / TAyamA mahaM 8|4|377 / apabhraMze asmadaH TA-Di-am ityetaiH saha maIityAdezo bhavati / maI / mayA, mayi maam| TA- 'mahaM jANiuM pizravirahimahaM
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMzavicAraH 283 ka vi dhara hoi vivAli / Navara miaMku vi siMha tava jiha diNayaha kSayagADi ' // amA-maI melantaho tujcha / amhehi bhisA 8|4|378 | apabhraMze asmado misA saha amhehiM-isyAdezo bhavati / 'tumhehiM amhehiM jaM kiauM' / mahu-majJjuGaliGasyAm 8| 4 | 379 | apabhraMze asmado GasinA usAca saha pratyekaM mahu, maj-ityAdezau bhavataH / mahu, majjhu = mat, mama / GasinA-mahu hotaTha go / ma haoNtara / GalA majyu pieNa / evaM mahu / ammahaM bhyasAmabhyAm 8|4|380| apabhraMze asmado mpasA AmA ca saha ammahaM- ityAdezo bhavati / ammahaM- asmat / AmA-ahavaggA ammahaM taNA / asmAkam / supA amhAsu 8|4|381| apabhraMze asmadaH supA saha amhAsu-ityA dezo bhavati / amhAsu ThiaM / syAdau dIrgha svau 8|4|330| apabhraMze nAmno'ntasya dIrghahasvau syAdau prAyo bhavataH / svamorasyot 8|4|33|| apabhraMze akArasya syamoH parayorukAro bhavati / 'dahamudu bhuvaNa - bhayaMkaru tosia saMkaru Niggau rahavari caDhibhaDa / caThamuhu chaMmuhu zAivi ekkahiM lAiva NAvaha dahaveM ghar3ibhau' // Gase-heMhU 8|3|336 / akArAtparasya GasehaiM-hu ityAdezau bhavataH / vacchahe- hu | yaso hu~ 8|4|137 / apabhraMze'kArAtparasya bhyamaH paJcamIbahuvacanasya huMityAdezo bhavati / 'jiha girisiMgahuM paDila silAnu vicUrukare / saH su-ho-svaH 8|4|338 | apabhraMze akArAtparasya GasaH sthAne su-ho-ssuiti AdezA bhavanti / 'jo guNa govai appaNA paMyaMDA karai parassu / tasu hauM kalijugi duhahahoM bali kijjaTa suaNastu' // AmohaM 8|4|339 | apabhraMze akArAtparasyAmo hamityAdezo bhavati / taNahaM / hu~ cedumathAm 8|4|140 | apabhraMze ikArokArAbhyAM parasyAmo huM, haM cAdezau bhavataH taruhu~ / uNihuM / prAyo'dhikArAtka cissupo'pi huM / duhuM disihi / 1 GasibhyasGInAM he-huM-hayaH 8| 4 | 341 | apabhraMze idudbhayAM pareSAM rUsi bhyasGi-ityeteSAM yathAsaMkhyaM he-hu-hi ityete traya AdezA bhavanti / Gasi 'giriheM silAbalu taruheM phalu gheppar3a nIsAvannu' / bhyas- 'taruhuM vi vakkalu phalu muNi vi parihaNu asaNu lahanti / sAmihuM ettiu aggalauM Amada mithu gRhanti' // Ge- 'aha viralapahATa ji kalihi dhammu' / svam jalUsAM luk 8|4|34 / apabhraMze si-am-jas-zas ityeteSAM lApo bhavati / 'ei ti ghoDA eha thali' ityAdi / atra svamUjasAM lopaH / 'jima jima
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 - prAkRtaprakAzebaMkima loSaNahaM Niru sAvali sikkheha / tima tima vammahu nimama saru kharapatthari tikkhe // atra syamazasAM lopH| SaSTayAH 8 / 4 / 345 / prAyo luga bhavati / 'saMgarasaehiM ju vaNNibhai dekkhu ajharA kntu| AimattahaM pattaMkusahaM gaya kumbhaI dArantu' / pRthagyogo lacyAnusArArthaH / mAmavye jaso hoH 84346 / apabhraMze Amanye'rthe vartamAnAbAmnaH parasya jaso ho-ityAdezo bhavati / lopApavAdaH / 'taruNaho taruNiho muNiuM maI karahu ma appaho ghaau'| bhissupohiM 84 // 347 / bhis-'guNahiM na sapai kitti pr'| supa'bhAIrahi jiva bhAraha maggehiM tihiM vi pyttttii|| triyAM jasazasorudot 84 / 348 / lopApavAdau / jasa:-'aMguliu ujariyAo naheNa' / zasaH-'saMdarasavaMgAu vilAsiNIo pecchantANa' / ___TA e 84349 / 'niamuhakarahiM vimuddhakara andhArai paDi pekkhh| sasimaNDala-cindhamae puNu kAI na dUre dekkhai' // jahiM maragayakatie saMvaliaM / GasaGasyo 8350 / apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parayoGasaGasiityetayohe ityAdezo bhavati / usaH-tuccha mAhe jampirahe / use:-'phoDenti je hiaDa appaNauM tAhaM parAI kavaNa dhiNa / rakkhejahoM loaho appaNA vAlaheM jAyAH visamathaNa' // bhyasAmortuH 8 / 4 / 351 / apabhraMze striyAM vartamAnAnAmnaH parasya bhyasa bhAmazca hu-ityAdezo bhavati / 'bhallA huA jo mArimA bahiNi mahArA kantu / lajijaMta vAsiahu jada maggA ghara enta' / vayasyAbhyo vayasyAnAM vetyarthaH / Dehi 841352 / apabhraMze striyAM vartamAnAnAmnaH parasya Dehi (hiM)-ityAdezo bhavati / 'adA valayA mahihi gaya addhA phuTa tddtti'| -- klIbe jasazasoriM 8 // 353 / 'kamalaI melavi ali-ulaI kari-gaNDAI mhnti'| kAntasyAta uM syamoH 841354 / apabhraMze kobe vartamAnasya kakArAntasya nAmno yo'kArastasya syamoH parayoru-ityAdezo bhavati / tucchauM, bhaggauM, pasaribhauM / ___ sarvAdeDasehA 8 / 4 / 355 / apabhraMze sarvAderakArAntAsparasya sehAM-ityAdezo bhavati / jhaaN-thaaN| .. kimo Diha vA 1356 / apabhraMze kimo'kArAntAsparasya DaseDiha-ityA. dezo vA bhavati / kiha / 'taM kiha vaMkehiM loagehiM joijauM saya-vAra' / Dehi 8 / 4 / 357 / sarvAderakArAntaraparasya-isyeva / 'jahiM khaNDijai sariNasaru chijjai khaggiNa khaggu / tahiM tahaviha bhaDaghaDanivahi kaMtu payAsaha maggu' | 'ekahiM akkhihiM sAvaNu acahi bhaivau / mAhaTa mahimala-sasthari gaNDasthale sarau' /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 apabhraMzavicAraH 'aMgihiM gimhasuhacchI tila vaNi maggasiru / taha mubaha muhapaMkaha AvAsiu sisiru' / 'hijaDA phuTi taDatti karikA lakkheveM kAI / dekkhauM hava vihikAhaM Thavaha pahaM viNu duHkhsyaaii| yattaskimbhyo uso DAsuna vA 84 // 358 / apabhraMze yat-tat-kim-ityetebhyaH parasya uso DAsu-ityAdezo bhavati / 'kantu mahArau hali sahie nicchaiM rUsai jAsu / asthihiM sasthihi hasthihiM vi ThAu vi pheDai tAsu' // 'jIviGa kAsu na vallahau~ dhaNu puNu kAsu na iTu / doNi vi avasaranivaDiaI tiNasama gaNai visiTu // striyAM Dhahe 84 // 359 / apabhraMze strIliGge vartamAnebhyo . yattaskimbhyaH parasya . uso Dahe-ityAdezo vA bhavati / jahe, tahe, kahe-kerau / yattadoH syamoghaM tru 8 / 4 / 360 / apabhraMze yattadoH sthAne syamoH parayoryathAsaMkhyaM dhaM, Q-ityAdezau vA bhavataH / aMgaNi ciDhadi nAhu dhuM tru raNi karadi na bhranti' / pakSe-taM bolAi ju nivvhi| idama imu klIve 8136 / sthamoH parayorityeva / imu kulu taha taNauM / imu kulu dekkha / etadaH strI-puM-klIve eha-eho-ehu 8 / 4 / 312 / apabhraMze striyAM, puMsi, napuMsake cartamAnasyaitadaH sthAne syamoH parayorvathAsaMkhyaM eha, eho, ehu-ityAdezA bhavanti / ei jasazasoH 8 / 4 / 363 / apabhraMze etado jassoH parayorei-ityAdezo bhavati / jasaH- eha ti ghoDA eha thali' / zasa:-eha peccha / adasa oi 84364 / apabhraMze adasaH sthAne jasazasoH parayoroi-ityAdezo bhavati / idama AyaH 84365 / apabhraMze idamazabdasya syAdau Aya-ityAdezo bhavati / 'AyaI lobhahoM loaNaI jAI sarai na manti / appie dihA maulibAhiM pie diha vihasanti' / 'sosau ma sosau cija uahI vaDavAnalassa kiM teNa / jaM jalai jale jalaNo AeNa vi kiM na pajattaM' / 'Ayaho daDDhakalevaraho jaM vAhiu taM sAru / jai unmai to kuhaha aha ujjhai to chAru' / sarvasya sAho vA 841366 / apabhraMze sarvazabdasya sAha-ityAdezo vA bhavati / / kimaH kAiMkavaNau vA 8 / 4367 / apabhraMze kimaH sthAne kAI, kavaNa-ityAdezI vA bhvtH| tyAderAyatrayasya bahuve hiM na vA 841382 / tyAdInAmAdyatrayasya sambadhino bahuvartheSu vartamAnasya vacanasyApabhraMze hiM-ityAdezo vA bhavati / 'muhakavaribaMdha tahe soha dharahiM / naM mala-jujjhu sasi-rAhu karahiM // ' 'tahe sohahiM kurala mamaraulatulia / naM timiraDiMbha khelbanti milia // '
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 prataprakAromadhyavavasvAcasya hita 83 / tyAdInAM maNyatrayasya padAnaM vacanaM tasA.. pabhraMze hi-ityAdekho vA bhavati / bahutve : 81 tyAdInAM madhyatrayasya sambandhi bahumvaryeSu vartamAna pAcanaM tasmApabhraMze hu-ityAdeso bhavati / 'balisammatyaNi mahumahazu lahuIhUbA soi / bai icchA battaNauM dehu ma magahu koI' / po-icchh-dsyaadi| bhansyatrayasyAyasya 7 8385 / syAdInAmansyatrayastha padAcaM vacanaM tasyA'pabhraMze uM-ityAdezo vA bhavati / - bahuskhe huM // 386 / tyAdInAmansyatrayasya sambandhi bahumvaryeSu vartamAnaM padacanaM tasya hu-ityAdezo bhavati / 'khaggavisAhiuM jahiM lahahuM piya tahiM desahiM jAhuM / raNadubhikkheM bhaggAI viNu juLa na valAI' // pate-lahimu ityAdi / hisvayoridudet 84387 / pakSamyAM-(loDAdezasya saMjJeyama) hisvayorapabhraMze i, u, e-ityete traya AdezA vA bhavanti / syasya saH 1388 / apabhraMze bhaviSyadarthaviSayasya syadAdeH syasya so vA bhavati / dinahA janti bappaDahiM paDahiM maNoraha pcchi| jaM acchaha taM mANijaha hosaha karatu ma acchi' / pave-hohihi / _ kiye kIm 1989 / kriye ityetasya kriyApadasthApanaze kIsu-ityAdezo vA bhvti| 'santA moga ju pariharai tasukantaho bali kiim| tasu dahaveNa vi muDiyauM jasu khalliharauM siisu'| pare-sAdhyamAnAvasthAt kriye-iti saMskR. tazabdAdeSa prayogaH / vali kijja sushrnnssu| ___ bhuvaH paryAptI huca 8 // 390 / apabhraMze bhuvo dhAtoH paryAptAvarthe vartamAnasya hucca-ityAdezo bhavati / 'ai tuMgattaNu jaM thaNahaM so cheyau na hu laahu| sahi jaha kevaMha DivaseNa mahari pahuncaha nAhu' / pugo dhruvo vA 8 // 1 // 391 / apabhraMze bugo = 'punaH' dhAtorbuva-ityAdezo vA bhavati / avaha suhAsiu kiMpi / pakhe-'ettauM boppiNu sauNi Thiu puNu dUsAsaNu boppi / tA hauM jANauM eho hari jai aggai bopiH // brajedhUmaH 8 // 4 // 392 / apabhraMze bajaterdhAtorbuja-ityAdezo bhavati / bubahapujepi / bujeppinnu| zeH prassaH 8393 / apabhraMze zerdhAtoH prassa-ityAdezo bhavati / prssdi| praheNhaH 8 / 4 / 394 / apabhraMze grahe toguNaha-ityAdezo bhavati / paDha gRNhepiNu vrt| tacyAdInAM cholAdayaH 8395 / apabhraMze taSi-prabhRtInAM dhAtUnAM chor3a ityAdaya AdezA bhavanti / mAdigrahaNAd dezISu ye kriyAvacanA upalabhyante te udAhAH /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMzavicAraH . 287. banAdI svarAdasaMyukAnAM kasatayapa gapavamAH // 19 // apabhraMze'padAdo vartamAnAnAM svarAtpareSAmasaMyuktAnA ka--ta-dha-pa-phA sthAne ga-+-----mAH prAyo bhavanti / kasya ga:-'jaM dilaM somamgahazu asaihiM hasiu nisNku| pitramANusavichohagaru gili gili rAhu mayaMka' / khasna pA. 'ammie sasthAvatyehiM supiM cintijjaha mANu / pie diTaThe halkohaleNa ko cebaha appANu' / tayapaphAnAM vadhavamAH-'sabadhu kareppiNu kapiduM maI tasu bara samAuM sammu / anAdAviti kim ? sabadhu karepiNu-atra kasya gatvaM na / svarAditi kim ? giligili / asaMyuktAnAM kim ? ekahi / prAyaH iti kvidh-akipaa-ityaadi| mo'nunAsiko bo vA 84397 / tathoktasya masya anunAsiko vakAro vA bhavati / kalu, kamalu / bhavaru, bhamaru / lAkSaNikasyApi-jiva, tiva, jeva, tev| anaadaavisyev-mynnu| asaMyuktasyetyeva-'tasu bara samalaDaM jammu / _abhUto'pi kacid // 4 // 399 / apabhraMze kacidavidhamAno'pi repho bhavati / 'vAsu mahArisi eu bhaNai baha suisatthu pamANu / mAyahaM calaNa navaMtAhaM dive dive gaMgaNhANu' // kaciditi kim ? vAseNa vi mAraha khaMbhi bddhu| bhApadviparasampadA da i 84400 / apabhraMze Apad-vipad-sampadA daikAro bhavati / bhAvai / vivh| sNph| prAyo'dhikArAt-'guNahiM na saMpai kitti pr| kathaMyathAtathAthAderememehecA DitaH 84401 / apabhraMze kathaM, yathA, tathAityeteSAM thAderavayavasya pratyekam / ema-ima-iha-idha-ityete DitamatvAra AdezA bhavanti / 'kema samappau duTu diNu kidha rayaNI chuhu hoi| gavabahudaMsaNalAlasara vahA maNoraha soi' ||'o gorImuhaNijibhara bali lukku miaNku| bhannu vi jo parihaviyataNu so kivaM bhavai nisaMku' / 'vivAhari taNu ramaNavaNu kiha Thiu sirimANaMda / niruvamaramu pie pinavi jaNu sesaho diNNI muda' / evaM vidhajidhAvudAhAyauM / pArakvADakoragIDazA dAdehaH 84402 / eSAM dAderavavavasya rita eha. ityAdezo bhavati / 'mahaM maNibau balirAu tuhu~ kehau maggaNu ehu / jehu tehu maSi hoi baTa saI nArAyaNu ehu|| / mAM isa: 84403 / bhadantAnAmeSAM pUrvokAnAM dAderavayavasya bahasaityAdezaH / jiso-tiso-khso-mhso| yatratatrayolasva Didevasa 8 / 4 / 404 / etayosasya etthu, attu-ityeto Dito bhvtH| 'jaha so ghaDidi prayAvadI kethu vi leppiNu sikkhu / jetthu vi tetyu vi etyu jagi bhaNa to tahi sArikkhu' / attu tthido| tattu tthido| relthu kutrAne 8405 / kutrA'trayostrasya rit-patthu maadeshH| ketthu ki, leppiNu sikkhu / jetthu vi, telthu vi, etyu bgi|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 prAkRtaprakAzebAvasAvatodima mahi 84406 / apabhraMze yAvattAvadityavyayayorvakArAdevayavasya ma, uM, mahi-ityete aya AdezA bhavanti / 'jAma na nikuMbhaadi sohacaveDapaDacha / tAma samattahaM mayagalahaM paha paha vajaha Dhaka // ' tAmahi acchuDa iyaru jaNusu aNuvi antaru deha / ___vA yattadoto.vaDa: 84407 / apabhraMze yad sad ityetayorasvantayoryAvasAvatorvakArAdevayavasya Dit evaDa-ityAdezo vA bhavati / 'jevadu antara rAvaNarAmahaM / tevadu antara paTTaNa-gAmahaM' / pane-jettulo, tettlo| vedaMkimoryAdeH 84408 / iyaskiyatoryakArAderavayavasya bit evaDa-ityA. dezo vA bhavati / evaDha antaru / kevaDu antaru / pakSe-ettalo, kettulo / parasparasyAdiH 81409 / apabhraMze parasparasyAdirakArobhavati / avroppru| mho mbho vA 8 // 4 // 412 / apabhraMze mha-ityasya sthAne mbha-ityAdezo bhavati / mha iti 'pacama-rama-ma-sma-jhAM mhaH' iti prAkRtalakSaNavihitotra gRhyate, saMskRte sadasambhavAt / gimbho| simbho / 'bambha te viralA ke vinara je sambaMgachailla / je vaMkA te baMcayara je ujjua te bhb'| prAyasaH prAuprAivaprAimbapamgimbAH 414 / prAyas ityetasya prAu, prAiva, prAimba, paggimba-ityeta AdezA bhavanti / vAnyayo nuH 81415 / anyathAzabdasya nurvA / kutasaH kara kahaMtihu // 416 / spaSTam / tatastadostoH 8417 / spaSTam / / evaMparaMsamaMdhuvaMmAmanAka, embaparasamANudhubujhamaNAuM 8 / 418 / evamAdInAm yathAkramam embAdaya AdezA bhavanti / kilA-'thavA-divA-saha-naheH kirA-havai-divaM-sahuM-nAhi 84419 / yathAkramamAdezA jnyeyaaH| viSaNNoktavatmano bunna-vutta-vica 421 / viSaNNAdInAM yathAkramaM . vunAdaya AdezA bhavanti / ... zIghrAdInAM vahillAdayaH 8422 / shiighrsy-vhilH| zakaTasya-ghaMdhalaH / aspRzyasaMsargastha-vihAlaH / bhayasya-dravakkaH / AtmIyasya-appaNaH / asAdhAraNasyasaDDalaH / kautuksy-koddH| krIDAyAH-kheDaH / rmysy-khnnnnH| adbhutasya-ukAra / he skhiisysy-helliH| pRthkpRthgisysy-juaNjuaH| muuddhsy-naalia-bddhau| navasyanavakhaH / avaskandasya-daDavaDaH / smbndhinH-kertnnau| mA bhaiSIrityasyamanbhIseti strIliGgam / yadyad dRSTaM tattadigyasya-jAiTTiA / huhuru-ghugdhAdayaH zabda-ceSTA'nukaraNayoH 8 // 1 // 423 / apabhraMze huhurvAdayazzabdAnukaraNe ghugghAdayazceSTAnukaraNe yathAsaGkhyaM pryoktvyaaH|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 apabhraMzavicAraH ghAmAdayo'marthakAH 84424 / AdipadAda khAiM-ityAdayaH / tAdarSe kehi-sehi-resi-resiM-taNeNaH 1425 / ete patra nipAtAstAdaye pryoktvyaaH| yugmadAderIyasya dvAraH 8434 / apabhraMze yuSmadAdibhyaH parasya Iya-pratyayasya tAra-ityAdezo bhavati / tuhAra / tvadIyaH / trasya retahe 8437 / apabhraMze sarvAdeH saptamyantAtparasya apratyayasya retaheityAdezo bhavati / tabyasya eibauM-ejvauM-evA 84438 / apabhraMze tavyapratyayasya eDvarDa, embauM, evA-ityeta AdezA bhavanti / vasva i-iu-ivi-avayaH 841439 / varavApratyayasya ete casvArabhAdezA bhavanti / tuma evamaNA'NahamaNahiM . 84442 / apabhraMze tumaH pratyayasya evam-aNaaNahama-ahiM-ityete caravAra AdezA bhavanti / tRno'NA 8443 / apabhraMze tRnpratyayasya aNabha-ityAdezo bhavati / ivArthe naM-nara-mAi-nAva-bANi-jANavaH // 14 / apabhraMze ivArthe ete SaT AdezA bhavanti / limatantram 8445 / apabhraMze lijamatantraM myamicAri prAyo bhvti| zaurasenIvat 11446 / apabhraMze prAyaH zaurasenIvat kArya bhavati / vyatyayA 84447 / prAkRtAdibhASAlamaNAnAM myatyayA bhavati / yathA mAgaNyA-tiSThazviSThaH' ityuktaM, tathA prAkRtapaizAcIzaurasenIvapi bhavati / pichadi / apabhraMze rephasyAdho vA lugukto mAgadhyAmapi bhavati / zada-mANuza-zaMza-bhAlake / kumbhazahazra vazAhe zazide / ityAcanyadapi draSTavyam / na kevalaM bhASAlakSaNAnAM sthAcAdezAnAmapi vyatyayo bhavati / ye vartamAnakAle prasiddhAste bhUte'pi bhavanti / aha pecchaharahu snnbho| atha prekSAzake tanaya ityarthaH / AbhAsai rayaNIare / bhAvabhAse rjniicraanityrthH| bhUte prasiddhA vartamAne'pi-sohIma esa vaNTho / zRNotyeSa vaNTha ityrthH| zeSaM saMskRtavassiddham // 4 // 448 / zeSaM yadA prAkRtabhASAsu aSTamenokaM tatsatAdhyAyonibaddhasaMskRtavadeva siddham / hedRSTibasUranivAraNAya chattaM aho| isa vahantI jayai sasesavarAhasAsadUrukkhuyA puhavI / atra caturthyA Adezo noktaH, sa ca saMskRtavadeva siddhaH / uktamapi kacit saMskRtavadeva bhavati / yathA prAkRte urasazabdasya saptamyekavacanAntasya Thare, urammi-iti prayogau bhavatastathA kacidurasItyapi bhavati / evaM sire, sirammi / zirasi / sare, sarammi / sarasi / ____ atra lATIcUlikAdInAM vizeSabhedA'bhAvAca granthavistaro vitanyate / mAgadhyAcAH savizeSaM pUrvamevoktAH / iti hemAnuzAsane'pabhraMzavicAraH smaaptH| - 19prA.pra.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdarUpAvaliH akArAntaH puMliGgaH vaccha = ( vatsa, vRkSa - ) zabdaH prathamA - vaccho = vatsaH, vRkSo vA evaM sarvatra, e0| vacchA, vacche = tratsAH baM0 / dvi0 - vacchaM = varasam e0 / vacchA, bacche= vatsAn ba0 / 2 tR0 - vacche = varalena e0 / vacchehiM, vacchehihiM, vacchehi = vatsaiH ba0 / paM0 - cacchA, vacchAhi, vacchAA = barasAt e0 / vacchuto, vacchATha, vacchAhito - ityAdi / kvacit vacchAhiMto, vacchAto, vacchehiMto, vacchesuMto = varalebhyaH ba0 / pa0 - vacchassa = vatsasya e0 vacchrANa, vacchANaM = vatsAnAm ba0 / sa0 - vacche, vacchammi = varase e0 vacchehi, hUM = varaseSu ba0 / saM0-vaccha, vaccho = he vatsa / zeSaM prathamAvat / gozabdaH puMsigAvo, gAve ityAdyadantavat / evamekAraukArAntAdayaH / evaM deva- kasaNaityAdayaH akArAntAH zabdAH bodhyAH / ikArAntaH puMlliGgaH aggi = (agni-) zabdaH pra0 - aggI = aniH e0 / a ggIo = agnayaH ba0 / aggiNo" / dvi0- arniMga : = agnim e0 / aggI aggiNo = agnIn ba0 / tR0 -aggiNA = abhinA e0 / aggIhi, aggIhiM = agnibhiH ba0 / paM0 - aggIdu, aggIhi, aggIdo = agneH e0 / aggIsuMto, aggohito = agnibhyaH ba0 / pa0-aggissa, ammiNo = agneH e0 / aggiNa, (aggoNaM) kvacit, aggiNaM = agnInAm ba0 / sa0 -aggigmi = agnau e0 / aggIsu, aggIsuM=agniSu ba0 / saM0- aggi he agne ! e0 / zeSaM prathamAvat / evaM giri-ahmAdayaH / ukArAntaH puMliGgaH vAu = ( vAyu-) zabdaH pra0 - vAU = vAyuH e0 / vAuNo, vAUo, vADao = vAyavaH baM0 | 1. prAkRtabhASAsu dvivacanaM caturthI vibhaktizca na bhavataH / 'sarvatra SaSThIva caturthyAH' iti kramadIzvaraH / yathA - viSparasa dehi / 2. kalpakatikAkAramate vaccheNaM, vacchANaM TAmorUpam / 3. apabhraMze saptamyA bahuvacane supi hUM vA kacidbhavati / 4. agnizabdasya prAkRte aggo, aggiNI iti dve rUpe bhavata iti kecid / 5. kramadIzvaraH 'jasa ororiNazcAt' iti sUtreNa aggao, aggaro, sAhubho, sAiro - ityetAni sAdhitavAn / 6. aggio, aggi, guruo, guru, iti keSAJjinmate zasi rUpaM syAt /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0-bAuM= vAyuma e0 / bAdavAuhUM, vAuhu ba0 / jo = vAyUn ( apabhraMze ) / tR0 - vAraNA = vAyumA e0 / vArUhi, vAUhiM : = vAyubhiH ba0 / paM0 - vADhado, vAudu, vAuhi = vAyoH e0 / vAuhiMto, vAusuMto - vAyubhyaH zabdarUpAvaliH 40 / pa0 - vAussa, vAuNo = vAyoH e0 / vADaNaM, vAuMNa = vAyUnAm ba0 / sa0-vAummi=vAyau e0 / vAUsu, vAUsuM = vAyuSu ba0 / - saM0 - vAu = he vAyo e0 / vAubha= he vAyavaH ba0 / evaM kAru-guru-prabhRtayaH / hemacandramatAnusAreNa sarve IkArAntA UkArAmtAzca prAkRte isvAH prayujyante, anivAyuvatteSAM pANi ataH bhavanti / RkArAntaH puMlliGgaH piara = (pitR - )zabdaH / pra0- piA, (pidA - zaurasenI), piaro = pitA e0 / piaro, piarA = pitaraH ba0 / dvi0- piaraM, (pidaraM - zaura 0 ) = pitaram e0 / piduNo, piare = pitRRn ba0 / tR0- piduNA, piareNa = pitrA e0 / piarehiM, piarehi: pitRbhiH ba0 / paM0- piarA, piarAdo, pidharAdu, piarAhi, (piduNo-zaura0 ) = pituH e0 / pinarahiMto, piarasuMto ( piduhiMto, pidusuMto-zaura0)- pitRbhyaH ba0 / = 23.1. pa0 - viarassa, (piduNo-zaura0) = pituH e0 / pivarANaM, piarAma, (piduNaM - sau0 ) = pitRNAm ba0 / 0-piare, piarammi, ( pidummi O sa0 zaura0 ) = pitari pu0 / piaresu, pibharesuM = pitRSu, (pisu, pidusuzaura0 ) ba0 / saM0-he pitha, piara = he pitaH e0 / he pibharA = he pitaraH ba0 / evaM jAmAtR-bhrAtR-prabhRtayaH / RkArAntaH puMlliGgaH bhattAra = ( bhartR- )zabdaH / pra0 - bhattAro = bhartA e0 / bhattArA, bhattaNo = bhartAraH ba0 / 60 / dvi0 - bhattAraM = bhartAram e0 / bhattAreM, bhattaNo = bhata n tR0 - bhattAreNa, bhattaNA = bharnA e0 / bhattArehiM, bhanturhi = bhartRbhiH ya0 / paM0-bhattArA, bhasArAdu, bhattArAhi, bhattArAdo, bhantujo = bhartuH e0 | mantArAhiMto, bhattArAsuto, bhantarhito, bhasusuMto=bhartRbhyaH ba0 / 10- bhattArassa, bhantuNo = bhartuH 90 / bhatArANa, bhantuNaM == bhatRNAm ba0 / la0 - matsArammi, bhattammi, bhattAre = bharttari e0 / bhattAresu, bhantAresuM, bhasu, bhatsuM = bhartRSu ba0 / saM he bhattAra = he bhartaH e0 / he bhattArA = he bhartAraH ba0 / evaM kartRhotR-prabhRtayaH / AvantaH strIliGgaH (mAlA) zabdaH pra0-mAlA = mAlA e0 / mAlA, mAlAu, mAlAo = mAlAH ba0 /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 dvi0 - mAlaM = mAlAma e0 / mAlAu, mAlAo, mAlA = mAlAH ba0 / prAkRtaprakAze tR0-mAlAi, mAlAe = mAlabA e0 / mAhAhiM = mAlAbhiH pa0 / paM0 - mAlAe, mAlAdu, mAlAhi, mAlAdo = mAlAyAH e0 / mAlAhiMtoM, mAlA suMto = mAlAbhyaH ba0 / mAlAbha, mAlAbhA, mAlAhi, pa0-mAlAi, mAlAe = mAlAyAH 90 | mAlANaM, mAlANa=mAlAnAm ba0 / sa0-mAlAi, mAlAe = mAlAyAm e0 / mAlAsu, mAlAsu = mAlAsu ba0 / : saM0-he mAle = he mAle e0 / he mAkAo = he mAlA: ba0 / evaM bAlAkatA chAhA - haladdA-prabhRtayaH / svasmanAn- duhitR-ityeteSAM kramAt sasA, naNaMdA, duhiA 'ityAdezA bhavanti / eteSAM zabdAnAM mAlAvadrUpANi jJeyAni / ikArAntaH strIliGgaH (mati ) zabdaH pra0-matI = matiH e0 / matibho, matiTha, matI = matayaH da0 / hi0-mati = matim e0 / matio, matiTha, matI = matIH ba0 / tR0 - matie, matii, matibhA, matia = matyA 90 / matIhiM, matIhi = matibhiH ya0 / paM0-matIa, matIA, matIe, matIi = matyAH 90 / matIhiMto, matIsuMto= matibhyaH ba0 / pa0-matIe, matoi, matIA = matyAH e0 / matINaM, matINa = matInAm ba0 / sa0-matIe, matIha, matIa, matIbhA= matyAm e0 / matIsu, matIsuM = matiSu ba0 / saM0-he matI = he mati e0 / he matI, he matIA = he matayaH ba0 / evaM ruci buddhi-prabhRtayaH / IkArAntaH strIliGgaHNaI = (nadI) zabdaH pra0 - naI, naIA, naI, naIA=nadI e0 / Io, IA, naIo, naIA= nadyaH ba0 / dvi0 - naI, naI = nadIma e0 / gaI, Io, IA, naI, naIA, naIA nadIH ba0 / = tR0 - Ie, naI, naIa, jaIA, naIe, naI, naIa, naIA = nadyA e0 / Ihi, IhiM, naIhi, naIhiM = nadIbhiH ba0 / paM0 - naIe, Ia, Ii, IA, naIe, naI, naI, naIA = nadyAH e0 / gaI, IhiMto, naIsuMto, naI, naIhiMto, naIsuMto = nadIbhyaH ba0 / 0 - naIe, II, Ia, IA, pa0 1. duhitRmaginyo dhUMAbahiNyau 824126 / anayoretAvAdezau vA bhavataH / ghUA, duhiA= duhitA / bahiNI, bharaNI = maginau / svatrAderDA 8|3|35|| s trAdeH striyAM vartamAnAt DApratyayo bhavati / mAtuH pituH svasuH siAcho 8 3136 / mAtRpitRbhyAM parasya svas-zabdasya simA, chA ityAdezau bhavataH / mAusi zrA, mAThavA, piusiyA, piuchA he0 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdarUpAvaliH re naIe, maII, naIma, naIzAnadyAH | tu.-bahUe, vahUra, bahUA, vhbhaa50| INa, gaINaM, naINa, naINaM = vadhvA 50 / bahuhi, vahahiM = vadhUmiH nadInAm / b0| sa0-gaIe, gaIi, gaI, gaImA, paM0-vahUdo, bahue, bahana, pahalA, naIe, naI, naIa, naIA = nacAm bahU = vabhvAH e0| vahUhito, bahU50 / gaIsu, gaIsuM = nadISu b0|| suMto = vdhuubhyH10| saM0-he Nai-he ndie| zeSaM prathamA 10-vahue, vahUra, bahUma, bahUo = dhat / evaM gaurI-chAhI-haladdo-prabhRtayaH / vadhvAH e0 / vahUNa, bahUNaM-vadhUnAma ukArAntaH strIliGgaH (dhenu)zabdaH pra0-gheNU = dhenuHe / gheNU, gheNUo, sa0-vahUe, vahUha, vahUA, vahalAgheNUu = dhenavaH 10 / vadhvAm e0| vahUsu,bahUsaM-vadhUSu / saM0-he vaha he vadhu 90 / zeSaM hi0-gheNuM dhenum e0| gheNU, gheNUlo, gheNUu = dhenUH b0| prathamAvat / evaM vAmoru-prabhRtayaH / RkArAntaH strIliGgaH tR0-gheNUe, gheNUha, gheNUma, gheNUmA mAa-(mAtR)zabdaH / dhenvA e0 / dheNUhi, dhenUhi = dhenubhiH pra.-mAA = mAlA e0 / mAmA%D mAtaraH b.| .paM0-gheNUdo, gheNUi, gheNUe, bheNUla, dvi0-mAaM, (mAdaraM zaura0)= gheNUlA = dhenvAH e0 / dheNUhito, dheNU. mAtaram e0 / mAe = mAtaH 0 / suMto= dhenubhyaH b0| 10-mAmaAi, mAmA, mAmAmA, 10-gheNUe, gheNUha, dheNUA = dhenvAH mAAe % mAtrA e0 / mAehi, mASAe0 / gheNUNaM, gheNUNa = dhenUnAm pa0 / hiM% mAtRbhiH b.| sa0-gheNUe, gheNUDa, gheNUtra, gheNUA= paM.-mAbAdo, mAmAe, mAyA, dhenvAm 90 / gheNUsu, gheNUsuM dhenuSu * mAmAA = mAtuH e.| mAmAhito, maamaasuNto-maatRsyaab| saM0-he gheNu, gheNU he dhenu / zeSaM pa0-mAmAi, sAmAe, mAmAla, prathamAvat / evaM tanu-raja-priyA- mAmAmA-mAtuH emANANaM, mAmANa prmRtvH| = mAtRNAm / UkArAntaH strIliGgaH sa0-mAmAi,. mAvApu, mAvAba, para-vadhU-zabdaH mAmAmA-mAtari 50 / mAmAsu, mAmAsuM,= mAtRSu b0| bo, bahuta % vayaH 10 / ... . saM0-he mAna%Dhe mAtaH e. zevaM hi0-vaI-vadhUma e0| vahavahUro, prathamAvat / hemacandro mAtRzandasya mAjarA, mAI iti spaSamAvata ' b0|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze 264 okArAntI liGgagozabdasya papATha / gAvI, gAI, goNI ivi rUpANi bhavanti, ataH IkArAnta-Ivat rUpANi bhavanti / gopotalikA rUpansthAbamtazabdavajjJeyam / akArAnto napuMsakaliGgaH vaNa = ( vana-) zabdaH pra0-vaNaM = vanam e0 / vaNANi, vAi, vaNAI = vanAni ya0 / evaM dvitIyA / saM0- he vaNaM he vana e0 / zeSaM = puMliGgAkArAntazabdavat / evaM dhaNa kula-pramRtayaH / ikArAnta napuMsakaliGgaH dahi = ( dadhi - ) zabdaH / pra0 - dahiM, dahi- dadhi e0 / dahINi, dahIhaM, dahIi~ = dadhIni ba0 / evaM dvitIyA / saM0 - he dahi- he dadhi e0 / zeSaM prathamAvat / zeSaM puMliGgekArAntazabdavat / ukArAnto napuMsakaliGgaH mahu = ( madhu ) zabdaH / pra0 - mahu = madhu e0 / mahUNi, mahUhUM, mahUhU~ = madhUni ba0 / evaM dvitIyA / . saM0 he mahu = he madhu, madho e0 / zeSamukArAnta puMliGgavajjJeyam / nakArAntaH puMlliGga Atman kAbdaH pra0-attA, attANo, appA, | appANo= AtmA e0 / appANA, appANI, appA = AtmAnaH / appA, appANo, appANa ba0 / appaM, aspabhraM = dvi0 - appANaM, AtmAnam e0 / appANu, appu, appaNo, appANo = AtmanaH ba0 / * sR0 - appaNahuA, appaNA, appaNiA, appeNa, appaho-AtmanA e0 / appANehiM appehiM = AtmabhiH ba0 / paM0 - appaNAo, 'adhpaNo, appAo, appAdo, appA, appAhi = AtmanaH e0 / appANAhito, appANA suMto appAhito, appAsunto = AramabhyaH ba0 / Sa0 - appANassa, appANI = AtmanaH e0 / appANANaM, appANaM = Atma nAma ba0 / appe = Atmani sa0 - appANammi e0 / appANesu, appANesuM, appasu = Atmasu ba0 / saMba- he appaM = he Atman - ityAdi ' e0 / zeSaM prathamAvat / rAa = ( rAjan- ) zabdaH pra0- rAya, rAma = rAjA e0 / rAyA, rAdhA, rAyANo, rAANo, rAhaNo = rAjAnaH ba0 / dvi0-rAyaM, rAaM = rAjAnam / rAyA, rAyANo, rAe, rAdhANo : = rAjJaH pa0 / tR0 - rAhUNA, rAeNa, raNNA, rAcimA, rakSA = rAzA e0 / rAIhiM, rAehiM, rAyANehiM = rAjabhiH ba0 / paM0 - raNNo, rAyAu, rAbhAdo, rAjAdu, saAhi = rAzaH e0 / rAIhito, rAIsuMto, rAjAhiMto = rAjabhyaH ba0 / pa0 - rAhaNo, ramNo, rAjassa, rAya 1. bhagavad-mavacchabdayoH sambodhane kramadIzvaro bhagavaM, bhavaM iti prAha / 2. hemacandreNa vikalpena nAntasya puMsi 'ANo' AdezoM vihitaH / yathA- rAmANI, rAjA / : kramadIzvareNa - rAhaNA, rAigNA, raNNA-iti sAdhitam /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ ssa = rAzaH e0 / rAkhaNaM, rAINaM, rAyANaM = rAjJAm ba0 / sa0 0 - zaimmi, zi = rAzi e0 / rAisu, zabdarUpAvaliH rAkhammi, rAe, rA. rAesu, rAesuM = rAjasu ba0 / saM0 - rAdhA, rAmaM, rAyaM = he rAjan e0 / lAkhA = rAjan ' / zeSaM prathamAvat / evaM brahman yuvan adhvan-eva " mAdayo yathAlacyamavagantavyAH / atha sarvanAmAni triSu liGgeSu / savva = ( sarva - ) zabdaH samvo = sarvaH / sabve = sarve 1 savvaM = sarvam | sabve = sarvAn 2 | -sanveNa = sarveNa | samvehiM = sarvaiH 3 / savvado, sanvatto, savvaduH, samvahi sarvasmAt / sehito, sabvesuMto = sarvebhyaH 5 / savvassa = sarvasya / savesiM, samvANaM sarveSAm 6 / savvahiMsa, sambammi, samvastha, samvahiM = sarvasmin / sagvesu, sabvesuM = sarveSu 7 strIliGge napuMsake = ; cAdantavat / " ta = ( tat- ) zabdaH pra0sa, so, su = saH / ti, te = te / sA = sA / tA, tAo, tAu, tIbho = tAH / ta, taM = tat / tAi~ tAni / = -265 tado, 6-10 tA, tAo = tasmAt / to 4-10, = tebhyaH / tato 6- 10, 1 dvi0 - taM tam / taM tAm | te=tAn / klIbe prathamAvat / tR0-peNa, tiNA, teNa, seNaM, nena: tena / mehiM, tehi, tehiM taiH / NAe, tima, nAi = tayA / tAhi = tAbhiH / paM0 - samhA, tato, 3-10 tahA, - pa0-tassa, tasu tAsu = tasya / tANa, tANaM, tAsa, tesiM = teSAm / ta, tAsa, tAe, tissA, tI, tIe, tIse = tasyAH / tasiM = tAsAMm | sa0 - tammi, tahiMsa, tarhi = tasmin / taiA = tadA 6-8, tasmin kAle / tAlA, tAhe, kAle / tAhiM = tasyAm / sIe, tAsu = tAsu / 2 ja = ( yad- )zabdaH pra0 - jo, ju = yaH / ja, ji= ye ! jA, jI = yA / jAbho, jIo = yAH / ja, ju, (dhu - apa0 ) = yat / jAhUM = yAni / dvi0 - jaM=yam / je=yAn / jaM=yAm / tR0 - jiNA, jeNa = yena / jehi=yaiH / jIsa = gayA / jaMto, jado, ( jahAM paM0 - jamhA, apa0 ), kAle- jAo : = yasmAt / tumatto, tumha, tumhato, tumha, (jAoapa0 ), jAhiMto, jAsuMto = bebhyaH / 1. idaM pezAvyAM bodhyam, anyat samAnam / pa0 - jasu, jAhaM, jesi, assa = yasya / jissA, jIe, jIse, jAsa, jAsu, josi, jANa = yeSAm / jahe= yasyAH / jANa=yAsAm / sa0 - jammi, jasi, jahiM yasmin, ( jAlA, jAhe ), jahaA = bar3hA kAle / jesu = yeSu / jIe, jAhiM = yasyAm / jAsu = yAsu /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 prAkRtaprakAze ka = (kim- ) zabdaH = pra0-ko = kaH / ke ke kA = kaa| kA=kAH / kiM = kim / kAI = kAni / dvi0 kaM = kam / ke = kAn / kaM = kam / kA = kAH / kiM = kim | kAI = kAni / kehi kehi= tR0 - kiNA, keNa=kena / kaH / kAi, kAe, kIi, kIe = kayA / kAhiM = kAbhiH | paM0 - kamhA, ( kudo-zau0 ), kuso, kudo = kasmAt / kAo, kiNo, kihe, kIsa, ( kahAM apa0 ) = kasyAH / kahito, kasuMto = kebhyaH / pa0-kasu, kAsu, kAsa, kassa = kasya / kAsa, kesiM, kANaM = keSAm / kAsa, kAe, kAi, kahe, kissA, kAsa, kIbha, kIA, kIi, kIe = kasyAH / kANa = kAsAm / sa0- kahiM, kahiMsa, kammi, katthaM kasmin, (kaDuA, kaDyA, kAlA-kAle ) / kesu, kesuM = keSu / kAhe, kohiM, kIe= kasyAm / kAsu, kIsu = kAsu / ima = ( idam- ) zabdaH pra0- ( ayaM -8 -apa0 ), aaM, ayaM, imo = ayam / ime = ime / imA, iaM, imiyA = iyam / imA = imAH / idaM = idam / AyaI = imAni / dvi0-iNaM, iNamo, idaM = imam / imu - ( saura0 ) = idam / AbaI = imAni / ( apa0 ) imaNa= imamra, ime, je = imAn / - tR0 - imiNA, imeNa, jeNaM, imaNaM anena / imehiM, ehiM jehiM = emiH / imAi, imAe, imIe = anayA / AhiM, imAhiM = AbhiH / paM0 - ido, imAdo, iso = asmAt / imehiMto, imesuMto = ebhyaH / = = pa0 - assa, ayaho, imassa, se asya / imANa, si - ( zaura 0 ) eSAm / imAi = asyAH / siM = AsAm / sa0- assi, imagmi, imassi=asmin / esu = eSu / ido = itaH / iha, ihaM= iha / idha = iha / ( adas- ) zabdaH = pra0 - aha = asau puM0 | aha = asau strI0 / aha = adaH na0 / amU = asau puM0, strI0 / amuM =adaH na0 / oi amI, amUn / amuNA = amunA / iammi, ayammi = amuSmin / amUsu= amUSu / anyatsugamam / ( etat- ) zabdaH = pra0 - iNam, esa, eso, eho = eSaH / iNamo, esA, eha, ehI : eSA / eA = ete, etAH / dvi0- ea, eda, esa, ehu etam / eAi = etAni / etAn / = etat, ei = tR0 - eeNa, ediNA - etena / evAe = etayA / paM0 - eAo etAI, eso = etebhyaH / = etasmAt / pa0- eassa, ekssa= etasya / edAi, eANa = eteSAm / sa0 - ayammi, immi, eammi, emasliM, ettha = etasmin / eyesu = eteSu / esa,
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 zabdarUpAvaliH (asmad-)zabdaH (yupmad-)zabdaH pra0-ammi, amhi, aha, hI- pra0-taM, tuma-(zaura0), tumayaM, (zaura0), mahayaM, ahammi ,, harSa, tuvaM, tuha, hu, mA-(apabhraM0)= sva. (apa0-hage, mahake) = ahaM, vayaM vaa| / m / umhe, tujana, tujhe, tabbhe tumha(mAga.)-aham / amha, amhA, (mAga0), tumhAiM-(apa0), tumheamhe, amho , me, mo, va, vayaM . (zaura+apa0), tumhe, me = yUyam / (zaura0) vym| dvi0-taM, yA-(apa.), tahadvi0-ammi, amha, amhi, mahaM, 1 (apa0), tue, tuM-(zaura0), tuma, NaM, ge, maM-(zaura0), maI, i-(apa0), me, vaM, ha, paiM-(apa0), u, unhe = mama, mamha, mi, mimaM=mAm / amha, | svAm / tujama, tujhe, tumme, tumhaI, amhaha, I, amhe, (zaura0+ apa0), | tumhe, tumhehi-(apa0), tumhe, me, vo amho, Ne = asmAn / yuSmAn / tR0-Ne, mai-(apa0), maI, mae, | tR0-tai, taI, e-(zaura0), mamae, mamaM, mamAi, mayAi, mi, me = tumaha, e, tuma, tumAi, tume, te, di, mayA / amha, amhAhi, amhe, amhehi- de, maI,me, sai, e = svayA / ujjhehi, (zaura0 + apa0), amhehi, 6-47 umhehiM umbhehi, tujhehi, tumbhehi, = asmaabhiH| tumhehiM, duvhehi, bhe-(shaur0)-yussmaabhiH| paM0-mahatto, mA-(apa0), mahatto, . paM0-tahatto, tatto, tara, tahiM to, mamatto, mahatto, majhu, matto-(zau0), tujana, tujjhatto tujyu, tudha, subbha, maha, mamAdo-(zaura0) = mat / tumbhatto, tauhoM, sa-(apa.), tadhruamhatto, amhahaM, amhehito.-(apa0) honta, tajjhuhonta, tuvato, tuhato, tumhA- asmad / 10-amha, bhamhaM, meha, majha, majDa, do-(zaura0) svat / umhatto, tujyatto, majjA, mama, maha-(zaura0), mahaM, tummato, tumhatso, tumhaI, tumha-(apa0), mahu-(apa0), madya-(apa0), me tumhatto, tumhAhito-(zaura0)-yuSmat / (zaura0) mama / amhaM, amhahaM, pa0-ujna, unma, unha, tava, upaha, amhANa-(zaura0), ge, go, majahANa, . e, tai, tau, tu, tuM, tujha, tujyu, majmANaM, NaM,mahANa, mahANaM asmAkam / tuSa, tuma, tuma, tumAi, tuma, mA, sa0-mahammi, maha-(zaura0+apa0), tumha, haM-(zau0), tumhe, tuva, taha, maI, mae-(zaura0), majjAmmi, tuhaM, te (zo0), di, de (zau0) tahamamammi, mahammi, mamAi, mi, me = (ko0)-tv| umbhANaM,umhANa, umhANaM, mayi / amhAsu-(apa0), amhesu- tu, tuma, tujjha, tuma, tujmANa, tujavANaM, (aura0), majjosu, mamesu, mahesu= tumma, tumbhANaM, tujmANa, tumbhaNaM, umANa, asmAsuH / umANaM, mhamhaM-(apa0), tamhahaM,
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 prAkRtaprakAzetumhANaM-(zau0), tuSANa, tuvANaM, / (tri-)zabdaH uhANa, me, vo = yupmAkam / / tiNi = yaH / tiNi = jIn sa0-taha 6-30, taI, e, tujammi , | 2 / tIhiM %DvibhiH 3 / tIhito = tummammi, tumae, tumammi, tumAi, tuma, tribhyaH 5 / tiNNaM trayANAm / tummi, tumhammi, suvammi, pai-svayi / tIsu= triSu / tumasu, tujhAsu, tujhesu, tumbhasu, (catur-)zabdaH / tumbhAsu, tummesu, tumbhAsu,tumhasu, tumhA- cattAro, cauro, cattAri-catvAraH, su-(apa0), tumhesu, tuvasu, tuvesu, catasraH, catvAri, / / cauhi = caturbhiH usa, tuhasu, hesu - yussmaasu| 3 / cauhito: caturvyaH 5 / cauNaM % atha saMkhyAvAcakAH zabdAH / caturNAm / causu = caturyu / (dvi-)zabdaH / (pAn-zabdaH pra0-duNNi, doSi, doNi, duve, do, paJce, pakSa = paJca / parcha = paJca / the, veNi = dvau / evaM dvitIyA / dohiM, paJcehi = paJcabhiH 3 / paJcahito pacabhyaH dohi-dvAbhyAm / vehi, vihi, dohito, 5 / paJjaha = panAnAm 6 / posudosuMto, vehito-dvAbhyAm 6-5 / pacAsu / strIliGge napuMsake cAdantava- .. duNha, vaiSNa-iyoH, dosu, vesu-dvyoH| / dUpANi bahuvacana ev| . iti prAkRtaprakAze pariziSTe zabdarUpAvaliH samAptA /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAturUpadigdarzanam bhU-satAyAm (vartamAne ) - = pra0 pu0, eka0 - hoi, huvai, hoe, huvae, havai, havati, havei, bhodi, hojjaha, hojA, hojjAi bhavati, bhUyate ca / evamanyatra / bahu0 - honti, huvanti bhavanti / ma0 pu0, eka0 - holi, hose, huvasi, huvase, havesi = bhavasi / bahu0 - hoha, hohitya, hubaha, huvahitthA = bhavatha / u0 pu0; eka0 - homi, huvami = bhavAmi / bahu0 - homo, homu, huvAmo, huvAsu =bhavAmaH / huvAmi, ( bhUte ) - " pra0 eka0 - hohIa, hubIbha = abha vat, babhUva, abhUt / bahu0 - hohIa, hubIa = abhavan babhUvuH, abhUvan / ma0 eka0 - hohIa, hubIla= abhavaH, babhUvitha, abhUH / bahu0-hohIbha, hubIa = abhavata, babhUva, abhUvan / 0 eka0 - hohIa, huvIa =abhavam, babhUva, abhUvam / bahu0 - hohIa, hubIma = abhavAma, babhUvima, abhUma / (bhaviSyati ) - pra0 eka0 - hohiDa, havahira, hojja, hojjA, houahira, hojjAhida, hosa, hohI = bhaviSyati, bhavitA / bahu0hohinti, huvihinti = bhaviSyanti, bhavitAraH / ma0, eka0 - hohisi, huvihihi, huvihisi, hohihi = maviSyasi, bhavitAsi / bahu0 - hohitthA, hohiDu, DuvithA, havihiha = bhaviSyatha, bhavitAstha / 40 eka0 - hossAmi, hossAmo, hohAmi, hohimi, hossa, hohimo = bhaviSyAmi, bhavitAsmi / bahu0hohissA, hohitthA, hohio, hohimu, hohAmo, hohAmu, hohAma, hossAmo, hossAmu, hossAma = bhaviSyAmaH, bhavitAsmaH / ( vidhyAdiSu ) - pra0, eka0 - hou, bhodu, hodu, huvaTha, hubadu, hujja, hojja, honaTa, hojjA, hojAu = bhavatu bhavet / bahu0-hontu, huvantu havantu = bhavantu, bhaveyuH / ma0 eka0 - hos, huvihi, huvasu, havehi = = bhaka bhaveH / bahu0 - hoha, huvaha ityAdi = bhavata, bhaveta / u0 eka0 - homu, huvasu-ityAdi = bhavAni bhaveyam 1 bahu0 - homo, huvamo = bhavAma, bhavema / ( hetuhetumadbhAve ) pra0 eka0 - hoya, homANaM = abha viSyat / bahu0 - hojja, hojjA, hohindi, huvihinti ityAdi = abha viSyan / ma0 eka0 - hoya, hojjA, hohihisi, vihisi homANaM- ityAdi = abha
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 viSayaH / ba0- hojja, hojA, hohitthA homANAM - ityAdi = = abhaviSyata / u0 eka0 - hojja, hojjA hossAmo, homANa - ityAdi = abhaviSyam / bahu0 hotA, abhajjA, hojja = abhaviSyAma | kRJ karaNe / ( vartamAne ) pra0 - kuNAi, karai = karoti / kuNanti, karehi = kurvanti / ma0 - kuNasi, karasi = karoSi / Naha, kuNisthA, karaha, karivthAH kurutha / u0- karemi, karami, kuNami, karauM( hemaH ) = karomi / kuNamo, kuNamu, kuNama, karamo, karamu, karama, karemo, karemu, karema=kurmaH / prAkRtaprakAze ( bhUte ) - pra0 - kAhIbha, akAsi, kAsI, kAhI (hema:) = cakAra, akarot akArSIt vA / evaM sarvatra / ( bhaviSyati ) - pra0 - kAhii = kartA, kariSyati vA / kAhinti = kartAraH, kariSyanti vA / ma0 - kAhisi = kartAsi, kariSyasi yA / kAhitthA, kAhiha = kartAstha kariSyatha vA / u0 0 - kAhaM, kAhimi (hemaH) = kartAsmi, kariSyAmi vA / kAhimo, kAhimu, kAhima = kartAsmaH, kariSyAmaH / ( vidhyAdau ) pra0-kuNa, karau = karotu / kuNantu, karantu = kurvantu / ma0 - kuNasu, kuNesu, kuNa, karahi, kari, kare = kuru / karahA, karaha, kuNaha= kuruta / 1. zAnaci, zaMtari vA kIrantI - iti hemaH | 3. 4 / 23, 8 / 17 / u0- kuNamu, karamu, karemu = karavANi / kuNamo, karamo, karemo = karavAma / evaM liDyapi / hetuhetumadbhAve-kuNajJa, kuNajjA, karajja, karajjA- ityAdi : akariSyat / = ( Nici ) - karAva, karAve, kArei = kArayati / evaM sarvatra / ( karmaNi ) - = kijjadi, kijjade, kIrate, kIraha kriyate ityAdi / NyantAt - karIaGga, karAvIai, karAvijjai, karAvIjaI, karijjai, kAryate ityAdi / kRtsu, (ke) kama, kata, kada, kaya, kia = kRtaH / evam - kAria, karAvibha = kAritaH / ( ktvAyAm ) - 3 iti dhAturUpaddigdarzanaM samAptam / kAuM, kAUNaM, kadua, kaMduya, karavi, kariu, kariDaM, kariya, karia, karivi, karepi, kareSpiNu, karevi, kare viNu: evamanyeSAmapi rUpANi samUjhAni / = kRtvA / = 2. 8. / 27 /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha katipayadhAtUnAmAdezA vyAkaraNAntarebhyaH pradarzyante ThAi, thakkai, ciTTai, nirappai-iti / bhujai, jimai, jemai, kammei, | snA = bhanbhuttA bhaNhai, samANaha, camaDhai, ciityaadi| bhAuDai, Niuhui, bubai, majai, pra-viza = rizarisai = pravizati ityaadi| suppAH 101 / za' = nibhA jalpa = jampa / hemastu katha = jampa dasai, sai, dAvaha, dakkhavai, ityaadi| daz = Das Asa = accha, acchA ityaadi| stU = thuNa .. gam = . thuNijjaha, thumbii| daIi, aicchi-ityaadi| (daha = ujjJa, dah) sthA = ahiulai, bhaaluNkhi"| . iti pariziSTe vyAkaraNAntarebhyo dhAtUnAmAdezAH samAptAH / 1. mujo bhuja-jima-jema-kamma-NDa-samANa-camaDha-caDDAH 8 / 4 / 110 / he| 2. dRzerdAva-dasa-dakkhavAH 8 / 4 / 22 / Nyantasya / he| 3. gamiSyayamAsAM chaH 8 / 4 / 215 / . 4. gameraI-acchA'NupajjA'vajjaso-kusA'kkusa-paccaDu-pacchanda-Nimmaha-NI-NINaNIluka-padama-ramma-pariSala-bola-pariala-NiriNAsa-NivahAM'vasehA'baharAH 8 / 4 / 12 / AlA ahipaccua 8 / 4 / 163 / samA gammiDaH 8 / 4 / 164 / mabhyAgammatyaH 8 / 4 / 165 / pratyAkA paloTTaH 8 / 4 / 166 / / 5. sthaSThA-thA-ciTTa-nirappAH 16 / udsstt-kukkuro| 17 / baThara, ukkukkurA / 6. smAterabhuttaH / 14 / / 7. msjeraahu-nniudd-buddddaaH| 8. daMza-dahoH 218 / itiH / zakta-mukta-daSTa-rugNa-mRdutve ko vA / 2 / 2 / eSu saMyuktasya ko vA bhavati / daTTha, DA, Dacha, iti he| 9.ci-ji-bhu-hu-stU-la-pa-dhU-gAM No isvazca 8 / 241 / 10. na vA karmamAve yaH kyasya ca luk / 242 / cyAdInAM karmaNi mAve ca vartamAnAnAmante viraktAvakArAgamo vA bhavati, tatsanniyoge ca kyasya luk / dhumvanta stuuymaanH| he| 11. daherahikaDA'lukhau 4 / 208 / hai / .
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdikrameNa zabdA nukramaNikA bhtto=bhaatH3|24 aMkuso = aMkuzaH 13 asthi-asti 120 aMko = a . addhA, aDANo adhvA 5 / 47 aMkolo = moThA, bhaTolaH 2025 adhIro= adhIraH 27 aMgulI = bhaMgurI 2132 apAro=apAraH 2 aMso = aMsaH / apullaM = AtmIyam // 25 a = ayam 95 abbo = aho, khede 9 / 10 bai = ayi 92 amU = aso vA23 bhako = akaH / / 1,33 aMbaM, avvaM-Anam 3255 amgi = agnim // 12 amha,amhANaM, amhAsmAkam // 5 // aggiNI = bhagnIn 5 / 14 amhAhito = asmabhyam // 18 bhagyoho- arghaH 2 // amhAsuMto= asmat 6049 aparikSa = pApam 12130 amhe = vayaM // 43 acchA = asti 29 amhesu = asmAsu 653 acchaM = adhi / 12-20 amhehiM = asmAbhiH 14. macchi : api // 30, 120 ariho = ahaH 3 / 12 macchIhi = atibhyAm 9 / 10 are = dhare 9315 accheraM = Azcaryam // 5, 3118, 40 bhare = sambhASAdiSu 9 / 15 ajaso% ayazaH 12 alahAdo = AlhAdaH 320 ajjA, bhaja% bhAryA, aca, 97 alAhi = alam, nivAraNe 9 // ajjhAmo =abhyAyaH 12 ali = alIkam 91 aTThI asthi 31,50 alhAdo = AlhAdaH // 1 aNuttanta, aNuvasanta-anuvartamAnadhana avakkhai = pazyati 9 aNNaM = anyat 90 avajalaM = apajalam 12 aNNaha-vamaNa anyabhAvacanam // 14 avatto = Avata: 194 atulaM = bhatulama 22 avaraM = aparama 9 / 10 bhattA, attANo, appA, appANo bhavaraNho = aparAkaH / =bhAsmA 5.45 * avari upari 22 mattuM = attuna 1 / 10 | avavAsaha = avakAsate 35
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 zabdasUcI bhavavAhai % avagAhate 834 Apelo, pAmelo = bApITA avasari = apamRtam // 2 // 5 // AsimbAsIt // 25 / avaharai = apaharati / 13 . bhAso-adhaH // 2 3158 avahAso = avahAsaH // 21 mAsu, su-Asu // 16 avahovAsa = ubhayapAzvam // 33 AhijAI% abhijAtiH 2 asivoM, asibvamazivam 3158 asu, suM= mAsu thA isa = iti 114 aso = azvaH 222 iarastha, imarammi, imarassi = itaaso, Aso = azvaH // 54 rasmin kAra assa = asyAH , asya // 15-17 ijhAlo = aGgAraH // 32 // 30 mariMsa = asyAm, asmin // 5-1. inibhajjo = iGgitajJaH 325 assU = azru 15 imiNo = iNitajJaH 128 asso = azvaH 1,258 iThaThI strI 12 / 22 aha - aso-adas // 23 iNa, inakaM, iDam = idam / / 8 maharaM, ahaM = aham // 40 imiNA, imeNa = anena 63, 1. mahake = maham 19. imesi = eSAm , AsAm 64 mahammi = ahama, mAm // imo-idam // 14, 15-16 ahijAI = abhijAtiH 2 isi%ISat 113 mahimajjU = abhimanyuH 3 / " isi = RSiH 128. ahimuMko = abhiyuktaH // 15 issaro = IzvaraH 3158 iha % asmin 6 / 16-17 A mAchadi = Agacchati 10 IsAro = IzvaraH 3158 bhAa = AgataH 116 IsAla = IrSyAvAn 425 bhAdo bhAgataH 20 Isi = ISat 113 pAidI = prAkRtiH 20 AudI = AvRtiH 200 mANatti = AjJaptiH // 55 . ubha, ubhaha = pazya, pazyata // 14 ANA % AjJA 255 ukkA = ukkA 3 ANAlasammo, ANAlasammo = ukkero = utkaraH 15 'bAlAnastambhaH // 29, 35. usa, ukkhA = utkhAtam .. mAramA-AtmAnaH 5 / 46, 48, ucchA % utA // 3. 5-45, 46. uchitto = utvitaH 3130 bhAdaro-Adae / unchu = icaH // 5 // 30
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ujjuo = RjukaH 3152 uttarijjaM, uttarIbhaM = uttarIyam 2 / 27 udU = RtuH 1129 2|7 udhumAI = uddhamati 8 32 uppalaM = utpalam 3|1 upAo : = utpAtaH 3 / 1 unbhavai = udbhavati 8|3 umbaraM = udumbaram 4 2 umhA = USmA 3 / 32 ulavo = ulapaH 2 / 15 ulUhalaM = ulUkhalam 1 / 21 uvasaggo = upasargaH 2 / 15 utrivaI = udvijate 8 43 ubvella = udveSTate 8 4 1 aredi : = utsavaH 3 / 42 ussuo = utsukaH 3 / 42 prAkRtaprakAze ea = eva 4 / 5 evaM = = ekam evam 3 / 58, 4/5 eAraha = ekAdaza 2 / 14 -44 ekkaM : = ekam 3 / 58 ehiM = idAnIm 4 / 33 etti, eddahaM = etAvat 4 / 25 eso = etasmAt 6 / 20- 21 ettha = etasmin atra 6 / 21 3 " edaM = etad enam 6 / 22 ediNA, eNa = etena 6 / 3 edesiM, edANaM, edANa = eteSAme, etAsAm 6 / 4 eddahaM = etAvat 4 / 25 erAvaNo = airAvataH 135, 2 / 11 eriso = IdRzaH 1 / 19, 31 egva = eva 4 / 5 evaM = evam 4 / 5 eza, ezi, eze = eSaH 11 / 18 esa, eso = eSaH 6 / 19, 22 o okkhalaM = ulUkhalam 1 / 21. ovAsai = avakAsate 8 35 ovAhai = avagAhate 8 34 osAriaM = apasAritam 4 / 21 ohAso : - avahAsaH 4 / 21 ka kaaM = kRtam 1 / 27, 523 kaiavo = kaitavaH 1136 kaiA = kadA 6 / 8 kaI = kapiH 22 karabha = kauravaH 1142 kausalo - kauzalaH 142 | = kAryam 10 / 11 = kajjalara saraM jiehiM : kajjalarasarajitAbhyAm 9 / 10 kaA = kanyA 10 / 10 kakSaA = kanyakA 127 kaDe = kRtaH 11315 kaDhai = kvathati 8/39 kaDhoraM = kaThoram 2124 kaNaaM : kaNibhAro, kaNNiAro = karNikAraH 3 / 58 = kanakam 2 / 42 kaNerU - kareNuH 4 / 28 kaNNaTharaM, kaNNaUraM = karNapUram 4 / 1 kaNho, kasaNo = kRSNaH 3 / 33, 61 kattarI = kartarI 3 / 24 kato, kado = kasmAt 619 karatha, kammi, kahiM, kaliM = kasmin 60, 8
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUcI kaduA % kRtvA 12110 kArei = kArayati / 26 kadhehi = kathaya 932 kAlAsaM, kAlAasaM-kAlAyasam // 3 kandoho-utpalam // 33 kAsa = kasya, kasyAH 65 kamandho-kabandhaH 29 kAhaM = kariSyAmi 16 kammo-karman // 6-18 kAhAvaNo = kArSApaNaH 639 kayya = kAryam 17 kAhIma = cakAra 8117,724 kAhe = kadA 68 kara = kR 8 / 13, 12 / 15 kiM = kim 9 / 12 karAvi = kAritam 7 / 28-29 kiI = kRtiH // 28 karAvijai = kAryate // 28 kicchA = kRtyA 128 karAveda = kArayati 127 kiNai = kINAti 830 karidANi = kRtvA 1116 karisai = karSati 11 kiNA = kena 63 kariso = kRzaH 118 kiNo = kiMnu 919 kittI = kIrtiH 3124 kariso=kRSaH 2 kira-kila = kila 95 karemikaromi 640-41 kiriyA=kriyA 3160 kalambo = kadambaH 2012 kirIto = krItaH 3362 kalahabaMdheNa = kalahabandhena 9 / 11 kiliTaThaM = kliSTam 3360 kalahAraM = kahAram 318 kilitaM = kRptam // 33 kaluNaM = karuNam 2030 kileso klezaH 3162 kalesi = kalayasi 9 / 12 kivA = kRpA 128 kaMso = kaMsaH // 14 kisaro = kRzaH 128 kasaTa = kaSTam 1016 kisI = kRSiH 128 kasaNaM = kRSNam 9 / 16 kissA- kasyAH 628 kasAraM = kaSAyama 2043 kIma, kImA, kIi, kIe, kIse = kaha, kaha = katham 19 kasyAH 66 kahi = kasmin , kadA 67,4 kIraDa%kriyate 860 kAavvaM = kartavyam // 17 kualaaM = kuvalayam 15 kAuM = kartum // 17 kukkhebho kozyakaH 1144 kAUNa = kRtvA // 32, 8127 kucchI = kutiH 330 kAtUnaM = kRtvA 1013 kuNaha = karoti, kurute // 3 kAri = kAritam // 28-29 . kuMbhAro, kuMbhAro = kumbhakAraH / / kArAvei = kArayati // 27 kusumappaaro, kusumaparo=kusu. kArijjai% kAryate 28 maprakaraH 350 20 prA.pra.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 prAkRtaprakAzekehavo-kaiTabhaH 2221-29 gacchaM = gamiSyAmi 19 ketti, kedahaM = kiyat 125 gaDe = gataH 5 keriso = kIdRzaH // 19 // 31 gaDDaho = gardabhaH // 26 kelAso = kailAsaH // 35 gaDDo = gataH 3325 kevaTTao = kaivartakaH 3 / 22 gadua = gatvA 12 / 10 kesavo = kezavaH 103 ganimaNaM = garbhitam 2010 kesi = keSAm , kAsAm 64 gamaNaM = gamanam 103 koTima = kuTimam // 20 gammai, gamijA, gamImaha = kosthuho = kaustubhaH 114 13 // 12 gamyate // 9, 8 // 54 komuI = kaumudI 141 gariho = gahaH 3162 kosambI = kauzAmbI // 41 garua = guru 1 / 22 kosalo = kauzalam 1142 garuI % gurvI 3122 kkhu = khalu 916 gahavaI = gRhapatiH // 32 gahijai, gAhijjaha = gRhyate // 6 // khaharaM, khAiraM = khAditam // 10 gahidacchale = gRhItacchalaH 1115 khaggo = khaDgaH 31 gahiraM = gabhIram 118 khaNaM = kSaNam 3 / 35 khado = kSataH 3 / 29 gAi, gAi % gAyati // 26 khando = skandaH 3129 gAau, gAu = gAyatu 8126 gAnti = gAyanti 8125 khandho = skandhaH 3129 gAravaM = gauravam 113 khamA = kSamA, kSamA 331, 3163 gAhA= gAthA 2020 khambho = stambhaH 3.1, 450 giTThI = gRSTiH 1 / 28 khalibha = skhalitam 3 // 1,50 giddho = gRddhaH 126 khAdaha = khAdati 8 / 27 khANU = sthANuH 3 / 15 gimho = grISmaH 332 khujo = kubjaH 2 / 34 girA = gIH 44 khuppaha % majati 8168 [guruo = guru:] khoDao = sphoTakaH 36 gujAo= guhyakaH 3 / 28 guNThI = gRSTiH 415 gaaNaM = gaganam 9 / 16 geNDa% gRhANa 92 gA=gadA 22 geNhai = gRhNAti 815 gauravaM = gauravam // 43 goTaThI = goSThI 31 gao= ganaH 2 goNA = godAvarI // 33 gaggarogadgadaH 2013 govinto = govindaH 103
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 zabdasUcI colI, codahI = caturthI, catughaNA% ghRNA // 27 dazI 19, 244 gharaM = gRham // 32-36 cauriya% cauryam 30 [ghe, ghet = graha ent] gheUNa = gRhItvA // 23 chaTThI = SaSThI 41 ghettavyaM = grahItamyam // 16 ghaNaM = kSaNam 323, ghettuM = grahItam // chattavaNNo %D saptaparNaH 41 ghettUNa = gRhItvA 18 chamA = samA 331 ghettanaM = gRhItvA 103 chammuho= SaNmukhaH 24, gholaha = ghUrNate, ghoNate 19 chAraM = kSArama 330 chApabho = zAvakaH 4 . cahatto - caitraH // 29 chAhA% chAyA 2118, 5 / 24 / / cautthI = caturthI 39 chiMda%chinatti 8138 pauhaha = caturdaza 2014 choraM jIrama 3130 cauddahI = caturdazI 19 chubhaM = sutam // 30 caUhiM = caturbhiH 660 chuNNo = puNNaH 3630 baDu, cAhu % cATu 10 churaM = puraH 3330 catuNhaM, cauNDaM = caturNAm // 59 chudo = subdhaH 3130 cattAri,cattAro = catvAraH,caturaH 6058 chettaM % kSetram 330 candimA = candrikA 26 cando, candro = candraH 34 jamA, jai% yadA 111 jaiA = yadA 14 camaraM, cAmaraM = cAmarama .. jauNabhaI, jauNAbhaDaM = yamunAcampai = carcayati 8165 taTam / calai, callai % calati 853 jauNA - yamunA 3 caraNo = caraNaH 2030 jakkho = yakSaH 231, 3329, 51 cAtulivaM = cAturyam // 33 jao = yajJaH 1217 ciTa = sthA 12 / 16, 663, 14 jaTThI = yaSTiH 2031 ciNaE%Dcinoti // 29 jaDharaM jaTharam 24 cindhaM biMddhaM ceM, dha% cihnam aNNamo = janakaH 3252 2, 235 aNNo-yajJaH 3 / 44 cilAdo kirAtaH 2 / 30-33 aNhU = bahuH 3-33 vidi vihati 114 atto, jado pasmAt 109 cihuro cikuraH 2 / 4 ampai = jaspati / 24 pumbai = cumbati 8 jammAna = vRmbhate // 4
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAze zijaha % yati 83. ThA, ThAti = tiSThanti 825 ThiaM = sthitam 5 / 13-22 jammo = janma 143, ne jaso yazaH 2 // 31, 16, 18 jaha, jahA = yathA // 10 ahaNo, jahaNaM = jaghanam 2020 jahiDilo = yudhiSThiraH 22, 2030 jA = yAvat 15 jANa = jAnAti 8 // 23 jAmAuo = jAmAtRkaH 1129 jAmAA, jAmAbarojAmAtA 5 / 35 jAva = yAvat 15 jAsa% yasya 65 jAhe = yadA 68 jiNai% jayati 356, 57 jiNA%= yena 63 jimvai = jIyate // 57 jissA = yasyAH 66 jI= jIvaH, jIvitam // 2, 415 jImA % jyA 3166 jIha, jIe = yasyAH 66, 52 jIviraM = jIvitam 15 jIhA= jihvA // 17, 3154 jujjhAi = yuddhayate 8 jugucchA = jugupsA 340 juggaM = yugmam 32 juvA, juvANo = yuvA 5 / 47 jUraha = krudhyati 864 jettibhaM, jehaha = yAvat 125 jezca = eva 12123 joggo = yogyaH 32 jovaNavanto = yauvanavAn 425 jogvaNaM = yauvanam // 41, 252 DaNDo = daNDaH 2 // 35, 12131 DasaNo = dazanaH 2235 DolA = dolA 2135, 123 Na NaaNaM = nayanam / NAraM = nagaram 22 jaigagAmo, NaIgAmo nadIgrAmaH 3157 Naisotto = nadIsrotaH // 1, 3152 gaI = nadI 2242, 5 / 19-22 29, 6160 NaulaM = nakulam 212 Nakkho = nakhaH 3158 jaggo = nagnaH 32 NacaI = nRtyati 84. Nasthi = nAsti 4-1 Ti. gaTTao = nartakaH 222 jaDo = naTaH 120 javara = kevalam 97 Navari = Ananta 9 / 8 Navi = na-api, viparItam 916 NahaM = nabhas // 6-19 Naho = nakhaH 3158 NAo= nAgaH 9 / 15 jAhalo%3DlAhala: 2 / 40 NikA pazyati // 69 Nikanto = niSkrAntaH 4-.Ti. Nicca = nityama 6220 / miccharo =NijharaH 103 Nijamaro = nisaraH 151 jhAti = dhyaaynti| jhAi=dhyAyati 825
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUcI 301 giTTharo= niSThuraH / / NiDAla = lalATam 4133 NihA = nidrA 2 NihAlU % nidrAvAn 4125 NiphphAo= niSpApaH 2235 jimmANa= nirmAti 8136 Nivattao = nivartakaH / 24 NibiDo = niviDam 2123 NimvudaM = nivRtam 1 / 29 NinvadI = nivRttiH 217 NisaDho = niSedhaH 2028 NisA = nizA 2143 NissAso, NIsAso = niH__ zvAsaH 3158 Nihaso= nikaSaH 24 Nihio, Nihitto = nihitaH - 3258, 4133 guNaM, pUrNa nUnam 416 uraM = nUpuram // 26 NeDDa = nIDam // 19, 252 gehA % nidrA 12 ho-snehaH 311, 64 No= na:, asmAn 6144, 51 jomalliA = navamallikA 17 NobA = nudati, nudate 7 pahANaM = sAnam 333 taM = svam , taM, svAm dA26-27 taMsaM = zyanam // 15 taNaM% tRNam 127 taNuI = tanvI 3165 taMbaM - tAmram 6053 tambo = stambaH // 13 tarai, tIrai = zaknoti 870 talAraM = taDAgaH 223 talaveNTaaM= tAlavRntakam 110, 3.45 talunI = taruNI 105 taha, tahA% tathA 110 tahi, tahi = tasmin ,tarhi 16, 217 tA= tAvat 15 tAriso = tAhazaH 131 tAva = tAvat 15, 6 tAsa = tasya 5.5, 11 tAhe tadA 68 tiNA% tena 63 tiNi = trayaH, trIn 6056 tiNhaM = tIcaNam 3333 tiNhaM trayANAm 6159 tissA, sIse, tIe, tI, tIma, . tIha = tasyAH 66 tIhi, tIsu-tribhiH, triSu 655, 60 tujma, tumha = tava 628 tujhe - yUyam , yuSmAn 5 / 28, 29, 639 , tuhio, tuhiko-tUSNIkaH33782 tuM, tuma = tvaM, svAm 6 // 36, 20 / tumAi% svayA 6 / 23 sumo, taha = Sa 33 harivaM svaritama 5 pura tabhA, tai= tadA 12 taANi = tadAnIm // tai = tRtIyam // 18 taha, tae = svayA, svayi 30 tahamA = tadA 68 taitto svat 6 / 35 taM% tad, tam vA22
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 tuhaaddhaM, tuhadvaM = tavArddham 4 / 1 tUraM = sUryam 318- 54 tUsai = tuSyati 8/46 te = te 6 / 22 te = tava, zvayA 6 / 32 tettiaM, teddahaM = tAvat 6/25 teraha, teraho = trayodaza 115, 214, 44 telobhaM, tellokkaM = trailokyam 135, 3158 tesiM= teSAm, tAsAmU 6 / 4 to, tatto, tadA = tasmAt 6 / 10 toNDaM = tuNDam 1 / 20 si = iti 114, 27 tha thavabha: = stabakaH 3 / 12, 50 thANU = sthANuH 3 / 15 thiMpai = tRpyati 8 / 22 thuI = stutiH 3 / 12 da daicco = daityaH 1 / 36 dahavaM = daivam 137, 3 / 58 dahassaM = dAsyAmi 12/14 'dacchaM = dracayAmi 7/16 daccho = dakSaH 3 / 30 daTTha = daSTam, dRSTam 4 / 12 dabUDhaM = dagdham 8/62 davaggI - dAvAbhiH 1|10 dasaNaM harzanam 4 / 15 dasabalI. = dazabala: 2145 dasamuho = dazamukhaH 2 / 45 dasaraho: dasavatano : = dazarathaH 2 / 45 = dazavadanaH 1013 dahiM = dadhi 5/25, 30 prAkRtaprakAze daske: = duSaH 118 dAUNa = duskhA 4 / 23 = dasyA 10 / 13 dADhA = daMSTrA 4|33 dAtUgaM dAhimaM = dADimam 2 / 23 dAhaM = dAsyAmi 7|16 didharo = devaraH 1 / 34 diaho = divasaH 22-46 diTThI = dRSTi: 1128, 3 10, 50, 51 diSNaM = dattam 8 / 62 disA = dizA 4|11 dIhaM = dIrgham 3258 duahaM, dujalaM = dukUlam 1125 duiaM = dvitIyam 1 / 18 dukkhio = duHkhitaH 3358 duyyaNo = durjanaH 117 duve = dvau 657 dugvArio = dauvArikaH 144 duhAiaM, dohAiaM dvidhAkRtam 1 / 16 duhAijaha, dohA ijjaha = dvidhAkiyate 1116 "dUmai = dunoti, dUyate 818 de = te, tvayA 6 / 32 dearo = devaraH 1/54 devatthuI = devastutiH 3 / 57 devaM = devam 1 / 37 3 / 58 dehi = dehi 6 / 64 do, doNNi = dvau 6/57 donhaM = dvayoH 659 dohalo = dohadaH 2 12 dohAi=dvaidhIkRtam 1 / 16 dohAijaha=dvaidhIkriyate 1116 dohiM = dvAbhyAm 6 / 54 doho, droho = drohaH 3 | 4
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUcI paDisiddhI, paDisiddhi = pratispadhaNaM = dhanam // 12, 5 / 30 dina 1327, 3137 dhagavanto, dhaNAlo-dhanavAn 425 paDisudaM-pratizrutam // 15 dhammiLa, dhammelaM = dhammiH // 12 paDhamo = prathamaH 2 / 28 dhAi = dhAvati 827 paNNaraho paJcadaza 3 / 44 dhIA = duhitA // 33 paNNAsA-pacAsat 3344 dhIraM = dhairyam // 29, 3 / 14, 54 pAhA,paNho pramaH 3333,320 dhuNai-dhUnoti 856 paNhudaM prastutam 3333 dhutto = dhUtaH 124 pattharo, patthAro prastaraH 1116 dhurA = dhur 48 pabhavai-prabhavati 83 dhuvA, dhuNijai = dhUyate 857 pamibaha, pamaulai-pramIlati 854 dhumvasi = dhUpase 99 pamho pacaman 3 / 32 dhUdA = duhitA // 33 parahu-parabhRtaH 129 pa paribhavai-paribhavati 83 paaDaM, pApaDaM = prakaTam 12 palaMghaNo-pralaMghanaH 2120 paubha, pAu = prAkRtam // 10 palicae-paricayaH 1115 pauttI = pravRttiH // 29 palitaM pradIptam 3321 paumaM = panam // 65 pallatthaMparyastam 3121 pauro= paura: 42 pallANaM-paryANam 321 pauriso = pauruSaH // 42 pavaTTho prakoSThaH 1140 poTTo = prakoSThaH // 40 pavaNudaaM, pavaNoddha = pavanoddhapakhalo prakhalaH 2020 tam // palakkhaM = pratyakSam 3327 pacchaM = pathyam 3127 pasiddhI, pAsiddhI prasiddhiH 12 pacchima = pazcimam 3340 pasuttaM, pAsuttaM = prasuptam 2 pajjatto = paryAptaH 3.1 . pasUsai-prazuSyati 9 / 12 pajuNNo-pradyumnaH 3 / 44 paharo, pahAro prahAraH // 10 paTTaNaM pasanam 3123 paho panthAH 1113 paDai-patati 851 [pAaha, pA=jighrati 820 ] paDAmA-patAkA 218 pAunaM = prAkRtam // 1. pariprati 17 pAuso = prAvRT // 11, 18 paDhivA pratipadA 217 pADisiddhI = pratisparDI 12, 137 paDivahI pratipattiH 27 pANAinto-prANavAn // 25 parisaro-pratisaraH 24 pANibhaM = pAnIyam // 18
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 pArAo, pArAvao = pArAvataH 4/5 pAlei = padyate 8/10 pAvaDaNaM = pAdapatanam 4 / 1 piA, piro = pitA 5 / 35 pibhApiaM = pItApItam 4|1 pikkaM = pakkam 13, 3 / 3 piTTha = piSTam 1-12 piva = iva 10/4 pIaM = potam 4 / 26 pIalaM = pItalam 4 / 26 pINadA, pINattaNaM = pInatA, pInazvam 4 / 22 puTTha = pRSTham 4/20 puDho, puDDo = putraH 1234 puSkaM = puSpam 3 / 67, 51 puri paurastyam 4 / 25 puriso = puruSaH 1 / 23 pulaai = pazyati 8 61 = prAkRta prakAze pulizazza = puruSasya 11112 pulizA = puruSAH 11/12 pulizAha : = puruSasya 11 / 12 pulize = puruSaH 11 / 14 puSvaNho = pUrvAH 318 puso, puslo = puSyaH 3 / 48 - puhavI = pRthivI 1 / 13, 29 pekkha = pazya 5339 pekkhara, = pazyati, prekSate 53, 5 / 14, 12 / 18 peTTha = piSTam 112 peNDaM = piNDaM, piNDaH 1112 pemmaM preman 352 perantaM = paryantam 15, 3318 pokkharo= puSkaraH 1120, 11129 potthao = pustakam 1120 pha phaMso= sparzaH 63, 64, 15 phaNaso=panasaH 2/37 phandanaM = spandanam 3 / 36 phariso=sparzaH 3 / 62 pharuso=puruSaH 2 / 36 phaliaM = palitam 89 phalihA=parikhA 2 3-36 phaliho= parighaH 2 / 30-36 phaliho = sphaTikaH 24-32 phuTTa phuDa =phuTati 8153 bha bhaaSphai = bRhaspatiH 4 / 30 bhairavo=bhairavaH 1|36 bhattaM matam 3|1 bhattAro=bhartA 5 / 31-33 bhaddaM =bhadram 4 / 12 bhramai = bhramati 8271 bhamiro= bhramaNazIlaH 4 / 24 bharai = hamarati, smarate 8118 bharaNijaM, bharaNIaM= bharaNIyam 2 / 17 bharaho=bharataH 2 / 9 bhAaNaM, bhA=bhAjanam 4|4 bhAA, bhAbharo= bhrAtA 5135 bhAriA bhAryA 10/8 bhAi bibheti, bibhIte 8/19 bhiGgAro=bhRGgAraH 1 / 28 bhiGgo =bhRGgaH 1 / 28 bhiNDivAlo= bhindipAlaH 3 / 46 farzy=fanfa 4136. miThabhalo - vihvalaH 3 / 47 Ti0 miliNI = bisinI 238 bhusaM= bhuktam 3 / 50 bhotuM = bhoktum 8/55
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUcI mottaNa = bhukravA // 35 bhottanvaM bhoktavyam 55 mahuaMmadhUkam 124 mda: 4 // 33 mAA-mAtA 532 mAindo mAkandaH 4333 . mAuo=mAtRkA 1129 mANaMsiNI-manasvinI 12, 115 mANuso = manuSaH 2142 mAthavo = mAdhavaH 103 mAlA = mAlA 4119, 24, 660 mAlAillo = mAlAvAn // 25 mAze-mASaH 111 mAsaM% mAMsam // 16 miaMko = mRgAlaH 1128 .. mio= mRtaH 3:58 micchA = mithyA 3127 mitto - mitraH 3158 milANaM = mlAnam 3362 miva%D iva 9 / 16 muiMgo = mRdaGgaH 13 mukkhaM = muSkaH 3 / 29 Ti. muggaro = mudraH 3 // muggo = muddaH // mucchA = mULa 3351 mujANo = maujjAyanaH 44 muNai = jAnAti // 23 muNAlo = mRNAlam // 29 muttI = mUrtiH // 24 muddo- mugdhaH 227 muhaM = mukham 2020 muhalo = mukharaH 2 / 30 mUDasaNaM = mUDhatvam // 22 mUDadA = mUDatA 122 mekho meSaH 103 mehalA = mekhalA // 2. - -- mammRtam 1120 mai, mae-mayA, mayi 645, 52 mahatto mat 6%3D48 mahalaM-malinam 4 / 13 mauDa = mukuTam // 22, 211 maulaM, maulo-mukulam 122, 222 maUro-mayUraH 118 maUho mayUkhaH 18 mao-madaH / maggo-mArgaH 2 / 2, 3250 macchiA% makSikA 3 / 30 majma-asmat 6 / 40-53 . majmaNo-madhyAhnaH 37. maDe-mRtaH 11115 mlN-mtthH-2|24 maNasiNI-manasvinI 124, 15 maNojA-manojJA 335 maNDUro-maNDUkaH // 33 maM, mamaM mAm // 42 maMthaM-mustama 45 mammaho manmathaH 3143 mara-mriyate // 12 malai-mRdrAti 8 / 5. maliNaM-malinam // 31 maMsa-mAMsam 4116 maMsU% zmadhu 115 masANaM = zmazAnam 329 massU-zmazrU 316 maha, mamamama 650 mahamAImamArddham 41 mAmA 525-2-1. -- --- - ThriARA h
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 prAkRtaprakAzemeho = meghaH 227 ruppiNI rukmiNI // 19 mottA-mukkA 120 ruvA roditi 842 moro = mayUraH 18 rUsA-haNyati 8146 moho = mayUkhaH 18 re bho, sambhASaNAdiSu 9 / 15 mmiva = iva 916 rocchaMdiSyAmi // 6 rottamvoditavyam 8055 mha, mhi, mhu, mho = asmi 77 rotturoditum // 55 pAyade = jAyate 11 // 4 rosAittoroSavAn 4125 ramaNaM = rakham 3 // 60 rabhadaM rajatam 212,7 rakkhaso = rASasaH 96 racchA = rathyA 3127 raNaM = araNyam 14 raNo, raNNA-rAjJaH, rAjJA 5 / 38, 42 rattaM = rakam 862 . rattI-rAtriH 3158 ramaNijjaM, ramaNiramaNIyam // 17 ramijjai, rammA = ramyate 8.58 rasI, rassI = razmiH 32, 58 rAmaulaM, rAulaM = rAjakulam // 1 rAA = rAjA 5 / 36, 44 rAiNo, raNNo = rAzaH 5 / 38, 42 rAI = rAtriH 3158 rAcinA = rAjJA 1012 rAsahorAsamaH // 27 rAhA=rAdhA 27 ricchokSaH // 30, 3130 . riNaM =RNam 1130 rito RddhaH // 30 sakkho = vRtaH // 32, 3 // 3 // ruNNaM = ruditam // 62 kaho, rudrohadaH 34 rUpaha, bhai-haNadi 8149 ruppaM hakmam 3349 laggai-lagati 852 lacchI lacamI 330 laTThI-yaSTiH 2132 laskaze-rAkSasa: 10 lahuI ladhvI 3365 lAArAjA 110 licchA lipsA 340 lijAi-lijhate 8059 luNai-lunAti 856 lubbai, luNijjA lUyate 857 luo lubdhakaH 33 lubha-mArTi 65 loNaM = lavaNam 17 loo lubdhakaH 120, 333 vAha-zanoti 870 vaaNaM-vacanam 212, 42 vasaM vayam 12125 vaidezo vaidezaH 139 vahadeho vaidehaH // 36 vaharaM vairam // 36 vaisaMpASaNo vaizampAyanaH 136 paisAho-vaizAkhaH 136 vahasilo = vaizikaH 36 vakalaM-vakkalam 33 baggI vAgmI 33
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUcI vagyo-yAghraH 103 vaMka-cakram 415 vapannajati 847 baccharovassaraH 3340 vacchA-khA: 52 bacchANaM-varasAnAM vRkSANAm vA 54 vacche ThiraM = vatse sthitam 5 / / 3 baccheNa varasena, vRkSeNa vA 54 baccho vRkSaH 1332, 33. vacchombara:3351, 13, 20, 5063 vaccho = varasaH 3 / 40, vRSaH 3 / 30, . 4118 vajaha = asati 96 vajaso = vAdyakaH 3328 bacaNI = vacanIyam // 14 varisaM = baDizam 2 / 23 vaha % vadete 8 / 44 vaNaM = vanam // 12, 5.30 vaNNo = varNaH // 15 vahI = vahniH 333 battamANaM = vartamAnam 3024 vattA vArtA 3 / 24 battiA = vartikA 3 / 24 badro vRddhaH // 27 bandaM = vRndam // 27 .vappho = bASpA, ujmA 3 / 38 cammaho = manmathaH 2 / 39, 3343 bammo = varma 10 dhamhao = brAhmaNyam 1217 bamhaNo = brAhmaNaH 3 / 8, 614 bamhA, bamhANo brahmA 5/47 baraha % pUNoti, vRNute 8 / 12 balahI = valamiH 2 / 23 bali = nyalIkam // 18 315 vale = ayi, sambhASaNe 92 vasahI = vasatiH 29 vasaho vRSabhaH 1127, 2243 vahiro = badhiraH 220 bahumuhaM, vahnamuhaM = vadhUmukham // bahU % vadhUH 5 / 19-21-29,060 vahUhi = vadhUmiH 661 vAi, vAha = glAyati // 21 vAsavaDaNaM = pAdapatanam // vAA% vAka 47 vAuo, vAuNo = vAyavaH 5.16 vAuNa = vAyunA 5 / 17 cAuNo, vAussa = vAyoH 5.15 vAummi = vAyo 6061 vAussa = vAyoH 6160 vAU = vAyuH 5 / 14-18-27, 6 // 60-65 . vAUdo = vAyoH 6060 vAUdo, vAUdu, vAUhi-vAyoH // 11 vAUsu= vAyuSu 518, 660 bAhiM = vAyubhiH 5 / 18, 66. vAUhito, vAUsuto = vAyubhyaH 6062 dhAraha = dvAdaza 2014,44 vAvaDo = vyApUtaH 124 vAhittaM = vyAhRtam // 52 vAho = vASpaH 3138, 54 vibhaiva 9 // 3-16, 12 / 24 viaDDI = vitadi: 3 / 26. vikSaNA = vedanA 134 viSaNo = vyajanam // 3 viANaM = vitAnam 22 vibhArillo, vizrArullo = vikA ravAn // 25 viNho = vitRSNaH 128
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 virudaM = vivRtam 129, 217 viThalaM = vipulam 2|7 vihiaM = bRMhitam 1 / 28 vikkatro = viklavaH 3 / 3 vikigaha, vikke vikrINIte 8 31 vicchuDDI = vicchardiH 3 / 26 vicchuo = vRzcikaH 1 / 15, 28, 3 / 41 vijjA = vidyA 3 27 vijjulI, cijjU = vidyut 4 9 - 26. vijjo = vijJaH 12/7 viJjAto = vijJAtaH 10/9 vighno = vindhyaH 4|14 viDavo = vipaH 2:20 viSNANaM = vijJAnam 3 | 44 viNDU = viSNuH 1 / 12, 2/33 viSphariso = visparzaH 3 / 51 vinbhalo = vihvalaH 3 / 47 viyale = vijala: 11/5 vilAze = vilAsaH 1131 visai = grasate 8|28 visaM = bisam 2 / 38 visI = hRSI 1 / 28 visUraha = sthite 8/63 vissAso = vizvAsaH 3 / 58 vihao = vismayaH 3 / 32 vihalo = vihvala : 3 / 47 vIriaM = vIryam 3 / 20 vIsattho = vizvastaH 1 / 17 vIsambho = vizrambhaH 1 / 17 vIsAso = vizvAsaH 3 / 58 vIhai = bibheti, 8119 vujhadda = budhyate 7 / 48 prAkRtaprakAze buTTara = majjati 8/68busanto = suttAntaH 1 / 29 vRndAvanaM = vRndAvanam 1 / 29 ver = eva 9|3 veNA = vedanA 1134 vecchaM = vetsyAmi 7 / 16 vejjaM = vaidyam 3 / 27 veDhiso = vetasaH 13, 28 veDDhai = veSTate 8 40 vehU = viSNuH 1|12 vettavyaM = veditavyam 8 55 vetuM = veditum 8 55 vettUNa = viditvA 8/55 vebho = vihvalaH 3 / 47 veluriaM = vaMdUryam 4 | 33 vellI = valli: 15 vevai = vepantI 7|11 vevantI = vepantI 7|11 vevamANA = vepamAnA 7 / 11 vo = vaH 6 / 29-37 vocchaM = vakSyAmi 7 / 16 voraM = badaram 116 mandaM = vRndam 4 27 za zahidANi sor3havA 11116 zialakA, ziAlA, ziAle zRgAlaH 11 / 17 = sa aDho = zakaTaH 2 / 21 saahuptaM = zatakRtvaH 4 / 25 sabhA, sai = sadA 117 saharaM = svairam 1 / 66 dha saMvattao = saMvartakaH 3 / 24 saMbudaM = saMvRttam 1 / 29 saMbudI - saMvRttiH 27 saMdehasaMveSTate 8 4 1
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ saka-zaka 852 . sakA-zanoti 852 sako-zakraH 33 saggAmo = saGgrAmaH 1013 saGkantI-saMkrAntiH 41 Ti0 santo = saMkrAntaH 31565 saGkAzaGkA 117 sacAvaM-sacApam 22 sajjo SaDjaH 31 saMjAdo-saMyAtaH 217 saDaha-zIyate 851 saDhA-saTA 2 / 29 saNeho nehaH 364 saNThAvi-saMsthApitam // 11 saNDhoSaNDhaH 2243 saNNAsamjJA 3155 saNNaM zlaSaNam 3332 saddAlo-zabdavAn 2 / 42 sado-zabdaH 2 / 42 sanAnaMsAnam 107 saneho = snehaH 107 sap] = zaSpam 3226 sambhAvaM =sajAvaH 92 samarI = zapharI 2 / 26 samalaM =saphalam 2135 samastho = samastaH 3112 samiddhI = savRddhiH 102 sampattI = sampattiH // 17 sampadi = samprati 27 sambhava = sambhavati 83 sammaDDo = sammadaH 3 / 26 saMyAdo-saMvAtaH 27 sarai = sarati 12 : sarado = zarad 411018 saraphasaM = sarabhasam 103 sararahaM = saroruham // zabdasUcI sariA = sarit 47 saricchaM = sAtam // 2, 320 sariso = sahazaH 1 // 31 saro = sara:416, 18 salaphA = zalabhaH 103 salAhA % zlAghA 3163 savaho = zapathaH 2 / 15, 27 savamuhao= sarvamukhaH / savomUo = sarvamukhaH / savamUo = sarpamukhaH // savomuo = sarpamukhaH // savvajo = sarvajJaH 335 savao= sarvajJaH 335 savaNNo = sarvajJaH 124 samvattha, samvassi, samvasmi = sarva smin 62 save = sarve / sahamANA, sahamANI-sahamAnA 5 / 24. sahai, sahae = sahate 70 sahassahuttaM = sahasrakRtvaH 4 / 25 sahA- sabhA 2 / 27 sahAmi = sahe 73 sahijjA = sAte 78 sahIbhai = sahyate 78 . sAro = sAgaraH 22 sAmiddhI = samRddhiH 12 sAraMgo = zAma 3.60 sAricchaM = sAkSam 12 sAle = zAle 5 / 15 sAvo = zApaH 2025 simAlo = zRgAlaH 128 sinAsibha = sitAsitam // siGgAro = zRGgAraH 1128 siTTI = sRSTiH 128 siDhilo = zithila: 2028 siNido = khigdhaH 31
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtaprakAro 318 siho = zikSaH 3333 sUro-sU: 3 / 19 sityamo = sikthakam 31 sUsaigupati 846 sindUraM = sindUram // 12 se-tasya, tasyAH pAra sindhavaM = saindhavam 1138 se-autyam 1135 simA = ziphA 2126 senjA-zakhyA 105/317 siM = teSAma, tAsAm 6 / 12 semAlibA-zephAlikA 2 / 26 siraM = ziraH // 11 selo-zailaH 1135 siraveSaNA, siroveaNA =ziro- sevA, sevA-sevA 3158 vedanA 11 so-saH 22 sirI-zrIH 3 // 62 soamanaM-saukumAryam // 22, 3321 siliTuMzliSTam 3160 souNa, soihi % zrutvA // 23 siviNo-svapnaH 133, 3162 soccha = zrocyAmi 11 sImAsIdhe-sItAsItam / socchiha, socchihidazroSyati // 17 sIbharo-zIkaraH 2 // 3 socchitthA, sonihitthA = zroSyaya sIho-siMhaH 1117 suidI-sukRtiH 27 socchinti, socchihinti zroSyanti suuriso-supuruSaH 12 socchisi, socchihihi = zroSyasi sujo-sUryaH 3119 7.17 suNa-zRNoti 85 soNhA = snuSA 2047 suNDo-zuNDaH 1144 sotaM = srotaH 3152 sundaraM saundaryam 1:5, 44 somAlo = sukumAraH 2030 sutto-suptaH 31, 76 . sommo saumyaH 312 supA-mArTi 8167 sorikSa = zauryam 320 suppaNahA-zUrpaNakhA 5 / 24 sossaM =guSma 32 sumaraismarati 8118,12117 sohae-zobhate 5.32 subaha-zrUyate 857 sohanti = zobhante 5 / 2 sU-dhika 9 / 14 sUI-sUcI 22 hake, hage = aham 119 1. ajhe = vayaM 6 / 43, me8 mayA 6:46, mamAra=mayA 6645, amhahi = asmAbhiH 6147, metto = mat 6 / 48, mahatto=mat 6 / 48, mamAdo, mamAdu, mamAhi = mat 6.48, amhAhito, amhAsuMto- asmat 6 / 49, me = mama, me 650, mama = mama, me 650, maha = mama, me 6:50, majjha = mama, me 6 / 50, majjhago = asmAkam 6151, mamammi= mayi 6.52, amhepa- asmAsu 6 / 8, prasaGgAyuSmadrapANyapi pradarzyante tumheM = yUyaM, yuSmAn // 28-29, tumae, tume = tvayA, tvayi 6 / 30, tujhedi, tumhehiM - yuSmAbhiH 6 / 34, tatto tvat 635, tumAdo, tumAdu, tumAhi = svat 635, tumhAhito, tumhAsuMto-yuSmat 6 / 31, me=yuSmAkam 6 / 37, tujjhANaM - yuSmAkam 6 / 37, tuhmANaM- yuSmAkam 6 / 37, tumammitvayi 3638, tujhe yuSmAsa 6 / 39, tumhesu-yuSmAsu 6 / 39, vistrstvnytr|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ mammi Hin zabdasUcI 316 haDake = hRdayam 11 hassaha, hasijaha = hasyate // 1,8,58 haNumanto, haNumA = hanumAna 125 hAliyo = hAlikaH 110 hattho = hastaH 3112, 50 hima = hRdayam // 28 hado = hataH 27 hitamakaM = hadayam 1014 haM = ahama 6 / 40,53 hirI = hIH 3312 haMso = hasvaH 415 hire = sambhASaNAdiSu 915 hammada = hanti 8 / 45 hIra = hiyate 860 harisai % hapati, hRSyati // 11 huM = pRcchAyAm 9 / 27, nizcaye 919 hariso = harSaH 3162 hua% bhUtam 2 halabA, halabI = haridrA // 13, 5 / 24, huNaha = juhoti 856Su57 2030 huttaM = hutam // 25 halio = hAlikaH 110 huvaha = bhavati / haviM = haviH 5 / 25, 46 huvahu = bhava 92 hazida, hazidi, hazidu, hazide = huvIbha = abhavat 7123 hasitaH 111 humvai, huvijaha = hUyate 850 hasaI = hasantI 11 hoi = bhavati / hasanti % hasanti / 4 hoja, hojjA = bhavati, bhaviSyati hasaMto= hasan 7.10 bhavatu // 20 hasamANA-hasantI 711 hossaM = bhaviSyAmi // 14 hasamANo = hasan 710 hossAmi, hohAmi, hohimi = bhavihasaha = hasatha 74 jyAmi 7 / 14 hasiro = hasanazIlaH 124 hohiha = bhaviSyati // 12 hasihida = hasiSyati, hasiSyate // 12 | hohityA, hohissA bhaviSyAmaH 715 halihilyA = hasiSyAmaH 15 hohinti bhaviSyanti 712 hasihinti = hasiSyanti ra hohima, hohimu, hohimo, hossAmo, hasihimo, hasihimu, hasihima, hohAmo bhaviSyAmaH // 15 hasissAmo, hasihAmo = hasiSyAmaH / hohissAmo=maviSyAmaH 115 7.15 hohIabhUt 7 / 14 iti DabarAlopAha-paNDita-udayarAmazAstrikRte prAkRtaprakAzapariziSTe zandasUcI samAptA / thmia
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatram 21 230 pRSThe . paMktau azuddham evam 0paryanteSuraH 0paryanteSu H 0zaraSajJa 0zarapakSa. 99 25 . veSyate 25 veSyete naloH lano 132 144 dvejhai dedoM 178 vAA vAma hitaka hitamakaM 237 zimAlAzimAlakAH zikSAlAzikSAleziAlakAH 237 bhavanti zikSAle. bhavanti / zinAlA Aacchadi zimAle0 237 bigtaay'igaakaa| ziAlAzibhAleziAlakAH 237 9 zikSAla,zimAlaka-ityAdezau ziAlA, ziAle, zimAlaka ityAdezA bhavanti 237 10 zikSAla ityAdeze etve zikSAlA ityAdeze ziAlA sulope ca zikSAle iti iti, zimAle pAdeze zikSAle iti 237 etvasulopayoH esvasublopayoH zikSAla, zibhAlaka ye do zikSAlA, zimAle, ziAlaka ye tIna zimAla kiMvA ziAlaka zimAlA, zikSAle kiMvA ghiaatk zikSAle, zibhAlake ye do zibAlA, zikSAle, zibhAlake ye tIna zeSa mahA. zeSa mAhA. zeSaM mahArASTrI. zeSaM mAhArASTrI bhavataH . 238 238 249 251