Page Text
________________
प्राकृतप्रकाशे
अन्त्यस्य हलः - प्रादिपदिकसम्बन्धिनोऽन्त्यस्य, सुप्रत्ययसम्बन्धिनश्च हलो लोपः स्यात् । कम्मो | चम्मो । जसो । णमो । एसो । धणु । रमा । पाणी । घेणू । 'कापि लोपानुबन्धस्य बुधा वाञ्छन्त्यदन्तताम् । सक्खिणो । प-सक्खी ॥ ६ ॥
प्रातिपदिकसंज्ञक शब्द के अन्त्य हल् का तथा प्रातिपदिक से पर सु-प्रत्यय के हल् का लोप हो । ( कर्मन् ) ५ से रेफलोप । ६ से द्विस्व । प्रकृत से अन्स्य हरू नकार का लोप । 'नसन्तप्रावृट् ० ' ( ४ + १८ ) से पुंलिङ्ग । ४२ से ओकार । कम्मो । एवम् - चम्मो । (यशस् ) अन्त्य सकार का लोप । २४ से यकार को जकार । २६ से श को स। पूर्ववत् पुंलिङ्ग । जसो। ( नमस् ) २५ से न को ण । अन्य कार्य पूर्ववत् । णमो । (धनुष्) धणू । (एषः) 'तदेतदोः ०' (५+६८ ) से तकार को सकार । अन्त्य का और सुप्रत्यय का लोप । ४२ से ओकार । एसो । (रमा ) प्रातिपदिक से पर सुका लोप । रमा । (पाणिः ) पाणी । ( धेनुः ) प्रातिपदिक से पर सु-प्रत्यय का लोप । ५२ से पाणि में इकार को धेनु में उकार को दीर्घ । घेणू । कहीं लोपानुबन्धी atra or at विकल्प से अदन्त कर देते हैं । जैसे - ( साक्षिन् ) नकारान्त का अदन्त हो गया । ३४ से स को ख आदेश । ६ से द्विस्व । ७ से क । २५ से न को ण । ४२ से ओकार । ५८ से हस्व । सक्खिणो । पक्ष में सक्खी। साधुत्व पूर्ववत् ॥ ६ ॥ स्त्रियामात् ॥ ७ ॥
६५
म
स्त्रियां वर्त्तमानस्यान्त्यद्दल आकारो भवति । सरिआ ( स्पष्टम् ) । पडिवआ ( १-२ सू० स्प० ) । वाआ (स्प० ) । सरित्, प्रतिपद्, वाक् ॥७॥ स्त्रियामात् — स्त्रियां प्रातिपदिकस्यान्त्यस्य हल आत्वं स्यात् । संपा । एआवआ । सरिआ । वामा । एआवई ॥ ७ ॥
स्त्रीलिङ्ग में हलन्त प्रातिपदिक को आकार हो । ( संपत्) त् को आकार हो गया। संपआ । (सरित्) सरिआ । ( वाच्) वाभा । एतावत्-शब्द में एतावती के स्थान पर 'एआवआ' - जो वसन्तराज जी ने माना है, वह अव्यवहार्य है। वस्तुतः जिन शब्दों में भागुरि के मत से हलन्त से आप होता है वहीं आकारयुक्त है । क्या लिहू, गोदुद्द्, पुंस् आदि में भी आकार होगा ? कभी नहीं, वस्तुतः भागुरिप्रसिद्ध, काव्यादि में व्यवहृत शब्दों में आपू मानते हैं, अतः एतावती में आकार नहीं होगा, किंतु 'एआवई' होगा ॥ ७ ॥
नोट--नं० (२) कगचजतदपयवा प्रायो लोपः । (५) सर्वत्र लवराम् । (३१) ९ शय्यादिषु । (३५) सन्धौ अज्लोपविशेषा बहुलम् । (६) शेषादेशयोर्द्वित्वमनादौ । (२६) शषोः सः । (६०) अन्स्यस्य हलः । (३६) स्त्रियामात् । (१०) इडष्यादिषु । (४२) अत ओत्सोः । (४) अधो मनयाम् । (१८) पो वः । (२३) समथभ्रभां हः । (२५) नो णः सर्वत्र । (६०) अदातो यथादिषु वा । (३०) र्तस्य टः । (३४) कस्कां सः । (२४) आदेबों जः । (५२) सुमिसुप्सु दीर्घः । (७) वर्गेषु युजः पूर्वः ।
रोरा ॥ ८ ॥
१. संजीवनीसम्मतः पाठः ।
| SR No. | 091018 |
| Book Title | Prakruta Prakasa |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jagganath Shastri |
| Publisher | Chaukhamba Vidyabhavan |
| Publication Year | |
| Total Pages | 336 |
| Language | Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 14 MB |